10.

SINIF CÜMLE ÇEŞİTLERİ KONU ANLATIMI

ANLAMINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Anlamına göre cümle türleri, cümlelerin yüklemlerinde olumsuzluk

bildiren eklerin veya kelimelerin olup olmamasına göre sınıflandırılır:

Olumlu Cümle

o Yüklemi olumlu olan cümledir.

o Yüklemde olumsuzluk bildiren ek ya da kelime yoktur.
“Ben hayatımı yeniden ve bambaşka çizgiler üzerinde kuracağım.” – A. İlhan

“Türlü şiir anlayışları üzerinde düşünmüş, zaman zaman türlü şairleri sevmiştir.”– O. V.
Kanık

“Zaman geçer ve insan harcadığı zamanda yalnız kalır” – T. Buğra

“Sarhoşların araba sürmeleri sakıncalıdır.” –E. Şafak

“Büyükanne bir sevinç sarhoşluğu içinde eğildi, paşasının elini öptü.” –H. N. Zorlutuna

o Yüklemde bulunan kelimenin kötü anlamlı olması cümleyi olumsuz yapmaz:

“Şerefli insanlar olarak öleceğiz.” – E. M. Karakurt

“Bu Tahsin Efendi, ne garip bir adamdı.” – R. N. Güntekin

Olumsuz Cümle

o Yüklemi olumsuz olan cümledir.

o Yüklemde olumsuzluk bildiren -me, -siz ekleri ya da değil,
yok sözcükleri vardır.
o -me (-ma) eki yüklemi fiil olan cümleleri olumsuz yapar:
“Babası o koca izinden sonra hiç gelmedi” – T. Buğra

“Bizim gibi yaşamadıkça, rakipliğinizin haklılığını kabul edemem.” – F. R. Atay

“Pervin ondan gözlerini ayırmıyordu“ – P. Safa

“O işleri bu saatte karakolda bulunan küçük memurlar bilmez.”- R. H. Karay

o –siz (-sız,-suz,-süz) eki, değil ve yok sözcükleri yüklemi isim olan

cümleleri olumsuz yapar:
“Yıllar yârlarden, yârlar yıllardan vefasız.” – Y. K. Karaosmanoğlu

“Şaka etmiyorum, yavrum, bu adlar Türkçe değil.” – Ö. Seyfettin

“Bu dünyada anlattığın kadın yok.” – A. Nesin

Dikkat Et
Olumsuzluk bildiren iki unsur aynı cümlede bir arada kullanılırsa cümle hem
biçimine göre hem anlamına göre incelenir:
“Bu yemek tuzlu.” (Olumlu cümle)
“Bu yemek tuzsuz.” (Olumsuz cümle)
“Bu yemek tuzsuz değil.” (Biçimce olumsuz anlamca olumlu cümle)
“Seni seviyor.” (Olumlu cümle)
“Seni sevmiyor.” (Olumsuz cümle)
“Seni sevmiyor değil.” (Biçimce olumsuz anlamca olumlu cümle)
Soru Cümlesi

o Soru anlamı olan cümledir.

o Soru eki -mi ve soru zarfı, soru zamiri, soru sıfatı (kim, ne, hangisi,
hangi, kaç, nasıl, nerede vb.) ile soru cümleleri yapılır.
“Altın kaçtan gidiyor?” –S. F. Abasıyanık

“Benim mi Allahım bu çizgili yüz?” –C. S. Tarancı

“Şimdi sen, kızın nerede olduğunu bilmiyor musun?” –A. Ümit

“Biz şarklılar neden ille her şeyi büyütüp efsaneleştiririz?”-H. Taner

Ünlem Cümlesi

o Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma vb. duyguları anlatan cümlelerdir.

o Bu duygular ünlem adı verilen sözcüklerle verilir.
o Bu duygular yalnızca ünlem işareti ile de verilebilir.
“Bana blöf yok dedik, a doktor! ” –T. Buğra

“Vah vah… Haber alaydım, parasını verir, alırdım…” –R. N. Güntekin

“Ah bin kulağım olsaydı da bin şaheserin lezzetini birden tatsaydım.” –Y. K.
Karaosmanoğlu

“Burada sıkılıyorsun, fakat orada utanacaksın!” -Y. K. Karaosmanoğlu

YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Yüklemin yerine göre cümle türleri, cümlede yüklemin sonda olup olmamasına
göre sınıflandırılır:

Kurallı Cümle

o Yüklemi sonda bulunan cümledir.

“Hariçten ortak hırsızlar bulup evimizi soymaya kalkar.” –Ö. Seyfettin

“Otların arasında bacaklarını yılan sokar.” –R. N. Güntekin

Eksiltili Cümle

o Yüklemsiz cümledir.
“Ay, ben söyleyince kıyamet mi… – –N. Kemal

“Ah, deniz kıyısında, buralardan uzak, başımızı sokacak bir kovuk; coluk çocuk,
yaz kış.” –Z.Osman Saba

Devrik Cümle

o Yüklemi sonda bulunmayan cümledir.

“evet ben son ve kesin umuduyum bir paket cıgaranın“ –T. Uyar

“Biri olsun “Yakup!” diye seslenmedi hiç“ –E. Cansever

YAPISINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Yapısına göre cümle türleri, cümlelerde bulunan yargı sayısına ve cümlelerin

oluşum şekline göre sınıflandırılır.

Bilgi
Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok
yargı vardır.
Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır.
Cümle yapısını anlamak için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarını bilmek
gerekmektedir.

Temel Cümle: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca
bağlayan cümledir. Daha öz bir ifadeyle temel cümle yüklemdir.

Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille
kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan
cümle denir. Yan cümle temel cümledeki yargıyı güçlendiren, açıklayan,
bütünleyen ve türlü yollarla temel cümleye bağlanan cümledir.
Basit Cümle

o “Tek yüklemli cümle” şeklinde adlandırılır.

o Yani tek bir yüklem vardır, fiilimsi yoktur.
o Dolasıyla tek yargı bildirir.
“Büyük bir heyecan, bir haz içinde şu satırları yazıyorum.” – Ö. Seyfettin

“Otların arasında bacaklarını yılan sokar.” – R. N. Güntekin

“Gemiler ve saray hepsi gitti.” – F. R. Atay

“Köşkten parayı verirler.” – P. Safa

“Arabanın burnunu en tenha kahvelerden birinin önünde rıhtıma verdiler.” – A. İlhan

“Bu Tahsin Efendi, ne garip bir adamdı.” – R. N. Güntekin

“Kız da hemen yere oturdu.” – M. Ş. Esendal

Birleşik Cümle

Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan

cümlelere birleşik cümle
denir. Dolayısı ile cümlenin temel yargısı dışında bir veya birkaç yargısı
bulunur.

Yan cümle, temel cümlenin ögesi durumundadır.

Temel yargı dışındaki yan yargıları barındılar yan cümleler, fiilimsi ile, ki bağlacı
ile, alıntı cümleler ile ve şart kipi ile oluşturur.

Oluşumlarına Göre Birleşik Cümleler

Birleşik cümlelerde yan cümle temel cümleye dört şekilde bağlanır:
1. Sadece Fiilimsi ile: En çok kullanılan birleşik cümle biçimidir. Yukarıda
verdiğimiz örnekler gibi yüklem dışında bir veya daha fazla fiilimsi bulunur. (Bazı
eski kaynaklarda girişik birleşik cümle diye adlandırılır.)
Pencerede dolaşan gölgelerden bir şeyler sezmeye çalışarak koşuyorum.” – Y.
Z. Ortaç
“Bir gün yine onlara görünmeden krokiler çiziyordum.” – B. R. Eyuboğlu
“Kendisi de muhakkak artistlerden, güzel eser veren, güzel konuşan, hayalleri
işlek adamlardan hoşlanıyor.” – R. H. Karay
Bu cümlelerde fiilimsilerin oluşturduğu söz öbekleri filinin oluşturduğu temel
yargının ögeleridir. Kısa bir cümle ile örnek verelim:
Koşarak geldim. → nasıl geldim? → koşarak → zarf tümleci

2. Şart Kipi İle: Şart kipi diğer kipler gibi tek başına cümle olup temel yargıyı
bildirmez, bitimli bir hareket oluşturmaz. Şart kipi ile kurulan birleşik cümlelerde,
temel cümledeki yargının meydana gelişi, yan cümledeki hükmün meydana
gelişine bağlıdır.
“Gelirse onu görecekti” – Y. Atılgan
Havaya bakarsam hava alırım / Toprağa bakarsam dua alırım. – Y. Emre
Şartlı cümlelerde yan cümle temel cümlemin zarfı gibi işlev yapar.

3. Alıntı Cümle ile: Yan cümle alıntı cümleden oluşur:

Lepides: “Bana eksiksiz bir dil verin, size kusursuz bir millet oluşturayım.” der.
Maalesef teknedeki alet edevatla beceremeyeceğiz bu işi diye seslendi
mühendis. – Ayşe Kulin
Alıntı cümleler diğer birleşik cümlelerdeki gibi temel cümlenin ögesidir. Bu yüzden
yan cümlelerdir.
“Ev alma komşu al.” dedi. → Ne dedi → “Ev alma komşu al.” → Nesne

4. Ki bağlacı ile: Ki bağlacı ile kurulan birleşik cümlelerde yan cümle temel
cümleyi nesne veya zarf görevleri ile tamamlar.
Tam köşeyi dönüyordu ki eski karısını gördü. → Ne zaman gördü? → Tam köşeyi
dönerken → Zarf T.
Ki bağlacı ile oluşturulan bazı cümleler Türkçenin söz dizimine aykırıdır. Bu
cümlelerde temel cümle yan cümleden önce söylenir:
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
Yan cümleyi tespit etmek için cümleyi Türkçe söz dizimine uygun hâle
getirmenizi tavsiye ederiz:
Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum. → Neyi duydum? → Gözlerimin
rengini unuttuğunu→ Nesne
Sıralı Cümle

o “Birden çok yüklemli cümle” şeklinde adlandırılır.

o Yani birden fazla yüklem vardır.
o Dolayısıyla birden fazla cümle vardır.
o Birden fazla cümle virgül veya noktalı virgül ile sıralanır.

“Gülüyor, kızıp köpürüyor, alay ediyor, rakıdan şişmiş kocaman yüzü şekilden
şekile giriyordu.” – R. N. Güntekin

“Ben kaçıyorum, abim de arkamdan koşuyor.” – A. Ağaoğlu

“Görüyorsunuz, ben hiçbirini ellemiyor, hiçbirini açmıyorum.” – Y. Z. Ortaç

“Okumadığım zaman tavukların bahçesindeyim, yemlerini ben veririm.“ – Ö. Seyfettin

“Mağlubiyet Almanya’yı karıştırmış, gazeteler yazıyor.” – A. İlhan

Cümle Türleri 8.Sınıf

Bağımlı ve Bağımsız Sıralı Cümleler
Bağımlı sıralı cümle: Cümleyi oluşturan yargılar arasında öge ortaklığı bulunur.
“Sadık başını sallıyor, gülüyordu” – Y. Atılgan (Özne ortak)
Bağımsız sıralı cümle: Cümleyi oluşturan yargılar arasında öge
ortaklığı bulunmaz.
“Ben kaçıyorum, abim de arkamdan koşuyor.” – A. Ağaoğlu

Bağlı Cümle

o “Bağlaçla bağlanmış cümle” şeklinde adlandırılır.

o Birden fazla yüklem vardır.
o Dolayısıyla birden fazla cümle vardır.
o Birden fazla cümle bağlaç ile bağlanır.
“Hamal benim dalgınlığımdan istifade ederek birdenbire bir kedi
gibi fırladı ve koşmaya başladı.”- K. Bilbaşar

“Galiba bir vehme kapılıyorum ve galiba bir hastalık beynimi kemiriyor.” – A.

Gündüz

“Para kazanmayı hiç sevmiyordu ama hesapsız harcamaya bayılıyordu.” – N.

Cumalı

“İnanmam ama fırsat bulursam baktırmadan da yapamam.” – K. Tahir

“Ya olduğun gibi görün ya göründüğün gibi ol.” –M. C. Rumi