Tehnološke operacije I

školska godina 2020/2021

STATIKA FLUIDA
DINAMIKA FLUIDA
- 03/04.03.2021.-

Ojlerove diferencijalne jednačine ravnoteže,

Paskalov zakon
Jednačina kontinuiteta Navie-Štoksove jednačine strujanja fluida
Hidraulični granični sloj
Ojlerove diferencijalne jednačine strujanja fluida
Bernulijeva jednačina

Literatura: II nastavna jedinica Simonović D., Vuković D., Cvijović S., Končar-Đurđević S.: Tehnološke operacije I- mehničke operacije,
Tehnološko metalurški fakultet, Beograd, 1971/1986, strana 37-64, 73-115
STATIKA FLUIDA
FLUID se nalazi u mirovanju kada su sve sile koje deluju na
njega uravnotežene. To je stanje veoma blisko idealnom.

o STATIKA, nauka o ravnoteži

o RAVNOTEŽA je stanje koje nastaje kada se sve sile i svi momenti sila koji
bi obrtali telo međusobno uravnoteže (poništavaju)

o Prema agregatnom stanju tela:

1. statika čvrstih tela (ili samo statika):
• statika krutih (stereostatika) i

• statika elastičnih tela (elastostatika, statika deformabilnih tela, nauka o čvrstoći ili otpornost materijala)

2. STATIKA TEČNOSTI (HIDROSTATIKA)

3. statika gasovitih tela (aerostatika).

 STATIKA FLUIDA
Fluid se nalazi u mirovanju kada su sve sile koje deluju na njega
uravnotežene. To je stanje veoma blisko idealnom.

◼ Sile se mogu podeliti na dve vrste:

1. MASENE SILE/ZAPREMINSKE SILE, deluju unutar posmatrane
zapremine, nema direktnog kontakta (sila gravitacije, inerciona sila,
centrifugalna sila, elektromagnetna sila i dr. ).

2. POVRŠINSKE SILE, deluju na određenoj površini, ostvaruje se direktan

kontakt (sila pritiska, sila trenja i dr.)

H
A B C D E
MASENE I POVRŠINSKE SILE
MASENE SILE su vezane za masu fluida.
POVRŠINSKE SILE deluju na neku zamišljenu površinu,
odnosno deluju na fluid tangencijalno (smicanje).

OSNOVNA VELIČINA KOJU FLUID ISPOLJAVA U STANJU RAVNOTEŽE JE

PRITISAK (Pa).

Hidrostatički pritisak deluje u masi fluida, ali i na površine

zidova suda, ne zavisi od površine suda već samo od H
(HIDROSTATIČKI PARADOKS).

H
A B C D E
 HIDROSTATIČKI PRITISAK
Definicija: PRITISAK STUBA TEČNOSTI VISINE H NA DNO STUBA POVRŠINE A
F mg V g H Ag
p= = = = = H g
A A A A
Hidrostatički pritisak deluje u čitavoj masi
fluida koji miruje. Sila pritiska deluje uvek
normalno na neku površinu i u pravcu
unutrašnjosti mase fluida.
F
Ako bi sila pritiska delovala pod nekim uglom
II na fluid, mogla bi se razložiti na:
I
A vertikalnu i tangencijalnu komponentu.

Tangencijalna komponenta sile bi izazvala pomeranje

 F  elementa fluida, a time se narušava ravnoteža sistema.
lim   = p
  A  Ako bi sila delovala suprotno, ka spoljašnjosti, imali bi
pojavu rastezanje.
 A→ 0
Hidrostatički pritisak je za posmatranu tačku
iz svih pravaca podjednak.
 OJLEROVE DIFERENCIJALNE JEDNAČINE
RAVNOTEŽE

• fluid u ravnoteži (stanje mirovanja)

• elementarna zapremina fluida u
trodimenzionalnom sistemu
• Deluju sile:
• sile pritiska (u pravcu sve tri
koordinatne ose)
• sila težine ove zapremine fluida
(deluje u pravcu suprotnom od pravca
z-ose).

• bilans sila može se postaviti za svaku

osu pojedinačno.
 p
x-osa p dy dz − ( p + dx) dy dz = 0 Uslovi:
x dm =  dV ,
p
y-osa p dx dz − ( p + dy) dx dz = 0 dV = dx dy dz i
y dV≠0
p
z-osa p dxdy − ( p + dz) dx dy − d m g = 0
z

p
− = 0
x
p
− =0
y
p
− − ρg = 0
z
Ojlerove diferencijalne jednačine ravnoteže određuju uslove ravnoteže
elementarne zapremine fluida.
 BILANS SILA ZA UKUPNU ZAPREMINU
Da bi se dobila zavisnost po kojoj se menja hidrostatički pritisak po celoj masi
fluida koji miruje, potrebno je integraliti Ojlerove jednačine, čime se dobija

osnovna jednačina hidrostatike

p p p promena hidrostatičkog pritiska u tačkama

; ; raspoređenim po pravcima koji se podudaraju
x y z sa koordinatnim osama

p p p promena hidrostatičkog pritiska po

dx; dy; dz čitavoj dužini strana dx, dy i dz
x y z elementarnog paralopipeda
Pritisak u tački M (x,y,z) je p=f(x,y,z);
Pritisak u tački M1 (x+dx,y+dy,z+dz) se
promeni za veličinu
p p p
dx + dy + dz = dp
x y z

p p p promena hidrostatičkog pritiska

dx; dy; dz ako se pomeranje izvodi po
x y z ivicama elementarnog
paralopipeda
 p
− dx = 0
x
p  p p p 
− dy = 0 −  dx + dy + dz + ρ g dz  = 0
y x y z 
p 
−  + ρ g  dz = 0
z 
dp

− (dp + ρ g dz ) = 0

Jednačina koja zamenjuje sistem Ojlerovih diferencijalnih

jednačina;
zakonitost promene hidrostatičkog pritiska elementarnog
paralelopipeda
 Sređivanjem bilans sila je:
p p p
−( + + + ρg) = 0
x  y z
Pošto su promene parcijalnih pritisaka u pravcu x-ose i y-ose
jednake nuli, parcijalni izvod se može zameniti totalnim, pa se
dobija:
dp
− ( + ρg) = 0
dz
dz
Odgovarajućim transformacijama( ∗ ), dobija se sledeća
ρg
jednačina:
dp
+ dz = 0
ρg
Daljim sredjivanjem, nastaje:

 p   p 
d   + d z = 0  d  + z  = 0
 ρg   ρg 

Integraljenjem leveOSNOVNA JEDNAČINA

i desne strane HIDROSTATIKE
jednačine, dobija se:
Pritisak u jednoj neprekidnoj zapremini fluida konstantne gustine u stanju
mirovanja pod dejstvom težinep zavisi
+ z samo
= const = C položaja - smanjenje
od visinskog
ρg
pritiska srazmerno je porastu visine
Za dve tačke u istoj(što idemofluida
strujnici dublje, pritisak
važi se povećava)
jednakost:

p1 p2 p1 − p 2
+ z1 = + z2 = z 2 − z1
ρg ρg ρ g
 PASKALOV ZAKON
Ako se pritisak u tački (1), dejstvom spoljne sile, poveća za diferencijalno malu
vrednost p1, tada će i pritisak u tački (2) biti povišen, što dovodi do promene
u osnovnoj jednačini hidrostatike za p2:

p1 + Δ p1 p2 + Δ p2
+ z1 = + z2 = const
ρg ρg

Da bi se održala jednakost leve i desne strane jednačine, osnovni uslov je da su

priraštaji pritiska medjusobno jednaki, tj. da važi izraz:

Δ p1 = Δ p2
Iz ove jednačine proizilazi
PASKALOV ZAKON, po kome
svaka promena pritiska u bilo
kojoj tački fluida dovodi do iste
takve promene pritiska u
drugoj tački fluida, odnosno da
se pritisak kroz fluid koji
miruje prenosi na sve ostale
tačke fluida bez promene.

Merenje pritiska u nekoj tački

fluida koji miruje ilustrovano je
na primeru fluida u nekom
rezervoaru.
 Pritisak u tački (A) fluida, uzimajući
u obzir osnovnu jednačinu
hidrostatike, je:
p = p 0 + ρ g (z 0 − z )
gde su:
p0 - spoljni (atmosferski) pritisak,
 - gustina fluida,
g - ubrzanje zemljine teže,
z0 – z = h - visina nivoa tečnosti iznad tačke (A).

Proizvod gh naziva se manometarski

pritisak, a određuje se pomoću
piezometarske cevi priključene na
rezervoar.

Količnik p0/(ρg)=h0 služi za

eksperimentalno određivanje atmosferskog
pritiska (p0).
DINAMIKA FLUIDA

Dinamika fluida - dolazi do kretanja fluida, fluid nije u stanju

mirovanja.

Pogonska sila (razlog kretanja) pri transportu fluida je:

◼ razlika nivoa tečnosti,

◼ razlika gustina fluida,

◼ energija uneta u sistem pomoću uređaja za transport fluida.

Strujanje fluida može biti stacionarno i nestacionarno.

STACIONARNO STRUJANJE FLUIDA
A) Maseni protok fluida se ne menja tokom vremena:

GS = VS  = const

m = V  = const

B) Brzina fluida je funkcija koordinata:

wn = f ( x, y , z )
wn – lokalna brzina u nekoj tački

C) Promena brzine fluida sa vremenom je jednaka nuli:

d wn
= 0
d
 NESTACIONARNO STRUJANJE FLUIDA

A) Maseni protok fluida se menja tokom vremena:

GS = VS   const
m = V   const

B) Brzina fluida je funkcija koordinata i vremena:

wn = f ( x, y , z ,  )
wn – lokalna brzina u nekoj tački

C) Promena brzine fluida sa vremenom nije jednaka nuli:

d wn
 0
d
 JEDNAČINA KONTINUITETA

Razmatra se slučaj strujanja fluida

kroz elementarnu zapreminu
dV = dx dy dz
pri čemu se u pravcu svake ose
akumulira određena količina
fluida:

M- masa fluida
  M x  M x
x-osa dM x = M x − M x+dx = M x −  M x + =−
 x  x
 M y  M y
y-osa
dM y = M y − M y + dy = M y −  M y +  = −
 y  y
 M z  M z
z-osa dM z = M z − M z +dz = M z −  M z + =−
 z  z
 OPŠTE IZRAZ ZA MASU FLUIDA KOJI STRUJI KROZ dV JE

Mx = mx d = Vx ρ d = wx dA ρ d = wx dy dz ρ d
My = my d = Vy ρ d = wy dA ρ d = wy dx dz ρ d
Mz = mz d = Vz ρ d = wz dA ρ d = wz dx dy ρ d
Diferenciranjem jednačina dobija se: Mx = wx dy dz ρ d 

Mx  ( wx )
d Mx = − dx=− dx dy dz d
x x
d My = −
My
dy=−
(
  wy ) dx dy dz d
y y
 Mz  ( wz )
d Mz = − dz =− dx dy dz d
z z

Ukupna akumulacija mase u zapremini dV:

  ( wx )  ( w y )  ( wz )
d M = d M x + dM y + dM z = −  + +  dV d
 x y z 
 Akumulacija mase u zapremini dV izaziva promenu gustine
fluida:

dM = dV d 

Izjednačavanjem desnih strana jednačina, dobija se:

   ( wx )  ( w y )  ( wz )
dV d = −  + +  dV d
  x y z 
Sređivanjem, dobija se:
  ( wx )  ( wy )  ( wz )
+ + + = 0
 x y z

JEDNAČINA KONTINUITETA za nestacionareno strujanje

stišljivog fluida.
Razvijeni oblik ove jednačine je:

      wx  wy  wz 
+ wx + wy + wz +   + +  = 0
 x y z  x y z 

Supstancijalni izvod za gustinu je:

D    
= + wx + wy + wz
D  x y z
lokalna promena konvektivna promena

Uvrštavanjem u jedn. i sređjivanjem, dobija se:

1 D   wx  wy  wz
+ + + = 0
 D x y z
SPECIJALNI SLUČAJEVI JEDNAČINE KONTINUITETA

A) Stacionarno strujanje stišljivog fluida


  const; =0


+
( +
)
 ( wx )   wy (  wz )
=0
x y z
B) Stacionarno strujanje nestišljivog fluida

 = const; =0

 wx  wy  wz
+ + = 0
x y z
C) Stacionarno strujane nestišljivog fluida u x-pravcu (ρ=const.;
wy = wz = 0): 
=0
 wx 
= 0 , wx = const.
x
D) Stacionarno strujanje stišljivog fluida u x-pravcu (ρ  const.;
wy = wz = 0): 
=0
 ( wx ) 
= 0 , ρ wx = const
x

E) Maseni protok fluida kroz promenljivu površinu poprečnog

preseka (A) za slučaj D):
Gx = ρ1wx1 A1 = ρ2 wx2 A2
PRIMENA JEDNAČINE KONTINUITETA: Promena poprečnog preseka cevovoda

Strujanje nema jednodimenzionalni karakter

𝐴1

𝑉ሶ = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 → 𝑊1 𝐴1 = 𝑊2 𝐴2
 OJLEROVE DIFERENCIJALNE JEDNAČINE
STRUJANJA FLUIDA

• idealni fluid u stanju kretanja

• dejstvo sile težine i pritiska (nema trenja- idealni fluid)
Bilans sila:
x-pravac:
 p  p p
p dy dz −  p + dx dy dz = − dx dy dz = − dV
 x  x x

y-pravac
 p  p p
p dx dz −  p + dy dxdz = − dx dy dz = − dV
 y  y y
z-pravac
 p  p
p dxdy −  p + dz  dxdy −  g dV = − dx dy dz −  g dV =
 z  z
p
=− ( +  g) dV
z
Rezultantna sila u pravcu svake ose je inerciona sila, data izrazom:

dw dw dw
dM  a = dM =  dx dy dz =  dV
d d d

Izjednačavanjem desne strane jed. sa jednačinama bilansa sila,

dobija se:
d wx p
 dV = − dV
d x
d wy p
 dV = − dV
d y

d wz p
 dV = −( +  g ) dV
d z
Sređivanjem se dobija:

d wx p
 = −
d x
d wy p
 = −
d y
d wz p
 = −( +  g)
d z
Priraštaj brzine se izražava kao:  wx d wx  wx d x
dw x = dx  =
x d  x d
 wy d wy  w y d y
dwy = dy  =
y d  y d
 wz d wz  wz d z
dwz = dz  =
z d  z d
 Uvođenjem smena
dx dy dz
wx = ; wy = ; wz =
d d d
dobija se:
 wx p
 wx = −
x x
 wy p
 wy = −
y y
 wz p
 wz = − ( +  g)
z z
što predstavlja Ojlerove diferencijalne jednačine
stacionarnog strujanja idealnog fluida.
A) Za nestacionarno strujanje idealnog fluida koristi se
totalni izvod brzine po vremenu:

dwx  wx  wx  wx  wx
= + wx + wy + wz
d  x y z

dwy  wy  wy  wy
 wy
= + wx + wy + wz
d  x y z

dwz  wz  wz  wz  wz
= + wx + wy + wz
d  x y z
Zamenom izraza u polazne jednačine dejstva sila na dV, dobija se:

 wx  wx  wx  wx p
[ + wx + wy + wz ] = −
 x y z x

 wy  wy wy  wy p
[ + wx + wy + wz ] = −
 x y z y

 wz  wz  wz  wz p
[ + wx + wy + wz ] = − ( +  g )
 x y z z
Izrazi u zagradama mogu se pisati u obliku supstancijalnih izvoda brzina:

 wx  wx  wx  wx D wx
[ + wx + wy + wz ] =
 x y z D
 wy  wy  wy  wy D wy
[ + wx + wy + wz ] =
 x y z D
 wz  wz  wz  wz D wz
[ + wx + wy + wz ] =
 x y z D

Ojlerove diferencijalne jednačine nestacionarnog strujanja idealnog fluida su:

D wx p
 =−
D x

D wy p D wz p
ρ =−  =−( + g)
D y D z
 BERNULIJEVA JEDNAČINA

Polazi se od Ojlerovih diferencijalnih jednačina za

stacionarno strujanje idealnog fluida, uz korekcije:

 wx 1 p
wx dx = − dx
x  x

 wy 1 p
wy dy = − dy
y  y

 wz 1 p
wz dz = − ( dz +  g )
z  z
Sabiranjem levih, odnosno desnih strana jednačine
dobija se:

 wx  wy  wz 1  p p p 
wx + wy + wz = − g d z −  dx + d y + dz 
x y z  x y z 

Leva strana jed. predstavlja totalni diferencijal

brzine (dw) pomnožen sa (w), dok je izraz u zagradi
desne strane totalni diferencijal pritiska:

1
w dw = − g dz − dp

Matematički gledano, važi da je:
 w2 
w dw = d  
 2 
Zamenom u jedn. i sređivanjem (∗g), dobija se:
 w2  1
 
d   = − dz − dp
2g  g
ili
dp  w2 
dz + + d   = 0
g 2g 
odnosno:
p  w2 
d[z + +   ] = 0
g 2g 
Integraljem jedn. dobija se:
p  w2 
z + +   = const.
g 2g 

što predstavlja Bernulijevu jednačinu za transport

idealnog fluida pri stacionarnim uslovima, gde su:
z - geodetska visina (visina položaja),
(p/ρg) - piezometarska visina (visina statičkog
pritiska),
(w2/2g)- visina brzine.
Bernulijeva jedn. za dva preseka cevovoda kroz koji se
transportuje idealni fluid:

p1  w12  p  w22 
z1 + +   = z 2 + +   = const.
g 2g   g 2g 
Bernulijeva jedn. za dva preseka cevovoda kroz koji se
transportuje realni fluid:

p1  w12  p  w22 
z1 + +   + H − f 1, 2 = z2 + +   = const.
g 2g   g 2g 
gde su:
H – energija uneta u sistem pomoću uređaja za transpot
fluida;
f12– gubici energije između dva preseka.
• Strujno polje – podrazumeva vrednosti vektora brzina u hidromehaničkom
polju fluida.
• Brzine u strujnom polju definisane su strujnicama.
• Strujnica – linija u čijim tačkama vektor brzine ima pravac tangente.
• Jednačina strujnica zavisi od koordinata položaja i vremena.
• Osim u slučaju stacionarnog strujanja, jednačina strujnice ne poklapa se sa
putanjom (trajektorijom) delića fluida, pošto je strujnica sastavljena od
različitih delića fluida, a putanja delića je niz uzastopnih položaja koje
zauzima jedan delić pri svom kretanju kroz prostor.
• Strujna cev (mlaz fluida) je snop strujnica u strujnom polju obuhvaćenih
zatvorenom linijom.
• Omotač strujne cevi (mlaza fluida) naziva se strujna površina ili površina
mlaza.
• Strujno vlakno – strujna cev sa beskonačno malim poprečnim presekom.
STRUJNA CEV FLUIDA (STRUJNO VLAKNO)
Linija hidrodinamičkog
z pritiska
2
w1 / 2 g w2 / 2 g
2
w 23 / 2 g
Linija statičkog
pritiska

p1 /  g p2 /  g p3 /g

z1 z2 z3

y
 INSTRUMENTI ZA MERENJE VISINE GUBITAKA ENERGIJE U
CEVNOM VODU

Kod piezometarske cevi pvisina fluida se računa iz bilansa pritisaka:

a

p = pa + h  g
h h = (p – pa) / g

pa pa

w 2/ 2 g

Piezometarska cev
h p/( g)

1 2

Pito-ova cev
Kod piezometarske cevi visina fluida se računa iz bilansa
pritisaka:
p = pa + h  g ili h = (p – pa) / g
pa

Kod merenja visine brzine kombinuju se piezometarska

cev i Pito-ova cev:
p1 w12 hp w 2
+ = 2
+ 2
g 2g g g
p p
w2 = 0
2 a a

w 2/ 2 g

Piezometarska cev
Dobija se visina brzine: p/( g)
2 h
w p2 − p1
1
=
2g g 1 2

Pito-ova cev
 Tehnološke operacije I
školska godina 2020/2021

STATIKA FLUIDA
DINAMIKA FLUIDA
- 10/11.03.2021.-

Ojlerove diferencijalne
jednačine ravnoteže,
Paskalov zakon
Navie-Štoksove jednačine strujanja fluida Jednačina kontinuiteta
Hidraulični granični sloj Ojlerove diferencijalne
jednačine strujanja fluida
Bernulijeva jednačina
Literatura: II nastavna jedinica Simonović D., Vuković D., Cvijović S., Končar-Đurđević S.: Tehnološke operacije I- mehničke operacije,
Tehnološko metalurški fakultet, Beograd, 1971/1986, strana 37-64, 73-115
NAVIE-STOKSOVE JEDNAČINE STRUJANJA
REALNOG FLUIDA
z
Pri strujanju realnih fluida, za
 razliku od idealnih, dolazi do
 + dz
z unutrašnjeg trenja (sila smicanja,
viskozne sile) - kinetička energija
dz fluida se tako pretvara u toplotnu
dy
 energiju i nepovratno gubi.
dx Kod strujanja realnih fluida
javljaju se i elastične sile
(sabijanje i rastezanje), što nije
x slučaj kod idealnih fluida.

y
Bilans sile smicanja u pravcu x-ose, na rastojanju dz
je sledeći:   
 dx dy − ( + dz ) dx dy = − dx dy dz = − dV
z z z

S druge strane, napon smicanja je:

 wx
= − 
z
Diferenciranje izraza
   wx 
  −   
  z  d V =   2
wx
− dV = −  dV
z  z  z 2

 
 
Brzina strujanja fluida wx menja se i u pravcu ostalih
koordinata, što daje izraz:
  2 wx  2 wx  2 wx 
  + +  d V
  x 2
 y 2
 z 2


Izraz u zagradi za wx kraće se zapisuje preko

Laplasovog operatora  2 wx  2 wx  2 wx
+ + =  2
wx
ili za sve brzine: x 2
y 2
z 2

 2 wx  2 wx  2 wx
 [ 2 + + ] dV =   2
wx d V
x y 2
z 2

 2 wy  2 wy  2 wy
 [ + + ] dV =   2 wy dV
 x2  y2  z2
 2 wz  2 wz  2 wz
 [ + + ] dV =   2
wz d V
x 2
y 2
z 2
 Vraćanjem na jedan od oblika Ojlerovih DJSF
dobija se: d wx p
 dV = − dV
d x
d wx p
 dV =− dV +  2 wx dV
d x

d wy p
 dV =− dV +  2 wy dV
d y
d wz p
 dV = −( +  g )dV +   2 wz dV
d z
A) STACIONARNO STRUJANJE NESTIŠLJIVOG REALNOG
FLUIDA

d wx p
 =− +  2 wx
d x
d wy p
 =− +  2 wy
d y
d wz p
 = −( +  g ) +  2 wz
d z
 B) NESTACIONARNO STRUJANJE NESTIŠLJIVOG REALNOG
FLUIDA
 wx  wx  wx  wx  p
 [ + wx + wy + wz ] = − +  2 wx
 x y z x

 wy  wy wy  wy  p
 [ + wx + wy + wz ] = − +   2 wy
 x y z y

 wz  wz  wz  wz  p
 [ + wx + wy + wz ] = − ( +  g ) +  2 wz
 x y z z

D wx  p
 =− +  2 wx
D x Supstancionalni izvod
D wy  p
 =− +   2 wy
D y
D wz p
 = −( +  g ) +  2 wz
D z
C) STACIONARNO STRUJANJE STIŠLJIVOG REALNOG
FLUIDA

d wx p 1 
 =− +  ( wx +
2
)
d x 3x
d wy p 1 
 =− +  ( wy +
2
)
d y 3 y
d wz p 1 
 = −( +  g ) +  ( wz +
2
)
d z 3 z
 wx  wy  wz
 = + +
x y z
 GRANIČNI SLOJ

Pri strujanju realnog fluida preko nepokretne površine

javlja se kočenje susednih slojeva usled prisustva viskoznih
sila.

ws – brzina fluida u masi fluida,

w1, w2, w3 - brzine fluida u tačkama y1, y2, y3,

I – početna ivica nepokretne površine,

II – površina koja razdvaja hidraulični granični sloj od sloja na koji površina
nema uticaj.
 STRUKTURA GRANIČNOG SLOJA
Laminarna oblast - do tačke x1,Turbulentna oblast - nakon tačke x1,
Debljina laminarnog podsloja naglo opada nakon tačke x1,
Prelazna oblast nastaje iznad laminarnog podsloja, a zatim turbulentno
strujanje.
Rejnoldsov broj definiše režim strujanja fluida:
w - brzina strujanja fluida,
l - rastojanje od ivice ploče (l  Re=3·105 odgovara turbulentnom sloju),
,  - dinamička viskoznost i gustina fluida.
KARAKTER STRUJANJA JE DEFINISAN Re BROJEM
wl 
Re =

 Kovitlanje nastaje zato što granični slojevi predaju količinu kretanja
fluidu u prostoru iza otcepljivanja.
POJAVA OVAKVIH OBLASTI NASTAJE UVEK USLED OTCEPLJIVANJA
GRANIČNOG SLOJA, DOLAZI DO GUBITKA E

STRUJANJE FLUIDA PREKO

STRUJANJE FLUIDA KROZ CEV
NEPOKRETNE VERTIKALNE PLOČE
NEPRAVILNOG OBLIKA

PROTICANJE FLUIDA U CEVIMA

ULAZ GRANIČNI SLOJ RAZVIJEN TOK

Formiranje toka fluida u cevi
REJNOLDSOV OGLED

https://www.youtube.com/watch?v=P8VcZzgdfSc
Raspodela brzina po preseku
voda Turbolentno strujanje

Laminarno strujanje
EKVIVALENTNI PREČNIK CEVOVODA
Jednakost između sile pritiska i sile smicanja u
cevovodu:
 pS = A
Za cevovod kružnog poprečnog preseka važi:
d π2
S - živi presek u cevovodu
Δp e
= τ de π l (površina poprečnog preseka
4 u kojoj je fluid
A - površina omotača
Rešavanjem po prečniku dobija se: O - okvašeni obim (obim cevi
koji kvasi fluid
4τl τ S
d e=
Δp
;
Δp
=
Ol
jer je A = O l
Zamenom se dobija konačan izraz za
ekvivalentni prečnik cevovoda:
S - živi presek u cevovodu (površina
4l S 4S poprečnog preseka u kojoj je fluid
d e = Ol = O A - površina omotača
O - okvašeni obim (obim cevi koji kvasi fluid

Hidraulični radijus:
S de
rh = =
O 4
 LAMINARNO STRUJANJE FLUIDA U
CEVIMA
• Napon smicanja se javlja zbog
prenosa količine kretanja
y
između slojeva koji se kreću
različitom brzinom.
• Stacionarno laminarno
strujanje nestišljivog fluida
• Elementarni sloj debljine Δx,
osa cevi se poklapa sa y osom
• Količina kretanja se prenosi duž
x ose
Normalno na površinu dA1 i dA2 deluju sile pritiska, a sile
smicanja na spoljne površine Aa i Ab.
Ravnoteža sila koje deluju na dV je sledeća:

Fx + dx + F2 = Fx + F1
y

 x+dx Ab + p 2 dA 2 =  x Aa + p 1 dA 1
Pogodnom transformacijom se dobija:
 x+dx A b −  x A a = − ( p2 dA 2 − p1 dA1 )

Usvajanje izraza: A= Aa = Ab i dS = dA1 = dA2,daje:

( x + dx −  x ) A = − ( p2 − p1 ) d S

Pošto je:d  = ( x + dx −  x )dobija se:

d  A = − ( p2 − p1 ) d S
ili: dw
d ( −  A ) = − ( p2 − p1 ) d S
dx
Hagen-Poazjeov zakon

• Laminarni tok fluida kroz cev kružnog preseka

• Slojevi istih brzina, koaksijalni niz cilindra jedan u drugom
• Brzina je max u osi cilindra, uz zid = 0
 Bilans sila koje deluju na izdvojeni cilindar unutar cevi kojom struji fluid:

F1 = F2 + Ftr ili Ftr = - (F2 - F1)

Ako je A = 2 r π l i dS = 2 r π dr, dobija se:

d[- 2 r π l μ (dw/dr)] = - (p2 – p1) 2r π dr

Integraljenje ove jednačine:

- 2 r π l μ (dw/dr) = - (p2 – p1) r2 π + C1

Za uslove: r = 0 i (dw/dr) = 0  C1 = 0, zamenom u jed. dobija

se:
-2rπlμ (dw/dr) = - (p2 – p1) r2 π
 Skraćivanjem nastaje:

- 2 l μ(dw/dr) = - (p2 – p1) r

ili :
μ (dw/dr) = [(p2 – p1) r ]/ 2 l

Iz ove jednačine izvodi se zavisnost:

μ (dw/dr) = (Δp/ 2 l) r

gde je Δp = p2 – p1
a) - τr = μ(dw/dr) = Δp/(2 l) r za r = r
b) - τR = μ(dw/dr) = Δp/(2 l) R za r = R

Odnosno:
(- τr /- τR) = [Δp/(2 l) r ] / [ Δp/(2 l) R] = (r / R)
Transformacijom jednačine dobija se:

dw = (Δp/ 2 μ l) r dr
Integraljem je dalje:

wr = (Δp/ 4 μ l) r2 + C2
Iz uslova: r = R  wr = 0 , tj. C2 = - (Δp/ 4 μ l) R2

ili: wr = (Δp/4 μ l) r2 - Δp/(4 μ l ) R2

odnosno:
wr = [ - Δp ( R2 - r2 )/(4 μ l)]
Za osu cevi, tj. r =0, brzina je maksimalna:
wr = wmax = (p/4 l ) R2

Odnos srednje i maksimalne brzine, Stoksov zakon paraboličnog rasporeda brzina:

(w
r/wmax) = [(R2 - r2) / R2] = [1- (r2/R2)]
odnosno:
wr = wmax [1- (r2/R2)] Štoksov zakon

Protok fluida kroz elementarnu površinu je:

dVs = wr dS = wr 2 r  dr
Integraljenje za granice 0Vs i 0 R:
Vs = - (2  p/4  l) [(R4/2) - (R4/4) ]
ili Vs = - (p  R4/ 8  l )
Hagen-Poazejev zakon
Ako se protok fluida računa preko srednje brzine, on se
izražava na sledeći način:
Vs = R2  wsr
Izjednačavanjem ovog izraza sa jedn. dobija se:
R2  wsr= - (p  R4/ 8  l )

Sređivanjem se dobija:

wsr = - (p / 8  l ) R2
Odnos srednje (wsr) i maksimalne (wmax) brzine, računat preko
poluprečnika cevovoda je:
(wsr / wmax) = 1/2 ili wsr = 0,5 wmax
Kada se protok fluida izrazi preko prečnika cevovoda, onda važi
sledeći odnos:
wsr (D2 /4) = - (p  D4/ 128  l )
ili:
(wsr/4) = - (p D2/ 128  l )

Preuređenjem jednačine, nastaje:

- (p /  g) = ( 32  l wsr ) / (D2  l ) = htr

poznata kao izraz za visinu gubitaka energije fluida usled trenja

u horizontalnom cevovodu. Množenjem obe strane jednačine sa
(2 wsr,) i sređjivanjem dobija se izraz:

htr = (64/Re) (l/D) (wsr2/2 g)

Darsi-Vajsbahova jednačina
Ova jednačina može se napisati i u obliku:

htr = λ (l/D) (wsr2/2 g)

Izraz λ= 64/Re naziva se koeficijentom podužnog trenja za

laminarno strujanje fluida.
Ukupan koeficijent podužnog trenja je:

 = λ (l/D) = (64/Re) l/D

a ukupna visina gubitaka usled podužnog trenja je:
htr=  (wsr2 /2 g) = l (l/D) (wsr2 /2 g)

U prelaznom i turbulentnom režimu strujanja:

λ = f ( Re, n), gde je n - hrapavost cevi.

 Turbulentno strujanje fluida u cevima

Karman je prikazao grafički

raspodelu brzina u poprečnom
preseku glatke cevi pri tubulentnom
strujanju, slika
Uvedeni su izrazi:
U+ = (w/w*) - relativna brzina
fluida,
Y+ = ( R - r ) w* r/ m -
modifikovani Re-broj
w* = (t / r)1/2 - brzina trenja
w = brzina fluida na rastojanju od r Grafički prikaz
od ose cevi. turbulentnog strujanja
Empirijski su dati režimi za turbulentno
strujanje:

Laminarni podsloj u blizini zida cevi:

Zona I: U+  Y+ ; 0 < Y+  5

Prelazna oblast:
Zona II: U+ = 5 ln Y+- 3,05; 5 < Y+30

Turbulentno jezgro u blizini ose cevi:

Zona III: U+ =2,5 ln Y+ + 5,5; Y+ > 30
Mudijev dijagram Dijagram  = f (Re,n) za
hrapave cevi
Zavisnost koeficijenta podužnog
trenja od Re-broja
Karmanov dijagram
 ODREĐIVANJE VISINE GUBITAKA ENERGIJE PRI
STRUJANJU REALNIH FLUIDA

Bernulijeva jednačina za strujanje realnih fluida, za tačke 1 i 2:

z1 + (p1/ρg) + (w12/2 g) + H - f12 = z2 + (p2/ρg) + (w22/2 g)

H - visina energije koju u fluid unosi spolja uredjaj za transport fluida,

f12 - visina gubitaka energije usled trenja
Visina gubitaka usled podužnog trenja
Za slučaj isticanja fluida iz rezervoara zbog razlike nivoa, postavlja se
Bernulijeva jednačina za dva izabrana preseka:

z1 + (p1/ρg) + (w12/2 g) + h1 = z2 + (p2/ρg) + (w22/2 g) + h2

gde su: h1 i h2 - visine gubitaka energije usled trenja na datim tačkama,

pri čemu važi da je:

f12 = h2 - h1

Opšti slučaj ukupne visine gubitaka energije: f12 = htr + hm + hin

gde su: htr, hm i hin - visine gubitaka energije usled trenja, mesnih otpora i
inercionih otpora.
 Visina gubitaka energije usled podužnog trenja
Za laminarno strujanje fluida važi ranije pomenuti izraz (Darsi-Vajsbahova
jednačina):

htr =  (l/D) (w2/2g) = (64/Re) (l/D) (w2/2g)

Za turbulentno i prelazno strujanje za proračun veličine  koriste se

empirijske jednačine ili grafička zavisnost (/4) = f (Re).

Empirijske jednačine se mogu naći u odgovarajućoj literaturi, kao što su

relacije Blaziusa; Nikuradzea i Karmana.
Ako se uzme u obzir i hrapavost cevi kroz koju struji fluid, tada
se koristi dijagram oblika:
 = f (Re, n)
gde je n = ( / D), pri čemu je  - apsolutna hrapavost cevi.

Treći dijagram za ovu svrhu je Karmanov dijagram. Karmanov

broj se računa iz jednakosti srednje brzine fluida prikazane Re-
brojem i prikazane jednačinom Darsi-Vajsbaha:

(Re m/ D r) = (1/ 1/2) [2 htr D g / l]1/2

Ka = Re 1/2 = [ 2 htr D3 r2 g / 2 l]1/2

 Visina gubitaka energije usled mesnih otpora

Koeficijenti mesnog otpora nastaju pri promeni strujnica zbog prepreka,

kao što su: kolena, ventili, zasuni, suženja cevi, proširenja cevi i dr.
Visina gubitaka mesnog otpora ulaza u cev je:

hul =  1 - (A1/A2) ] (w12/2 g )

Ekvivalentna dužina cevi se računa iz izraza:

le = ni D,
gde je ni zavisan od vrste prepreke.
Visina gubitaka energije usled inercionih otpora

Inercioni gubici nastaju usled neravnomernog kretanja fluida u

cevima (rad klipne crpke, npr.). U odnosu na druge gubitke
visina gubitaka usled inercije ( hin) se može skoro zanemariti.
Konačna relacija za ukupne gubitke:

f12 = hgub=  (l/D) (w2/2g) + (w2/2g)  i + hin

 ISTICANJE FLUIDA IZ REZERVOARA

Isticanje fluida se svodi na dva slučaja:

- Isticanje iz rezervoara pri konstantnom nivou tečnosti.
- Isticanje fluida iz rezervoara pri promenljivom (opadajućem) nivou
tečnosti.

Literatura: Grbavčić Ž., Kaluđerović-Radoičić T., Mehaničke operacije, TMF, Bg, 2016. strana 41-44
Isticanje fluida iz rezervoara pri konstantnom nivou
Isticanje idealnog fluida ostvaruje se kroz
otvor na dnu rezervoara, površine A1,
brzinom w1, pri pritisku okoline p1. Visina
nivoa tečnosti u sudu je z, a na vrhu suda
vlada pritisak p0 = p1, površina nivoa
tečnosti je A0, a brzina spuštanja nivoa w0 =
0, zbog konstanog nivoa.
Za ove uslove BJ za pozicije 0 – 0 i 1 – 1 piše
se na sledeći način:
𝑊12
𝑧=
2𝑔

TORIČELIJEVA FORMULA 𝐖𝟏 = 𝟐𝐠𝐳

Protok idealnog fluida je: 𝑉𝑠 = 𝐴1 2𝑔𝑧

Postojanje mesnog otpora izlaza iz rezervoara ξi

Što daje sledeći izraz:
2𝑔𝑧
𝑊1 =
1 + 𝜉𝑖

Transformacijom nastaje:
𝑊1 = 𝜑 2𝑔𝑧
1
𝜑= , 𝜑 − 𝑏𝑟𝑧𝑖𝑛𝑠𝑘𝑖 𝑘𝑜𝑒𝑓𝑖𝑐𝑖𝑗𝑒𝑛𝑡
1 + 𝜉𝑖

Protok fluida kroz otvor- JEDNAČINA KONTINUITETA

𝑉𝑆 = 𝐴𝑘 𝑊1 = 𝐴𝑘 𝜑 2𝑔𝑧

𝐴𝑘 − 𝑝𝑜𝑣𝑟š𝑖𝑛𝑎 𝑘𝑜𝑛𝑡𝑟𝑎𝑘𝑐𝑖𝑗𝑒 𝑚𝑙𝑎𝑧𝑎

𝐴𝑘
𝜓 − 𝑘𝑜𝑒𝑓𝑖𝑐𝑖𝑗𝑒𝑛𝑡 𝑘𝑜𝑛𝑡𝑟𝑎𝑘𝑐𝑖𝑗𝑒, 𝜓=
𝐴1
Iz svega navedenog sledi: 𝐕𝐬 = 𝛍𝐢 𝐀𝟏 𝟐𝐠𝐳

𝜇 − 𝑘𝑜𝑒𝑓𝑖𝑐𝑖𝑗𝑒𝑛𝑡 𝑖𝑠𝑡𝑖𝑐𝑎𝑛𝑗𝑎, 𝜇 = 𝜑𝜓
Isticanje iz rezervoara pri promenljivom nivou
Bilans zapremine fluida izražen na dva
načina:
- A0 dz = Vs d
Vs – protok fluida pri isticanju,
d - diferencijalno vreme isticanja,
dz – diferencijalna visina spuštanja nivoa.
Transformacijom se dobija :
−𝐴0 𝑑𝑧
𝑑𝜏 =
𝜇𝑖 𝐴1 2𝑔𝑧

intergaljenjem od 0 do  i od z1 do 0:
2𝐴0
𝜏= 𝑧1
𝜇𝑖 𝐴1 2𝑔
Ako se rezervoar prazni od z1 do z2, izraz je:
𝟐𝐀𝟎
𝛕= 𝐳𝟏 − 𝐳𝟐
𝛍𝐢 𝐀𝟏 𝟐𝐠
Ako je A0 = f (z), to se unosi pod integral.
 Kavitacija
Kavitacija je pojava oštećenja zida cevovoda usled nagle promene brzine fluida
na suženim delovima cevi.
Naime, povišenjem brzine fluida, naglo opada statički pritisak na tom preseku, što
dovodi do isparavanja tečnosti na pritisku nižem od napona pare te tečnosti. U daljem
toku fluida, tj. na proširenom delu cevovoda brzina opada, pritisak raste, što dovodi do
stvaranja kapi tečnosti, koje velikom brzinom udaraju u zid cevi i tako ga mehanički
oštećuju.
Zapaža se na propelerima, centrifugalnim crpkama, vodenim turbinama itd.

Propeler u području kavitacije

Šematski prikaz strujanja kroz mlaznicu

Ukupan pritisak na tom preseku cevi je:

Pu = Pst + Pdin = Pst + (w2 ρ)/ 2

Kada se vrednost statičkog pritiska približi naponu pare na tom preseku,

brzina fluida distiže kritičnu vrednost:

Wkr = √2 (Pu – Pn) /ρ

ili
 = ( Pu - Pn) / (wkr2 ρ/2)

gde je  - kavitacioni parametar

Elementi cevovoda
https://www.youtube.com/watch?v=XxAhrF7KZuE
Ventili
Zasuni
Slavina – kuglična
Slavina – leptir
Spojnice
muf (cevni
naglavak)

Dupla nipla (cevni uglavak)

holender
prirubnice
Tri clamp spojnice
O-prsten (Evropa)
ravni zaptivač (SAD)