Professional Documents
Culture Documents
Bolum 2
Bolum 2
BÖLÜM
GİRİŞ
Çok eski çağlardan beri dünyanın farklı toplumlarda etik olgusunun var olduğu
bilinmektedir. Literatürde dinler tarihi, felsefe tarihi, antropolojik ve arkeolojik bulgular etik
olgusunun eski çağlardan beri var olduğunu desteklemektedir. Etiğin serüveni zaman, toplum,
inanışlara; ekonomik, politik ve sosyal dinamiklerin etkilerine göre değişim gösterir. Etik
olgusunun ortaya çıkması ile felsefe içinde etik sorunların gündeme gelmesi Antik Çağ’a kadar
gitmektedir.
Tarihsel gelişimine bakıldığında etik; önceleri felsefenin içinde, felsefi bir disiplin olarak
incelenmiştir. Etiğin gelişimi ve günümüz etiğine geçişte üç önemli aşama vardır. Bu aşamalar:
Etiğin tarihsel gelişimi içindeki “Eski Yunanlıların etiği ve bu etiğin Kant’a kadar aynı
yönde işlenişi” olarak bilinen ilk aşama mutluluk ve erdem etiğini içermektedir. Bu bölümde
mutluluk ve erdem etiği ayrı başlıklar halinde değerlendirilmiştir.
MUTLULUK ETİĞİ
Etikte mutluluk kavramının önemli bir rolü vardır:
İnsan mutlu olmaya çalışmalı mı?
Mutlu olmak ne demektir?
Demokritos için kalıcı ve evrensel mutluluğu sağlayacak en temel yol da “iç dinginlik”tir.
İnsan gerçek mutluluğu iç dinginlik sürecinde elde eder. İnsanın bu iç dinginliğe ulaşmasının
üç yolu vardır:
I. Duyguların kontrolü
II. Korku ve kaygıların giderilmiş olması
III. Akıl ve düşünce gücünün gelişimi
ERDEMLER ETİĞİ
Erdemler etiği, insanın nasıl birisi olması gerektiğini söylemeye çalışır. Bir bilgi alanı
olarak etiğin temellerini atan filozof Sokrates’tir. Sokrates’e göre bilgelik yavaş yavaş
kazanılacak bir yetkinliktir, bir çırpıda elde edilebilecek bir şey değildir. Sokratesçi ahlak,
öğrencisi Platon ve Platon’un da öğrencisi Aristotales de olduğu gibi erdem odaklıdır.
Platoncu ahlakın temelinde de “iyi” ideası vardır. İyi ve bilginin kaynağını “idea”lara
bağlayan Platon, “İyi’nin kendimizde aranması gerektiğini söyler. İnsanın iyiliği ancak iyi
ideasının bir yansıması olabilir. İnsanı mutluluğa götürecek tek güç erdemin gücüdür. Erdeme
giden yol doğru bilgi ve bilgelikten geçer. İyiye ulaşmanın ve iyiyi tüm yönleri ile insan
hayatında egemen kılmanın yolu budur
Platon’un özdeş gördüğü iyi”, “doğru” ve “güzel” ideaları evrensel idealardır. En üstün
güzel de en üstün iyi ile aynı şeydir. Platon -Şölen- diyalogunda aşk ve güzelliği bir bütün
olarak tanımlar. Aşkın var olduğu her durumun içinde bir güzellik olduğunu söyler. “Güzel ya
da çirkin nitelemesi âşıkları memnun etme durumuyla ilişkilidir’’ der (Platon, 2014). Platon
Platoncu ahlak toplumcu bir ahlaktır; yani toplumun menfaatleri bireyin menfaatlerinden
üstündür, ahlaki edimlerimiz her şeyden önce toplumsallık ile ilgilidir. Platon’da hayat ile ilgili
en yüce kavram “devlet” kavramıdır. Her birey devlet karşısında kesin yükümlülükleri ile
vardır. Platon’a göre devleti yönetenler erdemli bilgeler olmalıdır. Bu niteliklerin de sadece
filozoflarda olduğunu düşünen Platon, devleti filozofların yönetmesi gerektiğini ileri
sürmektedir (Platon, 2002). Toplumun gücü devletin gücü ile doğru orantılıdır. Devletsizlik
demek kargaşa demektir. İnsanlar mutlu olmak için yaşarlar ve mutluluğa ancak devlet ile
ulaşabilirler. İnsanlar ancak devlet güçlü oldukça güçlü olabilirler. Platon'un “Symposium”unda
insanların sahip olması gerektiğini düşündüğü dört erdem; basiret, adalet, cesaret ve dengedir.
Aristoteles da tıpkı Platon gibi ahlaki erdemlerin temelinde; basiret, adalet, cesaret ve
denge olduğunu söyler. Aristoteles’e göre her ahlaki erdem, her iki uçtaki kusurun
ortalamasıdır. Örneğin cesaret erdemi, korkaklık ile deli cesareti gibi kusurların ortasında yer
alır. Erdemlilik en yüce iyi ile mutluluğu amaçlar. Aristoteles’e göre erdem yolunu seçmiş
kişiler bunu mutluluk için seçmişlerdir. “Edimlerimizden doğan iyilikler arasında en yüce iyi
hangisidir?” İnsanların çoğu bu sorunun cevabının mutluluk olduğu konusunda hemen hemen
anlaşmışlardır. Mutluluğun ne olduğu ise tartışmalıdır. Bazılarına göre mutluluk görünür
duyulur şeyler ile ilgiliyken kimilerine göre bir zevk hayatıdır. Çoğu zaman bir kişi bile
mutluluğu farklı şekillerde görebilir. Mesela mutluluk, hastalıkta sağlıktır; fakirken
zenginliktir, yalnızken arkadaştır vs. İnsanlar iyiliği ve mutluluğu sürdürdükleri hayata göre
anlamlandırırlar.
İnsan ne yaptığını bilen bir varlıktır. Erdemli davranış bilinç ile gerçekleştirilen iyi
davranıştır ve her iyi davranış yetkindir. Erdeme yönelen kişi yetkinliğe varmada başta aşırı
davranacak; ancak sonra ılımlı olanı gerçekleştirecektir.
Kant, ahlak kuramının genel çerçevesini belirlerken teolojik çerçeveli ahlak yorumuna
karşı ahlak metafiziğini insanın var oluşu ile ilişkilendirerek saf aklın “ide”lerine
dayandırmaktadır. Kant’ın “ide” dediği Tanrı, irade ve özgürlük gibi hiçbir nesnel karşılığı ya
da deneyselliği olmayan zorunlu kavramlardır (Balcı, 2018). Çalışmalarında ahlakın
öznelliğine vurgu yapmaktadır. Bu savunusunda deneyciliğin ve tecrübenin ahlakı
temellendirmede kıstas alınmasına itiraz eder. Kant’a göre deney ve tecrübeler fiziki geçekleri
tespitte önemlidir; ama ahlak alanında eksik ve subjektiftir. Tecrübenin izlerinden arındırılmış
bir akıl, ahlaka kaynaklık etmelidir. Ahlakta evrenselliğe ancak böyle gidilir (Duran M. , 2017).
Kant’ın yaşadığı Yeni Çağ’a gelinceye kadar filozofların tartışmalarında etik, daha çok “en
yüksek iyi” olarak görülen mutluluk hedefi gözetilerek değerlendirilmiştir. İnsanın ahlaki
davranışında amacın mutlu olmak olduğu yönünde cevaplar verildiği bilinmektedir. Kant ise
etik konusunu farklı bir düşünce usulü içerisinde değerlendirerek ahlaki davranışın mutluluk
odaklı değil “ödev” odaklı olmasını savunmuştur. Ona göre etik, göreceli ve değişken bir olgu
olan mutluluk hedefi ile evrensel doğrulara ulaşamaz. Herkes için doğru olan ilkeler ile yasalara
dayalı bir etik evrensel doğrular üretebilir. Ahlak metafiziğinin görevi; tesadüfi olmayan,
insanın dürtüsel ihtiyaç ve çıkarları ile değil de saf akılda yer alan idelerin iradeye yansımalarını
incelemektir.
Kant’ın ahlak kuramında işlediği bir diğer temel kavram da “kategorik emir” ya da bir
başka ifade ile “ödev buyruğu” dur. Yani kişinin istemelerindeki
değer o kişinin doğa yasası olacakmış gibi davranmasıdır. Burada
istisnalar yer almaz; aksine istisnasızlık yer alır. Çünkü
“Öyle hareket et ki, senin istisnasızlık doğa yasasının önemli özelliklerinden biridir. Yani
hareketlerinin yasası, aynı
zamanda başka insanların yapılan davranış o derece genel ve evrensel olmalıdır. Kant’a
hareketleri için de bir ilke göre “Öyle hareket et ki senin hareketlerinin yasası, aynı
ve yasa olsun”
zamanda başka insanların hareketleri için de bir ilke ve yasa
olsun” (Kant I. , 1984). Ahlak yasasına göre (ölçütüne göre)
Kant
hareket eden ve iyi niyetli olan herkes ahlaklı hareket etmektedir.
Kant’a göre, ahlaklılık ve ahlak alanındaki bilgi genel zorunluluk taşıyan bilgidir. Yani, ahlaklı
davranmak bir zorunluluktur.
Kant, “Pratik Aklın Eleştirisi” kitabında ahlak yasasından söz eder. “Öyle eyle ki, senin
istemenin maksimi, hep aynı zamanda genel bir yasanın ilkesi olarak da geçerli olabilsin”.
(Tepe & İyi, 2011) Kant’ın “ödev felsefesi” ahlak anlayışı içerisinde önemlidir. Kant, “Ödeve
Uygun Eylemler” ile “Ödevden Dolayı Yapılan Eylemler” arasında bir ayrım yapar; bu ayrım
eylemlerin temelindeki niyette bulunur. Ödeve uygun bir eylemin temelinde çıkar vardır.
Ödevden dolayı yapılan eylemde ise iyiyi isteme arzusu vardır.
Kant’ın ahlak söyleminde yer verdiği temel esaslardan bir diğeri de “irade” kavramıdır.
Eylemin ahlakiliğini ortaya koyan ödevin belirlemiş olduğu irade iyidir. Kant bir eylemin
ahlakiliğini, o eylemin ödeve uygunluğu ile belirlenmesini de eksik bulur. Çünkü ödeve uygun
bir davranışta çıkar vardır. Mesela polisin olduğu yerde trafik kurallarına uygun davranış
hukuki olabilir ama ahlakiliği tartışılır. Bu eksiklik ancak ödeve uygun gerçekleşen eylemin
arka planındaki niyetin ahlakiliği ile tamamlanır. Buna göre polis olsa da olmasa da trafik
kurallarına uymayı ödev bilinci içinde yapılması ahlaki olarak yorumlanır. Cezadan kaçınma,
sosyal baskıdan korunma ya da kişisel menfaatlerin gözetilmesi gibi etkenler ile yapılan sonuç
odaklı davranışlara karşın belirtilen etkenlerden uzak ödevci yaklaşımlar ilkesel olarak ahlaki
kabul edilir.
Bir Örnek:
İki bakkal düşünelim; iki bakkal da müşterilerini kandırmaz, her ikisi de ağırlığa,
paraya dikkat eder. Bakkallardan ilki müşterilerini kaybetme korkusundan, ikincisi ise
dürüst bir insan olduğundan ilkesel olarak müşterilerini kandırmaz. Ödeve uygun davranan
birinci satıcının istemesini belirleyen bir çıkarıdır. Diğer satıcı ise ödev böyle gerektiriyor
diye müşterilerini kandırmamaktadır (Kant I. , 2002).
Kant’a göre, insan mutluluk peşinde koşmak ile onu elde edemez. İnsan ancak mutlu
olmayı hak etmeye çalışabilir. Bunun için de insanın hiçbir dış amaca, hiçbir dış motife bağlı
kalmadan ahlak yasası, kendi vicdanı ve pratik aklına göre iyiyi istemeye dayanarak hareket
etmesi yeterlidir.
. Kant’ın “pratik buyruk” adını verdiği kuramına göre “Bir eylemin amacı şunlar olmalıdır:
Kişinin insan olarak kendi değerini
Başkasının insan olarak değerini (Tepe & İyi, 2011, s. 78).
FAYDACILIK ETİĞİ
Aydınlanma yüzyılı olarak adlandırılan XVIII. yüzyılda insanın kendini doğru şekilde
bilmesi, tanıması, anlaması ve anlamlandırması için yeni arayışlar içine girilmiştir. XIX. yüzyılı
ise, bilim yüzyılı olarak adlandırabiliriz. XIX. yüzyıl öncesinde temel olarak felsefe ve din
hakimken XIX. yüzyılda bilimlerin temellendiği, geliştiği ve kendilerini felsefeden kopararak
bağımsızlaştığı bilinmektedir.
Faydacılık adı ile bilinen yaklaşımın temelleri Jeremy Bentham (1748-1832) tarafından
atılmış daha sonra James Mill (1773-1836) ile John Stuart Mill (1806-1873) tarafından
geliştirilmiştir. İyi ve mutlu bir hayat için ne şekilde eylemek gerektiği, eylemlerimizin değerini
belirleyen ölçünün ne olması gerektiği, iyi ve mutlu hayata nasıl ulaşabileceği faydacı etiğin
temel sorularıdır.
Tarihsel gelişimine bakıldığında etik; önceleri felsefenin içinde bir alt disiplin olarak incelenmiştir.
Etiğin gelişimi ve günümüz etiğine geçişte üç önemli aşama vardır. Bu aşamalar:
I. Eski Yunanlıların etiği ve bu etiğin Kant’a kadar aynı yönde işlenişi
II. .Kant tarafından etiğin yeniden yorumlanması
III. Kant sonrası etik
Felsefe tarihinde filozofların en temel sorularından biri insan hayatının amacının ne olduğudur. Bu
ontolojik problem ile ilgili ortak sayılabilecek cevap, bu amacın mutluluk olduğudur. Filozoflar arasında bu
mutluluğa nasıl ulaşılacağı, mutluluğun nasıl elde edileceğine dönük cevaplar farklılaşır. Demokritos başta
olmak üzere doğa filozofları grubunun başat cevabı mutluluğa hazlar ile ulaşılacağıdır. Sokrates, Platon ve
Aristotales olmak üzere ilk çağ dönemi filozofları bu sorunun cevabını erdem olarak vermişlerdir. Aydınlanma
dönemi filozofu Kant ile cevap bir kez daha değişmiş ve mutluluğa ulaşmanın yolu ödev, görev ve sorumluluk
kavramları ile ilişkilendirilmiştir.
Felsefe tarihinde insan hayatının temel amacının ne olduğu sorgulamasında, mutluluk sorununu ilk ele
alan filozof Demokritos’tur (M. Ö. 460/70-370). Erdemler etiği, insanın nasıl birisi olması gerektiğini
söylemeye çalışır. Sokrates’e göre bilgelik yavaş yavaş kazanılacak bir yetkinliktir. Buna göre erdem de bir
çırpıda elde edilebilecek bir şey değildir.
Kant’ın kullandığı ahlaki yasa tabiri etik yorumundaki en temel kavramlardan biridir. Bu yasa, insan
olmayı buyuran bir yasadır ve temeli özgürlüktür. Kant’ın ahlak kuramında bir diğer kavram da, “kategorik
emir” ya da bir başka ifade ile “ödev buyruğu” dur. Buna göre, yapılan davranış genel ve evrensel olmalıdır.
Ahlak yasasına göre (ölçütüne göre) hareket eden ve iyi niyetli olan herkes ahlaklı hareket etmektedir. Kant’ın
ahlak söyleminde yer verdiği temel esaslardan bir diğeri de “irade” kavramıdır. Eylemin ahlakiliğini ortaya
koyan ödevin belirlemiş olduğu irade iyidir.
Faydacılık adıyla bilinen yaklaşımın temelleri Jeremy Bentham (1748-1832) tarafından atılmış; daha
sonra James Mill (1773-1836) ile John Stuart Mill (1806-1873) tarafından geliştirilmiştir. Faydacı etiğin temel
soruları, iyi ve mutlu bir hayat için ne şekilde eylemek gerektiği, eylemlerimizin değerini belirleyen ölçünün
ne olması gerektiği, iyi ve mutlu hayata nasıl ulaşabileceğimizdir.