რუბრიკა: ზოგადი განათლების პრობლემები

სამოქალაქო განათლება,
როგორც აქტიური მოქალაქეობის
წინაპირობა
(ოთხი პრაქტიკული რჩევა სამოქალაქო განათლების ეფექტიანი
სწავლებისათვის – წიგნიდან „დემოკრატიის მეურვე“, აშშ-ის
სამოქალაქო ხელშეწყობისა და განვითარების ცენტრი)
ინგლისურიდან თარგმნა და წინათქმა დაურთო თემო ბეჟანიძემ

სამოქალაქო განათლების სწავლება საქართველოში ამ ბოლო პერიოდში განსაკუთრებით აქტუალური

გახდა, რაც რამდენიმე გარემოებით შეიძლება აიხსნას: ერთი მხრივ, ერთიან ეროვნულ გამოცდებზე საგნის
არჩევით ნუსხაში დამატებამ აბიტურიენტთა დაინტერესება გაზარდა და, მეორე მხრივ, ეროვნულ დონეზე
ჩატარებულმა აქტივობებმა (სამოქალაქო განათლების ოლიმპიადა – არასამთავრობო ორგანიზაცია
„მოქალაქე“) ხელი შეუწყო ნიჭიერი, მაღალი მოქალაქეობრივი კომპეტენციისა და სოციალურად აქტიური
მოსწავლეების გამოვლენასა და მხარდაჭერას. სამოქალაქო განათლების ძირითადი მიზანი კი აქტიური,
მოქალაქეობრივი თვითშეგნების მქონე ინდივიდების ჩამოყალიბებაა, რაც ხელს შეუწყობს დემოკრატიულ
პრინციპებზე დაფუძნებული თანასწორი, ტოლერანტული საზოგადოების ჩამოყალიბებას.

სამოქალაქო განათლების სწავლებასთან სკოლებში მათი თანამონაწილეობის ტენდენციის

დაკავშირებული დისკუსიები არახალია,
ძირითადი კითხვები კი საგნის შინაარსთან
არის დაკავშირებული. მკვლევართა ერთი
ნაწილი მიიჩნევს, რომ სამოქალაქო განათლება
ინტეგრირებულად უნდა ისწავლებოდეს, თუმცა
მკლევართა მეორე ნაწილი ასაბუთებს, რომ მისი
დამოუკიდებელ დისციპლინად გამოტანა უფრო
შედეგიანი იქნება. სწორედ ამ საკითხების შესახებ
შექმნეს სპეციალისტებმა ამერიკის შეერთებულ
შტატებში პროექტის „სამოქალაქო სკოლა –
დემოკრატიული სახელმწიფოს“ ფარგლებში
„სამოქალაქო განათლების ოთხი პრაქტიკული
რჩევა“.
პროექტის იდეა 2010 წელს გაჩნდა, როცა
ეროვნულ დონეზე ჩატარებულმა კვლევამ (NAEP,
2010) მე-8 და მე-12 კლასების მოსწავლეებში
არასასურველი შედეგები აჩვენა. შესაბამისად,
განათლების მკვლევრები დაინტერესდნენ იმით,
თუ რამ გამოიწვია მოსწავლეთა როგორც საშუალო
აკადემიური მოსწრების გაუარესება, ასევე
შემცირება. სწორედ ამ პერიოდში შეიქმნა და
ადაპტირდა სამოქალაქო განათლების ეფექტიანი
სწავლებისათვის განკუთვნილი რეკომენდაციები.
რეკომენდაციები ორი წლის მანძილზე აშშ-ის
თითქმის ყველა შტატში დაინერგა და უკვე 2016
წელს განმეორებითმა კვლევამ აჩვენა, რომ
შედეგები დადებითი ტენდენციის გამომხატველი იყო.
მოცემული პროგრამის დანერგვით მოსწავლეებში
გაიზარდა არა მხოლოდ ინფორმირების დონე,
არამედ გაიზარდა სკოლის თვითმმართველ
ორგანოებში მოსწავლეთა თანამონაწილეობის
ხარისხი. მოცემულ რეკომენდაციებს კი, რომლებიც
2010 წელს შეიქმნა, დღეს ამერიკის განათლების
სისტემაში იცნობენ, როგორც „ოთხი დამტკიცებული
პრაქტიკული რჩევა სამოქალაქო განათლების
ეფექტიანი სწავლებისათვის“, ხოლო პოლიტიკის
დოკუმენტს, რომელშიც ეს რეკომენდაციებია
მოცემული – „დემოკრატიის მეურვე“ (The Guardians
of Democracy) ეწოდა.
ამერიკის შეერთებული შტატების ეროვნულ

10 N14, 2017
სასწავლო გეგმაში სამოქალაქო განათლების
ძირითად მიზნებად ჩაწერილია:
●● საგანმა ხელი უნდა შეუწყოს სამოქალაქო
ცნობიერების გაზრდასა და გაფართოებას,
მოქალაქეობრივი უნარების ჩამოყალიბებას, რაც
ხელს უწყობს მოსწავლეების ინფორმირებას,
მათ ეფექტიან მონაწილეობას დემოკრატიულ
მმართველობაში;
●● საგანმა ხელი უნდა შეუწყოს სამოქალაქო
თანასწორობას, ტოლერანტული საზოგადოების
ფორმირებას. შედეგად, მოსწავლეები პატივს
სცემენ მათგან განსხვავებულ ინდივიდებს,
აფასებენ მრავალფეროვნებას. მარტივად,
ეთანხმებიან ფორმულას: „ყველა განსხვავებულია
= ყველა თანასწორია“;
●● საგანი უვითარებს მოსწავლეებს იმ უნარებსა
და ჩვევებს, რომლებიც საჭიროა თანამედროვე
საზოგადოებაში ცხოვრებისათვის. ასევე
აუმჯობესებს სასკოლო კლიმატს. შედეგად კი
ახალგაზრდები უფრო მეტად უკავშირდებიან
საზოგადოებას, სწავლობენ გუნდურ მუშაობას.
ქვემოთ მოცემული ოთხი პრაქტიკული რჩევა
შექმნილია ყველა იმ პედაგოგისა თუ განათლების
საკითხებით დაინტერესებული ადამიანისათვის,
რომელთათვისაც მნიშვნელოვანია სამოქალაქო
განათლების ეფექტიანი სწავლება, შესაბამისად,
აღნიშნული რეკომენდაციები არ არის განკუთვნილი
მხოლოდ სამოქალაქო განათლების საგნის
პედაგოგებისათვის, რადგანაც სოციალური
მეცნიერებები, მეტ-ნაკლებად მაინც, ყველა საგანშია
ინტეგრირებული.
რჩევა 1. ასწავლეთ სამოქალაქო განათლების
საკითხები ჰოლისტურად. პასიური ინფორმაციის
სახით დემოკრატიის, მთავრობის ფორმირების,
ისტორიისა და მოქალაქეთა მონაწილეობის
საკითხების გადაცემა უშედეგოა.
აღნიშნულ რეკომენდაციაში არ იგულისხმება
მხოლოდ ფაქტობრივი ცოდნის გადაცემა,
N14, 2017 11
რუბრიკა: ზოგადი განათლების პრობლემები
აუცილებელია ამა თუ იმ საგნის პირობებში შესაბამის
თემატიკასთან ინტეგრირებულად ისეთი საკითხის
სხვადასხვა დისციპლინასთან მიბმა, რომელიც
დემოკრატიასა და სამოქალაქო განათლებასთან
არის დაკავშირებული. გაკვეთილზე უნდა მოხდეს
მიღებული ცოდნის აქტიური განხილვა, რადგან
აუცილებელია მოსწავლეებმა იცოდნენ ამ საკითხების
არსი, თუ რას წარმოადგენს ადამიანის უფლებები,
რა არის დემოკრატიის საფუძვლები, რატომ არის
დემოკრატია, როგორც პოლიტიკური რეჟიმი, სხვა
რეჟიმებზე მეტად მოწონებული და ა. შ. ჰოლისტური
მიდგომით კი მოსწავლეებს საშუალება მიეცემათ
უფრო მეტი დრო დაუთმონ და სიღრმისეულად
გაეცნონ აღნიშნულ საკითხებს და განიხილონ ისინი
სხვადასხვა ადგილას თუ კონტექსტში. თუმცა არ უნდა
დაგვავიწყდეს ისიც, რომ სამოქალაქო განათლების
თემატიკის სრულყოფილი ცოდნა აუცილებელია,
რადგან:
●● სამოქალაქო მონაწილეობა
არაინფორმირებულობით ვერ გაიზრდება;
●● კვლევები ადასტურებს, რომ მოსწავლეების 90%-
ზე მეტს, რომლებმაც მინიმუმ ის მაინც იციან, თუ
რა უფლება-მოვალეობები აქვს ადგილობრივ
ხელისუფლებას, მონაწილეობა აქვთ მიღებული
სასკოლო თუ ადგილობრივ არჩევნებში.
რჩევა 2. შეარჩიეთ ისეთი თემატიკა, რომელიც
საინტერესო და აქტუალურია ახალგაზრდებისათვის
და მოაწყვეთ დისკუსიები ამ თემების შესახებ.
სამოქალაქო განათლების სასწავლო გეგმა
ხშირად ვერ მოიცავს სხვადასხვა საკამათო საკითხს.
შედეგად, მოსწავლეები ხშირად არგუმენტირებულად
ვერ ერთვებიან ისეთ დისკუსიებში, რომლებიც
მიმდინარე სამოქალაქო ცხოვრების დღის წესრიგის
განმსაზღვრელ თემებს წარმოადგენს. თემატური
მრავალფეროვნება დაეხმარება მოსწავლეებს,
ჩამოუყალიბდეთ სწორი და არგუმენტირებული
შეხედულება სხვადასხვა საკითხის შესახებ,
გაიფართოონ თვალსაწიერი, სწორად შეაფასონ
კონკრეტული მოვლენები და მოძებნონ მათი
გადაჭრის ალტერნატიული გზები. აღნიშნულ
რეკომენდაციას განათლების ფსიქოლოგებიც
ხშირად გვაძლევენ, რადგან:
●● არაერთი ფსიქოლოგიური კვლევა ადასტურებს
12 N14, 2017
იმას, რომ ინტერაქციული გარემოს შექმნას
განსაკუთრებული გავლენის მოხდენა შეუძლია
ინდივიდის შეხედულებებსა და განწყობებზე;
●● სხვადასხვა საკითხის შესახებ დაგეგმილი,
სტრუქტუირებული დისკუსიები მოსწავლეებს
საშუალებას აძლევს უფრო ფართო ცოდნა და
უნარები მიიღონ და უფრო აქტიურად ჩაერთონ
დემოკრატიულ პროცესებში;
●● 2016 წელს აშშ-ში ჩატარებულმა ეროვნულმა
კვლევამ აჩვენა, რომ დისკუსიები (იგივე
დელიბერაციული თათბირები) ისეთი კატეგორიის
აქტივობებია, რომლებსაც მოსწავლეები ყველაზე
მეტად უჭერენ მხარს.
რჩევა 3. შესთავაზეთ კლასგარეშე აქტივობები,
რომლებიც უზრუნველყოფს ახალგაზრდების
ჩართულობის ზრდას საკუთარ სკოლებსა თუ
თემებში.
კლასგარეშე აქტივობები საშუალებას აძლევს
მოსწავლეებს უფრო მეტად დაუახლოვდნენ
გარემოს და პრაქტიკაში გადაიტანონ ის თეორიული
ცოდნა, რომელსაც სკოლებში იღებენ. ბევრი
ახალგაზრდა მიიჩნევს – კლასგარეშე აქტივობებში
მათი მონაწილეობით იზრდება განცდა იმისა,
რომ შესაძლებელია ისინიც იყვნენ აქტიური
მოქალაქეები და მათ თვითორგანიზების უნარი
აქვთ. დღეს ინფორმირებული საზოგადოების
ჩამოყალიბებასა და ტექნოლოგიურ რევოლუციასთან
ერთად მოსწავლეებს, თავიანთი ინტერესებიდან
გამომდინარე, აქვთ წვდომა დამატებითი
აქტივობების ფართო სპექტრზე. იმგვარი
პროგრამები, როგორებიცა: კითხვა ბავშვებისათვის,
კითხვის ყოველკვირეული კლუბი, სასკოლო
გაზეთი და სხვ. საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს
განუვითარდეთ კითხვის, წერისა და, საზოგადოდ,
კომუნიკაციური უნარები და ჩვევები.
რჩევა 4. ხელი შეუწყვეთ მოსწავლეების ჩართვას
სასკოლო მმართველობაში.
მოსწავლეებს დღეს უკვე სხვადასხვა ფორმითა
და გზით შეუძლიათ მონაწილეობის მიღება სასკოლო
მართვაში. იქნება ეს სტუდენტთა საბჭო, ახალგაზრდა
მრჩეველთა საბჭო, სხვადასხვა კომიტეტი და ა. შ.
არ არის გასაკვირი თუ ვიტყვით, რომ მოსწავლეებს
ხშირ შემთხვევაში უკეთესი იდეები აქვთ იმის
შესახებ, თუ როგორ შეიძლება გაუმჯობესდეს მათი
სკოლები, რადგან მარტივი იდეაა, რომ „ბავშვის
ენა ბავშვს უფრო უკეთ ესმის“. ამავდროულად,
ინკლუზიური გადაწყვეტილების მიღება დადებითად
აისახება მოსწავლეთა შედეგებზე. სასკოლო
მართვით მოსწავლეები ერთგვარ პრაქტიკულ
ჩვევებს გამოიმუშავებენ და მაინც, ყველაფერზე
მნიშვნელოვანი ის არის, რომ მოსწავლეებს
საშუალება აქვთ მუდმივად იყვნენ გამოწვევების
წინაშე – ისინი ხან გამარჯვებულნი არიან ამ
პროცესში, ხან კი მარცხდებიან, რაც ეფექტიანი
დემოკრატიული მმართველობის ყველაზე რეალური
სურათია. აშშ-ში მოსწავლეთა ჩართულობას
სკოლის მართვაში სხვადასხვაგვარი შედეგი
მოჰყვა, მაგალითად, ჩიკაგოში საშუალო სკოლაში
მოსწავლეებმა თვითონ შექმნეს თავიანთი სასწავლო
უნიფორმა, კოლორადოს შტატში კი მოსწავლეებმა
ბულინგის პრევენციისათვის ეფექტიანი პროგრამები
დანერგეს, ნიუ იორკის შტატში უნივერსიტეტის
ბიუჯეტის შემცირების ხარჯზე მოახერხეს მწვანე
პოლიტიკის თემის პოპულარიზაცია და მწვანე
საფარის გაუმჯობესება თავიანთ ტერიტორიაზე.
ძალიან რთული და წინააღმდეგობრივია
სამოქალაქო განათლების სწავლებისას კონკრეტული
რჩევების ჩამოყალიბება და დანერგვა, რადგან
სამოქალაქო განათლების შესახებ ჩატარებული
კროსკულტურული კვლევის შედეგები ხშირ
შემთხვევაში რადიკალურად განსხვავებულია
ქვეყნების მიხედვით, თუმცა მოცემული რჩევების
გათვალისწინება და მოსწავლეზე ორიენტირებული
და ინკლუზიური გაკვეთილების ჩატარება გაზრდის
მოსწავლეთა სამოქალაქო ცნობიერების დონეს,
რაც, თავის მხრივ, ხელს შეუწყობს სამოქალაქო
საზოგადოების ფორმირებას და სწორედ ეს
წარმოადგენს დემოკრატიზაციის პროცესში მყოფი
პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოების ერთ-ერთ მთავარ
გამოწვევას.
N14, 2017 13