AYT MATEMATİK

TRİGONOMETRİ KONU ÖZETİ

11. Sınıf Matematik Trigonometri Anahtar Bilgilerle  Konu Özeti

Yönlü Açılar 1
 Derecenin ine 1 dakika denir. Bu ölçü 1 biçiminde
60
Kenarlarından biri başlangıç, diğeri bitiş kenarı olarak kabul gösterilir.
edilen açıya yönlü açı denir.
Yönlü açılarda başlangıç kenarı sabit, bitiş kenarı hareketlidir. 1
 Dakikanın ine 1 saniye denir. Bu ölçü 1 biçiminde

IK
60
 Bitiş kenarı saatin dönme yönünün ters yönünde hareket gösterilir.
eden açılara pozitif yönlü açı denir.
Aşağıdaki şekilde AOB açısı pozitif yönlü açıdır. 1
 Bir çemberin ini gören merkez açının ölçüsü 1 dir.
360

AN
y
B  1  60  3600 dir.

 1  60 dir.
() yön
Radyan
A

AY
x
O başlangıç kenarı Bir çemberde yarıçap uzunluğuna eşit yayın uzunluğunu
gören merkez açının ölçüsüne 1 radyan denir ve bu ölçü 1
rad ile gösterilir.

 Bitiş kenarı saatin dönme yönüyle aynı yönde hareket

Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

B
eden açılara negatif yönlü açı denir.
R
Aşağıdaki şekilde AOB açısı negatif yönlü açıdır. r
r
y 1 rad
A
KA

O r

O başlangıç kenarı
x
A
() yön
Orantı kurulursa, r birim yay uzunluğu 1 rad olduğundan
B çevre uzunluğu olan 2 r birim yay uzunluğu 2 radyandır.
IK

Bir çember yayının ölçüsü 2 radyan, yarım çember yayının

ölçüsü ise  radyandır.
dır. Buna göre,
Açı Ölçü Birimleri

 360  2 radyan, 180   radyandır.

AM

Bir açının ölçülmesi açının kolları arasındaki açıklığın beli

belir-
lenmesi ile yapılır. Açının ölçüsünü ifade etmek için derece
veya radyan birimleri kullanılır. Derece ile Radyanın Birbirine Dönüştürülmesi

Derece  Bir açının derece cinsinden ölçüsü D, radyan cinsinden

ölçüsü R olmak üzere,
Bir tam çember yayının 360 eş parçaya bölünmesiyle elde
edilen
len her bir yayı gören merkez açının ölçüsüne 1 derece D R D R
   elde edilir.
N

denir. Bu ölçü 1 biçiminde gösterilir. Bir çemberin yay ölçüsü 360 2 180  
360 olur.
Bu orantı kullanılarak pratik olması açısından aşağıdaki
gibi açılar arası dönüştürmeleri kolayca yazabiliriz. (Dö-
nüştürmelerde  yerine 180 yazılır.)
B

1O

A     3 3  180 
O  90  2 , 45  4 , 60  3 , 30  6 , 10  10
 54

2 3 5  2 2  180
 120  3 , 135  4 , 150  6 , 9  9
 40

3
 Esas Ölçü  Ölçüsü 13 radyan olan açının esas ölçüsü kaç radyan-
dır?
y
13  6  2   olduğundan esas ölçüsü  radyandır.
B
 Ölçüsü 18 radyan olan açının esas ölçüsü kaç radyan-
dır?


x 18  ( 9)  2  0 olduğundan esas ölçüsü 0 radyandır.
O A
 35
 Ölçüsü radyan olan açının esas ölçüsü kaç radyan-
3

IK
dır?

35 30  5 5 5
   5  2  olduğundan esas ölçüsü
3 3 3 3 3
Yukarıdaki O merkezli çember üzerinde A ve B noktalarını

AN
birleştiren yayı gören merkez açının ölçüsü  olmak üzere radyandır. Burada 5, tur sayısıdır.
çember üzerinde A noktasından pozitif yönde ilerleyen bir ka-
rıncanın, üç turun ardından B noktasında durduğunda bu ka- Eğer esas ölçüyü derece cinsinden isteseydi, cevabımız
rıncanın kaç derece yer değiştirdiğini bulalım. 5  5  180
  300  olurdu.
3 3
Üç tur sonunda karınca yay üzerinde merkez açısı toplamda
 derece olacak şekilde yer değiştirsin. Buna göre,

AY
61
  3  360   şeklinde yazılabilir. Burada 3, tur sayısıdır.  Ölçüsü radyan olan açının esas ölçüsü kaç radyan-
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

4
dır?
Şekilde görüldüğü gibi A noktasından harekete başlayan ka-
rınca 3 turun ardından B noktasına varmış ve çember üzerin-
61 60    5
de α açısı kadar yer değişikliği yapmıştır.    15    14     7  2 
4 4 4 4 4 4
Burada  açısı,  açısının esas ölçüsüdür.
R
5
olduğundan esas ölçüsü radyandır.
4
  3  360   yazılışında bölüm algoritmasına göre,  açısı
 açısının 360 ye bölümünden elde edilen kalandır. (Kısaca 61 i paydanın iki katı olan 8 e böldüğümüzde ka-
KA

lan 5 olacağından 61 yerine 5 yazılarak da aynı sonuç bu-

 k  Z ve 0    360 olmak üzere,   k  360   ise
lunur.)
 açısına  açısının esas ölçüsü denir.
83
 Ölçüsü  radyan olan açının esas ölçüsü kaç rad-
 k  Z ve 0    2 olmak üzere,   k  2    biçiminde 5
yazılmış, ölçüsü  olan açının esas ölçüsü  radyandır. yandır?
IK

 Bir açının esas ölçüsü  ise   [0, 360) dir. Yani esas 1. Yol: Esas ölçü negatif olmayacağından 2 nin yeterince
büyük tam katını verilen açıya ekleyerek pozitif olmasını
ölçü negatif değer alamaz. Çünkü pozitif yönlüdür.
sağlayalım. Pozitif olacak şekilde en küçük katı eklenir.

Örnekler: 83 83 
   9  2 ( 2 nin katlarında esas ölçü sıfırdır.)
AM

5 5

 750 nin esas ölçüsü, 750  2  360  30 biçiminde ya- E.Ö  
83
 9  2  
83 
 18 
90  83 7
 dir.
zıldığından esas ölçüsü 30 dir. Burada 2, tur sayısıdır. 5 5 5 5

2. Yol: Verilen açı pozitif yönlü olsaydı esas ölçüsü,

 1100 nin esas ölçüsü, 1100  3  360  20 biçiminde
yazıldığından esas ölçüsü 20 dir. Burada 3, tur sayısıdır. 83 80  3 3 3 3
   16   8  2   E.Ö  olur-
N

5 5 5 5 5 5
 150 nin esas ölçüsü, 150  ( 1)  360  210 oldu-
du. Ancak açı negatif yönlü verildiğinden bulunan sonuç
ğundan esas ölçüsü 210 dir. ( 150  1 360  210) 2 den çıkarılarak esas ölçü bulunur.
3 7
E.Ö  2   dir.
 420 nin esas ölçüsü, 420   ( 2)  360   300 oldu- 5 5
ğundan esas ölçüsü 300 dir. ( 420  2  360  300) (NOT: Pratik olarak 83 sayısı paydanın iki katı olan 10 a
bölündüğünde kalan 3 olacaktır. O halde açı negatif yönlü
 1650 nin esas ölçüsü, 1650  ( 5)  360  150 olup 3 7
olduğundan, E.Ö  2   bulunur.)
esas ölçüsü 150 dir. ( 1650  5  360  150 ) 5 5

4
 Trigonometrik Fonksiyonlar Tanjant ve Kotanjant Fonksiyonları

Trigonometrik Fonksiyonların Birim Çember Yardımıyla y (sin) x  1 (tan)

Açıklanması B 1 K
y  1 (cot)
Sinüs ve Kosinüs Fonksiyonları tan
T
P
y (sin)
 A
x (cos)
1 1 O cos H 1 cot

P
sin

IK
1
 1
x (cos)
1 O cos H 1
Birim çember üzerinde hareketli bir P(x, y) noktası verilsin ve

AN
bu noktayı orijinle birleştiren [OP nın x ekseni ile yaptığı pozi-
tif yönlü açının ölçüsü  olsun.
1
 A(1, 0) noktasında birim çembere teğet olan x  1 doğru-
suna tanjant ekseni denir.
Birim çember üzerinde hareketli bir P(x, y) noktası verilsin ve
bu noktayı orijinle birleştiren [OP nın x ekseni ile yaptığı pozi-  AOP açısının bitiş kenarının tanjant eksenini kestiği T nok-
tif yönlü açının ölçüsü  olsun.

AYtasının ordinatına  açısının tanjantı denir ve bu ifade

Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

tan  ile gösterilir. Yani AT  tan  dır.

 P noktasının apsisine  açısının kosinüsü denir ve bu
ifade cos  ile gösterilir. Yani x  cos  dır.  B(0, 1) noktasında birim çembere teğet olan y  1 doğru-
suna kotanjant ekseni denir.
 P noktasının ordinatına  açısının sinüsü denir ve bu
R
ifade sin  ile gösterilir. Yani y  sin  dır.  AOP açısının bitiş kenarının kotanjant eksenini kestiği K
noktasının apsisine  açısının kotanjantı denir ve bu
 Bu durumda P(x, y)  P(cos , sin  ) şeklinde yazılabilir. ifade cot  ile gösterilir. Yani BK  cot  dır.
KA

Trigonometri konusunda, koordinat düzleminde x ekseni-

ne kosinüs ekseni, y eksenine sinüs ekseni denir.  
 Her x  R    k, k  Z  sayılarını tan x e dönüştüren f
 2 
 P noktası birim çember üzerinde bulunduğundan apsis ve
ordinat değerleri 1 den küçük ve 1 den büyük olamaz. fonksiyonuna tanjant fonksiyonu denir.

Buna göre, 1  cos   1 , 1  sin   1 dir.  

f : R    k, k  Z  R , f(x)  tan x şeklinde yazılır.
2 
IK

 Yukarıdaki birim çemberde P noktasından indirilen dik-

menin ayağı H olmak üzere, POH dik üçgeninde Pisagor Örneğin, f(60)  tan 60  3 tür.
2 2
teoremi uygulandığında sin   cos   1 özdeşliği elde
edilir.  Her x  R  k, k  Z sayılarını cot x e dönüştüren f
AM

fonksiyonuna kotanjant fonksiyonu denir.

 Bir x reel sayısını cos x e dönüştüren f fonksiyonuna ko-
sinüs fonksiyonu denir. f : R  k, k  Z  R , f(x)  cot x şeklinde yazılır.

f : R  [ 1, 1] , f(x)  cos x şeklinde yazılır.

Örneğin, f(45)  cot 45  1 dir.

3  tan 0  tan180  0, tan 90 tanımsız, tan 270 tanımsız

Örneğin, f(30)  cos 30  dir.
2
N

 cot 90  cot 270  0, cot 0 tanımsız, cot180 tanımsız

 Bir x reel sayısını sin x e dönüştüren f fonksiyonuna si-
nüs fonksiyonu denir. sin x cos x
 tan x  , cot x  , tan x  cot x  1 dir.
cos x sin x
f : R  [ 1, 1] , f(x)  sin x şeklinde yazılır.

1  Sinüs ve kosinüs fonksiyonları açı ne olursa olsun bir açıyı

Örneğin, f(30)  sin 30  dir. [ 1, 1] aralığında bir değere eşlerken, tanımlı olduğu ara-
2
 cos 0  cos 360  1, cos180  1, cos 90  cos 270  0 lıkta tanjant ve kotanjant fonksiyonları bir açıyı tüm reel
sayılara eşleyebilir. Örneğin yukarıdaki grafik incelenirse,
 sin 90  1, sin 0  sin180  0, sin 270  1
tan 45  1 olup, 45    90  tan   1 dir.
5
Sekant ve Kosekant Fonksiyonları Özel Açıların Trigonometrik Değerleri

y Ölçüsü 30 , 45 ve 60 olan açıların trigonometrik değerle-

rini bulmak için bu alçıları bulunduran dik üçgenlerden yarar-
C lanılır.
B 1
 Ölçüsü 30 ve 60 Olan Açıların Trigonometrik Değerleri
P
K
B

 A S 600
x
1 O cos H 1
2x

IK
sec
x

300
1
C x 3 A

AN
Birim çember üzerinde hareketli bir P(x, y) noktası verilsin.
Birim çemberin P noktasındaki teğetinin x eksenini kestiği  sin30 
1
, cos 30  3 , tan 30 
1
, cot 30  3
nokta S, y eksenini kestiği nokta C olsun. 2 2 3

    olmak üzere, birim çember üzerindeki P nok-

m(SOP) 3 1 1
 sin 60  , cos 60  , tan 60  3 , cot 60 
2 2 3

AY
tasından çizilen teğetin x eksenini kestiği S noktasının
apsisine  açısının sekantı denir ve bu ifade sec  ile
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

gösterilir. Yani OS  sec  dır.

 Tümler iki açıdan birinin sinüsü diğerinin kosinüsüne, biri-
nin tanjantı diğerinin kotanjantına eşittir.
 P noktasından çizilen teğetin y eksenini kestiği C noktası-
nın ordinatına  açısının kosekantı denir ve bu ifade
x  y  90 ise sin x  cos y , tan x  cot y dir
R
co sec  ile gösterilir. Yani OC  co sec  dır.

 Ölçüsü 45 Olan Açının Trigonometrik Değerleri

1 1
 sec x  , cos ecx  dir.
cos  sin 
KA

Dik Üçgende Trigonometrik Oranlar 450

B
x 2
x

a
c
IK

450
C x A

C b A
1 1
AM

 sin 45  , cos 45 

2 2
Karşı Dik Kenar Uzunluğu c
 sin   
Hipotenüs Uzunluğu a
 tan 45  1 , cot 45  1
Komşu Dik Kenar Uzunluğu b
 cos   
Hipotenüs Uzunluğu a  Özel Açıların Trigonometrik Değerler Tablosu
N

Karşı Dik Kenar Uzunluğu c

 tan   
Komşu Dik Kenar Uzunluğu b x 00 300 450 600 900 1800 2700 3600

1 2 3
sinx 0 1 0 1 0
Komşu Dik Kenar Uzunluğu b 2 2 2
 cot   
Karşı Dik Kenar Uzunluğu c 3 2 1
cosx 1 0 1 0 1
2 2 2
3
 ABC dik üçgeninde Pisagor bağıntısından, a2  b2  c 2 dir. tanx 0 1 3 Tanımsız 0 Tanımsız 0
3
c2 b2 b2  c 2 a2 cotx 3 1
3
0 0
sin2   cos2  
Tanımsız Tanımsız Tanımsız
2
 2
 2
 2
 1 elde edilir. 3
a a a a

6
Trigonometrik Fonksiyonların Bölgelere Göre İşaretleri İkinci Bölgede Olan Açıların Trigonometrik Değerleri

2. Bölge () y 1. Bölge () Analitik düzlemin ikinci bölgesinde olan açılar, 180   veya
90   biçiminde ifade edilebilir. Bu açıların trigonometrik
900 <  < 1800 00 <  < 900 değerleri  nın trigonometrik değerleri cinsinden yazılabilir.
sin  B 1 sin 
cos  cos 
 nın birimi derece ise, (180   )
P
tan  y tan 
 sin(180   )  sin  , cos(180   )   cos 
cot  cot 
C  A  tan(180   )   t an , cot(180   )   cot 
x
1 O x 1
 nın birimi radyan ise, (  )

IK
sin  sin 
cos  cos 
tan  tan   sin       sin  , cos        cos 
cot  D 1 cot 
 tan        tan  , cot        cot 

AN
1800 << 2700 2700 <  < 3600
 nın birimi derece ise, (90  )
3. Bölge () 4. Bölge ()
 sin(90   )  cos  , cos(90   )   sin 
Birim çember üzerinde hareketli bir P(x, y) noktası verilsin ve
 tan(90   )   cot  , cot(90   )   tan 
bu noktayı orijinle birleştiren [OP nın x ekseni ile yaptığı pozi-
tif yönlü açının ölçüsü  olsun.
 

AY
 nın birimi radyan ise,   
2 
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

 Ölçüsü  olan bir açının herhangi bir trigonometrik değe-

rinin işaretini belirlemek için bu açının bitim kenarının birim
   
çemberi kestiği noktanın koordinatlarına bakılır. Bu nokta-  sin      cos  , cos       sin 
2  2 
nın apsisinin işareti cos  nın, ordinatının işareti sin  nın
işaretidir.    
 tan       cot  , cot       tan 
R
2  2 
 Yukarıdaki şekilde bir noktanın koordinatlarının bölgelere
göre hangi işaretleri alacağı gösterilmiştir. Üçüncü Bölgede Olan Açıların Trigonometrik Değerleri
KA

Analitik düzlemin üçüncü bölgesinde olan açılar, 180   ve-

Bir Açının Trigonometrik Değerlerinin Dar Açı Cinsin-
ya 270   biçiminde ifade edilebilir. Bu açıların trigonometrik
den Yazılması değerleri  nın trigonometrik değerleri cinsinden yazılabilir.

Başlangıç kenarı x ekseninin pozitif tarafı olan pozitif yönlü bir  nın birimi derece ise, (180   )
dar açının ölçüsü  olsun. Bu açının bitiş kenarının birim
çemberi kestiği P noktasının koordinatları P(cos , sin  ) dır.  sin(180   )   sin  , cos(180   )   cos 
IK

 tan(180   )  t an , cot(180   )  cot 

Birinci Bölgede Olan Açıların Trigonometrik Değerleri

 nın birimi radyan ise, (  )

Analitik düzlemin birinci bölgesinde olan açılar,  bir dar
açının ölçüsü olmak üzere 90   biçiminde ifade edilebilir.
AM

 sin        sin  , cos        cos 

Bu açıların trigonometrik değerleri  nın trigonometrik de-
ğerleri cinsinden yazılabilir.  tan       tan  , cot       cot 

 nın birimi derece ise, (90   )

 nın birimi derece ise, (270   )
 sin(90   )  cos  , cos(90   )  sin 
 sin(270   )   cos  , cos(270   )   sin 
N

 tan(90   )  cot  , cot(90   )  tan 

 tan(270   )  cot  , cot(270   )  tan 

   3 
 nın birimi derece radyan ise,     nın birimi radyan ise,   
 2   2 

     3   3 
 sin      cos  , cos      sin   sin       cos  , cos       sin 
2  2   2   2 

     3   3 
 tan      cot  , cot      tan   tan      cot  , cot       tan 
 2   2   2   2 

7
Dördüncü Bölgede Olan Açıların Trigonometrik Değerleri  sin130  sin(180  50)  sin 50

Analitik düzlemin dördüncü bölgesinde olan açılar, 360   2

 cos 225  cos(180  45)   cos 45  
veya 270   biçiminde ifade edilebilir. Bu açıların trigono- 2
metrik değerleri  nın trigonometrik değerleri cinsinden yazı-
labilir.
 tan 300  tan(360  60)   tan 60   3

 nın birimi derece ise, (360   )

 Herhangi bir açının trigonometrik değeri dar açı cinsinden
yazılırken dikey eksen olan y eksenine göre (90   ) ya
 sin(360   )   sin  , cos(360   )  cos 
da (270   ) kullanılırsa, hem bulunduğu bölgedeki işareti
 tan(360   )   t an , cot(360   )   cot 
kontrol edilir hem de isim değiştirilerek yazılır.

IK
 nın birimi radyan ise, (2   )
 sin130  sin(90  40)  cos 40  sin 50

 sin  2      sin  , cos  2     cos  2

 cos 225  cos(270  45)   sin 45  
2

AN
 tan  2      tan  , cot  2      cot 
 tan 300  tan(270  30)   cot 30   3
 nın birimi derece ise, (270   )
 Dördüncü bölgede ölçüsü 360   olan açı ile ölçüsü 
 sin(270   )   cos  , cos(270   )  sin 
olan açının bitiş kenarları birim çemberi aynı noktada ke-
 tan(270   )   cot  , cot(270   )   tan  seceğinden 360     dır. Buna göre,

AY
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

 3   sin(  )   sin  , cos(  )  cos 

 nın birimi radyan ise,   
 2   tan(  )   t an , cot(  )   cot 

 3   3  yazılabilir. Burada dikkat edilirse, kolaylık ve akılda kalma-

 sin       cos  , cos      sin 
 2   2  sı açısından aşağıdaki ifadeyi söyleyebiliriz.
R
 3   3 
 tan       cot  , cot       tan  Bir açının negatifinin sinüs, tanjant ve kotanjant değerleri
 2   2 
hesaplanırken eksi dışarı atılır, ancak kosinüs eksiyi yutar.
KA

Çünkü dördüncü bölgedeki bir açının sadece kosinüsü po-

Sonuçlar: zitif diğerleri ise (sin, tan ve cot) negatiftir.

 İki açının ölçüleri toplamı 90 olduğunda bu açılardan biri- 1

 sin( 30)   sin 30   , tan( 45)   tan 45  1
nin sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjant değerleri diğer açı- 2
nın sırasıyla kosinüs, sinüs, kotanjant ve tanjant değerleri-
1
ne eşittir.  cot(30)   cot 30   3 , cos( 60)  cos(60) 
2
IK

 sin70  cos 20 , tan 65  cot 25

Örnek:
 İki açının ölçüleri toplamı 180 olduğunda bu açılardan
birinin kosinüs, tanjant ve kotanjant değerleri diğer açının tan(5   x)  sin(3  x)  tan(   x)  sin(   x)
AM

sırasıyla kosinüs, tanjant ve kotanjant değerlerinin nega-  tan x  sin x (x dar açıdır.)
tiflerine eşittir.
Örnek:
 tan120   tan 60   3 , cot135   cot 45  1

1 x bir dar açı olmak üzere,

 cos120   cos 60   , cot160   cot 20
2  13 
sin  x    cos(6  x)
N

 2 
ifadesinin eşitini bulunuz.
 İki açının ölçüleri toplamı 180 olduğunda bu açıların si-  7 
cot  7  x   tan  x  
nüs değerleri birbirine eşittir.  2 

1 Çözüm:
 sin150  sin 30  , sin140  sin 40
2
 
 Herhangi bir açının trigonometrik değeri dar açı cinsinden  sin   x   cos(  x)
2   cos x  cos x 2 cos x
yazılırken yatay eksen olan x eksenine göre (180   ) ya    sin x
 3    cot x  cot x 2 cot x
da (360   ) kullanılırsa, sadece bulunduğu bölgedeki cot    x   tan   x
 2 
işareti kontrol edilerek aynı isimle yazılır.
8
 Trigonometrik Fonksiyonların Açı Değerlerine Göre Örnek:
Sıralanması
a  cos 20 , b  sin 25 , c  tan 70 , d  cot15
y (sin) x  1 (tan)
B 1 K olduğuna göre, a, b, c ve d değerlerini sıralayınız.
y  1 (cot)
tan
sin P
T Çözüm:

 a  cos 20  sin70 , d  cot15  tan 75 dir.

A
x (cos)
1 O cos H 1 cot
tan 75  tan70  sin 70  sin 25 olduğundan,

IK
d  c  a  b dir.

1
Örnek:

AN
 Verilen açılar birim çemberin hangi bölgesinde olursa ol- a  tan 215 , b  cot 410 , c  sin148 , d  cos 304
sun bu açıların trigonometrik değeri dar açı cinsinden ifa-
de edilir. olduğuna göre, a, b, c ve d değerlerini sıralayınız.

 Verilen açıların trigonometrik değerleri arasında büyüklük- Çözüm:

küçüklük ilişkisinin belirlenebilmesi için trigonometrik de-
a  tan(180  35)  tan 35

AY
ğerler dikey eksenlere (sinüs, tanjant) veya yatay eksen-
lere (kosinüs, kotanjant) taşınır.
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

b  cot(360  50)  cot 50  tan 40

 Kolaylık olması açısından kosinüsler sinüs, kotanjantlar
tanjant cinsinden yazılır. Çünkü birinci bölgede yani dar c  sin(180  32)  sin 32
açıların değeri büyüdükçe sin ve tan değerleri de büyür.
d  cos(360  56)  cos 56  sin 34
R
Notlar:
O halde, tan 40  tan 35  sin34  sin32 olduğundan

 Birinci bölgede açının değeri büyüdükçe sin değeri büyür, b  a  d  c dir.

KA

cos değeri küçülür.

Örnek:
 sin 40  sin35 , cos 40  cos 35
a  cos 230 , b  tan130 , c  sin 230
 Birinci bölgede açının değeri büyüdükçe tan değeri büyür,
cot değeri küçülür. olduğuna göre, a, b ve c değerlerini sıralayınız.
IK

 tan 40  tan 35 , cot 40  co t35 Çözüm:

 Açı ne olursa olsun 1  sin   1 ve 1  cos   1 dir. a  cos(180  50)   cos 50   sin 40
Yani bir açının sin ve cos değerleri 1 den büyük ve 1
AM

den küçük olamaz. b  tan(180  50)   tan 50

Bu durumda 45 ile 90 arasındaki açıların tanjantı 1 c  sin(180  50)   sin 50
den büyük olduğundan, bu aralıktaki bir açının tan değeri
daima sin değerinden büyüktür. O halde, tan50  sin 50  sin 40 olduğundan

tan 45  1 olup, 45    90  tan   1 dir.  tan 50   sin50   sin 40 dir. Buna göre, b  c  a dır.
N

 tan 46  sin85 , tan 48  sin70 Örnek:

 Aynı dar açının tanjant değeri sinüs değerinden büyüktür. sec 75 ve tan 75 değerlerinden hangisi daha büyüktür?

 tan 25  sin 25 , tan 40  sin 40 1 sin 90 sin 75
sec 75   ve tan 75  yazılırsa,
cos 75 cos 75 cos 75
 Trigonometrik değerler negatif olduğunda pozitif gibi dü-
sin 90  sin 75  sec 75  tan 75 elde edilir.
şünülerek sıralanır sonra eksi ile çarpılarak eşitsizlik yön
değiştirilir.
 a  cos ec65 ve b  sin 65 ise hangisi daha büyüktür?
9
 Trigonometrik Özdeşlikler 
 kZ , x   k   ve x  R için tan(x  k  )  tan x
2
 sin2 x  cos2 x  1 k  Z , x  k   ve x  R için cot(x  k   )  cot x

 sin2 x  1  cos2 x  (1  cos x)  (1  cos x) olduğundan tanjant ve kotanjant fonksiyonları periyodik fonk-
siyonlardır. Tanjant ve kotanjant fonksiyonlarının periyotları
 cos2 x  1  sin2 x  (1  sin x)  (1  sin x)
k   dir. Bu sayılardan pozitif olanların en küçüğü k  1 için 
olduğundan bu fonksiyonların esas periyotları T   dir.
 tan x  cot x  1

1 1 Trigonometrik Fonksiyonlarda Periyot Bulma

 tan x  , cot x 
cot x tan x

IK
I. m  0 , a  0 ve m,a,b  R olmak üzere,
sin x cos x
 tan x  , cot x 
cos x sin x f(x)  m  sin(ax  b)

f(x)  m  cos(ax  b)

AN
1 1
 sec x  , cos ecx 
cos x sin x
2
biçimindeki fonksiyonların periyodu, T  dır.
sin2 x sin2x  cos2 x 1 |a|
 1  tan2 x  1     sec 2 x
cos2 x cos2 x cos2 x
II. m  0 , a  0 ve m,a,b  R olmak üzere,
2 2 2

AY
cos x sin x  cos x 1
 1  cot 2 x  1  2
 2
 2
 co sec 2 x f(x)  m  tan(ax  b)
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

sin x sin x sin x

f(x)  m  cot(ax  b)
 x  y  90 ise sin x  cos y , tan x  cot y


 x  y  180 ise sin x  sin y , cos x   cos y biçimindeki fonksiyonların periyodu, T  dır.
|a|
R
tan x   tan y , cot x   cot y
III. m  0 , a  0 , m,a,b  R ve n  Z olmak üzere,
Periyot ve Periyodik Fonksiyonlar
KA

f(x)  m  sinn (ax  b)

 f(x), A dan B ye tanımlı bir fonksiyon olsun.
Eğer f fonksiyonunun tanım kümesindeki her x elemanı f(x)  m  cosn (ax  b)
için, f(x  T)  f(x) olacak şekilde sıfırdan farklı en az bir T
reel sayısı varsa, f(x) fonksiyonuna periyodik fonksiyon, T biçimindeki fonksiyonların periyodu;
reel sayısına da f nin periyodu denir.
2 
n tek ise T  , n çift ise T  dır.
IK

 f(x  T)  f(x) koşulunu sağlayan en küçük pozitif T reel |a| |a|

sayısına fonksiyonun esas periyodu denir.
IV. m  0 , a  0 , m,a,b  R ve n  Z olmak üzere,
 Bir fonksiyonun periyodu ifadesinden o fonksiyonun esas
periyodu anlaşılacaktır.
AM

f(x)  m  tann (ax  b)

 Periyot aynı değerlerin tekrar ettiği en küçük aralıktır.
f(x)  m  cotn (ax  b)
 f(x) fonksiyonunun periyodu T olduğuna göre, f(ax  b)  c
T 
fonksiyonunun periyodu dır. biçimindeki fonksiyonların periyodu, T  dır.
|a| |a|
N

 f(x) fonksiyonunun periyodu 5 ise f(x  5)  f(x) tir. V. f(x)  g(x)  h(x) biçiminde f fonksiyonu g ve h gibi iki
Ayrıca k  Z için, f(x  5  k)  f(x) olur. fonksiyonun toplamı olarak verilmiş ise f nin periyodu, g
ve h fonksiyonlarının periyotlarının en küçük ortak katıdır.
 Her x  R ve k  Z için sin(x  k  2 )  sin x
Her x  R ve k  Z için cos(x  k  2 )  cos x Yani, Tf  ekok(Tg, Th ) dır.

olduğundan sinüs ve kosinüs fonksiyonları periyodik fonksi-

yonlardır. Sinüs ve kosinüs fonksiyonlarının periyotları k  2  f(x)  5 sin  x  2   3 tan  5  x   Tf  ekok(T1, T2 )  12
 3  
 
4
dir. Bu sayılardan pozitif olanların en küçüğü k  1 için 2 ol- T1  6  T2  4 
duğundan bu fonksiyonların esas periyotları T  2 dir.

10
 Trigonometrik Fonksiyonların Grafikleri
x 2 0 2

I. Sinüs Fonksiyonunun Grafiği

cosx 1 0 1 0 1 0 1 0 1

x  R ve k  Z için sin(x  k  2)  sin x olduğundan sinüs

fonksiyonunun esas periyodu 2 dir. Bu nedenle fonksiyonun Tabloda oluşturulan (x, cos x) noktaları analitik düzlemde
ilk önce [0, 2 ] aralığında grafiği çizilir. Daha sonra elde edi- işaretlenerek ardışık noktalar uygun bir şekilde birleştirildiğin-
len grafik , [ 2 , 0], [0, 2 ], [2 , 4 ],  aralıklarında tekrarla- de cos x fonksiyonunun grafiği aşağıdaki gibi çizilir.
nırsa, f : R  [ 1, 1] , f(x)  sin x fonksiyonunun grafiği çizil-
y
miş olur. 1 f(x) cosx

[0, 2 ] aralığında f(x)  sin x fonksiyonunun grafiğini çizebil-

IK
mek için bazı özel açılardaki değerlerin yazıldığı değişim tab- x

losunu yapalım. 2 0 2

x 2 0 2

AN
1

sinx 0 1 0 1 0 1 0 1 0
 f : [0, ]  [ 1, 1] , f(x)  cos x fonksiyonu bire bir ve ör-
tendir.
Tabloda oluşturulan (x, sin x) noktaları analitik düzlemde işa-
retlenerek ardışık noktalar uygun bir şekilde birleştirildiğinde  Yukarıdaki grafiğin y eksenine göre simetrik olduğu görül-
sin x fonksiyonunun grafiği aşağıdaki gibi çizilir. mektedir. Ayrıca cos(  x)  cos x olduğundan tanım gereği

AYcos x fonksiyonu çift fonksiyondur.

Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

y
1 f(x) sinx
III. Tanjant Fonksiyonunun Grafiği

  
x Tanjant fonksiyonu, f : R  x : x   k, k  Z   R ,
 2 
2 2
R
0
f(x)  tan x şeklindedir. Periyodu T   dir.
  
1   2 , 2  aralığının uzunluğu  olduğundan ilk önce bu ara-
 
KA

lıkta tanjant fonksiyonunun grafiği çizilir. Daha sonra her 

   uzunluğundaki aralıkta aynı grafik tekrarlanır.
 f :  ,  [ 1, 1] , f(x)  sin x fonksiyonu bire bir ve
 2 2 

örtendir. f(x)  tan x fonksiyonu k  Z olmak üzere, x   k de-
2
ğerlerinde tanımsızdır.
 f fonksiyonunun tanım kümesindeki her x değeri için,
IK

  
f(  x)   f(x) ise f tek, f(  x)  f(x) ise f çifttir.   2 , 2  aralığındaki bazı özel açılarda tanjant değerlerinin
 
yazıldığı değişim tablosunu yaparak f(x)  tan x fonksiyonu-
 Tek fonksiyonlar orijine göre, çift fonksiyonlar ise y ekse-
nine göre simetriktirler. nun grafiğini çizelim.
AM

 Yukarıdaki grafiğin orijine göre simetrik olduğu görülmek- x 0

4 4
tedir. Ayrıca sin(  x)   sin x olduğundan tanım gereği
sin x fonksiyonu tek fonksiyondur. tanx tanımsız 1 0 1 tanımsız

II. Kosinüs Fonksiyonunun Grafiği

y f(x) tanx
N

x  R ve k  Z için cos(x  k  2 )  cos x olduğundan kosi-

nüs fonksiyonunun esas periyodu 2 dir. Bu nedenle fonksi-
yonun ilk önce [0, 2 ] aralığında grafiği çizilir. Daha sonra
1
elde edilen grafik , [ 2 , 0], [0, 2 ], [2 , 4 ],  aralıklarında
4 x
tekrarlanırsa, f : R  [ 1, 1] , f(x)  cos x fonksiyonunun gra-
0
fiği çizilmiş olur. 4
1
[0, 2 ] aralığında f(x)  cos x fonksiyonunun grafiğini çize-
bilmek için bazı özel açılardaki değerlerin yazıldığı değişim
tablosunu yapalım.

11
    Ters Trigonometrik Fonksiyonlar
 f :   ,   R , f(x)  tan x fonksiyonu bire bir ve ör-
 2 2
f : A  B tanımlı bir f fonksiyonun tersinin fonksiyon olabil-
tendir. mesi için bu fonksiyonun bire bir ve örten olması gerekir.

f : A  B , y  f(x) bire bir ve örten fonksiyon ise,

  
 f :   ,   R , f(x)  tan x fonksiyonu artandır.
 2 2 f 1 : B  A ters fonksiyonu vardır.

 f(x)  tan x fonksiyonunun grafiği incelenirse, orijine göre Tanımlı olduğu en geniş aralıklarında trigonometrik fonksi-
simetrik olduğu görülür. Ayrıca tan(  x)   tan x olduğun- yonlar bire bir ve örten değildirler. Trigonometrik fonksiyonla-
dan tanım gereği tan x fonksiyonu tek fonksiyondur. rın bire bir ve örten olduğu reel sayı aralıkları seçilerek bu
aralıklarda ters fonksiyonları tanımlanabilir.

IK
I. Sinüs Fonksiyonunun Tersi
IV. Kotanjant Fonksiyonunun Grafiği
y
Kotanjant fonksiyonu, f : R  x : x  k, k  Z  R ,

AN
1 f(x) sinx
f(x)  cot x şeklindedir. Periyodu T   dir.

(0, ) aralığının uzunluğu  olduğundan ilk önce bu aralıkta

x
kotanjant fonksiyonunun grafiği çizilir. Daha sonra periyot 0
uzunluğu olan her  aralıkta aynı grafik tekrarlanır.

f(x)  cot x fonksiyonu k  Z olmak üzere, x  k değerlerin-

AY 1
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

de tanımsızdır.
 Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi sinüs fonksiyonu,
(0, ) aralığındaki bazı özel açılarda kotanjant değerlerinin
yazıldığı değişim tablosunu yaparak f(x)  cot x fonksiyonu-   
sin :   ,   [ 1, 1] bire bir ve örtendir.
 2 2
R
nun grafiğini çizelim.

  
 f :  ,  [ 1, 1] , f(x)  sin x fonksiyonunun tersi,
  2 2 
KA

x 0
4 4

cotx 1 0 1   
tanımsız tanımsız
f 1 : [ 1, 1]    ,  , f 1(x)  arc sin x dir.
 2 2

 sin x  y  arcsin y  x dir.

y f(x) cotx

   
 arc sin : [  1, 1]    olduğundan
IK

,
 2 2 
1
   
x   , dir.
4 4 x
 2 2 
AM

 0
4 4
 sin(arcsin x)  x , arcsin(sin x)  x dir.
1

 1 1    
 arcsin    x  sin x   x  , x   , 
2
  2 6  2 2

 3 3    
  x   , x   , 
N

arcsin    x  sin x  
 2  2 3  2 2
 f : (0,  )  R , f(x)  cot x fonksiyonu bire bir ve örtendir.  

  4 
 f : (0,  )  R , f(x)  cot x fonksiyonu azalandır.  tan arcsin    ifadesinin değerini bulalım.
  5 

 f(x)  cot x fonksiyonunun grafiği incelenirse, orijine göre

4 4
simetrik olduğu görülür. Ayrıca cot(  x)   cot x olduğun- arcsin    x  sin x  (Dik üçgen çizilir.)
5 5
dan tanım gereği cot x fonksiyonu tek fonksiyondur.
  4  4
tan  arcsin     tan x  bulunur.
  5  3

12
II. Kosinüs Fonksiyonunun Tersi   
 f :   ,   R , f(x)  tan x fonksiyonunun tersi,
 2 2
y
1
f(x) cosx   
f 1 : R    ,  , f 1(x)  arctan x dir.
 2 2

x  tan x  y  arctan y  x dir.

0
   
 arctan : R    ,  olduğundan
 2 2 
1
   

IK
x ,  dir.
 Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi kosinüs fonksiyonu,  2 2 
cos : [0, ]  [  1, 1] bire bir ve örtendir.
 tan(arctan x)  x , arctan(tan x)  x dir.
 f : [0, ]  [ 1, 1] , f(x)  cos x fonksiyonunun tersi,

AN
   
 arctan  
3  x  tan x  3  x  , x  , 
f 1
: [ 1, 1]  [0, ] , f 1
(x)  arccos x dir. 3  2 2

   
 cos x  y  arccos y  x dir.  arctan  1  x  tan x  1  x   , x  , 
4  2 2
 arccos : [  1, 1]  [0,  ] olduğundan x  [0,  ] dir.
 cos    arctan   3   ifadesinin değerini bulalım.

AY 2  4 
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

 cos(arccos x)  x , arccos(cos x)  x dir.

 3 3   
arctan     x  tan x   ise x    , 0  dır.
 2 2   4  4  2 
 arccos 
 2 
 x  cos x  x , x  [0, ]
  2 4
A   3   
cos   arctan      cos   x 
R
 1 1  2
 arccos     x  cos x    x     , x  [0, ] 2  4  2 
 2 2 3 3
5
3

 3 3
 1    sin x       bulunur.

KA

tan arccos     ifadesinin değerini bulalım.  5 5

  3  x
B 4 C
 1 1    3
arccos     x  cos x   ve x  [90, 180] dir. Not: x    , 0   sin x   olur.
 3 3  2  5
A

  1  IV. Kotanjant Fonksiyonunun Tersi

tan arccos      tan x  2 2 dir.
2 2 3   3 
y
IK

f(x) cotx
(Not: x  [90, 180]  tan x  2 2 )
x
B 1 C
1
AM

III. Tanjant Fonksiyonunun Tersi x

4
0
y f(x) tanx
4
1

1
x
N

4
0  Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi kotanjant fonksiyonu
4
1 cot : (0,  )  R bire bir ve örtendir.

 f : (0,  )  R , f(x)  cot x fonksiyonunun tersi,

f 1 : R  (0,  ) , f 1(x)  arc cot x dir.

 Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi tanjant fonksiyonu
 cot x  y  arc cot y  x dir.
  
tan :   ,   R bire bir ve örtendir.
 2 2  arc cot : R  (0,  ) olduğundan x  (0,  ) dir.

13
 Kosinüs Teoremi Sinüs Teoremi

A A

c b c b

B a C B a C

IK
 a2  b2  c 2  2  b  c  cos(A)


a b c
  dir.

sin A sinB sin C

 b2  a2  c 2  2  a  c  cos(B)

 Bir üçgende her kenarın uzunluğu, karşısındaki açının si-

AN
 2 2 2 
c  a  b  2  a  b  cos(C) nüs değeri ile doğru orantılıdır.

 Bu teorem ile bir üçgende iki kenar uzunluğu ve bu kenar- Örnek:

lar arasındaki açı veya bu açının kosinüsü verildiğinde di- A
ğer kenar uzunluğu bulunabilir.
600 x

AY
8 6
Örnek: ABC üçgen
Namık Karayanık /// Düzeyli Sorularla Hedefe Doğru

  60
m(ABC)
A
AB  3 cm , BC  8 cm B D C
3 x
olduğuna göre, x kaçtır?   60 , BD  2 DC , AB  8 cm
R
ABC üçgen, m(BAD)
600
B 8 C   x olduğuna göre, sin x kaçtır?
AC  6 cm ve m(CAD)
KA

Çözüm: Çözüm:

x 2  32  82  2  3  8  cos 60 1. Yol: Sinüs teoremini kullanarak çözelim.

A
x 2  9  64  24
600 x
x 2  49  x  7 bulunur. 8 6
IK

Örnek:  1800
A ABC üçgen, [DE]  [AB] B 2m D m C
DC  1 cm , BD  3 cm
AM

4 8 2m
ABD üçgeninde sinüs teoremi,   (1)
BE  2 cm , AE  4 cm sin  sin 60
x
E olduğuna göre, x kaçtır? 6 m
ADC üçgeninde sinüs teoremi,   (2)
sin(180   ) sin x
2
8 4 sin x 3
(1) ve (2) taraf tarafa oranlanırsa,   sin x 
6 3 3
N

B 3 D 1 C
2. Yol: Sinüslü alan bağıntısını kullanalım.
Çözüm:
A(ABD)  2  A(ADC)
2 A
BED dik üçgeninde cosB  tür. O halde, 1 1
3  8  y  sin 60  2   6  y  sin x
600 x 2 2
2 8 6 3
x 2  42  6 2  2  4  6   x 2  52  32 y 4 3  12  sin x  sin x 
3 2S S 3

 x 2  20  x  2 5 bulunur. bulunur.
B 2m D m C
14