TURøZM DESTøNASYONLARINDA
ENGELLøLERE YÖNELøK
ÜRÜNLERøN BELøRLENMESø
(YÜKSEK LøSANS TEZø)
Erinç TOZLU
2012


T.C.
ÇANAKKALE ONSEKøZ MART ÜNøVERSøTESø
SOSYAL BøLøMLER ENSTøTÜSÜ
TURøZM øùLETMECøLøöø ANABøLøM DALI

TURøZM DESTøNASYONLARINDA ENGELLøLERE YÖNELøK ÜRÜNLERøN

BELøRLENMESø

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan
Erinç TOZLU

Tez Danıúmanı
Yrd. Doç. Dr. Lütfi ATAY

Çanakkale – 2012




ÖZET

TURøZM DESTøNASYONLARINDA ENGELLøLERE YÖNELøK

ÜRÜNLERøN BELøRLENMESø

Bu çalıúmada, engellilerin turizme katılımında karúılaúabilecekleri olası zorlukları

ortadan kaldıracak, engellilerin seyahat etmelerini kolaylaútıracak olan düzenlemelerin
mevcut durumunu tespit etmek ve gerekenleri belirlemek amaçlanmıútır. Engelsiz turizmin
gerçekleúebilmesi ve engellilerin turizme katılımını arttırmak amacıyla, turistik ürünlerin
geliútirilmesine yönelik bir turistik ürün modeli önerisinde bulunmaya çalıúılmıútır.

Çalıúmanın evrenini, Türkiye’de yerli ve yabancı ziyaretçilerin talep ettikleri ve

kullandıkları tur güzergahlarındaki turistik destinasyonlar oluúturmaktadır. Çalıúmanın
örneklemini, østanbul ve Pamukkale arasında yo÷un kültür turu güzergahında ziyaretçi
a÷ırlayan, Ege ve Marmara bölgesindeki turistik destinasyonlar oluúturmaktadır.
Çalıúmada, görüúme ve gözlem teknikleri kullanılmıútır. Çalıúma kapsamına, 37 tane otel
ve 24 tane çekim merkezi dahil edilmiútir.

Çalıúma bulgularına göre, engellilerin turizme katılımları sürecinde birçok

kısıtlayıcı unsurla karúılaúabilecekleri görülmüútür. Engellilere yönelik düzenlemeler
incelenerek, yapılması gerekenler üzerinde durulmuú ve engellilerin turizme katılımlarını
kolaylaútırmak amacıyla, turistik destinasyonlarda engellilere yönelik sunulan hizmetlere
iliúkin öneriler getirilmiútir. Çalıúma bölgesinde bulunan otellerin, restoranların ve çekim
merkezlerinin genelinde, en az bir kez daha önce engelli münferit ziyaretçiye hizmet
sunuldu÷u tespit edilmiútir. Yasal olarak da otellerin oda sayısının %1’i oranında engelli
odasına sahip olması gerekti÷i için, çalıúma kapsamındaki otellerin neredeyse tamamının
en az bir tane engelli odasına sahip oldu÷u tespit edilmiútir.

Yapılan çalıúma bulgularına göre bazı yetersiz ve eksik düzenlemelere ra÷men

çalıúma güzergahında, engelli münferit ziyaretçilere yönelik hizmet sunumu mümkündür.
Çekim merkezlerine gerçekleútirilecek ziyaretler açısından, engelli bireylerin hareket
kısıtlarıyla en az karúılaúaca÷ı ve farklı engel gruplarına yönelik hizmetleri olan yer øzmir
olarak belirlenmiútir.

Anahtar Sözcükler: Turizm, Engellilik, Engelli Turizmi, Engellilere Yönelik

Uygulamalar.




ABSTRACT

DETERMINING PRODUCTS FOR DISABLED INDIVIDUALS

IN TOURISM DESTINATIONS

The aim of this study is to determine the present regulations that disabled
individuals may encounter during their journeys and to enable them to travel in better
conditions by stating what is required to accomplish this purpose. A project of a model for
touristic products in order to increase the number of disabled tourists and practise a non-
disabled tourism has been suggested.

The population of the study is based on the touristic destinations that domestic and
foreign visitors demand, and the itineraries they make use of. The sample is formed by the
destinations in the Aegean and the Marmara Regions that hosts visitors between itineraries
in Istanbul and Pamukkale. The techniques of interviewing and observation have been
utilized. In the study, 37 hotels and 24 tourist attractions have been included.

According to the results of the study, it is observed that there are quite a few
restricting factors that the disabled tourists may encounter. The regulations aimed at the
disabled have been examined and some actions have been set to be taken. Some
suggestions have been made in the services for the disabled in order to facilitate their
participation into tourism. It has been revealed that one disabled tourist has been benefited
at least once by the hotels, restaurants, and tourist attractions in the research area.
Furthermore, within the law, hotels must have 1% in the number of their room capacity for
the disabled tourists, thus the hotels in the research area have at least one room for disabled
tourists.

This study claims that in spite of the inadequate regulations, it is possible to provide
services to disabled tourists in the research area. In terms of the touristic attractions, Izmir
is determined as a location where disabled tourists are less likely to face difficulties while
travelling, and it has different type of services for different disability groups.

Key Words: Tourism, Disability, Disabled Tourism, Regulations Aimed at

Disabled Individuals.




ÖNSÖZ

Tez çalıúmamın úekillenmesinde ve di÷er bütün aúamalarındaki sa÷ladı÷ı

katkılardan dolayı de÷erli danıúman hocam Yrd. Doç. Dr. Lütfi ATAY’a, manevi
desteklerini ve yardımlarını esirgemeyen de÷erli hocam Yrd. Doç. Dr. Ferah ÖZKÖK’e,
her zaman desteklerini hissetti÷im Doç. Dr. Umut AVCI’ya, Yrd. Doç. Dr. Cafer
TOPALOöLU’na, Dr. Sergender SEZER’e ve yardımlarını esirgemeyen Arú. Gör. Serhat
HARMAN’a en içten teúekkürlerimi sunarım. Ayrıca alan çalıúması sırasında gösterdikleri
anlayıú ve yardımlardan dolayı isimlerini sayamadı÷ım otel, müze yetkilileri ve
personellerine teúekkürlerimi sunarım. Son olarak, bütün hayatım boyunca oldu÷u gibi, bu
çalıúma sırasında da maddi, manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili aileme,
ayrıca mesleki tecrübeleriyle çalıúmamda yol gösterici olan sevgili anneme úükranlarımı
sunarım.
Tez çalıúmasının, engelli bireylerin toplumla bütünleúmesinde olumlu bir etken
olan, engelsiz turizm faaliyetlerinin geliútirilmesine katkıda bulunmasını diliyorum.




TURøZM DESTøNASYONLARINDA ENGELLøLERE YÖNELøK

ÜRÜNLERøN BELøRLENMESø

øÇøNDEKøLER

ÖZET i

ABSTRACT ii

ÖNSÖZ iii

øÇøNDEKøLER iv

KISALTMALAR vii

TABLOLAR LøSTESø viii

GøRøù 1

BøRøNCø BÖLÜM

ENGELLø KAVRAMI VE ENGELLøLøK DURUMU

1. Engelli Kavramı 3

2. Engellilik Durumu ve Çeúitleri 6

2.1.Ortopedik Engellilik 7

2.2.Görme Engellilik 8

2.3.øúitme Engellilik 9

2.4.Dil ve Konuúma Engellilik 10

2.5.Zihinsel Engellilik 11

3. Engellilerin Toplum øçindeki Nüfus Oranları 12

4. Engelli Örgütlenmesi 14




øKøNCø BÖLÜM
ENGELLøLER øÇøN SEYAHAT VE TURøZM
1. Engellilerin Turizme Katılımına Yönelik Yasal Düzenlemeler 19

2. Engellilerin Seyahat ve Turizme Katılabilmesine Yönelik Düzenlemeler 21

2.1.Bedensel Engelliler 21

2.2.Görme Engelliler 23

2.3.øúitme Engelliler 24

3. Ulaúım Sektöründe Engellilerin Durumu 25

3.1.Karayolu Ulaúımı 26

3.2.Denizyolu Ulaúımı 30

3.3.Havayolu Ulaúımı 31

3.4.Demiryolu Ulaúımı 33

3.5.Metro ve Benzeri Ulaúım Sistemleri 34

4. Turizm øúletmelerinde Engellilerin Faydalanmasına Yönelik

Düzenlemeler 36

4.1.Konaklama øúletmeleri 36

4.2.Seyahat øúletmeleri 41

4.3.Yeme-içme øúletmeleri 42

4.4.E÷lence-Dinlence øúletmeleri 43

4.5.Alıúveriú øúletmeleri 44

5. Engelliler øçin Turizm Olanaklarının Geliútirilmesi 45

5.1.Terminal, østasyon ve Ulaúım Araçları 46

5.2.Müzeler ve Ören Yerleri 48

5.3.Otel ve Tatil Köyleri 49

5.4.Seyahat Acentaları 50

6. Çalıúan Personelin Engellilere Yönelik E÷itimi 52





ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DESTøNASYONLARDA ENGELLøLERøN
KULLANABøLECEöø ÜRÜNLERE YÖNELøK BøR ALAN
ÇALIùMASI

1. Çalıúmanın Amacı ve Önemi 54

2. Çalıúmanın Kapsamı 55

3. Çalıúmanın Evreni ve Örneklemi 56

4. Çalıúmanın Veri Toplama Yöntemi 58

5. Çalıúmanın Bulguları 59

5.1.Otellere øliúkin Bulgular 59

5.1.1. Otellerin Restoranlarına øliúkin Bulgular 71

5.2.Çekim Merkezlerine øliúkin Bulgular 75

5.3.Alıúveriú Merkezlerine øliúkin Bulgular 82

SONUÇ VE ÖNERøLER 84

KAYNAKÇA 93

EKLER 103




KISALTMALAR

ABD Amerika Birleúik Devletleri

AB Avrupa Birli÷i
AKTOB Akdeniz Turistik Otelciler Ve øúletmeciler Birli÷i
ALTøD Alanya Turistik øúletmeciler Derne÷i
ASAGEM T.C. Baúbakanlık Aile ve Sosyal Araútırmalar Genel Müdürlü÷ü
çev. Çeviren
der. Derleyen
DEV Dünya Engelliler Vakfı
DøE TC. Baúbakanlık Devlet østatistik Enstitüsü
DPT Devlet Planlama Teúkilatı
ICF øúlevsellik, Yetiyitimi ve Sa÷lı÷ın Uluslararası Sınıflandırılması
øETT østanbul Elektrik Tramvay ve Tünel øúletmeleri
No. Numara
ÖZøDA T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı
s. Sayfa
THY Türk Havayolları
TS Türk Standartları
TSD Türkiye Sakatlar Derne÷i
TUREB Turist Rehberleri Birli÷i
TÜROFED Türkiye Otelciler Fedeasyonu
TÜRSAB Türkiye Seyahat Acentaları Birli÷i
UBAK T.C. Ulaútırma, Denizcilik ve Haberleúme Bakanlı÷ı
UN Birleúmiú Milletler-United Nations
UTP Ulaútırma ve Turizm Paneli
WHO Dünya Sa÷lık Örgütü-World Health Organization

ZÖYK Zihinsel Özürlüleri Yetiútirme ve Koruma Vakfı





TABLOLAR LøSTESø
Tablo 3.1. Engelli Turist Grubuna Hizmet Sunulması 61
Tablo 3.2. Otellerde Engellilere Yönelik øúaretlemeler 63
Tablo 3.3. Otellerde Engellilere Yönelik Park Alanları 64
Tablo 3.4. Otellerdeki Engelli Tuvaletleri 66
Tablo 3.5. Engellilere Hizmet Sunma Konusunda E÷itim Almıú Personel 67
Tablo 3.6. Otellerde Engellilere Yönelik Özel Fiyat Politikası Uygulaması 68
Tablo 3.7. Otel Restoranlarındaki Engelli Tuvaletleri 72
Tablo 3.8. Otel Restoranlarında Engellilere Yönelik E÷itim Almıú Personel 74
Tablo 3.9. Engelli Münferit Turiste Hizmet Sunulması 76
Tablo 3.10. Engelli Turist Grubuna Hizmet Sunulması 77
Tablo 3.11. Engellilere Yönelik øúaretlemeler 77
Tablo 3.12. Engellilere Yönelik Park Alanları 78
Tablo 3.13. Hareket Alanlarındaki Engelleyici Unsurlar 79
Tablo 3.14. Engellilere Yönelik Rampa ve Asansör Uygulamaları 79
Tablo 3.15. Engelli Tuvaletleri 80
Tablo 3.16. Audio Sistemi 81

 1

GøRøù

Engelli bireylerin dünya nüfusu içinde oldukça geniú bir kitleyi oluúturdu÷u
söylenebilir. Dünyada 600 milyonun üzerinde engelli yaúamakta ve bu da yaklaúık olarak
toplam dünya nüfusunun %10’unu ifade etmektedir (Edmonds 2005; Lang 2006: 4).
Türkiye’de engelli bireylere yönelik istatistiki verilerin yetersiz oldu÷u söylenebilir.
Türkiye Özürlüler Araútırması verilerine göre (DøE ve ÖZøDA 2002: 5), ülkemizde engelli
nüfusun toplam nüfus içindeki oranının %12.29 oldu÷u belirtilmektedir. Oldukça yüksek
olan bu rakamlar de÷erlendirildi÷inde, ülkemizde ve dünyada geniú bir kitle oldu÷u
görülen engellilerin, önemli bir sosyal kategoriyi oluúturdu÷u söylenebilir.

Geniú bir kitleyi oluúturan engelli bireylerin, turizm için önemli bir niú pazar
konumunda oldu÷u ifade edilebilir. Engelliler turizm endüstrisi için önemli bir niú pazar
konumunda olmasına ra÷men, bu konu üzerinde çok fazla durulmamıútır (Israeli 2002:
101). Yau vd.’ne göre (2004: 946); turizm konusunda engelli bireyler de di÷erleri gibi aynı
istek ve ihtiyaçlara sahiptirler. Ancak, öncelikli olarak engelli olmayan bireylere yönelik
tasarlanmıú seyahatin, engelli bireyler için bazı zorlukları olaca÷ı söylenebilir. Farklı
engele sahip bireylerin, farklı istek ve gereksinimleri olaca÷ı düúünüldü÷ünde, engellilik
durumu ve çeúitlendirilmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Genel bir sınıflandırma ile
engellilik çeúitleri, ortopedik engellilik, iúitme engellilik, dil ve konuúma engellilik, görme
engellilik, zihinsel engellilik olarak ele alınmaktadır (DøE ve ÖZøDA 2002).

Dünyada yapılan araútırmalara göre, engellilere yaúam kolaylıkları sa÷layabilmek

amacıyla gerçekleútirilen iyileútirme hizmetleri, engellilerin büyük oranda topluma
kazandırılmasına destek olmaktadır (Koca 2010: 3). Engelle yaúamın bireye getirdi÷i
güçlüklerden biri de, seyahat edebilme ve turizm faaliyetlerine katılma konusundaki
kısıtlardır. Bu kısıtları en aza indirmek için, engellilerin turizme katılımına yönelik
düzenlemelerin bedensel engelli konuklar, görme engelli konuklar ve iúitme engelli
konuklar için farklı úekillerde yapılması gerekti÷i söylenebilir.

Engelli bireylerin turizme katılımı sürecinde, gidece÷i destinasyonlarda var olan

düzenlemelerin yeterlilik durumunun tespiti ve elde edilen veriler ıúı÷ında, bu
destinasyonların engelli turizmi konusunda geliútirilebilmesi için öneriler oluúturulmasının
amaçlandı÷ı bu tez çalıúması üç bölümden oluúmaktadır. Çalıúmanın birinci bölümünde,
engellilik kavramı, engellilik çeúitleri, engellilerin toplum içindeki nüfus oranları ve engelli
örgütlenmelerine yer verilmiútir. økinci bölümde, engellilerin seyahati ve turizme
 2

katılımları konusu üzerinde durulmuútur. Buna göre, öncelikle engellilerin turizme

katılımına yönelik yasal düzenlemeler ile engellilerin seyahat ve turizme katılabilmesine
yönelik düzenlemeler incelenmiútir. Daha sonra, ulaúım sektöründe engellilerin durumu,
turizm iúletmelerinde engellilerin faydalanmasına yönelik düzenlemeler, engelliler için
turizm olanaklarının geliútirilmesi konularına de÷inilmiútir. økinci bölümde son olarak,
engellilerin turizme katılımı esnasında sürekli etkileúim içinde olaca÷ı söylenebilecek,
çalıúan personellerin engellilere yönelik e÷itimi konusuna yer verilmiútir.

Çalıúmanın üçüncü ve son bölümünde ise; turistik turların yo÷un oldu÷u

gözlemlenen østanbul, Çanakkale, øzmir, Aydın ve Denizli illerindeki yo÷un ziyaretçisi
olan destinasyonlarda engelsiz turizm için yapılan düzenlemelerin incelenmesine yönelik
gerçekleútirilen çalıúmanın bulguları ve de÷erlendirmelerine yer verilmiútir. Bu çalıúma
sonuçları baz alınarak gerçekleútirilen, engelsiz turizmde engelli seyahatini geliútirmeye
yönelik örnek bir tur önerisi sonuç ve öneriler kısmında sunulmaktadır.
 3

BøRøNCø BÖLÜM

ENGELLø KAVRAMI VE ENGELLøLøK DURUMU

1. Engelli Kavramı

Engellilik tartıúması engellilik tanımları ile baúlamaktadır (Mackelprang

2010: 88). Bireyde görülen engellilik durumunun tanımlanmasına yönelik “sakatlık”,
“özürlülük” veya “engellilik” gibi kavramların kullanıldı÷ı görülmektedir (Burcu
2007: 7).

Literatürde engelli kavramı ile birlikte ya da benzer anlamda kullanılan

kavramlar bulundu÷u belirtilmektedir (Kula 2005: 58). Özürlülük veya sakatlık
kavramlarıyla da ifade edilen engellilik, yeni düzenlemelerin de gerçekleúmesi
sonucu daha kapsamlı bir úekilde tanımlanmıútır (Seyyar 2006: 17). Önemli olan,
bireyin fiziksel veya zihinsel özelliklere ba÷lı olarak di÷erlerinden farklı görülmesi
veya farklı olması de÷il, bireyin bu durum sonucu ortaya çıkan sosyal konumudur.
Bu açıdan engellilik kavramının sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik
açıdan, sosyal tanımlaması önem taúımaktadır (Burcu 2007: 7).

Tanımlamalarda engelli, sakat ve özürlü kelimelerinin birbirinin yerine

kullanılmakta oldu÷u görülmesine ra÷men, bu sözcükler farklı anlamlar taúımaktadır.
Özürlü terimi ile, özürlülü÷ün temel noktayı oluúturdu÷u ve nesnelleúen bir olgu
yansıtılmaktadır. Di÷er yandan engellilik ile, zaman içinde bu zorunluluktan
kurtulabilme ihtimalini barındıran ve esnekli÷in söz konusu oldu÷u bir kavram ifade
edilmektedir (Koca 2010: 4). Engellilik kavramıyla benzer anlamda kullanılan
sakatlık kavramı ise, bireyin zedelenme veya bozukluk gibi sebeplerle hayatında
karúılaútı÷ı zorluk veya sınırlanmaları belirtmektedir (Kula 2005: 58). Sakatlık
durumu Kula’ya göre (2005: 58); kalıcı, geçici, geliúen, gerileyen gibi duruma göre
de÷iúik özellikler gösterebilir.

Özür veya engel, bireyin yaúadı÷ı sürece toplumda yaú, cinsiyet, sosyal ve
kültürel anlamda gerçekleútirmesi gereken faaliyetleri, yetersizlik nedeniyle yerine
getirememesi durumudur (Ulutaúdemir 2007: 120). DøE ve ÖZøDA (2002: X)
 4

iúbirli÷inde gerçekleúmiú Türkiye Özürlüler Araútırması Temel Göstergeleri’ne göre

engelli, sahip oldu÷u bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yetilerini,
do÷uútan veya sonradan herhangi bir hastalık ya da kaza sonucu farklı derecelerde
yitirerek, normal yaúamın gereklerine uyamayan kiúileri ifade etmektedir.

Engellilik kavramı tarihsel süreçte, her dönemin koúullarına göre farklı

modeller úeklinde ve farklı biçimlerde ele alınmıútır (Dowling ve Dolan 2001;
Llewellyn ve Hogan 2000; Mackelprang 2010). Modern toplumsal yaklaúıma göre bu
modeller “ahlaki (moral) model”, “tıbbi model” ve “sosyal model” olmak üzere üç
grupta ele alınmaktadır (Mackelprang 2010: 88). Yaygın hale gelen ahlaki modelin,
insanları eksiklikleri açısından tanımladı÷ı görülmektedir. Bu yaklaúıma göre,
toplumda farklı açıklamaları olan engellilik durumu, iúlenen bir günahın ya da
tanrının hoúnutsuzlu÷unun bir göstergesi olarak varsayılmaktaydı (Erkan 2004: 32).

Rönesansla birlikte engelli bireyleri toplumun bakımına muhtaç gören tıbbi

model ortaya çıkmıútır (Mackelprang 2010: 88). Tıbbi modele göre fiziki ve
biyolojik açıdan engellilik, bireyin geçici bir süre yaúadı÷ı, onarılabilir, hatta
onarılması gerekli bir hastalık olarak de÷erlendirilmektedir. Ayrıca engel durumu
ortadan kaldırılınca bireyin normal yaúantısına dönebilece÷i düúünülmektedir. Sosyal
model ise, engellilik halinin bireysel sınırlılı÷a ba÷lı olmadı÷ını (Llewellyn ve
Hogan, 2000:159), engellilerin gereksinimlerinin dikkate alınmaması ve toplumun
gerekli hizmetleri sunmamasından kaynaklandı÷ını öne sürmektedir (Erkan 2004: 39;
Özgökçeler ve Alper 2010: 38).

Dünya Sa÷lık Örgütü’nün hastalık sonuçlarına dayanan tıbbi yöne a÷ırlık

vererek, kabul gören tanımlamalar yaptı÷ı görülmektedir. I. Özürlüler ùurası (1999:
74)’nda bu tanımlara yer verilmiútir ve buna göre; yetersizlik (impairment),
psikolojik, fizyolojik ve anatomik (fiziksel) yapı veya iúlevlerdeki eksikli÷i ve
normal olmama durumunu ifade eder. Özürlülük (disability), bir aktiviteyi normal
úekilde veya normal kabul edilen sınırlar içinde gerçekleútirmekteki sınırlılık veya
yetersizliktir. Engellilik (handicap) ise, bir yetersizlik veya özür nedeniyle yaúa,
cinsiyete, sosyal ve kültürel faktörlere ba÷lı olarak kiúiden beklenen rollerin
kısıtlanması ya da yerine getirilememesi halidir. Görüldü÷ü gibi Dünya Sa÷lık
Örgütü’nün yaptı÷ı bu tanımlamalara göre; özürlülük kavramı ile bireyin bir faaliyeti
 5

gerçekleútirmedeki sınırlılı÷ı ifade edilirken, engellilik kavramı ile bu yetersizlik

veya sınırlılıkların yanı sıra sosyal faktörler de önem kazanmaktadır.

Di÷er yandan engellilerin özür durumlarıyla ilgili ölçütler arasında farklar

olmasının gözlenmesi sonucu, Dünya Sa÷lık Örgütü uluslararası ve sektörler arası
ortak bir dilin oluúturulmasını hedefleyen sınıflandırma sitemi olarak fonksiyona
göre uluslararası sınıflandırma sistemini (International Classification of Functioning:
ICF) oluúturmuútur. Burada amaç, sa÷lı÷ı anlamak için bilimsel bir temel ile
sistematik bir kodlama úeması oluúturmak, veri karúılaútırması yapabilmek ve
engellilerin toplumsal katılımını arttırmak üzere hizmetlerin geliútirilmesini teúvik
etmektir (ICF Araútırma Birimi ve ÖZøDA 2001: 4). Böylece, engelli bireylerin de
sosyal ihtiyaçlarının, di÷er bireyler kadar karúılanması yoluna gidilebilir.

ICF sadece yeti kaybı bulunan kiúilerle ilgili tanımlamaları de÷il, tüm
insanlarla ilgili konuları ele almaktadır. ICF ile insan sa÷lı÷ının bütün alanları ve
iyilik halinin sa÷lıkla ilgili bazı bileúenleri, “sa÷lık alanları” ve “sa÷lıkla ilgili
alanlar” açısından tanımlanmaktadır. Burada sa÷lık alanları için görme, iúitme,
yürüme, ö÷renme ve hatırlama örnek oluútururken, sa÷lıkla ilgili alanlar bir yerden
bir yere gitme, e÷itim ve sosyal etkileúim gibi örnekleri içermektedir. ICF ile ele
alınan tanımlarda, sosyoekonomik etmenler (ırk, din, cinsiyet vb. sınırlılıklar)
nedeniyle ortaya çıkan koúullar gibi sa÷lıkla ilgisi olmayan durumlar
de÷erlendirilmemektedir (ICF Araútırma Birimi ve ÖZøDA 2001: 5). ICF
tanımlamalarında bazı sosyal faaliyetler önem taúımakla birlikte, temel olarak bu
faaliyetlerin de sa÷lıkla ba÷lantısı olması gerekti÷i görülmektedir.

Türkiye’de engellilik hakkında øú Kanunu’nda, Özel E÷itime Muhtaç

Çocuklar Kanunu’nda, Devlet Memurları Kanunu’nda, Sosyal Güvenlik
Kanunu’nda, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kanunu’nda ve Gelir Vergisi
Kanunu’nda de÷iúik tanımlar yapılmıútır (Artar ve Karabacako÷lu 2003a: 13).
Engelli, bedensel, zihinsel ve ruhsal özelliklerinde belirli oranda fonksiyon kaybı
meydana getiren organ yoklu÷u ve bozuklu÷u nedeniyle, toplumsal rolünü yerine
getirebilmek için bakım, rehabilitasyon, danıúmanlık ve destek hizmetlere ihtiyaç
duyan kiúi olarak ele alınmaktaydı (Öngören vd. 2007: 8). Daha önce yapılan bu
tanımlar düzenlenerek kapsamlı hale getirilmiú; “Özürlü” kavramı 2828 sayılı Sosyal
Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanununun 3. Maddesinin c fıkrasında;
 6

“Do÷uútan veya sonradan herhangi bir hastalık veya kaza sonucu

bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerini çeúitli
derecelerde kaybetmesi nedeniyle normal yaúamın gereklerine uymama
durumunda olup; korunma, bakım, rehabilitasyon, danıúmanlık ve destek
hizmetlerine ihtiyacı olan kiúi” olarak tanımlanmıútır.
16 Aralık 2010 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Özürlülük Ölçütü,
Sınıflandırması ve Özürlülere Verilecek Sa÷lık Kurulu Raporları Hakkında
Yönetmelik’e göre engelli, do÷uútan veya sonradan; bedensel, zihinsel, ruhsal,
duyusal ve sosyal yeteneklerini çeúitli derecelerde kaybetmesi sebebiyle toplumsal
yaúama uyum sa÷lama ve günlük gereksinimlerini karúılamada güçlükleri olan ve
korunma, bakım veya rehabilitasyon, danıúmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç
duyan kiúiyi ifade etmektedir.

Tanımlamalar incelendi÷inde genel olarak; bireyin do÷uútan, hastalık, kaza

gibi nedenlerle normal olarak belirlenen tıbbi durumun dıúında farklı olması ve bu
farklı durumunun sosyal ve kültürel bakımdan görünümü engelli kavramının
tanımlanmasında önemli noktaları oluúturmaktadır. Yani, engelli olmanın medikal
tanımının yanı sıra sosyal ve kültürel çerçevede bir tanım geliútirilmesi de
gerekmektedir. Buna göre, engellilik genel anlamda, bireyin belirli aktivitelerini
yerine getirebilmek ve sosyal yaúamdaki rolleri oynayabilmek için sahip olması
gereken yetenek ve güçlerdeki eksiklik veya sınırlılık sebebiyle normal kapasitenin
dıúında olma durumudur (Burcu 2007: 1).

2. Engellilik Durumu ve Çeúitleri

Engelli bireylerin de÷iúik sorunlarını belirleyebilmek ve onların özel

durumlarına uygun, geniú kapsamlı ve etkili politikalar oluúturabilmek için, öncelikle
engelli birey sayısını ve bu sayı içinde yer alan engelli grupların da÷ılımını bilmek
gerekmektedir (Seyyar 2006: 15). Bu úekilde, bireylerin engellilik durumuna göre
istek ve gereksinimleri daha iyi tespit edilebilir ve çözüm yolları geliútirilebilir.

Bireyin sahip oldu÷u engel çeúidinin, belirli etkinlikleri gerçekleútirmek için

bireyin yetene÷i üzerinde bir etkiye sahip oldu÷u belirtilmektedir (Statistics South
Africa 2001: 13). Bununla birlikte, farklı engele sahip bireylerin, farklı istek ve
gereksinimleri de olaca÷ı düúünüldü÷ünde, engellilik durumu ve çeúitlendirilmesinin
önemi ortaya çıkmaktadır. Engellilik çeúitleri bu çalıúmada genel bir sınıflandırmaya
 7

gidilerek, ortopedik engellilik, görme engellilik, iúitme engellilik, dil ve konuúma

engellilik ve zihinsel engellilik ana baúlıkları altında toplanacaktır.

2.1. Ortopedik Engellilik

Fiziksel bir engel olarak kabul edilen ortopedik engellilik, kiúinin

aktivitelerini gerçekleútirebilmesini, çalıúabilmesini, ve fiziksel engellemelerden
dolayı çevresine uyum sa÷layabilmesini zorlaútıran engellilik grubunu
oluúturmaktadır (Artar ve Karabacako÷lu 2003a: 13). Fiziksel koúullardan dolayı,
di÷er engellilik türlerine göre bu engel grubundaki bireylerin daha fazla zorluk
çekece÷i tahmin edilebilmektedir. Bu yüzden gerekenleri yapabilmek üzere,
ortopedik engelli bireylerin gereksinimlerini iyi úekilde anlamak büyük önem
taúımaktadır.

Ortopedik engellilik, kas ve iskelet sisteminde meydana gelen fonksiyon

kaybı, yetersizlik ve eksiklik durumudur. El, kol, bacak, parmak ve omurgaların var
olmaması ya da bunlarda oluúan kısalık, eksiklik, fazlalık, úekil bozuklu÷u, hareket
sınırlılı÷ı vb. olanlar bu gruba girmektedir (DøE ve ÖZøDA 2002: X). Aile E÷itim
Rehberi’ne göre (2007b: 9) ortopedik engeller temel olarak; do÷uútan olan engeller,
beyin felci, romatizmal hastalıklar, çocuk felci, süre÷en kemik ve eklem iltihapları,
omurga e÷rilikleri, çocuk felci, travmatik engeller, kalıtsal ilerleyen sinir hastalıkları
ve cücelik gibi sınıflara ayrılmıútır.

Sosyal yönler de katılarak geniú bir tanım yapılacak olursa; ortopedik engelli,
do÷um öncesi, do÷um esnası ve do÷um sonrasında herhangi bir sebeple, iskelet, kas
ve sinir sistemindeki bozukluklara ba÷lı oluúan, bedensel yeteneklerini çeúitli
derecelerde kaybeden ve bu nedenle toplum içinde yaúama uyum, günlük
gereksinimleri karúılamada sınırlılıklar yaúayan; korunma, bakım, rehabilitasyon gibi
destek hizmetlere ihtiyaç duyan kiúidir (ASAGEM ve ÖZøDA 2007c: 9). Buradan,
ortopedik engellilik durumunun, herhangi bir sebeple bireyin bedensel yeteneklerinin
kısıtlanması durumunu ifade etti÷i ve bu durumda bulunan bireyin destek hizmetlere
ihtiyacı olaca÷ı anlaúılmaktadır.
 8

2.2. Görme Engellilik

Görme, bireyin bilgi ve deneyimleri açısından oldukça önemli bir özelliktir.

Görme organı olan göz, geliúimini do÷umdan sonra üç yıl içinde tamamlamaktadır
(Öngören vd. 2007: 28). Öngören vd. (2007: 28)’ne göre; bu süreç içinde veya
sonrasında, gözde meydana gelen optik sinir ya da beyin hasarı sonucu görme
bozuklu÷u oluúabilmektedir.

Kelime anlamı açısından görme engelli, görme gücünden yoksun olmak

demektir ve bunun farklı nedenleri ya da dereceleri bulunmaktadır (Artar ve
Karabacako÷lu 2003a: 13). Görme engellilerin tanımıyla ilgili olarak, yasal ve e÷itsel
tanımların varlı÷ı söz konusudur. Görme engelliler, genel olarak kör ve az gören
olmak üzere iki grupta incelenmektedir (Ba÷lı 1993: 62).

Millî E÷itim Bakanlı÷ı Özel Ö÷retim Kurumları Genel Müdürlü÷ü’nün

gerçekleútirdi÷i, Özel E÷itim ve Rehabilitasyon Merkezi Görme Engelli Bireyler
Destek E÷itim Programı’nda (2008: 4) bazı teknik terimlerin belirlendi÷i
görülmektedir. ølgili rapordaki yasal tanımlamaya göre; görme engelli, kör ve az
gören kavramları tanımlanmıútır. Tüm düzeltmelerle birlikte, gören gözünün ola÷an
görme gücünün onda birine yani 20/200’ lük görme keskinli÷ine ya da daha azına
sahip olan veya görme açısı 20 dereceyi aúmayan bireyler kör olarak
tanımlanmaktadır. Burada 20/200 ifadesiyle anlatılmak istenen; görme
yetersizli÷inden etkilenen bireyin 60 cm’ den görebildi÷ini, normal görme gücüne
sahip olan bireyin 6 m’ den görebilmesidir. Az gören ise, görme keskinli÷i 20/70 ile
20/200 arasında olan bireyleri ifade etmektedir. Bu ifadeyle normal gören bireyin 6
m’ den görmekte oldu÷u, az gören bireyin ise 2 m ile 60 cm arasındaki mesafeden
görebildi÷i anlatılmaktadır.

Yine Millî E÷itim Bakanlı÷ı Özel Ö÷retim Kurumları Genel Müdürlü÷ü’nün

yukarıda bahsi geçen raporunda (2008: 4) yer alan e÷itsel tanımlamaya göre; görme
engelli, görme yetersizli÷inden a÷ır derecede etkilenen ve mutlaka kabartma alfabeye
(Braille) ya da konuúan kitapların kullanılmasına ihtiyaç duyan bireyleri ifade
etmektedir. Az gören ise, büyütücü araçlar yardımıyla ya da büyük puntolu yazılı
materyali okuyabilen bireylerdir.
 9

Açıklamalarda e÷itsel tanımların sınırlarının, yasal tanımlar kadar kesin

çizgilerle belirtilmedi÷i ve net olmadı÷ı görülmektedir. Bunun sebebi, e÷itsel
de÷iúkenlerin var olması ve ö÷retimde okuma yönteminin vurgulanmıú olmasıdır
(Demir ve ùen 2009: 155).

2.3. øúitme Engellilik

ønsanlar duyu organlarından ayrı düúünülemeyece÷i gibi, kiúilikleri de duyu

organları ile elde edilen verilerin biçimlenmesi sonucu oluúmaktadır. Çevreyi ve
dünyayı algılama, anlama, yorumlama ve neden-sonuç iliúkisi kurma bu úekilde
geliúmektedir (Öngören vd. 2007: 23). Dolayısıyla, normal bir geliúim süreci geçiren
çocukta iúitmenin baúlangıçtan itibaren etkin özellik taúıdı÷ı belirtilmektedir (Çeliker
ve Ege 2005: 20).

øúitme organımız olan kulaktaki dıú kulak, orta kulak ve iç kulak

bölümlerinde bulunan iúitme siniri veya beyinde meydana gelen bir hastalık sesin
daha az iúitilmesine sebep olmaktadır (ASAGEM ve ÖZøDA 2007b: 11). øúitme
kaybı olarak görülen bu durumda, yapılan testler aracılı÷ıyla iúitme kaybının derecesi
belirlenebilir.

øúitme kaybının, iúitmeye yönelik bozukluklar sonucu oluútu÷u ifade

edilebilir. øúitme engeli de, bu bozukluklar sonucu, iúitme fonksiyonlarında çeúitli
derecelerde hasar oluúması ve iúitme kaybı yaúanması úeklinde oluúmaktadır
(Öngören vd. 2007: 23). Genel bir tanıma gidilirse; tam veya kısmi úekilde, bir veya
iki kula÷ında iúitme kaybı olan kiúi iúitme engelli olarak tanımlanmaktadır. øúitme
cihazı kullanan bireyler de bu gruba girmektedir (DøE 2000: 19).

øúitme kaybı, genellikle eriúkinlerde yaúa ba÷lı olarak tiz sesler duyma
yetene÷inde azalma úeklinde görülmektedir (National Academy on an Aging Society
1999: 2). Bunun yanı sıra National Academy on an Aging Society (1999: 2), iúitme
kaybına; ço÷unlukla gürültüye ba÷lı iúitme kaybı, tek seferlik son derece yüksek sese
maruz kalma ya da uzun süreli olarak (ay, yıl gibi) yüksek sese maruz kalma gibi
durumların neden oldu÷unu belirtmektedir.

Bireyin normal geliúim süreci içinde kazanması gereken iúitme yetene÷inde

meydana gelen bazı bozuklukların ve iúitme kaybının, iúitme engelini meydana
getirdi÷i söylenebilir. øletiúimde büyük bir öneme sahip oldu÷u bilinen iúitme
 10

yetene÷inde meydana gelebilecek bir engelin, bireyin yaúamını da etkileyebilece÷i

görülmektedir.

2.4. Dil ve Konuúma Engellilik

øúitme yetene÷inde, zihinsel ve beyinsel fonksiyonlarında herhangi bir sorun

ya da engeli bulunmayan her çocuk, içinde do÷up yetiúti÷i, biçimlendi÷i topluma
özgü ve toplum tarafından kabul edilmiú kurallar ve simgeler dizgesi olan bir dili
herhangi bir zorluk çekmeksizin edinebilmektedir (Girgin 2006: 16). Yani bireyin
yaúamındaki en karmaúık iúlemlerden biri olarak görülebilecek dil kazanımı,
genellikle çocukluk döneminde bulunulan do÷al çevreden herhangi bir sorunla
karúılaúmadan sa÷lanmaktadır. Do÷al bir úekilde gerçekleúen dil kazanımının,
karmaúık bir süreç oluúu ancak dil geliúiminde bir bozukluk olmaya baúladı÷ında
anlaúılmasına neden olmaktadır (Öngören vd. 2007: 47).

ønsan sosyal bir varlık olarak, yaúadı÷ı toplumla sürekli etkileúim halindedir.
Dil, insan etkileúiminin temelini oluúturan iletiúimin sa÷lanmasında bir araç görevini
görmektedir. Bireyin sözel dildeki yeterlili÷i, onun yaúadı÷ı ortamda sosyal anlamda
baúarısını etkilemektedir. Bireyin dil geliúimindeki aksamalar ve gerilikler
sonucunda di÷er alanlarındaki geliúimlerinin etkilenmesi söz konusu olmaktadır
(Özmen 2003: 205).

Dil ve konuúma bozuklukları olarak da ele alınan, fizyolojik konuúma

güçlü÷ü çekme, gecikmiú konuúma, telaffuz bozuklu÷u, kekemelik, beyinde oluúan
bir hasar sonucu dil ve konuúmada yaúanan bozulma (afazi), motor konuúma
bozuklu÷u (apraksi), yutma güçlü÷ü ve salya problemleri gibi güçlüklerin dilde ve
konuúma engellerini oluúturdu÷u belirtilmektedir (ASAGEM ve ÖZøDA 2007a: 27).
Dil ve konuúma engelli ise, herhangi bir nedene ba÷lı olarak konuúamayan veya
konuúmanın hızında, ifadesinde bozukluk olan ve ses bozuklu÷u olan kiúi olarak
ifade edilmektedir (DøE ve ÖZøDA 2002: X). Ayrıca DøE’ye göre (2000: 19),
iúitebildi÷i halde konuúamayan, gırtla÷ı alınanlar, konuúmak için alet kullananlar,
kekemeler, dil, dudak, damak, çene yapısında bozukluk olan bireyler bu gruba
girmektedir.

ønsan etkileúiminde büyük bir önem taúıyan sözel iletiúim için dil ve konuúma
kazanımının gerekti÷i bilinmektedir. Bu açıdan, çocukluk döneminde kendili÷inden
 11

kazanılan dil ve konuúmada, herhangi bir sebeple oluúan sınırlılıkların da dil ve

konuúma engelini oluúturdu÷u söylenilebilir.

2.5. Zihinsel Engellilik

Toplumda ço÷unlukla yanlıú bir de÷erlendirme ile ‘deli’ veya ‘geri zekalı’
olarak nitelendirilen zihinsel engelliler, aslında hayatları boyunca belli bir zeka
seviyesinde kalan fakat belirli bir algılama yetisine sahip bireylerdir (Ören 2003:
128). Zihinsel engelli kavramını tanımlamak, en baúta bu bireyleri tanımak ve
gereksinimlerini karúılayacak uygulamaları gerçekleútirmek için önem taúımaktadır.

Zeka, do÷uútan var olan ve yaúam boyunca deneyim yoluyla geliúen problem
çözme gücünü ifade eder. Bu güç, insana kendini, çevresini ve gerçekleúen olayları
anlama, yorumlayarak sonuçlar çıkarma ve bunun sonucu bir uyum sa÷layarak
hayata devam etme imkanı sa÷lamaktadır (ZÖYK Vakfı 2011). Yaúıtlarında
gerçekleúen geliúim sürecinden farklı bir süreci yaúama ve gereken geliúimi
gösterememe durumunda bireyin zihinsel engelli olabilece÷i ifade edilmektedir
(Aydın 2003: 172; Lynch ve Sims 1988: 14).

Zihinsel engellilik durumunun de÷erlendirilmesinde, kültürel faktörlere

(Lynch ve Sims 1988: 14) ve bireyin yaúadı÷ı çevre koúullarına da önem verilmesi
gerekmektedir. Bunun sebebi zihinsel engelli÷in, bireyin yeterlikleri ile çevrenin
gerekleri arasındaki etkileúim sonucu oluúan ve günlük yaúam içindeki iúlevlerde
sınırlılık veya ola÷an zorluklara karúı bir tür yetersizlik olarak ortaya çıkan durumu
ifade etmesidir (Eripek 2005: 42).

Zihin engellilik tanımları içerisinde yaygın olarak kabul gören ve kullanılan

tanım, Amerikan Zihinsel Gerilik Birli÷i (AAMR) tarafından 1992 yılında "geri
zekalılık" terimini kullanarak yapılan tanımdır. Halihazırdaki iúlevlerde önemli
derecede sınırlılık geri zekalılık durumunu göstermektedir (American Association on
Mental Retardation 2002). Bu, zihinsel iúlevlerde ortalamadan önemli derecede
geride olma ve zihinsel iúlevlerle iliúkili uyumsal beceri alanlarından (iletiúim,
özbakım, ev yaúamı, sosyal beceriler, toplumsal yararlılık, kendini yönetme, sa÷lık
ve güvenlik, iúlevsel akademik beceriler, boú zaman ve iú) iki ya da daha fazlasında
sınırlılıklar gösterme durumu olarak ifade edilmektedir (Eripek 2005: 15).
 12

Ülkemizde 31 Mayıs 2005 yılında, 26184 sayılı resmi gazetede yayımlanan

Özel E÷itim Hizmetleri Yönetmeli÷i’nin 4. maddesinin ıı fıkrasına göre zihinsel
yetersizli÷i olan birey:

“Zihinsel iúlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında

farklılık gösteren, buna ba÷lı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum
becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18
yaúından önceki geliúim döneminde ortaya çıkan ve özel e÷itim ile destek
e÷itim hizmetlerine ihtiyaç duyan bireydir.”
Bireyin yürüme, konuúma ve ihtiyaçlarını karúılamada güçlüklerle
karúılaúması veya di÷erlerinden farklı olması sonucu ortaya çıkan zihinsel engellilik,
kalıcı bir durumdur. Bireyde güçlüklerin yaúandı÷ı yapı, zedelenmiú beyin ve
merkezi sinir sistemi oldu÷u için tıbbi yönden ancak tanı ve teúhis konulabilmekte,
tedavi mümkün olmamaktadır (Aydın 2003: 173).

3. Engellilerin Toplum øçindeki Nüfus Oranları

ønsan haklarının geliúmesiyle engelliler konusunda gerçekleúen geliúmeler,

ilgili politikaların belirlenmesi, planlanması ve uygulanabilmesi için engellilere
yönelik istatistiksel veri ihtiyacını ortaya çıkarmıú, güncel ve güvenilir verilerin
gereklili÷i artmıútır (Öngören vd. 2007: 9). Bu úekilde engelli bireylerin istek ve
ihtiyaçlarını daha do÷ru tespit etmek ve gerçekleútirilmesi gerekenleri uygun úekilde
belirlemek mümkün olabilir.

Dünya nüfusunun yaklaúık olarak %10’unu (600 milyon insanı) fiziki ya da

zihinsel bir engele sahip kiúiler oluúturmaktadır. Oldukça yüksek olan bu rakam,
geniú bir kitle olarak görülen engellilerin (TÜRSAB 2008), önemli bir sosyal
kategoriyi oluúturdu÷unu göstermektedir (Özgökçeler ve Alper 2010: 34). Toplumda
önemli bir yere sahip oldu÷u görülen engelli bireylerin, istek ve ihtiyaçlarına cevap
verebilmek için istatistiki veri ihtiyacının ortaya çıktı÷ı söylenebilir.

Özellikle, 1981 yılında Uluslar arası Özürlüler Yılı, Özürlüler Dünya Eylem
Programı (UN,1982), 1983-1992 Birleúmiú Milletler Özürlüler On Yılı ve
Özürlülerin Fırsat Eúitli÷i øçin Standart Kurallar (UN, 1993)’ın gerçekleútirilmesiyle
engelli istatistiklerine olan ilginin arttı÷ı gözlemlenmektedir. Bu faaliyet ve
politikalar engellilere yönelik durum de÷erlendirmesi, rehabilitasyon ve fırsat
eúitli÷inin sa÷lanması üzerine program ve politikalar geliútirilmesi için kapsamlı
 13

istatistiksel araútırmaların gereklili÷ini vurgulamıúlardır (Öngören vd. 2007: 9).

Yaklaúık olarak 600 milyon nüfusa sahip engelli bireylerin büyük bir
ço÷unlu÷u, geliúmekte olan ülkelerde yaúamaktadır (Lang 2006: 4). øngiliz Surrey
Üniversitesi tarafından yürütülen OSSATE ( One-Stop-Shop Accessible Tourism in
Europe- Avrupa’da Eriúilebilir Turizm) adlı çalıúmada, Avrupa’da 46 milyona yakın
fiziksel ya da zihinsel sınırlılı÷ı bulunan engellinin yaúadı÷ı ortaya konulmaktadır
(Ortún 2007: 1). Hareket zorlu÷u yaúayan hamile kadınlar ve 65 yaú üzeri nüfus göz
önüne alındı÷ında bu rakam 130 milyon kiúiye ulaúmaktadır (TÜRSAB 2008).

Ortaya konulan verilere göre, engelli bireylerin dünya nüfusu içinde oldukça
büyük rakamlara sahip oldu÷u açıkça görülmektedir. Bu kadar geniú bir grubun di÷er
bireyler gibi her türlü yaúamsal hakka sahip olması ve bu hakların da do÷ru úekilde
oluúturulup uygulanabilmesi için, güvenilir istatistiki verilere ihtiyaç duyuldu÷u
söylenebilir.

Türkiye’de ise, engelli bireylere yönelik istatistiki verilerin yetersiz oldu÷u

söylenebilir. Ancak 2000’li yıllarla birlikte engelli nüfus ile ilgili istatistiki veri
tabanlarının sistemli bir úekilde oluúturulmasına yönelik çalıúmalar yo÷unluk
kazanmıútır. Türkiye’de 2000 yılında gerçekleútirilen Genel Nüfus Sayımı ile ilk defa
engelli nüfusa yönelik sistematik bilgi elde edildi÷i bilinmektedir (Burcu 2007: 28).

Genel Nüfus Sayımlarında (1985 ve 2000) engellilerin sayısal büyüklüklerine

yönelik veriler elde edilmiútir. Fakat bu verilerin yeterli olmadı÷ı görülmektedir (DøE
ve ÖZøDA 2002: VII). Devlet østatistik Enstitüsü’nün 2000 yılı Genel Nüfus Sayımı
sonuçları, Türkiye’de toplam engelli nüfusun 1,234,139 oldu÷unu ortaya
koymaktadır (DøE 2000: 148). Bu sayım sonuçlarına göre; engelli grupları içinde
sayıca en fazla olan grup 472,629 kiúi sayısı (toplamın % 38.2’si) ile fiziksel
engellilerden, sayıca en az olan grup ise 55,480 kiúi (toplamın % 4.5’i) ile konuúma
engellilerden oluúmaktadır.

Türkiye Özürlüler Araútırması verilerine (DøE ve ÖZøDA: 2002: 5) göre ise;

engelli nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12.29’dur. Bu toplamda, süre÷en
hastalı÷a sahip engelli nüfusun %9.70 gibi yüksek bir oranı oluúturdu÷u, ortopedik,
görme, dil ve konuúma ile zihinsel engelli nüfus oranının %2.58 oldu÷u belirtilmiútir.
Yine bu araútırma verilerine göre, engelli olma oranları yaú ilerledikçe artmaktadır.
Süre÷en hastalı÷a sahip engelli nüfus 20-29 yaú grubunda iki katına çıkarken;
 14

ortopedik, görme, dil ve konuúma ile zihinsel engelli nüfus ise 50-59 yaú grubunda
iki katına çıkmaktadır. Yüzde olarak ise süre÷en hastalı÷a sahip engellilerde 0-9 yaú
grubu % 2.60, ortopedik, görme, dil ve konuúma ile zihinsel engellilerde % 1.54’tür.

Ülkemizde 2000 yılında gerçekleútirilen Genel Nüfus Sayımı sonrasında,

engellilerin toplam içindeki paylarına yönelik veriler kadar net sonuçlara ulaúılamasa
da, engelli nüfusun toplam içindeki payının oldukça yüksek oldu÷unu belirten
oranların ortaya konuldu÷u görülmektedir. Engelli nüfusun toplum içindeki
yo÷unlu÷u rakamlarla de÷erlendirildi÷inde gerek ülkemizde, gerekse dünyada
engellilerin geniú bir kitleyi oluúturdu÷u gözlemlenebilmektedir.

4. Engelli Örgütlenmesi

Tüm dünya ülkelerinde sayısı oldukça yüksek olan engellilerin toplum içinde
her yönden engelsiz bir yaúam sürmelerinin, toplum refahını arttıracak bir unsur
oldu÷u söylenebilir. Bu anlamda, engelli bireylerin yaúam alanı içinde
sosyalleúebilmesini kolaylaútırmak, engelleri aúarak faaliyetlerini arttırmak, bireysel
hareketlerini daha rahat kılmak gibi amaçları, yaptıkları çalıúmalarla gerçekleútirmek
üzere farklı ülkelerde, çeúitli engelli örgütlenmeleri oluúmaktadır. Kamu ve sivil
alanda engelli örgütlenmelerinin oluúması, engelli bireylerin karúılaútı÷ı kısıtları en
aza indirebilmek için önem taúımaktadır.

Engellilere hizmet veren sivil toplum örgütleri arasında önemli bir yere sahip
olan WHO- Dünya Sa÷lık Örgütü’nün (World Health Organization), özürlülü÷ün,
kazaların önlenmesi, rehabilitasyonu ve sa÷lı÷ın korunması gibi konularla ilgilendi÷i
ifade edilebilir. Di÷er yandan Özürlüler Programını, Dünya Özürlüler Eylem Planı ve
Standart Kuralların daha çok ülkede uygulamaya konmasını teúvik etmek, izlemek ve
de÷erlendirmesini yapmak üzere, UNDSPD-Birleúmiú Milletler, Sosyal Politika ve
Kalkınma Birimi, Özürlüler Programı (United Nations, Division for Social Policy
and Development) Birimi bulunmaktadır.
(http://www.ozida.gov.tr/?menu=hizmetverenler&sayfa=uluslararasi)

Ayrıca engelli kiúiler için çalıúan kurum, kuruluú, gerçek ve tüzel kiúilerin
oluúturdu÷u bir dünya birli÷i fikri çerçevesinde, Dünya Engelliler Vakfı tarafından 4-
6 Mart 2011 tarihinde østanbul’da düzenlenen Dünya Engellilik Sempozyumu ve
 15

Çalıútayı ile Dünya Engelliler Birli÷i’nin kuruluúu için ilk adım atılmıútır (DEV
2011: 7).

Engelli bireylerin sosyal ve toplumsal yaúama uyum sa÷lamalarını çeúitli

úekillerde kolaylaútırma ve daha engelsiz bir yaúam sürebilmelerini sa÷lama amacını
taúıyan birçok uluslar arası örgütlenme bulundu÷u söylenebilir. Bunlardan bazıları
ise, Uluslar arası Engelli Örgütü (DPI-Disabled Peoples’ International), Uluslar arası
Rehabilitasyon Örgütü (RI-Rehabilitation International), Uluslar arası Özürlü Örgütü
(HI-Handicap International), Dünya Engellilik Enstitüsü (WID-World Institute on
Disability), Uluslar arası Engellilik ve Kalkınma Konsorsiyumu (IDDC-International
Disability and Development Consortium) ve Avrupa Özürlüler Parlamentosu’dur
(European Parliament of Disabled People).
(http://www.ozida.gov.tr/?menu=hizmetverenler&sayfa=uluslararasi)

Bir baúka açıdan ise, engelli bireylerin turizme katılımını kolaylaútırmak ve

arttırmak amacıyla çalıúmalar yapan sivil toplum kuruluúları da bulundu÷u
görülmektedir. Amerika nüfusu içinde önemli bir yere sahip olan engellilere yönelik
önemli sivil toplum kuruluúlardan birinin “Engelliler øçin Seyahati Geliútirme
Derne÷i (SATH)” oldu÷u söylenebilir. Dernek, özellikle engelli bireylerin turizme
katılımını teúvik etme yolunda çalıúmalar yapmaktadır (Artar ve Karabacako÷lu
2003b: 8). Artar ve Karabacako÷lu (2003b: 44), Belçika’da bulunan Flemish
bölgesindeki turist otoritelerinin de, birkaç yıldır engelli örgütlerinden biri olan
Mobility International Flanders ile iú birli÷i yapmakta oldu÷unu belirtmektedir.

Dünya genelinde, engelli bireylerin hareket kısıtlarını en aza indirmeye ya da

tamamen ortadan kaldırmaya yönelik çalıúmalar gerçekleútiren birçok engelli örgütü
bulundu÷u görülmektedir. Bu engelli örgütlerinin, yalnızca bireyin günlük
yaúantısını kolaylaútırmayı de÷il, sosyal hayata katılımını teúvik etmeyi de amaç
edindi÷i açıkça görülmektedir.

Türkiye’de de kurumsal örgütlenme yapısı içinde, engellilerle ilgili

politikaların belirlenmesi, uygulanması ve denetlenmesi gibi konulardan sorumlu
birçok kurum ve kuruluú bulunmaktadır (I. Özürlüler ùurası 1999: 119). Engellilerle
ilgili konularda, yerel yönetimler gibi devlet kuruluúlarının görev üstlenmesi söz
konusudur. Bunun yanı sıra, yine devlet tarafından kurulan ve desteklenen örgütler
 16

ile gönüllü örgütlerin de engelliler konusunda önemli görevler üstlendi÷i

söylenebilir.

Ülkemizde engelli bireylere yönelik örgütler, devlet tarafından kurulan

örgütler ve gönüllü örgütler olarak iki ayrı grupta ele alınabilir. Devlet tarafından
kurulan örgütler, e÷itim, istihdam, sosyal hizmet ve yardım, kültürel çalıúmalar, spor
ve beden e÷itimi olarak farklı konular üzerinde yo÷unlaútırılmıútır. Gönüllü örgütler
ise, kamu kaynakları yanında oluúan ulusal kaynakların engellilere hizmet alanında
kullanılmasını sa÷layacak hizmet ve projeler yürütmek ve belirli bir sistem içinde
özel e÷itim okulları kurmak, gereken durumlarda okuyan bireylere burs sa÷lamak
konuları üzerinde yo÷unlaúmıútır (Atala: 16).

1983 yılında çıkarılan dernekler yasasına göre engellilere hizmet veren

“dernek” statüsündeki kuruluúlar dört farklı federasyon altında toplanmıútır. Bu
federasyonlar; Görme Özürlü Dernekler Federasyonu, øúitme ve Konuúma Özürlü
Dernekler Federasyonu, Ortopedik Özürlü Dernekler Federasyonu, Zihinsel Özürlü
Dernekler Federasyonu úeklindedir (Atala: 20). Bu federasyonları bir çatı altında
toplamak üzere 1985 yılında sürekli kurul úekline dönüútürülen Sakatları Koruma
Millî Koordinasyon Kurulu çalıúmalarına baúlamıú ve Sakatları Koruma Millî
Koordinasyon Kurulu, çalıúmalarını ancak 1997 yılına kadar sürdürebilmiútir
(Özgökçeler ve Alper 2010: 42).

Türkiye’de engellilik ile ilgili Baúbakanlık’a ba÷lı pek çok kurum görev
üstlenmiú, bakanlık düzeyinde örgütlenmeler oluúturulmuú ve engellilere yönelik
hizmetler bu kurum ve kuruluúlar vasıtasıyla yasal düzenlemeler çerçevesinde
sürdürülmüútür. Ancak yasal düzenlemelerin, engellilikle ilgili hizmetlerde
görevlendirilmiú kurumların çoklu÷u hizmet sunumunu da olumsuz etkilemiútir. Bu
sorunları gidermek ve daha verimli hizmet sunumu sa÷lamak amacıyla ÖZøDA
kurulmuútur (Özgökçeler ve Alper 2010: 42).

571 sayılı Baúbakanlı÷a ba÷lı Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı’nın kurulmasına

iliúkin Kanun Hükmünde Kararname 1997 yılında yürürlü÷e girmiú ve Baúkanlık
Ankara’da çalıúmalarına baúlamıútır. Baúkanlık, engellilere yönelik hizmetlerin
düzenli, etkin ve daha verimli úekilde yürütülmesini sa÷lamak, iúbirli÷i ve
koordinasyonu sa÷lamak üzere ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluúlar arasında
ortak bir nokta oluúturmak, engellilerin sorunlarını belirlemek ve çözüm yolları
 17

araútırarak, engelliler ile ilgili ulusal politika oluúmasına destek olmak gibi görevler
üstlenmektedir (ÖZøDA 2005: 22).

Di÷er yandan, 6 Haziran 1997 tarihinde 572 sayılı Kanun Hükmünde

Kararname ile ülkemizde bulunan yerel yönetimlere çeúitli yükümlülükler
getirilmiútir. Söz konusu Kararname ile Büyükúehir Belediyeleri’ne ulaúılabilirlik
konusunda; ulaúım araçlarının engellilerin ulaúımına uygunlu÷unu sa÷lamak, sosyal
ve kültürel hizmetlerden ücret almamak veya engelli bireylere indirimli tarife
uygulamak gibi görevler verilmiútir. Böylelikle engellilerin kentsel hizmetlerden
kolaylıkla yararlanabilmesini sa÷lamak amaçlanmıútır.

Engelli bireylere yönelik örgütlenmelerden bir kısmını ise sivil toplum

kuruluúları oluúturmaktadır. øllerimizde engelliler spor kulübü, dayanıúma dernekleri,
çocuklara yönelik dernekler, engellileri koruma dernekleri, yardımlaúma dernekleri,
vakıflar gibi ortopedik, görme, dil ve konuúma engellerine göre katılım
sa÷lanabilecek birçok farklı sivil toplum kuruluúu bulunmaktadır. Türkiye Sakatlar
Derne÷i ùubeleri, Türkiye Sakatları Koruma Vakfı, Ankara Büyükúehir Belediyesi
Spor Klubü, Çanakkale Spastik Özürlü Çocuklar e÷itim Vakfı, Özel E÷itime Muhtaç
Çocukları Koruma Derne÷i, Sa÷ır Spor Klüpleri, Anadolu Sa÷ırlar Derne÷i bunlara
örnek olarak verilebilir (ASAGEM ve ÖZøDA 2007a).

Sivil toplum kuruluúlarının gerçekleútirdi÷i projeler ço÷unlukla mesleki

e÷itime yönelik olmakla birlikte, farklı alanlarda da çalıúmalar bulunmaktadır.
Fiziksel Engelliler Derne÷i Bilgisayar Destekli Satın Alma ve E-Ticaret Elemanı
Projesi, Giyim ve Üretim Teknolojisi Dokuma ve Konfeksiyon Makineci Yetiútirme
Projesi, Bilgisayar Operatörlü÷ü Projesi ve Özrümüzle Üretiyoruz Projesi gibi
projelerle engelli istihdamına olumlu bir katkı yapmayı hedeflemektedir.
Görmeyenler Kültür ve Birleúme Derne÷i de benzer çalıúmaların yanı sıra, Radyo
Programcılı÷ı ve Spikerlik Kursu, Pasta, Bisküvi ve Tatlı Hazırlama ve Kilim
Dokumacılı÷ı gibi istihdama yönelik çalıúmalar gerçekleútirmektedir.
(http://www.ozida.gov.tr/guncel/stklar.htm)

Türkiye øúitme ve Konuúma Rehabilitasyon Vakfı ise østanbul’da yaúayan

engellileri bir alanda toplayarak sosyalleúmelerini sa÷lamak üzere I. Ataúehir
Engelliler Festivali’ni gerçekleútirmiútir. Tohum Türkiye Otizm Erken Tanı ve
E÷itim Vakfı ise, otizmli çocukların topluma katılımının arttırılması amacıyla,
 18

Otizmli Çocukların Fiziki Ba÷ımsızlıklarını ve Hareketliliklerini E÷itim Yoluyla

Geliútirerek Topluma Tam Katılımlarını Destekleme projesini ortaya koymuútur.
Türk Hava Kurumu Baúkanlı÷ı da engellilere halk uçuúu yaptırarak, Ankara
semalarında uçakla gezi düzenlenmesi kapsamında Özürlülere Halk Uçuúu projesini
yürütmektedir. (http://www.ozida.gov.tr/guncel/stklar.htm)

Görüldü÷ü üzere, ülkemizde gönüllü engelli örgütlenmeleri ile engelli

bireylere yönelik çalıúmalar fiili olarak gerçekleútirilmektedir. øller bazında benzer
çalıúmaların yürütülmesinin yanı sıra, farklı bakıú açılarıyla engelli bireylerin sosyal
yaúamlarına çeúitlilik katacak çalıúmalar da üretilebilmektedir. Devlet tarafından
kurulan örgütler de engellilere yönelik gerçekleútirilecek bu hizmetleri düzenli, etkin
ve verimli kılacak çalıúmaları yürüterek, bir açıdan engellilere yönelik faaliyetleri
güvence altına almaktadır.
 19

øKøNCø BÖLÜM

ENGELLøLER øÇøN SEYAHAT VE TURøZM

1.Engellilerin Turizme Katılımına Yönelik Yasal Düzenlemeler

Dünyada yaklaúık olarak 600 milyon insan sahip oldu÷u fiziksel veya zihinsel
bir engelle hayatını sürdürmektedir. Dünyada geniú bir kitleyi oluúturan engellilerin,
genellikle e÷itim, istihdam, kamu hizmetleri, ulaúım, dinlenme-e÷lenme olanakları
ve sa÷lık hizmetleri gibi alanlarda bazı olumsuz tutum ve davranıúlarla karúılaútı÷ı
söylenebilir. Engelli bireylere yönelik düzenlemelerin gerçekleútirilmemesi
sebebiyle, turizm altyapısını oluúturan birçok ö÷enin engelli bireylerce kullanımı pek
mümkün olmamaktadır.

Toplumdaki di÷er sosyal gruplarla karúılaútırıldı÷ında, engellilerin hayatla

mücadelelerinin daha zorlu oldu÷u görülmüútür (Seyyar 2006: 3). Daha çok økinci
Dünya Savaúı sonrasında insan hakları konusundaki geliúmeler sonucu, engellilik ve
engelli bireylerin ekonomik, politik ve sosyal haklardan yararlanmasına yönelik
program ve politikalar geliútirilmeye baúlanmıútır (Öngören vd. 2007: 9). Yirminci
asır ortalarından itibaren de, Batı ülkelerinin sosyal devlet yapısına kavuúmaya
baúlamasıyla, engellilere ciddi sosyo-ekonomik haklar tanınmıútır (Seyyar 2006: 9).

Engellilik konusuna iliúkin evrensel normlar belirlenmiú ve devletlere bu

anlamda önemli sorumluluklar yüklenmiútir (ÖZøDA 2005: 9). Bu açıdan engelli
haklarının bilincinde olan modern toplumlarda ve toplumun tüm kesimlerinde
engellilerin katılım hakkı olan seyahat ve turizmin geliútirilmesine yönelik çalıúmalar
yapıldı÷ı ifade edilebilir. Birleúmiú Milletler (BM) ve ba÷lı örgütlerin “Engelliler
øçin Fırsat Eúitli÷i Kavramı”, BM Genel Kurulu ønsan Hakları Evrensel
Beyannamesi’ne ek olarak engellilerin di÷er insanlarla eúit hak ve sorumluluklarını
bildiren ve 1975 yılında yayımlanan Sakat Hakları Bildirisi, 1981 yılının Uluslararası
Özürlüler Yılı ilan edilmesi bunların göstergesidir (I. Özürlüler ùurası 1999: 171).

Birleúmiú Milletler’in “Özürlü Bireylerin Hakları Beyannamesi” ile birçok

ülkenin engellilerle ilgili çalıúmalar yapma konusunda harekete geçmesini sa÷ladı÷ı
 20

söylenebilir. Engelli bireylerin haklarının korunması ve toplumla bütünleúmeleri için

gerekenlere yönelik 1990 yılında ABD’de yürürlü÷e giren “Engelli Amerikalılar
Kanunu” (ADA Americans with Disabilities Act) bunlara örnek oluúturmaktadır.
Ayrıca, Avrupa Konseyi’nin “Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi”, “Avrupa Sosyal
ùartı” ve “Avrupa Kentsel ùartı”nda da engelliler ile ilgili düzenlemelerin mevcut
oldu÷u bilinmektedir (Beaulauier ve Taylor 2001: 71; Özgökçeler ve Alper 2010:
39).

Avrupa ve ABD’de yaklaúık 100 milyon kiúiye yaklaúan bir pazar

konumundaki engellilerin seyahat edebilme hakkı, ABD ve øngiltere gibi birçok
batılı ülkede belirlenmiútir. Engelliler için düzenlenmiú yasal çerçeveye yönelik
olarak, ABD’de 1990 yılında çıkan Engelli Amerikalılar Yasası (U.S. Department of
Justice: 1 Ocak 2009) ve 1994 yılında øngiltere’de çıkan Engelliler Ayrımcılık
Yasası (Disability Discrimination Act 1995) buna iyi birer örnek oluúturmaktadır. Bu
yasalar engellilere karúı ayrımcılı÷ı yasaklarken, seyahat iúletmeleri dahil, tüm ticari
iúletmelere engellilere yönelik düzenlemeler yapma zorunlulu÷u getirmektedir (Artar
ve Karabacako÷lu 2003a: 10).

Di÷er yandan, Avrupa Birli÷i 13 no’lu Turizm Komisyonu ile engellilerin

seyahat etme haklarının faaliyete geçirilmesi ve seyahat endüstrisinin de engelliler
pazarına açılabilmesi amacı taúıyan rehber bir kitap hazırlanmıútır. “Avrupa’yı
Engelli Turistlere Açmak” baúlıklı bu rehber kitap, yapılması gereken bazı
düzenlemeleri göstermekte ve daha çok seyahat endüstrisinin kullanımına yönelik
oldu÷u belirtilmektedir (Artar ve Karabacako÷lu 2003a: 10).

Türkiye’de ise engellilerin turizme katılımına yönelik yasal düzenlemelere,

2005 yılında çıkan 5378 sayılı “Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde
Kararnamelerde De÷iúiklik Yapılması Hakkında Kanun” örnek gösterilebilir. Bu
kanun ile, engellilerin sa÷lık, e÷itim, rehabilitasyon, istihdam, bakım ve sosyal
güvenli÷ine iliúkin sorunlarının çözümü için gerekli çalıúmalar yaparak, engelli
bireylerin her bakımdan geliúmelerini sa÷lamak, önlerindeki engellerin kaldırılmasını
sa÷layacak önlemleri almak ve topluma katılımlarını sa÷lamak amaçlanmaktadır.

Toplum içinde dezavantajlı konumda olan engellilerin sa÷lık, e÷itim,

istihdam, rehabilitasyon, ulaúılabilirlik vb. sosyal, kültürel ve ekonomik sorunlarının
çözümü ancak, bu amaçla oluúturulan ulusal ve uluslararası mevzuatta yer alan ilke
 21

ve düzenlemelerin uygulamaya geçmesi ile mümkün olacaktır (ÖZøDA 2005: 36).

Bu yüzden engelli bireylerin özellikle sosyal yaúantısını engelsiz kılacak olan yasal
düzenlemelerin uygulanması, engelli bireylerin topluma katılımı açısından büyük
önem taúımaktadır.

2.Engellilerin Seyahat ve Turizme Katılabilmesine Yönelik Düzenlemeler

Turizm faaliyetlerine katılmak, bir engele sahip olan veya olmayan tüm
insanlar için gerekli bir aktivite olarak görülebilir. Engelle yaúamın bireye getirdi÷i
güçlüklerden birinin de, seyahat edebilme ve turizm faaliyetlerine katılma
konusundaki kısıtlar oldu÷u söylenebilir. Dolayısıyla engelli bireylerin turizm
faaliyetlerine katılmaları ve memnuniyetleri için sosyal ve pratik olarak de÷iúik türde
bazı güçlüklerin üstesinden gelmeleri gerekti÷i bilinmektedir (Germ ve Schleien
1997: 23; Yaylı ve Öztürk 2006: 88).

Her insan yaúam alanı içinde rahat hareket edebilmeye, istediklerine

ulaúmakta açık bir yola sahip olmaya ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle, bireyin
hayata katılması sürecinde fiziksel ve inúa edilmiú çevrenin onu engellememesi
gerekmektedir. Bina gibi yapı ve dıú düzenlemelerde, engellilerin de rahat
kullanabilece÷i bir düzenin var olması, toplumdaki herkesin yararına olaca÷ı gibi,
engellilerin de sosyal katılımını arttırarak toplumla bütünleúmesine yardımcı
olabilecektir. Engelsiz bir yapı oluúturmak için gerekli bir takım düzenlemeler
bulunmakla birlikte, bunlar genel olarak, bedensel engelli, görme engelli ve iúitme
engelliler için gerekli düzenlemeler olarak üç ana baúlık altında toplanabilir.

2.1. Bedensel Engelliler

Bedensel engelli konukların turizme katılımlarını kolaylaútırmak için bazı

engellerin ortadan kaldırılması gerekebilir. Bazı genel mimari düzenlemeler ve
yapılması gerekenler SN 521 500 Normlarıyla Ulaúılabilirlik Kılavuzu’nda (2004)
úöyle belirtilmiútir:

Kaldırımlar: Esas amacı, üzerinde yürüyen veya tekerlekli sandalye kullanan

herkese güvenli ve rahat eriúim sa÷lamak olan kaldırımların, özellikle engelli
bireylerin kullanımı açısından çok yüksek olmaması gerekmektedir. Kaldırımlarda
belirli aralıklarla, tekerlekli sandalye kullanan kiúilere yönelik rampalar bulunması
 22

gerekmektedir. Kaldırımlar için uygun olan yükseklik 6-15 cm, kaldırım geniúli÷i
için uygun ölçü ise en az 140 cm’dir. Ayrıca kaldırım yapımında kaygan olmayan
zemin malzemesinin kullanılması, yüzeyin tekerlekli sandalyenin kullanımını
engellemeyecek úekilde düzgün olması hareket kolaylı÷ı sa÷layacaktır. Turizm
açısından da sahilde tekerlekli sandalyelerin hareketine imkan verecek uygun
kaldırımların devam ettirilmesi de oldukça önemlidir.

Rampalar: Rampalar caddeden kaldırıma geçiú rahatlı÷ı sa÷laması açısından

engellilere oldu÷u kadar, bir kısım insana da kolaylık sa÷lamaktadır. Yapılması
gereken rampa e÷imleri %5 ile %10 arasındadır. 10 cm’ye kadar olan yükseklik
farklarında en fazla rampa e÷imi %10; 25 cm’ye kadar olan yükseklik farklarında en
fazla e÷im %8,25; 50 cm’ye kadar olan yükseklik farklarında en fazla e÷im %5
olmalıdır. Sabit rampaların düzenlenemedi÷i yerlerde seyyar rampalar da
kullanılabilir.

Otoparklar: Engelli bireylerin araçlarına yönelik hazırlanan park alanları 2,4

metrelik normal geniúlikte olmamalı; tekerlekli sandalye kullanıcılarının sorunsuz bir
úekilde aracına binmesini ve aracından inmesini sa÷layacak úekilde, 3,6 m.
geniúli÷inde olmalıdır (Koca 2010: 24). Park alanlarının %2'lik kısmı engelli
sürücülerin araçlarına ayrılmalıdır. Engelli kiúilerin otomobilleri için gereken park
geniúli÷i 350 cm x 500 cm olarak kabul edilmiútir. Bununla birlikte, otopark sahibi
kurum yetkililerinin, engelli otoparkının di÷er sürücüler tarafından iúgalini önleyici
yönetim uygulamaları da önemlidir.

Kapılar: Farklı çeúitlerde de olsa kapıların en az 800 mm'lik temiz bir geçiú
alanına sahip olmaları sa÷lanmalıdır. Mekanlar arasında eúik bulunmaması tercih
edilir.

Asansörler: Asansör kapısına kadar basamaksız ve eúiksiz ulaúım

sa÷lanmalıdır. Asansörlerde bulunan kumanda dü÷meleri tekerlekli sandalye
kullanıcılarının da uzanabilece÷i yüksekli÷e konulmalıdır.

Odalar: Zemin katta bulunan odalar, hareket engeli bulunan konuklar için
uygun yerlerdir. Bunun mümkün olmadı÷ı durumlarda, engelliler için hazırlanan
odalar asansörlere ve merkezi hizmetlere yakın yerlerde bulunmalıdır. Hiç kuúkusuz,
oda içi düzenlemelerin de bedensel engellilerin kullanabilece÷i standartlara uygun
olması ve destek unsurlara sahip olması önemlidir.
 23

2.2. Görme Engelliler

Herkes øçin Ulaúılabilirli÷in øyileútirilmesi Örnek Uygulama Rehberi

(2008)’ne göre görme engellilerin seyahat edebilmesi ve turizme katılabilmesi için
yapılması gereken bazı genel düzenlemeler úu úekildedir:

Yaya bölgeleri: Görme engelli veya kısmi görüúe sahip insanların turistik
alanlarda güvenli bir úekilde hareket edebilmesi açısından sokaklardaki hissedilebilir
yüzeyler önem taúımaktadır. Hissedilebilir yüzeylerin, görme engellilerin ayakkabı
tabanından hissedebilecekleri çıkıntıda ve yükseklikte olması gerekirken, bu
yüzeylerin di÷er yaya ve engelli bireylere sorun çıkaracak nitelikte olmaması
gerekmektedir. Ayrıca görme engelli bireylerden kısmi görüúe sahip olanlara
yönelik, hissedilebilir yüzeylerde kabartma yüzey ile çevresinde zıt renkler ve fark
edilir renk tonlarının kullanılması uygun olacaktır.

Bina Giriúi: Bina giriúleri, engelliler için zemin seviyesinde do÷rudan eriúime
uygun bir úekilde olmalıdır. Binalara giriúte, eúi÷in yüzeye gömülü olması ve binaya
eúiksiz giriúin sa÷lanması gerekmektedir.

Bina øçinde Yön Bulma: Kısmi görüú yetene÷ine sahip insanlar için bina
içindeki ayrıntılı ve anlaúılır iúaret levhaları yeterli gelebilmektedir. Fakat iúaretler
görme engellilerin yön bulmasına yardımcı olamayabilir. øngiltere’de bazı binaların
içinde, Kraliyet Körler Enstitüsü’nün geliútirdi÷i bir sistem olan “Infra Voice” (Ses
Ötesi) kullanılmaktadır. Buna göre Infra Voice binanın köúe noktalarına
yerleútirilmekte, bina içindeki alanda bulunan nesneler hakkında bilgi vermektedir.
Sistem yaydı÷ı kızılötesi ıúınlarla, ıúın demetini kesen kullanıcıya otomatik olarak
sesli bir uyarı vermektedir. Görme engelliler için øngiltere’de uygulanan bu sistem
gibi, daha çok sesli uyarı sistemlerinin uygulanması gerekmektedir.

Merdivenler: SN 521 500 Normlarıyla Ulaúılabilirlik Kılavuzu’nda (2004),

görme engelli bireyler için düz kollu ve sahanlıklı merdivenlerin tercih edilmesi
gerekti÷i belirtilmektedir. Döner merdivenler geometrik belirsizlikten dolayı görme
engelli insanlar için tehlike oluúturabilir.

Basamaklar: Görme engelli veya kısmi görüú yetene÷ine sahip insanların

uyarılması amacıyla basamaklardan önce hissedilebilir uyarı yüzeyi döúenmesi
 24

gerekmektedir. Ayrıca basamak kenarları çıkıntısız ve hafif oval olmalı, üzerine de

renk kontrastı olan fosforlu úeritler yerleútirilmelidir.

Tırabzanlar: Genel olarak merdivenin iki yanında bulunması gereken

tırabzanlar, ilk basamaktan önce ve son basamaktan sonra en az 300 mm
uzanmalıdır. Tırabzanların duvara sabitlenmesinin gerekti÷i hallerde, tırabzan ile
duvar arasında 60-70mm kadar bir açıklık bırakılması gerekmektedir.

Kapı kolları: Kapı kollarının kalitesi ve dayanıklılı÷ı ciddi bir sorun

oluúturmaktadır. Kapı kolları belirgin özellik taúımalı, kavrama veya itme sürecinde
üzerine uygulanan güç karúısında zayıflık yaratmayacak nitelikte olmalıdır (Atala:
56).

Asansörler: Kısmi görüúe sahip engelliler için asansörlerde zıt renkler

kullanılması daha uygun olabilir. Asansör butonlarının kabartma karakterle
belirginleútirmesi ya da asansörlere sesli anonslar konulması görme engellilerin
yaúayaca÷ı sorunları azaltacaktır.

2.3. øúitme Engelliler

øúitme engellilerin özel ihtiyaçlarının tekerlekli sandalye kullanıcılarına göre

daha az oldu÷u varsayılabilir. Özellikle hareket alanı açısından do÷ru olan bu durum,
iúitme engellilere yönelik engelsiz bir ortamın daha az düzenleme ile
sa÷lanabilmesinin mümkün olmasıyla açıklanabilir.

øúitme engelliler için acil durumlarda kendilerine yönelik alınan özel

önlemlerin olması önem taúımaktadır. Bu önlemler iúitme engelli konuklara ayrıntılı
bir úekilde açıklanmalıdır. Acil durumlarda yardım ça÷rısında bulunabilece÷i bir
rehber kartın kapı koluna asılı olarak bırakılması, konu÷un kendini güvende
hissetmesini sa÷layacaktır. Ayrıca yapılardaki tehlikeli durumlara karúı iúitme
engellilerin güvenli÷ini sa÷layabilmek amacıyla, yangın alarm sisteminde titreúimli
veya yanıp sönen ıúıklı sistemler kullanılabilir (Artar ve Karabacako÷lu 2003b: 30).

Konuk odalarında uyandırılma servisi olarak görsel ya da titreúimli alarm

saati bulunmalı ve kapı kontrolü için de iúitme güçlü÷ü çeken kiúilere yönelik ekstra
güçlü sesli kapı zili, tamamen iúitme engeli bulunan kiúilere yönelik olarak da
görsel/titreúimli uyarı sistemleri bulunmalıdır. Telefonlara monte edilmiú bir
 25

yükselteç bulunması ya da görsel ve titreúimli zil sitemlerinin kullanılması

konukların rahat kullanımını sa÷layabilir. Di÷er yandan konuk odalarında ve
lobilerde bulunan televizyonların konuklarca, seyredilebilmesi için mobil dinleme
cihazı bulundurulması gerekmektedir (Artar ve Karabacako÷lu 2003b: 30).

3. Ulaúım Sektöründe Engellilerin Durumu

Bir engelle yaúıyor olmak, bireyin karúısına bazı sorunlar çıkarmakla birlikte,
birçok faaliyete katılımını da etkilemektedir (Yau vd. 2004: 946). Bir faaliyete
katılabilmek için öncelikle ona ulaúmak gerekmektedir. Bu durum, ulaúılabilirlik
kavramı ile açıklanabilir. Ulaúılabilirlik, bireylerin durumuna bakılmaksızın, çevre ve
mekanların bütün insanlar için açık, eriúilebilir ve kullanılabilir oluúunu ifade
etmektedir (Öngören vd. 2007: 54).

Toplumda yaúayan tüm bireylerden toplanan vergiler sonucu oluúturulan

yollar, ulaúım araçları ve kentsel yapıların yalnızca sa÷lıklı insanların ihtiyaçlarına
yönelik düzenlenmesinin adil ve ça÷daú bir yaklaúım olmadı÷ı göz önünde
bulunduruldu÷unda, tüm imkanlardan engelli veya engelsiz her bireyin
yararlanabilmesinin önemi ve yasal bir zorunluluk oldu÷u ortaya çıkmaktadır. Ayrıca
kiúilerin bazı tesisleri kullanmak veya kendi hizmetlerini sunmak üzere istedikleri
yere ulaúma konusunda engellenmemesi, sosyal ve ekonomik baúarı için de bir
gerekliliktir (ÖZøDA 2010: 3).

Geniú bir grubu oluúturan engellilere yönelik yasal düzenlemeler, ço÷unlukla

ihmal edilmiú olsa da, son zamanlarda özellikle geliúmiú ülkeler baúta olmak üzere
birçok ülkede hayata geçirilmeye baúlanmıútır. Bunun olumlu bir sonucu olarak;
engelli bireyler çeúitli ekonomik ve sosyal olanaklara sahip olarak, daha rahat
hareket edebilir hale gelmiú ve daha fazla seyahat etmeye baúlamıúlardır (Aydın
2008: 7).

1960’lı yıllardan itibaren mimari sınırlılıkları ortadan kaldırmaya ve yerel

toplu taúıma ulaúımına yönelik politikalar geliútirilmektedir. Örnek olarak; 1990
yılında çıkan “Engelli Amerikalılar Yasası” (Americans With Dissabilities Act) ile
uzun mesafeli seyahat ve turizm konusunda çalıúmalar yapılmıútır (Cavinato ve
Cuckovich 1992: 46). AB’de “Engelliler øçin Eylem Planı” çerçevesinde, engelli
bireylerin ba÷ımsız yaúamı de÷erlendirilerek, Avrupa Parlamentosu’nun Nisan
 26

2010’da yaptı÷ı basın açıklamasında, engellilere yönelik ayrıca bir AB yasası

oluúturulmasıyla ayrımcılı÷ın önüne geçilebilece÷i, bunun yanı sıra engellilere AB
sınırları içinde ulaúımda geçerli olacak bir kimlik kartı verilmesinin önemi
vurgulanmıútır (Ertem 2010: 4). Engelliler lehine pozitif ayrımcılık yapan yasal
düzenlemelerle, sorunun çözümüne yönelik ciddi ve hızlı adımların atılması da söz
konusudur.

Türkiye’de de engelliler ulaúılabilirlik konusunda sorunlar yaúamaktadır.

Türkiye Özürlüler Araútırması’na göre (DøE ve ÖZøDA 2002); günlük yaúamında
karúılaútı÷ı sorunlara iliúkin soruya cevap veren ortopedik engellilerin yaklaúık
%32’si fiziksel çevre düzenlemesi bulunmadı÷ından soka÷a çıkamadıklarını, %28’i
kamuya açık bina ve alanlara giremediklerini, %50’si toplu taúıma araçlarını
kullanmakta güçlük çektiklerini ve %29’u sosyal ve kültürel etkinliklere
katılamadıklarını belirtmiúlerdir. Yine bu araútırmaya göre, yaúadı÷ı çevrede engel
durumuna uygun toplu taúıma hizmeti bulundu÷unu belirten engelli oranı %4’tür.
Engellilerin %68’inin yaúadı÷ı çevrede bina, cadde, sokak ve yollarda engel
durumuna uygun düzenlemelerin bulunmadı÷ı belirtilmiútir. Türkiye’de
ulaúılabilirlik açısından, engelli bireylere yönelik düzenlemelerin yetersiz olmasıyla
birlikte, engelli bireylerin yaklaúık %20’sinin toplu taúıma hizmeti ve yaúadı÷ı
çevredeki düzenlemelere yönelik herhangi bir bilgisi olmaması da dikkat
çekmektedir (DøE ve ÖZøDA 2002; ÖZøDA 2010: 5).

Ulaúımın her birey kadar engellilerin de hakkı olarak görülmesi gerekti÷i

açıktır. Ancak ulaúım sektöründe engelli bireylere yönelik çeúitli politikalar ve fiziki
düzenlemelere yönelik standartlar bulunmasına ra÷men, engelli bireylerin bu
konularda bilgi sahibi olmamalarının ve uygulamada yetersiz kalınmasının, engelli
bireylerin ulaúım türlerini rahatça kullanmalarını engellemekte oldu÷u söylenebilir.

3.1. Karayolu Ulaúımı

Karayolu, ülkemizde yurt içi yolcu taúımacılı÷ında, di÷er ulaúım yollarına

göre daha yüksek oranda kullanılmaktadır. Bu yüzden, ulaútırma sektöründe karayolu
a÷ırlıklı yapılanma artarak devam etmektedir (DPT 2006).

Ulaúım sektöründe toplam içindeki payları incelendi÷inde, karayolu

ulaúımının yurtiçi yolcu taúımacılı÷ında çok önemli bir yere sahip oldu÷u
 27

görülmektedir. 1989 yılında yurtiçi yolcu taúımasının %95.2’si karayolu ile

gerçekleútirilirken, 1995 yılında bu oran %96’ya, 1999 yılında %96.1’e yükselmiú ve
2005 yılında ise yurt içi yolcu taúımasının %95,2’si karayolu ile gerçekleútirilmiútir
(DPT 1995; DPT 2000; DPT 2006). Ülkemizde ulaúımın neredeyse tamamının
karayolları ile sa÷landı÷ı söylenebilir. Engelli bireylerin karayolu ulaúımını rahatça
kullanabilmesi, di÷er bireyler gibi bireysel hareket edebilmesi ve sosyal yaúama
katılabilmesi için önem taúımaktadır.

ùehir içi ve úehirlerarası yolcu taúımacılı÷ında çok sık kullanılan karayolu

ulaúımından engelli bireylerin de faydalanabilmesi için bazı yasal haklar
bulunmaktadır. Yasal haklardan bir kısmı engelli bireylerin karayollarında hareket
etme sınırlılıklarını azaltmak üzere fiziksel çevre ile ilgili düzenlemelere yöneliktir.
3194 sayılı ømar Kanunu’nun 47. ve 48. maddelerinde ve Ek Madde 1-(Ek :
30/5/1997 - KHK- 572/1 md.)’de; fiziksel çevrenin özürlüler için ulaúılabilir ve
yaúanılabilir kılınması için, imar planları ile kentsel, sosyal, teknik, altyapı
alanlarında ve yapılarda, Türk Standartları Enstitüsünün ilgili standardına
uyulmasının zorunlu oldu÷u açıkça belirtilmiútir. Türk Standartları Enstitüsü’nün
engelliler için özel düzenlemelerini içeren standartlardan bazıları da, Özürlü
ønsanların økamet Edece÷i Binaların Düzenlenmesi Kuralları (TS 9111) ve ùehiriçi
Yollar- Özürlü ve Yaúlılar øçin Sokak, Cadde, Meydan ve Yollarda Yapısal Önlemler
ve øúaretlemelerin Tasarım Kuralları’nda yer almaktadır (TS 12576).

Di÷er yandan engellilerin bireysel olarak karayollarını kullanmalarına ve araç

kullanımına iliúkin olan yasalar da bulunmaktadır. 572 Sayılı Bazı Kanunlarda
De÷iúiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Madde 3’ e göre;
belediyeler ulaúım araçlarının engellilerin kullanımına ve ulaúabilirli÷ine uygun
olmasını sa÷lamak, engellilerden ulaúım hizmetinden, sosyal ve kültürel amaçlı
hizmetlerden ücret almamak veya indirimli tarife uygulamak zorundadır.

Trafikte görme engellilerin korunmasına yönelik pozitif ayrımcılık

denilebilecek bazı düzenlemeler de mevcuttur. Karayolları Trafik Kanununun 77.
maddesi b fıkrasına göre; gözleri görmeyen ve yönetmelikte gösterilen özel iúaret ve
benzerlerini taúıyan kiúilerin, taúıt yolu üzerinde bulunmaları halinde, bütün
sürücülerin yavaúlamaları ve gerekiyorsa durmaları ve yardımcı olmaları zorunludur.
Ayrıca engelli bireyler, Özürlü Kimlik Belgelerini aracın ön yüzünde görünecek
 28

úekilde yerleútirerek ve trafik akıúını engellememek úartıyla, park etmeye uygun

alanlara araç park edebilirler (ASAGEM ve ÖZøDA 2007a).

Engelli bireyler ulaúımda kullanacakları araçlar konusunda bazı vergilerden

de muaf tutulmaktadır. 4760 Sayılı Özel Tüketim Vergisi Kanunu’nun 7. Maddesine
göre, II sayılı listedeki kayıt ve tescile tabi mallardan, münhasırın, münhasıran aracı
sakatlı÷ına uygun hareket ettirici özel tertibatı bulunanların malul ve sakatlar
tarafından beú yılda bir defaya mahsus olarak bizzat kullanılmak üzere ve %90 ve
üstü oranda raporu bulunan tüm özürlüler yeni otomobil ve bir kısım ticari araçlarda
Özel Tüketim Vergisinden muaftırlar. 5035 sayılı, 02.01.2004 tarihli “Bazı
Kanunlarda De÷iúiklik Yapılması Hakkında Kanun”a göre; sakatlık dereceleri % 90
ve daha fazla olan malul ve özürlülerin adlarına kayıtlı taúıtlar ile di÷er malul ve
özürlüler, bu durumlarına uygun hale getirilmiú özel tertibatlı taúıtlar motorlu taúıtlar
vergisinden muaftır.

Kullanım açısından toplu taúıma araçları olan otobüslerin engelli bireylerce

daha rahat ulaúılabilir olması için, otobüslerin orta kısmında iki tekerlekli sandalye
veya iki çocuk arabasının konulabilece÷i bir alan bulundurulabilir. Otobüslere
tekerlekli sandalyenin bindirilmesini sa÷lamak üzere basamaksız ya da düúük
döúemeli bir yapı kullanılabilir. Otobüslerin ulaúılabilir olması konusunda, durakların
tasarımı da önemli bir faktör konumundadır (ASAGEM ve ÖZøDA 2007c: 53).

Herkes øçin Ulaúılabilirli÷in øyileútirilmesi Örnek Uygulama Rehberi’ne göre

(2008); engelli bireylerin úehir içi ve úehirlerarası otobüsler ile karayollarında, tam
olarak ulaúılabilirli÷inin sa÷lanmasına yönelik uygulamalar da bulunmaktadır. Söz
konusu bu rehbere göre; Almanya’da Alman Taúımacılar Birli÷i (Association of
German Transport Operators) tarafından ısmarlanan otobüslerin %80’inin alçak
tabanlı ve rampalı olması istenmiútir. Yunanistan’da Atina Bölgesine yönelik alçak
tabanlı troleybüsler üretilmekte; øngiltere’de ise Londra’daki tüm otobüslerin 2006
yılından itibaren tekerlekli sandalye kullanıcıları tarafından ulaúılabilecek úekilde
alçak tabanlı oldu÷u belirtilmektedir.

Di÷er yandan toplu taúıma hizmetlerinden yararlanamayan bireylerin

toplumdan soyutlanmasını engellemek üzere, geleneksel ulaúım hizmetlerinden farklı
özellik taúıyan hizmetler de söz konusu olmaktadır. Bunlara örnek olarak Hollanda
ve Almanya’da uygulanan taksi hizmeti gösterilebilir. ÖZøDA’ya göre (2008: 96);
 29

sözü geçen ülkelerde otobüs güzergahının dıúında kalan alanlara, taksi ile alternatif
bir ulaúım sunulmaktadır. Ayrıca øngiltere’nin Lincolnshire úehrinde de 2003 yılında
il meclisinin baúlattı÷ı “Telefonla Araç Ça÷ırma Ortaklı÷ı” bulunmaktadır.

Türkiye’de ise úehir merkezinde engelli araçlarının park edilece÷i otopark

yapılmasını sa÷lamak amacıyla Adıyaman Belediye Baúkanlı÷ı’nın yürüttü÷ü Engelli
Araç Otoparkı Projesi, Amasya Belediye Baúkanlı÷ı’nın Özürlülere Ait Ulaúım
(Taúıma) Aracı Temini Projesi, Çanakkale Belediye Baúkanlı÷ı’nın kentin engelliler
için düzenlenmesi, engellilerin, kent yaúamını her alanda ve her yerde engelsizce
sürdürebilmelerini sa÷lamak üzere Engelsiz Kent Çanakkale Projesi,
Kahramanmaraú Belediye Baúkanlı÷ı tarafından yürütülen Engelliler øçin 10 Adet
Toplu Taúıma Aracı Alınması Projesi, Kilis Belediye Baúkanlı÷ı’nın Yol ve Kaldırım
Giriúleri Düzenleme Projesi, Mersin Büyükúehir Belediye Baúkanlı÷ı’nın
Engellilerin Kullanımına Uygun Otobüs Alımı Projesi gibi daha birçok engellilere
yönelik proje bulunmaktadır (http://www.ozida.gov.tr/guncel/belediyeler.htm).

ALO 153–3 Özürlü ve Yaúlı Servisi ile yaúamını østanbul’da sürdüren ve

toplu taúıma araçlarını kullanamayan özürlü ve kimsesiz yaúlılara ücretsiz ulaúım
hizmeti vermek amacıyla østanbul Büyükúehir Belediye Baúkanlı÷ı bir proje
yürütmektedir. Benzer nitelikte Sakarya Büyükúehir Belediye Baúkanlı÷ı’nın da
Özürlü Taúıma Projesi bulunmaktadır. (http://www.ozida.gov.tr/guncel/belediyeler.htm)

MEB Çay Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi tarafından yürütülen toplu

taúıma araçlarına yönelik bir çalıúma ise, otobüslerdeki ve duraklardaki "Alıcı-
Verici" sayesinde, otobüs dura÷a yaklaútı÷ında duraktaki hoparlörden "A semtinden
harekete baúlayan ve B semtine hareket eden 123 sefer no’lu otobüs dura÷a
yaklaúmaktadır" gibi bir uyarı verilerek aynı zamanda duraktaki LCD ekranda aynı
uyarının yazılı olarak gösterilmesi böylece sadece görme engelli bireylerin de÷il,
okuma yazma bilmeyen ya da di÷er engeli bulunan bireylerin da uygulamadan
yararlanabilmesi amacıyla “Durakta Durmak Yok” adlı projedir
(http://www.ozida.gov.tr/guncel/kurumlar.htm).

Baúka bir örnek Eskiúehir’de görülmektedir. Burada engelli bireylerin ulaúım

sorunlarını gidererek, úehirdeki yaúamlarını kolaylaútırmak amacıyla sabah ev-iú ve
ev-okul yolculukları için otobüs servisleri düzenlenmiútir. Engelli bireylerin
 30

kolaylıkla kullanabilece÷i donanıma sahip olan servisler, sabah 06.00 da baúlayıp

akúam 23.00’e kadar devam etmektedir (Karacasu 2009: 8).

Turizm açısından de÷erlendirildi÷inde ise; karayolları ulaúımı bireysel ve

kitlesel ulaúım faaliyetlerinin gerçekleútirilmesine olanak sa÷lamaktadır. Bu úekilde
bireye serbestlik ve özgürlük anlamında rahat hareket imkanı sunmakta ve seyahati
daha zevkli hale getirme özelli÷i taúımaktadır (Akat 2008: 84).

Kullanım açısından yolcu taúımacılı÷ında yüksek oranlarda tercih edilen

karayollarının, engelli bireylerin yaya olarak, bireysel veya toplu taúıma araçları ile
ulaúımını sa÷lamak önem teúkil etmektedir. Karayollarını engellilerin kullanımına
daha uygun hale getirmek amacıyla, ülkemizde dahil olmak üzere çeúitli ülkelerde,
belediye, valilikler ve farklı bir takım kurumlar tarafından çalıúmalar
gerçekleútirildi÷i görülmektedir.

3.2. Denizyolu Ulaúımı

Teknolojinin geliúmesi ile gemi sektörünün de güven, konfor ve sürat

unsurlarını bir arada bulundurabilen gemiler inúa etmeyi baúardı÷ı görülmektedir.
Di÷er ulaúım türlerinden farklı olarak denizyolu taúımacılı÷ının, yolcuya bir yerden
bir yere gitmenin yanı sıra konfor ve e÷lence de sundu÷u söylenebilir. Lüks otellerle
benzer özellikler taúıyan gemiler ile yapılan seyahatlerde gürültü ve trafik stresinin
olmayıúı, do÷a ile iç içe geliúen kısa ve uzun yolculuklar, yolcuların seyahatlerinde
denizyolu ulaúımını tercih etmesini sa÷lamaktadır (Ilgın 2007: 232).

Seyahat ve konaklama hizmetlerinin bir arada sunulabilmesine imkan

sa÷layan deniz turlarının gün geçtikçe geliúti÷i gözlemlenmektedir. Turizm
faaliyetleri kapsamında göl ve nehirler üzerinde gerçekleútirilen turistik turlar da
denizyolu ulaúımında önemli bir yere sahip olmaya baúlamaktadır (Akat 2008: 113).

Bazı ülkelerde, iç sularda çalıúmakta olan feribot ve gemiler ulaútırma

sektöründe çok önemli bir yere sahiptir. Birçok tesisi (tuvalet, restoran vb.) içinde
bulundurabilecek kadar geniú olan feribot ve gemiler, bu tesisleri tekerlekli sandalye
kullanıcıları dahil, tüm yolcular tarafından ulaúılabilir ve kullanılabilir hale getirmek
durumundadır (ÖZøDA 2008: 85).
 31

Gün geçtikçe yolcu taúımacılı÷ında belirli bir yer edinmeye baúlayan

denizyolu ulaúımından engelli bireylerin de yararlanabilmesi amacıyla, Türkiye
Denizcilik iúletmelerine ait Kruvaziye Seferler ve iç hatlarda engellilere %20 indirim
uygulanmaktadır. Ayrıca østanbul Deniz Otobüsü Aú. tarafından, %40 ve üzeri
derecede engelli kabul edilen ve nüfus cüzdanına engellilik durumu yazılmıú
olan bedensel engellilere, bilgisayardan bilet kesilen dıú hatlarda ve øETT'den
alacakları ücretsiz seyahat kartları üzerine taktıracakları indirimli akbilleri kullanmak
úartıyla da akbilli hatlarda indirim uygulanmaktadır.
(http://www.ozida.gov.tr/guncel/sss.htm#85)

Denizyolu ulaúımının yolcu taúımacılı÷ında geliúmeye baúlayan bir ulaúım

türü oldu÷u görülmektedir. Bu geliúim süreci dolayısıyla engellilere yönelik çok
fazla yasal düzenleme olmadı÷ı görülmekle birlikte, bu yöndeki çabaların da arttı÷ı
gözlenmektedir. Do÷a ile iç içe gerçekleúen uzun ya da kısa deniz seyahatleri, engelli
bireylerin tek baúlarına hareket etme isteklerini karúıladıkları bir ulaúım türü olacak
nitelik taúımaktadır. Seyahat esnasında insanların ihtiyaç duyaca÷ı neredeyse her úeyi
bünyesinde barındırma özelli÷ine sahip deniz taúıtlarının geliúmesi ile engelli
bireyler de denizyolu ulaúımını tercih etme yoluna gidecektir.

3.3. Havayolu Ulaúımı

Havayolu ile seyahat di÷er toplu taúıma çeúitlerine göre, zaman içinde daha
fazla talep görmeye baúlamıútır (ÖZøDA 2008: 84). Havayolu iúletmelerinin
düzenledi÷i tarifeli ve tarifesiz seferlerin, havayolu ulaúımını turizm için de tercih
edilir kıldı÷ı söylenebilir. Özellikle, uzak mesafelere olan seyahatlerde bireye zaman
tasarrufu sa÷laması, havayolu ulaúımını turizmde önemli bir konuma taúımaktadır
(Akat 2008: 113). Dolayısıyla yolcuya hız ve konfor sa÷layan havayolu ulaúımından,
engelli bireylerin de yararlanabilmesi büyük önem taúımaktadır.

Yolcu taúımacılı÷ında önemi gittikçe artan havayolu ulaúımının, ülkemiz yurt

içi yolcu taúımacılı÷ı içindeki payının sürekli artıú içinde oldu÷u gözlemlenmektedir.
Havayolu taúımacılı÷ı ile 2000 yılında toplam 34,9 milyon yolcu taúınırken, bu sayı
2005 yılında 55,5 milyon yolcuya yükselmiútir (DPT 2006). øç hatlardaki yolcu
sayısına bakıldı÷ında da artıúı gözlemlemek mümkündür. UBAK’a göre; 2002’de iç
hatlardaki yolcu sayısı 8 milyon 729 bin yolcu iken, 2009 yıl sonunda 41 milyon 227
 32

bin yolcuya ulaúmıútır. Ayrıca 2008 yılında iç ve dıú hatlarda toplam 85 milyon 509
bin yolcu taúınmıútır. Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda belirtildi÷ine göre (DPT 2006:
27); yolcu talebinin artıúında, biletler üzerinden alınan kamu payının düúürülmesinin
ve özel havayolu úirketlerinin iç hatlarda uçuúa baúlamasının etkisi bulunmaktadır.

Engelli bireylerin havayolları ulaúımından yararlanmaları için, Türk Hava

Yolları tarafından belirli usul ve esaslara göre engellilere indirim uygulanmaktadır.
Türk Hava Yolları, yüzde 40 ve üzeri oranda özürlü olan yolculara, uygulanabilir
ücretler üzerinden tüm iç ve dıú hatlarda yüzde 25 indirim sa÷lamaktadır. øndirimden
yararlanmak isteyen engelliler, belirlenen oranda özrü bulundu÷unu belgeleyen
engelli kimlik kartı, sa÷lık kurulu raporu veya ''özürlü'' ibaresi bulunan nüfus
cüzdanlarını ibraz etmeleri gerekmektedir. Ayrıca, refakatçi ile seyahat etmesi
gereken engelli bireylerin, durumu belirten doktor raporunu ibraz etmesi halinde,
engelli yolcu ile aynı seferde seyahat edecek bir refakatçisine tüm iç ve dıú hatlarda
uygulanabilir ücretler üzerinden yüzde 25 oranında indirim sa÷lanmaktadır.
(http://www.ozida.gov.tr/guncel/sss.htm#85)

Havayolu ulaúımını, engellilere de ulaúılabilir kılma konusunda Ulaútırma

Bakanlı÷ı ile Sivil Havacılık Genel Müdürlü÷ü tarafından bir proje yürütülmektedir.
Projede, havaalanlarında engelli yolculara do÷rudan hizmet veren kuruluúların
(havaalanı iúletmecisi, terminal iúletmecisi, havayolu úirketi ve yer hizmetleri
kuruluúu) bu konuda gerekli tedbirleri almaları, bu yolcuların ma÷dur edilmemesi ve
verilen hizmetlere iliúkin olarak yolculara gerekli tüm kolaylı÷ın sa÷lanarak, bu
yolcuların di÷er yolcularla eúit úartlarda seyahat edebilmesine yönelik imkanların,
herhangi bir ek ücret talebinde bulunulmaksızın yerine getirilmesi amaçlanmaktadır.
(http://www.ozida.gov.tr/guncel/kurumlar.htm)

Yolculara zaman tasarrufu ve konforu bir arada sunan havayolu ulaúımı

engellilerin, bireysel hareketlerini daha rahat kılacak bir özellik taúımaktadır. Turizm
açısından da önem taúıyan havayolu ulaúımı sürekli geliúmekte ve bu sebeple
topluma yönelik birçok çalıúma yürütülmektedir. Seyahat anlamında bir lüks
olmaktan çıkan havayolu ulaúımının, geniú bir kitle olan engelliler tarafından
kullanılabilmesi engelsiz bir ulaúım için gerekmektedir. Çeúitli düzenlemeler ve
projelerin, engelli bireylerinde havayolu ulaúımını toplumda herkes gibi kolayca
kullanabilmesini amaçladı÷ı açıkça görülmektedir.
 33

3.4. Demiryolu Ulaúımı

Genellikle toplu taúımacılıkta kullanılan demiryolu ulaúımı, güvenlik ve

ucuzluk unsurlarına sahip olması nedeniyle insanların tercih sebebi olmaktadır. Son
yıllarda turizmde de çeúitli turlarda kullanılmaya baúlanmasıyla, insanlar tarafından
ilgi gören bir ulaúım türü olmaya baúlamıútır (Akat 2008: 84).

Demiryolu yo÷unlu÷u açısından Türkiye’nin daha az yo÷unlu÷a sahip

ülkelerden oldu÷u söylenebilir. Demiryolunun az yo÷unlu÷a sahip olmasındaki en
önemli sorun, büyük nüfuslu úehirler arasındaki demiryolu hatlarının yüksek hız ve
kaliteli servise uygun olmamasıdır (DPT 2006).

Demiryolu ulaúımına yönelik tasarım gereksinimlerinin, hafif raylı sistemde

ihtiyaç duyulan düzenlemelerle benzer özellik taúıdı÷ı görülmektedir. Fakat
demiryolu ulaúımında a÷ır raylı sistemle gerçekleútirilen seyahatlerin uzun süreli
olması söz konusu oldu÷u için, engelli yolcunun ek ihtiyaçları ortaya çıkacaktır
(ÖZøDA 2008: 81). Demiryolu ulaúımının engelli bireyler için daha ulaúılabilir
kılınmasına yönelik, istasyonlarda asansörler, peronlara yerleútirilen bazı
iúaretlemeler, seyyar rampalar, engelli tuvaletleri ve vagonlarda bazı tutunma
donanımları yapılabilir (ASAGEM ve ÖZøDA 2007c: 52).

Birçok ülkede, altyapı ve demiryolu hizmetlerine yönelik ulaúım standartları

getirilmiútir. Demiryolu ulaúımında gerçekleútirilen standartlara, Hollanda østasyon
Kompleksine Ulaúım Standardı (Dutch Standard Station Complex Accessibility)
örnek gösterilebilir. Bu standartlarda, engellilerin raylı taúıma hizmetlerine
ulaúabilmesi için gerekli olan tasarım ayrıntıları verilmekte ve engellilerin bu konuda
bilgilendirilmesi de büyük bir önem taúımaktadır (ÖZøDA 2008: 83). Bu konuda
øsviçre’de, øsviçre federal Demiryolları tarafından görevlendirilmiú “Engelli øhbar
Merkezi” ile, ülkede bulunan iç ve dıú hat ulaúım araçlarını, engelli bireylerin
kullanabilirli÷ine yönelik bilgilendirme yapılmaktadır (ÖZøDA 2008: 29).

Ülkemizde de; 3194 sayılı ømar Kanunu’nun 47 ve 48. maddelerinde ve Ek

Madde 1-(Ek : 30/5/1997 - KHK- 572/1 md.)’de; fiziksel çevrenin özürlüler için
ulaúılabilir ve yaúanılabilir kılınması için, imar planları ile kentsel, sosyal, teknik,
altyapı alanlarında ve yapılarda, Türk Standartları Enstitüsünün ilgili standardına
 34

uyulmasının zorunlu oldu÷u açıkça belirtilmiútir. Buna göre, demiryolu taúıtları ve

yolcu vagonları TSE standartlarına göre düzenlenmelidir.

Engelli bireylerin demiryolu ulaúımından yararlanabilmesi amacıyla,

günümüzde modern tasarımlar hazırlanması söz konusudur. 2003 yılında Alman
Demiryolu “Hareket Özürlü Yolcu Hizmetleri” ni kullanıma sunarak; engelli bireyler
için ulaúılabilir taúıt tasarımları belirlemiú, istasyonlardaki engelleri kaldırmıú, ulaúım
personelinin e÷itimi yoluna gitmiú ve seyahat koúullarını iyileútirmeye çalıúmıútır.
Ayrıca Portekiz Demiryolları da, “ombudsman” adı verilen görevliler ile engelli
úikayetlerini dinleyerek, onları desteklemeyi ve ihtiyaçlarını gidermede yardımcı
olmayı hedeflemiútir (ÖZøDA 2008: 83).

Türkiye’de Devlet Demiryolları øúletmesi Genel Müdürlü÷ü (TCDD)

tarafından engellilere yönelik birçok proje yürütülmektedir. Bunlar ço÷unlukla
engelli tuvaleti yapımı üzerine olmakla birlikte genel olarak; özürlü kabini yapımı,
yürüyen merdiven, engelliler için rampa ve asansör içeren alt geçit yapımı, yolcu
vagonlarının engellilere göre tadilatlarının yapılması, engelli yolculara indirim
uygulaması ve özürlü araba taúıma platformu yapımına yönelik projelerdir.
(http://www.ozida.gov.tr/guncel/kurumlar.htm) Ayrıca T.C. Devlet Demir Yolları
tarafından engelli bireylerin demiryolu kullanımı konusunda, ana hat yolcu
trenlerinde %20 indirim uygulanmaktadır (ASAGEM ve ÖZøDA 2007a).

Raylı sistemlerin geliúmesinin toplumdaki herkes için önem taúımasının

yanında, özellikle uzun mesafeli yolculuklarda engelli bireylere hareket kolaylı÷ı
sa÷layaca÷ı açıkça anlaúılmaktadır. Farklı çalıúmalar ve bazı yasal düzenlemelerin
uygulamada var olması, engelli bireylere ulaúımda kullanım kolaylı÷ı getirecek olan
demiryolu ulaúımının engelsiz kılınmasını sa÷layabilecektir.

3.5. Metro ve Benzeri Ulaúım Sistemleri

Dünyanın büyük kentlerinde kitle taúımacılı÷ında uzun bir süredir a÷ırlıklı

olarak raylı sistemlerden yararlanılırken, ülkemizde birkaç büyük metropolde
kullanılan, kapasite yetersizli÷i bulunan ve pilot proje modeli özelli÷inin ötesine
geçemeyen sistemler mevcuttur (UTP 2003: 11). Hızlı ve rahat ulaúımı sa÷layan
metro ve benzeri ulaúım sistemlerinin geliúmesi, engelli bireylerin de ulaúımını rahat
gerçekleútirebilmesi açısından önem taúımaktadır.
 35

Hafif raylı sistem veya hızlı hafif raylı sistemde çok sayıda durak bulunmakta
ve daha hafif vagonlar kullanılmaktadır. Engelli yolculara da rahat eriúim imkanı
sa÷layan bu sistemlerin büyük ço÷unlu÷unun son zamanlarda geliúti÷i görülmektedir.
Engelli bireylerin kullanamayaca÷ı engelleri barındıran tasarımların yerini modern
tasarımlar almıútır. Almanya’da ve Fransa’da kullanılan alçak tabanlı tramvaylar
buna örnek teúkil etmektedir. Fransa’da tekerlekli sandalyeye sahip ortopedik engelli
bireylere yönelik, rampasız ve liftsiz ulaúım sa÷layan alçak tabanlı tramvaylar
geliútirilmiútir (ÖZøDA 2008: 81).

Türkiye’de ise, 16 Eylül 2000 tarihinde hizmete açılan østanbul Metrosu,

engelli bireylerin de rahatlıkla kullanabilece÷i úekilde inúa edilmiú olmakla birlikte;
2004 yılı içerisinde de Zeytinburnu-Kabataú hattında hizmet veren tramvay araçları
düúük tabanlı araçlarla de÷iútirilmiú ve peronlar engelli bireylere göre uygun olarak
yeniden yapılandırılmıútır. 15 Ocak-31 Ocak 2011 tarihleri arasında, Zeytinburnu,
Mehmet Akif, Merter, Güngören, Akıncılar, So÷anlı, Yavuzselim, Güneútepe,
Ba÷cılar ile birlikte toplam sayısı 31’e ulaúacak istasyonların düúük tabanlı araçlara
uygun hale getirilmesi planlanmıú ve düzenlemeler gerçekleútirildikten sonra
istasyonlar da hizmete girmiútir (http://www.istanbul-ulasim.com.tr/default.asp?menu_id=4&sayfa_id=3);

(www.erisilebiliristanbul.com/Calismalar/Documents/ido.docx).

øzmir Metrosu'nda da engelliler için gerçekleútirilen düzenlemeler ve

hizmetler bulunmaktadır. Görme engelli bireylere yönelik olarak, istasyonların
dıúındaki asansörlere konulan sesli uyarı düzeni, araç içinde tekerlikli sandalye
kullanan engelliler için belirlenmiú yerler, görme engelliler için istasyon giriúlerinden
istasyondan çıkıúına kadar bastonla takip edilebilecek úekilde oluklu çizgiler, duvar
kenarlarında tutunarak yürüme kolaylı÷ı için bariyerler bulunmaktadır. Ayrıca,
ücretsiz engelli kartıyla bireyler toplu ulaúım araçlarından yararlanmaktadır
(http://www.izmirde.biz/?Bid=352988).

ùehir içi ulaúımda toplu taúıma konusunda bir gereklilik olan metro vb.
ulaúım araçları, ülkemizde ancak büyük úehirlerde geliúme göstermektedir. Henüz
çok fazla geliúmemiú olan hafif raylı sistem veya hızlı hafif raylı sistemde, engelliler
için pek fazla yasal düzenleme olmaması söz konusu iken, di÷er yandan özellikle
büyük úehirlerde engelli bireylerin kullanımını arttırmaya yönelik bazı proje ve
çalıúmalar yürütüldü÷ü de görülmektedir.
 36

4. Turizm øúletmelerinde Engellilerin Faydalanmasına Yönelik

Düzenlemeler

Turizm, genel olarak insanların devamlı ikamet ettikleri, çalıútıkları ve her

zamanki ola÷an ihtiyaçlarını karúıladıkları yerlerin dıúına seyahatleri ve buralardaki
genellikle turizm iúletmelerinin üretti÷i mal ve hizmetleri talep ederek, geçici
konaklamalarından do÷an olay ve iliúkiler bütünüdür (Kozak vd. 2000). Turizmin
tanımı ile de anlaúılmaktadır ki; birey bir engele sahip olsun ya da olmasın turizme
katılımı sürecinde turizm iúletmelerinin üretti÷i mal ve hizmetlerden yararlanmak
isteyecek ve talepte bulunacaktır. Engelli bireylerin, di÷er bireylere göre daha farklı
beklenti ve ihtiyaçları olabilece÷i göz önüne alınırsa, turizm iúletmelerinden
rahatlıkla yararlanabilmelerine yönelik düzenlemeler yapılması gerekece÷i ortaya
çıkmaktadır.

Engellilere yönelik turizm iúletmelerinde yapılabilecek düzenlemeler, çeúitli

gruplar altında toplanabilir. Bu çalıúmada düzenlemelere yönelik gruplandırma,
konaklama iúletmeleri, seyahat iúletmeleri, yeme-içme iúletmeleri, e÷lence-dinlence
iúletmeleri ve alıúveriú iúletmeleri olarak temel baúlıklar altında ele alınacaktır.

4.1. Konaklama øúletmeleri

Devamlı yaúadı÷ı yerden geçici olarak uzaklaúan kiúinin en çok ihtiyaç

duyaca÷ı unsurlardan biri konaklama olacaktır. Dolayısıyla bir yerin ziyaret edilmesi,
o yerdeki konaklama imkanlarının durumuyla do÷rudan ilgilidir (Akat 2008: 85).
Engelli bireyler de, herkes gibi ziyaret etmeyi düúündükleri yerlerde öncelikle
geceleme ihtiyaçlarını karúılama durumunu de÷erlendireceklerdir.

Kiúilerin geceleme ihtiyacını, farklı yerlerde karúılama özelli÷i taúıyan

yapılar konaklama iúletmeleridir (Akat 2008: 85). Engelli bireylerin otel veya tatil
köyü gibi konaklama iúletmelerinde, konaklamaları esnasında rahat hareket
edebilmeleri için tesislerin giriúinde, resepsiyon alanında ve genel alanlarda bazı
düzenlemelerin yapılması gerekmektedir (Artar ve Karabacako÷lu 2003b: 14).
Bununla birlikte, otellerde bulunan odaların %5’inin veya en az 2 odanın tekerlekli
sandalye kullanıcılarına göre düzenlenmiú olması gerekmektedir (ASAGEM ve
ÖZøDA 2007c: 54). Tesislerin giriúinde park yeri, otel giriúi ve kapılar engelli
bireylerin zorluklarla karúılaúabilece÷i yapılar olabilir:
 37

Park yeri: Konaklama iúletmelerinin park yerlerinde, engellilerin

kullandıkları araçlar için özel olarak yer ayrılmalıdır. Bu alan sarı bir çizgi ile
di÷erlerinden ayrılmalıdır (ASAGEM ve ÖZøDA 2007c: 50). Ayrıca bu park alanına
engelli bireyler dıúında park etmek isteyen kiúileri engellemek üzere uyarıda
bulunulması gerekebilir.

Otel giriúi: Genel olarak otel giriúleri ve giriú güzergahı, engelliler için güçlük
yaúanabilecek yerler olabilir. Bu güçlükler, tamamen olmasa da, yapılacak bazı
düzenlemeler yoluyla en aza indirilebilir.

Engelli bireyin aracını park ettikten sonra otel giriúine kadar takip etti÷i giriú
güzergahında, herhangi bir yardım almadan otele eriúebilmesi amaçlanmalıdır.
Bunun için giriú güzergahının çok uzun olmaması tercih edilmekle birlikte (SN 521
500 Normlarıyla Ulaúılabilirlik Kılavuzu 2004), yüzeyde engellilerin rahat hareketini
sınırlandırabilecek bank, çiçeklik gibi yapıların kaldırılması veya uygun mesafeye
çekilmesi do÷ru olacaktır. Ayrıca, yüzeyin çakıl veya gevúek parke taúlı döúemeler
gibi engelli bireylere zorluk çıkarabilecek malzemelerden yapılmaması
gerekmektedir (Artar ve Karabacako÷lu 2003b: 15).

Otel bina giriúinin eúiksiz olması, engelli bireyin hareketini kolaylaútıracaktır.

Bunun mümkün olmadı÷ı durumlarda basamakların yanına bir de rampa konulmalı
ve özellikle tekerlekli sandalye kullanan engelli bireylerin hareketi
kolaylaútırılmalıdır (ASAGEM ve ÖZøDA 2007c: 49). Basamak konulan otel
giriúlerinde engelli bireyin yardım ça÷rısı yapabilmesi için, eriúilebilir bir
yükseklikte bir zil bulundurulması da bir gereklilik olacaktır (Artar ve
Karabacako÷lu 2003b: 15).

Kapılar: Giriú kapısının engelli bireyin hareketini sınırlandırmaması için, cam

malzeme kullanılmaması gerekmektedir. Kullanılması zorunlu durumlarda ise kapı,
kırılmaz özellikte olmalıdır. Kapı geniúliklerinin, tekerlekli sandalyenin geçebilece÷i
mesafeye sahip olması gerekmektedir. Yaylı kapıların ise engelli bireylere yönelik
yapılar içinde kesinlikle yer almaması gerekmektedir (Atala: 56).

Engelli bireylerin tesis giriúinden hemen sonra karúılaúaca÷ı alan resepsiyon

alanı olacaktır ve burada da engellerle karúılaúması muhtemeldir. Burada bekleme
alanları, renklerin kullanımı, resepsiyon deski ve telefonlar gibi konularda, engelli
bireylerin hareketini kolaylaútıracak düzenlemelerin yapılması gerekebilir.
 38

Bekleme alanları: Bekleme alanlarında engelli bireylerin durabilmesi için yer

ayrılması uygun olacaktır. Ayrılan bu yerlerin tekerlekli sandalye ile rahat hareket
edilebilecek úekilde düzenlenmiú olması, engelli bireylerin karúısındaki bazı hareket
güçlüklerini ortadan kaldırabilir.

Bekleme salonlarında bulunan diz seviyesi ve diz seviyesi altına denk gelecek
yükseklikte bulunan sehpa veya gazetelik türü eúyalar hem görme, hem de bedensel
engelli bireyler için tehlike oluúturabilir. Ayrıca, bu alanda görme engellilerin
hareketini kolaylaútırmak amacıyla, renkler, yer kaplamalı ve iúaretlerle kolay
algılanabilen bir yapı düzenlemesine gidilebilir (Yörük 2003: 84).

Resepsiyon deski: Resepsiyon, engelli bireylerin giriú kapısından konaklama

yapaca÷ı binaya giriúinden sonra, kolayca görülebilecek bir yerde bulunmalıdır.
Tekerlekli sandalye kullanan engellilerin resepsiyon deskine yaklaúabilmesi için
gerekli alan bırakılmalı, deskin yüksekli÷i de ulaúılabilir olmalıdır. Görme
engellilerin algılamasını kolaylaútırmak amacıyla da resepsiyon ve lobide zıt renkler
kullanılabilir (Yörük 2003: 81).

Telefonlar: Konaklama iúletmesinde engelli bireylerin kullanımına uygun, en

az bir genel telefonun bulunması gerekmektedir. Bu telefonun tekerlekli sandalye
kullanıcılarının ulaúabilece÷i bir konumda ve yükseklikte olması sa÷lanmalıdır
(Artar ve Karabacako÷lu 2003b: 16; Yörük 2003: 84). øúletmede birden fazla telefon
varsa, telefonlardan en az birinde iúitme engellilere yönelik ahizeye gelen sesin
seviyesini yükseltecek elektronik bir sistem bulunmalıdır (Yörük 2003: 84).
Engellilere yönelik olan bu telefonların uluslar arası sembollerle iúaretlenmesi do÷ru
bir yaklaúım olacaktır.

Genel alanlar olarak ise koridorlar, merdivenler, taban ve duvar yüzeyleri,

asansörler ve tuvaletler gibi yapıların engelli bireylerin kullanımına uygun
düzenlenmesi gerekmektedir.

Koridorlar: Koridorlar bina içindeki geçiúleri sa÷layan yapılardır ve

engellilerin bina içinde rahat hareket etmesini sa÷layacak önemli yapılardan biri
oldu÷u söylenebilir. Koridorlarda net mesafe aralıkları, geniúlikler ve kullanılan
malzemeler önem taúımaktadır. Mesafe uzunlu÷u fazla ise engelli bireylerin
dinlenebilmesi amacıyla dinlenme alanları yapılması gerekebilir. Görme engelliler
için ise koridorlarda belirli aralıklarla iúaretler bulundurulmalıdır. Koridorların
 39

sa÷ında ve solunda hareketi sınırlandırabilecek ve birey için tehlike oluúturabilecek

saksı, heykel vb. malzemeler bulunmaması gerekir. Koridor dönüúlerinin U
tasarımında gerçekleútirilmesi tercih edilmelidir (Atala: 57).

Merdivenler: Engelliler için tesislerdeki güçlüklerden birini de merdivenler

oluúturmaktadır. Engelli bireylerin daha rahat hareket edebilmelerini sa÷lamak üzere,
merdiven kenarları zıt renkli kuúaklarla belirgin duruma getirilmeli, merdiven
yükseklik ve derinlik ölçüleri engellilerin kullanabilece÷i ölçülerde olmalıdır. øki
basamaktan fazla olan merdiven kenarlarında ise tırabzanlar olmalıdır (Artar ve
Karabacako÷lu 2003b: 17).

Taban ve Duvar Yüzeyleri: Bina içinde tavan, duvar ve tabanlarda göz

kamaútırıcı parlaklıkların olmamasına dikkat edilmeli, tabandaki döúemelerin
karmaúık olmamasına, ıslak veya kuruyken kaygan olmamasına dikkat edilmelidir.
Ayrıca seviyelerde beklenmedik de÷iúikliklerden kaçınılmalı, alçak tavan ve doku
gibi yapı de÷iúikliklerinde uyarılar konulmalıdır (SN 521 500 Normlarıyla
Ulaúılabilirlik Kılavuzu 2004).

Asansörler: Engelli bireylerin asansör kapısına kadar basamaksız ve eúiksiz

ulaúabilmeleri gerekmektedir. Ayrıca asansörlerde bulunan kumanda dü÷melerinin
tekerlekli sandalye kullanan engellilerin uzanabilece÷i yükseklikte bulunması
önemlidir (SN 521 500 Normlarıyla Ulaúılabilirlik Kılavuzu 2004).

Tuvaletler: Engellilerin bireysel olarak, kendi yetenekleriyle kullanmak

istedikleri alanlardan olan tuvaletlerin, bina içinde bireylerin bu istekleri göz önüne
alınarak tasarlanması yerinde olacaktır (Atala: 59). Tuvalet oturaklarının sa÷lam
olması ve el yıkama yerleri için de paslanmaz çelik kullanılması önemlidir.
Tuvaletlerde kullanılan malzemenin seramik ya da porselen olmasının tercih
edilmesinin yanı sıra, tuvalet kabininde engelli bireyin bastonunu koyabilece÷i
úekilde askı kancaları da bulunmalıdır (SN 521 500 Normlarıyla Ulaúılabilirlik
Kılavuzu 2004).

Bunların yanı sıra odalar ve oda içi mobilyalar da engelli bireylerin turizme
katılım süreçlerinde güçlüklerle karúılaúmasına sebep olabilir. Sözü geçen güçlükleri
en aza indirebilmek için ise bazı düzenlemeler gerçekleútirilmesi gerekebilir.
 40

Oda ve Oda øçi Mobilyalar: Konaklama iúletmesinde engelli bireylere

yönelik düzenlenmiú odalardaki kaplama malzemeler ve oda içi elemanların bireyin
hareket yetene÷ini kısıtlamayacak biçimde olması gerekmektedir (Atala: 60).
Tekerlekli sandalye kullanıcılarının oda içinde rahatça manevra yapabilmesini
sa÷layacak ölçülerde alan sa÷lanmalıdır (ASAGEM ve ÖZøDA 2007c: 50).

Elbise dolapları sürme kapılı veya normal kanatlı yapılabilir. Dolap

yükseklikleri engelli bireylerin ulaúabilece÷i úekilde yerden 112 cm yükseklikte
ayarlanmalıdır. Elektrik dü÷meleri ve kapı kolları yaklaúık olarak 100 cm
yükseklikte bulunmalıdır. Yatak kenarları ve dolap önlerinde engelli bireylerin
hareketi için yeterli alan bırakılmalıdır (ASAGEM ve ÖZøDA 2007c: 50).

Engelli bireyin oda içindeki elektrik tesisatını rahat bir úekilde kontrol
edebilmesi için, priz ve açma kapama anahtarlarının zeminden 500 mm yükseklikte
olması gerekmektedir. Isınma ve havalandırma tesisatının kontrolü için ise, otomatik
denetleme ya da uzaktan kumanda sisteminin uygun oldu÷u görülmektedir (Atala:
60).

Banyo: Banyonun tekerlekli sandalyenin girebilece÷i ve hareket edebilece÷i

úekilde planlanmasının, engelli bireyin konaklama yaptı÷ı odada hareket kısıtlarını
aza indirece÷i söylenebilir. Engelli birey, banyoda bulunan el yıkama muslu÷unu
veya lavaboyu kullanırken bunlara dayanmak isteyebilir. Bu yüzden, lavabo ve
muslukların, engellilerin a÷ırlı÷ını taúıyabilmesi için yeterince sa÷lam olarak monte
edilmesi gerekmektedir (Altınok ve Kars 2010: 120).

Banyoda bulunan duú teknesi döúemesinin çok az e÷imli olması

gerekmektedir. Duúların bulundu÷u bölümlerde, duúlardan en az bir tanesinin
tekerlekli sandalye kullanıcıları tarafından kullanılabilir olması gerekmektedir
(Altınok ve Kars 2010: 117).

Duú bölmesinde bulunan oturak, banyo zemini üzerinde 450 mm yükseklikte

bulunmalı; oturak geniúli÷inin ise hareket kolaylı÷ı sa÷layabilmesi açısından 550 mm
civarında olması tercih edilmelidir (Atala: 60). Banyonun içinde menteúeli bir
otura÷a ulaúmanın kolay olmadı÷ı durumlarda, duú kabininin boyutları giriúten arka
duvara 1600 mm, di÷er yönde 1400 mm olarak tasarlanmalıdır. Duúun de÷iúken
yükseklikli olması ve esnek bir hortuma ba÷lı bulunması kolaylık sa÷layabilir.
 41

Banyoda sabunluk ve banyo/tuvalet malzemeleri için raf bulunması da önemlidir (SN

521 500 Normlarıyla Ulaúılabilirlik Kılavuzu 2004).

4.2. Seyahat øúletmeleri

Turistik mal ve hizmet üreten kuruluúlar ile turizm faaliyetine katılan turistler
arasında iliúki kurulmasına yardımcı olan, bazı turistik ürün ve hizmetlerin
da÷ıtımında rol oynayan iúletmeler seyahat acentaları olarak bilinmektedir (Akat
2008: 88). Bir engeli bulunan ya da bulunmayan her bireyin turizme katılımında ilk
aúamayı, engelsiz ve güçlüklerden arındırılmıú bir seyahatin oluúturması söz
konusudur. Bu durumda engelli bireylerin seyahatlerini kolaylaútırmak için seyahat
iúletmelerine önemli görevler düúecektir.

Engelli bireylerin ihtiyaç ve beklentileri göz önüne alındı÷ında, insanlara

engelsiz bir seyahat sa÷layabilmek üzere seyahat iúletmelerinin yapması gereken bazı
düzenleme ve uygulamalar úu çerçevede gerçekleútirilebilir (Artar ve Karabacako÷lu
2003b: 13 Aktaran TÜRSAB Raporu):

• Seyahat iúletmeleri hizmet verdikleri alanlarda ve özellikle giriúlerde,

engelli bireylerin hareketlerini kolaylaútıracak düzenlemeleri gerçekleútirmelidir.
Tekerlekli sandalye kullanıcılarının hareketini kısıtlamamak üzere gerekli olabilecek
alan bulundurulmalıdır.

• Turizmde kullanılan tanıtım araçlarında engelli bireylerin yararlanabilece÷i

hizmet ve olanaklar açık, net bir úekilde ve kolaylıkla anlaúılabilecek sembollerle
belirtilmelidir.

• Engelli bireylerin turizm amaçlı gidecekleri yerlerde bulunan hizmetler

listelendirilmeli, engellilerin ihtiyaç duyabilece÷i hizmet ve araçların durumu
hakkında bilgi verilmelidir.

• Seyahat iúletmesinde rezervasyon yapan personelin engelli bireylere olan

yaklaúımı ilk aúamada herkese olan yaklaúımla aynı düzeyde ve úekilde olmalıdır.
Ancak seyahat esnasında bireyin sahip oldu÷u engel dolayısıyla ihtiyaçları ve önemli
olabilecek bilgiler özel bir bilgi formuna kaydedilmelidir.

Engelli bireylerin yararlanabilece÷i durumlardan genellikle haberdar

olmadıkları düúünülürse, turizme katılmak isteyen bireyler ile turistik mal ve
 42

hizmetler arasında iletiúim kuran iúletmeler olarak seyahat acentalarına önemli

görevler düúmektedir. Bu açıdan seyahat acentalarının öncelikle engelli bireyleri
uygun bir úekilde bilgilendirmesi gerekti÷i görülmektedir. Engelli bireyle iletiúime
geçecek personelin davranıúının önem taúıdı÷ı göz önünde bulundurulmalı, seyahatin
sorunsuzca geçebilmesi için engelli birey açısından önemli olan konular do÷ru
úekilde de÷erlendirilmelidir. Engelsiz bir turizmin gerçekleúmesinde öncelikle
engelsiz bir seyahatin gerçekleúmesi gerekti÷i düúünülürse, seyahat iúletmelerinin
yapaca÷ı düzenlemelerin önemi görülmektedir.

4.3. Yeme-içme øúletmeleri

Yiyecek-içecek iúletmeleri ba÷ımsız ticari kuruluúlar olarak hizmet sunmakla

birlikte, konaklama tesislerinin bünyesinde de hizmet verebilmektedir. Konaklama
iúletmeleri açısından, üç yıldızlı otel statüsünden itibaren, tesis içinde yiyecek-içecek
iúletmesinin bulunması zorunlu olmaktadır (Akat 2008: 88).

Günümüzde hareket kısıtlılı÷ına sahip bireylerin, istedikleri bir lokantada

yemek yiyebilmesi veya istedikleri bir binaya girebilmesi çok fazla mümkün
olamamaktadır (Çankaya Belediyesi 2011: 2). Ortak kullanım alanları içinde ele
alınabilecek ve genel adıyla yeme-içme iúletmeleri olarak de÷erlendirilebilecek olan
restoran, kafe ve barların, herkesin kullanımını rahat kılacak úekilde düzenlenmesi
do÷ru bir yaklaúım olacaktır.

Bireyin gerek konaklama iúletmesi içinde, gerek ise ba÷ımsız hizmet sunulan
bir ortamda karúılaúabilece÷i yeme içme iúletmelerinden, engelli bireylerin kolaylıkla
yararlanabilmesi için bazı özel düzenlemelerin yapılması gerekebilir. Bunun
mümkün olabilmesi için de öncelikle konaklama iúletmelerinde engelli insanların
kullanımına uygun yeterli sayıda kafeterya, restoran, kafe ve bar bulundurulması
gerekecektir.

Bazı bar ve restoran masalarının özellikle tekerlekli sandalye kullanıcılarına

yönelik, uygun mesafe aralıklarına sahip ve sabit sandalyeli olmayan bir yapıda
olarak hazırlanması uygun olacaktır. Masa ve yiyeceklerin sunuldu÷u tezgâhlarda
bulunan boúlu÷un alanının en az 68.5cm yüksekli÷inde, 48.5cm derinli÷inde ve 76cm
geniúli÷inde yapılandırılması uygun olacaktır (Artar ve Karabacako÷lu 2003b: 11).
 43

Görme engellilere yönelik olarak ise büyük ve kalın harflerle yazılı menüler
olmalı, gerekli durumlarda görme engelli alfabesi ile yazılmıú menülerin bulunması
da sa÷lanmalıdır (Artar ve Karabacako÷lu 2003b: 11). Artar ve Karabacako÷lu’ na
(2003b: 16) göre bunların yanı sıra, masalarda yeme-içme sürecinde kullanılmak
üzere bulundurulan malzemelerde renk zıtlı÷ı kullanılması görmeyi kolaylaútırabilir.
Dolayısıyla renkli bardakların ve iki tarafından sapı olan fincanlar gibi malzemelerin
tercih edilmesi yerinde olacaktır. Aydınlatmanın da engelli bireylerin hareketini
kısıtlamayacak úekilde düzenlenmesi gerekmektedir.

4.4. E÷lence-Dinlence øúletmeleri

Rekreasyon faaliyetlerinin gerçekleútirilebildi÷i e÷lence-dinlence iúletmeleri,

kiúinin boú zamanını de÷erlendirmek veya e÷lence-dinlence gibi ihtiyaçlarını
karúılamak üzere katılım sa÷ladı÷ı etkinlikleri sunan iúletmelerdir ve turistik çekim
merkezinde bulunan e÷lence-dinlence iúletmeleri özel bir çekim potansiyeline
sahiptir (Akat 2008: 90). Bu açıdan engelli bireylerin e÷lenme-dinlenme ihtiyaçlarını
karúılayabilecekleri, boú zaman faaliyetlerini gerçekleútirebilecekleri alanlara ve
parklara, engelsiz eriúimlerinin sa÷lanmasının önem taúıdı÷ını söylemek
mümkündür.

Engelsiz bir eriúim için, öncelikle park gibi rekreasyon faaliyetlerinin yo÷un
gerçekleútirildi÷i alanların, yollara, yaya yollarına ve bisiklet yollarına yakın
konumlandırılması do÷ru bir yaklaúım olacaktır. Böylece bu alanlar kolaylıkla
algılanabilir olacaktır. Di÷er yandan tüm insanlar için dıú mekan kullanımında
rahatlık ve güvenlik öncelikli özellikte olmakla beraber, di÷er insanlarla bir arada
olabilme kolaylı÷ı gibi noktalar da önem taúımaktadır. Bu anlamda park, yeúil alan,
spor alanı gibi faaliyet alanlarının engelsiz tasarlanması veya var olanların engelsiz
duruma getirilmesi için bazı noktalara dikkat edilmesi gerekebilir (Koca 2010: 15):

• Kullanımda olan park, yaya yolu, kaldırım, geçitler, rampalar, merdivenler,

duraklar, istasyonlar, otoparklar ve iúaretlemeler gibi var olan altyapının
engellilerin eriúimine uygun hale getirilmesi gerekmektedir.

• Özellikle kaldırımların üzerinde olmak üzere hareket alanında bulunan

direkler, çöp kutuları, trafik levhaları, çiçekliklerin kaldırılması ve taúıtların bu
 44

alanlara park etmesinin önlenmesi engelli bireylerin daha engelsiz bir ortama
sahip olmasını sa÷layacaktır.

• Görme engellilerin daha güvenli úekilde hareket etmesini sa÷lamak

amacıyla, kaldırımlarda ve park gibi alanlarda, hissedilebilir yönlendiriciler ile zıt
renklerin kullanıldı÷ı düzenlemeler yapılmalıdır.

• Zihinsel engelliler için ise basit iúaretlemeler ve yönlendirici-bilgilendirici

donanımların sa÷lanmasına yönelik tasarım ve uygulamalar gerçekleútirilmelidir.

• Engelli bireylerin bulundukları yeri algılaması ve gidecekleri yönü

saptamasında kolaylık sa÷lamak amacıyla, yazılı bilgilendirmelerin yalın bir dilde
hazırlanması ve büyük puntolar ile belirtilmesi gerekmektedir.

Kentsel yaúamın içinde bulunan e÷lence-dinlence alanlarının, tüm bireyler

kadar engelli bireylerin kullanımına da uygun düzenlenmesi için, altyapının
ulaúılabilir bir yapıya kavuúturulması gerekti÷i görülmektedir. Turistik çekim
merkezlerinde de özel bir çekim potansiyeline sahip olan e÷lence-dinlence
iúletmelerine bu düzenlemeleri gerçekleútirmek konusunda görevler düúmektedir.
Kullanımda olan iúletmelerin gereken düzenlemeleri standartlar çerçevesinde
yeniden düzenleme yoluna gitmesi, yeni kurulacak iúletmelerin de standartları
dikkate alarak tasarı ve uygulama yapması engelsiz bir kullanımın önünü açacaktır.

4.5. Alıúveriú øúletmeleri

Günlük yaúamdaki ihtiyaçların karúılandı÷ı, sosyal bir ortam özelli÷i taúıyan

ve genel kullanıma açık olan alıúveriú merkezlerinin, engellilerin ulaúımına uygun
hale getirilmesi, herkes için ulaúılabilir ortamların oluúturulması konusunda önem
taúımaktadır. Yapılan düzenlemeler sayesinde, dünyanın birçok ülkesinde engelli
bireylere alıúveriú yapma kolaylı÷ı sa÷lanabilmektedir. Ülkemizde ise karúılaútıkları
engeller dolayısıyla hareketlili÷i kısıtlanan engelli bireyler, alıúveriú yapma gibi
topluma katılımın gerçekleúti÷i faaliyetleri rahatlıkla gerçekleútirememektedir.
Bunun sebebi olarak da kamuya açık binaların büyük bölümünün, engellilerin
bireysel olarak ve ba÷ımsız bir úekilde eriúimine olanak tanımaması gösterilebilir
(Çankaya Belediyesi 2011: 2). Toplumsal yaúama katılım açısından, kamunun
kullanımına açık binalarda engelli bireylerin kullanımı sınırlılıklardan arındırılmaya
çalıúılmalıdır.
 45

Kamu kullanımına açık binalarda, bireyin sahip oldu÷u engel türüne göre
kullandı÷ı yardımcı araç ve gereçlerle birlikte hareket edebilece÷i özellikte, sahanlık
ve korkulu÷a sahip rampa, asansör ve tuvalet gibi olanakların sa÷lanması
gerekmektedir. Bu açıdan öncelikle bina içi kullanımını kolaylaútıracak bir asansör
bulundurulması gereklili÷i ortaya çıkmaktadır. Bir kattan fazla olan kamu
kullanımına açık binalarda, engellilerin kullanımına uygun olacak standartlarda bir
asansörün bulundurulması ve bu asansörün acil durum asansörü niteli÷i taúıması
sa÷lanmalıdır (Koca 2010: 14).

Toplu kullanıma açık alanlarda engelli bireyler için yapılandırılan otopark

alanlarının, mümkünse yapı içinde bulunması ve asansöre yakın bir mesafede yer
alması, bireyin karúılaúaca÷ı zorlukları azaltabilir. Ayrıca engelli bireylere ayrılan
otopark alanlarında renkli ve kaymayı önleyici döúeme malzemelerinin kullanılması
bireye kolaylık sa÷layacaktır (Atala: 41).

Engelli bireylerin yaúamını sürdürdü÷ü alanlar içinde sıkıntı çekti÷i

alanlardan biri de tuvaletler olmaktadır. Özellikle de tuvaletlerin dar ve küçük
olması, engelli bireyin hijyenik bakımı ve bu konuda yardım almasını
zorlaútırmaktadır (Altınok ve Kars 2010: 108). Bu sebeple alıúveriú merkezlerinde
öncelikli olarak, engelli bireyin zorluklarla karúılaútı÷ı tuvaletler ve burada kullanılan
malzemelerin gerekli standartlara göre düzenlenmesi do÷ru bir yaklaúım olacaktır.

Bunlara ek olarak; di÷er alanlarda olması gerekti÷i gibi toplu kullanım

alanlarından olan alıúveriú merkezlerinde de, bina giriúlerinde, asansörlerde,
tuvaletlerde, engelli araçlarına ayrılmıú otopark alanlarında, bina içinde özel servis
olanaklarının bulundu÷u yerlerde gerekli iúaretlemeler yapılmalıdır. øúaretin
bulunmadı÷ı durumlarda, açık ve net bir úekilde durumu belirtecek nitelikte bilgi
verilmelidir (SN 521 500 Normlarıyla Ulaúılabilirlik Kılavuzu 2004).

5. Engelliler øçin Turizm Olanaklarının Geliútirilmesi

Engelli nüfusun, turizm sektörü açısından önemli bir potansiyele sahip olan
bir pazar konumunda oldu÷u söylenebilir. Buna ra÷men sektör temsilcilerinin engelli
nüfusun oluúturdu÷u bu pazarın varlı÷ından yeterince haberdar olmadı÷ı, duruma çok
bilinçli yaklaúamadıkları da gözlemlenmektedir (Yardımcı Sarıçay 2007: 30).
 46

Ayrıca, uygun bir fiyat politikasının olmayıúı da, engelli bireylerin turistik ürün
tercihini olumsuz etkileyebilmektedir.

Dünyada engellilere, özel hizmet ve donanım gerektiren müúterilere yönelik

turistik ürün imkanlarının sınırlı oldu÷u gözlemlenmektedir. Engelliler turizme
katılırken tüm geçiú imkanlarını, donanımlarını sunan tesis arayıúı yerine, bir takım
problemlerle karúılaúmayı göze almaktadır. Di÷er yandan engelli bireylerin sosyal
katılımlarını her anlamda arttırmayı hedefleyen engelsiz bir yaúam anlayıúı
geliúmekte, turizme katılım bu anlamda önemli bir konumda bulunmaktadır.

Engelli bireylerin de toplumdaki her birey gibi seyahat, turizm, alıú veriú, boú
zaman u÷raúları gibi hayatın birçok alanında yer alabilece÷i düúüncesi, son
dönemlere kadar çok az ilgi görmüútür. Bu nedenle de turizm altyapısını oluúturan
ulaúım, konaklama ve di÷er unsurların, engelli bireyler tarafından kullanımının
oldukça zayıf kaldı÷ı görülmektedir. Di÷er yandan bu süreç sonrasında, engellilerin
sosyal katılımını artırmaya yönelik yasal düzenleme ve uygulamaların artıúının
gözlenmesi mümkün olmuútur.

Toplumdaki her birey için önem taúıyan engelsiz bir çevre anlayıúının, engelli
turizminin önünü açacak anlayıú oldu÷u görülmektedir. Sosyal katılımı gezme,
görme dinlenme, e÷lenme ile birleútiren turizmden engelli bireylerin de
yararlanabilmesi engelsiz yapı ve çevre ile oluúturulabilir. Bu nedenle, tüm dünyada
engelsiz bir turizm anlayıúı yerleúmesi ve konu ile ilgili daha fazla çalıúma
gerçekleútirilmesi gerekecektir.

5.1. Terminal, østasyon ve Ulaúım Araçları

Engellilerin sosyal katılımlarının önündeki engellerden biri de ulaúımdır.

Yollar, kaldırımlar, kamu binaları, ulaúım araçları vb. birçok fiziksel çevre unsuru,
engellilerin topluma katılımının önünde birer engel oluúturmaktadır. Zaten sahip
oldu÷u engel dolayısıyla harekeleri kısıtlanan bireyler, yaúadıkları bu tür
sınırlamalarla daha da zorlanmaktadır. Engellilerin sosyal katılımını ve toplumla
bütünleúmesini kolaylaútırmak için çeúitli çalıúmalar tasarlanabilir ve geliútirilebilir
(Karacasu 2009: 1).

Dünyada engellilere yönelik çalıúmaların arttırıldı÷ı, engelsiz ve ulaúılabilir

bir çevrenin oluúturulmasına yönelik çalıúmaların artıúı ile görülmektedir. ùehir
 47

bölgeleri ve bazı kırsal bölgelerde alçak tabanlı ve tarifeli otobüs uygulaması ile
engelli bireylerin özel hizmetler yerine normal hizmetlerden yararlanması
sa÷lanmaktadır. Özel hizmetler yerine ulaúılabilir toplu taúıma hizmeti
uygulamasının artmasıyla engellilerin toplum yaúamına katılımları olumlu yönde
geliúmektedir (ÖZøDA 2008: 91).

Buna dair örnek bir uygulama Barselona’da görülmektedir. Barselona’da

evden eve yolcu taúıma hizmeti 1978 yılında baúlamıú ve zamanla iki ayrı hizmet
haline dönüúmüútür. Fakat rutin bir taúıma hizmetinin yanısıra, “serbest zamanlı
hizmet” uygulaması ile talebe ba÷lı olarak engelli bireyler e÷lence merkezlerine,
alıúveriúe ve sa÷lık kontrolleri için doktorlarına götürülmektedir (ÖZøDA 2008: 94).
Böylece engelliler bireysel olarak hareket etme úansına sahip olmakta, sosyal yaúama
daha rahat katılabilmektedir.

Baúka bir örnek Bedford úehrinde görülmektedir. Burada engellilere yönelik

özel tasarımlı taksiler bulunmakta, taksiler özel donanımları sayesinde engelli
kullanıcıların taúıt içerisine kolaylıkla yerleúebilmelerine olanak sa÷lamaktadır.
Ayrıca, taksi sürücüleri de özel olarak e÷itim alan sürücülerden oluúmaktadır. Di÷er
yandan engelli bireylere yönelik çeúitli türde úehir haritaları hazırlanmaktadır
(Karacasu 2009: 4).

Farklı bir uygulama Birleúik Krallık-Belfast, Finlandiya-Tampere gibi bazı

úehirlerde elektronik “akıllı kart” bilet sistemlerinin kullanılması úeklinde
görülmektedir. Bu kartlar ile bir yolculukta engellilere indirimli ücretlendirme
sa÷lanabilmektedir. øngiltere’nin Stansted ve Glasgow havalimanlarında da
kullanılan bir sistem sayesinde merdiven çıkamayan engelli yolcular bir koltu÷a
oturtularak, bir kiúinin yardımıyla uça÷a oturarak binebilmekte ve inebilmektedir
(ÖZøDA 2008: 57).

Ülkemizden de bir örnek verilecek olursa; Eskiúehir’de engellilere yönelik bir

uygulama olarak hafif raylı sistemin kullanılması gösterilebilir. Tramvay durakları ve
iç bölümler engelli bireylerin rahatça kullanabilece÷i úekilde tasarlanmıútır
(Karacasu 2009: 8).

Turizm, konaklama faaliyetinden ayrılamayaca÷ı gibi seyahat faaliyetiyle de

bütün olarak de÷erlendirilmesi gereken bir olaydır. Bireyin turizme katılımı
seyahatle baúlayacaktır. Bu yüzden ulaúım olanaklarının geliútirilmesi, turizme
 48

katılımda engelli bireylere yönelik olunması açısından önemli bir yere sahip olan
konulardandır.

5.2. Müzeler ve Ören Yerleri

Turizm içinde önemli bir yere sahip olan müze ve ören yerlerinin engelli
bireyler tarafından da rahatlıkla ulaúılabilir özelliklere sahip olması, engelli
bireylerin de herkes gibi herhangi bir sınırlanmaya maruz kalmaksızın turizme
katılımlarına olumlu bir etki sa÷layacaktır. T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi
Baúkanlı÷ı’nın Fiziksel Çevrenin Özürlülere Yönelik Düzenlenmesi (Japonya
Örne÷i)’nde Takayama Belediyesi tarafından gerçekleútirilen engellilik çalıúması
müze ve ören yerlerinde engellilere yönelik olunması konusuna örnek olarak
gösterilebilir. Takayama tarihi eserleri, festivalleri, nehirleri, do÷ası ve köprüleriyle
ünlü uluslararası bir turizm úehri özelli÷ine sahiptir. Bir seyahat acentasından
danıúmanlık hizmeti alan Takayama Belediyesi, úehri engellilere yönelik düzenlemek
için gerekli maddi deste÷i de özel úirketler tarafından sa÷lamıútır.

Engellerden uzak bir çevre oluúturmak için Takayama úehrindeki kaldırımlar

yol ile aynı düzeye getirilmiú, yol asfaltı üzerinde de÷iúik renk ve dokuda döúeme
kullanılarak engellilerin ba÷ımsız bir úekilde hareket edebilecekleri bir ortam
oluúturulmuútur. Engelli bireylerin yönlerini rahat bir úekilde bulabilmeleri için
görsel ve iúitsel uyarı sistemlerinin kurulmasının yanısıra, dükkanlar da tarihi
de÷erleri korunarak, engelli bireylerin alıúveriú yapabilece÷i duruma getirilmiútir.
Tüm bu çalıúmalar sonucunda Japonya’nın çeúitli yerlerinde yaúayan engelli
bireylerin úehri de÷erlendirmeleri ve eksik buldukları, zorluk çektikleri durumları
belirtmeleri istenmiú; engelsiz bir turizm úehri için son düzenlemeler buna göre
gerçekleútirilmiútir.

Di÷er yandan ülkemizde bu yıl gerçekleútirilen “Bir Engelli de Sen A÷ırla”

projesi kapsamında engelli bireylere ülkemizin tarihi ve do÷al güzelliklerini tanıtmak
amacıyla, Alanya Belediyesi Engelsiz Kent Proje Ekibi koordinasyonunda Alanya
Müzesi ve Kalesi gibi tarihi mekânlara kültür turu düzenlenmiútir. Ço÷unlukla bilgi
sahibi olmadı÷ı için birçok alandan yararlanamayan engelli bireylere, tur esnasında
Engelsiz Kent Alanya projesi hakkında bilgi verilmiútir (TSD 2011).
 49

Dünyada ve ülkemizde, engelli bireylerin turizm içinde kültürel boyuta sahip

olan müze ve ören yerlerini gezmelerini görmelerini sa÷lamak üzere, özellikle son
dönemlerde çalıúmalar yapıldı÷ı görülmektedir. Bu durum engelsiz bir turizm
anlayıúının, gittikçe turizmin her alanına yayılmaya baúladı÷ını göstermektedir.

5.3. Otel ve Tatil Köyleri

Turizm olayında temel faaliyetlerden oldu÷u varsayılabilecek konaklamanın

gerçekleúti÷i otel ve tatil köylerinde engelli bireylere yönelik düzenlemelerin
geliútirilmesi, turizme katılım ve bireylere sunulan turizm olanakları açısından önem
taúımaktadır.

Engelli bireylerin de di÷er bireyler gibi seyahat, konaklama, alıúveriú, serbest

zaman u÷raúları vb. sosyal faaliyetlere katılabilece÷i, bu durumun toplumsal katılım
ve rehabilitasyon açısından da gerekli oldu÷u düúüncesi ülkemizde yeni yeni ilgi
görmektedir. Milli Prodüktivite Merkezi’nin Mu÷la da yaptı÷ı bir araútırmaya göre
ülkemizde bulunan tatil köylerinde ve dört/beú yıldızlı otellerde engellilere ayrılan
oda oranının %1 oldu÷u sonucuna varılmıútır (Artar ve Karabacako÷lu 2003b: 52).
Buna göre, ülkemizde yaúayan birçok engelli ve yakınının, sosyal yaúam için
gerekli olan rahat ve güvenli bir ortamda konaklama, boú zamanlarını etkin úekilde
de÷erlendirme, seyahat etme ve dinlenme gereksinimlerini karúılayamadı÷ı
söylenebilir.

Di÷er yandan ülkemizde engelli turizminin geliúimi gittikçe önem

kazanmakta ve buna dair çalıúmalar yapılmaktadır. “Herkese Engelsiz Tatil” anlayıúı
ile Marmaris øçmeler’de faaliyet gösteren ACT Access Centres Türkiye Panorama
Park Oteli, 2007 yılı sezonuna otelin tamamen engelli tatilcilere yönelik
hazırlanmasıyla baúlamıútır. Hizmetlerin içinde ihtiyacı olan engelli bireylere yönelik
fizyoterapi hizmeti, zihinsel engelli tatilciler için stimülasyon odası, otistik bireylere
yönelik çeúitli aktiviteler bulunmaktadır. Ayrıca oteldeki kapılar standart ölçülere
getirilmiú, eúikler kaldırılmıú, gerekli bölümlere rampalar yapılmıú ve tüm genel
kullanım alanlarına ise tuvaletler yapılmıútır. Transfer için de tamamen engellilere
yönelik araçlar bulundurulmakta, böylece engellilerin bireysel hareketleri daha
engelsiz kılınmaktadır (Behramo÷lu 2007: 41).
 50

Yakın zamanda gerçekleútirilen “Bir Engelli de Sen A÷ırla Projesi” ile de

engelli bireylerin turizme katılımının arttırılmasına yönelik bir çalıúma yapılmıútır.
10–16 Mayıs 2011 Sakatlar Haftası öncesinde, 28–30 Nisan 2011 tarihleri arasında,
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlı÷ının öncülü÷ü ve idaresinde, Baúbakanlık Özürlüler
ødaresi, Türkiye Sakatlar Federasyonu, Türkiye Engelliler Federasyonu, TÜRSAB,
THY, TÜROFED, TUREB (AKTOB ve ALTøD) ve Alanya Belediyesi iúbirli÷inde
gerçekleútirilen proje ile, ülkemizin 35 farklı úehrinden gelen engelli bireyler ve
refakatçilerinden oluúan yaklaúık seksen kiúilik gurup Alanya’da 2 gece 3 gün tatil
yapma imkânına sahip olmuútur (TSD 2011).

Bir baúka proje ve uygulama da Antalya Ilıca Belediye Baúkanlı÷ı ve

Makedonya Strumica Belediyesi, Macaristan Balatonfüred Belediyesi ortaklı÷ı ile
oluúmuútur. Bu proje yoluyla, ortak iúbirli÷i ile belediyenin sınırlarında bulunan
turizm tesislerinde engelli turizminin geliútirilmesi, bu açıdan yeterli derecede
kapasite oluúturulması, engelliler için tatil hizmetlerinin AB Ülkeleri seviyesine
çıkarılması, Ilıca’ya gelen engelli turist sayısının arttırılması, Ilıca’da turizm
sektöründe çalıúanların engelli turistlere hizmet konusunda bilinçlendirilmesi
amaçlanmaktadır. (http://www.antalyailica.bel.tr)

Herkesin kısıtlamalardan uzak engelsiz bir tatil geçirmesi için konaklamanın

büyük öneme sahip oldu÷u bilinmektedir. Bu açıdan dünyada ve ülkemizde,
bireylerin konaklama ihtiyacını karúıladı÷ı otel ve tatil köylerinde, özellikle son
dönemlerde engellilere yönelik düzenlemelerin artırıldı÷ı ve projelerin geliútirildi÷i
görülmektedir. Bu proje ve düzenlemeler sayesinde engelli bireylerin turizme
katılımı açısından yeni olanaklar oluúturulabilmektedir.

5.4. Seyahat Acentaları

Seyahat acentaları, turizme katılan birey ile talep edece÷i turizm hizmetleri
arasında ba÷lantı oluúturmaktadır (McKercher vd. 2003: 465). Birey bir engele sahip
olsun ya da olmasın, turizme katılımı ile ilgili konularda danıúma ihtiyacı duyacaktır.
Engelli bireylerin istek ve gereksinimlerinde, di÷er bireylere göre bazı farklılıklar
olaca÷ı düúünülerek, engellilerin turizme katılımında acentalara büyük görevler
düúece÷i tahmin edilebilir.
 51

Engelliler için seyahat planı yapmanın oldukça karmaúık bir özellik taúıdı÷ı
söylenebilir. Seyahat acentaları, engelliler açısından seyahat ürünleri alma
konusunda bilgi kayna÷ı niteli÷i taúımaktadır. Engelliler seyahatleri sürecinde, engel
türüne ba÷lı olarak kendilerine özel sunulacak hizmetlerin (asansör, otel odası,
ulaúım vb) varlı÷ından emin olmak istemektedirler. Bu düzenlemeler, engellilerin
özel ihtiyaçlarına hizmet eden seyahat acentaları olmadan yapılamaz (Vignuda
2001:5).

Öztürk ve di÷erlerinin (2008: 384), 162 adet A grubu seyahat acentalarına

yönelik gerçekleútirdi÷i bir araútırmaya göre; Türkiye’deki seyahat acentalarının
engellilere yönelik sundu÷u hizmet ve olanaklar de÷erlendirildi÷inde, seyahat
acentalarının %66,7’si en az bir kere engelli bir bireye hizmet vermiútir. Engellilik
çeúidine göre de÷erlendirildi÷inde araútırmaya göre bedensel engelli grubuna %91,1
gibi yüksek bir oranla hizmet verdikleri gözlemlenmektedir. Ayrıca araútırma genel
olarak incelendi÷inde, ulaúım alt yapısının, çevreyle ilgili düzenlemelerin, otellerin
mimari yapılarının engellilere uygun olmadı÷ı, turizm iúletmelerinde çalıúan
personelin engellilere hizmet verme konusunda yetersiz bilgi düzeyine sahip oldu÷u
gibi sonuçlar ortaya çıkmaktadır.

Engelli seyahatleri hakkında çok fazla çalıúma olmadı÷ı görülmekle birlikte,

engelli seyahatlerine yönelik çalıúmalarda daha çok fiziksel eriúim sorunları üzerinde
durulmaktadır. Dünyada ve ülkemizde, çok fazla olmasa da engelli seyahatine
yönelik gerçekleútirilen projeler bulunmaktadır. Örne÷in Shaw ve Coles (2004: 399);
Exeter Üniversitesi tarafından geliútirilen “Seyahat Yaúam Projesi” ile engelli
bireyleri seyahate ve turizme katılım için teúvik etmenin amaçlandı÷ını belirtmiútir.

Engelli bireylerin turizm faaliyetlerine katılımı, seyahat acentaları ve tur

operatörleri tarafından çeúitli engel gruplarının gereksinimlerine uygun, emek yo÷un
bir çalıúma gerektiren tur düzenlemesi ve hizmet sunumunu gerektirmektedir
(Vignuda 2001: 5).

Avrupa’da engellilere yönelik özel tur paketleri düzenleyen seyahat

acentalarının ve bazı kar amacı gütmeyen kuruluúların varlı÷ından söz edilebilir.
Türkiye’de ise turizm potansiyelinin engelli bireylere sundu÷u ürünleri, bu konuda
yaúanan sıkıntıları tespit etmek ve yerli-yabancı engelli bireylerin “engelsiz seyahat”
edebilmelerine olanak sa÷lamak amacıyla TÜRSAB bünyesinde 15 Haziran 2006
 52

tarihinde “Herkes øçin Engelsiz Turizm Komitesi” oluúturulmuútur. Komite, zaman

zaman çeúitli kurum ve kuruluúlarla bir araya gelerek fikir alıúveriúinde bulunmakta,
çeúitli alanlardaki turistik iúletmelere ve ulaútırma alanındaki bazı altyapı tesislerine,
engelsiz turizm bakıú açısıyla ziyaretler gerçekleútirmektedir. Bu ziyaretler
sürecinde eksiklikler, önerilerle birlikte iúletmelere bir rapor olarak sunulmaktadır.
(http://www.tursab.org.tr)

McKercher vd. (2003: 465)’ne göre genel bir de÷erlendirme yapılırsa, seyahat
acentaları bireylerin ihtiyaçlarını karúılama konusunda baúarılı olabilmektedir. Fakat
farklı istek ve gereksinimlere sahip nüfusun ihtiyaçlarına karúılık vermede çok fazla
yeterli olamadıkları görülmektedir. Bu bakımdan seyahat acentalarının, dünyada
önemli bir sayıya sahip olan engelli bireyler için seyahat engellerini yıkmak yerine,
seyahat için ek bir engel oluúturabilme durumu söz konusudur.

Bir engele sahip olsun ya da olmasın seyahat acentalarının, bireylerin turizme

katılımında önemli bir yere sahip oldu÷u görülmektedir. Bu açıdan engelli bireylere
yönelik turizm olanaklarının geliútirilmesinde de önemli rol oynayaca÷ı
düúünülebilecek seyahat acentalarının, engelli bireylerin istek ve gereksinimlerini
do÷ru úekilde anlayıp, buna göre hizmet sunması do÷ru bir yaklaúım olacaktır.

6. Çalıúan Personelin Engellilere Yönelik E÷itimi

Turizm insan iliúkilerinin yo÷un oldu÷u bir faaliyet alanı olarak

bilinmektedir. Bir hizmet sektörü olarak bilinen turizm sektöründe, hizmet sunumu
esas alınacak olursa, çalıúanlar ile bireyler arasında sürekli bir iletiúimin söz konusu
oldu÷u söylenebilir. Bu açıdan seyahat etme veya turizm faaliyetlerine katılma
sürecinde, di÷erlerine göre daha farklı ihtiyaç ve beklentilere sahip olabilecek engelli
bireylere gereken davranıúların gösterilmesi ve yardım edilebilmesi, onlarla birebir
iletiúim kuracak olan çalıúan personelin bu konuda alaca÷ı e÷itimine ba÷lı olacaktır.

Acenta hizmetlerine paralel olarak, çalıúan personelin e÷itimine verilen

önemin de artması engelli bireyler için önem taúımaktadır (Germ ve Schleien 1997:
35). Ayrıca, konaklama iúletmelerinde çalıúan personelin de e÷itimi, bedensel
engelliler baúta olmak üzere tüm engelliler için çok önemlidir. Bu konuda otel
yöneticilerinin görüúlerine yönelik yapılmıú bir araútırma; Türkiye’deki otel
yöneticilerinin yarısından fazlasının, bedensel engellilere hizmet verme konusunda
 53

çalıúan personelin yeterli derecede bilgiye sahip olmadı÷ı görüúünde olduklarını

göstermektedir (Yaylı ve Öztürk 2006: 99). Bu sonuç, turizm sektöründe çalıúanların
konu ile ilgili eksikliklerinden biri olarak görülebilecek bilgi eksikli÷ini ortaya
koymaktadır.

Seyahat acentaları, konaklama iúletmeleri ve turizm sektöründe faaliyet

gösteren di÷er iúletmelerin, çalıúan personeli engelli bireylere yönelik hazırlanmak
üzere önem göstermesi gereken bazı hususlar úu úekilde ifade edilebilir (Artar ve
Karabacako÷lu 2003b: 31):

• Personel, sunulan hizmet ve olanaklarla ilgili engelli bireyleri

bilgilendirebilecek úekilde e÷itim almalıdır.

• Engelli birey seyahati veya faaliyetleri esnasında herhangi bir zorlukla

karúılaútı÷ında, personelin gerekli yardımı sa÷layabilecek úekilde e÷itime sahip
olması gerekmektedir.

• Personelin iúitme engellilerle konuúma konusunda bilgi sahibi olması önem

taúımakla birlikte, iletiúim güçlü÷ü yaúandı÷ı durumlarda kullanılmak üzere bir
ka÷ıt kalem bulundurması ve gerekti÷inde bunları kullanması gerekmektedir.

• Görme engelli bireylerin sorun yaúamaması amacıyla, iúletmede çalıúan

personellerden birinin merdivenler ve bina planı hakkında bilgi vermesi, yemek
salonunda menü okuyabilecek ve benzeri yardımları yapabilecek konumda olması
gerekmektedir.

• Engelli bireylerin konakladı÷ı odalar konusunda, önbüro ve gece

personeline gerekli bilgi verilmelidir.

• Güvenlikten sorumlu personel, acil durumlarda müdahale edebilmek

amacıyla engelli bireylerin konakladı÷ı odaların ya da bölümlerin listesini
bulundurmalıdır.

Engelli bireylerin de herkes gibi sorunlarla karúılaúmaya maruz kalmaksızın,

seyahat edebilmesi ve turizm faaliyetlerine katılabilmesi için gerekli düzenlemelerin
yapılması yeterli gelmeyebilir. Bireyin seyahati veya faaliyetlere katılımı sürecinde
farklı bir takım hizmetlere ihtiyaç duyaca÷ı, bu hizmetleri alaca÷ı personelin de daha
farklı bir e÷itim alması gerekece÷i açıkça görülmektedir.
 54

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DESTøNASYONLARDA ENGELLøLERøN
KULLANABøLECEöø ÜRÜNLERE YÖNELøK BøR ALAN
ARAùTIRMASI

1. Araútırmanın Amacı ve Önemi

Nüfus de÷erlendirmeleri incelendi÷inde engelli birey sayısının oldukça fazla oldu÷u

söylenebilir. Dolayısıyla, toplumla birlikte engelli bireylerin sosyal imkanları kullanmaları
ve bu imkanların geliútirilmesi, toplumun genel refahı için oldukça önem taúımaktadır.
Engelli bireyler sadece iú yaúamı açısından de÷il, her birey gibi sosyal ihtiyaçları açısından
da desteklenmeli ve engelsiz bir yaúam sürmeleri için gerekli hizmetlerin sunulmasına
yönelik altyapı çalıúmaları yapılmalıdır. Engelli bireylere yönelik gerçekleútirilen turizm
faaliyetleri de, engelli bireylerin sosyal ihtiyaçlarından biri olan seyahat etme ve tatil
yapma iste÷ini karúılamayı amaçlamaktadır.

Bu araútırmanın amacı, engellilerin turizme katılımındaki olası zorlukları ortadan

kaldırarak, engellilerin daha kolay seyahat etmesini sa÷layacak olan engelsiz turizmin
gerçekleúebilmesi için mevcut durumu tespit etmek ve gerekenleri öncelikle belirlemektir.
Sonrasında da engellilerin turizme katılımını sa÷layacak turistik ürünlerin geliútirilmesine
yönelik önerilerde bulunmaktır. Turizme katılım konusunda yalnızca konaklamanın ele
alınmaması gerekti÷i göz önüne alınarak, engelli bireylerin turizmin birçok alanına
katılabilmelerine yönelik mevcut düzenlemeler ve yapılması gerekenler
alıúma konusu
içinde yer almaktadır. Di÷er yandan çalıúmada úu hipotezler üzerinde durulmaktadır:

• Engelsiz bir turizm için, engellilere yönelik düzenlemeler yeterlidir.

• Turizmde engelli bireylerin ihtiyacına cevap verecek tur programları

düzenlenebilir.

Engellilerin turizme katılabilmesi, engellilerin topluma kazandırılmasında destek

bir unsur niteli÷inde görülebilir. Engelli turizmi, ancak gerekli düzenlemelerin yapılması
sonucu gerçekleúebilecek bir turizm çeúididir. Engellilere yönelik düzenlemeler yapılırken
maliyeti biraz yüksek olabilmektedir. Ancak engelli bireylerin tek baúına veya bir
 55

refakatçiyle seyahat edebilmeleri ve turizme sorunsuzca katılabilmeleri, bir yandan engelli

bireylerin geliúimini, özgüvenini ve di÷er bireylere ba÷ımlılı÷ını azaltırken, di÷er yandan
da engelli turizminin geliúmesine katkı sa÷layacaktır. Engelli bireylerin, di÷er bireyler gibi
rahat bir úekilde hareket etmeleri, ola÷an ihtiyaçlarını karúılayabilmeleri, kendi baúlarına
seyahat edebilmeleri ve turizme katılmalarının artması ile toplumsal barıú ve refah seviyesi
artacaktır. Di÷er taraftan da turizm gelirlerinde hissedilir oranda yükselme meydana
gelecektir. Böylece engelli turizmi için yapılan düzenlemelere yönelik maliyetler, uzun
dönemde kar sa÷layıcı olacaktır. Rasyonel pazarlama çabaları ile de engellilere yönelik
pazarlardan rekabet avantajı sa÷lanabilecektir.

Ayrıca, yapılan ön araútırmada, engelli turizmine ve seyahatine yönelik ülkemizde

yeterince çalıúmanın yapılmadı÷ı gözlemlenmiútir. Bu tez çalıúmasının söz konusu literatür
açı÷ının giderilmesine katkı sa÷laması ve bundan sonraki çalıúmalara destek verebilmesi
planlanmaktadır. øfade edilen bu unsurlar tez çalıúmasının önemini ortaya koymaktadır.

2. Araútırmanın Kapsamı

Toplumda ciddi bir nüfusa sahip olan engellilerin özgüvenlerinin arttırılması

açısından, engelsiz insanlar gibi seyahat edebilmeleri ve tatil yapabilmelerine yönelik
ürünlerin irdelenmesine çalıúmada yer verilmiútir. Ayrıca, mevcut yasal düzenlemelerin
herkes gibi engellilerin yaúamını da etkileyece÷i söylenebilir. Bu yasal düzenlemeler
dikkate alınarak; engellilerin sosyal faaliyetlere katılımlarını arttıracak, yakınlarına
ba÷ımlılıklarını azaltarak turizm faaliyetlerine katılımlarını sa÷layacak ürünlerin
geliútirilme potansiyeli ve bu konudaki olası uygulamalar çalıúmanın kapsamını
oluúturmaktadır.

Mevcut yazın incelendi÷inde, engellilere yönelik olarak sosyolojik ortamda

engellilerin durumu ve sorunları, kent yaúamına uyum süreçleri, zeka engelli çocuklar,
özellikleri ve engellilere yönelik yasal haklarla ilgili çalıúmaların yapıldı÷ı görülmektedir
(Ergüden 2008; Eripek 2005; Lynch 1988; Özgökçeler ve Alper 2010; Seyyar 2006).
Turizm açısından bakılacak olursa; sahip olunan bir engelle seyahat etmenin zorlukları,
seyahat acentalarının engellilere karúı sorumlulukları, engelsiz ve eriúilebilir bir turizm için
yapılacaklar, engellilerin turizme katılımı için yapılması gerekenler ve engelli turizmine
yönelik motivasyon sa÷lanması gibi çalıúmalar mevcuttur (Daniels vd. 2005; Darcy 2010;
Blichfeldt ve Nicolaisen 2010; Grady ve Ohlin 2009; McKercher vd. 2003; Yaylı ve
 56

Öztürk 2006). Ayrıca, Türkiye’nin engelli turizmine ne derecede hazır oldu÷una yönelik
bir çalıúma da bulunmaktadır (Öztürk vd. 2008). Konu ile ilgili proje ve bazı tez
çalıúmaları da bulunmakta ve bu çalıúmalarda da genellikle konaklama iúletmeleri ile yapı
tasarımları ele alınmaktadır (Arıcı 2010; Artar ve Karabacako÷lu 2003b; Atak 2008;
Eryılmaz 2010; Yörük 2003).

Çalıúmalar incelendi÷inde, turizme katılım konusunda genellikle konaklama

iúletmelerinin incelendi÷i görülmektedir. Bu çalıúmalarda, yapılardaki düzenlemeler
incelenmekle beraber, engelli bireylerin turizm algısına da yer verilmiútir. Turizmin sadece
konaklamadan oluúmadı÷ı dikkate alındı÷ında ise, konunun engelli bireylerin seyahatleri
sürecinde talep edecekleri konaklama, seyahat, yeme-içme, ziyaret ve di÷er turistik
faaliyetleri içeren turistik ürünlerin tamamının irdelenmesi öngörülmüútür. Baúka bir
ifadeyle araútırmanın kapsamını, bedensel, görme, iúitme, dil-konuúma ve zihinsel engelli
bireylerin turizme katılımlarında kullanabilece÷i ürünler ve bunlara yönelik düzenlemeler
oluúturmaktadır.

3. Araútırmanın Evreni ve Örneklemi

Bu çalıúma ile sınırlılıklardan arındırılmıú, engelsiz bir turizm anlayıúı

geliútirilmeye çalıúılmaktadır. Engelli bireylerin turizm faaliyetlerine katılımlarının daha
kolay kılınabilmesi ve bu faaliyetlere katılım sürecinde rahat hareket edebilmeleri için bazı
düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Bu nedenle çalıúmada, turistik destinasyonlarda
engelli bireylere yönelik gerçekleútirilmesi gereken düzenlemeler de÷erlendirilmektedir.

Araútırmanın evrenini, Türkiye’de yerli ve yabancı ziyaretçilerin talep ettikleri ve

kullandıkları tur güzergahlarındaki turistik destinasyonlar oluúturmaktadır. Türkiye’de
engelli bireylere yönelik bir tur programının uygulanabilirli÷i araútırılarak, bu ba÷lamda
bir tur önerisinin geliútirilmesi planlanmıútır. Öneri geliútirilirken mevcut durum, di÷er
ülkelerdeki uygulamalar, yasal dayanaklar ve talep yapısı da dikkate alınmıútır.
Araútırmada, Türkiye’deki tur güzergahlarının tamamına ulaúımın zaman, maliyet ve
ulaúılabilirlik açılarından zorlukları olaca÷ı düúünülerek, örnekleme yoluna gidilmiútir. Bu
açıdan, turistlerin yo÷un oldu÷u destinasyonlarda engellilere yönelik düzenlemelerin
olaca÷ı varsayılarak, turizm potansiyeli yüksek bir güzergah olan Ege Bölgesi (Kültür ve
Turizm Bakanlı÷ı 2007: 19) turları ele alınmıútır. Bu turların baúlangıç ve bitiú noktasının
ço÷unlukla østanbul oldu÷unun gözlenmesi ve turlarda Ege Bölgesine geçiú sürecinde
 57

Çanakkale ilinin bir geçiú noktası özelli÷i taúıması sebebiyle, østanbul ve Çanakkale illeri
de araútırma içerisine dahil edilmiútir. Dolayısıyla, araútırma evrenini Türkiye’deki turistik
destinasyonlar oluúturmakta; örneklemi ise østanbul ve Pamukkale arasında yo÷un kültür
turu güzergahında ziyaretçi a÷ırlayan, Ege ve Marmara bölgesindeki turistik destinasyonlar
oluúturmaktadır.

Turizme katılım sürecinde bireyin katıldı÷ı faaliyetler ele alınarak, güzergahtaki

konaklama iúletmeleri, yiyecek-içecek iúletmeleri, gezi alanları, müzeler, ören yerleri ve
alıúveriú merkezleri de÷erlendirmeye alınmıútır. Tercih edilen konaklama iúletmelerinin tur
güzergahına yakın iúletmeler oldu÷u gözlemlenerek, gözlem ve görüúme yapılacak oteller
bu alanlardan seçilmiútir. østanbul, Çanakkale, øzmir, Aydın ve Denizli illerine ait dört ve
beú yıldızlı otellere ulaúmak için, Turizm Bakanlı÷ı, Kültür ve Turizm øl Müdürlükleri,
Valilikler ve belediyelere ait verilerden yararlanılmıútır. Bunun yanı sıra 2011 yılı Türkiye
otellerini listeleyen www.hotelguide.com sitesindeki otel listeleri incelenmiútir. Otellerin
web siteleri incelenmiú, sitelerinde engelli hizmeti sundu÷unu belirten oteller araútırma
kapsamına alınmıútır. østanbul, Çanakkale, øzmir, Aydın ve Denizli illerinde toplamda 46
tane dört ve beú yıldızlı otelin engelli hizmeti verdi÷i bilgisine ulaúılmıútır. Seçilen
otellerin web sitelerinden elde edilen iletiúim bilgilerinden yararlanılmıútır. Otellerin ilgili
birimleriyle ön görüúme yapılarak, yüz yüze görüúme için tarih belirlenmiútir. Bu otellerin
37 tanesiyle görüúme yapılmıútır. Dört otele hiç ulaúılamamıú ve iki otel dıúarıya bilgi
vermedi÷ini belirtmiútir. Bir otel görüúme için seçilen tarihlerde otel bünyesinde
gerçekleúen kongre dolayısıyla görüúmeyi kabul etmemiútir. Di÷er iki otel ise, sezonluk
çalıútıklarını ve bu nedenle tadilat yaptıklarını belirterek görüúmeyi kabul etmemiútir.

Di÷er yandan acentaların tur güzergahları incelenerek, engelli bireylerin de turizme

katılımına etki edebilece÷i düúünülen alanlar belirlenmiútir. Tur güzergahlarının bir kısmı
turlara katılarak de÷erlendirmeye alınmıú, bir kısmı bireysel gezi úeklinde
gerçekleútirilmiútir. østanbul, Çanakkale, øzmir ve Denizli illerinde toplamda 26 tane
ziyaret merkezi belirlenmiú; bunların sadece 15 tanesi ile görüúme yapılabilmiú ve dokuz
tanesine gözlem tekni÷i uygulanmıútır. Di÷er iki ören yerinde (Akropol Örenyeri ve
Asklepnon Örenyeri), engellilere yönelik hiçbir uygulama bulunmamasından dolayı
görüúme yapılamamıútır.
 58

4. Araútırmanın Veri Toplama Yöntemi

Tez araútırmasında veri toplama yöntemi olarak nitel araútırma yöntemi

kullanılmıútır. Nitel veriler ile, gerçek olayların belgelenmesi, insanların söylediklerinin
kaydedilmesi, davranıúlarının incelenmesi ve yazılı belgelerin taranması yoluna
gidilmektedir (Neuman 2008: 233).

Veri toplama tekni÷i olarak nitel araútırma yöntemlerinden olan gözlem ve görüúme
teknikleri kullanılmıútır. Yıldırım ve ùimúek (2008) gözlem tekni÷ini, araútırmacının
gerçek hayatın içinde, bireylerin davranıúlarını, olayları bir plan dahilinde gözlemesi,
izlemesi ve kaydetmesi iúlemi olarak tanımlamakta; görüúme tekni÷inin ise, belirlenmiú ve
ciddi bir amaca yönelik yapılan, karúıdaki kiúiye soru sorma yöntemi ile yanıtlar alınan,
etkileúime dayalı bir iletiúim sürecini ifade etti÷ini belirtmektedir. Nitel araútırmalarda
kullanılan görüúme ile, görüúülen bireylerin bakıú açılarının ortaya konulması amacı
güdülmektedir (Mil 2007: 4). Fakat görüúme tekni÷inin yetersiz kaldı÷ı bazı durumlar
oluúabilmektedir. Görüúülen bireyler, her zaman sorulan soruyu do÷ru cevaplamayabilir
veya içinde bulundu÷u ortamdan etkilenebilir. Dolayısıyla, toplanan verilerin geçerlili÷i
konusunda bazı sorunlar çıkabilir. Bu aúamada gözlem tekni÷inin önemi de ortaya
çıkmaktadır. Görüúme tekni÷i, engelsiz bir turizme yönelik gerçekleútirilecek araútırmada
deneyimler, tutumlar, düúünceler, yorumlar, algı ve tepkiler gibi gözlenemeyenin ortaya
çıkarılabilmesi açısından önem taúımaktadır (Yıldırım ve ùimúek 2008: 120). Gözlem
tekni÷inin kullanılması ile, görüúme yöntemiyle elde edilemeyen verinin elde edilmesi ve
bireyin davranıúlarının daha ayrıntılı ele alınması sa÷lanabilir.

Görüúme formu, yazın taramasına ba÷lı olarak ve konu hakkında deneyimli oldu÷u
bilinen uzmanların görüúlerinden yararlanılarak araútırmacı ve danıúman tarafından
geliútirilmiútir. Sorular, konu hakkında geliútirilmiú gerekli temel düzenlemeler baz
alınarak geliútirilmiútir. Ayrıca, araútırmaya yönelik ön test özelli÷i taúıyan görüúme
formundaki sorular, A÷ustos ayında uygulanmıútır. Bu araútırmada gözlem ve görüúme
teknikleri kullanılarak, Çanakkale’de bulunan 30 otele ve gezi güzergahına yönelik veriler
elde edilmiútir. Daha sonra verilerden yararlanılarak, engelli bireylerin istek ve ihtiyaçları
daha do÷ru de÷erlendirilme yoluna gidilmiútir. Bu araútırmada kullanılan görüúme
formundaki sorular geliútirilmiú ve son halini almıútır. Son olarak ise, 15.10.2011-
30.10.2011 tarihleri arasında, østanbul, Çanakkale, øzmir, Aydın ve Denizli’de faaliyet
göstermekte olan dört ve beú yıldızlı oteller ile gezi güzergahlarında yüz yüze görüúme ve
 59

gözlem yöntemleriyle veriler toplanmıútır. Veriler toplanırken Ek 1’de, Ek 2’de, Ek 3’te ve

Ek 4’te yer alan görüúme formlarındaki sorulardan yararlanılmıútır.

Görüúme formu, engellilerin turizme katılım esnasında sıklıkla kullanabilece÷i

faaliyet alanlarına göre yapılandırılmıú özellikte ve dört ayrı úekilde hazırlanmıútır.
Turizme katılım esnasında birey için oldukça önem taúıyan konaklama iúletmelerine
yönelik hazırlanan form toplamda 9 sorudan oluúmaktadır. Bireyin otelde konaklama
esnasında sıklıkla kullanaca÷ı bilinen restoranlara yönelik hazırlanan form ve turizme
katılım esnasında gezilip görülecek müze ve ören yerlerine yönelik hazırlanan form
toplamda 7’úer sorudan oluúmaktadır. Her birey gibi engelli bireyin de seyahati sürecinde
alıúveriú yapma iste÷i olaca÷ı düúünülerek alıúveriú merkezlerine yönelik hazırlanan
sorular da di÷er form sorularına benzer 5 sorudan oluúmaktadır. Ayrıca, bu yönlendirme
sorularının yer aldı÷ı görüúmelere iliúkin elde edilen veriler kayıt altına alınmıú ve veriler
görüúme sonrasında tasnif edilmiútir.

5. Araútırmanın Bulguları

Araútırmada, ortopedik, görme, iúitme, dil ve konuúma ile zihinsel engelli

bireylerin, turizme katılımlarını kolaylaútırmak üzere yapılması gereken düzenlemeler
üzerinde durulmaktadır. Araútırma kapsamında yapılan gözlem ve görüúmeler sonucu elde
edilen verilere iliúkin bulgulara bu bölümde yer verilmiútir. Bulgular; otellere iliúkin
bulgular, çekim merkezlerine iliúkin bulgular, alıúveriú merkezlerine iliúkin bulgular olmak
üzere üç ana baúlık ile otellerdeki restoranlara iliúkin bulgular otel bulguları altında alt
baúlık olarak de÷erlendirilmiútir.

5.1. Otellere øliúkin Bulgular

Turizm faaliyetlerine katılan engelli bireyin, seyahati sürecinde öncelikle uygun

niteliklere sahip ve rahat hareket edebilece÷i bir konaklama iúletmesine ihtiyaç duyaca÷ı
söylenebilir (Darcy ve Ravinder 2008: 501). Bu bakımdan, çalıúmanın bu kısmında engelli
bireylerin gezi esnasında konaklayabilece÷i otellere ait bulgular irdelenmiútir. Dört tane
østanbul’da, dört tane Çanakkale’de, beú tane øzmir’de, bir tane Selçuk’ta, beú tane
Kuúadası’nda, üç tane Denizli’de olmak üzere toplam 22 tane dört yıldızlı ve altı tane
østanbul’da, bir tane Çanakkale’de, üç tane øzmir’de, iki tane Selçuk’ta, üç tane de
Kuúadası’nda olmak üzere 15 tane beú yıldızlı otelin tamamı, engelli bireylere yönelik
 60

hizmet sunduklarını beyan etmektedirler. Yapılan gözlemlerde de otellerin tamamında

münferit engelli talebine yönelik hizmetlerin oldu÷u tespit edilmiútir.

Görüúme yapılan 15 tane beú yıldızlı ve 22 tane dört yıldızlı otelin tamamı, en az
bir kez engelli münferit bir turiste hizmet sundu÷unu beyan etmiútir. Engelli bireylerin bu
otellere, ço÷unlukla bir grubun içinde ve bir refakatçiyle (anne, baba veya yardımcı)
geldi÷i görüúme esnasında tespit edilmiútir. Bu durum, oda içi mobilyaların gerekli
standartlara uygun olmaması ile açıklanabilir. Otellerin genellikle engelli bireylere hizmet
sundu÷u halde, engelli bireylerin istek ve ihtiyaçlarını karúılayabilecek standartlara tam
anlamıyla uymadı÷ı gözlemlenmiútir. Söz konusu oda içi mobilyaların standartlara uygun
olmayıúı ise, engelli bireylerin hareketlerini kısıtlamakta ve zorlaútırabilmektedir. Engelli
bireylerin, bu nedenle otel konaklamasında bir yardımcı veya refakatçiye ihtiyaç duymuú
olabilece÷i söylenebilir.

Konaklama iúletmeleri yöneticilerinin bedensel engelli pazarına bakıú açılarını

ölçmek amacıyla Yaylı ve Öztürk (2006: 92) tarafından yapılan araútırma sonuçları, elde
edilen bulgularla benzerlik göstermektedir. Buna göre; araútırmadaki üç, dört ve beú
yıldızlı otellerin büyük ço÷unlu÷unun en az bir kez engelli bireylere hizmet sundu÷u
görülmektedir. Otel iúletmelerinin bedensel engelli turizmine bakıúını araútırmaya yönelik
bir araútırma gerçekleútiren Atak’a göre (2008: 37); otellerin % 98.2’sinde engelli
misafirlere hizmet verilmiú olup, % 1.8’inde hizmet verilmemiútir. Bu sonuçlar, araútırmadan
elde edilen bulgularla uyuúmaktadır. Bedensel engellilerin turizm sektöründen beklentilerine
yönelik Arıcı (2010: 59) tarafından gerçekleútirilen araútırmada ise, daha önce herhangi bir
konaklama iúletmesinden hizmet alımına iliúkin anket sorusuna katılımcıların %56,6’sının
(235) hayır olarak, % 43,4’ünün (180) evet olarak cevaplandırdı÷ı belirtilmiútir. Söz
konusu sonuçlar, araútırma kapsamında elde edilen bulgularla karúılaútırıldı÷ında
sonuçların uyuúmadı÷ı dikkat çekmektedir. Ancak, Arıcı’nın araútırması engellilere
yapıldı÷ı için bu farklılı÷ın çıkması do÷aldır. %43,4’lük konaklama iúletmelerini kullanma
oranı da oldukça iyidir. Bu veri, engelli bireylerin konaklama iúletmelerini kullanmaya
karúı e÷iliminin oldu÷u úeklinde yorumlanabilir.

Engelli münferit turiste hizmet sunma durumunun, bazı eksikliklere ra÷men genel
olarak otellerde mevcut oldu÷u görülmüútür. Otellere sorulan ikinci soruda ise, özellikle
engelli turist grubuna hizmet sunma durumu incelenmek istenmiútir. Elde edilen veriler
Tablo 3.1.’de yer almaktadır.
 61

Tablo 3.1. Engelli Turist Grubuna Hizmet Sunulması

OTELLERøN 5YILDIZLI 4YILDIZLI OTELLER
BULUNDUöU OTELLER
øLLER Hizmet Hizmet Hizmet Hizmet
Sunan Sunmayan Sunan Sunmayan

østanbul
1 5 0 4

Çanakkale
1 0 0 4

øzmir
0 3 1 4

Selçuk
0 2 0 1

Kuúadası
0 3 0 5

Denizli
- - 0 3
2 13 1 21
GENEL TOPLAM

Tüm oteller en az bir kez engelli münferit turiste hizmet sunmuú olmasına ra÷men,
engelli bir turist grubuna hizmet sunan sadece üç otel bulundu÷u ortaya çıkmıútır. Bu
otellerden iki tanesi beú yıldızlı, biri ise dört yıldızlıdır. Geriye kalan 13 tane beú yıldızlı
otel ve 21 tane dört yıldızlı otel ise, daha önce hiç engelli turist grubuna hizmet
sunmamıútır. Bu durum, otellerde engelli bireylere yönelik odanın az olması ve engelli
bireylere hizmet sunmaya iliúkin yetersizlikten dolayı talebin az olması ile açıklanabilir.
Ayrıca, otellerin genellikle engellilere yönelik hizmetlerine iliúkin yeterince tanıtım
yapmadı÷ı gözlemlenmiútir. Engelli bireylerin taleplerini olumsuz yönde etkileyen
unsurlardan birisi de söz konusu yetersiz tanıtım olabilir.

Otellerin genel kullanıma açık alanlarının oldu÷u dikkate alındı÷ında engelli turiste
hizmet sunmaları gayet do÷aldır. Fakat otellerin, özellikle engellilere yönelik ve
standartlara uygun bir úekilde düzenlenmiú engelli odalarına sahip olması gerekmektedir.
Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine øliúkin Yönetmeli÷in
Uygulanmasına Dair Tebli÷’de (25.10.2005) de belirtildi÷i gibi; yasal olarak da otellerin
oda sayısının %1’i oranında engelli odasına sahip olması gerekmektedir. Bu açıdan
araútırma kapsamındaki otellerin neredeyse tamamının, internet sitesinde de belirttikleri
gibi, en az bir tane engelli odasına sahip oldu÷u tespit edilmiútir. Beú yıldızlı otellerde
genellikle iki ya da üç engelli odası bulunurken, dört yıldızlı otellerde ise ço÷unlukla bir
engelli odası bulundu÷u gözlemlenmiútir. Yalnızca Çanakkale ilinde bulunan iki tane dört
yıldızlı otelde engellilere yönelik düzenlenmiú bir oda bulunmamaktadır.
 62

Ulaúılabilirli÷in kolay olması amacıyla, engelli bireylere yönelik düzenlenen

odaların asansöre yakın veya giriú katındaki odalardan tercih edildi÷i görüúmeler esnasında
belirtilmiútir. Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine øliúkin
Yönetmeli÷in Uygulanmasına Dair Tebli÷’de (25.10.2005) yer alan açıklamalara göre;
engelli kullanımına ayrılan oda veya yeme içme ünitesinin zemin kattan farklı bir katta
olması durumunda üniteler arasındaki ulaúım uygun donanımdaki asansör veya merdiven
asansörüyle sa÷lanmalıdır. Dolayısıyla asansör veya merdivenlerde gerekli bazı
düzenlemelerin yapılması gerekecektir.

Genellikle engelli odası denilince, yalnızca banyo ve tuvalette bulunan tutunma

yerlerine yönelik düzenlemelerin anlaúıldı÷ı görülmüútür. Odalar gözlem yoluyla
incelendi÷inde çıkan sonuçlar bunu daha açık bir úekilde ortaya koymaktadır.
Görüúmelerde, østanbul’daki beú yıldızlı altı tane otelin engelli odasına sahip olundu÷u
belirtilmekle birlikte, yapılan gözlemlerde iki otelde bulunan engelli odasındaki
mobilyaların engelli bireylere uygun düzenlenmedi÷i gözlemlenmiútir. Selçuk’ta bulunan
beú yıldızlı iki otel için de aynı durum geçerli olmuútur. Buradaki iki tane beú yıldızlı
otelden birinin oda içi mobilyalarının engelli bireylere uygun düzenlenmedi÷i görülmüútür.
Yine østanbul’da bulunan dört yıldızlı otellerin sahip oldu÷u dört odadan ise, yalnızca
birinin oda içi mobilyaları engelli bireylere göre düzenlenmiútir. Çanakkale’de bulunan
dört yıldızlı oteller için de benzer durum söz konusudur. Burada bulunan dört tane dört
yıldızlı otelden ikisinde engelli odası bulundu÷u ve engelli odasında bulunan mobilyaların
da sadece birinde engellilere uygun bir úekilde düzenlendi÷i gözlemlenmiútir.

Otelde engelli bireylere hizmet sunma konusunda dikkat edilmesi gereken bir di÷er
husus, engelli bireylere yönelik iúaretlemelerin bulundurulmasıdır. Engelli bireylerin
hareketlerine yön vererek, rahat hareket etmelerini, bunun sonucu ulaúmak istediklerine
daha kolay bir úekilde yönelmelerini sa÷layacak bu iúaretlemelerin varlı÷ına yönelik
sonuçlar Tablo 3.2.’de yer almaktadır. Buna göre, beú yıldız seviyesine sahip 15 otelden
altı tanesinde engellilere yönelik iúaretlemeler mevcut bulunmaktadır. Dört yıldız
seviyesine sahip 22 tane otelden ise yalnızca yedisinde iúaretlemeler bulundu÷u
belirtilmiútir.
 63

Tablo 3.2. Otellerde Engellilere Yönelik øúaretlemeler

OTELLERøN 5YILDIZLI OTELLER 4YILDIZLI OTELLER
BULUNDUöU
øLLER
Var Yok Var Yok

3 3 2 2
østanbul
0 1 0 4
Çanakkale
2 1 2 3
øzmir
1 1 1 0
Selçuk
0 3 1 4
Kuúadası
- - 1 2
Denizli
6 9 7 15
GENEL TOPLAM

Otellerde, iúaretlemelerin genellikle yalnızca tuvalet alanlarını göstermek üzere

kullanıldı÷ı gözlemlenmiútir. Asansörün engelli birey tarafından kullanılabilece÷ini
belirten, restorana geçiúlerde engelli birey için geçiú alanlarını gösteren, engelli odasının
bulundu÷unu belirten vb. iúaretlerin bulunmadı÷ı açıkça görülmektedir.

Otele bireysel olarak, kendi aracıyla gelmek isteyen engelli bireylerin de

olabilece÷i göz önüne alınmalıdır. Kendi aracıyla gelen engelli ziyaretçilerin otelde
araçlarını bırakabilecekleri, standartlara uygun engelli park alanları bulundurulmalıdır.
Dört ve beú yıldızlı otellerle yapılan görüúmelerde, otopark alanlarında engelli bireyler için
ayrılmıú bir engelli park alanı bulundurulmasına yönelik sonuçlar Tablo 3.3.’te
belirtilmiútir.

Görüldü÷ü gibi, beú yıldızlı 15 tane otelden beú tanesinde engelli otopark alanı
bulundu÷u belirtilmiútir. 22 tane dört yıldızlı otelden ise yalnızca bir tanesinde engelli
otopark alanı bulunmaktadır. Yörük’ün yaptı÷ı araútırma sonuçlarına göre de (2003: 150);
araútırma kapsamındaki otellerden üçündeki otoparkların engellilerin kullanımına uygun
oldu÷u, yedi otelde ise otoparkların engellilerin kullanımına uygun olmadı÷ı tespit
edilmiútir. Her iki araútırmada da uyumlu olan bu sonuçlar göz önüne alındı÷ında, otellerde
engelli otopark alanı konusuna özen gösterilmedi÷i açıkça görülmektedir.
 64

Tablo 3.3. Otellerde Engellilere Yönelik Park Alanları

OTELLERøN 5YILDIZLI OTELLER 4YILDIZLI OTELLER
BULUNDUöU
øLLER
Var Yok Var Yok

2 4 0 4
østanbul
1 0 0 4
Çanakkale
1 2 0 5
øzmir
1 1 0 1
Selçuk
1 2 1 4
Kuúadası
- - 0 3
Denizli
5 10 1 21
GENEL TOPLAM

Engelli bireyler için otopark alanına sahip olmayan otellerde, genellikle otopark
görevlilerinin müdahalesine baúvuruldu÷u gözlemlenmiútir. Otellerle yapılan görüúmeler
sürecinde, otopark alanlarının ço÷unun geniú olması ve yer sıkıntılarının olmaması
gerekçesiyle, engelli park alanının özel olarak ayrılmadı÷ı ortaya çıkmıútır. Fakat engelli
park alanı, engelli bireylerin sadece araçlarını park etmeleri açısından önem
taúımamaktadır. Otele giriú aúamasında da kolayca giriúe ulaúabilece÷i bir otopark alanı
bulundurulması gerekecektir.

Engelli bireylerin otele giriúlerinden sonra hareketlerini etkileyecek en önemli

unsurlardan biri de, geçiú alanlarında ve hareket ettikleri di÷er alanlarda çiçek saksısı, çöp
kutusu vb. engelleyici unsurların konumudur. Otellerin, genel hareket alanlarındaki
kısıtlayıcı nesneleri ortadan kaldırması engellilere yönelik bir uygulama olacaktır.
Görüúmelerde, otellerdeki hareket alanlarında bulunan engelleyici unsurlara yönelik
sorular da sorulmuútur. Sonuçlara göre, engelli bireylerin turizm faaliyetlerine katılım
sürecinde etkili olan, engelli geçiú ve hareket alanlarının müsaitli÷i konusunda otellerin
tamamının hassas davrandı÷ı görülmektedir. Dört ve beú yıldızlı otellerin hiçbirinde geçiú
alanlarında ve hareket alanlarında engelleyici unsurlar bulunmamaktadır. Bu açıdan otele
giriú aúamasından sonra engelli bireyler, geçiú alanlarında rahatça hareket edebilme úansına
sahip olmaktadır. Bu konuda otellerin iyi durumda olması, otel alanlarında yalnızca engelli
bireylerin kısıtlanmaması de÷il, tüm bireylerin rahatça hareket edebilmesi amacının
güdülmesinden kaynaklanıyor olabilir. Ziyaretçilerin otellere bebek arabasıyla
ziyaretlerinin olması, yürüme güçlü÷ü çeken ziyaretçilerin geçiú alanlarını kullanması ve
 65

personelin yolları malzeme (valiz vb.) taúımak için kullanıyor olması bu tür durumlara
örnek gösterilebilir.

Engelli bireyler, bazı otellerde istedikleri alanlara ulaúma konusunda yükseklik,

basamak veya çıkıntı gibi engellerle karúılaúabilmektedir. Ayrıca, sözü geçen engeller,
yürümekte güçlük çeken bireylerin ve yaúlıların da hareketlerini zorlaútırabilmektedir. Bu
tür engellerin, bireyin hareketini zorlaútırmasını engellemek üzere otellerde asansör veya
rampa uygulamalarının bulundurulması yerinde olacaktır. Dört ve beú yıldızlı otellerin
tamamında engelli bireylere yönelik rampa veya asansör uygulamalarının bulundu÷u
belirtilmiútir. Fakat yapılan gözlemler sürecinde, østanbul’da, Çanakkale’de ve Selçuk’ta
birer tane beú yıldızlı otelde rampaların yetersiz oldu÷u veya hiç bulunmadı÷ı
gözlemlenmiútir. Dört yıldızlı otellerde ise østanbul, Kuúadası ve Denizli’de bulunan birer
tane otelde, yine rampaların yetersiz oldu÷u veya hiç bulunmadı÷ı görülmüútür.

Di÷er bir açıdan, otellerin bulundu÷unu belirtti÷i rampaların ço÷unun, engelli

bireylerin rahat hareket edebilece÷i niteliklere sahip olmadı÷ı söylenebilir. Bu rampaların
birço÷unun, otele gelen turistlerin bagajlarını taúımalarını kolaylaútırmak amacıyla
yapıldı÷ı görülmektedir. Ayrıca, otel içinde bulunan asansörlerin, engelli bireyler
tarafından kullanılabilece÷i, fakat yeterli özelliklere sahip olmadıkları açıkça
gözlemlenmektedir. Asansörlerde bedensel engellilere, görme engellilere, iúitme güçlü÷ü
çeken veya iúitme engelli bireylere göre tam anlamıyla bir düzenleme bulunmamaktadır.
Engelli bireylerin kullanımına açılan asansörler ço÷unlukla, halihazırda var olan ve
engellilere göre düzenlenmemiú olan asansörlerdir. Bu bulguya dayanarak, otel
yönetimlerinin engellilere yönelik hizmet detayları hakkında yeterli bilgiye sahip
olmadıkları da söylenebilir.

Engelli bireylerin, otel içinde her an ulaúabilecekleri genel bir engelli tuvaletinin
bulunması da oldukça önem taúımaktadır. Engelli bireyin ihtiyaç duydu÷unda rahatlıkla
ulaúabilece÷i bir engelli tuvaletini bulunduran veya engelli tuvaletine sahip olmayan oteller
Tablo 3.4.’te gösterilmiútir. Belirlenen güzergahta bulunan beú yıldızlı otellerin tamamında
engellilerin kullanabilece÷i genel bir engelli tuvaletinin bulundu÷u tespit edilmiútir. Dört
yıldızlı otellerin ise 19 tanesinde engelli tuvaleti bulunurken, üçünde bulunmadı÷ı
belirlenmiútir.
 66

Tablo 3.4. Otellerdeki Engelli Tuvaletleri

OTELLERøN 4YILDIZLI OTELLER
BULUNDUöU
øLLER
Var Yok

4 0
østanbul
3 1
Çanakkale
3 2
øzmir
1 0
Selçuk
5 0
Kuúadası
3 0
Denizli
19 3
GENEL TOPLAM

Bu rakamlar, otellerin engelli tuvaleti bulundurma konusunda ço÷unlukla

standartlara uydu÷unu göstermektedir. Atak’ın (2008: 38) yaptı÷ı araútırmada benzer
sonuçların elde edildi÷i görülmektedir. Buna göre; otellerin % 61.4’ünde tuvaletler
bedensel engelliler için uygunken, % 38.6’sında uygun de÷ildir. Yörük (2003: 157) de
araútırmasında benzer sonuçlar elde etmiútir. Bu alan araútırması kapsamındaki dokuz
otelde genel tuvaletlerin engellilerin kullanımına uygun oldu÷u, bir otelde ise genel
tuvaletlerin engellilerin kullanımına uygun olmadı÷ı tespit edilmiútir.

Engelli bireyler için otel içinde rahatça hareket edebilmek kadar, istek ve
ihtiyaçlarının da do÷ru bir úekilde anlaúılması önem taúımaktadır. Otellerde engelli
bireylere hizmet sunma konusunda özel bir e÷itim almıú personelin bulundurulmasına
yönelik gereklilik burada ortaya çıkmaktadır. Otellerde söz konusu e÷itimli personel ile
ilgili ortaya çıkan durum Tablo 3.5.’te yer almaktadır.

Engelli bireylere hizmet sunma konusunda özel e÷itim almıú personel bulunduran
yalnızca dört tane beú yıldızlı ve dört tane de dört yıldızlı otel bulunmaktadır. Otellerde
yapılan görüúmelerde, beú yıldızlı otellerin personellerine engellilere yönelik e÷itim
verdikleri tespit edilmiútir. Dört yıldızlı otellerde ise personellere, ço÷unlukla ilk yardım
gibi sa÷lık e÷itimi kapsamında, engellilerle ilgili konularda e÷itim verildi÷i tespit
edilmiútir.
 67

Tablo 3.5. Engellilere Hizmet Sunma Konusunda E÷itim Almıú Personel

OTELLERøN 5YILDIZLI OTELLER 4YILDIZLI OTELLER
BULUNDUöU
øLLER Var Yok Var Yok

2 4 1 3
østanbul
0 1 0 4
Çanakkale
2 1 2 3
øzmir
0 2 0 1
Selçuk
0 3 1 4
Kuúadası
- - 0 3
Denizli
4 11 4 18
GENEL TOPLAM

Otellerde engellilere hizmet sunma konusunda e÷itim almıú personellerin

durumuyla ilgili elde edilen bulgular, Yaylı ve Öztürk’ün (2006: 93) gerçekleútirdi÷i
araútırma sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir. Bu durumun, konaklama iúletmelerinde
çalıúan personellerin engelli bireylere yönelik hizmet sunma konusunda yeterli olmadı÷ını
gösterdi÷i söylenebilir.

Otellerde engelli bireylere uygulanan öncelikler veya özel bir fiyat politikası
belirlenmesi de, engelli bireylerin turizm faaliyetlerine katılımlarını etkileyen
unsurlardandır. Otellerin kendi bünyelerinde engelli bireylere yönelik özel bir fiyat
politikası uygulamasının bulunup bulunmamasına yönelik bulgular Tablo 3.6.’da
belirtilmiútir.

Otellerle yapılan görüúmelerde, yalnızca iki tane beú yıldızlı ve iki tane dört yıldızlı
otelde engellilere yönelik özel bir fiyat politikası uygulandı÷ı belirlenmiútir. Geriye kalan
33 otelde ise, engelli bireylerin konaklamaları için di÷er bireylere uygulanan fiyat
politikası uygulanmaktadır. Otellerde engelli bireylere yönelik uygulanan özel fiyat
politikalarının, genellikle inisiyatif yoluyla uygulandı÷ının belirtilmesi de dikkat çekici
olmuútur. Engelli bireylerin, engelsiz bireylerden daha dezavantajlı oldu÷u dikkate
alındı÷ında, otellerin engellilere yönelik fiyat politikalarının pozitif ayrımcılık yapar
úekilde olması gerekir. Ancak, otellerdeki fiyat uygulamalarına iliúkin duruma
bakıldı÷ında, mutlaka vergi avantajı vb. yasal düzenlemelerde otellerin engellere yönelik
fiyat avantajlarının yasal altyapısının oluúturulması ve teúvik edilmesinin gerekti÷i
söylenebilir.
 68

Tablo 3.6. Otellerde Engellilere Yönelik Özel Fiyat Politikası Uygulaması

OTELLERøN 5YILDIZLI OTELLER 4YILDIZLI OTELLER
BULUNDUöU
øLLER Var Yok Var Yok

0 6 0 4
østanbul
0 1 0 4
Çanakkale
0 3 1 4
øzmir
1 1 0 1
Selçuk
1 2 1 4
Kuúadası
- - 0 3
Denizli
2 13 2 20
GENEL TOPLAM

Görüúmeler kapsamında bulunan østanbul ve øzmir’deki bazı beú yıldızlı otellerde,

talep karúısında engelli bireylere yönelik tekerlekli sandalye bulunduruldu÷u tespit
edilmiútir. Ayrıca, yine østanbul’daki bazı beú yıldızlı otellerde engelli ziyaretçilerin bilgisi
giriú esnasında alınarak, engelli bireylerle konaklaması sürecinde özel olarak ilgilenildi÷i
belirtilmiútir. Bu tür yaklaúımlar, engelli bireylerin turizme katılımında teúvik edici role
sahip olabilir.

Görüúmelerin yanı sıra yapılan gözlemlerle de engelli bireylerin karúılaútı÷ı

zorluklar anlaúılmaya çalıúılmıútır. Buna göre; engelli bireylerin yaya yollarında engebe,
çıkıntı gibi engellerle karúılaúabilece÷i göz önüne alınarak, dört ve beú yıldızlı otellerde,
otele ulaúımın gerçekleúti÷i yollar incelenmiútir. Bu yaya yollarının ço÷unlukla uygun
oldu÷u görülmüútür. Otellerin giriúinde karúılaúılan eúik veya yükselti gibi engellerin,
özellikle beú yıldızlı otellerde neredeyse hiç olmadı÷ı gözlenmiútir. Dört yıldızlı otellerin
giriúlerinde de bu hususlara dikkat edildi÷i görülmekle birlikte, bir kısmında engelli
bireylerin giriú esnasında sorun yaúaması söz konusu olabilir. Özellikle, kapı
geniúliklerinin yeterli olmaması, dönerli kapı bulunması vb. nedenlerle giriú aúamasında
engellilerin sorun yaúayabilece÷inin de göz önünde bulundurulması çok önemlidir. Dört ve
beú yıldızlı otellerde bu konuya dikkat edildi÷i ve gözlem yapılan tüm otellerin giriú
kapılarının engelli bireylerin kullanımına uygun oldu÷u gözlemlenmiútir.

Otellerde resepsiyon ve bekleme alanları (lobi) da engelliler için önemlidir. Otele

giriú yapan bireylerin karúılaúaca÷ı alan bekleme alanı, lobi ve görüúme yapaca÷ı yer de
resepsiyon olacaktır. Dolayısıyla, bu kısımların da engelli bireylerin hareketini
kısıtlamayacak úekilde düzenlenmesi gerekir. Araútırma kapsamındaki dört ve beú yıldızlı
 69

otellerde bekleme alanlarının, engelli bireyler için uygun oldu÷u görülmüútür. Bu durumun
aksine, otellerin tamamında resepsiyon deskinin, engelli bireyin ulaúabilece÷i yükseklikte
ve konumda olmadı÷ı gözlemlenmiútir. Resepsiyon deskinin uygun olmayıúı, engelli
bireylerin otel çalıúanlarıyla iletiúim kurmasını zorlaútırabilecektir. Özellikle, tekerlekli
sandalye kullanan engelli bireylerin resepsiyonla etkileúimi hiç kolay olmayacaktır. Bu
durum, engellilere hizmet verecek personel için de oldukça dezavantajlı bir durumdur.

Görüúme ve gözlem sonucu elde edilen bulgular, daha önce yapılmıú araútırmalarla
da karúılaútırılmıútır. Yaylı ve Öztürk’ün (2006: 92) yaptı÷ı araútırmaya göre; engelli
bireylerin kullanımı için uygunlu÷u düúük olan alanların merdiven, banyo, tuvalet gibi
temel ihtiyaçların karúılandı÷ı ünitelerin oldu÷u, di÷er yandan, otellerin engelli bireylerin
kullanımı için uygun niteliklere sahip olan alanlarının otelin giriúi, park alanları,
resepsiyon ve restoranları oldu÷unun tespit edildi÷i görülmüútür. Atak’a göre (2008: 37);
konaklama iúletmelerinin park alanlarının, giriúlerinin, resepsiyonlarının, asansörlerinin,
odalarının, banyolarının, tuvaletlerinin ve restoranlarının bedensel engellilerin eriúimine
uygun oldu÷u belirtilmektedir.

Otelde rampaları kullanan veya tutunarak yürüme ihtiyacı olan bireylerin rahat
hareket etmesini sa÷layacak unsurlardan biri de tırabzanlardır. Dört ve beú yıldızlı
otellerdeki gözlem sürecinde elde edilen bilgilere göre, bu alanlarda ço÷unlukla tırabzan
bulunmamaktadır. Bu durum, engelli bireyin otel içi hareketini kısıtlayıcı olabilecek
niteliktedir.

Engelli bireyin otelde konaklaması esnasında ihtiyaç duyması söz konusu bir baúka
unsur ise genel bir telefondur. Otellerde, iúitme güçlü÷ü çeken veya iúitme engelli
bireylerin de kullanabilece÷i özelliklere (ayarlanabilir ses oranı gibi) sahip olan, genel
kullanıma ayrılmıú bir telefonun bulundurulması gerekir. Gözlem yapılan dört yıldızlı
otellerde bu özellikte bir telefonun bulunmadı÷ı, beú yıldızlı otellerde ise yalnızca iki tane
otelde bu özellikte ve engelli bireylerin genel kullanımına açık telefonun bulundu÷u tespit
edilmiútir. Söz konusu eksikli÷in, otel ziyaretçileri olan engelli bireylerin iletiúim araçlarını
kullanmasını zorlaútırması kaçınılmazdır.

Otellerde engellilere yönelik önemli düzenlemelerden birisi de, otelde

yaúanabilecek herhangi bir tehlike anında, engelli bireylere ulaúılması veya engelli
bireylerin görevli kiúilere kolaylıkla ulaúabilmesidir. Dolayısıyla, otellerde iúitme
engellilerin de fark edebilece÷i nitelikte olan titreúimli bir alarm sisteminin bulundurulması
 70

gerekecektir. Bu konuda yapılan gözlemler esnasında ise, dört yıldızlı otellerin hiç birinde
böyle bir alarm sisteminin bulunmadı÷ı ortaya çıkmıútır. Beú yıldızlı otellerde ise,
uluslararası standartlara uyum sa÷ladıklarını belirten biri østanbul’da, di÷eri øzmir’de
olmak üzere iki tane beú yıldızlı otelin dıúında, otellerde söz konusu alarm sistemlerinin
olmadı÷ı tespit edilmiútir. Titreúimli alarm sistemine sahip olan beú yıldızlı otellerde, bu
sistemin iúitme engelli bireylere yönelik uyandırma servisi olarak da kullanıldı÷ı
belirtilmiútir. Ayrıca, østanbul’daki bir beú yıldızlı otelde bulunan ip sistemi sayesinde, acil
bir durumla karúı karúıya kalan engelli bireyler resepsiyona uyarı gönderebilmektedir.

Araútırma kapsamında yer alan Selçuk’taki bir otelde engelli bireylere yönelik oda
bulunmasına ra÷men, oteldeki di÷er düzenlemelerin engelliler için yetersiz oldu÷u otel
yetkililerince de ifade edilmiútir. Bu sebeple, sözü geçen otelde konaklama yapmak isteyen
engelli bireyler, rezervasyon öncesinde otel personeli tarafından otelin yeterli
düzenlemelere sahip olmadı÷ı ve engelli bireylere uygun olmadı÷ı konusunda
bilgilendirildi÷i verisine ulaúılmıútır. Bu durum, yasal olarak engelli odası olmasına
ra÷men, otelin engelli bireylere hizmet sunma arzusunda olmadı÷ını da göstermektedir.

østanbul’da bulunan bir tane beú yıldızlı oteldeki görüúme esnasında, engelli
bireylere yönelik hazırlanılan odaların, di÷er misafirler tarafından kullanılabilece÷i
üzerinde durulmuútur. Fakat, engelli odalarının, herhangi bir engeli bulunmayan bireyler
tarafından tercih edilmedi÷i belirtilmiútir. Bu nedenle otel çalıúanlarının, bu odalara talep
oldu÷unda mutlaka bireyleri bilgilendirdikleri tespit edilmiútir.

Otellerde yapılan gözlem ve görüúmelerde dikkati çeken sorunlardan biri de talep

yetersizli÷i olmuútur. Engelli bireylerin, otellerde konaklama yapmak üzere yeterince
talebinin olmadı÷ı görülmüútür. Bu durum, otellere ulaúımda altyapı eksikli÷inin olması ve
engelli bireylerin araç kullanımındaki zorlukları ile açıklanabilir. Tanıtım yetersizli÷i de
talebi etkileyen unsurlardan olacaktır. Engelli bireyler, istek ve ihtiyaçlarını en iyi úekilde
karúılayacak otelin özelliklerini bilmek isteyecektir. Oldukça geliúmiú olan internet
sisteminin, engelli bireylerin konaklayaca÷ı oteli araútırmasında etkin rol oynayaca÷ı
söylenebilir. Engelli ziyaretçilere yönelik hizmetlerin ve engelli odalarının özelliklerinin
yer aldı÷ı internet sitesine, yalnızca Kuúadası’ndaki bir tane beú yıldızlı otel ve bir tane
dört yıldızlı otelin sahip oldu÷u tespit edilmiútir.

Görüúmelerde ortaya çıkan bir baúka sorun ise, engellilere yönelik düzenlemelerin
yalnızca bedensel engelliler için olmasıdır. øúitme engelli, dil ve konuúma engelli, görme
 71

engelli ve zihinsel engellilere yönelik düzenlemelere neredeyse hiç rastlanmamıútır.

Görüúme ve gözlem yapılan 37 otelden yalnızca Kuúadası’nda bulunan bir tane dört
yıldızlı otelde görme engellilere yönelik düzenlenmiú oda bulundu÷u tespit edilmiútir.

5.1.1. Otellerin Restoranlarına øliúkin Bulgular

Engelli bireylerin turizme katılımı sürecinde, konaklamadan sonraki en önemli

ihtiyaçlarından birisi de yeme-içme olacaktır. Engelli birey, konakladı÷ı oteldeki restoranı
kullanabilece÷i gibi, eriúimi uygun ise yakın civardaki restoranları da tercih edebilir.
Ancak, yerel restoranların engellilere yönelik hizmet algısının yeterli olmayaca÷ı, otellerin
de yasal olarak engellilere yönelik bazı düzenlemeler yapmak zorunda olmaları nedeniyle,
araútırmada otellerdeki yeme-içme hizmetlerinin de÷erlendirilmesinin daha uygun olaca÷ı
öngörülmüútür. Dolayısıyla araútırmanın bu kısmında, engelli bireylerin konaklama
sürecinde yeme-içme ihtiyaçlarını karúılayabilece÷i, dört ve beú yıldızlı otel restoranlarına
ait bulgular yer almaktadır.

 Otellere iliúkin sorulan sorulara benzer olarak, restoranların da öncelikle engelli

turistlere hizmet sunma durumu incelenmek istenmiútir. Bu amaçla, otellerin
restoranlarında münferit engelli ziyaretçilere hizmet sunulmasına yönelik görüúme
sorusuna verilen cevaplardan elde edilen bulgulara göre; otel restoranlarının neredeyse
tamamı engelli münferit ziyaretçilere en az bir kez hizmet sunmuútur. Beú yıldızlı otellerin
restoranlarının tümü, en az bir kez engelli münferit turiste hizmet sunmuútur. Yalnızca,
østanbul’da bulunan dört yıldızlı bir otelde, münferit engelli ziyaretçilere daha önce hizmet
sunulmadı÷ı tespit edilmiútir. Bu sonuçlara göre, görüúme yapılan otellerin restoranlarının
neredeyse tamamının daha önce en az bir kez engelli bir turiste hizmet sundu÷u
anlaúılmaktadır.

Otel restoranlarının engelli gruplarına hizmet verme durumuna bakıldı÷ında;

araútırmaya katılan beú yıldızlı otellerin restoranlarının hiçbirinde daha önce engelli turist
grubuna hizmet sunulmadı÷ı tespit edilmiútir. Dört yıldızlı otellerin restoranlarından ise,
yalnızca øzmir’de bulunan bir tane otel restoranında daha önce engelli turist grubuna
hizmet sunuldu÷u belirtilmiútir. Engelli grubuna restoranında hizmet sunan otelin termal
otel olmasından dolayı engelli grubuna hizmet vermiú olması olasıdır.

Restoranlarda engelli bireyin rahat hareket edebilmesi için geçiú alanlarının uygun
olması gerekecektir. Geçiú alanlarının, özellikle tekerlekli sandalye kullanıcılarının
 72

hareketini zorlaútırmayacak nitelikte olup olmadı÷ına yönelik bulgulara göre; görüúme

yapılan tüm restoranların geçiú alanlarının engelli bireylerin rahat hareket edebilece÷i
nitelikte oldu÷u ortaya çıkmıútır.

Restoranın geçiú alanlarının uygun olması kadar, restoran içerisindeki engelleyici

unsurlar da bireyin hareket rahatlı÷ı açısından önem taúımaktadır. Elde edilen bulgulara
göre, yalnızca dört yıldızlı otellerin restoranlarından birinde, restoran içindeki hareket
alanlarında engelleyici unsurlar bulunmaktadır. Geriye kalan dört ve beú yıldızlı otellerin
restoranlarında ise, engelli bireylerin hareketlerini kısıtlayacak engelleyici unsur
bulunmadı÷ı görülmüútür.

Engelli bireylerin restoranda bulundukları süreç içinde, rahatlıkla ulaúabilecekleri

ve engelli bireylere yönelik hazırlanmıú genel bir engelli tuvaletinin bulunması
gerekecektir. Buna yönelik sorulan ve restoranlarda engellilerin kullanabilece÷i genel bir
engelli tuvaletinin bulunup bulunmadı÷ını tespit etmeye yönelik sorunun sonuçları Tablo
3.7.’de yer almaktadır.

Yapılan gözlemlerle aynı sonuçlara sahip Tablo 3.7.’deki görüúme sonuçlarına

göre; beú yıldızlı otellerin restoranlarının 11’inde engellilerin kullanabilece÷i genel bir
tuvalet bulunmakta, geriye kalan dört tanesinde ise bulunmamaktadır. Dört yıldızlı
otellerin restoranlarında ise, neredeyse yarısında engelli tuvaleti bulunmaktadır. Buna göre
12 tanesinde engelli tuvaleti varken, 10 tanesinde ise bulunmamaktadır.

Tablo 3.7. Otel Restoranlarındaki Engelli Tuvaletleri

5YILDIZLI OTELLER 4YILDIZLI OTELLER
OTELLERøN
BULUNDUöU
øLLER Var Yok Var Yok

4 2 2 2
østanbul
1 0 3 1
Çanakkale
3 0 2 3
øzmir
1 1 1 0
Selçuk
2 1 3 2
Kuúadası
- - 2 1
Denizli
11 4 12 10
GENEL TOPLAM
 73

Restoranda bulunan hareket alanlarının uygun niteliklere sahip olmasının yanı sıra,
masaların tekerlekli sandalye kullanıcılarının rahatça yaklaúabilecekleri mesafe aralıklarına
sahip olması gerekecektir. Görüúme yapılan dört ve beú yıldızlı otel restoranlarının
tamamında masalar arası mesafe aralıklarının yeterli oldu÷u tespit edilmiútir. Dört yıldızlı
otel restoranlarından ise, yalnızca Çanakkale ilinde bulunan bir otelde restorandaki masalar
arası mesafe aralıklarının uygun olmadı÷ı görülmüútür. Yörük’e göre (2003: 162), otellerin
tamamında en az bir tane olmak üzere altında tekerlekli sandalyenin önden yaklaúımına
izin verecek biçimde diz boúlu÷u bırakılmıú masa bulunmaktadır. Atak (2008: 39) ise
araútırmasında, otellerin % 84.2’sinde restoranların bedensel engelliler için uygun
oldu÷unu, % 15.8’inde ise uygun olmadı÷ını belirtmiútir. Söz konusu araútırmadaki
sonuçlar, bu araútırmanın sonuçlarıyla uyum göstermektedir. Masa aralıklarının talebe göre
rahatça ayarlanabilece÷i de dikkate alınırsa, her restoran için masa aralıklarının talebe
uyarlanması söz konusu olabilecektir.

Engelli bireylere yönelik düzenlemelerde genellikle yalnızca bedensel engellilere

yönelik düzenlemelerin göze çarptı÷ı görülmektedir. Bu açıdan restorana gelecek görme
engelli bireylerin farklı ihtiyaçları olaca÷ının da düúünülmesi gerekecektir. Restoranlarda
görme engelli bireylere yönelik özel bir menünün bulunması, bu açıdan bir gereklilik
olacaktır. Fakat görme engellilere yönelik özel menü bulundurulmasına yönelik bulgular
incelendi÷inde, dört ve beú yıldızlı otel restoranlarının tamamında böyle bir menünün
bulunmadı÷ı görülmektedir.

Otellerde oldu÷u gibi, restoranlarda da engelli bireylerin istek ve ihtiyaçlarını

karúılama konusunda e÷itim almıú bir personelin bulunması önemli bir husustur. Zihinsel
engelli, iúitme engelli, dil ve konuúma engelli bireylerin anlaúmada güçlük çekti÷i göz
önüne alınacak olursa, restoranda bulunacak e÷itimli bir personelle bu güçlü÷ün önüne
geçilmesi olasıdır. Baúka bir açıdan, tekerlekli sandalye kullanıcıları ve görme engellilere
yön gösterme ya da di÷er isteklerini do÷ru úekilde anlayarak, bu istekleri karúılama
konusunda da e÷itimli bir personelin etkisi büyük olacaktır. Bu e÷itimli personelin
restoranlarda bulundurulmasına yönelik bulgular aúa÷ıdaki Tablo 3.8.’de yer almaktadır.
 74

Tablo 3.8. Otel Restoranlarında Engellilere Yönelik E÷itim Almıú Personel

OTELLERøN 5YILDIZLI OTELLER 4YILDIZLI OTELLER

BULUNDUöU
øLLER Var Yok Var Yok

1 5 0 4
østanbul
0 1 0 4
Çanakkale
2 1 2 3
øzmir
0 2 0 1
Selçuk
0 3 1 4
Kuúadası
- - 0 3
Denizli
3 12 3 18
GENEL TOPLAM

Bulgulara göre; beú yıldızlı otel restoranlarının ve dört yıldızlı otel restoranlarının
üçer tanesinde engelli bireylere hizmet sunma konusunda e÷itim almıú bir personel
bulunmaktadır. Oldukça az olan bu sayılar, restoranlarda genellikle engelli bireylere
yönelik hizmet altyapısının olmadı÷ını göstermektedir.

Yapılan gözlemlerde dikkat edilen hususlardan di÷erleri de giriú ve kapılar

olmuútur. De÷erlendirmelere göre; østanbul’da bulunan bir tane dört yıldızlı otel restoranı
hariç, tüm restoran giriúleri engelli bireylerin kullanımına uygun görülmüútür ve herhangi
engelleyici bir unsura sahip de÷ildir. Genellikle geniú ve eúiksiz giriúler bulunmaktadır.
Restorana giriú kapıları için de benzer yorumların yapılması mümkündür. Dört ve beú
yıldızlı otel restoran kapılarının tamamı engelli bireylerin kullanımına uygun olarak
gözlemlenmiútir.

Görüúmeler sürecinde, engelli bireylerin istek ve ihtiyaçlarını do÷ru úekilde

anlayarak hizmet sunma anlayıúına sahip olan otellerin bulundu÷u da görülmüútür.
østanbul’da bulunan bir tane beú yıldızlı otel restoranında, engelli bireylerin taleplerine
daha do÷ru úekilde cevap verebilmek amacıyla, gelen misafirlerden geri bildirim istendi÷i
belirlenmiútir. Benzer úekilde, øzmir’de bulunan bir tane dört yıldızlı otelde de, engelli
bireylere yönelik düzenlemelerin sürekli denetlenmesi ve geliútirilmesine yönelik
araútırmalar yürütülmektedir.

Otel restoranlarında yapılan gözlem ve görüúmeler kapsamında, en büyük sorunun

talep yetersizli÷i oldu÷u görülmüútür. Otellerde de belirtilen bu sorunun kayna÷ının,
 75

bilgilendirme eksikli÷i oldu÷u söylenebilir. Engelli bireyler genel olarak, kendilerine

yönelik yeterince tanıtım yapılmadı÷ı ve bilgi aktarımında bulunulmadı÷ı için, engellilere
iliúkin düzenlemelerin bulundu÷u otel ve restoranlardan haberdar olamayabilirler. Otellerin
gerekli araútırmaları yürütmesi ve engelli bireylere yönelik düzenlemeleri sürekli takip
ederek geliútirmesi, engelli bireylerin taleplerini olumlu yönde etkileyebilir.

5.2. Çekim Merkezlerine øliúkin Bulgular

Bir yolculuk veya ziyaret sürecinde gerçekleútirilebilecek faaliyetler, bir turizm

destinasyonu açısından çekicilik unsuru olmaktadır (Vignuda 2001: 5). Gelen ziyaretçileri
çeken unsurlardan birisi de tarihi özelliklere sahip müze, ören yerleri, cami ve savaú yerleri
gibi ziyaret merkezleridir. Ziyaret merkezlerinde engelli bireylere yönelik düzenlemelerin
bulunmaması, engelli ziyaretçilerin hareketlerini kısıtlayacak ve bu tür faaliyetlere
katılımlarını zorlaútıracaktır.

Ziyaret merkezlerinde engelli bireylere yönelik gerçekleútirilen düzenlemeler, di÷er

bireylerin de bu alanlardaki hareket kısıtlarını en aza indirebilir. Örne÷in; yürümekte
güçlük çeken bireyler, yaúlılar veya bebek arabası bulunan ziyaretçiler de, ziyaret
merkezlerini daha rahat bir úekilde gezmek üzere bu düzenlemelerden yararlanabilir.
Engelli bireyler kadar di÷er bireyleri de etkileyebilece÷i düúünüldü÷ünde, ziyaret
merkezlerinde engellilere yönelik gerçekleútirilecek düzenlemelerin önemi ortaya
çıkmaktadır. Bu nedenle çalıúmanın bu bölümünde, çekim merkezlerinde engellilere
yönelik düzenlemelerin durumunu belirten bulgular incelenmektedir.

Araútırma kapsamındaki illerde görüúme yapılan ziyaret merkezleri úu úekildedir.

østanbul’da Sultan Ahmet Cami, Süleymaniye Cami olmak üzere iki ibadethaneden ve
Ayasofya Müzesi, Topkapı Sarayı, Türk-øslam Eserleri Müzesi, Yerebatan Sarnıcı olmak
üzere dört müzeden oluúan toplam altı tane ziyaret merkezinde görüúme yapılmıútır.
Çanakkale’de Assos, Truva olmak üzere iki ören yerinden ve Çanakkale Arkeoloji Müzesi,
Çanakkale Kent Müzesi olmak üzere iki müzeden oluúan toplam dört tane ziyaret
merkezinde görüúme yapılmıútır. øzmir’de Efes Müzesi, Meryem Ana Evi, St. Jean Kilisesi
olmak üzere üç müze ve Efes Antik Kenti olmak üzere bir ören yerinden oluúan toplamda
dört tane ziyaret merkezinde görüúme yapılmıútır. Denizli’de ise Pamukkale ören yeri
olmak üzere bir tane ziyaret merkezinde görüúme yapılmıútır. øllerde görüúme yapılan
toplam ziyaret merkezi sayısı ise 15’tir. Görüúme yapılan müze ve ören yerlerinde gözlem
 76

de yapılmıútır. Buna göre; øzmir’deki ùirince Köyü ören yerinde ve Çanakkale ilindeki
Mecidiye Tabyası, Seyit Onbaúı, ùahindere/Mustafa Efendi ùehitli÷i, ùehitler Abidesi,
Seddülbahir/Yahya Çavuú Anıtı, 57. Alay ùehitli÷i, Conkbayırı (Yazıtları), Bigalı
Köyü/Atatürk Evi olmak üzere sekiz tane savaú yerinde yalnızca gözlem yapılmıútır.

Çekim merkezlerinin daha önce engelli münferit ziyaretçiye hizmet verme

durumuna yönelik görüúmelerde elde edilen verilere ait bulgular Tablo 3.9.’da yer
almaktadır. Görüúme yapılan çekim merkezlerinden Çanakkale’de bulunan iki tanesi ve
Denizli’de bulunan bir tanesi haricinde, 12 tane çekim merkezinde daha önce engelli
münferit ziyaretçiye en az bir kez hizmet sunuldu÷u tespit edilmiútir.

Tablo 3.9. Engelli Münferit Turiste Hizmet Sunulması

ÇEKøM Hizmet Hizmet
MERKEZLERøNøN Sunan Sunmayan
BULUNDUöU
øLLER
6 0
østanbul
2 2
Çanakkale
4 0
øzmir
0 1
Denizli
12 3
GENEL TOPLAM

Engelli münferit ziyaretçinin çekim merkezlerinden hizmet alması dıúında, engelli

ziyaretçi grubuna yönelik gerçekleútirilen hizmet sunumuna iliúkin görüúme verilerine ait
bulgular da elde edilmiútir. Çekim merkezlerinin daha önce engelli ziyaretçi grubuna
hizmet verme durumuna yönelik elde edilen verilere ait bulgular Tablo 3.10.’da yer
almaktadır.

Engelli ziyaretçi grubuna hizmet sunan çekim merkezleriyle, engelli münferit

ziyaretçiye hizmet sunan çekim merkezlerinin rakamsal olarak pek fazla farklılık
göstermedi÷i görülmektedir. østanbul ilindeki çekim merkezlerinin tamamı daha önce
engelli ziyaretçi grubuna hizmet sunmuútur. Çanakkale ilinde bulunan iki tane, øzmir’de
bulunan üç tane ve Denizli’de bulunan bir tane çekim merkezinde engelli ziyaretçi grubuna
hizmet sunulmamıútır.
 77

Tablo 3.10. Engelli Turist Grubuna Hizmet Sunulması

ÇEKøM
MERKEZLERøNøN Hizmet Hizmet
BULUNDUöU Sunan Sunmayan
øLLER
6 0
østanbul
2 2
Çanakkale
1 3
øzmir
0 1
Denizli
9 6
GENEL TOPLAM

Otel ve restoranlara oranla, çekim merkezlerinin engelli turist grubuna hizmet

sunma durumunun fazla olması, engelli bireylerin konaklama yapmadan seyahatlerinde bu
alanları ziyaret etme úansının bulunmasından kaynaklanabilir. Engelli münferit ve engelli
ziyaretçi grupları günübirlik gezilerle çekim merkezlerini görme fırsatına sahip olabilir ve
gezi sonrası genel istek ile ihtiyaçlarını karúılayacakları alanlara dönebilirler. Engelli
bireylerin çekim merkezlerinde aldıkları hizmet sunumları dıúında, önem taúıyan bir
düzenleme olan engellilere yönelik iúaretlemelerle ilgili bulgular Tablo 3.11.’de
gösterilmektedir.

Tablo 3.11. Engellilere Yönelik øúaretlemeler

ÇEKøM
MERKEZLERøNøN Yok
Var
BULUNDUöU
øLLER
1 5
østanbul
0 4
Çanakkale
2 2
øzmir
1 0
Denizli
4 11
GENEL TOPLAM

Genel olarak, birçok kamu alanı ve özel alanlarda engellilere yönelik iúaretlemelere
çok fazla özen gösterilmedi÷i söylenebilir. Otel ve restoranlarda engellilere yönelik
iúaretlemelerin yetersiz oldu÷u görülmekle birlikte, çekim merkezlerinde de durumun
benzer oldu÷u görülmektedir. Engellilere yönelik iúaretlemelerin bulundu÷u østanbul ve
Denizli’de birer tane çekim merkezi dıúında, 11 tane çekim merkezinde böyle bir
düzenleme bulunmadı÷ı tespit edilmiútir. Gözlem yapılan dokuz çekim merkezinin
tamamında da engellilere yönelik iúaretlemelerin bulunmadı÷ı görülmüútür.
 78

Bir grupla birlikte hareket eden engelli bireyler olabilece÷i gibi, kendi aracıyla
bireysel olarak çekim merkezlerine ziyarette bulunacak engelli bireylerin olaca÷ı da
dikkate alınmalıdır. Çekim merkezlerine yapılan ziyaretlerin günübirlik olabilmesi
sebebiyle, bu alanların engelli bireylerin grup haricinde daha ba÷ımsız hareket edebilece÷i
yerler olaca÷ı söylenebilir. Bu sebeple engelli bireylerin araçlarını park edebilecekleri ve
park sonrasında çekim merkezlerine giriúte karúılaúılacak zorlukların en aza indirildi÷i
engelli park alanlarının bulunması gerekecektir. Engellilere yönelik park alanlarına ait
verilerden elde edilen bulgular, Tablo 3.12.’de yer almaktadır.

Tablo 3.12. Engellilere Yönelik Park Alanları

ÇEKøM
MERKEZLERøNøN Yok
Var
BULUNDUöU
øLLER
0 6
østanbul
0 4
Çanakkale
3 1
øzmir
0 1
Denizli
3 12
GENEL TOPLAM

Çekim merkezleriyle yapılan görüúmeler sonucu elde edilen verilerin bulgularına

göre; yalnızca üç tane çekim merkezinde engellilere yönelik park alanlarının bulundu÷u
tespit edilmiútir. Gözlem yapılan dokuz çekim merkezinin tamamında ise engellilere
yönelik park alanı bulunmamaktadır.

Yapılan gözlem sürecinde, otopark alanlarının geniú olması dolayısıyla engelli

bireyler için park alanı ayırma ihtiyacı duyulmadı÷ı ortaya çıkmıútır. Ancak, çekim
merkezlerinin otopark alanlarının, engelli bireylerin araçtan iniúinden sonraki hareket
alanlarında birçok engele sahip oldu÷u gözlemlenmiútir. Bu durum engelli bireylerin çekim
merkezlerini ziyaret etmeleri konusunda negatif bir etken olabilir.

Hareket alanlarında çiçek saksısı, çöp kutusu, çıkıntı, yükseklik vb. engelleyici
unsurların bulunması da engelli bireylerin çekim merkezlerini ziyaretlerini olumsuz
etkileyebilecek unsurlardandır. Görüúmeler sonucunda, çekim merkezlerinin hareket
alanlarında bulunan engelleyici unsurlara yönelik veriler de elde edilmiútir. Bu verilere ait
bulgular Tablo 3.13.’te gösterilmektedir.
 79

Tablo 3.13. Hareket Alanlarındaki Engelleyici Unsurlar

ÇEKøM
MERKEZLERøNøN Yok
Var
BULUNDUöU
øLLER
0 6
østanbul
2 2
Çanakkale
0 4
øzmir
0 1
Denizli
2 13
GENEL TOPLAM

Çanakkale’de bulunan iki tane çekim merkezi haricinde, geriye kalan çekim
merkezlerinin tamamında hareket alanlarında engelleyici unsur bulunmadı÷ı tespit
edilmiútir. Otel ve restoranlarda dikkat edilen hususlardan olan hareket alanlarının
müsaitli÷i konusunda, çekim merkezlerinde de aynı hassasiyetin gösterildi÷i
görülmektedir.

Rampa ve asansör gibi düzenlemelerin, engelli bireyler gibi aynı zamanda çocuk
arabasıyla hareket eden veya hareket kısıtları bulunan bireylerin de hareketlerini
kolaylaútırmaya yardımcı olaca÷ı söylenebilir. Bu nedenle, çekim merkezlerinde hareket
alanlarının müsaitli÷i kadar, engelli bireylerin hareketlerini kolaylaútırmaya yönelik rampa,
asansör gibi uygulamaların da bulunması gerekecektir.

Tablo 3.14.’te gösterildi÷i gibi, engellilere yönelik rampa ve asansör

uygulamalarına sahip olan dokuz tane müze ve ören yeri bulunmaktadır. Yalnızca gözlem
yapılan çekim merkezlerinden Çanakkale’deki iki tanesinde bu uygulamalar bulunurken,
geriye kalan Çanakkale’deki altı tane ve øzmir’deki bir tane çekim merkezinde rampa,
asansör gibi uygulamaların bulunmadı÷ı tespit edilmiútir.

Tablo 3.14. Engellilere Yönelik Rampa ve Asansör Uygulamaları

ÇEKøM
MERKEZLERøNøN Yok
Var
BULUNDUöU
øLLER
4 2
østanbul
1 3
Çanakkale
3 1
øzmir
1 0
Denizli
9 6
GENEL TOPLAM
 80

Görüúme yapılan çekim merkezlerinin yarısından fazlasında bu uygulamalara

dikkat ediliyor olsa da, gözlemler esnasında bu uygulamaların tam anlamıyla yeterli
olmadı÷ı görülmüútür. Özellikle rampa uygulaması gerekli olan her yerde bulunmamakta,
bu durum da çekim merkezlerinin içindeki bazı alanlara ulaúımın zorlaúmasına neden
olmaktadır.

Asansör uygulamasında dikkat çekilmesi gereken husus ise, bulunan asansörün

engelli asansörü olmamasıdır. Yalnızca østanbul ilinde bulunan bir müzede engelli
asansörü bulundu÷u görülmüú, bir müzede ise bu sistemin kurulma aúamasında oldu÷u
gözlemlenmiútir. Di÷er çekim merkezlerinde var olan asansörlerde, görme engelli bireylere
yönelik bir düzenleme bulunmamaktadır. Dolayısıyla bedensel engelliler haricinde, farklı
engelleri bulunan bireylerin sözü geçen asansörleri kullanımı zor olacaktır.

Engelli bireylerin konaklama yaptıkları yer dıúında geçirdikleri süreçlerde ihtiyaç

duyaca÷ı en önemli alanlardan biri tuvalet olacaktır. Tekerlekli sandalye kullanan engelli
bireyler baúta olmak üzere, farklı engelleri bulunan bireylerin ziyaretleri esnasında
kullanabilece÷i standartlara sahip engelli tuvaletlerinin çekim merkezlerinde bulunması bu
açıdan önem taúımaktadır.

Tablo 3.15. Engelli Tuvaletleri

ÇEKøM
MERKEZLERøNøN Yok
Var
BULUNDUöU
øLLER
3 3
østanbul
2 2
Çanakkale
3 1
øzmir
1 0
Denizli
9 6
GENEL TOPLAM

Tablo 3.15’te gösterildi÷i gibi, görüúmeler sonucunda elde edilen bulgulara göre;
dokuz tane çekim merkezinde engelli tuvaleti bulundu÷u tespit edilmiútir. Görüúmelerde
belirtilenlerin aksine, østanbul’da yalnızca bir müzede engelli tuvaleti oldu÷u, kalan beú
çekim merkezinde ise engelli tuvaleti bulunmadı÷ı gözlemlenmiútir. Genellikle engelli
tuvaleti bulundu÷u belirtilmesine ra÷men, gözlemler esnasında edinilen bilgilere göre,
engelli tuvaletlerinin kullanılabilir durumda olmadı÷ı veya hiç engelli tuvaleti bulunmadı÷ı
görülmüútür. Gözlem yapılan dokuz çekim merkezinde ise, engellilere yönelik
düzenlenmiú bir engelli tuvaleti bulunmadı÷ı tespit edilmiútir.
 81

Otellerde, restoranlarda, çekim merkezlerinde genellikle bedensel engellilere

yönelik düzenlemelerin bulundu÷u görülmektedir. çÇkim merkezlerine olan ziyaretlerde
kullanılabilecek, ayarlanabilir ses oranına sahip audio sistem uygulamasının bulunması,
iúitme güçlü÷ü çekenler ve iúitme engelliler için önem taúıyan bir unsurdur.

Tablo 3.16. Audio Sistemi

ÇEKøM
MERKEZLERøNøN Yok
Var
BULUNDUöU
øLLER
3 3
østanbul
0 4
Çanakkale
1 3
øzmir
0 1
Denizli
4 11
GENEL TOPLAM
Audio sistem hakkında, görüúme verilerinden elde edilen bulgulara göre;
østanbul’da bulunan üç tane ve øzmir’de bulunan bir tane çekim merkezi haricinde, çekim
merkezlerinin tamamında audio sistemin bulunmadı÷ı tespit edilmiútir. Gözlem yapılan
çekim merkezlerinde de benzer durum söz konusudur. Gözlem yapılan dokuz tane çekim
merkezinin hiçbirinde audio sistem bulunmadı÷ı görülmüútür.

Engellilere yönelik düzenlemelerle ilgili yapılan gözlem ve görüúmeler sürecinde,

bazı çekim merkezlerinin engellilere yönelik farklı çalıúmalara sahip oldu÷u görülmüútür.
østanbul ilinde bulunan çekim merkezlerinden iki tanesinde, yürüme güçlü÷ü çekenler veya
engelli bireyler için devamlı olarak tekerlekli sandalye bulunduruldu÷u tespit edilmiútir.

østanbul’da bulunan bir müzede ve øzmir’de bulunan iki tane ören yerinde, engelli
bireylere yönelik proje çalıúması oldu÷u belirtilmekle birlikte, bu projeler kapsamında
yeniden düzenleme yoluna gidildi÷i ifade edilmiútir. Bu müzede yapılan görüúme
esnasında, proje kapsamında gerçekleútirilen düzenlemelerin tek baúına yetersiz oldu÷u,
özellikle ulaúım faktörünün engellilerin dıúarı çıkmak konusundaki tercihlerini etkiledi÷i
sonucuna varılmıútır. Altyapının düzenlenmesinin, engelli bireylerin müze ve ören
yerlerine ziyaretlerini arttıraca÷ı düúüncesi ifade edilmiútir.

Arıcı (2010: 75) tarafından gerçekleútirilen araútırmanın sonuçlarına göre; turistik

destinasyonlardaki kaldırımların, üst geçitlerin, ulaúım araçlarının, müzelerin ve tarihi
yerlerin fiziksel engellilerin eriúimine uygun olamadı÷ı ve ilgili düzenlemelerin yapılması
gerekti÷i tespit edilmiútir. Öztürk ve Yaylı’nın araútırmasında (2006: 93); ulaúım
 82

araçlarının, üst geçitlerin ve kaldırımların bedensel engellilerin eriúimine uygun niteliklere

yeterince sahip olmadı÷ına iliúkin tespitler bulunmaktadır. McKercher vd. de
araútırmalarında (2003: 468), bedensel engellilerin genel olarak seyahatleri esnasında ulaúım
engelleri ile karúılaútıklarını belirtmiútir.

Çekim merkezlerinde belirtilen baúka bir sorun da, görme engelli bireylerin
yaúayaca÷ı zorluklarla ilgilidir. Çekim merkezlerinde bulunan eserlere dokunmanın yasak
olması ve görme engelli bireylerin de dokunarak algılamaya sahip olması sebebiyle, bu tür
yerlere ziyaretlerinin zorlaútı÷ı ortaya çıkmıútır. Bu anlamda, øzmir’de bulunan bir müzede
görme engelli bireylere yönelik küçültülmüú bir müze ile çözüme gidildi÷i görülmüútür.
Baúka bir öneriye göre de, görme engelli bireylere yönelik kabartma yazılı ve kabartma
resimli broúürler hazırlanabilir.

Görüúme ve gözlemler sürecinde dikkat çeken baúka bir husus ise, Denizli’de
bulunan bir çekim merkezinde, hafta sonu herhangi bir yetkilinin bulunmadı÷ının
görülmesidir. Tatil günü dolayısıyla ziyaretçilerin daha fazla olaca÷ı düúünülebilecek bu
günde yetkili bir kiúinin bulunmaması, engelli bireylerin karúılaútı÷ı sorunlarda
baúvurabilecekleri ve duruma müdahale edebilecek bir kiúinin bulunmaması anlamına
gelmektedir. Engelli bireylerin, di÷er bireylere göre daha farklı istek ve ihtiyaçlarının
olaca÷ı düúünüldü÷ünde, bu durumun engelli bireylerin ziyaretini olumsuz yönde
etkileyebilece÷i söylenebilir.

5.3. Alıúveriú Merkezlerine øliúkin Bulgular

Turizme katılan bireylerin gerçekleútirdikleri faaliyetlerden biri de alıú veriútir.

Bireyler gittikleri yerlerden anı, hediye vb. amaçlarla alıú veriú yapmak isteyebildikleri
gibi, sırf alıú veriú amacıyla düzenlenen turlara da katılabilirler. Engelli bireylerin de di÷er
bireyler gibi alıú veriú merkezlerinde rahatça hareket edebilmesi ve bu faaliyetlerini
sorunsuzca gerçekleútirebilmesi için, alıúveriú merkezlerinde engelli bireylere yönelik
düzenlemeler yapılması gerekecektir.
Araútırma kapsamında görüúme ve gözlemlerin gerçekleútirildi÷i illerde bulunan ve
alıúveriú merkezi niteli÷ine sahip olan iki yer belirlenmiútir. østanbul’da bulunan bu
alıúveriú merkezlerinde yalnızca gözlem yapılmıútır. Gözlem yapılırken, alıúveriú
merkezlerinde engelli bireylere yönelik hiçbir düzenleme olmaması dikkat çekmiútir. Bu
alanlarda, engelli bireyler için ayrılmıú engelli park alanı bulunmamaktadır. Yaya yolunun
 83

engelli bireyler dıúında, yaúlılar, çocuklar gibi yürümekte güçlük çeken bireyler için de hiç
uygun olmadı÷ı gözlemlenmiútir. Giriúin eúi÷e sahip olması, engelli bireylerin alıúveriú
merkezlerine giriúte oldukça zorlanacaklarını göstermektedir. Ayrıca, dükkan içi hareket
alanlarında çıkıntıların, yüksekliklerin bulunması ve engelli bireylerin tutunarak
yürüyebilecekleri tırabzanların bulunmaması da engelli bireyler için birer dezavantaj
yaratabilir.

Gözlem esnasında dikkat edilen en önemli hususlardan bir di÷eri iúaretlemeler

olmuútur. Alıúveriú merkezlerinde engellilere yönelik hiçbir iúaretlemenin bulunmadı÷ı
tespit edilmiútir. Ayrıca, engelli bireylerin yanı sıra di÷er bireylerin de hareketlerini
kolaylaútırabilecek nitelikte olan rampa ve asansör uygulamalarının, alıúveriú
merkezlerinin her ikisinde de bulunmadı÷ı görülmüútür. Alıúveriú merkezlerinde engelli
bireylerin kullanabilece÷i özelliklere sahip bir engelli tuvaletinin bulunmadı÷ı da tespit
edilen önemli unsurlardandır.

Alıúveriú merkezlerinin engelli bireylere yönelik hiçbir düzenlemeye sahip

olmadı÷ı ve engelli bireylerin ziyareti için hiç uygun olmadı÷ı görülmektedir. Bu konuda
öncelikli olarak, altyapının düzenlenmesi gerekece÷i açıktır. Genel olarak herkesin hareket
rahatlı÷ına yardımcı olaca÷ı da düúünülürse, engelli bireylere yönelik düzenlemelerin
yapılmasının alıúveriú merkezlerine olan ziyaretlerde olumlu bir katkı sa÷layaca÷ı
söylenilebilir. Engelli bireylerin oldukça geniú bir kitleyi oluúturdu÷u düúünülürse,
alıúveriú merkezlerini ziyaretlerinin bu alanlara ekonomik katkıda da bulunmaya yardımcı
olaca÷ı söylenebilir.
 84

SONUÇ ve ÖNERøLER

Bir engeli bulunsun ya da bulunmasın tüm bireyleri kapsayan bir toplum planı
uygulanması, bireylerin yaúamını eúit koúullarda geliútirecektir. Engelli bireylerin de di÷er
bireyler gibi istek ve ihtiyaçlarını ba÷ımsızca karúılayabilmesi, onların özgüvenini artırarak
toplumla bütünleúmelerine destek olacaktır. Toplumda her bireyin eúit koúulları
paylaúması, toplumun genel barıú ve refahı açısından da önem taúımaktadır. Bu nedenle,
toplum içinde bir engeli bulunması sebebiyle yaúamında kısıtlamalarla karúılaúan engelli
bireylere yönelik düzenlemelerin, öncelikli olarak gerçekleútirilmesi önem taúımaktadır.

Engelli bireylerin, toplumda yaúayan di÷er bireyler gibi seyahat etmek, tatile
gitmek, alıúveriú yapmak ve rekreasyon faaliyetlerini gerçekleútirmek gibi gereksinimleri
vardır. Engellilerin turizm faaliyetlerine katılmaları, sözü geçen istek ve ihtiyaçları
gerçekleútirebilmeleri için önem arz etmektedir. Bu araútırma da, engelli bireylerin turizme
katılabilmeleri için gerekli düzenlemeleri ve bu düzenlemelerin uygulanma durumunu
incelemek üzere gerçekleútirilmiútir. Yapılan araútırmaya, østanbul’da, Çanakkale’de,
øzmir’de, Aydın’da ve Denizli’de faaliyet gösteren 15 tane beú yıldızlı, 22 tane dört yıldızlı
olmak üzere toplamda 37 tane otel katılmıútır. Ayrıca, østanbul, Çanakkale, øzmir ve
Denizli illerinde toplamda 24 taneziyaret merkezi de araútırmaya dahil edilmiútir.

Engelsiz bir turizm için engelli seyahatini geliútirmeye yönelik gerçekleútirilen bu

araútırmada, turizmde engelli bireylerin ihtiyacına cevap verecek tur programlarının
düzenlenebilmesinin mümkün olup olmaması üzerinde durulmuútur. Bir tur programı
sürecinde, engelli ziyaretçiye il bazında hizmet sunacak oteller, restoranlar, ziyaret
merkezleri ve alıúveriú merkezleri bulunacaktır. Sözü geçen alanlarda engellilere yönelik
düzenlemelerin bulunması, engelli bireyin zorlanmadan ve kısıtlanmadan hareket
edebilmesi, bir tur programına dahil olmayı tercih etmesinde olumlu bir etken olabilir.

Araútırmaya katılan otellerin tamamının münferit engelli talebine yönelik

hizmetlerinin oldu÷u belirlenmiútir. Otellerin tamamında en az bir kez engelli münferit
turiste hizmet sunulmuú olmasına ra÷men, engelli turist grubuna hizmet sunan çok az
sayıda otel bulundu÷u ortaya çıkmıútır. Engelli bireylerin bu otellere, ço÷unlukla bir
grubun içinde ve bir refakatçiyle (anne, baba veya yardımcı) geldi÷i tespit edilmiútir. Bu
durum, altyapı yetersizli÷i nedeniyle, engelli bireylerin ba÷ımsız hareket etmekte
zorlanmaları ve bu konuda endiúeleri nedeniyle bir yardımcıya ihtiyaç duymaları ile
açıklanabilir.
 85

Ayrıca, otellerde bulunan engelli odalarının yetersizli÷i de engelli ziyaretçi

gruplarının talebini olumsuz etkileyebilir. Yıldız seviyesi yüksek olan otellerde, daha fazla
engelli odası bulundu÷u gözlemlenmiútir. Buna göre; beú yıldızlı otellerde iki ve daha fazla
engelli odası bulundurulurken, dört yıldızlı otellerde ço÷unlukla sadece bir tane engelli
odası bulundurulmaktadır. Engelli turist gurubuna hizmet sunabilecek ve yeterli sayıda
odası bulunan otel neredeyse hiç bulunmamaktadır. Bazı otellerde, engelli odalarında
bulunan oda içi mobilyaların da engellilere uygun olmadı÷ı görülmüútür. Genel olarak ele
alınırsa, bazı eksiklik veya yetersizliklere ra÷men araútırmaya katılan illerde münferit
engelli bireylere hizmet sunumu mümkün olabilir. Di÷er yandan, engelli ziyaretçi grubuna
yönelik hizmetlerin yeterli olmadı÷ı söylenebilir.

Engelli geçiú ve hareket alanlarının müsaitli÷i konusunda otellerin tamamının

hassas davrandı÷ı tespit edilmiútir. Ayrıca, dört ve beú yıldızlı otellerin tamamında engelli
bireylerin hareketlerini kolaylaútırmaya yönelik, rampa veya asansör uygulamalarının
bulundu÷u belirlenmiútir. Sözü geçen rampa ve asansör uygulamalarının engelli bireylerin
kullanımına pek uygun olmadı÷ı gözlenmektedir. Bunun da, engellilere yönelik düzenleme
yoluna gidilmeden mevcut altyapının kullanılmasından kaynaklandı÷ı söylenebilir.

Hizmet alan her bireyin isteklerinin do÷ru úekilde karúılanması beklentisine sahip
olabilece÷i söylenebilir. Engelli bireylerin di÷er bireylerden farklı bazı istek ve ihtiyaçları
olabilece÷i düúünüldü÷ünde, otellerde engelli bireylerin taleplerini karúılama konusunda
e÷itimli personelin olması gerekir. Araútırma kapsamında görüúülen otellerin neredeyse
tamamında, engelli bireylere hizmet sunma konusunda e÷itim almıú çalıúanların
bulunmadı÷ı tespit edilmiútir. Engelli bireylerin hizmet alımı esnasında hizmeti sunan
çalıúanla etkileúim halinde olaca÷ı göz önüne alınırsa, genellikle otel çalıúanlarının
engellilere hizmet sunma konusunda yetersiz oldu÷u söylenebilir.

Engelli bireyleri turizme katılım konusunda teúvik edebilecek bir di÷er unsur da,
otellerin engellilere yönelik uyguladıkları pozitif ayrımcılı÷a dayanan fiyat politikaları
olabilir. Fakat, dört ve beú yıldızlı otellerin neredeyse tamamında engellilere yönelik
uygulanan böyle bir fiyat politikasının bulunmadı÷ı görülmüútür.

Tur güzergahının baúlangıç noktası olabilece÷i düúünülen østanbul ilinde, araútırma

kapsamındaki dört ve beú yıldızlı otellerin tamamında engelli bireylerin konaklama
yapabilece÷i söylenebilir. Burada bulunan otellerin ve restoranların hareket alanlarında,
engellilere yönelik herhangi bir engelleyici unsur bulunmadı÷ı için engelli bireyler
 86

kısıtlamalarla karúılaúmayacaktır. Otellerin hepsinde en az bir engelli tuvaletinin

bulunması da, engellilerin hareketlerini kolaylaútırabilecek unsurlardandır. østanbul’da
bulunan otellerde ve restoranlarında engelli bireylerin sorun yaúayabilece÷i hususlar da
bulunmaktadır. Özellikle engellilere yönelik iúaretlemelerin yetersizli÷i ve engellilerin
araçlarını park etmek için kullanabilecekleri bir alanın bulunmaması, engelli bireylerin
otele giriúlerinde ve otel içi hareketlerinde sıkıntı yaúamalarına sebep olabilir. Otel ve
restoranlarında engellilere yönelik e÷itim almıú bir çalıúanın bulunmaması, engelli
bireylerin istek ve ihtiyaçlarını ifade ederken zorluk yaúamasına sebep olabilir. Ayrıca,
otellerde ço÷unlukla tekerlekli sandalye kullanıcılarına yönelik düzenlemelerin bulundu÷u
görülmüútür. Bu durumda, görme engelli, dil ve konuúma engelli, iúitme engelli ve zihinsel
engelli bireylerin østanbul’da bulunan otellerde ve restoranlarında hareket kısıtlarıyla
karúılaúabilece÷i de dikkate alınmalıdır.

Tarihi ve kültürel de÷erleri yo÷un olan østanbul’daki çekim merkezlerinin durumu

da engelli bireylerin turizme katılımını etkileyebilir. Engelli bireylerin, østanbul’daki
ziyaret merkezlerine ulaúım konusunda ve mimari düzenlemeler konusunda altyapı
sorunlarıyla sıklıkla karúılaúmaları kaçınılmaz görünmektedir. Engellilerin ba÷ımsız
hareketlerini kolaylaútırabilecek en önemli unsurlardan olan engellilere yönelik
iúaretlemelerin yetersiz olması, engelli park alanlarının bulunmaması, genel engelli
tuvaletlerinin bulunmaması ve iúitme engellilere yönelik audio sistemin bulunmaması
engelli bireylerin karúılaúaca÷ı kısıtlardandır. Engelli bireylerin østanbul’daki ziyaret
merkezlerini rahatça ziyaret etmesinin pek mümkün olmadı÷ı söylenebilir. Fakat,
geliútirilen projelerle, engellilere yönelik düzenlemelere baúlandı÷ı gözlenmiútir.

Bir tur güzergahında geçiú noktası niteli÷i taúıyabilecek ve önemli çekim

merkezlerine sahip olan Çanakkale ilinde bulunan otellerde ise, engelli odaları
bulunmasına ra÷men bu odaların engellilerin kullanımına pek uygun olmadı÷ı görülmüútür.
Burada bulunan otellerde engelliler, iúaretlemelerin yetersizli÷i, park yeri sıkıntısı ve
e÷itimli çalıúanın bulunmaması gibi sıkıntılarla karúılaúacaktır. Engelli bireylerin
Çanakkale’deki otel ve restoranlarında sorun yaúamayaca÷ı alanlar, yalnızca engelli
tuvaletleri ve hareket alanlarıdır. Otellerde ve restoranlarında bulunan düzenlemelerin
ço÷unlukla bedensel engellilere yönelik oldu÷u görülmekle birlikte, genel olarak
destinasyonun engelli gruplarının tamamı açısından da yetersiz oldu÷u görülmüútür.
 87

Çanakkale’de bulunan çekim merkezleri, engelli bireyler açısından birçok

engelleyici ve kısıtlayıcı unsur barındırmaktadır. Engellilere yönelik iúaretlemelerin,
engelli park alanlarının ve iúitme engelliler için audio sisteminin bulunmadı÷ı ziyaret
merkezlerinde, en önemli alanlardan olan engelli tuvaletleri de neredeyse hiç
bulunmamaktadır. Engelli tuvaleti bulunan ziyaret merkezlerinde de, bu alanların
kullanıma uygun olmadı÷ı görülmüútür. Çanakkale’de bulunan konaklama iúletmeleri ve
ziyaret merkezlerinin engellilere pek uygun olmadı÷ı görülmektedir. Bu nedenle,
Çanakkale’nin bir tur güzergahında uzun süreli duraklamadan ziyade, sadece geçiú noktası
niteli÷inde olması daha uygun ve gerçekçidir. Ancak, engellilerin hareket kısıtları dikkate
alındı÷ında, ziyaretlerinin uzun olması ve Çanakkale’nin di÷er turistik çekim merkezlerine
olan uzaklı÷ı, Çanakkale’de engellilere yönelik ürünlerin geliútirilmesini kaçınılmaz
kılmaktadır.

Turizm potansiyelinin yüksek oldu÷u söylenebilecek Ege Bölgesinin önemli çekim

merkezlerinden biri de øzmir’dir. øzmir’de bulunan otellerde engellilere yönelik
iúaretlemelerin ve park alanlarının yetersiz oldu÷u görülmekle birlikte, engellilere yönelik
düzenlemelere di÷er illere göre daha fazla özen gösterildi÷i belirtilebilir. Birçok otel ve
restoranında bulunmayan, e÷itimli çalıúanlar ve pozitif ayrımcılı÷a dayanan fiyat
politikalarının øzmir’deki bazı otellerde uygulandı÷ı gözlemlenmiútir. Buradaki otellerin ve
restoranlarının hareket alanlarında engelleyici unsurlar bulunmaması ve genel kullanıma
yönelik engelli tuvaletlerinin bulunması, engelli bireylere øzmir’deki otellerde daha rahat
konaklama imkanı sa÷layacaktır. øzmir’de dikkati çeken bir husus da, engelli turist
grubuna hizmet sunulmasına imkan verebilecek bir tane dört yıldızlı otelin bulunmasıdır.
Yirminin üzerinde engelli odası bulunan termal özellikteki bu otelde, daha önce engelli
turist gruplarına hizmet verildi÷i de tespit edilmiútir. Bu özellik, øzmir’in engelliler için bir
cazibe unsuru olmasını da sa÷layabilecektir. Çünkü, øzmir’in Çeúme, Efes, Kuúadası,
Bergama ve Pamukkale gibi önemli çekim merkezlerine yakın olması, özellikle engelli
gruplarının øzmir’de konaklayarak bu yerlere ziyaretlerini yapmalarına imkan
sa÷layacaktır.

øzmir’de bulunan ve bölgenin turistik cazibesini oluúturan yerlerden biri de

Bergama’dır. Bergama, tarih öncesi dönemlerden baúlayarak ülkemiz uygarlık tarihinin en
eski yerleúimlerinden biri olmakla birlikte, øon, Roma ve Bizans uygarlıklarının
dönemlerine ait ve dünya çapında önem taúıyan arkeolojik eserlere sahiptir. Antik
 88

Dönemin önemli sa÷lık merkezlerinden Asklepion ve ilk yerleúim alanı olan Akropol
bölgedeki önemli çekicilik unsurlarındandır. Araútırmaya dahil edilen ve oldukça önem
taúıdı÷ı görülen bu ziyaret merkezlerinin, engelli bireylerin ziyaretine pek uygun olmadı÷ı
görülmüútür. Özellikle, dik bir tepe üzerinde kurulu olan ve engellilere yönelik rampa ya
da asansör uygulamasının bulunmadı÷ı görülen Akropol, engellilerin ziyareti için uygun
görünmemektedir. Araútırma sürecinde elde edilen verilere göre; Asklepion’da ve
Akropol’de engelli bireylere yönelik herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. Fakat,
engellilere yönelik düzenlemeler için bazı araútırmaların gerçekleútirildi÷i ve bu
araútırmaların projelendirildi÷i tespit edilmiútir.

Ziyaret merkezleri açısından de÷erlendirildi÷inde; bazı eksiklik ve yetersizliklere

ra÷men, øzmir’de engelli münferit ziyaretçilere hizmet sunulabilece÷i söylenebilir.
øúaretlemeler, rampa, asansör uygulamaları, iúitme engellilere yönelik audio sistemi
bulunmaması engelliler için olumsuzluk yaratabilir. Fakat, birçok çekim merkezinde
bulunmayan engelli park alanlarının ve genel kullanıma açık engelli tuvaletlerinin
øzmir’deki çekim merkezlerinde genellikle bulundu÷u görülmüútür. Sözü geçen unsurlar,
engelli bireylerin çekim merkezlerine olan ba÷ımsız ziyaretlerini daha mümkün kılabilir.
øzmir’deki çekim merkezlerinden birinde, görme engellilere yönelik dokunarak
incelenebilen, küçültülmüú bir müze bulundu÷u tespit edilmiútir. Bu durum, engelli
bireylere yönelik düzenlemelerin yalnızca bedensel engellileri kapsamadı÷ını, farklı
engelleri bulunan bireylere yönelik düzenlemelerin de oldu÷unu göstermektedir.

Tur güzergahlarında yer alabilecek baúka bir çekim merkezi de Selçuk’tur.

Selçuk’ta bulunan otel ve restoranlarında engelli münferit ziyaretçilere hizmet
sunulabilece÷i söylenebilir. Engelli tuvaletlerinin bulunması, rampa, asansör
uygulamalarının bulunması, hareket alanlarının uygun olması ve di÷er otellerde pek
rastlanmayan engellilere yönelik iúaretlemelerin genelde bulunması, engelli ziyaretçilerin
bu alanlardaki hareketlerini kolaylaútıracak unsurlardır. Selçuk’ta bulunan bir tane beú
yıldızlı otelde, engellilere yönelik fiyat politikasının bulundu÷u da tespit edilmiútir. Sözü
geçen otelde konaklamanın gerçekleútirilmesi, bireye maliyet açısından kolaylık
sa÷layabilir. Engellilerin Selçuk’ta bulunan otel ve restoranlarında yaúayabilece÷i bazı
sıkıntılar da bulunmaktadır. E÷itimli çalıúanların bulunmaması, engelli park alanlarının
bulunmaması ve genellikle karúılaúılan sorunlardan olan sadece bedensel engellilere
yönelik düzenlemelerin bulunması, engelli ziyaretçilerin karúılaúabilece÷i sorunlardandır.
 89

Bazı eksik ve yetersiz düzenlemelere ra÷men, Selçuk’taki otel ve restoranlarında engelli

bireylere yönelik hizmet sunulabilece÷i söylenebilir.

Özellikle Efes ören yerini ziyaret edenlerin konaklamalarında sıklıkla tercih

ettikleri Kuúadası’nın da, turizm faaliyetlerinin yo÷unlukla gerçekleúti÷i alanlardan oldu÷u
söylenebilir. Burada bulunan otel ve restoranlarının engelli bireylere yönelik
düzenlemelere yeterince sahip olmadı÷ı dikkati çekmektedir. Engellilere yönelik
iúaretlemeler, engelli park alanları, e÷itimli çalıúanlar ve fiyat politikalarının bulunmadı÷ı
otel ve restoranlarında, engelli bireylerin oldukça sorun yaúayaca÷ı açıktır. Otellerde ve
restoranlarında, engellilerin rahat hareket edebilecekleri hareket alanları ve engelli
tuvaletleri dıúında pek fazla düzenlemenin bulunmadı÷ı tespit edilmiútir. Kuúadası’nda
bulunan dört yıldızlı otellerin restoranlarının bazılarında, engellilerin kullanabilece÷i bir
engelli tuvaletinin bulunmadı÷ı da tespit edilmiútir. Kuúadası’nın engelli ziyaretçilere
hizmet sunma konusunda yeterli düzenlemelere sahip olmadı÷ı görülmüútür.

Önemli çekim merkezlerinden oldu÷u söylenebilecek bir baúka il de Denizli’dir.

Denizli’de bulunan otellerin ve restoranlarının, engellilere yönelik düzenlemelerinde
yeterli olmadı÷ı tespit edilmiútir. Denizli’deki otellerin ve restoranlarının genellikle
engellilere yönelik tuvalet, rampa ve asansöre sahip oldu÷u görülmüútür. Fakat,
iúaretlemelerin, engelli park alanlarının, e÷itimli çalıúanların ve uygun fiyat politikalarının
bulunmadı÷ı düúünüldü÷ünde, Denizli’deki otel ve restoranlarının, engelli ziyaretçilere
hizmet sunmak için yeterliliklere sahip olmadı÷ı görülmüútür.

Denizli’deki ziyaret merkezlerinde ise, engellilere yönelik iúaretlemelerin

bulundu÷u dikkati çekmekle birlikte, bunların yetersiz oldu÷u görülmüútür. Rampaların
bulunması ve genel engelli tuvaletlerinin bulunması, engelli bireylerin hareketlerini
kolaylaútıracaktır. Di÷er yandan, engelli park alanlarının bulunmaması ve iúitme
engellilere yönelik audio sistemin bulunmaması da kısıtlayıcı unsurlardan olacaktır. Genel
durumu de÷erlendirildi÷inde, Denizli’de bulunan ziyaret merkezlerinin, engelli ziyaretleri
açısından pek uygun olmadı÷ı söylenebilir. Genel olarak, Denizli’de bulunan otellerde,
restoranlarında ve ziyaret merkezlerinde, bedensel engellilere yönelik düzenlemelerin bir
kısmının bulundu÷u, fakat di÷er engelli gruplarına yönelik düzenlemelerin yeterli olmadı÷ı
gözlenmiútir.

Engelsiz turizm anlayıúını esas alan bu çalıúmada, engelli seyahatini geliútirebilmek

amacıyla örnek bir turistik ürün modeli olarak bir tur programı önerisi getirilmek
 90

istenmektedir. Öncelikle araútırma bölgesinde, engelli turist grubuna yönelik hizmet

sunumunun pek mümkün olmadı÷ı söylenebilir. Engelli münferit ziyaretçilere yönelik bir
tur güzergahı önerilecek olursa; østanbul, øzmir ve Selçuk’ta bulunan dört ve beú yıldızlı
otellerde gerçekleútirilen konaklama ile engelli bireylerin karúılaúabilecekleri kısıtlar en
aza indirilebilir. Engelli bireylere yönelik bazı eksik veya yetersiz düzenlemeler
bulunmasına ra÷men, Çanakkale ve Kuúadası’nda bulunan dört ve beú yıldızlı otellerde de
engelli bireylerin konaklama yapabilece÷i söylenebilir. Ayrıca, øzmir’de ve Kuúadası’nda
bulunan bazı dört yıldızlı oteller ile, Selçuk ve Kuúadası’nda bulunan bazı beú yıldızlı
otellerde engellilere yönelik fiyat politikasının inisiyatife ba÷lı olarak uygulanması söz
konusudur. Engelli bireylerin konaklamalarını bu otellerde gerçekleútirmeleri, maliyetlerini
azaltabilecek bir unsur olabilir.

Konaklama sürecinde çekim merkezlerine gerçekleútirilecek ziyaretler açısından

ise, engelli bireylerin hareket kısıtlarıyla en az karúılaúaca÷ı yer olarak øzmir ön plana
çıkmaktadır. øzmir’de yalnızca bedensel engellilere yönelik de÷il, görme engellilere
yönelik düzenlemeler de bulunmaktadır. østanbul’da bulunan bazı müzelerde de engellilere
yönelik çalıúmaların baúlatıldı÷ı da göz önüne alınırsa, bir süre sonra tur programına
eklenecek østanbul’daki çekim merkezlerinin sayısının artaca÷ı söylenebilir.

Araútırma kapsamındaki destinasyonlarda, münferit engelli ziyaretçilere tur

düzenleyebilmek mümkünken, engelli gruplarına tur düzenlenmesi bazı zorluklar ve
yetersizlikler nedeniyle oldukça zordur. øzmir dıúında hiçbir konaklama tesisinin engelli
grubuna hizmet verecek kadar odaya sahip olmadı÷ı tespit edilmiútir. Sadece øzmir’de dört
yıldızlı termal bir otelin 24 kiúiye kadar olan gruplara hizmet sunabilecek engelli oda
kapasitesine sahip oldu÷u görülmüútür. Gruplara hizmet verecek yeterli engelli oda
sayısına sahip olmayan otellerin, birbirlerine yakın olması dikkate alınarak, engelli
gruplarının konaklamasına iliúkin çözüm üretilebilir. Her bir oteldeki az sayıdaki engelli
odası kullanılarak, engellilerin farklı otellerde konaklatılması ile engelli gruplarının
seyahat ihtiyacına kısmen cevap verilebilir. Ancak, farklı otellerde konaklama
yaptırılmasına ra÷men, grup katılımcı sayısının kısıtlanması kaçınılmazdır. Araútırma
kapsamındaki destinasyonları içeren kapsamlı bir tur programı için engelli gruplarının en
fazla yedi kiúiden oluúması, turun sa÷lıklı ve sorunsuz yapılması için çok önemlidir. Bu
sayının yedi kiúi ile sınırlandırılmasının nedeni ise araútırma kapsamındaki
 91

destinasyonlardaki otellerin engelli oda sayısının sınırlı olması ve standartlarındaki

farklılıktır.

Engelli bireylere hizmet sunulmasına ra÷men, düzenlemelerin bulunmadı÷ı veya

yetersiz oldu÷u gözlemlenen otel, restoran, çekim merkezleri ve alıúveriú merkezlerinin
geliútirilmesi gerekmektedir. Engellilerin turizm faaliyetlerine katılımlarının artması için,
sadece turizm yapılarında yapılacak iyileútirmelerin yeterli olmayaca÷ı çok açıktır.
Dolayısıyla, engellilerin seyahatini kolaylaútıracak ulaúım araç ve tesisleri ile genel altyapı
unsurlarının da engellilerin kullanımına uygun hale getirilmesi gerekmektedir. Yapılarda
bulunan engelli bireylere yönelik düzenlemelerin, daha sonra de÷il de, yapı inúaat
halindeyken gerçekleútirilmesi iúletmeye daha az maliyet getirecektir.

Engelli bireylere yönelik gerçekleútirilen düzenlemelerin yalnızca bedensel

engellileri kapsaması yeterli olmayacaktır. Farklı istek ve ihtiyaçlara sahip olabilece÷i göz
önünde bulundurularak, görme engelliler, dil ve konuúma engelliler, iúitme engelliler ve
zihinsel engellilere yönelik düzenlemeler de takip edilerek uygulanmalıdır.

Otellerde, engelli bireylere yönelik oda sayısının arttırılması sa÷lanmalıdır. Engelli

odaları, di÷er misafirler tarafından da kullanılabilece÷i için, iúletmenin oda sayısında
azalma meydana getirmeyecektir. Ayrıca, engelli gruplarının rahat kullanımı açısından,
daha fazla sayıda engelli odasına sahip veya tamamen engelli bireylere yönelik otellerin
yapılması, engellilerin turizme katılması için çok önemlidir. Tamamen engelli bireylere
yönelik otellerin, sosyal yaklaúıma ve engellilerin toplumla bütünleúmesi düúüncesine ters
düútü÷ü söylenebilir. Fakat, yanında bir yardımcı bulunmadan hareket edemeyen veya
sürekli bakıma ihtiyacı olan, kontrol altında tutulması gereken engelli bireyler için bu tür
tesisler artık ciddi bir gereksinim olarak dikkat çekmektedir.

Çekim merkezlerinde bulunan düzenlemelerin de arttırılması gerekmektedir. Di÷er

bireylerin gezip gördü÷ü do÷a güzelliklerini ve tarihi yapıları ziyaret edebilmenin engelli
bireylerin de hakkı oldu÷u unutulmamalıdır. Bu türlü bir sosyal yaklaúım, engelli
bireylerin de di÷er bireyler gibi ba÷ımsızlaúmasına ve dolayısıyla da toplumla
bütünleúmesine destek olacaktır.

Engelli bireylere yönelik düzenlemelerin sadece standartlarla belirlenmesi yeterli

olmayacaktır. Yasal düzenlemelerle belirtilmiú zorunlulukların özenli bir úekilde
uygulanması ve kontrol edilmesi de gerekmektedir. Bu denetlemeler sayesinde, iúletmeler
sürekli engelli ürünü sunma yeterlili÷ine sahip olabilecektir.
 92

Yapılan bu çalıúma ile, engellilerin turizm faaliyetlerine katılımlarını

kolaylaútırmak üzere yapılabilecek düzenlemeler ve bunların mevcut durumu
incelenmiútir. Ancak, bu çalıúmanın yeterli oldu÷u söylenemez. Daha sonra yapılacak
çalıúmalarda da, engelli turizminin daha detaylı olarak ele alınması ve tüm Türkiye ölçe÷i
için yapılması di÷er çalıúmalara tavsiye edilmektedir. Hiç kuúkusuz, talep ve arz odaklı
yapılacak çalıúmalarla, engellilerin ve onlara hizmet sunan iúletmelerin konuyla ilgili
tutumlarının da tespit edilmesine ihtiyaç vardır.
 93

KAYNAKÇA
Akat, Ömer. Pazarlama A÷ırlıklı Turizm øúletmecili÷i, Ekin Basım Yayın Da÷ıtım, Bursa

2008.

Altınok, Mustafa; Muhammet Mehmet Kars. “Tekerlekli Sandalye Kullanan Engellilere

Yönelik Islak Mekân Düzenlemelerinde Fonksiyonel Yaklaúımlar”, Dumlupınar

Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 21, 2010, s.107-122.

Artar, Yıldız; Ça÷la Karabacako÷lu, Ortez ve Tekerlekli Sandalyenin Üretimi, Standartları

ve Pazar Potansiyeli, (Özürlülerin Toplumsal Geliúimine Yönelik Proje), 2003a,

Milli Prodüktivite Merkezi, Ankara.

Artar, Yıldız; Ça÷la Karabacako÷lu, Türkiye’de Özürlüler Turizminin Geliútirilmesine

Yönelik Olarak Konaklama Tesislerindeki Altyapı Olanaklarının Araútırılması,

(Özürlülerin Toplumsal Geliúimine Yönelik Proje), 2003b, Milli Prodüktivite
Merkezi, Ankara.

Atala, Emin. Engellilerin Kent Yaúamına Uyum Süreçleri, Tepe Grubu, Ankara.

Aydın, Aydan. “Zihinsel Engellilerde Davranıú De÷iútirme”, (der. Adnan Kulaksızo÷lu),

Farklı Geliúen Çocuklar, (içinde) 2003, s. 172-173.

Aydın, Dursun. “Türkiye’de Sa÷lık Turizmi ve Ortado÷u’daki Yeri”, Sa÷lık Turizmi

Bülteni, 1, 5, 2008.

Ba÷lı, Melike. “Görme Özürlülere Götürülen E÷itsel Hizmetler ve Bu Hizmetlerin

Geliútirilmesi”, Özel E÷itim Dergisi, 1, 3, 1993, s.62-63.

Beaulauier, R. L. & Taylor, S.H. “ Social Work Practice With People With Disabilities in

the Era of Disability Rights”, Social Work in Health Care, 2001, s.67-91.

Behramo÷lu, Barıú. “Herkese Engelsiz Tatil”, TÜRSAB Türkiye Seyahat Acentaları Birli÷i,

280, 2007, s.40-42.

Blichfeldt, B.S.; Nicolaisen, J. “Disabled Travel: Not Easy, But Doable”, Current Issues in

Tourism, 2010, s.1-24.

 94

Burcu, Esra. Türkiye’de Özürlü Birey Olma Temel Sosyolojik Özellikleri ve Sorunları

Üzerine Bir Araútırma, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 2007.

Cavinato, Joseph L.; Martha L. Cuckovich. “Transportation and Tourism for the Disabled:

an Assessment”, Transportatıon Journal, 1992, s.46-53.

Çeliker, Zehra Pınar; Pınar Ege. “øúitme Engelli Çocukların Konuúmalarının

Anlaúılabilirli÷ini Etkileyen Faktörler”, Ankara Üniversitesi E÷itim Bilimleri

Fakültesi Özel E÷itim Dergisi, 6, 1, 2005, s.19-32.

Daniels, M.J.; Rodgers, E.B.D.; Wiggins, B.P. “Travel Tales: An Interpretive Analysis of

Constraints and Negotiations to Pleasure Travel as Experienced by Persons with

Physical Disabilities”, Tourism Management, 26, 2005, s.919-930.

Darcy, Simon. “Inherent Complexity: Disability, Accessible Tourism and Accommodation

Information Preferences”, Tourism Management, 31, 2010, s.816-826.

Darcy, Simon; Ravi Ravinder. “Last Out of the Plane”: Air Travel for People with

Disabilities”, Conference on Tourism in India-Challenges Ahead, 15-17 May 2008.

Demir, Tazegül; Ülker ùen. “Görme Engelli Ö÷rencilerin Çeúitli De÷iúkenler Açısından

Ö÷renme Stilleri Üzerine Bir Araútırma”, Uluslararası Sosyal Araútırmalar

Dergisi, 2, 8, 2009, s.154-161.

Dowling, M.; L. Dolan. “Families with Children with Disabilities: Inequalities and the

Social Model”, Disability and Society. 16, 1, 2001, s.21-35.

Edmonds, Lorna Jean. Disabled People and Development, Asian Development Bank,

Philippines 2005.

Eripek, Süleyman. Zeka Gerili÷i, Kök Yayıncılık, Ankara 2005.

Erkan, Gönül. “Özürlülü÷e øliúkin Modeller ve Sosyal Hizmet Uygulamaları”, Toplum ve

Sosyal Hizmet Dergisi, 15, 2, 2004, s.31-41.

Ertem, Seçil. “Avrupa Ülkelerinde Engellilere øliúkin Güncel Politikalar ve Uygulamalar”,

øzmir Ticaret Odası, 2010.

 95

Germ, P.A.; Schleien, S.J. “Inclusive Community Leisure Services: Responsibilities of

Key Players”, Therapeutic Recreation Journal, 31, 1997, s.22-37.

Girgin, M. Cem. “øúitme Engelli Çocukların Konuúma Edinimi E÷itiminde Dinleme

Becerilerinin Önemi”, Ankara Üniversitesi E÷itim Bilimleri Fakültesi Özel E÷itim

Dergisi, 7, 1, 2006, s.15-28.

Grady, John; Jane Boyd Ohlin. “Equal Access to Hospitality Services for Guests with

Mobility Impairments Under the Americans with Disabilities Act: Implications for
the Hospitality Industry”, International Journal of Hospitality Management, 28,
2009, s.161-169.

Ilgın, Canan Özlem. “Denizyolu ile Yolcu Taúıma Sözleúmelerine øliúkin Bir

De÷erlendirme”, østanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 12, 2007,

s.231-258.

Israeli, A. A. “A Preliminary Investigation of the Importance of Site Accessibility Factors

for Disabled Tourists”, Journal of Travel Research, 41, 1, 2002, s.101-104.

Karacasu, Murat, “Eskiúehir øli Kentiçi Ulaútırma Çalıúmalarının Engellilere Sa÷lanan

Kolaylıklar Ba÷lamında ørdelenmesi”, øzmir Ulaúım Sempozyumu (der. Perviz

Ahmedzade), øzmir 2009.

Koca, Canan. “Engelsiz ùehir Planlaması Bilgilendirme Raporu”, Dünya Engelliler Vakfı,

østanbul 2010.

Kozak, Nazmi; Meryem Ako÷lan Kozak; Metin Kozak. Genel Turizm ølkeler ve

Kavramlar, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara 2000.

Kula, Mustafa Naci. Bedensel Engellilik ve Dini Baúa Çıkma, De÷erler E÷itimi Merkezi

Yayınları, østanbul 2005.

Lang, Raymond. “Human Rights and Disability-New and Dynamic Perspective with the

United Nations Convention on Disability”, Asia Pacific Disability Rehabilitation

Journal, 17, 1, 2006, s.3-11.
 96

Llwellyn, A.; K. Hogan. “The Use and Abuse of Models of Disability,” Disability and

Society, 15, 1, 2000, s.157-165.

Lynch, Eleanor Whiteside; Betty Howald Simms. Zeka özürlü çocuklar, (çev. Hasan K.),

Karatepe Yayınları, Ankara 1988.

Mackelprang, Romel W. “Disability Controversies: Past, Present, and Future”, Journal of

Social Work in Disability & Rehabilitation, 9, 2010, s.87-98.

McKercher, Bob; Tanya Packer; MatthewK. Yau; Patrick Lam. “Travel Agents as

Facilitators or Inhibitors of Travel: Perceptions of People With Disabilities”, Tourism

Management, 24, 2003, s.465-474.

Mil, Burak, “Nitel Araútırma Tekni÷i Olarak Görüúme”, (der. Atila Yüksel, Burak Mil,

Yasin Bilim), Nitel Araútırma Neden, Nasıl, Niçin?, (içinde) 2007, Detay
Yayıncılık, Ankara, s.3-26.

Neuman, W. Lawrence. Toplumsal Araútırma Yöntemleri Nitel ve Nicel Yaklaúımlar, (çev.

Sedef Ö.), Yayın Odası, østanbul 2008.

Ortún, Pedro. “Speaking Notes - Opening of the Conference”, Europe for All – a

Stakeholder Conference on Accessible Tourism, 18-19 Ocak 2007, s.1.

Öngören, Bülent; Ahmet Atalay; Özgür Tan. Mu÷la Özürlü Programı, Mu÷la øl Sa÷lık

Müdürlü÷ü Yayını, Mu÷la 2007.

Ören, Kenan. “Zihinsel Engellilerin østihdam Sorunu ve Dengeleyici Tedbirler”, Mali

Çözüm Dergisi, 65, 2003, s.126-139.

Özgökçeler, Serhat; Yusuf Alper. “Özürlüler Kanunu’nun Sosyal Model Açısından

De÷erlendirilmesi”, øúletme ve Ekonomi Araútırmaları Dergisi, 1, 1, 2010, s.33-54.

Özmen, Rüya Güzel. “øfade Edici Dil Becerileri Sınırlı Olan Zihinsel Engelli Çocukların

Dil Geliúimlerini Desteklemek øçin Ö÷retmenin Sınıf Ortamında Yapacakları”, Türk

E÷itim Bilimleri Dergisi, 1, 2, 2003, s.205-218.
 97

Öztürk, Yüksel; Ali Yaylı; Mehmet Yeúiltaú. “Is the Turkish Tourism Industry Ready for a

Disabled Customer’s Market? The Views of Hotel and Travel Agency Managers”,
Tourism Management, 29, 2008, s.382-389.

Seyyar, Ali. Özürlülere Adanmıú Sosyal Politika Yazıları, Adapazarı Büyükúehir

Belediyesi, Adapazarı 2006.

Shaw, Gareth; Tim Coles. “Disability, Holiday Making and The Tourism Industry in The

UK: A Preliminary Survey”, Tourism Management, 25, 2004, s.397-403.

Ulutaúdemir, Nilgün. “Engelli Çocukların E÷itimi”, Fırat Sa÷lık Hizmetleri Dergisi, 2, 5,

2007, s.119-130.

Vignuda, J.L. “Promotion of Barrier-Free Tourism for People With Disabilities in the

Asian and Pacific Region”, Seminar on Sustainable Development of Ecotourism in

Pacific Island Countries, Suva, Fiji 17-18 October 2001.

Yardımcı Sarıçay, Nesrin. “Turizm Pazarlaması Kapsamında Talep Yaratılmasının

Önemi”, Ar&Ge Bülten Aralık-Sektörel, 2007, s.29-31.

Yau, Matthew Kwai-Sang; Bob Mckercher; Tanya L. Packer. “Traveling With A

Disability More Than an Access Issue”, Annals of Tourism Research, 31, 4, 2004,
s.946-960.

Yaylı, A.; Y. Öztürk. “Konaklama øúletmeleri Yöneticilerinin Bedensel Engelliler Pazarına

Bakıú Açıları Üzerine Bir Araútırma”, Anatolia: Turizm Araútırmaları Dergisi, 17, 1,
2006, s.87-98.

Yıldırım, Ali; Hasan ùimúek. Sosyal Bilimlerde Nitel Araútırma Yöntemleri, Seçkin

Yayıncılık, Ankara, 2008.

 98

TEZLER

Arıcı, Semih, Bedensel Engellilerin Turizm Sektöründen Beklentilerinin Tespitine Yönelik

Bir Araútırma, Yüksek Lisans Tezi, 2010, Gazi Üniversitesi, Ankara.

Atak, Vildan, Marmaris’teki Otel øúletmelerinin Bedensel Engelli Turizmine Bakıúı,

Yüksek Lisans Tezi, 2008, Mu÷la Üniversitesi, Mu÷la.

Ergüden, A. Deniz, Sosyal Dıúlanma Açısından Bedensel Engelli Bireylerin Yaúantılarının

øncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.

Eryılmaz, Burak, Turizmde Engelli Pazarının De÷erlendirilmesi ve Bodrum Örne÷i,

Yüksek Lisans Tezi, 2010, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.

Yörük, Umut Kadri, Turizm Yapılarının Tasarımında Özürlü Etmeninin ørdelenmesi,

Yüksek Lisans Tezi, 2003, Yıldız Teknik Üniversitesi, østanbul.

 99

DøöER ESERLER

American Association on Mental Retardation, The AAMR Definition of Mental

Retardation, 2002.

Çankaya Belediyesi, Engelsiz øúyeri Kılavuzu, 2011.

DPT. “Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013)”, 2006.

DPT. “Sekizinci Beú Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005)”, 2000.

DPT. “Yedinci Beú Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000)”, 1995.

Dünya Engelliler Vakfı, Dünya Engellilik Sempozyumu & Çalıútayı (Rapor), østanbul,

4-6 Mart 2011.

ICF Araútırma Birimi; T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı, ICF øúlevsellik,

Yetiyitimi ve Sa÷lı÷ın Uluslararası Sınıflandırılması Sistemin Uyarlanması, (çev.

Elif Kabakçı, Ahmet Gö÷üú), 2001.

National Academy on an Aging Society, Hearing Loss a Growing Problem That Affects

Quality Of Life, 2, 1999.

Omurilik Felçleri Derne÷i. “SN 521 500 Normlarıyla Ulaúılabilirlik Kılavuzu”, 2004.

Statistics South Africa CENSUS. “Prevalence of disability in South Africa”, 2001.

T.C. Baúbakanlık Aile ve Sosyal Araútırmalar Genel Müdürlü÷ü; T.C. Baúbakanlık

Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı, Aile E÷itim Rehberi Dil ve Konuúma Özürlüler,

2007a.

T.C. Baúbakanlık Aile ve Sosyal Araútırmalar Genel Müdürlü÷ü; T.C. Baúbakanlık

Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı, Aile E÷itim Rehberi øúitme Özürlüler, 2007b.

T.C. Baúbakanlık Aile ve Sosyal Araútırmalar Genel Müdürlü÷ü; T.C. Baúbakanlık

Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı, Aile E÷itim Rehberi Ortopedik Özürlüler, 2007c.

T.C.Baúbakanlık Devlet østatistik Enstitüsü. “Genel Nüfus Sayımı; Nüfusun Sosyal ve

Ekonomik Nitelikleri, Türkiye”, 2000.

 100

T.C. Baúbakanlık Devlet østatistik Enstitüsü; T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi

Baúkanlı÷ı. “Türkiye Özürlüler Araútırması”, 2002.

T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı, Fiziksel Çevrenin Özürlülere Yönelik

Düzenlenmesi (Japonya Örne÷i) Örnek Bir Belediye Takayama Belediyesi.

T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı, Herkes øçin Ulaúılabilirli÷in øyileútirilmesi

Örnek Uygulama Rehberi, (çev. Murat Ö.), Ankara 2008.

T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı. “Stratejik Plan (2008-2012)”, Ankara

2005.

T.C. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı. “Ulaúılabilirlik Stratejisi ve Eylem Planı

(2010-2011)”, 2010.

TC. Baúbakanlık Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı, I.Özürlüler ùurası: Ça÷daú Toplum Yaúam

ve Özürlüler: Komisyon Raporları Genel Kurul Görüúmeleri, 29 Kasım-02 Aralık

1999.

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı. “Türkiye Turizm Stratejisi (2023)”, 2007.

T.C. Millî E÷itim Bakanlı÷ı Özel Ö÷retim Kurumları Genel Müdürlü÷ü, Özel E÷itim ve

Rehabilitasyon Merkezi Görme Engelli Bireyler Destek E÷itim Programı, Ankara

2008.

TÜRSAB Ar-Ge Departmanı, Dünyada ve Türkiye’de Engelsiz Turizm Pazarı, 2008.

Ulaútırma ve Turizm Paneli, Vizyon 2023 Teknoloji Öngörüsü Projesi, Ankara, 2003.
 101

øNTERNET KAYNAKLARI

“AB Hibe Projesi”, Antalya Ilıca Belediye Baúkanlı÷ı, Makedonya Strumica Belediyesi,

Macaristan Balatonfüred Belediyesi,

<http://www.antalyailica.bel.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=51
&Itemid=64&phpMyAdmin=ZhqHtgbW%2ClU-eGMT66yc9siH7ic> (26.05.2011).

“Bir Engelli De Sen A÷ırla”, Türkiye Sakatlar Derne÷i (TSD)

<http://www.tsd.org.tr/bir-engelli-de-sen-agirla-7394> (20.05.2011)

“Hava Yolu, Halkın Yolu...”, T.C. Ulaútırma Bakanlı÷ı

<http://www.ubak.gov.tr/BLSM_WIYS/UBAK/tr/dokuman_ust_menu/projeler_faali
yetler/20090610_160421_204_1_64.html> (03.08.2011)

“Özürlülere Hizmet Veren Sivil Toplum Örgütleri”

<http://www.ozida.gov.tr/?menu=hizmetverenler&sayfa=uluslararasi> (19.09.2011)

“Zihinsel Engellili÷in Tanımı, Zihinsel Engellilik Nedir?”, Zihinsel Özürlüleri Yetiútirme

ve Koruma Vakfı, (03.03.2011).

<http://www.zihinselengellilervakfi.org/scripts/grup.asp?KOD=004_001>

<http://www.ozida.gov.tr/guncel/kurumlar.htm> (01.02.2011)

<http://www.ozida.gov.tr/guncel/belediyeler.htm> (01.02.2011)

<http://www.ozida.gov.tr/guncel/sss.htm#85> (01.02.2011)

<http://www.ozida.gov.tr/guncel/stklar.htm > (09.02.2011)

<http://www.istanbul-ulasim.com.tr/default.asp?menu_id=4&sayfa_id=3> (04.02.2011)

<www.erisilebiliristanbul.com/Calismalar/Documents/ido.docx> (04.02.2011)

<http://www.izmirde.biz/?Bid=352988> (04.02.2011)

<http://www.tursab.org.tr/tr/engelsiz-turizm/tursab-herkes-icin-engelsiz-turizm
komitesi_486.html> (10.06.2011)
 102

KANUN VE YÖNETMELøKLER
Americans With Disabilities Act of 1990, as Amended, U.S. Department of Justice, 1 Ocak

2009.

Bazı Kanunlarda De÷iúiklik Yapılması Hakkında Kanun, Kanun No: 5035, 2 Ocak 2004.

Disability Discrimination Act 1995.

ømar Kanunu, Kanun No: 3194, Madde 47-48 Ek Madde 1-(Ek: 30/5/1997 - KHK- 572/1

md.), 9 Mayıs 1985.

Karayolları Trafik Kanunu, Kanun No: 2918, Madde 77, Fıkra b, 18 Ekim 1983.

Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu, Kanun No: 2828, Madde 3,

Fıkra c, 24 Mayıs 1983.

Özel E÷itim Hizmetleri Yönetmeli÷i, Sayı: 26184, Madde 4, Fıkra ıı, 31 Mayıs 2005.

Özel Tüketim Vergisi Kanunu, Kanun No: 4760, Madde 7, 12 Haziran 2002.

Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde De÷iúiklik Yapılması

Hakkında Kanun, Kanun No: 5378, 7 Temmuz 2005.

Özürlülük Ölçütü, Sınıflandırması ve Özürlülere Verilecek Sa÷lık Kurulu Raporları

Hakkında Yönetmelik, Devlet Bakanlı÷ı (Özürlüler ødaresi Baúkanlı÷ı), Sayı:

27787, Madde 4, Fıkra c, 16 Aralık 2010.

Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine øliúkin Yönetmeli÷in

Uygulanmasına Dair Tebli÷, Tebli÷ No: 2005/1, Sayı: 25977, Madde 20,
25.10.2005.

572 sayılı Bazı Kanunlarda De÷iúiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname,

Sayı: 23011, Madde 3, 6 Haziran 1997.

 103

EKLER

EK-1

OTELLER øÇøN GÖRÜùME FORMU

Otel yıldızı …... Konumu:

1. Daha önce engelli münferit turiste veya engelli turist grubuna hizmet sunma
durumunuz nedir?
2. Otelinizde engelliler için düzenlenmiú odalar ve oda içindeki mevcut düzenlemeler
hakkında bilgi verebilir misiniz?
3. Otelinizde engellilere yönelik iúaretlemeler nelerdir? Bilgi verebilir misiniz?
4. Otoparkınızda standartlara uygun engelliler için ayrılmıú park alanı hakkında bilgi
verebilir misiniz?
5. Geçiú alanlarınızda (koridor gibi) ve hareket alanlarında engelleyici unsurlar (çiçek
saksısı, çöp kutusu vb.) bulunmamasına ne kadar dikkat ediyorsunuz?
6. Engellilerin hareketlerini kolaylaútırabilmek için ne gibi uygulamalarınız mevcut?
(rampa, asansör gibi).
7. Otelinizde engellilerin kullanabilece÷i engelli tuvaleti bulunuyor mu? Kullanım
durumu nedir?
8. Otelinizde engellilere hizmet sunma konusunda personelinize ne tür e÷itimler
veriyorsunuz?
9. Otellerde engellilere yönelik özel bir fiyat politikası sizce uygulanabilir mi? Siz
uyguluyor musunuz?
 104

EK-2

OTEL RESTORANLARI øÇøN GÖRÜùME FORMU

Otel yıldızı …... Konumu:

1. Engelli münferit turiste veya engelli turist grubuna daha önce hizmet sundunuz mu?
2. Geçiú alanlarınız tekerlekli sandalye kullanıcısının rahat hareket edebilece÷i
niteliklere ne ölçüde sahip?
3. Hareket alanlarında engelleyici unsurlar (çiçek saksısı, çöp kutusu vb.)
bulunmamasına iliúkin uygulamalarınız nedir?
4. Restoranınızda engellilerin kullanabilece÷i engelli tuvaleti bulunuyor mu?
Kullanım durumu nedir?
5. Tekerlekli sandalye kullanıcıları için masalarınızdaki mesafe aralıkları nasıl
ayarlanıyor?
6. Restoranınızda görme engellilere yönelik özel bir menü bulundurmaya iliúkin
uygulamalarınız nelerdir? (kalın ve büyük harfli ya da kabartma yazılı)
7. Restoranınızda engellilere hizmet sunma konusunda personelinize ne tür e÷itimler
veriyorsunuz?













 105

EK-3

ÇEKøM MERKEZLERø øÇøN GÖRÜùME FORMU

1. Daha önce engelli münferit turiste veya engelli turist grubuna hizmet sunma
durumunuz nedir?
2. Engellilere yönelik iúaretlemeleriniz ne düzeydedir?
3. Otoparkınızda standartlara uygun engelliler için park alanınız bulunuyor mu?
Engelli park alanına iliúkin tutumunuz nedir?
4. Hareket alanlarında engelleyici unsurlar (çiçek saksısı, çöp kutusu vb.)
bulunmamasına ne derece dikkat ediyorsunuz?
5. Engellilerin hareketlerini kolaylaútırabilmek için ne gibi uygulamalarınız mevcut?
(rampa, asansör gibi).
6. Engellilerin kullanabilece÷i engelli tuvaleti bulunuyor mu? Kullanım durumu
nedir?
7. Görme engelliler ve iúitme zorlu÷u çekenler için ne gibi uygulamalarınız
bulunuyor? (audio sistem, küçültülmüú müze gibi).
 106

EK-4

ALIùVERøù MERKEZLERø øÇøN GÖRÜùME FORMU

1. Daha önce engelli münferit turiste veya engelli turist grubuna hizmet sunma
durumunuz nedir?
2. Engellilere yönelik iúaretlemeleriniz ne düzeydedir?
3. Hareket alanlarında engelleyici unsurlar (çiçek saksısı, çöp kutusu vb.)
bulunmamasına ne derece dikkat ediyorsunuz?
4. Engellilerin hareketlerini kolaylaútırabilmek için ne gibi uygulamalarınız mevcut?
(rampa, asansör gibi).
5. Engellilerin kullanabilece÷i engelli tuvaleti bulunuyor mu? Kullanım durumu
nedir?