I.

Sosyal Psikoloji Kongresi

Günümüz Türkiye’sinde Cinsiyet Kalıpyargıları:

Kadın Kimdir? Erkek Kimdir?
Nuray Sakallı Uğurlua, Beril Türkoğlua*
a
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Psikoloji Bölümü

Öz

Cinsiyet kalıpyargıları cinsiyetlerin özellikleriyle ilgili yüklemelerdir. Bazı özellikler kadın ile daha çok ilintili
görülürken diğer özellikler erkek ile daha fazla ilişkili algılanmaktadır. Sosyal Psikoloji’nin en önemli konularından
biri olmasına rağmen cinsiyet kalıpyargıları konusunda Türkiye’de çalışma sayısı sınırlıdır. Özellikle evli-bekar
erkek ve kadınlarla ilgili kalıpyargıların farklılıklarını ele alan çalışmaya da rastlanmamaktadır. Bu çalışmanın amacı
Türkiye’de evlilik öncesi ve evlilik sonrası kadın ve erkeklere dair kalıpyargıların değişip değişmediğini bağlamsal
olarak gösterebilmektir. Araştırma kapsamında 279 (78 erkek, 128 kadın ve 78 cinsiyet belirtmemiş) ODTÜ lisans
öğrencisinin evli ve bekar kadın ve erkeklerle ilgili dört kategorideki kalıpyargıları toplanmıştır. Elde edilen sıfarlar
MAXQDA programı kullanılarak tematik analize ve sıklık analizine tabi tutulmuştur. Katılımcılardan belirtilen dört
kategori çerçevesinde alınan kalıpyargılar, kendi içlerinde de temalara ayrılmıştır. Erkeklere dair kalıpyargılar bekar
ve evli olarak ayırıp incelendiğinde bekar erkeklerin sosyal (aktif, hareketli, eğlenceli, delidolu), bireysel (negatif:
sapık, tacizci, sorumsuz, vurdumduymaz/ pozitif: cesur, mert, yürekli), dış görünüş (çekici, bakımlı, güçlü) ve
rahatlık (çapkın, hovarda, özgür) temaları; evli erkeklerin ise aile (sorumluluk sahibi, baba, aile reisi), iktidar
(baskıcı, dominant, otoriter, sert, özgür), ilişkisel (fedakar, sadık, güvenilir) ve bireysel özellikler (olgun/oturaklı,
çalışkan, kendine güvenen) ile dış görünüş (salmış, göbekli, bıyıklı) temaları etrafında tanımlandığı görülmüştür.
Kadına dair kalıpyargılarda ise bekar kadın kırılgan (utangaç, kırılgan, hanım hanımcık, masum), baskılanan/bağımlı
(baskı gören/ezilen/baskılanmış), sosyal (flörtöz, eğlenceli) ve bireysel özellikler (özgürlüğüne düşkün, çalışkan) ile
dış görünüş (genç, güzel, bakımlı, süslü) temalarıyla tanımlanırken; evli kadınlar için ilişkisel (fedakar, cefakar,
sadık/vefakar), eve dair (anne, anaç, ev hanımı, ailesine bağlı), baskılanmış (itaat eden, kocasına bağımlı), dış
görünüş (kısa boylu, yıpranmış, şişman, bakımsız), elinden iş gelen (çalışkan, sorumluluk sahibi) ve kişisel özellikler
(olgun/oturaklı, pasif) temaları ön plana çıkmıştır. Bulgular 18-25 yaş aralığındaki gençlerin evlilikle değişen
algılarını yansıtmaktadır. Bu kalıpyargılar tanımlayıcı olmakla beraber öngörücü olarak da işlev görerek gençlerin
farklı kadın ve erkek gruplarını aynı çatı altında eritebileceğine, davranış ve beklentilerini bu kalıpyargılara göre
şekillendirebileceğine işaret etmektedir. Bu sebeple bu çalışma toplumsal cinsiyet eşitliği adına değişim için hangi
kalıpyargılara odaklanmak gerektiği konusunda faydalı olacaktır.

© 2016 Bu tam metin, 17-18-19 Kasım 2016 tarihlerinde, Başkent Üniversitesi, Psikoloji Bölümü
evsahipliğinde düzenlenen I. Sosyal Psikoloji Kongresi’nde bildiri olarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Toplumsal Cinsiyet, Kalıpyargılar, Kadın, Erkek, Evli, Bekar

*
Yazışma Adresi: Beril Türkoğlu, ODTÜ Psikoloji Bölümü, Beşeri Bilimler Binası 06800 Ankara
e-posta: turkoglu@metu.edu.tr
 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016 99

Günümüz Türkiye’sinde Cinsiyet Kalıpyargıları: Kadın Kimdir? Erkek Kimdir?

Bireyler etraflarını gözlemlerken gördükleri grup davranışlarını sosyal kalıpyargıları olarak öğrenirler.
Bu kalıpyargılar onların diğer gruplara ilişkin tutum ve davranışlarını etkiler. Cinsiyet kalıpyargıları
açısından bakıldığında, örneğin, devamlı olarak çocuklarıyla ve ev işleri ile ilgilenen bir kadını gören
birey bu davranışların kadınlar için tipik olduğunu düşünebilir. Hatta bunları kadınların uymak zorunda
olduğu davranışlar olarak algılayabilir (Eagly ve Steffen, 1984). Farklı yollarla öğrenilse bile var olan
kalıpyargılar bireylerin birçok konudaki tutum ve davranışlarını etkileyebilecek güçtedir (Burgess ve
Borgida, 1999; Eagly ve Mladinic, 1989) çünkü cinsiyet kalıpyargıları kadın ve erkeklere ilişkin
tutumların bilişsel unsurlarıdır (Eagly ve Mladinic, 1989). Sosyal Psikoloji’nin en önemli konularından
biri olmasına rağmen cinsiyet kalıpyargıları konusunda Türkiye’de çalışma sayısı sınırlıdır. Ayrıca,
Türkiye toplumunda evlilik hem erkek hem de kadınlarla ilgili kalıpyargılar için önemli bir geçiş noktası
olabilmektedir. Türkiye için bu kadar keskin bir ayrım söz konusu iken (örn., kız-kadın ayrımı), evli ve
bekar erkek ve kadınlarla ilgili kalıpyargıların farklılıklarını ele alan çalışma bulunmamaktadır. Bu
sebeple çalışmanın amacı Türkiye’de evlilik öncesi ve evlilik sonrası aynı cinsiyet içinde kalıpyargıların
değişip değişmediğini bağlamsal olarak gözler önüne sermektir.

Cinsiyet kalıpyargıları cinsiyetlerin özellikleriyle ilgili yüklemelerdir. Bazı özellikler kadın ile
daha çok ilintili görülürken diğer özellikler erkek ile daha fazla ilintili algılanmaktadır (Broverman,
Vogel, Broverman, Clarkson ve Rosenkrantz, 1972; Spence ve Helmreich, 1978; Williams ve Benetts,
1975). Araştırmacılar, ayrıca, cinsiyet kalıpyargılarının belirli boyutlarda ele alınabileceğini
belirtmişlerdir. Bunlar kişilik özellikleri (örn., bağımsız, yarışmacı, sıcak, duygusal), rol davranışları
(cinsiyet rolleri; örn., ekonomik sağlayıcı, çocuk bakma, yemek yapma), fiziksel görünüş ve özellikler
(kaslı, göbekli, kalın sesli) ve iş rolleri (öğretmen, doktor, itfayeci, polis) şeklindedir (Ashmore ve Del
Boca, 1979; Deaux, 1984; Deaux ve Lewis, 1984).

Kalıpyargıların, özellikle de cinsiyet kalıpyargılarının, iki öge çerçevesinde ele alınabileceği de

önerilmiştir. Bunlar kalıpyargıların tanımlayıcı (descriptive) ögesi ve öngörücü (öngören ya da emredici;
prescriptive) ögesidir. Kalıpyargıların tanımlayıcı ögesi kadın veya erkeğin olduğu düşünülen şeyler ile
ilgili iken kalıpyargıların öngürücü öğesi kadının ve erkeğin olması gerektiği düşünülen şeyler ile ilgilidir
(Burgess ve Borgida, 1999; Eagly, 1987; Fiske ve Stevens, 1993; Spence ve Helmreich, 1978; Terborg,
1977). Diğer bir deyişle, bu iki öge kadın ve erkeğin “kim olduğu” ve “kim olması gerektiği” ayrımını
içermektedirler. Tanımlayıcı kalıpyargılar bilişsel işleve sahiptir. Erkek ve kadınlar hakkındaki bilgilerin
organize edilmesini sağlar ve bu bilgilerin yapısını sunar. Kalıpyargıların öngörücü ögesi genellikle
kişiler arası ilişkiler içeren rollerle bağlantılıdır (Fiske ve Ruscher, 1993). Bu kalıpyargılar ise
motivasyonel içeriğe sahiptir. Toplumda var olan yapının desteklenmesi ve devam ettirilmesi işlevi ile
100 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016

kadın ve erkeklere ilişkin öngörülen kalıpyargıları içermektedir. Kısacası öngörücü kalıpyargılar kişiler
arası ilişkiler hakkında ideolojik motivasyona sahiptir.

Kalıpyargıların tanımlayıcı ve öngörücü ögelerine odaklanmak kalıpyargı, önyargı ve ayrımcılık

arasındaki ilişkiyi etkileyebilir. Araştırmacılar birbirlerini etkileyen üç önemli sosyal psikolojik kavram
olan kalıpyargılar, önyargı ve ayrımcılık konuları açısından kalıpyargıların farklı ögelerine odaklanmanın
farklı sonuçlar doğuracağını öne sürmüşlerdir (Burgess ve Borgida, 1999). Örneğin, kadına ilişkin
kalıpyargıların tanımlayıcı ögesi iş ortamında ayrımcılığa neden olabilir çünkü belirli bir işin gerektirdiği
düşünülen özelliğin kadınlarda olmadığı düşünülmektedir. Kadınların kendi cinsiyet kalıpyargılarına
uygun davrandığı durumlarda sahip olduğu kadınsı özellik onların erkeksi olduğu düşünülen işlere
alınması için yeterli görülmemektedir. Buna karşın, kadına ilişkin kalıpyargıların öngörücü ögesinin
ayrımcılığa neden olması kadının kendi cinsiyeti için öngörülen kalıpyargıları çiğnemesi ya da bu
kalıpyargılara uygun davranmaması sonucu oluşur çünkü öngörücü kalıpyargılar toplumsal cinsiyet
gruplarının ne yapması gerektiğini söylemenin yanında ne yapmamaları gerektiğini de belirtir.
Tanımlayıcı kalıpyargılar özellikle kadınlar için yeni olanaklar ve fırsatların yaratılmasına engel olurken,
öngörücü kalıpyargılar ise kadın ve erkeklere dair “olması gereken” durum ve biçimler dışına çıkıldığında
onları cezalandırmaya daha fazla hizmet etmektedir.

Ayrıca, bazı araştırmacılar cinsiyet kalıpyargılarının öngürücü ögesinin önyargı ve ayrımcılık

üzerinde daha güçlü ve belirleyici olduğunu önermektedirler (Fiske ve Stevens, 1993; Terborg, 1977).
Çelişik duygulu cinsiyetçilik kuramında (Glick ve ark., 2000; Türkçe kaynak için Sakallı-Uğurlu,
2002’ya bakılabilir) geleneksel eş ve analık rollerini yerine getiren kadınların yüceltildiği ancak kariyer
kadınları ve feminist kadınlar gibi geleneksel rollere uymayan kadınların hor görülüp düşmanca
cinsiyetçiliğe maruz kaldıkları önerilmiştir. Bu kuram ve bulguları cinsiyet kalıpyargılarının öngörücü
ögesi ile doğrudan ilintili gözükmektedir. Kadınların başarılı olmasının onlar için bazı bedelleri olacağını
gösteren çalışmalar da (Heilman, Wallen, Fuchs ve Tamkins, 2004), başarının ve kadınlara biçilen
“erkeklere ait alanlara girmeme” öngörücü kalıpyargısının buna uymayan kadınları farklı şekillerde
cezalandırdığını ortaya koymaktadır. Başarılı kadınlar toplumun öngörücü kalıpyargılarına aykırı
görüldüğünden, kendisine biçilen toplumsal özelliklere uymamanın (öngörücü) yanı sıra, başkalarıyla
olan ilişkilerinde de daha düşmanca ve soğuk (açıklayıcı) olarak algılanarak bumerang etkisi yaratırlar.
Kadınlara yönelik önyargı, öngörücü kalıpyargılardan dolayı açığa çıkarak tanımlayıcı kalıpyargıları da
etkilemektedir ve bu etki kadınlar için bir cezalandırma niteliğini de taşıyabilir (Heilman ve ark., 2004).
Bununla birlikte, araştırmalar kadınların başarılı olmasının ancak ve ancak kendi kalıpyargısal iş
alanlarında iseler sevilip kabul edildiğini, erkeksi görülen işlerde başarılı olan kadınların ise daha olumuz
değerlendirildiğini göstermektedir. Ancak aynı etki kendi kalıpyargılarına uymayan erkekler için geçerli
 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016 101

bulunmamıştır. Bu negatif etkiler kadınların toplumsal (communal) tarafları (annelik gibi)

vurgulandığında ise azalma göstermektedir (Heilman ve Okimoto, 2007).

Kalıpyargılar kişisel veya kültürel olarak iki farklı gruba ayrılabilmektedir (Ashmore ve Del Boca,
1979; Tajfel, 1981). Kişisel deneyimler sonucu diğer grubun üyeleri hakkında oluşturulan bireysel
inanışlara kişisel kalıpyargı denilmektedir. Buna karşın, bir grubun özellikleri hakkında tüm kültür
tarafından paylaşılan inanışlar kültürel kalıpyargılar olarak tanımlanmaktadır. Bireyler bireysel
deneyimleri sonucunda kişisel kalıpyargılar geliştirebilecekleri gibi toplumda var olan kültürel
kalıpyargıları da kabul edip, benimseyebililirler. Örneğin kadınların anaç olduğu kültürel kalıpyargıların
repertuarında olabilirken, bireyin deneyimleri sonucu kadınları düzenbaz olarak tanımlaması kişisel
kalıpyargıdır. Sosyal psikologlar kültürel kalıpyargıların toplumda birçok soruna sebep olabileceğini öne
sürmektedirler. Örneğin kadınların matematiği beceremediği kalıpyargısı kadınların bu alana
yönlendirilmesini engelleyebilmektedir (Stangor ve Schaller, 1996).

Kalıpyargılar olumsuz ve olumlu olarak da değerlendirilebilir. Çalışkanlık kalıpyargısı olumlu iken,

saldırganlık olumsuz bir kalıpyargıdır. Araştırmacılar bazı olumlu kalıpyargıların bile grupların kimlikleri
ve davranışları açısından olumsuz sonuçlar doğurabileceğini önermişlerdir (Wilson, 1996). Olumlu
kalıpyargıların çoğunun içten bir övgü taşımadığı, genellikle üstü örtük bir şekilde önyargı barındırdığı
belirtilmiştir. Olumlu kalıpyargıların belirli gruptaki kişilerin davranışlarını sınırlayabilecek özelliklere
sahip olabilmektedir. Örneğin, “Siyahiler iyi sporculardır” kalıpyargısı siyahilerin kendilerini bu yöne
yönlendirmeye çalışması ile sonuçlanabilir. Kendini gerçekleştiren kehanet sonucunda diğerlerinden
gelen beklentilere göre davranarak siyahiler bu kalıpyargılara uygun davranışlar sergilemeye çalışarak
beklentileri doğrulayabilirler (Wilson, 1996).

Cinsiyet kalıpyargıları konusunda yapılan yurt dışındaki çalışmalarda katılımcılar erkekleri atılgan,
korkusuz, akılcı, güvenli, bağımsız, soğukkanlı, ihtiraslı, güçlü, katı, saldırgan ve aktif olarak
tanımlarken, kadınları sevecen, duygusal, hassas, içgüdüsel, bağımlı, şefkatli, boyun eğen, mütevazi,
narin ve pasif olarak tanımlamıştır (Ellis ve Bentler, 1973; Spence ve ark., 1975). Ayrıca, kadınların
toplumsal (communal) erkeklerin ise bireysel (agency) özellikleri olduğu belirtilmektedir (Bem, 1974;
Spence ve Helmrich, 1978). Toplumsal olma çerçevesinde kadınlar kendi dışındaki kişilerle ilgilenme,
diğerleri ile bağlantılı olma ve kendini diğerlerine ifade edebilme ile ilişkilendirilirken bireysel olma
çerçevesinde erkekler kendini kabul ettirme, kendini geliştirme, kendinden emin olma ve başarı odaklı
olma gibi özelliklerle ilişkilendirilmektedir (Deaux ve Kite, 1993). Bunun nedeni ise kadınların daha çok
düşük statüde algılanması ve hiyerarşik olarak erkeklerden düşük konumda olması olarak ele alınmıştır.
Örneğin, kadınlar genellikle ev işleriyle ilişkili olarak algılanmaktadır. Cinsiyet kalıpyargılarının ortaya
çıkması da kadın ve erkeklerin bu açılardan farklı algılanmasıyla ilgilidir (Eagly ve Steffen, 1984). Eagly
102 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016

ve Wood’a (1982) göre statü farklılıkları ile ilintili olarak ortaya çıkan kalıpyargısal tutumlar kadınların
düşük pozisyonlarda çalışması, erkeklere göre daha düşük konumda görülmesinin sonucudur ve bu
nedenle kadınların daha bağımlı ve etkilenen olarak algılanmasına yol açmaktadır.

Türkiye’deki yazın incelendiğinde bazı tez çalışmalarının cinsiyet rolleri ve kalıpyargılar konusunu
ele aldığı görülmektedir. Örneğin, Kandiyoti (1982), doçentlik tezi kapsamında Cinsiyet Rolleri
Kalıpyargıları Ölçeği’ni geliştirmiştir. Bu ölçekte 22 sıfat (şefkatli olmak, duygusalllık, boyun eğmek,
sadakat, fedakarlık, aileye yönelik olmak, sıcak insan olmak, konuşkanlık, bağımsız olmak, sertlik,
etrafına hükmetme, üstünlük duygusu, saldırganlık, soğukkanlılık, atılganlık, katılık, kendine güvenmek,
hırslı olmak, gerçekçilik ve geniş ilgileri olmak) bulunmaktadır. Bu sıfatlar incelendiğinde ölçeğin kişilik
özelliklerini (örn., şefkatli olmak, duygusallık, sadakat, fedakar vs) ağırlıklı olarak içerdiği ancak rol
davranışları (örn., aileye yönelik olmak) ve fiziksel özelliklere pek değinmediği görülmektedir. Oysaki
daha önce belirtildiği gibi bazı yurt dışı çalışmalarında erkek ve kadınlara ait kalıpyargılar kişilik özelliği
yanı sıra rol davranışları ve fiziksel özellikler gibi alt boyutları da kapsamaktadır (Deaux ve Lewis,
1983).

Türkiye’de toplumun genel olarak “kadın” ve “erkek” kavramlarını nasıl tanımladıkları hali hazırda
var olan kalıpyargıların değerlendirilmesi şeklinde çalışılmakta ancak kişilerin sahip oldukları
kalıpyargılardaki değişimi görmek adına serbest cevap verme yöntemiyle (free response)
çalışılmamaktadır. Bu sebeple bu çalışma katılımcıların zihnindeki kalıpyargıları açık ve serbest biçimde
alarak hem bu kalıpyargılar arasındaki geçişkenliğe dikkat çekmeyi hem de genel-geçer kalıpyargılarla
olan paralelliğini görmeyi amaçlamaktadır. Yöntemsel farklılığa ek olarak bu çalışma, Türkiye
toplumunda evlilikle değiştiği bilinen bekar (kız)- evli kadın ve bekar-evli erkek gruplarına ilişkin
kalıpyargıların özellikle ele alınacak olması açısından da Türkiye’deki alan yazına katkıda bulunacaktır.
Bu araştırmanın amacı kadınlar ve erkekler “bekar-evli” olarak ayrıldığında oluşan dört grubun (bekar
kadın (kız), evli kadın, bekar erkek ve evli erkek) katılımcılar tarafından nasıl tanımlandıklarına
odaklanmaktır. Kız-kadın ayrımı Türkiye toplumunda evlilik ile değişen tanımlamaları içerdiğinden ve
söylemsel olarak cinsiyet eşitsizliğini beslediğinden makale içeriğinde bekar erkek ve evli erkek
kavramları tercih edilmiştir.

Yöntem

Katılımcılar

Bu araştırmanın örneklemi Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) lisans öğrencilerinden

oluşmaktadır. Araştırmada yaşları 18 ile 25 yaş arasında değişen 78 erkek, 128 kadın ve 78 cinsiyet
belirtmemiş katılımcı olmak üzere toplamda 279 katılımcı bulunmaktadır. Araştırma verileri 2006-2007
 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016 103

ve 2012-2016 yılları arasında ODTÜ Psikoloji bölümünden hem alan içi hem de alan dışı ders alan
öğrencilere cinsiyet kalıpyargıları sorularak elde edilmiştir.

Veri Toplama Araçları

Araştırma kapsamında katılımcılara “Evli kadın, bekar kadın, evli erkek ve bekar erkek kategorilerini
düşününce aklınıza gelenleri lütfen sıralayınız” şeklinde bir yönerge verilmiş ve katılımcılar da bu
yönerge doğrultusunda akıllarına ilk gelen sıfatları, kavramları ve örnekleri bir kağıda yazarak
sıralamışlardır.

İşlem

Elde edilen nitel veriler bilgisayar ortamına aktarıldıktan sonra MAXQDA 12 isimli nitel analiz
programında içerik analizine (tematik analiz) tabi tutulmuş, belirtilen dört tema çerçevesinde farklı
temalara ayrılarak incelenmiştir. Buna ek olarak, evli kadın, bekâr kadın, evli erkek ve bekar erkek
kategorileri ayrıca sıklık analizine tabi tutulmuş ve bu dört kategoriyi tanımlamak için en sık kullanılan
sıfatlar belirlenmiştir (bkz. Tablo 1).

Bulgular

Katılımcılardan belirtilen dört kategori çerçevesinde alınan kalıpyargılar, kendi içlerinde de temalara
ayrılmıştır. İlk olarak “bekar erkek”ler dış görünüş, kişilik özellikleri, sosyal özellikler ve ilişkisel
temaları etrafında tanımlanmıştır. Dış görünüş temasına bakıldığında bekar erkeklerin ağırlıklı olarak
çekici, bakımlı ve güçlü görüldüğü ön plana çıkmıştır. Kişilik özelliklerine bakıldığında ise bekar erkekler
bir taraftan cesur, kendine güvenen, çalışkan gibi olumlu özelliklerle tanımlanırken, diğer taraftan da
sapık, tacizci, sorumsuz gibi olumsuz ve rahatsız edici özellikler ile tarif edilmiştir. Sosyal özellikler
bağlamında özellikle baskın bir şekilde aktif, hareketli ve eğlenceli olarak tanımlanan bekar erkekler diğer
yandan da sosyal ilişkilerde vurdumduymaz, yalancı ve ikiyüzlü olarak tanımlanmıştır. İlişkisel
özelliklerine bakıldığında ise özellikle çapkın ve hovarda olarak tanımlandıkları görülürken iktidar teması
altında da özellikle rahat, özgür, güç sahibi ve öfkeli olarak tanımlanmışlardır. Özellikle erkeklerin daha
otoriter, her alanda özgür ve öfkeli olabilme özellikleri toplumsal cinsiyet sistemi içerisindeki iktidarın
hem sebep hem sonuçları olarak görüldüğünden böyle bir tema altında toplanması tercih edilmiştir.

Evli erkeklerin de benzer kategoriler altında tanımlandığı ancak bu kategorilerin içeriğinin kesin bir
biçimde değiştiği görülmektedir. Evli erkekler de dış görünüş, kişisel özellikler, ilişkisel/sosyal özellikler,
aile ve iktidar temaları altında tanımlanmıştır. Bekar erkeklere kıyasla evli erkekler “dış görünüş” olarak
göbekli ve bıyıklı erkekler olarak tanımlanmıştır. Kişisel özellikler teması altında ise olgun oturaklı,
çalışkan ve kibar gibi olumlu özelliklerin yanı sıra gergin ve bıkmış sıfatlarıyla tanımlanmıştır.
104 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016

Sosyal/ilişkisel özellikleri kategorisinde ise fedakar, sadık, güvenilir ve duyarlı sıfatları ön plana
çıkmıştır. Bekar erkeklerden farklı olarak evli erkeklerin ağırlıklı bir şekilde aile teması üzerinden
sorumluluk sahibi, baba, aile reisi, ve statü sahibi olarak tanımlandığı görülmüştür. İktidar teması altında
ise bekar erkeklere benzer olarak yine otoriter/baskın ve sert/agresif olarak tanımlanmışlardır ancak bekar
erkeklere kıyasla otoriter/baskın özelliği evli erkekler için daha sık ifade edilmiştir.

Kadınlara dair kalıpyargılarda ise bekar kadınlar ve evli kadınlar aynı temalar altında tanımlansa da
temaların içeriği gözle görünür şekilde değişmektedir. Hem bekar hem evli kadınlar dış görünüş,
baskılanan/bağımlı, kişilik özellikleri ve sosyal/ilişkisel özellikler temaları üzerinden tanımlanırken, evli
kadınlar bunlara ek olarak özellikle ilişkisel özellikler ve aile teması üzerinden tanımlanmıştır. Bekar
kadınlar dış görünüş olarak güzel ve bakımlı olma özellikleri üzerinden tanımlanırken, erkekler tarafından
baskılanan, başkalarına bağımlı, itaat eden ve bakire olma gibi atıflar ise baskılanan/bağımlı temasını
oluşturmuştur. Kişilik özellikleri temasına bakıldığında bekar kadınların özellikle kırılgan, saf, hanım
hanımcık olarak tanımlandığı, ancak aynı zamanda çalışkan ve özgür gibi özelliklerinin de sıklıkla
söylendiği görülmüştür. Son olarak bekar kadınlar sıklıkla sosyal/ilişkisel özellikleri üzerinden daha
eğlenceli, dışadönük, sosyalleşen kişiler olarak tanımlanmıştır.

Evli kadınların ise dış görünüş olarak daha sıklıkla şişman, tombul, bakımsız, kısa boylu, yorgun ve
yıpranmış olarak tarif edildiği güzel ve alımlı gibi sıfatların çok az kullanıldığı görülmüştür.
Baskılanan/bağımlı kategorisinde bekar kadınlarla benzer şekilde kendini kısıtlayan ve itaatkar olarak
görülmüşlerdir. Evli kadınlar kişilik özelliği olarak mülayim, olgun-oturaklı, sevecen ve elinden her iş
gelen/ hamarat gibi toplumsal olarak olumlu algılanan sıfatlarla tanımlanırken aynı zamanda pasif ve
güçsüz olarak da tanımlanmışlardır. Özellikle ilişkisel özelliklerine bakıldığında katılımcıların evli
kadınları bekar kadınlara kıyasla ilişkilerinde fedakar, cefakar, sadık, güvenilir ve uyumlu olarak
gördükleri ve aile teması altında ise gözden kaçmayacak sıklıkta anne, anaç, ailesine bağlı ev kadını
olarak tanımladıkları görülmüştür.
 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016 105

Tablo 1. Evli ve Bekar Kategorilerine Göre Kadın ve Erkek Kalıpyargılarının Sıklık Analizi

Bekar Erkek Evli Erkek Bekar Kadın Evli Kadın

Sıklık Özellik Sıklık Özellik Sıklık Özellik Sıklık Özellik
Sorumluluk Utangaç/kırılgan/
71 Çapkın/hovarda 62 58 96 Fedakar/cefakar
sahibi hanımhanımcık/masum
Baskıcı/dominant/
48 Özgür 62 50 Özgürlüğüne düşkün 66 Anne
otoriter
Baskı gören/
31 Rahat/serbest 46 Baba 39 59 Anaç
ezilen/baskılanmış
28 Sorumsuz 41 Aile reisi 28 Çalışkan 54 Ev hanımı
Sapık/ Korumacı/
13 37 28 Bakire/bekaret 54 Sadık
tacizci sahiplenen
Vurdumduymaz/
15 29 Rahat/özgür 25 Genç 54 Çalışkan
umursamaz
Delikanlı/ Çapkın/ Sorumluluk
13 29 23 Evliliğe odaklı 36
delidolu gözü dışarıda sahibi
Kilolu/şişman/
15 Eğlenceli 27 Agresif/asabi 20 Bakımlı/süslü 35
balık etli
Hareketli/ Ev işlerine yardımcı/
13 25 Şişman/göbekli 21 31 Olgun/oturaklı
gezip tozan ev kızı
11 Cesur/mert/yürekli 21 Güçlü 20 Aileye bağımlı 30 Özverili
Olgun/ Kocasına
11 Güçlü 21 19 Sosyal 27
aklı başında bağlı/bağımlı
11 Kendine güvenen 21 Çalışkan 18 Namuslu/edepli 27 Güçlü/iradeli
11 Acemi/toy 21 Maço 17 Güzel 25 Duygusal
Serseri/
10 17 Sert 16 Çocuk/küçük/toy 24 Baskılanmış
işe yaramaz
10 Agresif/kavgacı 17 Ağlamayan 15 Duygusal

Tartışma

Araştırmanın bulguları 18-25 yaş aralığındaki gençlerin kadın ve erkeklere dair kalıpyargılarının yanı
sıra özellikle evlilikle değişen algılarını da yansıtmaktadır. Kadın ve erkek kategorilerinin kendi içinde
incelendiğinde dahi aynı başlıklar altında hem biçimsel hem de algısal olarak farklı tanımlanmaları
aslında gençlerin zihinlerindeki evlilik kavramının kadınları ve erkekleri nasıl kolay dönüştürebileceğine
dair de bir fotoğraf vermektedir. Ön plana çıkan bulgulara tekrar göz atacak olursak, bekar erkekler aktif,
delidolu ve eğlenceli gibi sosyal/ilişkisel özelliklerle tanımlanırken evlilik ile beraber bu erkekler fedakar
ve sadık erkeklere dönüşmektedir. Öte yandan erkekler bekar iken çekici ve bakımlı gibi özelliklerle ön
plana çıkarken, evlilikte atılan bir imzayla göbekli, bıyıklı ve kendini salmış erkekler haline gelmektedir.
Kişilik özelliği olarak sapık tacizci, sorumsuz, vurdumduymaz gibi olumsuz ve rahatsız edici özelliklerle
106 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016

tanımlanırken evlenince olgun ve oturaklı aile babaları olarak algılanmaktadırlar. Bekar ve evli erkeklere
dair algılar bu noktalarda değişirken, bir erkeğin otorite sahibi, özgür ve rahat olması katılımcıların
algısında değişmemekte, aksine evlendikten sonra otoriter olma özelliğinin sıklığı biraz daha artmaktadır.
Bu algıda evlilikle beraber alması beklenen sorumluluk ve erkeğin edindiği toplumsal statünün rolü göz
önünde bulundurulmalıdır.

Kadınlara dair kalıpyargıların da benzer bir şekilde değiştiği görülmektedir. Bekarken güzel ve
bakımlı görünen kadınlar evlenince birdenbire şişman, tombul ve bakımsız olarak algılanmakta, özgür ve
güçlü kişilik özellikleriyle tanımlanan bekar kadınlar fedakar, sadık ve uyumlu annelere dönüşmektedir.
Erkeklere dair değişmeyen tema iktidar ile ilgili olan tema iken, kadınlara dair değişmeyen algılardan biri
de tam olarak kadınların iktidarı nasıl yaşadığıdır. Bekar kadınlar da evli kadınlar da itaatkar, baskılanan,
bağımlı olarak algılanmakta, bu baskılanma hali bir tarafta kadının anne babasıyla olan ilişkisinde
yaşanırken diğer tarafta ise eşiyle olan ilişkisinde yaşanmaktadır.

Gündelik hayatımızda gözümüze dahi çarpmayan ve çoğu zaman karikatürlere ve şakalara malzeme
olan bu özellikler aslında değişmeye oldukça dirençli cinsiyet kalıpyargılarıdır. Bu kalıpyargıların bir
kısmı gerçeği yansıtan tanımlamalar da olabilir. Örneğin yaşlanmak, doğum yapmak, fazla çalıştığı için
yıpranmak beraberinde değişikliği de getirebilecek olan aşamalardır. Türkiye’de kadınların ve erkeklerin
evlilikle beraber bazı özelliklerinin farklılaştığı mesela evlenince hem kadın hem erkeklerin kilo aldığı
bazı insanlar için gerçeği yansıtabilir. Toplumda evli veya bekar olmak farklı sosyal rol ve normlara
uymayı beklentisini beraberinde getirebilir ve bu nedenle de evlendikten sonra insanlar hali hazırda
toplumda kabul görmüş kalıplara girmekten dolayı kendini rahatsız hissetmeyebilir. Ancak burada asıl
önemli olan gerçekliğini kabul ettiğimiz kalıpyargıların kadın ve erkeklerin hayatlarını görünmez bir
biçimde biçimlendirdiği ve bu şekilde toplumsal cinsiyet eşitliğini olumsuz etkilemesidir. Eagly ve
Steffen’ın (1984) da belirttiği gibi, kadınların ev işleriyle ilgili erkeklerin ise dışarı işleriyle ilgili
olduğuna dair kalıpyargılar insanların toplumsal cinsiyet ilişkilerine dair hiyerarşik bir algı oluşturmasına
ve bu şekilde eşitsizlik döngüsüne katkıda bulunmaktadır.

Cinsiyet kalıpuyargıları kadını ve erkeği tanımlayıcı işlev görmekte ama bazıları ise gizliden gizliye
toplumsal rollere ve normlara uyulması gerektiğine dair varsayımlar içerebilmektedir. Örneğin, evlilik ile
bu kadar keskin bir biçimde değişen bu kalıpyargılar evlendikten sonra bu kalıpyargılara uymayan
insanlara karşı önyargılara da sebebiyet verebilir. Böyle olması durumunda ise toplumsal cinsiyet
eşitsizliğine hem sebep hem sonuç olabilen bu kalıpyargıların değiştirilmesi ihtimali de azalabilir. Bu
kalıpyargılar tanımlayıcı olmakla beraber öngörücü olarak da işlev görerek gençlerin farklı kadın ve
erkek gruplarını aynı çatı altında eritebileceğine, davranış ve beklentilerini bu kalıpyargılara göre
 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016 107

şekillendirebileceğine de işaret etmektedir. Bu sebeple bu çalışma toplumsal cinsiyet eşitliği adına

değişim için hangi kalıpyargılara odaklanmak gerektiği konusunda alanyazına katkıda bulunacaktır.

Kaynakça
Ashmore, R. D. ve Del Boca, F. K. (1979). Sex stereotypes and implicit personality theory: Toward a cognitive-
social psychological conceptualization. Sex Roles, 5, 219-248.
Bem, S. L. (1974). The measurement of psychological androgyny. Journal of Consulting and Clinical Psychology,
42, 155-162.
Burgess, D. ve Borgida, E. (1999). Who women are, who women should be: Descriptive and prescriptive gender
stereotyping in sex discrimination. Psychology, Public Policy, and Law, 5(3), 665-692.
Broverman, I. K., Vogel, S. R., Broverman, D. M., Clarkson, F. E. ve Rosenkrantz, P. S. (1972). Sex role stereotypes:
A current appraisal. Journal of Social Issues, 28(2), 59-78.
Deaux, K. (1984). From individual differences to social categories: Analysis of a decade’s research on gender.
American Psychologist, 39(2), 105-116.
Deaux, K. ve Kite, M. E. (1993). Gender stereotypes. F. Denmark ve M. Paludi, (Ed.), Handbook on the psychology
of women içinde (107-139). Westpot, CT: Greenwood Press.
Deaux, K. ve Lewis, L. L. (1984). Structure of gender stereotypes: Interrelationships among components and gender
label. Journal of Personality and Social Psychology, 46(5), 991-1004.
Eagly, A. H. (1987). Sex differences in social behavior: A social-role interpretation. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Eagly, A. H. ve Mladinic, A. (1989). Gender stereotypes and attitudes toward women and men. Personality and
Social Psychology Bulletin, 15(4), 543-558.
Eagly, A. H. ve Steffen, V. J. (1984). Gender stereotypes stem from the distribution of women and men into social
roles. Journal of Personality and Social Psychology, 466 (7), 35-754.
Fiske, S. T. ve Stevens, L. E. (1993). What’s so special about sex? Gender stereotyping and discrimination. S.
Oskamp ve M. Costanzo, (Ed.), Gender issue in contemporary society: Applied social psychology annual içinde
(173-196). Newbury Park, CA: Sage.
Fiske, S. T. ve Ruscher, J. B. (1993). Negative interdependence and prejudice: Whence the affect? D. M. Mackie ve
O. L. Hamilton, (Ed.), Affect, cognition, and stereotypes: Interactive processes in group perception içinde (239-
268). New York: Academic Press.
Glick, P., Fiske, S. T., Mladinic, A., Saiz, J. L., Abrams, D., Masser, B. ve ark. (2000). Beyond prejudice as simple
antipathy: Hostile and benevolent sexism across cultures. Journal of Personality and Social Psychology, 75, 763-
775.
Heilman, M. E. ve Okimoto, T. G. (2007). Why are women penalized for success at male tasks?: The implied
communality deficit. The Journal of Applied Psychology, 92(1), 81-92. http://doi.org/10.1037/0021-9010.92.1.81
Heilman, M. E., Wallen, A. S., Fuchs, D. ve Tamkins, M. M. (2004). Penalties for Success: Reactions to women who
succeed at male gender-typed tasks. Journal of Applied Psychology, 89(3), 416-427. http://doi.org/10.1037/0021-
9010.89.3.416
Kandiyoti, D. (1982). Kadınlarda psiko-sosyal değişim: Kuşaklar arasında bir karşılaştırma. N. Abadan-Unat, (Ed.),
Türk toplumunda kadın içinde (311-339). İstanbul: Sosyal Bilimler Araştırma Dizisi.
Sakallı-Uğurlu, N. (2002). Çelişik duygulu cinsiyetçilik ölçeği: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Türk Psikoloji
Dergisi, 17(49), 47-58.
Spence, J.T. ve Helmreich, R. L. (1978). Masculinity and femininity: Their psychological dimensions correlates and
antecedents. Austin: University of Texas Press.
Spence, J. T., Helmreich, R. ve Stapp, J. (1975). Ratings of self and peers on sex role attributes and their relation to
self-esteem and conceptions of masculinity and femininity. Journal ol Personality and Social Psychology, 32(1),
29-39.
Stangor, C. ve Schaller, M. (1996). Stereotypes as individual and collective representations. C. N. Macrae, C. Stangor
ve M. Hewstone, (Ed.), Stereotypes and stereotyping içinde (3-37). New York: Guilford Press.
108 N. Sakallı-Uğurlu ve B. Türkoğlu / I. Sosyal Psikoloji Kongresi, Başkent Üniversitesi 2016

Tajfel, H. (1981). Human groups and social comparison. New York: Cambridge University Press.
Terborg, J. R. (1977). Women in management: A research review. Journal of Applied Psychology, 62, 647-664.
Williams, J. E. ve Benett, S. M. (1975). The definition of sex stereotypes via the adjective checklist. Sex Roles, 1,
327-337.
Wilson, T. C. (1996). Cohort and prejudice: Whites’ attitudes toward Blacks, Hispanics, Jews and Asians. Public
Opinion Quarterly, 60, 253-274.