Geotehnika zaštite životne sredine

3. ANALIZA POSTOJEĆE PRAKSE U

UPRAVLJANJU OTPADOM

Dr Dragoslav Rakić

Kratak istorijski podsetnik o otpadu

Otpad nastaje tamo gde živi čovek. To je važilo i u dalekoj prošlosti

kad su naši preci, putovali zemljom.

Teškoće su nastale kad su naši preci prestali da putuju.

1
Prve deponije otpada nastaju još u srednjem kamenom dobu (5000 - 2000 g.
pr. n. ere). Arheolozi su na području severne Evrope pronašli velike hrpe
ljuštura školjki. Jedna takva deponija bila je 320 m duga, 65 m široka i 8 m
visoka. U slojevima je pronađen pepeo pa se na osnovu toga zaključilo da su
ljudi, svoj otpad redovno spaljivali (verovatno kad je smrad postao
nepodnošljiv).

U vreme starih kultura, zbrinjavanje otpada bilo je

jedno od najvažnijih zadataka gradske uprave. Za
vreme cara Augusta u Rimu je živelo oko 1.5
miliona stanovnika, pa su u nekim manjim delovima
grada vladali katastrofalni uslovi.

Nekontrolisano odbacivanje hrane i drugog čvrstog otpada, odnosno praksa

da se otpad izbacuje na ulice i prazno zemljište u srednjem veku, dovelo je do
naglog porasta populacije pacova i pojave zaraznih bolesti. Ovo je, zajedno sa
prenosiocima zaraze, imalo za posledicu pojavu Bubonske kuge – (crna smrt
XIV vek). Naime, usled ovakvog postupanja sa otpadom pojavila se epidemija
kuge koja je pokosila trećinu stanovništva (oko 20 miliona) ondašnje Evrope.

2
Ideja o čišćenju ulica i odvoženju smeća uz naplatu, razvila se u XVI veku, radi
sprečavanja širenja bolesti. Tako su npr. u Berlinu zaposlili ulične čistače koji
su kroz grad vozili kola, a građani su sami donosili i ubacivali otpad u njih.
Ukoliko se desi da smeće ostane da leži ispred nečije kuće, čistači su imali
pravo da ga ubace lopatom kroz prozor.

Tek u XIX veku, pod pretnjom kolere i drugih bolesti čiji su uzročnici bile bakterije,
počinje se sa skupljanjem otpada na pravi način, a već krajem XIX veka napravljen
je i zaokret jer se počelo sa njegovim spaljivanjem zbog epidemije kolere.
Međutim, tada veći gradovi nailaze na poteškoće u potrazi za odgovarajućim
mestom za deponovanje.

Pored biološkog otpada, šezdesetih godina prošlog veka počinje masovna

upotreba veštačkih materijala, kao npr. plastika, koja se od tada sve više koristi i u
ogromnim količinama završava na deponijama.

Sedamdesetih godina se razvija tehnika spaljivanja otpada, uz korišćenje filtera za

pročišćavanje vazduha tako da je zagađenje svedeno na minimum.

Opšte o upravljanju otpadom

Upravljanje čvrstim otpadom može
se definisati kao disciplina koja uključuje:
- kontrolu nastajanja,

- čuvanja,

- sakupljanja,

- transfera i transporta,

- procesiranja i

- odlaganja otpada.

Upravljanje otpadom mora biti usaglašeno sa najboljim principima

zdravstvenog stanja društva, ekonomije, inženjerstva, konzervacije,
estetike i razmatranjima vezanim za životnu sredinu i pitanja koja takođe
utiču na pristup javnosti.

3
Rešenje često podrazumeva složen multidisciplinarni odnos između
oblasti kao što su politika, prostorno planiranje grada ili regije, ekonomija,
geologija, zdravstvo, sociologija, demografija, komunikacija, energija,
inženjerstvo uključujući i nauke o materijalima.

Nastajanje otpada je u direktnoj korelaciji sa nacionalnom

ekonomijom. Zavisi od stepena industrijskog razvoja, životnog
standarda, načina života, specijalnog okruženja, potrošnje i drugih
parametara. Iz tih razloga se količine nastalog otpada razlikuju
među državama ali i u okviru jedne države (regioni).

Sporo rešavanje problematike svih vrsta otpada dovelo je do kritične

situacije u najvećem broju jedinica lokalne samouprave.

4
Kratak istorijski razvoj vezan za upravljanje otpadom

Prva knjiga koja se bavila otpadom sa strogo inženjerskog stanovišta, izdata je od

strane H. B Parsons, još 1906. godine pod nazivom „Odlaganje komunalnog
otpada“ (The Disposal of Municicipial Refuse).

Interesantno je napomenuti da su mnogi osnovni

principi na koje se i danas obraća pažnja još tada
bili poznati. Posmatrano istorijski, najpoznatije metode
za krajnje odlaganje otpada bile su:
- odlaganje na zemljište;
- odlaganje u vodu;
- zaoravanje u zemlju;
- ishrana stoke;
- redukcija i
- spaljivanje.
Upravljanje otpadom, sa naglaskom na kontrolisanom odlaganju (danas
sanitarnim deponijama), otpočelo je ranih 40-ih godina XX veka u Americi, a
desetak godina kasnije u Velikoj Britaniji.

Međutim, kako se deponijama nije upravljalo po predviđenom planu i programu,

javljali su se problemi vezani za zagađenje vode i vazduha, opasnost po zdravlje
ljudi, najezde insekata i glodara i sl.

Sistem sadašnjeg upravljanja otpadom uključuje

osnovne informacije o:
- Učesnicima o saklupljanju i transportu otpada
- Količinama i sastavu otpada
- Tehničkoj opremi koja se koristi za sakupljanje otpada
- Ponovnom korišćenju i reciklaži otpada
- Uslovima na postojećim deponijama
- Proceni uticaja deponije na životnu sredinu i ljudsko zdravlje
- Ekonomskim aspektima
Elementi osnovnog sistema upravljanja otpadom

5
Ocena trenutnog stanja u Srbiji
Postojeće količine otpada u Republici Srbiji (kao i u mnogim zemljama u
tranziciji) je veoma teško proceniti (u zemljama evropske unije to je urađeno pre
dvadesetak godina).

U Srbiji se retko vrše ispitivanja radi utvrđivanja karakteristika otpada

(kvantitativna i kvalitativna analiza), mada su ove informacije neophodne u cilju
planiranja i sprovođenja strategije upravljanja otpadom.

Podaci o načinu sakupljanja, korišćenju i odlaganju komunalnog otpada,

značajno variraju u zavisnosti od kompetentnosti pojedinaca u lokalnim
zajednicama i komunalnim preduzećima. Pa tako se mogu naći podaci da se
ukupne količine otpada procenjuju u m3 na godišnjem nivou, a neke institucije
tu procenu vrše u tonama na godišnjem nivou. Međutim, ovi podaci su
nekompatibilni i nepotpuni, sa bitnim razlikama u načinu prikazivanja (nije
definisan broj stanovnika, stanje prikaza – kontejneri, vozila, deponija).

Ukoliko se analiziraju podaci o količinama i vrstama otpada koje se odlažu na

deponijama, može se izvesti zaključak da se o tome vodi vrlo malo računa. O
tome svedoči podatak da se na samo 30 (18.3%) deponija vrši evidencija o
vrstama otpada i količinama koje se odlažu.

Zemljište na kojem se deponije nalaze je najčešće vlasništvo

države ili društveno, odnosno, vlasništvo je nekog preduzeća.

6
 Podaci o udaljenosti deponija od naselja

Od ukupnog broja deponija, 12 (7.3%) deponija se nalazi na udaljenostima manjim

od 100 m od naselja. Ovakvi podaci govore o ugroženosti stanovništva od
zagađenja koja se emituju sa deponije, ali i o mogućim pojavama bolesti koje
prenose miševi, pacovi, ptice i druge životinje koje su stalni stanovnici deponija.

Podaci o udaljenosti deponija od izvorišta za vodosnabdevanje

S obzirom na položaj
deponija i geoloških
karakteristika tla na
lokacijama, postoji izvesna
povezanost tela deponija sa
vodotocima.

Vrsta interakcije deponije i vodotokova Broj deponija

Vodotok je registrovan u telu deponije 12
Vodotok je registrovan u blizini deponije 65
Postoji mogućnost povezanosti deponije sa vodotokom 46
Deponija je u poplavnom području ili njegovoj blizini 28

7
Prikupljeni podaci o udaljenosti deponija od vodenih površina pokazuju
poražavajuću sliku. 25 (15.2%) deponija se nalazi na udaljenosti manjoj
od 50 m od obale reke, potoka, jezera ili akumulacije. Od tog 14 deponija
se praktično nalazi na samoj obali vodotoka.

Deponija u Vlasotincu

Stara deponija u Novom Pazaru

8
 3 deponije su udaljene manje od 100 m od zaštićenih prirodnih dobara
i spomenika kulture, dok ih je još 8 na udaljenosti manjim od 1000 m.
Međutim, ove podatke nisu prijavile sve opštine.

Crkva Svetog Đorđa nalazi se

nedaleko od ušća Mlave u Dunav.

Posledice termo-energetskog delovanja na ovom prostoru ozbiljno su

ugrozile ovaj spomenik kulture. Prisutne su negativne promene
izazvane erozijom pepela i šljake iz kaseta koje su smeštene na
deponiji. Udaljenost crkve od navedenih kaseta je oko 800 metara
tako da i najmanji vetar nanosi ogromne količine pepela i šljake i time
ugrozava i spoljnu fasadu crkve i ikone i freske koje su od dragocene
vrednosti.

Praćenje stanja životne sredine i mogućih uticaja deponije i deponovanog

materijala na okolinu se sprovodi sporadično. Na donjoj slici je prikazana
analiza evidentiranih podataka.

Sa slike se jasno vidi da monitoring životne sredine u našoj zemlji nije

zastupljen u značajnoj meri. Ne treba zaboraviti da monitoring spada u
osnovne principe upravljanja otpadom koji su zastupljeni u Evropskoj uniji.

9
 U principu, ne postoji direktan i trenutan uticaj eksploatacije deponija
na ljudsko zdravlje, ali se indirektno ugrožavanje zdravlja može ispoljiti:

- raznošenjem otpada u neposrednu okolinu vetrom, ali i od

strane životinja koje se na deponijama hrane;
- nekontrolisanim izdvajanjem gasovitih zagađujućih materija u
koncentracijama opasnim po ljudsko zdravlje;
- širenjem neprijatnih mirisa;
- paljenjem otpada i emisija produkata sagorevanja;
- nekontrolisanim prodiranjem voda zagađenih na deponiji i
- ugrožavanje bunara i vodotoka u široj okolini.

Američka državna zdravstvena služba je svojevremeno objavila

studiju u kojoj se ističe podatak da se čak 22 bolesti u ljudskom
društvu javljaju kao posledica nepropisnog upravljanja čvrstim
otpadom.

Upravljanje otpadom iz domaćinstva, u Srbiji se

sastoji najmanje od tri osnovne faze:
1. Način i mogućnost sakupljanja (sakupljanje na mestu
nastajanja (obično na samoj ulici, blizu stambenog
objekta – kante za smeće, kontejneri)

U sklopu toga izdvajaju se:

- velike varijacije u dnevnoj masi, zapremini i sastavu
- nepravilan način privremenog odlaganja ispred stambenih zona
(malo kontejnera)
- neadekvatan raspored i veliki broj neispravnih kontejnera
- slaba kontrola čistoće urbanih sredina

10
 2. Transport do područja sakupljanja - mesta za tretman (pomoću
vozila za sakupljanje)
U sklopu toga izdvajaju se:
- nedostatak broja kao i odgovarajućih
modernih vozila za transport otpada
- neodgovarajuća učestalost transporta otpada
- neodgovarajuće matrice kretanja transportnih
vozila
- nerešeno pitanje transporta opasnog otpada
(zdravstvene ustanove, privredni subjekti)

3. Odlaganje direktno na odlagalištima - deponijama

Ovo predstavlja najveći problem u oblasti upravljanja otpadom jer se ovde
odslikava konačni način zbrinjavanja otpada gde se mogu izdvojiti
nekoliko najvažnijih gorućih problema:

- skoro sve zatvorene deponije još uvek nisu rekultivisane (Ada Huja,
Batajnica, Sarića Osoje, Novi Pazar ...)

11
 - retke su gradske deponije koje odgovaraju prostorima predviđenim za
odlaganje otpada, kao što je to definisano domaćim pravilnikom ili
propisima EU (delimično izuzetak Vranje, Jagodina, Leskovac, Užice,
Pirot, Kikinda, Lapovo ...)

Lapovo Lapovo

Kikinda Kikinda

- postojeće deponije su bez urbanističke, građevinske i upotrebne dozvole,

uglavnom popunjene i većina je pred zatvaranjem. Podaci o dimenzijama i
zapremini tela deponija nisu najpouzdaniji, i uglavnom se procenjuju
(razumljivo, jer za mnoge od njih ne postoji odgovarajuća tehnička
dokumentacija).

- starost pojedinih deponija varira od 5 pa do 50 god. (deponija u Silbašu

opština Bačka Palanka je u funkciji od 1956. godine). Uglavnom su starije od
20 god. Za većinu nisu urađeni projekti i programi zatvaranja.

- uglavnom se ne sprovodi propisana tehnologija deponovanja, već se otpad

odlaže bez posebnog reda, ne sabija se i ne prekriva inertnim materijalom
(uglavnom se samo razastire zastarelom mehanizacijom). Prekrivanje otpada
se vrši na 117 deponija, odnosno 72% i to najčešće zemljom ili nekim drugim
inertnim materijalom. Prekrivanje se vrši svakodnevno, na mesečnom nivou a
najčešće po potrebi.

12
- nedostatak odgovarajuće opreme za prikupljanje otpada kao i
mehanizacije koja se koristi na samim deponijama u velikom broju
opština je značajan. Najčešće se koriste buldožeri, dok se na desetak
deponija za sabijanje otpada koriste kompaktori. Na nekima se
mehanizacija povremeno uslužno iznajmljuje.

- na deponijama se u najvećem broju slučajeva odlaže i medicinski i

klanički otpad iako je to zakonski posebno uređeno.

- nije organizovana reciklaža a na onim deponijma na kojima se vrši

sepracija stepen separacije nije veći od 5 % i uglavnom se vrši od strane
privatnih lica.

- nema sakupljanja deponijskog gasa, što uzrokuje česte požare na

deponijama.

13
 Kanjiža Kanjiža

Senta Senta

Urađen projekat
Zaštitna ograda

procednih voda

Izabrana nova
rekultivacije
sakupljanje

sakupljanje

saglasnosti
Prekrivanje
prijemnica

Sistem za

Sistem za

sanacije i
Dozvole,
elaborati
Rampa i

lokacija
gasova
otpada

Veličina u ha

do 1 ha
(33 dep. -24%)
6 5 11 0 0 9 6 12

1 do 5 ha
(63 dep. - 47 %)
30 21 28 4 1 22 21 22
5 – 10 ha
(22 dep. - 16 %)
7 5 15 1 1 6 6 9

10 – 30 ha
(10 dep - 8 %)
9 5 7 3 3 5 5 5

Preko 30 ha
(6 dep. - 5 %)
6 1 6 4 4 5 4 3

Ukupno 134 dep.

58 37 67 12 9 47 42 51
43 % 28 % 50 % 9% 7% 35 % 31 % 38 %

Podaci iz 2003 god.

14
The link ed image cannot be displayed. The file may hav e been mov ed, renamed, or deleted. Verify that the link points to the correct file and location.

WasteBASE je distribuirani informacioni sistem za upravljanje industrijskim

otpadom, u skladu sa tekućim propisima, a koristi evropske standarde.

WasteBASE omogućuje da:

Održavate distribuiranu ali pri tom jedinstvenu bazu podataka o otpadu bez obzira na
geografsku rasprostranjenost lokacija. Primenjuje vrlo efikasnu, originalnu tehnologiju
sinhronizovanja informacija izmedju direkcije i drugih lokacija,

Postavlja standarde u direkciji, i održava informacije o svim promenama i tekućim

količinama otpada na lokacijama,

Može da obaveštava o nastalim obavezama u vezi otpada, kao i o onima koje će nastupiti
u budućnosti,

Vrši analizu stanja otpada željenih tipova i na željenim lokacijama u trenutku i odredjuje
njegovu strukturu,

Omogućava uvid u kretanje finansija u vezi otpada,

Brzo, jednostavno i sigurno se mogu izraditi svi izveštaji potrebni za predaju nadležnim
organima na kraju godine.

15
PREDLOG PITANJA:

Opšte o upravljanju otpadom

Sistem upravljanja otpadom
Ocena trenutnog stanja u Srbiji
Osnovne faze upravljanja otpadom iz domaćinstva – primer Srbija

16