Geotehnika zaštite životne sredine

10. MONITORING NA DEPONIJAMA

KOMUNALNOG OTPADA

Doc. dr Dragoslav Rakić, dipl. inž. geol.

Monitoring komunalnih deponija predstavlja kompleksan sistem

otkrivanja, praćenja, merenja, obradu i na kraju analizu podataka bilo
da su oni dobijeni vizuelnim ili instrumentalnim osmatranjima.

On započinje u početnoj fazi izgradnje deponije i traje dugi niz godina

nakon njenog zatvaranja, sve do smanjenja emisije štetnih uticaja iz
deponije na propisanu meru.

1
 Osnovni vidovi monitoringa
- Monitoring podzemnih voda
- Monitoring gasova
- Monitoring objekata infrastrukture
- Monitoring kosina deponije
- Monitoring sleganja tela deponije i prirodnog terena
- Monitoring vegetacije oko deponije

Dodatni elementi monitoringa mogu se propisati od strane komisija za ocenu

uticaja deponije na okolinu.

Po pravilu akcenat se stavlja na: hidrogeološkim uslovima i značaju

podzemnih voda (pravovremenoj detekciji ispuštanja procednih voda iz
deponije, količini prikupljenih procednih voda i njihovom sastavu),
gasovima (njihovom sadržaju i koncentraciji sa kontrolom emisije metana i
neprijatnih mirisa), temperaturi, vegetaciji oko deponije i eventualno na
vizuelnom opažanju zaštitnih sistema obloga i erozionih aktivnosti na
kosinama deponije.

Monitoring najvažnijih geotehničkih činilaca koji se odnose na vertikalna i

horizontalna pomeranja obično se izostavlja.

Karakteristike za sve vidove monitoringa:

- planiranje
- sistematičnost
- regularnost
- organizacija
- poštovanje propisanih standarda
- korišćenje odgovarajućih metoda

2
 Zašto se radi monitoring?
1. Da bi imali kontrolu nad mogućim problemima vezanim za zaštitu okoline
u zoni deponije.
Zato je potrebno da znamo:
- da li voda iz postrojenja za tretman procednih voda zadovoljava
propisane standarde,
- da li ima metana, ugljen dioksida i drugih gasova u kontrolnim
bušotinama van deponije koji sugerišu na pucanje zaštite deponijske
ćelije,
- da li su površinske vode kontaminirane,
- da li se vide znakovi oštećenja vegetacije…

2. Da bi predviedeli šta se sve može desiti

Zato je potrebno:
- proveriti da li je nivo procedne vode u okviru svake ćelije deponije, niži
od propisanog,
- izvršiti analize svake ćelije deponije i utvrditi postojeće stanje,
- proveriti kvalitet ispusta iz postrojenja za tretiranje procedne vode,
- proveriti da li postoje znakovi oštećenja na vegetaciji u području
deponije.

Program monitoringa sastoji se od:

A) Svakodnevne vizuelne kontrole:

– istovarene količine i vrste otpada,
– ekstrakcije i iskorišćenja deponijskog gasa,
– održavanja opreme i saobraćajnica,
– kvaliteta pranja i dezinfekcije transportnih vozila,
– prisustva uzročnika zaraze, insekata.

B) Kontrole putem redovnog merenja i analize uzoraka na osnovu

kojih se registruje:
- količina i kvalitet procednog filtrata pre i nakon prečišćavanja,
- kvalitet otpadnih voda nakon tretmana na taložniku-separatoru,
- kvalitet podzemnih voda i zemljišta,
- sastav i količina izdvojenog gasa,
- određivanje morfološkog sastava komunalnog otpada merenjem količina
separisanog otpada, za potrebe vođenja statistike,
- geotehnički monitoring izgradnje svake ćelije i stabilnosti ćelije,
- geotehnički monitoring zatvaranja i brige o deponijama nakon zatvaranja.

Kontrolu kvaliteta, analitičkih postupaka kontrole i monitoringa i/ili analiza

sprovode nadležne laboratorije.

3
Osnovna oprema za vršenje svakodnevnog monitoringa:

- Aparat za merenje pH
- Gasometar koji pokazuje temperaturu, zapaljivi gas i ugljen dioksid
- Konduktometar
- Korpa za uzimanje uzoraka vode i flaše
- OČI i NOS
- Plastične kese
- Olovka i sveska
- Čizme po mogućnosti sa metalnom pločom u đonu
- Gumene čizme
- Fluorescentnu jaknu ili đubretarski prsluk
- Ranac

Takođe, treba obavezno koristiti i svoje oči i nos kada se

nalazite u blizini deponije

- Deponijski gas je kiseo i vlažan. Vegetacija je drugačija na mestima

na kojima deponijski gas prolazi kroz tlo

- Kako procedne vode, tako i deponijski gas mogu onemogućiti korenju

biljaka i drveća da uzimaju vodu i minerale. Zato se proučavaju
osušene biljke ili biljke koje se suše oko deponije

- Deponijski gas može zaudarati

- Ponekad možete osetiti da gas izlazi iz zemlje

- Bakterije u tlu će pretvoriti metan u ugljen dioksid uz otpuštanje

toplote. Tlo je toplo, čak i vruće (i na njemu nema vegetacije).

4
Obilazak deponije

- Treba planirati obilazak čitavog područja najmanje dva puta godišnje, u vlažnim i
suvim vremenskim uslovima (poneti detektor za deponijski gas).

- Treba obratiti pažnju na pukotine u tlu, gubitak kolorita i promene vegetacije. Treba
tražiti i registrovati suve delove po vlažnom, i mokre po suvom vremenu.

- Proveriti mirise.

- Najveće probleme stvara mesto gde se gornji pokrivač i barijera spajaju sa bočnim
zidom deponije

- Treba obići područje van deponije i potražiti iste znakove

- Treba proveravati tokove voda u području do 1km ispod hidrauličnog nagiba.

- Leti pregledati da li ima oštećenog drveća u krugu od 1km.

Monitoring podzemnih voda

Osnovni cilj monitoringa:

pravovremena detekcija ispuštanja procednih voda iz deponije u

kolektor bez obzira na sprovedene zaštitne mere

program monitoringa mora da odgovara lokalnim uslovima

(hidrogeološkim, mogućnost ugrožavanja kolektora, važnosti zaliha
podzemnih voda, mogućnosti sprovođenja sanacije usled
eventualnih zagađenja)

monitoring započinje već u početnoj fazi izgradnje deponije (tj. pre

početka odlaganja otpada) i traje veći broj godina nakon zatvaranja
deponije

zbog dugog trajanja monitoringa, troškove treba svesti na najmanju

moguću meru.

5
Moguća mesta za monitoring

- Bušotine/jame za kontrolu procednih voda oko deponije

- Bušotine na granici deponije (radi procene mogućnosti lateralne

kontaminacije podzemnih voda - na samoj njihovoj površini)

- Bušotine daleko od deponije iznad i ispod nagiba podzemne vode

- Površinske vode kao što su potoci, reke i kanali u blizini deponije

- Drenažna postrojenja površinskih voda

- Ispusti iz postrojenja za tretmana procednih voda

Monitoring se sastoji od definisanja:

– Broja i lokacija pijezometara

– Izbora pokazatelja koji se osmatraju
– Učestalosti uzorkovanja u pojedinim fazama života deponije (faza
planiranja, faza izgradnje, faza odlaganja otpada, faza zatvaranja
deponije, završna faza)
Broj i lokacije pijezometara, kao i učestalost uzorkovanja podzemnih voda,
moraju biti definisani na način koji će da predstavlja kompromis između
pouzdanosti utvrđivanja infiltracije zagađenja iz deponije i cene sprovođenja
monitoringa.

Pijezometarske bušotine se po pravilu postavljaju uzvodno i nizvodno od

deponije, a u zavisnosti od hidrogeološke situacije, po pravilu na način da se
iz kolektora omogući uzimanje izoraka sa različitih dubina. Njihov broj,
lokacije i dubine, moraju biti tako dimenzionisane da osiguraju trenutnu
registraciju zagađivča.

Prema Pravilniku o uslovima za postupanje s otpadom, iz deponije I-

kategorije mora se izvesti najmanje po jedna kontrolna bušotina na mestu
doticanja i oticanja podzemne vode.

6
Prikaz vremenskih faza monitoringa podzemnih voda za vreme različitih faza
života deponije

odluka o izboru pocetak završetak

lokacije i odlaganja odlaganja
gradjenju otpada na otpada na
deponije deponiji deponiji

1 - 2 god. 2 - 5 god. > 10 god.

pocetak utvrdjivanje revizija reevaluacija

prikupljanja programa programa programa
podataka monitoringa monitoringa monitoringa

Da bi se uradio "idealan" plan praćenja podzemne vode potrebno je definisati:

– 3D raspored pijezometarskih bušotina potrebnih za uzorkovanje vode
– po mogućnosti izradu pijezometara unutar tela deponije
– kontinuirano praćenje hemijskih pokazatelja i nivoa podzemne vode u
svakom pijezometru

7
2D prikaz rasporeda pijezometara na deponiji

3D prikaz rasporeda pijezometara na deponiji

8
2D prikaz rasporeda bušotina i pijezometara na deponiji u Starčevu

IB-4
IB-3
IB-5
Pz-1 Pz-2
IB-2

Pz-4 IB-1

Pz-3

9
Vršac

Starčevo

10
Prikaz vremenskog i prostornog formiranja zone infiltrirane procedne vode iz
deponije u kolektor

11
Izbor pokazatelja koji se osmatraju u podzemnoj vodi je vrlo važan jer mora da
ukaže na postepenu promenu kvaliteta podzemne vode i na akutno ispuštanje
procedne vode iz deponije.

Najefikasniji indikator je onaj koji najranije signalizira promenu kvaliteta podzemne

vode.

najčeći pokazatelji koji se koriste u monitoringu na lokaciji deponije

komunalnog otpada su: hloridi, natrijim, elektrolitička provodljivost,
amonijak, kalcijum i mangan.

npr. specifičnih organskih sastojaka u prirodnom stanju nema u

podzemnoj vodi pa je njihovo osmatranje vrlo pogodno za tu svrhu.
problem: njihovo određivanje zahteva sofisticirane analitičke metode
koje nisu široko dostupne ili su preskupe, zbog čega se takvi pokazatelji
retko koriste u monitoringu.

Primer zagađenja podzemnih voda oko deponije Jakuševec (prikaz zona

utvrđenih u površinskom sloju do 5 m podzemne vode na osnovu
osmatranja u 20 pijezometara tokom 1995. i 1996. godine.

12
Monitoring gasova
Stvaranje deponijskog gasa je neizbežna posledica odlaganja i raspadanja
otpadnog materijala koji sadrži organske materije.

Obzirom na prirodne karakteristike osnovnih komponenti, deponijski gas

predstavlja smešu zapaljivih, zagušljivih i otrovnih gasova i može biti opasan
po ljude na deponiji i oko nje.

Prisustvo metana u kritičnoj koncentraciji od 5–15% predstavlja opasnost od

njegove eksplozije i ugrožavanje ljudi i mehanizacije.

Prema našim propisima dozvoljene koncentracije gasova pri kojima se mogu

izvoditi radovi su:

- Metan (CH4) <1,5 %

- Ugljen-dioksid (CO2) <0,50%
- Ugljen-monoksid (CO) < 0,005%
- Sumpor-dioksid (SO2) < 0,0004%
- Sumpor-vodonik (H2S) < 0,0007%

Na deponijama otpada I – kategorije (prema Pravilniku o uslovima za postupanje

s otpadom) moraju se sakupljati i obrađivati deponijski gasovi.

Sistem za sakupljanje deponijskih gasova mora biti tehnički izveden tako da

omogućuje merenje sastava i količine deponijskih gasova na ispustu.

Na deponiji komunalnog otpada u deponijskom gasu neophodno je vršiti

merenje koncentracije metana (CH4), ugljendioksida (CO2), sumporvodonika
(H2S), vodonika (H2) i kiseonika (O2), svaka tri meseca.

Ako rezultati merenja sastava i količine zagađivača u deponijskom gasu

pokazuju prekoračenje propisanih vrednosti emisija za pojedine elemente,
deponijski gas se pre ispuštanja u vazduh mora obraditi.

13
Stanje vegetacije i procena uticaja deponije na okolnu vegetaciju može
se pratiti postavljanjem kontrolnih tačaka bioindikacijske mreže u širem
pojasu deponije.

14
Ostali vidovi monitoringa – Geotehnički monitoring
Monitoring najvažnijih geotehničkih činilaca koji se odnose na vertikalna
(praćenje procesa konsolidacije tj. sleganje tela deponije i prirodnog
terena) i horizontalna pomeranja (praćenje čvrstoće smicanja odnosno
mogućnosti klizanja kosina deponije), obično se izostavlja. Osnovni razlog
je što nema mnogo detalja o opremi koja se koristi, o metodama i načinu
instalacije opreme i o njenim ograničenjima. Pored toga, izbor opreme za
geotehnički monitoring komunalnih deponija je ograničen na dostupnu
komercijalnu opremu koja generalno nije prilagođena strukturi komunalnog
otpada, s obzirom da ne uzima u obzir njegovu heterogenost i fizičko-
hemijski uticaj na životnu sredinu. Takođe, oskudan je i broj naučnih
publikacija o geotehničkom monitoringu na komunalnim deponijama.

Osnovni principi na kojima se zasniva monitoring nasipa izgrađenog na

mekom tlu, oslanjaju se na takozvane „metode osmatranja“ koje je
definisao Peck još 1969. Ovi principi osmatranja, predstavljaju racionalnu
osnovu i za geotehnički monitoring deponija komunalnog otpada, u smislu
merenja očekivanih napona i deformacija.

On se realizuje u fazama u nekoliko sledećih koraka:

 izvođenje istražnih radova neophodnih za utvrđivanje prirode, modela i

osobina prirodnih materijala u podini i materijala/otpada u samoj deponiji

 procene realnih geotehničkih uslova i predviđanje mogućih odstupanja

 izrade programa osmatranja zasnovanog na realnim pretpostavkama

ponašanja deponije i njene podloge

 selekcije, odabir i obim metoda i instrumenata neophodnih za dobijanje

očekivanih vrednosti tokom osmatranja

 izbor lokacija osmatranja sa eventualnim modifikacijama programa u

skladu sa uslovima na terenu

 samog osmatranja sa merenjem neophodnih parametara i analizom

dobijenih rezultata za konkretne uslove na terenu

15
Slomovi deponija, bez neočekivanih događaja, skoro su uvek praćeni
određenim upozorenjima kao što su: povećanje deformacija, pojava
pukotina i diskontinuiteta, porast pornog pritiska i sl.

Radi detektovanja ovih značajnih promena i procene uzroka i posledica

ovakvih promena, neophodno je vršiti kontinuirani monitoring nivoa
podzemnih voda, promene geostatičkih napona u podlozi i sleganje
podloge i površine deponije.

Kontrola sleganja tela deponije obavlja se geodetskim snimanjima.

Na osnovu rezultata laboratorijskih ispitivanja i utvrđivanja pojedinih

mehaničkih i deformabilnih parametara otpada (recimo koeficijenta
sekundarne kompresije ...), može se sračunati sleganje deponije.

16
Kontrola klizanja obavlja se pregledom kosina deponije kao i
pregledom obodnih kanala

Čvrstoća podloge koja je potrebna za stabilnost sistema deponija-tlo, se ili

povećava ili smanjuje, proporcionalno dopunskom opterećenju od otpada i
uslovima dreniranja. U ekstremnim slučajevima za uslove nekonsolidovane
nedrenirane smičuće čvrstoće podloge (su), može da nastupi kritično stanje
i da dođe do loma podloge. To se po pravilu odražava i na stabilnost
deponije ukoliko je raspoloživa čvrstoća manja od zahtevane, pa je iz tih
razloga neophodno vršiti i monitoring kosina deponije kao i povremenu
kontrolu čvrstoće smicanja.

Instrumenti i metode za geotehnički monitoring

Određeni parametri se dobijaju pomoću standardnih geotehničkih
instrumenata, koji se koriste za terenska ispitivanja i služe za merenje:

•promene pornih pritisaka u tlu i telu deponije (pneumatski pijezometri i

pijezometri sa vibrirajućom žicom),
•horizontalnih pomeranja-deformacija (inklinometri),
•vertikalnih deformacija tj. sleganja podloge i tela deponije (specijalne
ćelije sa senzorima za merenje sleganja) i
•periodično merenje čvrstoće smicanja.

17
Ćelije sa senzorima za merenje sleganja i ćelije za merenje geostatičkih
napona, postavljaju se na dnu u gabaritu tela deponije obično u centralim
delovima gde se očekuju najveće deformacije. Merenje se obavlja
periodično a rezultati merenja se upoređuju sa procenjenim vrednostima
sleganja koja su dobijena primenom različitih modela sleganja
komunalnog otpada.

S obzirom da su deformacije temeljnih zaštitnih slojeva deponije

uslovljene deformabilnošću osnovih slojeva tla u podini a stabilnost
kosina deponije uslovljena čvrstoćom smicanja, horizontalna pomeranja tj.
bočne deformacije mere se pomoću inklinometarskih konstrukcija
postavljenih po obodu deponije.

Postavljanje inklinometara po obodu deponije

18
Merenjem pornih pritisaka pomoću različitih ćelija u pijezometarskim
konstrukcijama, dobijaju se direktne informacije o stepenu konsolidacije
podloge i samog komunalnog otpada, a indirektno se ukazuje na
mogućnost pojave lokalnog tečenja zbog povećanja pornih pritisaka usled
pojave smičućih napona. Iz tih razloga se određeni broj kontrolnih
pijezometara za merenje pornih pritisaka postavlja i u telu deponije a sve
inklinometarske konstrukcije, postavljaju se po obodu deponije.

Pojedinčne ćelije Duple ćelije

19
Trajanje monitoringa

Prema Pravilniku o uslovima za postupanje s otpadom osmatranje uticaja na

okolinu sprovodi se:

- za zatvorenu deponiju otpada I-kategorije na kojoj je odložen samo

komunalni otpad (opština, odnosno grad moraju osigurati praćenje
uticaja na okolinu najmanje 20 godina od dana zatvaranja deponije).

- za zatvorenu deponiju otpada I-kategorije na kojoj je odložen komunalni i

tehnološki otpad regiona, mora se osigurati praćenje uticaja na okolinu
najmanje 20 godina od dana zatvaranja deponije.

- za zatvorenu deponiju otpada II-kategorije regionalna, mora

se osigurati praćenje uticaja na okolinu najmanje 10 godina od dana
zatvaranja deponije.

- nakon zatvaranja deponije otpada I-kategorije, obvezno se meri količina i

sastav deponijskih gasova, procednih voda i sastav podzemnih voda i to
dva puta godišnje najmanje 10 godina od dana zatvaranja deponije.

- nakon isteka roka od 10 godina od dana zatvaranja deponije I-kategorije

merenja iz prethodnog stava moraju se izvoditi jednom u dve godine.

Neki primeri osnovnih vidova monitoringa

20
Pitanja za mene verovatno nema.

PREDLOG PITANJA ZA VAS:

Osnovni vidovi monitoringa

Šta podrazumeva program monitoringa
Opštre o monitoringu podzemnih voda
Opšte o monitoringu gasova
Ostali vidovi monitoringa – Geotehnički monitoring
Instrumenti i metode za geotehnički monitoring
Trajanje monitoringa

21
22