NOLI ME TANGERE (Kabanata 1-64) - Tradisyunal na panliligaw; mataas na pagrespeto

sa babae
Kabanata 1: Isang Pagtitipon - Palabra de onor
- Pagpapalitan ng liham
a. Naghanda si Kapitan Tiyago ng hapunan para kay
Ibarra b. Kabutihan
- Bisita: padre damaso, kapitan tinong,Ginoong - Paghankan sa santo ->relihiyoso
Laruja , padre sibyla c. Kagandahan
- Bukas sa lahat: mapagbigay - Walang kamtayang pagmamahal ni Ibarra kay
b. Nagtalo ang pari at Kap Heneral mclara
- Simbahang katoliko vs pamahalaan - Pagsakripisyo; pagkasentimental
c. Pagdating ni Ibarra d. Simbolismo
- Kulturang alemanya: pagpapakilala sa sarili - Malayong pagkawalay: <3 bayan at <3 kay Maria
d. Laruja sa Pinas clara
- Libro tungkol sa pinas na nakita ni rizal sa europa: - Hindi perpekto si Mclara dahil sa kanyang
Antonio morga (hindi malinaw ang impormasyon) pagmamahal kay Ibarra
- Leonor rivera = maria clara (inspirasyon)
Kabanata 2: Si Ibarra // Kabanata 3: Ang Hapunan - Pagtulos ng dalawang kandila
a. Minaliit ni Damaso si Ibarra e. Asotea
- Nagsayang lamang ng oras si Ibarra - Purong pagmamahal; walang ginagawang masama
- Maunlad ang bansa kapag Malaya
Kabanata 8: Mga gunita
Kabanata 4: Erehe at Pilibustero // Kabanata 5: Pangarap sa a. Maynila
Gabing Madilim - Walang pinagbago (dahil sa prayle)
a. Kinaingitan si Don Rafael dahil sa kanyang kayaman - Pagkita kay damaso (masama ang tingin)
- Pagbukas ng daan sa Esp -> Pil - Pagkita kay K.Tinong (kasama ang 2 anak) sa
- Rason ni TGuevarra: kartela
- (1) pagbukas ng daan Esp->Pil, (2) katiwalian; b. Arroceros
pagpadala ng surveyors, (3) paglgay ng tao sa - Paggawaan ng tabako
isang posisyon na di karapatdpat, (4) pagyakap ng c. Jardin botaniko
Pil sa kulturang Kastila at (5) di tiyak na katagalan - Hambing sa europa
ng paglilingkod sa lipunan - Hindi Malaya ang tao
b. Pinagbintangan sa pagpatay sa isang artilyero d. Bagumbayan
- Artilyero: hindi marunong magbasa - Naalala ang gurong pari
- Artilyero (symb): kastila; kapangyarihan kahit - “hindi lahat ng kumikinang ay ginto.”
mangmang
c. Naakusahan si DRafael bilang Erehe at Pilibustero Kabanata 9: Mga Bagay-bagay ukol sa bayan
- Erehe: tumutuligsa sa kagawian ng mga kristiyano; - Pagkasilaw: takot sa kastila
hindi nangungumpisal - Hambing sa kabanata 4
- Pilibustero: kaaway ng pamahalaan; malayang - Prayleng may sakit sa mata: ayaw ipagamot dahil
kaisipan takot sa paggamot (matanda at baka di kayanin)
- Don Rafael: hindi nangungumpisal; simbo: pagkabulag ng mga kastila
pangungumpisal sa isang tao na mas makasalanan
pa (paring kristiyano) Kabanata 10: Ang bayan ng San Diego
d. Takot ang mga pil abogado na tumulong a. Heograpiya
e. Napawalang sala matapos ang isang taon - Baybayin ng lawa
f. Namatay dahil sa paghihirap: kawalang katarungan - Bukirin at palayan ang paligid
g. Simbolismo b. Bayan
- Liwasan: walang pagbabago ang mga pil - Plaza sa gitna ng bayan
- Pangungulila ni Ibarra sa ama: pangungulila ni rizal - Simboryo (pinakamataas na poste ng simbahan)
- Don Rafael: kawalang katarungan c. Alamat ng gubat ng San Diego
d. Simbolismo
Kabanata 6: Si Kapitan Tiyago - Gubat: primitibong pinoy
a. Don Santiago delos santos - Matandang kastila: mananakop na kastila
- Santiago ng mga santo - Lawa sa gitna ng gubat: pagkagalad ng likas na
- Hindi nakapag-aral; dominikano; negosyante yaman
- Kasundo ang simbahan (nabibili ang kabanalan), - Pinambili ng kastila: 3Gs.
pamahalaan (pera sa simbahan), at mamamayan - Pagkamatay ng kastila: don Rafael; likas na yaman
(lupain) at kristiyanismo
b. Maria clara - San diego: katabi ng bagong bayan (bagong bayan:
- Hindi tunay na anak gomburza; san diego: saksi sa pagkamatay ng
- Mestisa; iba ang kulay ng mata; kamuka ni Damaso gomburza)
c. Pia Alba
- Asawa ni kap tiyago
- Ginahasa ni damaso = maria clara Kabanata 11: Mga Makapangyarihan

Kabanata 7: Pag-uulyaw sa asotea a. Don Raphael: walang hatak sa bayan, mahina ang
a. Katotohanan impluwensya; may magandang loob
 b. Tiyago: mayaman ngunit hindi makapangyarihan; c. Sigwa sa kabanata: (1) pag-aaway ni Ibarra kay Salvi,
pinagtatawanan; sinasalubong ng banda; ginagamit ang (2) simula ng pagbuhos ng galit ni Ibarra
posisyon upang maipalabas na siya’y d. Pagsunog sa krus: (1) pagiging hipokrito ng mga
makapangyarihan; sunud-sunuran, nagbibigay ng suhol relihiyoso, (2) pagsunog sa mga aral ng Diyos
c. Salvi: ikinukumpara sa Santo Papa; maingat sa e. Buto sa paanan ng krus: babala, kasanayan sa ganitong
tungkulin at mahigpit mansermon; paraan ng parusa -> pangyayari, (1) mamamatay ang sinumang lumaban, (2)
multa ito ang magiging sanhi ng pagkamatay
d. Alperes: ikinukumpara sa Hari ng Espanya; paraan ng
parusa -> pananakit Kabanata 15: Ang mga Sakristan

Mga hindi maituturing na makapangyarihan: a. Pinagbintangan ng Sakristan Mayor si Crispin na

a. Gobernadorcillo: inuutusan ng alkalde mayor kumuha ng dalawang onza (32 pesos) dahil alam nito
(gobernador) na maraming bisyo ang ama ni Crispin
b. Doña Consolacion: makapangyarihan lamang dahil b. Pagmamalupit ng Sakristan Mayor (pagiging
sa kanyang asawa (alperes), at ang pangingibabaw makapangyarihan): impluwensya mula sa nakakataas;
nito sa away mag asawa; napapasunod rin niya ginagawa rin ito ng mga kura
ang mga guardia civil c. Dalawang putok (baril) at isang sigaw (guardia civil):
c. Sacristan mayor: sunud-sunuran sa Kura Paroko; Basilio – nadaplisan ng bala; Crispin – premonisyon na
nagiging makapangyarihan lamang kung wala ang ito ay patay na: (1) naramdaman ng ina, (2) pagtunog
Kura ng kampana, (3) “wag mo akong iwan, papatayin nila
ako!”
Salvi at Alperes: dalawang makapangyarihan Hindi na naging atensyon ang mga pagputok dahil
- gawi: (1) magiging dahilan ng pagkakagulo dahil natural na ito sa mga tao
inuuna nila ang kanilang mga personal na interes, (2) d. “Pag araro sa bukid”: mahirap ang trabaho sa
patalbugan sa kapangyarihan: kalituhan sa kampaneryo -> mas mabuti ang pag-araro, ngunit bata
mamamayan, (3) hindi mabuting halimbawa sa mga pa sila
pinuno ng bayan, (4) hindi tinuturing na pantay ang
lahat Kabanata 16: Si Sisa

Kabanata 12: Araw ng mga Patay a. Sisa: ina ni Crispin at Basilio; maganda at kabigha-
bighani
a. Hayop vs Tao: asal o kamalian ng tao; hayop -> b. Pedro: asawa ni Sisa; iresponsable, palaboy
nakakulong sa sementeryo; hindi pagrespeto ng tao sa c. Inihahalintulad si Sisa sa Pilipinas (mahina ang loob,
patay -> sepultorero hinahayaang maabuso ang sarili); babae sa karaniwang
b. Sementeryo: dalawang sepultorerong naguusap tungkol panahon
sa kanilang gagawin -> ang isa ay may konsensya, ang d. Mataas na pagtingin sa kanyang asawa: itinuturing itong
isa naman ay sanay na bathala; ang anak: mga anghel
c. May ipinapahukay ang ‘malaking kura’ na bangkay (20 e. Handa sa hapunan: kahirapan
araw pa lamang na nakalibing) dahil ayaw ng kura na
bigyan ito ng matinong libing (paglipat sa sementeryo Sisa Pilipinas
ng mga intsik); matapos ihukay, tinapon ito sa lawa Kasawian sa anak Kahirapan sa manggawa,
hindi makatakas
d. Mababa ang tingin ng mga kastila sa mga tsino dahil
Kasawian sa asawa Espanya (pagmamalupit)
sinubukan ng isang Tsino na angkinin ang Pilipinas (iresponsable)
Mahina ang loob na Mahina ang loob na
Simbolismo: lumaban sa asawa lumaban sa espanya
a. Pagtapon sa bangkay: patay pa dapat ang matakot
sa buhay dahil sa mga nagagawa nito
b. Pagsunog sa malaking krus: kapangyarihan ni Kabanata 17: Si Basilio
Damaso sa mga lalabag sakanya
c. Pagpapahalaga sa patay a. Umuwi si Basilio ng wala si Crispin
d. Mababang pagtingin: (1) hindi katoliko, (2) b. Nag alala ang ina dahil sa sugat ni Basilio
pagpapataw ng mataas na buwis c. Panaginip: Pagkamatay ni Basilio
d. Basilio: kinakatawan ang Pilipino – pagmamaltrato
Kabanata 13: Mga Babala ng Sigwa e. Ayaw na ni Basilio maging sakristan

a. Bumisita si Ibarra sa libingan ng ama ngunit hindi ito
mahanap dahil nalipat na daw ito sa libingan ng mga
intsik (ngunit itinapon talaga ito sa lawa) at sinisi si Salvi
para dito
b. Nagdilim ang langit: sigwa – unos, bagyo; konotasyon –
masamang pangyayari
Mga plano ni Basilio sa hinaharap: (1) Lumipat ng
tinatrabahuan at lumipat kay Ibarra, (2) sunduin si Crispin at
pag-aaralin kay Pilosopong Tasyo, (3) mabuhay ng wala ang
ama
Kabanata 18: Kaluluwang Nagdurusa
 a. Mga maling paniniwala/ugali: (1) tsismis, (2) pagbili ng b. Simbolismo: (1) baklad – teritoryo ng Pilipinas, (2) isda
kabanalan – indulgencia plenaria; bili, donasyon, – yaman ng Pilipinas, (3) buwaya – mananakop/Kastila,
kumpisal; pagkawala ng ibigsabihin ng kapatawaran, (3) (4) pagtalon – pagaalsa; pagkakaisa
paninisi, (4) paghuhusga, (5) kahinaan ng loob ->
Kabanata 24: Gubat
kabaliwan
b. Mga nagdurusa: (1) Sisa – dahil sa anak; (2) Salvi – a. Pamboboso ni Padre Salvi sa mga babaeng naliligo
dahil kay Crispin, inkwentro nit okay Ibarra, (3) Manong b. Gulong ng Kapalaran: (1) pinunit ni Salvi dahil labag sa
at Manang – paghahanap ng indulgencia dahil pananampalataya ang hula, (2) “ang pangarap ay
nawawala si Salvi pangarap lamang” – taliwas sa mensaheng dala ng
telegrama para kay Ibarra tungkol sa paaralan
c. Pagdakip kay Elias
Kabanata 19: Ang Karanasan ng Isang Guro
Kabanata 25: Bahay ng Pilosopo
a. Usapan ng guro at ni Ibarra
b. Kapangitan na nais ipakita: palpak na sistema ng a. Paguusap ni Tasyo at Ibarra – paghingi ng payo ukol sa
edukasyon pagtayo ng paaralan
c. Napalitan ang layunin ni Ibarra, at itinuloy ang nais ng b. “wag kang humingi ng payo sa akin” – pagsanguni sa
ama na magpatayo ng paaralan isang baliw, hindi sumusuporta ang mga mayayaman sa
d. Mga suliranin: (1) pamamalo, (2) kakulangan sa payo ng isang baliw
kagamitan; silong sa kumbento; kawalan ng guro; c. Pagyubok ng rosas sa hangin – pagiging matatag
walang gusali at mga libro, (3) kawalan ng interes, (4)
walang suporta ang mga magulang; pagmulta ng Kabanata 26: Bisperas ng Pista
magulang sa guro upang paluin ang bata
a. Magarbong pagdiriwang ng pista habang abala si Ibarra
Kabanata 20: Ang Pulong sa Tribunal sa pag-aayos ng paaralan
b. May mga bagay na mas mahalaga pa kaysa sa mga
a. Tribunal – bulwagan; nagusap tungkol sa pista panandaliang okasyon o selebrasyon
b. Liberal laban sa konserbador
c. Liberal: Don Filipino Lino; humingi ng tulong kay Tasyo; Kabanata 27: Takip-silim
simpleng pagdiriwang (ayon kay Tasyo)
d. Konserbador: Kap. Basilio; magarbong pagdiriwang a. Ugaling Pilipino: (1) pagkaingit – pagkaingit ni Tiyago
e. Nabalewala ang pag-aaway dahil ang nais parin ng kura kay Ibarra; magpapatayo na rin ito ng kumbento, (2)
ang masusunod mapagbigay – pagbigay ng relikaryo
f. Nais ipakita: nangingibabaw ang kapangyarihan ng b. Simbolismo: (1) ketongin – hindi ito nakakahawa dahil
kura; kawalan ng sariling paninindigan; pagsasayang ng sa paglapit ni Sisa dito; (2) sakit sa lipunan ang ketong
pera para sa magarbong okasyon – korupsyon, gahaman, pagmamalabis, katamaran; --
g. Kasalukuyan: Pilipino: wala ng lunas ang sakit, Rizal: may lunas ito at
a. Liberal - > oposisyon tugon
b. Konserbador -> administrasyon
Kabanata 28: Ilang Sulat
Kabanata 21: Kasaysayan ng Isang Ina
a. Laman ng mga sulat: pangyayari sa pista tulad ng
a. Dalawang guardia civil ang nakita ni Sisa sa kanyang sugal, komedya, misa ni PMartin, misa mayor, kainan at
bahay; dinakip nito si Sisa sayawan
b. Nais manguna ni Sisa sa paglalakad: walang
kinalaman; mahirap man, ito ay may dignidad at Kabanata 29: Ang Umaga
kahihiyan
c. Kwartel: Alperes – pinalaya si Sisa sa paniniwalang ang a. Araw ng pista; malaking parte ng Noli ang nilaan para
kura ang nasa likod ng pang-aaresto sa pista
d. Pagiging mangmang ng guardia civil dahil kani-kanino b. Prusisyon – pagiging magastos; pagpapakita ng estado
lamang ito sumusunod ng buhay ng bawat Pilipino
e. Pagkabaliw ni Sisa: pagkabulok ng Pilipinas c. Intsik – pagbenta ng kandila; nagpabinyag ->
nagpapakitang superior ang katolikong simbahan
Kabanata 22: Liwanag at Dilim d. Tasyo – payak na kasuotan
e. Hermano mayor – pagimbintang kumain upang
a. Liwanag: (1) paguusap ni Maria Clara at Ibarra, (2) ipakitang mayaman ito
papalapit na pistang pambukid, (3) paghingi ng tulong ni
Pedro para kay Sisa at mga anak Kabanata 30: Sa Simbahan
b. Dilim: pagtanggi ni MClara kay PSalvi – pagseselos ni
PSalvi kay Ibarra; nakakalimutan ng pari ang obligasyon a. Sermon – nagkakahalaga ng P250; ngunit hindi nabibili
nito; si MClara ang kasiglahan sa buhay ni PSalvi ang kabanalan
b. Agua bendita – pagkawalang saysay ng kabanalan
Kabanata 23: Pangingisda c. Tingin ni PDamaso kay (1) Ibarra – para sakanya ang
sermon, kaya making dapat ito, (2) PMartin – mas
a. Ugaling Pilipino: konserbatibo – paghiwalay ng babae magaling magsermon si PDamaso
sa lalaki d. Alkalde – magarbong kasuotan; pinatotohanan ang
Filipino time o pagdating ng wala sa napagusapang
 oras
Kabanata 31: Ang Sermon
a. Unang bahagi: kastila; pugay sa patrong San Diego, pari
ang guardia sibil ng langit; hindi maiintindihan ng mga
Indyo
b. Ikalawang bahagi: tagalog; di nangungumpisal, pag
aalipusta sa mga indyo
c. Pagpapakitang tao ni Damaso
Kabanata 32: Ang Panghugos
a. Panghugos: panukalang bato
b. Ayos lamang na mamatay ang isang indyo
c. Sinakal at tinulak ni Elias ang taong madilaw
d. Nahuhubog ang bayan sa paaralan; hindi lahat ng
pamahiin ay totoo
Kabanata 33: Malayang Kaisipan
a. Mga lihim na kaaway ni Ibarra: mga dating kaaway ng
ama
Kabanata 34: Ang Pananghalian
a. Pagbalita na sa bahay ni Tiyago tutuloy ang Kap Hen
b. Napagusapan: sermon ni Damaso, paaralan, Don Rafael
(pagpapahalaga sa magulang)
c. “pagmamagaling ng mga pilipinong nakapagaral sa labas”
d. Muntikan ng mapatay ni Ibarra si Damaso
Kabanata 35: Mga Kuro-kuro
a. Kapitana Maria: tuwa dahil sa pagtangol sa ama
b. Don Filipo: dapat ay nagtimpi si Damaso
c. Kababaihan: patay na si Damaso
d. Magbubukid: hindi na matutuloy ang mga pangarap ng
anak
Kabanata 36: Unang Panganorin
a. Excommulgado ni Ibarra
b. Pinagbawal si MC na makitapgkita kay Ibarra; hindi
matutuloy ang kasal, posibleng pagbitay
c. Pagpasok ng magulang sa relasyon ng mga anak
Kabanata 37: Ang Kapitan-heneral
a. Mabuting pagkatao ng kastila
b. Kapitan-heneral: sangayon sa mga payo ni ibarra; hindi
bagay ang isip ni ibarra sa pilipinas
Kabanata 38: Ang Prusisyon
a. Pinakita ang iba’t ibang estado ng buhay ng tao
b. Mabuti: pugay sa relihiyon, matibay na paniniwala sa
Diyos
c. Masama: paboritong santo, pamamalo ng agwasil, pilitang
pagsama
Kabanata 39: Doña Consolacion
a. Nilikhang pangit ng manunulat: marimakim ang taong
tumalikod sa sariling wika
Kabanata 40: Karapatan at ang Lakas
a. Tungalian ng lakas ni Damaso at Ibarra
b. Don Filipo at Kapitan
c. Damaso sa pagpapaalis kay Ibarra
d. Paggambala ng mga sibil
Kabanata 41: Dalawang Dalaw
a. Dalaw ni Elias at ni Lucas
b. Elias: mabuting pakay, mapagkumbaba; sabihing may
sakit si MC at pagpunta sa Batangan
c. Lucas: masama ang gahaman, oportunista; paghingi ng
bayad-pinsala para sa taong madilaw
d. Sakit ng lipunan: pagkagahaman
Kabanata 42: Mag-asawang De Espadaña
a. Doña Victorina: mapagmataas, mababa ang pagtingin sa
Pil, mayabang at mayaman; kinahihiya ang pagkaPil
b. Don Tiburcio: nagmamarunong na mga Pil, mahirap ngunit
kastila; hindi lahat ng kastila ay mayaman
c. Pahiwatig ng mag-asawa: ginagamit ang Pil noon dahil sa
mga yaman nito
Kabanata 43: Mga Panukala
a. Mga panukala ni Carlico: 1) trabaho para kay Linares, 2)
makahanap ng asawa si Linares
Kabanata 44: Paggunam-gunam ng Kasalanan
a. Pagkasakit ni MC
b. Mga paraan ng paggamot: 1) pangungumpisal, 2) huwad
na paggamot
Kabanata 45: Mga Pinaguusig
a. Sawimpalad: a) Elias – hindi tulisan dahil ayaw nito ng
gulo; b) Kap Pablo – tulisan, nagalaga kay Elias
b. Kasawian ni Kap Pablo: nawalan ng anak (ginahasa),
namatay sa paghanap ng hustisya
Kabanata 46: Ang Sabungan
a. Bahagi ng sabungan: pasukan, ulutan, ruweda
b. Negatibong epekto ng sabong: pagpusta, pagasa sa
pagkakataon, napapabayaan ang pamilya
c. Positibo: samahan ng taong iba iba ang estado, katapatan
Kabanata 47: Dalawang Señora
a. Laban ng pilipino at ng kanilang kapwa
b. Umaasa sa kapangyarihan ng asawa
c. Kahinaan ng kababaihan at ng inang bayan na
nagpapadala sa paligid nila
Kabanata 48: Ang Talinghaga
a. Hindi na excommulgado si Ibarra
b. Lumabas na espiya si Elias dahil wala ito sa talaan
c. Mga talinghaga/kaisipan: pagbisita ni ibarra nang nakita si
Linares at MC, ano ang paguusapan ni Elias at Ibarra sa
lawa
Kabanata 49: Tinig ng mga Pinaguusig
a. Mga kahilingan: 1) pagtangkilik ng gobyerno, 2)
karangalan ng tao, 3) bawasan ang kapangyarihan ng sibil
at prayle
b. Malaking impluwensya ang relihiyon
Kabanata 50: Mga Kaanak ni Elias
a. Pagsalaysay ni Elias ng nakaraan
b. May paparating na unos na di kapansin-pansin
Kabanata 51: Ang pagbabago
a. Liham ni Victorina kay Linares
b. Tauhang nagbago: Salvi – magiliw kay Ibarra; MC –
masaya dahil napatawad si Ibarra, malungkot dahil
ikakasal na ito kay Linares
Kabanata 52: Ang Baraha ng mga Patay at ang mga Anino
a. Anino: 1) Bruno, 2) Tarsilo, 3) Pedro, 4) Lucas
b. Padre salvi: pakana sa pagaklas, nagbigay kay Lucas ng
pera; pakitang tao ang pagkamabait kay Ibarra
c. Hindi lahat ay ayon sa kung ano ang ginagawa nila
d. Pagka mangmang ng mga sibil
Kabanata 53: Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
a. Mga nais na pagbabago ni Ibarra at Don Filipo
 b. Hinambing ni Tasyo si Ibarra kay Filipo dahil sa mga nais
nitong pagbabago
c. Paraan ng pagsulong: 1) unahan – namumuno, 2) tagiliran
– nagpapadala, 3) hulihan – nagpapahila
Kabanata 54: Lahat ng Lihim ay nabubunyag
a. Mga lihim: 1) lihim na pag-aaklas – nalaman ng alperes, 2)
si Salvi ang nagpasimula ng rebelyon, 3) Si Don Pedro
ang nagbintang sa nunong lalaki at naging sanhi ng
kasawian nito
b. Nangibabaw ang pagnanais ni Elias na mahanap ang
pumatay sa mga nuno niya
Kabanata 55: Ang Pagkakagulo
a. Pagsunog ni Elias sa bahay ni Ibarra: pagwaksi sa galit;
pagbabalik loob kay Ibarra
b. Kahalagahan ng lawa sa nobela: pagkamatay ng ama,
pagkakaibigan
Kabanata 56: Sabi-sabi at pala-palagay
a. Natagpuan ang bangkay ni Lucas; pinatay ng sakristan
mayor (amorseko sa damit)
b. Nagpalitan ng kwento tungkol sa aklasang naganap
Kabanata 57: Vae Victis
a. Ayaw kilalanin ni Tarsilo ang limang bangkay (Pedro,
Lucas, Bruno)
b. Paghabilin sa kapatid na babae
c. Tarsilo: kahit na pinapahirapan, may dignidad pa rin at
marunong lumaban
d. "kumbento o kamatayan": ayaw ni damaso na mag
monghe ang dalaga dahil sa mga hiwagang nagaganap sa
likod ng mga pader nito (hiwaga: pangaabuso ng mga
pari, gahasa, etc)
e. pumayag na lamang si damaso na magkumbento ang
dalaga, dahil ayaw nya itong magpakamtay
Kabanata 63: Ang Noche Buena
a. Malungkot ang bayan kahit noche buena
b. Natagpuang patay ang sakristan mayor
c. Pagkikita ni Sisa at Basilio (inakalang sibil si Basilio)
d. Nakita ni Elias si Basilio: sunugin ang bangkay nila (Sisa
at Elias) at hukayin ang perang tinago at mag-aral
e. May kaligayahan sa simpleng buhay
Kabanata 64: Katapusan
a. Damaso: namatay sa sama ng loob
b. Kap Tiyago: nawala ang kasarapan ng buhay
c. Maria Clara: pumasok sa kumbento
d. Salvi: nagsesermon sa simbahan ni Maria Clara
e. Dvictorina: nanatiling nagpapanggap
f. Linares: namatay sa sakit na iti
g. Alperes: umuwi sa Espanya
h. Dconsolacion: tuloy ang bisyo

Kabanata 58: Ang Sinumpa

a. Ang sinumpa: Ibarra – inisip ng tao na sya ang dahilan ng
mga kasawian sa bayan
b. Walang nakiramay kay Ibarra
c. Madalas na itinatakwil ang sariling mga kalahi dahil ayaw
nilang madamay

Kabanata 59: Pag-ibig sa bayan at kapakanang Sarili

a. Nakarating sa maynila ang nangyari sa San Diego
b. Don Primitivo: nilikhang tulad ni Dona Victorina;
nagsasalita ng latin kahit na walang nakakaunawa sa knya
c. Usapan: 1) heswita – sa ateneo mula ang mga pilibustero,
kuta ang paaralan ni Ibarra, 2) kaguluhan sa pagtitipon sa
Intramuros, 3) pagbibigay ng singsing ni Kap Tinong at
Kap Tinchang

Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara

a. Masaya si tiyago dahil hindi sya siniyasat ng kastila
b. Usapan ng mga babae: nakahanap na ng bago si MC
c. Usapan ng mga lalake: nilipat si Salvi sa Maynila
d. Mga liham na binigyang kulay ng mga tagapag-usig
e. Magpapakasal lamang para sa ama ngunit hindi bibitawan
ang sumpa kay Ibarra

Kabanata 61: Pamamaril sa Lawa

a. Naisip ni Ibarra ang himagsikan
b. Pagtalon ni Ibarra para maligaw ang mga sibil; binaril at
tinamaan sa balikat
c. Simbolismo: parating na pag-aalsa, pagbabago ng
katauhan ni Ibarra

Kabanata 62: Pagpapaliwanag ni Damaso

a. nalaman ni mc na patay na si ibarra
b. nalaman ni damaso na ikakasal na si mc kay linares,
nalamn rn nito na ayaw ni MC kay linares
c. "mas bagay ka kay linares" dahil sa estado nito sa buhay
kumpara kay ibarra