GiLda Otvidado

Ang Wikang Fitipino sa Media

NAPAKALAKING karangalanparasa akin ang maging tagapagsalita sa ganirong

pagtitipon. At hindi rin naman mahirap ang aking sasabihin, sapagkat parang
pagkukuwento lamang ito ng aking mga karanasan, bilang manunulat na ang wikang
Fiiipino ang ginagamit.

Nagsimula po akong magsulat sa edad na labimpito, bilang manunulat ng

maikling kuwento - sa komiks.

May dalawang dahilan para mag-alinlangan sa aking kak ayahanang mga

patnugot ng komiks noon. lJna, ang aking lubhang kabataan, at ikalawa, ang
pagiging Bisaya ko. Sa Cebu City kase ako ipinanganak at saMindanao lumaki. At
sa Mindanao, Lanao del Norte, Bisaya ang ginagamit na wika ng mga Kristiyano.

Para sa mga nagtataka, kung paanong ang isang labimpitong taong

Sul*g
ay marunong nang gumawa ng kuwento na may edad na ang karamihan sa mga
mambabasa, simple lang ang sagot diyan-binigyan ako ng Diyos ng likas na
katangian ng isang manunulat.

At para naman sa mga nagtataka, kung paanong ang isang Bisaya ay

nakagagawa ng kuwentong Tagalo g, angsimpleng sagot diyan, doon sa amin sa
Maranding (pangalan ng aming bayatsa Mindanao), uso ang Tagalog na pelikula
at komiks.

Bata pa lang ako, adik na talaga ako sa sine at komiks. Kapag inuurusan
ako noon ng Nanay ko na bumili ng suka o asin, didiretso muna ako sa sinehan o
tindahan ng mga komiks at saka lamang ako dadaan sa bilihan ng suka at asin.

Sasaglit lang naman ako sa sine, dahil nga kung tatapusin ko ang buong
pelikula, baka iyong ulam namin para sa pananghalian, sa hapunan na puwedeng
kainin. At wala rin naman akong problema noon sa pambayad sa sinehan. Lagi po
akong LNLN - Libre Na Lang, Ninang - ninang ko po kase iyong nagbabantay sa
entrance ng sinehan.
 Ang tlikang FiLipino sa Media lo,r,o"oo
I

Kapag naman nasumpungan ko na sa komiks maglibang habang inuutusan,

diretso ako tindahan ng komiks na kaibigan ko naman angmay-ari. LNLK
sa
naman ako dito - Libre Nalang, Kaibigan.

Kaya ngaiyong Nanay ko, alam kung saan ako hahanapin kapag malamig
naangniluluto niyangulam. Kunghindisa sinehan, satindahanngkomiks. Madalas
kase na nalilimutan ko ang oras, napap atagalang pagsilip ko sa sine at pagbabasa
ngkomiks.

Kaya kung tatanungin ako sa aking pundasyon sa pagsusulat, gusto kong

sabihin na ang mga ito ay sine at komiks. Nakatatawang pakinggan ngunti may
bahid ng katotohanan.

Pagdating naman kase talaga sa Tagalog, noong kabataan ko, walang

kahirap-hirap intindihin ang Tagalog sa komiks at sine. Pero sa paaralan, sa
asigriaturangFilipino, bakit parang ang hirap-hirap pag-araian ng ating pambansang
wika.

Kaya nga sa aking pananaw, base sa aking karanasan noong aking kabataan
saMindanao, napakamakapangyarihantalaga ng media: sine, TV, radyo, at mga
babasahin.

Sila ang matatawag nating mga epektibong guro ng wika.

Kung itatanong naman sa aming mga manunulat sa Filipino ang aming

silbi sa lipunan, tagapagpalaganap ng wikang pambansa ang unang-una kong
isasagot.

Kung iisipin, para lamang naming ginagamit ang ganda ng aming mga nobela
o maikling kuwento, upang walang kahirap-hirap na matuto ng wikang Filipino
ang mgahindi Tagalog.

Pero hindi ko naman sinasabi na sapat na ang komiks at sine, para

matutuhan nang ganap ang wikang Filipino.

Naging karanasan ko rin nang ako ay ganap nang manunulat sa pagsusumite

ko ng aking mga manuskrito, na kahit maganda ang buod at presentasyon ng aking
kuwento, umaangal pa rin ang mga patnugot ng publikasyon na aking
pinagsusulatan.

Bakit? Dahil maraming salita sa aking manuskrito, na binab aybay ko base

sa tono o pronunciation ng Bisaya.

43
 May mga mali rin akong pangungusap. Bali-baligtad ang mga salita.

Doon ko naisip na hindi pala dapat ipagwalamb ahalaangpormal na pag-

aaral ng wikang Filipino. Doon ko inamin na kung pinag-aralan ko rin n*g *rb"ii
ang aking asignaturang Filipino noon sa elementarya at sa mataas napaaralan,
magagawa kong pelpekto ang aking mga manuskrito. Hindi agad puputi ang buhok
ng aking patnugor sa pag-e-edit; hindi madaling makakalbo.

Pero sa kabila ng kahinaan ko sa mga teknikal na aspeto sa pagsusulat,

kinasihan pa rin ako ng magandang kapalaran sapinili kong propesyon.

Noong dekada otsenta, napakarami sa aking mga nobela ang binili ng mga
movie producer at isinalin sa pelikula. Ilan dito ang Sinasamba Kita, KungMahawi
Man ang ulnp, Pinulot Ka Lang sa Lupa, saan Nagaago ang Pag-ibig Babangon Ako't
Drduntgin Kira. Ang huli - ang Babangon Aho't Dudurugin Kia - naging memorable
sa akin dahil isa ito sa mga huling pelikulang dinirehe ng yLrmaong si Lino Brocka.

Naalala ko pa ang madalas sabihinsa akin noon ng yumao na ring si Gng.

Mina del Rosario ng Viva Films. Naiibigan daw niya ang aking mga nobela hindi
lamang dahil sa buod ng kuwento, kundi dahil din sa ganda ng mga titulo.

Pero alam ba ninyo na ang inspirasyon ko sa mga titulong ito ay ang pagiging
makulay na rin ng pananalitang mgaFilipinoi

Ibinabalik lamang naming mga manunulat sa aming mga mambabasa ang

pagiging makasining nila, alam man nila ito o hindi.

Maraming sasang-ayon sa akin na manunulat, kung sasabihin kong

napakagaling gumamit ng Filipino ng kanyang wika. Nagagawa nila itong makulap
nakaaaliw, at kung minsan, thought-provoking din, pampukaw ng kaisipan.

Lalo na ang masang Pilipino. Katulad ng mga tsuper, tindera, karpintero,

mananahi at iba pa. Kapag nakipag-usap ako sa mga taong ito, ang dami ko talagang
napulot na makukulay na salita. Sa kanila nanggaling ang mga pinaghalong salitang
MahinbingTalrpandas, Santa Santita, Sowyting Kangkong ...At sa mga pampasaherong
dyip ka makababasa ng mga nakakatuwang kasabihan tulad ng: Hwutag Bubuntit
Pagka't Ako'y Mabantot, Katas ng Saudi, Mataba'y Doble Pasahe Pero Sexy Kahit Libre
.. ' Mayroon din namang mga seryoso - gaya ng sandali Na Lang Anak at Kakain

Na Tayo, Paa.no AngAking Gaba Diyos Na Ang Babala. Sigurado akong orihinal na
likha ang mga ito na pumupukaw sa imahinasyon ng mga manrnrlat.

. Maaaring inspirado sila sa ganda ng ating wika kung kaya madali silang
lumikha ng mga makulay na kasabihan.

44 UNANG BAHAGI
Ang tl 'i kang FiIipino sa Lipunan at Mundong postmoderno
 Ang Hikang FiL.i pino sa ritedja lO,rrO"Oo
I

. Nrgsimula akong magsular noong kalagitnaan ng dekada sitenta. Komiks

lamangangkinahihiligannoonng masa. Alr- rrr-*po iatin natilahind.itanggap
ng mga nasa mataas na antas ng ating lipunan, katulad ng mayayaman at mga
propesyonal, ang komiks.

_ Kungmeron mang nagbabasa ng komiks

maliit na porsiyento lamang.
sa maraas na antas, hindi marami,

Hindi na iilang kuwenro ang aking narinig na pinagbabawalang magbasa

ng komiks ng kanilang mga guro at magulang *g.rrgr..t.rdyrrrt".

May mga magulang n aumaayaw

.
magbasa ng Ingies?
sa komiks dahil ragalog daw. Bakit hindi

M^y mga magulang naman na umaayaw sa komiks dahil sa mababaw na

dahilan - na hindi ito klas sapisikal nitong kaanyuan.

nga naman, dahil yari sa papel na maitim ang komiks at maaaring

_ _o9
pambalot.lamafg ng tinapa sa palengke. Aro rrg" ba ang irakakayang bilhin n[
apat na piso o limang piso, hindi ba isang babasahin na may pirr"Lr*rrr"r[
materyal?

_ Tuloy, nakalirnutan ng mga umaayaw sa komiks na ito nga ay isang

napakalaking_impluwensiya sa tao. Napakamak apangyarihan na midfrrm. DahiT
ito ang epektibong bihikulo ng ating pambarrrrg *ikr.

Noorg_m_alapit na sa kalagitnaan ng dekada otsenta, nagkaroon naman ng

. ..
positibong pagbabago sa larangan ng midyang pangmasa.

Isang kapatid napublikasyon ng Atlas publications ang naglathala ng mga

.
kauna-unahang libro ng romansang Tagalog. Mga librong *rLr*rg
Fiiipirio
version ng mga sikat na Mills & Boon. "a

At isa po ako sa mga pinakaunang nagsulat para sa mga librong ito.

sa pagsusulat ng nobelang nakaguhit, ang pagpunta sa pagsusurat ng

.buong .Y"la
librong romansa sa porma ng prosa ayhindi po ,rrrar["g gr*irrl

Pero ang kasabikan na ako ay makagawa ng libro, nobelang maratapos

.
lang sa isang basahan, nobelang nakapaloob sa isang lbiro na anf pabalriay
makapal at makintab na papel ... mararawag nang klas ang pisikal nl taan
wan,
ang siyang nagtulak sa akin para makalikha ng isang buon[ nob"larrg p.osr.

45
 Ngunit hindi kaagad natuwa ang masa sa mga librong ito. Hindi nila iniwan
angkomiks.

Nasiraan naman ng loob ang aming publisher; itinigil niya kaagad ang
nasimulang gawain.

Makaraan ang ilang taon, may isang tao pala na nakapansin sa mga librong
ito sa merkado, si G. Benjamin Ocampo. Naniwala siya na kung dadagdagan ng
mga katangian ang mga naturang libro sa mga asperong kinakailffigan, magkakaroon
din ito ng mga tagasubaybay.Naniwala rin siya na hindi lamang nailagay sa tamang
merkado ang mga librong ito. Hindi ito nararapat sa tindahan ng mga komiks at
magasin sa tabing-daan, ang lugar nila ay angmga bookstores sa mga elegante at
malalakingpamilihan katuladngMegamall, Robinson's Galleria, AyalaCenrer ar
iba pa. At hindi siya nagkamali.

At isinilang na ang pinakamatagumpay na serye ng mga libronB romansang

Filipino - ang pinagsusulatan ko ngayon, ang Valentine Romances, Books for
Pleasure, Inc. ang publisher ng seryeng ito. Kabilang sa mga publisista si Ginoong
Ocampo. Si G. Rizalito Santos Garcia naman ang pangulo ng naturang publikaqyon,
apo ng Ama ng Balarila ng wikang Filipino na si Lope K. Santos.

Naranasan ko rin sa publikasyon kung paano pinahahalagahan ang isang

manunulat ng nobelang popular sa wikang Filipino.

Nang pinulot at muling sinimulan ng Books for Pleasure, Inc. ang ideyang
ito ng paglalathala ng mga librong romansang Tagalog, may nabuhay na bagong
industriya sa larangan ng media. Ang indust riyanglibrong popular sa wikang
Filipino. Umunlad ang masa, hindi lang sila sa komiks nakuntenro, nagbabasa na
rin sila ng libro sa ating sariling wika.

At ang nakatutuwa, hindi lamang masa ang nahalinang magbasa ng mga

librong ito. Mga estudy.anle at mgapropesyonal man ay naging tagapagrangkilik
na rin ng aming mga nobelang nakalibro.

Masasabi kong napakasuwerte ko dahil naroroon ako noong may

matuklasan na bagong libangan ang mga ordinaryong Pinoy. Maipagmamalaki kong
sabihin na ang aming mga popular na nobelang Tagalog ang nagruro sa masa para
tingnan ang libro bilang isang instrumento ng kanilang makabuluhang paglilibang.
Makabuluhan, dahil naibibigay namin sa masa sa paraang napakadaling intindihin
at napakaluwag tanggapin ang mga katutubong prinsipyo, tradisyon, paniniwala
at kaalaman.

46 UNANG BAHAGI
Ang Hikang Fi lipino sa Lipunan at Hundong Postmoderno
 Ang t,ikang FiLipino sa lledia Io,u,oroo
I

Dahil din sa mga nobelang popular na ito sa wikang Filipino, may makikita
kang masa na hindi lamang naliligaw sa mga bookstore, kundi talagang nagsadya
doon para bumili ng mga librong ito.

Ayon nga sa mga tagapamahala ng mga sangay ng National Bookstore,

ngayon lamang daw nan g5rarinaangmga libro sa wikang Filipino ay nagkaroon ng
rnaiaking prr*esto sa kanilang tindahan, mas mdaki pa nga kaysa mga Ingles na I

katapat nito.

Mainit at napakatindi talaga ng pagtanggap ng mga nakalibrong romansang

Filipino sa *ikang Filipino. Kaya nga mula sa iisang publikasyon ay naging dalawa,
tatlt, hanggang sa hindi na mabilang ngayon ang mga publikasyon nglibro ng
nobelang popular sa ating sariling wika. Parang may isang binuksang napakalaking
pinto ang Books for Pleasure Inc., at lahat ng gustong makibahagi sa tagumPay ay
nagkaroon uaman ng pagkakataon.

Minsan pang pinatunayanng masa na kayang-kaya nitong magsilang ng

isang industriya. At ngayon nga, sa pagkakataong ito, lumaki ang nasasakuPan nq
*"rr. Mrm na ring matatawag ang mga estudyante at mga proPesyonal na hindi
na nahihiyangipagsigawan nanagbabasa rin silang mga nobela sawikangFilipino,
na nakalibro!

Naranasan ko bilang manunular, ang rumanggap ng napakaraming liham

mula sa iba't ibang panig ng Pilipinas.

Mula Apari hanggangJolo, sumusulat sila sa akin dahil nasisiyahan sila sa

aking nobela. Naiintindihan nila ang wikang Filipino kahit hindi sila Tagalog. Kahit
sila ayMuslim, Bisaya, Bikolano,Ilokano, Pampanggenyo, at ibapa.

At mula noon sa iba't ibang panig ng mundo, lumiham din sa akin ang mga
kababayan natin na naroroon para maghanap-buhay at kumita ng dolyar.

Nagmula rin sila magkakaibang dako ng Pilipinas. May taga-cebu, taga-

sa
Bohol, t"gr-Crgry* de Oro, taga-Davao, taga-Bicol, taga-Ilocos... pero magtataka
ka dahil ang karamihan nilang sulat sa akin ay sa wikang Filipino. At magugulat
kayo dahil nagawa nilang maging mahusay sa ating Pambansang wika, kahit pa
sabihing hiwa-hiwalay anglupain ng bayang Pilipinas at iba-iba ang salita ng
mamamayan.

At ang hindi nawawala sa mga sulat ng mga kababayan nating ito ay "'
ginagamot ko raw ang kanilang kalungkutan sa ibang bansa. Sa pamamagitan d1y
mga nobela, nababawasan ang kanilang pangungulila sa mga mahal nila
"g "[i"g
sabuhay.

47
 Pero ang hindi lamang nila napagtutuunan ng pansin, sa pamamagitan din
ng mga popular na librong ito sa wikang Filipino, napapalaganap namin ang
pagkakaisa ng ating mam amayan.

Nagkakaroon ng malinaw na komunikasyon ang mamamayan sa iba't ibang

bahagi ng Pilipinas dahil may iisangwikang nagbibigkis sa kanila.

Oo nga at mahal din naman natin ang iba pang wika ng ating bansa, pero
sa wikang Filipino, nagkaroon tayo ng kasangkapan para mas madali tayong
magkaintindihan.

Kung nagkataong hindi madaling mapag-aralan at mapamahal sa

mamamayang Filipino ang wikang Filipino, kahit pa siguro gaano kahusay ang
manunulat, wala siyang magagawa para dumami ang tatangkilik ng kanyang mga
obra.

Paano na lang kung ang Bisaya ay walang interes magbasa ng panulat sa

wikang Filipino? O Muslim na ayaw sa wikang Filipino? O kaya ay Pangasinense
na malayo ang loob sa wikang Filipino.

Paano tayo magkakaintindihan?

May isa akong tagasubaybay na ilangtaon na ngayong nakatira sa Amerika

pero, hanggang ngayon, regular pa ring nagbabasa ng mga nakalibro kong nobela
sa wikang Filipino. Pinapadalhan siya ng mga kopya ng kanyang mga kamag-anak
na narito sa Pilipinas.

Tumatawag siya sa akin paminsan-minsan. Sa aming pag-uusap, hindi ako

naiilang sa kanya kahit matagal na siya sa Amerika. Dahil Pinay na Pinay pa rin
siya sa pananalita at maaaring pati na rin sa diwa.

Siya ang Pinay sa States na alam kong paborito pa rin ang bagoong at tuyo.
At sigurado ako na isa siya ngayon sa madalas pumila saJollibee outlet natin
ngayon doon sa Estados Unidos, para bumili ng Pinoy hamburger at palabok.
Masarap isipin na ang aking mga nobelang nakalibro sa wikang Filipino, ang isa sa
mga pundasyon ng kanyang pagiging tunay na Filipino, sa kabila ng pagtira niya sa
ibanglupain.

Nakalulungkot nga lamang at nakasasama ng loob na gayong sagana kami

sa pagpapahalagangmga mambabasang Filipino, kulang naman kami sa pansin
ng mga pangkulturang ahensiya ng atingpamahalaan.

48 UNANG BAHAGI
Ang t,likang FiLipino sa Lipunan at Hundong Postmoderno
 Ang l.likans Fit-.i pino sa tledia lo,u,o"oo
I

.
K*g may mgaparangal sa curtural center of the philippines, kahit saang
bahagi ng program, *o hrhrr,apin ang grupo
ng mga manunulat ,rg rroU.irrr!
popular, mabibigo kang matagp,rrn,ilr] "

Labintatlong raon nang b.uhay ang bagong kurtura ng

mga popular na
nobelang nakalibro, ,t
-r. -r,"]rd, p, .rg, Irg frrlr,;r, ,g il;iir... pero hindi ko
naramdaman na ang dalawang.rinirr[ na"ito ,r,
,klrrg kirrbibitr, g ;
pinahahalagahan ng san€ay ng goby"r.rl na_pangkultrr"."srl".r,
r r^i^ng^t ^;
may mga institusyon.na katulad ng unibersidad n[ pilipinas ^t
at SANGFIL ,rr rr"rg_
aabot sa amin ng kanilang kamay.

Matanro nawa.ng ating gobyerno na maymalakingpapel

na ginagampanarl
buhay ng bawat Filipino *g ,ri.,g sining. Kinikitara
sa
ng kuwento nina G. Mars Ravelo, pablo Gorirez,
lio ;;
i"rry sa paggawa
Tony verasqui z,Gng.Nerissa G.
cabral' Elena M' Parron,-G. carroJ. caparas at angyumaong
si Heren Meriz
ngunit mas higit kong kinikilala angpagmamahal
rtirrgpr'rrrb*sangwika.
"ilJr"
Mga giliw kong tagapakinig, maraming raon na ang
nakararaan, may isang
labimpitong raong g.rlangna dala[ang Bisaya na naglakaslloob
na magsumite ng
pinakaunang manuskrit .r'irr"[ malakiig prr^rg"ir"
-kTyllg
Maynila.
ng komiks sa

Kung hindi siya mahilig sa sineng Tagaiog ar komiks na

.
....wala sy] nrayong
Tagarog, siguradong
n" ito r" i"yorrihri.p*, pr., ,rUiH"" ,Jirrlio rr" rr,[
"rr* lahat rrg *r*rrri"yr"gfiilpirro.
wikang Filipino ay parasa

o,
I