Brown Hareketi Nedir?

Sıvı Moleküllerinin Rastgele Hareketlerinin

Ardındaki Fizik Nasıl İzah Edilir?

Görsel Kaynağı: Scott D. Bembenek (https://scottbembenek.com/tag/brownian-motion/)

Sıvı ya da gaz molekülleri içinde hareket eden tanecik; Brown hareketi. 22 Eylül 2019 5 dakika 9,904

Meltem Çetin Sever (https://evrimagaci.org/meltemcetinsever)

Yazar

Çağrı Mert Bakırcı (https://evrimagaci.org/cagrimertbakirci)

Editör

Sıvı içinde yüzen bir cismin nasıl hareket ettiğini birçoğunuz yakından gözlemlemişsinizdir. Bu gözlemi
mikroskopik boyutta düşündüğünüzde, sıvı molekülleri içinde yüzen ya da gaz molekülleri arasında uçuşan
küçük taneciklerin hareketini inceleme şansı bulanlar da vardır aranızda. İşte bu küçük taneciklerin rastlantısal ve
düzensiz hareketine Brown hareketi denir. Adını bu hareketi ilk defa detaylı olarak inceleyen İskoç botanikçi ve
biyolog Robert Brown'dan almıştır, daha doğrusu bu hareketin adı ona atfedilmiştir.

Robert Brown Kimdir ve Brown Hareketini Nasıl

Keşfetmiştir?
Bilimsel keşiflerin ve ilerlemelerin ivme kazandığı, Darwin ve Rutherford gibi bilim devlerinin yaşadığı bir
dönemde (21 Aralık 1773 -10 Nisan 1858) yaşayan Brown, Avustralya’da bir botanikçi olarak çalışmaya başlamıştı.
Hayvan ve bitki örneklerini toplayıp belgelendiriyordu. Daha sonra tıp okuyup 1795'de cerrah olarak orduya
katıldı. 1805 yılında İngiltere'ye gelinceye kadar Avustralya'da botanik çalışmalarına devam etti. 1810 yılında,
Avustralya florasının ilk sistemli çalışması olan Prodromus Florae Novae Hollandiae'yi yayınladı. Brown her ne
kadar Brown hareketi ile tanınıyor olsa da Botanik bilimine yaptığı katkılar da büyüktür; adı, Brunonia ve
Eucalyptus brownii gibi birçok bitkiye verilerek ölümsüzleşmiştir.
 Genç Robert Brown
Kaynak: Encyclopaedia Britannica (https://www.britannica.com/biography/Robert-Brown-Scottish-botanist)

Brown, polenleri, küf sporlarını ve equisetumları sık sık mikroskop altında inceliyordu. Bu taneciklerin su içindeki
hareketlerini gözlemleyen Brown, bu taneciklerin rastlantısal olarak suyun içinde zikzaklar çizerek hareket ettiğini
keşfetti. Brown bu keşfini 1827 yılında gerçekleştirdi fakat bu hareket için herhangi bir teori üretmedi. O zaman
içinde çok takdir edilmese de, bu keşif atomlar ve moleküller hakkındaki spekülasyonlara öncülük etmişti.
Brown'dan önce de taneciklerin hareketlerini gözlemleyen başka bilim insanları olmuştur; bunlardan birisi de Jan
İngenhousz'dur. Alkol içinde ki kömür ve toz parçacıklarının rastlantısal hareketlerini incelemişti.
Brown Hareketi Nedir?
Brown 1827 yılında suda asılı kalan polen taneciklerini incelerken, bu taneciklerin sıvı içinde rastgele hareket
ettiğini gördü ve bu hareketi araştırmaya başladı. Bu hareketleri sağlayan şeyin ne olduğunu keşfetmeye
çalışıyordu. Bu çalışmalarına ölü ve canlı polen taneciklerinin hareketlerini karşılaştırarak devam etti ve bu
hareketin onların ölü veya canlı olması ile ilgisi olmadığını keşfetti.

Polen tanecikleri su moleküllerinden yaklaşık on bin kat daha büyük olmasına rağmen, su molekülleri polen
taneciklerini hareket ettirecek kadar güçlüdür. Polen taneciklerinin çok daha büyük olmasından kaynaklı, bu
taneciklere binlerce su molekülünün çarpmasıyla sonuçlanır (Eğer yüzeyde ise hava molekülleri de çarpacaktır).
Bazen bu çarpmalar bir yönde diğerine göre daha fazla olur. Böyle olduğunda, parçacık dengesiz kuvvete
cevap verecek ve buna göre hareket edecektir. Dolayısıyla bu durum  polen taneciklerinin öngörülemeyen
hareketi ile sonuçlanır. Bu tamamen rastlantısal bir hareket olup bir düzen içinde gerçekleşmez. Küçük
taneciklerin sıvı molekülleri veya gaz molekülleri içindeki bu hareketine Brown hareketi denilir.

Kırmızı renkle gösterilen taneciğin başlangıç noktasından (starting point), bitiş noktasına (ending point) kadar izlediği yol yani Brown hareketi.
Kaynak: Wikimedia (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Csm_Brownian-Motion_f99de6516a.png)

Bu olay için bir analoji kuracak olursak; kendinizi kalabalık bir insan grubunun içinde yürümeye çalışan biri olarak
düşünün. Bazı anlarda kendimizi sıkışmış ve bir çok insan tarafından itilirken buluruz ama bazen bir yolunu bulup
yürümeye devam ederiz. Hareketimizi daha çok etrafımızdaki kalabalık belirler ve yönlendirir. Brown hareketinde
de buna benzer bir durum yaşanmaktadır.

Brown Hareketinin Keşfinin Yardımcı Olduğu Çalışmalar

Brown hareketi ile taneciklerin hareketleri daha yakından incelenmeye başlanmış ve başka gözlemlerin de
yolunu açmıştır. Gözlemlenen taneciklerin sıcaklıkları arttırıldığında hareketlerinin de artması kinetik teori ile
açıklanmıştır. Einstein ve Smoluchowski gibi fizikçiler atom ve moleküllerin varlığını ve hareketini kanıtlamak için
bu hareketi kullanmışlardır.
Albert Einstein, 20. yüzyılın başlarında, farklı sıvılarda ve farklı sıcaklıklarda Brown hareketi yapan çeşitli
büyüklükteki taneciklerinin beklenen hızlarını istatistiksel olarak analiz ettiği bir dizi makale yayınlamıştır.
Einstein'ın 1905'de yayınladığı Investigations on the Theory of the Brownian Movement (http://users.physik.fu-
berlin.de/~kleinert/files/eins_brownian.pdf) adlı makalesinde bu hareketi ayrıntılı bir şekilde incelemiştir.
Einstein makalesinde mikro parçacıkların Brown hareketi türünden bir hareketin zorunlu olarak gözlenmesi
gerektiğini göstermeye çalışmıştır. Einstein'e göre, bu hareket ile atom kuramı desteklenecek ve atomların
büyüklüğüyle ilgili nicelikler ölçülebilecekti.

Fransız fizikçi Jean Perrin, Einstein'ın teorik çalışmasını doğrulamak için 1908 yılında bazı deneyler yaptı. O
zaman için yeni geliştirilen mikroskop ile parçacıkların sedimantasyon şeklini dikkatlice gözlemlemiş ve bu
gözlemleri sayesinde su moleküllerinin ve atomların boyutlarını tahmin edebilmişti. Perrin'in deneysel çalışmaları
ile atomlar ve moleküller artık inkar edilemeyecek gözlemlenebilir varlıklar haline gelmişti. Sonuç olarak, elde
ettiği sonuçlar Einstein'ın analizini doğrulamıştı.

Sonuç
Bugünkü mikroskoplar sayesinde atom ve molekülleri detaylı olarak gözlemleyebiliyoruz fakat 20. yüzyılın
başlarında atomların ve moleküllerin varlığını ve hareketlerini ispatlamaya çalışan bilim insanları için bu gözlemi
yapmak mümkün değildi. O zamanki mikroskoplarla atom ve molekülleri gözlemleyebilmek mümkün değildi
ama bunların daha büyük tanecikler üzerinde yarattığı etkiyi yani Brown hareketini gözlemlemek mümkün
olmuştu.

Bu görselin mikroskopik boyutta olduğunu düşünün, sarı renkli küçük tanecik Brown'ın deneyindeki gibi bir polen taneciği olsun. Etrafındaki gri
renkli moleküller ise su molekülleri. Su moleküllerini çıplak gözle göremeyiz ama polen taneciğinin su molekülleri içindeki hareketini
gözlemleyebiliriz. Bu deney hem su moleküllerinin varlığının kanıtıdır, hem de ortaya çıkan hareketi yani Brown hareketini gözlemlememizi
sağlamaktadır.
Kaynak: Scott D. Bembenek (https://scottbembenek.com/tag/brownian-motion/)
Brown hareketi borsada da kullanılmaktadır. Borsadaki rastgele dalgalanmaların arkasındaki süreçleri anlamaya
çalışan modern kaos teorisi, Brown hareketinden faydalanmaktadır. Louis Bachelier, 1900 yılında borsanın
stokastik analizi üzerine bir doktora tezi hazırlamış ve Spekülasyonların Teorisi adlı bir model geliştirmiştir. Bu tez
ile birlikte ilk kez Brown hareketinin matematiksel bir modeli kullanılmıştır.

Kaynaklar ve İleri Okuma

1. M. Shuttleworth. Brownian Movement. (21 Eylül 2019). Alındığı Tarih: 21 Eylül 2019. Alındığı Yer: EXPLORABLE (https://explorable.com/brownian-movement)
|
Arşiv Bağlantısı (https://web.archive.org/web/*/https://explorable.com/brownian-movement)
2. Science Encyclopedia. Brownian Motion. (21 Eylül 2019). Alındığı Tarih: 21 Eylül 2019. Alındığı Yer: Science Encyclopedia
(https://science.jrank.org/pages/1042/Brownian-Motion.html)
| Arşiv Bağlantısı
(https://web.archive.org/web/*/https://science.jrank.org/pages/1042/Brownian-Motion.html)
3. Wikipedia. Brown Hareketi. (21 Eylül 2019). Alındığı Tarih: 21 Eylül 2019. Alındığı Yer: Wikipedia (https://tr.wikipedia.org/wiki/Brown_hareketi)
| Arşiv Bağlantısı
(https://web.archive.org/web/*/https://tr.wikipedia.org/wiki/Brown_hareketi)
4. Encyclopaedia Britannica. Jean Perrin. (22 Eylül 2019). Alındığı Tarih: 22 Eylül 2019. Alındığı Yer: Encyclopaedia Britannica
(https://www.britannica.com/biography/Jean-Perrin)
| Arşiv Bağlantısı (https://web.archive.org/web/*/https://www.britannica.com/biography/Jean-Perrin)
5. S. Turgut. Brown Hareketi Ve Atomların Büyüklüğü. (22 Eylül 2019). Alındığı Tarih: 22 Eylül 2019. Alındığı Yer: Bilim ve Ütopya
(http://www.physics.metu.edu.tr/~sturgut/pop/bu/Brown%20hareketi%20ve%20atomlarin%20buyuklugu.pdf)
| Arşiv Bağlantısı
(https://web.archive.org/web/*/http://www.physics.metu.edu.tr/~sturgut/pop/bu/Brown%20hareketi%20ve%20atomlarin%20buyuklugu.pdf)

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı

kullanılarak 21/10/2022 22:41:46 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim
Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı,
birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden
geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı
tarihten sonra
yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak
için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/7992

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler

orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin
alınmaksızın
paylaşılabilir,
kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir,
dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin
alınmaksızın değiştirilemez ve
değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi
sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça
belirtilmiş yazarlarından ve
Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu
sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve
içeriğin
diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.