NOLI ME TANGERE (Kabanata 1-64) - Hindi nakapag-aral; dominikano; negosyante

Kabanata 1: Isang Pagtitipon - Kasundo ang simbahan (nabibili ang kabanalan),

pamahalaan (pera sa simbahan), at mamamayan
a. Naghanda si Kap Tiyago ng hapunan para kay Ibarra (lupain)

- Bisita: padre damaso, kapitan tinong, g. Laruja, b. Maria clara

padre sibyla
- Hindi tunay na anak
- Bukas sa lahat: mapagbigay
- Mestisa; iba ang kulay ng mata; kamuka ni Damaso
b. Nagtalo ang pari at Kap Heneral
c. Pia Alba
- Simbahang katoliko vs pamahalaan
- Asawa ni kap tiyago
c. Pagdating ni Ibarra
- Ginahasa ni damaso = maria clara
- Kulturang alemanya: pagpapakilala sa sarili

d. Laruja sa Pinas
Kabanata 7: Pag-uulyaw sa asotea
- Libro tungkol sa pinas na nakita ni rizal sa europa:
Antonio morga (hindi malinaw ang impormasyon) a. Katotohanan

- Tradisyunal na panliligaw; mataas na pagrespeto

sa babae
Kabanata 2: Si Ibarra // Kabanata 3: Ang Hapunan
- Palabra de onor
a. Minaliit ni Damaso si Ibarra
- Pagpapalitan ng liham
- Nagsayang lamang ng oras si Ibarra

- Maunlad ang bansa kapag Malaya

b. Kabutihan

- Paghankan sa santo ->relihiyoso

Kabanata 4: Erehe at Pilibustero // Kabanata 5: Pangarap sa
Gabing Madilim c. Kagandahan

a. Kinaingitan si Don Rafael dahil sa kanyang kayaman - Walang kamtayang pagmamahal ni Ibarra kay
mclara
- Pagbukas ng daan sa Esp -> Pil
- Pagsakripisyo; pagkasentimental
- Rason ni TGuevarra: (1) pagbukas ng daan Esp-
>Pil, (2) katiwalian; pagpadala ng surveyors, (3) d. Simbolismo
paglgay ng tao sa isang posisyon na di
karapatdpat, (4) pagyakap ng Pil sa kulturang - Malayong pagkawalay: <3 bayan at <3 kay Maria
Kastila at (5) di tiyak na katagalan ng paglilingkod clara
sa lipunan
- Hindi perpekto si Mclara dahil sa kanyang
b. Pinagbintangan sa pagpatay sa isang artilyero pagmamahal kay Ibarra

- Artilyero: hindi marunong magbasa - Leonor rivera = maria clara (inspirasyon)

- Artilyero (symb): kastila; kapangyarihan kahit - Pagtulos ng dalawang kandila

mangmang
e. Asotea
c. Naakusahan si DRafael bilang Erehe at Pilibustero
- Purong pagmamahal; walang ginagawang masama
- Erehe: tumutuligsa sa kagawian ng mga kristiyano;
hindi nangungumpisal

- Pilibustero: kaaway ng pamahalaan; malayang Kabanata 8: Mga gunita

kaisipan
a. Maynila
- Don Rafael: hindi nangungumpisal;
pangungumpisal sa isang tao na mas makasalanan - Walang pinagbago (dahil sa prayle)
pa (paring kristiyano)
- Pagkita kay damaso (masama ang tingin)
d. Takot ang mga pil abogado na tumulong
- Pagkita kay K.Tinong (kasama ang 2 anak) sa
e. Napawalang sala matapos ang isang taon kartela

f. Namatay dahil sa paghihirap: kawalang katarungan b. Arroceros

g. Simbolismo - Paggawaan ng tabako

- Liwasan: walang pagbabago ang mga pil c. Jardin botaniko

- Pangungulila ni Ibarra sa ama: pangungulila ni rizal - Hambing sa europa

- Don Rafael: kawalang katarungan - Hindi Malaya ang tao

d. Bagumbayan

Kabanata 6: Si Kapitan Tiyago - Naalala ang gurong pari

a. Don Santiago delos santos - “hindi lahat ng kumikinang ay ginto.”

- Santiago ng mga santo

Kabanata 9: Mga Bagay-bagay ukol sa bayan pinuno ng bayan, (4) hindi tinuturing na pantay ang
lahat
- Pagkasilaw: takot sa kastila
Kabanata 12: Araw ng mga Patay
- Hambing sa kabanata 4

- Prayleng may sakit sa mata: ayaw ipagamot dahil a. Hayop vs Tao: asal o kamalian ng tao; hayop ->
takot sa paggamot (matanda at baka di kayanin) nakakulong sa sementeryo; hindi pagrespeto ng tao sa
simbo: pagkabulag ng mga kastila patay -> sepultorero

b. Sementeryo: dalawang sepultorerong naguusap tungkol

sa kanilang gagawin -> ang isa ay may konsensya, ang
Kabanata 10: Ang bayan ng San Diego
isa naman ay sanay na
a. Heograpiya
c. May ipinapahukay ang ‘malaking kura’ na bangkay (20
- Baybayin ng lawa araw pa lamang na nakalibing) dahil ayaw ng kura na
bigyan ito ng matinong libing (paglipat sa sementeryo
- Bukirin at palayan ang paligid ng mga intsik); matapos ihukay, tinapon ito sa lawa

b. Bayan d. Mababa ang tingin ng mga kastila sa mga tsino dahil

sinubukan ng isang Tsino na angkinin ang Pilipinas
- Plaza sa gitna ng bayan

- Simboryo (pinakamataas na poste ng simbahan)

c. Alamat ng gubat ng San Diego Simbolismo:

d. Simbolismo a. Pagtapon sa bangkay: patay pa dapat ang matakot

sa buhay dahil sa mga nagagawa nito
- Gubat: primitibong pinoy
b. Pagsunog sa malaking krus: kapangyarihan ni
- Matandang kastila: mananakop na kastila Damaso sa mga lalabag sakanya

- Lawa sa gitna ng gubat: pagkagalad ng likas na

c. Pagpapahalaga sa patay
yaman

- Pinambili ng kastila: 3Gs. d. Mababang pagtingin: (1) hindi katoliko, (2)

pagpapataw ng mataas na buwis
- Pagkamatay ng kastila: don Rafael; likas na yaman
at kristiyanismo Kabanata 13: Mga Babala ng Sigwa

- San diego: katabi ng bagong bayan (bagong bayan: a. Bumisita si Ibarra sa libingan ng ama ngunit hindi ito
gomburza; san diego: saksi sa pagkamatay ng mahanap dahil nalipat na daw ito sa libingan ng mga
gomburza) intsik (ngunit itinapon talaga ito sa lawa) at sinisi si Salvi
para dito

Kabanata 11: Mga Makapangyarihan b. Nagdilim ang langit: sigwa – unos, bagyo; konotasyon –
masamang pangyayari
a. Don Raphael: walang hatak sa bayan, mahina ang
impluwensya; may magandang loob c. Sigwa sa kabanata: (1) pag-aaway ni Ibarra kay Salvi,
(2) simula ng pagbuhos ng galit ni Ibarra
b. Tiyago: mayaman ngunit hindi makapangyarihan;
pinagtatawanan; sinasalubong ng banda; ginagamit ang d. Pagsunog sa krus: (1) pagiging hipokrito ng mga
posisyon upang maipalabas na siya’y relihiyoso, (2) pagsunog sa mga aral ng Diyos
makapangyarihan; sunud-sunuran, nagbibigay ng suhol
e. Buto sa paanan ng krus: babala, kasanayan sa ganitong
c. Salvi: ikinukumpara sa Santo Papa; maingat sa pangyayari, (1) mamamatay ang sinumang lumaban, (2)
tungkulin at mahigpit mansermon; paraan ng parusa -> ito ang magiging sanhi ng pagkamatay
multa
Kabanata 15: Ang mga Sakristan
d. Alperes: ikinukumpara sa Hari ng Espanya; paraan ng
a. Pinagbintangan ng Sakristan Mayor si Crispin na
parusa -> pananakit
kumuha ng dalawang onza (32 pesos) dahil alam nito
na maraming bisyo ang ama ni Crispin

Mga hindi maituturing na makapangyarihan: b. Pagmamalupit ng Sakristan Mayor (pagiging

makapangyarihan): impluwensya mula sa nakakataas;
a. Gobernadorcillo: inuutusan ng alkalde mayor ginagawa rin ito ng mga kura
(gobernador)
c. Dalawang putok (baril) at isang sigaw (guardia civil):
b. Doña Consolacion: makapangyarihan lamang dahil Basilio – nadaplisan ng bala; Crispin – premonisyon na
sa kanyang asawa (alperes), at ang pangingibabaw ito ay patay na: (1) naramdaman ng ina, (2) pagtunog
nito sa away mag asawa; napapasunod rin niya ng kampana, (3) “wag mo akong iwan, papatayin nila
ang mga guardia civil ako!”

c. Sacristan mayor: sunud-sunuran sa Kura Paroko; Hindi na naging atensyon ang mga pagputok dahil
nagiging makapangyarihan lamang kung wala ang natural na ito sa mga tao
Kura
d. “Pag araro sa bukid”: mahirap ang trabaho sa
Salvi at Alperes: dalawang makapangyarihan kampaneryo -> mas mabuti ang pag-araro, ngunit bata
- gawi: (1) magiging dahilan ng pagkakagulo dahil pa sila
inuuna nila ang kanilang mga personal na interes, (2)
patalbugan sa kapangyarihan: kalituhan sa Kabanata 16: Si Sisa
mamamayan, (3) hindi mabuting halimbawa sa mga
 a. Sisa: ina ni Crispin at Basilio; maganda at kabigha- a. Dalawang guardia civil ang nakita ni Sisa sa kanyang
bighani bahay; dinakip nito si Sisa
b. Nais manguna ni Sisa sa paglalakad: walang
b. Pedro: asawa ni Sisa; iresponsable, palaboy kinalaman; mahirap man, ito ay may dignidad at
kahihiyan
c. Inihahalintulad si Sisa sa Pilipinas (mahina ang loob, c. Kwartel: Alperes – pinalaya si Sisa sa paniniwalang ang
hinahayaang maabuso ang sarili); babae sa karaniwang kura ang nasa likod ng pang-aaresto
d. Pagiging mangmang ng guardia civil dahil kani-kanino
panahon
lamang ito sumusunod
e. Pagkabaliw ni Sisa: pagkabulok ng Pilipinas
d. Mataas na pagtingin sa kanyang asawa: itinuturing itong
bathala; ang anak: mga anghel Kabanata 22: Liwanag at Dilim

e. Handa sa hapunan: kahirapan a. Liwanag: (1) paguusap ni Maria Clara at Ibarra, (2)
papalapit na pistang pambukid, (3) paghingi ng tulong ni
Sisa Pilipinas Pedro para kay Sisa at mga anak
Kasawian sa anak Kahirapan sa manggawa, b. Dilim: pagtanggi ni MClara kay PSalvi – pagseselos ni
hindi makatakas PSalvi kay Ibarra; nakakalimutan ng pari ang obligasyon
Kasawiansaasawa Espanya (pagmamalupit) nito; si MClara ang kasiglahan sa buhay ni PSalvi
(iresponsable)
MahinaangloobnaMahinaangloobna lumaban sa Kabanata 23: Pangingisda
asawalumaban sa espanya
a. Ugaling Pilipino: konserbatibo – paghiwalay ng babae
sa lalaki
b. Simbolismo: (1) baklad – teritoryo ng Pilipinas, (2) isda
Kabanata 17: Si Basilio – yaman ng Pilipinas, (3) buwaya – mananakop/Kastila,
(4) pagtalon – pagaalsa; pagkakaisa
a. Umuwi si Basilio ng wala si Crispin
Kabanata 24: Gubat
b. Nag alala ang ina dahil sa sugat ni Basilio
a. Pamboboso ni PSalvi sa mga babaeng naliligo
c. Panaginip: Pagkamatay ni Basilio b. Gulong ng Kapalaran: (1) pinunit ni Salvi dahil labag sa
pananampalataya ang hula, (2) “ang pangarap ay
d. Basilio: kinakatawan ang Pilipino – pagmamaltrato pangarap lamang” – taliwas sa mensaheng dala ng
telegrama para kay Ibarra tungkol sa paaralan
e. Ayaw na ni Basilio maging sakristan c. Pagdakip kay Elias

Mga plano ni Basilio sa hinaharap: (1) Lumipat ng
tinatrabahuan at lumipat kay Ibarra, (2) sunduin si Crispin at
pag-aaralin kay Pilosopong Tasyo, (3) mabuhay ng wala ang
ama
Kabanata 18: Kaluluwang Nagdurusa
a. Mga maling paniniwala/ugali: (1) tsismis, (2) pagbili ng
kabanalan – indulgencia plenaria; bili, donasyon,
kumpisal; pagkawala ng ibigsabihin ng kapatawaran, (3)
paninisi, (4) paghuhusga, (5) kahinaan ng loob ->
kabaliwan
b. Mga nagdurusa: (1) Sisa – dahil sa anak; (2) Salvi –
dahil kay Crispin, inkwentro nit okay Ibarra, (3) Manong
at Manang – paghahanap ng indulgencia dahil
nawawala si Salvi
Kabanata 19: Ang Karanasan ng Isang Guro
a. Usapan ng guro at ni Ibarra
b. Kapangitan na nais ipakita: palpak na sistema ng
edukasyon
c. Napalitan ang layunin ni Ibarra, at itinuloy ang nais ng
ama na magpatayo ng paaralan
d. Mga suliranin: (1) pamamalo, (2) kakulangan sa
kagamitan; silong sa kumbento; kawalan ng guro;
walang gusali at mga libro, (3) kawalan ng interes, (4)
walang suporta ang mga magulang; pagmulta ng
magulang sa guro upang paluin ang bata
Kabanata 25: Bahay ng Pilosopo
a. Paguusap ni Tasyo at Ibarra – paghingi ng payo ukol sa
pagtayo ng paaralan
b. “wag kang humingi ng payo sa akin” – pagsanguni sa
isang baliw, hindi sumusuporta ang mga mayayaman sa
payo ng isang baliw
c. Pagyubok ng rosas sa hangin – pagiging matatag
Kabanata 26: Bisperas ng Pista
a. Magarbong pagdiriwang ng pista habang abala si Ibarra
sa pag-aayos ng paaralan
b. May mga bagay na mas mahalaga pa kaysa sa mga
panandaliang okasyon o selebrasyon
Kabanata 27: Takip-silim
a. Ugaling Pilipino: (1) pagkaingit – pagkaingit ni Tiyago
kay Ibarra; magpapatayo na rin ito ng kumbento, (2)
mapagbigay – pagbigay ng relikaryo
b. Simbolismo: (1) ketongin – hindi ito nakakahawa dahil
sa paglapit ni Sisa dito; (2) sakit sa lipunan ang ketong
– korupsyon, gahaman, pagmamalabis, katamaran;
--Pilipino: wala ng lunas ang sakit, Rizal: may lunas ito
at tugon
Kabanata 28: Ilang Sulat
a. Laman ng mga sulat: pangyayari sa pista tulad ng
sugal, komedya, misa ni PMartin, misa mayor, kainan at
sayawan
Kabanata 29: Ang Umaga

Kabanata 20: Ang Pulong sa Tribunal a. Araw ng pista; malaking parte ng Noli ang nilaan para
sa pista
a. Tribunal – bulwagan; nagusap tungkol sa pista b. Prusisyon – pagiging magastos; pagpapakita ng estado
b. Liberal laban sa konserbador ng buhay ng bawat Pilipino
c. Liberal: Don Filipino Lino; humingi ng tulong kay Tasyo; c. Intsik – pagbenta ng kandila; nagpabinyag ->
simpleng pagdiriwang (ayon kay Tasyo) nagpapakitang superior ang katolikong simbahan
d. Konserbador: Kap. Basilio; magarbong pagdiriwang d. Tasyo – payak na kasuotan
e. Nabalewala ang pag-aaway dahil ang nais parin ng kura e. Hermano mayor – pagimbintang kumain upang
ang masusunod ipakitang mayaman ito
f. Nais ipakita: nangingibabaw ang kapangyarihan ng
kura; kawalan ng sariling paninindigan; pagsasayang ng Kabanata 30: Sa Simbahan
pera para sa magarbong okasyon
g. Kasalukuyan: a. Sermon – nagkakahalaga ng P250; ngunit hindi nabibili
a. Liberal - > oposisyon ang kabanalan
b. Konserbador -> administrasyon b. Agua bendita – pagkawalang saysay ng kabanalan
c. Tingin ni PDamaso kay (1) Ibarra – para sakanya ang
Kabanata 21: Kasaysayan ng Isang Ina sermon, kaya making dapat ito, (2) PMartin – mas
magaling magsermon si PDamaso
 d. Alkalde – magarbong kasuotan; pinatotohanan ang
Filipino time o pagdating ng wala sa napagusapang
oras
Kabanata 31: Ang Sermon
a. Unang bahagi: kastila; pugay sa patrong San Diego, pari
ang guardia sibil ng langit; hindi maiintindihan ng mga
Indyo
b. Ikalawang bahagi: tagalog; di nangungumpisal, pag
aalipusta sa mga indyo
c. Pagpapakitang tao ni Damaso
Kabanata 32: Ang Panghugos
a. Panghugos: panukalang bato
b. Ayos lamang na mamatay ang isang indyo
c. Sinakal at tinulak ni Elias ang taong madilaw
d.Nahuhubog ang bayan sa paaralan; hindi lahat ng
pamahiin ay totoo
Kabanata 33: Malayang Kaisipan
a. Mga lihim na kaaway ni Ibarra: mga dating kaaway ng
ama
Kabanata 34: Ang Pananghalian
a. Pagbalita na sa bahay ni Tiyago tutuloy ang Kap Hen
b. Napagusapan: sermon ni Damaso, paaralan, Don Rafael
(pagpapahalaga sa magulang)
c. “pagmamagaling ng mga pilipinong nakapagaral sa labas”
d. Muntikan ng mapatay ni Ibarra si Damaso
Kabanata 35: Mga Kuro-kuro
a. Kapitana Maria: tuwa dahil sa pagtangol sa ama
b. Don Filipo: dapat ay nagtimpi si Damaso
c. Kababaihan: patay na si Damaso
d. Magbubukid: hindi na matutuloy ang mga pangarap ng
anak
Kabanata 36: Unang Panganorin
a. Excommulgado ni Ibarra
b. Pinagbawal si MC na makitapgkita kay Ibarra; hindi
matutuloy ang kasal, posibleng pagbitay
c. Pagpasok ng magulang sa relasyon ng mga anak
Kabanata 37: Ang Kapitan-heneral
a. Mabuting pagkatao ng kastila
b. Kapitan-heneral: sangayon sa mga payo ni ibarra; hindi
bagay ang isip ni ibarra sa pilipinas
Kabanata 38: Ang Prusisyon
a. Pinakita ang iba’t ibang estado ng buhay ng tao
b. Mabuti: pugay sa relihiyon, matibay na paniniwala sa
Diyos
c. Masama: paboritong santo, pamamalo ng agwasil, pilitang
pagsama
Kabanata 39: Doña Consolacion
a. Nilikhang pangit ng manunulat: marimakim ang taong
tumalikod sa sariling wika
Kabanata 40: Karapatan at ang Lakas
a. Tungalian ng lakas ni Damaso at Ibarra
b. Don Filipo at Kapitan
c. Damaso sa pagpapaalis kay Ibarra
d. Paggambala ng mga sibil
Kabanata 41: Dalawang Dalaw
a. Dalaw ni Elias at ni Lucas
b. Elias: mabuting pakay, mapagkumbaba; sabihing may
sakit si MC at pagpunta sa Batangan
c. Lucas: masama ang gahaman, oportunista; paghingi ng
bayad-pinsala para sa taong madilaw
d. Sakit ng lipunan: pagkagahaman
Kabanata 42: Mag-asawang De Espadaña
a. Doña Victorina: mapagmataas, mababa ang pagtingin sa
Pil, mayabang at mayaman; kinahihiya ang pagkaPil
b. Don Tiburcio: nagmamarunong na mga Pil, mahirap ngunit
kastila; hindi lahat ng kastila ay mayaman
c. Pahiwatig ng mag-asawa: ginagamit ang Pil noon dahil sa
mga yaman nito
Kabanata 43: Mga Panukala
a. Mga panukala ni Carlico: 1) trabaho para kay Linares, 2)
makahanap ng asawa si Linares
Kabanata 44: Paggunam-gunam ng Kasalanan
a. Pagkasakit ni MC
b. Mga paraan ng paggamot: 1) pangungumpisal, 2) huwad
na paggamot
Kabanata 45: Mga Pinaguusig
a. Sawimpalad: a) Elias – hindi tulisan dahil ayaw nito ng
gulo; b) Kap Pablo – tulisan, nagalaga kay Elias
b. Kasawian ni Kap Pablo: nawalan ng anak (ginahasa),
namatay sa paghanap ng hustisya
Kabanata 46: Ang Sabungan
a. Bahagi ng sabungan: pasukan, ulutan, ruweda
b. Negatibong epekto ng sabong: pagpusta, pagasa sa
pagkakataon, napapabayaan ang pamilya
c. Positibo: samahan ng taong iba iba ang estado, katapatan
Kabanata 47: Dalawang Señora
a. Laban ng pilipino at ng kanilang kapwa
b. Umaasa sa kapangyarihan ng asawa
c. Kahinaan ng kababaihan at ng inang bayan na
nagpapadala sa paligid nila
Kabanata 48: Ang Talinghaga
a. Hindi na excommulgado si Ibarra
b. Lumabas na espiya si Elias dahil wala ito sa talaan
c. Mga talinghaga/kaisipan: pagbisita ni ibarra nang nakita si
Linares at MC, ano ang paguusapan ni Elias at Ibarra sa
lawa
Kabanata 49: Tinig ng mga Pinaguusig
a.Mga kahilingan: 1) pagtangkilik ng gobyerno, 2)
karangalan ng tao, 3) bawasan ang kapangyarihan ng sibil
at prayle
b. Malaking impluwensya ang relihiyon
Kabanata 50: Mga Kaanak ni Elias
a. Pagsalaysay ni Elias ng nakaraan
b. May paparating na unos na di kapansin-pansin
Kabanata 51: Ang pagbabago
a. Liham ni Victorina kay Linares
b. Tauhang nagbago: Salvi – magiliw kay Ibarra; MC –
masaya dahil napatawad si Ibarra, malungkot dahil
ikakasal na ito kay Linares
Kabanata 52: Ang Baraha ng mga Patay at ang mga Anino
a. Anino: 1) Bruno, 2) Tarsilo, 3) Pedro, 4) Lucas
b. Padre salvi: pakana sa pagaklas, nagbigay kay Lucas ng
pera; pakitang tao ang pagkamabait kay Ibarra
c. Hindi lahat ay ayon sa kung ano ang ginagawa nila
d. Pagka mangmang ng mga sibil
Kabanata 53: Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
a. Mga nais na pagbabago ni Ibarra at Don Filipo
b. Hinambing ni Tasyo si Ibarra kay Filipo dahil sa mga nais
nitong pagbabago
c. Paraan ng pagsulong: 1) unahan – namumuno, 2) tagiliran
– nagpapadala, 3) hulihan – nagpapahila
Kabanata 54: Lahat ng Lihim ay nabubunyag
a. Mga lihim: 1) lihim na pag-aaklas – nalaman ng alperes, 2)
si Salvi ang nagpasimula ng rebelyon, 3) Si Don Pedro
ang nagbintang sa nunong lalaki at naging sanhi ng
kasawian nito
b. Nangibabaw ang pagnanais ni Elias na mahanap ang
pumatay sa mga nuno niya
Kabanata 55: Ang Pagkakagulo
a. Pagsunog ni Elias sa bahay ni Ibarra: pagwaksi sa galit;
pagbabalik loob kay Ibarra
b. Kahalagahan ng lawa sa nobela: pagkamatay ng ama,
pagkakaibigan
Kabanata 56: Sabi-sabi at pala-palagay
a. Natagpuan ang bangkay ni Lucas; pinatay ng sakristan
mayor (amorseko sa damit)
b. Nagpalitan ng kwento tungkol sa aklasang naganap
Kabanata 57: Vae Victis
a. Ayaw kilalanin ni Tarsilo ang limang bangkay (Pedro,
Lucas, Bruno)
b. Paghabilin sa kapatid na babae
c. Tarsilo: kahit na pinapahirapan, may dignidad pa rin at
marunong lumaban
Kabanata 58: Ang Sinumpa
a. Ang sinumpa: Ibarra – inisip ng tao na sya ang dahilan
ng mga kasawian sa bayan
b. Walang nakiramay kay Ibarra
c. Madalas na itinatakwil ang sariling mga kalahi dahil ayaw
nilang madamay
Kabanata 59: Pag-ibig sa bayan at kapakanang Sarili
a. Nakarating sa maynila ang nangyari sa San Diego
 b.Don Primitivo: nilikhang tulad ni Dona Victorina;
nagsasalita ng latin kahit na walang nakakaunawa sa knya
c. Usapan: 1) heswita – sa ateneo mula ang mga pilibustero,
kuta ang paaralan ni Ibarra, 2) kaguluhan sa pagtitipon sa
Intramuros, 3) pagbibigay ng singsing ni Kap Tinong at
Kap Tinchang

Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara

a. Masaya si tiyago dahil hindi sya siniyasat ng kastila
b. Usapan ng mga babae: nakahanap na ng bago si MC
c. Usapan ng mga lalake: nilipat si Salvi sa Maynila
d. Mga liham na binigyang kulay ng mga tagapag-usig
e. Magpapakasal lamang para sa ama ngunit hindi bibitawan
ang sumpa kay Ibarra

Kabanata 61: Pamamaril sa Lawa

a. Naisip ni Ibarra ang himagsikan
b. Pagtalon ni Ibarra para maligaw ang mga sibil; binaril at
tinamaan sa balikat
c. Simbolismo: parating na pag-aalsa, pagbabago ng
katauhan ni Ibarra

Kabanata 62: Pagpapaliwanag ni Damaso

a. nalaman ni mc na patay na si ibarra
b. nalaman ni damaso na ikakasal na si mc kay linares,
nalamn rn nito na ayaw ni MC kay linares
c. "mas bagay ka kay linares" dahil sa estado nito sa buhay
kumpara kay ibarra
d. "kumbento o kamatayan": ayaw ni damaso na mag
monghe ang dalaga dahil sa mga hiwagang nagaganap
sa likod ng mga pader nito (hiwaga: pangaabuso ng mga
pari, gahasa, etc)
e. pumayag na lamang si damaso na magkumbento ang
dalaga, dahil ayaw nya itong magpakamtay

Kabanata 63: Ang Noche Buena

a. Malungkot ang bayan kahit noche buena
b. Natagpuang patay ang sakristan mayor
c. Pagkikita ni Sisa at Basilio (inakalang sibil si Basilio)
d. Nakita ni Elias si Basilio: sunugin ang bangkay nila (Sisa
at Elias) at hukayin ang perang tinago at mag-aral
e. May kaligayahan sa simpleng buhay

Kabanata 64: Katapusan

a. Damaso: namatay sa sama ng loob
b. Kap Tiyago: nawala ang kasarapan ng buhay
c. Maria Clara: pumasok sa kumbento
d. Salvi: nagsesermon sa simbahan ni MC
e. Dvictorina: nanatiling nagpapanggap
f. Linares: namatay sa sakit na iti
g. Alperes: umuwi sa Espanya
h. Dconsolacion: tuloy ang bisyo