Ewa Wolska

O dwóch konserwacjach
piętnastowiecznego obrazu "Ogród
Mistyczny" z Gościeszyna
Ochrona Zabytków 16/3 (62), 39-44

1963
 O DW Ó CH KONSERW ACJACH PIĘTNASTOW IECZNEGO OBRAZU
Z GOŚCIESZYNA
Malowany temperą na desce obraz Madon­
ny z Gościeszyna1, w którym dostrzegano
w pływ y m alarstwa niderlandzkiego połączone
z prym itywizm em , określanym mianem rodzi­
mości, w formie w jakiej jest znany i reprodu­
kowany2, był w istocie produktem niewłaści­
wej ingerencji restauratora, wprowadzającej
znaczne zniekształcenia oryginału z jednej stro­
ny, z drugiej — powodującej dalsze niszczenie
obiektu na skutek zastosowania niewłaściwych
materiałów przy konserwacji.
Stan zachowania obiektu przed ostatnią
konserwacją przedstawiał się następująco: ob­
raz o wymiarach 80,5X106,7 cm ujęty był w
prostą drewnianą ramę, połączoną z drewnianą
kratownicą przytwierdzoną śrubami do now­
szych desek odwrocia. Lico obrazu było zawo-
alowane oślepłym werniksem i zachlapane wap­
nem. Warstwa malarska z widocznymi liczny­
mi reperacjami i przemalowaniami odstawała
wraz z zaprawą od podłoża, tworząc liczne pę­
cherze o silnie podwiniętych brzegach. Pęche­
rzom towarzyszyły ubytki warstwy malarskiej
wraz z zaprawą. Ponadto na powierzchni by­
ły widoczne wzdłużne zadrapania, wywołane
tarciem lin, służących do podnoszenia i opu­
szczania obrazu w ołtarzu (ryc. 1, 5, 7, 12).
Przy bliższej obserwacji zauważono w ubyt­
kach, m. in. nad głową aniołka, nowe płótno
wskazujące na przeniesienie malowidła z grun­
tem na nowe podobrazia (ryc. 5). Szczegółowe
przebadanie obiektu, wykonanie analiz labora­
toryjnych oraz zdjęć w promieniach podczer­
wonych i UV pozwoliło na odtworzenie prze­
biegu poprzedniej konserwacji, określenie przy­
czyn postępującego niszczenia obiektu oraz
ustalenie w ytycznych postępowania konserwa­
torskiego. ' werniksem damarowym, następnie naklejono
Stwierdzenie celulozy uszkodzonej (oksy-
celuloza) w elem entarnych włóknach lnu z ory­
ginalnego płótna3, będącej prawdopodobnie w y­
nikiem enzymatycznego działania grzybni,
wskazuje na rozwój mikroflory w drewnie, co
z kolei mogło spotęgować inwazję owadów,
1 Obraz z głó w n eg o ołtarza k ościo ła w G oście-
szyn ie, pow . Żnin, b y ł przed 1935 r. p rzew iezio n y
do G niezna w celu dokonania k on serw acji. D o cza­
su ek sp o zy cji na W ystaw ie P o lsk iej S ztu k i G o ty c­
kiej w W arszaw ie, zn ajd ow ał się w K ated rze G n ieź­
nień sk iej. Po w y sta w ie w ró cił do k ościoła w G o-
ścieszyn ie. W iosną 1959 r. z p ow od u przeb u d ow y
k ościoła zo sta ł p rzen iesion y na p leb an ię, a jesien ią
tegoż roku oddany pon ow n ie do k on serw acji. P ie r w ­
szą k on serw ację, której dok u m en tacja n ie zach ow ała
się, przep row ad ził m alarz S m ogu leck i. D rugą, na zło ­
cen ie ks. S zczepana W ebera proboszcza p arafii w G o-
ścieszyn ie, art. kons. Jerzy W olski, ad iu n k t K ated ry
39
„O G RÓ D M ISTYCZNY
a decyzja przeniesienia malowidła na nowe pod­
obrazie świadczy o poważnym zniszczeniu pier­
wotnych desek.
Przebieg pierwszej konser­
w a c j i . Jako podobrazie zastosowano płytę,
skonstruowaną w następujący sposób: na płytę
z czterech desek naklejano warstwy sklejki
przybijając każdą z nich gwoździami. Po na­
klejeniu ostatniej warstwy, oprócz gwoździ
wkręcono kilkanaście śrub, przechodzących
przez sklejkę do deski (ryc. 11). Następnie na­
klejono warstwę obłogu i wreszcie płótno lnia­
ne o gęstości 13 nitek na 1 cm. Płytę połączono
z ramą i kratownicą. Z obrazu zestrugano pier­
wotną deskę aż do zaprawy 4. W miejsca uszko­
dzeń wprowadzono kity kredowe zakładane od
odwrocia, brzegami zachodzące na pierwotną
zaprawę. Tak spreparowany obraz naklejono
na płytę klejem glutynowym . Drobniejsze
uszkodzenia zakitowano od strony licowej. W
końcowej fazie prac wykonano techniką tem ­
perową pełną rekonstrukcję malarską, przema-
lowując jednocześnie wszystkie niemal partie
obrazu.
Gruba warstwa hydrofilnego kleju wpro­
wadzona pod zaprawę spowodowała w krótkim
czasie, pod w pływ em zmieniających się warun­
ków wilgotności, powstanie licznych pęcherzy
i ubytków warstwy malarskiej, o czym świad­
czą ponowne reperacje, a mianowicie: wprowa­
dzone pod warstwę kleju zastrzyki woskowe
i uzupełnienia warstwy malarskiej nowymi
przemalowaniami. Proces powstawania pęche­
rzy trwał nadal.
Przebieg o b ecn y ch prac kon­
s e r w a c y j n y c h . Lico obrazu powleczono
paski m erli na m etylocelulozę rozpuszczoną
w wodzie. Po wyschnięciu naklejono bibułkę
japońską na wosk z kalafonią. Po usunięciu
ramy i kratownicy wprowadzono dalsze zabez­
pieczenie, naklejając od strony licowej masą
woskowo-żywiczną płótno rozpięte na krosnach.
T ech n o lo g ii i T ech n ik M alarskich U M K w T oruniu
i autorka n in iejszeg o spraw ozdania. B adania tech n o ­
lo giczn e w y k o n a ł m gr Z b ign iew B rochw icz, ad iun kt
tejże K atedry. D ok u m en tację fo tograficzn ą — Jerzy
W olski.
2 M. W a l i c k i , W y s t a w a P o lsk ie j S z t u k i G o ­
t y c k i e j, K atalog, W arszaw a 1935; t e n ż e , M a la r s tw o
P o lsk ie X V w., W arszaw a 1938.
3 W środkow ej partii obrazu pod gru n tem w
m iejsca ch łączeń p ierw o tn y ch desek zach o w a ły się
dw a w ą sk ie p asy płótn a ln ia n eg o (ryc. 10).
4 W k ilk u m iejsca ch pod gruntem zach o w a ły się
resztk i p ierw o tn ej desk i z drew na lipow ego.
Ryc. 1. G ościeszyn, O g ró d M isty czn y , s ta n p rz e d k o n se r­
w a c ją

R yc. 2. G ościeszyn, O g ró d M isty c z n y , s ta n po k o n s e rw a c ji

R yc. 3. G ościeszyn, O g ró d M isty czn y , s ta n po z d ję c iu p r z e ­

m a lo w a ń

R yc. 4. G ościeszyn, O g ró d M isty c zn y , s ta n po p u n k to w a n iu

R yc. 5. G ościeszyn, O g ró d M isty c z n y , fra g m e n t, s ta n p rz e d

k o n s e r w a c ją

R yc. 6. G ościeszyn, O g ró d M isty c z n y , fra g m e n t, s ta n po

k o n s e r w a c ji

R yc. 7. G ościeszyn, O g ró d M isty c z n y , fr a g m e n t, s ta n p rz e d

k o n s e r w a c ją
7
 Ryc. 8. G ościeszyn , Ogród M istyczn y, fragm en t, stan
w czasie zd ejm ow an ia przem aiow ań. W idoczny k it

Ryc. 9. G ościeszyn , Ogród M istyczny, od w rocie, fr a g ­

m ent, stan w czasie u su w an ia k leju du b lażow ego

Ryc. 10. G ościeszyn, O gród M istyczny, od w rocie, fr a g ­

m ent, w id oczn e p asy p ierw o tn eg o płótna i kity

Płytę drewnianą i kolejne warstwy sklejki usu­

wano przez odcinanie małych kawałków, pozo­
stawiając gwoździe i śruby, których główki
tkw iły pod warstwą obłogu (ryc. 11). Płótno
w partiach nie związanych z gruntem wycinano
kawałkami, w miejscach silniejszego związania
wysnuwano poszczególne nitki. Warstwę kleju
usuwano na sucho m ałym i kawałeczkami (ryc.
9). Po całkowitym oczyszczeniu zaprawy, w i­
doczne partie kitów zabarwiono dla lepszej czy­
telności ich usytuowania (ryc. 10). Na tak przy­
gotowane odwrocie naklejono prowizorycznie
masą woskowo-żywiczną, bez wprasowywania,
ze względu na nierówności powierzchni, roz­
pięte na krosnach płótno lniane. Zdjęto zabez­
pieczenia z lica obrazu i przystąpiono do w stęp­
nego oczyszczania powierzchni, usuwając prze_
malowania woskowe oraz oczyszczając partie
wokół kitów (ryc. 8).
Po usunięciu kitów, powodujących duże róż­
nice w grubości warstwy, ponownie zaklejono
lico kilkoma warstwami bibułki na m etyloce­
lulozę, po czym wykonano właściw e sprasowa­
nie zaprawy z płótnem. Jako nowe podobrazie
zastosowano parkietowaną drewnem dębowym
płytę z desek topolowych, klejoną jak płyty
stołów kreślarskich. Podklejoną płótnem war­
stwę zaprawy z malowidłem naklejono na no­
w e podobrazie, stosując jako klej żywicę mocz­
nikową z chlorkiem amonowym jako katali­
zatorem 5.
Zabieg wykonano w następujący sposób:
z odwrocia płótna usunięto nadmiar wosku
i wprowadzono pędzlem żywicę poliacetalową6,
dla zwiększenia przyczepności żyw icy moczni­
kowej do płótna przesączonego woskiem. Po­
wierzchnię płyty, ponacinaną dla zwiększenia
przyczepności i powierzchnię płótna powleczo­
no roztworem 60-procentowym żyw icy mocz­
nikowej z 20-procentowym chlorkiem amo 1 0 -
wym (na 100 ml żywicy 6 ml katalizatora).
Zetknięto ze sobą obie powierzchnie, przykryto
folią polietylenową i obciążono 20-centymetro-
wą warstwą wilgotnego piasku. Po kilku godzi­
nach obraz wyjęto spod obciążenia. Odwrocie
deski powleczono 40-procentowym roztworem

5 W. D o m a s ł o w s k i , W ła sn o śc i ż y w i c s z t u c z ­
n y c h oraz ich z a s to s o w a n ie do p r a c k o n s e r w a t o r ­
skich , „M ateriały Z a ch o d n io -P o m o rsk ie” 6, (I960).
6 tam że.

42
żyw icy mocznikowej z katalizatorem7. Należy
podkreślić, że zastosowanie w tym wypadku
nieodwracalnej żyw icy mocznikowej było
m ożliwe przy równoczesnym wprowadzeniu
termoplastycznej w arstwy woskowo-żywicznej.
Z kolei przystąpiono do doczyszczania warstwy
malarskiej. Różnice występujące między orygi­
nałem a przemalowaniami okazały się bardzo
duże i dotyczyły nie tylko zmiany koloru, ale
i formy (ryc. 1, 3, 4). Oryginalna warstwa ma­
larska jest bardzo zniszczona. Niektóre partie,
zwłaszcza karnacji, pozbawione są oryginalnego
werniksu, a nawet laserunków. Rysunek tw a­
rzy Marii jest bardzo przemyty. Dużym znie­
kształceniom, w w yniku przemalowań, uległa
głowa Marii (ryc. 5, 6). Zmieniony został owal,
modelunek i kolor twarzy. Rudoblond w ło­
sy zostały przemalowane ciemnym brązem.
W partii ornamentu wokół głowy Marii ujawni­
ły się zakitowane otwory po ozdobach m etalo­
w ych8.
Zupełnie zniekształcona została postać Dzie­ R yc. 11. G ościeszyn, O g ró d M isty cz n y , u s u w a n ie
s k le jk i
ciątka (ryc. 4, 7). Maksimum nieudolności w y­
kazał malarz w rekonstrukcji draperii. Dow ol­
nie przemalowując zachowane partie szat, za­
gubił logiczną budowę fałdów oraz części ubio­
ru. I tak np. szarą futrzaną podszewkę nie­
bieskawej sukni Marii, odwijającą się na kola­
na, potraktował jako luźną draperię zwisającą
swobodnie z kolan, powiększył ją przez doma­
lowanie partii z prawej strony, a w m iejscu
odgięcia futra domalował drobne frędzle.
Skrzydła anioła z lewej strony zrekonstruo­
wano bez znajomości formy (ryc. 1). Ponadto
obraz nieco powiększono od góry (porównaj
ryc. 5, 6).
Drobne uszkodzenia powierzchni malowidła
wypunktowano techniką gwaszową. Przy
punktowaniu uszkodzeń warstwy malarskiej
uwzględniono wzmocnienie rysunku twarzy
Marii. Rekonstrukcje brakujących partii wyko­
nano techniką temperową. Powierzchnię malo­
widła pokryto werniksem m astyksowym.
W maju 1960 r. obraz przewieziono do Goście-
szyna.

7 P o w y ższa m e to d a , z a sto so w a n a po ra z p ie r w ­
szy w P a ń s tw o w y c h P ra c o w n ia c h K o n s e rw a c ji Z a ­
b y tk ó w , O d d z ia ł w T o ru n iu , w 1958 r. p rz y z m ia ­
n ie p o d o b ra z ia o b ra z u „ Z a śn ię cie M. B o s k ie j” z N o ­
w eg o K o rc z y n a , b y ła w y n ik ie m w s p ó łp ra c y z doc.
L. T o rw irte m , k ie ro w n ik ie m K a te d r y T ec h n o lo g ii
i T e c h n ik M a la rs k ic h U M K i m g r. W. D o m a sło w -
sk im , a d iu n k te m te jż e K a te d ry . D o o b ra z u z N o w e ­
go K o rczy n a o w y m . 93 X 152 cm z a sto so w a n o b e k a -
liz o w a n ą p ły tę ż e b e rk o w ą , w y k o n a n ą n a z a m ó w ie ­
n ie p rz e z B y d g o sk ie Z a k ła d y P rz e m y s łu S k le je k w
B ydgoszczy. P ra c e k o n s e rw a c y jn e o b ra z u z N ow ego
K o rc z y n a p rz e p ro w a d z ili w 1958 r. E w a i J e r z y
W olscy, n a to m ia s t r e k o n s tr u k c ję w a rs tw y m a la rs k ie j Ryc. 12. G o ścieszy n , O g ró d M isty czn y , o d w ro cie , s ta n
k o n ty n u o w a ł w 1960 r. a rt. kons. W o jciech K u rp ik . p rz e d k o n s e r w a c ją
P rz e p ro w a d z o n a n a te r e n ie p ra c o w n i w z m ie n ia n y c h
w a ru n k a c h w ilg o tn o śc i, d w u le tn ia o b s e rw a c ja s ta n u
z a c h o w a n ia o b ra z u n ie w y k a z a ła ż a d n y c h zm ian .
8 O b ra z p rz e d p ie rw s z ą k o n s e r w a c ją p o sia d a ł
s u k ie n k ę m e ta lo w ą , p rz e c h o w y w a n ą do d ziś w G o- W sz y stk ie z d ję c ia do n in ie js z e g o a r t y k u łu w ykonał
ścieszy n ie. J. W olski.

43
 Koloryt obrazu z brunatno-bordowo-szare-
go zmienił się na złotawo-rudy, który mu na­
daje brązowawa, przetykana zielenią kolumna
ornamentalna, rudawy mur i czerwień płaszcza
z różowawą podszewką. Uzupełnienie stanowi
błękitnawy kolor nieba oraz dwa rodzaje zie­
leni: oliwkowa — roślin i niebieskozielona —
sukni.
Odsłonięcie oryginału, choć w dużym stop­
niu uszkodzonego, pozwala na ustalenie prowe­
niencji obrazu i zrewidowanie dotychczasowych
U T. D o b r o w o l s k i , W y s t a w a P o ls k i e j S z t u k i
G o ty c k i e j, „R ocznik K ra k o w sk i” X X V I (1935); t e n -
PRZENIESIENIE M ALOW IDŁA ŚCIENNEGO Z KAMIENICY PRZY U l , KANONICZEJ 23 W KRA­
KOWIE NA RUCHOM E PODOBRAZIE
Malowidło ścienne o wymiarach 103 X
X 152 cm, znajduje się we wnęce nad porta­
lem budynku przy ul. Kanoniczej 23 w Krako­
w ie1 i pochodzi zapewne z początku XIX w.
(ryc. 1 i 2). Tematem malowidła jest św. Iwo
Hélory wśród biednych (patron prawników,
wdów i sierot). Św ięty stoi w czarnej sutan­
nie, prawą ręką opiera się o nakryty stół, na
którym leży czerwona sakiewka z wysypują­
cymi się monetami, książka i biret. W górnym
lewym rogu zwisa ciężka czerwona draperia.
U stóp świętego klęczą trzy postacie biedaków
błagające o pomoc. Malowidło jest kopią ścien­
ną obrazu sztalugowego, olejnego z r. 1735 -,
dlatego stylowo bardziej należy do XVIII niż
1 Dom przy ul. K an on iczej 23 n iegd yś b ył w ła s­
nością braci J. D ługo szó w , którzy go p rzeznaczyli na
p om ieszczen ie ak t k on systorsk ich . W p óźn iejszych
czasach m ieściła się tam k an celaria K onsystorza G e­
neralnego. K. H o s z o w s k i , D om y w K rakow ie
n ie g d y ś braci J a n ó w D łu g o sz ó w , k a n o n i k ó w k a t e d r a l ­
n y c h k r a k o w s k i c h , K rak ów 1882. St. T o m к o w i с z,
Ulice i place K r a k o w a w cia% g u d zie jó w , ich n a z w y
i z m i a n y postaci, „B ib lio tek a K rak ow sk a” nr 63—64,
K raków 1926. · w i e с к i, S ł o w n i k m a la r z ó w p o ls k ic h , W arszaw a 1851,
2 W K urii M etrop olitaln ej w K rak ow ie, znajduje
się obecnie obraz p rzed sta w ia ją cy Sw . Iw ona, który
jest najpraw dopodobn iej p ierw ow zorem om aw ian ego
m alow idła. Na od w rociu obrazu przyklejona jest do
płótna kartka z nap isem , m ó w iącym o p ośw ięcen iu
tegoż obrazu k an celarii k o n sy sto rsk iej w 1735 r. K an ­
celaria k on systorsk a m ieściła się w tym czasie na
ul. K anoniczej 23. A cta V isit., A. S. Z a ł u ' s k i ,
E cclesiarum C racovien su m 1748, A. Κ. Μ. Kr. Karta
579... — „V isitatio C ap ellae S. M ariae M agdalenae
penes C ollegium J u rid icu m ”.
3 W roku 1813 przyjeżd ża do K rakow a m alarz
Józef P eszka i zo sta je lok atorem k am ien icy przy ul.
K anoniczej 23. Może. ze w zg lęd u na b lisk ie pow iązania
z k ancelarią k o n sy sto rsk ą i biskupią zostaje zap ro­
szony przez b iskupa W oronicza do w sp ółp racy z M i­
44
poglądów. Niewątpliw ie mamy tu do czynienia
z importem niderlandzkim, na co zresztą zwró­
cił w swoim czasie uwagę prof. T. Dobrowol­
ski, porównując obraz goscieszyński z Madonną
Diericka Boutsa, choć w swoim rozdziale o ma­
larstwie gotyckim w Historii Sztuki Polskiej "
skłania się do um iejscowienia obiektu w krę­
gu malarstwa powstałego na gruncie lokalnym.
Rozważania nad tym zagadnieniem stanowią
temat osobnego opracowania.
Ew a W olska
ż e , H isto ria Sztuki P o lsk ie j, K rak ów 1962, t. I,
s. 396.
XIX wieku. Pewne dane pozwalają na hipote­
tyczne przypisanie autorstwa Józefowi Peszce3.
Malowidło na podobraziu ceglanym, wyko­
nane jest na jednej warstwie zaprawy wapien­
no-piaskowej. Cienką warstwę malarską w y­
konano najprawdopodobniej techniką olejną4.
O dokonaniu zabiegu ,.transferu” malowidła
zadecydował stan jego zachowania i postępu­
jący charakter zniszczeń narzutu z warstwą
malarską. W ystępujące zniszczenia narzutu
były spowodowane: otworami po gwoździach,
powstaniem pęcherzy podpłatowych, obejmu­
jących około 30% powierzchni, rys i pęknięć
w wyniku zmian fizycznych, „łuszczycy” i „py­
licy”, których przyczyną było chemiczne dzia-
ch ałem S ta ch o w iczem przy dek oracji P ałacu B isk u p ie­
go. W yk on u je tam m alo w id ła ścien n e tech n ik ą olejną.
M ożna by w ięc przypuścić, że przy lik w id ow an iu
k an cela rii razem z obrazem (pierw ow zorem ), popro­
szono go o w y k o n a n ie kop ii na ścian ie kam ienicy,
w której m ieszk ał. K opia jest m a lo w a n a tak że te c h n i­
ką olejną. M ógł ją w yk on ać on lub k toś z jego kręgu.
St. T o m к o w i с z, P ałac B i s k u p i w K r a k o w i e „B i­
b lio tek a K ra k o w sk a ” Nr 78, K rak ów 1933. E. R a s t a -
t. II. A. S w i e y k o w s k i , P a m i ę t n i k T o w a r z y s t w a
P r z y j a c ió ł S z t u k P i ę k n y c h 1854— 1904, K raków 1905.
4 W celu zid en ty fik o w a n ia tech n ik i m alarskiej
przeprow adzono n a stęp u ją ce badania sp oiw a: a) b a­
dano próbę 0,25% roztw orem n in h y d ry n y w acetonie.
W ynik n eg a ty w n y stw ierd ził brak zw iązk ów b iałk o­
w ych ; b) w y p łu k a n e ch loroform em sp oiw o z próbki
n a n iesio n o na b ib u łę filtra c y jn ą i ogląd an o w św ietle
lam p y a n a lity czn ej ró w n o cześn ie z próbką w zorcow ą.
Próba w y k a za ła obecność tłu szczu , n ajp raw d opo­
dobniej oleju ln ian ego. B ad an ie sk ła d u narzutu z m a­
lo w id ła w y k o n a n o m etod ą p rażenia próbki w tyglu
p orcela n o w y m w tem p eratu rze ok. 900°C. Na tej
p od staw ie obliczono p rocen tow ą zaw artość sk ła d n i­
ków : p iask u — ok. 66,75% w ęg la n u w ap n ia — ok.
24,4%, d om ieszek — ok. 8,85%.