DALGALAR

FİZİK
35. Dalga Hareketi ve Yay Dalgaları - 2
DERS
YAY DALGALARI
YAYLARDA ATMA VE PERİYODİK DALGA
b Bir dalga kaynağının bir ortamda oluşturduğu kısa süreli sarsıntıya atma denir. Atmalar
Yatay düzlemde denge konumunda bulu-
şekildeki gibi baş yukarı ve baş aşağı olarak elde edilebilir.
nan yayın kısa süreli sağa, sola veya ile-
ri, geri hareket ettirilerek denge konumu-
na geri getirilmesiyle farklı şekillerde atma
oluşturulabilir.

Baş yukarı atma Baş aşağı atma

b Periyodik dalgalarda dalga boyu kavramı kullanılırken, atmalarda genişlik kavramı kulla-
nılır. Şekildeki atmanın K, M noktaları arasındaki uzunluğuna genişlik denir.
L

Genlik
Denge Ö rnek Q 1
konumu K M
İki ucundan gerilmiş esnek bir yayda oluşturu-
Genişlik
lan ve ok yönünde ilerleyen dalgaların bir an-
b Şekildeki gibi O noktasındaki bir kaynak tarafından üretilen ve + x yönünde ilerleyen at- lık görünümü şekildeki gibidir.
manın üzerindeki noktalar yatay doğrultuda hareket etmeyip sadece düşey doğrultuda
K
hareket eder. Şekilde verilen K, L noktaları – y yönünde hareket ederken M, N noktala-
1 br
rı + y yönünde hareket eder. L
Hareket yönü
+y
L
K M
M x (yatay) Dalga bu andan itibaren 1 br yol alıncaya
O
N
kadar geçen sürede K, L, M noktalarının ha-
reket yönleri için ne söylenebilir?
–y
(Bölmeler eşit aralıklıdır.)

K L M

Bir atmanın üzerindeki noktaların titreşim yönünü tesbit edebilmek için statlarda yapılan A)
meksika dalgası örnek alınabilir. Seyirciler görseldeki gibi sadece koltuklarında oturup
B)
kalkma hareketi yaparken uzaktan bakıldığında ilerleyen bir atma varmış gibi gözükür.
Bu olayda sırası gelen seyirci koltuktan yukarı kalkarken, sırası geçen seyirci yerine otu- C)
rur. Buna göre, atma koltuktan kalkmakta olan seyirciler yönünde hareket etmektedir.
D)

E)

Ç özüm Q

TYT / FİZİK 1 35. DERS

 Dalga Hareketi ve Yay Dalgaları - 2

Ö rnek Q 2 YAY DALGALARININ HIZI

Bir ucu sabitlenmiş sarmal bir yay, yere yatay b Esnek bir yayda oluşturulan atmanın hızı, yayı geren kuvvetin kareköküyle doğru, yayın
doğrultuda gerilerek atma veya dalga üretiliyor.
birim uzunluk başına düşen kütlesinin kareköküyle ters orantılıdır.
Yayı bulunduğu noktadan;
Yayın kütlesi (m)
I. yalnız sağa çekip aynı yere getirip hareke-
ti tekrarlama, Yayın serbest haldeki boyu (L)

II. sağa ve sola çekip hareketi tekrarlama,

III. öne ve arkaya çekip hareketi tekrarlama
Yayı geren
işlemlerinden hangileri yapılırsa atma de- kuvvet (F)
ğil, dalga üretilir?

İlerleme yönü
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Titreşim
doğrultusu
D) II ve III E) I, II ve III
(2016 - ÖSYM)

Ç özüm Q
b Yayın hızı v, yayı geren kuvvet F, yayın birim uzunluğunun kütlesi m ile gösterilirse, dal-
ganın hızı;

F
v= formülü ile hesaplanır.
‹

b Yayın birim uzunluğunun kütlesine boyca yoğunluk denir. Boyca yoğunluk m, telin küt-
lesi m, telin uzunluğu æ ile gösterilirse, boyca yoğunluk;

‹= m formülü ile hesaplanır.

æ
Ö rnek Q 3
b Yayı geren kuvvet artırılırsa, yaydaki dalgaların yayılma hızı artar.
X ve Y yaylarının serbest haldeki uzunluk ve
kütleleri şekilde verilmiştir. Yaylar sırasıyla 4F
b Gerilme kuvvetleri aynı olan iki yaydan boyca yoğunluğu büyük olan yaydaki atmaların
ve 3F büyüklükteki kuvvetle gerildiklerinde X
yayılma hızı, boyca yoğunluğu küçük olan yaydaki atmaların yayılma hızından küçüktür.
yayında oluşturulan atmanın hızı vX, Y yayın-
da oluşturulan atmanın hızı ise vY olmaktadır.
æ
X m

3æ

Y 9m Ö rnek Q 4
F büyüklüğündeki kuvvetle gerilen bir yayda oluşturulan atmanın yayılma hızının büyüklü-
vX
Buna göre, oranı kaçtır? ğü v dir. Yayın kütlesi m, serbest hâldeki boyu ise L’dir.
vY
Buna göre; F, m ve L niceliklerinden hangileri daha büyük olsaydı, v artardı?

A) 1 B) 1 C) 1 D) ñ2 E) 2
2 ñ2 A) Yalnız F B) Yalnız m C) Yalnız L

Ç özüm Q D) F ya da m E) F ya da L

Ç özüm Q

35. DERS 2 TYT / FİZİK

 Dalga Hareketi ve Yay Dalgaları - 2
ATMALARIN YANSIMASI Ö rnek Q 5
Gergin bir yayda ilerlemekte olan atmanın engele çarpıp geri dönmesi olayına yansıma denir. Sabit K ve serbest L noktaları arasına gerilmiş
türdeş yayda X, Y atmaları oluşturulmuştur.
t0 = 0 anında X ve Y atmalarının üzerindeki bi-
Sabit Uçdan Yansıma rer noktanın titreşim yönleri şekildeki gibidir.

b Şekil - I’deki gibi sabit uca doğru baş yukarı gönderilen bir atma, Şekil - II’deki gibi ters Y

dönerek baş aşağı yansır. Yansıyan atmanın hızının büyüklüğü, genişliği ve genliği K L
değişmez.
X
v
Buna göre, t saniyede bir bölme hareket
y eden atmaların 12t süre sonundaki yeri ve
Sabit
x uç durumu aşağıdakilerden hangisi gibidir?
Gelen atma
(Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Şekil - I
A) X
Yansıyan atma
Sabit K L
x
uç
y
Y
v B) Y
Şekil - II
K L

Görünüm Genlik Hız Büyüklüğü Genişlik X

C)
Gelen Atma Baş yukarı y v x

Yansıyan Atma Baş aşağı y v x K L

Y X
D)

K L
Serbest Uçtan Yansıma
X Y
b Şekil - I’deki gibi serbest uca doğru baş yukarı gönderilen bir atma, Şekil - II’deki gibi E)
ters dönmeden baş yukarı yansır. Yansıyan atmanın hızının büyüklüğü, genişliği ve
K L
genliği değişmez.
X Y
v

y
Serbest
Ç özüm Q

x uç
Gelen atma

Şekil - I

y
Serbest
x uç
Yansıyan atma

Şekil - II

Görünüm Genlik Hız Büyüklüğü Genişlik

Gelen Atma Baş yukarı y v x

Yansıyan Atma Baş yukarı y v x

TYT / FİZİK 3 35. DERS

 Dalga Hareketi ve Yay Dalgaları - 2

Ö rnek Q 6 ATMALARIN İLETİLMESİ VE YANSIMASI

Kalın bir yayda oluşturulan baş yukarı bir at- Kalınlıkları farklı gergin yaylar uç uca eklendikten sonra herhangi birinde oluşturulan atma-
ma ince yaya doğru gönderiliyor. nın bir kısmı diğer yaya geçerken bir kısmı da geri yansır.

Buna göre,
Hafif (İnce) Yaydan, Ağır (Kalın) Yaya Gönderilen Atma
I. Yansıyan atmanın hızı iletilen atmanın hı-
Hafif yaydan gönderilen bir atma bağlantı noktasında iletilen ve yansıyan olmak üzere iki at-
zından küçüktür.
ma oluşturur. İletilen atma geldiği şekilde, yansıyan atma ise bağlantı noktasında sabit bir
II. Yansıyan atma baş aşağı döner.
uçtan yansır gibi ters dönerek hareket eder.
III. Yansıyan atmanın frekansı iletilen atmanın
vg
frekansına eşittir. Gelen
atma yg
yargılarından hangileri doğrudur?
Hafif yay xg Ağır yay
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
vi
D) II ve III E) I, II ve III İletilen
xy yi atma
Ç özüm Q
yy Yansıyan xi
atma
vy

Gelen, iletilen ve yansıyan atmaların;

b Hız büyüklüğü ilişkisi; vg = vy > vi dir.

b Genişlik ilişkisi; xg = xy > xi dir.

b Genlik ilişkisi ise yg > yy , yg > yi dir.

b t süre sonra bağlantı noktasına olan uzaklıkları incelendiğinde yansıyan atmanın, ileti-
Ö rnek Q 7 len atmaya göre daha uzakta olduğu görülür.

Kalınlıkları farklı, uç uca eklenmiş X, Y yayla-

Ağır (Kalın) Yaydan, Hafif (İnce) Yaya Gönderilen Atma
rı uçlarından gerilerek, X yayından baş aşağı
bir atma gönderildiğinde; X’e geri dönen atma Ağır yaydan gönderilen bir atma bağlantı noktasında iletilen ve yansıyan olmak üzere iki at-
baş yukarı, Y’ye iletilen atma baş aşağı oluyor. ma oluşturur. İletilen atma geldiği şekilde, yansıyan atma ise bağlantı noktasında serbest
bir uçtan yansır gibi ters dönmeden hareket eder.
Buna göre;
vg
I. X yayı Y yayından daha incedir.
yg
II. X’e dönen atmanın genişliği, Y’ye iletilen
atmanın genişliğinden büyüktür. Ağır yay xg Hafif yay
III. X’e dönen atmanın genliği, Y’ye iletilen at- Gelen atma

manın genliğinden büyüktür. vy vi

yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? yy yi

xy xi
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
Yansıyan atma İletilen atma
D) I ve III E) II ve III
Gelen, iletilen ve yansıyan atmaların;
Ç özüm Q
b Hız büyüklüğü ilişkisi; vi > vg = vy dir.

b Genişlik ilişkisi; xi > xg = xy dir.

b Genlik ilişkisi ise yg > yy dir.

b t süre sonra bağlantı noktasına olan uzaklıkları incelendiğinde iletilen atmanın, yansıyan
atmaya göre daha uzakta olduğu görülür.

35. DERS 4 TYT / FİZİK

 Dalga Hareketi ve Yay Dalgaları - 2
ATMALARIN BİRBİRİ İÇİNDEN GEÇİŞİ Ö rnek Q 8
Birbirlerine doğru hareket eden iki atma karşılaştıklarında, birbiri içinden geçerek ilerlemeye Bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan bir yay-
devam eder. Atmalar karşılaştıkları anda oluşan atmaya bileşke atma denir. da oluşturulan özdeş iki atmanın hareket yön-
leri şekildeki gibidir. Atmalar t sürede bir böl-
b Birbirinin içinden geçen atmaların hızları ve şekilleri karşılaşmadan önceki ile aynıdır.
me ilemektedir.
b Şekildeki gibi baş yukarı ve birbirine zıt yönde gelen atmalar üst üste geldiklerinde bi-
leşke atmanın genliği maksimum olur. İki atmanın tepe noktalarının birbiriyle çakışarak Serbest
Sabit
genliği daha büyük bir atma oluşturmasına kuvvetlendirici (yapıcı) girişim denir. Genli- uç uç
ğinin maksimum değeri, karşılaşan atmaların genlikleri toplamına eşittir. y = y1 + y2 dir.

Buna göre, şekildeki konumdan geçtikten

y1 kaç t süre sonra atmalar birbirini ilk kez ta-
y2
mamen sönümler? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
x1 x2

A) 6 B) 8 C) 10 D) 12 E) 14

Ç özüm Q

y2
y1 Ö rnek Q 9
x2 x1 Bir ucu sabit, gergin bir yayda oluşturulan şe-
kildeki dalga ok yönünde ilerlemektedir.
b Şekildeki gibi birbirine doğru ilerleyen atmalardan biri baş yukarı diğeri baş aşağı ise
üst üste binme sırasında atmalar birbirlerini zayıflatır ve bileşke atmanın genliği atmala-
Sabit P
rın genlikleri farkına eşit olur. Bu duruma zayıflatıcı (bozucu) girişim denir. Genliğinin
uç
minimum değeri, karşılaşan atmaların genlikleri farkına eşittir. y = y1 – y2 dir.

Dalganın P noktası sabit uca geldiğinde,

y1
x2 dalganın görünümü aşağıdakilerden han-
x1 y2 gisi gibi olur?

A) B)

C) D)

y
E)

Ç özüm Q

y1
x2
y2 x1

TYT / FİZİK 5 35. DERS

 Dalga Hareketi ve Yay Dalgaları - 2

Ö rnek Q 10
Sabit K noktası ile serbest L noktası arası-
na gerilmiş türdeş yaydaki X, Y atmalarının
t = 0 anındaki konumları ve hareket yönleri
şekildeki gibidir.
Ö rnek Q 11
Gerilerek, serbest X ve sabit Y noktalarına bağlanan yayın LM ve PR aralıklarında, t0 = 0
anında şekildeki oklar yönünde hareket eden, eşit genlikli iki atma vardır.
X Y

K L
X Y K L M N P R

Buna göre, atmaların ilk kez üst üste gel- Buna göre, atmalar hangi aralıkta ilk kez girişerek maksimum genlikli bir atma oluştu-

dikleri andaki yeri ve görünümü aşağıdaki- rur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

lerden hangisidir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

A) KL B) LM C) MN D) NP E) PR
A)
Ç özüm Q
K L

B)

K L

C)

K L

Ö rnek Q 12
D)
İki ucundan gerilmiş esnek yayda oluşturulmuş X ve Y atmaları şekildeki yönlerde ilerlemek-
tedir.
K L
X Y

E)

K L

Atmalar t sürede 1 bölme ilerlediğine göre, 2t anında atmaların görünümü aşağıdaki-

lerden hangisi gibi olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Ç özüm Q

A) B) C)

D) E)

Ç özüm Q

35. DERS 6 TYT / FİZİK

 BAŞARI İZLEME TESTİ
Dalga Hareketi ve Yay Dalgaları - 2
TEST
1. İki ucundan gerilmiş esnek bir yayda oluşturulan dalganın bir 3. O noktasından birbirine eklenmiş X, Y yayları K, L noktaları ara-
anlık görünümü şekildeki gibidir. Dalga üzerindeki X noktasının sına gerilmiştir. t0 anında X yayında oluşturulan ve K noktasına
titreşim yönü bilinmektedir. doğru ilerleyen baş yukarı bir P atması t1 anında yaylardaki ha-

Z
reket yönleri şekildeki gibi olan M ve N atmalarına bölünüyor.

X yayı O Y yayı
K L
Y
M N
X
Buna göre,
Buna göre,
I. X yayı, Y yayından incedir.
I. Y noktasının titreşim yönü
II. M atmasının genişliği, N’ninkinden küçüktür.
II. Z noktasının titreşim yönü
III. P atmasının genliği, M’ninkine eşittir.
III. Dalganın hareket yönü
yargılarından hangileri doğrudur?
yukarıdakilerden hangileri bulunabilir?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III

D) II ve III E) I, II ve III

4. X, Y ve Z yaylarını geren kuvvetler, yayların kütlesi ve serbest

haldeki boyları aşağıdaki çizelgede verilmiştir.

Yay Geren kuvvet Kütle Boy

X F 2m L
2. Yay dalgaları ile ilgili,
Y 2F m L
I. Mekanik dalgalardır.
Z 2F m 2L
II. Enine ya da boyuna yayılabilirler.
III. Yayılma hızları yayı geren kuvvet arttıkça artar. X, Y ve Z yaylarında oluşturulan atmaların yayılma hızları-

yargılarından hangileri doğrudur? nın büyüklüğü sırasıyla vX, vY, vZ olduğuna göre, bunlar ara-
sındaki ilişki nedir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

A) vX = vY = vZ B) vX = vY < vZ C) vZ < vY < vX
D) I ve II E) I, II ve III
D) vX < vY < vZ E) vZ < vX < vY

TYT / FİZİK 7 35. DERS

 BAŞARI İZLEME TESTİ TEST
5. X ve Y yayları K, L duvarları arasına gerilmiştir. t = 0 anında oluş- 7. O noktasından birbirine eklenmiş ince K ve kalın L yayları iki du-
turulan şekildeki baş aşağı atmanın, O noktasından iletilen kıs- var arasına gerilmiştir. t0 anında K yayında şekildeki gibi O’ya
mı L’ye, yansıyan kısmı da K’ye aynı anda ulaşıyor. doğru ilerleyen bir atma oluşturuluyor.

X yayı O
K L O
Y yayı
K L

Buna göre,
Buna göre,
I. Hem yansıyan hem de iletilen atma baş aşağıdır.
I. X yayı Y’den kalındır.
II. Yansıyan atmanın hızının büyüklüğü iletilen atmanın hızının
II. K’ye ulaşan atma baş aşağıdır. büyüklüğünden küçüktür.
III. X ve Y yaylarındaki gerilme kuvveti birbirine eşit şiddettedir. III. İletilen atmanın genliği yansıyan atmanın genliğinden kü-
yargılarından hangileri doğrudur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) çüktür.

yargılarından hangileri doğru olabilir?

A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III

D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

6. Kalınlığı her yerde aynı olan gergin bir yayda I, II, III’de görü-
nümleri ve hareket yönleri verilen atmalar oluşturuluyor.
8. O noktasından birbirine eklenmiş X, Y yaylarından Y yayında
t0 anında Şekil - I’deki gibi O’ya doğru ilerleyen bir P atması
I oluşturuluyor. P atması t1 anında yaylardaki hareket yönleri Şe-
kil - II’deki gibi olan M ve N atmalarına bölünüyor.

P
O
X yayı Y yayı
II
Şekil - I

M N
O
III
Şekil - II

P, M, N atmalarının genişlikleri sırasıyla æP, æM, æN olduğuna

Buna göre, hangi durumlarda atmalar birbirini bir an için yok göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
eder? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) æM = æN = æP B) æM < æN = æP C) æM < æN < æP
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) æP < æN < æM E) æN = æP < æM
D) I ve II E) II ve III

35. DERS 8 TYT / FİZİK