7 - Χασιώτης Ιωάννης - Νο18

Αψηφώντας τη γεωγραφία:
Έλληνες στις υπερπόντιες κτήσεις της Ισπανίας

(16ος-17ος αι.)
Ιωάννης Κ. Χασιώτης
Οµότιµος Καθηγητής, Νεότ. Ιστορίας,
Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης
Περίληψη
Στόχος της µελέτης είναι η ανασύνθεση της ελληνικής συµµετοχής στην πρώτη φάση των
ισπανικών εξερευνήσεων, κατακτήσεων και εποικισµών στον Νέο Κόσµο και τις Φιλιππίνες.
Παρά τον αποσπασµατικό χαρακτήρα των διαθέσιµων πληροφοριών (διάσπαρτων των
περισσότερων και ασύνδετων µεταξύ τους), ο συγγραφέας, λαµβάνοντας υπόψη και τους
αρνητικούς γεωγραφικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς παράγοντες της εποχής, εκτιµά ως
αξιοσηµείωτη την ελληνική παρουσία στις υπερπόντιτς κτήσεις της Ισπανίας, ιδιαίτερα σε ό,τι
αφορά και την ιστορία της νεοελληνικής Διασποράς και τις ελληνο-ισπανικές σχέσεις. Η µελέτη
στηρίζεται σε δεδοµένα της προγενέστερης ιστοριογραφίας, στα ισπανικά χρονικά τής εποχής,
στις πολύτοµες εκδεδοµένες συλλογές εγγράφων και, ως ένα βαθµό, και σε ανέκδοτες πηγές
(τώρα διαθέσιµες και σε ηλεκτρονική µορφή στη σχετική “πύλη” των ισπανικών αρχείων,
ιδιαίτερα των Γενικών Αρχείων των Ινδιών της Σεβίλλης, ένα µέρος των οποίων καταγράφεται
στις σηµειώσεις).
Λέξεις κλειδιά:
Γεωγραφικές εξερευνήσεις, Έλληνες ναυτικοί, εξερευνητές, κονκισταδόρες και έποικοι στην
ισπανική Αµερική και τις Φιλιππίνες, Νεοελληνική Διασπορά, ελληνο-ισπανικές σχέσεις.
Abstract
The objective of this study is to reconstruct the Greek participation during the first phase of the
Spanish exploration, conquest and colonization of the New World and the Philippines.
Despite the fragmentation of the disponible information (in most of the cases disperse and
unconnected), the author, taking into account the negative geographical, political and social
factors at the time, asseses the Greek presence in the ultramarine territories of Spain as
remarkable, for both the history of Modern Greek Diaspora and the Greek-Spanish relations, as
well. The study is based on data supplied by the preceding historiography, οn the Spanish
chronicles of XVI-XVII centuries, the voluminous published documentary collections, and, to
some extent, οn unprinted sources (now disponible in electronic form in the Portal de Archivos
Españoles, in particular, of the General Archives of Indies at Seville, a part of which is listed in
the footnotes).
Keywords: Geographical explorations, Greek seafarers, explorators, conquistadors and

settlers in Spanish America and the Philippines, Modern Greek Diaspora, Greek-Spanish
relations.
Χασιώτης Ι., Ιστορικογεωγραφικά / Historicogeographica τ. 18 (2019) 94
Το κεφάλαιο της ιστορίας της πρώιµης νεοελληνικής Διασποράς, που

υπογραµµίζει την εξουδετέρωση του σοβαρού εµποδίου της γεωγραφίας, το
προσφέρει µάλλον η εντυπωσιακή –πλην ελάχιστα γνωστή– παρουσία και
δράση Ελλήνων ναυτικών, στρατιωτικών και εµπόρων στις υπερπόντιες
εξερευνήσεις και εκστρατείες της Ισπανίας. Η καταφυγή πολλών Ελλήνων (πολύ
περισσότερων από όσο νοµίζεται γενικά) στις ισπανικές κτήσεις τής Ευρώπης
είχε αρχίσει αρκετά πρώιµα, πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Οι
καταγραµµένες περιπτώσεις συνδέονται µε άτοµα ποικίλων κοινωνικών οµάδων
(πρόσφυγες, στρατιωτικούς, κληρικούς, ναυτικούς, τυχοδιώκτες, µετανάστες
κλπ.), που αναζητούσαν στη χριστιανική Δύση καταφύγιο, οικονοµικές
απολαβές και γενικά καλύτερους όρους διαβίωσης και επαγγελµατικής
σταδιοδροµίας 1 . Η πλειονότητα βέβαια παρέµενε στην ισπανοκρατούµενη
Σικελία και Νεάπολη και διοχετευόταν είτε στα µεγάλα κτήµατα των τοπικών
βαρόνων είτε –συχνότερα– στη στρατιωτική υπηρεσία των Ισπανών
αντιβασιλέων2.
Η συµµετοχή των Ελλήνων στις στρατιωτικές και ναυτικές δυνάµεις της

ισπανικής µοναρχίας στην Κάτω Ιταλία αποτέλεσε το πρώτο βήµα στην
παραπέρα µετακίνησή τους προς την ιβηρική χερσόνησο, η οποία µε τη σειρά
της χρησίµευσε ως εφαλτήριο για τη διαπεραίωσή τους στις υπερπόντιες
κτήσεις (Ultramar). Η ελληνική παρουσία στη µεγάλη εκείνη «εποποιΐα» (µε τα
πολλά βίαια και αιµατηρά επεισόδια, που συχνά κατέληγαν στην καταστροφή ή
και τον αφανισµό πανάρχαιων πληθυσµών τής αµερικανικής ηπείρου)
καταγράφτηκε σε αρκετές πηγές3. Επισηµάνθηκε µάλιστα ήδη στο δεύτερο και
τρίτο ταξίδι (1493 και 1498) του Χριστοφόρου Κολόµβου (1451-1506)4, αλλά θα
γίνει πολυαριθµότερη και σαφέστερη µετά το πέρασµα στον 16ο αιώνα. Στην
παρούσα εργασία δεν είναι δυνατόν να προσεγγιστεί αναλυτικά το τεράστιο
(χρονικά και γεωγραφικά) αυτό θέµα 5 . Συνεπώς η βασική φιλοδοξία του
1
Για µια σύνοψη της ιστορίας των ελληνοϊσπανικών σχέσεων από το τέλος του Μεσαίωνα ως
2
Βλ. τις σχετικά πιο πρόσφατες από τις εργασίες που έχω αφιερώσει στο θέµα αυτό:
«Πολιτισµική όσµωση και εθνολογική µετάλλαξη: Οι ‘italo-greci’ και οι ‘italo-albanesi’ της Κάτω
Ιταλίας», Ίστωρ, 15 (2009), 65-90, και «Las emigraciones griegas a la Italia meridional en los
siglos XVI y XVII y su documentación simanquina», Hacer historia desde Simancas. Homenaje
a José Luis Rodríguez de Diego, επιµ. Alberto Marcos Martín, Βαλιαδολίδ, Junta de Castilla y
León/Univ. de Valladolid, 2011, σ. 427-438.
3
Πρβλ. Χασιώτης, Σχέσεις, σ. 26 κ.ε.
4
Juan Gil Fernández, «Marineros griegos en las naves de Cristóbal Colón», Erytheia, 28
(2997) 127-138, όπου αρχειακές µαρτυρίες για τους αδελφούς Juan και Pedro, «griegos de
Curcos» (από τον Κώρυκο της Κιλικίας;). Ο Juan είναι ο «marinero Johan Griego» (άσχετα αν
προσδιορίζεται ως κάτοικος της Γένοβας: «vecino de Génova»), που καταγράφει στο δεύτερο
ταξίδι του Κολόµβου ο Martín Fernández de Navarrete, Colección de los viages y
descubrimientos que hicieron por mar los Españoles desde fines del siglo XV, τόµ. 2, Μαδρίτη,
Imprenta Real, 1825, σ. 148. Σε νεότερη έρευνά του ο Juan Fernández Gil, «Griegos en aguas
del Pacífico», Erytheia, 29 (2008), 51-52, προσθέτει έναν ακόµα Έλληνα ναυτικό στο δεύτερο
ταξίδι του Κολάµβου, τον Λουκά (Lucas de Greçia, grumete). Η M(arí)a Montserrat León
Guerrero, «Pasajeros del segundo viaje de Cristóbal Colón», Revista de Estudios Colombinos,
3 (2007), 49, καταγράφει τον Juan Griego ως «genovés», αλλά δίνει και το άλλο όνοµα του
Λουκά («Gregorio, Lucás, grumete de La Pinta»).
5
Ο Χρήστος Δ. Λάζος, Έλληνες στην ανακάλυψη και εξερεύνηση της Αµερικής, Αθήνα, Αίολος,
1990, έκανε γνωστά στο ελληνικό κοινό αρκετά στοιχεία της σχετικής βιβλιογραφίας, ο
Αναστάσιος Μ. Τάµης, Οι Έλληνες της Λατινικής Αµερικής, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2006,
κάλυψε κυρίως τη σύγχρονη εποχή, και ο Χαράλαµπος Κόρακας, Πέτρος ο Κρητικός και η
συντάκτη της είναι να προσφέρει σε άλλους ερευνητές την αφετηρία –

τουλάχιστον µε τις ονοµατολογικές, αρχειακές και βιβλιογραφικές καταγραφές–
για µελλοντικές, συστηµατικότερες µελέτες6.
Οι διαθέσιµες µαρτυρίες για την προέλευση των περισσότερων Ελλήνων που

πέρασαν στις υπερπόντιες κτήσεις της Ισπανίας (pasajeros a Indias)
συνδέονται µε τη Χίο, τις Κυκλάδες, τη Ρόδο, την Κρήτη, την Κύπρο, το
Ναύπλιο, τη Ζάκυνθο, την Κεφαλληνία και την Κέρκυρα. Το γεγονός ότι
προέρχονταν από φραγκοκρατούµενες νησιωτικές ή παράλιες περιοχές
διευκόλυνε την εξοικείωσή τους µε τους «δυτικούς» κοινωνικούς και κρατικούς
µηχανισµούς 7 . Πάντως στις σχετικές πηγές σπάνια σηµειώνεται η γενέτειρά
τους: κατά κανόνα αναφέρονται λακωνικά µόνο το βαφτιστικό τους όνοµα και ο
«εθνικός» τους προσδιορισµός (Antón Griego, Constantín Griego, Jorge
Griego, Jorge Martín Griego, Juan Griego, Luis Griego, Manuel Griego, Marcos
Griego, Miguel Griego, κ.λ.π.)· και σε ελάχιστες περιπτώσεις δίνονται και
κάποια οικογενειακά στοιχεία, επώνυµα και προέλευση (Teodoro Candioti,
Miguel Cavali, Nicolás Columbo, griego de nación, Juan Andrea Curmullisi,
Miguel de Rodas, natural de la ciudad de Rodas, Miguel Sáncez de Rodas,
natural de la ciudad de Rodas, Nicolás de Rodas, natural de Candía, hijo de
Francisco Benbard Fracaçi [Βερνάρδος Φραγκάκης] y de María Abramo
[Αβράµου], Nicolás de Candía, hijo de Marcos Longo [σηµ. Λογκάκης] y de
Sofía de Nacía [από τη Νάξο], Pedro Lucás, Manuel griego, hijo de Miguel
Mabriano [Μαυριανός] y de Soria Aradil Lopuda [Σοφία Αργυροπούλα;],
Alejandro Mavrochéfalo, κ.α.). Ορισµένες µάλιστα καταγραφές είναι σε
λανθασµένη ή και δυσξύβλητη απόδοση, όπως π.χ. στην οικογένεια του Martín
de Candía Protaedo (παραφθορά του «Πρωτέκδικος» ή του «Πρωτόδικος»;)8.
κατάκτηση του Περού, Αθήνα, Αίολος, 2013, εστίασε την έρευνά του στον πιο διάσηµο Έλληνα
«conquistador» του 16ου αιώνα. Πρβλ. και την εκλαϊκευτική σύνοψη του Γιώργου Ρούβαλη, «Οι
Έλληνες στη Λατινική Αµερική», Ιστορία εικονογραφηµένη, αριθ. 510 (Δεκ. 2010), σ. 40-47.
6
Πολλές δυνατότητες στον ενηµερωµένο ερευνητή προσφέρει η σχετικά πρόσφατη
ψηφιοποίηση µεγάλου µέρους των αρχειακών πηγών της Ισπανίας, ιδιαίτερα του Archivo
General de Indias της Σεβίλλης (στο εξής: AGI). Οι αρχειοθετήσεις της υιοθετούνται και στις
παραποµπές της εργασίας αυτής.
7
Πρβλ. I. K. Χασιώτης, «Eιδήσεις για Πατρινούς φυγάδες στην Kάτω Iταλία κατά τον IΣT΄ και ΙΖ΄
αιώνα”, Tόµος τιµητικός K. N. Tριανταφύλλου, τόµ. 1, Πάτρα, χ.ε., 1990, σ. 305 και σηµ. 27,
307-309, 311-314, και του ίδιου, Πηγές της κυπριακής ιστορίας από το ισπανικό αρχείο
Simancas: Aπό τη µικροϊστορία της κυπριακής Διασποράς κατά τον IΣT΄ και IZ΄ αιώνα,
Λευκωσία, Kέντρο Eπιστηµονικών Eρευνών, 2000, σ. 53, 56, 64, 66, 69, 70, 77, 79, 82, 85, 97,
100, 104, 108, 112, 119, 125, 130, 179, και Juan Gil Fernández, «Griegos en Sevilla (siglo
XVI). Documentación de protocolos», Erytheia, 25 (2004), 143 κ.ε. Ενδιαφέρουσα και
µεµονωµένη είναι και η περίπτωση του «Sebastian de la Cruz, griego, natural del imperio de
Trapizonda», που συναντώ στις αρχές του 17ου αιώνα στο Περού: José Toribio Medina,
Historia del Tribunal del Santo Oficio de la Inquisición de Lima, 1569-1820, τόµ. 1, Σαντιάγο
Χιλής, Impr. Gutenberg, 1887, σ. 100· πρβλ. Hernan G. H. Taboada, Extrañas presencias en
nuestra América, Πόλη του Μεξικού, Univ. Nacional Autónoma de México, 2017, σ. 120 σηµ.
131. Σε Ισπανούς που, αφού πολέµησαν στην Ελλάδα, πέρασαν στις υπερπόντιες κτήσεις,
αναφέρεται ο Juan Gil, «‘Levantes’ [sic] en las islas de Poniente», Χάρις διδασκαλίας.
Homenaje a Luis Gil, επιµ. Rosa M. Aguilar - Mercédes López Salvá - Ignacio Rodríguez
Alfageme, Μαδρίτη, Editorial Complutense, 1994, σ. 671-681.
8
Οι βιβλιογραφικές και αρχειακές παραποµπές για µερικά από τα ονοµατεπώνυµα αυτά
δίνονται στις επόµενες σηµειώσεις. Πρβλ. Francisco Asís de Icaza, Conquistadores y
pobladores de Nueva España, τόµ. 1, Μαδρίτη, El Adelantado de Segovia, 1923, τόµ. 1, σ. 64
Ορισµένοι επίσης εµφανίζονται µε αµφίβολης µορφής και προέλευσης επώνυµα

(π.χ. Nicolás Ban, alias Constantino, griego, Polo Conla [sic], natural de
Chafalonia) και –συνηθέστερα– µε ισπανικά βαφτιστικά και επώνυµα (Alonso
Martín, Antonio Acosta Arévalo, Diego de Candía, Jorge Catalán, Sebastian de
la Cruz, Andrés Díaz, Miguel Díaz, Diego Fernández, Jorge Gijón, Juan García,
Benito Nicolao, Luis Sánchez, Nicolás de la Torre κ.ά.) είτε εξαιτίας της κακής
απόδοσής τους από τους συντάκτες των σχετικών εγγράφων (ή και των
µεταγραφέων που τα εξέδωσαν) είτε και των δεσµών των ίδιων µε
ισπανόφωνες οικογένειες και γενικότερα µε το ισπανικό περιβάλλον· και µόνο το
συνοδευτικό τοπωνυµικό (π.χ. de Candía, de Chipre, de Constantinopla, de
Nápoles [de Romanía/Ναύπλιο], de Quío (Xio), de Rodas, de Zante, de
Trapizonda κλπ.) ή το «griego» µας επιτρέπουν να τους συµπεριλάβουµε µε
σχετική ασφάλεια στους Έλληνες 9 . Ας σηµειωθεί επίσης ότι ο εθνικός και
(αριθ. 110), τόµ. 2 (1923), σ. 232-233 (αριθ. 1086), και Χασιώτης, Σχέσεις, σ. 30-32. Δεν ξέρω
αν θα πρέπει να συσχετιστεί η οικογένεια του Martín de Candía Protaedo µε τον Martín de
Candia, που τον συναντώ στους πρώτους εποικιστές (pobladores) της πόλης La Imperial (σηµ.
Carahue): Diego de Rosales, Historia general de el Reyno de Chile, Βαλπαραΐσο, Impr. del
Mercurio, 1877, σ. 460, και J. T. Medina, Colección de documentos inéditos para la historia de
Chile, desde el viaje de Magallanes hasta la batalla de Maipo (1518-1848), τόµ. 14, Σαντιάγο
Χιλής, Impr. Ercilla, 1898, σ. 11, 46-48, 73 (1558). Για τον Μαυροκέφαλο (1532;-1617) και τη
δράση του στην Κ. Ιταλία, στις αµερικανικές κτήσεις της Ισπανίας και τις Φιλιππίνες: Χασιώτης,
«Ειδήσεις για Πατρινούς», σ. 304-306, 318-319. Πρβλ. AGI, Indiferente, 527, L.1, φφ. 269v-
270r (ES.41091.AGI/23.15.527, έγγρ. του 1602), και την πιο κάτω σηµ. 21. Τα στοιχεία τού
«Nicolás de Candia Longo» στο AGI, Contratación, 486, N.2, R.11 (ES.41091.AGI/10.5.11.387,
έγγρ. του 1592).
9
Πρβλ. María Encarnación Rodríguez Vicente, «Los extranjeros y el mar en el Peru (fines del
siglo xvi y comienzos del xvii)», Las rutas del Atlántico. Trabajos del Noveno Coloquio
Internacional de Historia Marítima, Σεβίλλη, Univ. de Sevilla, 1969, σ. 666 (Griegos).
Eνηµερωµένο στην ισπανόφωνη βιβλιογραφία είναι το κεφάλαιο που αφιέρωσε στην
«παράξενη» ελληνική παρουσία στη ισπανική Αµερική ο Taboada, Extrañas presencias, σ. 89-
115. Το Xío αντί του Chio και Quío για τη νήσο Χίο είναι συνηθισµένο στις ισπανικές πηγές τής
εποχής: Islario general de todas las islas del mundo por Alonso de Santa Cruz, επιµ. Antonio
Blázquez, Μαδρίτη, Impr. Patronato Huérfanos de Intendencia e Intervención Militar, 1918, σ.
300-303. Ενδεικτικές ίσως για τις εναλλαγές ελληνικών και ισπανικών επωνύµων είναι οι
περιπτώσεις τριών κατοίκων της Χιλής στις αρχές του 17ου αιώνα: του Miguel Díaz («capitán
piloto, natural de la isla de Candía, hijo legítimo de Juan de Babacar [Βαµβακάρης?] i de María
Didias»), του Jorge Gijón (που αναφέρεται ως «hijo legítimo de Nicolás Griego i de Leonor
Griega», συζύγου τής María de Ampuero και πατέρα έξι παιδιών, από τα οποία το ένα
ονοµαζόταν Juan Griego, ενώ τα υπόλοιπα µε ισπανικά ονοµατεπώνυµα) και της María de
Rodas, «hija lejítima de Francesco Mateo de Loyola i de Juliana de Rodas»: Tomás Thayer
Ojeda, Santiago durante el siglo XVI. Constitución de la propiedad urbana y noticias biográficas
de sus primeros pobladores, Santiago de Chile, Impr. Cervantes, 1905, σ. 142, 163, 212· πρβλ.
του ίδιου, «Los conquistadores de Chile», Anales de la Universidad de Chile, 132 (1913), σ. 26,
379, 133 (1913), σ. 379. Η πρώιµη παρουσία των de Rodas (στρατιωτικών, εµπόρων και
κτηµατιών) στο Santiago de Nuevo Extremo (Σαντιάγο της Χιλής) καταγράφτηκε σε αρκετά
νοταριακά έγγραφα του 1559-1565: Álvaro Jara – Rolando Mellafe (επιµ.), Protocolos de los
escribanos de Santiago. Primeros fragmentos, 1559 y 1564-1566, Σαντιάγο Χιλής, Dirección de
Bibliotecas, Archivos y Museos, 1996, σ. 57-60, αριθ. 26, 78, αριθ. 40, 146-147, αριθ. 81, 128-
131, αριθ. 71, 149-150, αριθ. 83, 156, αριθ. 88, 176, αριθ. 100, 214, αριθ. 123, 228-229, αριθ.
135, 239-240, αριθ. 143, 240-242, αριθ. 144, 245-246, αριθ. 147, 252-253, αριθ. 150, 259-261,
αριθ. 155, 293-296, αριθ. 178 (Jorge de Rodas, mercader, και Pedro, Francisco και Joan/Juan
de Rodas), όπου και για τους επίσης Έλληνες «mercaderes» της ίδιας περιοχής (αλλά και του
Περού) Jorge Polo, «hijo legítimo de Polo Conla [sic: Κόλλας;], natural de Chafalonia, ques en
el reino de Grecia» (155-156, αριθ. 87, 239-242, αριθ. 143, 144, 242, αριθ. 145, 284-289, αριθ.
172, 173), και Nicolao/Nicolás/Niculás Griego και Pablos [sic] Márquez, su compañero (94-95,
τοπωνυµικός προσδιορισµός αποκτά, από τη δεύτερη τουλάχιστον γενιά, και

χαρακτήρα επωνύµου (όπως άλλωστε συνέβαινε και µε πλήθος ισπανικών
επωνύµων της εποχής µε τοπωνυµική προέλευση)10. Ειδικότερα επίσης για τον
προσδιορισµό «de Rodas» θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι δεν σηµαίνει πάντοτε
ότι οι αναφερόµενοι είναι Ροδίτες. Τα επώνυµα αρκετών Κρητικών (προφανώς
ροδιακής καταγωγής) της Σεβίλλης αποδίδονταν µε το «de Rodas», ενώ στην
Κρήτη και στη Βενετία µε τα Νταρόδης, Νταρόδος, Ρόδιος, Ροδίτης και
Ροδιτόπουλος11.
Οι τοµείς της δραστηριότητας των Ελλήνων στις υπερπόντιες χώρες ήταν
ποικίλοι: Οι περισσότεροι ήταν ναυτικοί που υπηρετούσαν ως κυβερνήτες,
λοστρόµοι, πλοηγοί (piloto), απλοί ναύτες και µούτσοι στις νηοποµπές που
συνέδεαν την Ισπανία µε τις αµερικανικές της κτήσεις (Carrera de Indias). Από
αυτούς µερικοί διακρίθηκαν και ως ναυπηγοί και δύτες. Στην πρώτη π.χ.
κατασκευή µπεργαντινιού στο Μεξικό αναφέρεται ότι πρωτοστάτησε ο Antonio
de Rodas 12 . Μεγάλη επίσης φήµη είχαν από νωρίς αποκτήσει οι Έλληνες
ναυτικοί για την ικανότητά τους στις καταδύσεις σε µεγάλο βάθος, ιδιαίτερα
χρήσιµες την εποχή εκείνη στην Ισπανία και στις «Ινδίες» για τη ανάκτηση
πολύτιµων αντικειµένων από τα συχνά ναυάγια των πλοίων που κινούνταν
φορτωµένα µε ασήµι και χρυσάφι από τα µεταλλεία των νέων κτήσεων στη
Σεβίλλη: Στα 1538 δυο µη κατανοµαζόµενοι Έλληνες εντυπωσίασαν τον βασιλιά
Κάρολο Α΄ και χιλιάδες θεατές του Τολέδου σε αλλεπάλληλες επιδείξεις
αριθ. 52, 103-104, αριθ. 56, 173-176, αριθ. 98, σ. 176-177, αριθ. 100, 352-354, αριθ. 215, 216,
362-364, αριθ. 222, 223, 406-407, αριθ. 253). Ας σηµειωθεί ότι ο Jorge Griego (†1566) του
Santiago de Nuevo Extremo, παρά το προσωνύµιο de Rodas, δήλωσε ότι ήταν Κεφαλονίτης
(natural de Cefalonia): Juan Guillermo Muñoz Correa, «Viñas en la traza de Santiago del Nuevo
Extremo y chacras colindantes (siglos XVI-XVII)», Revista de Historia Social y de las
Mentalidades, 1/10 (2006), 19, 49, όπου (6, 7, 38, 47) και για τους συµπατριώτες του «piloto
Nicolás de Xio» (Χίος), που χρησιµοποιούσε όµως και το επώνυµο/πατρώνυµο Pérez!), τον γιο
του Juan Pérez de Xio και τον Juan Martín de Candia. Μνεία των Polo, de Rodas και Nicolás
Griego, στου Τάµη, Οι Έλληνες, σ. 806-807. Άσχετοι µε τον Francisco de Rodas της Χιλής ήταν
οι δυο οµώνυµοι συγγενείς (ο ένας ναυτικός, ο άλλος κληρικός) Franciscos de Rodas, που
έζησαν την ίδια περίπου εποχή στο Popayán και το Trujillo (Περού): Ida Altman, Emigrants and
Society. Extremadura and America in the Sixteenth Century, Berkeley – Los Angeles, University
of California Press, 1989, σ. 261, 341 σηµ. 40.
10
Τα συχνότερα δείγµατα αφορούν, όπως θα δούµε πιο κάτω, τα (de) Candía και (de) Rodas,
αλλά και το Griego. Αυτό ισχύει και για τους καλλιτέχνες, όπως π.χ. τον Nicolás Greco/Griego,
γιο του Κρητικού κωδικογράφου Νικολάου Τουριανού (Nicolás de la Torre) και της Ana Sánchez
από τη Σεγκόβια: Gregorio de Andrés, «El pintor segoviano Nicolás Greco, hijo del cretense
Nicolás de la Torre, copista griego de Felipe II», Archivo español de arte, 40/160 (1967), 359-
360.
11
Φάνη Μαυροειδή, «Πρόσωπα και δραστηριότητες το β΄ µισό του 16ου αιώνα», Δωδώνη, 27
(1998), 131, αριθ. 655, 656· πρβλ. Βούλα Κόντη, «Τα εθνικά οικογενειακά ονόµατα στην Κρήτη
κατά τη βενετοκρατία (13ος-17ος αι.)», Σύµµεικτα (ΕΙΕ), 8 (1980), 219-223. Συνεπώς, επειδή
είναι αµφίβολη η ταύτιση µε τους βεβαιωµένους Ροδίτες (όπως π.χ. µε τον «Miguel de Rodas,
natural de la ciudad de Rodas»), αναφερόµαστε µε τη µορφή «de Rodas» σε όλα τα πρόσωπα
που φέρουν αυτή την επωνυµία.
12
C. Harvey Gardiner, Martín López, conquistador, citizen of Mexico, Lexington, Univ. of
Kentucky Press, 1958, σ. 27, 38, 75, όπου (103, 124, 143) αναφορά και στους Juan Griego
Girón και Andrés de Rodas. Πρβλ. και τις πιο κάτω σηµ. 22 και 41. Οι Ροδίτες βέβαια είχαν
µακροχρόνια ναυτική παράδοση σε ποικίλους τοµείς (ιδιαίτερα στη ναυπηγική) ήδη από τον
Μεσαίωνα: I. K. Hassiotis, «El Mediterráneo como puente entre los mundos griego e hispánico
(siglos XV-XVΙI)», Cuadernos del CEMYR (Centro de Estudios Medievales y Renacentistas), 15
Τενερίφη, 2007), σ. 27, 29-30, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.
κατάδυσης (µε καµπάνα) στον ποταµό Τάχο. Έναν χρόνο αργότερα ο Ισπανός
µονάρχης παραχώρησε στον Nicolás de Rodas (πιθανόν έναν από τους δυο
δύτες του Τολέδου) δεκαετή προνοµιακή χρήση των καταδυτικών του
ικανοτήτων (και των αντίστοιχων συσκευών του), αρχικά στον ποταµό
Γουαλδακιβίρ, από τη Σεβίλλη ως τις εκβολές του στο Σανλούκαρ (Sanlúcar de
Barrameda) και το Κάδιξ, και στη συνέχεια σε ολόκληρη την Ισπανία και τις
«Ινδίες»13. Στην παρουσία των Ελλήνων στο ισπανικό ναυτικό αποδίδεται και η
ονοµασία «gregüesco» (από το ιταλικό «grechesco») της περισκελίδας (της
πασίγνωστης στα ελληνικά νησιά ναυτικής βράκας), την οποία άρχισαν να
προτιµούν τα πληρώµατα που υπηρετούσαν στην «Carrera de Indias»14.
Μεγάλος ήταν και ο αριθµός των Ελλήνων που συµµετείχαν στις στρατιωτικές
επιχειρήσεις για την κατάκτηση νέων εδαφών (conquistadores), στην ίδρυση και
τον εποικισµό νεόκοπων πόλεων (fundadores και pobladores), αλλά και σε
οµάδες εθελοντών ενόπλων (huestes) και κάθε λογής κυνηγών της τύχης
(aventureros)15. Τους συναντούµε στις σηµαντικότερες χερσαίες και ναυτικές
εκστρατείες των Ισπανών και στους µετέπειτα εποικισµούς στις Αντίλλες, την
Κούβα, τη Νέα Ισπανία, τις κεντροαµερικανικές χώρες, τη Χιλή, το Περού και το
Ρίο ντε λα Πλάτα, τις Φιλιππίνες, τη Φλωρίδα, το Νέο Μεξικό, την Αριζόνα και
την Καλιφόρνια16. Πολλοί παρέµειναν στην ανωνυµία ή στον γενικό χαρακτηρι-
σµό «levantiscos» (που τότε αναφερόταν κυρίως στους «griegos», αλλά βέβαια
13
Οι βασιλικές αποφάσεις στο AGI, Indiferente, 1962, L.6/ES.41091.AGI/23.15.2029, ff.176r-
177, 179r-179v, όπου και η προνοµιακή χρήση από τον Nicolás de Rodas του δικού του
«artificio de buceo» και των προτάσεών του να τοποθετηθούν σηµαδούρες (boyas) στην «punta
del Diamante» του Κάδιξ. Το ζήτηµα της επίζηλης θέσης των δυτών στην Ισπανία της εποχής
εκείνης εξετάζει ο Diego Téllez Alarcia, «En la periferia de la marina: El buceo y rescate de
galeones naufragados en la monarquía de los Austrias», Guerra y sociedad en la monarquia
hispánica: Politica, estrategia y cultura en la Europa moderna (1500-1700), επιµ. Enrique
García Hernán - Davide Maffi, τόµ. 1, Μαδρίτη, Ed. del Laberinto, 2006, σ. 1044-1045. Στα
1604 ο Κύπριος Μανουήλ Λουτσής επικαλείται τις καταδυτικές του ικανότητες για να
προσληφθεί στο ναυτικό της Σικελίας (Χασιώτης, Πηγές της κυπριακής, σ. 97-100, αριθ. 18) και
στα 1616 έγινε ονοµαστός στο Σανλούκαρ ως επαγγελµατίας δύτης στην ανάσυρση ναυαγίων
«un griego analfabeto conocido como Jorge Griego» (Pablo E. Pérez-Mallaína, Spain’s Men of
the Sea. Daily Life on the Indies Fleets in the Sixteenth Century, µετάφρ. από τα ισπαν. Carla
Rahn Phillips, Βαλτιµόρη/Λονδίνο, The Johns Hopkins Univ. Press, 1998, σ. 87-88).
14
Pérez-Mallaína, Spain’s Men, σ. 152. Από τον 17ο αιώνα το «gregüesco», εµπλουτισµένο µε
πρόσθετες γερµανικές κυρίως επιρροές, πέρασε και στις ενδυµατολογικές προτιµήσεις τής
ισπανικής αριστοκρατίας
15
Πρβλ. τις παρατηρήσεις του Μόσχου Μορφακίδη στου Κόρακα, Πέτρος ο Κρητικός, σ. 11-16
(Πρόλογος). Ως αµαξάδες (carreteros) αναφέρονται στα 1565 στο Μεξικό οι Κρητικοί Marco
Antonio, natural de Candia (που είχε πεθάνει στο Κερέταρο) και οι εκτελεστές της διαθήκης και
συµπατριώτες του Cosme Griego και Teodor:
ES.41091.AGI/10.5.11.370//CONTRATACION,471,N.5,R.2 (Autos sobre bienes de difuntos).
16
Ονόµατα Ελλήνων ναυτικών και εποίκων (πέρα από όσα σηµειώνονται στις σηµειώσεις
αυτές) στα ευρετήρια και τα βιογραφικά σηµειώµατα των Icaza, ό.π., τόµ. 1, σ. 64, 126, τόµ. 2,
σ. 232-233, 323, Roa y Ursua, El Reyno de Chile, σ. 156-157, 211, Ernesto Schäfer, Índice de
la Colección de documentos inéditos de Indias, τόµ. 1, Μαδρίτη, CSIC, 1946, σ. 14, 22, 28, 73,
208, 218, 279, 492, 494, Peter Boyd-Bowman, Índice geobiográfico de más de 56 mil
pobladores de la América hispánica. I (1492-1519), β΄έκδ., τόµ. 1, Πόλη του Μεξικού, Fondo de
Cultura Económica, 1985, σ. 135, 174-175, 287 (δεν εντόπισα άλλους τόµους της σειράς).
Πρβλ. Λάζος, Έλληνες, σ. 25-29. Η αναφορά του Antonio de Remesal (1570-1619), Historia
general de las Indias Occidentales y particular de la Gobernación de Chiapa y Guatemala, β΄
έκδ., τόµ. 2, Γουατεµάλα, Impr. Nacional, 1932, σ. 513, στην παρουσία (στη δεκαετία του 1590)
στις Φιλιππίνες µεταξύ πολλών ξένων και «griegos, de dentro de Grecia, […] isleños de Creta»,
είναι τεκµηριωµένη (βλ. τις σηµ. 8, 21, 24-26, 70).
και σε πρόσωπα που προέρχονταν γενικά από την ανατολική Μεσόγειο)17. Η

πλειονότητα δεν κατάφερε να αναρριχηθεί στην ισπανική –και την ισπανο-
αµερικανική– κοινωνική ιεραρχία, προπάντων όταν δηµιουργούσε –
αναπόφευκτα– οικογένειες µε γυναίκες του τόπου της νέας εγκατάστασής τους
(indias) 18 . Ως µοναδική π.χ. περίπτωση προαγωγής σε «hidalgo» είναι η
καταγραµµένη απονοµή τού τίτλου αυτού (χαµηλού, οπωσδήποτε) στον Πέτρο
Κρητικό, στον οποίο επίσης ανατέθηκε στα 1534 η γενική διοίκηση του
πυροβολικού και η δηµαρχία (alcaldía) του Cuzco, της άλλοτε πρωτεύουσας
των Ίνκας19. Τον τίτλο του ιππότη του Santiago, µε δικό του οικόσηµο και ισόβια
µισθοδοσία είχε απονείµει ο Κάρολος Α΄ στον Ροδίτη «maestre» Miguel de
Rodas κατά την επίσηµη υποδοχή στο Βαλιαδολίδ τον Οκτώβριο του 1522 των
επιζώντων της αποστολής του Μαγελλάνου20. Οικόσηµο, τιµητική σπάθα, µι-
σθός 400 σκούδων και η διοίκηση ενός πλοίου (de un navio) δόθηκε τον
Ιανουάριο του 1594 στον Ζακυνθηνό Αλέξανδρο Μαυροκέφαλο (Alexandro
Chefalo, de nación griego) ως ανταµοιβή για τις υπηρεσίες του στην Carrera de
Indias και στην εδραίωση της ισπανικής κυριαρχίας στις Φιλιππίνες21. Μερικοί
κατέλαβαν ελάσσονος σηµασίας κρατικές θέσεις, κατά κανόνα ως σύµβουλοι
(regidores) σε τοπικές διοικήσεις µικρών πόλεων (cabildos)22. Αλλά και όταν δεν
κατείχαν δηµόσια αξιώµατα, είχαν αποκτήσει αξιοσηµείωτη ισχύ µε τις επιδόσεις
17
Για την χρήση του όρου µόνο για τους Έλληνες των «Ινδιών», βλ. Taboada, Extrañas
presencias, σ. 91 σηµ. 3. Η αρνητική σηµασία του «levantisco» (απείθαρχος ή στασιαστικός)
είναι µεταγενέστερη.
18
Στις διακρίσεις που αντιµετώπισε στο γάµο της η Antonia Martín, κόρη του εκπεσόντος
«encomendero» Juan Griego (†1579) και µιας ιθαγενούς, αναφέρεται ο Robinson A. Herrera,
Natives, Europeans and Africans in Sixteenth Century Santiago de Guatemala, Ώστιν, Univ. of
Texas Press, 2003, σ. 79 και 201 σηµ. 22. Πρβλ. του ίδιου, «Concubines and Wifes:
Reinterpreting Native-Spanish Intimate Unions in Sixteenth-Century Guatemala», Indian
Conquistadors. Indigenous Allies in the Conquest of Mesoamerica, επιµ. Laura E. Matthew –
Michael E. Oudjik, Νόρµαν, Univ. of Oklahoma Press, 2007, σ. 138, 144 σηµ. 66.
19
Το έγραφο της απονοµής της «hidalguía» (Τολέδο, 26 Ιουλίου 1529) στου Richard Konetzke,
Colección de documentos para la historia de la formación social de Hispanoamérica, 1493-
1810, τόµ. 1 (1493-1592), Μαδρίτη, CSIC, 1953, σ. 126-127. Για τη θητεία του ως δηµάρχου
του Cuzco: Κόρακας, Πέτρος ο Κρητικός, σ. 163-165, 174-176.
20
Περιγραφή της τελετής και του προτεινόµενου οικοσήµου Antonio de Herrera, Historia general
de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar Oceano, década terzera,
β΄έκδ., Μαδρίτη, En la Oficina Real de Nicolas Rodríguez Franco, 1726, década III, lib. iv, cap.
xiv, σ. 132-133. Τελικά η τραγική περιπέτεια του Ροδίτη ναυτικού στα επόµενα χρόνια (για την
οποία θα γίνει λόγος πιο κάτω) δεν επέτρεψε την πραγµατοποίηση των τιµητικών διακρίσεων
του Καρόλου: Στον Índice de pruebas de los caballeros que han vestido el hábito de Santiago
desde el año 1501 hasta la fecha, των Vicente Vignau και Francisco R. de Uhagon, Μαδρίτη,
Tip. Viuda e Hijos de M. Tello, 1901, δεν καταγράφτηκε κανένας Miguel de Rodas. Αλλά και η
µισθοδοσία του δεν ήταν τακτική: Pérez-Mallaína, Spain’s Men, σ. 122, 261 σηµ. 115 (παραπ.
στη διαθήκη του Miguel de Rodas, που συντάχθηκε στη Σεβίλλη στις 29 Ιανουαρίου 1526).
21
Περίληψη της σχετικής βασιλικής απόφασης στο Archivo Histórico Nacional (Μαδρίτη),
Consultas y pareceres dados a S. M. en asuntos de gobierno de Indias, τόµ. 1, αριθ. 19:
ES.28079.AHN/1.1.10.1.6//CODICES,L.752). Βλ. και την πιο πάνω σηµ. 8.
22
Το 1557 ο Manuel Griego ήταν «regidor» της Veracruz: AGI,
ES.41091.AGI/24.56//Justicia,1022 (Autos fiscales. México) και στα 1605 και 1607 ο Nicolas de
Rodas και ο (πιθανός γιος του) Juan de Rodas, «regidores» και «encomenderos» στο Santiago
de Talamanca (Κοσταρίκα): León Fernández, Colección de documentos para la historia de
Costa-Rica, τόµ. 3, Σαν Χοσέ Κοσταρίκας, Impr. Nacional, 1883, σ. 252, τόµ. 5, Παρίσι, Impr.
Pablo Dupont, 1886, σ. 124. Πρβλ. Carlos Meléndez [Chavarri], Conquistadores y pobladores.
Orígenes históricos sociales de los costarricenses, Σαν Χοσέ, Edit. Univ. Estatal a Distancia,
1982, σ. 243, αριθ. 73, 258, και Gil, «Griegos en Sevilla», 142-143 σηµ. 3.
τους στις στρατιωτικές και ναυτικές εξορµήσεις σε διάφορες αµερικανικές

κτήσεις της Ισπανίας· ανάµεσά τους και ο κυβερνήτης πολεµικών κυρίως
καραβιών Anton(io) de Rodas, που, έχοντας ως κέντρο τη Λίµα, άφησε το
αποτύπωµά του όχι µόνο στο Περού, αλλά και στη µακρινή Παταγωνία 23 .
Πάντως πολλοί ανταµείφθηκαν για τις υπηρεσίες τους µε µεγάλες εκτάσεις
(encomiendas), έχοντας, ως «encomenderos», στη φεουδαλική εξουσία τους
δεκάδες ή και εκατοντάδες ιθαγενείς, τόσο στην αµερικανική ήπειρο όσο και στις
µακρινές Φιλιππίνες24. Στην προσπάθεια µάλιστα των Ισπανών να εδραιώσουν
την κυριαρχία τους στο αρχιπέλαγος των Φιλιππινών, ο αρχηγός της
αποστολής του 1565 Miguel López de Legazpi (1510-1572) πάντρεψε την
Isabel, εκχριστιανισµένη ανεψιά του Tupas, του ισχυρότερου τότε ηγεµόνα
(raja) της νήσου Σεµπού (Cebu), µε τον Έλληνα ναυτικό Ανδρέα (maese
Andrea Calafate Griego), προικοδοτώντας τον µε ανάλογες «encomiendas»25.
Λίγα χρόνια αργότερα, στα 1571, παραχωρήθηκε µε βασιλική απόφαση στον
Juan Griego η «encomienda» µιας τεράστιας περιοχής στo Λουθόν (Luzon), το
βορειότερο µεγάλο νησί του φιλιππινεζικού συµπλέγµατος26.
Για τις σχέσεις των Ελλήνων µε τους συµπατριώτες τους στις υπερπόντιες
κτήσεις οι πληροφορίες είναι σποραδικές και µάλλον ασαφείς. Η συχνή πάντως
εµφάνισή τους στις ίδιες οµάδες ναυτικών και στρατιωτικών δείχνει τουλάχιστον
τις µεταξύ τους επαφές. Ο Pedro de Candia π.χ. αναφέρεται ότι όχι µόνο
συνεργαζόταν µε τους συµπατριώτες του (κυρίως µε τον στρατιωτικό Jorge
Griego), αλλά και ότι είχε τακτικές οικονοµικές δοσοληψίες µαζί τους 27 .
23
Lockhart, Spanish Peru, σ. 139-140.
24
Για τον στενό συνεργάτη του Pizarro και του Pedro de Candia Κρητικό Jorge Griego (στον
οποίο αναφέρονται οι χρονικογράφοι της εποχής), βλ. Tomás Thayer Ojeda, Los
conquistadores de Chile, τόµ. 2, Σαντιάγο Χιλής, Impr. Cervantes, 1910, σ. 180, και James
Lockhart, The Men of Cajamarca. Α Social and Biographical Study of the First Conquerors of
Peru, Ώστιν-Λονδίνο, University of Texas Press, 1972, σ. 414-415. Πρβλ. Victor Manuel Álvarez
Morales, Diccionario de conquistadores, τόµ. 1, Μεξικό, Cuadernos de Trabajo del
Departamento de Investigaciones Históricas, INAH, Οκτ. 1975 (δακτυλόγραφο), σ. 229, αριθ.
445. «Encomenderos» ανακηρύχτηκαν στα 1519 και οι πρώτοι «pobladores» του Παναµά
ναυτικοί Juan de Chipre, de la isla de Chipre (που εµφανίστηκε και ως πρακτικός γιατρός, «algo
çurujano»), Nicola griego, natural de Nápoles de Romanía (Ναύπλιο) και Marco griego, natural
de la isla de Rodas, κατασκευαστής κουπιών (remolar): Mario Góngora, Los grupos de
conquistadores en Tierra Firme (1509-1530). Fisonomía historico-social de un tipo de
conquista, Σαντιάγο, Universidad de Chile, Centro de Historia Colonial, 1962, σ. 50, 71, 72, 74.
Για τον ισχυρό «encomendero» του Νέου Μεξικού Juan Griego, βλ. τη σηµ. 42.
25
Colección de documentos inéditos, relativos al descubrimiento, conquista y organizacion de
las antiguas posesiones españolas de América y Oceania, sacados de los archivos del reino, y
muy especialmente del de Indias, τόµ. 3, µέρος β΄, Μαδρίτη, Real Academia de la Historia, σ.
xx, 121-122 και 145-146, 392 (όπου για τους Jorge Griego, Juan Griego και Pablo Griego). Ο
Pablo Pastells, Labor evangélica. Ministerios apostólicos de los obreros de la compañía de
Iesus, fundación y progressos de su provincia en las Islas Filipinas, historiados por el padre
Francisco Colín […], τόµ. 1, Βαρκελώνη, Impr. Henrich y compañía, 1900, σ. 120, σηµ. 2,
προσθέτει και τον Nicolás Griego, maestre του ιστιοφόρου (patache) San Lucas, και 132 και
σηµ. 1.
26
Pastells, Labor, σ. 157 σηµ. 1, και Emma Helen Blair - James Alexander Robertson, The
Philippine Islands, 1493-1898, τόµ. 34 (1519-1522; 1280-1605), Κλίβελαντ, Ohio, The Arthur H.
Clark Company, 1906, σ. 307. Για τον Μαυροκέφαλο, βλ. τις πιο πάνω σηµ. 8 και 21.
27
Rafael Sánchez-Concha Barrios, «Las expediciones descubridoras: La entrada desde
Larecaja hasta Tarija (1539-1540)», Boletín del Instituto Riva-Agüero, 16 (Λίµα, 1989), σ. 80
(σχέσεις του Έλληνα conquistador µε τους Anton Griego, Jorge Griego, Juan Griego, Nicolao
Παράλληλα µερικοί, που είχαν καταφέρει να κερδίσουν υπολογίσιµη κοινωνική

απήχηση στις νέες τους πατρίδες, ανέλαβαν και κάποιες αξιοσηµείωτες
πρωτοβουλίες. Στα 1571 ο Έλληνας πλοιοκτήτης Μiguel Acosta πρωτοστάτησε
στην ίδρυση στη Λίµα ενός νοσοκοµείου ειδικά για τους ναυτικούς (gente de
mar) του Περού, που έπασχαν ιδιαίτερα εξαιτίας του υψοµέτρου. Έτσι
εγκαινιάστηκε η µακρόχρονη ιστορία του «Νοσοκοµείου του Αγίου Πνεύµατος»
(Hospital del Espíritu Santo), που λειτούργησε αρχικά (1575-1746) σε
επιβλητικό οικοδόµηµα της περουβιανικής πρωτεύουσας και στη συνέχεια σε
νέο κτίριο της Bellavista του Callao ως το 182128. Αρκετές δεκαετίες αργότερα ο
άσχετος µε τον Acosta της Λίµας Σκοπελίτης (natural de Escopilo) Antonio de
Acosta Arévalo (περ. 1631-1691) κατάφερε µέσα σε σύντοµο διάστηµα από την
άφιξή του στην Κοσταρίκα (γύρω στα 1660) να αναδειχθεί –παρά τις διακρίσεις
σε βάρος του από το τοπικό κατεστηµένο και τις ισπανικές αρχές– στον
µεγαλύτερο καλλιεργητή και έµπορο κακάου (cacaotero) της χώρας, έχοντας
στην κατοχή του 8.176 κακαόδεντρα στη ανατολική επαρχία Matina29.
Αλλά και όσοι επέστρεφαν στην Ισπανία (οι περισσότεροι για να γίνουν µόνιµοι
κάτοικοι της Σεβίλλης) διοχέτευαν τον πλούτο τους σε έργα κοινής ωφελείας.
Όταν µάλιστα έβρισκαν τις κατάλληλες συνθήκες, εναρµόνιζαν τις δωρεές τους
µε τρόπο που αυτές να συνδέονται –έµµεσα– µε θρησκευτικές παραδόσεις της
µακρινής πατρίδας (προσαρµοσµένες βέβαια στο αναπόδραστο πλαίσιο µιας
αυστηρά ελεγχόµενης ρωµαιοκαθολικής κοινωνίας). Η ενδεικτικότερη ίσως
περίπτωση συνδέεται µε τον πλούσιο έµπορο Νικόλαο Τριάρχη (†1598). Τον
Ιανουάριο του 1593 ο Τριάρχης διέθεσε τη µεγάλη ακίνητη περιουσία, που είχε
αποκτήσει µε την εκµετάλλευση των µεταλλείων της Valdivía (του τότε
Virreinato del Perú της σηµερινής Χιλής), για την ίδρυση και τη στέγαση στη
Σεβίλλη ενός µοναστικού κέντρου, αφιερωµένου στον Μέγα Βασίλειο (Colegio
de San Basilio Magno)30. Έναν χρόνο αργότερα, µε τη διαθήκη του της 20
Griego και Basilio de Candia), 86, 95, 103 (στους 71 άνδρες της επιχείρησης στη Larecaja-
Tarija οι 60 ήταν Ισπανοί και στους 11 ξένους οι 4 Έλληνες: Basilio de Candia, Anton Griego
[από τη Μήλο], Padre griego Pedro de Urnas [;]). Πρβλ. του ίδιου, «Las expediciones
descubridoras: La entrada al país de Ambaya (1538)», αυτ., 17 (1990), 349-350, 351 σηµ. 12.
28
Bernabé Cobo, Historia de la fundación de Lima, επιµ. M. González de la Rosa, Λίµα, Impr.
Liberal, 1882, σ. 316-317. Πρβλ. Ricardo Palma, Tradiciones limeñas, νεότ. έκδ., Καράκας,
Biblioteca Ayacucho, 1994, σ. 147, και, µε εγκυρότερα χρονολογικά δεδοµένα και πηγές, Miguel
Rabí, «Un capítulo inédito: El traslado del Hospital del Espíritu Santo de Lima a Bellavista
(1750)», Asclepio, 47/1 (Μαδρίτη, 1995), 123-133.
29
Πηγές για τη δράση του, τις δικαστικές του περιπέτειες, τους συγγενείς και άµεσους
απογόνους του στου Murdo J. MacLeod, Spanish Central America A Socioeconomic History,
1520–1720, β΄έκδ., Ώστιν, Univ. of Texas Press, 2008, σ. 337-338, 458 σηµ. 17, 18, 458 σηµ.
17, 526, όπου αναφορές και στις ανάλογες επιδόσεις τού συντοπίτη και γαµπρού του Juan Foto
(†1699). Πρβλ. Índice de los protocolos de Carthago, 1607-1700, τόµ. 1, Σαν Χοσέ, Tipogr.
Nacional, 1900, σ. 195 κ.ε., 240 κ.ε., 274 κ.ε.., 304 κ.ε., 434 κ.ε. (έγγρ. των ετών 1665-1700).
Για τους απογόνους του, βλ. Norberto de Castro y Tosi, «La cognación de doña Josefa de
Aguilar, consorte de Antonio de Acosta Arévalo, griego», Revista de la Academia Costarricense
de Ciencias Genealógicas, 2 (1955), 80-86, Julio Revollo Acosta, «La ilustre descendencia de
Antonio de Acosta Arévalo», αυτ., 8 (1960), 17-32, και Roberto Solórzano Sanabria,
«Conquistadores y pobladores de Costa Rica», αυτ., 16 (2010), 90-92.
30
Στις πρώτες µνείες στη σχετική βιβλιογραφία προσδιορίζεται ως «natural de la isla de
Chipre»: Diego Ortiz de Zúñiga, Anales eclesiásticos y seculares de la muy noble y muy leal
ciudad de Sevilla [...], τόµ. 4, Μαδρίτη, Imprenta Real, 1796, σ. 155. Ωστόσο η αναγραφή του σε
έγγραφο του 1592 ως «Nicolao Griego, natural de Citherea, isla de Venecianos en Grecia y
Απριλίου 1594, άφηνε και τα αναγκαία ποσά για την ανέγερση της εκκλησίας
του συγκροτήµατος, προκαθορίζοντας και µερικές από τις λεπτοµέρειες της
εικονογράφησής της, αλλά και της κατασκευής της δικής του µαρµάρινης
σαρκοφάγου (που φυλάσσεται σήµερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της
Σεβίλλης)31. Η δωρεά του Τριάρχη συνέπεσε (αν δεν συνδυάστηκε συνειδητά)
µε την αναδιοργάνωση κατά την ίδια ακριβώς εποχή από τον fray Bernardo de
la Cruz των «βασιλιανών» µοναχών (basilios) της Ανδαλουσίας, οι οποίοι,
µολονότι ακολουθούσαν χωρίς παρεκκλίσεις το ρωµαιοκαθολικό δόγµα και
γενικά τους κανόνες των ισπανικών µοναστικών ταγµάτων, είχαν ενσωµατώσει
στις κοινότητές τους και κάποια στοιχεία του ανατολικού µοναχισµού (στην
ενδυµασία, τις αγιολογικές και εικονογραφικές επιλογές των ναών τους, τις
εκκλησιαστικές τους ακολουθίες κ.α.)32.
Οι Έλληνες που πέρασαν στο Νέο Κόσµο κατά τον 16ο και 17ο αιώνα ήταν
κατά κανόνα αναλφάβητοι (όπως άλλωστε και οι περισσότεροι Ισπανοί
conquistadores, ακόµα και οι πιο διάσηµοι). Οι εξαιρέσεις υπάρχουν κι εδώ,
αλλά είναι ελάχιστες. Η πρώτη (χρονολογικά) συνδέεται µε την πρωτοβουλία
κατά τη δεκαετία του 1550 του εµπόρου Juan Griego να ανοίξει στο Κίτο του
Ισηµερινού ένα υποτυπώδες σχολείο, στο οποίο για ένα διάστηµα δίδαξε ο ίδιος
στα παιδιά των σχετικά ευκατάστατων αποίκων, και µιγάδων και ιθαγενών
(españoles e mestizos e indios) γραφή και ανάγνωση της ισπανικής γλώσσας33.
vecino de Sevilla, dándole licencia para comerciar con Indias» (AGI/

ES.41091.AGI/23.15.425//INDIFERENTE,426,L.28,F.149-150), οδηγεί στα βενετοκρατούµενα
τότε Κύθηρα. Σε έγγραφο του Archivo Municipal της Σεβίλλης σηµειώνεται και το επώνυµο της
µητέρας του: «Nicolao Triarchi Franco»: Matilde Fernández Rojas, Patrimonio artístico de los
conventos masculinos desamortizados en Sevilla durante el siglo XIX: Benedictinos,
Dominicos, Agustinos, Carmelitas y Basilios, Σεβίλλη, Diputación de Sevilla, 2008, σ. 519·
πρβλ. Francisco J. Cornejo, «Noticias de Francisco de Herrera el Viejo en Madrid y del retablo
mayor del colegio de San Basilio de Sevilla», Archivo Español de Arte, 79/316 (2006), 359,
όπου και η πληροφορία για τη σχέση του Νικολάου µε τον Jorge de Rodas, κάτοικο επίσης της
Σεβίλης (Gil, «Griegos en Sevilla», 156, αριθ. 36), 360, 361. Αλλά τα Κύθηρα ήταν γνωστά στη
Δύση µε την ιταλική τους απόδοση (Cerigo). Αν το «Citherea» οφείλεται σε λόγια επίδραση, τότε
δεν αποκλείεται και η κυπριακή Κυθρέα, η οποία όµως ήταν προπολλού τουρκοκρατούµενη.
Δεν είναι βέβαιο αν ο οµότεχνος του Ροδίτη «marinero» Jorge Griego, contramaestre Nicosio,
τον οποίο η María del Carmen Mena García, Sevilla y las flotas de Indias. La Gran Armada de
Castilla del Oro (1513-1514), Σεβίλλη, Univ. de Sevilla, 1998, σ. 136, 164, πιθανολογεί ως
Κύπριο, ήταν Έλληνας και όχι Σικελός (από τη Nicosia/Nicusìa της ιταλικής µεγαλονήσου).
31
Η πλούσια βιβλιογραφία για τον ναό και το µοναστικό συγκρότηµα οφείλεται στο γεγονός ότι
συνδέθηκαν µε τη διάσηµη µοναστική Αδελφότητα της Σεβίλλης Esperanza Macarena:
Fernando Cruz Isidoro, «El Colegio de San Basilio Magno. Un edificio olvidado donde se fundó
la Hermandad de la Macarena», Esperanza Macarena. Historia, arte, hermandad, τόµ. 2,
Σεβίλλη, Tartessos, 2013, σ. 1-33. Η επιθυµία του Τριάρχη για την κατασκευή τής σαρκοφάγου
του, στο επάνω µέρος της οποίας απεικονίζεται ο ίδιος ολόσωµος, ύπτιος, µε µορφή και
ενδυµασία Ισπανού αριστοκράτη, καθυστέρησε για πάνω από 40 χρόνια: Fernando Cruz
Isidoro, «La escultura funeraria de Nicolás Griego Triarchi del Museo Arqueológico de Sevilla
(1634)», Archivo Español de Arte, 82/327 (2009), 303-308.
32
Για τη σύσταση ισπανικού κλάδου των βασιλιανών µοναχών, βλ. C. Korolevskij, «Basiliens
Italo-grecs et Espagnoles», Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Écclésiastiques, τόµ. 6,
Παρίσι, Libr. Letouzey et Ané, 1932, στ. 1215-1216. Σε αντίθεση µε ό,τι συνέβη στην Κάτω
Ιταλία (και ιδιαίτερα στη Σικελία), στους «basilios» της Ισπανίας δεν µαρτυρείται κανένας
«ανατολικής προέλευσης» µοναχός.
33
Fray Jose Maria Vargas, Historia de la iglesia en el Ecuador durante el patronato español,
Κίτο, edit. ‘Santo Domingo’, 1962, σ. 39-40, και του ίδιου, Historia del Ecuador: Siglo XVI, Κίτο,
Μισόν αιώνα αργότερα (στα 1592, 1613 και 1617) συναντούµε τον «doctor
Miguel Cavali, cirujano griego», να ασκεί το επάγγελµά του στην πόλη Κάλι
(Cali) της Κολοµβίας 34 . Ως ελληνικής καταγωγής αναγνωρίζεται και ένας
ελάχιστα γνωστός καλλιτέχνης του Μεξικού, ίσως ο πρώτος καταγραµµένος
ευρωπαϊκής νοοτροπίας «ιθαγενής» ζωγράφος τού Νέου Κόσµου, ο Marcos
Griego (1517-περ. 1580)35. Ανάλογης προέλευσης ήταν µάλλον και ο –άσχετος
µε τον συνώνυµος και διακεκριµένο Έλληνα ναυτικό– ζωγράφος και γλύπτης
Anton(io) de Rodas (γενν. 1549), στον οποίο αποδίδεται η κατασκευή στα 1642
του τέµπλου του Αγίου Πέτρου στον παλαιό καθεδρικό ναό της πρωτεύουσας
της Γουατεµάλας 36 . Ως τελευταία –χρονολογικά– περίπτωση µπορεί να
αναφερθεί η παρουσία κατά τα τέλη του 17ου και τα πρώτα χρόνια του 18ου
αιώνα τού πολύπλαγκτου λογίου µητροπολίτη Σάµου Ιωσήφ Γεωργιρήνη σε
αρκετές παράλιες περιοχές της νότιας Αµερικής (αρχικά στη Bahia της
Βραζιλίας και στη συνέχεια, στα 1694, στο Μπουένος Άιρες και το Ρίο ντε λα
Πλάτα). Φαίνεται ότι οι αναπόφευκτες περιπέτειες του Γεωργιρήνη µε την
τοπική Ιερή Εξέταση –που τον αποµόνωσε στο µοναστήρι των Δοµηνικανών
(convento de Santo Domingo) του Μπουένος Άιρες– δεν τον απέτρεψαν από τις
εκκλησιαστικές του δραστηριότητες: Οι σχετικές πηγές αναφέρουν ότι ο
Έλληνας ιεράρχης δεν δίσταζε να ιερουργήσει άλλοτε µε το ρωµαιοκαθολικό και
άλλοτε –κρυφά– µε το ελληνορθόδοξο τυπικό («de rito griego»)37.
Centro de Publicaciones, Pontificia Univ. Católica del Ecuador, 1977, σ. 124· πρβλ. Enrique
Ayala Mora (επιµ.), Nueva historia del Ecuador: Epoca colonial I, Κίτο, Corporación Editora
Nacional, 1995, σ. 113.
34
J. T. Medina, Historia del Tribunal del Santo Oficio de la Inquisición de Cartagena de las
Indias, Σαντιάγο Χιλής, Impr. Elzeviriana, 1899, σ. 34. Βλ. και την πιο πάνω σηµ. 24 («Juan de
Chipre, algo çurujano»).
35
Ο Μάρκος του Μεξικού (Marcos Griego, Marcos de Aquino ή Marcos Cipac) υπέγραφε τα
έργα του ως «Griego»: Salvador Cruz, «Algunos artistas y artesanos del México de Cervantes
de Salazar (1550-1560)», Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas, 7/28 (Univ.
Nacional Autónoma de México, 1959), 91-92, Pedro Ángeles Jiménez, «Apeles y Tlacuilos:
Marcos Griego y la pintura cristiano-indígena del siglo XVI en la Nueva España», Barroco y
fuentes de la diversidad cultural. Memoria del II Encuentro Internacional, επιµ. N. Campos
Vera, Λα Πάς (Βιλιβία), Viceministerio de Cultura/Unión Latina, 2004, σ. 91-100, και (µε
πρόσθετα στοιχεία του Augusto Vallejo de Villa) «La huella de un pintor indígena», La Jornada,
Πόλη του Μεξικού, 10 Δεκ. 2002. Ο πατέρας τού Marcos θα πρέπει να ταυτιστεί µε τον Juan
Griego, σύντροφο του Hernán Cortés (1485-1547) κατά την «entrada» του στο Μεξικό, κάτοικο
στα 1528 της Αντεκέρα (Antequera, Μεξικό) και ιδιοκτήτη «encomienda» στο Ατογιακίλιο
(Atoyaquillo, Οαξάκα), η οποία το 1560 πέρασε στον νόµιµο γιο του· πρβλ. Victor Manuel
Álvarez Morales, Diccionario de conquistadores, τόµ. 1, Μεξικό, Cuadernos de Trabajo del
Departamento de Investigaciones Históricas, INAH, 1975, σ. 229-230, αριθ. 446, και Robert
Himmerich y Valencia, The Encomenderos of New Spain, 1521-1555, Ώστιν, Univ. of Texas
Press, 1991, σ. 167, αριθ. 177, όπου όµως ο καρπωτής τής «encomienda» του Juan
ονοµάζεται Pedro Sánchez.
36
Juan Haroldo Rodas Estrada, «Pintores del período hispánico en Guatemala», Estudios:
Revista de Antropología, Arqueología e Historia, 2 (Γουατεµάλα, 1996), 122, 146, 154, όπου
(139) και για τον γιο του, ζωγράφο επίσης, Lucas de Rodas. Πρβλ. Salvador Toscano, «La
escultura colonial en Guatemala», Anales del Instituto de Investicaiones Estéticas, 2/5 (Univ,
Nacional Autónoima de Meexico, 1940), 51.
37
J. T. Medina, El Tribunal del Santo Oficio de la Inquisición en las provincias del Plata, Buenos
Aires, ed. «Huarpes», 1945, σ. 239-241. Τη διαδροµή του στη Λατινική Αµερική, όπου έκλεισε
µάλλον και ο κύκλος της ζωής του, κατέγραψε ο νεότερος βιογράφος του John Penrose Barron,
From Samos to Soho. The Unorthodox Life of Joseph Georgirenes, a Greek Archbishop,
Οξφόρδη, Peter Lang AG, 2016, σ. 219-223. Πρβλ. John-Paul A. Ghobrial, «Migration from
Within and Without: In the Footsteps of Eastern Christians in the Early Modern World»,
Παρά τις άφθονες καταγραφές των «pasajeros a Indias» στα ισπανικά και
λατινοαµερικανικά αρχεία, ο αριθµός των Ελλήνων που έδρασαν στις
υπερπόντιες χώρες δεν µπορεί να υπολογιστεί ούτε κατά προσέγγιση. Εξάλλου
στη µέγιστη πλειονότητά τους όσοι τελικά κατάφερναν να διαπεραιωθούν στον
Νέο Κόσµο καλύπτονταν από τις γενικές (και ανώνυµες) αναφορές στις οµάδες
στις οποίες εντάσσονταν. Επιπλέον οι πανοµοιότυπες καταγραφές των
περισσότερων από αυτούς µε τα κοινά βαφτιστικά τους ονόµατα και τον ίδιο
«εθνικό» προσδιορισµό (Griego), σε συνδυασµό µε τις συχνές µετακινήσεις
τους από τη µια περιοχή στην άλλη, µπορεί να παρασύρει τον σηµερινό
µελετητή να ταυτίσει διαφορετικά πρόσωπα ή αντίστροφα να διαχωρίσει τα ίδια
άτοµα, πολλαπλασιάζοντάς τα. Γι’ αυτό και στην εργασία αυτή προτιµήθηκε η
µορφή µε την οποία καταγράφτηκαν στις σωζόµενες πηγές και όχι ο µάλλον
αυθαίρετος «εξελληνισµός» τους (π.χ. Γιάννης Κρητικός, Γεώργης Γραικός
κλπ.), που επιτείνει τις δυσκολίες της έγκυρης διακρίβωσής τους38. Γενικά ο
εντοπισµός και η –ακόµα πιο δύσκολη– ταυτοποίησή τους µπορεί να επιτευχθεί
(και πάντοτε ως ένα σηµείο) µε βάση την επίσηµη κρατική αλληλογραφία, τις
σωζόµενες µισθοδοτικές καταστάσεις και τις τακτικές ή έκτακτες αµοιβές των
πληρωµάτων του στόλου και των εκστρατευτικών και εξερευνητικών σωµάτων,
τα δικαστικά και συµβολαιογραφικά κείµενα για περιουσιακές υποθέσεις, τα
πρακτικά δικών κλπ.39 Σχετικά διαφωτιστικά είναι τα υποµνήµατα που οι ίδιοι ή
οι συγγενείς τους υπέβαλαν στις τοπικές αρχές για προσωπικά, κυρίως
οικονοµικά ζητήµατα· θα µπορούσαµε µάλιστα γενικολογώντας να πούµε ότι
µόνο τα σωζόµενα αυτά έγγραφα προσφέρουν κάποια αξιόλογα βιογραφικά
στοιχεία, ιδιαίτερα όταν αναφέρουν ηλικία και προέλευση ή µνηµονεύουν και
άλλα µέλη της οικογένειας εξ αίµατος ή αγχιστείας, ανιόντα ή κατιόντα40.
Ιδιαίτερα προβλήµατα δηµιουργεί ο προσδιορισµός των προσώπων µε τα

εξαιρετικά διαδεδοµένα «Jorge Griego» και ιδιαίτερα «Juan Griego». Συχνά οι
«Juanes Griegos» εµφανίζονται ταυτόχρονα σε διαφορετικές χώρες (από τις
Φιλιππίνες ως τον Παναµά και τη Νικαράγουα και από το Νέο Μεξικό ως τη
νότια Χιλή), µε τη γεωγραφική απόσταση να αποκλείει καταρχήν την ταύτιση
των οµώνυµων προσώπων 41 . Αλλά έχουµε και δείγµατα ανάλογων
Transactions of the Royal Historical Society, 27 (2017), 163 και σηµ. 12. Τη νοτιοαµερικανική
περιπέτεια του Γεωργιρήνη αφηγήθηκε (αντλώντας µάλλον από τον Medina) σε ένα από τα
ιστορικά του αφηγήµατα του 1950 και ο σύγχρονος Αργεντινός συγγραφέας Manuel Mujica
Lainez, «El Arzobispo de Samos-1694», Misteriosa Buenos Aires, Μπουένος Άιρες, Editorial
Sudamericana, 1964, σ. 80-84.
38
Πρβλ. Βασίλης Κατσόµαλος, Αργεντίνα, Χιλή, Ουρουγουάη, Βραζιλία και οι ΄Ελληνες,
Μπουένος Άιρες, χ.ε., 1972.
39
Τα σωζόµενα πρακτικά δικών της Ιερής Εξέτασης και ιδιαίτερα των ναυτοδικίων της Ισπανίας
της εποχής είναι εξαιρετικά αναλυτικά στην περιγραφή των πράξεων των ενεχοµένων και των
µαρτύρων, αλλά λειψά στα προσωπικά και οικογενειακά τους στοιχεία (κατά κανόνα
περιορίζονται στην αναγραφή της ηλικίας εναγόµενων και µαρτύρων).
40
Με βάση τα στοιχεία αυτά συγκροτήθηκαν οι κατάλογοι του Icaza και του Boyd-Bowman (βλ.
σηµ. 8, 16). Ασφαλέστερη, αλλά όχι τελική, είναι η µικρή ονοµαστική κατάσταση του Gil,
«Griegos en Sevilla», 141-172.
41
Ναυτικούς και στρατιωτικούς µε το όνοµα Juan Griego, που κινούνται µεταξύ Περού,
Γουατεµάλας, Νικαράγουας και Παναµά, καταγράφτηκαν στη συλλογή του Andrés Vega
Bolaños, Colección Somoza: Documentos para la historia de Nicaragua, τόµ. 9, Μαδρίτη (διάφ.
εκδ.) 1955, σ. 44, τόµ. 10 (1956), σ. 175, 212, 323, 434, 500, 503, τόµ. 17 (1957), σ. 22-23, 56,
περιπτώσεων, µε άτοµα εγκατεστηµένα στην ίδια επαρχία την ίδια ακριβώς

εποχή, αλλά µε εντελώς διαφορετική «εθνοτική» και κοινωνική προέλευση.
Ενδεικτική θα µπορούσε να θεωρηθεί η φερωνυµία του Κρητικού (ή Ευβοέα)
Juan Griego (περ. 1556-περ. 1631), αξιωµατικού του ισπανικού στρατού,
ισχυρού «encomendero» και γενάρχη (από τα µέσα του 16ου αιώνα) µεγάλης
και κοινωνικά ισχυρής οικογένειας του Νέου Μεξικού (τµήµατος τότε του
Virreinato de Nueva España), και του Juan Griego, εκχριστιανισµένου αρχηγού
της φυλής Picurís, στις πολύκροτες εξεγέρσεις των ιθαγενών της επαρχίας
Pueblo εναντίον των Ισπανών εποίκων και ιεραποστόλων στα 1680 και 169642.
81-82, 184, 251, 278, όπου εγγραφές και για αρκετούς Jorges Griegos (τόµ. 5, σ. 24, 48, τόµ. 6,
σ. 215, 221, 375, 489, 494, 508, 521-522, τόµ. 7, σ. 531, τόµ. 9, σ. 45, τόµ. 10, σ. 21, 210, 416,
417, 500, 503, 505), αλλά και για τους Agustín de Candia (τόµ. 1, σ. 475), Marcos Griego (τόµ.
3, σ. 470, 484), Antonio Griego (τόµ. 7, σ. 137), Pedro Niculas και Miguel Griego (τόµ. 9, σ. 36-
37, 44, τόµ. 10, σ. 500, 503, 505), Miguel de Candia, natural de Candia (τόµ. 17, σ. 123, 182),
De Mitre (Δηµήτρης) Griego (αυτ., σ. 47, 184). Juan Griego ονοµαζόταν και ένας από τους
«fundadores» της πρώτης πρωτεύουσας της Γουατεµάλας Santiago de los Caballeros (Ιούλιος
του 1524): Remesal, Historia, τόµ. 1, σ. 22. Στη συµµετοχή του Juan Griego στην ανταρσία των
αδελφών Hernando και Pedro Contreras (†1550) στη Νικαράγουα και τον Παναµά στα 1550
αναφέρεται ο Marqués de Lozoya, Vida del segoviano Rodrigo de Contreras, gobernador de
Nicaragua (1534-1544), Τολέδο, Edit. Católica Toledana, 1920, σ. 117, 334, 359. Για τον Juan
Griego και την οικογένειά του τού Νέου Μεξικού θα γίνει λόγος αµέσως πιο κάτω. Στο Μεξικό
καταγράφεται την ίδια εποχή ο Juan Griego Girón (C. Harvey Cardiner, Naval Power in the
Conquest of Mexico, Ώστιν, Univ. of Texas Press, 1956, σ. 152-153 και σηµ. 34), και στην πόλη
La Imperial και Σαντιάγο της Χιλής ο έµπορος κάτοικός της Juan Griego (José Toribio Medina,
Historia del Tribunal del Santo Oficio de la Inquisición en Chile, Σαντιάγο Χιλής, Fondo Histórico
y Bibliográfico J. T. Medina, 1952, σ. 187-188, και Thayler Ojeda, «Los conquistadores de
Chile», Anales de la Universidad de Chile, 133 (1913), 391. Δυο ακόµα Juanes Griegos
καταγράφτηκaν την ίδια εποχή, ο ένας στην Καρθαγένη (Cartagena de Indias) και ένας στο Κίτο
της Κολοµβίας: Luis Enrique Rodríguez Baquero (επιµ.), Indice de documentos de archivos
españoles para una historia colonial del Nuevo Reino de Granada, Μποκοτά, Instituto
Colombiano de Antropología e Historia, 2002, σ. 729, αριθ. 5507 και σ. 1145, αριθ. 9197.
Απροσδιόριστος εµφανίζεται ο τόπος διαµονής τού Juan Griego, που άφησε στα 1622 την
περιουσία του σε αγαθοεργίες: AGI/ ES.41091.AGI/10.5.11.546//CONTRATACION,951, αριθ. 1.
42
Ο Juan Griego, γιος του Lazaro, που το 1595-1598 είχε συµµετάσχει στην εκστρατεία τού
Juan de Oñate y Salazar (1550–1626) στην κατάκτηση και τον εποικισµό του Νέου Μεξικού,
αρχικά είχε δηλώσει ως πατρίδα του την Κρήτη (Candia) και στη συνέχεια την Εύβοια
(Negroponte). Για την οικογένειά του στον Νέο Κόσµο από το γάµο του µε την Αζτέκα Pascuala
Bernal υπάρχουν αρκετές αναφορές, από τις οποίες ξεχωρίζει η καταγραφή του Angélico
Chávez, Origins of New Mexico Families: A Genealogy of the Spanish Colonial Period, Σάντα
Φε NM, Museum of New Mexico Press, 1992, σ. 23-24, 40-41 (για τις πρώτες γενιές), 192 κ.ε.
(για τους µεταγενέστερους κλάδους της). Στοιχεία περιέχει και η πολύτοµη αλληλογραφία τού
Ισπανού διοικητή (1691-1697, 1703-1704) του Νέου Μεξικού Diego de Vargas (1643-1704)· βλ.
ενδεικτικά: John L. Kessell et al. (επιµ.), Blood on the Boulders: The Journals of Don Diego de
Vargas, New Mexico, 1694-97, Book I, Αλµπουκέρκη, Univ. of New Mexico Press, 1998, σ. 235
κ.ε., 412, 613, 833, 1075, 1143 κ.ε., 1153 κ.ε. passim, και των ίδιων, A Settling of Accounts:
The Journals of Don Diego de Vargas, New Mexico, 1700-1704, Αλµπουκέρκη, Univ. of New
Mexico, 2002, σ. 353 κ.ε., 372, 377, 384. Πρβλ. των ίδιων, To the Royal Crown Restored. The
Journals of Don Diego de Vargas, New Mexico, 1692-94, Αλµπουκέρκη, Univ, of New Mexico
Press, 1995, σ. 48 κ.ε., 52, 55, 62, 80-81 σηµ. 29, 35, 85 σηµ. 51, 91 σηµ. 84, 94 σηµ. 103 και
passim (για µέλη της οικογένειας ως τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα). Στην ονοµασία Los
Griegos ενός σηµερινού προαστείου της πόλης Αλµπουκέρκη αναφέρεται ο Robert Julyan, The
Place Names of New Mexico, β΄ έκδ., Αλµπουκέρκη, Univ. of New Mexico Press, 1996, σ. 155-
156. O Stanley M. Hordes, To the End of the Earth: A History of the Crypro-Jews of New
Mexico, Νέα Υόρκη, Columbia Univ. Press, 2005, σ. 5, 158, 174 σηµ. 104-107, 278, επιχειρεί να
αποδώσει στον Juan Griego κρυπτοϊουδαϊκή προέλευση µε βάση περιγραφές της ταφής του,
παραβλέποντας τις παρόµοιες σχετικές παραδόσεις στους λαούς της «Ανατολής»· βλ. π.χ.
Τέλος κάποιος από τους Juanes Griegos του 16ου αιώνα έδωσε –κάτω από
µάλλον αδιευκρίνιστες συνθήκες– το όνοµά του και στο οµώνυµο λιµάνι Juan
Griego της νήσου Margarita της βορειοανατολικής Βενεζουέλας43.
Η συχνότητα µε την οποία συναντούµε Έλληνες στρατιωτικούς, ναυτικούς και

εµπόρους στις διάσπαρτες (ισπανικές και λατινοαµερικανικές) πηγές του 16ου
και 17ου αιώνα µάς επιτρέπει να εκτιµήσουµε τον αριθµό τους ως ποσοστιαία
µεγάλο σε σύγκριση πάντοτε µε όσους προέρχονταν από άλλες ευρωπαϊκές
εθνότητες (ακόµα και από εκείνες που ανήκαν τότε και για µεγάλο χρονικό
διάστηµα στην λίγο πολύ κοινή ισπανική και αψβουργική επικράτεια)44. Εξάλλου
Νικόλαος Γ. Πολίτης, Λαογραφικά σύµµεικτα, τόµ. 3, Αθήνα, Ακαδηµία Αθηνών, 1931, σ. 325-
326, 330-333. Για τον «indio» (ή ίσως «mestizo») Juan Griego, βλ. Kessell et al. (επιµ.), Blood,
σ. 206, 885, 1001-1004, 1024, 1030, 1046, και των ίδιων, A Settling, σ. 217-218. Πρβλ. J.
Manuel Espinosa, Crusaders of the Río Grande. The Story of Don Diego de Vargas and the
Reconquest and Refounding of New Mexico, Σικάγο, Insitute of Jesuit History, 1942, σ. 185,
278 κ.ε. passim, και του ίδιου, The Pueblo Indian Revolt of 1696 and the Franciscan Missions in
New Mexico: Letters of the Missionaries and Related Documents, Νόρµαν, OK, Univ. of
Oklahoma Press, 1988, σ. 104, 275. Οι καταστροφές που υπέστησαν οι Juan, Agustín, Blas και
Bartolomé Griegos κατά την εξέγερση καταγράφονται στου Charles Wilson Hackett, Revolt of
the Pueblo Indians of New Mexico and Otermín's Attempted Reconquest, 1680-1682, τόµ. 1,
Αλµπουκέρκη, The Univ. of New Mexico Press, 1942, σ. xxxv, 4, 10, 16, 119, 145, 148, 150,
τόµ. 2 (1942), σ. 45, 49, 72, 121, 127, 140-141, 185, 195, 196.
43
Για την ονοµασία του λιµανιού αυτού γράφτηκαν πολλά, τα περισσότερα γενικά και αόριστα.
Σοβαρές προσεγγίσεις έγιναν από τον Angel Félix Gómez Rodríguez, Fuentes para la memoria
histórica de Juangriego, Καράκας, Ediciones del Congreso de la República, 1988, σ. 19-24, και
τον Luis Mata García, Toponimia de Pueblos Neoespartanos, Pampatar, Nueva Esparta, Fondo
Editorial Fondene, 1997, σ. 36-37. «Nueva Esparta» ονοµάστηκε αργότερα (το 1817, κατά τον
πόλεµο της ανεξαρτησίας της Βενεζουέλας) η «πολιτεία» στην οποία ανήκει το νησί Margarita
και το λιµάνι του Juan Griego. Άγνωστη φαίνεται και η προέλευση του τοπωνυµίου Juan Griego
(Cayos de Juan Griego) στη νήσο Ciego de Ávila της Κούβας.
44
Το υλικό των ερευνών µου στο AGI δεν κατάφερα ακόµα να το παρουσιάσω στις
δηµοσιευµένες µελέτες. Ως δείγµα παραπέµπω (αξιοποιώντας και τα ψηφιοποιηµένα δεδοµένα
του αρχείου και αφαιρώντας την πληθώρα των εγγράφων για τον Pedro de Candía και την
οικογένεια «de Rodas», για τους οποίους γίνεται λόγος αλλού) στα εξής κατά χρονολογική σειρά
έγγραφα: AGI, Justicia, 769 (ES.41091.AGI/24.47), Justicia,1022 (ES.41091.AGI/24.56: Manuel
Griego, 1557), Francisco Griego και Juan de Elias, 1557-1558), Contratación, 471
(ES.41091.AGI/10.5.11.370: Marco Antonio, natural de Candia, 1561/1566), Justicia, 886
(ES.41091.AGI/24.48.65: Jorge Griego, 1566-1567), Justicia, 886, N.14
(ES.41091.AGI/24.48.65: Jorge Griego, 1567), Justicia, 932 (ES.41091.AGI/24.48.111:
Francisco Griego, 1576-1577), Justicia, 932, N.8 (ES.41091.AGI/24.48.111: Francisco Griego,
1577), Contratación, 5780 (ES.41091.AGI/10.4.12//CONTRATACION,5780,N.22: Benito
Griego, maestre del navío San Pedro, 1586· πρβλ.
ES.41091.AGI/10.5.14.49//CONTRATACION,751A: Benito Griego, capitán y maestre de la nao
El Paraiso, 1601, ES.41091.AGI/10.5.14.51//CONTRATACION,752, αριθ. 15: Benito Griego,
maestre, 1602, ES.41091.AGI/10.5.11.587//CONTRATACION,5579,N.36: Benito Griego,
marinero, difunto en Indias, 1606, κ.ά.), Contratación, 945 (ES.41091.AGI/10.5.11.540: Pedro
Lucas, †1614), Contratación, 5388, N. 6 (ES.41091.AGI/10.42.3.181: Nicolás de Candía, 1624),
Contratación, 529 (ES.41091.AGI/10.5.11.439//CONTRATACION,529: Juan Griego, natural de
la isla de Zante, difunto en la villa imperial de Potosí, 1631· για τον ίδιο και
ES.41091.AGI/10.5.14.31//CONTRATACION,734, αριθ. 2, 1592), Contratación, 754
(ES.41091.AGI/10.5.14.53//CONTRATACION,754: Juan Griego, artillero y maestre de nao,
1603), Contratación, 5780 (ES.41091.AGI/10.4.12//CONTRATACION,5780,N.62: Juan Griego,
como acompañado de piloto, 1617). Μερικούς αριθµούς (και ποσοστά) της συµµετοχής
Ισπανών και ξένων (ανάµεσά τους και Ελλήνων) στις µετοικεσίες από την ιβηρική χερόνησο σε
ορισµένες µόνον αµερικανικές κτήσεις της Ισπανίας στου Peter Boyd-Bowman, «La emigración
peninsular a América, 1520-1539», Historia Mexicana, 13 (1963), 166, 172, 173, 183, 188, και
οι προερχόµενοι από τον σχετικά απόµακρο –γεωγραφικά και κοινωνικά–

ελληνορθοδοξο κόσµο είχαν επιπρόσθετες δυσκολίες στις προσπάθειές τους να
διαπεραιωθούν στις νέες κτήσεις, µε κύρια τον υπερφαλαγγισµό των
απαγορεύσεων που αφορούσαν τους µη αποδεδειγµένους πιστούς στον
ρωµαιοκαθολικισµό. Οι απαγορεύσεις αυτές πάντως –που υιοθετήθηκαν µετά
το τέλος του δεύτερου ταξιδιού τού Κολόµβου και µάλιστα µε δική του
υπόδειξη45– δεν εµπόδισαν τις ισπανικές αρχές να δείχνουν κατά περιόδους και
για λόγους πρακτικούς µιαν εµφανή ανεκτικότητα. Η τακτική αυτή αφορούσε και
τους Έλληνες ναυτικούς, αλλά και τους στρατιωτικούς, ιδιαίτερα εκείνους που
µε την επιδεξιότητά τους στο πυροβολικό ή στη ναυπηγική τέχνη είχαν συµβάλει
αποφασιστικά όχι µόνο στις κατακτήσεις των νέων χωρών, αλλά και στις µεταξύ
των διάφορων φατριών αντιπαραθέσεις υπέρ των συµφερόντων του ισπανικού
στέµµατος46.
Με την έναρξη της δράσης της Ιερής Εξέτασης (Sancto Oficio) στις νέες κτήσεις
άρχισαν οι δίκες για τους αποκλίνοντες από τα επίσηµα θρησκευτικά δόγµατα.
Στις χρονικά πρώτες περιπτώσεις ανήκει και η παραποµπή στην Ιερή Εξέταση
στην πόλη Granada της Νικαράγουας στα 1556 του Καρπαθίου ξυλουργού και
ναυπηγού Φραγκίσκου (maestre Franscisco de Escarpanio, carpintero)47. Μέσα
στο κλίµα αυτό σηµειώθηκαν και κάποιες –µεµονωµένες– διώξεις Ελλήνων,
κατά κανόνα στηριζόµενες σε αµφιλεγόµενες καταγγελίες για λουθηρανισµό,
αµφισβητήσεις δοξασιών της ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας (π.χ. του
Καθαρτηρίου), κρυπτοϊουδαϊσµό ή απλώς για το γεγονός ότι, ως «cismáticos»,
δεν απαρνούνταν τις θρησκευτικές τους συνήθειες 48 . Φαίνεται πάντως ότι
του ίδιου, «La procedencia de los españoles de América: 1540-1559», Historia Mexicana, 17/1
(1967), 48, 49, 53, 57, 59, 70 σηµ. 4, 71 σηµ. 11. Στην αποτίµηση για τη γεωγραφική
προέλευση των πληρωµάτων τής «Armada de Castillia del Oro» της Mena García, Sevilla y las
flotas de Indias, σ. 139, σηµειώνεται ότι στους 195 ναυτικούς (marineros) 3 ή 4 ήταν Έλληνες
έναντι 3 από την Ιταλία και 1 από τη Γαλλία. Οι αριθµοί θα αυξηθούν στα επόµενα χρόνια, αλλά
χωρίς δραµατικές ανατροπές στην αντιστοιχία αυτή. Βλ. π.χ. τον πίνακα των ξένων στο Περού
στα 1532-1560 στου Lockhart, Spanish Peru, σ. 274 (σε σύνολο 516, οι 52 καταγράφονται ως
Έλληνες, στους οποίους ωστόσο θα πρέπει να προστεθούν και µερικοί που εµφανίζονται στους
39 µη ανιχνεύσιµης προέλευσης και κάποιοι στους 157 Ιταλούς).
45
Esteban Mira Caballos, «Los prohibidos en la emigración a América (1492-1550)», Estudios
de historia social y económica de América, 12 (1995), 41-42.
46
Δείγµατα στου Fernando Armas Asín, «Herejes, marginales e infectos: Extranjeros y
mentalidad excluyente en la sociedad colonial (siglos XVI y XVII)», Revista Andina, 15/2
(Cuzco, 1997), 362, 367, 369. Για τη ναυτοσύνη των Ελλήνων στις νέες χώρες και τη συµβολή
τους στην κατασκευή και τη χρήση των πυροβόλων, βλ. Lockhart, Spanish Peru, σ. 130 κ.ε.
passim, 140-143 (Jorge Griego), 148 (Pedro de Candia), 150-151. Πρβλ.
AGI/ES.41091.AGI/10.5.11.586//CONTRATACION,5578, no. 49 (1599: Dimitre Griego, artillero,
difunto a bordo).
47
Ernesto Chincilla Aguilar, La Inquisición en Guatemala, Πόλη της Γουατεµάλας, β΄ έκδ., Univ.
de San Carlos, 1999, σ. 38, 153. Ο Taboada, Extrañas presencias, σ. 58 σηµ. 14, αναγράφει
(µάλλον από παραδροµή) ως χρονολογία της παραποµπής τού «carpintero griego Francisco»
στα 1776, αν και γνωρίζει τον Chincilla.
48
Η Fermina Álvarez Alonso, «Herejes ante la Inquisición de Cartagena de Indias», Revista de
la Inquisición, 6 (1997), 239-369, αναφέρεται ουσιαστικά µόνο στους προτεστάντες, χωρίς να
διευκρινίσει αν στους 23 (από τους 82 συνολικά) των άλλων κατηγοριών (σ. 250: otras herejías)
συµπεριλαµβάνονταν και Ελληνορθόδοξοι. Ο Taboada, Extrañas presencias, σ. 57,
σταχυολογεί µερικές ενδεικτικές περιπτώσεις, στηριζόµενις κυρίως στις έρευνες του Medina,
που κατέγραψε τις σχετικές υποθέσεις από τα επιµέρους παραρτήµατα του Santo Oficio για την
περίοδο από τα µέσα του 16ου ως τον αρχόµενο 18ο αιώνα: Historia del Tribunal […] de Lima,
υπήρχαν και περιθώρια για τη διατήρηση µερικών τουλάχιστον από τις

παραδόσεις των Ελλήνων. Ενδεικτική ίσως θα πρέπει να θεωρηθεί η
περίπτωση του ζεύγους των Κρητικών (Juan Martín (1511-περ. 1590) και της
doña Edosia (Ευδοξία), το οποίο, όταν µετοίκησε στη Χιλή, διατήρησε για
µεγάλο χρονικό διάστηµα στο οικογενειακό του περιβάλλον τις φορητές
µεταβυζαντινές εικόνες που είχε καταφέρει να µεταφέρει εκεί από την ιδιαίτερη
πατρίδα του49.
Συγκριτικά πάντοτε µιλώντας, θα µπορούσαµε να πούµε ότι η γενική εκτίµησή

µας για την αξιοσηµείωτη ελληνική παρουσία στις υπερπόντιες κτήσεις ισχύει
και για τις πιο γνωστές και τολµηρότερες ναυτικές εξορµήσεις. Στην αποστολή
π.χ. του Φερδινάνδου Μαγελλάνου (Fernão de Magalhães, 1480-1521)
καταγράφτηκαν 9 Έλληνες ναυτικοί, έναντι 5 Γερµανών, 6 Φλαµανδών, 1
Άγγλου, 3 Ιρλανδών, αλλά 17 Γάλλων και 27 Ιταλών50. Ο ίδιος ο Μαγελλάνος
τόµ. 1, σ. 38 (Jorge Griego, de la isla de Candia, marinero), 253 (Juan de Candia, marinero),
296 (Marcos Pérez, griego, Jorge Griego), 300 (Benito Nicolao, griego), 334 (Nicolao, griego),
386-387 (Juan de Rodas, εκχριστιανισµένος µουσουλµάνος από την Κωνσταντινούπολη), τόµ.
2, σ. 9 (Marco Antonio, griego), 10 (Miguel Cavali, cirujano, natural de la isla de Candia), 100
(Sebastian de la Cruz, griego, natural del imperio de Trapizonda), 218 (Nicolás Ban, alias
Constantino, vecino de Conchucos [Περού], griego), 276-277 Teodoro Candioti)· Historia del
Tribunal […] de Cartagena, σ. 34 (Miguel Cavali, cirujano griego, doctor), 94-95 (Jorge de los
Santos, griego), 333 (Juan Nicolás de Corfú, marinero), 336 (Domingo Juan, griego, Cosme
Damian, marinero, natural de Morea, por cismático, και Miguel Martín, natural de
Constantinopla), Historia del Tribunal […] en Chile, σ. 187 (Juan Griego, mercader), 194
(Nicolás Columbo, marinero, griego de nación), Historia del Tribunal del Santo Oficio de la
Inquisición en México, β’ έκδ. (η α΄ 1905), Πόλη του Μεξικού, Ed. Fuente Cultural, χ.χ. [1952],
σ. 69 (Jorge Griego), 405 (Jorge Juan, griego). Πρβλ. Taboada, Extrañas presencias, σ. 116-
120. Πάντως τον Μάιο του 1564 καταγράφεται στο Περού ως «clérigo» (προφανώς
ρωµαιοκαθολικός) ο γεννηµένος στην Talavera de la Reina (Τολέδο) Luis de Rodas, γιος του
Jorge Griego και της Francisca Hernández: Luis Romera Iruela – María del Carmen Galbis Díez
(επιµ.), Catálogo de pasajeros a Indias durante los siglos XVI, XVII y XVIII, τόµ. 4 (1560-1566),
χ.τ., Ministerio de Cultura, 1980, σ. 418, αριθ. 3451.
49
Αυτό τουλάχιστον προκύπτει από το ιστορικό σηµείωµα του Hugo Rodolfo Ramírez,
«Apuntes sobre las imágenes religiosas en Chile», Iglesia Católica Apóstolica Ortodoxa de la
Santísima Virgen María (www.iglesiaortodoxa.cl/boletines/patria1.pdf), όπου σηµειώνεται ότι
οκτώ από τις εικόνες εκείνες έχουν σωθεί ως τις ηµέρες µας. Για τον Juan Martín de Candia,
κάτοικο της Imperial στα 1556 και «encomendero» στα 1590: Tomás Thayer Ojeda, «Los
conquistadores de Chile», Anales de la Universidad de Chile, 122 (1908), 340.
50
Fernández de Navarrete, Colección de los viages, τόµ. 3 (1827), σ. 29 σηµ. 1, τόµ. 4 (1837),
σ. 12, 15, 17, 19, 20, 25, 70, 94, 96, 157, 248, 290, 310. Πρβλ. José Toribio Medina, El
descubrimiento del Océano Pacífico. Hernando de Magallanes y sus compañeros.
Documentos, Σαντιάγο Χιλής, Impr. Elzeviriana, 1920, σ. clvi-clvi, που καταγράφει µόνον 6
Έλληνες, συναριθµώντας στους Ιταλούς τους δυο ναυτικούς από το Ναύπλιο [de Nápoles de
Romanía]. Ο Iglacio Fernández Vial, «Juan Rodríguez Mafra y los marinos onubenses en la
primera vuelta al mundo», Actas de las Jornadas de Historia sobre el Descubrimiento de
América, τόµ. 2, Σεβίλλη, Univ. Internacioanl de Andalucía, 2011, σ. 88, στο σύνολο των 430 [;]
ανδρών της αποστολής καταγράφει 87 µη Ισπανούς, ανάµεσά τους 7 Έλληνες. Τον ίδιο αριθµό
υπολογίζει και ο Luis Gil, «Griegos en la expedición de Magallanes-Elcano», Erytheia, 19
(1998), 75-77 (Francisco Albo/Alvo de Axio [Νάξος;], vecino de Rodas [κάτοικος Ρόδου], Felipe
de Rodas, Mateo de Gorfo (Corfú/Κέρκυρα), Miguel de Rodas, Nicolao griego, Juan griego (και
οι δυο από τη Nápoles [de Romanía=Ναύπλιο] και Simón/Ximón de Axio [Νάξος;], αλλά ορθά ο
Juan Gil, «Griegos en aguas», 52-53, 70-78, τους ανεβάζει στους 8, δίνοντας και µερικά
πρόσθετα στοιχεία (Francisco Albo, contramaestre, natural de Axio, marido de Juana, vecino de
Rodas, Anton[io], vecino de Axio [Νάξος;], hijo de Niculoso Griego y Antonina, Felipe de Rodas,
hijo de maestre Basil y Juana [Ροδίτες], Juan Griego, vecino de Napoli de Romanía, hijo de
θεώρησε τον Αύγουστο του 1519 ότι έπρεπε να απολογηθεί για το πλήθος των
ξένων της αποστολής του (algunos estrangeros ansi griegos como venecianos,
genoveses é sicilianos é franceses é portugueses), αποδίδοντάς το στην
αδυναµία του να βρει πρόθυµους –και έµπειρους– Ισπανούς (naturales) να τον
ακολουθήσουν51. Γι’ αυτό και δεν είναι τυχαίο ότι στους στενούς συνεργάτες τού
ίδιου, όπως άλλωστε και του Juan Sebastián Elcano (περ. 1486-1526), που τον
διαδέχτηκε µετά τον θάνατο του Μαγελλάνου στις Φιλιππίνες, ανήκε και ο
Έλληνας νησιώτης Francisco Albo, λοστρόµος (contramaestre) της La Trinidad
και στη συνέχεια πλοηγός (piloto) της Victoria, του µοναδικού σκάφους της
αποστολής που επέστρεψε στην Ισπανία. Ο Albo µας άφησε και το λιγότερο
γνωστό –αλλά εγκυρότερο από την άποψη των τεχνικών δεδοµένων–
ηµερολόγιο ναυσιπλοΐας (Diario o derrotero) του σηµαντικού εκείνου ταξιδιού52.
Θα πρέπει να σηµειωθεί επίσης ότι από τους Έλληνες που πέρασαν µε τον
Μαγελλάνο στον Ειρηνικό και τα Νησιά των Μπαχαρικών, µόνον δυο, ο
Miguel Griego y Sena [Ναυπλιώτες], Mantesco [Mateo] de Gorfo, griego, hijo de Jorge de Gorfo
[Κερκυραίοι], Miguel de Rodas, contramaestre, hijo de Papaçali [Παπα(τ)σάλης;] y Dia(nina;)
[και οι δυο από τη Ρόδο], Miguel Sánchez, natural de Rodas, hijo de Juan Sánchez y Juana
[Ροδίτες], και Nicolás Griego, natural de Napoli de Romanía, hijo de Antonio y María
[Ναυπλιώτες]. Πρβλ. αυτ., σ. 53, όπου οι υπολογισµοί των ετών της γέννησης των Miguel de
Rodas (1492), Miguel Sánchez de Rodas (1476) και Nicolás Griego (1484) κρίνονται ορθά ως
αµφίβολης ακριβείας (εξαιτίας των αποκλίσεων στις καταθέσεις των ίδιων). Κατά την έναρξη της
αποστολής (1519) δήλωσαν τις εξής ηλικίες: ο Miguel Sánchez de Rodas 26 ετών, o Nicolás
Griego, natural de Napoli de Romanía 36, και ο Felipe de Rodas 44: Clements Markham
(επιµ.), Early Spanish Voyages to the Straits of Magellan, Λονδίνο, Hakluyt Society, 1911, σ.
26. Στα 1525 ο Miguel de Rodas δήλωσε ότι ήταν 32 ετών: Medina, Colección, τόµ. 2 (1888), σ.
7. Το επώνυµο του Albo/Alvo δεν µπόρεσα να το ανιχνεύσω στις διαθέσιµες σε µένα ελληνικές
νησιωτικές πηγές. Στο σύντοµο βιογραφικό του από τον José Toribio Medina, Diccionario
biográfico colonial de Chile, Σαντιάγο Χιλής, Impr. Elzeviriana, 1906, σ. 39, η µόνη πρόσθετη
πληροφορία είναι ότι ο Έλληνας ναυτικός βρισκόταν στο Βαλιαδολίδ τον Οκτώβριο του 1522·
πρβλ. Gil, «Griegos en aguas», 71. Θεωρώ πιθανότερο τον συσχετισµό τού τοπωνυµίου «Axio»
µε την Νάξο (Ναξία/Naxia, Αξία, Αξιά, Άξος), από όπου και το συνηθισµένο ελληνικό επώνυµο
«Αξιώτης» (πρβλ. Περικλής Γ. Ζερλέντης, «Ναξία νήσος και πόλις», Byzantinische Zeitschrift,
11/3-4 [1902], 491-499), αφού ο ίδιος ο Albo διευκρίνισε ότι ήταν «natural de Axio», αλλά
κάτοικος της Ρόδου (vecino de Rodas). Πάντως το επώνυµο «Ισπανός», που συναντούµε στη
Νάξο από τα µέσα του 16ου ως τα τέλη του 18ου αιώνα (Γεώργιος Μαστορόπουλος,
«Υπογραφές ζωγράφων σε εικόνες της κεντρικής Νάξου», Δελτίον της Χριστιανικής
Αρχαιολογικής Εταιρείας, 12 [1984], 479-488), δεν είναι βέβαιο ότι σχετίζεται µε την Ισπανία.
51
Medina, Colección, τόµ. 1 (1888), σ. 93, 106.
52
Εκδόθηκε από τον Fernández de Navarrete, Colección de los viages. τόµ. 3, σ. 209-247
(έγγρ. 22), και επανεκδόθηκε αρκετές φορές στα ισπανικά και σε άλλες γλώσσες. Ελληνική
απόδοση αποσπασµάτων από τον Ντίνο Γαρουφαλιά στου Λάζου, Έλληνες, σ. 45-54.
Συγκρίσεις των πληροφοριών των ηµερολογίων, του γνωστού (εξαιτίας της λογιοσύνης και των
αφηγηµατικών του αρετών) Antonio Pigafetta (1491-περ. 1534) και του Albo, στου Robert F.
Rogers - Dirk Anthony Ballendorf, «La llegada de Magallanes a las islas Marianas», Revista
Española del Pacífico, 2 (1992), 35-56. Την ιδιαίτερη εκτίµηση για την επαγγελµατική
ακριβολογία του Έλληνα ναυτικού εξαίρει ο Medina, El descubrimiento, σ. x, xi-xii, xcix, cciv-
ccxii κ.ε. passim, και Ricardo Cerezo Martínez, «Conjetura y realidad geográfica en la primera
circunnavegación a la tierra», Congreso de Historia del Descubrimiento (1492-1556): Αctas
(ponencias y communicaciones), τόµ. 2, Μαδρίτη, Real Academia de la Historia, 1992, σ. 139
κ.ε., 168-174. Η σχετική βιβλιογραφία για τα δυο κείµενα στου Martin Torodash, «Magellan
Historiography», The Hispanic American Historical Review, 51/2 (1971), 313-335 (βλ. κυρίως
316 κ.ε.). Στο αφήγηµά του «Αντώνης Πιγκαφέτας, ο Ρόδιος ιστορικός του Μαγκελάνου», ο
Φώτης Κόντογλου, Αδάµαστες ψυχές, ε΄ εκδ., Αθήνα, Άγκυρα, 2012, σ. 89-126, που αποκαλεί
τον Pigafetta Ρόδιο (επειδή ήταν Ιωαννίτης ιππότης), αγνοεί τον Albo και το ναυτικό του
ηµερολόγιο.
Ναυπλιώτης Juan Griego και ο Κερκυραίος Mateo Griego, δεν επέστρεψαν

(λιποτάκτησαν ή χάθηκαν στο Βόρνεο τον Ιούλιο του 1521)53. Δυο επίσης δεν
βίωσαν ολόκληρη την περιπέτεια: ο Antón (vecino de Axio, γιος του Niculoso
Griego) παρέµεινε τελικά στην Ισπανία, και ο συµπατριώτης του Simón de Exío
(Χίος) γύρισε στη Σεβίλλη µε το πλοίο San Antonio, που είχε στασιάσει πριν
περάσει στο Στενό του Μαγελλάνου 54 . Οπωσδήποτε η ελληνική οµάδα της
µεγάλης εκείνης ναυτικής επιχείρησης –που κράτησε περισσότερο από τρία
χρόνια και κόστισε τη ζωή σε 200 περίπου άτοµα (ανάµεσά τους και στον
αρχηγό τής αποστολής)– είχε τα λιγότερα θύµατα (µε ποσοστιαίους πάντοτε
υπολογισµούς): Στους 18 που επιβίωσαν, οι 5 ήταν Έλληνες: ο Francisco Albo,
ο maestre Miguel de Rodas, ο marinero Miguel (Sánchez) de Rodas, ο Nicolás
griego (de Nápoles/Ναύπλιο) και ο Felipe de Rodas55.
Από την οµάδα αυτή θα διακριθούν στα επόµενα χρόνια δυο µέλη της: ο
Ναυπλιώτης Nicolás Griego και ο Ροδίτης Miguel de Rodas. Ο πρώτος θα
συµµετάσχει ως «maestre» και «piloto» ενός από τα δυο σκάφη (της «nao
capitana Madre de Dios), που στάλθηκαν στα 1534-1535 σε µιαν ακόµα
δύσκολη –και άτυχη– ναυτική και στρατιωτική επιχείρηση: τη δηµιουργία
µονίµου ισπανικού προγεφυρώµατος στο νότιο άκρο της αµερικανικής ηπείρου
από τον Πορτογάλο ναυτικό Simón de Alcazaba y Sotomayor (1470-1535). Ο
Nicolás Griego θα είναι και πάλι ανάµεσα στους 75 διασωθέντες (από το
σύνολο των 250 ανδρών της αποστολής)· θα είναι επίσης εκείνος που, ως
αυτόπτης µάρτυρας, θα εκθέσει στην ισπανική αυλή τα δραµατικά γεγονότα που
οδήγησαν στο ναυάγιο της αποστολής και στον θάνατο (από τους στασιάσαντες
άνδρες τού Alcazaba) του αρχηγού της56.
Ο Miguel de Rodas (1492-1527), ο σηµαντικότερος ίσως από όλους τους

Έλληνας ναυτικούς της Ισπανίας της εποχής του, έγινε γνωστός όχι τόσο για
την αποφασιστική του συµβολή ως «contramaestre» στη θρυλική επιστροφή
53
Medina, Colección, τόµ. 1, σ. 175, 328. Πρβλ. Gil, «Griegos en aguas», 76-77.
54
Gil, «Griegos en aguas», 52-53, 77-78.
55
Τα κατέγραψε στο χρονικό του (του 1601-1615) ο Herrera, Historia general, década tercera,
lib. iiii, cap. iv, σ. 116 (παραλείποντας τον Felipe de Rodas, που έφτασε στην Ισπανία
αργότερα, επειδή κρατήθηκε από τους Πορτογάλους στο Πράσινο Ακρωτήριο). H κατάθεση του
Francisco Albo για την αποστολή εκδόθηκε από τον Eustaquio Fernández de Navarrete,
Historia de Juan Sebastián del Cano, Βιτόρια, Impr. Hijos de Manteli, 1872, σ. 270-271, 276,
284-288, και αποσπασµατικά, από τον Medina, Colección, τόµ. 1, σ. 305-308. Η επιστροφή των
διασωθέντων στο λιµάνι του Σανλούκαρ ντε Μπαρααµέδα στις 4 Σεπτεµβρίου 1522
αποθανατίστηκε τον Μάιο του 1956 µε την τοποθέτηση στη Δηµοτική Βιβλιοθήκη ειδικής
ονοµαστικής κεραµικής στήλης (azulejo), αλλά και µε τα ονόµατά τους σε δρόµους της πόλης.
56
Στην αφήγηση της επιχείρησης από τον Alonso Cabrera (µε βάση καταθέσεις µελών τής
αποστολής), που εξέδωσε ο Markham, Early Spanish Voyages, σ. 137-156, δεν αναφέρεται ο
Nicolas Griego. Ωστόσο η έκθεσή του Έλληνα ναυτικού και τα σχετικά έγγραφα, που σώθηκαν
στο AGI, αναφέρονται µε σαφήνεια στον ρόλο του:
ES.41091.AGI/23.15.2029//INDIFERENTE,1962,L.4,F.91-92 (Μαδρίτη, 11 Μαΐου 1536:
Βασιλική εντολή να αποσταλεί στην αυλή και να καταθέσει o «Nicolao Griego, que fue en la
armada de Simón de Alcazaba») και ES.41091.AGI/23//INDIFERENTE,1962,L.4,F.125r-125v
(Βαλιαδολίδ, 4 Ιουλίου 1539: Sobre la venida a la Corte de Nicolao Griego, piloto de la armada
de Simón de Alcazaba). Πρβλ. ES.41091.AGI/29//PATRONATO,45,R.6 (Relación de gente
armada de Simón de Alcazaba), όπου ο Nicolas Griego αναγράφεται πρώτος στον κατάλογο
των ανδρών της αποστολής ως maestre της «nao capitana».
τής καραβέλας Victoria στην Ισπανία57, όσο για την έντονη –και µοιραία για τον
ίδιο– αντιπαράθεσή του µε τον Sebastiano Caboto (περ. 1480-1557), τον
Βενετό γενικό διοικητή της επόµενης, µετά τον Μαγελλάνο, ισπανικής
αποστολής στον Ειρηνικό (1526-1530). Η αµοιβαία έχθρα άρχισε, όταν ο
Caboto θέλησε να αποκλείσει τον Έλληνα ναυτικό από το ταξίδι, µε το
επιχείρηµα ότι δεν επιτρεπόταν να αναλάβει καθήκοντα «cotramaestre» ένας
«ξένος» (extranjero). Αλλά δεν έπεισε τις αρχές της Σεβίλλης, οι οποίες,
επικαλούµενες τη θέληση του βασιλιά Καρόλου, που θεωρούσε τον Miguel de
Rodas κανονικό του υπήκοο (lo tiene por natural destos reinos), αλλά και την
εκτίµησή του για τις ικανότητές του, απαίτησαν τη συνεργασία του µε τα
πρόσωπα που θεωρούνταν «principales y más necesarios para el viaje»58. Η
αντίδραση του Miguel de Rodas, που συµµετείχε ως «piloto» του
σηµαντικότερου σκάφους (Victoria) από τις τέσσερις καραβέλες της αρµάδας,
αφορούσε την απόφαση του Caboto να εγκαταλείψει τον αρχικό στόχο τής
αποστολής και να αναζητήσει φηµολογούµενες πηγές πολύτιµων µετάλλων στο
εσωτερικό του Ρίο ντε λα Πλάτα, εισπλέοντας ανάντη στον ποταµό Παρανά59.
Με τον Έλληνα ναυτικό συντάχθηκαν και δυο άλλοι αξιωµατούχοι, οι
«capitanes» Francisco de Rojas (περ. 1497-;) και Martín Méndez (περ. 1493-
1527)– ο τελευταίος γνώριµος του Miguel de Rodas από την κοινή συµµετοχή
τους στην αποστολή του Μαγελλάνου. Θεωρώντας ο Caboto τις αντιδράσεις
των τριών ως ανταρσία, τους αποβίβασε µε τη βία στις 9 Φεβρουαρίου 1527
στο αποµονωµένο νησί Santa Catalina, απέναντι από το Puerto de Patos, στις
νοτιοανατολικές ακτές τής (σηµερινής) Βραζιλίας. Και όταν µερικούς µήνες
αργότερα οι δυο από τους τιµωρηµένους, ο Miguel de Rodas και ο Martín
Méndez, προσπάθησαν να περάσουν µε ένα αυτοσχέδιο πλεούµενο σε
ασφαλέστερη περιοχή, πνίγηκαν60. Η πολύκροτη αυτή υπόθεση –που θεωρείται
παραδειγµατική στην ιστορία των ναυτικών ανταρσιών– προκάλεσε στην
57
Gil, «Griegos en aguas», 54, 71-72.
58
José Toribio Medina, El veneciano Sebastián Caboto al servicio de España, τόµ. 2
(Documentos), Σαντιάγο Χιλής, Impr. Universitaria, 1908, σ. 15 κ.ε., 45-49 (es provechosa su
persona y es razón de hacelle honra), 151-152. Πρβλ. Herrera, Historia general, década III, lib.
vi, cap. vi, σ. 184, και década III, lib. ix, cap. iii, σ. 259, όπου σηµειώνεται ότι ο Κάρολος είχε
στείλει τον Miguel de Rodas (mui plático de las cosas de la mar i hombre de valor), µε τη
µυστική εντολή (instrucción secreta, de la qual se havia de dar traslado cerrado) να
υποκαταστήσει (µετά τον Francisco de Rojas) τον Caboto σε ενδεχόµενη απώλειά του. Πρβλ.
Pérez-Mallaína, Spain’s Men, σ. 18, σηµ. 41, 249, όπου αναφέρεται ότι ο Miguel de Rodas είχε
επενδύσει στην αποστολή ολόκληρη την προίκα της γυναίκας του, κάπου 25 χιλ. maravedís. Ο
ίδιος ο Miguel de Rodas (αλλά και ο συνώνυµος συµπατριώτης του Miguel [Sánchez] de Rodas,
γιος των Ροδιτών Juan Sánchez και της Juana) δήλωσε στα 1524 ότι είχε γνωρίσει από κοντά
και τον βασιλιά Κάρολο, αλλά και τους Καθολικούς Βασιλείς Φερδινάνδο και Ισαβέλα (1475-
1504): Medina, Colección, τόµ. 2, σ. 7, 47.
59
Στους αποκλίνοντες στόχους των εργοδοτών της αποστολής στη Σεβίλλη µε τις φιλοδοξίες
του Caboto αναφέρεται, υπερασπιζόµενος τον Βενετό ναυτικό, ο Carlo Errera, «La spedizione di
Sebastiano Caboto al Rio della Plata», Archivio Storico Italiano, σειρά 5η, 15/197 (1895), 7-14,
όπου (23 κ.ε.) και για την αναζήτηση από τον Caboto στο εσωτερικό του Παρανά πολύτιµων
µετάλλων, κυρίως αργύρου (και έδωσε τελικά και το όνοµα στον ποταµό Ρίο ντε λα Πλάτα).
60
Σύγχρονες εκτιµήσεις της υπόθεσης στους Patrick J. Murphy - Ray W. Coye, Mutiny and its
Bounty. Leadership Lessons from the Age of Discovery, New Haven CO, Yale University Press,
2013, σ. 78-118, 168, 194-197, 251 σηµ. 36, 253. Ο Heather Dalton, Merchants and Explorers:
Roger Barlow, Sebastian Cabot, and Networks of Atlantic Exchange, 1500-1560, Οξφόρδη,
Oxford Univ. Press, 2016, σ. 78-118, αναζητά τα εµπορικά συµφέροντα που υπαγόρευσαν τις
επιλογές του Cabot.
Ισπανία σειρά δικαστικών περιπετειών τού Caboto (1530-1533), οι οποίες

ωστόσο, παρά τις καταδίκες του, δεν δικαίωσαν παρά µόνο ένα µέρος των
διεκδικούµενων απέδωσαν παρά µόνο ένα µέρος των αποζηµιώσεων των
συγγενών των θυµάτων (και πάντως όχι της Ισπανίδας χήρας του Έλληνα
ναυτικού Isabel del Acebo) 61 . Αλλά και στην επόµενη αποστολή, που
πραγµατοποίησαν οι Ισπανοί την ίδια εποχή (1525-1536) στα Nησιά των
Μπαχαρικών µε διοικητή τον Garcia Jofre de Loaísa (1490-1526), συµµετείχαν
επίσης δέκα τουλάχιστον Έλληνες ναυτικοί· στον έναν µάλιστα από αυτούς που
επέζησαν, τον «marinero de la nao Victoria» Francisco de Paris (από την
Πάρο), οφείλουµε και µιαν από τις πρώτες αναλυτικές εκθέσεις της νέας και
πάλι άτυχης εκείνης επιχείρησης62. Ενδεικτικό πάντως για την εκτίµηση των
ικανοτήτων των Ελλήνων ναυτικών είναι το γεγονός ότι, όταν ο Francis Drake
(περ. 1540-1596), κατά τον δικό του «κουρσαρικό» γύρο του κόσµου στα 1577-
1580, άρπαξε τον Δεκέµβριο του 1578 στο λιµάνι του Βαλπαραΐσο την ισπανική
καραβέλα La Capitana, το πιο πολύτιµο λάφυρό του ήταν ο «piloto» της Juan
Griego και οι χάρτες του για τα δυτικά παράλια της αµερικανικής ηπείρου (ως το
σηµερινό Σαν Ντιέγκο της Καλιφορνίας ή ίσως και βορειότερα)63.
61
Τα πρακτικά των δικών τα εξέδωσε ο Medina, El veneciano, τόµ. 2, σ. 151 κ.ε. Ο ίδιος, El
veneciano Sebastián Caboto al servicio de España, τόµ. 1, Σαντιάγο Χιλής, Impr. Universitaria,
1908, σ. 67 κ.ε., αφηγήθηκε και όλες τις φάσεις της θλιβερής εκείνης ιστορίας, µε αναφορές
(145, 286-292) και σε µερικά συγγενικά πρόσωπα του Miguel de Rodas: τη µακαρίτισσα µητέρα
του Catalina de Arenjada (;), την (Ισπανίδα) σύζυγό του Isabel del Acebo de Rodas, την κόρη
τους Ana de León, τον αδελφό του Constantino León και τον εξάδελφό του Felipe de Rodas,
αλλά (234, 245-246, 246-247, 315, 430, 431, 474) και σε άλλους Έλληνες που µετείχαν στην
ίδια αποστολή (Nicolao de Nápoles [Ναύπλιο], contramaestre, Juan Cazagurri, carpintero e
maestre, natural de Corón [Κορώνη], hijo de Juan de Cazagurri y de Paracherguy [Παρασκευή],
su mujer, Juan María de Gorgo, vecino de Venecia, contramaestre, hijo de Sacaru de Agorgo e
María [Ζαχαρίας και Μαρία από την Αµοργό], marido de Isabeta, hija de Santorin [Ζαµπέτα,
κόρη του Σαντορινιού], Jácome Griego και Juan Griego, «marinero, natural de Xío» (Χίο). Πρβλ.
του ίδιου, ό.π., τόµ. 2, σ. 152, 175, 191, 284, 295, 331, 383, 405, 419, 440, 442, 536, 570, 575,
579 (Alejandro Griego, cómitre de la galera Princesa, estante en Sevilla, de 38 años de edad).
Για τις οικονοµικές διεκδικήσεις της Isabel de Rodas: AGI, ES.41091.AGI/29//Patronato, 41,
R.3· αποσπάσµατα από τον ογκώδη φάκελλο της δίκης στου Medina, El veneciano, τόµ. 2, σ.
558-561· βλ. και τόµ. 1, σ. 289-293, όπου και η διαθήκη του Miguel, την οποία υπέγραψε στις
29 Ιαν. 1526, λίγο πριν από την αναχώρησή του. Πρβλ. Luis Alberto Musso Ambrosi, El Río de
la Plata en el Archivo General de Indias de Sevilla: Guía para investigadores, Μοντεβιδέο,
Rosgal, 1976, σ. 25 αριθ. 3, 39, 41. Μερικές διευκρινίσεις στις καταθέσεις των µαρτύρων στις
ίδιες δίκες στου Gil, «Griegos en aguas», 55 κ.ε.
62
Η «Declaración» του «Francisco de Paris, que es en Grecia» (που έγινε στο Βαλιαδολίδ στις
25 Οκτωβρίου 1536) εκδόθηκε από τον Navarrete, Colección, τόµ. 5 (1837), σ. 368-376, και τον
Medina, Colección, τόµ. 3 (1889), σ. 350-358. Τα ονόµατα των Ελλήνων της αποστολής του
Loaísa στου Gil, «Griegos en aguas», 65-69 (Bautista de Quíos [Χίος], Dimitri de Corfú,
Francisco de Paris, Jorge de Candía, Jorge de Corfú, Juan de Candía, Juan de Milo [Μήλος],
Miguel de Rodas [άσχετος µε τον οµώνυµο της αποστολής Caboto], Jorge Griego, Nicolás de
Nápoles [Ναύπλιο] και Juan Galliar [;]). Ο τελευταίος θα πρέπει να ταυτιστεί µε τον Juan Grego,
«marinero» και «compañero» του Francisco de Paris: Medina, Colección, τόµ. 3, σ. 356. Τους
Juan Griego, Francisco de Paris και Pablo Griego βρήκε τον Μάρτιο του 1528 στη νήσο Tidore
ο Álvaro de Saavedra Cerón (†1529), σε µιαν άλλη επιχείρηση των Ισπανών στα νησιά των
Μπαχαρικών (Molucas), η οποία είχε ως στόχο και την αναζήτηση των χαµένων ανδρών της
αποστολής του Loaísa: Fernández de Navarrete, Coleccion, τόµ. 5, σ. 486. Πρβλ. Ione Stuessy
Wright, Voyages of Alvaro de Saavedra Cerón, 1527-1529, Coral Gables, Fla., Univ. of Miami
Press, 1951, σ. 121.
63
Τελικά ο Drake, αφού αξιοποίησε τις γνώσεις του Juan Griego στην πορεία του προς τις
βορειότερες ακτές της Χιλής, τον άφησε ελεύθερο: Henry R. Wagner, Sir Francis Drake’s
Οι επιδόσεις µερικών από τους Έλληνες «conquistadores» έχουν καταγραφεί

σε αρκετές από τις συχνά επικές και εξωραϊσµένες εξιστορήσεις της κατάκτησης
των νέων χωρών. Περισσότερο προβλήθηκε –συχνά µάλιστα µε τρόπο
µυθοποιητικό– ο Πέτρος ο Κρητικός (Pedro de Candia/Candía, 1494-1542), ο
πιο στενός και αποτελεσµατικός συνεργάτης του ηγέτη του εκστρατευτικού
σώµατος Francisco Pizarro (1478-1541) και της θρυλικής οµάδας των
«Δεκατριών» (Trece de la fama), στους οποίους αποδόθηκε η κατάκτηση της
πρωτεύουσας των Ίνκας64. Ο Κρητικός στρατιωτικός, που είχε διακριθεί στη
χρήση των πυροβόλων ήδη από την εποχή των ιταλικών πολέµων και ιδιαίτερα
στην κρίσιµη για την επικράτηση του Καρόλου µάχη της Παβίας (1525), έγινε
γνωστός και για την ενεργό συµµετοχή του και σε άλλες εξερευνητικές και
κατακτητικές εξορµήσεις των Ισπανών στην κεντρική και νότια Αµερική: στον
Παναµά, το Μεξικό, τη νήσο Γκάλιο (Isla del Gallo) και την Καχαµάρκα
(Cajamarca), στην ουτοπική «Αµπάγια» (Ambaya) και τις Τσούπας (Chupas)
κ.α. 65 . Δεν είναι τυχαίο ότι όχι µόνο καταγράφεται (συχνά µε απρόσµενες
Voyage around the World. Its Aims and Achievments, Σαν Φρανσίσκο, John Howell, 1926, σ.
101, 103, 108, 112, 342, 343, 345, 384-388, 391, 471, 474, 477-478, 480 σηµ. 29, 481 σηµ. 17.
Πρβλ. Peter T. Bradley, British Martime Enterprise in the New World, from the Late Fifteenth to
the Mid-Eighteenth Century, Lewiston, NY, Edwin Mellon Press, 1999, σ. 357, 367. Δεν ξέρω αν
ο Juan Griego αυτός θα πρέπει να συσχετιστεί µε τον οµώνυµο «piloto mayor de la flota», που
τον συναντούµε σε διάφορες πηγές στις αρχές του 17ου αιώνα· βλ. π.χ. Pablo Emilio Pérez –
Mallaína Bueno, El hombre frente al mar: Naufragios en la Carrera de Indias durante los siglos
XVI y XVII, Σεβίλλη, Univ. de Sevilla, 1997, σ. 166, και Ángeles Flores Moscoso, «Fraudes en la
organización y viajes de las flotas de Indias», Andalucía, América y el mar: Actas de las IX
Jornadas de Andalucía y América, επιµ. Bibiano Torres Ramíirez, Σεβίλλη, Diputación de
Huelva, 1991, σ. 263. Πρβλ. και τα αναγραφόµενα για τον κάτοικο της Σεβίλλης «capitán Juan
Griego, piloto mayor de la flota» σε περίληψη διαθήκης του Alonso de Bassa της 24
Σεπτεµβρίου 1614 (πόλη του Μεξικού): Catálogo de protocolos del Archivo General de Notarías
de la ciudad de México, Colección siglo XVII:
http://cpagncmxvii.historicas.unam.mx/ficha.jsp?idFicha=497-PEJ-3360-739.
64
Τα σχετικά βασιλικά διατάγµατα και τα ονόµατα στου J. A. de Lavalle, Juan de la Torre (uno
de los trece de la isla del Gallo), Λίµα, Impr. del Teatro, 1885, σ. 1-2. Πρβλ. Enrique Torres
Saldamando (επιµ.), Libro primero: Cabildos de Lima. Parte primera. Actas desde 1535 á 1539.
Anotaciones, Παρίσι, Impr. Paul Dupont, 1900, σ. 1 (ο Jorge Griego µεταξύ των «fundadores de
Lima») και 9.
65
Από το πλήθος των αναφορών στη δράση του σηµειώνονται εδώ ενδεικτικά οι: Manuel de
Mendiburu, Diccionario histórico-biográfico del Perú. Parte primera, que corresponde a la época
de la dominación española, τόµ. 1, Λίµα, Impr. J. Francisco Solís, 1874, σ. 141-142, 159, 163-
164, 193, 305-306, 394-395, τόµ. 2 (1876), σ. 125-128 (πρβλ. και τη βιβλιογραφία στη β΄ έκδ.,
Λίµα, Enrique Palacios, 1932, σ. 237-241), τόµ. 3 (1878), σ. 378, τόµ. 5 (1885), σ. 306, 317-
318, τόµ. 7 (τόµ. 1887), σ. 146-147, τόµ. 8 (1890), σ. 55-56, 184, 225· πρβλ. José Antonio del
Busto Duthurburu, «Pedro de Candía, artillero mayor del Perú», Revista Histórica, 25 (Λίµα,
1960-1961), 379-405, και κυρίως Lockhart, The Men of Cajamarca, σ. 95-96, 121, 129-133,
369, 377-378. Ειδικά για την δική του επιχείρηση στην «απόκρυφη» Ambaya στις αρχές του
1538, βλ. Sánchez-Concha Barrios, «Las expediciones», 347-372. Τον ρόλο του στη χρήση του
πυροβολικού στην Ιταλία και τις υπερπόντιες κτήσεις εξαίρει ο P. [= Pedro de la Llave], «Pedro
de Candia», El memorial de artillería en el cuarto centenario del descubrimiento del Nuevo
Mundo, Μαδρίτη, Impr. del Cuerpo de Artillería, 1892, σ. 40-63. Για την παλαιότερη ελληνική
βιβλιογραφία, βλ. Κώστας Π. Κύρρης, «Πέτρος, ο Κρητικός σύντροφος του Pizarro στο Περού»,
Κρητικά Χρονικά, 18 (1964), 15-37, και Χασιώτης, Σχέσεις, σ. 30 και σηµ. 2. Η αναλυτικότερη
βιογραφία του στα ελληνικά είναι του Κόρακα, Πέτρος ο Κρητικός (βλ. σηµ. 5)· πρβλ. Λάζος,
Έλληνες, σ. 55-118, 175-177, 179-181, 183-188. Το γεγονός ότι ορισµένες πηγές προσθέτουν
στο «de Candía» του (φερόµενου ως αδελφού τού Πέτρου) Ανδρέα (Juan Andrés de Candía),
λεπτοµέρειες για τα κατορθώµατά του) στα σχετικά µε τους «conquistadores»

έργα των χρονικογράφων της εποχής, αλλά και ότι πέρασε και στην
ισπανόφωνη λογοτεχνία, µε πιο γνωστή τη γραµµένη 120 χρόνια µετά τον
θάνατό του κωµωδία του Pedro Calderón de la Barca (1600-1681) La Aurora de
Copacabana, και στη συνέχεια σε νεότερες και σύγχρονες ιστορικο-
λογοτεχνικές αφηγήσεις Λατινοαµερικανών συγγραφέων66.
Λιγότερο εντυπωσιακή, αλλά επίσης πολυσυζητηµένη ήταν και η ιστορία του

Δωροθέου ή Θεοδώρου (un christiano griego, llamado Dorotheo Theodoro),
µέλους της άτυχης εξερευνητικής αποστολής τού Pánfilo de Narváez (1478;–
1528) στη Φλωρίδα67. Οι πληροφορίες των σχετικών χρονικών αναφέρονται
συνοπτικά στην ουσιαστική συµβολή τού Θεοδώρου στην κατασκευή τον
Σεπτέµβριο του 1528 πέντε πλοιαρίων από ξύλο και δέρµατα ζώων, µε τα
οποία οι Ισπανοί σχεδίαζαν να εγκαταλείψουν την αφιλόξενη δυτική ακτή της
χερσονήσου (κοντά στη σηµερινή Tampa). Περισσότερο ωστόσο εντυπωσίασε
τους χρονικογράφους η απόφασή του να ακολουθήσει, µαζί µε τον Αφρικανό
υπηρέτη του, τους «indios», µε τους οποίους ο Narváez διαπραγµατευόταν την
επιβίωση των ανδρών της αποστολής του. Σύµφωνα µε τις αφηγήσεις της
εκστρατείας, ο Θεόδωρος και ο σύντροφός του δολοφονήθηκαν από τους
ιθαγενείς που είχαν εµπιστευθεί 68 . Ωστόσο οι άνδρες τής αποστολής, που
αλλά και της κόρης του τελευταίου Βαρβάρας, και το «de Rodas» σηµαίνει ενδεχόµενη
συγγενική σχέση (αν όχι ταύτιση) µε την κρητική οικογένεια Νταρόδη («Darodi», ισπαν. «de
Rodas»), για την οποία έγινε λόγος πιο πάνω (σηµ. 11 κ.α.). Η Lourdes Díaz-Trechuelo, «El
asentamineto andaluz en la Nueva España, 1521-1547», Congreso de Historia del
Descubrimiento, τόµ. 2, σ. 502, καταγράφει τον Pedro de Rodas ως έναν από τους «primeros
conquistadores de Nueva España». Πρβλ. Rodríguez Vicente, «Los extranjeros», σ. 666. Tο
«de Candia» θα µπορούσε να αποδοθεί στα ελληνικά (µε βάση τις πηγές της εποχής) ως
Κρητικός, Χαντακίτης ή και Καντιανός (µε σαφέστερη αναφορά στην πόλη του
Χάνδακα/Candia): Κόντη, ό.π., 148, 166, 190-195. Τo «Καντιώτης» (Candioti) µεταξύ των
Κρητικών της ισπανικής Αµερικής το συνάντησα στις αρχές του 18ου αιώνα στο Περού: Medina,
Historia del Tribunal […] de Lima, τόµ. 1, σ. 276-277 (don Antonio y don Juan de Candioti, hijos
de don Theodoro)· πρβλ. Taboada, Extrañas presencias, σ. 118.
66
Για τις αναφορές των χρονικών της εποχής υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία· βλ. ενδεικτικά
Pierre Duviols, «La representación bilingüe de ‘La muerte de Atahualpa’ en Manás (Cajatambo)
y sus fuentes literarias», Histórica, 23/2 (Λίµα, 1999), 374-378. Τη µορφή του Pedro de Candia
στον Calderón σχολιάζει ο César García Álvarez, «Las fuentes de ‘La aurora en Copacabana»
de Calderón de la Barca», Revista Chilena de Literatura, 16-17 (1980-1981), 198-201, 207-213.
Στις νεότερες αφηγήσεις ανήκουν οι θεωρούµενες ως «κλασικές» του Ricardo Palma,
Tradiciones y artículos históricos, Λίµα, Impr. Torres Aguirre, 1899, σ. 200-203, και του Raul
Porras Barrenechea, Crónicas perdidas, presuntas y olvidadas sobre la conquista del Peru,
Λίµα, χ.ε., 1951, σ. 10 κ.ε. Σε περισσότερο λογοτεχνικό (µε χρονικά άλµατα) κινείται η
λογοτεχνική προσέγγιση του Κόντογλου, «Ο Πέτρος Κρητικός που πρωτοπάτησε στο Περού»,
Αδάµαστες ψυχές, σ. 127-145, όπου (128) και φανταστική – βυζαντινότροπη– απεικόνιση του
Κρητικού στρατιωτικού από τον συγγραφέα και ζωγράφο.
67
Οι περισσότερες καταγραφές του «Teodoro» υποδηλώνουν ίσως αναγραµµατισµό στη
σπανιότερη χρήση του «Dorot(t)eo». Ο Θεόδωρος, ως πρώτος (µαρτυρηµένος) Έλληνας, που
πάτησε στα εδάφη των σηµερινών ΗΠΑ, τιµήθηκε µε άγαλµα, που στήθηκε τον Ιανουάριο του
2005 µε πρωτοβουλία της Panhellenic Federation of Florida κοντά στο σηµείο της απόβασης
(τον Απρίλιο του 1528) των ανδρών του Narváez, στη σηµερινή Clearwater Beach της
Φλωρίδας.
68
Herrera, Historia, década IV, lib. iv, cap. vi, σ. 66-67. Η εκδοχή της δολοφονίας του από τους
indios στην Relación de los naufragios y comentarios de Álvar Núñez Cabeza de Vaca,
ilustrados de varios documentos inéditos, επιµ. M. Serrano y Sanz, τόµ. 1, Μαδρίτη, Libr.
Victoriano Suárez, 1906, σ. 33, 34, 39-40, και Gonzalo Fernández de Oviedo y Valdés, Historia
πραγµατοποίησε µια δεκαετία αργότερα στη Φλωρίδα (και δυτικότερα) ο

Hernando de Soto (περ. 1495-1542), πληροφορήθηκαν στα 1540 από τους
κατοίκους της Mavila (µιας µυστηριώδους ακόµα πόλης της σηµερινής
Αλαµπάµας), ότι οι δυο άνδρες (un Christiano que se llamaba Don Teodoro i un
negro con él) είχαν επιβιώσει για αρκετά χρόνια σε εκείνες ή σε κάποιες άλλες
απροσδιόριστες, επίσης αφιλόξενες, περιοχές της αµερικανικής ενδοχώρας69.
Ο κατεξοχήν µυθοποιηµένος Έλληνας ναυτικός των υπερπόντιων

εξερευνήσεων είναι µάλλον ο Κεφαλονίτης Ιωάννης Φωκάς (Juan de Fuca) ή
Απόστολος Βαλεριανός (1536-1602). Η ιστορία του ξεκίνησε στη Βενετία τον
Απρίλιο του 1596, µε τις αφηγήσεις του ίδιου σε ένα πρόσωπο που διατηρούσε
στενές σχέσεις µε διάσηµους εξερευνητές της εποχής: τον Michael Lok, Άγγλο
έµπορο της Levant Company. Ο Φωκάς παρουσίασε στον Lok τις υπηρεσίες
του στο ισπανικό ναυτικό, υπογραµµίζοντας την προγενέστερη 40χρονη
εξερευνητική του δράση, τόσο στην αµερικανική ήπειρο όσο και στις
Φιλιππίνες70. Από τον Lok οι αφηγήσεις του Φωκά πέρασαν στην ευρύτερη
κοινότητα των γεωγράφων και κοσµογράφων, µε αποτέλεσµα το 1788 να δοθεί
το όνοµά του (Estrecho de Juan de Fuca/Juan de Fuca Strait) στα «Στενά» που
χωρίζουν το σηµερινό καναδικό Βανκούβερ από την πολιτεία Ουάσιγκτον των
ΗΠΑ 71 . Η αδυναµία των ερευνητών να εντοπίσουν στα ισπανικά αρχεία
general y natural de las Indias, islas y Tierra-Firme del mar Océano, επιµ. José Amador de los
Rios, µέρος Α΄, Μαδρίτη, Real Academia de la Historia, 1851, σ. 568. Πρβλ. Colección de las
obras del venerable Obispo de Chiapa Bartolomé de las Casas, defensor de la libertad de los
Americanos, επιµ. Juan Antonio Llorente, τόµ. 1, Παρίσι, En casa de Rosi, 1822, σ. 237
(Necrologia), και Lawrence A. Clayton - Vernon James Knight Jr. - Edward C. Moore (επιµ.),
The De Soto Chronicles. The Expedition of Hernando de Soto to North America in 1539-1543,
τόµ. 1, Tuscaloosa, AL, The Univ. of Alabama Press, 1993, σ. 291-292, και Aleck Loker, La
Florida. Spanish Exploration and Settlement in North America, 1500 to 1600, Williamsburg, VA,
Solitud Press, 2010, σ. 52, 54.
69
Μια από τις πηγές της ιστορίας του Θεοδώρου ήταν ο σύγχρονός του Luys Hernández de
Biedma: Buckingham Smith (επιµ.), Colección de varios documentos para la historia de la
Florida y tierras adyacentes, τόµ. 1, Λονδίνο, Trübner y Compañía, 1857, σ. 49, 53. Πρβλ.
Clayton et al., The De Soto Chronicles, σ. 232-233, και Loker, La Florida, σ. 55. Ο Juan
Francisco Maura, «El libro 50 de la Historia General y Natural de las Indias (‘Infortunio y
Naufragios’) de Gonzalo Fernández de Oviedo (1535): ¿Génesis e inspiración de algunos
episodios de Naufragios de Alvar Núñez Cabeza de Vaca (1542)?», Lemir, 17 (Universitat de
Valencia, 2013), 91 και σηµ. 10, παραπέµποντας σε έγγραφο του 1548, τείνει να ταυτίσει τον
«Teodor, griego, vecino de Pánuco de Nueva España» µε τον οµώνυµο της αποστολής τού
Narváez (αµφισβητώντας έτσι όσα περιέχουν οι χρονικογράφοι για τον θάνατό του).
70
Samuel Purchas, Hakluytus Posthumus, or, Purchas His Pilgrimes: Contayning a History of
the World in Sea Voyages and Lande Travells by Englishmen and others, τόµ. 14, Νέα Υόρκη,
Macmillan, 1906, σ. 415-421. Για την ελληνική βιβλιογραφία: Λάζος, Έλληνες, σ. 119-173, και
Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα, Juan de Fuca. Ιωάννης-Απόστολος Φωκάς-Βαλεριανός, ο
Κεφαλλονίτης τυχοθήρας του 16ου αιώνα, Κεφαλονιά, χ.ε., 2006. Πρβλ. και τη µυθιστορηµατική
αφήγηση της ίδιας, Στα Στενά της χίµαιρας, Αθήνα, Κέδρος, 2007. Οι προτοµές του Φωκά, που
στήθηκαν µε ελληνική πρωτοβουλία στο Βανκούβερ και στο Αργοστόλι, είναι, όπως και στην
περίπτωση του Θεοδώρου της Φλωρίδας (βλ. πιο πάνω σηµ. 69), φανταστικές.
71
Η βιβλιογραφία είναι µεγάλη· βλ. ενδεικτικά τις παλιές µονογραφίες του Pedro de Novo y
Colson, Sobre los viajes apócrifos de Juan de Fuca y de Lorenzo Ferrer Maldonado, Μαδρίτη,
Impr. Fortanet, 1881, σ. 13-47 (που ενσωµατώνει και τα πορίσµατα των αρχειακών ερευνών
του Fernández de Navarrete), και του Henry R. Wagner, «Apocryphal Voyages to the Northwest
Coast of America», The Proceedings of the American Antiquarian Society, 41/1 (1931), 179-234
(αναφορά και σε χαρτογραφικές πηγές για το πολυσυζητηµένο Estrecho de Anián, που
υποτίθεται ότι εννοούσε ο Juan de Fuca στα εξερευνητικά του επιτεύγµατα).
τεκµήρια των ναυτικών επιδόσεων του Φωκά υπονόµευσε τη φερεγγυότητα των

αφηγήσεών του, µετατρέποντάς τες σε ένα ακόµη κεφάλαιο της ιστορίας των
«απόκρυφων» γεωγραφικών ανακαλύψεων72. Πάντως τα δεδοµένα των πηγών
που χρησιµοποιήθηκαν στην παρούσα µελέτη δεν αποκλείουν ούτε τη
συνεργασία του µε τις ισπανικές αρχές (όπως άλλωστε και άλλων
συµπατριωτών του) 73 ούτε και την ενεργό συµµετοχή του σε ναυτικές και
εξερευνητικές αποστολές στα ΒΔ παράλια της αµερικανικής ηπείρου. Η
αντικατάσταση του µάλλον σπάνιου στο ισπανικό ονοµατολόγιο Apóstol µε το
διαδεδοµένο Juan δεν θα πρέπει να παραξενεύει (όπως άλλωστε και ο
εξισπανισµός αρκετών επωνύµων των Ελλήνων των υπερπόντιων χωρών)·
ούτε θα πρέπει να απορριφθεί η ενδεχόµενη ταύτισή του µε έναν από τους
πολυάριθµους «Juanes Griegos» των πηγών µας, όπως π.χ. µε τον έµπειρο
«piloto Juan Griego», τον οποίο, όπως είδαµε, αιχµαλώτισε τον Δεκέµβριο του
1578 στο Βαλπαραΐσο ο Άγγλος κουρσάρος Drake, σφετεριζόµενος και τους
πολύτιµους χάρτες του (και µάλιστα της περιοχής των αµφιλεγόµενων
εξερευνήσεων του Φωκά)74.
Όπως και ο Φωκάς, έτσι και άλλοι Έλληνες ναυτικοί, που είχαν δράσει στις
ισπανικές κτήσεις, επέστρεψαν στις γενέτειρές τους, εντυπωσιάζοντας τους
συντοπίτες τους όχι τόσο µε τον συσσωρευµένο πλούτο τους όσο µε τις
αφηγήσεις τους για τις περιπέτειές τους στις µεγάλες θάλασσες 75 . Οι
επαναπατριζόµενοι συνέβαλαν και αυτοί στη διάδοση των γεωγραφικών
γνώσεων για τον Νέο Κόσµο στην ελληνική Ανατολή, όπου ήδη είχαν αρχίσει να
διοχετεύονται –µέσω ιταλικών κυρίως διαύλων– και χάρτες που περιείχαν
τµήµατα από άγνωστες ως τότε υπερπόντιες χώρες. Στο υλικό αυτό
στηρίχτηκαν άλλωστε, ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, και οι πιο
γνωστοί Έλληνες σχεδιαστές και σχολιαστές χαρτών και πορτολάνων, που
εµφανίζουν τοπωνύµια και περιοχές όχι µόνο της Μεσογείου, αλλά και του
Ατλαντικού και των αµερικανικών παραλίων, όπως π.χ. ο Κρητικός Γεώργιος
Σιδέρης (Καλαπόδας) και, προς τα τέλη του αιώνα, ο Πάτµιος Νικόλαος
Βουρδόπουλος και ο Κυκλαδίτης Αντώνιος Μηλιός76.
Οι περισσότεροι βέβαια Έλληνες, που είχαν περάσει σε περιοχές του Νέου

Κόσµου και του Ειρηνικού, δεν επαναπατρίστηκαν: παρέµεναν στις χώρες
υποδοχής, παντρεύονταν ιθαγενείς και, µετά το πέρασµα στην τρίτη –αν όχι και
από τη δεύτερη– γενιά, αφοµοιώνονταν. Αλλά και εκείνοι που τελικά
επέστρεφαν στην ιβηρική χερσόνησο δεν ήταν σε θέση να αντισταθούν στον
ραγδαίο εξισπανισµό τους. Ακόµα και µεγάλες οικογένειες, που
72
Όλα τα δεδοµένα στο AGI για τον Juan de Fuca αφορούν την ονοµασία των Στενών στα τέλη
του 18ου αιώνα. Ο αναγραφόµενος σε έγγραφο του 1538 Diego de Focas (Tomás Thayer
Ojeda, «Los conquistadores de Chile», Anales de la Universidad de Chile, 122 [1908], 236)
οφείλεται µάλλον σε λανθασµένη µεταγραφή: πρόκειται για τον Diego de Hoces (†1541), έναν
από τους συντρόφους του Diego de Almagro (περ. 1478-1538) στην κατάκτηση του Περού.
73
Βλ. π.χ. τις πιο πάνω σηµ. 8 και 9.
74
Πρβλ. και τις υποθέσεις του Wagner, Sir Francis Drake’s Voyage, σ. 477-478 σηµ. 13.
75
Ι. Κ. Χασιώτης, «Η Κρήτη και οι Ισπανοί στα χρόνια της Bενετοκρατίας», Πεπραγµένα του Γ΄
Διεθνούς Kρητολογικού Συνεδρίου, τόµ. 2, Aθήνα 1974, σ. 347.
76
Άννα Αβραµέα, «Η χαρτογράφηση του παράλιου χώρου», Ελληνική εµπορική ναυτιλία, επιµ.
Στ. Α. Παπαδόπουλος, Αθήνα, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1972, σ. 180-181, 490 σηµ. 9
(βιβλιογραφία).
συσπειρώνονταν σε µια πόλη και σε µια συνοικία –κατά κανόνα στην Triana της
Σεβίλλης, της µητρόπολης τότε των αποικιών– δεν απέφευγαν την αφοµοίωση,
αφού κι αυτές είχαν συγκροτηθεί (µε ελάχιστες εξαιρέσεις) µε µικτούς γάµους.
Το πιο προβεβληµένο βέβαια παράδειγµα συνδέεται µε τον Jorge Manuel
(1578-1631), τον εξισπανισµένο γιο τού Δοµηνίκου Θεοτοκοπούλου (1541-
1614) και της Jerónima de las Cuevas (†1614) 77 . Ωστόσο περισσότερο
ενδεικτική θεωρώ την εξέλιξη της κρητικής επίσης (αλλά απώτερης ροδιακής
καταγωγής) οικογένειας Νταρόδη (de Rodas), της οποίας διάφορα µέλη
συµµετείχαν, όπως είδαµε, τόσο στις εξερευνητικές αποστολές όσο και στις
κατακτητικές επιχειρήσεις στην Κούβα, το Μεξικό, τη Χιλή, τη Γουατεµάλα, την
Παραγουάη και αλλού78. Μετά το πέρασµα στο δεύτερο µισό του 17ου αιώνα
στα περισσότερα µέλη της οικογένειας Νταρόδη/de Rodas δεν απέµεινε παρά
µόνο το επώνυµο· συχνά µάλιστα το de Rodas δεν αποτιµούνταν ως ελληνικό,
αλλά ως ισπανικό, συσχετιζόµενο µε κάποιον απώτερο Ισπανό πρόγονο, που
ήταν (ή θεωρούνταν) Ιωαννίτης ιππότης (caballero de San Juan de Rodas) ή
ακόµα και µε κάποια παρόµοια τοπωνύµια (Roda και Rodas) της Ισπανίας.
Στην εξέλιξη αυτή συντέλεσε και το γεγονός ότι τόσο στην ιβηρική χερσόνησο
όσο και στις υπερπόντιες κτήσεις υπήρχαν Ισπανοί –και µάλιστα επιφανείς–
που έφεραν στα επώνυµά τους και το de Rodas, όπως π.χ. ο καταγόµενος από
το Τρουχίλιο της Εστρεµαδούρας Gaspar de Rodas (1518-1607), ο δεύτερος
στη σειρά κυβερνήτης της επαρχίας Antioquia της σηµερινής Κολοµβίας79.
Παρ’ όλα αυτά και µετά την πλήρη ενσωµάτωσή τους στο ισπανικό και το
αποικιακό περιβάλλον, ορισµένες από τις οικογένειες που είχαν είτε βέβαιη είτε
και αµφιλεγόµενη απώτατη ελληνική καταγωγή σεµνύνονταν και στους
επόµενους αιώνες (ακόµα και σήµερα) για την ιστορική τους προέλευση.
77
Πρβλ. τις παρατηρήσεις και τη βιβλιογραφία που σηµειώνει ο Richard G. Mann, «Tradition
and Originality in El Greco’s Work: His Synthesis of Byzantine and Renaissance Conceptions of
Art», Quidditas, 23 (The Rocky Mountain Medieval and Renaissance Association, 2002), 85-
110.
78
Για τους de Rodas/Νταρόδη της Σεβίλλης: Χασιώτης, Σχέσεις, σ. 31 σηµ. 3, του ίδιου, «Η
Κρήτη», σ. 347, και αναλυτικότερα Juan Gil Fernández, «Griegos en Sevilla», 150, 151, 153,
155, 156, 160, 162, 163, 164, 167-168. Πρβλ. Hermann Kellenbenz - Rolf Walter,
Oberdeutsche Kaufleute in Sevilla und Cadiz (1525-1560): Eine Edition von Notariatsakten aus
den dortigen Archiven, Στουτγάρδη, Franz Steiner Verlag, 2001, σ. 83, 372, 415, 697, 706, 799.
Πρβλ. και τις σηµ. 11, 65.
79
Η ισπανική οικογένεια de Rodas συνδέεται µε το Τρουχίλιο (Trujillo) ήδη από τον Μεσαίωνα,
όπως δείχνουν οι καταγραφές της María Luisa López Rol, Archivo municipal de Trujillo.
Catálogo I (1256-1599), χ.τ. (Μπανταχόθ), χ.ε., 2007, σ. 32, 39, 95, 107, 172, 189. Για τους
δεσµούς της Ισπανίας µε το τάγµα πριν και µετά την εγκατάστασή του στη Ρόδο (και στη
συνέχεια στη Μάλτα), βλ. Jaime de Salazar y Acha, «La Orden de San Juan de Malta en
España y sus protagonistas: Los caballeros», La Orden de Malta en España (1113-2013), επιµ.
Javier Alvarado Planas - Jaime de Salazar Acha, τόµ. 1, Μαδρίτη, Sanz y Torres, 2015, σ. 229
κ.ε. Ας σηµειωθεί ότι το 1571 ο Gaspar de Rodas ίδρυσε µεταξύ άλλων και την πόλη San Juan
de Rodas στο Papayan της Κολοµβίας: John Alejandro Ricaurte Cartagena, Guía de los vascos
en Antioquia, siglos XVI y XVII, Μεντελίν, Centro de la Cultura Vasca Gure Mendietakoak, χ.χ.
(2015), σ. 29-30, 43-44, 85 σηµ. 159, 235. Δεν φαίνεται επίσης να ανήκει στην ελληνική
οικογένεια de Rodas ο δήµαρχος (alcalde) της πόλης Plata στα 1571 Melchor de Rodas, σε
αντίθεση µε τον σύγχρονό του στρατιωτικό Juan de Rodas· τους συναντώ στη συλλογή του
Roberto Leviller, Gobernacion del Tucumán: Papeles de gobernadores en el siglo XVI,
documentos del Archivo de Indias, Μαδρίτη, Imp. de J. Pueyo, 1920, σ. 34, 37, 39-40, 43, 45-
46 και 452, 456, 459 (Juan de Rodas).
Πρόκειται ουσιαστικά για γενεαλογικές παραδόσεις, που επιβίωσαν στον χρόνο

παρά την ενδιάµεση ανάµιξη –µέσω µικτών γάµων– µε αλλοεθνείς γενιές. Η
επισήµανση αυτή αφορά πάρα πολλές οικογένειες µε το επώνυµο ή την
προσωνυµία [de] Candia ή Griego, οι οποίες είναι εγκατεστηµένες σε διάφορες
λατινοαµερικανικές χώρες, κυρίως στο Περού, τη Χιλή, τη Γουατεµάλα, το
Μεξικό και το Νέο Μεξικό80.
Από τα µέσα του 17ου αιώνα και εξής οι αναφορές σε Έλληνες «pasajeros a
Indias» εµφανίζονται εξαιρετικά πενιχρές (σε αντίθεση µε τον αυξανόµενο
αριθµό των µετοικεσιών των ίδιων των Ισπανών από την ιβηρική χερσόνησο
προς την αµερικανική ήπειρο). Η πενιχρότητα αυτή αντικατοπτρίζει προφανώς
και την αντίστοιχη κάθετη µείωση των προσώπων που, ξεκινώντας από
διάφορες περιοχές του ελληνικού κόσµου, επέλεγαν τα ισπανικά εδάφη για
εγκατάσταση. Ως εξαίρεση µπορούν να θεωρηθούν κάποιες σχετικά µαζικές
µεταναστεύσεις στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, αλλά κι αυτές ολοένα και
λιγόστευαν σε µέγεθος µετά το πέρασµα στα µέσα του 17ου αιώνα 81 . Το
φαινόµενο θα πρέπει κυρίως να αποδοθεί στις συνθήκες που άρχισαν να
επικρατούν στη χώρα υποδοχής: Η άλλοτε πανίσχυρη Ισπανία δεν προκαλούσε
πια το αλλοτινό ενδιαφέρον των Ελλήνων που ήθελαν να ξεφύγουν από
ανεπιθύµητες καταστάσεις της τουρκοκρατούµενης Ανατολής. Εξάλλου είχε
αρχίσει και στην Ισπανία η µακρόχρονη περίοδος της διοικητικής, ναυτικής και
στρατιωτικής της παρακµής. Οι Έλληνες βέβαια δεν σταµάτησαν να αναζητούν
σε ξένες χώρες συνθήκες καλύτερης διαβίωσης και ευκαιρίες πλουτισµού· αλλά
προσανατολίζονταν τώρα σε άλλες κατευθύνσεις, κυρίως προς την ορθόδοξη
Ρωσία82. Και µόνο από τις αρχές του 18ου αιώνα θα αρχίσουν και πάλι αρκετοί
τολµηροί Έλληνες ναυτικοί να κάνουν αισθητή την παρουσία τους στα λιµάνια
της ιβηρικής χερσονήσου και στη συνέχεια και της ισπανικής Αµερικής83. Αλλά
τα ζητήµατα αυτά εκφεύγουν πλέον από το χρονικό πλαίσιο της εργασίας αυτής.
80
Περισσότερο σοβαρές είναι οι αναφορές σε απογόνους των οικογενειών αυτών στη Χιλή· βλ.
Luis de Roa y Ursúa, El Reyno de Chile, 1535-1810. Estudio histórico, genealógico y biográfico,
Βαλιαδολίδ, Talleres Tipogr. Cuesta, 1945, σ. 156-157, και Juan Guillermo Muñoz Correa, «Los
antepasados maternos del Libertador O’Higgins», Revista Libertador O’Higgins. Edición
conmemorativa del bicentenario, Σαντιάγο Χιλής, 2010, σ. 61, 65, 77-78, 83 (για τους de
Candia). Aντίστοιχη προβολή της ελληνικής καταγωγής έγινε και από µερικούς γόνους µεγάλων
οικογενειών της Κάτω Ιταλίας ως τα τέλη του 17ου αιώνα:. Ι. Κ. Χασιώτης, «Οι Μελισσηνοί και οι
Σεβαστοί της Νεάπολης και η ιδιοποίηση βυζαντινών δυναστικών τίτλων (16ος-17ος αι.), «... ως
αθύρµατα παίδας», Festschrift für Hans Eideneier, επιµ. Ulrich Moennig, Βερολίνο, Edition
Romiosini-Fachliteratur, 2016, σ. 227-250.
81
Πρβλ. Ι. Κ. Χασιώτης, «Eλληνικοί εποικισµοί στο βασίλειο της Nεάπολης κατά τον δέκατον
έβδοµο αιώνα», Eλληνικά, 22 (1969), σ. 116-162.
82
Βλ. πρόχειρα: Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισµού, τόµ. 4,
Θεσσαλονίκη, χ.ε., 1973, σ. 70 κ.ε.
83
Hassiotis, «El Mediterráneo como puente», 37-39.

7 - Χασιώτης Ιωάννης - Νο18

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

7 - Χασιώτης Ιωάννης - Νο18

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Αψηφώντας τη γεωγραφία:

Έλληνες στις υπερπόντιες κτήσεις της Ισπανίας

Keywords: Geographical explorations, Greek seafarers, explorators, conquistadors and

Το κεφάλαιο της ιστορίας της πρώιµης νεοελληνικής Διασποράς, που

Η συµµετοχή των Ελλήνων στις στρατιωτικές και ναυτικές δυνάµεις της

συντάκτη της είναι να προσφέρει σε άλλους ερευνητές την αφετηρία –

Οι διαθέσιµες µαρτυρίες για την προέλευση των περισσότερων Ελλήνων που

Ορισµένοι επίσης εµφανίζονται µε αµφίβολης µορφής και προέλευσης επώνυµα

τοπωνυµικός προσδιορισµός αποκτά, από τη δεύτερη τουλάχιστον γενιά, και

και σε πρόσωπα που προέρχονταν γενικά από την ανατολική Μεσόγειο)17. Η

τους στις στρατιωτικές και ναυτικές εξορµήσεις σε διάφορες αµερικανικές

Παράλληλα µερικοί, που είχαν καταφέρει να κερδίσουν υπολογίσιµη κοινωνική

vecino de Sevilla, dándole licencia para comerciar con Indias» (AGI/

Ιδιαίτερα προβλήµατα δηµιουργεί ο προσδιορισµός των προσώπων µε τα

περιπτώσεων, µε άτοµα εγκατεστηµένα στην ίδια επαρχία την ίδια ακριβώς

Η συχνότητα µε την οποία συναντούµε Έλληνες στρατιωτικούς, ναυτικούς και

οι προερχόµενοι από τον σχετικά απόµακρο –γεωγραφικά και κοινωνικά–

υπήρχαν και περιθώρια για τη διατήρηση µερικών τουλάχιστον από τις

Συγκριτικά πάντοτε µιλώντας, θα µπορούσαµε να πούµε ότι η γενική εκτίµησή

Ναυπλιώτης Juan Griego και ο Κερκυραίος Mateo Griego, δεν επέστρεψαν

Ο Miguel de Rodas (1492-1527), ο σηµαντικότερος ίσως από όλους τους

Ισπανία σειρά δικαστικών περιπετειών τού Caboto (1530-1533), οι οποίες

Οι επιδόσεις µερικών από τους Έλληνες «conquistadores» έχουν καταγραφεί

λεπτοµέρειες για τα κατορθώµατά του) στα σχετικά µε τους «conquistadores»

Λιγότερο εντυπωσιακή, αλλά επίσης πολυσυζητηµένη ήταν και η ιστορία του

πραγµατοποίησε µια δεκαετία αργότερα στη Φλωρίδα (και δυτικότερα) ο

Ο κατεξοχήν µυθοποιηµένος Έλληνας ναυτικός των υπερπόντιων

τεκµήρια των ναυτικών επιδόσεων του Φωκά υπονόµευσε τη φερεγγυότητα των

Οι περισσότεροι βέβαια Έλληνες, που είχαν περάσει σε περιοχές του Νέου

Πρόκειται ουσιαστικά για γενεαλογικές παραδόσεις, που επιβίωσαν στον χρόνο

You might also like