Professional Documents
Culture Documents
ბალიაშვილი სოციალური ფსიქოლოგია
ბალიაშვილი სოციალური ფსიქოლოგია
ცნობილია, რომ ადამიანს აქვს სამი რამ: კოგნიცია, ემოცია და კონაცია (ქცევითი ტენდენცია). ამას ემყარება
ფსიქოლოგი¬აში ცნობილი ფსიქიკური პროცესების კლასიფიკაცია სამ ჯგუფად (შემეცნებითი პროცესები,
ემოციები და გრძნობები და ნებელობითი პროცესები). საღი აზრის დონეზე ეს ნიშნავს, რომ ადამიანებს
გარესამყაროსადმი (საგნები, მოვლენები, ღირებულე-ბები) აქვთ შემეცნებითი, ემოციონალური და ქცევითი
დამო-კიდებულება. ადამიანები იმეცნებენ სამყაროს, რასაც იმეცნებენ ის ადამიანებში იწვევს გრძნობებს და
შესაბამისად ახორციე-ლებენ ქცევებს. აღმოჩნდა, რომ სამივე ამ სფეროზე გავლენას ახდენს სოციალური
სიტუაცია, რომ ინდივიდი ცალკე და ინდივიდი სხვებთან ერთად განსხვავებულად აღიქვამს და
განსხვავებულად განიცდის გარე სამყაროს, განსხვავებულია მათი ქცევებიც. ინდივიდის სიტუაციაში სხვისი
არსებობა ცვლის სამივე ამ სფეროს (კოგნიციას, ემოციას და კონაციას). ე.ი. ინდივიდზე გავლენას ახდენს ის
სოციალური სიტუაცია რომელშიც ის იმყოფება. ამაში მდგომარეობს მისი სოციალუ-რობა. სოციალური
ფსიქოლოგია ადამიანს სწორედ ამ კუთხით შეისწავლის. სოციალური ფსიქოლოგიის მიზანია სოციალური
გავლენების კანონზომიერებების შესწავლა. ეს ზოგადი აზრი ფართოდაა ასახული დ. კარტრაიტის მიერ
მოცემულ დეფი-ნიციაში, რომ სოციალური ფსიქოლოგია წარმოადგენს სოცი-ალურ მეცნიერებათა დარგს,
რომელიც ცდილობს ახსნას თუ საზოგადოება როგორ ახდენს გავლენას ინდივიდას კოგნიციაზე, მოტივაციაზე,
განვითარებაზე და ქცევაზე, და თავის მხრივ საზოგადოება როგორ განიცდის ინდივიდის ზეგავლენას4 (Dარწინ
ჩარტწრიგჰტ, 19 ).
აღმოჩნდა, რომ სხვა ადამიანები და საერთოდ სოციალური სიტუაცია, ინდივიდზე მაშინაც ახდენს
გავლენას,
როცა ისინი ინდივიდის უშუალო სიტუაციაში არ არიან. უფრო მეტი, ინდივიდზე შეიძლება გავლენა
მოახდინოს ჯერ არ არსებულმა სხვამ. მაგ. ინდივიდზე, მის ქცევაზე გავლენას ახდენს შვილი რომელიც ფიქრობს
რომ მომავალში ეყოლება. ან კიდევ, ინდივიდზე შეიძლება გავლენა მოახდინოს წაკითხული რომანის გმირმა
რომელთანაც ის იდენტიფიკაციას ახდენს და ამით თავისთავის გაიგივებს ახდენს ამ გმირის ფიქციურ
ხასიათთან. დაბოლოს, ის ვინც ინდივიდზე გავლენას ახდენს შესაძლოა სულაც ირეალური არსება იყოს. მაგ. თუ
ინდივიდმა იწამა ღმერთის არსებობა, იმქვეყნიური სამოთხის და ჯოჯოხეთის რეალობა, ყოველივე ეს საკმაოდ
ძლიერ გავლენას მოახდენს მის აწმყო ქცევაზე. გაითვალისწინა რა გავლენის ეს ასპექტები გ. ოლპორტმა
შემოგვთავაზა სოციალური ფსიქო¬ლოგი¬ის შემდეგი დეფინიცია: “მცირე გამონაკლისის გარდა სოციალური
ფსიქოლოგები თავის საგანს განიხილავენ როგორც იმის გაგების და ახსნის ცდას, თუ როგორ ახდენს სხვა
ადამიანის აქტუალური, წარმოსახული და ნაგულისხმევი არსებობა ინდივიდის აზროვნებაზე, გრძნობებზე და
ქცევაზე გავლენას” (G. Aლლპორტ, 199). დეფინიციაში 3ნაგულისხმევი არსე¬ბო¬ბა4 ეხება აქტივობას, რომელსაც
ინდივიდი ახორციელებს რთულ სოციალურ სტრუქტურაში მისი პოზიციის (როლის) და მისი ჯგუფის
წევრობის გამო.
მაშ, სოციალური ფსიქოლოგია ცდილობს გაიგოს სოციალუ-რი ქცევის მიზეზები. სწავლობს სოციალურ
Óსიტუაციებს, რომლებიც გავლენას ახდენენ ადამიანებზე. ამასთან, ინდივიდის ქცევაზე გავლენას ახდენს
აგრეთვე არასოციალური ფაქტო¬რებიც, რომლებიც თვით ინდივიდის შინაგანი ბუნებიდან გამომ-დინარეობენ.
ამიტომ ძალიან ძნელია ყველა იმ ფაქტორის ჩამოთვლა, რომლებიც ქცევაზე ახდენენ გავლენას. ერთი სიტყვით
სოციალური ქცევის ჩამოყალიბებაში უამრავი ცვლადი იღებს მონაწილეობას. შესაბამისად ნაცადია ამ ქცევების
კლასი¬ფიკა¬ცია და ძირითადად გამოყოფენ ქცევების შემდეგ ჯგუფებს:
(1) სხვისი ქცევა და მახასიათებლები (რას ამბობენ და აკეთებენ ისინი; მათი გარეგნობა, რასიული ან ეთნიკური
ფონი და ა.შ.).
ესენია ასე ვთქვათ ფაქტორთა ჯგუფები, რომლებიც გავლენას ახდენენ ჩვენს ქცევებზე (გრძნობებზე,
აქტიობებზე და აზრებზე).
ასეთი პიროვნული განცდები ხშირად ბიძგის მიმცემი ხდება ფსიქოლოგებისათვის იკვლიონ სოციალური
ცხოვრების გარკვეული საკითხები, წამოაყენონ განზოგადებული ჰიპო¬თეზები. მაგ. ცნობილია, რომ
პრეჯუდისების სოციალურ-ფსიქო¬ლოგიურ კვლევებს ბიძგი მისცა საზოგადოებაში ებრაელების, შავკანიანების
და სხვა ეთნიკური უმცირესობების დისკრიმინა-ციის ფაქტმა. ან კიდევ, მორჩილების, როგორც სოციალური
გავლენის ერთ-ერთი ფორმის ექსპერიმენტულ კვლევას, რომელსაც მილგრემის ბრწყინვალე ექსპერიმენტები
მიეძღვნა, ბიძგი მისცა ვიეტნამის ომის მსვლელობაში გამოვლენილმა შემზარავმა ფაქტებმა. ამასთან უნდა
აღინიშნოს, რომ მარ¬თალია სოციალურ ფსიქოლოგიური კვლევები ხშირად იწყება პიროვნული განცდებით და
მათზე ზრუნვით, მაგრამ ის არ მთავრდება ფაქტების მხოლოდ დადგენით. სოციალური ფსიქო-ლოგი¬ისათვის
დამახასიათებელია მეცნიერული მეთოდოლოგია. ფაქტის ახსნა მიზეზობრიობის პრინციპით.
ჩვეულებრივ კვლევა იწყება კითხვის დასმით. სოციალურ ფსიქოლოგიაში უმთავრესად გამოიყენება ორი
ბაზისური სახის კითხვა: თეორიული და აღწერითი. პირველი დაკავშირებულია თეორიასთან და მეორე პირველ
რიგში აღწერითია.
თეორიული კითხვა იწყება თეორიით, რომელიც გვინდა რომ შევამოწმოთ. თეორია შეიძლება იყოს
გარკვეული აბსტრაქტული განზოგადოება, რომელიც ეხება იმას, თუ რა არის მოსა¬ლოდნელი სპეციფიკურ
კონკრეტულ შემთხვევაში. მაგ. დარლეის და ლატინის (Dარლეყ & Lატან - 1968) თეორია პასუხისმგებლობის
განაწილებაზე დახმარების სიტუაციაში. ცნობილია ერთი გახმაურებული ფაქტი - სულ ცოტა 30 ადამიანი
უყურებდა, ცენტრალურ პარკში თუ როგორ მოკლა ვინმე ჯიმი ლი ჯონსმა მაწანწალა, რომელსაც ეძინა პარკში.
მსხვერპლი მოკლა ცემით. ის ყვიროდა, შველას ითხოვდა, მაგრამ არავინ არ გაეკარა - ყველაფერი ეს მოხდა 30-40
ადამიანის თვალწინ დღისით და არცერთმა არ სცადა ჩარევა.
დარლეი და ლატანი გვთავაზობს ჰიპოთეზას, რომ ნაკლებად საალბათოა ადამიანებმა გაუწიონ დახმარება
სხვას, როცა ფიქრობენ რომ არსებობენ სხვა მოწმეებიც. ასეთ სიტუაციაში, ჰიპოთეზა ვარაუდობს, რომ
ადამიანები არ გრძნობენ უშუალო პერსონალურ პასუხისმგებლობას. ეს ჰიპოთეზა გამომდინარეობს დარლეი
და ლატინის უფრო ზოგადი თეორიიდან, რომელსაც 3პასუხისმგებლობის დიფუზია4 უწოდეს. კერძოდ, ის რაც
ამცირებს ინდივიდის პასუხისმგებლობის გრძნობას გადაწყვეტი-ლების მიღებაზე, ამცირებს ალბათობას რომ ეს
პიროვნება განახორციელებს ამ აქტიობას. ამ ზოგადი თეორიიდან გამომდინარეობს რამოდენიმე სპეციფიკური
ჰიპოთეზა:
• ადამიანები ნაკლებად საალბათოა, რომ დაეხმარებიან სხვას (ვინც საჭიროებს დახმარებას), როდესაც
არსებობს შემთხვევის სხვა მოწმე.
• ადამიანები ამოცანაზე ან პრობლემაზე მუშაობენ უფრო მონდომებით, როცა ისინი არიან მარტო, ვიდრე,
როცა არიან დიდ ჯგუფში.
• ადამიანები ნაკლებ ყურადღებით უსმენენ ინსტრუქციას, როცა ის ადამიანებიც რომლებიც მასთან ერთად
მუშა-ობენ ისმენენ მას.
კვლევა ხშირად არ ეხება თეორიას. მკვლევარი შეიძლება უბრალოდ დაინტერესებული იყოს მეტი რამ
აღმოაჩინოს კონკრეტული ქცევის ან განცდების შესახებ. მკვლევარი, რომე-ლიც მოტივირებულია აღწერითი
კითხვებით, გეგმავს მიიღოს ინფორმაცია სპეციფიკურ ფენომენზე. მაგ. მკვლევარმა შეიძლება დაგეგმოს
ქორწინებაში მყოფი და განქორწინებული წყვილების შედარება მრავალ განზომილებაში, კერძოდ: თუ
რამდენად მსგავ-სია წყვილები ასაკით, სოციალური ფონით, პოლიტიკური და რელიგიური ღირებულებებით
და ა.შ. ასეთი მრავალი ფაქტო¬რი შეიძლება ვიკვლიოთ სისტემატურად იმ მიზნით, რომ აღწერილი იქნას
წყვილები, რომლებმაც შეინარჩუნეს და რომლებ¬მაც ვერ შეინარჩუნეს ქორწინება.
ამრიგად დიდი ღირებულება აქვს როგორც თეორიულ ისე აღწერით კვლევას - კვლევას რომელიც
ფოკუსირებულია თეო¬რი-იდან გამომდინარე ჰიპოთეზების შემოწმებაზე და კვლევას რომელიც სოციალური
ცხოვრების მნიშვნელოვანი ასპექტების შესახებ ბაზისურ ფაქტებს აღწერს.
კვლევის სუბიექტები
ერთ-ერთი კრიტერიუმი თუ ვინ უნდა ვიკვლიოთ, არის ის თუ რის კვლევას ვისახავთ მიზნათ. რასაკვირველია
უნდა ვიკვლიოთ ადამიანთა იმ ჯგუფის წარმომადგენლები, რომლის შესახებაც გვინდა გავაკეთოთ
განზოგადება. მაგ. თუ გვინდა ვიკვლიოთ რომელიმე სოციალური ჯგუფის წევრების ვთქვათ ქართველების
დამოკიდებულება ეთნიკური უმცირესობის მიმართ უნდა ვიკვლიოთ ამ სოციალური ჯგუფის წევრები, მაგრამ
ცხადია, რომ არასოდეს არ გვექნება შესაძლებლობა ვიკვლიოთ ყველა ქართველი. ამიტომ, იძულებული
ვხდებით ვიკვლიოთ ქართველების მცირე რაოდენობა, რომელთა შერჩევა უნდა მოხდეს ისე რომ ისინი იყვნენ
დიდი ჯგუფის რეპრეზენტატული. ასეთ შერჩეულ ჯგუფს უწოდებენ რეპრეზენტატულ ჯგუფს.
თუმცა, როგორც სეარსი მიუთითებს, არის სფეროები, სადაც კვლევების სტუდენტებზე ჩატარება შეიძლება
შეცდომის წყარო აღმოჩნდეს (შეარს, 1986). მიუთითებენ, რომ უმაღლესი სასწავლებ-ლის სტუდენტები არიან
საკმაოდ ახალგაზრდები, უფრო მაღა¬ლი სოციალური კლასის წარმომადგენლები, უკეთესად იგებენ ტესტებს
ვიდრე ზოგადად პოპულაცია. აღნიშნავენ აგრეთვე, რომ მათი ატიტუდები შეიძლება ნაკლებად მტკიცე და
უფრო ღია იყოს შეცვლისათვის, შედეგად სტუდენტების გამოყენება კვლევებში, სადაც რომელიმე ამ
ფაქტორთაგან ქმნის გან-სხვავებას შეიძლება არაგონივრული იყოს.
მიუხედავად იმისა თუ რა სახის კვლევა იწყება, ე.ი. გადაწყ-დება რა კითხვას უნდა გაეცეს პასუხი, ჩნდება
საკმაოდ რთული პრობლემა, როგორ განხორციელდეს კვლევა. არსებობს ორი ბაზისური კვლევითი გეგმა ანუ
მეთოდი: კორელაციური და ექსპერიმენტული. კორელაციურ კვლევებში, მკვლევარი აკვირ¬დება და აღრიცხავს
ორ ან მეტ ფაქტორს შორის ურთი¬ერთო¬ბას. მაგ. მკვლევარი შეიძლება დაინტერესდეს როგორი
დამოკიდე¬ბულებაა შიშსა და აფილიაციის ტენდენციას შორის: კორელაციურ დაგეგმვაში სუბიექტებზე არ
ხდება რაიმე სახის ზეგავლენა. უბრალოდ ხდება ცდისპირების შიშის დონის და აფილიაციის ტენდენციის
შესახებ ინფორმაციის აღრიცხვა.
ექსპერიმენტი.
ექსპერიმენტში, მკვლევარი ქმნის ფაქტორების ან რომელიმე გარეგანი ძალის განსხვავებული დონის მქონე ორ
ან მეტ პირობას. ინდივიდები, შემთხვევითი პრინციპით მიეწერება ერთ-ერთ ამ განსხვავებულ პირობას და
იზომება მათი რეაქციები. მაგ. ტელევიზორში ძალადობის ფილმების ყურების ეფექტის ექსპერიმენტული
კვლევის კარგი მაგალითია ჰარტმანის (Hარტმან, 1969) გამოკვლევა. ჰარტმანმა იკვლია მოზარდი ბიჭების
(ტენეიჯერები) ორი ჯგუფი, რომლებიც უყურებდნენ 2 წუთიან ტელეფილმს. ბიჭების ერთი ჯგუფი უყურებდა
ფილმს, სადაც ორი ბიჭი ესროდა კალათში ბურთს შემდეგ მათ მოუხდათ უთანხმოება, რომელიც მუშტიკრივში
გადაიზარდა. ბიჭების მეორე ჯგუფს აჩვენებდნენ ასევე ორწუთიან ფილმს, რომელიც გამოხატავდა
კალათბურთის აქტიურ, მაგრამ თანამშრომლურ თამაშს. ფილმის ყურების შემდეგ ბიჭებს სთხოვდნენ მონა-
წილეობა მიეღოთ ფსიქოლოგიურ ექსპერიმენტში, რომელიც იკვლევდა უკუკავშირის ეფექტს დასწავლაზე. ამ
ექსპერიმენტში სუბიექტი ყოველთვის გამოდიოდა “მასწავლებლის” როლში, რომელსაც უნდა გამოეყენებინა
ელექტროშოკი 3მოსწავლის4 მიმართ, როგორც კი ეს უკანასკნელი დავალების შესრულები¬სას შეცდომას
დაუშვებდა. 3მასწავლებელს4 შეეძლო თავის სურვილით განესაზღვრა შოკის სიძლიერე (ფაქტიურად შოკი იყო
ყალბი, ხოლო 3მოსწავლე4 ყალბი სუბიექტი, რომელიც ექსპერიმენტატორის შეთანხმებით მოქმედებდა).
ნავარაუდევი იყო, რომ ბიჭები, რომლებმაც ძალადობის ფილმი ნახეს გამოიყენებდნენ უფრო ძლიერ შოკს
ვიდრე ისინი რომლებმაც არაძალადობის ფილმი ნახეს. შედეგი ადასტურებდა ჰიპოთეზას, ძალადობის ფილმის
ყურება მიზეზობრივად განსაზღვრავდა აგრესიულობის დონის ამაღლებას.
ექსპერიმენტული მეთოდის უპირატესობა მდგომარეობს იმაში, რომ ის ადგენს მოვლენებს შორის მიზეზ-
შედეგობრივ კავშირს, ეს კი არსებითია. ბოლოსდაბოლოს მოვლენის მეცნი¬ერუ¬ლი ახსნა ამ მოვლენის
მიზეზის დადგენას ნიშნავს. მეცნიერული ახსნა კაუზალური პრინციპით ახსნაა. მეცნიერული
წინასწარმეტყველება მდგომარეობს მიზეზიდან შედეგის წინასწარ¬¬მეტყველებაში.
მეორე ძირითადი მოთხოვნა ექსპერიმენტისადმი არის ის, რომ სუბიექტების მიწერა ექსპერიმენტული
პირობებისადმი უნდა მოხდეს შემთხვევითი პრინციპით. ეს შეიძლება გაკეთდეს მონეტის აგდებით,
შემთხვევითი ნომრების სიის გამოყენებით და ა.შ. სუბიექტების ექსპერიმენტული პირობებისადმი
შემთხვევითი მიწერა კრიტიკულია, რადგან ეს უზრუნველყოფს იმას, რომ სუბიექტებს შორის განსხვავება
ყოველი პირობისათვის არის მხოლოდ შემთხვევითი. თუ სუბიექტები განსხვავებული იქნებიან რაიმე სხვა
ნიშნით, რომელიც მკვლევარის კონტროლს არ ექვემდებარება, ქცევაში მიღებული განსხვავების ინტერპრეტაცია
როგორც ექსპერიმენტული პირობით გამოწვეული განსხვავება, შეუძლებელი იქნება.
კორელაციური კვლევები.
კორელაციური კვლევა წარმოადგენს ორ ან მეტ ფაქტორს ანუ ცვლადს შორის ურთიერთობაზე დაკვირვებას. ის
სვამს კითხვას როცა ცვლადი A მაღალია, ცვლადი B-ც ასევე არის მაღალი (დადებითი კორელაცია), ცვლადი B
არის დაბალი (უარყოფითი კორელაცია) თუ B არ არის დაკავშირებული A-სთან (არ არის კორელაციაში). მაგ.
ტელევიზორში ძალადობის ფილმების ხშირი ყურება არის თუ არა დაკავშირებული ინდი¬ვიდის
აგრესიულობასთან. კორელაციური კვლევებით შემოწმდა კავშირი ტელევიზორში ძალადობის ფილმების
ყურების ხანგრძლივობასა და აგრესიულ ქცევას შორის, რომელსაც ავლე¬ნენ ბავშვები. აღმოჩნდა რომ არიან
ბავშვები, რომლებიც უფრო ხშირად უყურებენ ძალადობის ფილმებს და ყოველ¬დღიურ ცხოვრებაში უფრო
აგრესიულები არიან.
ბოლოს, კორელაციური კვლევების წარმატებით გამოყენება შეიძლება იქ, სადაც ეთიკური ან ტექნიკური
თვალსაზრისით ექსპერიმენტის გამოყენება შეუძლებელია.
ნაკლი. კორელაციური კვლევები სასარგებლოა როცა მიზნად ვისახავთ ცვლადებს შორის ურთიერთობის
აღწერას, მაგრამ ის ვერაფერს გვეტყვის ცვლადებს შორის მიზეზ-შედეგობრივ დამოკიდებულებაზე.
კორელაციურ ჯგუფებში მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი ორაზროვანი შეიძლება იყოს ორი მიზეზით: 1. როცა
ორი ცვლადი კორელაციაშია ერთმანეთთან ყოველთვის დგება რევერსიული მიზეზობრიობის პრობლემა.
თითოეული მათგანი ისევე შეიძლება იყოს მიზეზი როგორც შედეგი. ერთი სიტყვით, ვიცით რა რომ ცვლადები
A და B კორე¬ლაციაში არიან ერთმანეთთან, არ შეგვიძლია მხოლოდ აქედან გამომდინარე, ვთქვათ A არის
მიზეზი B-სი, თუ B არის მიზეზი A-სი. მაგ. შეიძლება ძალადობის ტელეფილმების ხშირი ყურება მიზეზი იყოს
ყოველდღიურ ცხოვრებაში აგრესიუ¬ლობისა, მაგრამ შეიძლება საწინააღმდეგო იყოს სწორი, რომ ბავშვი
რომელიც აგრესიულია ყოველდღიურ ცხოვრებაში განსაკუთრებით იყოს დაინტერესებული ძალადობის
ფილმებით და ამდენად მეტ დროს ატარებს ასეთი ფილმების ყურებაში. ე.ი. კორელაციის დადგენით არ
შეგვიძლია ვთქვათ რომელია მიზეზი და რომელი შედეგი.
მესამე ცვლადის პრობლემა ყოველთვის არაა ფატალური სიძნელის. რადგან ზოგჯერ ჩვენ შეგვიძლია
დავინახოთ არის თუ არა მესამე ცვლადი პასუხისმგებელი კორელაციისათვის. მაგ. ჰაუსმანმა (Hაუსმან 1982)
ფრუსტრაციასა და გაბრაზებას შორის კორელაციურ კვლევებში ჩართო ოჯახის ცხოვრების სტილი. ამით
შესაძლებელი გახდა დადგენა იმისა. არის თუ არა ტელევიზიის ყურებასა და აგრესიულ ქცევას შორის
კორე¬ლაცია ოჯახის ცხოვრების სტილის შედეგი. არის თუ არა კორელაცია ამ ორ ცვლადს შორის
დამახასიათებელი როგორც ცხოვრების აგრესიული სტილის ოჯახისათვის ისე ბედნიერი, მშვიდობიანი
ოჯახისათვის? თუ ასეა, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მესამე ცვლადი (ოჯახის ცხოვრების სტილი) არ არის
ტელევიზორის ყურებასა და აგრესიულობას შორის კორელაცი¬ისათვის პასუხისმგებელი.
ჩანს რომ ასე გაგრძელდება და თითქოს დასასრული არ უჩანს, მაგრამ გარკვეული წერტილის შემდეგ
პროცესი თითქოს მთავრდება, რადგან შეიძლება ვიფიქროთ, რომ შესაძლებლობა მესამე ცვლადისა აღარ
არსებობს. ეს არ ნიშნავს რომ მესამე ცვლადის პრობლემა უკვე არ არსებობს. ამ მომენტისათვის უბრალოდ
ვიღებთ, რომ კორელაცია უკვე ასახავს მიზეზ-შედეგლბრივ ურთიერთობებს და ეს მანამ, სანამ არ დავუშვებთ
რომ სხვა შესაძლებელი ცვლადი უნდა იქნას შემოწმებული. ამაში მდგომარეობს მესამე ცვლადის პრობლემა.
კვლევის დაგეგმვის შემდეეგი საფეხურებია იმის გან¬საზღვრა, თუ სად უნდა განხორციელდეს კვლევა ველში
თუ ლაბორატორიაში. ველის კვლევებს უწოდებენ როცა ქცევის კვლევა ხორციელდება მის 3ბუნებრივ
მდგომარეობაში4. ქარხნის მუშის პროდუქტულობა და მასთან დაკავშირებული საკითხები შეიძლება ვიკვლიოთ
ქარხანაში ან კოლეჯის სტუდენტების ურთიერთობა ვიკვლიოთ სტუდენტთა საერთო საცხოვრებელში, მის
ცხოვრებისეულ სიტუაციაში. წინააღმდეგ ამისა ლაბორატო-რიული კვლევა ხორციელდება ხელოვნურ
სიტუაციაში, რომელიც სუბიექტისათვის არ არის ჩვეულებრივი სიტუაცია. ლაბორატორიული ოთახი შეიძლება
სპეციფიკურად იყოს მოწყობილი - მთელი რიგი ლაბორატორიული მოწყობილობებით. ან ის შეიძლება იყოს
სალექციო დარბაზი ან უბრალო ოთახი, სადაც ინდივიდები შეავსებენ კითხვარებს. ხაზგასმაა იმაზე, რომ
სუბიექტები მოდიან შერჩევით და მკვლევარების მიერ კონტროლირებულად.
ველის კვლევების უპირატესობა არის ის რომ ის არის რეა¬ლისტური და ამდენად შესაძლებლობას იძლევა
შედეგები განვაზოგადოთ რეალურ სასიცოცხლო სიტუაციაზე. ამას უწო¬დე-ბენ ექსტერნალურ ვალიდურობას,
რითაც მიუთითებენ იმ ფაქტზე, რომ შედეგები ვალიდურია იმ სიტუაციებისათვის, რომლე¬ბიც თვით
კვლევითი სიტუაციის სფეროებს სცილდება (მის გარეთაა). ექსტერნალური ვალიდურობა მაღალია, როცა
კვლევითი შედეგების განზოგადოება შეიძლება სხვა პოპუ-ლაციაზე. გავაანალიზოთ ზემოთ განხილული ორი
კვლევა: ჰარტმანის ლაბორატორიული ექსპერიმენტი ტელე-ძალადობაზე და ფეშბახ-ზინგერის ველის
ექსპერიმენტი ამავე საკითხზე.
ველის კვლევების მეორე უპირატესობა არის ის, რომ ზოგჯერ შესაძლებელია უკიდურესად ძლიერი
ცვლადების და სიტუაციების კვლევა, რომელთა შესწავლა ლაბორატორიულ პირობებში შეუძლებელია.
შესაძლებელია ადამიანებზე ექსტრე-მალურ სიტუაციაში დაკვირვება - როდესაც ისინი არიან ოპერაციისათვის
საავადმყოფოში, ან როცა თავშეყრილნი არიან საარტილერიო ბომბარდირების გამო. ზოგჯერ გონიერ
მკვლე¬ვარს შეუძლია მიიღოს 3ბუნებრივი ექსპერიმენტის4 უპირატესობა - როცა დამოუკიდებელი ცვლადების
მანიპულირება ხდება უფრო ბუნებრივად ვიდრე ექსპერიმენტში.
ველის კვლევების ერთ-ერთ კერძო შემთხვევას წარმოადგენს ე.წ. არქივის კვლევა. მისთვის
დამახასიათებელია ის, რომ მკვლევარი თვითონ კი არ აგროვებს მონაცემებს, არამედ იყენებს მონაცემებს
რომლებიც შესრულებულია სხვის მიერ, შემონახულია მთელ რიგ ჩანაწერებში. ეს წარმოადგენს ველის კვლევის
ერთ-ერთ სახეს იმ ძირითადი განსხვავებით, რომ ვიღაცა სხვას ჩაუტარებია გარკვეული შრომა. არქივის კვლევის
კარგი მაგალითია სეარსის (შეარს, 19..) მიერ ფრუსტრაცია - აგრესიის ფენომენის დადასტურება არქივის
კვლევებით. მკვლევა¬რი იწყებს ჰიპოთეზით, რომ ფრუსტრაციას მივყავართ აგრესიამდე და უშვებს, რომ ბამბის
ფასის დაცემა გამოიწვევდა ფრუსტრაციას, რომელიც თავის მხრივ გაზრდიდა აგრესიას ლინჩირების ფორმით.
მონაცემები ბამბის ფასისა და ლინჩი¬რების შემთხვევების შესახებ 1880-1930 წწ. აიღო სტატისტიკური
მონაცემებიდან ამერიკის და სხვა სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებში. მკვლევარმა უბრალოდ გააკეთა ის, რომ ჩაიხედა
სტატისტიკურ მონაცემებში და გამოიყვანა კორელაცია ამ ორ ცვლადს შორის.
ლაბორატორიული
ველის
საკითხი ეხება იმას თუ როგორ ყალიბდება იდეა სოციალურ -ფსიქოლოგიური კვლევისათვის. ჩვეულებრივ
მიუთითებენ იდეის ჩამოყალიბების სამ წყაროზე: პირველი - სოციალურ სამყაროზე უშუალო დაკვირვება.
მკვლევარი ამჩნევს სოციალური ქცევის ზოგიერთ ასპექტებს რომელიც გაოცებას იწვევს და გეგმავს კვლევას
რათა ნათელი მოჰფინოს მას. მეორე, ფსიქოლოგე¬ბისათ-ვის ცნობილი ფაქტია, რომ ნებისმიერ წარმატებულ
ექსპერიმენტს ტენდენცია აქვს წარმოშვას მეტი საკითხი, ვიდრე ექსპერიმენტი აქლევს პასუხს. ამიტომ
მკვლევარი ექსპერიმენტის მიერ დასმული ახალი საკითხებიდან ახდენს არჩევანს თუ რა იკვლიოს. მესამე -
რომელიც თეორიის მნიშვნელობაზე მიუ¬თითებს. ჩათვლილია, რომ თეორია წარმოადგენს სოციალურ-
ფსიქოლოგიური კვლევითი იდეის ჩამოყალიბების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან წყაროს.
ვთქვათ, ფსიქოლოგია ამჩნევს, რომ როდესაც ადამიანები მუშაობენ ერთად ჯგუფში თითოეული წევრი
ნაკლებ ძალისხმევას ამჟღავნებს სამუშაოს შესასრულებლად, ვიდრე როცა ისინი მუშაობენ ინდივიდუალურად
(ეს ფაქტი სოციალურ ფსიქოლოგიაში ცნობილია 3სოციალური სიზარმაცის4 საზელ-წოდებით). თვით ამ
ფაქტის შემჩნევა თავისთავად ალბათ არის სასარგებლო. ყოველ შემთხვევაში, ის შესაძლებლობას გვაძლევს
ვიწინასწარმეტყველოთ თუ რა შეიძლება მოხდეს, როცა ინდივიდები მუშაობენ ერთად, და აგრეთვე ის
გვაძლევს გარკვეულ შანსს მივცეთ რჩევა, რათა თავიდან აიცილონ ეს ეფექტი. სწორედ ეს წინასწარმეტყველება
და რჩევა (ზოგჯერ ცნობილია როგორც კონტროლი) - წარმოადგენს მეცნიერების მთავარ მიზანს. თუმცა, რომ
სოციალურ სიზარმაცის ფაქტს აქვს ადგილი არ ხსნის იმას თუ რატომ აქვს მას ადგილი. ამ საკითხის
გასარკვევადაა ჩამოყალიბებული თეორია.
მეცნიერების ისეთ სფეროებში როგორიცაა ფიზიკა და ქიმია, თეორია, ხშირად საკმაოდ წარმატებით,
ჩამოყალიბებულია მათემატიკური ტოლობის სახით. სოციალურ ფსიქოლოგიაში კი ისინი ჩვეულებრივ
ვერბალური დებულებების ან მტკიცებების სახითაა წარმოდგენილი. მაგ. თეორია რომელიც ხსნის სოციალურ
სიზარმაცეს შეიძლება შემდეგნაირად ჩამოვაყა¬ლიბოთ: როცა ინდივიდები მუშაობენ ერთად, ისინი
აცნო¬ბიერებენ, რომ მათი ძალისხმევის იდენტიფიცირება ინდივიდუ¬ალურად არ ხდება, რომ ყველა მონაწილე
თანაბრად ინაწილებს პასუხისმგებლობას ფინალური შედეგისათვის. აქედან გამომ¬დინა¬რე ისინი ასკვნიან,
რომ შეუძლიათ 3საქმე გაიადვილონ4 და ნაკლები ძალისხმევა გამოავლინონ. როგორც ვხედავთ, თეორია,
როგორც ყველა თეორია, შესდგება ორი ნაწილისაგან: რამოდენიმე ბაზისური ფენომენისაგან (ჩვენს შემთხვევაში
ინდი¬ვიდუ¬ალური ძალისხმევა და განაწილებული პასუხისმგებლობა) და დებულებისაგან, რომელიც ეხება ამ
ფენომენებს შორის ურთიერთობას (ამ შემთხვევაში, როცა პასუხისმგებლობის განაწილებაზე რწმენა იზრდება -
ინდივიდუალური ძალისხმევა მცირდება).
კვლევის ეთიკა
პატივი უნდა ვცეთ ინდივიდის უფლებას მის პირად საიდუმლოებებზე. თითოეულმა ინდივიდმა თვითონ
უნდა გადაწყვიტოს რამდენად გაუნაწილოს სხვებს თავისი აზრები, გრძნობები და პიროვნული ცხოვრების
ფაქტები. ე.ი. უნდა დავიცვათ ინდივიდის საიდუმლოებაც და ამავე დროს უნდა ვიკვლიოთ კიდეც.
რათქმაუნდა ეს არ არის იოლი, მაგრამ მითითებულია რამდენიმე გზა მის დასაძლევად. პირველ რიგში
სუბიექტის მონაწილეობა უნდა იყოს ნებაყოფილობითი და უნდა ემყარებოდეს ინფორმირებულ თანხმობას. ე.ი.
სუბიექტების თანხმობა უნდა იყოს იმის შესახებ, რაზეც ისინი ზუსტად იქნებიან ინფორმირებულნი თუ რა
პროცესებს ექნება ადგილი კვლევის განმავლობაში.
ზოგჯერ შეუძლებელია სუბიექტებს ვუთხრათ ყველაფერი კვლევის შესახებ. ასეთ შემთხვევაში კვლევა
ხშირად აზრს კარგავს. ე.ი. რაღაცა უნდა დავუმალოთ სუბიექტს. ასეთ შემთხვევაში ექსპერიმენტატორმა უნდა
მისცეს სუბიექტს იმდენი ინფორმაციის რამდენიც შესაძლებელია. ამიტომ სრული ინფორმაციის არარსებობისას
თანხმობა უნდა ემყარებოდეს ნდო-ბას - როგორც ექსპერიმენტატორის მიმართ, ისე იმ სოცი¬ალური
ინსტიტუტის მიმართ, სადაც ტარდება კვლევა.
მეორე ეთიკური საკითხი ეხება პირობებს, რომელშიც უნდა ჩავაყენოთ სუბიექტი, რადგან ექსპერიმენტულ
პირობებს მკვლე¬ვა-რი განსაზღვრავს მთელი პასუხისმგებლობა მას ეკისრება. ამიტომ არსებობს კატეგორიული
მოთხოვნა, რომ სუბიექტი, თუნდაც მისი ნებართვით, არ უნდა ჩავაყენოთ ისეთ პირობებში, რომელმაც
შეიძლება მას ვნება მიაყენოს. ამასთან დაკავშირებით დგება საკითხი, რამდენად დასაშვებია სუბიექტს
მივაყენოთ გარკვეული ინტენსივობის ტკივილი, თუ მას არა აქვს შემდგომ ეფექტი ან თუ ის არ არის
უკიდურესი? ეს დასაშვებად მიაჩნიათ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ყველა სხვა შესაძლებელი პირობები
განხილულია და ჩათვლილია, რომ ალტერნატიული ექსპერიმენტული სიტუაცია საკვლევი პრობლე¬მის¬თვის
არ არსებობს. ამასთან, თვითონ საკვლევი პრობლემის მნიშვნელობაც უნდა იქნას მხედველობაში მიღებული.
რაც უფრო მეტ დარღვევას იწვევს პროცედურა სუბიექტში, მით უფრო მეტი გამართლება უნდა ჰქონდეს მას
პრობლემის მნიშვნელობის თვალსაზრისით.
თავი 2
დგება საკითხი, ადამიანისთვის სულერთია ვისთან ერთად იქნება? უნდა ვივარაუდოთ რომ არა.
ადამიანები სელექციას ახდენენ თუ ვისთან დაამყარონ ურთიერთობა, ვისთან იმეგობ¬რონ, ან ვისთან როგორი
ინტერპერსონალური ურთიერთობა დაამყარონ და ა.შ. სწორი სელექცია რომ განხორციელდეს ინდი¬ვიდმა
უნდა შეძლოს ადამიანებში იმის დანახვა, რის საფუძ¬¬¬¬ველზეც გადაწყვეტს ვისთან როგორი ურთიერთობა
დაამ¬ყა¬როს.
როდესაც ინდივიდის მიერ მეორე ინდივიდის აღქმაზეა ლაპარაკი, ფაქტიურად იგულისხმება მისი
შეფასება, ლაპარაკია ინდივიდის პიროვნული თავისებურებების აღქმაზე, ინდივიდი ბოროტია თუ კეთილი,
ინტელექტუალურია თუ არა, თბილია თუ ცივი და ა.შ. ამის 3დანახვა4 აუცილებელია, რათა განხორციელ-დეს
ეფექტური ინტერპერსონალური ურთიერთობა. ამასთან საჭი-როა აგრეთთვე საკუთარი თავის ცოდნა, მისი
ადექვატური შეფასება.
ამრიგად, სოციალური პერცეპციის ფენომენის შესწავლა შემდეგი პრობლემების კვლევას მოიცავს: როგორ
ხდება ინდი-ვიდის შესახებ ზოგადი შთაბეჭდილებების ჩამოყალიბება; რა ფაქტორები განსაზღვრავენ
ინდივიდის მიერ ინდივიდის აღქმას; როგორ ვიგებთ ქცევის უშუალო, მიმდინარე მიზეზებს; როგორ ხდება
ქცევის უფრო ღრმა მიზეზების - სტაბილური თრეიტების, მოტივების, განზრაჟვების გაგება; რა განსაზღვრავს
საკუთარი თავის გაგებას.
შთაბეჭდილების ჩამოყალიბება.
აღმოჩნდა, რომ ადამიანები ნებისმიერი თუნდაც უმნიშვნელო ინფორმაციის მიღებით ახერხებენ ინდივიდის
შესახებ ზოგადი შთაბეჭდილების ჩამოყალიბებას. ინდივიდის ან მისი ფოტოსურა-თის რამდენიმე წამით
დათვალიერება საკმარისი აღმოჩნდა ზოგადი შთაბეჭდილების ჩამოსაყალიბებლად, შეაფასონ მისი მთელი
რიგი დამახასიათებელი თავისებურებები. ინდივიდის სახე-ლის ცოდნაც კი ინფორმაციულია ინდივიდის
შესახებ საერ¬თო წარმოდგენის ჩამოსაყალიბებლად. ერთი სიტყვით, ინდი¬ვიდები საკმაოდ სწრაფად და მწირი
ინფორმაციის საფუძველზე აყალიბებენ ინდივიდების შესახებ შთაბეჭდილებას. ამ თვალ¬საზ-რი¬სით
სოციალური პერცეპცია განსხვავდება აღქმის სხვა სახეებისაგან. ადამიანი როცა ცდილობს საგნის (ვთქვათ
მანქა¬ნის ან სახლის) შესახებ ზოგადი შთაბეჭდილება ჩამოაყალიბოს, მას ამისათვის სჭირდება უამრავი
ინფორმაცია მაშინ, როცა ინდივიდის შესახებ შთაბეჭდილების ჩამოსაყალიბებლად ინფორ¬-მაციის საკმაოდ
შეზღუდული რაოდენობაც საკმარისია. ამასთან, როდესაც ადამიანები ათვალიერებენ სახლს ან რომე¬ლიმე
რთულ საგანს, მათ ჩვეულებრივ უყალიბდებათ შერეული შთაბეჭდილება - ვთქვათ, რომ სახლი არის დიდი,
მიმზიდველი, საჭიროებს შეკეთებას, არის ცივი და ა.შ. - მაგრამ ზოგადი შთაბეჭდილების ჩამოყალიბება კარგია
თუ ცუდია არც ისე ადვილია. შეფასება არ არის კონსისტენტური. მაგრამ როცა შეფასების ობიექტი ინდივიდია
არსებობს ტენდენცია მივაწეროთ მას კონსისტენტურობა. მაშინაც კი როცა ინდივიდის შესახებ რამდენიმე
საწინააღმდეგლ ინფორმაციას ვიღებთ, ინდივიდი აღქმული იქნება როგორც კონსისტენტური.
იმის ასახსნელად, თუ როგორ აყალიბებენ ადამიანები შთაბეჭ¬დილებას როცა მათ ინდივიდის შესახებ
აქვთ მრავალი ინფორმაცია, არჩევენ ორ თვალსაზრისს, სადაც ერთი ხაზს უსვამს დასწავლის მნიშვნელობას,
ხოლო მეორე კოგნიტურ ფაქტორებს. საკითხისადმი დასწავლის თეორიის მიდგომა უშ¬ვებს შთაბეჭდილების
ჩამოყალიბების ორ მოდელს: გასაშუა¬ლების მოდელი და შეჯამების მოდელი.
დასწავლის თეორიის მიდგომა, მისი უმარტივესი ფორმით, ვარაუდობს რომ ადამიანები ინფორმაციას
აერთიანებენ სავ¬სებით გამარტივებული ფორმით, მექანიკურად, მასზე ბევრი ფიქრის გარეშე. იგივე ეხება
ზოგადი შთაბეჭდილების ჩამო¬ყალი¬ბებასაც. ინდივიდის შესახებ განსხვავებული ინფორმაციის მიღების
შემთხვევაში შთაბეჭდილება ყალიბდება ზედმეტი ანა¬ლიზისა და რეინტერპრეტაციის გარეშე. ეს მიდგომა
ემყარება იმ ფაქტს, რომ თვისებები რომლებიც მიეწერება ადამიანს შეფა¬სებულ იქნენ იმისდა მიხედვით, თუ
რამდენად პოზიტიურნი ან ნეგატიურნი არიან ისინი. ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანები სხვადასხვა თვისებებს
განსხვავებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ. გამოკვლევებით დადასტურდა, რომ როცა ამა თუ იმ თვისების
მნიშვნელოვნება ფასდება შვიდ საფეხურიან სკალაზე (+3-დან --3-მდე ნეიტრალური 0-ის გავლით)
გულწრფელობას მიეწერება მნიშვნელობის მაქსიმუმი +3; დეტერმინაციულობას +1; უპატიოსნოს -3;
ინტელიგენტურობას +3; ფრთხილს +1 და ა.შ. მაგ. თუ ინდი¬ვიდის იღებს ინფორმაციას რომ შესაფასებელი
ინდივიდი არის გულწრფელი (+3) და ფრთხილი (+1) შეჯამების მოდელის თანახ¬მად ზოგადი შთაბეჭდილების
ჩამოყალიბებისას ხდება ამ ორი მნიშვნელობის შეჯამება და ამ ინდივიდზე უფრო მეტ უპირატესობა
მინიჭებულ შთაბეჭდილებას ვიღებთ (3+ 1=+ 4).
ნ. არდესონის (Nორმან Aნდერსონ 1965) ექსპერიმენტები უფრო მხარს უჭერენ გასაშუალების პრინციპს.
თუმცა გასაშუალების პროცესში მეტ წონას იღებენ ის თვისებები, რომლებსაც შემფა-სებლის აზრით მეტი
მნიშვნელობა აქვს. მაგ. როცა კანდიდატის შერჩევა ხდება სამეცნიერო კვლევით ლაბორატორიაში მისა¬ღებად,
3ინტელექტუალობას4 მეტი მნიშვნელობა ეძლევა ვიდრე 3მიმზიდველობას4. მაგრამ, თუ ინდივიდს არჩევენ
ტელევიზიაში სამუშაოდ, 3მიმზიდველობას4 მეტი მნიშვნელობა ენიჭება.
კონსისტენტობა
პოზიტიური გადახრა
ინდივიდის მიერ ინდივიდის აღქმაში არსებობს პოზიტიური შეფასების ტენდენცია. ფენომენს, რომ ინდივიდის
პოზიტიურად შეფასების ტენდენცია ჭარბობს ნეგატიურ შეფასებას, უწოდებენ პოზიტიურ გადახრას. (შეარს,
1983).
სეარსის კვლევებში დადასტურდა, რომ (შეარს, 1983), ერთ-ერთ კოლეჯში სტუდენტები, თავიანთი
კოლეჯის პროფესორების 97%-ს აფასებენ კეთილსასურველებად (ე.ი. შეფასების სკალაზე 3საშუალოზე4 მაღლა),
მიუხედავად იმ განსხვავებული ცხოვრე-ბისა, რომელიც სტუდენტებს ჰქონდათ კოლეჯში. ან კიდევ, ხალხის
აზრის გამოკითხვამ აჩვენა, რომ ინდივიდუალური პოლი-ტიკური ლიდერები კონსისტენტურად მოწონებულნი
არიან უფრო ხშირად, ვიდრე არ მოწონებულნი.
არსებობს ჰიპოთეზა იმაზე თუ რატომ აფასებენ ადამიანები სხვებს პოზიტიურად. ბაუჩერ და ოსგუდი
(Bოუცჰერ & Oსგოოდ, 1969) ვარაუდობენ, რომ ადამიანები უკეთესად გრძნობენ თავს როცა გარშემორტყმულნი
არიან კარგი საგნებით, სასიამოვნო განცდებით, საყვარელი ადამიანებით და ა.შ. მაშინაც კი, როცა ისინი ცუდად
არიან, დისკომფორტს განიცდიან მეზობლობაში ან ცუდი ამინდის გამო, სიტუაციას აფასებენ უპირატესობა
მინიჭებით. ამ ტენდენციის გამო: უმეტესობა მოვლენებისა უმეტეს¬¬¬წილად შეფასებულია 3საშუალოზე4
მაღლა; სასიამოვნო მოვლენები გააზრებულია როგორც უფრო ჩვეულებრივი ვიდრე არასასიამოვნო მოვლენები;
კარგი ახალი ამბები უფრო ხშირადაა კომუნიკაციის საგანი ვიდრე ცუდი ახალი ამბები; სასიამოვნო სიტყვები
უფრო ზუსტად ახსენდებათ და უფრო სწრაფად აცნობიერებენ ვიდრე არასასიამოვნო სიტყვები; ამის გამო
პოზიტიური სიტყვები უფრო ჩვეულებრივია ვიდრე ნეგა¬ტიური სიტყვები, განსხვავებულ კულტურებში და
კონტექსტში.
სეარსი (შეარს, 1983) ვარაუდობს, რომ სხვა ადამიანის არსის შეფასებაში ადგილი აქვს 3პოზიტიური
გადახრის4 ფენომენს. მისი აზრით, ადამიანები მეტ მსგავსებას გრძნობენ იმ ინდივიდე-ბისადმი, რომლებსაც
აფასებენ, რაც ზრდის მათ შეფასებას.
მოტივირებული პერცეპცია
ხშირად, ადამიანები მოტივირებულნი არიან ქონდეთ გარკვეული რწმენა სხვა ინდივიდების შესახებ. არიან რა
მოტი-ვირებულნი, ადამიანები სელექციურად არჩევენ ინფორმაციას, რომელიც მხარს უჭერს რწმენას რომელიც
უნდათ რომ ჰქონდეთ. ერთ-ერთ კვლევაში (Kლეინ & Kუნდა, 1992) სუბიექტებს უთხრეს, რომ ინდივიდები
მოსალოდნელ გეიმში იქნებოდნენ მათი ან პარტნიორები ან მოწინააღმდეგეები. სუბიექტები, რომლე¬ბიც
მოელოდნენ, რომ ინდივიდები იქნებოდნენ მათი პარტნიორები, მოტივირებულნი იყვნენ დაენახათ ისინი
როგორც მაღალი უნარის მქონე; სუბიექტები, რომლებიც მოელოდნენ, რომ ინდივიდები მოწინააღმდეგეები
იქნებოდნენ, მოტივირე¬ბულნი იყვნენ დაენახათ ისინი როგორც დაბალი უნარის მქონე. სიმულირებული
სახუმარო შოუში ურთიერთობის შემდეგ, რომლის განმავლობაში ჩართული ინდივიდები იძლეოდნენ
პასუხებს, ზოგიერთს სწორს და ზოგიერთს მცდარს, სუბიექ¬ტების შთაბეჭდილება ამ ინდივიდების შესახებ
შეესაბამებოდა მათ მოტივაციას. მოსალოდნელი პარტნიორები შეფასდნენ რო¬გორც უფრო გონივრულები
ვიდრე მოსალოდნელი მოწი¬ნააღმდეგე¬ები. და ეს მიუხედავად იმას, რომ ინდივიდები რო¬გორც
მოსალოდნელი პარტნიორები ისე მოწინააღმდეგეები, შოუში იძლეოდნენ ერთიდაიგივე ნიმუშის პასუხებს.
მიზნები
როგორც ვხედავთ, შთაბეჭდილება, რომელსაც ვაყალიბებთ სხვა ინდივიდების შესახებ არ წარმოადგენს მათი
ატრიბუტების პასიურ რეფლექსიას. ხდება სხვა ინდივიდების შესახებ ინფორ-მაციის ორგანიზირება
ინტეგრირებულ შთაბეჭდილებაში. ერთ-ერთი ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს თუ როგორ მიიღ¬წევა ეს
ორგანიზაცია არის ინდივიდის მიზანი. მაგ. ექსპერიმენ¬ტულად მიზანი მანიპულირებული იყო
სუბიექტისათვის იმის თქმით, რომ მათ ან უნდა ჩამოეყალიბებინათ ინდივიდზე ინტეგ¬რირებული
შთაბეჭდილება (შთაბეჭდილების ჩამოყალიბების მიზანი), ან უნდა გაიხსენონ ინფორმაციის ცალკეული
ბიტები, რომელიც შესაძლოა იყო ექსპონირებული (გახსენების მიზანი). შედეგი იყო ის, რომ შთაბეჭდილების
ჩამოყალიბების მიზნის პირობებში ინდივიდები აყალიბებდნენ მეტ ორგანიზებულ შთაბეჭ¬დილებას,
რომელიც ასახავდა შემოსული ინფორმაციის საფუძვლადმდებარე სტრუქტურას ვიდრე, როცა მიზანი იყო
უბრალოდ ინფორმაციის გახსენება.
აფექტური მინიშნებები
ინდივიდის შეფასებაზე ზოგჯერ გავლენას ახდენს ინდი¬ვიდის შინაგანი მდგომარეობა, რაც შეცდომის წყარო
შეიძლება გახდეს. მაგ. როცა აღგზნებული ვართ, ტენდენცია გვაქვს ადა¬მია¬ნები აღვიქვათ უფრო
ექსტრემალური მანერით ვიდრე როცა არა ვართ აღგზნებული.
შეფასების სიზუსტე
ადამიანების უმეტესობას მიაჩნია, რომ მათ შეუძლია დაინა-ხონ თუ რას წარმოადგენს ესა თუ ის პიროვნება,
განსაზღვრონ მათი ემოციები. დგება საკითხი რამდენად ზუსტად შეუძლია ადა-მიანს მეორე ადამიანის აღქმა,
მისი პიროვნების შეფასება. ერთი რამ ფაქტია, ინდივიდი ასობით ადამიანთან ამყარებს ურთიერთობას და
მეტნაკლებად ართმევს თავს ამ ურთიერთო¬ბებს სერიოზული კონფლიქტების და შეცდომების გარეშე, რაც
შეუძლებელი იქნება ინდივიდის მიერ მეორე ინდივიდის მეტნაკლებად ზუსტი აღქმის გარეშე. ამიტომ უნდა
ვივარაუდოთ, რომ ასეთი დაშვება გონივრულია. გვაქვს რა გარკვეული მინიშ-ნებები ჩვენ შეგვიძლია ბევრი რამ
გავიგოთ სხვა ადამიანის შესა-ხებ. ეს ემყარება ჯერერთი ადამიანის საზოგადოებაში ცხოვრების გამოცდილებას.
მაგ. როცა ვხედავთ ქუჩაში ადა¬მიანს უნიფორმაში ჩაცმულს, წითელი ქუდით და იარაღით - ვიცით, რომ ის
პოლიციელია და ვაფასებთ მას შესაბამისად. ვხედავთ რა ადამიანს რომელიც მორბის ავტობუსისაკენ,
ვგულის¬ხმობთ რომ აგვიანდება და ვცდილობთ ხელი არ შევუ¬შალოთ. ასეთ შემთხვევებში, კონტექსტი,
რომელშიც ვხედავთ ადამიანს შესაძლებლობას გვაძლევს ვიცოდეთ მის შესახებ გარკვეული მახასიათებლები -
რაც ხელს გვიწყობს არ დავუშ¬ვათ შეცდომები მასთან ურთიერთობაში. გართულებულია პრობლემა როცა
შთაბეჭდილების ჩამოყალიბება ხდება ასეთი ფორმალური მინიშნებების არარსებობისას. ამის გამო, ხშირად
ურთიერთქმედებისას იქმნება კონფლიქტი, რომელიც უმეტეს-წილად არაზუსტი სოციალური პერცეპციიდან
მომდინარეობს.
ადამიანის მიერ ადამიანის აღქმის პრობლემაში განსხვავე¬ბით სხვა სახის პერცეპციებისაგან, იგულისხმევა
რომ ინდივიდს აქვს შინაგანი სტატუსი - გრძნობები, ემოცია, პიროვნება, რაც ქმნის სიძნელეს. საჭიროა სწორედ
ამ შინაგანი სტატუსის შეფა¬სება. ჩვენ გვიყალიბდება შთაბეჭდილება, რომ ადამიანი არის თბილი, პატიოსანი,
გულწრფელი. ვაფასებთ ადამიანის ისეთ შინაგან მახასიათებელს როგორიცაა ატიტუდი ამა თუ იმ მოვლენის
მიმართ. ვიგებთ ის არის დემოკრატი თუ რესპუბ¬ლიკე¬ლი, რელიგიურია თუ არა რელიგიური. ყველაფერი ეს
უშუალოდ არ ჩანს. მათ შესახებ უნდა დავასკვნათ ხელ¬მისაწვდომი მინიშნებლებიდან. ინდივიდის მიერ
ინდივიდის აღქმის სიზუსტეზე კვლევების უმეტესობა ფოკუსირებულია ემოციების გამოცნობაზე.
ემოციის აღქმა
ჯერ კიდევ ჩარლზ დარვინი დაინტერესდა ემოციებით და ამის შემდეგ უამრავი კვლევა მიეძღვნა ემოციის
გამოცნობის პრობლემას. ექსპერიმენტატორები იკვლევდნენ თუ რამდენად ზუს-ტად შეუძლიათ ადამიანებს
ემოციონალური მდგომარეობის გამოცნობა. ექსპერიმენტული პროცედურა საკმაოდ მრავალ¬ფერო-ვანი იყო.
ერთ შემთხვევაში სუბიექტს ეძლეოდა სტიმული (რომელსაც გამოხატავდა ინდივიდი) და სთხოვდნენ ემოციის
იდენტიფიკაციას. ზოგჯერ ექსპერიმენტში გამოყენებული იყო კარგად გავარჯიშებული მსახიობი, რომელიც
გამოხატავდა სხვადასხვა ემოციებს და უღებდნენ ფოტოსურათს. ყოველი ემოციისათ¬ვის შეირჩეოდა თითო
ფოტოსურათი, რომელსაც აჩვენებდნენ სუბიექტებს რათა გამოეცნოთ თუ რა ემოციას გამო-ხატავდა ის.
ექსპერიმენტებში იყენებდნენ აგრეთვე დაო¬სტატე-ბული მხატვრების მიერ დახატულ ამათუიმ ემოციის
გამომხატველ სახეებს. ზოგჯერ ექსპერიმენტში სუბიექტებს ასმენინებდნენ ხმას, ან მხოლოდ ხმას რომელიც
შინაარსისაგან დაცლილი იყო და შესაბამისი ემოცია იყო დატოვებული. ემო-ციებს ქმნიდნენ ლაბორატორიაში
ინდივიდისათვის სიტუაცი¬ის ექსპოზიციით, რომელიც ჩათვლილი იყო, რომ გამოიწვევდა ემოციას.
მოცემულია რა კვლევების ასეთი ფართე რანგი არ არის გასაოცარი, რომ შედეგები განსხვავებული იყო.
მთელი რიგი კვლევებისა მიუთითებდნენ, რომ ადამიანებს არ შეუძლიათ ემოციების შეფასება ალბათურზე
უფრო მაღალ დონეზე. ამავე დროს ზოგიერთი კვლევა აჩვენებდა, რომ ადამიანებს ზუსტად შეუძლიათ
ემოციების გამოცნობა.
საინტერესო კვლევები ჩაატარა ვუდვორტსმა. მისი მონაცემე¬ბი მიუთითებენ, რომ მართალია ადამიანებს
ეძნელებათ ემოციე¬ბის სრულყოფილი დისკრიმინაცია,მაგრამ მათ შეუძლიათ ემო¬ციების ჯგუფების
დისკრიმინაცია. მან გამოყო ემოციების ექვსი ჯგუფი:
2. გაკვირვება;
3. შიში, მწუხარება;
4. გაბრაზება, დეტერმინაციულობა;
5. სიძულვილი;
6. ზიზღი.
როგორც შედეგების ანალიზი აჩვენებდა, რომ ადამიანებს შეუძლიათ მე-3-ე, მე-4-ე და მე-5-ე ჯგუფის ემოციების
განსხვა-ვება ერთმანეთისაგან, მაგრამ ვერ ანსხვავებენ მათ ზიზღისაგან. იყო მონაცემები, რომლებიც ამტკიცებენ
რომ ზოგიერთი ემოციის იდენტიფიკაცია შედარებით ადვილია (მაგ. ბედნიერება, შიში, სიყვარული) - ხოლო
ზოგიერთი ემოცია – (მაგ. სიძულ¬ვილი და ზიზღი) გაცილებით ძნელი გამოსაცნობია.
ამასთან, კვლევები მაინც ღიად ტოვებდა საკითხს, შეუძ¬ლიათ თუ არ ადამიანებს ემოციების ზუსტი
გამოცნობა. მონაცემები იძლევა ვარაუდის შესაძლებლობას, რომ ადამიანებს შეუძლიათ ემოციების ჯგუფებს
შორის განსხვავების დაჭერა გარკვეული სიზუსტით ისეთი მინიმალური მანიშნებებიდან, როგორიცაა
ფოტოსურათი. მიუხედავად იმისა, რომ გაოცება და მწუხარება საკმაოდ განსხვავდებიან მნიშვნელობით,
სუბიექტები ვერ ახერხებდნენ მათი ერთმანეთისაგან გარჩევას.
საინტერესო კუთხით განიხილა ემოციის იდენტიფიკაციის პრობლემა სტენლი შეხტერმა. მან იკვლია
ემოციის ფიზიოლო-გიუ¬რი და სოციალური ფაქტორების ურთიერთდამოკიდებულება. საერთოდ კვლევითი
მონაცემები მიუთითებდნენ, რომ უმეტესი, თუ არა ყველა, ემოციონალური რეაქციები ბიოქიმიურად მსგავ¬ს-ნი
არიან. ე.ი. მათი შინაგანი ფიზიოლოგიური მახასიათებლები ერთმანეთისაგან არ განსხვავდებიან. აქედან
გამომდინარეობდა ის, რომ მხოლოდ ამ მონაცემებზე დაყრდნობით გაძნელდებოდა საკუთარი ემოციების
იდენტიფიკაცია. შეხტერს და ზინგერს. თავიანთ ექსპერიმენტში სუბიექტების ორგანიზმში შეყავთ ეპი-ფირინი,
რომელიც იწვევს ძლიერ ფიზიოლოგიურ აღგზნებას, რომელიც მსგავსია იმისა რასაც ინდივიდები განიცდიან
ემოციო-ნალური აღგზნების დროს: ეპიფირინით ინექცირებულ სუბიექტებს ამყოფებენ განსხვავებულ
სოციალურ სიტუაციაში - ზოგი იმყოფებოდა ეიფორიულ მდგომარეობაში მყოფ ინდი¬ვიდებ-თან ერთად,
ზოგიერთი კი მოხვდა გაბრაზებული ან მხიარული სუბიექტების კომპანიაში. მიუხედავად იმისა, რომ
სუბიექტებს მიღებული ჰქონდათ ერთიდაიგივე ინექცია, ისინი თავიანთი განცდების იდენტიფიკაციას
ახდენდნენ იმ ემოციებ¬თან, რომლებსაც გამოხატავდნენ ის ინდივიდები ვისთანაც ერთად იყვნენ. ე.ი.
ემოციების იდენტიფიკაციას განსაზღვრავდა სოციალური სიტუაცია.
ძირითადი აზრი განხორციელებული კვლევებისა არის ის, რომ ემოცია არის როგორც ფიზიოლოგიური ისე
სოციალური გარემო პირობების ფუნქცია. რომ ინდივიდს საკუთარი ემოციის იდენტიფიკაციაში სოციალური
და ფიზიკური კონტექსტი უწყობს ხელს.
კრიტერიუმის არჩევის პრობლემა არსებობს სოციალური პერცეპციის ყველა დონეზე. როცა ინდივიდს
ვთხოვთ შეაფასოს სხვების სიმაღლე, ასაკი, რასა, პროფესია ან თუნდაც ინტელექტუალუ¬რობა ხელთა გვაქვს
გარკვეული კრიტერიუმები რითაც შეგვიძლია განვსაზღვროთ თუ რამდენად ზუსტად ახერხებენ ამას
სუბიექტები, მაგრამ ემოციის და პიროვნების შეფასების სანდო ობიექტური კრიტერიუმი არ გაგვაჩნია. ობი-
ექტური კრიტერიუმის გარეშე, ძალიან გაძნელდება ვიკვლიოთ აქვს თუ არა ინდივიდს ამა თუ იმ ემოციის ან
პიროვნული თვისების აღქმის უნარი. როცა სუბიექტი ინდივიდს აღიქვამს როგორც იუმორისტულს, პირველ
რიგში ჩვენ უნდა ვიყოთ დარწმუნებული, რომ ის მართლაც იუმორისტულია.
ეს ტენდენცია აიხსნა ე.წ. ნაგულისხმევი პიროვნების თეორიით. როგორც მიუთითებენ, საღი აზრის დონეზე
ჩვენ ადა¬მია¬ნების კატეგორიზაციას ვახდენთ შეზღუდული რაოდენობის ტიპებად. და ყოველ ტიპს მივაწერთ
გარკვეულ თვისებებს. როცა ჩვენ ვხვდებით ვინმეს, რომელსაც არ ვიცნობთ, ვცდილობთ მის მოთავსებას
რომელიმე ამ მოდელში. კერძოდ, თუ აღმოვაჩენთ, რომ მას ახასიათებს რომელიმე თვისება, რომელიც
დაშვებულია რომ ახასიათებს რომელიმე მოცემულ ტიპს, ამ ადამიანს ვათავსებთ შესაბამისი კატეგორიის
ტიპში. რადგან ეს არის სტერეოტიპული უკვე ვუშვებთ, რომ მას ექნება ყველა ის თვისება რომელიც ამ ტიპს
მიეწერება. ამრიგად, პიროვნების შესახებ ჩვენი ნაგულისხმევი თეორია გავლენას ახდენს ჩვენს მიერ ინდივიდის
შეფასებაზე.
პიროვნების ნაგულისხმევი თეორიის ერთი საინტერესო ასპექ-ტი არის ის, რომ ზოგიერთ თვისებას
მიეწერება უფრო მეტი მნიშვნელობა ვიდრე სხვებს. მაგალითად, თვისებები თბილი-ცივი, აღმოჩნდა რომ
ასოცირებულია მთელ რიგ სხვა დამახასიათებელ თვისებებთან, მაშინ როცა ზრდილობიანი-უხე¬ში მრავალ
სიტუაციაში ძალიან მცირე მახასიათებლებთანაა ასოცირებული. თვისებეს, რომელიც მრავალ სხვა
თვისებებ¬თანაა ასოცირებული უწოდებენ ცენტრალურ თვისებებს (შ.Aსჰ, 1946). რათა ეჩვენებინა თბილი-ცივი
თვისებების ცენტრალურო¬ბა, აში ავალებდა სუბიექტებს ინდივიდის აღწერა-დახასიათებას, რომელსაც
მიეწერებოდა შემდეგი შვიდი თვისება – ინტელიგენ¬ტი, დახელოვნებული, ინდუსტრიული, თბილი,
დეტერმინირებუ¬ლი, პრაქტიკული, ფრთხილი. სუბიექტების მეორე ჯგუფს ამავე მიზნით ეძლეოდა
ინდივიდზე მიწერილი თვისებების იგივე სია იმ განსხვავებით, რომ თვისება თბილი შეცვლილი იყო ცივით.
აღმოჩნდა, რომ სუბიექტების ამ ორი ჯგუფის მიერ აღწერილი პორტრეტი ინდივიდებისა მკვეთრად
განსხვავდებდა ერთმანეთი-საგან. ე.ი. განსხვავებას ქმნიდა თბილი-ცივი თვისებების შეცვლა. მეორე
ექსპერიმენტულ პირობებში ნაცვლად თბილი-ცივი წყვილისა გამოყენებული იყო ზრდილობიანი-უხეში.
შედე¬გებმა აჩვენა, რომ ზრდილობიანის უხეშით შეცვლა ნაკლებად ცვლი¬და საერთო სურათს. იგივე შედეგები
იქნა მიღებული კელის (1950) კვლევებში, რომელიც უფრო რეალურ პირობებში ჩატარ¬და.
შემდგომ კვლევებს გარკვეული კორექტივები შეაქვს საკითხის დასმაში. კერძოდ ნაჩვენები იქნა, რომ
თვისებების ცენტ-რალურობა გარკვეულ ხარისხში, დამოკიდებულია კონ¬ტექსტ¬ზე. კვლევები აჩვენებენ, რომ
როცა ინდივიდი აღწერილია როგორც მორჩილი, სუსტი, ზედაპირული, არა ამბიციური და პატივმოყვარე მაშინ
მცირე მნიშვნელობა აქვს იქნება ის თბილი თუ ცივი - ეს თვისებები არ მოქმედებენ სხვა თვისებებზე. იგივე
დაადასტურა ზრდილობიან-უხეში წყვილის ცენტრალურობა-არა-ცენტრალურობის კვლევებმა. კვლკვები,
აგრეთვე აჩვენებდა, რომ ამათუიმ თვისების მნიშვნელობა დამოკიდებულია იმაზე თუ რა მახასიათებლებით
ახდენდა სუბიექტი ინდივიდის შეფასებას. მაგ. თუ ინდივიდს სთხოვენ შეაფასოს ინდივიდების
სოციალუ¬რობა ან მისი პოპულარობა და ეძლევა გარკვეული სია თვისე¬ბებისა, თბილი-ცივი განზომილების
მნიშვნელობა უეჭველად მეტი იქნება.
დაშვებული მსგავსება
ჩვენ გვაქვს ძლიერი ტენდენცია დავუშვათ, რომ სხვები ჩვენი მსგავსნი არიან. ეს განსაკუთრებით გამოიკვეთება
როცა ვიცით ჩვენი სხვებთან მსგავსება დემოგრაფიულ მაჩვენებლებში – ასა¬კი, რასა, ეროვნება, სოციალური
სტატუსი. მაგრამ ეს ტენ¬დენცია ვრცელდება სხვა მახასიათებლების შეფასებაზეც. აღმოჩნ¬და რომ თუ ადამიანი
აგრესიულია, ის უშვებს რომ ადა¬მიანები აგრესიულები არიან. ე.ი. ადამიანები ახდენენ საკუთარი
მახასიათებლების პროექციას, საკუთარ მახასიათებლებს მიაწე¬რენ სხვებს. ერთი სიტყვით, საკუთარი თავის
აღქმა გავლენას ახდენს იმაზე, თუ როგორ აღიქვამს ის სხვას. ამის შედეგი შეიძ¬ლება იყოს ის, რომ ინდივიდი
მეორე ინდივიდს აფასებს როგორც უფრო მის მსგავსს ვიდრე სინამდვილეშია - ე.ი. ის ამახინჯებს იმ ინდივიდს,
ვისაც აფასებს და ხდის მას თავის მსგავსად. ამასთან, ინდივიდის მიერ მეორე პირის შეფასება უფრო პიროვნების
თვითშეფასებას შეესატყვისება (როგორც ის ხედავს საკუთარ პიროვნებას, ვიდრე სხვები ხედავენ მას), რაც
კიდევვ უფრო ამახინჯებს ინდივიდის მიერ ინდივიდის აღქმას.
პროექციის ტენდენციის ერთერთი შედეგი ის არის, რომ ადა-მია¬ნები უფრო ზუსტად აფასებენ თავიანთ
მსგავსებს, უბრა¬ლოთ, იმიტომ რომ, ისინი ადამიანებს აფასებენ თავიანთ მსგავ¬სად და ბოლოს და ბოლოს
აღმოაჩენენ თუ რას წარმოადგენენ ისინი, რაც ჩვეულებრივად სწორი აღმოჩნდება. აქედან გამომ¬დინარე
შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ადამიანის მიერ სხვისი შეფასება თვით მისი პიროვნების საუკეთესო საზომი
იქნება. შესაძლოა უკეთესი საზომი იყოს პიროვნებისა, ვიდრე თავის თავის შეფასება, რადგან არ იქნება
ნაკლოვანების დაფარვის საჭიროება.
სხვისი ცოდნა შემდეგი ფაქტორი, რომელიც ზრდის პიროვნების აღქმის სიზუსტეს არის იმ ჯგუფის,
სუბკულტურის ცოდნა, რომელსაც მიეკუთვნება ის ინდივიდი, რომელსაც ვაფასებთ. სუბკულტურის წევრები
(მაგ. კოლეჯის სტუდენტები, ფეხბურთელები და ა.შ.) გარ¬კვეულ ხარისხში ინაწილებენ მახასიათებლებს,
ღირებულე¬ბებს, ქცევებს. როცა ვიცით მახასიათებლები რომლებსაც ინა¬წილებს ჯგუფი, ჩათვლილია, რომ
უკეთესად შეგვიძლია გავი¬გოთ მისი ცალკეული წევრები. ინდივიდის შეფასება მისი სუბკულტურის
სტერეოტიპების მიხედვით იმდენად იქნება ზუს¬ტი, რამდენადაც სტერეოტიპები ზუსტია და ინდივიდი,
რომელ¬საც ვაფასებთ კონფორმულია ამ სტერეოტიპისა. ერთერთ კვლევაში, რათა ეჩვენებინათ ეს ფენომენი,
სუბიექტებს სთხოვეს შეეფასებინათ ინდივიდი, რომელიც არასოდეს არ ენახათ და იდენტიფიცირებული იყო,
როგორც კოლეჯის სტუდენტი. შემდეგ იმავე სუბიექტებს წარუდგინეს ახალგაზრდა (რომელიც იყო კოლეჯის
სტუდენტი) და სთხოვეს მისი შეფასება. აღმოჩნდა, რომ შეფასება, რომელსაც იძლეოდნენ სუბიექტები სანამ
ნახავ¬დ¬ნენ უშუალოდ ინდივიდს, უფრო ზუსტი იყო ვიდრე ის შეფასება, რომელსაც სუბიექტები იძლეოდნენ
ინდივიდის ნახვის შემდეგ. ე.ი. სტერეოტიპები კოლეჯის სტუდენტების შესახებ უზრუნ¬ველყოფდა
სტუდენტის უკეთეს შეფასებას ვიდრე მათი ვიზუალური შთაბეჭდილება.
აღმქმელი და აღსაქმელი ერთი საინტერესო ასპექტი ინდივიდის მიერ ინდივიდის აღ¬ქმისა არის ის, რომ სხვისი
აღქმის ორგანიზირება ხდება განსხვა¬ვებულ განზომილებებში. ზოგიერთი ინდივიდი სხვას აღწერს იუმორის
გრძნობის ტერმინებში, ზოგიერთი მის მიმზიდ¬ველობას უსვამს ხაზს, ზოგიერთი მის პატიოსნებას ან
ინტელექტუალურობას და ა.შ. ეს ტენდენცია ნაჩვენები იქნა დორნბახის და მისი კოლეგების (Dორნბასცჰ ეტ
ალლ. 1965) მიერ, ჩატარებულ კვლევაში, რომელშიც ბავშვებს სთხოვდნენ საკუ¬თარი სიტყვებით აღეწერათ
ჯგუფის ყველა სხვა წევრები. სპეციფიკური სკალები ან კითხვარები როგორც ეს ხდება ჩვეუ¬ლებრივ, არ
ყოფილა გამოყენებული. ბავშვებს უბრალოდ სთხოვდ¬ნენ მოეცათ თავისუფალი აღწერა. მიღებული შედეგების
ანალიზი განხორციელდა ორი გზით: ერთი, იმ მახასიათებ¬ლების მიხედვით, რომელი მახასიათებლებითაც
თითოეული ბავშვი იქნა აღწერილი და მეორე იმ მახასიათებლების მიხედ¬ვით, რომელსაც თითოეული ბავშვი
იყენებდა, რათა მიეცა სხვისი აღწერა.
მიღებული შედეგების ერთი ნაგულისხმევი აზრი არის ის, რომ ძნელია მივიღოთ სხვისი ზუსტი ან
მეცნიერულად მნიშვ-ნელობის მქონე აღწერა სანამ, ინდივიდს არ მივცემთ შესაძ-ლებლობას აღწერის დროს
მახასიათებლები გამოიყენოს თავისი სურვილის მიხედვით. ეს კი ეჭვის ქვეშ აყენებს პიროვნების შეფასე¬ბის
კვლევებში სტანდარტული სკალების გამოყენების ტრადიციის სანდოობას. პიროვნების შეფასება წინასწარ შემუ-
შავებული სკალებით იმ შემთხვევაში იქნება ეფექტური, თუ ის დაემთხვევა იმ სკალას, რომელსაც სუბიექტი
ჩვეულებრივ იყენებს.
გარდა ამისა, სავარაუდოა, რომ ადამიანები სამყაროს ერთ¬ნა¬ი-რად არ აღიქვამენ. ისინი ხაზს უსვამენ სხვა
ადამიანების განსხვავებულ ასპექტებს, ფოკუსირებას ახდენენ განსხვავებულ თვისებებზე. ეს შეიძლება იყოს
ერთი და იგივე მახასიათებ-ლისათ¬ვის განსხვავებული ტერმინოლოგიის გამოყენების შედე¬გი. როდესაც ერთი
ადამიანი ლაპარაკობს მეორის იუმორის გრძნობაზე და სითბოზე სხვამ იმავე ინდივიდში შეიძლება ხაზი
გაუსვას მის სიკეთეს და კარგ ბუნებას, და შეუთანხმებლობა შეიძლება არ იყოს სემანტიკაში.
მიზეზობრიობის აღქმა.
როგორც აღვნიშნეთ, პიროვნების აღქმის უნიკალური ასპექ-ტია ის, რომ ადამიანებს აქვთ ემოციები,
გრძნობები, სხვადასხვა მოტივები, განზრახვა, მიზნები. ფიზიკური მოვლენები ხდება მექანიკური და
შემთხვევითი მიზეზებით, გარეგანი ძალების მოქმედებით, მაგრამ ადამიანები მოქმედებენ იმიტომ, რომ მათ
რაღაცა სურთ, ან რაღაც მიზნები აქვთ. ამიტომ, როცა ვაკვირდებით ვინმეს ქცევას, ჩვენ არა მარტო ვხედავთ თუ
რას აკეთებენ ისინი, არამედ იმასაც თუ რატომ აკეთებენ.
ადამიანის ქცევის მიზეზების განხილვისას არსებითად მიუთითებენ შინაგან და გარეგან მიზეზებზე.
ინდივიდი აღ-ქმულია რომ მოქმედებს ან შინაგანი მოტივაციის, მოთხოვ-ნილებების ან მიზნების გამო, ან
გარკვეული გარეგანი მიზეზე-ბის გამო. დგება საკითხი როგორ ვახერხებთ ადამიანის ამ შინაგანი მიზეზების
გაგებას, რა მანიშნებლებს ვიყენებთ მათ გამოსაცნობად?
ზოგადად რომ ვთქვათ, ადამიანის ქცევის შინაგანი მიზეზე¬ბის შესახებ ინფორმაციას ვიღებთ სამი არხით:
პირველი, ესაა ჩვეულებრივი ვერბალური კომუნიკაცია, რომელსაც თვითონ ინდი¬ვიდი გვეუბნება; მეორე
არხია არავერბალური კომუნიკაცია და უზრუნველყოფილია მთელი რიგი მანიშნებლებით და მესამე,
პარალინგვისტური არხები.
ადამიანის ქცევის მიზეზების გაგება მრავალ განსხვავებულ საკითხებს მოიცავს, მაგრამ მათ შორის
განსაკუთრებით გამო¬ყო-ფენ ორ ძირითად საკითხს: პირველი, ხშირად მნიშვნე¬ლოვანია ადამიანის ქცევის
მიმდინარე, დროებითი მიზეზების ცოდნა, მათი ამჟამინდელი გუნება-განწყობის, ემოციების ცოდნა.
ინფორმაცია ადამიანის მიმდინარე შინაგანი მდგომარეობის შესახებ ხშირად უზრუნველყოფილია ე.წ.
არავერბალური მანიშ-ნებლებით, რომელთა შორის მიუთითებენ სახის გამომეტყვე-ლებაზე, თვალებით
კონტაქტზე, სხეულებრივ პოზაზე და შეხე-ბაზე. მეორე, ხშირად საჭიროა ვიცოდეთ ინდივიდის ქცევის უფ¬რო
ღრმა მიზეზები - აუცილებელია მათი სტაბილური მახასია¬თე-ბელი თვისებების, მოტივების და განზრახვების
ცოდნა. ინფორ¬-მაცია მათ შესახებ მომდინარეობს საკმაოდ რთული პროცე¬სები-დან, რომელიც ცნობილია
კაუზალური ატრიბუციის სახელწოდებით - როცა სხვისი ქცევაზე დაკვირვებიდან ვაკეთებთ დასკვნას ქცევის
საფუძვლად მდებარე მიზეზების შესახებ.
არავერბალური კომუნიკაცია
რომ სახის გამომეტყველება ხშირად გამოხატავს ადამიანის შინაგან მდგომარეობას, მათ გრძნობებს,
წარმოშობს საკითხს სახის გამოხატულებები თავისი ბუნებით რამდენად უნივერ-სალურნი არიან? ანუ არსებობს
თუ არა კულტურათა შორისი განსხვავება ემოციების გამოხატვაში? სიტუაცია რომელიც გახ¬დის ადამიანს
ბედნიერს ყველა კულტურაში გამოიწვევს ღი¬მილს? ან კიდევ, ჩვენ შეგვიძლია ასევე გამოვიცნოთ სახის
გამომეტყველებით სხვა კულტურის ადამიანის ემოციები, რო¬გორც ამას საკუთარი კულტურის ადამიანებში
ჩვეულებრივ გამოვიცნობთ? ექსპერიმენტული მონაცემები ადასტურებენ, რომ სხვადასხვა კულტურის, ან
საკმაოდ განსხვავებულ გეო¬გრაფიულ სფეროში მცხოვრები ადამიანები ამჟღავნებენ მსგავს სახის
გამომეტყველებას, მსგავსი ემოციის გამომწვევ სიტუ¬აციაში. ამასთან ისინი ამჟღავნებენ ერთმანეთის სახის
გამომეტყ¬ველების გამოცნობის უნარს. ერთი სიტყვით სახის გამომეტყველების ენა უნივერსალურია.
თვალებით კონტაქტი - არის არავერბალური კომუნიკაციის ერთ-ერთი საინტერესო ფორმა. მისი მნიშვნელობა
საკმაოდ ცვალებადობს კონტექსტისდა მიხედვით. ალბათ შემთხვევით არ უწოდებენ თვალებს 3სულის
სარკმელს4. სულ მცირე, თვლებით კონტაქტი მიუთითებს დაინტერესებაზე, ან მოწონებაზე, ან პირიქით
თვალის არიდება (თვალებით კონტაქტების არიდება) ჩათვლილია არ მოწონების, ან არამეგობრულობის
მაჩვენებლად, ან კიდკვ სიმორცხვის მაჩვენებლად (ძიმბარდო, 1977). შემთხვევითი საუბარი შეიძლება გახდეს
რომანტიული ინტერესის გამოხატუ-ლება თუ ერთერთი მოსაუბრე მიაღწევს თვალებით კონტაქტს. შესაბამისად
განრიდება ან კონტაქტის დარღვევა ჩვეულებრივ მიჩნეულია იმას ნიშნავს რომ არ გვაინტერესებს.
მაგრამ არსებობს გამონაკლისი ამ ზოგადი პრინციპიდან. როცა ინდივიდი გვაუწყებს ცუდ ამბავს, ან
ლაპარაკობს ჩვენთვის რაიმე მტკივნეულზე, შეიძლება თვალი აგვარიდოს. თვალებით კონტაქტის სინაკლებე,
ზოგჯერ შეიძლება ნიშნავდეს იმას, რომ ინდივიდი მორცხვია ან შეშინებულია. ან როცა ინდივიდები
შეცბუნებულები არიან, არ მოსწონთ როცა ისინი სხვისი დაჟინებული ყურების ფოკუსში არიან. ელსვორთის,
ფრიდმანის, პერლიკის და ჰოიტის კვლევებში (Eლლსწორტჰ, Fრიედმან, Pერლიცკ & Hოყტ, 1978), კოლეჯის
სტუდენტ გოგონებს სთხოვეს ელაპარაკათ 3მათი ცხოვრების ინტიმურ, პერსონალურ სფერო¬ზე, საკითხებზე
რომელზეც კოლეჯის სტუდენტებს არ უყვართ საუბარი4. ამის შემდეგ სუბიექტები იცდიდნენ ოთახში სადაც
უცხო ინდივიდი (ექსპერიმენტატორის თანამზრახველი) ან მთე¬ლი დროის 75%-ის განმავლობაში უყურებდა,
ან წამით შეხედა მათ. შედეგების ანალიზმა აჩვენა, რომ დაჟინებით ყურებას შეცბუნებული გოგონები მუქარად
განიცდიდიან. დაჟინებულ ყურებას ამ მნიშვნელობას არ აძლევდნენ სუბიექტები, რომლე¬ბიც ასეთ
შემაცბუნებელ წინადადებას არ იღებდა.
ხანგრძლივი თვალებით კონტაქტი შეიძლება გაგებულ იქნას როგორც მუქარა და განსაზღვრავს იმას, რომ
ადამიანები გაურ¬ბი-ან მას, ან მოქმედებენ შემრიგებლური მანერით. არის მონა¬ცემები, რომლებიც
მიუთითებენ, რომ დაჟინებით ცქერა ხში¬რად ინტერპრეტირებულია როგორც მტრობის ან გაბრაზების ნიშანი.
მონაცემები მიუთითებენ, რომ დაჟინებული ყურება იძლევა ნეგატიურ ეფექტს. ადამიანები ხშირად
განაწყენებულნი არიან დაჟინებული ყურების ფოკუსში ყოფნით, რადგან ის გააზ-რებულია როგორც მტრობის
ნიშანი. მაგრამ არის მონაცემები, რომლებიც მიუთითებენ, რომ შემთხვევით დაჟინებით ცქერას აქვს
პოზიტიური შედეგი. აღმოჩნდა, რომ დაჟინებით ყურებამ შეიძლება გაზარდოს გამვლელისაგან
შემოთავაზებული დახმა-რება. ძნელია ჩაუარო ინდივიდს, რომელიც მოწყალებას თხოუ-ლობს ისე რომ არ გასცე
რამე, როცა ის დაჟინებით გიცქერით, როცა თქვენი თვალი ხვდება მის თვალს.
სხეულის ენა: - ჟესტიკულაცია, მოძრაობა, პოზა. ბოლო ხანებ¬ში მრავალი კვლევა მიეძღვნა სხეულებრივი ენის
საკითხს. შრომებში გატარებულია აზრი, რომ სხეულებრივ მოძრაობაზე და პოზაზე დაკვირვებით შეიძლება
იმის ინტერპრეტაცია, რასაც ისინი ამბობენ. ერთი სიტყვით, დაშვებულია რომ სხეულებრივი პოზა გარკვეული
ინფორმაციის მატარებელია. არავერბალურ მანიშნებლებს, რომლებიც ამ წყაროებიდან მომინარეობენ სხეუ-ლის
ენას უწოდებენ, და ჩათვლილია,რომ ის უზრუნველყოფს სასარგებლო ინფორმაცია სხვების შესახებ.
ბოლოს, სხეულის ენას შეუძლია აგრეთვე გამოავლინოს სხვისი ჩვენდამი რეაქცია. გარკვეული
სხეულებრივი მოძრაობა ან პოზა ნიშნავს მოწონებას, ხოლო გარკვეული სხეულებრივი მოძრაობა ან პოზა
ნიშნავს უარყოფას ან არმოწონებას. მაგ. კვლევები აჩვენებენ, რომ როცა საუბრისას ინდივიდი პირისპირ ზის
ოდნავ გადახრილი ჩვენი მიმართულებით და თავს გვიკრავს ხშირად როცა ვლაპარაკობთ, ვასკვნით, რომ მას
მოვწონვართ. პირიქით, როცა ინდივიდი არ ჯდება ისე, რომ პირისპირ იყოს ჩვენთან სხვა მხარესაა გადახრილი
და ჭერს უცქერის როცა ვლაპარაკობთ - გასაგებია დასკვნა საწინააღმდეგო იქნება - მას არ მოვწონვართ, არ
აინტერესებს ჩვენთან საუბარი.
ჯერ ერთი აღმოჩნდა, რომ შეხება არ ხდება შემთხვევითი მანერით. ის მიყვება გარკვეულ ნათლად დადგენილ
ნიმუშებს. ასე მაგ. უფრო ხშირად მამაკაცი ეხება ქალს, ვიდრე პირიქით; მაღალი სტატუსის ინდივიდი ეხება
დაბალი სტატუსის ინდი¬ვიდს და არა პირიქით და ა.შ.
თუ როგორ შეიძლება გაგებულ იქნას შეხება აღმოჩნდა რომ დამოკიდებულია მთელ რიგ ფაქტორებზე.
დამოკიდებულია იმაზე თუ ვინ გეხება - ნაცნობია თუ უცხო, თქვენივე სქესისაა თუ საწინააღმდეგო სქესის.
დამოკიდებულია თვით ფიზიკური შეხების ბუნებაზე - არის ის სწრაფი თუ ხანგრძლივი, ნაზია თუ უხეში,
სხეულის რა ნაწილს ეხება. დამოკიდებულია აგრეთვე კონტექსტზე - რა სიტუაციაში ხდება შეხება - საქმიან
ურთიერთობაში თუ სოციალურ სიტუაციაში, ხდება საჯარო სიტუაციაში თუ პირადულში.
ადამიანები, როცა პირველად ხვდებიან ერთმანეთს, ბუნებ-რივია სურთ კარგი შთაბეჭდილებები დატოვონ.
ამიტომ ჩვეუ-ლებრივ ადამიანები ცდილობენ თავისთავი წარმოადგინონ ასეთ კონტექსტში გარკვეული
დადგენილი ტაქტიკით. ანუ მართონ სიტუაცია ისე, რომ დატოვონ კარგი შთაბეჭდილება, მოაწონონ თავი.
ისინი ეპირფერებიან ერთმანეთს, მოაჩვენებენ რომ ეთანხმებიან სხვადასხვა საკითხებში, ან მოაჩვენებენ თავს
რომ დიდად აინტერესებთ ის რასაც ეუბნებიან - ყველაფერი ეს კეთდება იმისათვის რომ შექმნან კეთილი
პირველი შთაბეჭ-დილება სხვებში (ჟონეს, 1964). ცხადია რომ ადამიანი რომელიც დახელოვნებულია
თავისთავის წარდგენაში (ანუ თვით-პრეზენ-ტაციაში როგორც ამას უწოდებენ) უკეთეს შთაბეჭდილებას ტოვებს
ვიდრე ის, რომელიც არ არის ამაში დახელოვნებული.
თვით-პრეზენტაცია როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, შეიცავს ისეთ ტაქტიკურ ქცევებს როგორიცაა მაამებლობა,
მოჩვენებითი დაინტერესება და ა.შ. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ გარკვეულ ხარისხში აგრეთვე ემყარება
არავერბალური მანიშნებლების ეფექტურ გამოყენებას. როგორც აღვნიშნეთ, სახის გამომეტყვე¬ლება, თვალებით
კონტაქტი, სხეულის პოზა გარკვეული მნიშვნელობის მატარებელია და მათი გამოყენება შეიძლება საკმაოდ
ეფექტურად. ინდივიდები, რომლებსაც წარმატებით შეუძ¬ლიათ თავისთავის პრეზენტაცია რათა დატოვონ
დადებითი შთაბეჭდილება, როგორც ჩანს, კარგად აცნობიერებენ ამ ფაქტს. ისინი ცდილობენ მართონ
შთაბეჭდილების მოხდენა საკუთარი არავერბალური მანიშნებლების კონტროლირებით. როცა ისინი
ურთიერთობენ სხვასთან, ხშირად იღიმებიან, აღწევენ თვალებით კონტაქტს, თავს უკრავენ დათანხმების
ნიშნად და ა.შ. შედეგად ისინი ხშირად ახერხებენ დადებითი შთაბეჭდილების შექმნას. აღმოჩნდა, რომ
არავერბალური ექსპრესიის მაღალი დონე ყოველ¬თვის არ არის გაცნობიერებული ძალისხმევის შედეგი.
ინდივიდები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან ამ განზომილე¬ბაში, ასე რომ ზოგიერთი უბრალოდ უფრო
ექსპრესიულია ვიდ¬რე სხვები. ზოგადად, ჩანს, რომ ასეთი ექსპრესიულობა უპირატესობას აძლევს ადამიანს. ამ
განზომილების მაღალი დონის მქონე ინდივიდები, როცა ისინი პირველად ხვდებიან ვინმეს, მეტ დადებით
შეფასებას იღებენ ვიდრე ექსპრესიულო¬ბის დაბალი დონის ადამიანები (ღიგგიო, 1986). მიუხედავად
ინდივიდუალური განსხვავებულობისა მითითებულ იქნა მთელი რიგი არავერბალურ მანიშნებლებზე,
რომლებიც ხშირად არის გაცნობიერებული და გამოიყენება ინდივიდის მიერ რათა მიაღწიოს მის შესახებ
გარკვეული შთაბეჭდილების ჩამო¬ყალიბებას - მაგ. მომხმარებელ-გამყიდველის ურთიერთობისას და ა.შ.
სამწუხაროდ, სიცრუე ჯერ კიდევ არის სოციალური ცხოვრე-ბის განუყოფელი სფერო. ინდივიდები ხშირად
ცდილობენ დაუმალონ სხვებს თავიანთი ჭეშმარიტი გრძნობები და რწმენე¬ბი. როგორ შეიძლება
გამოვამჟღავნოთ სიცრუე?
ჩვეულებრივ ადამიანები ახერხებენ კონტროლს იმაზე, რასაც ამბობენ, ამიტომ ასეთ სიტუაციაში აღმოჩნდა
რომ არავერბა¬ლურ მანიშნებლებს შეუძლია მოგვცეს საჭირო ინფორმაცია. ჩათვლილია, რომ ადამიანებს
შეუძლიათმოტყუების მცდელობის გაცნობიერება სახის გამომეტყველებიდან, სხეულებრივი ენიდან, თვალების
კონტაქტებიდან. არსებობს ამის დამადასტურებელი მრავალი ექსპერიმენტული მონაცემები. კვლევები
ადასტურებენ, რომ როცა უზრუნველყოფილია საკმარისი არავერბალური მინიშნებები, ადამიანების
უმრავლესობას შეუძლია ჭეშმა¬რიტების სიღრუისაგან გარჩევა ალბათურზე მეტ ხარისხში.
შესაძლებელი ახსნა ამ შედეგებისა არის ის, რომ როცა ინდივიდი მონდომებულია იცრუოს ეფექტურად, მას
ტენდენცია აქვს ყურადღების ფოკუსირება მოახდინოს იმაზე, რასაც ამბობს. შედეგად, კრიტიკული
არავერბალური არხები ინფორ¬მაციისა რჩება ყურადღების გარეშე და ისინი ადვილად გამოავლენენ ტყუილს.
როგორ შეიძლება გავიგოთ ქცევა, რომელსაც ინდივიდი ახორ-ციელებს, არის მისი ნამდვილი
მახასიათებელი თვისებების შედეგი, თუ სხვა ფაქტორების გავლენის შედეგია? ამაზე პასუხს გვთავაზობს
ჯონესის და დევისის სათანადო დასკვნის თეორია (ჟონეს და Dავის, 1965).
ბოლოს, იანისი და დევისი გვთავაზობს, რომ როცა გვინდა ინდივიდის გაგება ყურადღება უნდა მივაქციოთ
მის აქტივობებს, რომლებიც დაბალი სოციალური სასურველობის არიან. იგუ-ლისხმება, რომ ჩვენ მეტ
ინფორმაციას ვიღებთ ინდივიდის თვისებების შესახებ მათი ისეთი აქტიობებიდან, რომლებიც
ორდი¬ნალურიდან გადახრილნი არიან და არ არიან წაქეზებული საზოგადოების მიერ.
ამრიგად, იანისის და დევისი მიერ შემოთავაზებული თეორია გვთავაზობს, რომ ინდივიდის ქცევიდან ჩვენ
შეგვიძლია დავასკვ-ნათ მისი სტაბილური თვისებების შესახებ, თუ ეს ქცევა: (1) ხორციელდება თავისუფალი
არჩევით; (2) გვაძლევს განსაკუთრე-ბულ არა ჩვეულებრივ შედეგს; და (3) და არის დაბალი სოცი-ალუ¬რი
სასურველობის.
კაუზალური ატრიბუციის თეორია, მაშ, ეხება იმას, თუ როგორ გავცეთ პასუხი კითხვაზე 3რატომ?4 ანუ
როგორ განვ-საზღვ¬როთ თუ სად მოვახდინოთ ქცევის მიზეზის ატრიბუცია (მიწერა) თვით პიროვნებაში (მის
პიროვნულ თავისებურებეში), გარემოში (სოციალური და ფიზიკური გარემოს გარკვეულ ასპექტში), თუ
ორივეში.
კელის აზრით რათა გადავწყვიტოთ ეს საკითხი საჭიროა ყურადღება გავამახვილოთ სამ მთავარ
განზომილებაზე:
1. კონსენსუსზე - ე.ი. რა ხარისხში რეაგირე¬ბენ სხვა ინდივიდები იმავე მანერით სტიმულზე ან მოვლენაზე
როგორც ის პირი, რომელსაც ვიხილავთ. ჩვენს მიერ განხილულ მაგალითში ეს ნიშნავს, რომ ყურადღება
მივაქციოთ თუ სხვა მყიდველებიც იმავე გამყიდველთან იქცევიან თუ არა ისე, როგორც ის, ვის ქცევის
მიზეზებსაც ვადგენთ. ე.ი. რამდენადაა თანხმობაში მისი ქცევა სხვა ინდივიდების ქცევასთან.
3. განსხვავებულობა - რა ხარისხშიაც პირი რეაგირებს იმავე მანერით სხვა სტიმულებზე ან მოვლენებზე. ე.ი.
მყიდველი რომლის ქცევასაც ვიხილავთ, იქცევა თუ არა იმავე მანერით სხვა გამყიდველებთან.
კელის აზრით, ამ სამი განზომილების ანალიზით ჩვენ შეგ-ვიძ¬ლია მოვახდინოთ ქცევის მიზეზის ზუსტი
ატრიბუცია. თუ განვიხილავთ ჩვენს მიერ შემოთავაზებულ მაგალითს, ანალიზი შემდეგ სახეს მიიღებს.
დავუშვათ: 1. არცერთი სხვა მყიდველი არ აცხადებს რაიმე პრეტენზიას ამ გამყიდველის მიმართ (ე.ი.
კონსესუნსი არის დაბალი); 2. თქვენ გაგახსენდათ, რომ ეს მყიდველი გუშინაც გამოთ¬ქვამ¬და გამყიდველის
მიმართ პრეტენზიას (ე.ი. კონსის¬ტენ¬-ტობა არის მაღალი) და 3. შევამჩნიეთ რომ ეს მყიდველი სხვა
გამყიდველების მიმართაც გამოთქვამს პრეტენზიებს (განსხვავებულობა არის დაბალი). ამ შემთხვევაში
კაუზალური ატრიბუციის თეორია მიუთითებს, რომ ქცევის მიზეზი პიროვ-ნების შინაგან თავისებურებებს
უნდა მივაწეროთ. რომ ეს ინდივიდია ჭირვეული, უყვარს ჩივილი.
ამრიგად, კელის კაუზალური ატრიბუციის თეორია გვთავა-ზობს რომ ჩვენ ტენდენცია გვაქვს მივაწეროთ
ინდივიდის ქცევა მის შინაგან მიზეზებს, როცა კონსენსუსი არის დაბალი, კონსის-ტენტობა არის მაღალი და
განსხვავებულობა არის დაბალი. პირიქით, მიზეზების ატრიბუციას ვახდენთ გარემო პირობებზე როცა სამივე,
კონსესუნსი, კონსისტენტობა და განსხვავებულობა არის მაღალი. ხოლო როცა კონსენსუნსი დაბალია,
კონსისტენტობა და განსხვავებულობა მაღალია, მიზე¬ზის ატრიბუციას ვახდენთ ორივე ფაქტორზე (Kელლეყ,
H.H. 1967).
კელის კაუზალური ატრიბუციის თეორია საკმაოდ კარგად შეიძლება გამოყენებულ იქნას ისეთი კონკრეტული
სოციალური სიტუაციის ასახსნელად, რომელზედაც ზემოთ გვქონდა საუბარი. შემდგომმა კვლევებმა აჩვენეს,
რომ თეორია გარკვეულ მოდიფიკაციას საჭიროებს. უფრო ზესტად, აუცილებელი ხდება მთელი რიგი
ფენომენების გათვალისწინება. მათ შორის გამო-ყოფენ შემდეგს:
შესაბამისი ინფორმაციის მოპოვება შეიძლება იყოს როგორც ხანგრძლივი ისე ძნელი. ადამიანებს კი ტენდენცია
აქვთ თავი აარიდონ ასეთ კოგნიტურ შრომას, რამდენადაც ეს შესაძ¬ლებელია. ადამიანები, მრავალ სიტუაციაში
მზად არიან ნაკლე¬ბი წინააღმდეგობის გზით გააკეთონ დასკვნები ქცევის მიზეზე¬ბის შესახებ. როგორც
ამბობენ, 3მოკლე ჩართვებით4 გააკეთონ დასკვნა. ერთ-ერთი ასეთი საშუალება, რომელიც გააიოლებს დასკვნას
შეიძლება იყოს ინდივიდის გამოცდილება. ადამიანებ¬მა, ადრინდელი გამოცდილებიდან იციან, რომ
გარკვეული სახის ქცევები არსებითად შინაგანი ფაქტორებიდან მომდინარეობენ, მაშინ როცა გარკვეული
ქცევები უფრო ხშირად გარეგანი მიზეზებიდან მომდინარეობენ. მაგ. ადამიანებმა გამოცდილებით იციან, რომ
ცხოვრებისეულ მრავალ სფეროში, წარმატება ჩვეუ-ლებ¬რივ არის უნარებისა და ძალისხმევის ფუნქცია. ე.ი.
იციან, რომ წარმატებას შინაგანი ფაქტორები განსაზღვრავენ. ამიტომ, როცა იგებენ, რომ ინდივიდი აღწევს
გარკვეულ წარმატებას, მაშინვე უშვებენ რომ მისი წარმატება მომდინარეობს შინაგანი მიზეზებიდან (უნარი და
ძალისხმევა), იმ ფაქტორების დეტალური ანალიზის გარეშე, რაზეც მიუთითებდა კელი. ე.ი. დასკვნა კეთდება
3მოკლე ჩართვით4 უმცირესი წინააღმდეგობის გზით. ექსტენსიური კაუზალური ანალიზის საჭიროება
მხოლოდ მაშინ დგება, როცა ქცევა არის მოულოდნელი და არ ეთანხმება იმას, რაც ვიცით ამ ინდივიდის
შესახებ, ან საერთოდ ადამიანის შესახებ (Hასტიე, 1984). ამრიგად, კელის თეორია არის კაუ¬ზალური
ატრიბუციის სწორი აღწერა როდესაც მას აქვს ადგილი. მაგრამ მისი გამოყენება არ არის საჭირო მრავალ
სიტუაციაში. არ არის საჭირო იმიტომ, რომ როგორც ამაზე მიუთითებენ სოციალური ფსიქოლოგები, ადამიანი
“კოგნიტურად ძუნწი”არსებაა (ამ ფენომენს უფრო დაწვრილებით მომდევნო თავში შევეხებით), რომ მას
უბრალოდ არ სურს თავის შეწუხება. ადამიანები არჩევენ თავიანთი 3კოგნიტური ენერგია4 შემოინახონ
სიტუაციისათვის რომელიც ეჩვენებათ რომ არის ახალი და უჩვეულო.
ნებისმიერი და არანებისმიერი ქცევა. განსხვავება ქცევის ამ ორ ფორმას შორის კეთდება იმის მიხედვით თუ
ქცევა რამდენად ექვემდებარება ინდივიდის კონტროლს. არანებისმიერი, ანუ როგორც მიუთითებენ, ნაკლებად
ვოლუნტარისტული ქცევა, ნაკლებად ექვემდებარება ადამიანის კონტროლს. ორივე, რო¬გორც ნებისმიერი ისე
არანებისმიერი ქცევა აღწერს სპეცი¬ფიკური პირის ქცევას, მაგრამ ისინი განსხვავდებიან არსებითად
ერთმანეთისაგან. პირველი ექვემდებარება ინდივიდის კონ¬ტროლს, მეორე არა. ამ ორი ტიპის ქცევის
მიზეზების დადგენი¬სას, აღმოჩნდა რომ საჭიროა განსხვავებული ტიპის ინფორ¬მაციის მოპოვება. ე.წ.
ვოლუნტარისტული ქცევის ინტერპრეტა¬ციისას ადამიანებს ტენდენცია აქვთ ხაზი გაუსვან ინფორმაციას
განსხვავებულობის შესახებ, მაშინ როცა ნაკლებად ვოლუნ-ტარისტული ქცევის ინტერპრეტაციისას
ყურადღებას ვუთმობთ ინფორმაციას კონსენსუსის შესახებ. საფუძველი ასეთი განსხვა-ვებისა არის ის, რომ
როცა აქტიობა თავისი ბუნებით ვოლუნ-ტარისტულია, მისი გაგება უფრო შეიძლება განზრახვის ტერმინებში.
ინფორმაცია განზრახვის შესახებ უფრო ადვილად შეიძლება იქნას მიღებული განსხვავებულობებიდან (თუ
როგორ მოქმედებს ინდივიდი განსხვავებულ სიტუაციებში) ვიდრე, კონსენსუსისაგან (თუ როგორ მოქმედებენ
განსხვავებული ადა¬მია-ნები მოცემულ სიტუაციაში). ხოლო ნაკლებად ვოლუნტარის-ტული ქცევები უკეთესად
შეიძლება გაგებულ იქნას იმ გარეგანი პირობების ტერმინებში, რომლებიც იწვევენ მათ. ასეთი ინფორ-მაცია კი
უფრო ადვილად შეიძლება მოპოვებულ იქნას კონსენ-სუსი¬დან, ვიდრე განსხვავებულობიდან.
შეუფასებლობა და გადაფასება. ეხება ინდივიდის ქცევის შინაგანი მიზსეზების მნიშვნელობის გადაფასების
ტენდენციას იმ ხარისხში, რა ხარისხშიც არსებობს ამავე ქცევის სხვა მიზეზები. ვთქვათ, თქვენი მეგობარი,
სტუდენტი მკაცრ გამომცდელთან იღებს დაბალ შეფასებას. როგორ ახსნით თქვენი მეგობრის წარუ-
მატებ¬ლო¬ბას? შანსი დიდია, რომ მისი წარუმატებლობა გამომ-ცდელთან დაკავშირებულ ფაქტორებს
მიაწეროთ. ასეთ შემთხვე-ვაში ჩვეულებრივ უშვებენ, რომ გამომცდელია ზედმეტად მკაც¬რი, არასამართლიანი,
მოითხოვს იმას რაც არ უნდა მოითხოვოს და ა.შ. მაგრამ, დაუშვათ თქვენ ისიც იცით, რომ თქვენს მეგობარს
წიგნის კითხვა არ უყვარს, ლექციებზე იშვიათად დადის. ასეთ შემთხვევაში უფრო საალბათოა, რომ მისი
წარუმატებლობის ახსნისას გამომცდელთან დაკავშირებულ ფაქტორებს არ დაუწყებთ ძებნას. ამ სიტუაციის
არსი მარტივია, თქვენ უკვე ფიქრობთ, რომ წარუმატებლობის, სულ მცირე, არსებობს ორი მიზეზი –
გამომცდელი და სტუდენტის სიზარ¬მაცე. შეუფასებლობა როგორც ატრიბუციის ერთერთი პრინციპი
მდგომარეობს იმაში, რომ ჩვენ ტენდენცია გვაქვს ნაკლებად შევაფასოთ სხვისი ქცევის რომელიმე შესაძლებელი
მიზეზის მნიშვნელობა თუ არსებობს სხვა შესაძლებელი მიზეზი.
დავუშვათ განსხვავებული სიტუაცია, თქვენი მეგობარი იღებს უმაღლეს შეფასებას ასეთ მკაცრ
გამომცდელთან. არსე¬ბობს დიდი ალბათობა, მეგობრის წარმატების მიზეზები თვით მის ინტელექტუალობას,
გულმოდგინეობას მიაწეროთ. ასეთ დასკვნას მხარს უჭერს გამომცდელის სიმკაცრე, მისი ჭირვე¬ულობა და ა.შ.
ერთი სიტყვით, არსებობს ორი ფაქტორი, ერთი რომელიც წარმატების მხარდამჭერია (ინტელექტუალური დონე,
გულმოდგინეობა) და მეორე შემკავებელი (გამომცდელის სიმ¬კაც-რე, ჭირვეულობა). და ასეთ სიტუაციაში,
მიუხედავად ჭირვე¬ული გამომცდელისა, თქვენი მეგობარი აღწევს წარმატებას. ასეთ სიტუაციაში ვლინდება
ატრიბუციის მეორე გადა¬ფასების პრინციპი. ატრიბუციის ეს პრინციპი გვთავაზობს, რომ როდესაც ფაქტორები
რომლებიც მოცემულ ქცევას მხარს უჭერენ და აკავებენ ორივე არსებობს ერთდროულად და ქცევა მაინც
ხორციელდება, არსებობს ტენდენცია მეტი წონა მივაწე¬როთ მხარდამჭერ ფაქტორს (გადაფასების ტენდენცია).
როგორც გადაჭარბება, ისე შეუფასებლობა აღმოჩნდა რომ მნიშვნელოვან როლს თამაშობს კაუზალური
ატრიბუციის პროცეს¬ში, განსაკუთრებით სიტუაციაში, როცა არ შეგვიძლია ხანგრძლივი დროის განმავლობაში
დავაკვირდეთ სხვის ქცევას. ე.ი. სიტუაციაში როცა ინფორმაცია კონსისტენტობაზე ან განსხვავებულობაზე
გვაკლია.
როგორც ვნახეთ, კაუზალური ატრიბუცია რაციონალურ პროცესს წარმოადგენს. ინდივიდი როცა ცდილობს
გაიგოს სხვისი ქცევის მიზეზი ყურადღებას ამახვილებს გარკვეულ ფაქტო¬რებზე, ახორციელებს
თანმიმდევრულ ლოგიკურ პროცე¬სებს და მიდის გარკვეულ დასკვნამდე. ერთი სიტყვით ატრი¬ბუცია
ლოგიკურია მრავალ ასპექტში. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ კაუზალური ატრიბუცია შეიძლება აღმოჩნდეს
მნიშვნელოვანი შეცდომის წყარო - ე.ი. ის შეიცავს ტენდენციებს რომლებმაც შეიძლება მიგვიყვანოს სერიოზულ
შეცდომამდე. მათ შორის განსაკუთრებით გამოყოფენ: ფუნდამენტალური ატრიბუციის შეცდო¬მას, მოქმედ-
დამკვირვებლის ეფექტს, და თვითდაცვით შეცდომას.
ატრიბუციის ფუნდამენტალური შეცდომა, ანუ პოზიციური მიზეზების როლის გადაფასება. აღმოჩნდა, რომ
არსებობს ძლიერი ტენდენცია, სხვისი ქცევა ავხსნათ უფრო თვით ინდი¬ვიდის პიროვნული მახასიათებლებით,
ე.ი. დისპოზიციური ფაქ¬ტო¬რებით, ვიდრე სიტუაციური მიზეზებით. როცა ჩვენ ვხედავთ, რომ ინდივიდი
მეორეს მეგობრულად ექცევა ან ახორციელებს მის მიმართ მტრულ, აგრესიულ ქცევას ჩვეულებრივ ვასკვნით,
3ის ასე იქცევა იმიტომ, რომ ასეთი ტიპის ადამიანია4, რომ ის ბუნებით მეგობრულია, ან ბუნებით ეგოისტი და
ბოროტია. საინტერესო კვლევა ჩაატარეს ამასთან დაკავშირებით დევიდ ნაპოლიტანმა და ჯორჯ გიტალსმა
(Dავიდ Nაპოლიტან & Gეორგე Gოეტჰალს, 1979). ექსპერიმენტულ სიტუაციაში კოლეჯის სტუდენ¬ტებს
ესაუბრებოდა დამკვირვებელი, რომელიც სპეციალდებოდა კლინიკურ ფსიქოლოგიაში. ეს უკანასკნელი,
როგორც ცრუ სუბიექტი საუბარში იქცეოდა ან მეგობრულად და თბილად, ან კრიტიკულად და
არამეგობრულად. სტუდენტების (ე.ი. სუბი¬ექტების) ერთ ჯგუფს, ექსპერიმენტატორები ეუბნებოდნენ რომ ის
მოქმედებდა სპონტანურად, მაშინ როდესაც სტუდენტების მეორე ჯგუფს ეუბნებოდნენ, რომ ის მოქმედებდა
(მეგობრულად თუ არამეგობრულად) ექსპერიმენტატორის ინსტრუქციის თანახ¬მად. საუბრის დამთავრების
შემდეგ სტუდენტებს სთხოვდნენ მის შეფასებას. აღმოჩნდა, რომ ორივე ჯგუფის სტუდენტები აფა¬სებდ¬ნენ მას
როგორც მეგობრულ თბილ პიროვნებას თუ ის მეგობრულად იქცეოდა და როგორც არამეგობრულს და მტრულს,
თუ ის იქცეოდა არამეგობრულად. და ეს მიუხედავად იმისა, სტუდენტების ერთ ჯგუფს ეუბნებოდნენ, რომ
ისინი იქცეოდნენ მეგობრულად თუ არამეგობრულად ექსპერიმენტის ინსტრუქციის შესაბამისად. ე.ი.
მიუხედავად იმისა, რომ მათი ქცევა დეტერმინებული იყო ექსპერიმენტების მოთხოვნით და სუბიექტებმა
იცოდნენ ეს, ქცევის მიზეზის ატრიბუცია ხდებოდა ინდივიდის შინაგან ფაქტორებზე.
ერთი ახსნა ატრიბუციის ფუნდამენტალური შეცდომისა მდგომარეობს შემდეგში: როცა ჩვენ ვუყურებთ
სხვის ქცევას, ჩვენ ფოკუსირებული ვართ მის მოქმედებაზე. კონტექსტი, რომელ¬¬შიც ეს ქცევა ხორციელდება
რჩება როგორც ფონი. შედეგად სიტუაციური მიზეზების შესაძლებელი გავლენა გაუცნობიერებელი რჩება.
მეორე ინტერპრეტაცია ამავე ფაქტისა არის ის, რომ ინდივიდმა შეიძლება შეამჩნიოს სიტუაციური ფაქტორები,
მაგრამ არ ანიჭებს მას საჭირო მნიშვნელობას - ე.ი. ადამიანები არ აღიქვამენ მათ, როგორც მნიშვნელობის მქონეს
რა მნიშვნელობაც მათ აქვთ (Gილბერტ & ჟონეს, 1986).
ამრიგად, მტკიცდება, რომ სხვისი ქცევის როგორც მნიშვნე-ლოვანი სოციალური მოვლენის ახსნაზე
გავლენას ახდენენ ჩვენი ატიტუდები, ღირებულებები და რწმენები. მიუთითებენ, რომ ეს წარმოადგენს
სოციალური სამყაროს გაგებისადმი, კელის მიერ შემოთავაზებული ინფორმაციაზე დამყარებული
რაციო¬ნალური მიდგომისაგან განსხვავებულ მიდგომას (ღ. A. Bა¬რონ & D.Bყრნე, 2000).
კაუზალური ატრიბუციის თეორია არა მარტო მიმზიდველი აღმოჩნდა თეორიული თვალსაზრისით, არამედ
ღირებული გახდა პრაქტიკული, გამოყენებითი თვალსაზრისით. თეორია საკმაოდ ეფექტურად იქნა
გამოყენებული კონკრეტული პრობლემის გადასაწყვეტად: პირველი, ატრიბუციის შესახებ ბაზისური ცოდნა
გამოყენებულ იქნა გაუპატიურების მსხვერპ¬ლის და სხვა სერიოზული დანაშაულისადმი რეაქციის გაგების
ამოცანის მიმართ (Kენეკარ, Pინტო, Mაზუმდარ, 1985). სამწუხაროდ, გაუპატიურების მსხვერპლი, ხშირად
აღქმულია როგორც პასუხისმგებელი იმ ვნებისათვის რაც მას მიაყენეს - რომ მან არ მიიღო გამაფრთხილებელი
ზომები ან თვითონ გააკეთა ისეთი რამ, რაც წააქეზებდა თავდამსხმელს და ა.შ. გაუპატი¬ურე¬ბის მსხვერპლი,
აცნობიერებს რა სხვების ასეთ შესაძლებელ რეაქციას, წინააღმდეგია კრიმინალის შესა¬ხებ განაცხადონ
პოლიციაში ან სხვა შესაბამის ორგანიზაციებში. კვლევები ადასტურებენ, რომ მათი ასეთი წინააღმდეგობა უფრო
დიდია პირობებში, სადაც ატრიბუცია, იმის ანალოგიური რაზე¬დაც ზემოთ მივუთითეთ, ადვილია (მაგ. როცა
მსხვერპლს არა აქვს რაიმე ფიზიკური დაზიანების ნიშნები და სხვა). ატრიბუციის თეორია, ნავარაუდევია, რომ
ნათელს მოჰფენს იმ 3ლოგიკას4, რომელსაც ემყარება ანალოგიური დასკვნები და ამით ხელს შეუწყობს ფაქტის
სწორად შეფასებას.
ბემის თეორიის ამოსავალი პრინციპია ის, რომ ჩვენ ხშირად არ ვიცით ჩვენი ატიტუდები, გრძნობები ან
ემოციები. ჩვენ ვთვლით, რომ მათ შესახებ უნდა დავასკვნათ ჩვენს საკუთარ ქცევაზე დაკვირვებიდან. ბემის
აზრით თუ ჩვენ ვმოქმედებთ გარკვეული მანერით, ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ ვფლობთ ამ ქცევის კონსისტენტურ
ატიტუდებს, გრძნობებს. ბემის მიაჩნია, რომ ჩვენი თავის შესახებ დასკვნებს ვაკეთებთ უმთავრესად იმავე
მანერით, როგორც ვაკეთებთ დასკვნებს სხვა ადამიანების შესახებ მათივე ქცევებიდან. ამრიგად, პროცესი
რომლის საშუა¬ლები¬თაც ჩვენ მივდივართ ჩვენი თავის შესახებ ცოდნამდე, ძალიან ემსგავსება პროცესს,
რომლის საშუალებითაც ჩვენ სხვის ცოდნამდე ან გაგებამდე მივდივართ (Bემ D .ჟ. 1972).
ამასთან, ბემის აზრით, ჩვენს საკუთარ ქცევებზე დაკვირვება, რათა დავასკვნათ საკუთარ გრძნობებზე და
ატიტუდებზე, იმ შემთხვევაში გვჭირდება როცა მათ შესახებ შინაგანი მანიშ-ნებლები სუსტია ან ორაზროვანია.
მაგ. თუ ჩვენ გარკვეულად არ გვიყვარს ინდივიდი, ამ გრძნობის შესახებ იმ ფაქტიდან არ ვასკვნით, რომ
ჩვეულებრივ გავურბივართ მის კომპანიას. ქცევაზე დაკვირვება მხოლოდ მაშინ გვჭირდება, როცა ეს გრძნო¬ბა
სუსტია.
გარდა ამისა, ბემის აზრით ქცევას ვიხილავთ როგორც ჩვენი ატიტუდებისა და გრძნობების მანიშნებელს,
მხოლოდ იმ შემ¬თხვე-ვაში, როცა ქცევა თავისუფლადაა არჩეული. თუ ქცევა იძულებითია, თავი უნდა
შევიკავოთ ასეთი დასკვნისაგან.
ბემის თეორია მხარდაჭერილია როგორც არაფორმალური დაკვირვებებით, ისე კვლევებითაც. მაგ. არის
შემთხვევა, როცა აღმოვაჩენთ, რომ ქცევა არ არის კონსისტენტური იმ შინაგანი მდგომარეობისა, რომლის
გამოხატულებადაც ეს ქცევა მიგვაჩნია. ბემს მხედველობაში აქვს შემთხვევა, როცა ადამიანი მხოლოდ
გარკვეული ქცევის შემდეგ იგებს თუ რა ძლიერ ყოფილა გაბრაზებული და ვერ გრძნობდა მას. ერთი სიტყვით,
ბემის აზრით ჩვენ შეიძლება აღმოვჩნდეთ სიტუაციაში, როცა ჩვენ მართლა არ ვიცით ზუსტად ჩვენი შინაგანი
მდგომარეობა. და ასეთ სიტუაციაში ჩვენ აქტიობა ხშირად გვეხმარება ზუსტად გავერკვეთ ამ ფარულ
პროცესებში.
როგორც აღვნიშნეთ, ბემის თეორია მხარდაჭერილია კვლევებითაც. მაგ. დადასტურდა, რომ როცა
ინდივიდი ახორ-ციელებს გარკვეულ აქტიობას, რომელიც მისი ატიტუდების კონსისტენტურია, ამის შემდეგ
თვით ატიტუდი ხდება უფრო ძლიერი ვიდრე მანამდე იყო.
თავი 3
სოციალური კოგნიცია
როგორც აღვნიშნეთ, სოციალური ფსიქოლოგია არის მეცნიერება, რომელიც ცდილობს ახსნას თუ საზოგადოება
როგორ ახდენს გავლენას ინდივიდების კოგნიციაზე, მოტივებზე, განვითარებაზე და ქცევაზე, და თავის მხრივ
საზოგადოება როგორ განიცდის ინდივიდების გავლენას. ამ დეფინიციაში ცენტრალური ადგილი უკავია
კოგნიციას. ადამიანები ფიქრობენ თავიანთი სამყაროს შესახებ და მასზე დაყრდნობით მოქმედებენ გარკვეული
მანერით. ამ პროცესში აზროვნება არის ძირითადი შინაგანი ენა, სიმბოლო, რომელსაც ვიყენებთ. აზროვნება
არის ცნობიერი. ბერონის აზრით ამისგან განსხვავებით კოგნიცია შეიძლება გავიაზროთ როგორც
ავტომატიზირებული. ჩვენ ვერ ვაცნობიერებთ მას. ძნელია მისი შემჩნევა. მის დახასიათებას ვახერხებთ ენით
ანუ გაზიარებული სიმბოლოებით. ბერონი თვლის, რომ ხშირად კოგნიცია გააზრებულია კომპიუტერის
პროგრამის მსგავსად, რომელიც მოქმედებს როგორც ფონი და რომელიც მართავს კომპიუტერის ფუნქციებს,
რომელსაც ჩვენ ვაცნობიერებთ. ამ ფუნქციებში განიხილებიან ის პროცესები რომელსაც ჩვენ შემეცნებით
ფსიქოლოგიურ პროცესებს უწოდებთ (ღ. Bარონ & D. Bყრნე, 2000).
კოგნიცია მენტალური აქტივობაა რომელიც შუალედურია გარესამყაროსა და მასზე ჩვენს რეაქციას შორის.
კოგნიციის შესახებ ჩვენ შეგვიძლია დავასკვნათ იქედან რასაც ადამიანები ამბობენ და აკეთებენ. თუ ჩვენ
შევძლებთ კოგნიციის გაგებას, ჩათვლილია რომ შევძლებთ იმის გაგებას თუ როგორ და რატომ მოქმედებენ
ადამიანები ისე როგორც მოქმედებენ.
ჯერ კიდევ 40-ანი წლებიდან ე.წ. ნეობიჰევირისტების მიერ (ტოლმენი) და განსაკუთრებით 60-ანი
წლებიდან, ამერიკულ ფსიქო¬ლოგიაში იწყება ხელახალი დაინტერესება კოგნიციით. ეს ნაწილობრივ ხდება
იმიტომ, რომ ბიჰევიორიზმი საოცრად მოუქ-ნელი და არაადექვატური ჩანდა ადამიანური ენისა და კომუნიკა-
ციის ასახსნელად. საჭირო გახდა იმის განხილვა თუ ადა¬მიანები როგორ გამოხატავენ სამყაროს სიმბოლურად
და საერ¬თოდ როგორ ხდება სიმბოლოებით მანიპულირება. ამასთან, ინფორ¬მაციის პროცესები
ფსიქოლოგიისათვის მნიშვნელოვანი საკითხი ხდება. ამას განსაკუთრებით შეუწყო ხელი კომპიუ¬ტერულმა
რევოლუციამ, რამაც ფსიქოლოგიას მისცა ადამიანურ, კოგნიციური პროცესების მოდელირების და მათი
სიმულირების შესაძლებლობა. შედეგად, კოგნიტური ფსიქოლოგია ხელახლა გამოჩნდა როგორც კანონიერი
მეცნიერული მისწრაფება. ჯ. მილერი ჰარვარდის უნივერსიტეტში აყალიბებს კოგნიტური პროცე¬სე¬ბის
კვლევის ლაბორატორიას, ხოლო 1967 წ. გამოქვეყნდა ნაისერის 3კოგნიტური ფსიქოლოგია4 (Nეისსერ, 1967).
გულუბრყვილო მეცნიერი. 1960 წლებში გაჩნდა ე.წ. გულუბრ¬¬ყვილო მეცნიერის მოდელი, რომელიც
ადამიანს ახასიათებს, როგორც ისეთ არსებას რომელსაც მოთხოვნილება აქვს ქცევას და მოვლენებს მიაწეროს
მიზეზი. ასეთი მოდელი საფუძველს უმაგრებს ადამიანის ქცევის სოციალური ატრიბუცი-ის თეორიებს,
რომელიც 1970-იან წლებში დომინირებული ხდება სოციალურ ფსიქოლოგიაში. გულუბრყვილო მეცნიერის
მოდელი ხაზს უსვამს ადამიანის რაციონალურობას იმაში, რომ ისინი მეცნი¬¬ერულობის მსგავს მიზეზ-
შედეგობრივ ანალიზს აყალიბე¬ბენ. თუმცა აღმოჩნდა, რომ ეს ანალიზი გარკვეულ კომპრომისს წარმოადგენს -
კომპრომისი შეზღუდული ინფორმაციისა და მოტი¬ვაციური ფაქტორების მიმართ. ამდენად, ანალიზი და
დასკვნები არ აღმოჩნდა დაზღვეული შეცდომებისაგან.
როგორ აფასებენ ადამიანები სხვებს? აღმოჩნდა, რომ ეს საკით¬ხი გაცილებით უფრო რთულია, ვიდრე ეს
გვეჩვენება. შეიძ-ლება ინდივიდს არ ვიცნობდეთ კარგად, მაგრამ გვქონდეს გარკვეული ინფორმაცია მის შესხებ.
ინფორმაცია შეიძლება საკმაოდ მრავალმხრივი იყოს, მაგრამ ჩვენ ვაყალიბებთ მის შესა-ხებ შთაბეჭდილებას,
რომელშიც შეიძლება შემჭიდროვე¬ბული იყოს განსხვავებული ინფორმაციები. როგორც აღნიშნა¬ვენ, ხდება
სხვების შესახებ ფაქტების ინტეგრაცია. ამასთან, ინდივიდების მიერ ამ ზოგადი შთაბეჭდილების ინტეგრაცია
ხდება განსხვავებული გზებით, უნიკალურად. სოციალური ფსიქო-ლოგიის ერთერთი პრობლემა სწორედ ამ
საკითხს ეხება - ეხება იმ გზებს, თუ როგორ იღებენ ინდივიდები სხვების შესახებ ინფორმაციას და როგორ
აფასებენ მას. ეს საკითხი წარმოადგენს სოციალური კოგნიციის ერთერთ სფეროს. სოცი¬ალური კოგნიცია
ინტენსიურადაა ჩართული სოციალური ატრი¬ბუციის კვლევებში, რომელიც მიზნად ისახავს ახსნას თუ როგორ
ახდენენ ადამიანები სოციალური ცხოვრების ინტერპრე¬ტაციას.
მოკლე ჩართვების გამოყენება ისე გავრცელებული და ისე აუცილებელია, რომ მრავალი სოციალური
ფსიქოლოგის აზრით ადამიანის გონება ყოველთვის ცდილობს უადვილესი გზით (მოკლე ჩართვებით) გაიგოს
სოციალური ცხოვრების მოვლენები. ეს თვალსაზრისი ინდივიდის პორტრეტს ხატავს როგორც 3კოგნი-ტური
ძუნწი4 (Fისკე & თაყლორ, 1991), რაც ნიშნავს რომ როგორც წესი, ადამიანები ფიქრობენ რამდენადაც
შესაძლე¬ბელია ცოტას. აქვთ რა გარკვეული რწმენა ან იდეა, ადამიანები მიჰყვებიან მას და ცდილობენ ენერგია
შემოინახონ ორაზროვანი სიტუაციების გასააზრებლად.
მეორე ბაზისური ფაქტი სოციალური კოგნიციისა არის ის, რომ ადამიანები ხშირად არ აცნობიერებენ
საკუთარ მენტალურ პროცესებს. რომ ადამიანებს ჩვეულებრივ არ შეუძლიათ ანგარი¬ში ჩაგვაბარონ საკუთარი
ქცევის ნამდვილ მიზეზებზე და მაშინაც კი როცა იძლევიან თავიანთი ქცევის ახსნას, მათი ახსნა ხშირად არის
მცდარი (Nისბეტტ ანდ ჭილსონ, 1977). ერთერთ კვლევაში, რომელიც მიზნად ისახავდა ეჩვენებინა ადამიანის
უუნარობა მიეთითებინა თავისი ქცევის მიზეზებზე, შექმნეს სიტუაცია სადაც მყიდველს უნდა აერჩია ოთხი
საუკეთესო წინდიდან ერთერთი. გამყიდველი წინდებს აჩვენებდა მორიგეო¬ბით. ასეთ სიტუაციაში აღმოჩნდა,
რომ მყიდველებს ტენდენცია ჰქონდათ აერჩიათ ის წინდა, რომელსაც ბოლოს აჩვენებდნენ. ე.ი. 3მყიდველის4
არჩევანი დეტერმინირებული იყო უმთავრესად იმით, თუ რომელ წინდას ხედავდა ის ბოლოს. აღმოჩნდა, რომ
თვითონ მყიდველები ვერ აცნობიერებდნენ თუ რა იყო მათი არჩევანის მიზეზი. რადგან, როცა მათ სთხოვეს
ეთქვათ თუ რამ განსაზღვრა მათი არჩევანი, ისინი მიუთითებდნენ სხვადასხვა მიზეზებზე - ფერზე, ფაქტურაზე
და ა.შ. მაგრამ არცერთმა არ მიუთითა ნამდვილი მიზეზი - რომ არჩევა განსაზღვრა მიწოდე¬ბის რიგმა. მაშინაც
კი როცა ექსპერიმენტატორმა აუხსნა მათ, თუ რა იყო მათი არჩევანის ნამდვილი მიზეზი, როგორც წესი
მყიდველები უარყოფდნენ მას.
ადამიანები დიდ დროს ხარჯავენ ახსნაში, თუ როგორ იღე¬ბენ ისინი გადაწყვეტილებას ან იმის ახსნან თუ
რატომ იღებენ ამა თუ იმ გადაწყვეტილებას. თუ ნისბეტს და ვილსონს დავუჯე¬რებთ ასეთ ახსნაში ადამიანები
ხშირად ცდებიან.
ყალბი კონსენსუსის ეფექტი - ანუ გააზრება იმისა, რომ სხვები აზროვნებენ ისევე როგორც ჩვენ.
ევრისტიკული ხელმისაწვ¬დო¬მობის ერთერთ ნიმუშს წარმოადგენს ყალბი კონ¬სენ-სუსის ეფექტი, რომელიც
მიუთითებს ინდივიდის ტენდენ¬ციაზე გადააფასოს თუ რამდენი ადამიანი გააკეთებს იმავე შეფასებას და
არჩევას და ექნება იგივე ატიტუდები როგორც თვითონ (ღოსს, Gრეენ & Hოუს, 1977).
მაგ. აღმოჩნდა, რომ უმაღლესი სკოლის ბიჭები, რომლებიც ეწევიან სიგარეტს ფიქრობენ, რომ მათი ტოლი
ბიჭების 51 პროცენტი ეწევა სიგარეტს, მაგრამ არა მწეველები ფიქრობენ, რომ მათი ტოლი ბიჭების 38 პროცენტია
მწეველი. ან კიდევ, აღმოჩნდა, რომ კოლეჯის სტუდენტებს, რომლებიც ფიქრობენ სიკვდილზე, მიაჩნიათ რომ
სტუდენტების 66 პროცენტი ფიქრობს სიკვდილზე მაშინ როცა, სტუდენტები რომლებიც იშვიათად ფიქრობენ
სიკვდილზე ვარაუდობენ, რომ სტუდენტების მხოლოდ 32,7 პროცენტი ფიქრობს სიკვდილზე. ასევე,
სტუდენტებს ტენ¬დენ-ცია აქვთ გადააფასონ სხვა სტუდენტების პროცენტული რაოდენობა, რომლებიც
ეთანხმებიან მათ ნარკოტიკების და აბორტის, უნივერსიტეტის პოლიტიკის და ჰამბურგერების მი¬მართ
ატიტუდებში (Nისბეტტ & Kუნდა, 1985).
ამრიგად როგორც ვხედავთ ყალბი კონსენსუსის ეფექტი საკმაოდ ვრცელია მაგრამ ამავე დროს აღმოჩნდა,
რომ ის არ არის ძლიერი. ფაქტები მიუთითებენ, რომ საკუთარი აზრის მიმარ-თულე¬ბის ასეთი გადახრა, არ
არის ძლიერი.
1. მოტივაციური ახსნა - ადამიანები მოტივირებულნი არიან სწამდეთ რომ სხვები ეთანხმებიან მას, რადგან ამით
მას ექნება იმის განცდა, რომ მათი აქტიობები და შეფასებები ნორმალური, ზუსტი და მისაღებია.
ყალბი კონსენსუსის ეფექტი არ არის უნივერსალური. მარ-თალია ადამიანებს ხშირად სურთ რომ სხვები
ეთანხმებოდნენ მათ მოსაზრებებს, მაგრამ ხშირად პირიქით, მიისწრაფიან უნი-კალურობისაკენ. კემპბელმა
(ჩამპბელლ, 1986) აჩვენა ყალბი კონსენ-სუ¬სის საწინააღმდეგო ტენდენცია ინდივიდის უნარების შეფასებისას.
სუბიექტები თავიანთი უნარების შეფასებისას კონსენ¬სუსის საწინააღმდეგო ტენდენციას ამჟღავნებენ, რაც მიუ-
თითებს იმაზე, რომ ადამიანებს აქვთ ტენდენცია უნარებში უნიკალურები დარჩნენ. კემბელის აზრით მაღალი
თვითშეფასე-ბის ადამიანებს განსაკუთრებით აქვთ მიდრეკილება აჩვენონ კონსენსუსის შეფასების ამ ტიპის
სელფ-დაცვის ნიმუში - კერძოდ, 3ჩემი აზრი არის სწორი რადგან ყველა ფიქრობს ჩემს მსგავსად, ჩემი უნარები
განსაკუთრებულია, რადგან არავინაა ისე კარგი როგორც მე4.
მიუხედავად ამისა, სიცხადის ეფექტის დადასტურება სისტე-მატურ კვლევებში საკმაოდ ძნელი აღმოჩნდა.
მონაცემები მიუ-თითე¬ბენ, რომ სიცხადის გავლენა, თუ ის ფაქტია, ჩანს რომ სუსტი, ფაქიზი და არასაიმედოა
(თაყლორ & თჰომპსონ, 1982).
დგება საკითხი, სიცხადეს რატომ არააქვს ის ეფექტი რასაც მოველით? ერთი შესაძლებელი ახსნა შემდეგია:
ცხადი ინფორ-მაცია შეიძლება მისაღები და მასტიმულირებელი იყოს, მაგრამ ეს არაფერს ამბობს არის თუ არა ის
ამავე დროს დამარწმუნე¬ბელიც. მასალამ შეიძლება მხოლოდ მსუბუქად აგვაღელვოს მისი გაცნობიერების
გარეშე. სიტუაციაში, სადაც ბომბარდირე¬ბული ვართ ინფორმაციის განსხვავებული წყაროებიდან, ჩვენი
ყურადღება შეიძლება მიპყრობილი იყოს იქითკენ, რომელიც უფრო ცხოველ ცნობას გვთავაზობს, მაგრამ ამან
შეიძლება სიცხადის ღირებულება შეამციროს. როცა ფოკუსირებული ვართ მოცემულ ცნობაზე, მისი
სიცხოველე-სიცხადის ნაკლებობა შეიძლება დარწმუნებაში წარმატების მიმართ ირელევანტური იყოს.
მართლაც, ზოგჯერ სიცხადე შეიძლება ინტერფერი¬რებული იქნას დარწმუნებასთან იმით, რომ ის ყურადღების
გახლეჩას იწვევს. ფისკე და ტეილორმა (Fისკე & თაყლორ, 1991) აღწერეს რამოდენიმე სატელევიზიო რეკლამის
ეფექტი, სადაც სიცხადისათვის გამოყენებული იყო სქესი და კომიკური ხატი. შედეგები აჩვენებდა, რომ
მაყურებლებს კარგად ახსოვდათ ცხოველი ხატი - შესანიშნავი ქალები, მაგრამ საკმაოდ სწრა¬ფად
ავიწყდებოდათ თუ რის რეკლამირებას ახდენდნენ ისინი.
ილუზორული კორელაციის არსი მდგომარეობს შემდეგში: როცა მოველით გარკვეული ნიმუშის არსებობას,
მოლოდინი მიზეზობრივად განსაზღვრავს რწმენას, რომ ნამდვილად ვხე¬დავთ ამ ნიმუშს დასაბუთებულად.
ე.ი. ილუზორული კორე¬ლაცია გულისხმობს დაინახონ გარკვეული ურთიერთობა იქ, სადაც ეს ურთიერთობა
არ არის, რადგან მოლოდინი განსაზღვრავს იმ გზებს, რომლითაც ვიღებთ ინფორმაციას. კვლევებმა აჩვენა, რომ
პარანოიდ-შიზოფრენიკი პაციენტების მიერ დახატული ადამიანის ფიგურა და განსაკუთრებით თვალე¬ბი არ
განსხვავდებობა ნორმალური სტუდენტების მიერ დახატუ¬ლი ფიგურისა და თვალებისაგან.
ჩეპმენებმა ჩაატარე ექსპერიმენტი, სადაც ნაცადია იმ ფაქტის დაჭერა, რომ მოლოდინი განსაზღვრავს
შესატყვისი ნიმუშის აღქმასაც. ექსპერიმენტში როგორც ტესტი გამოყენებული იყო დახატული ადამიანის
ფიგურა, სადაც გამოხატული განსხვა-ვებული დეტალები (მაგ. დიდი თვალები, გულმოდგენით დახა¬ტუ-ლი
გენეტალიები და ა.შ.) გაწყვილებული იყვნენ ავადმყოფობის განსხვავებულ სიმპტომებთან. გაწყვილება ნახატის
ავადმყოფო-ბის სიმპტოითან მოხდა სრული შემთხვევითობის პრინციპით. ასე მაგ. 3ეჭვიანობა4 არ იყო უფრო
მოსალოდნელი, ვიდრე სხვა სიმპტომი, გაწყვილებული დახატულ დიდ თვალებთან. მიუ-ხედავად ამისა,
სუბიექტები ასკვნიდნენ, რომ ეჭვიანობა გაწყვი-ლებული იყო დიდ თვალებთან. ე.ი. მოლოდინებმა მიიყვანა
ისინი 3დაენახათ4 კავშირი იქ, სადაც ფაქტიურად ეს კავშირი არ იყო. მერე, ნახატების გაწყვილება
სიმპტომებთან მოახდინეს ისე, რომ ეჭვიანობა ნაკლები ალბათობით იყო გაწყვილებული დიდ თვალებთან
ვიდრე სხვა სიმპტომები, მაგრამ სუბიექტები მაინც აფიქსირებდნენ, რომ დიდ თვალებს და ეჭვიანობას უფრო
ხშირად ხედავდნენ ერთად. ერთი სიტყვით, ილუზორული კორელაციის დარღვევა აღმოჩნდა, რომ ძნელია.
ერთი მიზეზი თუ რატომ ვერ უწევენ ადამიანები წინააღმდე-გო¬ბას ილუზორულ კორელაციას არის ე.წ.
დამადასტურებელი შეცდომის ტენდენცია. მიუთითებენ, რომ ადამიანებს ტენდენცია აქვთ ეძებონ, შეამჩნიონ
და გაიხსენონ ის, რაც მხარს უჭერს მათ რწმენებს.
საფუძვლის მომზადება (Pრიმინგ) - განიხილება როგორც ერთერთი ევრისტიკული სტრატეგია, რათა
მოუაროთ ჭარბ ინფორმაციას და ეფექტური გავხადოთ სოციალური სამყაროს გაგება. ეს სტრატეგია ემყარება იმ
ფაქტს, რომ იდეები და კატეგორიები რომელიც გააჩნია ინდივიდს, წარმოადგენენ იმ საფუძვლებს, რომლებიც
მიზეზობრივად განსაზღვრავენ მათ გამოყენებას მომდევნო მოვლენებისა და ინფორმაციების
ინტერპრე¬ტაციისათვის. ამდენად საფუძვლის მომზადების სტრა¬ტე-გია ნიშნავს გარკვეული იდეების და
კატეგორიების დანერგ¬ვას ინდივიდის გონებაში.
საფუძვლის მომზადება სოციალურ ფსიქოლოგიაში პირვე¬ლად გამოიყენეს Hიგგინს, ღჰოლეს & ჟონეს-მა
(1977). მათ ექსპერიმენ¬ტულად სუბიექტის გონებაში “ჩანერგეს” გარკვეული თვისებები (პიროვნული
მახასიათებლები) იმით, რომ დაავალეს მათ გარ-კვეული კოგნიტური ამოცანის შესრულება, რომელიც
მოი¬თხოვ¬და გარკვეული პიროვნული თვისებების (როგორიცაა თავ-გადასავლების მოყვარული, განუსჯელი,
დამოუკიდებელი) აქტი¬უ-რად გახსენებას. ამის შემდეგ მოგვიანებით, იგივე სუბიექტები მონაწილეობას
იღებდნენ ექსპერიმენტში, რომელიც დამოუკი-დებელი იყო წინა ექსპერიმენტისაგან. კერძოდ, სუბიექტებს
სთხოვდ¬ნენ ჩამოეყალიბებინათ შთაბეჭდილება წარმოსახულ ინდი¬ვიდზე, რომელსაც ერქვა დონალდი.
დანალდის აღწერაში მითითებული იყო, რომ ის მთამსვლელია, ავიდა მწვერვალზე, რომ გადაკვეთა
ანტლანტიკა იალქნიანი ნავით. აღმოჩნდა, რომ სუბიექტების შთაბეჭდილება დონალდის შესახებ ჩამოყალი-
ბებული იყო იმ პიროვნული თვისებებით, რომელიც მათ ახსოვ-დათ წინა ექსპერიმენტის კოგნიტური
დავალებიდან. ჩათვლილი იქნა, რომ კოგნიტური დავალების შესრულებით მოხდა საფუძ-ვლების მომზადება
რომელმაც მიზეზობრივად განსაზღვრა შემდგომ¬ში დონალდის შესახებ მიღებული ინფორმაციის
ინტერპრე¬ტაცია. აღმოჩნდა, რომ იმ სუბიექტების ზოგადი შთაბეჭდილება დონალდის შესახებ, რომლებსაც
კოგნიტური დავალების შესრულებისას უხდებოდათ დადებითი თვისებებით ოპერირება (თავგადასავლების
მოყვარული), იყო აშკარად კეთილგანწყობითი. მაგრამ ისინი, რომლებსაც კოგნიტური დავალების
შესრულებისას ისეთი თვისებებით ოპერირებენ როგორიცაა 3განუსჯელი4, დონალდის შესახებ აყალიბებდნენ
არაკეთილგანწყობით შთაბეჭდილებას. ამრიგად, ერთიდაიგივე ინფორმაციას დონალდის შესახებ მივყავართ
განსხვავებული შთაბეჭდილების ჩამოყალიბებამდე იმისდა მიხედვით თუ რით იყო აქტივიზირებული გონება
მანამდე.
ამასთან, მონაცემები მიუთითებენ, რომ საფუძვლის მომზადე-ბის უშუალო ეფექტი თანდათანობით ქრება.
რომ საფუძვლის მომზადების ეფექტი უფრო ძლიერია იმავე დღეს ვიდრე მეორე დღეს და ა.შ.
საფუძვლების მომზადების არაპირდაპირი ეფექტები შეიძლება მრავალნაირი იყოს. ამიტომ მას სოციალურ
ურთი¬ერთო¬ბაში უდაო პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს. მან შეიძლება მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს
სხვა ინდივიდების შესახებ პირველი შთაბეჭდილების ჩამოყალიბებაზე და ა.შ.
თეორიის სიმტკიცე - როგორც ვნახეთ, იდეები რომელიც ჩანერგილია გონებაში გავლენას ახდენს შემდგომ
აზროვნებაზე. რა მოხდება, თუ ადამიანის გონებაში ჩანერგილია მცდარი იდეა და შემდეგ იგებს რომ ის იყო
მცდარი? – აღმოჩნ¬და, რომ იდეები საკმაო სიმტკიცეს იჩენენ, ეწინააღმდეგებიან შეცვლას. ადამიანები
ეჭიდებიან თავიანთ დასკვნებს, მაშინაც კი როცა მონაცემები ეწინააღმდეგებიან მათ. მცდარი რწმენის
სიმ¬ტკიცე შესწავლილი იყნა მრავალი მკვლევარის მიერ (ღოსს, Lეეპერ & Hუბბარდ, 1975; Aნდერსონ & შეცჰლერ,
1986), რომელიც თეორიის შეუპოვრობის სახელწოდებითაა ცნობილი.
განსხვავებული ახსნა თეორიის შეუპოვრობისა არის ის, რომ ადამიანებს რაკი აქვთ თეორია ისინი უფრო
მიმღებნი ხდებიან იმ ინფორმაციისა რომელიც მხარს უჭერს მათ. ეს კი საფუძ¬ველს აძლევს მათ იფიქრონ, რომ
მათი თეორია ზოგადად სწორია. შესაძლებელია, რომ თეორიის შეუპოვრობაზე გავლე¬ნას ახდენს აგრეთვე ე.წ.
დამადასტურებელი გადახრა (რომელ¬სიც აღვწერთ 3ილუზორული კორელაციის4 განხილვისას.
როზინმა და მისმა კოლეგებმა (ღოზინ, Mილლმან & Nემეროფფ, 1986) მიმოიხილეს პრიმიტიული
საზოგადოების აზროვნების თავი-სებურებები და გააანალიზეს ორი პრინციპი - ინფექციის და მსგავსების
პრინციპი. ინფექციის პრინციპი ვარაუდობს, რომ მოვლენებს რომლებიც ერთხელ იყვნენ დაკავშირებულნი
არსის რაღაც მისტერიული ტრანსფერით, ერთმანეთთან აქვთ პერმანენ-ტული კავშირი. მაგ. პრიმიტივმა
შეიძლება იფიქროს, რომ თმა წარმოადგენს ინდივიდის არსის ნაწილს, ამდენად თმის შეჭრა ვნების მიყენებაა, ის
ავნებს თვით ინდივიდს. მსგავსების პრინციპი კი გულისხმობს, რომ საგნები რომლებიც ემსგავსებიან
ერთმანეთს რაღაცნაირად დაკავშირებულნი არიან ერთმანეთთან. მაგალითად, ვინმეს სურათის დაწვა ან დახევა
მათი აზრით ზიანს მიაყენებს თვით ინდივიდს.
როზინი და მისი კოლეგები (ღოზინ & ოტჰერს, 1986) ატარებენ ექსპერიმენტების სერიებს სადაც აჩვენებენ,
რომ ასეთი პრიმი-ტიული აზროვნების კვალი შემორჩენილია თანამედროვე ადამია-ნის აზროვნებაში. მაგ. მათ
კვლევაში სუბიექტებს აძლევენ ჭიქით ვაშლის წვენს დასალევად. ამის შემდეგ სუბიექტების თვალწინ ჭიქაში
აგდებენ სტერილიზებულ მკვდარ ტარაკანას. მერე იღებენ მას სტერილიზებული კოვზით, ისე რომ ვაშლის
წვენი დარჩა ზუსტად იმავე ფიზიკურ კონდიციაში, როგორც ადრე და სთხოვეს სუბიექტებს დაელიათ. მაგრამ
სუბიექტებმა უკვე აღარ მოისურვეს მისი დალევა.
აფექტი და კოგნიცია
აქამდე, არსებითად ვიხილავდით სოციალურ აზროვნებას, მაგრამ სოციალურ კოგნიციაში გარკვეულ როლს
თამაშობს გრძნობებიც. ემოციონალური მდგომარეობა მოქმედებს ჩვენს შეფასებაზე და მეხსიერების
პროცესებზე. ცნობილია ბერონის (Bარონ, 1987) კვლევა გუნება-განწყობის გავლენაზე ინტერვიუერის (როცა
ინტერვიუს მიზანი იყო ინდივიდის შერჩევა გარკვეული სამუშაოსათვის) მიერ კანდიდატის შეფასებაზე.
აღმოჩნდა, რომ როცა ინტერვიუერი კარგ გუნება-განწყობაზეა ის კანდიდატის უფრო კეთილსასურველ
შეფასებას იძლევა. ეს განსხვავება ნაწი-ლობრივ აიხსნა გუნებ-განწყობის მეხსიერებაზე ზეგავლე¬ნით. კერძოდ,
მიუხედავად იმისა, რომ ყველა ინტერვიუში ერთი და იგივე ინფორმაცია იყო მიწოდებული კარგი გუნებ-
განწყობის სუბიექტები უფრო ამჟავნებდნენ კანდიდატის სისუსტეების და ნაკლოვანებების დავიწყების
ტენდენციას, ხოლო ცუდი გუნების სუბიექტებს ავიწყდებოდათ კანდიდატის კარგი მხარეები.
ერთი შესაძლებელი ნაგულისხმევი აზრი შეხტერის თეორი¬ისა არის ის, რომ იარლიყის შეცვლით
შესაძლებელია ემოციის შეცვლა. მაგრამ იარლიყის შეცვლის კვლევებმა არ მოგვცა ერთმნიშვნელოვანი
შედეგები. თუმცა შედეგების ანალიზი აჩვე-ნებ¬და, რომ იარლიყის შეცვლა კარგად მუშაობს, როცა საქმე გვაქვს
მსგავს ემოციებთან და იმ ინდივიდებთან, რომლებიც არ არიან გარკვეულნი თუ რას გრძნობენ. იარლიყის
შეცვლა ეფექტს არ იძლევა ძალიან განსხვავებული ან არაორაზროვანი ემოციების მიმართ. მაგ. როცა ვინმე
შეურაცხყოფას გვაყენებს გაბრაზების იარლიყის სიხარულით შეცვლით ვერავითარ ეფექტს ვერ მივიღებთ.
სოციალური ფსიქოლოგიის თანამედროვე პრობლემა ეხება იმის გარკვევას არის თუ არა კოგნიცია ემოციის
აუცილებელი ნაწილი. ზაიონკის აზრით (ძაჯონც, 1984), როცა ადამიანები აყა-ლიბებენ ემოციონალური
უპირატესობის მინიჭებას მათ არ შეუძლიათ მისი ახსნა და შესაძლოა ძლივს თუ აცნობიერებენ მას. ზაიონკი
ასკვნის რომ ზოგიერთი ემოცია ხორციელდება კოგნიტური პროცესების გარეშე. ლაზარუსი (Lაზაცუს, 1984) არ
ეთანხმება ზაიონკს, და ამტკიცებს, რომ ემოციაში ყოველთის ჩართულია ინტერპრეტაციის გარკვეული დონე.
ბარონის აზრით (Bარონ, 1987) ეს დავა შესაძლებელია მომდინარეობდეს 3ემოციის4 განსხვავებული
მნიშვნელობიდან. მისი აზრით ზაიონკი ემოციის შესახებ ფიქრობს ძალიან ფართედ, როგორც გუნებ-განწყობის
რაღაც მონათესავე მდგომარეობაზე. ლაზარუსი იღებს ემოციის უფრო შეზღუდულ თვალსაზრისს და ამბობს,
რომ უპირატესო¬ბის მინიჭება არ არის იგივე რაც ემოციის ქონა. ორივე მხარე შეთანხმებულია ერთ რამეში, რომ
ემოციას შეუძლია გავლენა მოახდინოს კოგნიციაზე.
ცუდ გრძნობას (ნეგატიურ აფექტს) აქვს რთული ეფექტი (ჟსენ, 1984). ერთი მიზეზი არის ის, რომ ცუდი
გრძნობა აღძრავს კომფლიქტურ ტენდენციებს. ცუდმა გრძნობამ შეიძლება გან-საზღვ¬როს რომ ადამიანებმა
დაინახონ ყველაფრის ცუდი მხარე. მაგრამ ამავე დროს ზოგჯერ ადამიანები აქტიურად ცდილობენ დაძლიონ
თავიანთი ნეგატიური გრძნობები მოვლენების კარგ მხარეზე სათანადოდ ფოკუსირებით. ამასთან,
განსხვავებულ ცუდ გრძნობებს აქვთ განსხვავებული ეფექტი. გაბრაზება და მწუხარება, ორივე ცუდი გრძნობაა,
მაგრამ აღმოჩნდა, რომ მათ აქვთ კონკრეტული გავლენა იმაზე, თუ რა სახის მასალა იქნება დავიწყებული.
ამდენად, მიუთითებენ, რომ ჯერ კიდევ ბევრი რამაა გასარკვევი იმაზე, თუ გრძნობები როგორ ახდენენ
გავლენას კოგნიციაზე. აღმოჩნდა, რომ როცა გვინდა ადამიანის გაგება ემოციები უფრო ინფორმაციულია ვიდრე
ქცევა. ერთერთ კვლევაში (Aნდერსენ, 1984) სუბიექტები უსმენდნენ ფირზე ჩაწერილ ინტერვიუს, სადაც
მოპასუხე აღწერდა ან თავის წარსულ აქტიობებს, ან თავის წარსულ აზრებს და გრძნობებს, ან ორივეს.
მოსმენილის საფუძველზე სუბიექტებს უნდა ჩამოეყალი¬¬ბები¬ნათ თავიანთი შთაბეჭდილება მოპასუხის
პიროვ¬ნებაზე. აღმოჩნდა, რომ სუბიექტები აყალიბებდნენ უფრო ზუსტ შთაბეჭდილებებს, როცა მოპასუხე
მსჯელობდა თავის აზრებზე და გრძნობებზე.
ადამიანები მრავალ სოციალურ სიტუაციას საკმაოდ სწრა¬ფად იგებენ და ახერხებენ ადექვატური ქცევის
განხორციელე¬ბას. ეს შესაძლებელი ხდება იმიტომ, რომ ადამიანებს ამის გამოცდილება აქვთ. ადამიანები
ყოფილან მრავალ განსხვავე¬ბულ სოციალურ სიტუაციაში და გამოცდილების საფუძველზე მათ უყალიბდებათ
გარკვეული მენტალური ათვლის სიტემა, რაც განსაზღვრავს სოციალური სამყაროს გაგებას. ასეთ მენტალურ
ათვლის სისტემას უწოდებენ სქემებს. სქემა წარმოადგენს რაიმეს (საგნის, მოვლენის, საკუთარი თავის, სხვისი
და სხვა) შესახებ ინდივიდის რწმენების და გრძნობების ორგანიზებულ სისტემას.
არჩევენ სქემების განსხვავებულ სახეებს, მათ შორის განსაკუთრებით გამოყოფენ სელფ-სქემებს, პერსონ-
სქემებს, როლ-სქემებს და მულენა-სქემებს.
ბოლოს, ჩვენ გვაქვს ორგანიზებული რწმენები მოვლენების ნორმალური ან ტიპიური კურსის შესახებ, თუ
როგორ წარი-მართებიან ისინი, განსხვავებულ ნაცნობ სიტუაციებში, რომე-ლსაც მოვლენა-სქემებს უწოდებენ.
მოვლენა-სქემები მიუთითებენ იმაზე, თუ რა არის მოსალოდნელი რომ მოხდება მოცემულ სიტუაციაში. მაგ.
სქემები საშუალებას გვაძლევს ვიცოდეთ თუ როგორ წარიმართება მოვლენები გამოცდების ჩაბარების დროს ან
პიკნიკზე, ამიტომ არ გვჭირდება სპეციალური ძალისხმევა იმის გასახსენებლად, თუ რა წავიღოთ ან როგორ
მოვემზადოთ გამოცდებისათვის ან პიკნიკისათვის.
მაგრამ, ამ სიკეთესთან ერთად, სქემები ხშირად შეიძლება მნიშვნელოვანი შეცდომის წყარო გახდეს. ამიტომ
საჭიროა სქემების მოქმედების, მისი გავლენების უფრო დაწვრილებითი განხილვა.
როგორ წარმართავს სქემატა ინფორმაციის მიღება გადამუშავების პროცესს
თუ როგორ წარმართავს სქემატა ინფორმაციის პროცესის მიმდინარეობას მისი სამ ძირითად კოგნიტურ
პროცესზე ზეგავლენა¬ში ვლინდება: ეს პროცესებია ყურადღება, კოდირება და აღდგენა. ყურადღება
მიუთითებს იმაზე თუ რას ვამჩნევთ; კოდირება კი იმაზე, თუ რა შემოინახება მეხსიერებაში და აღდგენა
მიუთითებს იმაზე, თუ რა იქნება აღდგენილი (რას გავიხსენებთ). ძირითადი პრინციპია ის, რომ გარკვეული
ინფორმაცია იკარგება თითოეულ ამ პროცესში. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ ვამჩნევთ სამყაროს მხოლოდ მცირე
ნაწილს; ვახდენთ მხოლოდ იმის მცირე ნაწილის კოდირებას, რასაც ვამჩნევთ; და აღვადგენთ მხოლოდ იმის
მცირე ნაწილს, რაც შემონახულია ჩვენს მეხსიერებაში. თითოეული ეს პროცედურა მოითხოვს სელექციას თუ
შესაძლებელი საგნებიდან რა შეიძ¬ლება იქნას შემჩნეული, კოდირებული და აღდგენილი. სელექცია არ არის
შემთხვევითი. გონებას გააჩნია საშუალებები რითაც ახდენს იმის შერჩევას, თუ რა შეამჩნიოს და დაიმახსოვროს.
სქემის ფუნქცია სწორედ ამაში მდგომარეობს. სქემა წარმოად¬გენს გონების მთავარ იარაღს რომლითაც ის
მოუვლის ინფორ¬მაციის სიჭარბეს. ამასთან, სქემა არ მოქმედებს უბრალოდ როგორც 3კოგნიტური ფილტრი4.
გარდა ამისა ის თამაშობს აქტიურ როლს, ის შეცვლის ან დაარღვევს შემოსულ ინფორ¬მაციას, შეავსებს
უფსკრულს, რომელიც შეიძლება გაჩნდეს შემოსულ ინფორმაციებს შორის, და საერთოდ განსაზღვრავს
სოციალურ სამყაროზე ჩვენი გაგების ჩამოყალიბებას.
შემჩნევა. ამ სამი პროცესიდან ყველაზე რთული შესასწავლი აღმოჩნდა შემჩნევა. კვლევაში სიძნელეს ქმნის ის,
რომ მკვლევარისათვის ძნელია დარწმუნებით იცოდეს ესა თუ ის მოვლენა მანამდე ყოფილა თუ არა შემჩნეული
სუბიექტის მიერ, თუ შემჩნეული იყო და დავიწყებულია. ამისტომ საერთოდ, ცოტა რამაა ცნობილი შემჩნევის
შესახებ. ერთი რამ უეჭველია, შემჩნევა წინ უსწრებს კოდირებას და აღდგენას. ცხადია არ შეიძლება იმის
გახსენება რაც არ შეგვიმჩნევია.
როგორც აღვნიშნეთ, სქემა განსაზღვრავს იმას, თუ რას უნდა მოველოდეთ და იმასაც, თუ რას შეუძლია
გამოიწვიოს ამ მოლოდინის დარღვევა. აქედან გამომდინარე ადამიანები მაშინა¬თ¬ვე ამჩნევენ იმას, რაც ჯდება
მის მოლოდინებში.
გარდა ამისა, სქემის ეფექტია ის, რომ ადამიანი იმის იგნორირებას ახდენს, რაც მიმართებაში არ მიდის
სქემატასთან. თანამედროვე გამოკვლევები ამ საკითხთან დაკავშირებით არსე-ბითად ფოკუსირებულია იმაზე,
თუ რა განსაზღვრავს იმას, რომ ადამიანებმა შეამჩნიონ ან იგნორირება მოახდინონ იმისა, რაც მიმართებაში
მიდის ან არ მიდის სქემატასთან. მაგ. აღმოჩნდა, რომ რაც უფრო დამოკიდებული ვართ ვინმეზე, მით უფრო
გვაქვს ტენდენცია ნიუანსებში ვამჩნევდეთ ცვლილებებს მის ქცევაში და მით უფრო ვამჩნევთ ამ ინდივიდის
შესახებ ჩვენში ჩამოყალიბებული სქემიდან გადახრას.
სქემატას როლი კოდირებაზე კარგადაა ნაჩვენები დარლეისა და გროსის (Dარლეყ, Gროსს, 1983) ცნობილ
კვლევაში. კვლევაში მათ გამოიყენეს სტერეოტიპები, რომელიც წარმოადგენდა სქემას სოციალურ ჯგუფებზე.
კერძოდ, გამოიყენეს სტერეოტიპი, რომ ბავშვები ღარიბი ფენიდან ნაკლებ წარმატებებს აღწევენ სკოლა-ში
ვიდრე ბავშვები შეძლებული ოჯახებიდან. ექსპე¬რიმენტ¬ში სუბიექტები უყურებენ ვიდეოჩანაწერს მეოთხე
კლასელ გოგონაზე რომელსაც ერქვა ანა. ფილმის ჩვენების შემდეგ სუბიექტებს სთხოვდნენ ანას შეფასებას თუ
რამდენად კარგად აკეთებდა ის სკოლის საქმეებს (რამდენად წარმა¬ტებული იყო). ფილმში უჩვენებდნენ ანას
სახლში და სკოლაში. სუბიექტების ნახევარს უჩვენეს რამ ანა იყო ღარიბი ოჯახიდან, ღარიბი მეზობლობიდან და
სკოლაც მოუწყობელი იყო, რომ მისი მშობლები არ იყვნენ განათლებულები. სუბიექტების მეორე ნახევარს
უჩვენებდნენ, რომ ანას ოჯახი და მეზობლობა იყო საშუალოზე მაღალი კლასის და სკოლაც იყო კარგად
მოწყობი¬ლი, მშობლები იყვნენ უმაღლესი განათლებით.
გარდა ამისა, ზოგიერთ სუბიექტს (მხოლოდ სტერეოტიპის ექსპერიმენტული სიტუაცია) უჩვენეს ჩანაწერის
მხოლოდ პირ-ველი ნაწილი. დანარჩენ სუბიექტებს კი (სტერეოტიპი დამატებუ-ლი ტესტის პირობები) უჩვენეს
ფილმის მეორე ნაწილიც. ფილმის ამ ნაწილში აჩვენებდნენ თუ როგორ აბარებს ანა გამოცდას, როგორ პასუხობს
ის განსხვავებულ საკითხებზე. ეს იყო ხანგრძლივი გამოცდა. ანა პასუხობდა ზოგიერთ კითხვაზე სწორად,
ზოგიერთზე მცდარად - კითხვები იყო როგორც ძნელი ისე ადვილი. როგორც აღვნიშნეთ სუბიექტებს
სთხოვდნენ ანას შეფასებას.
ერთი მოსალოდნელი შედეგი შეიძლება იყოს ის, რომ სუბიექტები შეფასებისას გამოიყენებდნენ
სტერეოტიპებს, როცა მათ არ ჰქონდათ პირდაპირი მონაცემები ანას უნარების შესახებ - (ე.ი. როცა არ
უჩვენებდნენ ფილმის იმ ნაწილს, სადაც ასახუ¬ლი იყო თუ როგორ პასუხობდა ანა კითხვებზე). ამ დაშვებიდან
გამომდინარეობს, რომ სტერეოტიპები მოგვცემს განსხვავებას ანას შეფასებაში მხოლოდ სტერეოტიპების
ექსპერიმენტულ სიტუაციაში და არა სტერეოტიპები დამატებული ტესტის პირობებში. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ
შედეგები ამ მოლოდინების საწინააღმდეგო იყო. მხოლოდ სტერეოტიპის ექსპერიმენტული პირობა არ
გვაძლევდა სკოლაში ანას უნარის შეფასებას განსხვავებულად, მაგრამ განსხვავებული სტერეოტიპები ანას
შეფასებაზე გავლენას ახდენდა როცა ის კომბინირებული იყო პირდაპირ მონაცემებთან ანას უნარების შესახებ -
და ეს მიუხედავად იმისა, რომ ეს პირდაპირი მონაცემები ანას უნარე¬ბის შესახებ ყველასათვის ერთიდაიგივე
იყო.
ავტორები შემდეგნაირად ხსნიან ამ ფაქტს. მათი აზრით, ანას სოციალური კლასის ფონის ცოდნას
მოქმედებაში მოყავს სუბიექტების სტერეოტიპები სოციალური ფენისა და სასკოლო უნარების შესახებ, და
შედეგად სქემა განსაზღვრავს ანას შესახებ ვარაუდს, რომ მისი სასკოლო უნარები შეიძლება იყოს საშუალოზე
დაბლა თუ ის დაბალი სოციალური ფენიდანაა. ასეთ სიტუაციაში ავტორების აზრით სუბიექტებმა შესაძლოა არ
გააკეთონ დასკვნა, რომ ანა აკადემიურად სუსტია მისი სოციალური ფენის გამო, მაგრამ ისინი რაღაცნაირად
გუმანით მოელიან ამას. თუ ისინი არ მიიღებენ რაიმე პირდაპირ ინფორმაციას ანას შესახებ, სუბიექტები ანას არ
შეაფასებენ ამ გუმანის საფუძველზე. მაგრამ როცა სუბიექტები იღებენ მეტ ინფორმაციას, ე.ი. როცა იღებენ
პირდაპირ მონაცემებს ანას უნარების შესახებ კითხვებზე მისი პასუხებიდან, ეს სქემა-საფუძველი, გუმანი
განსაზღვრავს ანას პასუხების სელექციურ კოდირებას. სუბიექტები, რომლებმაც იციან რომ ანა არის ღარიბი
ფენიდან უფრო ახდენენ მისი მცდარი პასუხების კოდირებას, ხოლო ვინც იცოდა რომ იყო მდიდარი ოჯახიდან
ახდენდა უფრო სწორი პასუხუბის კოდირებას. ერთი სიტყვით, ერთი და იგივე მონაცემებს, - ანას მიერ
გარკვეულ კითხვაზე გაცემულ ერთი და იგივე პასუხებს, მივყავართ ანას განსხვავებულ შეფასებამდე
სელექციური კოდირების გამო.
როდესაც ნახევარი წლის შემდეგ იმავე სუბიექტებს სთხოვეს გაეხსენებინათ მათი შესრულება, აღმოჩნდა
რომ პროგრა¬მის მონაწილე სუბიექტები იხსენებდნენ უფრო მაღალ შესრულებას ვიდრე საკონტროლო ჯგუფის
წევრები. სქემა კარნახობდა, რომ პროგრამის შემდეგ შესრულება გაუმჯობე¬სებული უნდა ყოფილიყო და რასაც
კარნახობდა სქემა ის მოხდა. მაგრამ პრობლემა ის იყო, რომ რეალურად ასე არ áხდებოდა
თვით-ცნობიერება.
აქამდე ჩვენ ვიხილავდით საკითხს ჩვენს ირგვლივ არსებულ სამყაროში ინფორმაციის მიმდინარეობაზე.
ადამიანების ინტერესებში შემოდის აგრეთვე საკუთარი მე, ამიტომ მნიშვნელოვანია ყურადღების საკუთარ მეზე
ფოკუსირების თავისებურებები. მრავალი ფსიქოლოგი იკვლევდა საკუთა თავზე ფოკუსირებული ყურადღების
მიზეზებს და შედეგებს, რომელსაც უწოდებენ სელფ-ყურადღებას ან სელფ-ცნობიერებას.
სელფ-ცნობიერების უფრო რთული თეორია შემოგვთავაზეს კარვერმა და შეიერმა (ჩარვერ & შცჰაიერ, 1981).
ისინი სელფ-ცნობიერებას იხილავენ როგორც უკუკავშირის კვანძს. ისინი ვარაუდობენ, რომ სელფ-ცნობიერება
შეიცავს ჩვენი მიმდინარე სელფის ხაზგასმას ჩვენს მიზნებთან მიმართებაში და თუ საჭიროა ჩვენი ქცევის
შეცვლასაც რათა უფრო მჭიდროთ მოვარგოთ მიზნებს.
გარდა იმისა, რომ სელფ-ცნობიერება საინტერესოა თავის-თავად, მას აქვს პრაქტიკული გამოყენებაც.
საინტერესო მოსაზრებებია გამოთქმული იმაზე, თუ როგორ შეიძლება სელფ-ცნობიერების მახასიათებლები
გამოვიყენოთ ალკოჰოლიზმის, პარანოიდული აზროვნების და დაწოლის (პრესის) პირობებში შესრულების
მიმართ.
ალკოჰოლი და სელფ-ცნობიერება. რატომ იღებენ ადამიანები ალკოჰოლს? რა თქმა უნდა არსებობს ამის
მრავალი მიზეზი, მაგრამ ანალიზმა აჩვენა, რომ ყველა შესაძლებელი მიზეზის საერთო მახასიათებელია ის, რომ
ალკოჰოლი ამცირებს სელფ-ცნობიერებას. რომ ადამიანები მიისწრაფიან ღვინისაკენ ნაწი¬ლობ¬რივ ამ ფაქტის
გამო. როგორც ზემოდ აღვნიშნეთ, სელფ-ცნობიერება არის თავისთავის შედარება მიზნებთან და
სტანდარტებთან. როცა რაღაც ცუდი ხდება - სამუშაოს დაკარგვა, სასურველი ნივთის ან პირის დაკარგვა და ა.შ.,
ადამიანს უჩნდება სურვილი დაივიწყოს მარცხი და ალკოჰოლი ეხმარება ამაში. ადამიანები ხშირად ამბობენ,
რომ ალკოჰოლი ეხმარება მათ 3დაივიწყონ თავიანთი გასაჭირი4, მაგრამ ალკოჰო¬ლის ეფექტია სელფ-
ცნობიერების შემცირება. ადამიანი წყვეტს ფიქრს იმაზე, თუ როგორ აისახება გასაჭირი სელფში. როცა გვინდა
შევწყვიტოთ ჩვენი ქცევის შეჯერება სტანდარტებთან, ალკოჰოლი გვეხმარება ამის განხორციელებაში ისევ
სელფ-ცნობიერების რედუცირებით.
ჰალი და იანგი (Hულლ & Yოუნგ, 1983) ვარაუდობენ, რომ ადამიანებს რომლებსაც მაღალი სელფ-
ცნობიერების ტენდენცია აქვთ უნდა სურდეთ მეტი ალკოჰოლის მიღება მარცხის შემდეგ, რადგან თავისთავზე
ფოკუსირება მარცხის შემდეგ მტკივნე¬ულია. კვლევაში მათ მამაკაც სუბიექტებს მისცეს 10 ტესტი. კითხვები
იყო ძალიან ძნელი, ისე რომ სუბიექტები ვერ იქნებოდნენ დარწმუნებული რამდენად წარმატებით გასცეს
პასუხი კითხვებს. ამის შემდეგ სუბიექტების ნახევარს ეუბნებოდნენ, რომ მათ მიიღეს საკმაოდ მაღალი ქულები,
დანარჩენ სუბიექტებს კი უთხრეს, რომ მათ ძალიან ცუდად შეასრულეს ამოცანა. ამის შემდეგ სუბიექტები
გაჰყავთ მეორე ოთახში, თითქოს სხვა ექსპერიმენტში მონაწილეობის მისაღებად - აქ სუბიექტს სთხოვდნენ
ღვინის შეფასებას. მათ უნდა შეეფასებინათ ღვინოების სერია. ფაქტიურად მკვლევარებს აინტერესებდათ თუ რა
რაოდენობის ღვინოს დალევდნენ სუბიექტები დეგუსტაციის პროცესში. აღმოჩნდა, რომ შედეგები (თუ რა
რაოდენობის ფვინოს დალევდნენ) დამოკიდებული იყო სელფ-ცნობიერების პიროვნულ თვისებაზე, რომლის
შეფასება ხდებოდა წინასწარ. მაღალი სელფ-ცნობიერების სუბიექტები გაცილებით მეტ ღვინოს სვამდნენ მას
შემდეგ რაც ჟQ-ტესტის შესრულებისას 3მარცხი განიცადეს4. ამის მიზეზად მკვლევარები მიიჩნევენ სელფზე-
ფოკუსირებული აზროვნებიდან გაქცევის ტენდენციას.
სელფი როგორც სამიზნე პარანოიდული აზროვნებისათვის. გაზვიადებულ რწმენას, რომ გარეგანი მოვლენები
მიმართულია სელფისაკენ, ფენინგშტეინმა (Fენინგსტეინ, 1984) 3სელფი როგორც სამიზნე4, ფენომენი უწოდა. ეს
ფენომენი ნორმალურია, მაგრამ ემსგავსება პარანოიდების აზროვნებას, რომელიც ფიქრობს, რომ გარეგანი
მოვლენები მიმართულია სპეციფიკურად მისკენ. აღმოჩნდა, რომ სელფ-ცნობიერებას გარკვეული წვლილი
შეაქვს სელფი როგორც სამიზნე ფენომენში. ვთქვათ, ორმა თქვენმა ნაცნობმა, რომლებიც თვენგან გარკვეულ
მანძილზე დგანან შეგამჩნიათ, და ცოტა ხნის შემდეგ დაიწყეს სიცილი. როგორ გგონიათ, იცინიან ისინი
თქვენზე? აღმოჩნდა, რომ ადამიანებს რომლებსაც მაღალი სელფ-ცნობიერების პიროვნული თვისება აქვთ,
უფრო აქვთ ტენდენცია ჩათვალონ, რომ ეს სიცილი მათ ეხებათ. სელფი როგორც სამიზნე ფენომენის არსი იმაში
მდგომარეობს, რომ თუ ტენდენცია გაქვთ თქვენი თავი ყოველ¬თვის ყურადღების ცენტრში გყავდეთ,
ტენდენცია გექნებათ გარეგანი მოვლენები გაიაზროთ როგორც მიმართულნი თქვენსკენ.
შესრულება პრესის პირობებში - პრესის პირობებში იგუ-ლისხმება სიტუაცია, როცა ინდივიდი ძალიან
ცდილობს შეა¬სრუ-ლოს კარგად. ეს იმას ნიშნავს, რომ შესრულების შედეგებს ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს,
ეს მნიშვნელოვნება ახდენს ინდივიდზე დაწოლას, რაც შეიძლება კარგად შეასრულოს რასაც აკეთებს. ამ დროს
ინდივიდი ძალიან მონდომებულია გააკეთოს კარგად. მაგრამ შედეგი? ჩვეულებრივ არის ის რომ ადამიანი ამ
დროს 3სუნთქვაშეკრული4 ასრულებს ცუდად. კვლევები გვიჩვენებენ, რომ წნეხის პირობებში სელფ-
ცნობი¬ერება გავლენას ახდენს შესრულებაზე. პრესის პირობებში გაშეშება ნიშნავს ცუდად შესრულებას, მაშინ
როცა კარგად შესრულება ძალიან მნიშვნელოვანია.
თავი 4.
სოციალური გავლენები
კონფორმიზმი - როცა ინდივიდი ცვლის თავის ქცევას, რწმე¬ნას ან ატიტუდს არსებული სოციალური
ნორმების ზეგავლენით. ამრიგად, კონფორმიზმი განიხილება როგორც საშუალება რომ¬ლი¬თაც ჯგუფი ან
საზოგადოება აყალიბებს თავისი წევრების აქტიობას. ეს ხორციელდება იმ ფორმალური და არაფორმალუ¬რი
წესებით, რომლებიც მიუთითებენ თუ რომელია 3სწორი4 (მისა¬ღები) ქცევა.
დამთმობობა - წარმოადგენს სოციალური გავლენის უფრო პირდაპირ და პიროვნულ ფორმას.
დამთმობობასთან გვაქვს საქ¬მე როცა ინდივიდი ცვლის თავის ქცევას სხვისი მოთხოვნით.
მორჩილება - ხორციელდება სიტუაციაში სადაც ინდივიდი ცვლის თავის ქცევას სხვისი პირდაპირი
ბრძანებით. ჩვეულებ¬რივ ინდივიდს რომელიც ბრძანებას იძლევა იგულისხმევა რომ აქვს ძალა დაიმორჩილოს
სხვა, რომ მას აქვს ძალაუფლება.
კომფორმიზმი
მას შემდეგ რაც დადგინდა თითოეული სუბიექტის მოჩვე-ნებითი მოძრაობის სიგრძე, ლაბორატორიაში
საექსპერიმენტოდ შემოყავდათ სუბიექტების სამკაციანი ჯგუფი და სთხოვდნენ კიდევ ერთხელ შეაფასონ
წერტილის მოძრაობის სიგრძე. ჯგუფის წევრების შერჩევა ხდებოდა წინასწარი ცდების შედეგე¬ბის
საფუძველზე. ჯგუფში ხვდებოდა ის სუბიექტები, რომელთა შეფასება განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან. მაგ.
ერთერთ ჯგუფ¬ში გაერთიანდა სუბიექტები, რომელთა წერტილის მოძრა¬ობის სიგრძის შეფასება იყო 1, 2 და 8
დიუმი. ამჯერად ისინი წერტილის მოძრაობას აფასებდნენ რიგრიგობით. ექსპერიმენტი გრძელდებოდა
რამოდენიმე დღის განმავლობაში. ასე რომ ერთიდა¬იგივე ჯგუფს სისტემატურად უხდებოდა წერტილის
მოძ¬რა-ობის სიგრძის შეფასება. მკვლევარებს აინტერესებდათ სუბი-ექტების შეფასებები დარჩებოდა
განსხვავებული თუ ისინი შეეც-დებოდნენ შეფასებების ურთიერთ დაახლოებას. შედეგების ანალიზი აჩვენებდა,
რომ მიუხედავად იმისა რომ პირველ დღეს სუბიექტების შეფასება მკვეთრად განსხვავდებოდნენ ერთმა¬ნეთისა-
გან, მეოთხე დღეს მათი შეფასებები უკვე ერთმანეთს ემთხვეოდა. აშკარად შეიმჩნეოდა შეფასებების
ურთიერთდაახ¬ლოე¬ბის ტენდენცია, ჯგუფის ნორმების ჩამოყალიბების ტენ¬დენცია.
დაახლოებით ერთი წლის შემდეგ იგივე სუბიექტები ხელახ¬ლა მოიწვიეს იმავე ექსპერიმენტებში
მონაწილეობის მისაღებად იმ განსხვავებით, რომ ამჯერად სუბიექტებზე ექსპერიმენტი ტარდებოდა
ცალკცალკე. მკვლევარებს აინტერესებდათ სუბი-ექტების შეფასებები იქნება განსხვავებული თუ ისინი
შეეცდები-ან შეინარჩუნონ ჯგუფური ნორმები? აღმოჩნდა, რომ სუბიექტებ¬მა გამოავლინეს ჯგუფის ნორმების
შენარჩუნების ტენდენცია.
საინტერესო კვლევები განახორციელეს ჯაკობსმა და კემპ-ბელმა (ღობერტ ჟაცობს & Dონალდ ჩამპბელლ,
1961) შერიფის მიერ მიგნე-ბული ექსპერიმენტული პროცედურის გამოყენებით. მათ ავტო-კინე¬ტიკუ¬რი
ფენომენი გამოიყენეს იმის საკვლევად თუ რამდე¬ნად შეუძლია კულტურას მცდარი რწმენების განმტკიცება.
ამი¬სათ¬ვის გამოიყენეს ცრუ სუბიექტები, რომლებიც მოქმედებდნენ ექსპერიმენტატორების მითითებით.
ექსპერიმენტში სუბიექტი ცრუ სუბიექტთან ერთად აფასებდა განათებული წერტილის მოძრაობას. ცრუ
სუბიექტი მითითების თანახმად წერტილის მოძრაობას აფასებდა ნამდვილი სუბიექტის შეფასებისაგან საკ¬მა-
ოდ განსხვავებულად. თუ ნამდვილი სუბიექტი შეაფასებდა რომ წერტილი მოძრაობს 2 დიუმით, ცრუ
სუბიექტის შეფასება იყო 10 დიუმი. რამდენიმე სერიის შემდეგ ხდებოდა შეფასებების ურთიერთ დაახლოება და
საბოლოო შეფასება ხდება ის რომ წერტილი მოძრაობს დაახლოებით 5 დიუმით. ამის შემდეგ ცრუ სუბიექტს
ცვლიდნენ ნამდვილი სუბიექტით. ასეთ სიტუაციაში ჯგუფის ნორმა აგრძელებდა მოქმედებას. ამის შემდეგ
შემცვ¬ლელ სუბიექტს ისევ ცვლიდნენ ახალი სუბიექტით და ა.შ. ხორცი-ელდებოდა სუბიექტის ჩანაცვლება
რამდენიმე სერიაში. მკვლევარებს აინტერესებდათ რომელ შეცვლამდე შეინარ¬ჩუნებდა ჯგუფი თავის
შეფასებას. აღმოჩნდა, რომ ილუზორული შეფასების ჯგუფის ნორმა შენარჩუნებულ იქნა სუბიექტების მეხუ¬თე
ჩანაცვლებამდე. კვლევის ავტორების დასკვნაა ის რომ ადამიანები გაუცნობიერებლად ხდებიან კულტურული
სიცრუის გავრცელების მონაწილენი.
ს. აშის ექსპერიმენტი. აში დაინტერესდა საკითხით, კონფორ¬მულობას მხოლოდ მაშინ იჩენს ადამიანი როცა
სიტუაცია ორაზროვანია, როცა სუბიექტები არ არიან დარწმუნებულნი თავი¬ანთ შეფასებაში, თუ მაშინაც
გამოავლენს მას როცა სტი-მული არაორაზროვანია და ინდივიდი დარწმუნებულია თავის შეფასებაში?
1 2 3
ფიგ. 6-1.
აჩვენებენ აგრეთვე ცალკე დახაზულ ერთ ხაზს - (ეტალონური ხაზი) რომელიც აშკარად ჩანს რომ შესაფასებელი
სამი ხაზი¬დან ერთერთის ტოლია და დანარჩენი ორიდან აშკარად გან¬სხვა¬ვდება. სუბიექტებს ევალებათ
მიუთითონ ეტალონური ხაზი შესაფასებელი ხაზებიდან რომელი ხაზის ტოლია. უნდა მიუთი-თონ ხაზის
ნომერზე. სუბიექტებს უნდა ეპასუხათ რიგრიგობით იმისდა მიხედვით როგორ იჯდნენ. სუბიექტები კი ისე
დასვეს, რომ ნამდვილ სუბიექტს უნდა ეპასუხა სხვების პასუხების მოს¬მე-ნის შემდეგ. რადგან ხაზებს შორის
განსხვავება აშკარა იყო, ჩვეულებრივ პასუხებში არ იყო განსხვავება. ყოველი შეფასების შემდეგ სუბიექტებს
შესაფასებლად უჩვენებდნენ ხაზების ახალ წყებას. ხაზების ახალი წყების შემოტანა შესაფასებლად ხდებო¬და
სისტემატურად. მაგრამ, ხაზების ზოგიერთი წყების შეფა¬სები¬სას ხდებოდა, ნამდვილი სუბიექტის
თვალსაზრისით, უც¬ნაური რამ, პირველი სუბიექტი ხაზის სიგრძეს აფასებდა აშკა¬რად მცდარად. მაგ. ფიგ. 1-ის
შემთხვევაში მიუთითებდა, რომ ეტალონური ხაზი შესაფასებელი ხაზებიდან პირველი ნომერი ხაზის ტოლი
იყო. უცნაურობას აძლიერებდა ის, რომ სხვებიც რიგრიგობით იმეორებდნენ იმავე შეცდომას. ბოლოს დადგა
ნამდვილი სუბიექტის ჯერი. და ასეთი რამ ექსპერიმენტების სერიებში ხშირად მეორდებოდა. მიუხედავად მისი
გაოცებისა და მიუხედავად იმისა, რომ ნამდვილი სუბიექტები აშკარად ხედავდ¬ნენ, რომ სხვები მცდარად
პასუხობდნენ, ხშირად თვითონაც მცდარ პასუხებს იძლეოდნენ. საბოლოო ჯამში ასეთ კომფლიქ¬ტურ
სიტუაციაში მართალია ყველა სუბიექტი არ ავლენდა კონფორ-მულობას, მაგრამ სუბიექტების სამი მეოთხედი
თავის პასუხებში ერთხელ მაინც ეთანხმებოდა მცდარ შეფასებას, ე.ი. ავლენდა კონფორმულობას. ეს ნიშნავს,
რომ პასუხების 63%-არ ექვემდებარებოდა კონფორმიზმის გავლენას, ხოლო პასუხების 37% კონფორმული იყო.
მრავალ სიტუაციაში, არსებობს დაწერილი თუ დაუწერელი წესები, რომლებიც მიუთითებენ თუ როგორ უნდა
მოვიქცეთ. ესენი ცნობილია როგორც სოციალური ნორმები - და როგორც წესი ისინი ზუსტი და ნათელია.
სახელმწიფო ფუნქციობს კონსტიტუციით, დაწერილი კანონებით და კოდექსებით. საზო-გადო¬ებრივი
ინსტიტუტები მოქმედებენ გარკვეული დაწერილი ნორმებით, რომელიც არეგულირებს მათი წევრების ქცევებს.
აშის კვლევები აჩვენებენ კონფორმულობის ტენდენციებს. თუმცა კვლევითი მონაცემები მიუთითებენ აგრეთვე
რომ კონფორ-მულობა არ ვლინდება ერთიდაიგივე ხარისხით ყველა სიტუაციაში ან ყველა ჯგუფებსა და
ინდივიდებში. ეს ფაქტი სვამს საკითხს, რა ფაქტორები განსსაზღვრავენ იმას, თუ რა ხარისხში ექვემდებარება
ინდივიდი კონფორმულობას? მიუთითე-ბენ ცვლადებზე, რომლებიც გავლენას ახდენენ ტენდენციის
ინტენსიობაზე, ესენია ჯგუფის შეჭიდულობა, ჯგუფის სიდიდე, სოციალური მხარდაჭერის არსებობა-
არარსებობა და სქესი.
ჯგუფის სიდიდე და კონფორმულობა. თითქოსდა ლოგიკური იყო დაშვება, რომ რაც უფრო მეტი რაოდენობა
მოქმედებს ერთნაირად, ან ამტკიცებს გარკვეულ მოსაზრებას, მით უფრო დიდი იქნება ალბათობა ჩვენც ისე
გავაკეთოთ. მაგრამ ჯგუფის სიდიდესა და კონფორმულობას შორის დამოკიდებულება უფრო რთული
აღმოჩნდა. კვლევითი მონაცემები მიუთითებენ, რომ კონფორმულობისაკენ დაწოლა, დამორჩილების
ტენდენცია, იზრ¬დე¬ბა 5 კაციან ჯგუფებამდე, და ამის შემდეგ ჯგუფის ზომის ზრდა ძალიან მცირე დამატებით
ეფექტს იძლევა. ამის ერთერთ მიზეზად თვლიან იმას, რომ ჯგუფის სიდიდის ზრდა 5 წევრის ზემოთ, შეიძლება
წარმოშობს საიდუმლო გარიგების არსებობის შესახებ ეჭვს. ე.ი. შეიძლება ჯგუფის წევრმა, რომელზეც გავლე-ნას
ახდენს ჯგუფი, დაასკვნას, რომ ჯგუფის წევრები არ გამო-ხატავენ ინდივიდუალურ თვალსაზრისს.
ამ ფენომენის განსხვავებული ახსნა შემოგვთავაზა ლატანემ (Bიბბ Lატანე, 1981). მისი აზრით სოციალური
გავლენის ზრდა დამოკიდებულია ჯგუფის სიმჭიდროვეზე და ზომაზე. ჯგუფის ზომის ზრდასთან ერთად
მცირდება თითოეულ წევრზე გავლენა. მაგ. ერთერთ კვლევაში უნივერსიტეტის სტუდენტებს სთხოვეს
გაერჩიათ ერთი სასამართლო საქმე. სანამ გამოიტანდნენ თავიანთ განაჩენს სტუდენტებს უჩვენეს ამ საქმის
ოთხი ცრუ სუბიექტის მიერ განხორციელებული გარჩევა. როდესაც ცრუ სუბიექტები წარმოდგენილი იყვნენ
როგორც ორი დამოუკი¬დებელი ჯგუფი, მათი მოქმედებები ნამდვილ სუბიექტებში მეტ კონფორმულობას
იწვევდა, ვიდრე როცა ოთხივე ერთად წარმოდ¬გენილი იყო როგორც ერთი ჯგუფი. ასევე ორი ჯგუფი შემდგარი
სამ-სამი ინდივიდისაგან იწვევდა მეტ კონფორ¬მულობას ვიდრე ექვსი ინდივიდისაგან შემდგარი ერთი ჯგუფი.
ხოლო სამი ჯგუფი ორ-ორი ინდივიდისაგან შემდგარი გაცი¬ლებით მეტ კონფორმიზმს იწვევდა.
საინტერესო ახსნა შემოგვთავაზა ამ ფაქტისა ტანფორდმა და პენროდმა (თანფორდ, Pენროდ, 1984). მათი
აზრით, თავიდან ყოვე¬ლი ინდივიდი რომელიც ემატება ჯგუფს იძლევა უფრო დიდ წანაზარდს
კონფორმულობისკენ დაწოლაზე, მაგრამ მერე ფუნქ-ცია სწორდება ისე, რომ ყოველი დამატებითი წევრის სოცი-
ალური გავლენის ტოტალურ ოდენობას გაცილებით ნაკლებს უმატებს ვიდრე წანმასწრები. ავტორები
გვთავაზობენ ე.წ. სოციალური გავლენის მოდელს - (შოციალ ინფლუენცე Mოდელ - შიM) - მათი აზრით,
ჯგუფის ზომასა და კონფორმულობას შორის კავშირი - თუ მათ ხ და ყ ღერძზე გამოვხატავთ, მიიღებს შ ფორმას.
ე.ი. მრუდი თაავიდან მაღლა მიიწევს და შემდეგ სწორდება.
შIM მოდელი აგრეთვე გვთავაზობს, რომ როცა სოციალური გავლენის სამიზნეთა რაოდენობა იზრდება,
ფუნქცია ჯგუფის სიდიდის კონფორმულობასთან მიმართებაში იქნება სწორი. ე.ი. როცა ჯგუფი რაოდენობაში
იზრდება, მისი გავლენა რამო¬დენიმე წევრზე ნაკლები იქნება, ვიდრე მისი გავლენა ერთადერთ წევრზე.
ავტორები თვლიან, რომ შIM მოდელი უზრუნველყოფს საუკეთესო აღწერას თუ როგორ იცვლება სოციალური
გავლენა ჯგუფის სიდიდისა და გავლენის სამიზ¬ნეზე ინდივიდების რაოდენობასთან ერთად.
ჯგუფის ერთსულოვნების ეფექტი. აშის (და ბევრი სხვა) კვლევებში სუბიექტებზე დაწოლა ხდებოდა
ერთსულოვანი ჯგუ-ფის პოზიციებიდან. ასეთ პირობებში ძნელია წინააღმდეგობა გაუწიო სოციალურ
ზეგავლენას. რა მოხდება როცა ასეთი დაწოლისას სუბიექტი აღმოაჩენს თუნდაც ერთ მოკავშირეს? ე.ი. არსებობს
ინდივიდი, რომელიც მის აზრს იზიარებს. კვლევითი მონაცემები ადასტურებენ, რომ ასეთ შემთხვევაში
კონფორ¬მულო-ბა მკვეთრად მცირდება.
დადასტურება ჯგუფის ერთსულოვნების ეფექ¬ტისა მიღებულ იქნა ორი დამატებითი ფაქტიდან. პირველი
- კონფორ¬მულობა შემცირდა მაშინაც კი როცა ის ერთი მოკავ¬შირე რომელიც არღვევდა უმრავლესობის
ერთსულოვნებას არ იყო კომპეტენტური მოცემულ სიტუაციაში. მაგ. ერთერთ კვლე¬ვა¬ში რომელიც ეხებოდა
ვიზუალურ შეფასებას, კონფორმულობა მცირდებოდა მიუხედავად იმისა, რომ მხარდამჭერი, რომელიც
არღვევდა უმრავლესობის ერთსულოვნებას მოთავსებული იყო სქელი მინის ტიხარს მიღმა და არ ქონდა ნანახი
ხელოვნური სტიმული. მეორე ფაქტი კი იყო ის, რომ კონფორმულობა მცირ¬დე¬ბოდა მაშინაც კი, როცა იმ ერთი
ინდივიდის შეფასება განსხვავ¬დებოდა სუბიექტის შეფასებისაგან, მაგრამ განსხვავ¬დებო¬და უმრავლესობის
შეფასებისგანაც. ე.ი. მნიშვნელობა ქონდა იმას, რომ ის არღვევდა უმრავლესობის ერთსულოვნებას.
ამრიგად, აღმოჩნდა, რომ სოციალური მხარდაჭერის ნების-მიერი ფორმა შეიძლება სასარგებლო იყოს
სოციალური დაწო-ლისადმი წინააღმდეგობის თვალსაზრისით. ამასთან, შეიძლება დავიჭიროთ განსხვავება
სოციალური მხარდაჭერის განსხვავე¬ბულ ფორმებს შორის. მაგ. აღმოჩნდა, რომ მხარდაჭერა მანამდე, სანამ
კონფორმულობისაკენ დაწოლა გაიზრდება უფრო ეფექ¬ტურია, ვიდრე მხარდაჭერა მას შემდეგ, რაც დაწოლა
უკვე ხორციელდება. იმის ცოდნა, რომ ვიღაცა ინაწილებს თქვენს თვალსაზრისს გეხმარებათ საკუთარი
შეფასებისადმი ნდობის განმტკიცებაში და ამდენად ზრდის ჯგუფის დაწოლისადმი წინააღმდეგობის გაწევის
უნარს. მხარდაჭერა ადამიანს სოცი¬ალურ სიმამაცეს მატებს. ამ ფაქტს მთელ რიგ ცხოვრებისეულ სოციალურ
სიტუაციებში აქვს მნიშვნელოვანი ნაგულისხმევი აზრი. თუ თქვენ აღმოჩნდებით სიტუაციაში, რომელშიც
კონფორ¬მულობისაკენ დაწოლა იზრდება და გრძნობთ, რომ საჭიროა წინააღმდეგობის გაწევა, პირველ რიგში
უნდა სცადოთ გულახდილად ილაპარაკოთ რამდენადაც შეიძლება სწრაფად. რაც უფრო მალე გააკეთებთ ამას,
მით უფრო დიდია შანსი შემოიერთოთ რომელიმე სხვა და ამით მეტია შანსი წინააღმდე¬გობა გაუწიოთ
დაწოლას.
კონფორმიზმის საფუძვლები
ცხადია პასუხი არ არის მარტივი. კონფორმულობას ალბათ მრავალი ფაქტორი განსაზღვრავს, მაგრამ მათ
შორის განსა-კუთრებით მიუთითებენ ადამიანის ორ ბაზისურ მოთხოვნილე-ბაზე: სურვილი მოსწონდეს სხვებს
და სურვილი იყოს სწორი (ჟნსკო, 1985)
სურვილი მოსწონდე სხვას - ანუ როგორც მას უწოდებენ ნორმა¬ტული გავლენა. კონფორმიზმი, რომელიც
ემყარება ადა-მიანის სურვილს დააკმაყოფილოს სხვების მოლოდინები, რო¬გორც წესი იმიტომ, რომ მოიპოვოს
აღიარება. როგორ გამო¬ვიწვიოთ სხვა ინდივიდები, რომ მოვწონდეთ ჩვენ? ალბათ ესაა სოციალური
ურთიერთობის ერთერთი მუდმივი საზრუნავი. რო¬გორც მოწონების ფენომენის განხილვისას აღვნიშნეთ,
მრავალი სტრატეგია არსებობს საამისოდ. ერთერთი მათგანი იყო მსგავ¬სე¬ბა. ადამიანები ბავშვობიდან
სწავლობენ, რომ დათანხმება ადა-მიანებისადმი, რომლებიც ჩვენს ირგვლივ არსებობენ, მოიქცე ისე როგორც
ისინი აკეთებენ ან მოელიან ჩვენგან, განსაზღვ¬რავს იმას რომ ჩვენ მოვწონდეთ. მშობლები, მასწავლებლები,
მეგობრები, ხშირად უცნობებიც გვასაჩუქრებენ პრიზებით და მოწონებით როცა ასეთ მსგავსებას ვამჟღავნებთ.
ამდენად, ერთი მნიშვნელოვანი მიზეზი, რომ კონფორმულები ვართ არის მარტი-ვი: ჩვენ ვსწავლობთ, რომ თუ
ასე მოვიქცევით მივიღებთ მოწო-ნებას და აღიარებას სხვებისაგან, რაც ასე ძლიერ გვსურს. კონფორ¬მულობა,
რომელიც მომდინარეობს ამ წყაროდან ცნობი-ლია როგორც ნორმატული სოციალური გავლენა, რადგან ის
გულისხმობს საკუთარი ქცევის შეცვლას რათა მოერგო სხვების მოლოდინებს, სოციალურ ნორმებს.
სურვილი იყო სწორი - ანუ ინფორმაციული სოციალური გავლენა. მთელი რიგი საკითხების მიმართ ჩვენ არა
გვაქვს საშუალება ვიცოდეთ თუ რამდენად სწორი ვართ. მაგ. როგორ შეგვიძლია დავადგინოთ თუ რამდენად
ზუსტია ჩვენი განსხვა-ვებული პოლიტიკური შეხედულებები ან როგორ გადავწყვიტოთ როგორი სახის
ტანსაცმელია მოდური და მიმზიდველი? არ არსებობს მუდმივი მოხერხებული ტესტები ან გამზომი ხელსაწ¬ყო
მათ დასაზუსტებლად. მიუხედავად ამისა ჩვენ ძლიერი სურ¬ვი¬ლი გვაქვს ვიყოთ 3სწორი4 ასეთ საკითხებში. ამ
დილემის გადა¬წყვეტა კი საჭიროა. რათა ვუპასუხოთ ასეთ კითხვებს ან თუნ¬დაც მოვიპოვოთ ინფორმაცია მათ
შესახებ, მივმართავთ ხალხს. ჩვენ ვიყენებთ მათ აზრს, მათ აქტიობებს, როგორც სახელმ¬ძღვანელოს საკუთარი
აზრისა და მოქმედებისათვის. კონფორ¬მულობის ეს მეორე წყარო ცნობილია როგორც ინფორ¬მაციული
სოციალური გავლენა და ამავე დროს ის წარმოად¬გენს ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილს. უამრავ
სიტუ¬აციაში ჩვენ ვარჩევთ აქტიობას და აზრს რომელიც სხვების აქტობის და აზრების მსგავსია და ამას იმიტომ
ვაკეთებთ, რომ დარწმუნებული ვიყოთ ჩვენს სისწორეში,
ეს ორი ფაქტორი - ძლიერი სურვილი ვიყოთ მოწონებული (ნორმატული სოციალური გავლენა) და ვიყოთ
სწორი (ინფორ-მაციული სოციალური გავლენა) გვიბიძგებს კონფორმულობა და არა დამოუკიდებლობა იყოს
ჩვენი ქცევის სტანდარტული მანე¬რა. სოციალურ იმიჯზე ზრუნვა, შედეგად გვაძლევს ნორმატულ ზეგავლენას,
ხოლო სურვილი ვიყოთ სწორი წარმოშობს ინფორ-მაციულ ზეგავლენას.
პიროვნება. საღი აზრით თითქოსდა მართებული იქნება დავუშ¬ვათ, რომ ინდივიდი რომელსაც აქვს
დაბალი საკუთარი ღირსების გრძნობა ან რომელსაც აქვს სოციალური მოწონების მიღების მაღალი დონე,
კონფორმულობის უფრო მაღალ დონეს გამოავლენენ ვიდრე მაღალი საკუთარი ღირსების ან დაბალი
სოციალური მოწონების მოთხოვნილების მქონე ადამიანები. შეიძ-ლება ვიფიქროთ, რომ ექსტერნალური
ლოკუსÊკონტროლის მქონე ინდივიდები უფრო კონფორმულები იქნებიან ვიდრე ინტერ-ნალური ლოკუს
კონტროლის ინდივიდები. მაგრამ აღმოჩნ¬და, რომ საღი აზრი ამ შემთხვევაში ცდება. უმრავლესობა კვლევებისა
ამტკიცებს, რომ ზეგავლენაზე ინდივიდების კონ¬ფორ¬მული ან არაკონფორმული რეაქცია არსებითად უფრო
სიტუ¬აციის თავისებურებებზეა დამოკიდებული და არა პიროვ¬ნულ მახასიათებლებზე. ამაზე მიუთითებს
1960-იან და 1970-იან წლებში ჩატარებული ექსტენსიური კვლევები, რომლებიც მიზ¬ნად ისახავდნენ პიროვნულ
მახასიათებლებსა და კონფორმიზმს შორის კავშირის კვლევას. ამ ორ ცვლადს შორის დადასტურდა ძალიან
სუსტი ურთიერთკავშირი.
1980-იან წლებში იდეამ, რომ პიროვნულ მახასიათებლებს არა აქვთ მნიშვნელობა, გაამძაფრა მკვლევარების
ინტერესი და დაიწყეს ინტენსიური ძიება იმ პირობებისა, რომელშიც პიროვ-ნული თვისებების ცოდნა
ბოლოსდაბოლოს შესაძლებლობას მოგვ¬ცემს ვიწინასწარმეტყველოთ ინდივიდის ქცევა. კვლევის შედეგები არც
თუ ისე იმედის მომცემი აღმოჩნდა. კვლევითი მონაცემების ანალიზიდან გაკეთდა ზოგადი დასკვნა საერთოდ
პიროვნული თვისებებიდან ქცევის წინასწარმეტყველების შესა¬ხებ, რომ მართალია შინაგანი ფაქტორების
ცოდნა (ატიტუდები, დისპოზიციები) იშვიათად გვაძლევენ სპეციფიკურ სიტუაციაში ქცევის ზუსტად
პროგნოზირების შესაძლებლობას, ის შესაძლე-ბელს ხდის, სიტუაციების გარკვეულ ერთიანობაში, ვიწინასწარ-
მეტყველოთ ინდივიდის გასაშუალებული ქცევა. ამით ხაზგას-მულია ის, რომ ძნელია ინდივიდის ქცევის
წინასწარმეტყველება ცალკეულ სიტუაციაში. უფრო მეტი ალბათობით შეიძლება განვსაზღვროთ
კონფორმიზმის საშუალო დონე სიტუაციის სიმ-რავ¬ლეში ვიდრე მოცემულ კონკრეტულ შემთხვევაში.
კულტურა. აღმოჩნდა, რომ კულტურა გავლენას ახდენს იმა-ზე, თუ რამდენად კონფორმულები იქნებიან
ადამიანები. აშის ექსპერიმენტები გაიმეორეს რამოდენიმე ქვეყანაში და აღმოჩნდა, რომ უმეტეს შემთხვევაში
კონფორმიზმის დონე ერთმანეთს ემთხვე¬ოდა: ლიბანში 31%, ჰონკონგში 32%, ბრაზილიაში 34%, მაგრამ
ზიმბაბვეში 51% - ე.ი. კულტურაში სადაც არაკონფორ-მულობა ისჯება კონფორმულობის დონე მაღალი იყო.
ამასთან ისიც დადასტურდა, რომ შეიძლება კულტურა შეიცვალოს. მაგ. აშის ექსპერიმენტების გამეორებამ
დიდი ბრიტანეთის, კანადის და აშშ-ს სტუდენტებთან აჩვენა, რომ ადრე ჩატარებულ კვლე¬ვებ¬თან შედარებით
შედეგები განსხვავებული იყო - კერძოდ კონფორმულობის უფრო დაბალ დონეს აჩვენებდნენ. საბოლოო
დასკვნა, რომელსაც უჭერენ მხარს მკვლევარები არის ის, რომ: კონფორმიზმი მეტნაკლებად უნივერსალური
ფენომენია, მაგრამ მისი გამოხატვის ფორმები იცვლება კულტურიდან კულტურამდე. ევროპული და
ამერიკული კულტურა აქეზებენ ინდივიდუალურობას. აზიური კულტურა და მესამე სამყაროს ქვეყნების
კულტურა უფრო კოლექტივიზმისაკენ იხრებიან. კვლევები ადასტურებენ, რომ კულტურული ღირებულებები
გავლენას ახდენენ კონფორმიზმის დონეზე. კოლექტივისტური ქვეყნის ადამიანები სხვისაგან გავლენის უფრო
მიმღებნი არიან ვიდრე ინდივიდუალისტური კულტურის ქვეყნის მცხოვრებლები.
უმცირესობის გავლენა
აქამდე ჩვენ ვიხილავდით კონფორმულობას როგორც უმრავ-ლესობის უმცირესობაზე ზეგავლენას.
უმრავლესობა ახორ-ციელებს გავლენას და უმცირესობა პასიურია, განიცდის ზე-გავლენას. უმეტეს შემთხვევაში
ეს ასეცაა. მაგრამ ხშირია შემ-თხვევა როცა უმცირესობა ახდენს გავლენას უმრავლესობაზე. მაგ. ისეთი
გიგანტები მეცნიერებაში როგორიცაა გალილეი, პასტერი, ფროიდი აღმოჩნდნენ დიდი და ურიცხვი
უმრავ¬ლესობის წინაშე, რომლებიც უარყოფდნენ მათ თეორიებს და იდეებს. მაგრამ გარკვეული დროის შემდეგ
მათი თვალსაზრისი თანდათანობით მიღებულ იქნა უმრავლესობის მიერ. ასევე ითქმის რეფორმატორულ მცირე
ჯგუფების მიმართ, რომლებიც ხშირად თავიანთი შეუპოვარი აქტიობით წარმატებებს აღწევენ ღრმად ჩამჯდარი
ატიტუდებისა და ღირებულებების შეცვლაში. ასეთი ფაქტები გვარწმუნებენ, რომ უმცირესობა ყოველთვის არ
არის უსუსური დიდი და ერთსულოვანი უმრავლესობის წინაშე. ხშირად ისინი ახერხებენ დაძლიონ
უთანხმოება და გაიტანონ თავიანთი თვალსაზრისი. ბოლოსდაბოლოს დადგა საკითხი უმრავლესობის
3ყოვლისშემძლეობის4 შესახებ და ბოლო ოცი წლის განმავლობაში გაჩნდა სიახლეები კონფორმიზმის კვლე¬ვებ-
ში, საფუძველი ჩაეყარა უმცირესობის უმრავლესობაზე გავ¬ლე¬ნის კვლევებს.
ახალი მიდგომის ერთერთი დამწყები იყო ფრანგი ფსიქო-ლოგი სერჟ მოსკოვიჩი. თავის ადრინდელ
ექსპერიმენტებში მოს-კოვიჩმა და მისმა კოლეგებმა (Mოსცოვიცი, Lოგე & Nაიფფრეცჰაუხ, 1969) გამოიყენეს აშის
ტიპის კონფორმულობის პარადიგმა იმ გან-სხვავებით, რომ უმრავლესობა იყო გულუბრყვილო სუბიექტი და
უმცირესობა ცრუ სუბიექტი. სუბიექტებს უჩვენებდნენ არა-ორაზრო¬ვან ფიზიკურ სტიმულს, სახელდობრ
ფერების სლაი¬დებს. ამ კვლევაში 6 წევრიან ჯგუფს სთხოვდნენ სლაიდის ფე¬რის შეფასებას. ფაქტიურად ყველა
სლაიდი იყო ცისფერი იცვლე¬ბოდა მხოლოდ მათი განათების ხარისხი. საკონტროლო 6 კაციანი ჯგუფი ყველა
სლაიდს უშეცდომოდ აფასებდა როგორც ცისფერს. ექსპერიმენტულ ჯგუფში ორი ცრუ სუბიექტი მუდმი¬ვად
ცისფერ სლაიდს აფასებდა როგორც მწვანეს. სუბიექტებს წინასწარ უთხრეს, რომ ჯგუფის წევრებს ქონდათ
ნორმალური მხედველობა, ასე რომ უმცირესობის პასუხი 3მწვანე4 არ მიე¬წერებობდა მათ ფერთა სიბრმავეს.
უმცირესობის გავლენით დაახ¬ლოებით სუბიექტების მესამედი მიუთითებდა, თუნდაც ერთხელ მაინც, რომ
სლაიდი იყო 3მწვანე,” საერთოდ ყველა შე¬ფა¬სე¬ბის 8 პროცენტი სლაიდის მწვანედ შეფასება იყო. ე.ი.
უმცი¬რესობის აზრს ქონდა მნიშვნელოვანი გავლენა უმრავ¬ლესობაზე.
მოსკოვიჩის გამოკვლევებმა ბიძგი მისცა ახალ გამოკვლე¬ვებს სოციალური გავლენის სფეროში. დაიწყეს იმ
ფაქტების ძიება, რომლებიც განსაზღვრავენ უმცირესობის გავლენის ეფექ¬ტურობას. თვითნონ მოსკოვიჩმა
იკვლია უმცირესობის ქცევი¬სეული სტილის მნიშვნელობა.
უმცირესობის ქცევის სტილი. რომ გახდეს ეფექტური, უმცი¬რესობა თავის ქცევებში უნდა იყოს
კონსისტენტური და ძალის მქონე. ქცევის ასეთი სტილი უმრავლესობის მიერ განიხილება როგორც
უმცირესობის თავის პოზიციაში დარწმუნებულობის და გარკვეულობის მაჩვენებელი. შესაძლებელია
კონსისტენტური უმცირესობა ნაკლებ მიმზიდველი ჩანდეს ვიდრე უმრავლესობის წევრები, მაგრამ
მნიშვნელოვანია ის, რომ ჩნდება ტენდენცია ისინი აღქმული იქნან როგორც უფრო კომპენტენტურები და
პატი¬ოსნები. როცა უმცირესობა ყოველთვის დაჟინებით იცავს თავის პოზიციას, შესაძლოა უმრავლესობა
იწყებს დაეჭვებას თავის თვალსაზრისზე. ბოლოსდაბოლოს შესაძლოა უმრავ¬ლესო¬ბის რომელიმე წევრი
ცვლის თავის პოზიციას უმცი¬რესობის პოზიციის მიმართულებით. თუ უმრავლესობის საჭირო რაოდენობა
შეცვლის თავის თვალსაზრისს, უმცირესობა შეიძ¬ლება გარდაიქმნას ახალ უმრავლესობად.
კვლევები ახდენენ აგრეთვე ახალი ფაქტორების იდენტი-ფიცირებას, რომლებიც უმცირესობის გავლენის
ეფექტურობას განსაზღვრავენ: პირველი, უმცირესობა უფრო გავლენიანი იქნე¬ბა თუ შეძლებს უმრავლესობის
თვალსაზრისის უარყოფას; მეორე, უმცირესობა უფრო ეფექტურია, როცა მათი ქცევისეული სტილი
ლოგიკურად კონსისტენტურია, მაგრამ არა 3რიგიდული4, ე.ი. როცა უმცირესობა აღქმულია რომ აქვთ კარგად
განსა¬ზღვრული პოზიცია, მაგრამ აქვთ პოზიციის პრეზენტაციის ფლექსიური სტილი. მესამე, სოციალური
კონტექსტის მნიშვნე¬ლობა. მაგ. სექსუალური კონსერვატიზმის ეპოქაში სექსუალური თავისუფლების მტკიცება
ნაკლებ ეფექტური იქნება ვიდრე უმცირესობას დაიწყო მტკიცება სექსუალურ შეზღუდულობაზე. და ბოლოს,
უმცირესობა უფრო ეფექტური იქნება, თუ ისინი ჯგუფის უმრავლესობას ემსგავსებიან მრავალ სხვა საკითხებში
გარდა იმ კონკრეტული ქცევისა და ატიტუდებისა, რომელსაც ეხება საკითხი. მაგ. როცა რესპუბლიკური
პარტიის წევრი ცდი-ლობს დაარწმუნოს სხვა რესპუბლიკელები შეცვალონ თავიანთი საგარეო პოლიტიკა (ე.ი.
ე.წ. ჯგუფის შიდა უმცირესობა), უმრავლესობას ემსგავსება სხვა დანარჩენ ატიტუდებსა და რწმენებში გარდა ამ
ერთი საკითხისა, მეტი შანსი აქვს გავლენა მოახდინოს ვიდრე როცა დემოკრატიული პარტიის წევრი ცდილობს
რესპუბლიკელებს შეაცვლევინოს საგარეო პოლიტიკა. ეს იქნება სიტუაცია სადაც უმცირესობა აღმოჩნდება
ორმაგ უმცირესობაში (ჯგუფის გარე უმცირესობა), როგორც საერთოდ პოლიტიკური ორიენტაციით ისე საგარეო
პოლიტიკის საკითხზე. ასეთ სიტუაციაში რესპუბლიკელს მეტი აქვს შანსი გავლენისა ვიდრე დემოკრატს
(რომელიც ორმაგ უმცირესობაშია). ამრიგად, უმცირესობა უფრო გავლენიანია, როცა მისი პოზიცია მიღე-ბულია
როგორც სერიოზული და დანახულია, რომ გამოხატავს კომპეტენტურობას და გარკვეულობას. ნაკლებად
ეფექტურია, რო-ცა დანახულია როგორც აქცენტოფილი, დემაგოგიური და სელფ-დაცვითი. ე.ი. ჩანს, რომ
ხელსაყრელ პირობებში შეთან¬ხმე¬ბულ კონსისტენტურ უმცირესობას შეუძლია გამოიწვიოს საკმა¬ოდ დიდი
უმრავლესობის თვალსაზრისის შეცვლა.
ზოგიერთის აზრით (Lეტანე & ჭოლფ, 1981; თანფორდ & Pენროდ, 1984), როგორც უმრავლესობის ისე
უმცირესობის გავლენები - წარმო¬ად-გენს ერთიდაიგივე საფუძვლად მდებარე პროცესის გამოვლე¬ნას. მათ
შორის განსხვავება უფრო რაოდენობრივია ვიდრე თვისობრივი. არსებობს კვლევები რომლებიც ადასტურებენ
ამ პოზიციას.
მეორეს მხრივ, მოსკოვიჩი (და სხვა მკვლევარებიც) ვარაუ¬დობს, რომ უმრავლესობის და უმცირესობის
გავლენებს შორის არსებობს თვისობრივი განსხვავება. მაგ. მას მიაჩნია, რომ უმრავ-ლესობის გავლენას ხშირად
მივყავართ ღია ქცევის შეც¬ვლამ¬დე, მაგრამ ის აუცილებლობით არ იწვევს ატიტუდის შეცვლას. ამისგან
განსხვავებით უმცირესობის გავლენას უფრო მივყავართ ატიტუდის შეცვლამდე, აზრის შეცვლამდე. ბოლოს,
გვინდა მივუთითოთ ერთ ეფექტზე. უმცირესობაში ყოველთვის იგულისხმება, რომ ისინი რაღაც
მახასიათებლებით გადახ¬რილები არიან უმრავლესობისაგან. ამდენად თითქოსდა უმცი¬რესობა არღვევს
ჯგუფის ურთიერთქმედების ჰარმონიას, მაგრამ ამ შეუთანხმებლობამ შეიძლება მნიშვნელოვანი სიკეთე
მოუ¬ტანოს ჯგუფს. კვლევები აჩვენებენ (Nემეტჰ, 1992), რომ უმცი¬რესობამ შეიძლება მიზეზობრივად
განსაზღვროს ჯგუფის უმრავ¬ლესობის უფრო საგულდაგულო ჩაფიქრება საკითხზე, რომ ჯგუფმა სცადოს
განიხილოს შესაძლებელი ახსნის ან ახა¬ლი სიტუაციის ფართე განსხვავებულობები. ერთი სიტყვით,
უმცირესობის აზრის გამოხატვას ზოგჯერ შეუძლია გააუმჯობე¬სოს ჯგუფის ფუნქციონირება.
მიყოლა (დამთმობობა)
კონფორმიზმი წარმოადგენს სოციალური ზეგავლენის ერთ¬ერთ სახეს. ჩვენ ვისაუბრეთ იმაზე, თუ როგორ
შეიძლება ვაიძუ¬ლოთ ადამიანები დაემორჩილონ ჯგუფის ერთსულოვნებას, მიუ¬თი¬თეთ იმ ფაქტორებზე,
რომლებიც განსაზღვრავენ კონფორმიზ¬მის დონეს. მაგრამ ყველაფერი ეს ეხება არა პირდაპირ ზე¬გავლე¬ნას.
ამჯერად საუბარი გვექნება იმ სოციალურ ფაქტო¬რებ¬ზე, რომლებსაც ძალუძთ პირდაპირ მოახდინონ
ზეგავლენა იმაზე, თუ როგორ მოიქცევა ადამიანი. საუბარია დამთმობობაზე.
მოთაფვლა - როგორც ადრე აღვნიშნეთ ადამიანებს აქვთ ძლიერი სურვილი მოსწონდეს სხვას - შეიძლება ეს
მოტივი განსხვა¬ვებული წყაროებიდან მომდინარეობდეს, მაგრამ ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვანია იმის
გაცნობიერება, რომ თუ სხვას მოვწონვართ, მაშინ მათ ექნებათ მეტი სურვილი კეთილი საქმე-ები აკეთონ
ჩვენთვის. ე.ი. თუ სხვას მოვეწონეთ ისინი უფრო იქნებიან მზად დააკმაყოფილონ ჩვენი სურვილები, გაგვიწიონ
დახმარება როცა გვჭირდება და თქვან 3დიახ4 ჩვენს თხოვნაზე. ამ ბაზისური ფაქტის გაცნობიერება უდევს
საფუძვლად დამთმობობის მისაღებად ფენომენს, რომელიც 3მოთაფვლის4 სახელწოდებითაა ცნობილი. მისი
არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ჯერ ვცდილობთ თავი მოვაწონოთ სხვას და ამის შემდეგ ვთხოვთ მას რამეს.
სოციალურ ფსიქოლოგიაში ნაკვლევია მოთაფვლის განსხვავებული სტრატეგიები, რითაც შეიძლება
გავზარდოთ ჩვენი თხოვნისადმი დამთმობობის ალბათობა:
პირველი, ამ მიზნის მიღწევა შეიძლება ვცადოთ ჩვენი ფიზი-კური გარეგნობის გაუმჯობესებით. როგორც ადრე
მიუთითეთ, საერთოდ მიმზიდველი ადამიანი უფრო მოსწონთ ვიდრე არა-მიმზიდ¬ველი.
მეორე, შეიძლება დავარწმუნოთ სხვა, რომ ჩვენ ვართ მისი მსგავსი გარკვეულ საკითხებში. ეს შეიძლება იყოს
იმის დემონსტრირება, რომ ჩვენ გვაქვს მისი მსგავსი ატიტუდები, ინტერესები, ან ერთნაირი პიროვნული
მახასიათებლები.
მესამე, შეიძლება გამოვიყენოთ მისი განდიდების ტაქტიკური ხერხები; ყველა ეს ტაქტიკა ცენტრირებულია
მიზანზე მივაღწი¬ოთ კომუნიკაციის მაღალ ხარისხს იმ ინდივიდთან ვისზეც გვინ¬და გავლენა მოვახდინოთ
იმის ჩვენებით, რომ ჩვენ მოგვწონს ის და ვზრუნავთ მასზე. სხვისი განდიდება შეიძლება განსხვა¬ვებული
ქათინაურებითაც ვაგრძნობინოთ, რომ ვენდობით ყოველ მის სიტყვას, ან როგორც სიტყვებით ისე
არავერბალური მინიშ¬ნებე-ბით გამოვხატოთ პოზიტიური გრძნობები მის მიმართ.
მეოთხე, ჩვენ შეიძლება ვმართოთ შთაბეჭდილება, რომელსაც ვტოვებთ სხვებში. საუკეთესო კუთხით
წარმოვაჩინოთ ჩვენი თა¬ვი და დავარწმუნოთ ის იმაში, რომ ვფლობთ მრავალ სასურ¬ველ თვისებებს
(პატიოსნება, ინტელექტი, მეგობრულობა).
ბოლოს, შეიძლება ზოგჯერ მივაღწიოთ სხვების მოწონებას უბრა-ლოდ ჩვენი თავის ასოცირებით პოზიტიურ
მოვლენებთან ან ადამიანებთან რომელიც მოსწონთ და პოპულარულია. მაგა¬ლი-თად, შეიძლება 3ვიტრაბახოთ”
კავშირებით, რომ დაკავშირე¬ბული ვართ მნიშვნელოვან ინდივიდებთან.
ასეთი ტაქტიკის გამოყენების მონაცემები შემოგვთავაზეს ჯონს¬მა და ლორდმა (Gოდფრეყ, ჟონეს & Lორდ,
1986) თავიანთ ცნო¬ბილ კვლევაში. ერთმანეთისთვის უცნობ წყვილს სთხოვეს (მამა¬კაცი და ქალი)
განეხორციელებინათ მოკლე საუბარი ერთმანეთ¬თან. ყოველ წყვილში ერთერთს სთხოვდნენ გაეკეთებინა ისე,
რომ რამდენადაც ეს შესაძლებელია მოსწონებოდა მეორეს. ექსპე-რიმენტში მონაწილეობდა საკონტროლო
წყვილიც, რომელ¬საც ასეთი ინსტრუქცია არ ეძლეოდა. საუბრის დამთავრების შემდეგ სუბიექტები აფასებდნენ
ერთმანეთს რამოდენიმე განზო¬მილებაში. ყოველი წყვილი სასაუბროდ ორჯერ ხვდებოდა ერთმა¬ნეთს. გარდა
ამისა, მათი საუბრების დაწვრილებით ვიდეოჩანაწერს აფასებდა ორი გავარჯიშებული შემფასებელი.
ამრიგად განსხვავებული ტაქტიკით ჩვენ შეგვიძლია გავზარ-დოთ სხვების ჩვენდამი მოწონება, მათი
სურვილი თქვან 3დიახ4 როცა რამეს ვთხოვთ.
დათმობა, როგორც საპასუხო რეაქცია დათმობაზე (რეცი¬პროკულობა) ანუ ვასიამოვნოთ სხვას რათა
გვასიამოვნონ ჩვენ. თუ სხვები სიკეთეს იჩენენ ჩვენდამი, ვალდებული ვართ ვუპასუ¬ხოთ სიკეთით. რადგან
რეციპროკულობა აშკარად პოზიტიურ როლს ასრულებს სოციალური ურთიერთობის მრავალ ფორმა¬ში, ის
შეიძლება ასევე წარმატებით იქნას გამოყენებულ რო¬გორც ტაქტიკა მივიღოთ დამთმობობა. კერძოდ, როცა
გვსურს გავლენა მოვახდინოთ სხვაზე, შეიძლება დავიწყოთ იმით, რომ გაუკეთოთ მას მცირე სიკეთე, რომელსაც
ჩვენგან არ მოი¬თხოვდ-ნენ. ასეთი ქცევა შედეგად გვაძლევს იმას, რომ სამიზნე ინდივიდი იგრძნობს თავს
დავალებულად და ახლა უკვე ძალიან გაუჭირდება უარი თქვას ჩვენს თხოვნაზე, რაც არ გაუჭირდება სხვა
შემთხვევაში. მეტიც, ეს ასე ხდება მაშინაც როცა ის რა¬საც მისგან ითხოვენ გაცილებით უფრო მეტია, ვიდრე
გაცემულ იქნა. ამით შეიძლება აიხსნას ის ფაქტი, რომ ხშირად ნეგატიურ გრძნობას იწვევს, როცა ვინმე საჩუქარს
გვაძლევს. ნეგატიურ გრძნობას იწვევს იმის განცდა, რომ თქვენ რაღაცით დავა-ლებული ხართ, რომ მოგიწევთ
საპასუხო სიკეთის გაცემა.
ფეხი კარებში - ანუ ჯერ მცირე თხოვნა და დიდი თხოვნა მერე. ლაპარაკია ფაქტზე, რომ როცა ინდივიდი
ცდილობს დაი-ყოლიოს ვინმე, იწყებს მცირე, ტრივიალური თხოვნით და თუ ის შესრულდება გადადიან უფრო
დიდ, მნიშვნელოვან თხოვნაზე. ეს ტექნიკა ცნობილია როგორც 3ფეხი კარებში4, და საკმაოდ ხშირადაა
გამოყენებული. ეს ტექნიკა შეფარვით თუ აშკარად გამოიყენება მრავალ პროპაგანდისტულ თუ სარეკლამო
კომპა-ნიებში. რეკლამისტები ხშირად კონცენტრირებულნი არიან აიძუ-ლონ მომხმარებელი გააკეთონ რამე
თუნდაც ძალიან მცირე მათ პროდუქტთან დაკავშირებით - თუნდაც სარეკლამო ფოსტით მიღე-ბული
სარეკლამო ბარათის დაბრუნება პასუხით რომ მათ ეს საქონელი არ უნდათ. მიზანი აშკარაა, ჩათვლილია, რომ
ნების-მიერი მოქმედება დაკავშირებული ამ პროდუქტთან ზრდის იმის ალბათობას, რომ მომხმარებელი
მომავალში მას იყიდის. ცნობილია ფრიდმანის და ფრეზერის გამოკვლევა ამ საკითხზე (Fრეედმან ჟ.L & Fრასერ
შ.ჩ., 1966). კვლევაში ექსპერიმენტატორები დადიოდნენ კარდაკარ და დიასახლისებს ეუბნებოდნენ, რომ
მუშაობდნენ მანქანის ფრთხილად ტარების საზოგადოებრივ კომიტეტში. დიასახლისებს ეუბნებოდნენ, რომ მათ
სურთ ამ კომპანიისათვის მხარდაჭერის აღრიცხვა და სთხოვდნენ მათ ხელი მოეწერათ პეტიციაზე, რომელიც
უნდა გაეგზავნათ კალი-ფორნიელი სენატორებისათვის. პეტიცია სენატორს თხოვდა რათა ემუშავათ კანონზე,
რომელიც განამტკიცებდა მანქანის ფრთხილად ტარებას. თითქმის ყველა დიასახლისი ვისთანაც კონტაქტში
შევიდნენ, დათანხმდა ხელი მოეწერა პეტიციაზე. რამოდენიმე კვირის შემდეგ სხვა ექსპერიმენტატორები
მივიდნენ ამავე დიასახლისთან და აგრეთვე სხვებთანაც, რომლებთანაც ადრე არ ყოფილან და არ მოუწერიათ
ხელი პეტიციისათვის. ახლა დიასახლისებს თხოვეს ნება დართონ თავიანთ ეზოში დაუდგან დიდი შეუხედავი
ფირნიში, რომელზეც ეწერა 3მანქანა ატარეთ ფრთხილად4. შედეგები გასაოცარი იყო. იმ ქალების 55%-მა,
რომლებსაც ადრე ჰქონდათ მოწერილი პეტიციაზე, ახლაც დათანხმდნენ ფირნიშის თავიანთ ეზოში დადგმაზე,
მაშინ როცა სხვების, რომლებსაც არ მოუწერიათ ხელი პეტი¬ციაზე, მხოლოდ 17% დათანხმდა ფირნიშის
დადგმაზე. ე.ი. პირ¬ველმა მცირე თხოვნაზე დათანხმებამ გაასამკეცა უფრო დიდ თხოვნაზე დაყოლიების
ოდენობა. თუ რატომ აქვს ამ ტექნიკას ასეთი ძლიერი ეფექტი არსებობს ორი შესაძლებელი ახსნა. პირველი,
ვარაუდობენ, რომ შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ინდივი¬დის მიერ თავის თავის აღქმაში ფაქიზ გადაწევას. მცირე
თხოვნა¬ზე დათანხმების შემდეგ ისინი იწყებენ თავის თავის განხილვას როგორც ისეთი პიროვნებისა,
რომელიც აკეთებს ასეთ საზოგადო საქმეებს - რომ ის არის ისეთი პიროვნება, რომე¬ლიც ეხმარება სხვებს როცა
სთხოვენ. ამის შემდეგ, როცა მეორდ სთხოვენ მნიშვნელოვან რამეს, ისინი თანხმდებიან ამ თხოვნაზე რათა
თავიანთ შეცვლილ სელფ-ხატთან კონსის¬ტენტურ¬ნი იყვნენ. ამ თვალსაზრისის არაპირდაპირი მხარდაჭერა
უზრუნველყოფილია იმ ფაქტით, რომ ფეხი კარებში-ს ეფექტი უფ¬რო ძლიერია ან უფრო კონსისტენტურია
პირობებში სადაც საწყისი თხოვნის დაყოლიებისათვის ძლიერი გარეგანი მიზე¬ზები არ არსებობდნენ, ვიდრე
პირობებში, სადაც ასეთი გარე¬განი მიზეზები არსებობდა. უშვებენ შესაძლებლობას, რომ თუ დაყოლიებისავის
გარეგანი მიზეზები არსებობენ, ინდივიდმა თავისი დახმარება შესაძლოა მიაწეროს ამ ფაქტორს და არ
მოახდინოს სელფ-პერცეპციაში გადაწევა. როცა ასეთი გარეგანი მიზეზი არ არსებობს, ინდივიდი თავის საწყის
დაყოლას მიაწერს შინაგან მიზეზებს და ამდენად განიცდის გადაწევას სელფ-პერცეპციაში. მეორე, შესაძლოა,
მცირე თხოვნაზე დათან¬ხმე¬ბის შემდეგ, ადამიანებს ექმნებათ უფრო პოზიტიური თვალ¬საზრისი საერთოდ
დახმარების სიტუაციისადმი. ე.ი. ახლა ისინი ასეთ სიტუაციას აღიქვამენ როგორც ნაკლებად მუქარიანს ან
პოტენციალურად ნაკლებად არასასიამოვნოს, ვიდრე სხვა შემთხვევაში ექნებოდა ადგილი. როგორც შედეგი,
მათ მეტი სურვილი ექნებათ დაყვნენ მეორე უფრო ძლიერ თხოვნას. ეს მოსაზრებაც მხარდაჭერილია
გარკვეული კვლევითი შედეგებით.
ჯერ დიდი თხოვნა, მცირე თხოვნა მერე. თუმცა ტაქტიკა ფეხი კარებში საკმაოდ ეფექტურია, აღმოჩნდა, რომ
არანაკლებ ეფექტურია საწინააღმდეგოც. ესაა სტრატეგია, სადაც ინდივიდი იწყებს დიდი კეთილგანწყობის
თხოვნით, რომელსაც ჩვეულებ¬რივ უარყოფენ და მას შემდეგ რაც მას უარყოფენ, ითხოვს მცირეს - იმ
კეთილგანწყობას, რისი მიღწევაც სურდა. ეს სტრატეგია ცნობილია როგორც უარყოფა - შემდეგ- უკან დახევა. ეს
ტაქტიკა შესწავლილია და საკმაოდ ეფექტურადაა აღიარებული.
ერთერთ კვლევაში, კოლეჯის სტუდენტებს აჩერებენ ქუჩაში და სთხოვენ ძალიან დიდ რამეს. მაგ.
სთხოვდნენ, ევალდებუ¬ლათ მცირეწლოვანი დამნაშავეების მრჩევლობა უხელფასოდ, რომელიც მოითხოვდა
კვირაში ორი საათის მათთან გატარებას ორი წლის განმავლობაში. როგორც წესი სტუდენტები არ
თანხმდებოდნენ ამაზე. უარის მიღების შემდეგ ექსპერიმენტატო¬რები ამცირებდნენ თავიანთ თხოვნას,
წაეყვანათ არასრულწლო¬ვა¬ნი დამნაშავე სასეირნოთ ზოოპარკში. აღმოჩნდა, რომ პირველ თხოვნაზე უარის
შემდეგ სტუდენტების 50% - თანხმდებოდა მეორე, უფრო მცირე თხოვნაზე. მაშინ როცა იმ სტუდენტებიდან,
რომლებსაც პირდაპირ მიმართეს არასრულწლოვანების ორი საათით გასეირნება (ე.ი. პირველი თხოვნის გარეშე)
სტუდენ¬ტების მხოლოდ 17% დათანხმდა ამ თხოვნაზე.
ამ ტაქტიკის გამოყენებას შეიძლება შევხვდეთ მრავალ საყოფა¬ცხოვრებო სიტუაციაში.
დგება საკითხი რატომ აქვს ამ ტაქტიკას ეფექტი? შემოთავა-ზებულია ორი მიზეზი თუ რატომ. პირველი -
დაკავშირებულია რეციპროკულ დათმობასთან. როცა ინდივიდი იწყებს დიდი თხოვ-ნით და შემდეგ გადადის
მცირე თხოვნაზე, ეს ნაბიჯი სამიზნე ინდივიდის მიერ შეიძლება აღქმული იქნას როგორც უკან დახევა. სამიზნე
ინდივიდში ამან შეიძლება წარმოშვას ტენდენცია თვითონაც შეუერთდეს ამ უკან დახევას. საპასუხო უკან
დახევა იქნება მიიღოს მეორე თხოვნა. მან დათმო რაღაცა, მეც უნდა დავთმო. შედეგად შეიძლება გაჩნდეს მეორე,
მცირე თხოვნის მიღების სურვილი.
მეორე შესაძლებელი ახსნა ეხება სელფ-პერცეპციას - კერ¬ძოდ, ჩვენი თავის სხვასთან პრეზენტაცია
უპირატესობის კუთ¬ხით. როცა ჩვენ უარვყოფთ სხვის დიდ, არაგონივრულ მოთხოვ¬ნას, ამას სამართლიანად
ვთვლით და ალბათ არაფერი ემუქრექა 3სელფ-იმიჯს4. თუ ჩვენ ამის მერეც უარვყოფთ მცირე თხოვნა-საც,
თუნდაც იმავე წყაროდან, ჩვენ შეიძლება გამოვჩნდეთ 3არა-კეთილ¬გონივრულები4. ამრიგად ჩვენ ხშირად
ვუშვებთ უარყოფა - უკან დახევის ტაქტიკას იმიტომ რომ გვეშინია არ გამოვჩნდეთ სხვის თვალში ცუდი.
კვლევები ადასტურებენ, რომ ადამიანები ფიქრობენ, რომ ისინი სხვის თვალში მართლაც გამოჩნდებიან
არამეგობრულები და არაკეთილგონივრულები თუ ისინი უარყო-ფენ სხვისათვის ზომიერი დახმარების გაწევას.
წესის შეცვლა შუა თამაშში. ერთერთ კვლევაში, ქალაქის მაცხოვ¬რებელს, რომელიც თავისი სახლის
გათბობისათვის იყე-ნებ¬და ბუნებრივ აირს, უთხრეს, რომ თუ ისინი ეკონომიურად გამოიყენებდნენ აირს და
მიაღწევდნენ მისი მოხმარების შემცი-რებას, მათ გაზეთში მოიხსენიებდნენ როგორც სანიმუშო მოქა-ლაქეებს და
ა.შ. მართლაც მომდევნო თვის აირის ხარჯვას ეს ოჯახი მნიშვნელოვნად ამცირებდა. რათა ენახათ იქნებოდა თუ
არა ეს ოჯახი მიჯაჭვული თავის საწყის შეთანხმებასთან, როცა შეთანხმების პირობები შეიცვლებოდა, მათ
გაუგზავნეს წერილი სადაც მითითებული იყო რომ დაპირებული პუბლიკაცია არ განხორციელდებოდა. საღი
აზრით ამას უნდა მოჰყვეს ის, რომ ოჯახი დაუბრუნდეს ბუნებრივი აირის ხარჯვის ადრინდელ დონეს.
ფაქტიურად ასე არ მოხდა. პირიქით, ოჯახი აგრძელებდა აირის ეკონომიურ ხარჯვას. ასეთივე შედეგი იქნა
მიღებული როცა კვლევა ელექტროენერგიის ეკონომიურად მოხმარებას ეხებოდა. ტაქტიკას, სადაც უკვე
მიღწეულ შეთანხმებაზე უარს ამბობენ, შუა თამაშში წესის შეცვლის სახელითაა ცნობილი. ტაქტიკის არსი
მდგომარეობს იმაში, რომ შეთანხმების მიღებით ადამიანი მიეწებება თავის გადაწყვეტილებას. შეთანხმების
მიღწევის¬თანავე ინდივიდი იწყებს მასზე ფიქრს, პოულობს დამა-ტებით მიზეზებს, რომლებიც მხარს უჭერენ
მას. როგორც მიუ-თითებენ შეთანხმება რაკი მიღებულია მას ტენდენცია აქვს გაზარ¬დოს 3საკუთარი
კანონიერება4 და ის სასწრაფოდ იწყებს თავისი არსებობის დამატებითი მხარდაჭერის შექმნას.
დანაშაული და დანაშაულის გრძნობა. ის აზრი, რომ დანა¬შაულის გრძნობას აქვს ცოდვის მონანიების
ტენდენცია საკმა¬ოდ ძველია. დანაშაულის გრძნობა აღიძვრება როცა ადამიანი იმას აკეთებს, რაც არასწორად
მიაჩნია. როცა ადამიანი თავს დამნაშავედ გრძნობს, ჩვეულებრივ ცდილობს ამ დანაშაულის შემცირებას. ეს
სხვადასხვა გზით შეიძლება განხორციელდეს: ინდივიდს შეუძლია კარგი საქციელით ცუდი საქციელის ბალან-
სირება; მან შეიძლება ჩაიყენოს თავი უსიამოვნო მდგომარეობა¬ში და ასე დასაჯოს თავის თავი ცუდი
ქცევისათვის; ან მან შეიძლება სცადოს ცუდის აღმძვრელი მოქმედების უარყოფითი ასპექტების მინიმუმამდე
დაყვანა. პირველი ორი ტაქტიკა გაზრ¬დის ინდივიდის შესაბამისი მოთხოვნისადმი დათანხმების ალბა¬თო¬ბას
თუ მოთხოვნა მოიცავს ვინმესთვის კარგი რამის გაკეთე¬ბას ან საკუთარი თავისადმი უსიამოვნების მიყენებას
რადგან ამით შეამცირებს საკუთარი დანაშაულის გრძნობას.
კარლ სმიტმა და გროსმა ჩაატარეს გამოკვლევა, სადაც გამო-იყენეს დასწავლაზე ელექტროშოკის გავლენის
კვლევის მსგავსი სიტუაცია. სუბიექტებს აუხსნეს რომ მონაწილეობას იღე¬ბენ დასწავლის ექსპერიმენტებში
(ყველა შემთხვევაში ნამ¬დვი¬ლი სუბიექტი იყო ის, ვინც ასწავლიდა და ცრუ სუბიექტი კი მოსწავლე, რომელიც
იღებდა ელექტროშოკს). სუბიექტს ევა-ლებოდა დაეჭირა ღილაკისთვის როცა 3მოსწავლე4 (ცრუ სუბი¬ექ-ტი)
შეცდომას დაუშვებდა. სუბიექტის ერთი ჯგუფისთვის ღილაკ-ზე თითის დაჭერისას გაისმოდა ზარის ხმა, რაც
იმას ნიშნავდა, რომ მოსწავლე იღებდა ელექტროშოკს. სუბიექტების მეორე ჯგუფმა კი იცოდა, რომ ღილაკზე
თითის დაჭერა მხოლოდ ზარის ხმასთან იყო დაკავშირებული, რაც აცნობებდა მოსწავლეს რომ მან შეცდომა
დაუშვა. ამრიგად, სუბიექტების ნახევარი ძალიან უსიამოვნო რამეს აკეთებდა, შოკს აყენებდა სხვას. მეორე
ნახევარი კი აკეთებდა უწყინარ რამეს - უბრალოდ სიგნალს იძლეოდა რომ დაშვებულია შეცდომა.
დაშვებული იყო, რომ სხვის მიმართ ელექტროშოკის გამო-ყენება სუბიექტში დანაშაულის გრძნობას
აღძრავდა, ხოლო მხო-ლოდ ზარის ჩართვა არა. თუ დანაშაულის გრძნობა ზრდის დაყოლიებას, ელექტროშოკის
პირობებში სუბიექტები უნდა დათანხმდ¬ნენ უფრო მეტ დარეკვაზე ვიდრე მხოლოდ ზარის მიცემის პირობების
სუბიექტები. შედეგების ანალიზი აჩვენებდა, რომ სწორედ ასე მოხდა.
ანალოგიური კვლევები ჩატარდა სხვადასხვა სახის დანა-შაულის გრძნობის გამოწვევით. მაგ. დანაშაულის
გრძნობა გამოწვეული იყო სიტუაციური სიცრუით, ძვირფასი ნივთის გატეხ¬ვით და ა.შ. ყველა შემთხვევაში
შედეგები ერთი იყო. დანაშაულის გრძნობა ზრდიდა დაყოლიების ქცევას. ექსპერიმენ-ტუ¬ლად დადასტურდა,
რომ დანაშაულის გრძნობის შემთხვევაში დაყოლიება იზრდებოდა მაშინაც, როცა დაყოლიებას ცდილობ¬და
შემთხვევითი პირი.
ზოგიერთი მონაცემები მიუთითებდა, რომ დანაშაულის გრძნო-ბა არა მარტო ზრდიდა ტენდენციას
დახმარებოდა დაზა-რალებულს, არამედ ქმნიდა ტენდენციას თავი აარიდოს მასთან კონტაქტს.
გამოკვლევები გვიჩვენებენ აგრეთვე რომ როცა დანაშაულის გრძნობა გამოწვეულია სპეციფიკურად სხვა
პირზე ზიანის მიყე¬ნე-ბით, მისი გავლენა დაყოლიებაზე გარკვეულ წილად დამო-კიდებულია სიტუაციის სხვა
ასპექტზე. დამნაშავეს სურს დანა-შაულის გამოსყიდვა და თუ ამის შესაძლებლობა არსებობს აკეთებს კიდეც
ამას. თუ არ არსებობს ამის შესაძლებლობა, ან ერთადერთი შესაძლებელი გადასახადი ძალიან დიდია, რეაქცია
განსხვავებულია. ინდივიდს უჩნდება ტენდენცია გადაწყვიტოს, რომ დაზარალებული არ იყო სასიამოვნო პირი,
ან რომ მან თვითონ ჩაიდინა ცუდი რამ. ხდება დაზარალებულის გაუ-ფასურება და სხვადასხვა ასპექტებით
ხდება ზიანის მიყენების გამართლება, ან შეიძლება თვით ზიანის დონის შეფასება მინი-მუმამდე დაიყვანოს, ან
ზიანის მიყენების გამართლება ხდება მისაღები მიზეზებით.
ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა ადამიანი სამართლიანია ყველას მიმართ, რომ არ არსებობს სიხარბე, ან რომ
ადამიანებს არ სიამოვნებთ დამსახურებულზე მეტის მიღება. ლაპარაკია იმაზე, რომ გარკვეული ოდენობით
ადამიანები გრძნობენ დაწოლას სოციალური სამართლიანობისაკენ და უჩვენებენ გარკვეულ ტენ-დენციას
მოქმედებისაკენ მიაღწიონ მას. ერთერთი ნაგულისხმევი აზრი ამ მოვლენისა ეხება დაყოლიების ეფექტს იმ
შემთხვევაში, როცა სამართლიანობა დარღვეულია. კვლევებმა აჩვენეს, რომ ასეთ სიტუაციაში მართლაც ჩნდება
დაყოლიების ტენდენცია.
სოციალურ ფსიქოლოგიაში მიუთითებენ მთელ რიგ საშუა-ლებებ¬ზე, რითაც შეიძლება ავიცილოთ სოციალური
ზეგავლენა. მათ შორის შედარებით ეფექტურია შემდეგი:
(1) რეციპროკულობის რეგულირება. როგორც აღვნიშნეთ, ერთერთი ეფექტური ტექნიკა, გაიზარდოს
დაყოლიება არის რეცი¬-პროკულობის გამოთვლილი გამოყენება. მიეცი ინდივიდს საჩუქარი ან გაუკეთეთ
მცირე კეთილი საქმე და აღმოჩნდება, რომ მას არ შეუძლია უარყოს საკომპენსაციოდ, თქვენი დიდი თხოვნა.
როგორ შეიძლება ამ ცდუნებას გაუწიო წინააღმდე¬გობა? ერთერთი პასუხია ის, რომ გავაცნობიეროთ თუ
რასთან გვაქვს საქმე. ფაქტია, რომ მოვალენი ვართ დავუბრუნოთ სიკე¬თე იმ სიკეთის სანაცვლოდ, რაც სხვისგან
მივიღეთ. მაგრამ არა ვართ ვალდებული დავუბრუნოთ სიკეთე, თუ სიკეთე რომელიც მივიღეთ ჩადენილია
იმისათვის, რომ რამდენადმე ჩვენი მანიპუ¬ლირება მოახდინონ, ანუ მოგვატყუონ. ამრიგად, თუ თქვენ იღებთ
მოულოდნელ სიკეთეს, და ეს უკანასკნელი კეთდება იმი¬ტომ, რომ მიიღონ თქვენი დაყოლიება, უბრალოდ
გააცნობიერეთ ეს მიზანი. როგორც კი ასე გააკეთებთ გრძნობა, რომ მოვალენი ხართ სამაგიერო სიკეთისთვის,
მაშინათვე გაქრება, მიყოლის ტენდენციასთან ერთად (შესაძლოა, იგივე პროცედურა ეფექტუ¬რად იქნას
გამოყენებული ფეხი-კარებში ეფექტისათვის წინა¬აღმდე¬გო-ბის გასაწევად).
(2) მოწონების ეფექტის შეზღუდვა. ზოგადად, უფრო ძნელია არა უთხრა ინდივიდს, რომელიც მოგწონს
ვიდრე იმას რომე¬ლიც არ მოგწონს. როგორ დავიცვათ თავი ინდივიდისაგან, რომე¬ლიც დაოსტატებულია
თავის მოწონებაში და ამას იყენებს ეფექტურად, როცა უნდა რაიმე გთხოვოს? სოციალური ფსიქო-ლოგები
ამასთან დაკავშირებით გვირჩევენ, სენსიტურნი ვიყოთ ასეთი პოზიტიური გრძნობებისადმი. თუ სხვა
ინდივიდთან მოკლე შეხვედრის შემდეგ, ვაცნობიერებთ რომ ის განსა¬კუთრებით მოგვწონს, გონებაში უნდა
გაისმას გამაფრთხილე¬ბელი ზარის ხმა და თუ ისინი გვთხოვენ რაღაცას, უნდა დავასკვ¬ნათ, რომ ისინი
ცდილობენ მისი მოწონება დავუბრუნოთ გარკვეული სარგებლით. ასეთ დროს შეგვიძლია დავიცვათ ჩვენი თავი
იმით, რომ დავიხიოთ უკან და ჩვენი მისდამი გრძნობები, რომელსაც გავლენა უნდა მოეხდინა ჩვენზე,
გამოვაცალკევოთ გადაწყვეტილებისაგან ან აქტიობისაგან. უნდა გავაცნობიეროთ, რომ ბოლოსდაბოლოს
უცხოსადმი ჩვენს მოწონებას ძალიან ცოტა კავშირი აქვს იმ ქცევასთან, რასაც მოითხოვენ.
(3) კარების მოჯახუნება, როცა ფეხი კარებშია ჩადგმული. ადამიანებს, როგორც მივუთითეთ, ძლიერი
ტენდენცია აქვთ იყვ¬ნენ კონსისტენტურნი და როგორც ზემოთ მივუთითეთ ეს ტენ¬დენცია ხშირად გარკვეულ
როლს თამაშობს დაყოლიებაში. თუ ჩვენ დავთანხმდით ინდივიდის მცირე თხოვნაზე, ჩვენ შეიძლება ვიგრძნოთ
ვალდებულება, დავეთანხმოთ უფრო დიდზეც, რათა ვიყოთ კონსისტენტურნი. საბედნიეროდ, ამ ტენდენციასაც
შეიძ¬ლება წინააღმდეგობა გავუწიოთ. აქაც მთავარია საკუთარ გრძნობებ¬ზე ყურადღების მიქცევა. თუ თქვენ
აღმოაჩენთ თქვენს თავს სიტუაციაში, სადაც თქვენი ადრინდელი აქტიობიდან იძუ¬ლე¬ბას გრძნობთ რომ უნდა
თქვათ დიახ, შეყოვნდით და დასვით კითხვა, თქვენი ადრინდელი მიყოლა რომ არ არსებობდეს,
დათან¬ხ¬მდებო¬დით ამჟამად? თუ პასუხი იქნება არა, მაშინ შეჩე¬რება სამართლიანია.
(4) შუა თამაშში წესების შეცვლის ეფექტის აცილება. როცა ინდივიდი მიიღებს გადაწყვეტილებას და
გახდება აქტიობის გარკვე¬ული კურსის ერთგული, ძნელია მისი შეცვლა. ამ ტაქტი-კას ხშირად საკმაოდ
ეფექტურად იყენებენ. როგორ შეიძლება წინააღმდეგობა გავუწიოთ ამ ტაქტიკას? ჩალდინი (ჩიალდინი, 1985)
გვთავა¬ზობს, რომ ამ დროს მნიშვნელოვანია შევძლოთ: პირველი და¬თან¬ხმე¬ბის ან გადაწყვეტილების
მიზეზის განცალკევება იმის-გან, რასაც ჩვენ შემდეგ ვაპირებთ. თუ აღმოვაჩენთ ჩვენს თავს სიტუაციაში, სადაც
მეორე ინდივიდი მოულოდნელად ცვლის თავდაპირველ შეთანხმებას იმ მანერით, რომელიც თქვენგან მეტ
საფასურს მოითხოვს, დაუსვით თქვენს თავს კითხვა: 3ამ მოცე-მულ პირობებს დავეთანხმებოდი თავიდან?4 თუ
პასუხი იქნება არა, შეეცადეთ ფაქტორების იდენტიფიკაციას, რომელმაც გაცდუ-ნეს თქვენ. შანსი დიდია
აღმოაჩინოთ, რომ ეს თქვენ თვი¬თონ შექმენით და ძალიან ცოტა ან სულაც არავითარი წვლილი ექნება იმას,
ვისაც გავლენა უნდა მოახდინოს თქვენზე. ამ მომენში, ალბათ დროა უარი ვთქვათ. ბოლოსდაბოლოს, რატომ
უნდა დარჩეთ იმ ურთიერთობაში რომელიც ასე ძვირი გიჯდე¬ბათ თქვენ და სიკეთეს მოუტანს სხვას.
მორჩილება
მორჩილება წარმოადგენს სოციალური გავლენის ფორმას, რომელ¬შიც ერთი ან მეტი ინდივიდი ემორჩილება
სხვის ბრძანე-ბას. იგულისხმება, ინდივიდი რომელიც იძლევა ბრძანებას, ფლობს გარკვეულ ძალაუფლებას
გავლენა მოახდინოს სხვაზე. ჩვეულებრივ არჩევენ ძალაუფლების ექვს წყაროს: დაჯილ¬დოვების ძალაუფლება,
დასჯის ძალაუფლება, ექსპერტული ძალა¬უფლება, ინფორმაციული ძალაუფლება, რეფერენტული
ძალა¬უფლება და კანონიერი ძალაუფლება. როცა მორჩილებაზე ლაპარაკობენ, ჩვეულებრივ იგულისხმება, რომ
ის ემყარება კანო¬ნიერ ძალაუფლებას. თუმცა, არ არის გამორიცხული ძალა¬უფლების სხვა წყაროებიც
თამაშობდნენ აქტიურ როლს.
მილგრემმა დაიწყო იმით, რომ გაზეთში მოათავსა განცხა¬დება, სადაც თხოვდა ადამიანებს მონაწილეობა
მიეღოთ ფსიქო¬ლოგიურ კვლევებში. მსურველებს აჯგუფებდნენ ორ ორად. მათ ეუბნებოდნენ, რომ
იკვლევდნენ დასჯის გავლენას დასწავლაზე. ამიტომ ერთერთი მათგანი შემთხვევითი პრინციპით შეირჩეოდა
როგორც 3მოსწავლე4 და მეორე როგორც 3მასწავლებელი4. მასწავ-ლე¬ბელს ხმამაღლა უნდა ეთქვა სიტყვების
წყვილები, რომე¬ლიც უნდა დაემთავრებინა მოსწავლეს. მოსწავლის მიერ დაშვებულ ყოველ შეცდომაზე
მასწავლებელს უნდა დაესაჯა მოსწავლე ელექტროშოკით. მასწავლებელს სვამდნენ საკმაოდ გრძელ შთამბეჭდავ
3შოკის პულტის4 წინ, რომელსაც ქონდა ოცდაათი ჩამრთველი ღილაკი, რომელზეც აღნიშნული იყო თუ რა
სიძლიერის ელექტროშოკს გამოიწვევდა მასზე დაჭერა. შოკის სიძლიერე იწყებოდა 15-ით და მთავრდებოდა 450
ვოლ¬ტით. სხვაობა ვოლტებში, ორ მოსაზღვრე ღილაკს შორის, იყო 15 ვოლტი. ღილაკებს ჰქონდა წარწერა ან
3სუსტი შოკი4, ან 3ძლიერი შოკი4, ან 3საშიშია: ძალიან ძლიერი შოკი4.
მოსწავლეს მეორე ოთახში სვამდნენ სკამზე. მკლავებს ამაგ-რებდნენ სკამის სახელურზე და უერთებდნენ
ელექტროდებს. მას ამის შემდეგ 3მასწავლებელი4 ვერ ხედავდა. მათ ერთმანეთთან კომუნიკაცია შეეძლოთ
მხოლოდ ინტერკომით. ექსპერიმენტის დაწყებამდე “მოსწავლე” მიუთითებდა რომ გული ჰქონდა სუსტი და
იმედოვნებდა, რომ ექსპერიმენტატორი გაითვალისწინებდა ამას. ამის შემდეგ ექსპერიმენტატორი, გასინჯვის
მიზნით 3მასწავ-ლებელს4 ამ ხელსაწყოთი აყენებდა ელექტროშოკს, რათა წარმოდგენა ჰქონოდა თუ რა სახის
ვნებას აყენებდა მოს¬წავლეს. სასინჯი ელექტროშოკი ძლიერი იყო, მაგრამ 3მასწავ¬ლე¬¬ბელს4 უთხრეს რომ
გამოიყენეს საშუალო სიძლიერის ელექტრო¬¬¬შოკი.
ალბათ მიხვდით, რომ ექსპერიმენტში ჩართული წყვილიდან ნამდვილი სუბიექტი იყო ერთი, რომელსაც
3შემთხვევით4 “მას¬წავ¬-ლე¬ბ¬ლის” როლის შესრულება უხდებოდა, ხოლო “მოსწავ¬ლე” იყო ცრუ სუბიექტი.
რათქმაუნდა არ ხდებოდა ელექტრო¬¬შოკის გამოყენება. 3მოსწავლის4 რეაქცია ელექტროშოკის მიღე¬ბა¬ზე
3მასწავლებელს4 ესმოდა ინტერკომით. ხოლო რაც ესმოდა 3მასწავლებელს4 როგორც 3მოსწავლის4 რეაქცია იყო
შემდეგი:
75 ვოლტი: უი.
90 " უი.
150
" მორჩა, გამიშვით აქედან, მე თქვენ გითხარით გული მაწუ¬ხებს, თუ შეიძლება გამიშვით აქედან. მეშინია
გულის, მე უარს ვამბობ ექსპერიმენტის გაგრძელება¬ზე.
185
" გამომიშვით აქედან! გული მტკივა! გამომიშვით აქე¬დან! თქვენ არა გაქვთ ჩემი აქ დაკავების უფ-ლე¬ბა!
გამომიშვით ახლავე! გული მტკივა! გამიშ-ვით ბოლოსდაბოლოს აქედან!
210
300
" (ისტერიული ყვირილი): მე აბსოლუტურად უარს ვამბობ გიპასუხოთ აწი. გამიშვით, თქვენ არა გაქვთ
უფლება დამაკავოთ აქ. გამიშვით, გამიშ-ვით აქედან!
315
" (ძლიერი ისტერიული ყვირილი): მე თქვენ გითხარით უარს ვამბობ პასუხებზე. მე უკვე არ ვმონაწილეობ
ექსპერიმენტში.
330
" (ძლიერი ხანგრძლივი ისტერიული ყვირილი): გამიშ¬ვით, გამიშვით, გამიშვით. თქვენ არა გაქვთ ამის
უფლება გამიშვით, გამიშვით, გამიშვით, გამიშვით.
ლოთ4
ლოთ4
ლოთ4
მილგრემმა ჩაატარა საინტერესო გამოკითხვა. მან გამოკითხა ფსიქიატრები, სტუდენტები და საშუალო კლასის
წარმომადგენ¬ლე-ბი, სულ 110 ინდივიდი. მათ კითხეს ისინი რომ ყოფილიყვნენ ასეთ ექსპერიმენტებში
“მასწავლებლის” როლში რა სიძლიერის ელექტროშოკი იქნებოდა ის მაქსიმალური, რომელსაც ისინი
გამოიყენებდნენ. თითქმის ყველა მათგანმა მიუთითა, რომ დაემორჩი¬ლებოდნენ ექსპერიმენტატორს მხოლოდ
130 ვოლტის გამოყენებამდე. კითხვაზე, თუ მათი აზრით სხვები მაქსიმუმ რა სიძლიერის შოკის გამოიყენებამდე
გამოიჩენდნენ მორჩილებას, არცერთი მათგანი არ უშვებდა, რომ სხვები გამოიყენებდნენ ღილაკს რომელიც
3საშიშის4 კატეგორიაში შედიოდა.
(0-240 ვოლტი)
100%
ინტენსიური შოკი
(255-300 ვოლტი)
88%
(315-360 ვოლტი)
68%
(375-420 ვოლტი)
65%
3ხხხ4
(435-450 ვოლტი)
65%
როგორც ვხედავთ, გასაოცარი შედეგები იქნა მიღებული. იმის გამო, რომ ექსპერიმენტში მონაწილეობა
ნებაყოფილობითი იყო, მიუხედავად იმისა რომ კვლევაში მონაწილეობისათვის მათ უხდიდნენ, მოსალოდნელი
იყო, რომ ისინი წინააღმდეგობას გაუწევდნენ არცთუ ისე გონივრულ მოთხოვნას. მაგრამ ფაქტიუ-რად
აღმოჩნდა, რომ სუბიექტების 65% აგრძელებდა ექსპერი¬მენტს 450 ვოლტის გამოყენებამდე. შედეგი მართლაც
შემაშფო¬თე¬ბელი იყო.
მომდევნო კვლევებში მილგრემი აჩვენებს, რომ მსგავსი შედე-გები შეიძლება მიღებულ იქნას პირობებში,
რომელშიც მოსა-ლოდნელი იყო მორჩილების ტენდენციის შემცირება. კერ¬ძოდ, ექსპერიმენტები თავიდან
ტარდებოდა იელის უნივერსი¬ტეტის ბაზაზე. მილგრემმა ჩათვალა, რომ იელის უნივერსიტე¬ტის ავტორიტეტს
შეეძლო განესაზღვრა ასეთი შედეგები. ამი¬ტომ მომდევნო კვლევები მან ჩაატარა უნივერსიტეტის გარეთ,
ერთერთი უმნიშვნელო საზოგადოების სახელით. მიუხედავად ამის, შედეგები დაახლოებით იგივე იყო.
ექსპერიმენტები გამე¬ორე-ბული იქნა სხვების მიერაც - როგორც მოზარდებთან ისე მოზრდილებთან და ჩანდა,
რომ ეს შედეგები საგანგაშოდ ზოგადი იყო. ფერნომენი მოინათლა დესტრუქციულ მორჩი¬ლებად.
მილგრემის ექსპერიმენტების შედეგები შემაშფოთებელი იყო. მაგ-რამ მან ამავე დროს დასაბამი მისცა იმ
პირობების კვლე¬ვებს, რომლებიც ხელს უწყობენ მორჩილებას. აშკარად დადგა საკითხი რატომ ხდება, რომ
სიტუაციაში, რომელიც თითქოსდა არ შეიცავს ავტორიტარულ ფიგურას, მორჩილების ტენდენცია მაინც
არსებობს. სანუგეშო იქნებოდა დასკვნა, რომ წყაროს აქვს დიდი ძალა იმაზე, ვინც ემორჩილება და ამიტომ
ნაკლები შანსია წინააღმდეგობის გაწევისა. ფაქტიურად ასე არ ხდება ყოველთვის. მილგრამის ცნობილ
ექსპერიმენტში ექსპერიმენტა¬ტორს ფაქტიურად, მცირე ძალაუფლება ჰქონდა სუბიექტებზე, ისინი არ
ახდენდნენ დაჯილდოვებას მორჩილებისათვის და არ სჯიდ¬ნენ წინააღმდეგობის გაწევისათვის. ასევე, მრავალ
ცხოვრე¬¬ბისე¬ულ სიტუაციაში ინდივიდს, რომელიც ემორჩილება სხვას აქვს პროტესტისა და წინააღმდეგობის
გაწევის უფლება, მაგრამ, თუმცა ყოყმანით, ხშირად ახორციელებს აქტიობას რომე¬ლიც ადამიანურ ან
იურიდიულ უფლებას ხელყოფს. რა განსაზღვრავს ადამიანის ასეთ სურვილს, მიიღოს რეალური ან
წარმოდგენითი ავტორიტეტის წყაროდან გავლენა? აღმოჩნდა, რომ მრავალი ფაქორი თამაშობს გარკვეულ
როლს.
მეორე, ავტორიტეტულ ინდივიდს ხშირად აქვს მათი სტატუსის და ძალაუფლების ემბლემა ან ნიშანი. ეს
შეიძლება იყოს სპეციალური უნიფორმა, ნიშნები, ტიტულები და მასთან დაკავშირებული ფაქტორები. ასეთი
აშკარა მანიშნებლის წინაშე ადამიანებს უძნელდებათ წინააღმდეგობის გაწევა. ერთერთ კვლევაში ქუჩაში
მოსიარულეს აჩერებს გამვლელი და თხოუ¬ლობს 10 ცენტიანს თითქოსდა მანქანის გასაჩერებელი
ავტომა¬ტური სადგომისათვის. ერთ პირობაში ის ვინც ითხოვდა იყო მეხანძრის უნიფორმაში ჩაცმული, მეორე
პირობაში კარგად ჩაცმული, ხოლო მესამე პირობაში ღარიბად ჩაცმული ინდივიდი. შედეგი იყო ის, რომ
მეხანძრის უნიფორმიანი ინდივიდი იღებდა სხვებზე მეტ 10 ცენტიანს. ამასთან, უმრავლესობა, რომლებიც
აძლევდნენ 10 ცენტიანს მიუთითებდნენ, რომ ისინი (მეხანძრის ფორმიანები) ისე სთხოვდნენ რომ
იგულისხმებოდა უეჭველი დამორჩილება. ე.ი. როცა მეხანძრის ფორმიანი სთხოვდა, ამ თხოვნას აღიქვამდნენ
განსხვავებულად ვიდრე სხვების თხოვნას. თუმცა თხოვნა სტანდარტიზებული იყო. ამრიგად აღმოჩნდა
გარეგნული სიმბოლოები - თუნდაც ის არსებული სიტუაციის არარელევანტური იყოს - გავლენას ახდენს
როგორც ქცევაზე ისე მოტივზე, რომელიც ქცევის საფუძველშია.
მესამე - მიზეზი მორჩილებისა, მრავალ სიტუაციაში, შეიძ-ლება იყოს მოთხოვნის თანდათანობითი ბუნება.
ხშირად ბრძანება თავიდან შედარებით მცირე და უწყინარია და თანდათანობით იზრდება და ბოლოსდაბოლოს
მოითხოვს იმას, რისი მიღებაც საშიში და არასასიამოვნო ხდება. მილგრემის ექსპერიმენტებში სუბიექტი
თავიდან იყენებდა სუსტ ელექტრო-შოკს და შოკის ინტენსიობა იზრდებოდა შეცდომების სიხშირის¬და
მიხედვით, ასე რომ 3დასჯის4 ინტენსიობა თანდათანობით აღწევდა საშიშ დონეს. როცა ბრძანებების ესკალაცია
ხდება თანდათანობით და არ არსებობს ნათელი გამყოფი ხაზი რომ¬ლის შემდეგ დაუმორჩილებლობა უფრო
მისაღები ხდება ვიდრე დამორჩილება, ეს იმას ნიშნავს, რომ სიტუაციაა ისეთი, რომე¬ლიც ხელს უწყობს
დამორჩილებას.
ამრიგად, მთელი რიგი ფაქტორები განსაზღვრავენ დამორ-ჩილე¬ბის მაღალ დონეს, რომელიც გამოვლინდა
როგორც ლაბორატო¬რიუ¬ლი კვლევების ისე რეალური ცხოვრების კონ-ტექსტის საკმაოდ ფართე რანგში.
პირველი, ინდივიდმა რომელიც ავტორიტეტული პირისგან იღებს ბრძანებას უნდა გააცნობიეროს, რომ
სწორედ თვითონაა პასუხისმგებელი შედეგისათვის და არა ის, ვინც იძლევა ბრძა¬ნე-ბას. ასეთ პირობებში უნდა
მოველოდეთ დამორჩილების ტენ-დენციის მკვეთრ შემცირებას და მართლაც მთელი რიგი კვლე¬ვე-ბი
გვარწმუნებენ რომ ასეც ხდება.
ბოლოს, შეიძლება სასარგებლო იყოს თვით ავტორიტეტული ფიგურის ძალის ცოდნა, იმ კანონზომიერების
ცოდნა, რომელ¬საც ემყარება ავტორიტეტის ძალაუფლება. აღმოჩნდა, რომ ინდი¬ვიდები რომლებიც
კითხულობენ სოციალურ-ფსიქოლოგიურ კვლე¬ვებს, იციან მათი შედეგები, უფრო სენსიტურნი ხდებიან იმ
ფენომენების და იმ ეფექტების მიმართ, რომლებიც აღწერილია იმ გამოკვლევებში. ისინი ახერხებენ შეცვალონ
თავიანთი ქცევა ამ ცოდნის მხედველობაში მიღებით. დამორჩილების პრობლემებ¬თან დაკავშირებით
იმედოვნებენ, რომ ამ პროცესების ცოდნას შეუძლია გაზარდოს წინააღმდეგობის გაღევის უნარი.
ამრიგად, ავტორიტეტული ინდივიდის ძალა გასცეს დამორ-ჩილების ბრძანება დიდია. მაგრამ ის არ არის
დაუძლეველი. გარკვეულ პირობებში ის შეიძლება გათვალისწინებული და დაძლეული იქნას.
1. აჩვენეს ჩხრიალა (ძლიერ შხამიანი) გველები გალიაში და მოსთხოვეს ხელი შეყონ გალიაში და შეეხონ მათ.
თითებით.
ცხადია ყველა ეს დავალება ისე იყო მოწყობილი, რომ არავინ ზიანდებოდა მაგრამ სუბიექტებმა ეს არ
იცოდნენ. ასე რომ ჩვეულებრივ პირობებში ამას არავინ არ შეასრულებდა. შედეგები მოცემულია ცხრილში.
მდგომარეობა
ჰიპნოტიზირებულები 84
84
84
100
100
არასიმულაციური საკონტროლო 50
84
84
არაექსპერიმენტული 0
0 0
ამრიგად, მილგრემის ექსპერიმენტის მსგავს სიტუაციაში, მაში-ნაც კი როცა ქცევა საშიში იყო თვით
სუბიექტებისათვის, დესტრუქციული მორჩილების ტენდენცია დადასტურდა. ე.ი. ამ ტენდენციას ვერ ავხსნით
თვით პიროვნების დესტრუქციული ბუნებით.
თავი 5
ერთი საინტერესო კვლევა განახორციელეს ღეედ Lარსონ-მა და მისმა კოლეგებმა. მათ მოზრდილების და
ტენეიჯერების გარკვე-ულ ჯგუფს სთხოვეს ერთი კვირის განმავლობაში მუდმივად ეტა¬-რებინათ
ელექტრონული პეიჯერი. სუბიექტებს უნდა დაე¬ფიქსი-რებინათ თუ დროის ამა თუ იმ მონაკვეთში რას
აკეთებ¬დნენ და ვისთან ერთად იყვნენ, იყვნენ მარტონი თუ ვინმესთან ერთად. შედეგები აჩვენებდა, რომ
მოზრდილები ამ ერთი კვირის განმავლობაში მარტონი რჩებოდნენ მთელი დროის 29,1% - ხოლო სხვებთან
ერთად იყვნენ მთელი დროის 70%. ტენეი¬ჯერები დროის 25,9% იყვნენ მარტო და 74,1% - იყვნენ სხვებთან
ერთად.
ინსტიქტები. აფილიაციის ტენდენციის ინსტინქტებით ახსნა ემყარება ზოგად დაშვებას, რომ აფილიაცია,
ისევე როგორც ნებისმიერი მოთხოვნილება თანდაყოლილია. ისევე როგორც ჭიანჭველები ქმნიან კოლონიებს,
ადამიანები ცხოვრობენ ჯგუფე-ბად და ეს არა იმიტომ, რომ მათი აზრით ასე სჯობია ან უფრო სასარგებლოა.
ისევე როგორც ბავშვი იწყებს წოვას იმის გააზრე-ბის გარეშე კარგია ეს თუ ცუდი, აფილიაცია ხორცი¬ელდება
ყოველგვარი აზროვნებისა და ფიქრის გარეშე. ერთი სიტყვით, ჩათვლილია, რომ ადამიანები იბადებიან
მრავალი გენეტიკურად დეტერმინირებული მახასიათებლებით და მათ შორისაა ერთად ცხოვრების ტენდენცია.
სოციალურ ფსიქო¬ლოგიაში ამ მიდგომის ერთერთი პიონერია მაკ-დუგალი. მაკ-დუგალი ჯოგურობას, თავისი
შესაბამისი მარტივი სენტი¬მენტით თვლის რომ წარმოადგენს ადამიანის ერთერთ ინსტინქტს, მის მიერ
ჩამოთვლილი 14 ინსტინქტიდან.
რომ არაფერი ვთქვათ იმაზე, რომ ინსტინქტის თეორიული ახსნა, საერთოდ არ წარმოადგენს მეცნიერულ
ახსნას რომ ასე¬თი ახსნა ტავტოლოგიაა და ა.შ. პრაქტიკულად შეუძლებელია აფილიაციის ტენდენციის
ინსტინქტით ახსნის ჰიპოთეზის ექსპე რიმენ¬ტული შემოწმება. შეუძლებელია ეს როგორც ეთიკური, ისე
ტექნიკური თვალსაზრისით. ტექნიკურად, ეს იმას ნიშნავს, რომ ბავშვი დაბადებიდანვე აღვზარდოთ სრულ
იზოლაციაში და ვნახოთ ექნება თუ არა აფილიაციის ტენდენცია, რისი გან¬ხორცი-ელე¬ბაც პრინციპულად
შეუძლებელია. აფილიაციის ინსტინქ-ტებით ახსნა ჭეშმარიტიც რომ იყოს მისი პირდაპირი კვლევა
შეუძლებელია.
დასწავლა ანუ აფილიაციის ტენდენციის ახსნა დასწავლით. ეს მიდგომა უშვებს, რომ ადამიანი იძენს
(სწავლობს) აფილია-ციას ისევე როგორც ის სწავლობს ჩვეულებრივ ბევრ რამეს. ადამიანი ბავშვობიდანვე
სწავლობს რომ მისი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება დამოკიდებულია სხვებზე. ბავშვი სწავლობს
გარკვეულ ჩვევებს, აყალიბებს თავის ცხოვრებას და სწავლობს აგრეთვე აფილიაციას, და ამით ხდება ის სხვა
ადამიანების მსგავსი.
ზოგად და სპეციფიკურ ახსნას შორის ასეთი განსხვავება მისაღებია აფილიაციის მიმართაც. თანამედროვე
სოციალური ფსიქოლოგია უმთავრესად ამ საკითხს ეხება. სოციალური ფსიქო-ლოგია ცდილობს განსაზღვროს
ფაქტორები, რომლებიც ზრდიან ან ამცირებენ აფილიაციის ტენდენციას, ცდილობს აღმოაჩინოს ის
სპეციფიკური პირობები, რომლებიც იძლევიან აფილიაციის მიზეზების და ბუნების უფრო ღრმა გაგებას.
დაბალი შიშის ექსპერიმენტული პირობების შესაქმნელად სუბიექტებს ეუბნებოდნენ, რომ შოკი არ იქნება
მტკივნეული, იქნება ძალიან სუსტი და ა.შ.
ამის შემდეგ, თითქოსდა აპარატურის მოსამზადებლად საჭი¬რო იყო გარკვეული დრო და ამ დროის
განმავლობაში, სუბიექ¬ტებს შეეძლოთ აერჩიათ თუ სად მოისურვებდნენ მოცდას. არჩე¬ვანი თვითონ
სუბიექტებს უნდა გაეკეთებინათ, აირჩევდნენ ისინი მოცდას ცალკე თუ სხვებთან ერთად. თუ აირჩევდნენ
მარტო მოცდას მზად იყო ოთახი, სადაც შეიძლებოდა მოცდა საკმაოდ კომფორტულ პირობებში. თუ აირჩევდნენ
სხვებთან ერთად მოცდას საამისოდ მზად იყო მეორე ოთახი. ე.ი. სუბიექტებს თხოვდნენ აერჩიათ სხვებთან
ერთად უნდოდათ მოცდა თუ მარ¬ტო. ექსპერიმენტის შედეგები ადასტურებდა ჰიპოთეზას. ძლიერი ში¬შის
დროს სუბიექტები არჩევდნენ სხვებთან ერთად ყოფნას.
გარდა ამისა იკვლიეს განუსაზღვრელობის გავლენა აფილია-ციის ტენდენციაზე. ჰიპოთეზირებული იყო
რომ ადამიანებს ექნებათ მეტი აფილიაციის ტენდენცია განუსაზღვრელ სიტუ-აციაში. კვლევები ადასტურებს ამ
ჰიპოთეზასაც.
იკვლიეს აგრეთვე შფოთვის (შიშის მსგავსი ემოციონალური მდგომარეობა, როცა შიშის ობიექტური პირობები
არ არსებობს) გავლენა აფილიაციის ტენდენციაზე. შფოთვის ექსპერიმენტული პირობების შესაქმნელად
გამოყენებული იყო ნევროტული ან მორალური შფოთვის გამომწვევი სიტუაცია, რომელიც უხერ-ხულო¬ბის
გრძნობას გამოიწვევდა სუბიექტებში. ჰიპოთეზი¬რებული იყო, რომ რაც უფრო მაღალი იქნებოდა შფოთვის
დონე, მით უფრო ძლიერი იქნებოდა მარტო ყოფნის ტენდენცია. კვლევითი მონაცემები ადასტურებდენ
ჰიპოთეზას (შარნოფ & ძიმბარდო, 1961).
არსებობს შიშსა და აფილიაციის ტენდენციას შორის ურთი-ერთო¬ბის ამხსნელი ორი თეორია. (1) შიშის
შემცირების და (2) სოციალური შედარების თეორია.
სოციალური შედარების თეორია - თეორია ემყარება მოსა-ზრე¬ბას, რომ ადამიანს აქვთ მოთხოვნილება
იცოდეს თავის¬თავი - მისი უნარები თვისებები და მათ შორის ემოციებიც. რადგან არ არსებობს მათი გაზომვის
ტექნიკური საშუალებები, ადამიანები ამას ახერხებენ თავისთავის სხვასთან შედარებით. შეშინებულ ადამიანს
ჩათვლილია რომ სურს იცოდეს თავისი შიშის ზუსტი მახასიათებლები და ამის გაგებას შეეცდება თა¬ვის მასსავე
მდგომარეობაში მყოფ ინდივიდთან შედარებით. ამ ჰიპოთეზის შესამოწმებლად ექსპერიმენტულ პირობებს
დაემატა ახალი ნიუანსი. ძლიერი შიშის ექსპერიმენტულ სიტუაციაში სუბიექტებს რომლებიც ირჩევდნენ
სხვასთან ერთად ყოფნას მისცეს ასეთი ალტერნატივა, სურდათ მოეცადათ თავისსავე მდგომარეობაში მყოფ
ინდივიდებთან (ე.ი. რომლებიც მონა¬წილეო¬ბას იღებდნენ ამავე ექსპერიმენტში და იყვნენ მოსაცდელ ოთახში)
თუ ოთახში სადაც იყვნენ სხვა ინდივიდები რომლებ¬საც ამ ექსპერიმენტთან რაიმე შეხება არ ჰქონდათ.
ჰიპოთეზის თანახმად, ასეთ სიტუაციაში სუბიექტებს უნდა აერჩიათ მასსავე მდგომარეობაში მყოფ
ადამიანებთან მოცდა. შედეგებმა დაადას¬ტურა ჰიპოთეზა.
3. ღირსების დაცვა უზრუნველყოფილია როცა სხვები მხარს უჭერენ ჩვენს გრძნობას რომ ვართ
კომპეტენტურნი და მნიშვნე-ლო¬ბის მქონე ინდივიდები.
4. სანდო კავშირის გრძნობა გულისხმობს იმის ცოდნას, რომ არსებობენ ადამიანები, რომლებიც საჭიროების
შემთხვევაში დაგვეხმარებიან.
ინტერპერსონალური მიზიდვა
ნაცნობობა უფრო ხშირად იწყება შემთხვევითი კონტაქტე¬ბით. შემთხვევითი კონტაქტების სერიებს მივყავართ
ნაცნობობის ჩამოყალიბებამდე. ფსიქოლოგიურად ჩვენ ვგრძნობთ მეტ კომფორ-ტულობას ნაცნობი სახეების
გარემოცვაში. შემჩნეულია, რომ ინფანტებიც კი პოზიტიურად რეაგირებენ უცხოზე, მისი რამდენიმეჯერ
დანახვის შემდეგ. თავიდან კი უცხოს დანახვაზე ინფანტები ნეგატიურადად რეაგირებენ.
ჯერ კიდევ 30-ან წლებში დადგენილ იქნა, რომ გარემოს ის ასპექტები რომლებიც ზრდის (ფიზიკური
მანძილი) ორი ინდივი-დის რეგულარული შეხვედრის შანსს, ზრდის ალბათობას, რომ ისინი თანდათან
ნაცნობები გახდებიან და მოეწონებათ ერთმა-ნეთი (Fესტინგერ,შცჰაცჰტერ & Bაცკ,1950). მაგ. უნივერსიტეტში
აუდი-ტორიაში ერთმანეთის გვერდით ჯდომით, ან სტუდენთა საერთო საცხოვრებელში ერთად ყოფნით,
სტუდენტები ხდებიან ნაცნო¬ბები და ყალიბდება მოწონებითი დამოკიდებულება, მიუხედავად იმისა აქვთ თუ
არა მსგავსი აკადემიური მოსწრება, სოციალური ფონი ან ჰობი.
დაკვირვება ხდებოდა იმაზე, თუ ვინ ვის ეპატიჟებოდა, ვინ ვისთან დაიწყებდა მეგობრობას - საერთო
შედეგი იყო ის, რომ დამეგობრდნენ ის ინდივიდები, რომლებიც ერთმანეთთან ახლოს ცხოვრობდნენ.
ასეთივე ეფექტი იყო მიღებული ფესტინჯერის და მისი კოლეგების კვლევაში (Fესტინგერ,შცჰაცჰტერ &
Bაცკ), რომლებმაც იკვლიეს მეგობრობის ნიმუშების ჩამოყალიბება მრავალბინიან სახლებში. აკვირდებოდნენ 70
ორსართულიან სახლში განა¬წილე-ბულ მაცხოვრებლებს. სახლი შეიცავდა 10 ბინას, 5 პირ¬ველ სართულზე და 5
მეორეზე. მაცხოვრებლები შემთხვევითი პრინციპით იკავებდნენ ბინას. ე.ი. თვითონ არ ირჩევდნენ არც ბინას და
არც მეზობლებს. ყოველ მობინადრეს დაუსვეს კითხვა 3ამ სახლში მცხოვრებ რომელ სამ ადამიანს ხედავ
სოციალუ¬რად უფრო ხშირად4? აქაც შედეგები აჩვენებდნენ, რომ უფრო მჭიდრო ურთიერთობა ყალიბდებოდა
იმ ადამიანებს შორის, რომლებიც ფიზიკურად ერთმანეთთან უფრო ახლოს ცხოვრობდ¬ნენ. დგება საკითხი
რატომ?
მეორე კვლევაში ზაიონკი სუბიექტს უჩვენებს ადამიანების პასპორტულ სურათს და სთხოვს შეფასებას თუ
რამდენად მოსწონდათ თითოეული სურათში აღბეჭდილი და როგორ ფიქრობ¬დნენ, რამდენად მოეწონებოდათ
ის ადამიანი, რომლის სურათსაც ათვალიერებენ. ამასთან ექსპერიმენტის განმავ¬ლობაში სუბიექტები ზოგიერთ
სურათს ხედავდნენ ერთხელ ან ორჯერ, ხოლო ზოგიერთს უჩვენებდნენ ოცჯერ ან მეტჯერ. შედეგები
აჩვენებდნენ, რომ აქაც ნაცნობობას (ხშირ ექსპო¬ზიციას) ქონდა იგივე ეფექტი. რაც უფრო ხშირად ხედავდა
სუბიექტი სურათს, მით უფრო მოსწონდა ის და აფიქსირებდა, რომ მოეწონებოდა ის ინდივიდი, რომელიც
სურათზე იყო გამოხატული.
სარგებლიანობა - სიახლოვის ეფექტის უმარტივესი ახსნაა ის, რომ ადამიანები რომლებიც ახლოს არიან
ერთმანეთისაგან, უფრო ასარგებლებენ ერთმანეთს, ვიდრე ისინი რომლებიც შორს არიან. ინდივიდს არ
შეიძლება მოსწონდეს ან მეგობარი იყოს მისი ვისაც არ იცნობს, ან მეგობარი იყოს მისი ვისაც იშვიათად ხვდება.
ადამიანები მეგობრებად ირჩევენ იმას, ვისაც კარგად იცნობენ. სხვათა შორის მტერსაც ამ პრინციპით ირჩევს
ადამიანი. დამოკიდებულება როგორც პოზიტიური ისე ნეგა¬ტიური, ჩვეულებრივ იმათთან გვაქვს, ვისაც
სისტემატურად ხვდებით, ვისაც ვიცნობთ. ერთი საინტერესო ნიუანსია შემჩნე¬ული სიახლოვესა და მოწონებას
შორის დამოკიდებულებაში, კერძოდ რომ სიახლოვე უპირველეს ყოვლისა უფრო პოზიტიურ ურთიერთობას
უყრის საფუძველს ვიდრე ნეგატიურს.
სხვა ადამიანებთან მოსალოდნელ ურთიერთქმედებას აქვს მეორე ეფექტიც. გარდა იმისა, რომ სასიამოვნო
პიროვნებას მოელის, ასეთ სიტუაციაში ადამიანს ტენდენცია აქვს თვითონაც სასიამოვნო შთაბეჭდილება
დატოვოს და შესაბამისად იქცევა. პირველ შეხვედრებზე, იცის რა რომ შეხვედრები ხშირი იქნება, ინდივიდი
ცდილობს იყოს მომხიბლავი, თავს არიდებს კონ-ფლიქტს, მხარს უჭერს მეგობრულობას. ამრიგად, როცა ინდი-
ვიდები მოელიან მომავალ ხანგრძლივ ურთიერთობებს, მეტია ალბათობა რომ გახდნენ მეგობრები. ამას ხელს
უწყობს რო¬გორც პერცეპციული დარღვევა, ისე მცდელობა დატოვოს სხვა¬ზე კარგი შთაბეჭდილება.
გამონაკლისები სიახლოვის პოზიტიურ ეფექტებში. აღმოჩნ¬და, რომ ხშირი კონტაქტი ყოველთვის არ გვაძლევს
მოწონებას. თუ ინდივიდი პირველ შეხვედრაში უარყოფით შთაბეჭდილებას ტოვებს, მომდევნო შეხვედრები
ვერ გაზრდის მოწონებას. საწყი¬სი შეფასების და მოწონებას შორის ურთიერთობას ეხება ფრიდ¬მანისა და
სიუმის (1967) კვლევები. ექსპერიმენტში, ასისტენტს ლაბორატორიაში შემოყავს სამი სუბიექტი, სადაც მათ
ხვდება კიდევ ერთი სუბიექტი რომელიც ფაქტიურად არის ექსპერიმენ¬ტატორის თანამონაწილე. ერთი
სიტყვით ოთხივე - სამი ნამდვი¬ლი და ერთი ცრუ სუბიექტი უცდის ექსპერიმენტატორის მოსვ¬ლას. სანამ
ექსპერიმენტატორი გამოჩნდება ცრუ სუბიექტი ახორციელებს გარკვეულ აქტიობებს, რომელიც სუბიექტებს
ეჩვენე¬ბათ ან როგორც სასიამოვნო, ან როგორც არა სასი¬ამოვნო. პირველ შემთხვევაში ცრუ ცდისპირი
ასისტენტს ეკითხება თუ სად არის ექსპერიმენტატორი, რომ ის წუხს იმაზე, არის თუ არა ყველაფერი წესრიგში.
ასისტენტი უხსნის, რომ პროფესორი ცოტათი დაკავებულია და მალე მოვა. ცრუ ცდის¬პირი მადლობას უხდის
ასისტენტს და აგრძელებს მოცდას. საუბარი მიმდინარეობს საკმაოდ ზრდილობიან ტონში, ცრუ სუბიექტი
ამჟღავნებს ინტერეს და ზრუნვას და არა გაბრაზებას, ამის შემდეგ შემოდის ექსპერიმენტატორი და იწყება
კვლევა.
ამის შემდეგ სუბიექტები ხვდებოდნენ ამავე ცრუ სუბიექტს სამჯერ, ან ექვსჯერ, ან თორმეტჯერ. ბოლოს
ცდისპირებს სთხოვდნენ მიეთითებინათ თუ რამდენად მოსწონდათ ის. რო¬გორც მოელოდნენ, რაც უფრო
ხშირი იყო სასიამოვნო სუბი¬ექტთან შეხვედრა, მით უფრო მოსწონდათ ის სუბიექტებს; და პირიქით,
არასასიამოვნო სუბიექტების შეფასებაზე გავლენას არ ახდენდა შეხვედრების სიხშირე. იმათ, რომლებიც ცრუ
სუბი¬ექტებს თორმეტჯერ ხვდებოდნენ უფრო არ მოსწონდათ ის, იმათთან შედარებით, რომლებიც ექვსჯერ ან
სამჯერ ხვდებოდა. ე.ი. ნაცნობობა (ხშირი ექსპოზიცია) იძლეოდა მოწონების გაზრ¬დას იმის მიმართ, რომლიც
თავიდან ნეიტრალურად იყო შეფასებულნი, მაგრამ არ ჰქონდა არავითარი ეფექტი, როცა თავიდან ცრუ
სუბიექტის მიმართ არმოწონებას განიცდიდნენ. ეს ხდება მაშინ, როცა სხვა დანარჩენი პირობები უცვლელია.
შესაძლებელია უფრო ექსტენსიურ კონტაქტებს მოეცა მოწონე¬ბის გაზრდა ამ არასასიამოვნო ცრუ ცდისპირის
მიმართაც, მაგრამ იმ შემთხვევაში თუ რაღაცნაირად პირობები შეიცვლება.
გარდა ამისა, მიუთითებენ, რომ თუ საწყისი შეფასება არის საშუალოდ ნეგატიური, გაზრდილ ნაცნობობას
ექნება გარკვე¬ული ეფექტი. ზაიონკის ზემოთ მითითებულ ექსპერიმენტში, ზოგიერთი საწყისი შეფასება იყო
ნეგატიურის მხარეზე და დადასტურდა ნაცნობობის ეფექტი. ამრიგად, ჩანს, რომ ნეგატი¬ურ საწყის შეფასებას
აქვს ნაცნობობის ეფექტის დარღვევის ტენდენცია.
ამრიგად, კვლევითი მონაცემები მიუთითებენ, რომ ხშირ კონტაქტებს აქვთ დადებითი ეფექტი. სიახლოვეს
მივყავართ მოწონებამდე. პირველ რიგში, სიახლოვე ადამიანებს დამეგობრე-ბის საშუალებას აძლევს.
ბოლოსდაბოლოს მეგობარს ირჩევენ იქედან ვისაც იცნობენ. გარდა ამისა სიახლოვე გულისხმობს გაგრძელებულ
ურთიერთობას და ზრდის სხვისი ქცევის წინასწარ¬მეტყველების შესაძლებლობას.
ემოციონალური მდგომარეობა როგორც მოწონების განმსაზღვრელი
მეი და ჰამილტონმა (Mაყ & Hამილტონ,1980) იკვლიეს ემოციებსა და მიზიდვას შორის ურთიერთობა
მუსიკის გამოყენებით. მკვლევა¬რებმა ჯერ იკვლიეს თუ რომელი სტილის მუსიკა მოსწონ¬დათ კოლეჯის
სტუდენტ გოგონებს. დადგინდა, რომ მათ როკ-მუსიკა გაცილებით უფრო მოსწონდათ ვიდრე კლასიკური
მუსიკა. ამის შემდეგ, გოგონა სტუდენტებს სთხოვდნენ უცხო მამაკაცის სურათების შეფასებას მოწონების
სკალაზე. შეფა¬სების პერიოდში როგორც ფონი ისმოდა ან როკ-მუსიკის ჰანგე¬ბი, ან კლასიკური მუსიკის
ჰანგები, ან შეფასება ხდებოდა ყოველგვარი მუსიკალური ფონის გარეშე. შედეგები აჩვენებდა, რომ გოგონები
მეტ მოწონებას გამოხატავდნენ ამ სურათების შეფასებისას როცა შეფასება როკ-მუსიკის მოსმენის ფონზე
მიმდინარეობდა. ნაკლები იყო მოწონების ხარისხი კლასიკური მუსიკის ფონის პირობებში, და უფრო ნაკლები
იყო, როცა შეფა¬სე¬ბა მუსიკალური ფონის გარეშე ხდებოდა. გარდა ამისა ზოგიერთი მამაკაცის სურათი როკ-
მუსიკის ფონზე უფრო მიმზიდველად ფასდებოდა, ვიდრე კლასიკური მუსიკის ფონზე. ამდენად, ჩაითვალა,
რომ მუსიკა მოქმედებდა ინდივიდის გუნება-განწყობაზე (აფექტურ მდგომარეობაზე) გუნება-განწყობა კი
ინტერპერსონალურ შეფასებაზე.
ემოციის სხვა წყაროების ეფექტი. კვლევითი მონაცემები კონსისტენტურად მიუთითებენ, რომ მოვლენები
რომლებიც იწვევენ პოზიტიურ გრძნობებს ზრდიან ინტერპერსონალურ მოწო-ნებას, ხოლო ნეგატიური
მოვლენები ამცირებენ მას. მონა¬ცემები მიღებული იქნა ისეთი პირობებიდან, როგორიცაა მაღა¬ლი ჰაერის
ტემპერატურა, არაკომფორტაბელური ნოტიო ოთახი, კეთილი-დაბოლოების წინააღმდეგ კრიტიკული
ფილმების ყურე¬ბა და ა.შ.
ასევე კვლევებმა აჩვენეს, რომ დეპრესიული ინდივიდები ჩვენში არაკომფორტულ გრძნობას იწვევს და ჩვენც
ნაკლებად მოგვწონს ის.
იკვლიეს აგრეთვე რადიოთი მოსმენილი კარგი იახალი ამბები წინააღმდეგ ცუდი ახალი ამბების გავლენა
ინტერპერსო-ნალურ ქცევაზე. ვეიტჩმა და გრიფიტმა (Vეიტცჰ & Gრიფფიტტ, 1976) რათა შეემოწმებინათ ეს
ჰიპოთეზა სუბიექტს კვლევის დაწყების წინ რადიოთი მოასმენინეს ახალი ამბები (სუბიექტები ფაქტიურად
უსმენდნენ წინასწარ მომზადებულ აუდიო ჩანა¬წერს). აღმოჩნდა, რომ კარგი ახალი ამბები იწვევდა პოზიტიურ
ემოციონალურ რეაქციას და სუბიექტები რომლებიც მას უსმენდნენ შედეგად გამოხატავდნენ მეტ მოწონებას
უცხოს მი-მართ. ცუდი ახალი ამბების მოსმენას ქონდა საწინააღმდეგო ეფექტი. მცირდებოდა მოწონება.
(1) ე.წ. პირდაპირი ეფექტი - როცა მეორე პირი ამბობს ან აკეთებს ისეთ რამეს, რომელიც ჩვენში იწვევს
დადებით ან ნეგატიურ გრძნობას (იგრძნო თავი კარგად ან ცუდად). აშკარაა, ჩვენ მოგვწონს ის ინდივიდი,
რომელიც გვაგრძნობინებს კარგად, იწვევს დადებით გრძნობას და არ მოგვეწონება ის, რომელიც თავს
გვაგრძნობინებს ცუდად, იწვევს ნეგატიურ გრძნობას. ამ დვშვებიდან გამომდინარეობს, რომ ყოველი ცვლადი
(ვთქვათ გამეორებული ექსპოზიცია) რომელსაც მივყავართ მოწონების გაზრდამდე არის ამ ცვლადის მიერ
გამოწვეული პოზიტიური გრძნობების შედეგი. ე.ი. მოწონება წარმოადგენს ამ შემთხვევაში განპირობებულ
რეაქციას.
(2) გრძნობებსა და მოწონებას შორის ურთიერთობის გან¬მტკი-ცე¬ბის მოდელით ახსნას აქვს დამატებითი
ნაგულისხმევი აზრი, რომელიც ასოციაციური ეფექტის სახელწოდებითაა ცნობილი. ჩვენ ვრეაგირებთ არა
მარტო იმ ინდივიდებზე, რომელიც ჩვენში იწვევს გარკვეულ გრძნობებს, არამედ ვრეაგი¬რებთ იმ
ინდივიდებზე, რომლებიც უბრალოდ ასოცირებულნი არიან ასეთ გრძნობებთან. სხვანაირად რომ ვთქვათ, როცა
ინდივიდი უბრალოდ, თუნდაც შემთხვევით არის სიტუაციაში, როცა თქვენი გრძნობა იყო პოზიტიური ან
ნეგატიური (და რომელიც არ არის დაკავშირებული ამ პირთან), თქვენი შეფასება ამ ინდივიდისა იქმნება ამ
ემოციონალურ ფონზე. ესაა ის მექანიზმი თუ რატომ ახდენს გავლენას მუსიკა, სითბო, კინო, რადიო-
სვტელევიზიო ახალი ამბები და სხვა შეფასებაზე. ეს ფაქტორები აღგვიძრავენ დადებით ან უარყოფით
გრძნობებს; ეს გრძნობები ასოცირებული ხდება ინდივიდებთან, რომლებიც შემთხვევით შეიძლება იყვნენ
ასოცირებული ამ სიტუაციასთან; შესაბამისად ჩვენ გვიჩნდება ტენდენცია მოგვწონდეს ან არ მოგვწონდეს ეს
ინდივიდი.
აფილიაციის მოთხოვნილება
როგორც აღვნიშნეთ, დროის უმეტეს ნაწილს ჩვენ ვხარჯავთ სხვა ადამიანებთან ერთად. ისეთი აქტიობები,
როგორიცაა ახა¬ლი მეგობრების შეძენა, იყო მეგობრებთან, შესძლო გრძნობები გაუნაწილო სხვებს, ჩვენს
საზოგადოებაში მნიშვნელოვნადაა შეფასებული. ჩათვლილია, რომ მეგობრების ყოლა არის შინა-განად
პოზიტიური. ამასთან, ისიც სიმართლეა, რომ ინდივიდები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან აფილიაციის
მოთხოვნილებაში. ზოგიერთი ადამიანი დროის უმეტეს ნაწილში მარტო ყოფნას არჩევს, მაშინ როცა
ზოგიერთები ძალიან სოციალურები არიან. ასეთი პიროვნული განსხვავებები მნიშვნელოვან ფაქტორადაა
ჩათვლილი ინტერპერსონალური ურთიერთობის ანტიციპაცი-ისათვის.
მას შემდეგ რაც ურთიერთობა ჩამოყალიბებულია, მაღალი აფილიაციის მოთხოვნების მქონე სტუდენტები
აღმოჩნდა, რომ კმაყოფილები არიან როცა ურთიერთობა პროგრესირდება. აფი-ლია¬ცი¬ის დაბალი დონის
მქონე სტუდენტებს კი ტენდენცია ჰქონდათ ამ სიტუაციაში ყოფილიყვნენ უკმაყოფილო, განსა-კუთრე¬ბით თუ
მათ აქვთ დამოუკიდებლობის მოთხოვნილება. ასეთი განსხვავებული აფილიაციის მოთხოვნილების მქონე
ინდივიდები ურთიერთქმედების შედეგად გასაგებია რომ შეცბუნებულები დარჩებიან ერთმანეთით. ერთს
სიამოვნებს მჭიდ-რო ურთიერთობა, მეორეს სწორედ ურთიერთობის დამყარე¬ბით შეიძლება უბედური დარჩეს.
როცა ორი ინდივიდი ხვდება ერთმანეთს, სიახლოვის გამო ჩამოუყალიბდათ ერთმანეთის მიმართ დადებითი
გრძნობები, და თუ თითოეულს აქვს აფილიაციის მაღალი მოთხოვნილება, უნდა მოველოდეთ რომ დაიწყება
ურთიერთქმედება. განვითარდება თუ არა აქედან უფრო ღრმა ემოციონალური დამოკიდებულება, მეგობრობა,
უკვე დამოკიდებულია სხვა ფაქტორებზე, კერძოდ ურთიერთობაში მყოფი ინდივიდების ფიზიკურ
მიმზიდველობაზე, მათ მსგავსებაზე გარკვეულ პიროვნულ მახასიათებლებში და იმაზე, თუ რამდენად ავლენენ
ისინი ურთიერთ პოზიტიურ შეფასებას (რეციპრიკულობა პოზიტიურ შეფასებაში).
არსებობს ზოგადი დაშვება, რომ მიმზიდველი ადამიანები აგრეთვე ფლობენ მთელ რიგ სხვა პოზიტიურ
თვისებებს. როგორც ქალები ისე მამაკაცები აღნიშნავენ, რომ მიმზიდველი ადამიანები არიან უფრო
საინტერესოები, სოციალურები, დამოუკიდებლები, სექსუალურად თბილები. ნაკლებად მიმზიდ-ველი
ადამიანები ვარაუდობენ რომ არიან დევიანტები მრავალნაირად, არიან ფსიქოპათოლოგიურები,
პოლიტიკურად რადიკალისტები, ჰომოსექსუალისტები. ფიზიკურად მიმზიდველი მამაკაცები შეფასებულნი
არიან როგორც უფრო მამაკაცურები და მიმზიდველი გოგონები როგორც უფრო ქალურები ნაკლებ
მიმზიდველებთან შედარებით.
რწმენა, რომელიც ეხება მიმზიდველ და არამიმზიდველ ინდივიდებს, არსებითად მიაჩნიათ, რომ ემყარება
კულტურულ გადახრებს და ამდენად არ არის დაკავშირებული იმ ფაქტიურ თვისებებზე, რომელიც ინდივიდს
გააჩნია. მიუხედავად ამისა, არსებობს ზოგიერთი ქცევისეული და პიროვნული განსხვა¬ვებები, რომელიც
დაკავშირებულია გარეგნობასთან. მაგ. აღმოჩნ¬და, რომ მიმზიდველი მამაკაცები და ქალები კარგად
ურთიერთობენ საწინააღმდეგო სქესის ინდივიდებთან. მიმზიდ¬ველ მამაკაცებს მეტი სოციალური
ურთიერთობა აქვთ ქალებთან და ნაკლები სხვა მამაკაცებთან. ისინი არიან რა მიმზიდველები, ნაკლებად აქვთ
უარყოფის შიში. მიმზიდველი ქალები, სხვებთან არ ურთიერთობენ უფრო მეტს ვიდრე არამიმზიდველები და
ისინი ნაკლებად თვითდაჯერებულები და ნაკლებად მიმდობნი არიან ვიდრე მამაკაცები. მიმზიდველი
ადამიანები უფრო მოელიან წარმატებას სოციალურ სიტუაციაში და აღწევენ კი¬დეც სინამდვილეში.
კორელაციური კვლევები მიუ¬თითებენ, რომ მიმზიდველობა პოზიტიურ კორელაციაშია განათლებაში
მიღწევასთან, შემოსავალთან, პროფესიონალურ პრესტიჟთან და ფსიქიკურ სიჯანსაღესთან. აღმოჩნდა, რომ ვინც
მიმზიდველია მეტ დროს ხარჯავს სარკეში თავის თავის დათვა¬ლიერებაში.
მამაკაცებს კი აღმოჩნდა რომ მოსწონთ გოგონები საშუალო მკერდით, საშეალო ზომის ფეხებით და
დუნდულებით. ორივე სქესისთვის სიმსუქნე აღიქმება როგორც არამიმზიდველი. ესენია ის ფიზიკური
მახასიათებლები, რომლებსაც სხვადასხვა კვლე¬ვებ-ში დადგენილ იქნა რომ მიაწერენ მიმზიდველ მამაკაცებს
და ქალებს.
გამოითქვა მოსაზრება, რომ საბოლოო ჯამში მიმზიდველი ფიგურა და სახე ბევრად არ განსხვავდება
3საშუალოსაგან4. ადამიანები მიმზიდველად თვლიან ფიგურას, ფეხებს, ცხვირს და ა.შ. რომელიც არც ძალიან
პატარაა და არც ძალიან დიდი. ლანგლუამ და როგმანმა საკმაოდ საინტერესოდ აჩვენეს ეს (ჟუდიტჰ Lანგლოის &
Lორი ღოგგმან, 1994). მათ კომპიუტერში შეიყვანეს კოლეჯის 32 სტუდენტის სახე და მათი ერთმანეთზე
დადებით გამოიყვანეს მათი საშუალო არითმეტიკული. სტუდენტებმა ასეთი გასაშუალებული სახე შეაფასეს
როგორც უფრო მიმზიდ¬ველი ვიდრე ინდივიდუალური სახეების 92%. ასე რომ ავტო¬რების აზრით საშუალო
გარეგნობა საკმაოდ მიმზიდველად ფასდება.
როგორც ვხედავთ, ატიტუდში მსგავსებასა და მოწონებას შორის საკმაოდ მჭიდრო კავშირი დადასტურდა,
მაგრამ კორე-ლაციიდან ვერაფერს დავასკვნით მიზეზ-შედეგობრივ კავშირზე. ნიუკომბის გამოკვლევა
გამორიცხავს, რომ მოწონება შეიძლება იყოს ატიტუდებში მსგავსების მიზეზი. მაგრამ ამ კვლევიდან ვერც იმას
ვიტყვით დანამდვილებით, რომ ატიტუდში მსგავსება განსაზღვრავს მოწონებას, რადგან არსებობს ე.წ. მესამე
ცვლადის პრობლემა. შეიძლება მოწონებასა და ატიტუდებში მსგავსებას შორის კორელაცია რაღაც სხვა
ფაქტორმა განსაზ¬ღვროს. რათა გამოერიცხათ მესამე ცვლადის პრობლემა, საჭირო იყო ექსპერიმენტული
გამოკვლევა. მართლაც დაიგეგმა ექსპე¬რიმენ¬ტი სადაც ატიტუდებში მსგავსების მანიპულირება ხდებოდა
როგორც დამოუკიდებელი ცვლადის და მოწონება შეფასდა, როგორც დამოკიდებული ცვლადი, სხვა დანარჩენი
პირობები კი მუდმივი რჩებოდა (Bყრნე, D. 1961). კვლევამ დაა¬დასტურა, რომ ატიტუდები შეიძლება
განვიხილოთ როგორც მოწონების ერთერთი მიზეზი.
ამ ფენომენს აქვს მთელი რიგი პრაქტიკული გამოსავალი. კერძოდ, ატიტუდებში მსგავსებასა და მოწონებას
შორის ურთიერთობა ხსნის იმ ფაქტს, თუ რატომ აქვთ ადამიანებს ტენდენცია იფიქრონ, რომ უმრავლესობა
ადამიანებისა მათ ეთენხმებიან, განსაკუთრებით ისინი ვინც მოსწონთ. როცა ინდივიდს მოსწონს ვინმე არა
ატიტუდური მახასიათებლების საფუძველზე (ვთქვათ ფიზიკური მიმზიდველობისა ან ზოგადი ქარიზმის
გამო), აღმოჩნდა, რომ ეს ინდივიდი აღიქმება როგორც მსგავსი ატიტუდებშიც. ჩანს, რომ სხვების ზედაპირულ
მახასიათებლებზე პოზიტიურ რეაქციას ხშირად მივყავართ მცდარ რწმენამდე, რომ გვაქვს მსგავსი
ღირებულებები და ატიტუდები.
რატომ მოგვწონს მსგავსი სხვა?. თეორეტიკოსები თითქოსდა თანხმდებიან, რომ ატიტუდებში მსგავსება არის
პოზიტიური იმიტომ რომ ის ინდივიდს აძლევს საკუთარი შეფასების სისწორის განცდას. შესაბამისად,
ატიტუდებში მსგავსება წარმოშობს პოზიტიურ აფექტს და განსხვავებული ატიტუდები ნეგატიურ აფექტს.
როგორც ზემოდ აღვნიშნეთ, აფექტები გავლე¬ნას ახდენენ მოწონებაზე. როცა ინდივიდი ხედავს, რომ სხვას
იგივე შეფასებები და რწმენები აქვს რაც მას, ეს ცოდნა უზრუნველყოფს მას მონაცემებით, რომ ის სწორია.
შეფასების ასეთი დადასტურება უკვე არის პოზიტიური აფექტის გამომწვევი და ადამიანს მოსწონს ის ვინც
მასში პოზიტიურ აფექტებს იწვევს. დაუთანხმებლობას აქვს საწინააღმდეგო ეფექტი. ის გარწმუნებთ რომ თქვენ
ცდებით, ეს იწვევს ნეგატიურ ემოციებს და შედეგად არ მოგწონთ ინდივიდი, რომელიც ასეთ არა¬კომფორტულ
გრძნობას იწვევს. ამ ტენდენციას აქვს ნაგუ-ლისხმევი აზრი, რომ ადამიანებს აქვთ ტენდენცია ეძებონ და მიიღონ
ის ინფორმაცია, რომელიც განამტკიცებს მის რწმენებს.
ატიტუდებში მსგავსების ეფექტის მეორე ახსნა მომდი¬ნარეობს ბალანსის თეორიიდან. ჰაიდერი, ნიუკომბი,
ფესტინჯერი - ვარაუდობენ, რომ ადამიანს აქვს ბუნებრივი მიდრეკილება მოახდინოს თავისი მოწონება-
არმოწონების ორგანიზაცია სიმეტრიულად, რაც შედეგად გვაძლევს ბალანსს. ბალან-სირებული მდგომარეობაა,
როცა ორ ინდივიდს მოსწონს ერთმანეთი და ეთანხმებიან ერთმანეთს იმაში რაზეც მსჯელობენ. როცა ორ
ინდივიდს მოსწონს ერთმანეთი და ვერ თანხმდებიან რაღაც საკითხში სიტუაცია დისბალანსურია. ეს
მდგომარეობა არასასიამოვნოა და თითოეულ მათგანს ამოტივირებს რამე იღონოს (ვთქვათ შეცვალოს ატიტუდი
მოცემულ საკითხზე, ან შეცვალოს დამოკიდებულება მეორე ინდივიდთან), რათა აღადგინოს ბალანსი. როცა ორ
ინდივიდს არ მოსწონთ ერთმანეთი - მაშინ თითოეული ინდეფერენტულია მეორე ინდივიდის ატიტუდების
მიმართ.
მრავალ მახასიათებლებში, ადამიანებს ტენდენცია აქვთ შეარჩიონ თავიანთივე მსგავსი მეგობარი. მაგ.
აღმოჩნდა, რომ ჰეტეროსექსუალური მამაკაცები უკიდურესად ნეგატიურად რეაგირებენ ჰომოსექსუალურებზე,
მიუხედავად სხვა მახასიათებ-ლებას და ატიტუდებში მსგავსებისა. ალბათ იმიტომ, რომ სექსუალური
ორიენტაციები შეფასებულია როგორც დიდი მნიშვნელობის. კვლევები გვარწმუნებენ, რომ კოლეჯის
სტუდენ¬ტი გოგონები სტუდენტთა საერთო საცხოვრებლებში ოთახის მეგობრად ირჩევენ სოციალური ფონით
და ღირებულებებში მსგავსების პრინციპით. მეგობრები ემსგავსებიან ერთმანეთს ემოციის სახის
გამომეტყველებით გამოცნობის უნარში. რვა წლის ასაკის შემდეგ მიუთითებენ, რომ არსებობს ძლიერი
ტენდენცია შეარჩიონ კომპანიონი საკუთარი ასაკისა. უმაღლესი სკოლის სტუდენტების საუკეთესო მეგობრებს
შორის ალბათურ¬ზე გაცილებით მეტია მსგავსება ასაკში, სქესში, რელიგიაში და რასაში. აღმოჩნდა, რომ მრავალ
პიროვნულ მახასიათებლებში (ჰერმაფროდიტული - წინააღმდეგ ტრადიციული სექს როლისა, მამაკაცება -
ქალურობის ხარისხი, კოგნიტური სტილი) მსგავსე¬ბა უფრო უპირატესობა მინიჭებულია ვიდრე განსხვავება.
საერ¬თოდ მიუთითებენ, რომ სხვა მახასიათებლებში მსგავსების ეფექტი უფრო სუსტია ვიდრე ატიტუდებში
მსგავსების ეფექტი. ამასთან აღინიშნა პიროვნული მსგავსების ზრდა როგორც ინტერპერსონალურ
ურთიერთქმედების შედეგი.
კვლევითი მონაცემები მიუთითებენ აგრეთვე, რომ ჩვენ მოგვ-წონს ის ინდივიდი, რომლებიც ისევე
იქცევიან როგორც ჩვენ. მაგ. კოლეჯის სტუდენტები, სპორტულ თამაშებში, პარტნიორად ირჩევენ ინდივიდს,
რომელიც თამაშში ისევე იქცევა როგორც თვითონ. კვლევით დადასტურდა აგრეთვე, რომ ინდივიდები
რომლებიც მსგავსნი არიან თავიანთი ინტიმური ინფორმაციის გახსნაში - ან დახურვაში, ერთმანეთისკენ
მიიზიდებიან - უფრო მოსწონთ ერთმანეთი. აღმოჩნდა რომ ჩვენ მოგვწონს ის, რომელიც ჩვენი ქცევის იმიტაციას
ახდენს, აკეთებს იგივე არჩევანს და იღებს იგივე გადაწყვეტილებას როგორც ჩვენ. უმაღლესი სკოლის
სტუდენტებში მეგობრებს ტენდენცია აქვთ მსგავსნი იყვნენ დევინტურ ქცევებში (მაგ. ნარკოტიკების მიღე¬ბაში).
გოგონებისათვის მნიშვნელობა აქვს მსგავსებას ისეთ საკითხებში როგორიცაა სიგარეტის მოწევა, ალკოჰოლის
მიღება, გათხოვებამდელი სექსუალურობა.
მოგვწონს ის ვისაც მოვწონვართ. როგორც აღვნიშნეთ, ადამიანებს მოსწონთ ის ვინც მათ აჯილდოვებს ან
ასოცირე¬ბულ-ნი არიან სასიამოვნო განცდებთან. ბოლოსდაბოლოს, გვიყ¬ვარს მშვენიერი გოგონა ან ლამაზი
კაცი, იმიტომ რომ გვსია¬მოვნებს მისი ყურება. კეთილი ადამიანები ყოველთვის აჯილ¬დოვე¬ბენ სხვებს და
ამიტომ ისინი უფრო მოსწონთ. იგივე ითქმის ადამიანზე, რომელიც მეგობრული, პატიოსანი, სანდო და
თბილია.
როგორც მოსალოდნელი იყო, სუბიექტების მიერ ცრუ სუბი-ექტის შეფასება წარმოადგენდა ცრუ სუბიექტის
მიერ მათი შეფასების საპასუხო რეაქციას. ექსპერიმენტი შეიცავდა აგრეთვე ერთ საინტერესო ვარიაციას -
სიტუაცია, რომელშიც ცრუ სუბიექტი იწყებდა სუბიექტის ნეგატიური შეფასებით და თანდათანობით
გადადიოდა პოზიტიურ შეფასებაზე. ე.ი. ზოგი-ერთი სუბიექტი უსმენდა ცრუ სუბიექტის შეფასებას -
რომელ¬საც მოსწონდა სუბიექტი თავიდანვე და აგრძელებდა ასეთ შეფასებას ბოლომდე. ზოგიერთი სუბიექტი
კი უსმენდა ცრუ სუბიექტს, რომელსაც თავიდან არ მოსწონდა სუბიექტი მაგრამ ამთავრებდა იმით, რომ
მოსწონდა სუბიექტი.
შედეგების ანალიზი აჩვენებდა, რომ ორივე სიტუაციაში სუბიექტები მოწონებას გამოხატავდნენ ცრუ
სუბიექტების მიმართ მაგრამ მოწონებას მეტ ხარისხში გამოხატავდნენ იმ ცრუ სუბიექტის მიმართ, რომლებიც
თავიდან კრიტიკულნი იყვ¬ნენ და ამთავრებდნენ შეფასებას პოზიტიურით, ვიდრე ისინი რომლებიც
თავიდანვე პოზიტიურ შეფასებას აძლევდნენ. ავტო¬რე¬ბის აზრით ეს შედეგები აიხსნება ამით, რომ
თავდაპირველი ნეგატიური შეფასება სუბიექტებში იწვევს შფოთვას, რომელიც საკმაოდ მტკივნეულად
განიცდება. როცა შეფასება თანდათანო¬ბით პოზიტიური ხდება, ეს იწვევს ამ გაძლიერებული ნეგატიური
გრძნობის მოხსნას და ამდენად ასეთი პოზიტიური შეფასება უფრო მეტი დამაჯილდოვებელი ხდება. ერთი
სიტყვით ნეგა¬ტიური შეფასება ზრდის პოზიტიური შეფასების მოთხოვნილებას და საბოლოო პოზიტიური
შეფასება უფრო მეტი დამაჯილდო¬ვებელი ხდება.
მას შემდეგ რაც ურთიერთობა ჩამოყალიბებულია, მეგობრის-გან მოველით, რომ მოვწონდეთ, გვაფასებდეს
პოზიტიურად, მოიქცეს ჩვენს მიმართ გარკვეული მანერით. მოლოდინები იმათ მიმართ, ვინც არ მოგვწონს
საწინააღმდეგოა. რა მოხდება როცა მოლოდინები არ მართლდება? ერთერთ კვლევაში, რომელიც ამ საკითხის
გარკვევას ისახავდა მიზნად, განახორციელეს საწყისი მოწონების მანიპულირება სუბიექტებისათვის (კოლეჯის
სტუ¬დენ-ტი გოგონები) ინფორმაციის მიწოდებით რომ ექსპერიმენტში ჩართულ სხვა გოგონებს ჰქონდათ მათი
მსგავსი ან განსხვა-ვებული ატიტუდები. ამის შემდეგ თითოეულ სუბიექტს ეძლეოდა დავალება რომელიც
საკმაოდ რთული იყო და გარკვეულ დროს მოითხოვდა; ზოგიერთ სუბიექტს (რომლებიც იყვნენ ცრუ სუბი-
ექტები) ჰქონდა გაცილებით უფრო ადვილი დავალება. ექსპერიმენტატორი ვარაუდობდა, რომ სუბიექტები
დავალების შესასრულებლად დახმარებას სთხოვდნენ ცრუ სუბიექტებს, როცა ისინი დაამთავრებდნენ თავიანთ
ადვილ დავალებას. ასეთ სიტუაციაში ცრუ სუბიექტების ნახევარი თანხმდებოდა დახმა-რებაზე, ხოლო მეორე
ნახევარი დახმარებაზე უარს ამბოდა. ცვლილე¬ბები მოწონებაში, რომელიც იზომებოდა ურთიერთობამ¬დე და
ურთიერთქმედების შემდეგ, მიუთითებდა თუ რა ხდებოდა როცა მოლოდინები მართლდებოდა და როცა არ
მართლდებოდა. შედეგები აჩვენებდა, რომ ყველაზე დიდი შეცვლა მოწონებაში იყო მაშინ, როცა ატიტუდებში
მსგავსი ცრუ სუბიექტი უარს ამბობდა დახმარებაზე (ამ შემთხვევაში მოწონება მკვეთრად მცირდებოდა). ხოლო
როცა სუბიექტი მოელოდა უარს დახმა-რებაზე (განსხვავებული ატიტუდების მქონე ცრუ სუბიექტი) მისი
დახმარების სურვილს ზრდიდა მოწონებას. როგორც ჩანს, ჩვენ მოველით, რომ სხვების სიტყვები და საქციელი
დაემთხვევა ჩვენს გრძნობებს მათ შესახებ და მოწონება შეიძლება შესამ¬ჩნევად შეიცვალოს, როცა ეს
მოლოდინები არ მართლდება.
თვითშეფასება. როგორც მივუთითეთ ჩვენ მოგვწონს ის, ვისაც ჩვენ მოვწონვართ და ეს ეფექტი ავხსენით
განმტკიცების მოდელით. გვსიამოვნებს ჩვენს მიმართ გამოთქმული კეთილ-განწყობითი კომენტარები. მაგრამ
ცხადია ისიც, რომ ეს ყოველ-თვის ასე არ არის. როდესაც ვინმე ქათინაურს ამბობს ჩვენს მიმართ, ნაკლებად
მოგვეწონება ის ინდივიდი, თუ მის მოტივებში ეჭვი შეგვეპარა. თუ ჩავთვლით, რომ ქათინაურს იმიტომ ამბობს
რომ თავი მოგვაწონოს, ან რაღაც სარგებელი მიიღოს ჩვენგან, შეიძლება საპასუხო მოწონებითი რეაქცია არ
გამოიწვიოს.
არსებობს კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს იმაზე თუ რა ეფექტი ექნება ქათინაურს.
აღმოჩნდა, რომ მნიშვნელობა აქვს იმას თუ თვით ჩვენი პერცეპცია რამდენად ემთხვევა იმ სასიამოვნო
ქათინაურებს, რომელსაც ჩვენზე ამბობენ. ე.ი. მნიშვნელობა აქვს თვითშეფასებას. მაგ. თუ ვიცით, რომ არც
მუსიკალური სმენა გვაქვს და არც ხმა და ვიღებთ ქათინაურს რა შესანიშნავად მღერიხართო, ეს სიტუაცია
სავსებით განსხვავდება იმისაგან, როცა მომღერალს ეუბნებიან შესანიშნავად ასრულებ ამ სიმღერასო. როდესაც
ქათინაური არ ემთხვევა თვითშეფასებას - ეფექტი გაცილებით ნაკლებია.
მეორე მიზეზი ქათინაურის ნეგატიური ეფექტისა შეიძლება იყოს თუ ინდივიდი რა მნიშვნელობას მიაწერს
იმ თვისებას რაზეც ღებულობს ქათინაურს. მაგ. ქალიშვილი ალბათ ქათი-ნაურად არ მიიღებს თუ ვეტყვით, რა
მხარბეჭიანი ხართო. ან ბიჭს რომ ვუთხრათ რა ქალივით ნაზი ხართო. მიიღებს თუ არა ქათინაურად ამ
შეფასებას ინდივიდი დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა მნიშვნელობას ანიჭებს ის მოცემულ თვისებას. არ არის
მოსალოდნელი, რომ ქალიშვილმა ქალის მხარბეჭიანობას დადე-ბითი მნიშვნელობა მიაწეროს.
სიყვარული
რა არის სიყვარული? არის ის მოწონების უფრო ინტენსიური ფორმა თუ რაღაც თვისებრივად ახალ
გრძნობასთან გვაქვს საქმე?
საწინააღმდეგო სქესის წევრებს შორის ურთიერთობისას დგება დრო, როცა ვსვამთ კითხვას გვაქვს თუ არა
საქმე სიყვარულთან. რადგან სულ მცირე არსებობს ორი განსხვა-ვებული სახე სიყვარულისა - რომანტიული
სიყვარული და მეგობრობა - სიყვარული (ცომპანიონატე ლოვე), საჭიროა მათი განხილვა, თუ რა იგულისხმება
თითოეულ მათგანში.
რომანტიული სიყვარული
იგივე დადასტურდა ველის კვლევებში. მათ მიმზიდველ გოგონებს სთხოვეს ბიჭებისაგან აეღოთ
ინტერვიუ, რომლებმაც ეს ესაა გადაკვეთეს მდ. კაპილანო (ბრიტანეთის კოლუმბიაში) სახიფათო დაკიდული
ხიდით, რომლის სიგრძე დაახლოებით 137 მეტრი იყო, ხოლო სიმაღლე 80 მეტრი (როგორც აღწერიდან ჩანს,
დაკიდებულ ხიდზე გადასვლა არც თუ ისე სასიამოვნო იყო). გოგონები ბიჭებს სთხოვდნენ ანკეტის შევსებას.
ამის შემდეგ გოგონები სთავაზობდნენ მათ თავიანთ საფოსტო ბარათს ტელეფონის ნომრით, იმ მიზნით, რომ
თუ მოისურვებდნენ კვლევის შედეგების და არსის გაცნობას დაერეკათ და მიიღებდნენ პასუხს. ბიჭების
უმრავლესობამ გამოართვა გოგონებს სავიზიტო ბარათი და მათ შორის თითქმის 50%-მა მართლაც დარეკა. იგივე
პროცედურა ჩატარდა ბიჭებთან, რომლებმაც მდინარე გადაკვეთეს სხვა ადგილას ჩვეულებრივი მყარი ხიდის
გავლით, რომელიც არავითარ ემოციებს არ იწვევდა. აღმოჩნდა, რომ მათ შორის და იმ შემთხვევაშიც, როცა
დაკიდებული ხიდის გავლის შემდეგ ბიჭებს ინტერვიუს სთხოვდნენ ბიჭები და არა გოგონები, თითქმის
იშვიათი იყო შემთხვევა დარეკვისა რათა გაეგოთ ექსპერიმენტის შედეგები. მაშ, ფიზიოლოგიური აგზნება
აძლიერებდა რომანტიულ რეაქციას. იგივე დადასტურდა სხვა კვლევებში, მაგ. ძლიერი ფიზიკური ვარჯიშის
შემდეგ და ა.შ.
1. პირველ რიგში ვნებიანი სიყვარული უნდა ჩამოყალიბდეს კულტურაში. კულტურა ასწავლის ახალგაზრდებს
თუ რას წარმო-ად¬გენს ვნებიანი სიყვარული როგორც მხატვრული ლიტე¬რატურის საშუალებით, ისე
რეალური ცხოვრების აღწერით. ჩათვლილია, რომ იდეა სიყვარულის შესახებ ევროპაში წარმოიშვა შუა
საუკუნეებში და ეს გააზრებული იყო როგორც წმიდა და საღვთო ემოცია, რომელიც არ არის დაკავშირებული
სექსუალურ სურვილთან. დასავლური კულტურის გარემოში მომავალი თაობა იზრდება მოთხრობებსა და
სიმღერებში სიყვარულის შესახებ რითაც კარგად არიან მომზადებული განიცადონ ის თავიანთ ცხოვრებაში.
2. ვნებიანი სიყვარულის მეორე პირობა არის სიყვარულის შესაბამისი ობიექტის არსებობა. უმრავლესობისათვის
ეს ნიშ¬ნავს ფიზიკურად მიმზიდველი საწინააღმდეგო სქესის პირის არსებობას, რომელიც დაახლოებით იმავე
ასაკისაა, მამაკაცი უფრო მაღალი ქალზე და არ უნდა იყოს ღრმად ჩართული სხვა ურთიერთობებში.
3. მესამე პირობა, რომელიც მიაჩნიათ კრიტიკულად, არის ინტენსიური სიბრმავე. იგულისხმება ის ფაქტი, რომ
ყოველი ემოციონალური აღძვრის ინტერპრეტაცია შეიძლება როგორც სიყვარულის. აღმოჩნდა, რომ რასაც ჩვენ
ემოციონალური აღ¬ძვრის იარლიყს ვაძლევთ შეიძლება დამოკიდებული იყოს გარეგან მანიშნებლებზე.
როგორც ადრე მივუთითეთ შეიძლება მოხდეს ემოციონალური აღძვრის ინტერფერენცია. ამასთან, რო¬გორც
ზემოთ აღვნიშნეთ აღძვრის განსხვავებული ტიპები, გავლენას ახდენენ რომანტიკულ გრძნობებზე და
სექსუალურ ინტერესებზე. ექსპერიმენტებში, რომლებიც ფოკუსირებულნი იყვნენ შიშზე, ეროტიკულ აღძვრაზე,
დაბრკოლებებზე - ე.ი. ამ მახასიათებლებით გამოწვეული აღზნება - გავლენას ახდენდა სექსუალურ
ინტერესებზე. მიაჩნიათ, რომ როცა მშობლები ცდილობდნენ ხელი შეუშალონ შვილის ურთიერთობას
პარტნი¬ორ¬თან, ჩაშალონ მათი ურთიერთობა, იწვევს შვილის გაბრაზე¬ბას, რაც თავის მხრივ შედეგად იძლევა
სიყვარულის გრძნობის გაზრდას.
ურთიერთობის
აშენება
უარესების გაგრძე-ლებას
დამთავრება
ერთობის გაგრძელე-
ბაზე შეთანხმების
არარსებობა
აღმოჩნდა რომ ზოგიერთი (კოლეჯის სტუდენტი გოგონების ყოველი მესამე და ბიჭების ყოველი მეხუთე)
განზრახ ცდილობს თავისი მოქმედებით აეჭვიანოს პარტნიორი. აღნიშნავენ, რომ პარტნი¬ორთან ლაპარაკობენ,
რომ ვიღაც მოსწონთ, აშკარად ფლირტა¬ობენ სხვებთან, შესამჩნევად დადიან სხვებთან, ლაპა-რაკობენ პირველ
სიყვარულზე ან ყვებიან ისტორიას ამ საკით¬ხებ-ზე. მიზანი ასეთი ქცევისა აღმოჩნდა, რომ შეიძლება იყოს
ურთიერთობის შემოწმება, აიძულონ პარტნიორი მიაქციოს მას ყურადღება, შური იძიონ ან აამაღლონ
თვითშეფასება. ცხადია, ის ვინც წინასწარ განზრახვით ცდილობს გამოიწვიოს ეჭვიანო¬ბა რისკიან თამაშს ეწევა,
შეიძლება გამოიწვიოს ურთიერთობის დარღვევა. საინტერესოა, რომ ის ვინც გეგმავს არაქორწინებრივ
ურთიერთობებს, ის ნაკლებად ეჭვიანობს იმაზე, თუ რას აკე¬თებს მისი პარტნიორი.
მიუთითებენ, რომ რეაქცია აღქმულ გაუარესებაზე შეიძლება იყოს როგორც აქტიური ისე პასიური.
აქტიურია როცა პარტნი-ორები გადაწყვეტენ შეწყვიტონ ურთიერთობა, 3გასვლის4 ქცევა, ან იმოქმედონ
გაუმჯობესებისათვის 3ხმის ამოღების4 ქცევა. პასი-ურია – მოცდა, იქნებ მოხდეს გაუმჯობესება,
3ლოიალურო¬ბის4 ქცევა, ან იქნებ გაგრძელდეს გაუარესება (3უგულებელ¬ყოფა4). აქედან, ხმის ამოღება და
ლოიალურობა შეფასებულია როგორც კონსტრუქციული, ხოლო გასვლა და უგულებელყოფა როგორც
დესტრუქციული. აღმოჩნდა, რომ დესტრუქციული ქცე¬ვა არის კრიტიკული ელემენტი რომელიც
მიზეზობრივად გან¬საზ¬ღ¬ვრავს ტანჯვას ურთიერთობებში.
ზოგჯერ ინდივიდები ურთიერთობაში მოელიან მარცხს იმი-ტომ, რომ ამჩნევენ მარცხს სხვა წყვილებში.
ზოგჯერ, ახალი ცხოვრება ჩანს რომ არის ერთადერთი მისაღები გადაწყვეტა.
ამ კვლევებს მივყავართ დასკვნამდე, რომ სიყვარული შეიძ-ლება ინდივიდს თავს დაატყდეს უეცრად და
ძალდაუტანებლად. ურთიერთობის შენარჩუნება კი პირიქით მოითხოვს ორი ინდივი-დის საგულდაგულო
შრომას და ძალისხმევას ხანგრძლივი დრო¬ის განმავლობაში.
თავი 6
პრეჯუდისები და დისკრიმინაცია
რათა განვასხვაოთ ეს ცნებები ერთმანეთისაგან უმოკლესი გზა იქნება განვსაზღვროთ თითოეული მათგანი.
დეფინიციაში გამოჩნდება ის ნიუანსები, რითაც განსხვავდებიან ისინი ერთმა-ნეთი¬სა¬გან. ამ ფენომენების
დეფინიცია, რომელიც მეტნაკლებად მიღებულია სოციალურ ფსიქოლოგიაში, შემდეგია:
დისკრიმინაცია - გაუმართლებელი ნეგატიური ქცევა გარკვე¬ული ჯგუფის ან მისი წევრების მიმართ (ე.ი.
დისკრიმინაცია განხილულია როგორც პრეჯუდისი მოქმედებაში).
პრეჯუდისები
როგორც აღვნიშნეთ, პრეჯუდისი არის ნეგატიური ატიტუდი ზოგიერთი ჯგუფის წევრების მიმართ,
რომელიც ემყარება მხო-ლოდ და მხოლოდ მათ ამ ჯგუფისადმი კუთვნილებას. როდესაც ვამბობთ, რომ
ინდივიდს აქვს პრეჯუდისები გარკვეული სოცი-ალური ჯგუფის წევრების მიმართ, იგულისხმება მათი
ტენ¬დენცია შეაფასონ ისინი გარკვეული დამახასიათებელი მანერით (ჩვეულებრივ ნეგატიურად) უბრალოდ
იმიტომ, რომ ისინი მიეკუთვნებიან ამ ჯგუფს. ამასთან, მათ ინდივიდუალურ თვისე-ბებს და ქცევას თითქმის
არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს. ისი-ნი არ მოსწონთ უბრალოდ იმიტომ, რომ მიეკუთნებიან გარკვე¬ულ
სოციალურ ჯგუფს.
როდესაც პრეჯუდისებს განსაზღვრავენ როგორც ატიტუდის სპეციფიკურ ჯგუფს (ნეგატიური), ამით უკვე
იგულისხმება, რომ როგორც ატიტუდები, ის ხშირად მოქმედებს როგორც სქემა. რო-გორც სოციალური
კოგნიციის საკითხის განხილვისას აღვნიშნეთ სქემა წარმოადგენს იმ კოგნიტურ ფონს, რომელიც ახ¬დენს
ინფორმაციის ორგანიზირებას, ინტერპრეტაციას, კოდი¬რებას და აღდგენას. ამიტომ გარკვეული პრეჯუდისის
მქონე ინდივიდს ტენდენცია აქვს გარკვეული ინფორმაცია შეამჩნიოს, მოახდინოს კოდირება და მერე
აღადგინოს.
გარდა ამისა, როგორც ატიტუდი, პრეჯუდისი შეიცავს სამ კომპონენტს - აფექტურ, კოგნიტურ და
ქცევისეულ ასპექტებს. აფექ¬ტური კომპონენტი მიუთითებს ნეგატიურ გრძნობებზე და ემოციებზე რომელსაც
განიცდის ინდივიდი როცა შესაბამისი ჯგუფის წევრს ხედავს ან როცა ამა თუ იმ მიზეზით ფიქრობს მასზე.
კოგნიტური კომპონენტი შეიცავს რწმენებს და მოლოდი-ნებს მოცემული ჯგუფის წევრების მიმართ. და ბოლოს,
ქცევი-სეული კომპონენტი მიუთითებს ტენდენციაზე იმოქმედოს ნეგა-ტიურად ამ ჯგუფის მიმართ - ან
განზრახვაზე გააკეთოს ასე.
როდესაც ასეთი ტენდენციები ან განზრახვა გამოხატულია ქცევის ამა თუ იმ ფორმით, უკვე საქმე გვაქვს
დისკრიმი-ნაციასთან.
დისკრიმინაცია
გარდა ამისა აღმოჩნდა, რომ როდესაც პრეჯუდისები აშკა¬რად არ ვლინდება, შენარჩუნებული ხდება
ავტომატური ემოციო-ნალური რეაქციები. ერთი სიტყვით რასიზმი განაგრძობს არსე-ბობას სხვა ფორმით.
მკვლევარები მიუთითებენ ე.წ. თანა¬მედროვე რასიზმის გამოვლენის სამ ძირითად კომპონენტზე (მაგ. შწიმ ატ
ალ., 1995). (1) უარყოფა იმასა რომ დისკრიმინაცია უმცირესობის წინააღმდეგ გრძელდება; (2) უმცირესობისადმი
თანაბარი მოპყრობის შესახებ მოთხოვნების მიმართ ანტაგონიზ¬მი და (3) აღშფოთება უმცირესობის
ჯგუფისადმი სპეციალური უპირატესობის მიცემაზე.
ფაქტია, რომ პრეჯუდისები არსებობენ. დგება საკითხი, საიდან იღებს საწყისებს პრეჯუდისები? რატომ
უყალიბდებათ ადამიანებს სპეციფიკური სოციალური ჯგუფების მიმართ ნეგა¬ტიური შეხედულებეი?
განსაკუთრებით იმათ მიმართ, რომლებიც განსხვავდებიან საკუთარი ჯგუფისაგან? სოციალურ ფსიქო-ლოგიაში
ნაკვლევია მთელი რიგი ფაქტორები, რომლებიც შესაძლოა განსაზღვრავენ პრეჯუდისების ჩამოყალიბებას,
მაგ¬რამ მათ შორის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას შემდეგ ფაქტო¬რებს ანიჭებენ: (1) ინტერჯგუფური
კონფლიქტები; (2) სოცი¬ალური კატეგორიზაცია; (3) ადრინდელი შეძენილი გამოცდილე¬ბა; (4) სოციალური
კოგნიციის ასპექტები.
მრავალი კვლევითი მონაცემები უჭერს მხარს ტაშფელის დაშვე¬ბებს. ერთერთ კვლევაში (Mეინდე &
Lერნერ, 1985) დაშვე¬ბულია, რომ მარცხის გამოცდილება გააძლიერებს ინდივიდის მოთხოვნილებას გაზარდოს
თავისი სელფ-პატივისცემა, რაც მიიყვანს მას უფრო ძლიერ სოციალურ კატეგორიზაციამდე. კერძოდ,
იწინასწარმეტყველეს, რომ ინდივიდი რომელმაც ესესაა განიცადა მარცხი, ჯგუფის გარე წევრებს შეაფასებს
უფრო უკიდურესი მანერით. რათა შეემოწმებინათ ეს ჰიპოთეზა ინგლისურ¬ენოვან კანადელებს, სიტუაციაში
რომელიც ემუქრებო-და მათ სელფ-პატივისცემას, სთხოვდნენ გამოეთქვათ თავიანთი აზრი ფრანგულენოვანი
კანადელების შესახებ (სელფ-პატივისცე-მის მუქარას ქმნიდნენ იმით, რომ ექსპერიმენტის დაწყების წინ
სუბიექტს სთხოვდნენ მეზობელი მაგიდიდან წამოეღო სკამი. როცა სუბიექტი სკამს იღებდა 3შემთხვევით4
კომპიუტერის ფირების დიდი რაოდენობა იფანტებოდა ოთახში. რათქმაუნდა სკამი ისე იდგა, რომ მისი
უმცირესი დაძვრაც კი გამოიწვევდა ამას). შედეგები მხარს უჭერდა ჰიპოთეზას. სუბიექტები, რომლებიც
განიცდიდნენ სელფ-პატივისცემის დადაბლებას, ფაქ¬ტიურად ჯგუფის გარე წევრებს (ფრანგულენოვან
კანადელებს) აფასებდნენ უფრო რადიკალურად ვიდრე საკონტროლო ჯგუფის სუბიექტები.
ამრიგად, მთელი რიგი მონაცემები მხარს უჭერენ მოსაზრე¬ბას, რომ ბაზისური ტენდენცია დავყოთ
სოციალური სამყარო ორ კატეგორიად 3ჩვენ4 და 3ისინი4 ხშირად გარკვეულ როლს თამაშობს რასიული,
ეთნიკური და სოციალური პრეჯუდისების ჩამოყალიბებაში.
4. პრეჯიდუსების კოგნიტური წყაროები. ცნობილია, რომ 70-იან წლებამდე ამერიკულ ფსიქოლოგიაში ორი
ძირითადი იდეა იყო დომინირებული - ბიჰევიორიზმი და ფსიქოანალიზი. 70-იან წლებში იწყება ინტერესების
შემობრუნება კოგნიტური პროცე-სების კვლევისაკენ რომელიც როგორც აღვნიშნეთ ჯ. მილერის და ნაისერის
სახელთანაა დაკავშირებული. შესაბამისად ახალი მიმართულება მიეცა პრეჯუდისების კვლევებსაც. კერძოდ,
სტერეო¬ტიპული რწმენები, ატიტუდები და პრეჯუდისები აღი¬ნიშნა რომ არსებობენ არა მხოლოდ როგორც
სოციალური განპირობების შედეგი ან იმიტომ რომ ისინი ჩვენი აგრესიულო-ბის ტენდენციის ობიექტის
ჩანაცვლების და გარეთ პროექციის შესაძლებლობას გვაძლევენ. სოციალური კოგნიციის პოზი¬ციები-დან
პრეჯუდისები გააზრებულ იქნა, აგრეთვე, როგორც ნორმალური აზროვნებითი პროცესის თანმხლები მოვლენა.
მონაცემები მიუთითებენ, სოციალური კოგნიციის მთელ რიგ ბაზისურ ასპექტებზე რომლებსაც გარკვეული
წვლილი შეაქვთ პრეჯუდისების ჩამოყალიბებასა და შენარჩუნებაში. მათ შორის განსაკუთრებით გამოიკვეთა
სტერეოტიპები, ილუზორული კორელაცია და ჯგუფის გარეთა ჰომოგენურობის ილუზია.
სტერეოტიპები რომ არსებობენ და ძლიერ გავლენას ახდენენ აზროვნებაზე ცხადია, მაგრამ არიან ისინი
ასევე მჭიდროდ დაკავშირებული პრეჯიდუსებთან? გასაოცარია, მაგრამ უკა-ნასკნელ დრომდე არ არსებობდა
ერთმნიშვნელოვანი მონა¬ცემები რომელიც დაადასტურებდა სტერეოტიპებსა და პრეჯი¬დუსებს შორის ასეთი
ძლიერი კავშირის არსებობას. ამის დადასტურება შესაძლებელი გახდა მას შემდეგ, რაც მოფიქრე¬ბულ იქნა
ტექნიკა რომელიც ზომავდა როგორც სტერეოტიპებს ისე პრეჯიდუსებს. მხედველობაში გვაქვს კავაკამისა და
მისი კოლეგების კვლევა (Kაწაკამი ეტ ალლ., 1998).
ჯგუფის გარეთა ჰომოგენურობის ილუზია. ტენდენციას ჯგუფის გარეთა წევრები აღვიქვათ როგორც
ერთმანეთის მსგავ¬სი ან ჰომოგენურები ვიდრე საკუთარი ჯგუფის წევრები, რომ ყველა 3ისინი4 ერთნაირები
არიან, უწოდებენ ჯგუფის გარეთა ჰომოგენურობის ილუზიას.
პრეჯუდისები, რომელიც ემყარება სქესს, ანუ ქალების მი-მართ, ჯერ კიდევ საკმაოდაა გავრცელებული.
მიუხედავად იმისა, რომ ქალები უმრავლესობას წარმოადგენენ სამყაროში, დამოკიდებულება ქალებისადმი ჯერ
კიდევ უმცირესობისადმი დამოკიდებულების მოდელით ხორციელდება. ქალების დის¬კრიმი¬-ნაცია,
ცხოვრების მთელ რიგ სფეროებში (მათი გამო¬რიცხვა გარკვეული სამუშაოდან, პოლიტიკური და ეკონომიური
მმართველობიდან) რეალობაა, თუმცა ფაქტია, რომ მთელ რიგ განვითარებულ ქვეყნებში ეს ტენდენცია
შესამჩნევად მცირდება. მაგრამ სექსთან დაკავშირებული პრუჯიდუსები ჯერ კიდევ შეიმჩნევა მრავალ
სიტუაციაში. იმის გამო რომ ასეთი ტენდენ-ციები ნეგატიურ შედეგებს გვაძლევს, როგორც ქალებისათვის ისე
მამაკაცებისათვის, ის სოციალური ფსიქოლოგიის სპეცი¬ალური კვლევის საგანი გახდა.
როგორც აღვნიშნეთ, ქალები ხშირად არიან სტერეოტიპების ობიექტები, ეს ასევე სამართლიანია მამაკაცების
მიმართაც. ისინი აღქმულნი არიან როგორც ერთმანეთის მსგავსები მთელ რიგ პიროვნულ თვისებებსა და
ატიტუდებში. ისიც ფაქტია, რომ ჩვეულებრივ სტერეოტიპები, რომლებიც ქალებს ეხება თავისი შინაარსით
უფრო ნეგატიურია, რასაც ვერ ვიტყვით მამაკაცების მიმართ სტერეოტიპებზე. მრავალ კულტურაში
დაშვებულია რომ მამაკაცისათვის დამახასიათებელია ისეთი თვისებები, როგო¬რიცაა სიმტკიცე, ამბიციურობა,
დომინანტობა, გადაწყვეტილების მიღების უნარი. მაშინ, როცა ქალებს მიეწერება ისეთი მახასიათებ¬ლები,
როგორიცაა სუბმისიურობა, პასიურობა, სხვებზე ზრუნვა და სხვა. ეს მოსაზრება მხარდაჭერილია მთე¬ლი რიგი
მონაცემებით. ბოლო წლებში სოციალურ ფსიქო¬ლოგიაში ნაცადია გარკვევა იმისა თუ (1) რამდენად ზუსტია
ქალების მიმართ სტერეოტიპების ასეთი ხასიათი და (2) რატომ შემორჩა ჯერ კიდევ ადამიანის ცნობიერებას
ასეთი სტერეო¬ტიპები - ანუ რატომ იჩენენ ისინი შეუპოვრობას.
საინტერესო გამოკვლევა განახორციელა ამასთან დაკავ-შირებით ეგლიმ (Eაგლყ & შტეფფენ, 1986). მისი
აზრით ქალების მიმართ არსებული სტერეოტიპები ემყარება იმ ფაქტს, რომ ქალები და მამაკაცები
საზოგადოებაში ხშირად იკავებენ გან¬სხვა-ვებულ როლებს. დღესაც კი სწრაფი სოციალური ცვლილე¬ბების
შემდეგ, მამაკაცების უდიდესი ნაწილი მუშაობს სახლის გარეთ. ნავარაუდევია, რომ ინდივიდი რომელსაც აქვს
ასეთი პოზიცია (ე.ი. მუშაობს სახლის გარეთ და არა სახლში), მიუ¬ხედავად მისი სქესისა აღიქმება ისეთი
პიროვნული მახასიათებ¬ლე¬ბის მქონედ, რომელიც მამაკაცებს მიეწერება (მაგ. სიმტკიცე, თვით-
დარწმუნებული, გადაწყვეტილების მიმღები). ქალების მეტი ნაწილი კი უფრო სახლში მომუშავეები არიან
ვიდრე სახლის გარე სამუშაოსათვის დაქირავებულნი. ინდივიდები რომლებსაც ასეთი პოზიცია უკავიათ,
აღქმულნი არიან ისეთი პიროვნული თვისებების მქონე, რომლებიც მიეწერება ქალებს (დამოკიდე¬ბული,
პასიური და ა.შ.). მოკლედ, დაშვებულია, რომ სქესობრივი სტერეოტიპები სიმტკიცეს იჩენენ იმიტომ, რომ
მამაკაცები და ქალები თანაბრად არ ინაწილებენ სოციალურ როლებს. კვლევე¬ბი ადასტურებენ, რომ (Eაგლყ &
შტეფფენ, 1986) სახლში მომუშავეები შეფასდნენ (პიროვნულ მახასიათებლებში) როგორც უფრო ქალურები
ვიდრე ისინი, რომლებიც სახლის გარეთ დაქი¬რავებულ შრომას ეწევიან. ამასთან მნიშვნელობა არ ჰქონდა
ინდივიდის სქესს. ინდივიდი რომელიც მუშაობდა სახლის გარეთ მიუხედავად მისი სქესისა ფასდებოდა
როგორც მამაკაცური. ე.ი. თუ რა მახასიათებლებით აღიქმებოდა ინდივიდი დამოკიდებული იყო იმაზე, თუ რა
როლს თამაშობდა ის სოციალურ ურთი¬ერთო¬ბაში და არა მის სქესზე.
ამოცანის სუბიექტური ღირებულება და კარიერის არჩევა. სტატისტიკურმა ანალიზმა აჩვენა, რომ კოლეჯის
სტუდენტები¬დან, მათ შორის რომლებიც საინჟინრო საქმიანობაში მიიღეს ბაკალავრის ხარისხი მხოლოდ 6%
იყო ქალი. ხოლო კომპიუტე¬რულ საქმიანოში, ბაკალავრის ხარისხის მიღებულებიდან, ქალი იყო 18%. ეს მაშინ,
როცა შესაბამის კოლეჯში ქალების რაო¬დენობა 50 პროცენტი იყო. ცხადია ეს არ იყო ღია დისკრიმინა¬ცი¬ის
შედეგი. ნაკლებ საფიქრებელია, რომ უმაღლესი სასწავ¬ლებლები ასეთ ბარიერებს ხელოვნურად ქმნიდეს
ქალებისათ¬ვის. მაშინ სად უნდა ვეძებოთ ამის მიზეზები? მონაცემები მიუ¬თითებენ, რომ ეს შეიძლება
მომდინარეობდეს განსხვავებული სუბიექტური ღირებულებებიდან, რომელსაც ქალები და მამა¬კაცები
მიაწერენ განსხვავებულ სფეროებს.
უმაღლესი სკოლების პირველ კურსელების ექსტენსიური კვლევები აჩვენებენ, რომ ქალები აფასებენ
ინგლისურ ენას რო-გორც უფრო მნიშვნელოვანს ვიდრე მათემატიკას, მაშინ როცა ბიჭი სტუდენტები თანაბარ
მნიშვნელობას ანიჭებენ მათ. გარდა ამისა, გოგონები უფრო ძლიერ ინტერესს გამოხატავენ მომავალ¬ში
ინგლისური ენის დახელოვნებაში. რადგან სამუშაოს მაღალ-ანაზღაურების სფეროები (მაგ. საინჟინრო საქმე ან
ინფორ¬მატიკა და კომპიუტერის პროგრამირება) მოითხოვენ გარკვეულ საფუძვლებს მათემატიკაში და
უმაღლესი რიგის ხელმძღვა¬ნელები ამ სფეროდანაა, ფიქრობენ, რომ ყოველივე ეს წარმო¬ადგენს ერთერთ
შესაძლებელ მიზეზს თუ ქალებს რატომ უჭი¬რავთ უფრო დაბალი სტატუსი შრომით საქმიანობაში. როგორც
აღნიშნავენ, გოგონები თვითონ ირჩევენ საფუძვლებს, რომელსაც ისინი მიჰყავს ნაკლებად ანაზღაურებულ
სამუშაომდე. კითხვა, თუ გოგონები რატომ ირჩევენ ასეთ გზას, ანუ რატომ აძლევენ უპირატესობას ენის ცოდნას
და არა მათემატიკას, საკმაოდ რთული საკითხია.
კრედიტის უარყოფა, სადაც კრედიტი ჯეროვანია. დავუშვათ გთხოვენ შეაფასოთ ორი დაქვემდებარებული.
ორივე თავის საქ¬მეს ასრულებს ერთიდაიგივე დამაკმაყოფილებელ დონეზე. მაგ¬რამ მიზეზი ამ შესრულებისა
განსხვავებულია. ერთი აკეთებდა კარგად იმიტომ, რომ ის მუშაობდა მონდომებით და უნარიანად. მეორეს
გამოსდიოდა კარგად იმიტომ რომ შემთხვევით მას ადვილი სამუშაო ეძლეოდა შესასრულებლად. ასეთ
სიტუაციაში რათქმაუნდა შეფასებაში უპირატესობას მისცემთ პირველს. ბოლოსდაბოლოს ძალისხმევა უფრო
ღირსია დაჯილდოების ვიდრე იღბალი. ერთი სიტყვით, ადამიანები მეტ მნიშვნელობას ანიჭებენ წარმატებას,
როცა ის თვითონ ინდივიდის ძალის¬ხმევი¬სა და უნარის შედეგია და არა შემთხვევითი ფაქტორების.
კაუზალური ატრიბუციის კვლევებმა გამოავლინა ერთი საინტერესო ფაქტი. აღმოჩნდა, რომ ადამიანებს
ტენდენცია აქვთ მამაკაცის წარმატება თავის საქმიანობაში მის შინაგან ფაქტო-რებს მიაწერონ - (უნარი,
ძალისხმევა და ა.შ.), ხოლო ქალების წარმატება მიაწერონ გარეგან ფაქტორს (ბედი, ამოცანის სიადვილე (Dეაუხ,
1982)).
დაბალი მოლოდინები. ერთერთი ფაქტორი, რომელიც ასე ვთქვათ ემუქრება ქალებს არის მათივე საკუთარი
მოლოდინები. კვლევები მიუთითებენ, რომ საერთოდ ქალებს ჩანს, ნაკლები მოლოდინები აქვთ თავიანთი
კარიერის შესახებ ვიდრე მამაკა-ცებს. ისინი მოელიან, რომ მიაღწევენ დაბალ (როგორც საწყის ისე უმაღლეს)
ხელფასს (ჟაცკსონ, Gარდნერ & შულლივან, 1992). ისინი ფიქრობენ, რომ დაბალი ხელფასი ქალებისათვის
რამდენადმე სამართლიანია (ჟაცკობსონ & Gრაბსკი, 1988). დგება საკითხი, რატომ აქვთ ქალებს ასეთი დაბალი
მოლოდინები? საინტერესო მოსაზ¬რე-ბებს გვთავაზობს ამ საკითხზე რობერტ ბერონი (ღობერტ A. Bარონ & Dონნ
Bყრნე, 2000). მისი აზრით ქალების ასეთი დაბალი მოლოდინები, აიხსნება თვით ქალების მოლოდინით, რომ
მეტ დროს დაუთმობენ არა სამუშაოს (მეტ დროს დარჩებიან შვილებ-თან). ეს ქმნის ტენდენციას დაადაბლოს
მათი მოლო¬დინები უმაღლეს ანაზღაურებაზე.
მეორე. ქალები თვითონ აღიარებენ, რომ მათ მამაკაცებზე ნაკლები ანაზღაურება უნდა მიიღონ. ამდენად,
მათი დაბალი მოლოდინები შესაძლოა უბრალოდ ასახავენ მათ მიერ რეალო¬ბის აღიარებას და ეს მოქმედებს იმ
ხელფასზე რასაც ისინი იღებენ.
მესამე. ქალებს ტენდენცია აქვთ თავიანთი დაბალი ანაზ-ღაურება აღიქვან როგორც სამართლიანი.
ბოლოს, ქალებს ტენდენცია აქვთ თავიანთი თავი შეადარონ ისევ ქალებს. და რადგან ქალები მრავალ
შემთხვევაში იღებენ ნაკლებს ვიდრე მამაკაცები, აქედან ისინი ასკვნიან, რომ არც ისე ცუდად არის საქმე.
ამრიგად, ბერონის აზრით, ქალების დაბალი მოლოდინები შეიძლება მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყოს,
რომელიც მოქმედებს მათ წინააღმდეგ მრავალ კონტექსტში.
მიუთითებენ, რომ მიღწევასთან დაკავშირებულ სიტუაციებში ქალებს ტენდენცია აქვთ უფრო ნაკლებად
იყვნენ დარწმუნებუ-ლები ვიდრე მამაკაცები. ამით თუ აიხსნება ადამიანების ტენ-დენცია ჩათვალონ რომ
ქალები არ არიან ისე აგრესიულები და დეტერმინაცოულნი რათა მიაღწიონ ისეთ წარმატებებს როგორ¬საც
მამაკაცები აღწევენ (Lანდერ, 1992).
ერთი სიტყვით კაცები უფრო თვითდარწმუნებულნი არიან ვიდრე ქალები, ყოველ შემთხვევაში გარკვეულ
სიტუაციებში და სხვები ამჩნევენ ამას. ეს კი ჩათვლილია, განსაზღვრავს იმ ფაქ¬ტს, რომ მათ ჯერ კიდევ ვერ
მიუღწევიათ მამაკაცებთან სრული თანასწორობისათვის მრავალ შრომით სიტუაციაში.
უნდა აღინიშნოს, რომ ეს არ ეხება ყველა კონტექსტს. მაგ. ერთერთ კვლევაში (Bეყერ & Bოწდენ, 1997)
მითითებულია, რომ ქალებს ტენდენცია აქვთ თავიანთი უნარები, ე.წ. მამაკაცური სამუშაოების ზოგიერთი
ასპექტების შესრულებაში ნაკლებად შეაფასონ. მაგრამ იგივე ტენდენცია არ მჟღავნდება იმ საქმიანო-ბის მიმართ,
რომელშიც მოელიან რომ ქალები იქნებიან საუკეთესოები, ან კიდევ იმ საქმიანობის მიმართ რომელიც გენ-დერ-
ნეიტრალურია.
ნეგატიური რეაქცია ქალი ლიდერის მიმართ. 1990-ანი წლებიდან უკვე მიღებულად ითვლება, რომ ქალები
გარკვეულად შეიძლება ეფექტური ლიდერები გახდნენ. ქალებს ირჩევენ სახელმწიფო ორგანოებში, ირჩევენ
სენიორ-მსაჯულებად, ხდებიან მაღალი რანგის სამხედრო მოხელეები, არიან კომპანიებისა და ორგანი¬ზაციების
ხელმძღვანელები. საინტერესო იყო იმის კვლევა, თუ როგორია ადამიანების რეაქცია ქალი ლიდერებისადმი?
აღიქვა¬მენ და აფასებენ თუ არა მათ მამაკაცების თანაბრად? კვლევითი მონაცემები აჩვენებენ, რომ არა.
აღმოჩნდა, რომ ადამიანები თავიანთ უარყოფით რეაქციას ქალი ლიდერების მიმართ გამო¬ხატავენ
არავერბალური ქცევით (Bუტლერ & Gეის, 1990). უფრო მეტიც, ნეგატიურ შეფასებას ავლენენ მაშინაც კი, როცა
სიტყვიერად ასეთ გადახრას მკაცრად უარყოფდნენ.
ამრიგად, უშვებენ, რომ არსებობს ტენდენცია ქალ ლიდერებ¬მა, მამაკაცებთან შედარებით მიიღონ დაბალი
შეფასება. ეს განსაკუთრებით ასეა როცა ქალ ლიდერს ათვისებული აქვს ლიდერობის სტილი, რომლის
სტერეოტიპულად ჩათვლილია როგორც მამაკაცური (ავტორიტარული და დირექტული სტილი) და
სიტუაციაში სადაც უმრავლესობა ლიდერებისა მამაკაცია და შემფასებლებიც მამაკაცები არიან. ეს მონაცემები
გვარწმუნებენ, რომ ქალები მაშინაც კი შეიძლება აღმოჩნდნენ არახელსაყრელ მდგომარეობაში როცა მათ
მიღწეული აქვთ ლიდერის პოზიცია (Kენტ & Mოსს, 1994).
ბრძოლა პრეჯუდისებთან
შედეგი იყო ის, რომ ორივე ჯგუფის მოზარდებმა თავიანთ თავზე განიცადეს დისკრიმინაციის 3სიკეთე4.
როლების გათა¬მაშე-ბის მიზანი იყო ბავშვებს უშუალოდ განეცადათ დისკრიმი¬ნაციის ხედვა. იმედოვნებდნენ,
რომ ამის შემდეგ მათ ქცევებში შემცირდებოდა პრეჯუდისების გამოვლენა, რასაც შედეგები
ერთმნიშვნელოვნად ადასტურებდა. გარდა ამისა, აღმოჩნდა, რომ როლური თამაშის პერიოდში,
დისკრიმინირებული ჯგუფი მკვეთ-რად ადაბლებდა სტანდარტული საკლასო დავალებების შესრუ¬ლე-ბის
დონეს.
1. როცა განსხვავებული ჯგუფის წევრები უკეთესად ეცნობი-ან ერთმანეთს, მათ შეიძლება გააცნობიერონ,
რომ ისინი უფრო ემსგავსებიან ერთმანეთს ვიდრე ადრე ფიქრობდნენ. ასეთი მსგავსების გაცნობიერება, როგორც
შემდეგში ვნახავთ, თავის მხრივ წარმოშობს ურთიერთ მოწონების (მიზიდვის) ტენდენციას.
2. მართალია სტერეოტიპები წინააღმდეგობას უწევენ შეცვ-ლას, მაგრამ მისი შეცვლა პრინციპში შეიძლება
თუ ინდივიდი იღებს სტერეოტიპისათვის არაკონსისტენტურ საკმაო ინფორ-მაციას. ამდენად, თუ
განსხვავებული ჯგუფის წარმომადგენლები უკეთესად გაიცნობენ ერთმანეთს, უარყოფითმა სქემატამ შეიძ-ლება
დაიწყოს რღვევა, ან სულაც შეცვლა.
3. რამდენადაც შესაძლებელია ჯგუფებს შორის კონტაქტები უნდა იყოს არაფორმალური, ისე რომ, მათ
უნდა შეეძლოთ იცოდნენ ერთმანეთი ერთი-ერთზე ურთიერთობის საფუძველზე.
5. ჯგუფები ისე უნდა იყვნენ ურთიერთობაში, რომ არ უნდა ჰქონდეთ ერთმანეთის შესახებ ნეგატიური
სტერეოტიპული რწმენების განმტკიცების შესაძლებლობა.
თუ ორ ურთიერმოძულე ჯგუფებს შორის კონტაქტი ხდება ზემოთ მითითებულ პირობებში, არის შანსი
რომ მათ შორის პრეჯუდისები შემცირდეს. ეს მოსაზრება ბრწყინვალედ იქნა დადასტურებული არონსონისა და
მისი კოლეგების კვლევებში ("კკბჯნ Fჰჯყცჯყ= 1998)\ კვლევაში გამოყენებული იქნა კონტაქ¬ტე-ბი
თანამშრომლურ პირობებში, როგორც ბავშვებს შორის პრეჯუდისების შემცირების საშუალება. გამოყენებული
პროცე-დურა იყო მარტივი. მოსწავლეების ექვსი ჯგუფი მუშაობდა სპეციფიკურ დავალებაზე (ბავშვებს უნდა
შეესწავლათ გამო-ჩენილი პიროვნების ბიოგრაფია - რომელიც დაყოფილი იყო ექვს პარაგრაფად). ჯგუფის
ყოველი წევრისაგან მოითხოვდნენ დავალების გარკვეული ნაწილის დამუშავებას და მისი სხვების-თვის
მიწოდებას. ჯგუფი წარმატებით გადაწყვეტდა ამოცანას მხოლოდ მაშინ, თუ თითოეული ინდივიდი თავის
წილს საერთო საქმიანობაში შეასრულებდა ადექვატურად. ამდენად ყველა წევრის თანამშრომლობა
აუცილებელი იყო საერთო მიზნის მისაღ¬წევად. შედეგი, რომელიც მიღწეული იქნა ამ მარტივი პროცედურით
შთამბეჭდავი იყო. ექსპერიმენტის დამთავრების შემდეგ ბავშვები აჩვენებდნენ აშკარად შემცირებულ რასიულ
სტერეოტიპებს, ამჟღავნებდნენ ურთიერთმოწონების საკმაოდ მაღალ დონეს.
ამრიგად, ჯგუფებს შორის პირდაპირი კონტაქტები, მისი სწორი გამოყენებით, შეიძლება ეფექტური
საშუალება იყოს ჯგუ-ფებს შორის მტრობისა და პრეჯუდისების წინააღმდეგ საბრძოლველად.
თავი 7. ჯგუფები
ჯგუფი წარმოადგენს ადამიანის ცხოვრების ბუნებრივ ფორმას. ყოველ მოცემულ მომენტში ინდივიდი
რამდენიმე ფორმალური და არაფორმალური ჯგუფის წევრია. სოციალური ფსიქოლოგიის ერთერთ
მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოადგენს იმის გარკვევა, თუ რა იცვლება ინდივიდში როცა ის ჯგუფის წევრი
ხდება.
როგორც ვხედავთ ჯგუფის რეალობის შესახებ არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა. მაგრამ ფაქტია ისიც, რომ
ჯგუფის რეალურობის აღიარებამ დასაბამი მისცა კვლევებს, რომელიც სოციალური ფსიქოლოგიის კვლევების
საფუძველი გახდა. შეიძლება ითქვას, რომ სოციალური ფსიქოლოგია ემყარება ჯგუფის რეალურად არსებობის
შესახებ მოსაზრებას.
ის რომ ინდივიდი ხდება ჯგუფის ნაწილი, რომ ინდივიდი მოქმედებს სხვებთან ერთად, რათა მიღწეულ
იქნას საერთო მიზანი, ადამიანს ინდივიდუალური არსებიდან გარდაქმნის საზოგადოებრივ არსებად. იცვლება
მისი ინდივიდუალური მახასიათებლები, იცვლება მისი კოგნიცია და ქცევა. ის ფიქრობს და იქცევა ისე, როგორც
სხვები მოელიან მისგან, როგორც ჯგუფი მოითხოვს მისგან. რადგან ინდივიდი ყოველთვის რომელიმე
ფორმალური ან არაფორმალური ჯგუფის წევრია, ეს მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ინდივიდზე გარკვეულ
კონტექსტში. ამ კუთხით განიხილავს სოციალური ფსიქოლოგია ჯგუფის პრობლემას.
ამ კითხვაზე, ძალიან ზოგადად, სოციალური ფსიქოლოგია შემდეგ პასუხს იძლევა: პირველი, ჯგუფი გვეხმარება
დავიკმაყოფილოთ მნიშვნელოვანი ფსიქოლოგიური და სოციალური მოთხოვნილებები, როგორიცაა მივიღოთ
და გავცეთ ყურადღება ან გვქონდეს მიკუთვნებულობის გრძნობა. მეორე, ჯგუფი გვეხმარება მივაღწიოთ
მიზნებს, რომლებსაც ვერ მივაღწევდით დამოუკიდებლად. სხვასთან ერთად მუშაობით ჩვენ ხშირად შეგვიძლია
შევასრულოთ საქმე რომელსაც ჩვენ თვითონ ვერ შევასრულებდით. მესამე, ჯგუფის წევრები ხშირად
გვამარაგებენ ცოდნით და ინფორმაციით რომლის მიღებას სხვანაირად ვერ მოვახერხებდით, ან ძალიან ძნელი
იქნებოდა დამოუკიდებლად მისი მიღება. მეოთხე, ჯგუფი გვეხმარება უშიშროების მოთხოვნილების
დაკმაყოფილებაში რაც მეტად მნიშვნელოვანია ადამიანისათვის. დაბოლოს, ჯგუფის წევრობა ხელს უწყობს
პოზიტიური სოციალური იდენტურობის ჩამოყალიბებას, ის ხდება ჩვენი სელფ-კონცეფციის ნაწილი.
თანამედროვე კვლევები მიუთითებენ, რომ ადამიანები რომლებიც მიეკუთვნებიან 3მარგინალიზირებულ4
ჯგუფებს, რომლებიც ჩათვლილია რომ არიან დევინტურები მაგალითად გადახრილი სექსუალური პრაქტიკის,
ან ადამიანები რომლებიც მიეკუთვნებიან ექხტრემისტულ პოლიტიკურ პარტიებს - აყალიბებენ უფრო ძლიერ
იდენტურობას თავიანთ ჯგუფთან და აგრეთვე განიცდიან სელფ-მისაღებობის და აღიარების მაღალ სურვილს
ე.ი. სურვილს გამოავლინონ თავიანთი დაფარული იდენტურობა. საერთოდ ჩათვლილია,რომ რაც უფრო
პრესტიჟულია ჯგუფი, რომელსაც მივეკუთვნებით, მით უფრო მხარდაჭერილია ჩვენი სელფ-კონცეფცია.
ადამიანების ერთობა რომ განხილული იქნას როგორც ჯგუფი, ის უნდა აკმაყოფილებდეს გარკვეულ პირობებს:
პირველი, ადამიანები ჩართული უნდა იყვნენ გარკვეული სახის სოციალურ ურთიერთობებში. გარკვეულ
სივრცეში მხოლოდ ერთიდაიმავე დროს ყოფნა არ არის საკმარისი რომ ის განხილულ იქნას როგორც ჯგუფი;
მეორე, ისინი უნდა იყვნენ ურთიერთდამოკიდებულნი, ის რაც შეემთხვევა ერთერთ მათგანს უნდა
მოქმედებდეს იმაზე, რაც მოუვა სხვას. მესამე, ურთიერთობა უნდა იყოს მყარი, უნდა გაუძლოს დროს. მეოთხე,
ადამიანებს უნდა ჰქონდეთ საერთო მიზანი. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჯგუფი გარკვეული მიზნისთვის ყალიბდება;
და ბოლოს, ადამიანები, უნდა აღიქვამდნენ თავიანთ თავს როგორც მიკუთვნებულს ჯგუფისადმი. ამრიგად,
ჯგუფი არის ორი ან მეტი ინდივიდის ერთიანობა, რომლებიც არიან სოციალურ ურთიერთქმედებაში, აქვთ
მყარი სტრუქტურული ურთიერთქმედება ერთმანეთთან, არიან ურთიერთდამოკიდებულნი, აქვთ საერთო
მიზნები და აღიქვამენ, რომ არიან ჯგუფის წევრები.
როგორც აღვნიშნეთ, ჯგუფი გავლენას ახდენს მის წევრებზე. ზემოთ მოცემული დეფინიციის შემდეგ ეს არ
უნდა იყოს გასაკვირი. რადგან თუ ინდივიდი ეკუთვნის ჯგუფს, ინაწილებს საერთო მიზნებს,
ურთიერთქმედებაშია სხვებთან, ლოგიკურია მოველოდეთ, რომ ისინი გავლენას მოახდენენ ერთმანეთზე. თუ
რა მექანიზმები აქვს ჯგუფს მის წევრებზე გავლენის მოსახდენად ამაზე სრული პასუხი მოითხოვს მთელ რიგ
განსხვავებულ პროცესებზე საუბარს. შეიძლება ვილაპარაკოთ კონფორმულობაზე და მის ფაქტორებზე,
დარწმუნების ფსიქოლოგიურ მექანიზმებზე, ინტერპერსონალური მოწონების მნიშვნელობაზე, მაგრამ ამ
საკითხებზე ჩვენ უკვე გვქონდა საუბარი, ამიტომ აქ ამაზე არ შევჩერდებით. აქ განვიხილავთ სპეციფიკურად
ჯგუფის მახასიათებლებს, რომლებიც განსაზღვრავენ გავლენის ეფექტურობას. ესაა მახასიათებლები,
რომლებიც ჯგუფის სტრუქტურით და დინამიკით განისაზღვრება.
ჯგუფის სტრუქტურა
ერთერთი ხაზგასმული და უნივერსალური ფაქტი ჯგუფის შესახებ არის ის, რომ მას ყოველთვის ჰყავს
ლიდერი. ჯგუფის სტრუქტურაში ლიდერს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება.
ლიდერობა. ლიდერის ძირითადი ატრიბუტია გავლენა. ჯგუფში ლიდერი არის ის, რომელსაც ყველაზე მეტი
გავლენა აქვს ჯგუფის აქტიობაზე და რწმენებზე. ლიდერი საწყისს აძლევს აქტიობებს, ადგენს რიგს, იღებს
გადაწყვეტილებებს, ახდენს ჯგუფის წევრებს შორის დისპუტების რეგულირებას და შეფასებას. ლიდერი ადგენს
იმას, თუ რა არის მისაღები და რა არის მიუღებელი. ესაა ის ფუნქციები რომლებიც განსაზღვრავენ ლიდერის
გავლენას ჯგუფზე. შეიძლება რომელიმე მოცემული ლიდერი ვერ ასრულებდეს ყველა ამ ფუნქციას, მაგრამ იყო
ლიდერი ნიშნავს უმეტესობა მათგანს ასრულებდე.
ერთი გზა გახდე ლიდერი არის დანიშვნა, როცა ლიდერს ნიშნავს სხვა რომელიც ჯგუფის გარეთაა.
დანიშნული ლიდერი იმყოფება რა ავტორიტეტის პოზიციაში, მას ტენდენცია აქვს გახდეს რეალური ლიდერი.
თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ხშირად არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავება დანიშნულ ლიდერსა და იმას
შორის, რომელიც სპონტანურად ხდება ლიდერი. ამას განსაზღვრავს ის, რომ ჯგუფი ხშირად არ ფიქრობს, რომ
დანიშნული ლიდერი ღირსია მისი პოზიციისა. არ თვლიან რომ ის არის კანონიერი ლიდერი. გამომდინარე
აქედან, კვლევები ნათლად ადასტურებენ, რომ დანიშნული ლიდერი ნაკლებ ეფექტურია ვიდრე სპონტანურად
არჩეული ლიდერი.
დგება საკითხი, ვინ ხდება ლიდერი? რატომ ხდებიან ზოგიერთები და არა სხვები ავტორიტეტის
პოზიციაში? და მეორე, რა ფაქტორები განსაზღვრავენ ლიდერის წარმატებას მას შემდეგ რაც მიიღეს ეს როლი?
ლიდერები იბადებიან თუ ხდებიან? საღი აზრი უშვებს, რომ ლიდერები იბადებიან. უშვებენ რომ ცნობილი
ლიდერები განსხვავდებიან უმრავლესობა ადამიანებისაგან ბევრ რამეში. ცნობილი პოლიტიკოსი, სპორტის
გამოჩენილი ვარსკვლავები, ხშირად ჩანს, რომ ფლობენ სპეციფიკურ 3აურას4 რაც გამოყოფს მათ სხვა
ადამიანებისაგან. აქედან ჩამოყალიბდა ლიდერობის ე.წ. დიდი ადამიანის თეორია, ანუ სპეციფიკური
მახასიათებელი თვისებების თეორია. ამ მიდგომის თანახმად გამოკვეთილი ლიდერი ფლობს სპეციფიკურ
მახასიათებელ თვისებებს რომლითაც ისინი განსხვავდებიან დანარჩენი ადამიანებისაგან. ეს მახასიათებელი
თვისებები უცვლელია დროდან დროში და ჯგუფიდან ჯგუფში. ასე რომ ყველა დიდ ლიდერს აქვს
ერთიდაიგივე მახასიათებელი თვისებები, მიუხედავად იმისა როდის და სად ცხოვრობდა ის.
ეს არის მაცდუნებელი დაშვება და თანაც როგორც ჩანს ისეთი, რომელიც კარგად ერგება საღ აზრს და
ხშირად 3საკუთარ გამოცდილებასაც4. მაგრამ კვლევებში ეს ჰიპოთეზა მყარად არ დასტურდება. მრავალი
გამოკვლევა მიეძღვნა ამ საკითხს, მაგრამ შედეგები ოდნავ თუ უჭერენ მხარს ამ დაშვებას. შესწავლილი იქნა
ისეთი პიროვნული მახასიათებლები, როგორიცაა: ფიზიკური მახასიათებლები- ასაკი, წონა, სიმაღლე,
შესახედაობა; სოციალური ფონი- განათლება, სოციალური სტატუსი, ოჯახის ფონი; ინტელიგენტობა- უნარები,
მსჯელობის უნარი, გადაწყვეტილების მიღება, შეფერხებული მეტყველება; წმინდა პიროვნული თვისებები-
დამოკიდებულება-დამოუკიდებლობა, თვითდარწმუნებულობა, დომინანტურობა, აგრესიულობა; ამოცანასთან
დაკავშირებული მახასიათებლები- მიღწევის მოთხოვნილება, ინიციატივიანობა, დაჟინებითობა,
პასუხისმგებლობის მოთხოვნილება; სოციალური მახასიათებლები --ადაპტაციის უნარი, მიმზიდველობა,
თანამშრომლობა, ინტერპერსონალური უნარები.
მიღებული შედეგები აჩვენებდა ტენდენციას რომ ეფექტური ლიდერები იყვნენ უფრო გამბედავები,
ინტელიგენტები, თვითდარწმუნებულები, ექსტრავერტები, უფრო ეფექტურნი კომუნიკაციებში და ა.შ.
ყველა ამ გამოკვლევათა შედეგების საერთო ანალიზი აჩვენებდა, რომ გარკვეულ მახასიათებელ თვისებებს
შეუძლია გარკვეული როლი ითამაშოს იმის განსაზღვრაში თუ ვინ იქნება ლიდერი, ყოველ შემთხვევაში
გარკვეულ კონტექსტში, მაგრამ ისინი არ ვარაუდობენ, რომ ყველა ლიდერი ინაწილებს ამ მახასიათებელ
თვისებებს, ან რომ ამ თვისებებს მოითხოვს ლიდერობა ყოველთვის და ყველგან.
შემდეგი მიდგომა, რომელიც განსხვავდება დიდი ადამიანის თეორიისაგან არის ე.წ. ბიჰევიორისტული
მიდგომა, რომელიც ხაზს უსვამს იმას, თუ რას აკეთებს ლიდერი, როგორია მისი სტილი. აღნიშნული მიდგომა
არსებითად გამოყოფს ლიდერობის ორ სტილს: ამოცანაზე ორიენტირებულ და თანამშრომელზე
ორიენტირებულ სტილს ანუ ავტოკრატული და დემოკრატიული სტილი, ანუ საქმეზე, შედეგზე
ორიენტირებული და ადამიანზე ორიენტირებული სტილი.
ფიდლერი მის მიერ შემოთავაზებულ მოდელს ალბათურ თეორიას უწოდებს. მისი აზრით ლიდერის
წვლილი ჯგუფის წარმატებაში დეტერმინირებულია როგორც ლიდერის მახასიათებელი თვისებებით, ისე
სიტუაციის მახასიათებლებით, რომელშიც მოქმედებს ჯგუფი.
ფიდლერი ვარაუდობს, რომ დაბალი LPჩ-ს ლიდერს უპირატესობა აქვს როცა სიტუაციური კონტროლი არის
ან ძალიან დაბალი, ან ძალიან მაღალი. მაღალი LPჩ-ს ლიდერს უპირატესობა აქვს როცა სიტუაციური კონტროლი
ზომიერი რანგის ფარგლებშია. ეს იმას ნიშნავს, რომ დაბალი სიტუაციური კონტროლის პირობებში, ჯგუფი
საჭიროებს გაძღოლას და წარმართვას, რათა წარმატებით შესრულდეს ამოცანა. რადგან დაბალი LPჩ-ს ლიდერი
უფრო ზრუნავს უზრუნველყოს ასეთი სტრუქტურა ვიდრე მაღალი LPჩ-ს ლიდერი, უპირატესობა მას ენიჭება.
ასევე დაბალი LPჩ-ს ლიდერს უპირატესობა აქვს სიტუაციაში, რომელიც ლიდერს სთავაზობს სიტუაციური
კონტროლის მაღალ ხარისხს. ასეთ სიტუაციაში, დაბალი LPჩ-ს ლიდერი ხედავს, რომ პირობები არის კარგი და
თავს უფლებას აძლევს შეამსუბუქოს სტილი, რომელიც დაფასებული ხდება მიმდევრების მიერ. მაღალი LPჩ-ს
ლიდერები კი, ასეთ სიტუაციაში გრძნობენ რა, რომ მათ უკვე აქვთ კარგი ურთიერთობა
დაქვემდებარებულებთან, შეიძლება ყურადღება გადაიტანონ ამოცანის შესრულებაზე. ეს კი მიმდევრებმა
შეიძლება აღიქვან როგორც არასაჭირო იძულება, რამაც შეიძლება ხელი შეუშალოს შესრულებას. სიტუაციაში
რომელიც გვთავაზობს ზომიერ კონტროლს, პირობები შერეულია და ხშირად საჭიროა ზრუნვა კარგ
ინტერპერსონალურ ურთიერთობებზე. ცხადია ასეთ სიტუაციაში მაღალი LPჩ-ს ლიდერი უფრო ეფექტური
იქნება. დაბალი LPჩ-ს ლიდერი, თავისი ამოცანაზე ფოკუსირებით მიიღებს ავტორიტარულ დირექტულ სტილს,
რაც ნეგატიურ რეაქციას იწვევს დაქვემდებარებულებში.
კოგნიტური რესურსების თეორია. ბოლო წლებში განსაკუთრებული კვლევის ობიექტი გახდა ლიდერის
ინტელექტუალური და სხვა კოგნიტური უნარების როლი ლიდერის ეფექტურობაში. ერთი შეხედვით პასუხი
თითქოსდა აშკარაა. ბოლოსდაბოლოს როგორ შეიძლება ინტელექტს არ ჰქონდეს მნიშვნელობა? მაგრამ, როგორი
გასაოცარიც არ უნდა იყოს, კვლევები ცოტა მონაცემებს იძლევიან ამის დასადასტურებლად. კავშირი მათ შორის
საკმაოდ სუსტი აღმოჩნდა. ამ შედეგების ერთგვარ ახსნას იძლევა ფიდლერი და გარსია (Fიედლერ & Gარცია,)
რომელიც კოგნიტური რესურსების თეორიის სახელწოდებითაა ცნობილი.
კომუნიკაციის სტრუქტურა
ჩვეულებრივ, ჩვენ ვუშვებთ, რომ ჯგუფის ყველა წევრი თავისუფალია თუ ვისთან დაამყარებს
კომუნიკაციას. ეს მართლაც ასეა დისკუსიის ჯგუფში, მაგრამ არსებობენ ჯგუფები, სადაც კომუნიკაციები
შეზღუდულია და ეს შეზღუდულობა ქმნის ჯგუფის სტრუქტურის მნიშვნელოვან ასპექტებს, რომელიც
შინაგანად დამოკიდებულია ლიდერობაზე. მრავალი გამოკვლევა მიეძღვნა ჯგუფის კომუნიკაციის ბადის
შესწავლას. ბაზისური იდეა მდგომარეობდა იმაში, რომ კომუნიკაციები არსებითია ლიდერობისავის, რომ
ინდივიდს, რომელსაც შეუძლია თავისუფალი კომუნიკაცია ტენდენცია აქვს გახდეს ლიდერი. ალბათ
შემთხვევითი არ არის რომ როდესაც ხორციელდება სახელმწიფო გადატრიალება, პირველ რიგში რადიო და
ტელესადგურების ხელში ჩაგდებას ცდილობენ. ვისაც ეს საკომუნიკაციო არხები უკავია ხანგრძლივად, ის არა
მარტო ფლობს ძლიერ პოზიციას ფაქტიურად, არამედ სააშკარაოზე გამოაქვს რომ გაიმარჯვა. ამას აქვს
გარკვეული ეფექტი. ის ვისაც შეუძლია კომუნიკაციის დამყარება არის ან ჩანს როგორც ლიდერი, ყოველ
შემთხვევაში მცირე ჯგუფებში ეს აშკარაა.
წრეში ყველა წევრი თანასწორია, თითოეულ მათგანს კომუნიკაცია შეუძლია ორ მეზობელთან და არცერთ
სხვასთან, გარდა ამ ორისა. ჯაჭვში ორს შეუძლია საუბარი მხოლოდ ერთ ინდივიდთან ამიტომ, კომუნიკაციის
ტერმინებში, არ არის ხელსაყრელი იყო ჯაჭვის ბოლოებში. სამი დანარჩენი წევრი თანაბარ მდგომარეობაშია,
თითოეული მათგანი ორ სხვასთან აყალიბებს კომუნიკაციას, მაგრამ ინდივიდი რომელიც ცენტრშია,
ერთადერთი ინდივიდია, რომელიც თანაბრადაა დაშორებული ბოლოებიდან. იგრეკი-სებური კომუნიკაციის
შემთხვევაში სტრუქტურა ისეთია, რომ აქვს სამი წევრი და მხოლოდ ერთ წევრს შეუძლია ორ სხვასთან
კომუნიკაცია და ერთს კი შეუძლია საუბარი სამ ინდივიდთან. ბოლოს, ვარსკვლავისებურ ფიგურაში, მხოლოდ
ერთს შეუძლია საუბარი ყველა დანარჩენთან და ყველა დანარჩენს შეუძლია საუბარი მხოლოდ ცენტრში მყოფ
ინდივიდთან.
არსებობს გამოკვლევები, რომლებიც იძლევიან ინფორმაციას თუ რა ხდება როცა ამ ტიპის ჯგუფებს ეძლევა
პრობლემა გადასაწყვეტად, რომელიც მოითხოვს ინფორმაციის ურთიერთ გაცვლას. აღმოჩნდა, რომ რაც უფრო
თავისუფლად,შეზღუდვის გარეშე საუბრობენ ჯგუფის წევრები, მით უფრო კმაყოფილებას გამოთქვამდნენ
ისინი. ის ვინც საუბრობდა ყველასთან იყო უფრო კმაყოფილი, მაშინ როცა ჯაჭვისებრ-კომუნიკაციაში ვისაც
ჯაჭვის ბოლო პოზიცია ეკავა ნაკლებად იყო კმაყოფილი. აღმოჩნდა აგრეთვე, რომ კომუნიკაციის ბუდეში
ინდივიდის პოზიცია მნიშვნელოვნად განსაზღვრავდა თუ ვინ გახდებოდა ლიდერი. როცა ჯგუფის წევრებს
სთხოვეს ეთქვათ არსებობდა თუ არა ლიდერი, და თუ იყო დაესახელებინათ ის, სხვადასხვა ჯგუფის წევრების
ტენდენცია თუ ვის დაასახელებდნენ ნაკლებად იყო განსხვავებული. ზემოდ განხილულ კომუნიკაციის ბადეში,
წრეებში ჩაწერილი ციფრები მიუთითებენ თუ რამდენჯერ იყვნენ ამ პოზიციაში მყოფი ინდივიდები
დასახელებული ლიდერად ჯვრისებრ კომუნიკაციაში კი ყველა სუბიექტი ლიდერად ასახელებდა ინდივიდს,
რომელსაც ცენტრალური პოზიცია ეკავა.
კვლევითი მონაცემები, ანუ კომუნიკაციის ბადის ასეთი განსხვავებული ტიპები როგორ მოქმედებენ
შესრულებაზე არ არის ერთგვაროვანი. მონაცემების უმრავლესობა მიუთითებენ, რომ ცენტრალიზირებული
ჯგუფი უფრო ეფექტურია როცა ჯგუფი მუშაობს მარტივ პრობლემაზე. ხოლო დეცენტრალიზირებული ჯგუფი
უფრო ეფექტურია რთული პრობლემების გადაწყვეტისას. ერთერთ კვლევაში ჯგუფის ყოველ წევრს მისცეს
ქაღალდის ფურცლები, რომელშიც დახაზული იყო მთელი რიგი გეომეტრიული ფიგურები და სიმბოლოები.
ჯგუფის ამოცანა იყო აღმოეჩინათ თუ რომელი გეომეტრიული ფიგურა ან სიმბოლო იყო ყველა ფურცელზე
დახაზული. პრობლემა ძალიან მარტივი იყო - საჭირო იყო რაც შეიძლება სწრაფად ინფორმაციას თავი მოეყარა
ერთ ადგილზე. ასეთი ტიპის ამოცანა შეესატყვისება მაღალი ცენტრალიზაციის კომუნიკაციის ბადის მქონე
ჯგუფის პირობებს. აქ შეიძლებოდა ინფორმაციის სწრაფად ერთ პიროვნებასთან თავმოყრა.
მეორე კვლევაში, ჯგუფს ეძლევა რთული პრობლემა, რომელიც მოითხოვდა რთული მათემატიკური
მანიპულაციების სერიას. რათა რაც შეიძლება სწრაფად გადაწყდეს ამ სახის ამოცანა, ჯგუფის ყველა წევრმა
უნდა იმუშაოს პრობლემის ნაწილზე თვითონ. ყველა ინფორმაცია კომბინირებული უნდა იქნას. კვლევითი
მონაცემები მიუთითებენ, რომ ასეთი სახის პრობლემის გადაწყვეტისას დეცენტრალიზირებული ჯგუფი უფრო
ეფექტურია.
გარდა ამისა არსებობს მონაცემები, რომ ორგანიზაციის ხარისხი მაღალ კორელაციაში იყო ჯგუფის
შესრულებასთან. ჯგუფები, რომლებიც ორგანიზებული იყვნენ დამაკმაყოფილებლად არ განსხვავდებოდნენ
შესრულებაში მიუხედავად მათი თავდაპირველი სტრუქტურისა. ამრიგად შეიძლება ითქვას, რომ ჯგუფის
სტრუქტურა მთლიანად არ განსაზღვრავს ჯგუფის ფინალურ ორგანიზაციას, მაგრამ მას აქვს მნიშვნელოვანი
ეფექტი. რაც უფრო ცენტრალიზირებულია კომუნიკაციის ბადე, მით უფრო ცენტრალიზირებულია ფინალური
ორგანიზაცია. ამასთან კომუნიკაციის ბადის ეფექტი უფრო აშკარაა ჯგუფის შეხვედრების დასაწყისში, მაგრამ
გარკვეულ ხარისხში ის აგრძელებს ამ ეფექტს ჯგუფის შემდგომ ცხოვრებაშიც, სანამ გარკვეული
თვალსაზრისით ჯგუფი არ დაძლევს საწყის სტრუქტურას და არ მიიღებს განსხვავებულ ორგანიზაციას.
ჯგუფის დინამიკა.
ჯგუფის დინამიკაში განიხილება საკითხები თუ როგორ აქტიობს ჯგუფი, რა განსაზღვრავს ჯგუფის გავლენას
მის წევრებზე, რას წარმოადგენენ ის ძალები, რომლებიც ცვლიან ინდივიდის კოგნიციას, მის აფექტურ და
ქცევისეულ კომპონენტებს.
ჯგუფის სტრუქტურულად ფორმირებასთან ერთად იწყება ჯგუფის ნორმების ჩამოყალიბებები, რომელიც
მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ჯგუფის წევრებზე ზეგავლენის საქმეში. ამასთან, ჯგუფის დინამიკა
განისაზღვრება იმითაც, თუ რამდენად მიიზიდებიან ერთმანეთისკენ ჯგუფის წევრები, რომლებიც ჯგუფის
შეჭიდულობის, კოჰესიურობის სახელითაა ცნობილი, რომელიც ასევე ჯგუფის ფორმირების, მისი სტრუქტურის
ჩამოყალიბების პარალელურად მიმდინარეობს და მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ჯგუფის წევრებზე.
შეჭიდულობა (კოჰესიურობა) ანუ ის, თუ რამდენად აქვთ ჯგუფის წევრებს მოცემული ჯგუფისადმი
მიკუთნებულობის სურვილი. შეჭიდულობას განსაზღვრავს ყველა ის ძალა როგორც პოზიტიური ისე
ნეგატიური, რომლებიც მიზეზობრივად განსაზღვრავენ ინდივიდის ჯგუფში დარჩენას. პოზიტიურ ძალებში
განიხილება ჯგუფის წევრებს შორის მოწონება, კავშირი ინდივიდუალურ მიზნებსა და ჯგუფის მიზნებს შორის,
ინდივიდისათვის ჯგუფში დარჩენის მაღალი ღირებულება. ნეგატიურ ძალებში იგულისხმება ჯგუფის წევრებს
შორის დაბალი მიზიდვა, ცუდი კავშირი ინდივიდის მოთხოვნილებებსა და ჯგუფის მიზნებს შორის, დაბალი
საფასური ჯგუფში დარჩენისათვის და სხვა ჯგუფის მოძებნის სურვილი.
თითქოსდა ნათელია, რომ როცა საკითხი ჯგუფების შეფასებას ეხება მაღალი კოჰესიურობა ყოველთვის
განხილული უნდა იყოს როგორც დადებითი მოვლენა და ჩვეულებრივ ეს ასეცაა, მაგრამ არის შემთხვევები,
როცა მაღალი კოჰესიურობა ჯგუფის ეფექტური შესრულებისათვის ხელისშემშლელია. მაგ. მაღალი
შეჭიდულობის გამო ჯგუფმა შეიძლება იმდენი დრო დახარჯოს სასიამოვნო სოციალური ურთიერთობისათვის,
რომ ჯგუფის შესრულების დონე საფრთხეში აღმოჩნდეს. გარდა ამისა, თანამედროვე გამოკვლევები
ადასტურებენ, რომ შეჭიდულობის მაღალმა დონემ შრომით საქმიანობაში შეიძლება ხელი შეუშალოს ჯგუფის
შესრულებას, როცა ჯგუფის წევრები გრძნობენ რომ მათი ძალისხმევა არ არის მხარდაჭერილი მენეჯმენტის
მიერ. ასეთ სიტუაციაში მაღალი შეჭიდულობის ჯგუფმა შეიძლება მიიღოს ისეთი მიზნები რომელიც
უგულებელყოფს ორგანიზაციის მიზნებს. ამ შემთხვევაში მაღალი შეჭიდულობის ჯგუფი ადვილად მოიგერიებს
მასზე განხორციელებულ დაწოლას. მაღალ კოჰესიურობას აქვს დადებითი გავლენა ჯგუფის შესრულებაზე, ის
ზრდის ჯგუფის გავლენას მის წევრებზე, მაგრამ აუცილებელი პირობაა ის, რომ ჯგუფის მიზნები უნდა
ემთხვეოდეს ორგანიზაციის მიზნებს.
ადამიანები ზოგჯერ მუშაობენ მარტო. მაგ. როცა ინდივიდი გარკვეულ პრობლემაზე მუშაობს სახლში. ზოგჯერ
მუშაობს სიტუაციაში როცა სხვა ადამიანებიც არსებობენ, მაგ. როცა ინდივიდი მუშაობს პრობლემებზე
ბიბლიოთეკაში სადაც სხვა მკითხველებიც არიან. ზოგჯერ ადამიანები მუშაობენ სხვა ადამიანებთან ერთად,
როგორც ჯგუფი რომელიც საერთო პრობლემებზე მუშაობს. რა გავლენა შეიძლება ჰქონდეს სხვა ინდივიდებს
ასეთ სიტუაციაში ჩვენს შესრულებაზე? გავლენა ალბათ განსხვავებული იქნება იმისდა მიხედვით, თუ რა
ურთიერთობა გვექნება ჩვენ იმ სხვასთან. თუ ის უბრალოდ არსებობს ჩვენს სიტუაციაში მაგრამ არ მუშაობს
ჩვენთან ერთად, გავლენა განსხვავებული იქნება ვიდრე მაშინ, როდესაც ისინი მუშაობენ ჩვენთან ერთად,
როგორც ერთი გუნდის წევრები.
სოციალური შემსუბუქების დრაივ თეორია. ბაზისური იდეა, რომელიც საფუძვლად უდევს ზაიონკის
თეორიას შეიძლება ასე დავალაგლოთ: სხვისი არსებობა ზრდის ინდივიდის მოტივაციას ანუ აღძვრის დონეს. ეს
დებულება ეთანხმება ჩვენს არაფორმალურ გამოცდილებას, რომ ხშირად, სხვისი თუნდაც პასიური არსებობა
სიტუაციაში, იწვევს იმას, რომ განვიცდით გარკვეულ აგზნებას, იწვევს აღძვრის ნიშნებს დაძაბულობის
გრძნობას, აგზნებას. მაგრამ თუ როგორ იმოქიედებს აღძვრის ასეთი გაზრდა ჩვენს შესრულებაზე, ზაიონკის
აზრით, ამას განსაზღვრავს ორი ბაზისური ფაქტი: პირველი, ექსპერიმენტულ ფსიქოლოგიაში კარგად
დადგენილი ფაქტია, რომ აღძვრის დონის ამაღლება ზრდის დომინანტური პასუხების გამოვლენას - ე.ი. იმ
პასუხების გამოვლენას, რომლებისთვისაც ინდივიდი მზადაა შეასრულოს მოცემულ მომენტში. როცა აღძვრის
დონე მაღალია, ტენდენცია შევასრულოთ ძლიერი დომინანტური პასუხები იზრდება; მეორე - ასეთი
დომინანტური პასუხები შეიძლება იყვნენ როგორც სწორი ისე მცდარი.
როცა ეს ორი დაშვება კომბინირებულია დაშვებასთან, რომ სხვისი არსებობა არის აღმძვრელი, შეიძლება
ვიწინასწარმეტყველოთ: (1) სხვების არსებობამ შეიძლება ხელი შეუწყოს (შეამსუბუქოს) შესრულებას როცა
ინდივიდის დომინანტური პასუხები მოცემულ კონტექსტში არის სწორი; (2) სხვების არსებობამ შეიძლება
ფაქტიურად ხელი შეუშალოს შესრულებას, როცა ინდივიდის დომინანტური პასუხები ამ სიტუაციისთვის
მცდარია. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სხვისი არსებობა ხელს შეუწყობს კარგად დასწავლილი პასუხების
გამოვლენას, მაგრამ ხელს შეუშლის ქცევის ჯერ კიდევ არა დაოსტატებული ფორმების შესრულებას. 1960-იან
წლებში როგორც ზაიონკის და მისი კოლეგების ისე სხვების მიერ ჩატარებული კვლევები ადასტურებენ ამ
ჰიპოთეზებს.
სოციალური შემსუბუქების დრაივ თეორია ემყარება ადამიანის ბუნების გარკვეულ გაგებას. კერძოდ
ჩათვლილია, რომ ადამიანი თავისი ბუნებით უფრო კონკურენტულია ვიდრე თანამშრომლური და ეს
განსაზღვრავს იმას, რომ სხვისი თანდასწრება, თუნდაც მინიმალურ სოციალურ სიტუაციაში ადამიანის
შეჯიბრებითი ბუნების გამო შინაგანად 3უმტკიცებს4 სხვას თავის კარგ ბიჭობას, რაც იწვევს აღძვრის ამაღლებას.
ერთი სიტყვით დაშვებულია რომ ადამიანის შეჯიბრებითი ბუნება განსაზღვრავს სოციალური შემსუბუქების
დინამიკას.
ტვირთვის გადაზიდვის თამაში (Dეუტსცჰ ანდ Kრაუსს, 1960) გამოყენებული იყო ორ სუბიექტიანი თამაში
რომელსაც უწოდეს ტვირთის გადაზიდვის თამაში. ექსპერიმენტში სუბიექტებს სთხოვდნენ წარმოედგინათ რომ
ისინი არიან ტვირთის გადაზიდვის კომპანიის წარმომადგენლები (აკმე კომპანია და ბოლტ კომპანიიდან
ერთერთში) და ტვირთი უნდა გადაეტანათ ერთი წერტილიდან მეორეში რაც შეიძლება სწრაფად. ეს ორი
კომპანია არ იყო ურთიერთკონკურენტული, მათ ჰქონდათ განსხვავებული საწყისი და საბოლოო წერტილი.
მაგრამ ჰქონდათ ერთი დაბრკოლება. მალე ისინი ერთმანეთს ხვდებოდნენ ერთ სავალ გზაზე, სადაც უნდა
წასულიყვნენ ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებით (იხ.ფიგ.7-1). ერთადერთი გამოსავალი ამ სიტუაციაში
იყო ის, რომ ერთერთს მოეცადა, სანამ მეორე არ გაივლიდა ამ გზას. თუ ორივე შევიდოდა გზის ამ მონაკვეთში,
ვერცერთი ვერ იმოძრავებდა სანამ ერთერთი არ დაიხევდა უკან და არ გაატარებდა მეორეს. თითოეული მანქანა
უზრუნველყოფილი იყო მეორე გზით, მაგრამ ეს იყო შემოვლითი, ძალიან გრძელი გზა. ფაქტიურად თამაში ისე
იყო დაგეგმილი, რომ შემოვლითი გზის არჩევა ბევრი ქულების დაკარგვას იძლეოდა და არც ერთისთვის არ იყო
ხელსაყრელი. პირდაპირი გზის არჩევით არსებობდა ქულების საკმაო რაოდენობით მიღების შესაძლებლობა თუ
ისინი ერთმანეთს რიგრიგობით დაუთმობდნენ გზას. სუბიექტებს უთხრეს, მათი მიზანი იყო მიეღოთ რაც
შეიძლება მეტი ქულები. ინსტრუქციაში არაფერი იყო ისეთი ნათქვამი, რომელიც გამოიწვევდა შეჯიბრს, თუ ვინ
მეტ ქულას დააგროვებდა. სიტუაციაში ნათელი იყო რომ ოპტიმალური სტრატეგია იქნებოდა პირდაპირი გზის
გამოყენება, გზის ერთხაზიანი მონაკვეთის მონაცვლეობითი დათმობით. მიუხედავად ამისა, შედეგების
ანალიზი აჩვენებდა, რომ ადგილი ჰქონდა თანამშრომლობის ძალიან მცირე რაოდენობას. მოთამაშეები,
ნაცვლად იმისა რომ გზა დაეთმოთ ერთმანეთისათვის, იბრძოდნენ ამ მონაკვეთის გამოყენებისთვის და
ფაქტიურად კარგავდნენ ქულების დიდ რაოდენობას. ფაქტიურად ისინი ცდილობდნენ გამოეყენებინათ ეს
მოკლე გზა და ხვდებოდნენ ერთმანეთს შუაში. ჯიუტად იცდიდნენ სანამ მეორე მხარე არ დაიხევდა.
ბოლოსდაბოლოს, ერთერთი იხევდა უკან, მაგრამ ამასობაში ძალიან ბევრი ქულა იკარგებოდა ორივესთვის.
მომდევნო მცდელობაში ისინი იგივეს იმეორებდნენ. შემთხვევითი თანამშრომლობითი მცდელობაც
გამოერეოდა, მაგრამ უმრავლესობა მცდელობისა იყო შეჯიბრებითი. როგორც ვხედავთ ავტორებმა გამოიყენეს
მათემატიკოსების მიერ განვითარებული თამაშის თეორიის მსგავსი სიტუაცია, სადაც თამაშის მათემატიკური
გაანალიზება ხდება და ეხება იმას, თუ რა უნდა გავაკეთოთ ყოველ საფეხურზე რათა მაქსიმალური გავხადოთ
მოგება. თამაშის მათემატიკურ თეორიაში ყოველ მოცემულ საფეხურზე სხვისი ქცევის ანალიზიდან
გამოითვლება საკუთარი ქცევის ოპტიმალური ვარიანტი და ასეთი ორმხრივი გამოთვლით ხდება ოპტიმალური
ვარიანტის დადგენა. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ თამაშის თეორიის სტრატეგია არ მუშაობს ჩვენს მიერ დასმული
პრობლემის მიმართ. რადგან როგორც შედეგები აჩვენებენ, სუბიექტები არ მიჰყვებიან იდეალურ სტრატეგიას.
მაშინაც კი როცა აშკარაა, რომ თანამშრომლობა საუკეთესო სტრატეგიაა, სუბიექტები არჩევენ შეჯიბრებას.
პრობლემა ის კი არ არის სუბიექტისთვის არსებობს თუ არა საუკეთესო სტრატეგია,მისი არსებობა აშკარა იყო,
არამედ ის თუ რა ფაქტორები აძლიერებენ ან ასუსტებენ შეჯიბრის სიტუაციას.
იგივე შედეგები იქნა მიღებული ე.წ. პატიმრის დილემის თამაშში, რომელიც ჯამში არა ნოლის პრინციპზეა
აგებული. თამაშში ჩართულია ორი დანაშაულში ეჭვმიტანილი, რომელსაც იძიებს პოლიცია. გამომძიებელი
ფიქრობს, რომ ორივე (სუბიექტები) დამნაშავეა, ორივე დაპატიმრებულია, მაგრამ არა აქვს მტკიცებულება არც
ერთის მიმართ. 3პატიმრები4 მოათავსეს ცალკ-ცალკე ოთახებში და თითოეულს ეუბნებიან, რომ მათ აქვთ ორი
არჩევანი - აღიარონ დანაშაული ან არა. თუ არცერთი არ აღიარებს დანაშაულს, ისინი არ იქნებიან აღიარებულნი
როგორც მთავარი დამნაშავეები, მაგრამ გამომჟიებელს შეუძლია ორივე აღიაროს დამნაშავედ და ორივე მიიღებს
სასჯელს - პატიმრობას ათი წლით. თუ ორივე აღიარებს, ორივე აღიარებული იქნება როგორც დამნაშავე, მაგრამ
გამომძიებელი მოითხოვს შეწყნარებას და თითოეული მიიღებს პატიმრობას ერთი წლით. მაგრამ, თუ ერთი
აღიარებს და მეორე არა, ის ვინც აღიარა გათავისუფლდება, რადგან დაეხმარა გამოძიებას საქმის გარკვევაში და
ვინც არ აღიარა მიიღებს სასჯელის მაქსიმუმს -15 წელი პატიმრობა (იხ. ფიგ7-2).სუბიექტები თამაშობენ
განუწვეტლად, მაგრამ არ ელაპარაკებიან ერთმანეთს. თითოეულმა უნდა გადაწყვიტოს რომელს აირჩევს. თუ რა
ეფექტი ექნება მის არჩევას, დამოკიდებულია მეორე სუბიექტის არჩევაზე. მან თავის არჩევაში უნდა ივარაუდოს
და გაითვალისწინოს მეორის არჩევანი. აქაც ოპტიმალურია თანამშრომლობითი სტრატეგია, მაგრამ აღმოჩნდა
რომ აქაც შეჯიბრის ძლიერი ტენდენცია არსებობს, ყველა პასუხის დაახლოებით მესამედი იყო თანამშრომლურ
სტრატეგიაზე აგებული, დანარჩენი პასუხები შეჯიბრის სტრატეგიის გამომხატველი იყო.
შემდეგ გამეორდა ექსპერიმენტები, სადაც სუბიექტებს ევალებოდათ რაც შეიძლება მეტი ქულების
დაგროვება პირობებში რომელიც მოცემულია ფიგ.7-3-ში. აქაც სუბიექტებს დამოუკიდებლად უნდა აერჩიათ X ან
Y თუ ორივე აირჩევდა X-ორივე იგებდა 10-10 ქულას. თუ ორივე აირჩევდა Y-ს, ორივე აგებდა 5-5 ქულას. თუ
ერთი აირჩევდა X-ს, ხოლო მეორე Y-ს, ის ვინც აირჩია Y-იგებდა 15-ს, ხოლო ვინც აირჩია X - აგებდა 15 ქულას.
აქაც ჭარბობდა შეჯიბრებითი სტრატეგიის არჩევა. მოთამაშეები ხვდებოდნენ, რომ უფრო გონივრული
იქნებოდა თანამშრომლური სტრატეგიის არჩევა. ის ფაქტი, რომ მიუხედავად ამისა ისინი განაგრძობდნენ
შეჯიბრებითი სტრატეგიის არჩევას, მიუთითებს იმაზე, რომ ისინი ეჯიბრებიან ერთმანეთს. ეს ნათლადაა
ნაჩვენები ფიგურა 7-44-ში, სადაც პირობები ისეთია, რომ ნებისმიერ ვარიანტში თანამშრომლობა საუკეთესო
სტრატეგიაა და მიუხედავად ამისა სუბიექტების უმრავლესობა მაინც შეჯიბრებით სტრატეგიას ირჩევს.
როგორც ვხედავთ, ამ პირობებში თუ მოთამაშე A აირჩევს X-ს, ის მიიღებს მეტ ქულას მიუხედავად იმისა თუ რას
აირჩევს მოთამაშე B. ის იგებს ან 4-ს ან 1-ს, თუ აირჩევს Y-ს მაშინ ან იგებს 3-ს ან არცერთს. ასეთივეა მოგების
შანსი მოთამაშე B-სთვის. როგორც ვთქვით ამ სიტუაციაშიც სუბიექტები უფრო შეჯიბრის სტრატეგიას ირჩევენ.
შეჯიბრის სტრატეგიის არჩევის ერთადერთი პირობა ის არის, რომ მოთამაშეს შეუძლია დააგროვოს მეტი ქულა
ვიდრე დააგროვებს მეორე, თუმცა ის ყოველთვის იღებს ნაკლებ ქულას ვიდრე შეეძლო მიეღო და ეს თვითონაც
კარგად აქვს გაცნობიერებული. სუბიექტები აღნიშნავდნენ, რომ ამას აკეთებდნენ იმიტომ, რომ დაემარცხებინათ
მეორე მოთამაშე. და ეს მიუხედავად იმისა, რომ ექსპერიმენტატორმა დასაწყისში უთხრა მათ რომ თამაშის
მიზენი იყო მიეღოთ რაც შეიძლება მეტი ქულა.
ჯილდო. აღმოჩნდა, რომ შეჯიბრების ტენდენცია ცოტათი იცვლება, როცა შესრულებისთვის ჯილდო იზრდება.
როდესაც სუბიექტები თამაშის სიტუაციაში ქულების ნაცვლად ცენტებს იღებდნენ ჯილდოთ, ე.ი. მოგება
უმნიშვნელო იყო, შეჯიბრის ტენდენცია უფრო დომინირებდა ვიდრე ფულის გამომუშავების სურვილი. როცა
გასამრჯელო გაიზარდა და სუბიექტებს შეეძლოთ მოეგოთ გარკვეული თანხა დოლარებში, მოგების სურვილის
უფრო მნიშვნელოვანი ხდება, ასეთ შემთხვევაში იქნება კონფლიქტი შეჯიბრების სურვილსა მოგების სურვილს
შორის. ასეთ სიტუაციაში უკვე არსებობს შეჯიბრების სტრატეგიის არჩევის შემცირების ტენდენცია. თუმცა
როგორც კვლევითი მონაცემები მიუთითებენ, როცა გასამრჯელო საკმაოდ მაღალი იყო, ზოგჯერ, მაინც
არსებობდა შეჯიბრებითი სტრატეგიის არჩევის ტენდენცია. როგორც ჩანს შეჯიბრების სურვილი საკმაოდ
ძლიერია. ყოველ შემთხვევაში ჩვენ საზოგადოებაში, ერთერთი საკმაოდ ძლიერი დინამიკური ფაქტორია
შეჯიბრებითი გრძნობა. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ადამიანები ყოველთვის გრძნობენ კონკურენციას ყოველ
სიტუაციაში. უფრო უნდა ვივარაუდოთ, რომ შეჯიბრება არის ძლიერი კომპონენტი ბევრ ინტერპერსონალურ
სიტუაციაში.
მუქარა. ერთერთ ექსპერიმენტულ სერიაში, ტვირთის გადატანის თამაშის სიტუაციაში, ერთი ან ორივე
მოთამაშე უზრუნველყოფილი იყო მუქარით, ბარიერის ფორმით, რომელიც დაყენებული იყო ერთხაზიან
გზაზე. როცა მხოლოდ ერთი მოთამაშე იყენებდა ბარიერს, ასეთ პირობას ეწოდებოდა ცალმხრივი მუქარა; როცა
მას ორივე მოთამაშე იყენებდა, ამ პირობას ორმხრივი მუქარა ეწოდებოდა. ბარიერები არავითარ შემთხვევაში
ხელს არ უშლიდა თანამშრომლობას.
როგორც მივუთითეთ შრომის უმრავლესობა ხორციელდება ჯგუფურ სიტუაციაში. არსებობს რწმენა, რომ
ადამიანები როცა მუშაობენ ერთად აკეთებენ გაცილებით მეტს ვიდრე როცა მუშაობენ მარტო. ხშირად ეს ასეცაა.
ძალისხმევის კოორდინაციით ჯგუფს შეუძლია ისეთი მიზნების მიღწევა, რომლის მიღწევის იმედი არაფრით არ
ექნებოდა მარტო. დგება საკითხი ჯგუფი ყოველთვის უფრო ეფექტურია ვიდრე ინდივიდები? პასუხი აღმოჩნდა
რომ არც ისე მარტივია. შრომით ჯგუფს მართლაც აქვს გარკვეული უპირატესობა. მაგ. ის ინდივიდებს
შესაძლებლობას აძლევს გაუზიარონ ერთმანეთს ცოდნა და უნარები. ჯგუფური შრომა, სამუშაოს ეფექტური
დანაწილების შესაძლებლობას იძლევა ისე, რომ კონკრეტულმა ინდივიდმა აკეთოს ის საქმე რომელშიაც ის
უფრო კომპეტენტურია. მეორეს მხრით, ჯგუფის სიტუაცია ავლენს გარკვეულ პრობლემებს. ჯერ ერთი, როგორც
აღვნიშნეთ, როცა შეჭიდულობა მაღალია, ჯგუფის წევრები შესაძლოა მეტ დროს და ენერგიას ხარჯავენ
სასიამოვნო, მაგრამ არაპროდუქტულ სოციალურ ურთიერთობებზე. გარდა ამისა, ჯგუფის დაწოლა, იყო
არსებული ნორმების ერთგული და 3აკეთო საქმეები ისე, როგორც ყოველთვის კეთდებობა,4 შესაძლოა
ხელისშემშლელი იყოს ახალი და უკეთესი პროცედურების განვითარებისათვის. ამასთან მიუთითებენ ამოცანის
ტიპის მნიშვნელობაზეც.
ამოცანის ტიპი და ჯგუფის შესრულება. ამოცანების კლასიფიკაცია შემოგვთავაზა სტეინერმა (შტეინერ,1972). მან
არსებითად გამოყო ამოცანის სამი ტიპი: ადიტური, კონიუქტური და დისიუნქტური.
ადიტური ამოცანა - სადაც თითოეული წევრის წვლილი გაერთიანებულია ერთ მარტივ ჯგუფურ
პროდუქტში. მაგ. როდესაც რამდენიმე ინდივიდი აერთიანებს თავის ძალას რათა ასწიონ მძიმე ტვირთი, ან
როდესაც რამოდენიმე ინდივიდი კარდაკარ დადის რათა მიღწეულ იქნას ხელმოწერის მნიშვნელოვანი
რაოდენობა, ასეთ შემთხვევაში ამოცანის შესრულება მოითხოვს ინდივიდუალური ძალების შეჯამებას. ასეთ
სამუშაოზე ცხადია, მნიშვნელოვანია კოორდინაცია. აზრი არ აქვს მძიმე ტვირთის ასაწევად ადამიანებმა
თავიანთი ძალა გამოიყენონ სხვადასხვა დროს და ა.შ.
ცხადია ადიტიურ ამოცანებში, ჯგუფი უფრო ეფექტურია ვიდრე ინდივიდი, მაგრამ იმ პირობით, რომ: (1)
უზრუნველყოფილი იქნება ძალების კოორდინაცია და (2) გამორიცხული იქნება სოციალური სიზარმაცის
ფენომენი - ჯგუფურ აქტიობაში ინდივიდის ტენდენცია აიღოს მსუბუქი საქმე და მძიმე შრომა დაუთმოს სხვას.
კვლევითი მონაცემები გვარწმუნებენ, რომ მრავალ შემთხვევაში ჯგუფის წევრებს შორის კოორდინაცია არ არის
ადვილად მისაღწევი. როგორც ჩანს, ინდივიდებს ხშირად ყურადღება გადააქვთ ერთმანეთზე იმ შედეგით, რომ
ფაქტიურად ჯგუფები ნაკლებს ქმნიან ვიდრე ინდივიდების ექვივალენტური რაოდენობა ქმნის
ინდივიდუალურად. სიტუაცია ნაკლებად სასიკეთოა კონიუნქტურული ამოცანის შესრულებისას, სადაც
საერთო ჯგუფური შესრულება დეტერმინირებულია უსუსტესი წევრით. ასეთ სიტუაციაში ინდივიდებს
ტენდენცია აქვთ აღემატებოდეს ჯგუფს როგორც შედეგის რაოდენობრივ მახასიათებლებში ისე ხარისხში.
დისიუნქტური ტიპის ამოცანის შემთხვევაში, ჯგუფს ტენდენცია აქვს ჰქონდეს კრიტიკული წერტილი. ჯგუფს
უნდა ყავდეს კომპენტენტური ტალანტური წევრი და მნიშვნელოვანია აგრეთვე ის, შეუძლია თუ არა მას თავისი
წარმატებითი იმედები ან გადაწყთეტილება მიაღებინოს ჯგუფს.
გარდა ამისა აღმოჩნდა, რომ სოციალური სიზარმაცე არის საკმაოდ ზოგადი ფენომენი. ეს ერთნაირად
ვლინდება ორივე სქესში, განსხვავებულ კულტურებში და საკმაოდ ფართე სამუშაო პირობებში.
თანამშრომლობა არის ისეთი ურთიერთობა ინდივიდებს შორის, სადაც დახმარება არის ურთიერთი და
ორივესთვის სასარგებლო. ეს შეიძლება განხორციელდეს სიტუაციაში, სადაც ჯგუფის წევრები მუშაობენ ერთად
რათა მიღწეული იქნას საერთო მიზანი. თანამშრომლობით ჯგუფმა შეიძლება მიაღწიოს მიზანს რომლის
მიღწევა ინდივიდუალურ წევრს არ შეუძლია. მიუხედავად თანამშრომლების სიკეთისა, ის ხშირად არ
ხორციელდება.
თანთმშრომლობა. რომ თანამშრომლობა შეიძლება სასარგებლო იყოს ეს უეჭველია. მაშინ, რატომ არ ახდენენ
ჯგუფის წევრები ყოველთვის თავიანთი აქტიობის კოორდინაციას? ერთი პასუხი ამაზე შეიძლება იყოს ის, რომ
ზოგიერთი მიზანი, რომლისკენაც მიისწრაფიან ადამიანები არ შეიძლება განაწილებული იქნას. რამოდენიმე
ინდივიდი მიისწრაფის ერთიდაიგივე სამუშაოსაკენ, დაწინაურებისაკენ ან რომანტიული პარტნიორისკენ და
შეუძლებელია მათი ძალების გაერთიანება მიზნის მისაღწევად. სასურველი შედეგი ხელმისაწვდომია მხოლოდ
ერთერთი მათგანისათვის, ამდენად შეუძლებელია თანამშრომლობა. ასეთ სიტუაციაში შეიძლება სწრაფად
განვითარდეს კონფლიქტი, რადგან თითოეულ ცდილობს ოპტიმალური გახადოს თავისი შედეგი.
სოციალური დილემა - ესაა სიტუაცია, როცა ყოველი ინდივიდი ზრდის მის ინდივიდუალურ სარგებელს
(მოგებას) გარკვეული მოქმედებით, მაგრამ თუ ყველა მოიქცევა ასე, შედეგი რომელსაც თითოეული იღებს
მცირდება. ინდივიდები ასეთ სიტუაციაში უნდა განიცდიდნენ შერეულ მოტივებს: არსებობს თანამშრომლობის
მიზეზი (ყველასათვის აცილებულ იქნას ნეგატიური შედეგი), მაგრამ არსებობს მიზეზი საწინააღმდეგო
ქცევისათვისაც - გააკეთო ის რაც შენთვისაა უკეთესი. თუ ერთი ან რამოდენიმე ინდივიდი მოიქცევა ასე, ისინი
მოიგებენ მაგრამ სხვები არა. ყოველდღიურ ცხოვრებაში, მრავალი სიტუაცია კვალიფიცირდება როგორც
სოციალური დილემა. მაგ. ისეთი ტრივიალური ფაქტი როორიცაა ელექტრო ენერგიის, ან წყლის ეკონომიური
ხარჯვა. თუ ქალაქში ყველა დაიცავს ეკონომიურად ხარჯვის რეჟიმს, მას ყველასათვის სასარგებლო შედეგი
ექნება. მაგრამ ინდივიდებმა, იმის გამო, რომ ფიქრობს, თუ ის მეტს მოიხმარს ამით ბევრი არაფერი დაშავდება,
შეიძლება არ დაიცვას ხარჯვის რეჟიმი. მართლაც თუ მარტო ის არ დაიცავს რეჟიმს ამით ქალაქს შეიძლება არც
კი დაეტყოს. მაგრამ თუ ყველა ასე მოიქცევა, დანაკლისს რათქმაუნდა ყველა იგრძნობს.
რეციპროკულობა - ადამიანები ცხოვრებაში არჩევენ მიჰყვნენ 3ოქროს წესს4 - მოექცეს სხვებს ისე როგორც
მოეწონებოდათ, რომ სხვები მოექცნენ მას. მიუხედავად ასეთი აღიარებული წესისა, ადამიანები იქცევიან
განსხვავებულად. უმთავრესად ადამიანებს ტენდენცია აქვთ ირეაგირონ სხვებზე არა ისე როგორც
მოეწონებოდათ მოექცნენ მას თვითონ, არამედ უფრო რეაგირებენ ისე როგორც მოექცნენ მათ სხვები წარმულში.
ერთი სიტყვით ადამიანები უმთავრესად რეციპროკულობის პრინციპით მოქმედებენ. არჩევანი
თანამშრომლობასა და შეჯიბრს შორის არ წარმოადგენს გამონაკლისს. როცა სხვა თანამშრომლობს ჩვენთან და
უგულებელყოფს თავის ეგოისტურ ინტერესებს, ჩვენც ჩვეულებრივ ამავე მანერით ვპასუხობთ. თუ ისინი
თავიანთი ეგოისტური ინტერესების შესატყვისად იქცევიან, ჩვენც იმავეს ვაკეთებთ.
კომუნიკაცია. საღი აზრით, თუ ინდივიდებს ექნებათ შესაძლებლობა იმსჯელონ სხვებთან სიტუაციაზე, ისინი
შესძლებენ დაასკვნან, რომ ყველასათვის უკეთესი იქნება თანამშრომლობა. ბოლოსდაბოლოს, თანამშრომლობა
სასარგებლოა ყველასათვის. გასაოცარია, რომ ადრინდელი კვლევები ერთმნიშვნელოვნად არ ადასტურებდა
საღი აზრის ამ დაშვებას. კომუნიკაციის შესაძლებლობა ხშირად, გამომდინარე კვლევებიდან, არ ზრდიდა
თანამშრომლობას.
თანამედროვე კვლევები უფრო ოპტიმისტურ შედეგებს იძლევა. კერძოდ, მიუთითებენ, რომ ჯგუფის წევრებს
შორის კომუნიკაციამ შეიძლება მიგვიყვანოს გაზრდილ თანამშრომლობამდე, გარკვეულ პირობებში. კერძოდ,
სასიკეთო ეფექტი შეიძლება მივიღოთ, თუ ჯგუფის წევრები აკეთებენ პიროვნულ შეთანხმებას ითანამშრომლონ
ერთმანეთთან და თუ ეს შეთანხმებები მხარდაჭერილია ვალდებულებების გრძნობით, პატიოსნად დაიცვან ის.
ერთერთ ასეთ სოციალურ ფაქტორს წარმოადგენს მცდარი ატრიბუცია - შეცდომა რომელიც ეხება სხვისი ქცევის
მიზეზებს. როდესაც ინდივიდი აღმოაჩენს რომ მის ინტერესებს ხელი ეშლება, ის ცდილობს გაერკვეს რატომ
მოხდა ასე? იყო ეს ცუდი შემთხვევის შედეგი? ხომ არ დაუშვა თვითონ დაგეგმვაში შეცდომა? თუ, ეს იყო სხვა
პირის ან ჯგუფის განზრახვითი ხელისშეშლის შედეგი? თუ ჩათვლის, რომ ეს უკანასკნელი იყო მიზეზი,
კონფლიქტის თესლი უკვე ჩაგდებულია, თუნდაც რომ მეორე პირს არაფერი ქონდეს გაკეთებული. ერთი
სიტყვით, მცდარი ატრიბუცია, რომელიც ეხება ნეგატიური შედეგების მიზეზებს, ხშირად მნიშვნელოვან როლს
თამაშობს კონფლიქტის განვითარებაში და ხშირად მაშინაც კი როცა შეიძლებოდა მისი აცილება.
მეორე სოციალური ფაქტორი, რომელიც მნიშვნელოვან როლს თამაშობს კონფლიქტის წარმოშობაში არის
მცდარი კომუნიკაცია. კონფლიქტი შეიძლება იყოს კომუნიკაციის შედეგი. ზოგჯერ, კომუნიკაციის პროცესი
შედეგად გვაძლევს ინდივიდის გაბრაზებას ან გაღიზიანებას, მიუხედავად იმისა, რომ ამის განზრახვა არ
ყოფილა. ზოგჯერ, უხეში კრიტიკა - კრიტიკა რომელიც გრძნობთ, რომ არ არის პატიოსანი, ან ბოლოსდაბოლოს
უსარგებლოა, ერთი სიტყვით 3დესტრუქციული4 კრიტიკა- იწვევს გაბრაზებას და შურისძიების გრძნობას - რაც
საფუძველი ხდება კონფლიქტისათვის და რაც არ მომდინარეობს ინტერესების შეუთავსებლობიდან.
მესამე სოციალური მიზეზი შეიძლება იყოს ტენდენცია აღიქვა საკუთარი თვალსაზრისი როგორც ობიექტური,
როგორც რეალობის ასახვა, მაგრამ სხვების მიერ ის შეიძლება აღქმულ იქნას, როგორც იდეოლოგია. როგორც ამ
ტენდენციის შედეგი, რომელიც ცნობილია როგორც გულუბრყვილო რეალობა, ჩვენ ტენდენცია გვაქვს
გავზარდოთ განსხვავება ჩვენს და სხვების თვალსაზრისებს შორის, და ამდენად, გავზარდოთ ინტერესების
კონფლიქტი. თანამედროვე გამოკვლევები მიუთითებენ, რომ ეს ტენდენცია უფრო ძლიერია ინდივიდებში,
რომლებიც დომინანტურ ან ძალისმიერ პოზიციას ფლობენ. აღმოჩნდა, რომ მათ ტენდენცია აქვთ გაზარდონ
განსხვავება საკუთარ და შესაძლებელ მოწინააღმდეგების პოზიციებს შორის
ბოლოს, ჩანს რომ კონფლიქტის ჩამოყალიბებაში გარკვეულ როლს თამაშობს პიროვნული თვისებები. მაგ. A
ტიპის ადამიანებს, რომლებისთვისაც დამახასიათებელია მაღალი კონკურენტულობა, ყველგან და ყველაფერში
სიჩქარე და აგზნებულობა, ტენდენცია აქვთ უფრო ადვილად და ხშირად იყვნენ კონფლიქტში ვიდრე B ტიპის
ადამიანებს.
კონფლიქტის გადაწყვეტა
მოლაპარაკების პროცესში ზოგჯერ არის სიტუაცია, რომელიც ცნობილია როგორც საერთო - ღირებულების
გამოსავალი - როცა ორივე მხარეს ფაქტიურად სურს ერთიდაიგივე, მაგრამ ერთერთი ან ორივე მხარე არ
აცნობიერებს ამას. თუ ერთი მხარე არ აცნობიერებს ამას, ეს საშუალებას აძლევს მეორე მხარეს მცდარად
წარმოადგინოს მისი რეალური პოზიცია და ამით მიიღოს მნიშვნელოვანი უპირატესობა.
ბოლოს, მოლაპარაკების შედეგებზე ძლიერ გავლენას ახდენს ორივე მხარის პერცეპცია - განსაკუთრებით
მცდარი პერცეპცია. ერთერთი ასეთი შეცდომა ცნობილია როგორც შეუთავსებლობის შეცდომა - ორივე მხარის
ტენდენცია დაუშვან, რომ მათი ინტერესები მთლიანად შეუთავსებელია. მხარეები ვერ ამჩნევენ იმ ფაქტს, რომ
გარკვეულ საკითხებში მხარეები ფაქტიურად ეთანხმებიან ერთმანეთს. მეორე შეცდომა ცნობილია როგორც
ფიქსირებული ჯამის შეცდომა - ტენდენცია დაუშვან, რომ თითოეული მხარე იმავე მნიშვნელობას ან
პრიორიტეტს აძლევს რა მნიშვნელობასაც აძლევს მეორე მხარე, გარკვეულ საკითხებში, ტრაგედია იმაშია, რომ
ეს დაშვება შეიძლება მცდარი იყოს.
სუპერორდინალური მიზნები. როგორც მიუთითეთ, ადამიანებს აქვთ ტენდენცია სოციალური სამყარო დაყონ
ორ ბანაკად - 3ჩვენ4 და 3ისინი4. ამასთან აღვნიშნეთ, რომ არსებობს ძლიერი ტენდენცია 3ჩვენ4 ჯგუფის წევრები
აღიქვან საკმაოდ დიფერენცირებულად და ჩვეულებრივ როგორც კარგები ვიდრე 3სხვები4, ტენდენცია
გააზვიადო განსხვავება საკუთარ ჯგუფსა და სხვებს შორის და დაკნინებულად აღიქვა “სხვები,” მნიშვნელოვან
როლს თამაშობს კონფლიქტის წარმოქმნაში და განსაკუთრებით კონფლიქტის შემდგომ განმტკიცებაში. ამის
თავიდან აცილება შეიძლება ე.წ. სუპერორდინალური მიზნების შემოტანით, მიზნებისა რომელსაც ორივე მხარე
ეძებს და რომელიც აკავშირებს მათ ინტერესებს ერთმანეთთან ვიდრე განაშორებს მათ.
ერთერთი მნიშვნელოვანი აქტიობა, რომელსაც ჯგუფი ახორციელებს არის გადაწყვეტილების მიღება, იქნება ეს
ქვეყნის მთავრობა, დიდი თუ მცირე კომპანიები, სოციალური ინსტიტუტები და ცალკეული ჯგუფები,
მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებებს იღებს ჯგუფი და არა ცალკეული ინდივიდები. ჩათვლილია, რომ ჯგუფს,
მისი წევრების ექსპერტულობის გაერთიანებით, შეუძლია უკეთესი გადაწყვეტილების მიღება, ვიდრე
ინდივიდებს.
არის ეს დაშვება სწორი? ჯგუფი იღებს უკეთეს გადაწყვეტილებას ვიდრე ინდივიდი? მკვლევარები,
რომლებიც ჯგუფში გადაწყვეტილების მიღების პრობლემებზე მუშაობენ ძირითადად ფოკუსირებულნი არიან
სამ მთავარ საკითხზე: (1) როგორ აღწევს ჯგუფი გადაწყვეტილებას - რას წარმოადგენს ეს პროცესი? (2)
გადაწყვეტილება რომელსაც აღწევს ჯგუფი განსხვავდება იმისაგან რასაც აღწევს ინდივიდი? და (3) როგორ
შემძლება ავხსნათ ის ფაქტი, რომ ჯგუფი ზოგჯერ იღებს კატასტროფულ გადაწყვეტილებას - რომელიც იმდენად
ცუდია, რომ ძნელია მისი ახსნა?
როგორ იღებს ჯგუფი გადაწყვეტილებას. როცა ჯგუფი რომელიმე საკითხზე დისკუსიას იწყებს, მისი წევრები
იშვიათად აღწევენ თავიდანვე ერთსულოვან შეთანხმებას. უფრო ისინი მხარს უჭერენ მოსაზრებათა ფართე
რანგს და უპირატესობას აძლევენ აქტიობის ამა თუ იმ კურსს. გარკვეული პერიოდის შემდეგ, ჩვეულებრივ
მიიღწევა გადაწყვეტილება. რა თქმა უნდა ეს ყოველთვის არ ხდება, თუმცა უმეტეს შემთხვევაში,
ბოლოსდაბოლოს გარკვეული გადაწყვეტილება მიიღება. დგება საკითხი, შეგვიძლია ფინალური გამოსავალის
წინასწარმეტყველება? ანუ შეგვიძლია ვიწინასწარმეტყველოთ გადაწყვეტილება, რომელსაც ჯგუფი მიაღწევს,
თუ გვაქვს ინფორმაცია თვალსაზრისის შესახებ, რომელიც ჯგუფის წევრებს აქვთ თავიდან? მონაცემები
გვიმტკიცებენ რომ შეგვიძლია.
აღმოჩნდა, რომ ფინალური გადაწყვეტილება რომელსაც აღწევს ჯგუფი, სიზუსტის მაღალ ხარისხში,
შეიძლება ვიწინასწარმეტყველოთ, შედარებით მარტივი წესის საშუალებით რომელიც სოციალური
გადაწყვეტილების სქემის სახელწოდებითაა ცნობილი. ეს წესი ეხება წევრების თვალსაზრისის საწყის
ატრიბუციას, ან ჯგუფის ფინალური გადაწყვეტილებისადმი უპირატესობის მინიჭებას, და არის საკმაოდ
პირდაპირი. მაგ. ერთერთია უმრავლესობა - იგებს სქემა, რომელიც მიუთითებს რომ უმეტეს შემთხვევაში,
ჯგუფმა უნდა აირჩიოს ის პოზიცია რომელიც დასაწყისში მხარდაჭერილია მისი წევრების უმრავლესობის მიერ.
ამ წესის თანახმად, გადაწყვეტილება ემსახურება ჯგუფში ყველაზე პოპულარული თვალსზრისისადმი
დათანხმებას ან მის გაძლიერებას. ამისგან განსხვავდება გადაწყვეტილების მეორე სქემაა - ჭეშმარიტება იგებს
სბემა. ეს წესი მიუთითებს, რომ სწორი გადაწყვეტა ან გადაწყვეტილება, საბოლოოდ უნდა მივიდეს
გაბატონებამდე, რადგან მისი ღირსება აღიარებულია წევრების დიდი უმრავლესობის მიერ. გადაწყვეტილების
მესამე სქემაა - ორი მესამედი უმრავლესობის წესი. მაგ. მსაჯულებს, აღმოჩნდა, რომ ტენდენცია აქვთ
დაადასტურონ ბრალდებულის დანაშაული თუ მსაჯულების ორი მესამედი თავიდან უპირატესობას აძლევდა
ამ გადაწყვეტილებას. თუ ეს კრიტიკული უმრავლესობა არ არის მიღწეული, ალბათობა, რომ მსაჯულები
დაიწყებენ მერყეობას საკმაოდ მაღალია (Dარის და სხვები,.1984) ბოლოს, ჩანს, რომ ზოგიერთი ჯგუფი იღებს
პირველი - გადაადგილების წესს - რაც მიუთითებს ტენდენციაზე, ჯგუფმა ბოლოსდაბოლოს მიიღოს
გადაწყვეტილება, რომელიც რომელიმე წევრის მიერ გამოვლენილი მოსაზრების პირველი გადანაცვლების
მიმართულების კონსისტენტურია.
კვლევითი შედეგები მიუთითებენ, რომ ზემოთ ჩამოთვლილი მარტივი სქემები ხშირად შესაძლებლობას
გვაძლევს ვიწინასწარმეტყველოთ ჯგუფის საკმაოდ რთული გადაწყვეტილებები. რასაკვირველია,
განსხვავებული სქემები წარმატებითი შეიძლება იყოს გარკვეულ პირობებში. მაგ. უმრავლესობა იგებს სქემა
საუკეთესოა შეფასების ამოცანის სიტუაციაში, როცა არსებობს რამოდენიმე აზრი და რომლისთვისაც
ობიექტური სწორი გადაწყვეტა არ არსებობს. ჭეშმარიტება იგებს სქემა ჩანს საუკეთესოა ჯგუფის
გადაწყვეტილების წინასწარმეტყველებისათვის ინტელექტუალუ-რი ამოცანების მიმართ, სადაც არსებობს
სწორი გადაწყვეტა.
მეორე საკითხი, რომელიც დგება ჯგუფში გადაწყვეტილების მიღების პრობლემასთან დაკავშირებით არის
ის თუ, როგორ მიდის ჯგუფი ფინალურ შეთანხმებამდე? ერთერთი ბაზისური სტრატეგია რომელიც
მითითებულია ამასთან დაკავშირებით არის სოციალური გადაწყვეტის სქემა - სქემა ეხება იმას თუ ჯგუფი,
წევრების განსხვავებული თვალსაზრისების ან პოზიციების გავლით, როგორ მოძრაობს ფინალური
გადაწყვეტილების მიმართულებით. საინტერესო გამოკვლევა განახორციელა ამ საკითხთან დაკავშირებით
კეერმა და მაკკოუნმა (Kეერ & Mაცჩოუნ,1985)
ექსპერიმენტში სამ, ექვს ან თორმეტწევრიან ჯგუფში (ყველა მამაკაცები ან ქალები) სუბიექტები იღებდნენ
მსაჯულების როლს. მათ განსახილველად ეძლეოდათ ცხრა შეიარაღებული ძარცვის შემთხვევა, რომელთაგან
თითოეული აღწერილი იყო ერთ გვერდიან დასკვნაში. შემთხვევის შესახებ მსჯელობისას უნდა მიეთითებინათ
უპირატესობა მინიჭებული ვერდიქტი (დამნაშავე იყო თუ არა) მათ წინ მდებარე პანელზე ორიდან ერთერთ
ღილაკზე თითის დაჭერით. სუბიექტებს შეეძლოთ სურვილის მიხედვით შეეცვალათ თავიანთი უაირატესობა
მინიჭებული ვერდიქტი. დისკუსია ყოველ შემთხვევაზე გაგრძელდებოდა 10 წუთი. თუ ამ დროის
განმავლობაში ჯგუფი ვერ მიაღწევდა ერთსულოვან გადაწყვეტილებას, უნდა დაეწყოთ მომდევნო შემთხვევის
გარჩევა.
შედეგები იყო რთული, მაგრამ ამ პროცესის საინტერესო მიგნებას იძლეოდა, რომლითაც ჯგუფი აღწევდა
გადაწყვეტილებას: პირველი, გადაუწყვეტავი შემთხვევების რაოდენობა იზრდებოდა ჯგუფის სიდიდესთან
ერთად, რაც მიუთითებდა იმაზე, რომ ერთსულოვანი შეთანხმება უფრო ადვილია მცირე ჯგუფში ვიდრე
დიდში. მეორე, დიდი ჯგუფი მეტ დროს ანდომებდა გადაწყვეტილების მიღებას ვიდრე მცირე ჯგუფი. მესამე,
ჯგუფის სიდიდე გავლენას ახდენდა იმ მანერაზე თუ ჯგუფი როგორ მოძრაობდა წევრების თვალსაზრისის
განსხვავებული ნიმუშების გავლით გადაწყვეტილებისაკენ. აღმოჩნდა, რომ ორი მესამედი უმრავლესობის
უპირატესობის მინიჭება ვერდიქტზე უფრო წარმატებითი იყო მიეღწიათ ერთსულოვნებისათვის სამკაციან
ჯგუფში ვიდრე ექვს და თორმეტწევრიან ჯგუფში. ეს მონაცემები ავტორების აზრით გვარწმუნებენ, რომ
გადაწყვეტილების მიღების ჯგუფის სიდიდის შემცირება (განსაკუთრებით მსაჯულების) გაზრდის
3უმრავლესობა - იგებს4 პროცესის განვითარების ალბათობას.
გადაწევა რისკისაკენ თუ პოლარიზაციისაკენ. ჯერ კიდევ 1960-ან წლებში ჩატარდა გამოკვლევა რომელიც
ეხებოდა საკითხს თუ რითი განსხვავდება ჯგუფის გადაწყვეტილება ინდივიდუალურისაგან. ჯეიმს სტონერის
ექსპერიმენტები ითვლება ერთერთ მნიშვნელოვან გამოკვლევად, რომელიც ამ საკითხს ეხება (შტონერ, 1961)
მომდევნო კვლევები, რომლებიც 1970-იან წლებში ჩატარდა, არ უჭერდა მხარს ამ მოსაზრებას. კვლევები
უფრო აჩვენებდნენ რომ ჯგუფში დისკუსია უფრო სიფრთხილისაკენ გადაწევას ახდენდა და არა რისკისკენ.
მომდევნო კვლევებმა თანდათანობით ჩამოაყალიბა მოსაზრება, რომ ის რაც ადრინდელ კვლევაში ჩანდა რომ
იყო რისკისაკენ გადაწევა, ფაქტიურად იყო უფრო ზოგადი ფენომენი გადაწევა პოლარიზაციისაკენ. ჯგუფის
დისკუსიას, ჩანდა, რომ ინდივიდუალური წევრები მიყავდა გამხდარიყვნენ არა უბრალოდ უფრო რისკიანები ან
უფრო ფრთხილი, არამედ უფრო გამხდარიყვნენ ექსტრემალურები. ამრიგად, თუ ისინი ჯგუფის დისკუსიამდე
აქტიობის რომელიმე კურსის მიმართ ამჟღავნებდნენ ზომიერ პოზიციას, ჯგუფის დისკუსიის შედაგად ისინი
მიდიან იქამდე, რომ მათი პოზიცია ამავე აქტიობის მიმართ ხდება უფრო ძლიერი, უკიდურესი. ე.ი. თუ ისინი
ჯგუფის დისკუსიამდე ზომიერად იყვნენ წინააღმდეგი აქტიობის გარკვეული კურსის მიმართ მათი პოზიცია
უფრო ძლიერი ხდება ჯგუფში აზრის გაცვლის შემდეგ. მაშ, ჯგუფის დისკუსიის შედეგად პოზიციის გადაწევა
არის უფრო ზოგადი საკითხი. ის წარმოადგენს გადაწევას უფრო უკიდურესობისაკენ და უწოდებენ მას ჯგუფის
პოლარიზაციას.
ჯგუფის პოლარიზაცია - ფენომენის ახსნა. გამოიკვეთა ამ ფენომენის ახსნის ორი მიდგომა; სოციალური
შედარება და დამარწმუნებელი არგუმენტები.
სოციალური შედარების თეორია ვარაუდობს, რომ ჯგუფის დისკუსიისას, ადამიანები უშვებენ, რომ მათ აქვთ
3უკეთესი4 თვალსაზრისი ვიდრე ჯგუფის სხვა წევრებს. ე.ი. ისინი უშვებენ, რომ მათი თვალსაზრისი არის
უფრო უკიდურესი 3სწორის4 და ღირებულის მიმართულებით. რადგან შესაძლებელია ნებისმიერისთვის იყოს
საშუალოზე მაღლა ამ საკითხში, ჯგუფის მრავალი წევრი მალე განიცდის უხეშ 3გამოღვიძებას4: ისინი იგებენ,
რომ მათი თვალსაზრისი არ არის ისე უკიდურესი პოზიტიურის და ღირებულის მიმართულებით როგორც ეს
თავიდან ეგონა. რადგან ადამიანთა უმრავლესობას სურს მიაღწიოს პოზიციურ სელფ-იმიჯს და ცდილობს ამას
თავისათვის კეთილსასურველ სხვასთან შედარებით (სოციალური შედარება), ეს აწვება მას გადაინაცვლოს
უფრო უკიდურესი პოზიციისაკენ. როცა თითოეული ასე აკეთებს, ჯგუფი როგორც მთლიანი მოძრაობს იმავე
მიმართულებით და შედეგად ვითარდება პოლარიზაციის ეფექტი შანდერს & Bარონ, 1977)
პოლარიზაციის ფაქტმა, გადაწყვეტილების მიღების ჯგუფი შეიძლება მიიყვანოს უფრო მეტი უკიდურესი
პოზიციის მიმართულებით გადაწევისაკენ, რამაც შეიძლება საშიში მიმართულება მიიღოს. ამ კონტექსტში,
ალბათ საინტერესოა ზოგიერთი პოლიტიკური ან მილიტარისტული ჯგუფის კატასტროფული
გადაწყვეტილების გააზრება, რომელიც თანამედროვე გადასახედიდან უაზრობადაც კი გვეჩვენება.
ჯგუფური აზრი - საღი აზრით, ჯგუფის წევრებს შორის შეჭიდულობის მაღალი დონე პოზიტიური
მოვლენაა. ბოლოსდაბოლოს, თუ ჯგუფის წევრებს მოსწონთ ძალიან ერთმანეთი, ღრმა თანხმობას გრძნობენ
ჯგუფის მიმართ, შესრულების დონე მაღალი იქნება. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ეს მოსაზრება მცდარიც კი შეიძლება
იყოს. როცა ჯგუფის შეჭიდულობის მაღალი დონე შეწყვილებულია სხვა პირობებთან (მაგ. დინამიური
გავლენიანი ლიდერი) შეიძლება მოქმედებაში მოვიდეს ისეთი შემაშფოთებელი პროცესი, რომელიც ჯგუფური
აზრის სახელწოდებითაა ცნობილი (ჟანის, 1982) ჯგუფური აზრის ჩამოყალიბების ხელშემწყობ პირობებს შორის
ასახელებენ შემდეგს:
5. მაღალი სტრესი გარეგანი მუქარისაგან, თანაც მცირე იმედი, რომ ნაპოვნი იქნება უკეთესი გადაწყვეტა ვიდრე
შემოთავაზებულია ლიდერის ან სხვა მნიშვნელოვანი ინდივიდის მიერ.
ჩამოთვლილი პირობები ქმნის ე.წ. ჯგუფურ აზრს, რომელიც ხელს უწყობს გადაწყვეტილების მიღებას,
რომელიც შეიძლება კატასტროფული აღმოჩნდეს. ასეთ კატასტროფულ გადაწყვეტილებადაა ჩათვლილი
ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტის, ჯ. კენედის და მისი მრჩევლების მიერ მიღებული
გადაწყვეტილება, დაამხონ ფ. კასტროს რეჟიმი კუბაში ცენტრალური სადაზვერვო სამმართველოს მიერ
გაწრთვნილი 1400 კუბელი ემიგრანტების საშუალებით, რომელმაც სამარცხვინო მარცხი განიცადა.
ან კიდევ პრეზიდენტ ლ. ჯონსონის და მისი პოლიტიკური მრჩევლების (რომელიც პრეზიდენტის გუნდს
ქმნიდა) მიერ მიღებული გადაწყვეტილება ვიეტნამის მიმართ, რომელსაც მოჰყვა ვიეტნამის ომი და მისი
ესკალაცია 1964-67 წწ. და რომელიც ასევე ამ პოლიტიკის სრული კრახით დამთავრდა.
1. არა მოწყვლადობის ილუზია - ზედმეტი ოპტიმიზმი, რომელიც არ აძლევს ჯგუფის წევრებს შესაძლებლობას
დაინახონ საშიშროება. თითოეულ ზემოთ ჩამოთვლილ შემთხვევაში, პრეზიდენტის ჯგუფი იღებდა რეალურ
ინფორმაციას, მაგრამ არც ერთი მათგანისათვის სერიოზული მნიშვნელობა არ მიუციათ.
55. ჯგუფური რაციონალიზაცია. აღმოჩნდა, რომ ჯგუფის შეხვედრებში ძირითადად მთელ …….დროს თავიანთი
გადაწყვეტილების რაციონალიზაციას უთმობდნენ.
სამწუხაროდ, ჯგუფური აზრი ჩანს რომ არ არის იშვიათი ან არა ჩვეულებრივი მოვლენა. პირიქით, როცა
მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღების ჯგუფი ხდება მაღალი შეჭიდულობის და აღმოჩნდება სტრესულ
სიტუაციაში, სადაც საჭიროა სწრაფი გადაწყვეტილების მიღება და იმართება ძლიერი დინამიკური ლიდერის
მიერ, იქმნება რეალური საშიშროება მრავალ კონტექსტში. შეიძლება მიღებულ იქნას გადაწყვეტილება რომელიც
კატასტროფული იქნება ყველა ასპექტში.
აღნიშნული მკვლევარები ვარაუდობენ, რომ როდესაც ჯგუფი იხილავს პრობლემას და აღწევს გადაწყვეტას,
თვით ეს გადაწყვეტილების ჯგუფში მიღების სიტუაცია, შეიცავს ტენდენციას შეამციროს ჯგუფის
შესაძლებლობა გააერთიანოს ინდივიდუალური რესურსები და ამდენად მინიმუმამდე დაიყვანოს ის
უპირატესობა რომელიც ჯგუფს გააჩნია ამ საქმეში. და ამის მიზეზებს ხედავენ შემდეგში:
პირველი, გადაწყვეტილების მიღების ჯგუფს ტენდენცია აქვს დისკუსია გამართოს უფრო ყველას მიერ
განაწილებულ ინფორმაციაზე ვიდრე არა განაწილებულზე. ე.ი. დისკუსია იმართება იმ ინფორმაციაზე
რომელსაც ყველა იზიარებს. და ეს იმიტომ, რომ ჯგუფის დისკუსიის სიტუაციაში ყველას მიერ გაზიარებული
ინფორმაცია უფრო ადვილად ხდება შემოტანილი სადისკუსიოდ ერთი ან რამდენიმე წევრის მიერ ვიდრე არა
გაზიარებული ინფორმაცია. არადა უფრო სასარგებლო იქნებოდა საერთო აზრის მისაღწევად, სწორედ
განსხვავებული ინფორმაციის მიღება, მისი შემოტანა განსახილველად.
მეორე, ჯგუფის დისკუსიას ვარაუდობენ, რომ ტენდენცია აქვს მხარი დაუჭიროს იმას, რისადმიც ჯგუფის
წევრები თავიდანვე ამჟღავნებენ უპირატესობის მინიჭებას. რადგან თითოეული წევრი მზადაა წარმოადგინოს
ინფორმაცია რომელიც მხარს უჭერს მის თვალსაზრისს, ეს ტენდენცია შედეგად გვაძლევს იმას, რომ საწყისი
უპირატესობა მინიჭება უფრო ძლიერდება. ფაქტიურად არ ხდება მისი კორექტირება. არა და ჯგუფის
დისკუსიის აზრი, მისი მნიშვნელობა სწორედ მოსაზრებების და უპირატესობა მინიჭების კორექტირებაშია.
ამიტომ ფინალური გამოსავალი იქნება არა ინფორმაციის განაწილება ჯგუფის წევრებს შორის, ისე რომ ყველამ
მიიღოს სრული და ზუსტი სურათი სიტუაციისა ვიდრე ჰქონდათ თავიდან. არამედ ვიღებთ საწყისი
უპირატესობა მინიჭებების ან თვალსაზრისების ინტენსიფიკაციას. სტესერმა და ტიტუსმა, ამ დებულებების,
რომ ჯგუფის დისკუსიის სიტუაცია შეიცავს მთელ რიგ არასასურველ ტენდენციებს, რაზეც ზემოთ გვქრნდა
საუბარი, დადასტურება მიიღეს მათ მიერ კარგად დაგეგმილი ექსპერიმენტებიდან (შტასსერ.
ექსპერიმენტულად დადასტურდა, რომ როცა ინდივიდები მონაწილეობენ ჯგუფის დისკუსიაში და არა აქვთ
ერთიდაიგივე ინფორმაცია, ისინი ამჟღავნებენ ყურადღების კონცენტრაციას იმაზე, რაც აქვთ საერთო და მცირე
ყურადღებას უთმობენ სხვა ინფორმაციას, რომელიც მნიშვნელოვანი შეიძლება იყოს, მაგრამ განსხვავებულია იმ
ინფორმაციისაგან რაც საერთოა. ჯგუფის დისკუსიამ შეიძლება ვერ შეძლოს შეავსოს ინდივიდის მიერ მთელი
სიტუაციის გააზრების ხარვეზები. ე.ი. ჯგუფის დისკუსიის სიტუაციები, როცა ხდება გადაწყვეტილებების
მიღება არსებობს ასეთი შეცდომების დაშვების ტენდენცია. პოლარიზაციისა და ჯგუფური აზრის
ტენდენციასთან ერთად, გადაწყვეტილების მიღების ჯგუფისათვის მნიშვნელოვანი ამოცანაა დაიცვას თავი
ასეთი შეცდომისაგან.
სოციალური ფსიქოლოგია შეისწავლის ინდივიდის ქცევას სოციალურ სიტუაციაში. ეს ნიშნავს იმას, რომ
სოციალური ფსიქოლოგია შეისწავლის სტიმულების სპეციფიკურ კლასს, რომლებიც გავლენას ახდენენ
ადამიანის ქცევაზე. P
პიროვნების საკვლევი ტესტები ფართოდ იქნა გამოყენებული კლინიკაში როგორც დიაგნოსტიკური საშ-უალება
და განსაკუთრებით ორგანიზაციაში სადაც საჭირო იყო ინდივიდების სელექცია. შემდგომში, ფაქტმა, რომ ასეთი
მიდგომა, როგორც ქცევის წინასწარმეტყველების საშუალება არც ისე შთამბეჭდავი იყო, ეჭვი დაბადა მის
ეფექტურობაზე. როტერმა (ღოტერ, 1954), მიმოიხილა რა შრომები რომელებიც პი-როვნების მახასიათებლების
გაზომვას ეხებოდა, მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ აღნიშნული ტესტები, რათა ვიწინასწარმეტყველოთ ინდივიდის
ქცევა კონკრეტულ სიტუაციაში საეჭვო ვალიდურობისაა. შედეგად, როტერი და მისი კოლეგები შეეცადნენ
შეექმნათ არა უკეთესი ტესტი, რომელიც უფრო ვალიდური იქნე-ბოდა, არამედ საერთოდ შეცვალეს
საკითხისადმი მიდგომა. მათი მიდგომა ემყარებოდა მოსაზრებას, რომ პიროვნულ ნიშნებზე ორიენტირებული
გაზომვის სისტემა შინაგანად პიროვნებისადმი არაადეკვეტურია, რადგან ქცევა, უბრალოდ სიტუაციიდან
სიტუაციამდე და სხვადასხვა დროს არ არის კონსისტენტური. რომ რწმენა ქცევისეული კონსისტენტურობის
შესახებ იყო მხოლოდ ილუზია. მიუხედავად იმისა რომ პიროვნული ნიშნების თეორიისადმი ასეთ კრიტიკულ
მიდგომას ბევრი არ უჭერდა მხარს, ის მაინც სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა. სიახლე მდგომარეობდა
სიტუაციური ცვლადების განსაკუთრებული მნიშვნელობის მინიჭებაში. საკითხისადმი ასეთი სიტუაციური
მიდგომა გულისხმობს რომ ჯობია კვლევა ფოკუსირებული იყოს სიტუაციაზე და არა პიროვნულ ნიშნებზე.
ამასთან სოციალური ფსიქოლოგია ასაბუთებდა, რომ ქცევის დეტერმინიზაციაში უფრო ღირებულია მხოლოდ
სიტუაცია ვიდრე მხოლოდ პიროვნული ნიშნები. ამ ორ მიდგომას შორის დავაში გამოიკვეთა, რომ ორივე მხარეს
ქონდა, როგორც მხარდამჭერი ასევე არამხარდამჭერი არგუმენტები. ასეთ სიტუაციაში უფრო გონივრულად
ჩათვალეს ეღიარებინათ, რომ ორივე მიდგომა ნაწილობრივად არის სწორი. რომ ქცევის საუკეთესო
წინასწარმეტყველება მოსლოდნელია, როცა ყურადღება დაეთმობა ორივე ფაქტორის (პიროვნულისა და
სიტუაციურის) გავლენას. პრობლემისადმი ასეთმა ინტეგრალურმა მიდგომამ დააყენა საკითხი იმის შესახებ,
რომ თუ სიციალურმა ფსიქოლოგიამ როცა სურს ჩართოს თავის კვლევებში პიროვნული ნიშნები, როგორ უნდა
გადაწყვიტოს თუ რომელი პიროვნული ნიშანი რომელ სიტუაციაში შეიძლება იყოს მნიშვნელოვანი.
კველვაძიების შედეგად ჩამოყალიბდა მთელი რიგი სახელმძღვანელო პინციპები:
1. პიროვნული ნიშანი, თავისი მნიშვნელობით რაც უფრო ვიწროა და შეზღუდული, მით უფრო ეფექტური
შეიძლება იყოს ქცევის წინასწარმეტყველებისათვის. მაგალითად პიროვნული ნიშანი სოციობილურობისა
იმდენად ფართეა, რომ ნაკლებად დაგვეხმარება ინდივიდის ქცევების წინასწარმეტყველებაში.
2. რაც უფრო სუსტია სიტუაციური გავლენა, მით უფრო დიდ როლს თამაშობს ქცევის წინასწარმეტყველებაში
პიროვნული ნიშნები. კვლევებით დადასტურდა, რომ როდესაც სიტუაციური ცვლადები ძლიერია, ძნელია
მიუთითო პიროვნულ ნიშნებზე, რომლებიც გააუმჯობესებენ ინდივიდის შესაძლებლობას
იწინასწარმეტყველოს ქცევა, ხოლო როცა ქცევაზე სიტუაციის გავლენა სუსტია აღმოჩნდა, რომ პიროვნული
ნიშნები საკმოდ ღირებული ხდება, ქცევის წინასწარმეტყველებისათვის.
3. ადამიანები არჩევენ იყვნენ ისეთ სიტუაციაში, რომელიც უკეთესად ერგება მათ პიროვნებას, ჩვეულებრივ
ექსპერიმენტებში სუბიექტებს ამყოფებდნენ გარკვეულ სიტუაციაში და ხდება მათი რეაქციების შეფასება.
გამოკვლევებმა აჩვენეს, რომ მოცემულ სიტუაციაზე მიახლოვება-განრიდების რეაქცია წარმოადგენს
პიროვნული ფაქტორების ფუნქციას. საერთოდ რეალურ ცხოვრებაში ადამიანები ხშირად თვითონ ირჩევენ
სიტუაციას , თუ სად გაატარონ დრო რომელ სიტუაციას განერიდონ და რომელს მიუახლოვდნენ.
4. როდესაც პიროვნების საკვლევი დებულებები შეიცავს სიტუაციის კონტექსტებს აღმოჩნდა, რომ ისინი უფრო
უკეთ წინასწარმეტყველებენ ქცევას სპეციფიკურ სიტუაციაში. მთელმა რიგმა მკვლევარებმა მიუთ-ითეს, რომ
პიროვნების საკველევი ტესტის ტიპიური ტესტ-დებულებები, შექმნილია ისე რომ არ არის მითითებული
სიტუაციური კონტექსტი, მაგალითად დებულება `მე ვარ მოყვარული ინდივიდი ~- ითხოვს პასუხს ეთანხმები
თუ არ ეთანხმები, აღმოჩნდა, რომ ასეთ პირობებში აშკარად დაგვეხმარებოდა სპეციფიკურ პირობებზე
მითითება.
დგება საკითხი, როგორ ხდება იმ პიროვნული ნიშნების იდენტიფიკაცია, რითაც განსხვავდებიან ინდივიდები
ერთმანეთისაგან?
1930-იან 1940-ან წლებში ფაშისტურ იდეოლოგიას მრავალი მიმდევარი გაუჩნდა მსოფლიოს მრავალ პარტიაში.
განსაკუთრებით გამოკვეთილი და ძლიერი ცენტრი ამ მხრივ იყო ნაცისტური გერმანია. ამ პოლიტიკური
მოძრაობის შედეგი იყო II მსოფლიო ომი-მილიონობით ადმიანის წინასწარგანზრახული მოსპობით
სასიკვდილო ბანაკებში-რაც კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულად მოინათლა.
ფაშისტური ძალაუფლების დამხობის შემდეგ ფსიქოლოგთა ჯგუფმა დაიწყო მუშაობა პრობლემაზე-როგორ
ვიწინასწარმეტყველოთ თუ რომელ ინდივიდს ექნება მიდრეკილება პოლიტიკური მოძრაობისაკენ და
ცხოვრების ფაშისტური რეჟიმისკენ. შესაბამისად შეიქმნა ავტორიტარიზმის როგორც პიროვნული ნიშნის,
გასაზომი კითხვარი. კითხვარის შესადგენად პირველი საფეხური იყო ტესტ-დებულებების ჩამოყალიბება,
რომელიც გამოხატავდა გარკვეული სახის ატიტუდებს, რწმენებს და ღირებულებებს და რომელიც გააჩნია
ფაშისტს ან პოტენციონალურ ფაშისტს(ადორნო და სხვები). ფაქიზი კვლევებით შეირჩა ასეთი ტესტ-
დებულებები და ჩამოყალიბდა ავტორიტარიზმის საკვლევი ე.წ. F-სკალა. ამ სკალის ტიპიური ტესტ-
დებულებებია:
და ა.შ.
ლოკუს კონტროლი
ერთერთი ბაზისური პიროვნული მახასიათებელი, რომელიც გავლენას ახდენს ქცევაზე არის ის თუ ადამიანი
ვის თვლის პასუხისმგებლად კარგი ან ცუდი მოვლენების მიმდინარეობაზე. ინდივიდი, რომელიც თვლის, რომ
თვით მას შეუძლია ისე იმოქმედოს რომ მაქსიმალური გახადოს დადებითი შედეგების შესაძლებლობა და
მინიმუმამდე დაიყვანოს უარყოფითი შედეგების ალბათობა ამბობენ, რომ მას აქვს კონტროლის შინაგანი
ლოკუსი. ამის საპირისპიროა თუ ინდივიდი ფიქრობს რომ ის უსუსურია იღბლის მოწყალების, ბედისწერის და
სხვა არაკონტროლირებული გარეგანი გავლენის წინაშე ამბობენ, რომ მას აქვს გარეგანი ლოკუს კონტროლი.
ინდივიდების განსხვავება ამ მახასიათებლებში, როგორც -ლოკუს კონტროლი- შემოგვთავაზა როტერმა.
როტერის მიერ შემოთავაზებულ თეორიაში ქცევა ხორციელდება როგორც მოლოდინების (რომ ქცევა მოგვცემს
განმტკიცებას) და ღირებულებების-(რა ფასად უჯდება ინდივიდს განმტკიცება)- ფუნქცია. გარდა მოლოდინების
და ღირებულებისა, რომელიც მოქმედებს სპეციფიკურ სიტუაციაში, როტერი ვარაუდობს, რომ ადამიანს აქვს
გარკვეული რწმენა ცხოვრებისეული წარმატებულობის და წარუმატებლობის მიზეზების შესახებ. ბავშვობის
დროინდელი გამოცდილებიდან და დაკვირვების საფუძველზე ადამიანი მიდის დასკვნამდე, თუ დადებითUდა
უარყოფითი შედეგები რა ხარისხშია კონტროლირებული საკუთარი აქტივობით ან არაკონტროლირებული
გარეგანი ძალებით. როცა შედეგებზე პასუხისმგებლობა შინაგანი, საკუთარი ძალებითაა ახსინილი დაშვებულია
რომ გულმოდგინე შრომა და უნარები განმტკიცებული იქნება. როცა გარკვეულიო შედეგები გარეგან ძალებზეა
მიწერილი , დაშვებულია რომ მოვნლენები დეტერმინირებულია შემთხვევითი არაკონტროლირებული
ფაქტორებით. ამ განზოგადოებული პიროვნული მოლოდინების გასაზომად შეიქმნა ლოკუს-კონტროლის
ტესტი როგორც მოზრდილებისთვის ისე ბავშვებისთვის. როტერის მიერ შემოთავაზებული ტესტი
სუბიექტისგან მოითხოვს ალტერნატივებს შორის ერთერთის არჩევას. ტესტის აზრი მოცემულია ორ ტესტ
დებულებაში . სუბიექტმა უნდა შეარჩიოს ალტერნატიულიდან ერთერთი რომელიც მას უფრო სწორად მიაჩნია.
ტესტში ერთერთი ალტერნატივა ასე ჟღერს:
სუბიექტმა უნდა მიუთითოს, თუ როგორ დებულებას ეთანხმება. რომელია მისი აზრით მართებული. ასეთი
დებულებების სერიისადმი პასუხები იძლევა ლოკუს-კონტროლის მაჩვენებელს. იგულისხმება, რომ ამ
განზომილებებში განხსვავებაზეა დამოკიდებული ქცევა განსხვავებულ სიტუაციაში. როტერის აზრით ასეთი
ქცევისეული განსხვავებების საფუძველია ინდივიდის ინტრავერტ-ექსტრავერტული ტენდენციები.
ინტრავერტს აქვს კონტროლის შინაგანი ლოკუსი ექსტრავერტებს კი ახასიათებს კონტროლის გარეგანი
ლოკუსი.
ექსტერნალები კი, ვარაუდობენ რომ, ბავშვობის დღეებიდან განიცდიდნენ ზედმეტ კონტროლს , მეტ
ყურადღებას და კრიტიკას. კვლევები აჩვენებენ, რომ ექსტერნალურად ორიენტირებული კოლეჯის
სტუდენტები იხსენებენ, რომ მათი მშობლები აწესებდნენ მკაცრ შეზღუდვებს. მიუთითებენ, რომ ექსტერ-
ნალური ორიენტაცია ყალიბდება როგორც რეაქცია ზედმეტად კონტროლირებულ კრიტიკულ-მშობლებზე.
სელფი(სელფ)
როგორ განიცდის ადამაინი საკუთარ თავს საკუთარ “მე”-ს. თავის რა თვისებებს თვლის ის გან-საკუთრებულად
დამახასიათებლად, რითაც ის განსხვავდება სხვებისგან? ემთხვევა თუ არა ინდივიდის მიერ თვისთავის
შეფასება იმას თუ როგორ აფასებენ მას სხვები? ესაა საკითხები, რომლებიც არსებითად ქმნის პიროვნულ
იდენტურობას. ანუ ის რაც იგულისხმება პიროვნების არსში.
საკუთარი `მე~- პირველ რიგში ესაა რწმენების ერთობლიობა, რომელიც ჩამოყალიბდა საკუთარი თავის (თვით
ჩვენს) შესახებ. რა არის ჩვენი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი თვისება? რაში ვართ ჩვენ კარგები? რას ვაკეთებთ
ცუდად? რა სახის სიტუაციებს ვერიდებით ან ვაძლევთ უპირატესობას? რწმენების ერთობლიობას, რომელსაც
ვფლობთ ჩვენ იმაზე თუ ვინ ვართ ჩვენ უწოდებენ მე-კონცეფციას. ერთი სიტყ-ვით, მე-კონცეფცია ეს არის თვით
ჩვენს შესახებ რწმენების შინაარსი.
ჩვენ ვეხებით არა მარტო იმას თუ რას წამოვადგენთ ჩვენ , არამედ იმასაც თუ როგორ ვაფასებთ იმ თვისებებს
რომელსაც ჩვენ თავს მივაწერთ,. შეფასებას რომელსაც ვაკეთებთ ჩვენ თვით ჩვენს შესახებ უწოდებენ თვით-
შეფასებას(სელფ-ესტეემ) დებულებები, რომლებიც გამოიყენებიან თვითშეფასების გასაზომად შემდეგი სახისაა:
მოცემული დებულებებიდან თუ სუბიექტი აღნიშნავს რომ ეთანხმება 1, 4 ან 6-ს ეს იმის მაჩვენებელია, რომ
მას აქვს მაღალი თვითშეფასების დონე. 2,3, და 5 დებულებებზე თანხმობა მიუთითებს თვითშეფასების დაბალ
დონეზე.
მაღალი თვითშეფასების ადამიანებს მიუთითებენ, რომ აქვთ ნათელი შეგრძნება იმაზე თუ რა არის მათი
პიროვნული თვისებები , თავიანთ თავს აფასებენ დადებითად, ისახავენ მისაღებ მიზნებს, იყენებენ
უკუკავშირებს თვითგანმტკიცების მანერით და ძნელი სიტუაციიდან გამოდიან წარმატებით.
დაბალი თვითშეფასების დონის მქონე ადამიანებს, აღნიშნავენ რომ აქვთ ნაკლებად ნათელი თვითკონცეფცია,
თავიანთ თავზე ფიქრობენ ნეგატიურად , ხშირად ირჩევენ არარეალისტურ მიზნებს ან საერთოდ უარს ამბობენ
მიზნებზე. ტენდენცია აქვთ იყვნენ პესიმისტები. აქვთ უფრო არაკეთილსასურველი ემოციონალური და
ქცევისეული რეაქციები კრიტიკაზე ან სხვა სახის ნეგატიურ უკუკავშირებზე.
აღმოჩნდა რომ გარდა ზოგადი თვითშეფასებისა, ადამიანებს აქვთ სპეციფიკური შეფასება თავიანთი
უნარების შესახებ სპეციფიკურ სფეროში. შესაძლოა ადმიანს ჰქონდეს თვითშეფასების მაღალი დონე , მაგრამ
მიაჩნდეს რომ არც თუ ისე კარგად თამაშობს ჭადრაკს. ან შესაძლოა ინდივიდს ჰქონდეს ზოგადად დაბალი
თვითშეფასება, მაგრამ ფიქრობდეს რომ ძალიან კარგი კალათბურთელია.
ინფორმაცია საკუთარი თავის შესახებ განსხვავებული წყაროებისგან მომდინარეობს. საკუთარი თავის შესახებ
ცოდნა ზოგჯერ შეიძლება სპონტანური იყოს იმის ცოდნის გარეშე თუ საიდან მოდის ეს რწმენა. მაგრამ
ჩვეულებრივ ჩვენ შეგვიძლია იმ წყაროების იდნტიფიკაცია თუ საიდან მოდის ის ინფორმაცია რომლიდანაც
ყალიბდება ცოდნა საკუთარი თავის შესახებ. ეს წყაროებია:
სოციალიზაცია _ საკუთარი თავის შესახებ ჩვენი ცოდნის უმეტესობა მომდინარეობს სოციალიზაციიდან.
ბავშვობიდან ჩვენ გარკვეული მანერით გვეპყრობიან მშობლები, მასწავლებლები, მეგობრები. ვმონაწილეობთ
კულტურულ ეთნიკურ, და რელიგიურ აქტიობებში _ რომლებიც მოგვიანებით თვით ჩვენი მნიშვნელოვანი
ასპექტები ხდებიან. ერთი სიტყვით ყოველი მათგანი განსაზღვრავს ჩვენს იდენტურობას. ამდენად,
სოციალიზაცია აყალიბებს ჩვენი ადრეული გამოცდილების ბირთვს, რომლის გაშინაგანება ხდება როგორც მე
კონცეფციის მნიშვნელოვანი ასპექტი.
რეფლექსირებული შეფასება _ ჩვენი თავის შესახებ ცოდნას ჩვენ ვიგებთ იმ რეაქციებიდან რაც აქვს სხვა
ადამიანებს ჩვენზე. კულიმ (ჩ. H. Qოოლყ-1902) შემოგვთავაზა `სარკისებული მეს~ (Lოოკინგ –გლასს სელფ) ცნება
რაც გულისხმობს იმას, რომ ადამიანები აღიქვავენ თავის თავს როგორც სხვები აღიქვავენ და რეაგირებენ მასზე.
ჩვენს პერცეპციას, თუ როგორ რეაგირებენ სხვები ჩვენზე, უწოდებენ რეფლექსირებულ შეფასებას. საინტერესო
და ორიგინალური კვლევით ბოიფინმა და მისმა კოლეგებმა, თვალსაჩინო გახადეს `რეფლექსირებული
შეფასების~ მნიშვნელობა. კვლევაში კათოლიკე სტუდენტები ათვალიერებენ მღვდლის ანუ უცნობი ინდივიდის
გაბრაზებული სახის სურათებს. შემდეგ სტუდენტებს თხოვდნენ შეეფასებინათ თავიანთი ზოგიერთი
პიროვნული თვისებები. შედეგები მიუთითებენ რომ პრაქტიკოსი კათოლიკები რომლებსაც შესაფასებლად
აწვდიდნენ გაბრაზებული მღვდლის სურათებს თავიანთ თავს აფასებდნენ უფრო მკაცრად ვიდრე
არაპრაქტიკოსი კათოლიკები, რომლებსაც შესაფასებლად აწვდიდნენ Mმღვდლის სურათს ან კათოლიკებს
რომლებსაც შესაფასებლედ აწვდიდნენ უცნობი ინდივიდის სურათს. კვლევის ავტორები ვარაუდობდნენ , რომ
სწორედ გაბრაზებული მღვდლის სურათის ხშირი ყურება საკმარისი აღმოჩნდა მე-ს იმიჯის გამოსაწვევად.
უკუკავშირი სხვებიდან. ვარაუდობენ ,რომ ხშირად გარშემო მყოფი ადამიანები აშკარა უკუკავშირს გვაძლევენ
ჩვენთვის დამახასიათებელი თვისებების შესახებ. ეს პროცესი ხშირად იწყება სოციალიზაციის პროცესთან
ერთად, როდესაც მშობლები ეუბნებიან შვილებს თუ როგორი მუსიკალური სმენა აქვთ მათ, ან ნუ არიან ასე
მორცხვები უცხოებთან, რომ მათემატიკაში არც თუ ისე ძლიერები არიან. ზოგადად , რომ ვთქვათ არსებობს
მყარი ურთიერთობა თუ რას ფიქრობენ მშობლები ბავშვების უნარების შესახებ და ამავე განზომილებაში მე _
კონცეფციას შორის. გვიანი ბავშვობასა და ადრეულ ახალგაზრდობაში მნიშვნელოვანი ხდება უკუკავშირი
თანატოლებიდან. შემდგომში ჩნდება უკუკავშირის ახალი წყაროები და ა.შ. საერთო ჯამში აღმოჩნდა რომ
ადამიანები დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ უკუკავშირებს როცა საქმე ეხება მათ პიროვნულ ატრიბუტებს.
ობიექტური უკუკავშირი იმდენად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა, რომ ის განიხილება უფრო სამართლიანი და
ნაკლებად მცდარი ვიდრე პიროვნული აზრი. ამდენად მიუთითებენ რომ სხვების აზრი მხედველობაში
მისაღებია განსაკუთრებით თუ ეს აზრი ადამიანების დიდი რაოდენობის მიერაა განაწილებული. ეს
გვაფიქრებინებს რომ ასეთი ბევრის მიერ განაწილებული აზრი ჭეშმარიტია.
თვითაღქმა. როგორც ბემის `თვითაღქმის~ თეორიის განხილვისას ვნახეთ, ადამიანები თავიანთი პი-როვნული
თვისებების შესახებ ასკვნიან აგრეთვე საკუთარი ქცევაზე დაკვირვებიდან. თუმცა, როგორც ამას ბემის
`თვითაღქმის~ თეორია ვარაუდობს საკუთარი ცოდნის ეს წყარო შეიძლება სასარგებლო იყოს სა-კუთარი მე-ს იმ
ასპექტებისათვის რომლებიც განსაკუთრებული მნიშვნელობით და ცენტრალურობით არ გამოირჩევიან.
როგორც ბემი აღნიშნავს ჩვენ არ გვჭირდება დავაკვირდეთ ჩვენს ქცევას თუ როგორ ვარჩევთ ყავავილებს დედის
დაბადების დღისათვის რათა დავასკვნათ რომ დედა გვიყვარს. საკუთარი მეს – მრავალ მნიშვნელოვან ასპექტებს
აქვთ ნათელი შინაგანი რეფერენტულობა რწმენების, განწყობების და აფექტური უპირატესობის მინიჭების
ფორმით. ამდენად , ვარაუდობენ , რომ თვით _ აღქმა , როგორც საკუთარი თავის ცოდნის წყარო პირველ რიგში
გულისხმობს მეს – მეტნაკლებად შემთხვევით ასპექტებს.
რომ შევაჯამოთ საკუთარი მეს ცოდნა ემყარება მრავალ წყაროს: ადრინდელი სოციალიზაცია, რე-
ფლექსირებული შეფასება, უკუკავშირი სხვებიდან, თვითაღქმა, სხვებისგან განსხვავებულობა, სოციალური
შედარება და სოციალური ჯგუფის წევრობა (სოციალური იდენტურობა). ზოგჯერ შესაძლოა ჩვენ ვიცით ვინ
ვართ იმის ცოდნის გარეშე თუ საიდან მოდის ეს ცოდნა.
მეს_ცოდნის ასპექტები
დგება საკითხი რა ფორმას იღებს ჩვენი ცოდნა საკუთარი მეს შესახებ, ანუ რწმენები რომლებიც ჩვენ გვაქვს
საკუთარი თავის შესახებ როგორაა წარმოდგენილი ცნობიერებაში?
მეს სქემა როგორც ადრე ავღნიშნეთ სქემა არის კოგნიციის ორგანიზებული, სტრუქტურირებული წყება ამა თუ
იმ კონცეფციის ან სტიმულის შესახებ. ისე როგორც ადამიანებს აქვთ კოგნიციის ორგანიზებული სისტემა (სქემა)
იმაზე თუ რას წარმოადგენენ სხვა ადამიანები და მოვლენები, ადამიანებს აქვთ ასეთივე სქემა თავის თავის
შესახებ. ე.წ. მე-სქემები აღწერს იმ განზომილებებს რა განზომილებებითაც ისინი ფიქრობენ თავიანთი თავის
შესახებ. მაგ. შეიძლება ინდივიდი თავისთავს განიხილავს დამოუკიდებლობის მიღწევისა და მისი
დემონსტრირების განზომილებაში, რომ უარს ამბობს მშობლებისაგან მიიღოს ფულადი დახმარება სწავლის
გასაგრძელებლად ან შეიძლება ინდივიდი თავისთავს თვლის უფრო დამოკიდებულად სხვებზე, ბევრს ფიქრობს
იმაზე თუ როგორ დაიცვას თავისი უშიშროება, ზრუნავს იმაზე რომ ყავდეს მის ირგვლივ ადამიანები,
რომლებსაც შეიძლება დაეყრდნოს და ა.შ. ასეთ შემთხვევაში ამბობენ რომ ადამიანს გააჩნია საკუთარი მეს
ძლიერი სქემა, რომელსაც მიმართება აქვს დამოუკიდებლობა-დამოკიდებულების განზომილებასთან. მეორეს
მხრივ, ამ განზომილებას შეიძლება ინდივიდისთვის არ ჰქონდეს დიდი მნიშვნელობა. ასეთ შემთხვევაში
საკითხების განხილვის პროცესში ინდივიდი არ გამოიყენებს ამ სქემებს. შესაბამისად ინდივიდი შეიძლება
აღწერილი იქნას როგორც ადამიანი რომელსაც არ გააჩნია `დამოუკიდე-ბლობა-დამოკიდებულების~
განზომილების სქემა.
ადამიანებს საკუთარი თავის შესახებ შეიძლება აგრეთვე ჰქონდეთ კარგად ჩამოყალიბებული, საკმაოდ
ორგანიზებული რწმენები, თავიანთი უარყოფითი თვისებების შესახებ. მაგალითად ადამიანი, რომელიც თვლის
რომ ზედმეტად ჭარბი წონა აქვს, ადვილად შეამჩნევს, რომ სიტუაცია რომელიც ჭამასთანაა დაკავშირებული,
მისთვის მნიშვნელოვანია. ის დაიწყებს თავისი მენიუს დაგეგმვას, საკვების კალორიულობის გამოთვლას და ა.შ.
ადამიანი რომელსაც აქვს წონასთან დაკავშირებული სქემა უფრო აქცევს ყურადღებას სხვა ადამიანის წონასთან
დაკავშირებულ ქცევებს.
ადამიანებს აქვთ მე-კონცეფცია არა მარტო თავიანთი მყარი თვისებებთან მიმართებაში არამედ იმ
თვისებებთან მიმართებაშიც როგორებიც შესაძლოა მნიშვნელოვანი პიროვნული მახასიათებლები გახდნენ
ოდესმე მომავალში. ამ კონცეფციებს უწოდებენ შესაძლებელ `მე~-ს. ესენი შეიძლება იყვნენ მიზნები და როლები,
რომლისკენაც მიისწრაფიან ადამიანები. ეს შეიძლება იყოს სტუდენტის სურვილი გახდეს ფსიქოლოგი და ა.შ.
უმრავლესობა შესაძლებელი მე-ჩვეულებრივ პოზიტიურია. რაც მიუთითებს იმაზე, რომ ადამიანები თავიანთ
მომავალს უპირატესად დადებითი შინაარსებით ხედავენ შევსებულს. თუმცა ზოგიერთი შესაძლებელი მე
შესაძლოა ასახავდეს შიშს ან ეჭვს მომავალთან დაკავშირებით. შესაძლებელი `მე~ - მოქმედებს ისევე როგორც
ჩვეულებრივი საკუთარი `მე~ სქემები. შესაძლებელი `მე~ სქემაც ეხმარება ადამიანს მიზნების დასახვაში,
ქცევების ჩამოყალიბებაში, რომლებიც დაეხმარება მიზნების განხორ-ციელებაში.
ამრიგად, საკუთარი `მე~-ს სქემებს, შესაძლებელი `მე~-ს ჩათვლით აქვს მრავალი მნიშვნელოვანი ფუნქცია.
ინდივიდს, ცოდნა საკუთარი პიროვნული თვისებების შესახებ , ეხმარება სწრაფად განსაზღვროს არის თუ არა
სიტუაცია რელევანტური. სქემები ეხმარება ინდივიდს გაიხსენონ სქემების შესაბამისი ინფორმაცია, შეაფასოს
ადრინდელი ქცევის მნიშვნელობა და მიიღოს გადაწყვეტილება, რომელიც წარ-მართავს მომავალ ქცევას.
შინაგანი წინააღმდეგობა. საკუთარი `მე~-ს კიდევ ერთი ასპექტი რომელიც გავლენას ახდენს ინდივიდის
აზროვნებასა და ქცევაზე, არის წინააღმდეგობა, რომელიც არსებობს იმათ შორის რასაც წარმოადგენს ინდივიდი
ფაქტიურად და როგორიც უნდა რომ იყოს ან ფიქრობს რომ უნდა იყოს. ვარაუდობენ, რომ ასეთი წინააღმდეგობა
ფაქტიურ და იდეალურ `მე~-ს შორის იძლევა ძლიერ ემოციებს. როდესაც ინდივიდი განიცდის განსვლას მის
პიროვნული თვისებებსა და იმას შორის როგორიც სურს იდეალურად იყოს (იდეალური მე ), ის განიცდის
იმედგაცურებას, დაუკმაყოფილებლობას. ერთი სიტყვით, ვარაუდობენ რომ განსვლა რეალურ მე-სა და იმას
შორის როგორიც ვფიქრობთ რომ უნდა ვიყოთ (უნდა ვიყოთ `მე~), წარმოშობს ემოციებს როგორიცაა შიში და
შფოთვა. მიუხედავად იმისა , რომ საკუთარ `მე~-ს შესახებ რწმენები დროთა განმავლობაში იცვლება, აღმოჩნდა,
რომ იდეალური `მე~-ს და უნდა იყოს `მე~-ს გამოყენება და შინაგანი წინააღმდეგობის ზეგავლენა ინდივიდის
საკუთარი თავის გრძნობაზე საკმაოდ მყარი რჩება.
თვითრეგულაცია
აღმოჩნდა, რომ მიუხედავად ამისა ცვლილება მოქმედ მე-კონცეფციაში გამოიწვევს ცვლილებას ბაზისურ მე
კონცეპციაში თუ მოქმედი მე კონცეპცია დროში სტაბილური გახდება. მაგ. სტუდენტი სწავლის პერიოდში,
შეიძლება არ თვლიდეს, რომ ის ბუნებით არის ავტორიტარი, მაგრამ თუ სწავლის დამთავრების შემდეგ იწყებს
მუშაობას გარკვეული ჯგუფის ხელმძღვანელად და ეს გაგარძლდება საკმაოდ ხანგრძლივად შესაძლოა
ავტორიტარიზმი გახდეს მისი მე-კონცეფციის მნიშვნელოვანი კომპონენტი. ის არ იყო ავტორიტარი, მაგრამ
გახდა იმიტომ რომ აღმოჩნდა სიტუაციაში რომელიც აღძრავს ავტორიტარულ მანერას. მოქმედი მე-კონცეფცია
გახდა ბაზისური კონცეფციის კომოპონენტი.
ვარაუდობენ, რომ მარტივი მე-კონცეფციის მქონე ინდივიდებს მათთვის მნიშვნელოვან სფეროში წარმატება
უდიდეს ბიძგს აძლევს შემდგომისთვის. მაგრამ, საკმაოდ მოწყვლადნი არიან წარუმატებლობის მიმართ. მაგ.
სტუდენტი, რომელსაც მთელი ყურადღება გამოცდებზე მიღებულ ნიშნებზე აქვს მიმართული და იღებს დაბალ
ნიშანს, შეიძლება ამის გამო გახდეს ძალიან დათრგუნვილი. მაშინ, როცა სტუდენტი, რომელსაც რთული მე-
კონცეფცია აქვს შეიძლება ერთ სფეროში განცდილი მარცხის კომპენსაცია მოახდინოს იმ სიხარულით
რომელსაც სხვა სფეროში წარმატებისაგან იღებს. ამდენად მე-კონცეფციის სირთულის პოზიტიურობამ
შეიძლება იმოქმედოს როგორც დამცავმა მექანიზმმა სტრესულ სიტუაციაში. ამან შეიძლება დახმარება გაუწიოს
ადამიანს მოუაროს დეპრესიას. წარუმატებლობა ცხოვრების ერთ სფეროში ნაკლებად დამარღვეველია
პიროვნებისათვის თუ ცხოვრების სხვა ასპექტები სიხარულის და წარ-მატების მომტანია.
საჭიროა აღინიშნოს ისიც, რომ თვით-ეფექტურობის რწმენა არის საკმაოდ სპეციფიკური და და-
კავშირებულია ინდივიდის უნარების წარმოდგენასთან განახორციელოს გარკვეული ქცევები. ამდენად ეს არ
არის უბრალოდ კონტროლის ზოგადი გრძნობა. მაგ. გვინდა გავიგოთ ინდივიდი რამდენად გულმოდგინედ
იშრომებს რათა მოხვდეს ფეხბურთის გუნდში, საჭიროა ვიცოდეთ მისი რწმენა ამ სფეროში მის ეფე-ქტურობაზე
და არა საერთოდ მისი პიროვნული ეფექტურობის გრძნობა.
საკუთარ მეზე ყურადღება აიძულებს ადამიანს თავისთავი შეადაროს ფიზიკურ და გონებრივ სტანდარტებს
ან მორალურ ღირებულებებს. ადამიანები ცდილობენ შეესაბამებოდნენ გარკვეულ სტანდარტებს, თავიანთი
ქცევები შეაფასონ ამ სტანდარტებთან მიმართებაში, მიიღონ გადაწყვეტილებები რომლებიც ამ სტანდარტებს
შეესაბამებიან. და ეს გრძელდება სანამ არ მივლენ სტანდარტებთან სრულ შესატყვისობაში. ამ პროცესს
უწოდებენ უკუკავშირს, ხოლო თეორიამ თვითრეგულაციის კიბერნეტიკული თეორიის სახელწოდება მიიღო.
რათა გასაგები გახადონ თუ ყურადღების საკუთარ მეზე ფოკუსირება რატომაა მნიშვნელოვანი
თვითრეგულაციისათვის მიუთითებენ საკუთარ მეზე ფოკუსირების როლზე დეპრესიაში. მკვლევარები
ამტკიცებენ, რომ შფოთვას ან დეპრესიას შეუძლია ყურადღების მყარი ფოკუსირება საკუთარ `მე~-ზე და
ამდენად შეამციროს ეფექტური ქცევის კონტროლირების უნარი გარკვეული ამოცანის შესრულებისას. ე.ი. ხელს
უშლის ინდივიდის აქტივობას სოციალურ გარემოში. ამას ხსნიან იმით, რომ დათრგუნული მდგომარეობა
იწვევს საკუთარ `მე~-ზე პესიმისტურ ფოკუსირებას. წარუმატებლობაზე საპასუხოდ იმედ გაცრუებული
ადამიანი ყურადღებას სულ უფრო და უფრო მიმართავს შინაგან სამყაროზე, განსხვავებით წარმატებული
ადამიანისგან. ინდივიდი, რომელიც ყურადღებას მუდმივად საკუთარ `მე~-ზე მიმართავს, ამით ის ფაქტიურად
ფოკუსირებული ხდება თავის ფაქტიურ ქცევასა და სასურველ მდგომარეობას შორის წინააღმდეგობაზე.
რადგანაც ვერ პოულობს ქცევის ფორმას, რომელიც შეამცირებს ამ წინააღმდეგობას, ყოველივე ეს
თანდათანობით განაპირობებს საკუთარი `მე~-ს შესახებ ნეგატიური ხატის ჩამოყალიბებას. ამდენად,
დეპრესიული სტილი, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ყურადღების ფოკუსირება საკუთარ `მე~-ზე,
განიხილება როგორც ფაქტორი, რომელიც ხელს უწყობს და აძლიერებს კიდეც უკვე არსებულ დეპრესიულ
მდგომარეობას.
ადამიანის მოთხოვნილება დაინახოს თავისი `მე~ როგორც მყარი ვრცელდება თვითრეგულაციის სხვა
ასპექტებზეც. აღმოჩნდა , რომ ჩვენი ურთიერთქმედება იმ ადამინებთან რომლებიც ისევე აღგვიქვავენ ჩვენ
როგორც ჩვენ აღვიქვავთ ჩვენ თავს, მეტნაკლებად შერჩევითია. შესაძლებელია, რომ ადამიანები სპეციალურად
არჩევენ თავიანთ ჩაცმულობას და არჩევენ ნიშნებს ან სიმბოლოებს თავიანთი ტანსაცმლისთვის რომლებიც
მიუთითებენ იმაზე თუ რას წარმოადგენენ ისინი,. მაგ. თუ ინდივიდს სურს მასზე იფიქრონ რომ ის არის
სპორცმენი, ის იწყებს უფრო სპორტული ტანსაცმლის ტარებას.
მყარი მე-კონცეფციის მოთხოვნილება შესაძლოა ისე ძლიერი გახდეს რომ გავლენა იქონიოს ინ-დივიდის
ჯანმრთელობაზე . როცა ადამიანის ცხოვრებაში მრავალი ნეგატიური მოვლენები ხდება, შეიძლება ის
დაავადდეს. ერთერთი ახსნა ამ ფაქტისა მდგომარეობს იმაში, რომ ნეგატიური განცდები შეუთავსებელია
ადამაინის საკუთარი მე-სადმი პოზიტიურ წარმოდგენასთან რამაც შესაძლოა გამოიწვიოს სტრესი. გამოითქვა
მოსაზრება, რომ სტრესის არაკეთილსასურველი გავლენის ასეთი ახსნა თუ სწორია, მაშინ ადამიანები
რომლებსაც ნეგატიური წარმოდგენა აქვთ საკუთარ თავზე შეიძლება დაავადდნენ პოზიტიური სასიცოცხლო
მოვლენების შედეგადაც. ეს იმას ნიშნავს, რომ ასეთ ადამინებში ბედნიერმა შემთხვევებმა შეიძლება გამოიწვიოს
სტრესი და შესაბამისად მათი ავადმყოფობა, იმიტომ რომ პოზიტიური მოვლენები შეუსაბამო არიან საკუთარი
თავის შეფასებასთან. აღნიშნული საკითხი ბრაუნმა და მაკ-გილმა იკვლიეს სტუდენტებში. კვლევებმა აჩვენეს,
პოზიტიური (ბედნიერი) ცხოვრებისეული მოვლენები შეესატყვისებიან დაავადებას იმ სტუდენტებში
რომლებისთვისაც დამახასიათებელი იყო დაბალი თვითშეფასება. მაშინ როცა მაღალი თვითშეფასები
სტუდენტებისათვის პოზიტიური ცხოვრებისეული მოვლენები ასოცირებული იყო ჯანმრთელობის კარგ
მაჩვენებლებთან. ყოველივე ზემოთ-თქმულიდან გამომდინარეობს,რომ ადამიანები ბევრ დროს ხარჟავენ იმ
სიტუაციებისა და ქცევის ფორმების ძიებაში, რომლებიც შეესატყვისებიან მათ მე-კონცეფციას. მაგრამ
მიუთითებენ, რომ ფაქტიურად ეს ასე არ არის. უმეტეს შეთხვევაში ადმიანებს აქვთ შესაძლებლობა შეინარჩუნონ
თავიანთი თვალსაზრისით თავისთავის შესახებ რაიმე აქტიური ცნობიერი ძალისხმევის გარეშე. საკუთარი-მე-ს
კონსისტენტური გრძნობის შენარჩუნება ხდება ოჯახში, მეგობრებთან , თანამშრომლებთან ფამილარულ
ურთიერთობებში. მაგრამ, როცა ადამინები სხვებისაგან იღებენ განსხვავებულ უკუკავშირს, ისინი
მოტივირებულნი ხდებიან, მოახდინონ ყურადღების ფოკუსირება მე-კონცეფციისადმი მუქარაზე და ამდენად
განახორციელოს ძალისხმევა გააქარწყლოს არასწორი თვალსაზრისი.
მე-ს სრულყოფა. ადამიანებს აქვთ აგრეთვე საკუთარი თავის სრულყოფის ძლიერი მოთხოვნილება. ადა-მიანები
ჩვეულებრივ ცდილობენ მიაღწიონ სრულყოფას იმ სფეროში რა სფეროშიც მოღვაწეობენ. ნეგა-ტიური შეფასების
იმსახურებს ე.წ. `ადგილზე ტკეპნის~ გრძნობა. დგება საკითხი, რა სახის ინფორმაციით და სიტუაციით
ვინტერესდებით, როდესაც ჩვენი მიზანია თვითსრულყოფა (სელფ იმპროვემენტ). როგორც ადრე აღვნიშნეთ
შესაძლებელი მე-ს ცნების შემოტანით ხაზი გაესვა ადამიანის მიერ თავისთავის მომავალში ხედვის
მნიშვნელობას. მიუთითებენ , რომ ჩვენი სასურველი მოქმედებების კარგად ფორმულირებული წარმოდგენების
წყალობით შეგვიძლია დავისახოთ შესაბამისი მიზნები, მივაღწიოთ წარმატებებს დასახული მიზნების
განხორციელებაში და შევაფასოთ, ის თუ რამდენად წარმატებული ვართ დასახული მიზნების მიღწევაში .
ამრიგად შესაძლებელი `მე~ გვაძლევს მიზნების ექსპლიციტურ ხედვას, რომელსაც მომავლისათვის ვისახავთ,
და გვეხმარება მის მიღწევაში.
თვითსრულყოფა ხელს უწყობს აგრეთვე სხვა ადმიანებთან სოციალურ კონტაქტებს. ანუ, ჩვენი თავის
სხვასთან, რომელსაც აქვს სასურელი თვისება და ჩვევა, შედარება შეიძლება სასარგებლო იყოს ინდივიდის
თვითსრულყოფილებისათვის. ამ პროცესს უწოდებენ სრულყოფაზე მიმართულ შედარებას. აღმოჩნდა, რომ
ადამიანები რომლებიც ჩვენი აზრით იდეალურად გამოხატავენ იმ თვისებებს და ჩვევებს რომლის მიღწევაც ჩვენ
გვსურს, წარმოადგენენ ჩვენთვის როგორც მოტივატორებს, ისე კი იმ ინფორმაციის წყაროს, რომელიც
სასარგებლო აღმოჩნდება თვითსრულყოფისათვის.
აღმოჩნდა, რომ ჩვენს თვითაღქმას ტენდენცია აქვს იყოს უფრო პოზიტიური ვიდრე სხვები აღ-გვიქვამენ. დგება
საკითხი არსებობის რაიმე პირობები რომელშიც თავიანთ თვითშეფასებაში ადამიანები უფრო
გაწონასწორებულები არიან. ჩვეულებრივ, ადამიანები როდესაც არიან ალტერნატიული ქცევებიდან არჩევის
სიტუაციაში, ისინი საკმაოდ ზუსტნი და თავითავთან პატიოსანნი არიან. მაგრამ, როგორც კი ისინი ამ
ამოცანების ცხოვრებაში გატარებას დაიწყებენ, მათი პოზიტიური ილუზიები აშკარა ხდებიან. არსებობს
მონაცემები, რომ დაბალი თვითშეფასების ან მსუბუქი დეპრესიის მქონე ინდივიდები უფრო მიუკერძოებლები
არიან თვითაღქმაში,. ე.ი. მათ ნაკლებად აქვთ პოზიტიური ილუზიები. ისინი თანაბრად იხსენებენ როგორც
პოზიტიურ ისე ნეგატიურ ინფომაციას. მათი თვითშეფასება უფრო ახლოსაა სხვების მიერ მოცემულ
შეფასებასთან. დგება საკითხი, რატომ აქვთ ადამიანებს თვითშეფასების პოზიტიური ილუზიები? ტეილორი და
ბრაუნი (1188)ვარაუდობენ რომ თვითგანდიდებას ან პოზიტიურ ილუზიას აქვს ადაპტაციური ღირებულება.
აღმოჩნდა, რომ მომავლისადმი არარეალური ოპტიმიზმი და პიროვნული კონტროლის მცდარი გრძნობა
ეხმარება ადამიანს უფრო დადებითი წარმოდგენა შეიქმნას თავისი თავის შესახებ და დასახოს ხანგრძლივი
გეგმები თავისი მიზნების მისაღწევად. როცა დადებითი გრძნიბა გვაქვს საკუთარ თავზე, ვართ ბედნიერები,
ჩვენი სოციალური ურთიერთობები უფრო სასურველად მიმდინარეობენ და ვხდებით უფრო დამხმარე სხვების
მიმართ. საკუთარი თავის მიმართ კარგი დამოკიდებულება ქმნის მყარ მოტივაციას აქტიური მონაწილეობა
მივიღოთ პროდუქტიულ და შემოქმედებით საქმიანობაში.
საკითხი იმის შესახებ, თუ რომელია უფრო მნიშვნელოვანი ადამიანისთვის იყოს ზუსტი თითშეფასებაში, თუ
ქონდეს პოზიტიური ილუზია საკმაო პოლემიკური გახდა. მიუთითებენ, რომ ადამი-ანებს რომლებიც
გამოირჩევიან ცნობიერების ინტუიტიური წყობით აქვთ თითგანდიდების ტენდენცია, ხოლო ცნობიერების
ანალიტიკური, რაციონალური ტიპის ადამიანები მიისწრაფიან უფრო ზუსტი, მყარი ინფორმაციისაკენ.
თვლიან, რომ მოტივაციის ხარისხი მნიშვნელოვნად კულტურაზეა დამოკიდებული . შეერთებულ შტატებში
(ე.ი. დასავლურ კულტურაში ) ადამიანებს უფრო მიდრეკილება აქვთ თვითშეფასების ამაღლებისაკენ, მაშინ
როცა იაპონელები (აღმოსავლური კულტურა) მიზნად ისახავენ თვითსრულყოფის ამოცანას, ამიტომ მათგან
უფრო მოსალოდნელია თვითკრიტიკულობა.
გარდა ამისა ტასერი ლაპარაკობს სიტუაციაზე, რომელშიც სხვა ადამიანი უკეთესად იქცევა ვიდრე ჩვენ. სხვა
ადამიანის ქცევას ნაკლები მნიშვნელობა აქვს ჩვენი თვით შეფასებისათვის როცა მისი შესაძლებლობა არის
საშუალო ან ცუდი. ტასერის აზრით , კრიტიკული სიტუაცია იქმნება, როცა ჩვენთვის ახლობელი ადამიანი
დავალებას ასრულებს ძალიან კარგად. ასეთ სიტუაციაში რა გან-საზღვრავს ჩვენს რეაქციას? გაგვიჩნდება ჩვენ
სიამაყის გრძნობა თუ ჩვენი თავის მასთან შედარებას ექნება ნეგატიური ხასიათი? მიუთითებენ რომ ძირითად
ფაქტორს წარმოადგენს შეესაბამება თუ არა შესაფასებელი ქცევა ჩვენს თვით-დეფინიციას. თუ ჩვენს
მაგალითში , სტუდენტი ოცნებობს გახდეს მოწინავე სტუდენტი, მაშინ ინფორმაციამ, რომ მეგობარი მასზე
წარმმატებულია უკვე ემუქრება მის თვითშეფასებას და წარმოშობს შურის და დისკომფორტის გრძნობას.
მაგრამ, თუ სტუდენტს არც თუ ისე აწუხებს თავისი უნარები და არ განიხილავს თავის წარმატებებს
სტუდენტურ საქმიანობაში როგორც საკუთარი `მე~-სთვის შესატყვის , მაშინ მეგობრის წარმატება მასში
გამოიწვევს კმაყოფილებას რადგან ის არ ემუქრება მის თვით-შეფასებას.
1. შეფასების ეფექტი. როცა სხვა ჩვენზე უკეთესად ასრულებს ქცევას , რომელიც ჩვენი თვით გან-საზღვრის
რელევანტურია, რაც უფრო უკეთესია მისი შესრულება და რაც უფრო ახლოა ჩვენი მასთან ურთიერთობა , მით
უფრო დიდია თვითშეფასების მუქარა. შედეგად , განვიცდით შურს, ფრუსტრაციას და თუნდაც გაბრაზებასაც კი
.
2. რეფლექსიის ეფექტი. როდესაც სხვა უკეთესად ასრულებს საქმეს რომელიც ჩვენი თვით-განსაზღვრების
ირელევანტურია, რაც უფრო უკეთესია მისი შესრულება და რაც უფრო მჭიდროა ჩვენი მასთან ურთიერთობა,
მით უფრო შეიძლება მივიღოთ სარგებელი თვითშეფასებაში. რეფლექსიის პროცესს მივყავართ პოზიტიურ
გრძნობამდე და სიამაყემდე, სხვისი წარმატების შემთხვევაში.
ადამიანებს რომელთა თვითშეფასება მცირდება ახლო მეგობრის წარმატების შედეგად, შეუძლიათ შეცვალონ
სიტუაცია და ამით თავიდან აიცილონ ნეგატიური გრძნობები. ერთ-ერთი მეთოდი სიტუაციის შეცვლისა
წარმატებულ მეგობართან ფსიქოლოგიური სიახლოვის ხარისხის შემცირებაა. მეორე მეთოდი იქნება , თვით-
განსაზღვრულობის შეცვლა. ადამიანმა (ჩვენს მაგალითში სტუდენტმა) შეიძლება ჩათვალოს, რომ წარმატებული
სტუდენტობა ბოლოსდაბოლოს არ არის მისი ამბიცია. შემდეგი მიდგომა შეიძლება იყოს შესრულებაში
განსხვავების შეცვლა. სტუდენტმა შეიძლება გააუმჯობესოს სტუდენტური ცხოვრება მეტი მონდომებით და
ენთუზიაზმით ან დაარწმუნოს თავის თავი, რომ მეგობრის წარმატება ემყარებოდა სხვა რამეს და არა მის უნარს.
ამრიგად ინდივიდების წარმატება, რომლებიც ფსიქოლოგიურად ახლოს არიან ჩვენთან შეიძლება გან-
სხვავებულად იქნას მიღებული. ზოგჯერ ის შეიძლება მიღებულ იქნას სიამოვნებით, ზოგჯერ კი იწვევს
ტანჯვას.
როგორც ადრე მივუთითეთ სოციალური შედარება შეიძლება საკუთარი თავის ცოდნის მნიშვნელოვანი წყარო
იყოს. როცა გვინდა ვიცოდეთ რამდენად გვახასიათებს ესა თუ ის თვისება და ობიექტური ინ-ფორმაცია
ხელმიუწვდომელია, ჩვენი თავის სხვასთან შედარებით შეგვიძლია ამის მეტნაკლები სიზუსტით გაგება. ეს
იდეა წარმოადგენს სოციალური შედარების ძირითად საკითხს.
სოციალური შედარების თეორიის ავტორია ლეონ ფესტინჯერი. მისი აზრით ადამიანები მოტივირებული არიან
ზუსტად შეაფასონ თავიანთი უნარების დონე და ატიტუდების სისწორე. ამისათვის ისინი თავიანთ უნარებს და
ატიტუდებს სხვების უნარებს და ატიტუდებს ადარებენ. სოციალური შედარების თეორია ემყარება შემდეგ
ძირითად დებულებებს:
ფესტენჯერმა, თავისი შრომა სოციალური შედარების შესახებ გამოაქვეყნა 1994 წელს. მას შემდეგ დია-პაზონი
სოციალური შედარებისა საკმაოდ შეიცვალა, გაფართოვდა და გართულდა. დღეს ვარაუდობენ , რომ ადამიანები
აყალიბებენ შედარებით შეფასებას არამარტო თავიანთი უნარებისა და თვალსაზრისის შესახებ არამედ აგრეთვე
თავიანთ ემოციებზე, პიროვნებაზე და ისეთ პარამეტრებზეც როგორიცაა პრესტიჟი და ხელფასი. სოციალური
შეფასება გავლენას ახდენს სოციალური ცხოვრებს მრავალ ასპექტებზე. მაგ. რწმენა რომ საკუთარი სოციალური
ან ეთნიკური ჯგუფი არის უარეს ეკონომიურ და სოციალურ მდგომარეობაში ვიდრე სხვა ჯგუფები, შეიძლება
გახდეს უკამყოფილებისა და ჯგუფებს შორის კონფლიქტის მიზეზი. და ა.შ.
ფესტინჯერის აზრით სოციალური შედარების ძირითადი მიზანია სიზუსტე- დღეს კი ვარაუდიობენ, რომ
სოციალური შეფასებაზე შეიძლება განსხვავებული მოტივები მოქმედებდეს და შეიძლება განსხვავებულ
მიზნებს ემსახურებოდეს. ესაა მოტივები, რომლებიც ფართე გაგებით აღძრავენ თვითრეგულაციის მოთხ-
ოვნილებებს:
ზუსტი თვითშეფასება. როგორც ფესტინჯერი მიუთითებდა ზოგჯერ ადამიანებს სურთ იცოდნენ საკუთა-რი
თავის შესახებ სიმართლე თუნდაც, რომ ეს ინფორმაცია მისთვის არაკეთილსასურველი იყოს. ასეთი
უარყოფითი ინფორმაცია ინდივიდებს აღძრავს თავიანთი სისუსტეების დაძლევისთვის.
შედარების პროცესი
მიუთითებენ, რომ სოციალური შედარება ეს არის ირიბი საშუალება თავისთვის გასაგებად და თუ რამდენად
სასარგებლო აღმოჩნდება ის ამისთვის , დამოკიდებულია იმაზე თუ რამდენადDEსწორად ავირჩევთ
შესადარებელ ობიექტს. ასე რომ სოციალური შედარება უეჭველად არის საშუალება თავისთავის შესაცნობად,
მაგრამ ის არ არის ერთადერთი საშუალება.GAD
თვით პრეზენტაცია
ადამიანი სოციალური არსებაა, გამომდინარე აქედან მისი ბუნებრივი მდგომარეობაა მუდმივად სხვა ადა-
მიანებთან ერთად ყოფნა. ეს კი მოითხოვს იმას, რომ მან უნდა შეძლოს სხვა ადამიანებთან ნორმალური
ინტერპერსონალური ურთიერთობების დამყარება. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი სოციალური
ურთიერთობისა კი არის მართო ის თუ როგორ შთაბეჭდილებას ტოვებ სხვებში. ბუნებრივია ასეთ სიტუაციაში
უკეთესი მნიშვნელობა ენიჭება იმას, თუ როგორ მოვახდენთ ჩვენი თავის პრეზენტაციას, როგორ
შთაბეჭდილებას დავტოვებთ სხვებში. ინტერპერსონალური ურთიერთობის ბუნება და ხასიათი სწორედ ამაზეა
დამოკიდებუილი. ამიტომ გასაგებია ის დიდი ინტერესი რომელიც არსებობს სოციალურ ფსიქოლოგიაში
საკითხზე თუ როგორ ახდენს ადამიანი თავისთავის პრეზენტაციას საზოგადოებაში.
ჩვეულებრივ ჩვენ გვსურს ადამიანებმა დაგვინახონ დადებითად, როგორც საინტერესო, მეგობრული, ინ-
ტელექტუალური და მზრუნველი პიროვნება, მაგრამ არის შემთხვევა, როცა ადამიანს სურს სხვებში დატოვოს
არც თუ ისე დადებითი შთაბეჭდილება. მაგ: “სკოლის ხულიგანს” შესაძლოა სურდეს წარმოადგინოს თავისთავი
როგორც უხეში, მუქარიანი პიროვნება. ზოგჯერ შესაძლოა ჩვენი მიზანი იყოს მინიმუმამდე დავიყვანოთ ცუდი
შთაბეჭდილება. მაგ: სტუდენტს, რომელმაც გამოცდაზე დაიგვიანა უწევს სათანადო ბოდიშით მინიმუმამდე
დაიყვანოს ცუდი შთაბეჭდილება რომელიც დატოვა დაგვიანებით.
თვითპრეზენტაცია ხშირად არის განზრახული აქტივობა. მაგ. როცა ინდივიდი ვაკანსიის დასაკავებლად
გასაუბრებაზე გადის, ცხადია წინასწარ სათანადოდ ემზადება იმისათვის, რომ დატოვოს კარგი შთაბეჭდილება,
მაგრამ ფამილარულ სიტუაციაში თვით პრეზენტაციის აქტიობები შეიძლება ავტომატური გახდეს. როდესაც
თვითპრეზენტაცია გარკვეულ სიტუაციაში ჩვევისეული გახდება ის უკვე არ საჭიროებს ყურადღებას. შტაბეჭდ-
ილების მართვა ხდება ავტომატურად.
ხშირად, თვითპრეზენტაციას ადარებენ თერატრალური როლის თამაშს. ჩვენ ხშირად, მსახიობის მსგავსად
ყურადღებას ვაქცევთ იმას, თუ როგორ გამოვიყურებით, როგორ გვაცვია, როგორია ჩვენი ქცევის მანერები.
ხშირად ვიყენებთ გარდერობს, აქსესუარებს და ა.შ. რომლებიც დაგვეხმარებიან იმაში, რომ დავტოვოთ კარგი
შთაბეჭდილება. ამავე მიზანს ემსახურება კარგი მანქანის ქონა, ძვირფასი საჩუქრის შერჩევა, გემოვნებიანი
მუსიკისკენ სწრაფვა და ა.შ.
ასე რომ სოციალური ურთიერთობები ადამიანისგან მოითხოვს უნარს შეცვალოს თავისი ქცევები სიტუ-აციიდან
სიტუაციამდე თვითპრეზენტაციის მიზნებისა და აუდიტორიის ხასიათის და მიხედვით.
თვითპრეზენტაციის ძირითადი მოტივაცია, ალბათ არის კარგი შთაბეჭდილების დატოვება. დგება საკითხი,
როგორ შეიძლება ამის მიღწევა. მიუთითებენ შთაბეჭდილების წარმატებით მართვის რამდენიმე ტაქტიკაზე
(Fისკე, თაყლორ 1991). ერთ-ერთი სტრატეგიაა სოციალური სიტუაციის ნორმებისადმი შესატყვისობა.
მაგალითად საზეიმო ვახშამზე ადამიანმა შეიძლება იხუმროს მოყვეს საინტერესო ისტორიები. გასვენებაზე
უფრო მისაღებია მწუხარების გამომხატველი სახის დაჭერა და ა.შ. მეორე სტრატეგია მდგომარეობს იმაში, რომ
ის უნდა შეესაბამებოდეს სხვა ადამიანების ქცევას. მაგ. თუ ჩვენი ახალგაცნობილი ადამიანი ტრაბახობს ტენისში
მის მიღწევებზე, თქვენც შეგვიძლიათ ილაპარაკოთ საკუთარ მიღწევებზე. თუ ის უფრო მორიდებულია და არ
ახდეს თავისი კომპეტენტურობის აფიშირებას, კარგ შთაბეჭდილებას დატოვებთ, თუ თქვენც ასევე მოიქცევით.
თვითრეკლამა, შეიძლაბა არ აღმოჩნდეს საიმედო. საკუთარ წარმატებაზე საუბარმა შეიძლება დადებითი როლი
შეასრულოს თვითრეკლამაში, მაგრამ შეიძლება საწინაამღვდეგო ეფექტიც მივიღოთ. შეიძლება თვითრეკლამამ
მსმენელში დატოვოს შთაბეჭდილება, რომ თავისთავში დაურწმუნებელი და მომაბეზრებელი პიროვნება ხართ.
ეს ხდება იმიტომ, რომ მსმენელი ხშირად ადამიანს აფასებს ერთდროულად ერთზე მეტ პარამეტრებში. ადამიანი
რომელიც აშკარად ახდენს თავისთაივს რეკლამირებას მართალია ამით ახერხებს დაარწმუნოს სხვა თავის
კომპეტენტურობაში, მაგრამ ამავე დროს შესაძლოა, რომ ამით ავლენენ თავის ეგოიზმს.
თვით პრეზენტაცია მოიცავს როგორც ვერბალურ ისე არავერბალურ ქცევას. ზოგადად თვითპრეზენტაცია
უფრო დამაჯერებელია როცა ვერბალური და არავერბალური ცნობა ერთმანეთს ემთხვევა. თუ ინდივიდი
დათრგუნული, მოწყენილი ხმით ამბობს, რომ “ბედნიერია”, ჩვეულებრივ არ იმსახურებს ნდობას, მაგრამ თუ
ადამიანი გეუბნებათ, რომ მას ძალიან უნდოდა თქვენი გაცნობა და ამასთან თვალებში გიყურებთ და გიღიმით
მისი ნათქვამი უფრო დამაჯერებელი ჩანს.
არაეფექტური თვითპრეზენტაცია
თვითპრეზენტაციას ყოველთვის ვერ ვახერხებთ ეფექტურად. მაშინაც კი როცა ძალიან ვცდილობთ კარგი
შთაბეჭდილება დავტოვოთ სხვებში, უშვებთ “შეცდომებს”, რომლებიც არც თუ ისე დადებითი მხრიდან
წარმოგვადგენს. ჩვეულებრივ ასეთი სიტუაცია იწვევს უხერხულობისა და სირცხვილის განცდასაც კი. მაგ:
წვეულებას, რომელსაც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ვანიჭებდით, შეიძლება მეგობარს შემთხვევით
გადავასხათ ფინჯანი ჩაი ან სხვას გადაესხა ჩვენთვის. ასეთი უნებლიე შემთხვევები თვითპრეზენტაციისას არც
თუ ისე იშვიათია. ამ დროს ადამიანი ცდილობს გამოვიდეს ამ სიტუაციიდან და ჩვეულებრივ შეეცდება
აღადგინოს ურთიერთობის შეფერხებული სტრუქტურა _ მოუხადოს ბოდიში ან გამართლება მოუძებნოს თავის
შეცდომას და ა.შ. რადგან ასეთი სიტუაცია იწვევს იქ მყოფ ადამიანებშიც უხერხულობას, მათ უჩნდებათ
მოტივაცია დაეხმარონ იმ ინდივიდს, რომელიც ასეთ სიტუაციაში აღმოჩნდა.
ჩვეულებრივ, ასეთ სიტუაციაში თავის “შეცდომის” გამართლებამ შეიძლება მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოს.
მაგ: ტესტირებისას ცუდი შედეგები ე.ი. სიტუაციაში, სადაც ეჭვის ქვეშ დგება ინდივიდების უნარები, ერთ-ერთი
ეფექტური საშუალება მდგომარეობიდან გამოსვლისა არის გამართლება. ატრიბუციის თეორიის თანახმად
ადამიანები თავიანთ მარცხს გარეგან, პრაკონტროლირებად მიზეზებს მიაწერენ. ტესტირებისას
წარუმატებულობა მეტნაკლებად მისაღები გახდება, თუ წარუმატებლობა მიეწერება თვით ტესტის
უკარგისობას, (გარეგან არაკონტროლირებად მიზეზს).
ერთ-ერთი საშუალება მოუაროთ მარცხს თვითპრეზენტაციაში არის დაბრკოლება, რომელსაც ჩვენ თვითონ
უქმნით ჩვენს თავს (სელფ-ჰანდიცაპპინგ). ზოგჯერ ადამიანები ახორციელებენ ქმედებებს, რომლებიც ქმნიან
გადაულახავ დაბრკოლებას წარმატებისთვის იმ მიზნით რომ შემდგომში განიცადეს რა წარუმატებლობა,
როგორც შედეგი წინმსწრები შედეგებისა, მათ შეუძლიათ მათი ახსნა ამ დაბრკოლებებით და არა თავიანთი
უუნარობით. მაგ: სტუდენტი, რომელიც არ იძინებს გამოცდების წინა ღამეს, ახსნის გამოცდაზე მიღებულ
დაბალ შეფასებას თავისი დაღლილობით და არა მისი უუნარობით. ალკოჰოლიკმა შეიძლება თავის სამუშაოდან
გათავისუფლება მიაწეროს იმას, რომ ის ხშირად სვამდა და არა იმას, რომ ის ცუდად მუშაობდა. ატრიბუციის
თეორიის თანახმად, ატრიბუცია უნარებზე არ მიიღება მზედველობაში თუ არსებობს სხვა დამაბრკოლებელი
მიზეზი.
თვითკონტროლი
• “მე შემიძლია მოვატყუო ადამიანები და მოვაჩვენო თავი მეგობრულად, მაშინ, როცა სინამდვილეში ეს
ადამიანები მე არ მომწონს.”
შნაიდერის აზრით თვით კონტროლის მაღალი და დაბალი დონის მქონე ინდივიდები ერთმანეთისგან გან-
სხვავდებიან რამოდენიმე პარამეტრში.
თვითკონტროლის მაღალი დონის ინდივიდები აღმოჩნდა, რომ მეტი ძალისხმევით ცდილობენ რაც შეიძლება
მეტი გაიგონ სხვა ადამიანების შესახებ და შეაფასონ სოციალური სიტუაცია. ისინი მეტ ყურადღებას აქცევენ
ინფორმაციას იმ ადამიანების შესახებ, რომლებთან მოუწევთ მათ ურთიერთობა. ისინი მეტი ალბათობით
თავიანთ ქცევას სიტუაციის მოთხოვნებს უქვემდებარებენ. აღმოჩნდა, რომ თვითკონტროლის მაღალი დონის
ადამიანებს აქვთ უნარი ეფექტურად გამოიყენონ მიმიკა ხმის ინტონაცია გარკვეული ემოციების გამოსახატავად.
მათ შეუძლიათ გავლენა მოახდინონ ურთიერთქმედებაზე განსხვავებულ სიტუაციებში. მაღალი
თვითკონტროლის ადამიანებს მიდრეკილება აქვთ დიდი მნიშვნელობა მიანოჭონ პარტნიორის ფიზიკურ
მიმზიდველობას, მაშინ როცა თვითკონტროლის დაბალი დონის მქონე ინდივიდები მეტ მნიშვნელობას
პიროვნულ თვისებებს ანიჭებენ.
მკვლევარები მიუთითებენ, რომ როგორც მაღალი, ისე დაბალი თვითკონტროლის მქონე ადამიანებს აქვთ
როგორც უპირატესობა, ისე სუსტი მხარეებიც. თვითკონტროლის მაღალი დონის ადამიანებისთვის დამახასი-
ათებელია პრაქტიკული ჭკუა, მისწრაფება მიიღონ სარგებელი სოციალური სიტუაციიდან. მათი სოციალური
მგრძნობიარობა შესაძლებლობისა აძლევს მათ განახორციელონ ურთიერთქმედება განსხვავებულ სიტუაციაში.
მაგრამ ინდივიდები, რომლებსაც განსაკუთრებით აქვთ გამოკვეთილი თვითკონტროლის მაღალი დონე
შეიძლება სხვების მიერ შეფასებული იქნას როგორც ეგოისტი, ინდივიდი, რომელიც იცვლის მოსაზრებას რათა
შეე-სატყვისებოდნენ სიტუაციას. ამის საწინაარმდეგოდ, დაბალი თვითპატივისცემის მქონე ინდივიდები
თვლიან, რომ არიან არაპრინციპულები. შეიძლება ქონდეთ საკუთარი აზრი და გამოიჩინონ სიმტკიცე საკუთარი
მიზნების მიმართ, მიუხედავათ სოციალური გავლენებისა. მაგრამ თვითკონტროლის გამოკვეთილი დაბალი
დონის მქონე ადამიანები ჩათვლილია, რომ არიან არა სტაბილურები, არ შეუძლიათ კომპრომისები.
საბედნიეროდ, სტატისტიკა აჩვენებს, რომ ადამიანების უმრავლესობა ამ უკიდურესობას შორის თავსდებიან.
კულტურა და საკუთარი მე
კულტურათა შორისი კვლევები მიუთითებენ, რომ მე – კონცეპცია შეიძლება მნიშვნელოვნად იყოს გან-
სხვავებული იმისდა მიხედვით თუ რომელი კულტურის წევრია ადამიანი.
საკუთარი “მე”-ს მართვის განსხვავებულ ფორმებს აქვთ მნიშვნელოვანი კოგნიტური შედეგები. მაგალითად
ინდივიდები დამოუკიდებელი საკუთარი “მე”-თი თავის თავს სხვებისგან განსხვავებულად ხედავენ.
მიუხედავათ იმისა, რომ ისინი შესაძლოა სხვა ადამიანებს თვლიდნენ თავიანთი თავის მსგავსად, ისინი ამავე
ხარისხში არ თვლიან, რომ თითონ არიან სხვა ადამიანების მსგავსი. მაშინ, როცა ურთიერთდაკავშირებული
“მე”-ს მქონე ინდივიდების მიერ საკუთარი “მე” და სხვა ადამიანები განიხილებიან როგორც გარკვეული
სოციალური კონტექსტის ნაწილი, რომელშიც ისინი არიან ჩართული. ამდენად, როგორც საკუთარი “მე”, ისე
სხვა ადამიანები ერთნაირად აღიქმებიან.
სუბიექტს ევალება მიუთითოს რა ხარისხში ეთანხმება მოცემულ დებულებას. დათანხმების ხარისხი იზომება
შვიდსაფეხურიანი სკალით: +3, +2, +1, 0, -1, -2, -3. სადაც +3 შეესაბამება აბსოლუტურ თანხმობას, ხოლო -3
სავსებით არ დათანხმებას. თუ სუბიექტი ეთანხმება 1, 3 და 5 დებულებას, მაღალია ურთიერთ
დამოკიდებულება. ხოლო -1, -2, -3, 0 დამოკიდებულებების დათანხმება დამოუკიდებლობის ხარისხის
მაჩვენებელია.
მარკუსი და კიტაიამა აჩვენებენ, რომ დამოუკიდებელი და დამოკიდებული “მე”-ს მქონე ადამიანები გან-
სხვავებული სახის ემოციებს განიცდიან. დამოუკიდებელი “მე”-ს გრძნობის მქონე ადამიანები ხშირად
განიცდიან ემოციებს რომელიც საკუთარ თავზეა ფოკუსირებული, როგორიცაა მაგ: სიამაყე (საქმე გამომივიდა
კარგად), ან ფრუსტრაცია (მე არწასამართლიანად მომექცნენ). მაშინ, როცა ურთიერთ დამოკიდებული “მე” –
კონცეფციის მქონე კულტურებში არსებობს ტენდენცია განიცადონ სხვა ადამიანებზე ფოკუსირებული
ემოციები. ამის საულისტრაციოდ მარკუსი და კიტაიამა იყენებდნენ სიტვას ამაე –ს, რითაც იაპონელები
გამოხატავენ ადამიანის ფაქიზი ზრუნვისა და დამოკიდებულების გრძნობას სხვა ინდივიდის მიერ მისდამი
კეთილი დამოკიდებულების საპასუხოდ. ამაეწარმოადგენს სხვა ადამიანებთან ურთიერთ დამოკიდებულებების
შესატყვისი მიმართულების ჩამოყალიბებასა და მხარდაჭერას. ამაე –ს შესატყვისი სიტყვაა ინგლისურში (და
ალბათ არც დასავლური კულტურის ენებში) არ არსებობს.
არსებობს ასევე ვარაუდი, რომ თვითშეფასების ამაღლება შეიძლება დაკავშირებული იყოს საკუთარი “მე”-ს
როგორც კულტურასთან დაკავშირებული ფენომენის გაგებასთან. კვლევებით დადასტურდა, რომ იაპონელები
გაცილებით ნაკლებ ხარისხში ავლენენ არარეალისტურ ოპტიმიზმს იმ მოვლენების მიმართ, რომელიც
შესაძლოა განიცადონ მომავალში, ვიდრე ამას ავლენენ კანადელები. ან კიდევ საკუთარი “მე”-ს სასარგებლოდ
შეფასების ტენდენცია გაცილებით უფრო ნაკლებადაა დამახასიათებელი ისეთი კულტურის წევრებისთვის,
როგორიცაა იაპონია, ანუ ისეთ კულტურაში, რომლისთვის ურთიერთდაკავშირებული “მე”-ს გრძნობაა
დომინირებული.
არსებობს აგრეთვე ვარაუდი, რომ თვიტპატივისცემის შეცვლის ალბათობა კავშირშია საკუთარი “მე”-ს
გრძნობასთან. კვლევებით დასტურდება, რომ დებულებას: “მე ღირსეული ადამიანი ვარ” (რომელიც
თვითპატივისცემის ხარისხს გამოხატავს) იზიარებენ იმ კულტურის წარმომადგენლები, რომლებისათვის
დამოუკიდებელი “მე”-ს გრძნობაა დამახასიათებელი (Mარკუს, Kიტაყამა,1991). აღმოჩნდა, აგრეთვე, რომ
მნიშვნელობა, რომელსაც ანიჭებს ადამიანი თვითპატივისცემას, და ასევე ამის კავშირი ცხოვრებით
კმაყოფილებასთან განსხვავებულია ქვეყნებში, რომლებისთვისაც დამახასიათებელია დამოუკიდებლობა და
ურთიერთდამოკიდებულება. ეს ნათელი გახდა დინერის და დინერის (Dიენერ, Dიენერ, 1995) გამოკვლევამ,
რომელიც 31 ქვეყანაში ჩატარდა. აღმოჩნდა, რომ კოლექტივისტურ (ანუ ურთიერთ დამოკიდებულების)
ქვეყნებში კავშირი თვითპატივისცემასა და ცხოვრებით კმაყოფილებას შორის გაცილებით ნაკლები იყო ვიდრე
ინდივიდუალისტური (ანუ დამოკიდებული) კულტურის ქვეყნებში. აღმოჩნდა, რომ კოლექტივსტური
კულტურის ქვეყნებში ცხოვრებით კმაყოფილების მაჩვენებელია სოციალური ნორმები (როგორიცაა
სოციალური განმტკიცება), მაშინ როცა ინდივიდუალისტური კულტურის ქვეყნებში, ცხოვრებით
კმაყოფილების საიმედო მაჩვენებელია ინდივიდის ემოცია.
ამრიგად შეიძლება შევაჯამოთ, რომ საკუთარი თავის ცოდნას ვიღებთ განსხვავებული წყაროებიდან: ადრეული
სოციალიზაცია, სხვების რეფლექსური შეფასება, ექსპლიციტური უკუკავშირი, საკუთარი ქცევის აღქმა, გარემო
პირობები, სოციალური შედარება და სოციალური ჯგუფებისადმი კუთვნილება. ამასთან, ზოგჯერ ჩვენ
უბრალოდ ვიცით, თუ ვინ ვათ იმის ცოდნის გარეშე, თუ საიდან ვიცით ეს.
სოციალური გაცვლა
სოციალურ ურთიერთობაში ადამიანები ურთიერთთანამშრომლობენ,სახავენ საერთო მიზნებს, ან
ურთიერთკონკურენტულები არიან, აწარმოებენ სხვადასხვა საკითხებზე ურთიერთმოლაპარაკებებს, ან
ურთიერთკონფლიქტში არიან და ა.შ. ყველა ეს პროცესი ხდება სოციალური გაცვლის კონტექსტში ანუ
სოციალურ ურთიერთობაში. ანუ ამ ურთიერთობაში ინდივიდი სხვას სთავაზობს რაღაცას და მოელის რომ
მისგან მიიღებს რაღაცას.
თანამშრომლობა და კონკურენცია
როგორც პროსოციალური ქცევის განხილვისას ავღნიშნეთ, ადამიანი ხშირად ეხმარება სხვას სამაგიერო
დახმარების მოლოდინის გარეშე. Mმიუხედავად იმისა, რომ ასეთ ცალმხრივ დახმარებას ხშირად აქვს
ადგილი ის მაინც ჩათვლილია ნაკლებად ჩვეულებრივ მოვლენად,ვიდრე ურთიერთობის მეორე სახე-
სადაც ორი ან მეტი ინდივიდი მოქმედებს ერთად ან თავიანთი აქტიობების კოორდინაციას ახდენენ ისე,
რომ თითოეულის სარგებელი იზრდება. ასეთი ურთიერთობა ე.ი. ურთიერთ დახმარება ცნობილია როგორც
თანამშრომლობა და წარმოადგენს სოციალური გაცვლის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფორმას. თანამშრომლობა
შეიცავს ინდივიდებს ან ჯგუფებს, რომლებიც მოქმედებენ ერთად, რათა მიაღწიონ საერთო მიზანს.
უნებრივია დავუშვათ, რომ თანამშრომლობას ყოველთვის ექნება ადგილი როცა ორი ან მეტი ინდივიდი
მიისწრაფის ერთი და იგივე მიზნისაკენ. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი დაშვება გონივრული ჩანს,
არსებობს მნიშვნელოვანი მიზეზი თუ რატომ არ შეიძლება ზოგჯერთანამშრომლობის
განხორციელება. .ხშირად მიზნები უბრალოდ არ შეიძლება განაწილებულ იქნას. მაგ. სპორტსმენებმა არ
შეიძლება გაინაწილონ პირველი პრიზი რომლისთვისაც ისინი იბრძვიან, ან როცა რამოდენიმე ინდივიდი
მიისწრაფის ერთი და იგივე სამუშაოსკენ ან დაწინაურებისკენ, ან როცა ორი ინდივიდი ცდილობს მიიღოს
ერთი ინდივიდის სიყვარული ერთი და იმავე დროს. ასეთ შემთხვევებში თანამშრომლობა შეუძლებელი
ხდება და ვითარდება ურთიერთობის განსხვავებული ფორმა, კონკურენცია. ესაა სიტუაცია, სადაც
თითოეული ინდივიდი მიისწრაფის მაქსიმალური გახადოს საკუთარი მოგება, თანაც ხშირად, სხვის
ხარჯზე, რადგან საკმაოდ ხშირია სიტუაცია, როცა მრავალი მიმზიდველი მიზანი დანახულია
ადამიანების მიერ და ყველა მათგანს იმედი აქვს მისი მიღწევისა, კონკურენცია ხდება სოციალური
ურთიერთობის თითქმის ჩვეულებრივი ფორმა. ცხოვრებაში ადამიანებს ხშირად უხდებათ გააკეთონ
რჩევანი თანამშრომლობა თუ კონკურენცია. ეს ფაქტი აყენებს საკითხს რა ფაქტორები მოქმედებენ
სოციალური ურთიერთობის ამა თუ იმ ნიმუშზე.
თანამშრომლობა. ცნობილია სოციალური ურთიერთობის ე.წ. ,,ოქროს წესი,,-გაუკეთე სხვას ის რაც გინდა,
რომ სხვამ გაგიკეთოს შენ. მიუხედავათ ასეთი რეკომენდაციისა, აღმოჩნდა, რომ ადამიანების ურთიერთობა
ჩვეულებრივ ემყარება რეციპროკულობის პრინციპს და არა ოქროს წესს.ხშირად სხვების მიმართ ვიქცევით
ისე, როგორც ისინი გვექცევიან ჩვენ. თანაც, აღმოჩნდა, რომ რეციპროკულობის პრინციპი საკმაოდ ზოგადია.
კვლევებით დასტურდება,რომ როცა სხვა გვემუქრება მაღალი კონკურენტული მანერით, ჩვენ ამავე მანერით
ვპასუხობთ. როცა სხვები უფრო შემრიგებლურ , თანამშრომლურ სტრატეგიას ამჟღავნებენ, ჩვენც,
ტენდენცია გვაქვს ქცევის იგივე ნიმუში მივიღოთ. ან კიდევ, როცა სხვები ამჟღავნებენ თანამშრომლობის
ძალიან მაღალ დონეს, ჩვენც ვპასუხობთ ნდობის და კორდინაციის მაღალი დონით. ამასთან ხაზგასასმელია,
რომ ასეთ ურთიერთობას ადგილი აქვს ზოგჯერ, ე.ი. გარკვეულ პირობებში. კერძოდ, თუ ინდივიდი ავლენს
ნდობის ან თანამშრომლობის მაღალ დონეს და მიუთითებს, რომ ასეთი ქცევა გაგრძელდება მხოლოდ მაშინ თუ
მაღალი თანამშრომლობა რეციპროკული იქნება. სეთ სიტუაციაში თანამშრომლობა გაძლიერდება. მაგრამ თუ
ნდობა ან თანამშრომლობა ხორციელდება რეციპროკულობის მოთხოვნის გარეშ, შეიძლება გამოვლინდეს
ურთიერთობის განსხვავებული ნიმუში. საქმე იმაშია, რომ თუ თანამშრომლობა ხორციელდება
რეციპროკულობის მოთხოვნის გარეშე, პარტნიორს შეიძლება გაუჩნდეს სურვილი მიიღოს უპირატესობა ამ
ურთიერთობაში. რა ხარისხშიაც თანამშრომლობისმაღალ დონეს ამჟღავნებს ურთიერთობის ერთ-ერთი მხარე,
საპასუხოდ მეორე მხარეს შეიძლება გაუჩნდეს ტენდენცია თანამშრომლობას უპასუხოს ექსპლუატაციით. ე.ი
ბოროტად იქნას გამოყენებული პარტნიორის თანამშრომლური ტენდენცია. რომ არ არის ადვილი
წინააღმდეგობა გაუწიო ასეთ ცდუნებას დაადასტურა კვლევებმა. ერთრთ კვლევაში (შჰურე,Hანსფორდ,
Mეეკერ, 1965) 143 მონაწილიდან 129 ოპონენტის თანამშრომლობაზე პასუხობდა ექსპლუატაციით.
ამრიგად, აღმოჩნდა, რომ როცა საკითხი ეხება თანამშრომლობასა და კონკურენციას შორის არჩევას
რეციპროკულობა ჩვეულებრივ არის წარმმართველი პრინციპი. მაგრამ მიუთითებენ, რომ ამ ტენდენციაში
არსებობს ინდივიდუალური განსხვავება. კვლევები გვიჩვენებენ, რომ დეპრესიულ ინდივიდებს, რომლებსაც
თავისთავზე და სამყაროზე ნეგატიური თვალსაზრისი აქვთ, ტენდენცია აქვთ უფრო ძლიერ ირეაგირონ
მოტყუებაზე (სხვებისგან კონკურენტულობა როცა მოელიან თანამშრომლობას) ვიდრე არადეპრესიული
ინდივიდებს. ერთ-ერთ კვლევაში, სადაც სუბიექტებს პარტნიორები თანამშრომლობას პირდებოდნენ,
ფაქტიურად კონკურენტულად იქცეოდნენ, რითაც საკუთარ მოგებას მაქსიმალურად ზრდიდნენ-
სუბიექტების ხარჯზე. ასეთ სიტუაციაში დეპრესიული სუბიექტების (დეპრესიულობა დადგინდა
დეპრესიულობის გასაზომი სკალებით) 60 პროცენტი მოტყუებაზე პასუხობდა იმით, რომ მომდევნო
მცდელობაში მაქსიმალური კონკურენტულობისაკენ იხრებოდნენ. მოტყუება ზრდის თავისთავზე და
სხვებზე ნეგატიურ თვალსაზრისს შედეგად მაქსიმალურს ხდის სამაგიეროს გადახდის მუქარას.
თანამშრომლობა ორ ინდივიდს შორის არც ისე ადვილი მისაღწევია. ზოგჯერ ძნელია ინდივიდი გაერკვეს
თავისი ოპონენტის მოტივებში, რაც შედეგადDგვაძლევს ფრთხილი მიდგომის სტრატეგას. თუ ასეთი
სიძნელეებია ორი ინდივიდის ურთიერთობისას, ცხადია საკითხი უფრო გართულდება როცა
ურთიერთობაში ჩაბმული ინდივიდების რაოდენობა იზრდება. Mმართლაც ღმოჩნდა, რომ როცა სოციალურ
ურთიერთობაში მონაწილეების რაოდენობა იზრდება, მათ შორის თანამშრომლობის დონე ხშირად მცირდება.
აღინიშნა, რომ ამას მრავალი ფაქტორი განსაზღვრავს. მაგ. რაც უფრო დიდია ურთიერთობაში ჩართული
ინდივიდების რაოდენობა, მით უფრო მეტია ალბათობა მათ შორის ერთი მაინც მიიღებს კონკურენტულ ან
ეგოისტურ სტრატეგიას, რადგან კონკურენტული სტრატეგია იწვევს სამაგიეროს გადახდის ტენდენციას,
ჯგუფში ადვილად ყალიბდება კონკურენტული ტენდენცია. გარდა ამისა, რიცა ურთიერთობაში ჩართული
ინდივიდების რაოდენობა მატულობს, იზრდება ალბათობა, რომ ისინი დაიყოფიან დამოუკიდებელ ჯგუფებათ
ან ერთეულებათ, როგორც ამას აქვს ადგილი ინ-ჯგუფის და ოუტ-ჯგუფის დონის პროცესში, რაც ამცირებს
თანამშრომლობის ალბათობას. კერძოდ, ინდივიდს, რომელიც მიეკუთვნება თითოეულ ამ ჯგუფს, ტენდენცია
ექნება აჯობოს (გაუსწროს) ოუტ-ჯგუფებს და არა ის რომ მაქსიმილური გახადოს საკუთარი სარგებელი. ეს
ეფექტი დადასტურდა კვლევებში. მაკ-კელანი და მისი კოლეგების (Mცჩალლუნ ატ ოლლ, 1985) კვლევაში
მამაკაცი და ქალი სუბიექტები თამაშობდნენ ორიდან ერთერთ გეიმს როგორც ინდივიდები ან როგორც ორ
ინდივიდიანი ჯგუფები (ორი თამაშობდა ორის წინააღმდეგ). ორივე გეიმი სტრუქტურირებული იყო ისე, რომ
მონაწილეებს შეეძლოთ აერჩიათ ოპონენტებთან ეთანამშრომლათ თუ შეჯიბრებოდნენ მათ. თუმცა ერთრთ
Gგეიმში (ტუსაღის დილემის გეიმი) შეჯიბრებითი სტრატეგიის არჩევა ზრდიდა სუბიექტის შედეგებს და
ამცირებდა ოპონენტის შედეგებს. მეორე გეიმში ( ურთიერთბედის კონტროლის გეიმი ), შეჯიბრებითი
სტრატეგიის არჩევა უბრალოდ ამცირებდა ორივე მონაწილის შედეგებს (ორივე გეიმში, სუბიექტები
თამაშობდნენ ქულებისთვის, რომელიც შემდგომში გაიცვლებოდა ცენტებზე. (მათ ეუბნებოდნენ, რომ
მოგებული ქულებისთვის მიიღებდნენ ფულს). შედეგები აშკარად აჩვენებდა, რომ როცა სუბიექტები
თამაშობდნენ როგორც ორ ინდივიდიანი ჯგუფები, ავლენდნენ თანამშრომლობის შედარებით დაბალ დონეს,
ვიდრე როცა თამაშობდნენ ინდივიდუალურად. ე.ი. ჯგუფი ნაკლებად ირჩევდა თანამშრომლურ სტრატეგიას
და მოგებაც ნაკლები იყო. მოულოდნელი იყო მეორე შედეგი. ღმოჩნდა, რომ ეს ტენდენცია დომინირებდა
ორივე ტიპის გეიმში. მიუხედავად, იმისა, რომ ურთიერთ-ბედის კონტროლის პირობებში, კონკურენციის
სტრატეგიის არჩევა აშკარა იყო შეამცირებდა ოპონენტის მოგებას, მაგრამ ის ასევე არ ზრდიდა საკუთარ
მოგებასაც. მდენად, აშკარა იყო, რომ როცა ისინი
2) თამშრომლობითი სტრატეგია – როცა ინდივიდი პირველ რიგში ზრუნავს მაქსიმალური გახადოს როგორც
საკუთარი ისე სხვისი მოგება. მისი სურვილია, სოციალური გაცვლის ყველა მონაწილემ მიაღწიოს დადებით
შედეგებს და ყველაფერს აკეთებენ რათა ამ მიზანს მიაღწიონ.
ადამიანები ჩვეულებრივ ერთ-ერთ კატეგორიაში ხვდებიან, მაგრამ შესაძლოა ზოგიერთი ინდივიდი ორ ან მეტ
კატეგორიაში მოხვდეს. შეიძლება ინდივიდი იყოს ინდივიდუალურ-კონკურენტული ორიენტაციის; ე.ი. მას
სურს აკეთოს საქმე რამდენადაც შესაძლებელია კარგად და ამავე დროს სურს გაუსწროს სხვას. ასევე შეიძლება
ინდივიდი იყოს ინდივიდუალისტურ-გამაწონასწორებელი. Eე.ი. ცდილობს გააკეთოს რამდენადაც შესაძლოა
კარგად მაგრამ არ ცდილობს გაუსწროს სხვას.
Mმოლაპარაკება
კონფლიქტი- ჯგუფებს ან ინდივიდებს შორის კონფრონტაცია, სადაც თითოეული მხარე მოელის, რომ მეორე
მხარე ახდენს მათი მიზნების და ინტე-რესების ბლოკირებას - სამწუხაროდ სოციალური ცხოვრების
ჩვეულებრივ სიტუაციას წარმოადგენს. კონფლიქტის სიტუაციაში თითოეული მხარე ცდილობს ,,მოიგოს,,
რათა გაამართლოს ის დანახარჯი რაც მან გასცა. Aმიტომ ბუნებრივია, კონფლიქტი დამარღვეველ ბუნებას იძენს.
რთ-ერთი შესაძლო გზა კონფლიქტის გადაწყვეტისა არის ძალის გამოყენება. კონფლიქტის მონაწილეები
ცდილობენ დაძლიონ ოპონენტები და თავს მოახვიონ მათ თავიანთი სურვილი. მაგრამ ცნობილია ისიც, რომ
ძალა ჩვეულებრივ ბადებს კონტრ ძალას, ამიტომ ძალისხმევა ამ მიმართულებით ხშირად ორივე მხარისთვის
წამგებიანი ხდება.
მიტომ ადამიანები ხშირად კონფლიქტის გადაწყვეტის განსხვავებულ გზას ირჩევენ - ისინი მოლაპარაკებას
ან გარიგებას არჩევენ. სოციალური გაცვლის ამ ფორმაში ჩართული მხარეები ახორციელებენ წინადადების
და კონტრწინადადების ურთიერთგაცვლას და იმედოვნებენ მიაღწევენ დათმობას ოპონენტისაგან. თუ
პროცესი წარმატებითია, შეიძლება ორივე მხარისთვის მისაღები გარიგება იქნას მიღწეული და კონფლიქტი
შეიძლება აცილებულ იქნას. თუ პროცესი მარცხს განიცდის დისკუსია შეიძლება უგულებელყოფილ იქნას და
მიღებულ იქნას ნაკლებად სასურველი მიდგომა.
მოლაპარაკებასთან დაკავშირებით არსებითად განიხილება ორი საკითხი: 1)რა ფაქტორები ახდენენ გავლენას
იმაზე თუ რამდენად წარმატებული იქნება მოლაპარაკება? და 2)რა ფაქტორები განსაზღვრავენ თითოეული
მონაწილის გამოსავალს (შედეგს).
Mმოლაპარაკების სტრატეგია
როდესაც მოლაპარაკებას ვაწარმოებთ მეორე პირთან (ვთქვათ მანქანის გაიდვის სიტუაციაში), როგორი
სტრატეგია იქნება უფრო წარმატებული, თავიანვე მივიღოთ უხეში პოზიცია ე.ი. დავიწყოთ გარიგება
ექსტრემალური წინადადებით (შევთავაზოთ თავიდან ძალიან მაღალი ფასი თუ გამყიდველი ვართ ან ძალიან
დაბალი ფასი თუ მყიდველი ვართ) და მოლაპარაკების შემდეგ გავაკეთოთ გარკვეული დათმობა
ოპონენტისთვის. თუ ჯობია საწინააღმდეგო სტრატეგია-ე.ი. დავიწყოთ ზომიერი წინადადებით (საკმაოდ
ახლოს იმ ფასთან, რომლის მიღწევასაც ნორმალურად ვთვლით) და შემდეგ სულგრძელად გავაკეთოთ
დათმობა?
რომელი მიდგომა იქნება უფრო ეფექტური. Aღმოჩნდა, რომ პასუხი დამოკიდებულია იმაზე თუ ვისი
პერსპექტივიდან იქნება მიდგომა განხორციელებული, საუბარი წარიმართება ჩვენი პოზიციებიდან თუ
ოპონენტის პოზიციებიდან. რა თქმა უნდა ოპონენტის პერსპექტივებიდან შემრიგებლურ სტრატეგიას ექნება
უპირატესობა, რადგან შემრიგებლურ სტრატეგიას ექნება ტენდენცია გარიგება ოპონენტისთვის სასურველი
შედეგით დამთავრდეს. ჩვენი პერსპექტივებიდან, რა თქმა უნდა უფრო სასარგებლო იქნება უხეში სტრატეგია.
კვლევები, რომელიც ამ საკითხს ეხებოდა, აჩვენებენ, რომ ინდივიდი რომელიც იღებს უხეშ (ე.ი. უკიდურესი
საწყისი წინადადება, მცირე დათმობით) სტრატეგიას ჩვეულებრივ იღებს უკეთეს შედეგს, ვიდრე ის ვინც
შემრიგებლურ პოზიციას იღებს. Eე.ი. ისინი აღწევენ მანქანის მაღალ ფასს როცა მოქმედებს როგორც
გამყიდველი და დაბალ ფასს როცა მოქმედებს როგორც მყიდველი. Aღმოჩნდა, რომ როცა ვხვდებით არა
ფლექსიურ ოპონენტს, ტენდენცია გვაქვს დავასკვნათ, რომ ოპონენტს ალბათ არ შეუძლია იმდენად შეცვალოს
თავისი წინადადება, რამდენადაც თავიდან მოველოდით. შედეგად მათი ტენდენცია დათმობაზე იზრდება,
რაც განსაზღვრავს იმას , რომ გარიგება იმის სასარგებლოდOმთავრდებაDEვინც საწყისშივეEუხეშ სტრატეგიას
ირჩევს.
უხეში სტრატეგია, ჩანს, რომ ეფექტურია მრავალ სიტუაციაში, მაგრამ არა ყოველთვის და არა ყველა
სიტუაციაში. საქმე იმაშია, რომ ეს სტრატეგია შეიცავს რისკს გააბრაზო ოპონენტი, რომელსაც უხეშ სტრატეგიას
სთავაზობ. შედეგად შეიძლება მივიღოთ ის რომ ოპონენტმაც არაფლექსიური სტრატეგია აირჩიოს ან საერთოდ
შეწყვიტოს მოლაპარაკება. კვლევები აჩვენებენ, რომ ორივე სტრატეგიას (უხეში და შემრიგებლური) აქვს
გარკვეული მისთვის დამახასიათებელი უპირატესობა გარკვეულ სიტუაციაში. ვაჭრობაში უხეში სტრატეგია
უფრო ეფექტურია, ე.ი. მიაღწევს
ოპონენტისაგან დათმობას სიტუაციაში, როცა ოპონენტი გრძნობს,რომ იმას ვინც იყენებს ამ სტრატეგიას,
ალტერნატივა არ გააჩნია. შემრიგებლურ სტრატეგიას კი უპირატესობა აქვს სიტუაციაში, სადაც ვაჭრობას აქვს
ალტერნატივა. ასე რომ ისეთი სტრატეგიის შერჩევა რომელსაც უნივერსალობის პრეტენზია ექნება საკმაოდ
რთულ ამოცანას წარმოადგენს.
კვლევის შედეგები მხარს უჭერდა პოზიტიური ათვლის სისტემის უპირატესობას. სუბიექტები, რომლებიც
ინსტრუქტირებულნი იყვნენ მიეღოთ პოზიტიური ათვლის სისტემა, აკეთებდნენ მეტ დათმობებს ოპონენტების
მიმართ, უმრავლეს საკითხს წყვეტდნენ დისკუსიის შედეგად და აღწევდნენ პრობლემის მოგვარებას, რომელიც
უფრო სასარგებლო იყო კომპანიისათვის. Eერთი სიტყვით, აღმოჩნდა, რომ ათვლის სისტემის პერსპექტივა
ზოგჯერ შეიძლება უფრო მნიშვნელოვანი იყოს საბოლოო მიღწევის თვალსაზრისით ვიდრე ჩართული
ობიექტური ფაქტორები, ე.ი. მანერა, რომელსაც ინდივიდი იყენებს ვაჭრობის სიტუაციაში შეიძლება საკმაოდ
კრიტიკული იყოს. კვლევის ავტორების აზრით ნეგოციატორების გავარჯიშება ათვლის სისტემის ეფექტის
გაცნობიერებაში, საკმაოდ გაზრდის მათი ეფექტურობის მრავალ კონტექსტში და მისცემს მათ მნიშვნელოვან
სტრატეგიულ უპირატესობას ოპონენტებთან ურთიერთობაში.
მოლაპარაკებაზე.
ესამე და რამდენადმე მოულოდნელი Fაქტორი აღმოჩნდა ის, რომ მოლაპარაკება უფრო წარმატებითია
როცა ნეგოციატორი არ არის ძალიან ოპტიმისტურად განწყობილი შედეგებზე. ე.ი. როცა ნეგოციატორი არ
არის ძალიან ოპტიმისტური იმაზე, რომ შანსი მიღწეული იქნება შეთანხმება დიდია. ხშირად მოლაპარაკებას
უდგებიან გადაჭარბებული მოლოდინით შესაძლებლობებზე გამოიწვიონ ოპონენტები მიიღონ მათი
წინადადება. Aამის გამო ისინი ხშირად თავს იკავებენ დათმობისაგან და საბოლოო ჯამში ხელს უშლიან
მოლაპარაკების მთლიან პროცესს. ამიტომ მიაჩნიათ, რომ ნეგოციატორის გავარჯიშება აიცილოს ასეთი
ზედმეტი დარწმუნებულობა შეიძლება სასარგებლო იყოს.
მდენად, როგორც ვხედავთ მოლაპარაკება საკმაოდ რთული პროცესია. არ არსებობს მარტივი პასუხი იმაზე
თუ როგორ მივაღწიოთ წარმატებას ამ პროცესში.
Aალტერნატიული ტაქტიკები ინტერპერსონალური
კონფლიქტების გადასაწყვეტად
როცა მოლაპარაკება წარმატებითია, გასაგებია, რომ მას მოაქვს სასიკეთო შედეგები. ორივე მხარისათვის
მისაღები გადაწყვეტა მიღწეულია და კონფლიქტი მოხსნილია, მაგრამ სამწუხაროდ მოლაპარაკება ხშირად
მარცხით მთავრდება. მიუხედავათ ძალისხმევისა და დიდი სურვილისა, მხარეები შეიძლება გამოუვალ
სიტუაციაში აღმოჩნდნენ და ვერ შეძლონ მისაღები კომპრომისის მიღწევა. შედეგად, ჩხუბი, ტრაგიკული ომები,
მტკივნეული პიროვნული ინტრიგები გრძელდება თავისი სავალალო შედეგებით. დგება საკითხი
ალტერნატიული გზების ძიების შესახებ, რომელიც აგვაცილებს ამ სავალალო შედეგებს. ერთი სიტყვით
დგება საკითხი კონფლიქტების მოგვარების ალტერნატიული გზების შესახებ. მიუთითებენ რამოდენიმე
ტაქტიკაზე, რომელსაც შეუძლია დისკუსიის სწორ გზაზე დაყენება,შეცვალოს კონფლიქტის მიმდინარეობა.
Mმათ შორის განსაკუთრებით გამოყოფენ ე.წ. კონფლიქტის მოგვარების სტრატეგიას და მესამე მხარის
ჩართვას.
დგება საკითხი როგორ შეიძლება ასეთი გადაწყვეტის მიღწევა, განსაკუთრებით მას შემდეგ რაც
მოლაპარაკება ჩიხშია შესული? PრუიტDდა მისი კოლეგების აზრით ეს შესაძლებელია იმ შემთხვევაში, როცა
ორივე მხარე მიიღებს პრობლემის გადაწყვეტის ორიენტაციას. ეს იმას ნიშნავს, რომ მოლაპარაკების ორივე
მხარე გაცვლას განიხილავს არა როგორც ,,მოგება-წაგებას,” ე.ი. არა როგორც სიტუაციას, სადაც ან უნდა
დაამარცხო ან უნდა დამარცხდე, არამედ როგორც პრობლემის გადაწყვეტას, რომლის მიზანი იქნება
გამოიძებნოს ორივე მხარისთვის მისაღები შეთანხმება. პრუიტის აზრითპ რობლემის გადაწყვეტის ორიენტაცია
ნეგოციაციის ორივე მხარეს აიძულებს განახორციელონ ინფორმაციის ღია გაცვლა, იყვნენ ფლიქსიურები,
წავიდნენ დათმობაზე როცა ეს მისაღები ჩანს. ვარაუდობს, რომ ეს ხელს შეუწყობს ნეგოციაციას მრავალი
გზით და ამზადებს ნიადაგს ინტეგრაციული გადაწყვეტილების მისაღწევად. პრობლემის გადაწყვეტის
ორიენტაციის მიღება, მხარეებისთვის განსაკუთრებით გაადვილებულია, როცა ასეთი მიდგომით
შემოთავაზებული შესაძლებელი სიკეთე მეტნაკლებად თვალსაჩინოა.
Mმესამე მხარის ჩართვა. Eეს ტექნიკა შეიძლება ეფექტური იყოს განსაკუთრებით ძნელი კონფლიქტური
სიტუაციის გადასაწყვეტადი და გულიუსხმობს ნეგოციაციაში მესამე მონაწილის შემოყვანას. მესამე მხარეს
შეიძლება Hქონდეს უბრალოდ შუამავლის ფორმა, სადაც გარე აგენტი მოდავე მხარეებს სთავაზობს გარკვეულ
წინადადებას და მხარეებს შეუძლიათ მიიღონ ან უარყონ მისი წინადადება. Gგანსხვავებული ფორმა შეიძლება
იყოს არბიტრაჟი-სადაც მოდავე მხარეები წინასწარ
როგორც შუამავალი ისე არბიტრაჟი ფართოდაა გამოყენებული როცა ოპოზიციურ მხარეებს შორის უშუალო
მოლაპარაკება მარცხს განიცდის, და მესამე მხარის ჩართვა ხშირად საკმაოდ ეფექტურია. ცხადია, მესამე
მხარის შემოყვანა მოლაპარაკებაში უფრო ეფექტური შეიძლება იყოს გარკვეულ პირობებში:
1) შუამავალი უფრო ეფექტური იქნება, თუ მას გარკვეული კონტროლის შესაძლებლობა ექნება დესპუტის
შედეგებზე, ვიდრე როცა ის მოკლებულია ასეთ გავლენას.
სოციალურ ურთიერთობაში, გაცვლას ხშირად თან ახლავს არასამართლიანობის განცდა. ხშირად სოციალურ
გაცვლას თან ახლავს გრძნობა, რომ გვატყუებენ, რომ ვიღებთ ნაკლებს ვიდრე ვიმსახურებთ. ხშირად ვასკვნით,
რომ გავცემთ მეტს ვიდრე ვიღებთ. ნაკლებ ჯილდოს, აღიარებას ან საფასურს ვიღებთ გარკვეული
შრომისათვის ვიდრე ვიმსახურებთ. ზოგჯერ არასამართლიანობის გრძნობა შეიძლება მოდიოდეს რწმენიდან,
რომ ფაქტიურად ვიღებთ მეტს ვიდრე უნდა მივიღოთ, რომ ვიღებთ არასამართლიან უპირატესობას.
მეორე, ამასთან დაკავშირებული ტიპი გადახრისა ეხება იმ ფაქტს, რომ ადამიანებს აქვთ ტენდენცია უფრო
სენსიტიურები იყვნენ უსამართლობის მიმართ როცა საქმე ეხება ,,ნაკლები გადახდის,, არა სამართლიანობას
ვიდრე, როცა ის ეხება ,,გადაფასების,, არასამართლიანობას. Aღმოჩნდა, რომ იმაზე ოდნავ ნაკლების მიღებაც
კი ვიდრე მიგვაჩნია რომ ვიმსახურებდით,იწვევს არასამართლიანობის საკმაოდ ძლიერ გრძნობას. მაშინ როცა
მნიშვნელოვნად მეტის მიღება ვიდრე მოველოდით, მცირე გავლენას ახდენს ჩვენზე. მოულოდნელ სიკეთეს
ვიღებთ როგორც ბუნებრივ მოვლენას.
არასამართლიანობის აღქმის ორივე ტიპის აღქმის ზღურბლი დამოკიდებულია იმაზე ოპონენტი არის
ინდივიდი თუ იმპერსონალური ორგანიზაცია. Aღმოჩნდა, რომ ნაკლებად გადახდის არასამართლიანობისადმი
ადამიანები უფრო ტოლერანტულები არიან როცა ოპონენტი ინდივიდია, ვიდრე როცა ის ორგანიზაციაა.
დაMინდივიდები უფრო მწვავედ რეაგირებენ როცა მათ მოტყუებას ცდილობს ორგანიზაცია და არა ინდივიდი.
Aამის საწინააღმდეგოდ, ადამიანები უფრო ტოლერა- ნტულები არიან ზედმეტი გადახდის
არასამართლიანობისადმი როცა ოპონენტია ორგანიზაცია და არა ინდივიდი (Gრეენბერდ, 1986).
სამართლიანობა ჩანს, რომ არის სოციალური გაცვლის შეფასების მნიშვნელოვანი წესი, მაგრამ ის არ არის
ერთადერთი. Aარის სიტუაციები, სადაც გამოიყენება თანასწორობის პრინციპი და შედარებითი მოთხოვნების
პრინციპი.
თანასწორობის წესი გამოიყენება აგრეთვე სიტუაციაში როცა ინდივიდებმა უნდა იმუშაონ ერთად, სადაც
სამართლიანობის წესის დაცვა შეიძლება დამარღვეველი აღმოჩნდეს. Eსისიტუაცია, როდესაც ურთიერთობაში
ჩართული ინდივიდები გრძნობენ, რომ სარგებლის შეჯერება შეტანილ წვლილთან, მთელი სიზუსტის დაცვით,
პრობლემებს უფრო აურდაურევს ვიდრე გადაწყვეტს ამას. შედეგად არჩევენ მოხდეს სარგებლის თანაბარი
განაწილება.
არდა ამისა, თანაბარი განაწილების წესს არჩევენ სიტუაციაში, როცა ურთიერთობაში ჩართულ ინდივიდებს
სურთ Hქონდეთ კარგი ურთიერთობა ერთმანეთთან, ერთმანეთში კარგი შთაბეჭდილებები დატოვონ.
გარდა ამისა, აღმოჩნდა, რომ ორივე ქვეყნის სუბიექტები ავლენდნენ ტენდენციას უპირატესობა მიენიჭებინათ
საჭიროებისათვის, როცა საქმე ხელფასის შემცირებას ეხებოდა, ვიდრე როცა საქმე ეხებოდა პრემიის
განაწილებას
Eელლიოტტ & Mეეკერ (1986) სუბიექტს სთხოვეს გაენაწილებინათ 1000 დოლარი ხუთ ინდივიდს შორის,
რომლებიც კვლევით პროექტზე მუშაობდნენ ერთად. სანამ მოახდენდნენ განაწილებას, სუბიექტები
იღებდნენ ინფორმაციას თითოეული წევრის სამუშაოში შეფარდებითი წვლილისა და მათი ფინანსური
საჭიროების შესახებ. Oოთხ მათგანს მოცემულ ორივე განზომილებაში დაახლოებით თანაბარი მონაცემები
Hქონდა. ხოლო მეხუთეს ორივე ამ განზომილებაში Hქონდა ან საკმაოდ მაღალი ან დაბალი დონის მონაცემები
ვიდრე სხვებს. შედეგები აჩვენებდა, რომ სუბიექტები თანხის განაწილებისას მხედველობაში იღებდნენ ორივე
განზომილებას. ე.ი. იყენებდნენ როგორც სამართლიანობის ისე საჭიროების წესებს.
(1) ცვლილებები საერთო საქმეში შეტანილ წვლილში. ინდივიდები, რომლებიც ასკვნიან, რომ
არასამართლიანად არიან შეფასებულნი, ხშირად ცდილობენ მოუარონ ამ უსიამოვნო გრძნობას თავიანთი
წვლილის შეცვლით. თუ მათ სწამთ, რომ ღებულობენ ნაკლებს ვიდრე იმსახურებენ, შეუძლიათ შეამიცრონ
თავიანთი წვლილი საერთო საქმეში. მაგ. თუ ფიქრობს, რომ ნაკლებს უხდიან ვიდრე იმსახურებს, მას შეუძლია
შეამციროს ძალისხმევა, მივიდეს გვიან და წავიდეს ადრე, არ აიღოს პასუხისმგებლობა საქმეზე რომელიც მას
არ ეხება და ა.შ. რომ ადამიანები ასე აკეთებენ დაადასტურა მთელმა რიგმა გამოკვლევებმა.
ასევე, თუ ინდივიდი თვლის, რომ ის იღებს იმაზე მეტს ვიდრე იმსახურებს, მან შეიძლება გაზარდოს მისი
წვლილი საერთო საქმეში, დაიწყოს გულმოდგინე შრომა, გამოიჩინოს მეტი ძალისხმევა და ა.შ.
მეორე მხრივ, ინდივიდი, რომელიც თვლის რომ იღებს მეტს ვიდრე მიაჩნია რომ სამართლიანია, ზოგჯერ
ცდილობს შეამციროს საერთო სიკეთეში თავისი წილი. აქ ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ ეს ხდება ზოგჯერ,
რადგან როგორც ადრე აღვნიშნეთ ადამიანების უმრავლესობა ჩანს, რომ ნაკლებად სენსიტიურნი არიან
ზედმეტი გადახდისადმი, ვიდრე ნაკლები გადახდისადმი. ამიტომ მრავალ შემთხვევაში ასეთი სიტუაციის
რეგულირების საკითხი იშვიათად Dგება.
(3) ურთიერთობიდან გასვლა. Aანუ როგორც მას უწოდებენ ეფექტური მაგრამ მკაცრი გადაწყვეტა. Aდამიანები,
როცა განიცდიან არასამართლიანობას ზოგჯერ მიმართავენ ამ სტრატეგიას. ისინი უბრალოდ გადიან
არასამართლიანი ურთიერთობიდან. მაგ. თუ გრძნობს არასამართლიანობას ეძებს ახალ სამუშაოს, ან კიდევ,
თუ გრძნობს რომ მეტს ან ნაკლებს გასცემს მეგობართან ურთიერთობაში ჩნდება ამ ურთიერთობის გაწყვეტის
ტენდენცია. ამიტომ ჩათვლილია, რომ სამართლიანობის მოვლის ასეთი სტრატეგია არის ეფექტური, მაგრამ
მკაცრია. შესაბამისად, ამას ადგილი აქვს მხოლოდ იმ შემთხვევაში როცა არასამართლიანობის განცდა არის
გამოკვეთილი და ხანგრძლივი.
(4) ფსიქოლოგიური სტრატეგია. Eესაა სტრატეგია, როცა ინდივიდი ცდილობს შეცვალოს არა გაცვლის
ფაქტიური პირობები, არამედ ცვლის რწმენას ან პერცეფციას არასამართლიანობისა. ე.ი. ინდივიდი, რომელიც
თვლის რომ იღებს ნაკლებს, ზოგჯერ ახდენს რაციონალიზაციას, ის არწმუნებს თავისთავს, რომ ინდივიდი
რომელიც მასზე მეტს იღებს, ფაქტიურად იმსახურებს ამას, რომ ბოლოს და ბოლოს თვითონ არც თუ ისე
ბრწყინვალე პარტნიორია, არც თუ ისე ტალანტურია და ა.შ. და ამიტომ იღებს იმას რასაც იმსახურებს.
კვლევები აჩვენებენ, რომ არასამართლიანობის მოვლის ასეთ სტრატეგიას უფრო დაბალი თვითშეფასებისკენ
მიდრეკილი ადამიანები ირჩევენ.