Erromatar literatura, greziar literatura eredutzat hartuta garatu zen eta ondorengo

mendeetan, bereziki Errenazimenduan, europar kultur tradizioaren giltzarri bilakatu zen.

Nahiz greziar genero eta idazleekiko lotura hain estua izan hasieratik, erromatar
autoreak beraien kultura eta ohiturak goraipatzen ahalegindu ziren. Latindar
literaturaren fruitu gorenak, epikan, lirikan, erretorikan, historian, komedian eta satiran
sortu ziren.

Erromara iritsi zen esklabo izandako greziar batek, Livio Andronikok, eman zion
hasiera Latindar Literaturari. Latinera itzuli zuen bertsotan Homeroren Odisea eta
kontserbatzen diren lehen obra dramatikoak idatzi zituen latinez greziar ereduetan
oinarrituz lehen gerra punikoaren amaiera ospatzeko. Abiapuntu honek, greziar
ereduekiko menpekotasunak alegia, erabat baldintzatu zituen latindar literaturaren
genero guztiak. Filosofiaren eta Zientzien alorrean ere menpekotasuna begi-bistakoa da.
Halere, bada alor bat erromatar izaera eta tradizioei estuki lotuta sortu eta garatu zena:
Zuzenbidea, politika eta gizarte bizitzarekin lotura zuzena duen alorra.

Livio Andronikoren ondoren, beste idazle klasiko-aurrekoen lanak ere iritsi zaizkigu
nahiz eta ez bere osotasunean, horien artean Nevio eta Ennio. Hirugarren mendetik
bigarrenerako bidean Plauto eta Terenzio komedia idazle ezagunak ditugu eta Luzilio
genero satirikoaren sortzailea. Loraldi hau ahalbidetu zuena ez zen soilik banakako
talentua eta ahalegina izan; erromatar nobleziaren alderdi batek egin zuen mezenasgo
lana guztiz erabakigarria izan zen, joera filohelenista nabarmena azaltzearekin batera
greziar kultura helenistikoaren hedapenari lagundu baitzioten. Eragin hau bi
elementuren bitartez gauzatu zen, eskola eta antzerkia. Bestalde, erlijiotasun publikoa,
gurtza, sakrifizio erritualetan, eskaera ofizialetan eta antzeko ospakizunetan gauzatzen
zen, Jokoak barne. Joko hauek, kirol ikuskizunek, gladiadore borrokek osatzen zituzten
eta K.a. 240. urtez geroztik, baita obra komiko nahiz tragikoen antzezpenek ere (ludi
scaenici). Orduz geroztik bazegoen Erroman erakundeek babestutako ekintza ofizialik
obra dramatikoen ekoizpena bultzatzeko. Orokorrean esan daiteke Erromaren
helenizazioa ez zela eskola barruko gauza bat izan, greziar kultura erromatar
tradizioetan erro errotik sartu baitzen bide desberdinetatik baina batez ere, Erretorika eta
Filosofiari esker. Prozesu honek, dena den, eragozpen eta oztopo ugari jasan behar izan
zituen ideologia kontserbadorea eta nazionalista defendatzen zuten nobleen eskutik,
hara nola, Katon. Dena den, Eszipioien antzeko familia nobleen mezenasgoa eta
babesari esker, greziar kultura indartsu hedatu eta errotu zen Erroman. Erromatarrek

1
greziarrak beraien gainetik ikusten zituzten kulturaren alorrean, ez horrela, moralari
dagokionean.

GOGOETA FILOSOFIKOA ANTZERKIGINTZAN

Gorago esan dugun bezala, latindar literatura garaikidea zen greziar literaturaren
jarraipen gisa sortu eta garatu zen. Nahiz Greziarekiko menpekotasun kulturala
ukaezina eta erabatekoa izan zen lehen mendeetan, halere, kultura horren adierazle eta
bitartekari izan ziren filosofo eta erretorikoak pertsona susmagarri kontsideratu zituzten
garaiko mandatariek eta lekuko ugari ditugu esandakoa frogatzeko. Arrazoi desberdinek
esplika dezakete greziar maisuekiko nobleen ikusiezina baina arrazoi horiek bi
eratakoak direla esan dezakegu. Alde batetik, hazkunde prozesuan zegoen inperio baten
euskarri ideologikoa bi zutabek osatzen zuten: jainkoen eta arbasoekiko errespetuak
(pietas) eta Erromaren goraipamena helburu zuen abertzaletasun sentimenduak.
Konkista prozesua gori-gorian zegoen une hartan herritarren gehiengoak baloratzen
zuena buruzagi militarren eta mandatari ausarten pragmatismoa zen batez ere: agintariek
begi txarrez ikusten dute atzerritarra, tradizioz demokratikoa eta pragmatismotik urrun
dagoen greziar kultura.

Bigarren arrazoi bat ere aipa daiteke erromatar noble askoren etsaigoa ulertzeko.
Erromatar kulturadunen lehen harremanak greziar filosofiarekin etapa konplexu eta
nahasi batean gertatzen dira. Izan ere, Akademia (Polemonen agintepean 314 tik
aurrera) eta Peripatoaren (Teofrasteren eskuetan 322tik aurrera) ondoan, beste zenbait
korronte sortu eta indartzen dira, hots, Epikuroren eskola eta jarraitzaileak (306 edo
307) eta ia horren garaikide, Zenonek sortutako korronte estoikoa. Mugimendu
filosofiko horiek guztiek lantzen zituzten pentsamolde eta arazo moralak leku
garrantzitsua hartzen dute greziar komedia berrian. Giro ideologiko aberats eta nahasi
hori izan zen, hain zuzen ere, greziar filosofo eta erretorikoek Erromara eraman zutena.

Nahiz erromatar noble askok kontrako jarrera azaldu zuen, bi pentsamolde aurkako
eratu ziren pixkanaka erromatar gizarteko kulturadunen artean. Alde batetik, Greziar
kulturaren aurrean miresmena eta ikasteko zaletasuna azaldu zuten nobleen jarrera
aipatu behar da, Eszipioak (185-129 inguruan) edota Grako anaiak kasu (133 eta 121an
erahilak hurrenez hurren). Beste aldetik, kanpotik zetorren eragin atzerritar ororen aurka

2
zeuden noble abertzaleena, Katon zaharra adibidez (234-149). Azken honek betiko
bertute tradizionalak defendatu eta bultzatu nahi zituen, hots, jainkoenganako eta
arbasoekiko fideltasuna, antzinako tradizioen defentsa, soiltasuna eta elkarteari
zerbitzua. Eszipioen inguruan garatutako mugimendu filohelenistak berriz mezenasgo
lan garrantzitsua egin zuen greziar eta erromatar balore eta ohituren arteko amalgama
areagotuz.

Plauto eta Terentzio komediagile ospetsuak eta ia ezagutzen ditugun bakarrak gatazka
ideologiko horien lekuko ditugu. Plautoren (250-184 K.a.) bizitza luzea, katoniar
abertzaletasunak bultzatutako neurri politikoen garaikidea da, Terentzio aldiz, Eszipioen
familiak babestutako jarrera aurrerakoi eta berritzaileen ordezkoa.

Orokorrean, antzerkigintzan aditu diren zenbaitek aitortu ohi dutena jarraituz, esan
daiteke antzerkigintza gizarteko aldaketen eta baloreen ispilu dela, irrifarra eta olgeta
erabat lotuta baitaude gizartean onartuta dauden baloreekin. Ikuspuntu horretatik
abiatuta, antzinateko komedia garai hartako kezka eta polemika ideologikoen isla bezala
kontsidera daiteke genero horretan eguneroko bizitza baita argumentu iturri, tragedian
ez bezala. Azken urteetako bibliografían aipatutako alderdi hori azaltzen da nonahi,
alegia, antzerkigileen heziketa filosofikoaren eragina idatzitako obratan edota korronte
filosofiko desberdinen isla obra komikoetako pasarte askotan. Ildo honetatik, esan behar
da Plauto eta Terenzio aurrez aurre ipinita, azkena filosofikoagoa dela lehena baino
nahiz biak palliata izeneko azpigenero komikoa landu zuten.

Palliata deituriko azpigeneroa horrela deitzen da pertsonaiak pallium izeneko greziar

mantuaz jantzita azaltzen zirelako: hau da, eszenan antzestutakoa Atenas edo greziar
hiriren batean kokatzen da beti. Argumentua Erromatik kanpo aldentzeak askatasun
handiago ematen zion egileari ekintzak eta trama azaltzerakoan. Bestalde, Plautoren 21
komediak aztertuz gero, esan daiteke meta-egitura bat komunean dutela guztiek: trama
guztietan amodio istorioak kontatzen zaizkigu non gabezia egoera batetik abiatuz
bukaera zoriontsu batera iristen diren pertsonaia nagusiak mila gora-behera eta intriga
igaro ondoren. Bestalde, komedia guztietan pertsonaia tipo batzuk errepikatzen dira, ez
da antzematen eboluzio psikologikorik pertsonaietan: esklabu azkarra eta bizia, gazte
amorantea, agure zahar zekena (normalean aita), esklaboen sal-erosketan dabilen
tratularia, soldadu harroputza, emakume gazte maitemindua… Guztien artean esklaboa
da, zalantzarik gabe, Plautoren antzerkian nabarmentzen den pertsonaia nagusia berak

3
gidatzen baitu trama osoa eta bere ekintzek sortzen baitituzte eszena dibertigarrienak eta
txiste zorrotzenak. Plautoren komediak izugarrizko arrakasta izan zuten garaiko
herrikideen artean baina baita gerora ere mendez mende. Egia da Plautoren umorea,
Terentziorenarekin konparatuta, hitzen erabilpen ezusteko eta adimentsutan,
momentuko txiste zorrotz eta egoera bat-batekoetan oinarritzen dela baina horrek ez du
esan nahi gogoeta filosofikorik edota filosofoek gustuko zituzten gairik ukitzen ez
dituenik.

Argumentuak kontuan hartzen baditugu, zenbait komedia bereziki garrantzitsuak dira

eszenatokian planteatzen dituzten arazoak garai hartako greziar filosofian modan
zeudenak direlako. Hori horrela da, Plautok fideltasunez jasotzen duelako erabiltzen
dituen greziar iturrietan islatzen den giro morala; beste hitzetan esanda, Plautok
aurkezten dituen zenbait gogoeta, K.a. III mendean Atenasen denen ahotan zeuden
arazoak dira, ez hainbeste Plautoren garaiko erromatarrek bizi zituztenak. Dena den,
komedietako argumentuak egunerokotasunetik hartuta daudenez, pentsatu behar da
gizabanako orok ulertzeko modukoak zirela. Esan dugunaren lekuko pare bat bi
komedia ditugu: Trinummus (“Hiru txanpon”) eta Captivi (“Gatibuak”). Lehenengoan
bi gazteren amodiozko abenturak eta adiskidetasun erlazioa dugu argumentuaren gai
nagusia. Lisiteles gazteak bere lagun Lesbonikorenganako adiskidetasun sentimenduak
bultzatuta sentimendu horren azalpen eta defentsa ederra egiten du bere aitaren aurrean.
Adiskidetasunaren goraipamen hori Aristotelesek Nikomakori zuzendutako Etika
liburuan garatzen duen ideia bera gorpuzten du garai hartako Atenasen Peripatetikoak
baitziren nagusi gazteen heziketan. Lisitelesen aita Filton aldiz, pentsamolde
estoikoaren lekuko dugu azaltzen duen gogortasuna eta degradazio moralaren kritikek
adierazten duten bezala. “Gatibuak” izeneneko komedia bestalde ez da Plautoren beste
komedia guztien antzekoa eta halaxe aitortzen du egileak berak ere hitzaurrean. Edonola
ere komediaren argumentuan antzematen den bezala, gurasoek semeenganako duten
maitasun erabatekoaren goratzarre bat egiten du Plautok obra honetan. Bestalde, esan
behar da filosofoei buruzko aipamenak ugariak ez badira ere, aurkitzen ditugula
Plautoren obratan, batez ere, bakarrizketetan gogoeta moralak edo filosofoei buruzko
aipamenak. ‘Filosofo’ hitza eta ‘filosofatu’ aditza esanahi zehatz batekin darabiltza
Plautok: ‘hitz jokoetan iaioa, engainatzen dakiena, hizketan trebea’ hori da filosofoa.
Aditzak berriz, ‘engainatu, nahastu, manipulatu’ esan nahi du. Gainera, Trinummus

4
komedian lehenengo aldiz filosofoen eskolen aipamen bat aurkitzen dugu: horrek esan
nahi du Plautoren garaian bazutela gazteek filosofoei entzutera joateko joera.

Terentzioren antzerki obrak Plautorenaren desberdinak dira alderdi askotan. Bien arteko
aldaketak justifikatzeko, ideologia ez ezik, garaiko gizartean gauzatu ziren aldaketak eta
erabili zituzten iturri greziarren eragina hartu behar dira kontuan. Azken puntu honi
helduta esan behar da Menandro greziar komediagilea izan zela Terentzioren iturri
nagusia. Menandroren obretan Plautoren komediatan baino umore fina eta
intelektualagoa antzematen da eta, gainera, atmosfera morala ere desberdina da.
Terentzioren sei komedietako gai nagusia gurasoen eta seme-alaben arteko gatazka
ideologikoak dira, belaunaldi desberdinen arteko borrokak. Hitz gutxitan esateko,
Terentziori interesatzen zaiona honako hau da, familia erlazioetan sakontzea eta, batez
ere, gazteen heziketak duen garrantzia azpimarratzea. Gai hori, heziketa eredu
desberdinena alegia, eztabaidagarri zuten Eszipioien inguruko jendeek eta oso loturik
zegoen gainera greziar kulturaren onarpena eta miresmenarekin.

Aipatutako familia eta giza arazo moralak eszenan aurkezteko Terentziok berrikuntza
garrantzitsu bat sartu zuen bere komediatan: trama bikoitzen erabilpena. Ia obra
guztietan paraleloak eta aldiberekoak diren bi istorio garatzen ditu eta teknika horren
bidez autoreak jokabide desberdinak alderatzeko aukera eskaintzen dio ikusleari.
Bestalde, pertsonaiei dagokienez, esklaboak galdu egiten du Plautoren komediatan zuen
protagonismoa eta senes edo zaharrek hartzen dute lehentasuna. Azkenik, ez dugu
aurkitzen Terentzioren obratan Plautorenean tipikoak ziren txiste zorrotzik eta hitz-
jokorik bere umorea gogoetatsuagoa delako. Horren adibide ditugu pasarte askotan
darabilzkien sententziak edo esakuneak (Homo sum; nihil humani a me alienum puto
‘Gizakia naiz; gizakiari dagokionik ezer ez da arrotza niretzat’ Heautontimorumenos 77;
Hoc tempore, obsequium amicos, veritas odium parit, ‘Gure garai honetan, atsegin
egiteak lagunak dakartza, egia esateak, gorrotoa’ Andriana 67-68).