JU MJEŠOVITA SREDNJA ŠKOLA

SREBRENIK

MATURSKI RAD
PREDMET: PROJEKTOVANJE TEHNOLOŠKIH PROCESA
TEMA: TEHNOLOŠKI POSTUPAK IZRADE VRATILA

Mentor: Učenik:

Spahija Suljagić Nasir Bajrektarević

Srebrenik,maj 2021. godine

SADRŽAJ:
1.UVOD................................................................................................... 2

2.OSNOVNI POJMOVI TEHNOLOŠKOG POSTUPKA................................3

2.1.Struktura obradnog procesa.............................................................3

2.2.Sredstva za hlađenje.....................................................................5

3.TEHNOLOGIJE IZRADE VRATILA.......................................................7

3.1.Osnovno o vratilima......................................................................7

3.2.Rukavci.........................................................................................9

4.KARAKTERISTIKE MATERIJALA ZA IZRADU VRATILA.......................10

4.1.Izbor materijala........................................................................... 10

5.PROCES OBRADE............................................................................10

5.1.Dokumentacija za proizvodnju.....................................................10

5.2.Radionički crtež............................................................................11

6.OPERACIJE OBRADE MATERIJALA...................................................12

6.1. Odabir polaznog oblika sirovog materijala......................................12

6.2. Termička obrada dijelova vratila.....................................................13

6.3. Glodanje žljebova na vratilu............................................................13

6.4. Izrada navoja na vratilu...................................................................17

6.5.Brušenje vratila................................................................................18

7.ZAKLJUČAK..........................................................................................21

8.LITERATURA........................................................................................22

1
UVOD

-Tema ovog maturskog rada je „Tehnološki postupak izrade vratila“.Kod

tehnologije izrade vratila objašnjeni su osnovni pojmovi tehnološkog postupka.

-Proces izrade nekog predmeta od metala konkretno vratila se sastoji iz delova

procesa koji se nazivaju operacijama. Pod operacijom se podrazumijeva dio
procesa na predmetu koji se obavlja na jednom radnom mjestu, od strane
jednog ili više izvršilaca i pomoću sredstava rada postavljenih na radnom
mjestu.

2
1.OSNOVNI POJMOVI TEHNOLOŠKOG PROCESA

-Proizvodnja predstavlja usmjerenu aktivnost koja ima za cilj dobijanje

proizvoda korisnih zadruštvo.

Tehnološki postupak predstavlja opis tehnološkog procesa.

Tehnološka priprema proizvodnje obuhvata pronalaženje optimalnog rješenja

koje će poslužiti za izradu svih dijelova, sklopova i proizvoda u uslovima
raspoloživih proizvodnih resursa.

Proizvodni proces obuhvata sve aktivnosti na radnom predmetu. Pod aktivnosti

podrazumijevamo ulazak materijala, pa sve do njegovog izlaska u vidu gotovog

proizvoda iz proizvodnje.

Proizvodni se proces raščlanjuje se u četiri faze:

1. rad na proizvodnim radnim mjestima;

2. kontrola kvalitete;

3. unutrašnji transport;

4. skladištenje.

Tehnološki proces je dio proizvodnog procesa i obuhvata samo prvu fazu

proizvodnog procesa,

1.1.Struktura obradnog procesa

-Obradni se proces sastoji od:

1. procesa obrade (operacije, prolazi, zahvati)

2. pomoćnih procesa (promjena alata, pozicioniranje predmeta, stezanje

predmeta, uključivanje i isključivanje mašine)

-Proces obrade direktno je definisan operacijama, prolazima te određenoj vrsti

obrade pomoću kojih se dobije gotov proizvod.

3
-Proces obrade može biti jedna ili više međusobno povezanih operacija.
Operacija sadrži jedan ili više zahvata, a zahvat sadrži jedan ili više prolaza alata.

-Proces obrade jedne ili više površina obratka naziva se zahvat. Zahvat je
direktno djelovanje alata na obradak u okviru operacije.

-Dvije vrste zahvata su:

1. jednostavni

2. složeni

-Jednostavni zahvat je obrada površine materijala samo jednim alatom, dok se

kod složenog zahvata za obradu površine koristi više alata istovremeno.

4
1.2.Sredstva za hlađenje

-Sredstva za hlađenje i podmazivanje su tekućine kojima je glavna zadaća

hlađenje i podmazivanje alata i obratka u zoni obrade gdje se pojavljuje
toplota. Podmazivanjem i hlađenjem zone obrade osigurava se kvaliteta
obrađene površine, olakšava proces deformacije obratka, smanjuje trošenje
oštrice alata, smanjuju sile rezanja, sprječava nastanak korozije, te se čisti
radno mjesto.

-Za podmazivanje i hlađenje upotrebljavaju se:

1. Ulja - mineralna, biljna i životinjska ulja, te njihove mješavine, kao i sintetička

ulja. Koriste se pri manjim brzinama rezanja gdje nema značajnog povećanja
temperature.

5
2. Emulzije - sastoje se od ulja koje služi za poboljšanje podmazivanja, te od
vode, emulgatora i ostalih aditiva. Uloga emulgatora je da održava ulje u sitnim
kapljicama u vodi. Koriste se pri obradivisokim brzinama rezanja gdje postoji
znatno povećanje temperature.

3. Polusintetička sredstva za hlađenje, ispiranje i podmazivanje - hemijske

emulzije koje sadrže malu količinu mineralnih ulja razrijeđenu u vodi i
obogaćenu aditivima.

4. Sintetička sredstva za hlađenje, ispiranje i podmazivanje – potpuno

sintetička sredstva s aditivima, pomiješane u vodi bez prisutnosti ulja

6
3.TEHNOLOGIJA IZRADE VRATILA

3.1.Osnovno o vratilima

-Vratila su mašinski elementi koji na sebi nose mašinske dijelove (zupčanike,

lančanike, remenice) kao i osovine, ali se ovi dijelovi stalno okreću i prenose
okretni moment. Zbog toga su vratila opterećena na savijanje i uvijanje, ali
mogu biti opterećena i aksijalno. Vratila su najčešće punog poprečnog presjeka,
ali mogu biti i sa središnjim uzdužnim otvorom. Takva se vratila zovu šuplja
vratila.

-Vratila mogu biti:

1. Ravna

2. Koljenasta

7
-Posebna kategorija vratila:

1.Zglobna

2. Teleskopska

3. Savitljiva vratila

8
3.2.Rukavci

-Rukavac je dio vratila koji leži u ležaju. Oni mogu biti različito oblikovani, a prije
svega moraju imati glatku površinu koja se postiže finim tokarenjem,
brušenjem ili poliranjem.

-Vrste rukavaca:

1. Nosivi - Nosivi rukavci imaju cilindrični, konusni ili kuglasti oblik. Opterećeni
su poprečno na osu rukavca. Rukavci koji se nalaze na krajevima vratila su čeoni
rukavci, a unutar njih su unutarnji rukavci.

2. Potporni - Potporni rukavci su opterećeni aksijalno (uzdužno) te su

namijenjeni za podupiranje vratila.

9
4.KARAKTERISTIKE MATERIJALA ZA IZRADU VRATILA

4.1.Izbor materijala

-Vratila prenose okretni moment, a samim tim su opterećena na savijanje i

uvijanje. U toku rada, navedena opterećenja mogu dovesti do trošenja ili
puknuća materijala na najopterećenijim dijelovima. Da bi vratilo izdržalo
opterećenja potrebno je odabrati materijal s odgovarajućim i zadovoljavajućim
karakteristikama.

-Materijali koji se koriste za izradu vratila su najčešće konstrukcioni čelici,

poboljšani čelici i čelici za cementiranje kojima je čvrstoća Rm = 500 … 700
N/mm2 .

-Kod izbora materijala za izradu vratila potrebno je, osim karakteristika

čvrstoće, uzeti u obzir i otpornost materijala na koncentraciju naprezanja, te
otpornost na koroziju. Za čelike visoke čvrstoće poznato je da su osjetljivi na
koncentraciju naprezanja zbog prelaza s jednog na drugi promjer što je
karakteristično za vratila.

- Materijal za izradu zadanog vratila je čelik 42CrMo4 (Č4732). To je čelik iz

grupe srednje legiranih čelika za poboljšavanje s garantiranim karakteristikama
u poboljšanom stanju. Primjenjuje je se za izradu visokoopterećenih strojnih
elemenata poput vratila, osovina, ležajeva te zupčanika

5.PROCES OBRADE

5.1.Dokumentacija za proizvodnju

Osnova za realizaciju procesa izrade predmeta su dvije vrste dokumentacije:

− konstrukciona dokumentacija za predmet,čija je uloga da u potpunosti

definiše(opiše) sam predmet i

− tehnološka dokumentacija za predmet,čija je uloga da u potpunosti definiše

način izrade predmeta

Konstrukciona dokumentacija se izrađuje u organizacionom dijelu preduzeća

koji se najčešće zove konstrukciona priprema ili konstrukcioni biro.
Konstrukciona dokumentacija mora da bude takva da zadovolji zahteve koji su

10
postavljeni za predmet. Za procese obrade kaokonstrukciona dokumentacija za
predmet koristi se tzv. radionički crtež.

5.2.Radionički crtež

-Radionički crtež mora u potpunosti da definiše predmet:

− oblik predmeta, preko jedne ili više projekcija i eventualnih presjeka, pogleda
i detalja,

− mjere za sve površine na predmetu (uključujući i tačnost mjera),

− zahtjeve u pogledu kvaliteta obrađenih površina,

− materijal koji se koristi za predmet,

− posebne zahtave -u pogledu termičke obrade, površinske zaštite itd.

Slika 5.1. Radionički crtež vratila

11
6.OPERACIJE OBRADE VRATILA

-Operacije izrade vratila su:

1. Odabir polaznog oblika sirovog materijala

2.Termička obrada dijelova vratila

3. Glodanje žljebova

4.Izrada navoja

5.Brušenje vratila

6.1. Odabir polaznog oblika sirovog materijala

-Poluproizvodi za izradu vratila i osovina mogu biti šipke okruglog poprečnog

presjeka, dobijene valjanjem u toplpm stanju kao i otkivci i otpresci.

Šipke mogu biti:

-Toplo valjane šipke

-Vučene šipke

12
6.2. Termička obrada dijelova vratila

-U tehnološkom procesu izrade dijelova obradom skidanja strugotine

neophodno je predvidjeti ispravno mjesto za termičku obradu. Vrste termičke
obrade zavise od vrste materijala predmeta, polaznog oblika sirovog materijala
i zahtjeva koje je postavio konstruktor.

-Vratila mogu biti podvrgnuta termičkoj obradi u cjelini ili samo pojedini njegovi
dijelovi. Vratila se podvrgavaju različitim vrstama termičke obrade kao što su:
meko žarenje, poboljšanje, površinsko kaljenje, termo-hemijska obrada i
otpuštanje.

-Da bismo omogućili obradu okanjenih dijelova, potrebno je izvršiti meko

žarenje. Mekim žarenjem zagrijavamo dijelove do određenih temperatura;
zadržavanjem na tim temperaturama izvjesno vrijeme, a, zatim, postepenim
hladjenjem osiguravamo rekristalizaciju i manje ili veće uravnoteženje strukture
što omogućava lakšu obradu. Osim toga, žarenjem uklanjamo napone nastale
preghodnom mehaničkom obradom kao što su kovanje, presovanje.

6.3. Glodanje žljebova

Žljebovi na vratilima služe za formiranje sklopova između vratila i zupčanika,

spojnica, remenica i drugih elemenata. Na jednoj površini može biti više
žljebova, kada govorimo o ožljebljenim vratilima. Oblici žljebova mogu biti
različiti.

Žljebove možemo izraditi na više načina:

- glodanjem pločastim glodačem

- glodanjem pužnim glodačem

- rendisanjem metodom kopiranja

- provlačenjem

13
 Slika 6.1. Oblici žljebova na ožljebljenim vratilima:

a) pravougaoni, b) trapezni, c) evolventni, d) trouglasti

-Glodanje žljebova u serijskoj proizvodnji izvodimo na sljedeći način. Prvo se sa

dva profilisana glodača izrade žljebovi potrebne dubine, a zatim se, u sljedećoj
operaciji, izvodi čista obrada bočnih površina sa dva glodača sa pločicama od
tvrdih metala.

Ove operacije se izvode na horizontalnim glodalicama. Glodanje žljebova sa

evolventnim profilom izvodi se pomoću pužnog glodača.

-Izrada žljebova za klinove može se izvesti na horizontalnim i vertikalnim

glodalicama. Pri izradi na horizontalnoj glodalici, koristimo pločasti glodač čija
je širina jednaka širini žlijeba.

Glodač zauzima odmah dubinu rezanja, a potom se uključi uzdužno kretanje

stola sa radnim predmetom.

14
 Slika 6.2. Izrada žljebova sa evolventnim profilom

Slika 6.3. Izrada žljebova na horizontalnoj glodalici

-Glodač širine B koja odgovara širini žlijeba je pločasti glodač i izvodi glavno
obrtno kretanje, a radni sto izvodi vertikalno podizanje za dubinu t.Ovi žljebovi
mogu biti: otvoreni, poluotvoreni i zatvoreni.

15
 Slika 6.4. Izrada žljebova za segmentni klin

-Žljebovi se izradjuju na taj način da se radni sto, skupa sa predmetom, podigne

pri čemu glodač zauzima potrebnu dužinu. Na kraju hoda isključi se hod i sto
podigne na novu dubinu i uključi kretanje suprotnom pravcu. Broj prolaza zavisi
od dubine žlijeba.

-Da bismo obezbijedili izradu navoja na dijelovima vratila, potrebno je

predvidjeti potreban izlaz alata širine b. Obradu možemo izvesti obradom na
strugu ili glodanjem na glodalici sa primjenom višesječnih alata.

Slika 6.5. Izrada žlljebova na vertikalnooj glodalici: a)zatvoreni b)otvoreni c)poluotvoreni

16
6.4.Izrada navoja

-Izrada navoja glodanjem na glodalici izvodi se primjenom specijalnog glodala

koji je u obliku zavojnice koja je isprosijecana uzdužnim žljebovima da bi dobila
sječiva alata.

-Izrada navoja:

-Glodalo se postavlja paralelno sa osom predmeta, a glodanje svih navoja

ostvaruje se u isto vrijeme. Za jedan obrtaj predmeta glodalo se pomjeri za
jedan korak koji odgovara navoju predmeta. Glodalo izvodi glavno obrtno
kretanje brzinom v uz prethodno radijalno primicanje za dubinu žlijeba navoja.
Predmet izvodi samo pomoćno obrtno kretanje. Za potpuno narezivanje navoja
potrebno je 1,2 do 1,3 obrtaja radnog predmeta, 0,2 do 0,3 obrtaja potrebno je
radi postizanja pune dubine navoja. Dužina glodala je nešto veća od dužine
navoja na predmetu (obično za 2 do 3 navoja).

Slika 6.6. Izrada navoja glodanjem Slika 6.7. Izrada navoja na strugu

BROJ PROLAZA PRI IZRADI MILIMETARESKOG

NAVOJA ALATOM OD TVRDOG METALA

17
6.5.Brušenje vratila

-Brušenje pojedinih površina na vratilima i osovinama postižemo i konačnu

tačnost i kvalitet obrađene. Klase određene površine N4, N5 i N6 ostvarujemo,
u većini slučajeva, brušenjem.

-Brušenje dijelova možemo ostvariti na više načina. Najčešće, površine brusimo

metodom radijalnog brušenja. Predmet je postavljen između šiljaka i izvodi
obrtno kretanje, dok tocilo izvodi glavno obrtno kretanje i radijalno pomicanje.
Širina tocila mora biti veća od širine površine vratila koja se brusi.

Slika 6.8. Radijalno brušenje

Radijalno brušenje više površina u isto vrijeme možemo ostvariti na brusilicama

za okruglo brušenje koje ispunjavaju sljedeće uslove:

- automatizovan ciklus obrade

- ugrađen uređaj za aktivnu kontrolu, koji daje određene komande za izvođenje

pojedinih pokreta

- automatsku korekciju habanja tocila

- uredjaj za automatsko postavljanje i skidanje radnog predmeta

- uređaj za balansiranje tocila na samoj brusilici

- mogućnost ugrađivanja brusilice u automatske linije

18
Za postizanje klase određene površine, koristimo fino brušenje koje ima
sljedeće karakteristike:

- brušenje se vrši na vrlo finim tocilima sa mekim veznim sredstvima

- mala dubina brušenja

- mala obimna brzina predmeta

- velika obimna brzina tocila

- intenzivno hlađenje

Slika 6.9. Radijalno brušenje tri površine

-Za brušenje čeonih površina, naslona i konusnih površina koristimo koso

postavljena tocila.

Kontrola dimenzija radnog predmeta u procesu brušenja je veoma značajna jer

na taj način sprečavamo greške u procesu brušenja, omogućavamo uvođenje
mehanizacije i automatizacije u proces brušenja. Moguće je uvesti postupak
aktivne kontrole u toku samog procesa obrade, poslije obrade i kombinovano.

Slika 6.10. Brušenje naslona i konusnih površina

19
-Brušenje bočnih strana žlijeba i podnožja možemo obaviti jednim zahvatom
pomoću profilisanog tocila. Ovaj postupak je veoma produktivan ali brusilica
mora imati specijalni uređaj za poravnavanje, zbog toga što se tocilo brzo troši i
gubi oblik.

Brušenje možemo izvesti i sa dva ravna tocila kada brusimo bočne površine u
jednom zahvatu, a u drugom zahvatu brusimo podnožje. Možemo brušenje
bočnih površina i podnožja obaviti i sa tri tocila u jednom zahvatu.

Vratila se postavljaju između šiljaka, a tocila su sa horizontalnom osom obrtanja

pri čemu radni sto sa predmetom izvodi uzdužno kretanje u jednom ili drugom
pravcu, da bismo omogućili brušenje žlijeba po cijeloj dužini.

Poslije brušenja jednog žlijeba pomoću preciznog podionog aparata predmet

okrenemo za jedan žlijeb.

Slika 6.11. Brušenje žljebova ožljebljenih vratila

20
ZAKLJUČAK:

-Pri izradi tehnološkog procesa, neophodno je obezbijediti istovremenu obradu

za alatima za uzdužnu i poprečnu obradu. Raspored alata za uzdužnu i
poprečnu obradu, kao i njihovo dejstvo, treba podesiti tako da se otpori rezanja
jednih uravnotežavaju sa otporima rezanja drugih.

-Proizvodnja se može definisati kao promjena sirovog materijala u korisni

proizvod upotrebom najlakših i najjeftinijih metoda. S upotrebom manje
efikasnih metoda cijena proizvodnje će biti viša s obzirom na upotrebu
efikasnih metoda. Proizvod neće biti konkurentan istim proizvodima drugih
proizvođača. S namjerom da se osvoji što veći dio tržišta, vrijeme proizvodnje
se mora što više smanjiti. Zadatak je inženjera da odrede vrstu materijala,
mašine, alat i opremu te procese kojima će se izraditi proizvod na najbolji
mogući način s najmanje utroška materijala i vremena. Može se reći da je
njihov zadatak pronaći optimalnu kombinaciju materijala, mašina i metoda
kojima se postiže najekonomičnija proizvodnja bez grešaka.

21
LITERATURA:

1.Matija Marković, Sveučilište u Rijeci, Tehnologija izrade vratila

2.Dr. Tomislav Vujinović, Fakultet informacionih tehnologija, Materijali i

tehnologije obrade

3.Dipl. inž. Zdravko Simeunović, zavod za udžbenike i nastavna sredstva

Sarajevo, 2004., Tehnološki postupci

4. Fakultet tehničkih nauka-departman za proizvodno mašinstvo, Projektovanje

tehnoloških procesa, http://www.dpm.ftn.uns.ac.rs

22