Professional Documents
Culture Documents
التبادل التجاري بين طرابلس وتونس في الفرن التاسع عشر من خلال رسائل القليبي
التبادل التجاري بين طرابلس وتونس في الفرن التاسع عشر من خلال رسائل القليبي
()
د .أميرة المقطوف بن نصير
قسم التاريخ – كلية التربية -جامعة الزاوية
المقدمة
تتر حكتتو عةا اتتر ب اتترو ة تتر ار ب تتر ختتال ب تترس ب شر ت حظيتتال ة يتتل ت بر
ت ت ب ةا تتال ةهت ت تتر ب ح تتر ب عشة ت ت ،أهعي تتل ت شا تتر ششد تتار تتابس ب عشة ت ت هت ت ب ةي تتل
بألهعيل ه ب حركيل ب اشدرايل عكنشار عتس قارعتل ااترال عشنة تل عت عخش تا ب عنتر و ب عتترةر
تةبا كرنتتال هت ت ب ااتترال ري تتل و حريتتل ،ةع تتس هتتو ع تتل ش ت ت ب ااتترال اارشا تتر ع ت ب ع تتاس
. ةار ار عس ة يل بر بإل رر ب ت ربه ب عشة ب شةن يل حكو ةاة ار ضعس نف
ك ياعتر ةاا ع ال ب شترر ب حريل تيس ب تايس ،برهتابه عاعتره عتس رةبهتا ب ش ترال ب اشدترا
ةب ضتتر ،تةبا كرنتتال ضتترةريل ة كعر يتتل ر يتتل ة ش تترال ب ت تتر تتر ةكرنتتال ع نيتتل
رخيدل.
ة ل ه ر ر ل حعتا ب ي ت عتر يخ رنتر تا تس ب ش ترال ب شتترر عتر تيس عتاس ب عشة ت ،
ب عش را تتل تتيس ةشتتةن ) ،ة تتس ن تةبل ب ت ةب ضتتر ة تترألخد عتتاس ب تتعرل بألهري ( ت بر
ب ضر . را ةدةل ش ارعةب اةر ب ة ب ايس ة ررهر ،ة هو ب ةكاا ب شتررييس ب
ر ش ررهعتتر عتتس هتتو ةدتتفرا ت بر ةعتتر ياعنتتر هنتتر هتتة ب ش تترال ب شتتترر تتيس عتتاينش
عتتر حع شتتا ش ت ب عتتاس ب تترح يل ب ش ت تتترا كرهتتر ه ت ه ت ب ر تتر ل ة ت عتتس ختتال ب تتش بر
نيرهتر عتس يرشار عس ع ل ب ش رال ةب شفر ل ب شترر ،ةبعر ل ب رو س عر يةتتا هت بر رل ه
خفرير حةل ه ب ب عةضةل.
ب شعراهر ةه شع ل عرا شرريخيل ردينل ،ي ش ي عس خا ار ب رحث ه ب شرريخ ب ي
ب اشدرا ب عشع ل ه ب ش ترال ب شتترر ا عتر ال عنار ب ترن شن راار ه كة ر و عاعل
ةبألا . ب حر ،ةحشر ب تشعر
ي تتل تتا عةضتتة رال ،ة عشنرهي تره ه ت ةح ي تل بألعتتر هتتذس ه ت ب ر تتر ل ش ت نخع تره
تر، ختال ب ترس ب شر ت ب حرل ها شك ا س عرح ل شرريخيل عاعل عس عربحل ب شرريخ ب ي
رر رلب يت يرو عشدل ا ب ح ل شحرةل ب رح ل عس خال ه ب ب حث ب ش را ةه
تتيس ب عد تربش ةب تتنةبر ،ةب حريتتل ب بر تتيل ةاةرهتتر ه ت ب ش تترال ب شتتترر ة هتتو ب ت ب شترريتتل
ب عش را تتل ة ت ررهر ،ة تترن ب تتةكاا ب شتتتررييس تتيس ب تتايس ،ةب ع ةاتترال ةب د ت ة رال ب ش ت ةبتاتتال
ع يل ب ش رال ب شترر .
ياتر هت شح يتو ب ر تر ل ،هفت ك يتر شعا عر ب نةبر هشنة ال ب عدرار ب ع رهيل ب ش
ب ر تتر ل، عدتربش هت ب ش ريتتا دتترح عتتس بألحيتترس كتترس يرتت ق تتر ب عدتربش ،هنتتتا يرتت
اب كره ،ةب ر عحعا عحفةظ ه عت ل ب فكر، ر يا ة كر ق ر عر ةرا ه عت ل ب و ةك
ةعر ةرا ه تريا ب د رل ب شةن يل (.)9
ت عتر ةرا ب عدتربش ك يت بهر ،هفت ة و يخش تا شح يتو ب تنةبر ر تر ل حعتا ب ي ت
ب خديرال(.)10 بألحيرس كرس يرت ق ر ب عدربش ة رألخد ه ب ش ريا
نتا ب تتشال حاي تتا تتس هت ب ر تتر ل عتتر شحع تا عتتس ايعتتل شرريخيتتل ة ةيتتل ،ة نتتا يعكتتس ق
شرتعتتل تتر ةدتتفرا ،ة تتا ت ب شعراهتتر كة تتر و ه ت ا بر تتل ب حركتتل ب شترريتتل تتيس ت بر
ر يتل( ،)11ة ترر ق تر و ي را ا ه ع اعل كشر ا ق عحعا حرعا ب نةر ة كر أس ب عدربش
ب هشع تترو كةن تتا ع تتس بأل تتخرد س شرتع تتل عحع تتا حرع تتا ب ن تتةر ،ي تتر عةت تتةا ،ألن تتا تتو يت ت ت
تتر هكتتر ،ة تتو ي تتو تتأ اةر ير ت عتتس تتأنا س يرش تتا تتيس دتتحر ب تترايس ،ة تتو يشتتر
ر حتا يل دفرا ب عآ ر ةاا ار ب نةبر كل ب ة ر و ب عةتةا عشحا ب فنةس ةب ش ر يا ب
ك تترس هع تتن تتر شرتع تتل عحع تتا حرع تتا ب ن تتةر ( ،)12ب ت ت اة تتا ،ة عكن تتا س يشحد تتل ع تتس خا ا تتر
ب ردتعل ةب ترحل ب شةن ت ة تيس شتةن ت بر ب ةدل ةب عن و ب شترر يس حعتا ب ي ت هت
يل. ةتر ل ة ن رن ةبإل كناريل ةب رهر ،ةعخش ا ب عاس ب عشة
تتعيار بألا ت ة تتاعر ب تتشال ب تتنةبر شرتعشتتا شدتتاير كتتر هيتتا هعيتتل ر تتر ل ب ي ت
ب شت تترر ) ،ةه تتة هن تتر ةب ش تترريخ ،ة تترألخد هيع تتر يش تتو ر ش تترريخ ب ير ت ت ةب اشد تترا (
يخش ا ك ي بهر عر ةرا نا ب عدربش هت ع اعشتا ة رضتا ،ة ناتر ب تنةبر ع اعشتا شة تل شنترةل
ترر هياتر ق تر ااشتا عحعتا حرعتا ب نتةر ةب ااترال ب شت ر شتا تا ،ة ترألخد ر رل ب يت
ةدتتفرا ،ة ةضتتع س ب ر تتر ل شن تتو ق تتر نتتة يس حتتاهعر ب شترريتتل ة هعيتتل ب شتتترر تتيس ت بر
ر بن رل درح ار أعةر ب حير ب يةعيل(.)13 ر ر يل ب عنع ل ،ةبآلخرى ر رعيل ،ةشنو
ضتتار تتة ر عد تربش تتتن عتتس ب ر تتر ل ه ت ب ع اعتتل كنعتتر ب تتنةبر كعتتر ب تتش ر
بألخترى كر ير تتيل ةب اشدتترايل، ب تةبنت بآلختتر ش يترس ت بألا ت ةب ت شةضتيع ب ترنت
ةب دح (.)14 ب تشعر ة ضار شحاث هيار درح ار س ب ترن
ةب ب عتتر ع نتتر ب نظتتر ه ت كتتل عتتر كتتر ب عد تربش ةب تتنةبر ه ت شح ي اعتتر ر تتر ل حعتتا
يةتتتا ك يتتر عتتس ب ختتشاا هيعتتر ةرا ب نترس ،ةنتتتا س ب تتنةبر هت ك يتتر ب ي ت ناحتتظ نتتا
شرتعرشتتا ت ت عتتس بألحيتترس ي تتةا عتتر تتترا تتا ب عد تربش ه ت شح ي تتا ،ةي ش تتاا تتا ه ت
نتا ينش ا ب عدربش ه شرتعشتا عحعتا حرعتا ب نتةر ب خديرال ب ةبرا ه ب ر ر ل ،ةر و
تر ،تو بأل تر ب نةريتل هت ب ترس ب شر ت ر ةل" :ةعحعا حرعا ب نةر " ب عر ل ق يا عتس ا تر
عكنتا ب شخادتا عتس ر تر ل ب ي ت ، ر يل ب ر ب عدربش ه ع اعل كشر ا ق ي را ا
ر شرتعشا"(.)15 نا و يتا عس يا ا ع ش بهر ه
تر عتعة تل خترى ر ب نةبر شح يتو ب ر تر ل عتر خترى هتة حدتة ا ة ل عر اه
ر ق را ه ع اعل كشر ا ر ةل "ةنن ا ق ر س ع نر و ي شدر رر ق ر عس ب ر ر ل كعر
ر ب عدربش ،ل حردتنر ش عيعتره فر تا س نن تر كتل ب يا ن ر ب ر ر ل ب ش يشضعنار كشر
رابال ةب ش ر يتا ب ت يل"( ،)16ةاتا يكتةس عتر اه تا ق تر ق ترا ب ر ر ل ب عحفةظل عشحا دفرا
ة ن ت ،حكتتو س ن تترهر ةشح ي اتتر هتتة ابه ت ب ة نيتتل ،ةبن تتو عتتس ر تتث س ق تترا ن تترهر ةبت ت
. ه ب ر ر ل عس دل شةن درح
ثانيا :البحرية الط اربلسية ودورها في التبادل التجاري
ت ة او ب ت تر بناهرال ب شترر ب حريل هت ب اتا ب رعترن ،ه تا ب شعتا ب رعترن يةس
ع ت تتل عد ت تتا بهر ر ي ت تتيره ت تترة ،ةر ت ت تشاو اا ت تترال عش را ت تتل ي ت تتناو ة ت تتيس اةل ب ت تتعرل بألهري ت ت ت
ياتتر ك تتر ة ةرة تتر"( ،)17حيتتث نتتة ك ي ت بهر عتتس ب تتفس ه ت عدتترن او ب خردتتل ،ةب ش ت كتترس ي تترا
ااهر. ةة بر نرا ب ر ر ،ةهة
ب تتاةل ب انعتتل نتترا تتفناو عتتس ب ة يتترال ب عرنيتتل ةعتتس ت تتر بألخ تتر ةحد تةب
تتر حتترتشاو عتتس ب تتفس عتتس عدتترار ختترى ،ضتتار كرنتتال ش تتاو اتتو بألةرة يتتل ،كعتتر حد ت ةب
يار س ريو ب ردنل(.)18 شياا كاابير ،ة ضار يشو ب
يض تتو تتاابه ع تتس ب تتفس ب دت ت ير ةب تتنةبرو، ةع تتس تا تتل خ تترى ك تترس بأل ت ت ةل ب رع تترن
ب حريل ،ةهة ب ع ؤةل ب ع ر ر نا ،كعر ي تةو يضتره ةظيفتل عتاير ةل ر ي ر بأل ةي را
هاة ع ؤةل يضره س ق ابا ب فس ةشتاينهر نا خرةتار ة س تحس ب ضتر ب عينرا ،ة ر شر
ياتتر تتر دتتيرنل ب تتفس ةب عحرهظتتل ةشفري اتتر ،ةشحدتتيل ب ر تتةو ب تعركيتتل ةب ض ت بر ،ةي تترا
ر ن تتل تتفس بأل ت ت ةل ب حر ت ت ب ع ر تتر ةحف تتظ بألعتتتس ةب نظ تترو ابخت تتل ب عين تترا ،ةي تتتا ب ت تتر ي
ةب شترر ،ة را عر يكةس دا بهر ر ر(.)19
رؤة ب شت تترر ة د تتحر ت ت ةل يع ك تتا ت ت ت ت ةل ب ر تتر ك تترس يةت تتا ق تتر ترنت ت
ب تتفس تتس ريتتو ت بر ار عتتس ب ر تتر تتر ت بألعتةبل ،ةب ع تترعرةس عتتس ب حتترر ب ت يس حدت ةب
تتياو بألع تةبل ،ةكتترس هتتؤ ا يتتاه ةس ن ت ل ععتتر حيرن تره ،ةبشخ ت ةب عتتس ب ردتتنل ب حريتتل حرهتتل شتتار
كترس يعتتنع حعريتتل ب ر تر ،ب ت يتتا عتس نتتر و ر تر ع ر تتل ب تشخابو ب عينتترا ةب شعشت يشحدت ةس
بال ب ةاتال بحشتربو ب ع رهتابال ب اة يتتل تياو هت اتو ب ترخد عنبة تل ب شتترر ةب ردتنل ،ةيفتتر
ب ش ي اهر ع ب اةل بألخرى(.)20
اتا ية تا ر تر ة ر ب ر و ععر ش رضتال تا ب حريتل ب بر تيل عتس حترو ةشتاعير هت
ينتا ر يل ب تاةل بألةرة يتل ،ةهت حترة ب اة تل ب عرنيتل ةعتس يناتر ب حتر عس ا ل ب رعرن
ة تتيس ب ة يتترال ب عشحتتا بألعريكيتتل 6111-6111و ،كعتتر ه تتا بأل ت ةل تتاابه ختتر عتتس ب تتفس ه ت
ارعال ا تفس تراينير تنل 6121و ،ةه تا 1تفس خترى ه ب اتةو ب حر ب عينرا بر
( )
هت ت ع رك تتل نره تترارينة تتيس ب اة تتل ب عرني تتل ةب تتاةل حريش تتا ة تتاابه ك يت ت بهر ع تتس ب ح تترر ةر تتي
تتشعربر هت ت حرك تتل ب شت تترر تتو يعنت ت ب رع تترن ييس ع تتس ب س ك تتل ت ت بألةرة ي تتل تتنل ،6129ق
ب حريتتل يتتناو ة تتيس ب تتاةل بألةرة يتتل ةب تتاةل ب عتتترةر ،هررش تتال خ تتة عاحيتتل ع اتتر ،ةبعشتتاال
ةتر تتل ة نر تتل تتر ت بن ر ،كعتتر برش تتال تت بر ق تتر عت تةبنر ب ع تتر ب ر ت ت ةشتتةن ،ةد تتفرا
خ ة عاحيل عنشظعل ع تعي عةبنر ب ة يل(.)21
ثالث ا :أهم السلع المتبادلة بين طرابلس وتونس
ب عش را تل يناتر ة تيس اةل ب تتةبر، نةبل ب شنة ره ع حةظره ه ااال ة يل بر
تتكر ار ،هعناتتر عتتر كتترس ع ة تره تتر تةب ر ب حتتر ب عشة ت ،ةش تتااال تتيعر ب عنتتر و ب ع تتل
رهرهيتتل تتكل اةر كتتر عع ةب ت ير ة تتر خد ه ت عةب تتو ب ح ت ةب تفتترا ةعناتتر عتتر ي ت
عس عخش ا بألد رل ،ةعس ينار ب نيال ةكرنال ب ة يل ش شةرا نةب ره ة دنرهره عخش فل عس ب ضر
ب ش ت ار ب رعرن يةس عس شةن ، عس شةن ،ةب فخرر عس تر ل ةعس دفرا ،كعر شنة ال ب
ة ل ضار كرس ا ش عرل ب خد ،عنار بألاهرس ةب ةب ا ،ةبألااو ،ةاتا تترا ت هت نتد
ق ر درح ا " ...ةحكرال بألاهرس ةب ةب تا ...ة عتر حكتل ب ةب تا هتأس اتر ا تل ر ر ل حعا ب ي
تس ريتتو ق تر شتةن ب ت عتتس ت بر بألحيتترس يتشو قر ترل ت ت ةب تا اتاو( ،)22ةهت
حعتتا ب ي ت ق تتر دتتاي ا حرعتتا ب نتتةر ،ةعناتتر ب يعتتةس ةب تتكركيس ةع تتر ر ب تتر ،ةب ن ف تربس
تتاعل ب ةب نيتتال ةب تتعس ةب نهتتر ةب ن تريس ،ةهت ب عتتر كتتر هت ر تتر شا ة تتا" :ةب ةبدتتل كتتو عت
يا عتس يرا افد يو ةعر ةديشو ينر افد يو ةك هض كو دح ل ب حرعل عس
يضترا، شر ...ة ر ت نر كتو اب ت تر و ،ةع ت ر تر ر ال كو عر ب نةبر ....ألس اا
ألخينر يا عحعةا ب عدعةا .)23("... ةع ل
تتر تتكل هتتابير ،ربا دتترح ار ك ت ا ةا دتتحر ار ةب ش تتر ق تتياو ةكرنتتال هت ب ضتتر ل
ة ر ةس دابال يناو.
تتس ريتتو ب ي ت ق تتر دتترح ا ق تتر شتتةن ب ش ت شر تتل عتتس ت بر ةشنة تتال ب ضتتر
ب نهتتر ةب ن تريس .." :ة تتي نر كتتو دتتح ل ة تتا ب يتترا ت عحعتتا حرعتتا ب نتتةر ةهتتر هتتة ي ت
ت ا بألحعتر ك تتكر ،يكتةس قس تترا ب تتةب ،ةافتد تتا تشل ي تترال نهتر ،ة 2ن تريس عت
()24
ةه ت ر تتر ل ختترى يؤكتتا هياتتر ب ي ت قر تترل ب فتتل ةب نهتتةر ةب ن تريس ةد ت كو ة نتتشو ي تتةس"...
يا ب ةب و، ة ا " ...ةعر كرشو نر عس ب فل ةب نهةر ةب ن ريس :عر ب فل كعر كرنر ععس راشنر
تتخرنل ب ةاتتال ،....ة عتتر ب نهتتر ةب ن تريس هاتتر هتتة يتتأشيكو تتاا 1هر تتكل نهتتر، تتو ةبنش ر تتا يتتر
اا 2هر كل ن ريس ....ةعر كتو عتس حرتتل رهةنتر ضتر ار ،اعتشو رهيتل ةن تو ضترهيل ةب تاو
ه 69ةبل 622هت"(.)25 عس خيكو ةعريا ب خير ق يكو حعا ب ي
بأل تتعر ةخاخيتتل ت ةبخش فتتال ب ت ب ع تتشةرا ةب عدتتار ،هاتتر هتتة ب ي ت ي ت
ع ت تتس ع ت ت ت بر (،) ب فض ت تتل ة يرهتت تتر ع ت تتس ب ت ت ت " ..ةب ك ت تترس ب ح ت ت تةال عةت ت تتةابه خ ت ت ت ن ت تتر ند ت تتي
ت يعرس ب ر ترل ا تل ي رل ا ب حتر س نا رتل عس هل بر ةعر ع( ...،)ةن را يا
تيا ب حتر ح تس ي يل ،هر نحتس كش تر هرابال خ خرل هتر عشرل ة يا د ير ،ة ر رير ال
تتا عتتس تتر ب فتتةر، ب تره ش تتكر ،هتتياو ي ت عاو ق تتر تتيراشكو ،ر ت ةهو نتتر عت عتتس ش تةس تتا
"(.)26
عخش تا نةب تا ،كعتر تترا هت تكل عتةبا نترا كتر ا ةاا شكةس ب ضر ل ب ع ة ل ه
نتتد ب ر تتر ل ب عؤرختتل ت ت 9دتتفر 6212هت ت " ...ةيتتر تتيا عتتس هض ت كو ،ةك تريو ت كو ،ق ب كتترس
ب ش تيير ،ةب ب هنركو ت ين ي ،ة ة كرس اايعره ،خ نر اار بأل ا ت ين ة ك ر ،ة ال ح
تر اتار بألر تيس ت يتن تنترل خ يفتل، عرهتر ب ،هأةدتةب نتر كرنال ب ري ل عشي ر ق ر شةن
نتةبر خضتر رت ،هك ب ،ةاار بأل ا عتس ب عتنيس ب عنتةر ب ت ةا ةندا ي ةهة ندا
ةدفر.)27("...
تتكل ك يتتر ةهتتة عتتر شؤكتتا ب ر تتر ل ب شر يتتل تتر ةكتترس ب ت ا عتتس ب ت ب ع ة تتل هت
" ...ق ب ت يت تتن هذنت تتا ةكتتتا ع ت تتؤةل ة ت تتت عت تتأعةل قس ت تترا ب ب ت تتشريشا ةحد ت ت شا ،ةب شنيت تتال ت تتا
ة ر شام ألنا ع اةو ب ةتةا.)28("....
تر ترا هت عندت ا ،ةب حفترظ ي هيا هذس ش ايو ب اابير ر ر يضعس ةععر
بألحي تترس ع تتس ت تتل تت هت ت ش تت عنن ش تتا ن تتا ب ر تتر ،ةكرن تتال ب ت ت ب ع ة تتل ع تتس ش تتةن
ش عرل ب خد ،ع ل كر ترال ب حعترو ش يت ،ةب شعتر ،ةب نفتل ،ةب ت رنس ،ةب تترا ةب رنفتل ب
ةب ي رس ة يرهر.
" ...ب عرتتتة عتتس هضت كو ابو تتنكو ،نكتتو شأخت ةب نتتر تتا كر تترال عشتترل ب حعتترو ش ي ت ،
ت تتر ت تربتيس ب اا ت تتل ب ي ت تتل ...ات تتار ب عرنيت تتل ة يت ت ةب ب كت تترس هنت تتر شعت تتر هخ ت ت ةب نت تتر عت تتس
تر بختشاا ةبنتا ةبخشيترر بألح تس عناتر ،ةيؤخت نتر تو ة ك تر تريس ربتيس ،...ةاار ب
ب ي " .)32("..ة تا ه تا كنتر ب ةتةا عس بألنةرا ب فر اار بألر ل ةبو ة ال ة ك ر ح
كش نر كو تةب ره ،ة ر نر كو ع ا عر رهشنر ا عس ب نفل ةب حكت ( ...." ،)33("...)ةكرش تركو عتس
ة يت ةبكي ( ..." ،)34("...)ةعر هضل عس ب اربهو ب شرى نر رنتةد تريتا ال
ي يس.)35( "... ةبا ةنة ي ة ش
ةب ح ت ت تتر ،عت ت تتري ةه ت ت ت ر ت ت تتر ل خت ت تترى " ....ةب ةبدت ت تتل كت ت تتو ع ت ت ت هت ت تتل ب ت ت تتفينل ب كشت ت تتر
كو شحشرتةس ق يا.)36( "... رنس ةترعا( ،)ةتيش
تتكل خدت ت ،ة تتش عر ار ب تت م ةن تتد ب ر تتر ل ب شر ي تتل يةض تتع ب حرت تتل ت ت
حعا س يا عس تةب كو خ نر تةب ش ايعار كاايل ال ب شخابعار ه ب شترر " ،...ةاا
نيشتتةس تتر حعتترو بأل تنبر ،...ة شن تةب عتتس ترنت تتر تتتراشيس ةافشتتيس عت عتربا يةدت هيتتا
عال ة ل رعنر.)37("...
نتةبل عتتس بألاهتترس كتتاهس ب رهتل ةب فرن تتل ةب ي تترس ةب ت ن ةر ت نتتتا ي ت ةكت
()38
. ةب شن رل ةب ع تةس
تتر برشفتترل بأل ت رر ة ا اتتر ،ةهت ب عتتر يضتره ب ت شحتتاث ب ي ت ت رإلضتترهل ق تتر
س عناتتر هنتتر كتترس عرشف تره ق ت بر ر تو شةهرهتتر هت ب ت عتتس شتتةن ت ت اه تا ق تتر
هيار عس بألعت بر ةب ك را ةب ن ر ريل ب اا ةبألع بر تابه ..." ،ة س اانر هرشا ب عا ه
-رهتركو ب ش تر ر -ا تتل ة نيتا ب تتتار ةب حدت ل ةي تتعةنار ب نعتنو ،ة ة تتةكل ،ةب فنتل ب شت
ب ن تترر ،...ع تتر ب ع تتع ةب ت ت ير ةب ني تتال ،هذن تتا هت ت ب تتاا ري تتل هت ت ب حع تتل ةي تتعةنار ع تتر
تتر تتاث كتتياال شتتةن شةدتتا ،تع تتل ب شتترريخ يت هياتتر ب ت ير ب كي تتل ب بر تتيل ب شت هت
تتر ةدتترل ب نيتتال ةر ةندتتا حشتتر ب ت اث
تتر لاير ُا ُ تتأ نر ريتتاال ارةر ةكي تتل ب عتتع كت
تتا ا ت ،ق تتر س تتاا عتتر تتع ،ةهك ت ب تترا ب ح تتة تتلاير ةر ت اةر ،ةب تتعس ك ت ب شةن ت
ا اتر ،عت ا تل ب يتتث تنرل ،ةعتر هياتتر ضتراال حةب اتر ةك تر ه ربؤهتر ةعؤب اتر ةخ تال عتس ه اتتر
عةتةا ق ب حو ك ير 9 ..دفر ب خير 6212هت"(.)39
ةعتتس تتيس ب ت ب ش ت تتترا كرهتتر ه ت ر تتر ل ب ي ت شتتترر ب رايتتو "........ة عتتر ب تةبه
تر عتر ختراو ر ناتر ة تا نحتة ب ترو ه ر اتر يتا ب يا ب ر ت يل شفضل هأنا ا ل ب شرريخ
ا عريل لاير ق خع ل ة ريس لاير.)40( ".... ن
تتس تاا بأل ت رر ةبرشفر اتتر ،ةب فتترو هت ب ت ر تتيس ةهت ر تتر ل ختترى يشحتتاث ب ي ت
خرى " ...عر كرس ب تلاير اةرة أر تل بأل يرا ةي ر ةشةن ،ةيةد بر
تر ييل أ ا لاير كترس نتاكو كتل ت ا رختيد ،ه عتر رتت ب تاةر عرنيتل ا ،والريال
يعر ب ةا هذنر ا ةنيرا دررال ك ر ب حةبيس هنر رخد ا لاير ةنيرا ،ةب ي يل أر ل
ر ه ب ب ير .)41("... ا ،اار ب خع ل ر رل ةا خ نر ب ةا ب رنايل هنر خع ل
ةكترس عتس دتةل ب شتترر تيس ب ترهيس ب ش ريتا عتابخي ار ةعدترةهرشار " ...ةبألة تر ت
ه تةب ،ش رهنر ر عاخةل ةب عخرة ،حشر ق ب أ نركو يكتةس نتر ر ر ب شت ل دةر ح ر
ب عأنينل عس تال ب اربهو.)42("...
تتس ريتتو ب حتتر ،عتتس عتتاس شةن تتيل ةاتتا شنة تتال ب ت ب ش ت يتتشو ب تتشيرباهر عتتس شتتةن
عخش فل هيشو ب شيربا ب فخرر عس تر ل ،ةعتةبا ب نترا عتس دتفرا ،ة يرهتر عتس ب عتةبا ب ع ة تل هت
ةعر ترةرهر عس عنر و(.)43 بر
تشيربا ةب شدتاير ،ه تا عرر تار ب ر تةبال ةنظ بهر ألر رل ب ك يتر ب شت كرنتال شتارهر شتترر ب
رهو ة ارر او ،ةب ةنربا ب ع ر ةس عس بأل ر ب حركعل ،ل ةدل بألعر ق ر ايرو ب رعرن يةس ة هربا
ب عنشتتترال ،ع تتل :ب تتشيربا ب ع تةبا ب ب يتتل رحشكتترر ب تتشيربا ةشدتتاير ت ية تتا ر تتر ب رعتترن
ر ب شترر ب حريل ،ل ش اب يدل ق ر شدر
به ةشداير ب حيةبنرال( ،)44ة و يكس ه ب ب حشكرر ع
ب شترر ب ريل ة شترر ب ةبهل.
ةشتتةن ،ةب شت كترس ضتار تتر ةععتر ش تاو ناحتظ شنتةل ب ت ب عش را تل تيس ت بر
تتشخابو ب خد ت ،ة ش تتاو كاتتابير ر تةبالم ش تتر عتتناو ةك ت ب ب شتتترر ،ة ضتتار تتر
، تتو شكتتس ع رةهتتل عتتس ا تتل رعتتل ب نتتر ةاهتتو ،ة تتل ه ت ب ر تتر ل اتتاعال نتتر نةب تره عتتس ب ت
. خديدره أل ر ب حركعل كر عر يرال ة يرهر عس ب ةكرنال شت
رابع ا :الوكالء التجاريين ورياس البحر وأنواع السفن التجارية وأهم محطاتها
دتتفل ر تتعيل عتترو ب ت رال، يحعتتل تترر عتتس تتيخ تعر تتل ةكيتتل ب شتتترر هتتة
ةةظيفتتل ةكيتتل ب شتتترر ب تتش رل شتتترر تتاا ةضتتعرناو عتترو ب ت رال ب عح يتتل ةحعريتتل عدتتر حاو
ةع تتر اشاو هت شتترةيس ضتتر او ،ةيع تتل عتتس يشتتةهر عتتناو ة عتتس شتتترر تتا ،حيتتث ي تتةو حدتتر
ةبهر بألتل ،ةي و ب ترا ق تر ةر شتا شركشا ع رهل ب رض ،ةيأخ %2.1عس شركل ب شرتر ب
ة ةك تتي او ،كع تتر ي تتةو ر فد تتل تتيس شت تترر اة ش تتا رض تترهو هيع تتر ين تتأ ي تتناو ع تتس خد تتةعرال ة
حاهو حكعا شحرل ب ضيل ق ر ب عحركو ب عح يل(.)45 عنرن رال ،هذ ب ره
رال ب عح يل ةبيدرل كريرشاو ق تر ب حكةعتل، كعر نا ي ةو عدرح ل شترر ا ق ر ب
ةه ت ب تترا عتتر يكتتةس ب ةكيتتل شتترت بهر تتا اكتترس ع تترةا ،ةي تتشخاعا كع تتر ي تتش ل هيتتا ب شتتترر عتتس
يحل عح ا نرا ير ا(.)46 عخش ا ب عنر و ،ة كل ةكيل نر
ةي ش تتر ش يتتيس ب تتةكاا ب شتتتررييس هت ب عتتاس ةبأل تةبو ب شترريتتل ش يتتابه ع رةهتره ةع عتتة ه تتا
ر باشربل ةشنكيل عس ك ترر ب شتترر ر تةو ،ةاتا ه ب اا ب رعرن ،ةكرس ه ب ب ش ييس يشو نرا
تر ش تايل ب ش ترال ب شتترر ،ةحتل ب ع تركل ال هتؤ ا ب تةكاا شتترر عاعترال ك يتر ،تر اال
ب ش شحاث يس ب شترر عس تال ةب اة ل عس تال رنيل.
ب حتر تر تاا عتس ب تةكاا ب شتتررييس ةريتر ب ر تر ل درح ةاا ب شعا حعا ب ي
تتترا كتترهو ه ت ر تتر ا ،عتتس يتتناو ب تتس ب تةبه ،ةة تتا ب يتترا ،ة ت يعرس ب ر تترل ،ةب حتتر ح تتس
ت ار تو ،ة يترهو ب ك يتر( ،)47ةشع تل اةر هتؤ ا هت تس ب ره ،ةعحعةا ب عؤخر ،ة ت رتت
ي تةو شتةكي او ةبر تر ار خد ب ربا ب ضر را ة ةكاا شتررييس ،ي ةعةس ب عل كة
ق تتر ت ب تتخد ،ةه ت ب ر تتر ل ب عؤرختتل 2عحتترو 6211هت ت عر ت ل عتتس تتر ب ة ت را ةب ريتتر
()48
ةيحعتتل بحعتتا ب ي ت ق تتر عحعتتا حرعتتا ب نتتةر هياتتر ةكر تل شترريتتل ألخيتتر عتتس تترا بألةل
عضتتعةس ب ر تتر ل ب شر يتتل شةكيتتل عحعتتا حرعتتا ب نتتةر ةع تتا رخدتتل شةكيتتل عتتس ي تترا عتتس رهتتا
يراشكو ةةكل عس شحشكو عس ش ةس ا.)49( "... "....هار ه شد كو ع ار ب ةكر ل
ع ر تتل ا تترس ياتتر ،ةكتترس ب تتري ب حتتر ه ت ايتترا ب تتفس ةبإل تربا ةيشع تتل اةر ريتتر
ب حتتر ه ت ب اتتا ب رعتترن ،ةشنة تتال ب تتفينل ه ت ب دتتر ب حتتر ،ةاتتا ب تتشار ب ايتتا عتتس ريتتر
ب فس ب ش ارعةب يراشار.
ترا كرهو هت ر تر ل ب ي ت "بألحعتر ككتر " ،ةهتة حتا ب ريتر ب ةعس يس ب رير
ةدفرا ،ةترا كر نةل عس نةبل ب فس ب خفيفل ب ش ش شخاو ب يس ي ةاةس ب فس يس بر
هت قحتاى ر تر ا ق تر تاا بأل تخرد رر ب ي ا ،كعر شترر ة ديا ب حر ةب عار
ب تتو ار تتا ب ت ت يس ي تتش ةس ر شر تترنل ة ع ع تتل ب ع بركت ت ،ة تتااهو عر تتل ة تترةس ،ة ك تتر كت ت
هتةو ب تا ةاةس ب حدتر ةب حتا ،ة ك رهتر ..." ،كنر اتا ر ت نر كتو كتو عتس تتةب بر ب شر رنل
ب تتاربهو ب عخ فتترال عتتس دتتر ع ب تي ت ختتايو ب ريتتا عتتر ار تتا عشضتتعنل عتتر نتتركو تتا ه ت ا ت
تتيا ب حتتر ح تتس ب تره ب ةكيتتل،)50(... تعي ت ب ش ت هتتو شحتتال يتتا ب عح ت ت بر ب شر تتنل
تتيس ب شتتتررم كت ش تتير ت هيتتا هتتذس ب تتةكاا ب شتتتررييس تتك ةب ح تتل ةدتتل عاعتتل تتر ةععتتر
شتن ره أل ع ةارال اا ش ي ار ،كعر س ب فس ةشنة ار رهعال هت بألخترى كل بن ير ب شترر
هت بكشعتترل هت ب ح تتل كتتل اةب رهتتر ،رإلضتترهل ق تتر ب عح تترال ب ش ت كرنتتال شعتتر اتتر ه ت ب تتفس،
ةشةن . رهعال اةرهر ه حركل ب ش رال ب شترر يس بر ةب ش
تتةا بألحت تةبل ةع تتر ترةره تتر ،ةكت ت ع تتس ه تتو ب ع ةا تترال ب شت ت ش ي تتو حرك تتل ب شت تترر تتيس ت ت بر
ش ربر ب ابخ ،ةاتا تترا كتر هت ب حتةباث هت قحتاى ر تر ل ب ي ت "...بننتر ب ير يل ة او ب
به اتتر عتتس نفتترو ب بر اتتر ةش ت كرش نتتركو ع ت بر بهر ة رهنتتركو عتتر شحدتتل عتتس ضتتيو ع ي تتل ت بر
ا تل ع بركت تيو ةهتة س تاة ب ب ن يتن بشرهتر هت تا عتر ب ةب س اا شحدل ار عتس ب ش ت
اةبشاتر عتس هت ب ب حدترر تاعال ب نتر ر ب رعل ....ة يا ب ايس ب اردرس ر
تر يتر ه تل ةب عرا ةب خضرر ةب عربال ةتعي اةبال ب ع رش حيتث تترا شتل ةب نتر بح
.)51("... عس
عتس حدترر ب تةبال بألعريكيتل ،ةب حتر ب شت ابعتال عر ش رضتال تا ت بر ر نا
نةبال 6111-6111و(.)52 ا بر ل ر
تتيرو عشدتتل ع ةاتترال ب شتتترر كتترس حتتتر ب دتتح اةر ك يتتر ه ت ش يتتل حركتتل ةه ت
ي عكش ره خردره ر حتر ب دح يةتا ا ب ش رال ب شترر ب حر ،ةكرس يةتا عينرا بر
ب حتتتر ب دتتح ب يتترو ر شأكتتا عتتس خ تتة ب تتفس ةعشتترتو ،ةكرنتتال ةظيفتتل عكش ت عختتشد ةكرش ت
تتنل ،ةحتتتن ب تتفس ب ع تتش ا اتتر فش تربال عخش فتتل ةه ت عتتس بألة تتل ةبألع ت بر ةب ضتتر ةب ركتتر
4434و ةضت ب ر تتر نظرعتره حتتتر ب دتتح ،ةنبا ر تتةو اختتةل ب تتفس ةب شتربخيد ،حشتتر دت ع
ر ب رخدل ةاه 23 ر كل فينل اه ع ت 4رير ال اةرة كر و اخةل ةع ت 2لاير اةر
ة (ب كرنشينل)(.)53 رر حتر ب دح
يتتا عتتس تتررال حتتاى ر تتر ل ب ي ت ق تتر قت تربابال ب حتتتر ب دتتح ةعتتر يشرش ت ةاتتا
شتتأخير هت ةدتتةل ب ضتتر ،قعتتر حتتتر ب تتفس ة حشتتر راهتتر " ...ةبألحكتترو ضتتراال هت اضتتيل
يأش عس تر ل ة يرهر ي تراة عتس ب عر ت هت يتةو ةبحتا ،تا بخت ب كرنشي ل حشر ب ا ب
ع بر بهر.)54("... رناا كعر شر ةاا رهانر تةب رشا ةيرت
تتر ب شتتترر ةيتتشو ب ش ت هرضتتشار ب ت رال عتتر ب ر تتةو ب تعركيتتل هكرنتتال عتتس ب ض ت بر
عركتتن تعتترر ،ي تتةو ت ،ةيةتتتا عينتترا ت بر ت ريشاتتر تتس ريتتو عتتةظفيس عشخددتتيس هت
تتر ب ت تةبرابال ةب دتتراربال ،ةا تتا ةب ركتتر ،ةب تتشيفرا ب ر تتةو ب تعركي تتل شفشتتيش ب تتفس ةب ض تتر
ةض ت ية تتا ر تتر تتنل 6161و تتتاة ه تايتتابه ر تتةو ب تعتترر ،حيتتث نيتتاال ب ر تتةو ب عفرةضتتل
ر شداير ب حيةبنرال(.)55 ب ضر ،ةةض ر عره تايابه ر
كعتتر ةض ت نظرعتتر تايتتابه تعتترر ،يشتتأ ا عتتس 62هد تاه ادتتا عنتتا ره ت قي ت برابال ب اة تتل
ةشنظيو ب تعر .
ر حركل ب شترر ة ب ن ر ب شترر ب حر ،رألخد ةكل ه بإلتربابال كرنال ة ر ه
تتر ب شت تترر ب ت يس ك ف تتشاو ع تةب ه ر تتل ،ةكرن تتال ت ره هت ت شتتأخر ةد تتةل ضتتر او هت ت ب ةا تتال
ب عحاا.
ةعس ب ع ةارال ب ش ش يو حركل ب ن ر ب شترر ب حر كعر ترا كر ه ر ر ل ب ي
ة ةدتتة ار ق تتر عكتترس ختتر ،هات قحتتاى ر تتر ا شؤكتتا س حتتا ب ترال ة شتتأخر ةدتتةل ب ضتتر
اتا هتر اتر ة تو يرت اتر دترح ار " ...ةعتر كفتر س ب ضتر ربا بأل خرد ب يس ةك او
عتناو نيتال ر س يأخت ي يل يشا ر يس ن فربس ،ار ب عرنيس لاير يشا ب حةب س حشر
ي يل ةهة ريس لاير عكو ةهر أل يا ار ب عر ل ةب ر تعي كعر ه ة عس ،ةدع س هر
ر خير.)56("... رنر ة ر نف ا ،ةر نر ي ة ب
ب حت تتر ال شكت تتةس ب ت ترال قحت تتاى ب ع ةات تترال ب ش ت ت شت تتؤا ق ت تتر شت تتأخر ت ت تت ةه ت ت
اب تاو ن ب ش يتال ر حتر "ةن را يا ب ش رعاال ب شترريل ،ةه ند ب ر ر ل عر يؤيا
هتأ شاو ه أ شا س ب اربهو ،ه رل ش عشاو يراشكو تع ل ،هذ ب كرس بألعتر كت ب تننةر شةن
هر تتث ت تةب تره نأخ ت هو هنتتر عنتتا ي تتل ة ت حتتر ،ب ضتترةر حةتتتال ق تتياو ،ةب ب كتترس يك ت
د ل ...عر يدع ش ةحةب ينكو ة يس ب تننةر هتة ي تةل نتاكو ةبنتشو ش ة تةس نتا ،ةعتر هت
ع رع ل يننر.)57("... ةب ق ا
ض ا حركل ب ريا ةب ش تربا، هيا هأس شأخر ةدةل ب ع بر اال كرس ةععر
تتل ب عدتتر ع تتيس ب شتتترر ،ةكرنتتال ب ر تتر ل شن تتل عتتس تتخد ق تتر ختتر حشتتر شدتتل ق تتر ععتتر
درح ار.
ةب ر ر ل ب شر يل شؤكا شأخر ةدةل ب تةب رال ة ب ر ر ل يس ب ةكاا ةب شترر ،ة ةدة ار
ب بر تيل س عترك او ه تال ت ر ب تةب رال بألة ر هحكتر ت ق ر عكرس خر " ...ةاة كو
ق ر ن رن ة عةهو هنركو.)58("...
ه ا ب ل يس ب ة ي ةب شتترر، ر ةاا شضي ب ن ةا يس ب عر يس ،ةي ش ر ه ب قحاى
را ب شتررييس ةب شتترر هت اضترا بة ،ةشأخر قضرهل ق ر عر ش او هذس شأخر ةدةل ب
رر ق يا حةب تاو عس ب شترر يعكس س يكةس ر ره ي يو حركل ب ش رال ب شترر ب حر ،ةه ب عر
نرشتا، عحعةا ب عؤخر بحشرر ر عن ير عت نةب ه ع حو قحاى ر ر ا ر ةل " ...ة ب ي
ال ب عةبرا يس ب فري يس هكل ع ش ر عكرنل.)59("... ار و ةبن س رت ب ةكيل ةك
اة بهر هت ت بنكع تترش حرك تتل ب ش تترال ب شت تترر ب ح تتر تتيس ي ي تتل ش ت ت كرن تتال ب ةبع تتل ب
ي ل ب حرل هذس حركل ب ريرل خرال ةدةل ت بألحيرس ،ة ب رهيس ةحشر شةافار ه
حتاى ر تر ا ة تا " .....ه نتر تريع يتر ي تل ت هت ب فس هت عة تاهر ،ةاتا ار ب ي ت
ب ةبل ق ر س اخ نر ا ي يل د يحل يةو ب ال.)60( ".. ب ريرل ةرك ك ة ن نر ه
ةشتةن ، و شنةل ب ع ةارال ب ش ش يتو حركتل ب شتترر ب حريتل تيس ت بر ةيشضع ععر
ةش تتااهر ةبخشاهاتتر ،هعناتتر عتتر كتترس يش تتو تترإلتربابال ب ش ت بشخ ت شار ب حكةعتتل ،ةعناتتر عتتر يش تتو
ةحركتل ر را ب شتررييس ،ةعنار عر يرش ر شترر ةب ةكاا ب شتررييس ،ةعنار عر يش و ر ة
ب ريرل ةب فس.
الخاتمة
من خالل الطرح السابق نستنتج بعض النقاط املهمة التالية:
-6نتا نتتا ب ش برضتتنر عتتر شضتتعنشا ر تتر ل ب ي ت ا بر تتل ةشح يتتو ب عدتربش ةب تتنةبر تتو ن حتتظ
و يرا ب ر ر ل بإلضرهيل نا ب نةبر ،ةب ش ةتةا بخشاا ك ير يناعر ،عر اب ةتةا
كرهر نا ب عدربش .
نتترا بأل ت ةل ةشا يعتتا ،ه تتر -2بهتتشو ة بأل تتر ب رعرن يتتل ة تترألخد ية تتا ر تتر ب رعتترن
نتا حترةل ش تةي اتا ق ب ر و ععر ش رضال ا ب حريتل ب بر تيل عتس حترو ةشتاعير هت
ر ب فس. ةبألشرةبال ةب ر ةو ب تعركيل خ ر ر ت ريل ب ض بر
ةشتتةن ،ةبخش فتتال تترخشاا ع بركتتن بأل تتخرد ب ت يس ب عش را تتل تتيس ت بر -1شنة تتال ب ضتتر
خديدره عس بأل ر ب حركعل ،ة ش او اتو كاايتل بألحيرس ش ةنار ،ةكرنال ه ي
ةاهو ةنيل رضرهو. حكرو ةك عس تل ب ش ر
ب ر ر ل ب حر ل ب اشدرايل اا ةعر عرال ا عس ع ركل باشدترايل ةبرشفترل -2شدا نر
ةبألة تتل ب شت بنش ترال هت ش ت ب فشتتر ،ةكرنتال ت ره هت بألعت بر هت بأل ت رر ،ةحشتر ت
شرا ب حر ل ب اشدرايل ة اا ب ع ي ل.
ةشةن ،ةب اةر را ب شتررييس يس بر عس ب ةكاا ةب ة نعر نر ر ر ل ب ي -1ش ر
ي ةعةس ا ،ةاا كرنةب ي ك ةس ح ل ب ةدل يس ب شترر ه عخش ا عنر و ب اا. ب
قتتتربابال ب تعتترر ةب حتتتر ب دتتح ،ةك ت -1تتك ال ب ع تتركل ب ير تتيل ،ةبألة تتل ةبألع ت بر
هتتو ب ع ةاتترال ب ش ت حر تتال اةس تتاة ل ةي تتر حركتتل ب ش تترال ب شتتترر ب حتتر تتيس ب تتايس،
تيس ب شتترر ت ،رإلضترهل ق تر ب ع تركل ب شت كرنتال ش ت ب ةبعل ب عنرخيل ة حةبل ب ةك
يس ب حيس ةبآلخر كر رارال ة يرهر.
الهوامش:
ت ب تتنةبر ،ةنبر ب تتؤةس ب رهيتتل، ةدتتفرا ،شح يتتو تتيس ت بر ( )1ر تتر ل حعتتا ب ي ت
آل رر ةب فنةس ،شةن ،2891 ،د.9-1 ب ع اا ب ةع
ت عد ت فر ب عد تربش ،ب تتابر ةشتتةن ،شح يتتو ةش تتايو تتيس ت بر ( )2ر تتر ل حعتتا ب ي ت
،2891 ،د.9 ب ر يل كشر ،بر
ب دفحل. ب عدار ،نف ( )3نف
( )4ح س ب ف يا ح س ،ب يةعيرال ب ي يل ،1 ،2 ،شح يو عحعتا بأل ت ر ،عترر تحيتار ،عركتن
.1002 ، تارا ب ي ييس ا بر رال ب شرريخيل ،بر
ت عدت فر ب عدتربش ،عدتار ةشتةن ،شح يتو ةش تايو تيس ت بر ( )5ر ر ل حعا ب ي ت
ر و ،د.20-9
ب عدار ،د.12 ( )6نف
ب عدار ،د.21-12 ( )7نف
ب عدار ،د.21-22 ( )8نف
ت ت ب ت تتنةبر ، ،عدت تتار ت تتر و، ةدت تتفرا ،شح يت تتو ت تتيس ت ت بر ( )9ر ت تتر ل حعت تتا ب ي ت ت
د.9-2
ب عدار ،د.82 ( )10نف
ب عدار ،د.1 ( )11نف
ب عدار د.2 ( )12نف
ت ت ب تتنةبر ، ،عد تتار تتر و ، ةد تتفرا ،شح ي تتو تتيس ت ت بر ( )24ر تتر ل حع تتا ب ي ت ت
ت ت عد ت ت فر ةشت تتةن ،شح يت تتو ةش ت تتايو ت تتيس ت ت بر د ،20-18ر ت تتر ل حعت تتا ب ي ت ت
ب عدربش ،عدار ر و ،د.82
ت ت ب تتنةبر ، ،عد تتار تتر و ، ةد تتفرا ،شح ي تتو تتيس ت ت بر ( )25ر تتر ل حعت تا ب ي ت ت
د.28
لب ع . ( )نةل عس ب ع ب عتفا شحال
لب ع . ( )نةل عس ب ع ي رل ةيتفا يابه س
ت ت ب تتنةبر ، ،عد تتار تتر و ، ةد تتفرا ،شح ي تتو تتيس ت ت بر ( )26ر تتر ل حع تتا ب ي ت ت
د ،22د.91
ب عدار ،د.21-22 ( )27نف
عد فر ب عدتربش ،عدتار ةشةن ،شح يو ةش ايو يس بر ( )28ر ر ل حعا ب ي
ت ب تنةبر ، ،عدتار ةدتفرا ،شح يتو يس ت بر ر و ،د ،80ر ر ل حعا ب ي
ر و ،د.22
ت ت ب تتنةبر ، ،عد تتار تتر و ، ةد تتفرا ،شح ي تتو تتيس ت ت بر ( )29ر تتر ل حع تتا ب ي ت ت
د.22
ب عدار ،د.12 ( )30نف
ب عدار ،د.29 ( )31نف
عد فر ب عدتربش ،عدتار ةشةن ،شح يو ةش ايو يس بر ( )32ر ر ل حعا ب ي
ت ب تنةبر ،عدتار ةدتفرا ،شح يتو تيس ت بر ر و ،د ،210ر ر ل حعا ب ي
ر و ،د.98
ب شت يةضت تتي ،ةع تتا ب ت تتكل ( )ب ع دتتةا اتتر نتتةل عتتس ب ن تتةو ة تتا ه تتل عخت ر
ار.
ت ت ب تتنةبر ، ،عد تتار تتر و ةد تتفرا ،شح ي تتو تتيس ت ت بر ( )33ر تتر ل حع تتا ب ي ت ت
د.12
تتر تتر (عاحظتترال ة يتتل ( )46عتترر تحيتتار ب ااتترال ب ي يتتل ب شةن تتيل ه ت ب تترس ب شر ت
ن ت تتر ب ت تتةكاا) ،ب عت ت تتل ب شرريخيت تتل ب ع رر يت تتل ،ب ت تتنل ب ر ت تتر ،ب ت تتاا ( )20-18تةي يت تتل
،2892شةن ،د.220
ب نةبر ،عدار ر و ،د،20 ةدفرا ،شح يو يس بر ( )47ر ر ل حعا ب ي
.20 ،22 ،22
عد فر ب عدتربش ،عدتار ةشةن ،شح يو ةش ايو يس بر ( )48ر ر ل حعا ب ي
ر و د.92
ب نةبر ،عدار ر و ،د.18 ةدفرا ،شح يو يس بر ( )49ر ر ل حعا ب ي
ب عدار ،د.28 ( )50نف
ب دار ،د.91 ( )51نف
تريس، تتر ع ت ب تترس ب ( )52س . .ةر تتينس شتترريخ ي يتتر ب حتتايث عنشدتتا ب تترس ب تترا
شرتعتتل ،ةش تتايو ،عتترا ب تتايس حتترشو ،عركتتن ا بر تتل تاتترا ب ي يتتيس ضتتا ب تتنة بإلي تتر ،ي يتتر،
،2882د.289
( )53ح س ب ف يا ح س ،عدار ر و ،د.222
ب نةبر ،عدار ر و ،د.28 ةدفرا ،شح يو يس بر ( )54ر ر ل حعا ب ي
( )55رةا فة عيكرك ،عدار ر و ،د.80
ب نةبر ،عدار ر و ،د.18 ةدفرا ،شح يو يس بر ( )56ر ر ل حعا ب ي
ب عدار ،د.18 ( )57نف
ب دفحل. ب عدار نف ( )58نف
ب عدار ،د.91 ( )59نف
ب عدار ،د.92 ( )60نف