ARALIN 3: ANG MGA LUMAD SA MINDANAO

3.1 ANG MGA B’LAAN

-ni Nelia Orpiano-Du

Ang mga B’laan ay sakop ng unang pangkat ng mga Indonesian na dumating at
nanirahan sa Pilipinas mga 5,000 o 6,000 taon na ang nakakaraan. Sila ang unang
gumamit ng bangka bilang paraan ng kanilang transportasyon patungong Pilipinas.
Maraming mga antropolohista ang makapagpapatunay na ang pangkat na ito ay
nagmula sa Indonesia dahil sa pagkakatulad sa sistema ng ponemang patinig ng mga
B’laan at ng mga Javanese sa Java. Pareho silang may pitong ponemang patinig. Mas
gugustuhin ng mga B’laan na tawagin silang B’laan kaysa Bi-la-an dahil para sa kanila
ang pagbigkas na Bi-la-an ay nangangahulugan ng kawalang galang at kabastusan.
Ayon sa isang interbyu sa grupong ito, ang pagbigkas nito na Bi-la-an ay
nangangahulugang “malandi” o “kalandian.” Ang terminong B’laan ay tumutukoy sa
mga miyembro ng etnikong grupo na noon ay tinatawag na Bira-an, Bara-an, Blaan o
Bi-la-an. Ang “Bila” ay nangangahulugang kaibigan. Ang mga B’laan ay mga tao sa
bundok. Karaniwan silang nakatira sa matataas na bahagi sa mga bulubundukin sa
North Cotabato, Davao, at Saranggani Islands. May ilan ding nakatira sa palibot ng
Lake Buluan at ang ilan naman ay naninirahan malapit sa mga dalampasigan ng Davao.
Bago dumating ang mga Kristiyano, ang politikal na teritoryo ng B’laan ay
nahahati sa maliit na baryo. Ang pamayanan ng B’laan ay pinangungunahan ng datu o
village chief na tinatawag na fulong (wise). Ang fulong ang pinakamatanda at
pinakamaalam sa baryo na itinuturing na maykaya sa buhay dahil sa pagkakaroon ng
ginto, alipin, at iba pang kultural na kagamitan. Ang fulong ay hindi dumadaan sa
pormal na pagpili. Hindi rin siya humihingi ng mga bagay-bagay bilang pagkilala sa
kanya ngunit maaaring magbigay ang mga tao tanda ng kanilang paggalang sa kanya.
Ang may kayang fulung ay maaaring mag-asawa ng higit sa isa hanggang kaya niyang
suportahan. Itinuturing siyang pinuno, tagapagsanggalang, tagapamagitan, at
tagapagbigay ng solusyon sa mga suliranin.
Sa tradisyonal na sistema, ang kapangyarihan ng fulong ay ekstensibo. Siya ang
itinuturing na pinuno sa isang lugar, awtoridad sa pagpapatupad ng batas at hustisya,
at tagapag-ugnay sa iba pang fulong. Sa kasalukuyan, ang fulong ay hindi na
nagpapataw ng parusa sa kanyang kapwa B’laan maliban na lamang sa miyembro ng
kanyang pamilya. Sa kasalukuyan, sumusunod na ang mga B’laan sa batas na
ipinapatupad sa Pilipinas.

151

Ang pangunahing ikinabubuhay ng mga B’laan ay pagkakaingin, o inigo sa

kanilang wika. May dalawang magkasalungat na paliwanag tungkol sa relasyon sa lupa
WKML.indb 1 7/5/18 5:38 PM
 ng mga B’laan. Ang Una, ang kaingin ay resulta ng paraan ng pamumuhay ng B’laan
na palipat-lipat ng lugar dahil iniisip nilang hindi kailangan ng permanenteng lupa para
sa kabuhayan. At, ikalawa naman ay dahil sa kalikasan ng kaingin kaya napipilitang
lumipat ng lokasyon ang mga B’laan at bumabalik sila kung maayos na ang lupa na
kadalasan ay pagkatapos ng isang taon. Palay at mais ang unang itinatanim pagkatapos
ay kamote at iba pang pananim.
Ang pagdating ng mga Kristiyano ay nagbunsod sa pag-iwan ng mga B’laan sa
kanilang minanang lupa. Ang lupa ay inangkin na ng mga nandarayuhang pamilya.
Ang pagkakaingin ay itinigil na ng karamihan sa mga B’laan. Karamihan ay naging
tenant o nangungupahan na lamang at ang iba naman ay naging katulong ng mga
Kristiyano.
Ang mga B’laan ay naniniwala sa pagkakaroon ng pinakadakila sa lahat na
kinikilala nilang D’wata (God). Siya ang itinuturing na Mele (planter) ng Langit
(heaven) at Tana (earth) at lahat ng bagay sa daigdig. May tinagurian din silang
L’nilong (fairies) na mas mababa sa D’wata. Para sa mga B’laan, ang kalikasan ay
ipinagkatiwala sa kanila upang pangalagaan. Ang L’nilong ay hindi manlilikha
sapagkat tanging ang D’wata lamang ang manlilikha. Bilang Snalig (tagapangalaga),
sila’y karaniwang tinatawag na M’ fun Mahin (owner of the sea), M’ fun D’lag (owner
of the forest). Ibig sabihin, ang Panginoon ang manlilikha, ang mga L’nilong (fairies)
ang tagapangalaga at ang mga tao ang gagamit ng kalikasan upang mapakinabangan.
Para sa mga B’laan, hindi banal ang pag-angkin sa kalikasan tulad ng hangin, lupa,
tubig, gubat, at iba pa. Para sa kanila ang lupa ay likha ng Panginoon at hindi maaaring
ariin ng sinumang nilalang. Maaari itong gamitin sa tamang paraan upang
mapakinabangan. Kung hindi, sisirain ni M’ fun Tana ang lupa sa pamamagitan ng
lindol o pagguho at pagkawasak. Kaya’t sinasaka ng mga B’laan ang lupa sa loob ng
isang taon. Ang pagtatanim ng palay na tumatagal ng limang buwan (Mayo-Oktubre),
samantalang sa susunod na limang buwan naman ang sa kamote (Nobyembre-Marso).
Pagkatapos nito ibabalik ng mga B’laan ang lupa sa komunidad at lilipat ng ibang
lokasyon upang isagawa ulit ang pagtatanim.
Ang ibang B’laan ay naimpluwensiyahan ng Kristiyanismo. Karamihan sa mga
naging Kristiyano ay naging protestante na bahagi ng Christian Missionary Alliance
Church of the Philippines (CAMACOP), United Church of Christ of the Philippines
(UCCP), United Methodist Church, at iba pa. Ang ilan naman ay Katoliko.
Tinatayang 40 % ng mga B’laan ay naging Kristiyano.

152

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 2 7/5/18 5:38 PM

 Ang bahay ng mga B’laan ay may taas na anim hanggang sampung pulgada mula
sa lupa at may hagdan na binubuo ng tatlong baytang. Ang haligi ng bahay ay yari sa
ipil-ipil o gemilina. Ang dingding ay yari sa kawayan at kogon naman ang ginamit na
pang-atip. May isang kuwarto lamang ang bahay ng mga B’laan. Iisa ang nagsisilbing
kusina at sala nito. Nakasabit sa mga dingding ang mga sandata na gawa sa kahoy tulad
ng espada, kutsilyo, itak, at iba pa. Ang silong ng bahay ay nagsisilbing kulungan ng
mga alagang hayop tulad ng manok, pato, at kambing.
Ayon kay Javier (1998), parehong nagsusuot ng tela na yari sa abaka ang
kasuotang pantaas ng mga B’laang babae at lalake. Ang mga blusa ng mga babae ay
napapalamutian ng mga makikinang na mga materyales tulad ng mga beads at mga
butones. Ang mga dyaket ng mga lalaki ay di-gaanong burdado.

32 ANG MANDAYA: WIKA AT KULTURA NG SANGAB,

CARAGA, DAVAO ORIENTAL

-nina Raymund M. Pasion,Marilyn C. Arbes, Julieta C. Cebrero, Fairuz M.

Dalandangan
Ang pag-aaral na ito ay nakasentro lamang sa isang tribu ng Davao Oriental, ang
MANDAYA, partikular ang nasa Sangab, sa Munisipalidad ng Caraga, Brgy. Pichon,
Davao Oriental.
Hindi rin maipagkakaila, na marami nang pagbabagong nangyayari sa tribung ito
sa kasalukuyan. Ngunit, sa Brgy. Pichon, kapansin-pansing nananatili pa rin ang
kanilang katutubong pamamaraan.
Ang katagang Mandaya ay nagmula sa salitang “man” (tao) at “daya” ( itaas na
bahagi ng ilog). Kaya ang Mandaya ay tinatawag sa Ingles na Inhabitants of the
Uplands. (http:www.ncip.gov.ph/resources/ethno detail.php?ethnoid=68)
Ang Mandaya ay karaniwang naninirahan sa bulubunduking bahagi ng
Katimugang Mindanao sa Davao del Norte, Compostela Valley province, Agusan del
Sur, at Davao Oriental. Sa Davao Oriental ang may pinakamaraming populasyon ng
mga Mandaya.
Ang Sangab ay matatagpuan sa Silangang bahagi ng Mindanao sa lalawigan ng
Davao Oriental, sa munisipalidad ng Caraga, ng Barangay Pichon. Mula sa poblasyon
ng Caraga, may apatnapung (40) kilometro ang layo at may isang libo at dalawang
daan (1,200) na talampakan ang taas mula sa dagat ang Sangab.

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 3 7/5/18 5:38 PM

 153

Mahirap ang pagpunta sa nasabing lugar dahil sa malayo at lubak-lubak ang daan,
kaya umaabot ng hanggang isang libong piso ang pamasahe sa motorsiklo na tinatawag
na habal-habal. Tanging motorsiklo lamang ang sasakyang pampasahero para
makarating lamang sa tuktok ng Sangab. Minsan, kung may marami na silang
produktong abaka, mais, at mga gulay na ibebenta sa bayan ay hinahakot ito ng sadam
na isang uri ng sasakyan tulad ng dump truck.
Sa Brgy. Pichon at Sityo Sangab, lubos nilang napapanatili ang kasuotan nilang
Mandaya, gayundin ang paghahabi nito na tinatawag nilang dagmay, isang hinabing
telang mula sa abaka.
Ang Sityo Sangab ay isang lugar na tahimik, walang nagsasalimbayang mga
sasakyan, malayo sa polusyon, at walang gulo. Ang mga taong naninirahan dito tulad
ng matatanda—babae man o lalake, ay nasa kanilang sakahan upang magtrabaho.
Lunes hanggang Sabado ng umaga ang iniuukol nila sa kanilang pagtatrabaho sa
bukirin. Tuwing Sabado ng hapon naman, sila ay umuuwi na sa kanilang mga tahanan
upang paghandaan ang misang dadaluhan sa araw ng Linggo.
Walang sinumang makapapasok sa nasabing lugar (Sangab) kung walang
pahintulot ang kanilang tinaguriang datu o tribal chieftain.
Hindi rin masasabing malayo sa kabihasnan ang lugar dahil nakikita na rito ang
bunga ng teknolohiya. Mayroon namang nakikisabay sa kung ano ang uso sa
kasalukuyan. Hindi naman kasi lahat ay tinatanggap ng tribu. Nariyan ang mga
Mangkatadong (council of elders), na nagsusumikap sa pagpapaalala sa mga
kabataang produkto ng bagong henerasyon kung ano ang katanggap-tanggap sa
kanilang lipunan. Isa na rito ang mahigpit na pagbabawal sa paggamit ng maiksing
pantot (short) para sa mga babae dahil taboo para sa kanila ang pagsusuot nito.
Ayon kay Ernesto I. Corcino, isang manunulat ng Davao History ang mga
Mandaya ay walang kaibahan sa ibang grupo sa kanilang sosyal na gawain at sa
kanilang pananampalataya. Mahirap tukuyin kung ito ay matatawag na sosyalisasyon
o panama o mamamalagi sa kanilang pamayananang Mandaya dahil mahihirapan
talagang makapaglikom impormasyon tungkol sa kanilang tribu.
Nakasanayan ng mga Mandaya na bago magsimula sa anumang mga gawain ay
dapat manawagan o manalangin sa Panginoon. Kahit bago umalis ng bahay, dumaan
sa malaking puno o kaya’y malaking bato, dumaan sa tubig, uminom sa nadaanang
tubig, magputol ng punong kahoy, mangaso, at iba pang gawain ay kailangan talagang
magpaalam at manawagtawag (prayer offering) sa may-ari. Naniniwala ang mga
Mandaya, na ang tao at lahat ng bagay dito sa lupa at sa langit pati na ang mga bagay
na hindi nakikita ng tao ay may nagmamay-aari. Ang lahat ay ginawa at pag-aari ni
Magbabaya (God). Ang salitang Magbabaya ay galing sa salitang ugat na baya na ang
ibig sabihin ay walang pinagmulan at walang katapusan.

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 4 7/5/18 5:38 PM

 154
Bago nakapagsagawa ng pananaliksik, kinailangan munang magsagawa ng
panawagtawag ang balyaang priestess at lokal na manggagamot at isa sa mga naging
importante. Ayon din sa kanila, ang pagbibigay ng kaalaman o transfer of knowledge
sa katutubong pamaraan, kaisipan, at mga praktis sa ibang tao, lalong-lalo na kung ito
ay may kinalaman sa panggagamot ay mahigpit na ipinagbabawal. Para sa kanila, baka
ito ay dida magtugo (mawalan ng bisa o kaya’y saysay) dahil kanilang pinaniniwalaan
na ipinagkaloob ito sa kanila ng kanilang abyan (espiritu).
Sa pagsasagawa ng panawagtawag, ang balyan ay gumagamit ng inuming
mallorca, sa halip na byais ( local fermented wine). Ito ay isang patulam-tulam o
panulak sa kanilang lalamunan upang hindi sila mahiyang sumagot sa mga
nagtatanong sa kanila. May iba pang nagsasabi na ang pag-inom ay para pampabaag
ng talinga o pampainit ng tainga. Sa isinagawang panawagtawag, lahat ng mga
mananaliksik ay pinapainom din bilang tanda ng isang mabuting pangtanggap sa
kanila o bilang pakikisundo at pagbati.

Pagpapakasal at Pag-aasawa
Ayon sa mga naging impormante, ang pag-aasawa ay isang paraan lamang ng mga
Mandaya upang masunod ang kayamanan o pamana ng mga magulang. Kaya ang mga
magulang ang nag-uusap para sa kanilang mga anak, at kahit sa panliligaw din ay
kasama rin sila, lalong-lalo na kung ang ama ay isang pinuno sa pamayanan at ang
anak ay mayroon ding mabuting pag-uugali at pananaw sa kanilang lipunang
ginagalawan.
Sa mga babae naman, pinapaburan nila ito kung siya ay gimbubayan—ibig sabihin
ay babaeng marunong gumawa ng mga gawain ng lalaki, gaya ng pangangaso.
Walang pagkilala o pagtiyak sa taon kung kailan mag-aasawa ang isang babae o
lalake. Sila ay naniniwala na kung biologically fit na ang mga ito ay pwede na. Ang
gustong mag-asawa ay madedetermina lamang kung ang mga lalaki ay marunong na
ng mangaso, magtayo ng bahay, magsaka, at iba pa; samantalang ang mga babae
naman ay kung marunong nang magluto, magtanim, at gumawa ng iba pang gawain
sa bahay.
Ang gawaing pag-aasawa at pagpapakasal ng isang babae at lalake ay hindi biro
at kailangan itong sumunod sa mga hakbang tulad ng mga sumusunod:
1. Pagdali-dali. Dito, ang lalaki ay kailangang bumisita o pumunta lagi sa bahay
ng babae.
2. Pagatud-atod. isang bahagi ito ng pamamanhikan na ang lalaki ay magdadala
ng mga pagkain sa bahay ng babae.
3. Pagkagon. Dito dadalhin na ng lalaki ang kanyang mga magulang upang
ipakilala sa pamilya ng babae at kaibigan. Sa panahong ito ay kailangan nang
pag-usapan ang sukat (dowry) ng babae.
Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 5 7/5/18 5:38 PM

 155

4. Pagtawas. Tumutulong na sa mga gawain ang lalaki sa pamilya ng babae.

Halimbawa nito ay ang pagsasaka, pag-iigib ng tubig, at pagsisibak ng kahoy.
5. Pagbutang ng sukat. Dito susubukin ang kakayahan ng lalaki ng pamilya ng
babae. Sa pagsubok na ito, ang mga magulang ng babae ay magpapahayag ng
kanilang mga kahilingan (sukat). Ito ay isang pagsubok na kapag matugunan
ng lalaki ang kahilingan ng mga magulang, nangangahulugan itong kaya nang
buhayin o suportahan ng lalaki ang babae.
6. Pag-ol’lonan. Ang lalaki ay magbibigay sa babae ng regalo (remembrance)
na sasaksihan ng mga magulang at kaibigan ng dalawang panig.
7. Pagtutuonan. Ito ang panahon ng kasalan. Isa itong seremonya na lahat ng tao
sa pamayanan ay imbitado. Ito ay gagawin sa bahay ng babae. Aanyayahan
din ang mga mangkatadong (council of leaders) at balyan. Ang babae ay
papayuhan ng kanyang ina at ang lalaki naman ay papayuhan ng mga
mangkatadong at balyan at iba pang respetado sa pamilya. Pagkatapos ng mga
payo ay susunod ang pagdarasal ng balyan at idedeklara na ang kanilang
pagsasama. Susunod na rito ang salo-salo. Unang-unang pagsisilbihan ang
bagong kasal. Bibigyan ng kanin at byais. Sumunod ang mga mangkatadong,
balyan, mga magulang, at ibang mga panauhing dumalo. Magkakaroon din
ng sayawan, inuman, at kantahan.
8. Pagdudul’logan. Pagkatapos ng kasal, ang lalaki ay uuwi sa kanilang bahay
at iiwan ang babae sa mga magulang. Makalipas ang tatlong (3) araw, pwede
na silang magsiping sa bahay ng babae sa isang gabi lamang. Mayroon na
namang kainan na ihahanda para sa mga kaibigan na hindi nakadalo sa
pagtutuonan (kasal).
9. Pagdadal’laan. Ito ang katapusang proseso ng pag-aasawa kung saan ang
babae ay dadalhin na sa bahay ng lalaki.

Panganganak
Sa pagbubuntis, ang Mandayang babae ay palaging hinahaplasan o pinapahiran ng
mga halamang gamot. Pagdating ng ikalimang buwan ay hinihilot ng manghihilot. Ang
mananabang din ay gumagamit ng mga tagal’lumo (mga bagay-bagay o halaman na
pinagsama-sama/pinaghalo-halo para panggamot). Kadalasan ay galing ito sa
panaginip o kaya’y itinuro ng kanilang abyan (espiritu). Ang iba naman ay pamana ng
pamilya, magulang, o kaya’y angkan.

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 6 7/5/18 5:38 PM

 156
Hinihilot (minamasahe) ng mananabang (hilot/komadrona) ang tiyan ng isang
buntis para mapabuti ang lagay ng bata sa loob ng tiyan at para pagdating ng kanyang
kapanganakan ay hindi na siya mahihirapan. Pagsapit ng ikasiyam na buwan o
panahon na ng kanyang panganganak, ang mananabang ay nagmomonitor hanggang
sa isilang na ang sanggol. May mga palatandaan ang mga mananabang kung ang
sanggol ay babae o lalaki. Kung hindi makikita sa porma ng tiyan at sa katawan ng
ina, malalaman din nila ito sa posisyon ng bata sa tiyan. Hindi katulad ng mga tao sa
patag na sila’y gumagamit ng ultra sound para malaman kung lalaki o babae ang nasa
loob ng tiyan ng babae.
Sa panahon naman ng panganganak, ang buntis ay hinahaplasan ng tagal’lumo
para pampadulas upang mapadali ang paglabas ng bata. Sa pagsilang ng bata ay agad
puputulan ng pusod, lilinisan, payuyukuin, at pipikpikin o kaya’y kukurutin para
umiyak na palatandaang buhay ang bata. Ang gamit sa pagputol ng pusod ay lais,
kawayan na matalas ang gilid at nagsisilbing kutsilyo.
Pagkatapos ng panganganak, ang mananabang ay bibigyan ng mga gamit o di
kaya’y pera o hayop bilang pasasalamat.
Pagkalipas ng tatlong araw, ang ina at sanggol ay pwede nang maligo. Ang tubig
panligo na gagamitin ay nilalagyan ng sagbong (gabon) o kaya’y dahon ng kalamansi.
Naniniwala sila na bukod sa mabango ang sagbong ay pangontra din ito sa panuhot
(gas pain) na nararamdaman. Ang ina ay hindi pwedeng magbuhat ng mabibigat na
bagay para hindi ito mabinat. Ang pusod ng sanggol naman, pagkatapos maligo, ay
pinipigaan ng marguso (dahon ng ampalaya).
Sa ikatlong araw, ang pamilya ay maghahanda na para sa gagawing bunong, isang
ritwal para sa bagong silang na sanggol at sa kasalukuyan, ay sinasabi nila na isang
binyag para sa sanggol. Sa bunong ay magkakaroon din ng seremonya. Lahat ng mga
kapitbahay at mga kaibigan ay inaanyayahan upang saksihan ang gagawing
pagbunong. Isang espesyal na panauhin ang mananabang bilang tanda ng pasasalamat.
Sa ginawang pagbunong, ang bata ay ipapakita at ipapakilala sa mga taong
dumalo. Maghahanda ng masasarap na pagkain. Dito rin ginagawa ang pagbibigay ng
mga bagay-bagay o regalo ng mga dumating sa paniniwalang mapadadali ang paglaki
at malalayo sa sakit ang sanggol.

Pagdidiriwang ng Kaarawan
Sa tradisyon ng mga Mandaya, ang pagdiriwang ng kaarawan ay hindi sinusunod.
Tanging bunong (bagong silang) lamang ang kanilang ipinagdiriwang.
Noong unang panahon, kapag may ipinanganak na sanggol, ang ama ay agad
magtatanim ng punongkahoy sa kanilang bakuran para maging kasabay ito sa paglaki
ng kanyang anak. Ang punongkahoy na itinanim ay magsisilbing tanda rin ng edad ng

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 7 7/5/18 5:38 PM

 sanggol. Halimbawa, kung may magtatanong sa edad ng anak, ituturo at ipapaliwanag
lamang ng ama ang kaugnayan sa edad ng anak ang itinanim nitong punongkahoy.

157

Ang Kamatayan at ang Paglilibing

Ang Mandaya ay naniniwala na kung may namatay, ito ay kinuha na ni Ibol’l. Si
Ibol’l ay naninirahan sa ilalim ng lupa at nag-aari sa mga patay.
Sa Mandaya, kapag namatay ang isang tao, isang araw lamang itong paglalamayan
bago ilibing. Maaaring ilibing sa lupa o kweba, o di kaya’y ibinibitin sa itaas ng
malaking punong kahoy.
Ang patay ay babalutan ng kumot at gagawan ng ritwal bago umalis sa bahay.
Kasamang ililibing o ipadadala ang mga gamit ng namatay. Tinatawag nila itong
unong. Ang iba naman ay naglalagay ng gamit ng patay sa ibabaw ng puntod nito at
tatamnan ng halamang malisa, kilal’la, at tubo. Ito ay tanda ng kanilang mga labi.
Sa pag-uwi naman ng bahay, ang mga nakipaglibing ay pinapaghuhugas ang
kamay sa isang palanggana o tabo na may halong mga halaman, gaya ng diat, (isang
parang tanglad na may bunga at matulis ang gilid).
Sila ay magkakatay rin ng karne ng baboy upang ipamigay sa mga taong tumulong
sa paglilibing. Ang asawa ng namatayan ay maglimbo (magtatalukbong ng dagmay)
sa loob ng pitong araw, at pagkatapos nito ay pwede nang maligo at magtrabaho.

Pananampalataya
May ritwal na ginagawa ang mga Mandaya bilang paraan ng kanilang pasasalamat
at paghingi ng kapatawaran sa mga nagawang kasalanan kay Magbabaya (God).
Ito ay kailangan upang suyuin ang masasamang espiritu upang hindi manggulo sa
mga tao. Pinaniniwalaan din ng mga Mandaya na habang nabubuhay pa ang tao dito
sa donya (sanlibutan) ay maraming mga manudyaay (tukso) ang maaaring maganap
kaya kinakausap at humihingi sila ng tulong sa mga espiritu. Ngunit ito’y hindi
nangangahulugang kanila na itong sinasamba.
Ang Mandaya ay lubusang naniniwala na ang lahat ng bagay ay talagang may
nagmamay-ari kaya, dapat lamang magbigay-galang o respeto gayundin ang
pagpaalam sa mga espiritu na naninirahan tulad ng nasa punongkahoy o ‘di kaya’y sa
ibang lugar.

Gamot
Sinasabi ng mga katutubong Mandaya na ang kagubatan ay nagsisilbi nilang
palengke at parmasiya sapagkat dito sila kumukuha ng kanilang pang-araw-araw na

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 8 7/5/18 5:38 PM

 pagkain at gamot. Kung ang gubat ay mawawala sa kanilang buhay, para na ring
nawala ang kanilang kabuhayan, gayundin ang kanilang kultura.

158
Paniniwala sa Sakit
Kung may sakit ang tao, pinaniniwalaan nilang may masasamang espiritu na
sumanib, dumapo o ‘di kaya’y nakialam sa katawan nito. Marahil, dahil hindi niya
nirespeto o ‘di kaya’y nakaligtaan niyang magpaalam sa mga naninirahang espiritu sa
lugar na kanyang napuntahan. Kung ang lugar na iyon ay bawal puntahan, kailangang
tandaan at huwag talagang puntahan o lapitan upang walang masamang mangyari.

Pampaganda
Para sa tribong Mandaya, ang kagandahan ay makikita sa ugali lalong-lalo na
kapag ang babaeng Mandaya ay byagid o byabagid o ang ngipin nito ay pinutulan.
Ang mga babae ay dapat kompleto sa gamit, mula sa byatataan (embroidered blouse),
linangaw (kuwintas), balikog (hikaw), pamul’lang (set ng pulseras), kurbata (breast
cover made of beads) at iba pa.
Ang mga sangkap na kanilang ginagamit sa pagpapaganda ay kinukuha lamang
nila sa mga halaman at bulaklak na tumutubo sa kagubatan. Ito ay kanilang dinudurog,
pinipiga at ipinapahid sa kanilang mga mukha upang pumuti at mawala ang
taghiyawat.

Pagluluto
Ang pagluluto ng Mandaya ay di-pangkaraniwan. Ang lahat ay niluluto sa
kawayan. Kung bigas ang lulutuin ito ay tinatawag na yumbol’l. Gamit ang kawayan
ay babalutin ito ng dahon ng halamang bagikik. Ang karne, pasayan (malaking hipon),
kasili (igat), at iba pang ulam na niluluto sa kawayan ay tinatawag na lul’lut. Kung ang
isda o karne ay iihawin, ay tinatawag itong sinugba. Kung ito naman ay binalot sa
dahon ng saging at iihawin, ito naman ay tinatawag na bungos. Napakasarap nito kapag
kompleto sa katutubong mga sangkap kagaya ng dul’law (turmeric), kabuwayna,
sibuling (native na sibuyas na may dahon), luya, kalabo (oregano) at tanglad. Ang mga
sangkap na ito ay gamit din na mga gamot nila.

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 9 7/5/18 5:38 PM

 Ilang Pamahiin
a. Ang pagputol ng puno ng balite ay napakadelikado sapagkat bahay raw ito ng
mga engkanto o aswang. Kung gagalawin ito ninuman, sila’y magkakasakit.
b. Kung may namatay, kailangang maglagay ng apoy sa ibaba ng bahay para
hindi lapitan o makain ng aswang ang patay.
c. Kapag ang isang babae ay buntis, kailangang mayroon siyang dalang suwa
(bawang) lalong-lalo na sa kanyang kwarto upang hindi malapitan ng aswang.
Pinaniniwalaan na ang mga sanggol ay paboritong putahe ng aswang.

159

d. Upang hindi mahirapan sa panganganak ang isang buntis ay hahakbangan

siya ng kanyang biyenang babae nang pitong (7) ulit upang ang sanggol ay
madaling lumabas.
e. Hindi rin pwedeng kumain ng buguk o hindi napisang itlog dahil ito raw ay
nakakatamad.
f. Ang mga dalagang babae ay hindi dapat kumain ng tiwi (buntot) ng manok
upang hindi ito maglalandi o magakiwot-kiwot (kekembot-kembot).
g. Ang mga dalaga o buntis na babae ay bawal kumain ng magkadikit na pagkain
gaya ng saging, upang hindi magdoble ang kanilang asawa o kaya’y upang
hindi rin magkadikit ang magiging mga anak.

Mga Taboo
Ang mga sumusunod ay iilan lamang sa mga ipinagbabawal ng katutubong
Mandaya:
1. Bawal pagtawanan ang mga nakikitang hayop na nagtatalik baka kumulog at
kumidlat.
2. Bawal makipag-asawa ng kapamilya baka ang anak ay maging abnormal.
3. Bawal tumawa kapag may kulog at kidlat at baka ikaw ay kainin ng kidlat.

Konsepto sa Oras
Ang mga Mandaya ay may kakaibang konsepto o sinusunod na oras. Ito ay
naiihayag lamang sa pagmamasid sa araw, mga bituin at sa nakapaligid na mga hayop.
Ito talaga ang nagsisilbi nilang orasan. Halimbawa, kung ang araw ay nakasentro sa
gitna ng bahay, tanghali na. Kung maririnig ang unang tilaok ng manok (rooster) sa
madaling araw, ito ay nangangahulugang ala una na ng umaga. Kapag nagpapalitan na

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 10 7/5/18 5:38 PM

 ng mga tunog ang inahing manok, ito ay nangangahulugang alas tres na ng madaling
araw.
Ang ibong kal’law naman ay nagtatakda rin sa kanila ng oras. Ito ay humuhuni
maya’t maya na may interbal na tigtatlumpung minuto kaya nasusundan nila ang oras
sa buong araw.

Konsepto sa Langit at sa Kabilang Buhay

Ang matatandang Mandaya ay naniniwala na ang sanlibutan ay binubuo ng tatlong
leyer. Una, ang mga nilalang na nasa ilalim ng lupa ay tinatawag na ugsuban. Kabilang
na dito si Ibol’l, na nagmamay-ari ng mga patay.

160
Ikalawa, ang mandal’luman na tumutukoy sa mga tao. Dito sa mundo ay maraming
tukso. Kaya kailangan ng tao ang ritwal para kaibiganin o suyuin ang masasamang
espiritu upang hindi magalit sa tao.
Ang ikatlong leyer ay tinatawag na pagawanan, kung saan bahagi nito ang langit.
Sa langit naninirahan si Magbabaya (God). Ang naninirahan sa langit ay hindi na
kailangan kumain dahil ito ay napakasayang lugar at napakabango. Pinaniniwalaan
nila na ang bango ang siyang nagsisilbing pagkain ng mga naroroon.

Mga Paniniwala sa Ilang Natural na Kalamidad

Lindol. Pinaniniwalaan ng Mandaya na may nakatirang napakalaking kasili (eel)
ilalim ng lupa. Kapag lumilindol, pinaniniwalaan nilang gumalaw ang kasili dahil
maaaring nasaktan ang bahagi ng katawan nito o ‘di kaya’y nainitan o nalamigan nang
sobra.
Eklipsi. Pinaniniwalaan ng Mandaya na ang sanhi ng eklipsi ay ang pagkagat daw
ng ibong tambanukawa sa araw.
Bagyo. Ang Mandaya ay naniniwala sa samot, ang malakas na hangin at ulan na
nananatili sa kalawakan at biglang bumagsak sa isang lugar.
Bago pa bumagsak ang samot ay nababatid na ng matatanda ang mga senyales nito
sa pamamagitan ng pormasyon ng mga bituin, ibon, at bubuyog.

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 11 7/5/18 5:38 PM

 33 KAAMULAN FESTIVAL: ISANG TAUNANG
SELEBRASYON SA PROBINSYA NG BUKIDNON
-nina Nenita Rebecca Y. Casten, Shandra G. Dimaudtang, Nelia O. Du, at Julie
Ann Asari-Orobia

Paglalarawan at Pagkilala sa Lugar

Kilala ang Bukidnon bilang Pineapple Capital of the World. Ang malamig na
lugar na ito ang lalong nakapag-eengganyo ng mga turista mula sa malalayong lugar
at mga karatig-lugar. Isa hanggang tatlong buwan ng hilagang bahagi ng lugar ang
nakararanas ng maikling tag-init at tag-ulan naman sa katimugang bahagi nito. Hindi
nakararanas ng malakas na bagyo ang probinsya dahil napalilibutan ito ng matataas na
bundok. 24.04 digri selsyus ang kadalasang temperatura at hindi bumaba sa 18.5 digri
selsyus.
Isang agrikultural na lugar at lupain ang Bukidnon. Pangunahing iniluluwas na
mga produkto ay palay, mais, tubo, kape, goma, niyog, kamoteng kahoy, palm oil,
iba’t ibang klase ng bulaklak tulad ng rosas, calla lilies, babies breath, orchids,
daffodil, anthoriums; mga prutas tulad ng pinya, rambutan, mangga, santol, durian,
dalandan, saging, lansones; mga gulay at rekados tulad ng repolyo, labanos, patatas,
asparagus, broccoli, lettuce, carrots, couli flower, sweet peas, kalabasa, atsal, sibuyas
na dahon, kamatis, luya. Nangunguna din sa pagprodyus ng mga manok, baboy, at
baka ang probinsya.

Paglalarawan sa mga Tao

May siyamnapu’t limang porsyento (95%) ng populasyon ng Bukidnon ay Pilipino
at limang porsyento naman ay mga Britanyo, Amerikano, Indonesyo, Tsino, at
Koreano. Ilan sa mga banyagang ito ay mga mangangalakal at negosyante, at ang ilan
naman ay nag-aaral, nagsasaliksik, o kaya’y may relihiyosong misyon at kasapi sa
turismo. Sebuano ang pangunahing wikang gamit ng mga Bukidnon. Ang ilang wika
ay Bisaya-Hiligaynon, at Binukid.

Iba pang Etnikong Grupo ng Bukidnon at Paraan ng Pagdiriwang ng

Kaamulan
Bawat taon, tuwing buwan ng Marso, ang Bukidnon, bilang sentro ng pinyahan sa
Pilipinas, ay nagdiriwang ng Kaamulan Festival. Ito ay Pistang etnikongkultural. Ang
katawagang Kaamulan ay mula sa wikang Binukid na amul na nangangahulugang
“lipunang pagtitipon.” Ito rin ay nangangahulugang ritwal ng mga datu tulad ng
seremonya sa kasal, piyesta ng pasasalamat gaya ng pag-aani, kasunduang
pangkapayapaan, at iba pa. Ginaganap ito sa Siyudad ng Malaybalay na at

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 12 7/5/18 5:38 PM

 165

ipinagdiriwang ng pitong etnikong tribu: Bukidnon, Higaunon, Talaandig, Manobo,

Matigsalug, Tigwahanon, at Umayamnon. Ilang katutubong tribu ang nagpepresenta
sa pitong kabundukan upang maipakita ang kanilang naggagandahang kasuotan at
palamuti gaya ng kuwintas, pulseras, hikaw, magagandang dekorasyon sa ulo at mga
anting-anting. Sabay-sabay na sumasayaw, kumakanta, at nagpapakita ng kanilang
ritwal ang mga grupong ito. May paligsahan din sa iba’t ibang isports. Ang kanilang
mga wika ay napag-aralan na ng mga linggwista. Ito ay anak ng wikang kilala sa tawag
na Proto-Manobo at pinaniniwalaang lumipat sa katimugang bahagi ng Mindanao mga
ilang siglo na ang nakaraan.
Ang Kaamulan Festival ay kaisa-isang etnikong piyesta ng Pilipinas na kasabay
rin sa araw ng pagkakatatag ng Bukidnon noong 1917 at inaabangan ng lahat. Mga
etnikong pantribung awitin, mga sayaw, laro, gawaing pangkamay o handicraft, at mga
ritwal ang pumapaloob sa piyesta na naging masayang okasyon para sa lahat bilang
pagbabalik-tanaw sa nakaraan. Ang nakaaagaw-pansin at nakaeengganyo sa puso ng
karamihan ay ang awtensitidad o tunay na tatak ng mga katutubo o mga nitibong
nagpapakita ng kanilang mga gawain. May Pangampo o pangkalahatang pagsamba;
Tagulambong hu Datu o ritwal ng bagong datu sa isang lipunan; Panumanod o
seremonyas ng mga ispiritu; Pansilig o pagpapalayo ng mga masasamang ispiritu; at
Pamalas o ritwal ng pagbabayad ng kasalanan. Bawat seremonya ay napakaimportante
sa kanila dahil sumasalamin ang mga ito sa mayaman at kakaibang kultura ng
Bukidnon.
Tampok sa piyesta ang iba’t ibang exhibit tulad ng mga halamang doon lang
makikita, trade fair, iba’t ibang putahe, mga bazaar, live stock show, agri fair,
Motorcross, paligsahan ng off-road, mga isports, karerahan ng mga kabayo o horse
radeo, amatyur na boksing, invitational basketball tournament, adventure races,
mga konsyerto, at pagsasayaw sa daan o street dancing at mga magagarang float ng
bawat tribung inirerepresenta nito. Nakamamanghang tingnan ang pagsusuot ng mga
kakaibang disenyo ng mga katutubong gamit at damit at mga sariwang bulaklak, gulay
at prutas sa paradang ito. May mga banderitas at bandera na makikita sa buong lugar
at ang tugtugin o ang musikang maririnig ay purong etniko. Sa bandang hapon, may
dance clinic na pinangangasiwaan ng mga Indigenous People (IP) gamit ang kanilang
mga katutubong tambol at iba pang instrumentong musikal. May mga awitin mula sa
kanilang mga epiko- pagsasalaysay ng limbay, pag-awit ng idangdang, bayok-bayok o
mga berso, mga bugtong na tinatawag na antoka, nanangon o folktales. Tuwing gabi,
nagkakaroon ng pagdedebate sa pag-alam ng pinagmulan ng lahi.
Sa kasalukuyan, ang Kaamulan ay umuunlad habang dumaraan ang panahon—
hindi lamang ang etnikong tribu ng Bukidnon, kundi pati na rin ang kanilang mga
produktong iniluluwas at lokal na establisamento ng buong probinsya. Sa bagong
henerasyon, ang matatandang katutubo at ang mga bumibisitang banyaga ay naging

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 13 7/5/18 5:38 PM

 daan upang makilala at mapahalagahan ang kultura ng Bukidnon.Ang lahat ng ito ay
karapat- dapat lamang na maipamana sa susunod na salin-lahi.

166
Pinagmulan ng Kaamulan Festival
Ang selebrasyon ng piyesta sa Munisipalidad ng Malaybalay ang kauna-unahang
Kaamulan Festival na ginanap noong Mayo 15, 1974. Sa pagnanais na mapanatili ang
piyestang ito, ang bise-alkalde ay nag-isip na imbitahin ang mga taal na katutubo o
indigenous people na makisalo sa kanilang selebrasyon, at magtanghal ng ilang
etnikong sayaw sa kinikilala ngayong Rizal plaza. Hindi nila lubos maisip na ang
kauna-unahang okasyon ay naging popular dahil sa isang reporter ng Manila Times
na naging bisita ng bise-alkalde. Sinulat niya ang lahat ng nangyayari sa isang nasyunal
na magasin at dito nagsimula ang pagkilala sa Kaamulan. Ang festival ay pinagtibay
bilang rehiyunal na festival ng Hilagang bahaging Mindanao ng Regional
Development Council noong Setyembre 16, 1977.
Sa pagitan ng taong 1960 hanggang 1970, bawat indibidwal ay nagpunyaging
buuin ang selebrasyon bilang paggalang sa mga naging kontribusyon ng mga katutubo
ng Bukidnon lalo na sa kanilang kultura. Sa buwan ng Nobyembre 1977, pinangunahan
ng gobyernong probinsyal ng Bukidnon ang kauna-unahang Kaamulan Festival. Sa
taong 1978 hanggang 1998, ang Kaamulan ay napagkasunduang idaos tuwing unang
Biyernes ng Setyembre. Subalit noong 1999, ito ay inilipat sa kalagitnaan ng Pebrero
hanggang Marso, kasabay na rin sa selebrasyon ng pagkatatag o Foundation Day ng
Bukidnon. Ang kauna-unahang Kaamulan Off-Road Challenge at Kaamulan
Invitational Shootfest ay naidagdag na rin bilang isa sa pangunahing kaganapan ng
festival noong 2002. Mayroon ding pagpapakita ng mga kontemporaryong sining ng
Bukidnon na tinatawag na bansagen. Noong 2006, nagkaroon ng kaunaunahang
National Folklore Conference at pagsusulat ng katutubong awit para sa mga
estudyante.

Ang mga Kultural na Grupong Kasapi sa Kaamulan Festival

Ang mga Manobo. Nabibilang sa orihinal na proto-Philippines stock ang mga
taong Bukidnon. Kahit na ang grupo ng Bukidnon ay watak-watak, nangingibabaw pa
rin ang iisang tradisyon ng bawat grupo. Ang pangunahing pinagkukunan ng
pangangailangan ay paggawa ng mga hinahabing damit at mga palamuti tulad ng
hikaw, mga malalapad na kuwintas, pulseras at iba pa.
Ang iba’t ibang kultural na komunidad na makikita sa Probinsya ng Bukidnon ay
ang mga grupo ng Manobo, Bukidnon, Higaonon, Matigsalug, Talaandig,
Tigwahanon, at Umayamnon. Ang Arumanen naman ay isang sub-grupo. Narito
ang mga pahapyaw na pagpapaliwanag at pagpapakilala sa mga tribo:
Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 14 7/5/18 5:38 PM

 Ang Arumanen-Manobo ay makikita sa probinsya ng Hilagang Cotabato. Sila ay
napabilang sa orihinal na proto-Philippines stock. Ang pangunahing
pangangailangan ng grupo ay paghahanap ng pagkain at pagsasaka. Parehong hirap

167

sa bigat ng mga trabaho ang kalalakihan at kababaihan. Kinikilalang pinuno ng

Arumanen-Manobo ang Timuay o datu na siyang tumatawag ng mga pagpupulong.
Ang tradisyunal na sosyal na estruktura ng Arumanen ay binubuo ng limang klase. Ito
ay ang timuay na siyang namamahalang grupo; ang walian o shaman na nangunguna
naman sa espiritwal na aspekto; mandirigma, taong karaniwan o hindi maharlika; at
alipin. Sa kasalukuyan, ang mga Arumanen ay nanatili pa rin sa pagsasagawa ng ilang
mga ritwal gaya ng “Samaya-an Festival” na taunang ginaganap sa huling linggo ng
Disyembre bilang pasasalamat sa kanilang kinikilalang makapangyarihang diyos/
diyosa, at paghahanap ng mga senyales tulad ng mga grasya o swerte para maiwasan
ang mga kamalasan sa darating na taon, lalo na sa kanilang komunidad.
Ang diyalekto ng Bukidnon ay Binukid. Sila ay kayumangging kaligatan at may
maitim na buhok. Katamtaman lamang ang taas (limang talampakan) nila at hindi
pango ang ilong. Ang panliligaw at pag-aasawa ng mga Bukidnon ay inaayos ng
kanilang mga magulang sa edad pa lamang na pito. Nagpapraktis ang kalalakihan ng
pagkakaroon ng maraming asawa ngunit ang kababaihan ay iisa lamang. Nangyayari
ang kasalan sa pamamagitan ng mamin o betel na hinulmahan ng kanin. Ang sining ng
Bukidnon ay ipinahihiwatig sa kanilang mga sayaw, tula at awit, paghahabi ng banig
at buslo. Ang instrumentong musika nila ay mga plawta na yari sa kawayan, alpang
kawayan, isang hiblang biyolin, at hugis bangkang gitara. Gumagawa rin sila ng mga
banig, sombrero, pambitag ng isda, at hinabing tela para sa handicrafts na produkto
ng mga Bukidnon. Ang mga magsasakang Bukidnon ay nagpapraktis pa rin ng
tradisyunal na pamamaraan sa pagtatanim ng palay. Bigas, mais, abaka at mga gulay
ang mga produktong kanilang iniluluwas. Ang kapangyarihan ng isang datu ay
nabubuo sa pamamagitan ng tiwala at kakayahang pamunuan ang kanyang grupo.
Tinitingnan ang kanyang pakikihalubilo at mga tagumpay sa buhay, at hindi
nakabatay sa katandaan ang kanyang pagkadatu.
Ang terminong Higaunon ay nangangahulagang people of the wilderness. Hindi
lamang sa probinsya ng Bukidnon ang kanilang tirahan kundi pati na rin sa Agusan
del Sur at hangganan ng Misamis Oriental. Ang etno-ligal na aspekto lalo na sa kultura
ng mga Higaunon ay nagbabago dahil sa pamamalakad ng kanilang datu. Dito sa
Bukidnon, ang prinsipal na pinuno na may maraming angkan ang namamahala sa
buong komunidad. Sa ilalim ng pinuno ay ang mga menor na datu na nagsisilbing
tagabantay ng buong komunidad. Responsibilidad ng pinuno ang tagapamalakad
lamang. Ang estado ng isang pinuno ay namamana at nakukuha sa pamamagitan ng

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 15 7/5/18 5:38 PM

 mga karanasan at tagumpay niya sa buhay. Ipinapasa ng malapit nang mamatay na
datu sa isa sa kanyang mga anak na lalaki ang kanyang katungkulan. Kadalasan,
ibinibigay ito sa isang may kakayahang mamahala sa kanilang lipunan pagdating sa
tamang panahon.

168

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 16 7/5/18 5:38 PM

 Matigsalug ay grupo ng Bukidnon na makikita sa lambak ng Tigwa-Salug, San Fernando.
Nangangahulugang “mga Tao sa Ilog ng Salug” ang Matigsalug. Ang mga kalalakihan ay nakasuot ng
maikling- masikip na pantalon hanggang sa tuhod lamang at tinuping turbante o telang pamugong sa ulo
na may maraming palamuti tulad ng butyl o beads na may mga buhok ng kambing o kabayo. Tinatayang
mahigit sa 146,500 ang populasyon ng Matigsalug.
Isa sa nagpapatuloy at nagpepreserba ng kanilang katutubong kaugalian, paniniwala at praktis ay ang
tribong Talaandig kahit na sa malakas na pagpasok ng modernisasyon at pagbabago. Ang tinatanyang
populasyon ng Talaandig ay mahigit na isandaang libo. Ang mga miyembro ng grupo ay makikita sa
barangay at munisipalidad ng Bundok Kitanglad. Ang pinaniniwalaang Diyos ng mga Talaandig ay
tinatawag nilang Magbabaya. Pinaniniwalaan nila itong pumuprotekta ng kanilang kalikasan na makikita
sa sosyal, pulitikal, at pangkabuhayan na aspeto ng kanilang buhay. We gather soil of different colors
and use white glue as paint binder, paliwanag ni Datu Vic Migketay “Wayway” Saway, isang datu ng
lipunan na nagpakilala ng ganitong materyal na pagpipinta. Nagsasanay na rin siya ng ilang mga kabataang
magpinta at nananalo ang mga ito sa paligsahang rehiyunal at nasyunal na naging daan ng pagangat ng
kanilang kabuhayan. Tinatawag nila itong soil painting.
Watak-watak sa buong Munisipalidad ng San Fernando at hangganan ng Davao del Norte ang Tigwa o
Tigwahanon. Ang ibig salitang Tigwahanon ay mula sa salitang guwa o scattered sa Ingles at mula sa ilog
ng Tigwa na kung saan sila nakatira. Sa kasalukuyan, ang mga Tigwahanon ng Agusan Del Norte,
Bukidnon, Agusan del Sur at Misamis Oriental ay umaabot na sa bilang na 36,128 ang populasyon.
Ang Umayamnon ay nakatira sa may ilog ng Umaran sa Probinsya ng Bukidnon. Kilala ang tribong ito
sa kanilang pagkamahinhin, matatag kung magdesisyon at eksperto sa gubat. Makikilala sila dahil sa
kanilang katamtamang kulay ng balat, katamtamang tangkad, at sa kanilang prominenteng panga at buto sa
dakong itaas ng pisngi o cheekbone. Gumagawa sila ng mga butyl o beadworks bilang palamuti sa
katawan tulad ng ginakit at inaboy o kwintas, suning o handbag ng lalaki, at binuklad o pulseras. Ang
populasyon nila ay aabot sa 101,906.

Ilang mga Kasanayang Kultural

Sa mga nabanggit sa itaas, makikita ang mayamang kultura ng Bukidnon. Narito ang mga kahulugan o
deskripsyon ng mga praktis ng mga Manobo- ang pitong tribu ng Bukidnon – sa isang buong taon.
Una, ang pangampo, isang taunang ritwal na nangyayari tuwing buwan ng Enero na pumapaloob sa
pagdarasal para sa kanilang Diyos na si Magbabaya. Pinepreserba at pinoprotektahan ang pitong (7)
pinakaimportanteng bagay sa mundo: lupa, tubig, punong kahoy, apoy, hangin, tunog at paniniwala at
tradisyon sa pamamagitan ng tamang paggamit dito.

169

Pangalawa, ang panagulilay, isang pagdarasal na nagaganap tuwing buwan ng Marso at humihingi kay
Magbabaya ng ulan para sa kanilang lupang sakahan. Dahil dito, nagiging masagana raw ang ani ng
kanilang mga pananim. Ang Salangsang ay isang seremonya rin sa paghingi ng pahintulot kay Magbabaya
na magtanim ng iba’t ibang halamang pagkain. Ang pang-ibabasok naman, ay pagsamba bago at
pagkatapos magtanim. Nangangailangan ng tatlong manok na kulay puti, pula at dilaw. Mayroon din silang
seremonyas ng panangga o proteksyon ng kanilang tanim na tinatawag na layag-layag. Ang ritwal na

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 17 7/5/18 5:38 PM

 talabugta ay taunan ginagawa. Nagpapasalamat din sa lupang puno ng kasaganaan. Lahat ng ito ay
ginagawa nila kung sila ay nagtatanim.
Pangatlo, ang lagong, isang pasasalamat sa mga biyayang dumating mula kay Magbabaya. Ang
pagdating ng mga bisita at kaibigan ay isang biyaya rin ayon sa kanila. Gumagawa sila ng tula o musikang
tunog bilang mainit na pagtanggap sa mga kagalang-galang na bisita. Ang mga pahayag ay sinasabi sa
malalim na pananalita ng Higaunon at tanging mga eksperto lamang ang nakauunawa nito. Tinatawag din
nila ang gawaing ito na limbay.
Pang-apat, ang samayaan na isang ritwal ng buong lugar bilang pasasalamat sa isang buong taong
kapayapaan at matiwasay na lipunan. Hinihingi rin nila ang mabuting kalusugan. Kadalasang nangyayari
ito sa buwan ng Oktubre o katapusan ng taon. Isa itong masayang festival na ipinagdiriwang sa
pamamagitan ng pagkanta at pagsasaya.
Panlima, ang pangapar, isang pagtitipon ng lahat ng mga manggagamot upang maitaboy ang mga
pinagmulan ng sakit at karamdaman. Nangyayari ito kung may epidemya o mabilis na pagkalat ng
nakahahawang sakit. Sa ritwal na ito ay nagbibigay sila ng mga pagkain, hayop, prutas, tabako at mama sa
kanilang pinaniniwalaang bathala. Kung nalaman ang pinagmulan ng sakit ng isang miyembro ng pamilya,
naghahandog sila ng pagkain. Tinatawag naman na kandulian ang ritwal na ito na ginagawa kung may sakit
ang isang katribu. Ang kaliga ay isang siyam-na-araw ng pagdarasal sa pamamagitan ng pagkanta at
pagsayaw ng tinatawag na dugso. Isang banal na baboy o limang banal na manok ang inihahandog sa
ikasiyam na araw ng pagsasamba.

Mga Katutubong Instrumento

Ang musika ay nakaugat na sa kultura ng mga Bukidnon. May tatak na tunog at awitin na nagpapakilala
sa kanilang kultura ang kanilang musika. Ang agong ay ginagamit bilang pantawag sa lahat ng mga
miyembro upang magpulong. Maliban dito, kung may sayawan o palabas ay ginagamit rin ito. Binubuo ito
ng tanso at kadalasa’y hugis sombrero. Tinutugtog sa pamamagitan ng paghampas sa tuktok nito gamit ang
isang patpat. Ito ay medyo kapareho ng agong ngunit may kaliitan nang kaunti- sa kulintang at ginagamit
din ng mga Muslim tulad ng mga Maranao, Maguindanao o Tausug.

170
tambol ay gawa sa hungkag na kahoy. Ito ay hugis bilog at silindro na may balat ng hayop tulad
ng kambing o baka na binanat at nilalagyan ng sacra sa itaas upang hindi matanggal ang
pagkakakapit nito. Ginagamit ito tuwing may festival at tinutugtug sa pamamagitan ng paghampas
sa dulo ng patpat na pantambol.
Ang bantola naman ay gawa sa kawayan na may nakahilerang linyang butas sa gitna na may isang
istring. Habang sumasayaw ang mga mananayaw ay pinaghahampas ito upang makabuo ng kakaibang
tunog. Ang saluray ay isang instrumetong katulad ng bantola ngunit. May walong kwerdas na siyang
nakalilikha ng tunog. Ginagamit din ito sa pagsasayaw tuwing may festival.
Ang kutyapi o kudyapi ay parang gitara na may mahabang leeg at may isa o dalawang kwerdas.
Kinakaskas ito upang tumaginting ang tunog na nililikha nito. Isinasabay rin ito sa pag-awit at pagsayaw
ng mga mananayaw. Ang kodlong ay tulad ng kutyapi ngunit mas malaki ang katawan nito at mahaba rin
ang leeg na katulad din ng gitara.

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 18 7/5/18 5:38 PM

 Ang instrumentong kuratong ay pinatutugtog kung may bisitang parating sa kanilang lipunan. Isa rin
itong transmisyon ng mensahe o koda mula sa isang tao o grupo na patungo sa iba pang miyembro ng tribu.
Ito ay gawa sa buko ng kawayan na may hugis rektanggulo sa dulo. Ang haba nito ang nagpapalakas ng
tunog na nabubuo sa pamamagitan ng patpat.
Ang tawag naman sa plawta sa Bukidnon ay palala. Ito ay may walong butas tinatakpan kung
pinatutugtog sa pamamagitan ng pag-ihip sa dulo ng kawayan. Ang palandag naman ay parang plawta
ngunit walang butas sa tagiliran nito. Lumilikha ito ng matinis na tunog.
Ang mahaba’t makitid at manipis na piraso ng kawayan ay tinatawag na kubing. Ito ay may maliit na
butas sa gitna na may iba’t ibang tono ng tunog. Ang taginting ng tunog ay nagmumula sa pag-ihip ng
instrumentong ito.
Ang talapak ay isang kalahating hiwa ng kawayan at isa pang pirasong manipis na kawayan na
pinagkalatog upang makalikha ng tunog na halos magkahawig sa tunog ng palakpak ng kamay. Kung
gagamit ka ng dalawang talapak ay parang tunog ito ng palakpakan ng mga tao. Ginagamit ito tuwing
nagtatanim ang mga magsasaka.
Ang lantoy ay gawa rin sa kawayan na may tatlong butas at tinutugtog sa pamamagitan ng bibig.
Tinatawag din itong badtek. Kinopya rin ito sa instrumentong pulendag na mas malaki sa lantoy ngunit
may tig-aapat na butas sa itaas at ibabang bahagi.

171

Ang lebpad ay isang uri rin ng tambol ngunit gawa ito sa manipis na kahoy. Tinatakpan ito ng katad o
balat ng hayop tulad ng usa.
Lahat ng mga instrumentong ito ay makikita sa Kaamulan Festival. Ito ang nagpapaiba sa tunog ng
ibang ritwal o selebrasyon ng Bukidnon dahil sa mga materyal na ginamit sa paggawa ng mga
instrumentong ito.

Etnikong Awitin
Pinakasikat na epiko sa Bukidnon ang Olaging. Isa itong katutubong epiko na may iba’t ibang berso.
Nilalaman ng epikong ito ang tungkol sa agrikultura ng Bukidnon.
Limbay ang tawag sa isang patulang awitin na pagpapahayag ng mang-aawit ng kanyang hinaing at
damdamin. Ang awitin naman na nagpapahiwatig ng panliligaw ay tinatawag na sala.
Ang awiting puro lamang sa aliwan ay tinatawag na nanangaon. Ito ay nag-iiwan ng magandang asal
at inaawit tuwing gabi o ‘di kaya’y tuwing nagbabalat ng mais, naghahabi ng banig at naglilinis ng ratan.
Nagreresulta ito sa maingay na katuwaan at kasayahan.
Mayroon ding pagbigkas sa mga salawikain o kasabihan ang Bukidnon. Tinatawag itong basahan na
ginaganap tuwing may paligsahan upang malaman kung sino ang magaling.
Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 19 7/5/18 5:38 PM

 Idangdang naman ang tawag sa kanilang awiting nagbabalik-tanaw sa mahahalagang pangyayari sa
kanilang kasaysayan.
Ang kaligaon ay awiting tumatawag ng mga diwata, lalo na ang diwata ng mabuting ani. Dapat may
malumanay at malagintong boses ang umaawit nito upang maging epektibo ang awiting ito. Inaawit tuwing
kaligaan at mga kababaihan ang kadalasang umaawit nito sabay ang pagsasayaw ng dugso.
Ang antoka ay isang pagtutunggaling berso lalo na kung nag-uusap tungkol sa halaga o presyo ng
dowry ng anak na babae.

Ilan sa Mga Etnikong Sayaw

Kilala ang kakaibang estilo sa pagsasayaw ng Bukidnon sa tadyak, indayog at paggalaw ng kanilang
katawan. Ang sayaw ay may mga kahulugan, mensahe na nauugnay sa lipunang ginagalawan ng isang
tribu. Ginagawa ang pagsayaw nito sa pamamagitan ng ekspresyon ng mukha, kumpas ng mga kamay at
galaw ng buong katawan, at tamang padyak ng paa. Narito ang mga uri ng sayaw at kahulugan ng ito sa
Bukidnon:

172
binanog ay tipikal na sayaw ng tribung Talaandig na ginagaya ang galaw ng isang ibong kilala sa
tawag na banog. May sayaw rin ang kalalakihan at kababaihan ng Talaandig bilang pag-aaliw at pag-aalay
sa kanilang Diyos na si Magbabaya. Tinatawag itong tinambol. Ang saut naman na sinasayaw ng mga
lalaki lamang ay magpapakita ng pagiging eksperto nila sa iba’t-ibang estilo at sining ng pakikipaglaban.
Ang paggaya ng paglalakbay ng isang mangangaso ay tinatawag na sayaw pagadugsa.
Sayaw pang-aliw naman na pinapakita kung may pagtitipon at piyesta ang inagong. May sayaw rin
silang ginagawa na dapat ay marami ang makakakita nito at ipinapakita ang kanilang pamamalakad at
paraan ng pagtatanim, pag-aani at pagpapahangin ng palay. Tinatawag itong talupak. Ang paggaya sa
pagtatanim ng palay ay tinatawag din na tinagpi, samantalang ang sayaw naman ng mga mananayay ay
may hawak na poste o haligi bilang pandurog ng butil ng palay ay tinatawag na bubudsil.
Ang dugso ay isang ritwal na sayaw ng kababaihan tuwing may selebrasyong panrelihiyon. Ang
pagsasayaw ng mag-isa o solo ay tinatawag na pinagkabula. Ang binalanak na sayaw ay nangangahulugang
sosyal na sayaw.

Mga Etnikong Damit at Kagamitan

Mahalaga ring malaman ang mga etnikong pananamit ng mga tribu sa Bukidnon. Ang mga disenyo,
kulay at pagkahilera ng mga simbolo ay may malaking kahulugan. Hinati sa dalawang grupo ang
pananamit: Datu o lider ng tribu at Bae o asawa ng isang Datu.
Ang isang Datu ay nakasuot ng pang-itaas na may mahabang manggas, may kuwelyo at mahaba ring
pantalon. Mas marami ang kulay na pula, itim o asul at may palamuting pinaghalo ang kulay pula, itim,
asul, dilaw, berde at puti. May disenyo itong tinatawag na linabian, ginontingan, at kinabuka. Ang linabian
ay ginupit ng pirapiraso sa tuwid na tabas ng tela na naglalaman ng maraming kulay at ididisenyo sa harap
Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 20 7/5/18 5:38 PM

 ng polo, blusa, palda at pantalon sa dulo ng manggas. Ang ginontingan naman ay may zigzag na disenyo
at inilalagay sa mga gilid nito, samantalang ang kinabuka ay paggugupit ng pira-pirasong parisukat na tela.
Katulad ng linabian at ginontingan, ito ay tinatahi na gamit lamang ang kamay.
Mayroon din silang solang-solang na disenyong tulad ng ginontingan (zigzag) na hugis korona ng
pinakamataas na datu o pari. Ito ang gawa sa mga butyl o bead na idinikit sa tela, at buhok ng isang hayop
tulad ng kambing o kabayo.
Ang tangkulo ay espesyal na tela na ginupit na may hugis tatsulok, nilalagyan ng bead, butones o tipay,
at buhok ng hayop. Ito ay laging ginagamit o dinadala ng datu at dito inilalagay ang kanyang kamama o
mama (betel nut at line), pabango, at iba pa.

173

Ang salibulan ay maliit na kahon na gawa sa ginto, pilak o bronse. Inilalagay sa loob ang mamâ at
ipinapasok sa loob ng kamiseta.
Ang iba pang mga kagamitan ng datu ay ang sangi, isang matulis na kutsilyong nakakurba na may
espesyal na artistikong sakuban na nakadikit sa kamiseta ng datu. Mayroon ding bari o bolo, kalasag o
taming, bangkaw o kalawit, baliug o kuwintas na gawa sa butyl o mga bead na pinaghalong kulay pula,
puti, itim, asul, at dilaw.
Ang panutod ay kilala sa tawag na tattoo. Ang mga datu ay mayroon nito sa iba’t ibang parte ng
katawan gamit ang itim na tinta.
Ang damit naman ng Bae ay blusang maaaring may guhit o imahen ng bulaklak o linsong tela lamang.
Mayroon ding linabian, ginontingan, at kinabukang disenyo ang damit niya.
Ang patadyong ay saya o palda na maaaring may guhit o simple lamang ngunit nangingibabaw ang
kulay pula, asul o puting kulay. Ang disenyo ay balon at pinalibutan mula sa dulong parte ng palda nito.
Ang head-dress o panika na isinusuot tuwing may festival ay yari sa katutubong materyal at himaymay
na sinulid o yarn. Karaniwang ang mga materyal ay mula sa patpat ng kawayan at balahibo ng manok. Ang
benoong ay isang lasong disenyo ng pinong tela. Ginagamit ito bilang dekorasyon tuwing may pagtitipon
at ilang espesyal na okasyon. Simbolo ito ng pagrespeto sa asawa ng kanilang datu.
Ang mga kagamitan at palamuti ng Bae ay ang balaring o kuwentas na gawa sa sinulid at butyl o mga
bead; Kapulan na maliit na kahon na gawa sa ginto, pilak o bronse at nilalagyan ng kanyang mga personal
na gamit tulad ng mama at iba pa; Lebad, ang maliit na buslo mula sa ratan na may palamuting bead,
butones, at buhok ng hayop na inilalagay sa gilid nito; songol, na pulang sinturon; Tacus na isang pulseras
sa bukong-bukong (anklet) at yari sa mga bead, at senibod naman kung yari sa kahoy; at Sonong, buslo
ng babae at bukala sa pulseras.
Ang mga kagamitan at palamuti ng bae o mga babae sa Bukidnon ay sumasalamin sa mayamang likas
na yaman. Dito lamang sa tribu ng Bukidnon o maging sa probinsyang ito makikita ang ganitong paraan
ng pananamit ng mga babae at mga lalaki. Kung makakikita ng ganitong damit at mga palamuti, makikilala
kaagad na ito ay Manobo o mula sa Bukidnon.

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 21 7/5/18 5:38 PM

 May kanya-kanyang wika ang bawat pangkat o etnikong grupo sa Bukidnon ngunit para sa
pagkakaunawaan at komunikasyon ay gumagamit sila ng Cebuano at Filipino naman sa mga bisita na hindi
taga-Bukidnon.

3.4 ANG MGA MANSAKA

-ni Dr. Marilyn C. Arbes

Ang mga Mansaka ay isang etnikong grupo na matatagpuan sa Rehiyon XI, partikular sa mga probinsya
ng Davao del Norte at Compostela Valley. Ang salitang Mansaka ay hango sa salitang man o tao na ang
ibig sabihin ay una at saka na nangangahulugang umakyat. Ito ang sinasabing the first people to ascend
to the mountain or go upstream o mga unang taong umakyat sa bundok. Tipamud ang tawag sa mga
unang taong Mansaka.
Bagaman may malaking bahagi ng ancestral domain ang mga Mansaka sa lugar ng Comval Province
at Davao del Norte, hindi sila subgroup o subtribe ng tribung Mandaya.
Ang ikinabubuhay ng mga sinaunang Mansaka ay pagsasaka, pangangaso ng mga ibon, baboy ramo,
usa, at iba pang hayop at pangingisda. Ibinabahagi nila sa kanilang kasamahan o komunidad ang kanilang
mga nahuhuli. Sumusunod sila sa alintuntunin na dapat silang mangisda sa kanilang teritoryo lamang.
Ang mga Mansaka ay mahilig sa paggawa ng dagmay o damit na yari sa abaka at may iba-ibang
disenyo. Gumagawa rin sila ng mga basket, palayok, at brasswares na pandekorasyon at gamit sa bahay.
Natatanging mga kulay para sa kanilang mga damit. Ang pula, asul, dilaw, puti, at itim lamang. Ang kulay
pula ay para lamang sa mga datu, bagani, at anak na lalaki ng datu. Ang mga babae, kahit anak ng datu, ay
hindi nagsusuot ng kulay pula gayon na rin ang karaniwang mamamayan nila. Ang mga kulay asul, dilaw,
at puti lamang ang maari nilang gamitin.
Ang balyan o ritual practitioner ay may mga gawain at pag-uutos na sinusunod din ng mga Mansaka
lalo na sa panggagamot at pagsasagawa ng ritwal. May malaking bahagi ang mga baylan sa panahon ng
pagtatanim at pag-aani. Isinasagawa ang ritwal upang itaboy ang masamang espiritu at peste na maaaring
makapinsala sa mga pananim. Naniniwala din sila sa kanilang Dios na tinatawag nilang Magbabaya.
Ang pagsasaya ng mga Mansaka ay sa panahon ng pag-aani, pagpapakasal, pagbibinyag, pagpapatuli,
pagpapasalamat sa masaganang ani, at iba pang okasyon. Mayroon din silang mga katutubong sayaw, awit,
at mga instrumentong pangmusikang kahawig din sa instrumento ng ibang tribu kaya lang nagkakaiba sa
katawagan, gamit, at sa paraan ng pagpapatugtog.
Bahagi rin ng kulturang Mansaka ang pagsusuot ng mga palamuti sa katawan. May mga
pagkakakilanlan din sila kung ang palamuti ay pambabae o panlalaki. Halimbawa sa gamit nilang balyog
(kuwintas), mas malaki ang para lalaki kaysa sa babae. Isinusuot ito ng mga Mansaka kapag may okasyon,
ngunit tanging datu, bagani at baylan lamang ang gumagamit nito sa pang araw-araw. Sagrado para sa
kanila ang kuwintas. Kaya ipinagbabawal ang pagsuot ng palamuti kung walang okasyon.
Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 22 7/5/18 5:38 PM

 175

Sa mga maysakit na Mansaka, ang baylan ang tagagamot at tagapag-alaga nila. Karaniwang gamit nila
sa panggagamot ay iyong nakuha nila sa gubat at sapa. Naniniwala sila sa mga espiritung nakatira sa
kagubatan, lalo na sa puno ng balite.
Noong unang panahon, kapag may namatay na Mansaka, siya ay pinaglalamayan lamang ng dalawang
gabi, at sa pangatlong araw ang kanyang libing. Hindi rin nila ginagalaw ang paboritong pagkain o inumin
ng namatay ayon sa tagal ng pangako nila sa kanya kung hanggang kailan na hindi ito gagalawin. Iniiwasan
din nila ang mag-ingay tuwing dumadalaw sa puntod ng namatay. Ang bahay kung saan namatay ang
Mansaka ay kanilang sinusunog o ‘di kaya ay tinatanggalan ng dingding. Nililinis nila ang lugar ng namatay
at lumilipat sila sa bagong tirahan dahil sa paniniwalang hindi na maganda o mabuti ang bahay kapag
namatayan.
Para sa mga Mansaka, ang pag-aasawa ay isang bagay na pinaghahandaan at isinasaayos.
Paghahandaan ng binata ang iba’t ibang yugto tungo sa paglagay sa tahimik. Ang mga yugtong ito ay tagna
o pag-alam, mangusip o panunuyo, manubay o pagpapaabot at mamungad o mamanhikan. Sa yugto ng
pamamanhikan malalaman kung magkano ang gagastusin ng lalaki sa kasal.
May dalawang pagpipilian ang lalaki upang mapangasawa ang babae. Una, tumitira siya sa bahay ng
babae upang manilbihan nang sa ganoon wala na siyang dowry na ibibigay sa pamilya ng babae. At ang
pangalawa ay iyong hindi muna siya makakaakyat sa bahay ng babae kapag hindi siya makapagbibigay ng
halaga o bagay na tinatawag nilang saud sang gatas ng ina o sahud sa gatas ng inahan sa wikang Sebuano.
Ang ibibigay ng lalaki ay baboy para sa kasal at perang pambayad sa lahat ng kamag-anak ng babae.
Tinutumbasan din daw ito ng babae para hindi siya api-apihin ng lalaki.

35 ANG MGA MAMANWA

-ni Nenita Rebecca Y. Casten

Ang salitang Aeta, Ayta, Agta (Ata), Ate, at Ita ay galing sa salitang-ugat na “it” na ang kahulugan ay
“maiitim” sa Tagalog at sa Cebuano ay itumon.
Ang Mamanwa ay mga taong bundok na maiitim, pandak, kulot ang buhok, at sarat ang ilong na may
maiitim na mga mata. Sa Mindanao, ang mga Aeta ay tinatawag na Mamanwa na naninirahan sa hilagang-
silangan ng mga probinsya ng Surigao at Agusan. Ang salitang Mamanwa ay may kahulugang first forest
dwellers, galing sa salitang man (first) at banwa (forest). Sila ay bantog sa tawag na Kongking dahil sa
kanilang kulot na buhok. Ang salitang ito ay galing sa salitang “conquista,” na ang ibig sabihin ay the
conquered ones. Sila ay gumagamit ng kanilang diyalekto kung sila’y nakikipag-usap sa kapwa Mamanwa
nila ngunit nakapagsasalita rin sila ng wika ng mga taga ibang bayan.

176
Ayon sa mga antropolohista at arkiyolohista, ang mga Mamanwa ay sumusunod sa mga yapak ng
unang tao sa Pilipinas na dumating mula sa mga lugar ng Asia 50,000 taon na ang nakalilipas. Sila ang
pinakamatandang pangkat na naninirahan sa Pilipinas at pinangalawahan ng mga Aeta sa Luzon.
Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 23 7/5/18 5:38 PM

 Sila ay mga lagalag (nomadic) na ang ibig sabihin ay naghahanap ng makakain sa bawat lugar na
kanilang napupuntahan kaya wala silang permanenteng tahanan. Kumukuha sila ng mga orkidya, nuts,
ratan, at pulot upang ibenta sa bayan. May mga kagamitan sila para manghuli ng mga usa, baboy ramo,
unggoy, at malalaking ibon.

Pananampalataya at Ilang Gawain

Noong ikalabimpitong siglo, isang Agustinong Misyonaryo ang sumulat na ang mga Mamanwa,
bilang nomadic na mga tao ay walang ideya tungkol sa relihiyon at mga sibilisadong kaugalian. Subalit
naniniwala sila sa pinakamataas na si Magbabaya. Naniniwala rin sila na ang buwan o ang araw ay tahanan
ng manlilikha nila. Kung kaya tuwing kabilugan ng buwan ay nananalangin sila o nag-pagdidiwatahan, na
isang uri ng panalangin ng buong komunidad na pinangungunahan ng tambayon.
Ang Moon-Prayer ay isang dasal na pasalita na may kasamang tugtog at sayaw ng mga katutubo.
Magsisimula sa pagpapakita ng buwan at magtatapos sa kadiliman ng gabi ang pagdarasal.

Agrikultural na Paniniwala at Gawain

Ayon pa rin sa mga manunulat na Agustino, ang Mamanwa ay walang bahay, taniman at kahit na mga
kasangkapan. Mayroon lang silang pana at busog at ilang makapal na lansetang ginagamit sa panghuhuli
ng mga isda at hayop sa lupa. May pansamantalang bahay sila na gawa sa kahoy at mga dahon. Nag-
aagrikultura sila ngunit dahil sa mga lagalag sila kung kaya naiiwan din nila ang kanilang pananim.

Pag-aasawa
Karaniwan sa mga mag-aasawang Mamanwa ay may labintatlo hanggang labinganim na taong gulang
lamang. Hindi sila nag-aasawa ng kamag-anak. Minsan ang mga magulang ang nag-aayos ng kanilang pag-
aasawa. Ang lalaki ay humihingi ng tulong sa mga magulang niya upang mapuntahan ang tahanan ng babae.
Tinatawag nila itong pamadje. Ang mga magulang ng babae ay humihingi ng bogay o bride’s price sa
pamamagitan ng kawali, kaldero, gong, bolo, pera, at iba pa.
Ang seremonya sa pag-aasawa ay ganito: Ang dalawang ikakasal ay uupo sa sahig na malapit sa isa’t
isa na may kaharap na isang pinggan na puno ng bigas. Kukuha sila ng bigas, hahawakan iyon at ang
kabilang kamay ng lalaki ay hahawak sa kabilang kamay ng babae at sasabihin ng baranggay kapitan na
sila ay mag-asawa na. Ang pagkatapos ay ang tinatawag na kombite.

177

Ang pag-aasawa sa mga Mamanwa ay monogamous o isa lamang ang asawa dahil sa hindi nila kayang
buhayin ang maraming asawa.

Tungkol sa Ilang Paniniwala sa Kamatayan

Ang mga Mamanwa ay takot mamatay. Kung may namatay sa kanila, ipinalilibing kaagad. Hindi sila
mag-iingay o iiyak dahil baka magalit daw sa kanila ang mga engkanto. Habang inililibing ang kamag-

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 24 7/5/18 5:38 PM

 anak nilang namatay, ang iba naman ay naghahanda para sa paglisan sa lugar na iyon. Ang mga sumusunod
ay ilang paniniwala nila hinggil sa kamatayan:
1. Pagbasag ng pinggan sa kabaong upang mapahinto ang susunod na kamatayan o walang susunod
sa kanilang mamamatay
2. Hindi kailangang magpaalam ang mga bisita kung aalis na para sa katahimikan ng namatay.
3. Hindi magwawalis ng sahig kung may patay pa sa bahay para maiiwasan ang sunod-sunod na
pagkamatay.
4. Ang mga nagbabantay ay hindi matutulog dahil maaaring dumating ang masamang kaluluwa at
palitan ang patay. Tinatawag itong Pagtangon.

Wika at Kultura sa Mapa yapang Lipunan

WKML.indb 25 7/5/18 5:38 PM