2.

STANDARDIZACIJA

2.1. Uloga standardizacije [14]

U duhovnoj i materijalnoj delatnosti čovekovoj oseća se i nameće potreba za izvesnom

jednoobraznošću radi boljeg i bržeg sporazumevanja i obavljanja poslova. Potreba za
jednoobraznošću nameće se naročito u tvorevinama i pojmovima koji se često upotrebljavaju, na
primer u govoru, u pisanju, u merenju dužina, površina, težina, vremena, u muzici. Isto je toliko
značajna jednoobraznost u "tehničkom" životu, mnogi primeri svedoče o tome: sporazumno
usvojeni matematički i hemijski znaci, podjednake opeke za zidanje zgrada, utvrđena širina
železničkog koloseka, propisane dužine, širine i debljine čeličnih limova, jednoobrazne zavojnice za
uvrtanje sijalica, jednaka razdaljina krakova električnog utikača i dr. Takvi jednoobrazni propisi,
ozakonjeni ili usvojeni u užem krugu (npr. u fabrici), sačinjavaju standarde.
U tehnici se standardima propisuju ne samo mere i oblici proizvoda (npr. zavojnica, zavrtanja, cevi,
cevnih priključaka, profilisanog čelika), već i kvaliteti proizvoda, sastavi materijala, metode
proveravanja kvaliteta proizvoda, metode merenja i dr.
Ukoliko se neki proizvod više troši i svestranije primenjuje, utoliko je i više opravdano da bude
standardizovan. Takvi su proizvodi npr.u mašinstvu: industrijski poluproizvodi koji suže kao
polazni oblici za izradu konstrukcija (čelične šipke, limovi, profilisani nosači), zavrtnji koji se
nalaze gotovo na svim mašinama, cevi, zakivci, kotrljajna ležišta itd.
Standardi se stvaraju i u skladu sa potrebama života i u skladu sa savremenim tekovinama nauke na
osnovu iscrpnog i svestranog proučavanja materije koja je u pitanju; oni su izraz najcelisodnijeg
rešenja koje se u određenom trenutku može doneti. Ipak, standardi nisu večiti, oni se menjaju,
razvijaju i usavršavaju uporedo sa potrebama i sa opštim razvojem i napretkom života, nauke i
tehnike.
Standardi se prema značaju granaju od opštih do posebnih, na primer, opšti standardi u tehnici –
standardi u mašinstvu – standardi u građenju lokomotiva itd.
Standardizacija – proces stvaranja i primenjivanja standarda – sve se više proteže na različite oblasti
ljudske delatnosti, a naročito je značajna za industriju.
Industrija ima velike koristi od standardizacije, pogotovo kada je u pitanju serijska proizvodnja
delova i mašina. Konstruktor konstruiše i brže i bolje i jeftinije kada može da primenjuje standardne
delove i kada mu stoje na raspolaganju poluproizvodi standardnih mera i osobina: limovi,
profilisani nosači i dr.; njegovi su crteži drugome pristupačni i jasni kada se, pri konstruisanju, drži
standardnih propisa o crtanju, o obeležavanju vrsta materijala, delova, sklopova, o formatu i opremi
crteža itd. Fabrika (proizvođač) daje i bolje i jeftinije proizvode kada se u proizvodnji oslanja na
standarde. Standardima su predviđene metode ispitivanja kvaliteta proizvoda, metode kontrole
oblika i mera proizvoda; za izradu standardnih delova potrebna je manja količina alata, pribora za
izradu i pribora za merenje. Za fabriku sve to znači da su investicije manje, a manipulacija prostija.
Posredniku (trgovačkoj mreži) sistem standardizacije pruža mogućnost da lako razvrstava i smešta
fabričke proizvode zbog manje raznovrsnosti po obliku, po veličini, po materijalu i po osobinama.
Jednoobrazni, ustaljeni proizvodi imaju opštiju, svestraniju primenu pa obezbeđuju i veći obrt i
omogućavaju brže i lakše sporazumevanje između posrednika i potrošača. Potrošač industrijskih
proizvoda (preduzeće koje eksploatiše mašine, prerađivačka fabrika, pojedinci) nije radi nabavke
industrijskih proizvoda uvek upućen na jedan jedini izvor – zahvaljujući standardizaciji. Snižavanje
troškova eksploatacije potiče, delimično, i od brze i jeftine nabavke proizvoda i mašina i njenih
delova, alata i pribora za rukovanje. Značajna je korist što se u eksploataciji mašina može držati
manja količina rezervnih delova, alata i pribora, npr. manji broj raznovrsnih ključeva za zavrtnje.
U svakoj savremenoj fabrici postoji poseban biro za standarde. Zadatak tog biroa zavisi od opšte
podele poslova u okviru fabrike, ali mu je u svakom slučaju zadatak da kontroliše ispravnost
primene standarda u konstrukciji, da propisuje unutrašnje fabričke standarde – bilo odabiranjem
onoga iz zvaničnih državnih standarda, što je za fabriku potrebno, bilo stvaranjem sopstvenih

6
standarda za ono što državnim standardima nije obuhvaćeno; da sprovodi tipizaciju proizvoda
ublažavajući na takav način raznovrsnost u proizvodima gde god je to moguće i opravdano (na
primer smanjivanjem količine raznovrsnih zavrtanja po veličini, po obliku, po vrsti zavojnice, po
materijalu, po načinu izrade i po tolerancijama. Sve takve radnje dovode do velikih ušteda u
materijalu, u radnoj snazi, u vremenu proizvodnje i nabavke, do lakšeg međusobnog
sporazumevanja i do boljeg kvaliteta proizvoda.

Potreba za unifikacijom (ujednačavanjem) delova mašina pojavila se kada je počela masovnija,

serijska proizvodnja mašina. Različite mašine sastoje se iz delova koji su isti ili slični po svom
konstruktivnom izgledu. Proizvođači su te delove počeli ujednačavati, odnosno standardizovati
prema: konstruktivnom obliku, dimenzijama, materijalu, kvalitetu izrade, načinu kontrole itd. Na taj
način je:
- Pojednostavljeno projektovanje i konstruisanje novih mašina;
- Proizvodnja standardnih delova postala serijska i time ekonomičnija;
- Omogućena podela rada između više proizvođača itd.
Ovaj proces je započeo prvo u fabrikama, a kasnije zbog međusobne povezanosti i saradnje
proizvođača, postao interes čitavih nacija.

Prvi nacionalni standard formirali su Englezi 1901. godine, čija je početna oznaka BS. Nakon toga
slede Francuzi, 1907. (NF), Nemci 1917. (DIN), Amerikanci, 1919. (ASTM) itd. Početne oznake
standarda nekih zemalja su: bivšeg Sovjetskog Saveza (GOST), Italije (UNI), Japana (JIS) itd.
Jugoslovenski standard (JUS) formiran je 1936. godine, a intenzivno se počeo razvijati od 1950.
godine i trajao sve do 2003. godine. Nakon ove godine Republika Srbija ima svoje nacionalne
standarde koji prvenstveno imaju oznaku SRPS (srpski standardi), a kada su u potpunosti
prihvaćeni međunarodni standardi sa ili bez prevoda, oznaka naših standarda je SRPS ISO, SRPS
EN itd. [8]
Radi međunarodne trgovačke i druge povezanosti nacija, 1926. godine formirana je međunarodna
asocijacija za standarde, koja je imala oznaku ISA, a kasnije 1947. godine promenila naziv i oznaku
u ISO (International Standardising Organisation), kako se i danas naziva. Zadatak ISO standarda je
da objedinjuje nacionalne standarde, da donosi propise, norme i preporuke kojih članice ISO
organizacije treba da se pridržavaju. Rad ISO organizacije organizovan je po komitetima za različite
oblasti. Zadatak komiteta je da priprema i predlaže propise, a na osnovu preporuka nacija, kao
članica ISO organizacije, proizvođača ili pojedinaca. Jugoslavija je bila članica ISO organizacije od
1950. godine. Svakoj članici je u interesu da se pridržava normi i propisa ISO organizacije.
Međutim, postoje i namerne razlike, za pojedina područja, između nacionalnih standarda članica
ISO organizacije. Razlozi su strateški, vojni ili neki drugi.
Za sva pitanja standardizacije iz oblasti elektrotehnike, elektronike i telekomunikacija nadležna je
Međunarodna elektrotehnička komisija (IEC), a ne ISO organizacija. Ova međunarodna komisija
osnovana je 1904. godine. Srbija je članica IEC-a od 1952. godine.
Pored ovih standarda postoje standardi i propisi određenih zajednica, kao npr. standardi Evropske
ekonomske zajednice (EEC), Evropske organizacije za slobodnu trgovinu (EFTA), Evropske norme
(EN) itd.
Standardima su bili prvo obuhvaćeni delovi mašina u mašinskoj tehnici i elektrotehnici. Kasnije je
standardima obuhvaćena i definisana čitava ljudska delatnost: proizvodnja, kontrola proizvoda,
uslovi proizvodnje, uslovi rada, uslovi i pravila poslovanja itd. [8]

2.2. Standardi Republike Srbije - SRPS [8]

Preteča srpskih nacionalnih standarda oznake SRPS su jugoslovenski standardi oznake JUS.
Jugoslovenski standardi su čitavu oblast standardizacije podelili na 20 grana. Svaka grana mogla je
da se deli na 20 glavnih grupa, a svaka glavna grupa na 10 grupa. Svaka grupa mogla je da sadrži

7
999 standarda. Oznaka jugoslovenskog standarda sastojala se iz slovnih i brojčanih oznaka na devet
mesta, odnosno: JUS IV.V VI.VII VIII IX.
Na četvrtom mestu bila je slovna oznaka (velika slova latinice) odvojena tačkom (IV.), što je
predstavljalo granu kojoj je predmet standarda pripadao. Na primer, M. je bila grana mašinogradnje
i metalske industrije, E. je bila grana poljoprivrede, prehrambene i duvanske industrije itd. Na
petom i šestom mestu bila je slovna i brojčana oznaka odvojena tačkom (VVI.). Slovna oznaka
(veliko slovo latinice) označavala je glavnu grupu kojoj je predmet standarda pripadao, npr. B je
bila oznaka za zavrtnje, navrtke, podmetače i ostale elemente za vezu. Brojčana oznaka
predstavljala je grupu, npr. 1. označavao je zavrtnje i navrtke, 2. podmetače za zavrtnje i navrtke
itd. Na sedmom, osmom i devetom mestu je bila oznaka od tri broja (VII VIII IX). Ova brojčana
oznaka je govorila o konstruktivnom izgledu predmeta standarda. Na primer, 631 označavao je
krunastu navrtku srednje klase izrade. Potpuna oznaka jugoslovenskog standarda za krunastu
navrtku srednje klase izrade bila je JUS M.B1.631.

Oznake i nazivi grana JUS standarda bile su sledeće:

A - Osnovni i opšti standardi
E - Poljoprivreda, prehrambena i duvanska industrija
F - Tekstilna i odevna industrija
G - Industrija kože, gume i plastičnih masa
H - Hemijska industrija
J - Rezervisano za neke nove delatnosti koje bi se u budućnosti pojavile
K - Industrija alata i pribora
L - Industrija mernih i drugih aparata i precizne mehanike
M - Mašinogradnja i metalska industrija
N - Elektrotehnika
P - Uređaji, postrojenja i vozila šinskog saobraćaja
R - Brodogradnja, uređaji i postrojenja rečnog i pomorskog saobraćaja
S - Vazduhoplovna saobraćajna sredstva, uređaji i postrojenja
T - Rezervisano za neke nove delatnosti koje bi se u budućnosti pojavile
U - Građevinarstvo
V - Rezervisano za neke nove delatnosti koje bi se u budućnosti pojavile
Z - Standardi koji ne ulaze ni u jednu posebnu grupu standardizacije.

Izvestan broj jugoslovenskih standarda koji su doneti 1992. godine i kasnije, a predstavljali su u
celosti prihvaćen ISO standard, nosili su oznaku JUS ISO i broj tog ISO standarda, npr. JUS ISO
8015 predstavljao je standard ISO 8015. Osim toga, komisije Jugoslovenskog zavoda za
standardizaciju usklađivale su JUS sa ISO standardima i kao takvi, takođe, nosili su osnake JUS
ISO.
Srpski standardi oznake SRPS su u potpunosti prihvatili jugoslovenske standarde samo je oznaka
JUS zamenjena sa SRPS.

Srpski standardi pored oznake SRPS, imaju i oznaku grane, glavne grupe i podgrupe i broj
standarda (sl. 2.1). Oznaka grane i oznaka pod grupe odvaja se tačkom. Svaka grana (ima ih 16)
se deli na glavne grupe, koje se označavaju velikim slovima abecede, i podgrupe koje se
označavaju arapskim ciframa od 0 do 9.

Oznake nekih grana:

- grana A –osnovni i opšti standardi;
- grana S- metalurgija i tehnologoja prerade metala;
- grana L - industrija mernih i drugih aparata precizne mehanike;
- grana N - elektrotehnika
- grana M -mašinogradnja i metalska industrija.
8
 Slika 2.1. Oznake kod srpskog standard [8]

Svi oni koji na bilo koji način učestvuju u privrednoj proizvodnji Srbije, dužni su da se pridržavaju
naših nacionalnih standarda oznake SRPS, SRPS ISO, SRPS EN ili nekih drugih oznaka.
Što se tiče trenutnog stanja, Institut za standardizaciju Republike Srbije, koji je zadužen za ovu
oblast, povukao je van upotrebe većinu naših nacionalnih standarda sa oznakama SRPS i SRPS
ISO, a nije usvojio nove sa oznakama SRPS EN (evropske standarde). Pored toga, veliki broj već
usvojenih evropskih standarda kao naši nacionalni nisu ni prevedeni (na engleskom jeziku su), što
nikako nije dobro za naš zvaničan jezik i struku. Na taj način zaboraviće se naši stručni termini koji
su dugi niz godina stvarani.

2.3. Univerzalna decimalna klasifikacija [8]

Ustanovljen je međunarodni standard za klasifikaciju literature i pisane dokumentacije iz

celokupnih ljudskih saznanja. Nazvan je Univerzalna decimalna klasifikacija i nosi oznaku UDK.
Ovaj standard je celokupna ljudska saznanja podelio na 10 grupa, grupe na 10 podgrupa itd. Oznaka
se sastoji iz skraćenice UDK i arapskih brojeva. Oznake i nazivi grupa su:
UDK: 0 - Bibliografija. Bibliotekarstvo
UDK: 1 - Filozofija
UDK: 2 - Religija. Teologija
UDK: 3 - Socijalne nauke. Pravo
UDK: 4 - Lingvistika. Filologija
UDK: 5 - Matematika. Mehanika. Prirodne nauke
UDK: 6 - Primenjene nauke. Medicina. Tehnika
UDK: 7 - Umetnost
UDK: 8 - Književnost
UDK: 9 - Geografija. Istorija

Navedene grupe se dele na podgrupe, npr. UDK: 621 je oznaka za mašinstvo ili UDK: 621.81 je
oznaka za pisane materijale u kojima se govori uopšte o mašinskim elementima.

Obaveza je da se na pisane materijale: monografije, časopise, naučne i stručne radove itd. stavlja
oznaka za univerzalnu decimalnu klasifikaciju. Na osnovu ovih brojeva sav pisani materijal se u
bibliotekama klasifikuje (razvrstava) te je korisnicima pristupačniji i pregledniji. Uz pomoć
kompjutera i UDK broja brzo se može sakupiti sva postojeća literatura kod nas i u svetu, za neku
oblast ili temu.

2.4. Standardni brojevi [14]

Osnovu sistema mnogih tehničkih standarda čine standardni brojevi. Oni su nikli iz potrebe da se iz
prirodnog niza brojeva odaberu izvesni brojevi pogodni za praktičnu upotrebu. Ta potreba došla je

9
kao posledica težnje da se alat, mašinski delovi, mašine ne proizvode u svim mogućim veličinama
već u ograničenom, razumno utvrđenom broju veličina.
Brojevi namenjeni standardima treba da budu odabrani po nekom sistemu, među njima treba da
postoji određena zakonitost. Pokazalo se da je najbolje da se za standardne brojeve usvoji niz
brojeva koji su članovi geometrijskih progresija. U praktičnom životu često se sreću brojevi
odabrani po sličnom načelu, npr.novčanice od 1,2,5,10,20 dinara ili tegovi od ½, 1 2,5 kg i dr. Ti
brojevi su članovi geometrijskih progresija količnika 2 odnosno 2,5.
Za standardne tehničke brojeve usvojeni su brojevi koji su članovi geometrijskih progresija ovih
količnika: 5 10 , 10 10 , 20 10 i 40 10 ,sa početnim brojem 1. Redovi standardnih brojeva nose oznaku "R"
kao uspomenu na francuskog pukovnika Renara (Renard) koji je krajem XIX veka prvi primenio
standardne brojeve uočivši koristi od toga (Renarovi brojevi). Tako su utvrđena ova četiri osnovna
reda standardnih brojeva:

red R5 količnika q = 5 10 ≈ 1,6 (petokoreni red),

red R10 količnika q = 10 10 ≈ 1,25 (desetokoreni red),
red R20 količnika q = 20 10 ≈ 1,12 (dvadesetokoreni red),
red R40 količnika q = 40 10 ≈ 1,06 (četrdesetokoreni red).

Kako su količnici standardnih geometrijskih progresija iracionalni brojevi, za standardne brojeve

proglašeni su zaokrugljeni teorijski brojevi pomenutih progresija. Na primer, standardni brojevi
reda R5 od 1 do 10 su ovi:

1 - 1,6 - 2,5 - 4 - 6,3 - 10.

U tabeli 2.1. iznesen je pregled utvrđenih standardnih brojeva osnovnih redova R5, R10, R20 i R40
u decimalnom intervalu od 1 do 10. Svi brojevi reda R5 nalaze se u redu R10, svi brojevi redova R5
i R10 u redu R20, a svi brojevi redova R5, R10 i R20 u redu R40. Najveću relativnu gustinu
članova ima red R40, najmanji red R5.
Standardni brojevi manji od 1 ili veći od 10 dobijaju se deljenjem ili množenjem tabličnih vrednosti
sa 10, 100, 1000...

Od osnovnih redova standardnih brojeva mogu se praviti izvedeni redovi odabiranjem svakog
drugog, trećeg ili n-tog člana osnovnih redova. Izvedeni red obeležava se uopšteno sa R/n; n mora
biti ceo broj, npr. R20/2, R40/3. Kada je n=1, reč je o jednome od osnovnih redova, a kada je n≶1, u
pitanju je izvedeni red. Kada je n pozitivan broj, red se sastoji od brojeva čije vrednosti rastu, a
kada je n negativan broj, red ima brojeve čije vrednosti opadaju.
Potpunije se redovi mogu obeležavati još i početnim ili završnim ili i početnim i završnim brojem
kada se želi istaći da je red sa obe strane ograničen, npr. R20/2 (1,12...) ili R20/2 (1,12....14). Tako
se, prema tabeli 2.1., u izvedenom redu R20/2 (4,5....18) nalaze ovi brojevi:

4,5 – 5,6 – 7,1 – 9 – 11,2 – 14 – 18,

a u izvedenom redu R20/3 (4,5....18) brojevi:

4,5 – 6,3 – 9 – 12,5 – 18.

Različiti redovi standardnih brojeva mogu se, po potrebi međusobno kombinovati, npr. u jednom
invervalu veličina može biti usvojen kao osnova red R5, a u drugom intervalu red R10.

10
Tabela 2.1. Osnovni redovi standardnih brojeva

Standardni brojevi Nominalni (nazivni) brojevi

Podešeni
osnovnih redova u decimalnom intervalu Mantise
brojevi
R5 R10 R20 R40 0,1 - 1 1 - 10 10 - 100 100 - 1000
1,00 1,00 1,00 1,00 - 40 0 40 80 000
1,06 - 39 1 41 81 025 1,05
1,12 1,12 - 38 2 42 82 050 1,1
1,18 - 37 3 43 83 075 1,15; 1,2
1,25 1,25 1,25 - 36 4 44 84 100 1,2
1,32 - 35 5 45 85 125 1,3
1,40 1,40 - 34 6 46 86 150
1,50 - 33 7 47 87 175
1,60 1,60 1,60 1,60 - 32 8 48 88 200 1,5
1,70 - 31 9 49 89 225
1,80 1,80 - 30 10 50 90 250
1,90 - 29 11 51 91 275
2,00 2,00 2,00 - 28 12 52 92 300
2,12 - 27 13 53 93 325 2,1
2,24 2,24 - 26 14 54 94 350 2,2; 2,25
2,36 - 25 15 55 95 375 2,35; 2,4
2,50 2,50 2,50 2,50 - 24 16 56 96 400
2,65 - 23 17 57 97 425 2,6
2,80 2,80 - 22 18 58 98 450
3,00 - 21 19 59 99 475
3,15 3,15 3,15 - 20 20 60 100 500 3,0; 3,2
3,35 - 19 21 61 101 525 3,4
3,55 3,55 - 18 22 62 102 550 3,5; 3,6
3,75 - 17 23 63 103 575 3,8
4,00 4,00 4,00 4,00 - 16 24 64 104 600
4,25 - 15 25 65 105 625 4,26
4,50 4,50 - 14 26 66 106 650
4,75 - 13 27 67 107 675 4,8
5,00 5,00 5,00 - 12 28 68 108 700
5,30 - 11 29 69 109 725
5,60 5,60 - 10 30 70 110 750 5,5
6,00 -9 31 71 111 775
6,30 6,30 6,30 6,30 -8 32 72 112 800 6,0
6,70 -7 33 73 113 825 6,5
7,10 7,10 -6 34 74 114 850 7,0
7,50 -5 35 75 115 875
8,00 8,00 8,00 -4 36 76 116 900
8,50 -3 37 77 117 925
9,00 9,00 -2 38 78 118 950
9,50 -1 39 79 119 975
10,00 10,00 10,00 10,00 0 40 80 120 1000

Količnici izvedenih redova mogu se razlikovati od količnika osnovnih redova standardnih brojeva.
Svaki standardni broj može biti količnik nekog izvedenog reda. Prema tom, svi mogući količnici
sadržani su u najgušćem osnovnom redu standardnih brojeva R40. U tabeli 2.2. dat je pregled
izvesnog broja količnika i redova kojima ti količnici pripadaju.

11
 T abela 2.2. Odabrani količnici q redova standardnih brojeva

Pri stvaranju standarda po pravilu se nastoji da se prvenstveno iskoriste redovi koji imaju veće
količnike, tj. relativno manju gustinu članova. Među osnovnim redovima ima relativno najmanju
gustinu članova red R5 količnika q = 1,6,ali treba imati u vidu da redovi izvedeni od osnovnih
redova mogu imati i relativno manju gustinu članova od osnovnog reda R5, odnosno veći količnik;
takvi su redovi, na primer, R5/2 količnika q = 2,5 ili R20/5 količnika q = 1,8 ili R40/11 količnika q
= 1,9. Pri izboru standardnih brojeva radi stvaranja nivoza veličina bolje je polaziti od izvedenih
redova R20/n ili R40/n jer takvi redovi pružaju veći izbor raznovrsnih brojeva.
Podešeni brojevi (vidi tabelu 2.1) mogu poslužiti kao zamena za standardne brojeve u opravdanim
slučajevima; to su brojevi dobijeni zaokrugljivanjem vrednosti samo nekih standardnih brojeva. Red
brojeva u kome je makar jedan standardni broj zamenjen podešenim brojem obeležava se sa Ra,
npr. Ra10, Ra20, Ra10/3, Ra20/2. Ukoliko su brojevi veći, utoliko više treba izbegavati zamenu
standardnih brojeva podešenim brojevima. Preporučljivo je da se standardni brojevi veći od 250
uopšte ne zamenjuju podešenim brojevima.
Neki brojevi često primenjivani u tehničkim računima mogu biti zamenjeni standardnim brojevima
bliske vrednosti, na primer: π ≈ 3,15; π / 2 ≈ 1,6; π / 3 ≈ 1,06; π / 4 ≈ 0,8; 2π ≈ 6,3; π 2 ≈ 10; π 3 ≈
31,5; 1 / π ≈ 0,315; 2 ≈ 1,4; 1 / 2 ≈ 0,71; 3 2 ≈ 1,25; 6,3 2 ≈ 40; ubrzanje teže g ≈ 10m / s 2 ; g ≈
3,15; g 2 ≈ 95; 1/g ≈ ,01.

Postoji i izuzetni (dopunski) red standardnih brojeva R80 – prema SRPS A.A0.001. Ovaj se red
dobija od reda R40 uglavnom na taj način što se između svaka dva susedna broja reda R40 unosi
aritmetička sredina tih brojeva kao nov član. Red R80 namenjen je naročitim potrebama i ne treba
ga iskorišćavati za stvaranje redovnih standarda gotovih proizvoda. On može biti pogodan za izbor
mera za industrijske poluproizvode. Približan je količnik reda R80:q ‚~ 1,03.

12
Redovi standardnih brojeva, i osnovni i izvedeni, mogu biti prikazani i grafički – kao prave linije
(sl.2.2). Na ordinati se nalaze standardni brojevi u logaritamskoj podeli, a na apscisi redni brojevi
standardnih brojeva, počevši od nule (tabela 2.1). U presecima apscisa i ordinata nalaze se tačke
koje pripadaju linijama pojedinih redova. Dijagram standardnih brojeva može biti produžen u oba
smera od koordinatnog početka i po apscisi i po ordinati.Linije redova jednakog količnika su
paralelne ili se poklapaju, npr. linije R40/2 i R20. Veći nagib prema apscisi imaju linije redova sa
većim količnikom. Unošenjem članova neke postojeće serije veličina (snaga, brojeva obrta,
prečnika i dr.( u dijagram standardnih brojeva može se lako uočiti odstupanje te serije od redova
standardnih brojeva ili utvrditi red standardnih brojeva najbliži toj seriji. To može korisno poslužiti
pri reviziji serije (niza) radi usklađivanja sa standardnim brojevima. Isto tako mogu se na dijagramu
standardnih brojeva pregledno prikazati svi podaci o članovima nekog niza veličina: dužine, visine,
težine, otporni momenti, zapremine itd.
Standardni broj pomnožen ili podeljen standardnim brojem daje opet standardni broj – priližno ili
tačno. Stepenovanjem standardnog broja celim brojem, pozitivnim ili negativnim, dobija se opet
standardni broj – priližno ili tačno. Tačnost rezultata zavisi od tačnosti svakog pojedinog broja koji
je u pitanju. Treba imati u vidu da su relativna odstupanja vrednosti standardnih brojeva od
teorijskih brojeva pod korenom, izračunatih na četiri decimale, neznatna i da leže između ekstrema
+ 1,26% i – 1,01%. – Rezultati su, svakako, manje tačni kada se u redovima nalaze i podešeni
brojevi.
Nominalni brojevi (vidi tabelu 2.1) su logaritmi standardnih brojeva za osnovu q = 40 10 ; ti
su logaritmi usvojeni za nazive standardnih brojeva – u vidu rednih brojeva koji se, kao logaritmi,
mogu vrlo prostor iskoristiti za množenje, deljenje, stepenovanje i korenovaje standardnih brojeva
(primeri 2.1. do 2.5).
U tabeli 2.1 nalaze se i nominalni brojevi reda R40 za četiri decimalna intervala.

13
 Slika 2.2. Dijagram standardnih brojeva

Za ostale decimalne intervale, veće ili manje, dobijaju se nominalni brojevi dodavanjem ili
oduzimanjem broja 40 za svaki decimalni interval – po uzoru na tabelu 2.1. – pošto se u svakom
decimalnom intervalu reda R40 nalazi po 40 nominalnih brojeva. prema tome, na primer, nominalni
broj 16 pripada standardnom broju 2,5, nominalni broj 96 standardnom broju 250, nominalni broj
136 = 16 + 3.40 standardnom broju 2500 = 2,5103, nominalni broj 176 = 16 + 4.40 standardnom
broju 25000 = 2,5.104, a nominalnom broju – 64 = - 24 – 40 odgovara standardni broj 0,025.

2.5. Primeri standardizacije mera

Primer 2.1. Proizvod 250.0,16 = 40 može se izraziti kao zbir nominalnih brojeva 96 = (-32) = 64, a
nominalni broj 64 pripada standardnom broju 40.
Primer 2.2. Koren 450 ≈ 21,2 može se ovako izraziti pomoću nominalnih brojeva: 106/2=53, jer
standardnom broju 450 pripada nominalni broj 106, a nominalnom broju 53, kao rezultatu,
standardni broj 21,2 (decimalni interval 10 :10²).
Primer 2.3. Količnik 715 : 600 ≈ 3.106 menja se uz pomoć nominalnih brojeva u izraz 5.74 – 111 =
259 = 19 + 6.40; standardni broj 71 pripada nominalnom broju 74, standardni broj 600 nominalnom
broju 111, a standardni broj 3. 106 nominalnom broju 259 (decimalni interval 106 ÷ 107).
Primer 2.4. Računska radnja 0,0536 ≈ 0,224.10-7, izražena pomoću nominalnih brojeva, dobija ovaj
oblik: 6 . (-51) = - 306 = - 26 – 7.40, pošto nominalnom broju – 26 odgovara standardni broj 0,224,
a nominalnom broju – 7.40 standardni broj 10-7 (decimalni interval 10-7 : 10-8).

14
Primer 2.5 Vrednost korena 4 85 nalazi se između standardnih brojeva 3,0 i 3,15; račun sa
nominalnim brojevima 77 : 4 = 19,25, pokazuje da se rezultat nalazi između nominalnih brojeva 19
i 20, odnosno između odgovarajućih standardnih brojeva 3,0 i 3,15. Tačan rezultat mogao bi se
dobiti pomoću logaritama standardnih brojeva (tabela 2.1 – mantise).

2.6. Primena standardnih brojeva

Standardne brojeve treba prvenstveno primenjivati:

1. za nominalne (nazivne) veličine i mere: za pritiske, za snage, za prečnike cevi i dr.,
2. za veličine i mere pri stvaranju nizova (tipizacija); za snage motora, za novosti dizalica, za
brojeve obrta i za druge podatke o članovima nizova, koji se izražavaju brojevima,
3. za sklopne i položajne mere mašina i delova mašina: za priključne mere cevi, za sklopne
mere spojnica, za visinske kote ležišta mašina itd.,
4. za prečnike delova mašina,
5. po mogućnosti i za sve ostale veličine i mere: za dužine, širine i debljine odnosno visine
delova mašina, mašina, za dubine i širine otvora, za poluprečnike prelaznih zaobljenja.

Slika 2.3. Deo vratila

Deo vratila na sl. 2.3 ima dva sklopna mesta: rukavac 1 koji se sklapa sa ležištem i mesto 3 na kome
se vratilo sastavlja sa glavčinom zupčanika. Po pravilu trebalo bi da prečnici d1 i d3 na sklopnim
mestima budu iz redova standardnih brojeva, ali je korisno i da prečnik d2 bude standardni broj iako
se na tom mestu vratilo ne sklapa ni sa kakvim drugim delom.
Dužine (dužinske mere, dimenzije, kote) igraju značajnu ulogu u konstruisanju, u fabrikaciji, u
sklapanju i u eksploataciji mašina i delova mašina. Standardne dužinske mere treba, na prvom
mestu, usvajati kao konstrukcione mere za prečnike i za mere sa tolerancijama, a po mogućnosti i za
ostale mere. Prilikom revizije postojećih standarda za proizvode, ili izrade novih, treba još više sve
mere uskladiti sa standardnim dužinskim merama.
Standardni brojevi ne mogu se uvek upotrebiti za mere dužina – naročito kada su u pitanju zbirovi
ili razlike dužina. Standardni brojevi su članovi geometrijskih progresija pa zbog toga zbirovi ili
razlike standardnih brojeva ne moraju biti standardni brojevi. Ako su, na primer, usvojeni
standardni brojevi za unutrašnji i spoljašnji prečnik zavojne opruge Di i De (sl. 2.4), vrlo je
verovatno da prečnik opružnice žice d neće biti standardni broj. Međutim, s obzirom na fabrikaciju,
trebalo bi da bude prečnik žice d standardni broj. Isto tako dužina opruge l, kao zbirna veličina,
verovatno neće biti standardni broj. Sličan je slučaj sa unutrašnjim i spoljašnjim prečnikom cevi i
njenom debljinom, sa pojedinačnim dužinama delova vratila (sl. 2.3) itd. U zavisnosti od: funkcije,
konstrukcije, mogućnosti sklapanja, fabrikacije, eksploatacije, sve to može uticati na odluku koja od
nekoliko međusobno povezanih veličina prvenstveno treba da bude standardni broj.

15
 Slika 2.4. Opruga sa glavnim merama

Sistem standardnih brojeva treba da bude osnovica za stvaranje standarda za proizvode. Ponekad,
ipak, ima opravdanih razloga da se, trajno ili privremeno, odustane od upotrebe standardnih
brojeva. Jedan od takvih razloga je razgranata primena nekog nestandardnog broja; nasilnom
standardizacijom takve veličine mogli bi biti izazvani, na primer, veliki troškovi ili nepotreban
nesporazum. Odomaćeni nestandardni brojevi su: širina normalnog železničkog koloseka, neki
prečnici kotrljajnih ležišta, neki prečnici zavojnica itd.

16