YERBİLİMİ

Ders Notları

Doç.Dr. Şehnaz ŞENER

2020

T.C.
Süleyman Demirel Üniversitesi
Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
KONULAR
 Mühendislik Jeolojisi nedir?
 Kayaçların mühendislik sınıflamaları

 Kütle Hareketleri

 Kütle Hareketlerinin Sınıflandırılması

 Kaya ve Zemin ortamlarda gözlenen kütle

hareketleri
 Alınacak mühendislik önlemleri???
MÜHENDİSLİK JEOLOJİSİ NEDİR??
 Mühendislik jeolojisi, mühendislik ve jeoloji kelimelerinden oluşan bir
kavramdır. Mühendislik jeolojisi, jeolojik verilerin sayısal olarak
belirlenmesi ve mühendislik işlerine uygulanmasıdır. Mühendislik
jeolojisi, maden ve inşaat mühendisliği konularının jeolojiden
yararlanmasınısağlayan bir bilim dalıdır. Kayaçlar, dağılgan ve
dayanımlı olmak üzere iki gruptur. Dağılgan kayaçlar, gevşek
çimentosuz; dayanımlı olanlar da sıkışmış, çimentoludur. Dağılgan
olanlarla zemin mekaniği, sert olanlarla kaya mekaniği ilgilenir.
Bunların bir arada bulunduğu kayaçların mühendislik, litolojik, yapısal
ve hidrojeolojik özelliklerini mühendislik jeolojisi inceler. Çeşitli
mühendislik işlerinde ve kazılarda; baraj, tünel, yeraltı santralleri,
köprü ayakları gibi büyük yapıların projelendirilmesinde ve duraylılık
hesaplarının yapılmasında, temelin ve kullanılacak malzemenin
saptanmasında, çeşitli kuvvetler karşısında doğacak deformasyonların
önceden belirlenmesinde mühendislik jeolojisinden yararlanılır.
KAYAÇLARIN MÜHENDISLIK SINIFLAMALARI

 İnşaat, maden ve jeoloji mühendisliği yeryuvarı nın kalınlığı 5-35 km

olduğu öngörülen kabuk kısmı ile ilgilenir. Yerkabuğu element, mineral
ve kayaçlardan oluşmuştur. Kayaçlar oluşlarına (sedimanter, magmatik,
metamorfik), oluş zamanlarına (stratigrafik, jeokronolojik),
paleontolojik, kronolojik veya yapısal özelliklerine göre gruplara
ayrılırlar.
 1. Süreksizliklere Göre Sınıflandırma
Yeryüzünde bulunan kayaçlar süreksizliklerine göre
aşağıdaki sınıflara ayrılırlar.
 a. Masif

 b. Kalın tabakalı

 c. Tabakalı

 d. Laminalı

 e. Çatlak ve mikroçatlaklı

 f. Eklemli

 g. Faylı

 h. Vistozite ve Foliasyonlu

 i. Kıvrımlı

Süreksizliklerin durumları , sıklıkları ve aralıkları, çeşitli

mühendislik yapılarında, özellikle kazı, temel açma ve
malzeme temininde, maliyet, emniyet, ve zamanlama
açısından önemlidir.
Ayrışma (Bozunma) Derecesine Göre
Sınıflandırma
 Kayaçların; kaplama malzemesi olarak kullanılması
sırasında ve temel olarak üstlerine yapı yapılırken
sağlam, ayrışmamış ve çatlaksız olmaları istenir.
Fakat doğada sağlam, ayrışmamış ve çatlaksız kaya
azdır. Kayaçlarda ayrışma derecesinin
belirlenmesinde aşağıdaki özellikler aranır:
 a) Su emme miktarı

 b) Birim hacmin artması

 c) Dalga yayılma hızı

 KÜTLE HAREKETLERİ
Yeryüzünün ve yeryüzünde insanlar tarafından inşaa edilen yapıların
konumunu, şeklini değiştiren doğal olaylara kütle hareketleri denir.
Şevi veya yamacı oluşturan malzemenin (toprak, moloz, kaya) yerçekimi ve
diğer kuvvetlerin etkisiyle eğim aşağı doğru hareket etmesi.

Kütle hareketleri ile ilgilenen bilim dalları;

• Jeoloji Mühendisliği,

• Jeofizik Mühendisliği,

• Maden mühendisliği,

• İnşaat Mühendisliği

• Jeomorfoloji

• Coğrafya
 Şev (Düzenli geometri)

Açık maden işletmesi, atık yığınları, inşaat kazıları ve dolgular, yol

yarmaları gibi mühendislik amaçlarıyla oluşturulmuş insan yapısı ve
düzenli geometriye sahip eğimli yüzey.

Yamaç (Düzensiz geometri)

Doğal olarak oluşmuş ve düzensiz geometriye sahip eğimli
yüzeylere yamaç denir.

Stabilite (Duraylılık): Herhangi bir cismin yerini ve konumunu koruyabilmesi

koşulu.

Kütle hareketi/Heyelan (Duraysızlık) : Şevi veya yamacı oluşturan

malzemenin (toprak, moloz, kaya) yerçekimi ve diğer kuvvetlerin etkisiyle
eğim aşağı doğru hareket etmesi.
 Tarihsel heyelanlar, nedenleri, can kaybı
Tarih Yer Heyelan Tipi Can Kaybı

MÖ 218 Alpler Moloz akması 18,000

1512 Alpler Toprak kayması >600
1556 Çin (Hsian) Toprak kayması (Deprem) 1,000,000
1689 Avusturya Moloz akması >300
1806 İsviçre (Goldau) Kaya kayması 457
1881 İsviçre (Elm) Kaya düşmesi 115
1892 Fransa(Haute-Savoi) Çamur akması 150
1893 Kanada (Frank-Alberta) Kaya kayması 70
1920 Çin (Kansu) Toprak kayması (Deprem) 200,000
1936 Norveç (Loen) Kaya Düşmesi 73
1941 Peru (Huaraz) Moloz akması 7000
1959 ABD (Montana) Toprak kayması (Deprem) 26
1962 Peru (Huascaran) Çamur akması 4000
1963 İtalya (Vaiont Barajı) Moloz akması 2000
1966 Brezilya (Rio de Janeiro) Toprak kayması 279
1966 İngiltere (Aberfan) Moloz akması (Pasa) 144
1970 Peru (Huazkaran)Kaya düşmesi+moloz akması 25,000
1971 Kanada(Quebec) Çamur akması 31
 KÜTLELERİN DENGESİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER

• JEOLOJİK ÖZELLİKLER
• İKLİM KOŞULLARI
• BİTKİ ÖRTÜSÜ
• KAYAÇLARIN AYRIŞMA DERECESİ
• TİTREŞİMLER (DOĞAL, YAPAY)
• YAMAÇ EĞİMİNİN DEĞİŞMESİ (EROZYON VE KAZILAR)
• YAMAÇLARIN AŞIRI YÜKLENMESİ
KAYMA GERİLMESİNİ ARTTIRAN ETKENLER;
1. YAMAÇ ETEĞİNDEN MALZEME ALINMASI
2. YAMAÇ YÜZEYİNİN EĞİMİNİN ARTTIRILMASI

KAYMA MUKAVEMETİNİ AZALTAN ETKENLER

A: SÜRTÜNMEYİ AZALTAN ETKENLER

1. BOŞLUK SUYU BASINCININ ARTMASI
2. SU MUHTEVASININ ARTMASI

B: KOHEZYONU AZALTAN ETKENLER

1. SU (KAR ERİMESİ VE YAĞMUR, DON, KURAKLIK, AŞIRI SIZMALAR)
2. SARSINTILAR

C: ZAMAN
KÜTLE HAREKETLERİNİN SINIFLANDIRILMASI
(Varnes, 1978)

SOLİFLÜKSİYON

(HEYELAN)
KÜTLE HAREKETLERİNİN SINIFLANDIRILMASI
(Varnes, 1978)
KAYA DÜŞMESİ

Düşme kaya kütlesindeki zayıflık yüzeyleri ile sınırlanmış

münferit bloklarının yer çekimi etkisi ile düşmesidir.
KAYA DEVRİLMESİ

Kaya ortamlarda açılmış

şevlerde zayıflık
düzlemleri ile sınırlanmış
münferit blokların ağırlık
merkezinin altındaki bir
nokta veya eksen
etrafında kazı boşluğuna
doğru hareket etmesidir.
Bu hareket özellikle
eğimi şev içine doğru ve
devamlılığı fazla olan
süreksizlikler tarafından
bölünmüş, dolayısıyla
kolonsal bir yapıya sahip
kaya kütlelerinden daha
yaygın olarak gelişir.
DÜZLEMSEL KAYA KAYMASI
Bir kaya kütlesinin düzlemsel bir kayma yüzeyi üzerinde genellikle
tabaka veya süreksizlik düzeyinin eğimine uygun bir yüzeyde
kaymasıdır. Harekette kayma yüzeyine paralel kuvvetler hakimdir.
Hareket tek bir litoloji içerisinde olabileceği gibi litolojik değişim
yüzeyleri üzerinde de meydana gelebilir. Tepe aynası kayan
kitledeki hakim düşey çatlaklarla belirlenmiştir. Kayma hızı kayma
yüzeyinin litolojik özelliğine, su muhtevasına, kayma yüzeyinin
pürüzlülüğüne bağlıdır. Çok fazla eğimli tabaka yüzeyleri boyunca
oluşan, çok sık çatlak sistemleri içeren kütleler, kayma halinde
kaya çığı haline geçebilir.
KAYADA KAMA TİPİ KAYMA
Kesişen iki süreksizliğin
oluşturduğu bir kama bloğunun
eğimi şevin eğiminden daha
yatık olan kesişme hattı boyunca
eğim aşağı hareket etmesi ile
oluşan bir kütle hareketidir.
KAYADA DAİRESEL KAYMA
İleri derecede eklemli kaya kütlelerinde ve /veya ileri
derecede ayrışmış kayaçlarda meydana gelen bir kütle
hareketidir.
KAYADA YANAL YAYILMA
Bu tür duraysızlığın meydana gelmesinde makaslama veya
çekilme çatlaklarının eşlik ettiği yanal bir genişleme hareketi rol
oynamaktadır. Hareketin hızı çok yavaştır. Şev yumuşak bir
malzemenin üzerinde yer alan daha sert bir birimden oluşur.
Yumuşak malzeme şevin dışına doğru plastik bir davranış
sergiler ve akma şeklindeki harekete bağlı olarak sert
malzemede bloklara ayrılır ve plastik malzeme tarafından
taşınarak bu harekete katılır.
 KAYA KRİPİ
Dik veya yamaç içine
eğimli tabakaların üst
seviyelerinin yamaç aşağı
doğru eğilmesi şeklinde
kendini gösteren bir
harekettir. Hareketin
tektonik kuvvetlerle hiçbir
ilgisi yoktur. Hareketin hızı
çok yavaştır.

KAYA GÖÇMESİ
Çatlak veya tabaka yüzeyleri ile sınırlandırılmış bloklar
şeklinde bulunan kaya kütlelerinin altında erimeye veya
süspansiyon şeklinde taşınmaya yatkın kayaçların
ortamdan uzaklaşması ile meydana gelen boşlukların
üstte bulunan kaya kütlesinin ani olarak göçmesidir.
KAYA OTURMASI
Kaya göçmesinde olduğu gibi, ayrışma veya su ile yıkılmaya
elverişli tabakalar üzerinde bulunan büyük kaya bloklarının
düşey olarak seviye kaybetmeleri şeklinde oluşan bir kütle
hareketidir. Hareketin hızı çok yavaş ve devamlıdır.
Kaya Çığı: Çok çatlaklı kaya kütlelerinde çatlaklarla
sınırlanmış bloklar yığını şeklinde bulunan yamaçların ani
olarak hareketidir. Hareket ani ve çok hızlıdır.
TOPRAK ZEMİNLERDE KÜTLE HAREKETLERİ
TOPRAK KAYMASI
DERS SONU…..