Ebook10486 (WWW Takbook Com)

www.takbook.
com
www.takbook.com
www.takbook.com
‫‪www.takbook.com‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‬
‫ﻣﻬﺪي اﻗﺒﺎﻟﯽ ﻣﻬﺪيآﺑﺎدي‬
‫اﻗﺒﺎﻟﯽ ﻣﻬﺪي آﺑﺎدي‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪- 1349 ،‬‬ ‫ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻪ‬

‫اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ /‬ﻣﻮﻟﻒ ﻣﻬﺪي اﻗﺒﺎﻟﯽ ﻣﻬﺪي آﺑﺎدي‪.‬‬ ‫ﻋﻨﻮان و ﻧﺎم ﭘﺪﯾﺪآور‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺒﺰراﯾﺎن ﮔﺴﺘﺮ‪.1400 ،‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ‬
‫]‪[153‬ص‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻇﺎﻫﺮي‬
‫‪978-600-416-666-9‬‬ ‫ﺷﺎﺑﮏ‬
‫ﻓﯿﭙﺎ‬ ‫وﺿﻌﯿﺖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﯽ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ ‪ :‬ص‪ [153 - 149] .‬؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮﻧﻮﯾﺲ‪.‬‬ ‫ﯾﺎدداﺷﺖ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ‪ --‬اﯾﺮان‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫‪National security-- Iran‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ‪ --‬اﯾﺮان ‪ --‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫‪-- Iran -- Persian Gulf RegionNational security‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ --‬اﯾﺮان ‪ --‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دوﻟﺖ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫‪National security -- Government policy -- Iran‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫‪UA853‬‬ ‫رده ﺑﻨﺪي ﮐﻨﮕﺮه‬
‫‪355/033255‬‬ ‫رده ﺑﻨﺪي دﯾﻮﯾﯽ‬
‫‪8494273‬‬ ‫ﺷﻤﺎره ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﻠﯽ‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺒﺰ راﯾﺎن ﮔﺴﺘﺮ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪ :‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﻣﻮﻟﻒ ‪ :‬ﻣﻬﺪي اﻗﺒﺎﻟﯽ ﻣﻬﺪي آﺑﺎدي‬
‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬ﺳﺒﺰ راﯾﺎن ﮔﺴﺘﺮ‬
‫ﺷﺎﺑﮏ ‪978-600-416-666-9 :‬‬
‫ﻧﻮﺑﺖ ﭼﺎپ ‪ :‬اول‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﻪ ‪ 153 :‬ص‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺸﺮ‪1400 :‬‬
‫ﺗﯿﺮاژ ‪ 1000 :‬ﻋﺪد‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ‪ 30000 :‬ﺗﻮﻣﺎن‬
‫آدرس ‪ :‬ﺗﻬﺮان ﻣﯿﺪان اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻣﻨﯿﺮي ﺟﺎوﯾﺪ‪ ،‬پ‪ 71‬واﺣﺪ‪2‬‬
‫ﺗﻠﻔﻦ ‪66416565 :‬‬
‫ﺣﻖ ﭼﺎپ ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻒ اﺳﺖ‬
‫‪Email: srgcompany@yahoo.com‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎدر ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻢ‬
‫ﮐﻪ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺸﻮق ﻣﻦ ﺑﻮده و ﺻﺒﺮ و ﻣﻬﺮش‬
‫ﭘﯿﻤﻮدن راه را ﺑﺮاﯾﻢ آﺳﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﭘﺪر ﻣﺮﺣﻮﻣﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺷﻤﻊ وﺟﻮدش ﺧﺎﻣﻮش اﺳﺖ‬
‫اﻣﺎ ﺣﺲ ﺣﻀﻮرش ﻫﻤﭽﻮن ﭼﺮاﻏﯽ‬
‫ﻫﺪاﯾﺘﮕﺮ ﻣﻦ در ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
www.takbook.com
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪13 ......................................................................................‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ‪13 ..........................................................................‬‬
‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ‪13 .......................................................................................‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎب ‪22 ...................................................................................‬‬
‫ﭘﻨﺪاره ﻫﺎ ‪23 ........................................................................................‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ‪23 ........................................................................................‬‬
‫ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪24 ................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ‪24 ...........................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪27 .....................................................................................‬‬
‫اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﺌﻮري ‪27 ......................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪27 .......................................................................‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ارﺗﺒﺎﻃﺎت‪30 ................................................................................‬‬
‫اﻫﺪاف ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ‪31 ....................................................................‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ـ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ‪34 .................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ‪34 ................................................................................‬‬
‫روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ‪35 .........................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ‪36 ..................................................‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻮري اﻣﻨﯿﺖ ‪47 ..........................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻠﯿﺪي ‪47 .........................................................................‬‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و دوﻟﺖ ﺳﺎزي ‪47 ............................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪47 ...................................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪48 .................................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪48 .................................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ ﻗﻀﺎﯾﯽ ‪48 ......................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ‪49 ................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪51 .....................................................................................‬‬

‫ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪51 ...............................................................‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪51 .................................................................‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪52 .............................................................‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪52 ..............................................................‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ‪ (3-1‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ آن ‪53 ..........................................‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪53 .................................................................‬‬
‫ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪53 ...............................................................‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪54 ................................................................‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪55 ..............................................................‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪57 ................................................‬‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ درﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪59 ...............................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪62 ....................................................‬‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺸﺘﺮك و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ‪62 ...........................................‬‬
‫اﺳﻼم و اﺻﻮلﮔﺮاﯾﯽ اﺳﻼﻣﯽ ‪62 .................................................................‬‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ در اﻣﻮر ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﻣﻨﻄﻘﻪ ‪62 .................................................‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﺑﺎزار ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪64 ....................................................‬‬
‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﺸﺘﺮك‪65 ............................................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ واﮔﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪65 ......................................................‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﺮزي و ارﺿﯽ ‪66 ........................................................................‬‬
‫اﺧﺘﻼف اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ و ﻣﺬﻫﺒﯽ‪67 ................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪69 ...................................................................................‬‬
‫ﻓﻘﺪان اﻋﺘﻤﺎد ﺟﻤﻌﯽ ‪70 ..........................................................................‬‬
‫ﻋﺪم اﻟﮕﻮﻫﺎ و اﯾﺪه ﻫﺎي رﻓﺘﺎري ﻣﺸﺘﺮك ‪70 ....................................................‬‬
‫ﻧﻈﺎم اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪71 .....................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪75 ..................................................................................‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪75 ..........................‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪75 .................................................‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪76 ............................................‬‬

‫اﻫﺪاف ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪77 .....................................................‬‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ – اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪79 ............................................‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪81 ..........................‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي ‪81 ..............................................................................‬‬
‫ﮐﻮﯾﺖ‪82 ............................................................................................‬‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ ‪83 ...........................................................................................‬‬
‫اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ ‪84 ...........................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺎن ‪85 ............................................................................................‬‬
‫ﻗﻄﺮ ‪86 ..............................................................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪87 ........................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ – اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪88 ..................................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪88 ..............................................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ‪89 ................................................................................‬‬
‫اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﻣﺸﺘﺮك ‪90 ........................................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ واﮔﺮاﯾﯽ ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪91 .........................................................‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪91 .................................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ‪93 ...............................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ ‪94 ..................................................................................‬‬
‫ﻣﻮاﻧﻊ ذﻫﻨﯽ و ﻓﮑﺮي ‪96 ..........................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ در ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪96 ...............................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪101 ..................................................................................‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ‪101 ........................................................‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻨﯿﺎن در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ‪101 ................................‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ در اﯾﺮان‪ :‬ﻋﻘﯿﺪه و ﻣﺤﻮر ﺟﻬﺎﻧﯽ ‪102 ...........................................‬‬
‫ﻣﺮز اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ‪104 ....................................................‬‬
‫اﺑﻌﺎد ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ – اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ‪105 ................................‬‬
‫دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪107 ...............................................................................‬‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪108 .............................................................................‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﺪارك ‪109 ....................................................................‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﭘﺮﺳﻨﻠﯽ ‪110 .............................................................................‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻠﻊ ﺳﻼح و ﮐﻨﺘﺮل ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ‪111 ...................................................‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎع ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ ‪112 ....................................................................‬‬
‫راﺑﻄﻪ ﮐﺸﻮري و ﻟﺸﮑﺮي ‪112 ....................................................................‬‬
‫اﻫﺪاف ﮐﻼن ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان ‪113 .........................................................‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ‪ (5-1‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪115 ........‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ‪115 ............................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ‪116 ...........................................................................‬‬
‫راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ‪117 ......................................................................‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان‪119 ................................................‬‬
‫ﮐﺎرﮔﺰاران ﺗﻬﺪﯾﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪119 .................................................‬‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪120 ...........................................‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ اﯾﺮان در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪121 ............................................‬‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﺜﻠﺜﯽ ‪121 ...........................................................................‬‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺷﺒﮑﻪاي ‪122 .........................................................................‬‬
‫ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ‪124 ..................................‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺟﻬﺎن ‪124 ............................................‬‬
‫ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﯿﻮه زﯾﺴﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ اي ‪125 ....................................‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪126 .............................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﻨﺪه اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان ‪127 ....................................................‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ‪128 .....................................................................‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪129 ..........................................‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎدﮔﺮاﯾﯽ دﯾﻨﯽ و ﺳﻠﻔﯽﮔﺮي ‪129 .............................................................‬‬
‫اﺳﺮاﺋﯿﻞ ‪130 .......................................................................................‬‬
‫اﺑﺰارﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ در ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان ‪131 ............................................‬‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ‪131 ...............................................................................‬‬
‫ﻫﺪف ﻗﺮار دادن ﻣﺘﺤﺪﯾﻦ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺟﻬﺎن‪132 .....................................‬‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﮐﻤﮏ ﻣﺘﺤﺪان ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ‪133 .............................................‬‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮﺷﮑﯽ‪133 ..........................................................................‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺟﻨﮓ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﯾﻤﻦ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان ‪135 ...................................‬‬
‫راﺑﻄﻪ اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ ‪136 ...........................................................................‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه راﻫﺒﺮدي ﯾﻤﻦ در ﻣﻌﺎدﻻت اﻣﻨﯿﺘﯽ اﯾﺮان ‪137 .........................................‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن درﯾﻤﻦ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان ‪140 ..........................................‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﯾﻤﻦ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان ‪141 ...................................‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﺘﺎب ‪142 ...................................................................................‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي ﻧﻬﺎﯾﯽ‪143 ............................................................................‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪149 ..............................................................................‬‬
www.takbook.com
‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫در ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻼش ﺷﺪه ﺗﺎ ﺷﺎﺧﺼﻪ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ و روﻧﺪ ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺪف اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺮرﺳـﯽ اﻟﮕﻮي اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷـﺎﺧﺼﻪ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و‬
‫واﮔﺮاﯾﯽ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از آن در ﺟﻬﺖ ﺗﺪوﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺧﺼـﻮص ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان و ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ روﻧﺪ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮارد ذﮐﺮﺷﺪه و ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎي‬
‫راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﺮان ﯾﮑﯽ از اﺻــﻠﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎزﯾﮕﺮان در ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣﺸــﺨﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷــﺪ در ﻋﺮﺻــﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺒـﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺑﺤﺮان در ﻣﻨﻄﻘـﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪ اي اﯾﺮان را ﺗﺤﺖ‬
‫اﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار ﻣﯽ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﯿﻂ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﯽ ﻫﺮ واﺣﺪ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ اﻟﺰاﻣﺎت و ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺎزﯾﮕﺮي آن واﺣﺪ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺑﻬﯿﻨﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪1‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷـــﻨﺎﺧﺖ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻘﺎ و ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ اﻣﻨﯿﺖ‪2،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎروﯾﮋه دوﻟﺖﻫﺎ‪ 3‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﺗـﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ در دوران ﻣﻌﺎﺻـــﺮ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻫﺎي ﻣﺪرن‪4‬را ﺑﺮ آن داﺷـــﺘﻪ اﺳـــﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺘﺤﻮلﺗﺮ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﺮاي ﺗﻀﻤﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮد دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﻣﺪرن ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺳـﻮﯾﻪ‪ 5‬اﺳﺖ و ﻃﯿﻒ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ‪ 6‬را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در زﻣﺎﻧﻪ و‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ‪ 7،‬ﻣﻠﻤﻮس و ﻋﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺿﺮاﯾﺐ آن‬
‫‪1. National Security‬‬

‫‪2. Providing and developing security‬‬
‫‪3. Governments‬‬
‫‪4. Modern governments‬‬
‫‪5. Multi Dimensional‬‬
‫‪6. threats‬‬
‫‪7. The concept of security‬‬
‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪14‬‬
‫را ﺑﺎ اﻧﺒﺎﺷـﺖ ادوات و ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ 1‬و اﺳـﺘﺨﺪام ﺳـﺎزوﮐﺎرﻫﺎي اﺟﺮاﯾﯽ ارﺗﻘﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ و در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬وزن ﻣﺘﻔﺎوت دارد‪2.‬‬
‫ﻣﻘﻮﻟـﻪ اﻣﻨﯿــﺖ و ﺗﻬــﺪﯾـﺪ دو ﺟﻨﺒـﻪ داﺧﻠﯽ و ﺑﯿﺮوﻧﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣــﺎﻧﻨـﺪ »ﺑـﺎري ﺑﻮزان«‪3‬‬
‫آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮي ﻫﺎ را وﺟﻪ داﺧﻠﯽ ﻧﺎاﻣﻨﯽ و ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ را وﺟﻪ ﺧﺎرﺟﯽ آن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪4.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ از ﻣﻨﻈﺮ داﺧﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﺳﯿﺐ ﻫﺎي آﺷﮑﺎر و ﭘﻨﻬﺎن ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫)ﻧﺎﺑﺴـﺎﻣﺎﻧﯽ اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﺗﻮرم و ‪ ،(...‬ﺳـﯿﺎﺳﯽ )ﺷﻮرش‪ ،‬ﺟﺪاﯾﯽﻃﻠﺒﯽ و ‪ ،(...‬ﻧﻈﺎﻣﯽ )ﮐﻮدﺗﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮓ‬
‫داﺧﻠﯽ و ‪ ،(...‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺳــﺖ‪ .‬ﺟﻨﺒﻪ ﺧﺎرﺟﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺑﺮون ﻣﺮزي ﻋﻠﯿﻪ‬
‫دوﻟﺖ در ﻋﺮﺻـﻪ ﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳـﯽ )اﻧﺰوا‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ و ‪ ،(...‬ﻧﻈﺎﻣﯽ )ﺗﺠﺎوز و ﺗﻬﺪﯾﺪ و ‪،(...‬‬
‫اﻗﺘﺼـﺎدي )ﺗﺤﺮﯾﻢ و ‪ ،(...‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ 5‬ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ اﺻــﻠﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﺳــﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‪،‬‬
‫ﻃﯿﻒ ﮔﺴﺘﺮده ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪6.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ و ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺳــﻄﻮح داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﯿﻮﺳــﺘﮕﯽ ﺳــﻄﻮح ﻣﻠﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ آن در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺳﻄﺢ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺳـﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﯾﺎ ﻧﺎ اﻣﻨﯽ ﯾﮏ‬
‫واﺣﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻣﻨﯿﺖ و ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﺳﺎﯾﺮ واﺣﺪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪7‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻗﻮع ﭘﺪﯾﺪه ﺗﺮورﯾﺴــﻢ ﺗﮑﻔﯿﺮي داﻋﺶ و ﺗﺒﻌﺎت ﻧﺎﺷــﯽ از آن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷــﺎﻫﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ‪ 8،‬اﻣﻨﯿﺖ ﻧﯿﺰ در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﺷﺒﮑﻪاي و‬
‫راﻫﺒﺮدي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دوﻟـﺖ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪن ﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬روﯾﮑﺮدﻫﺎ و راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ را‬
‫‪1. Military equipment and weapons‬‬

‫‪ -2‬ﺟﺎﻟﯿﻨﻮﺳــﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ " ،1378 ،‬ﺑﺮرﺳــﯽ ﺗﺤﻮﻻت راﻫﺒﺮدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﭘﺲ از ﺗﻬﺎﺟﻢ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﻋﺮاق در ﺳـــﺎل‬
‫‪ ،"2003‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ص ‪.42‬‬
‫‪3. Bary Buzan‬‬
‫‪ -4‬ﭘﻮروﻟﯽ زروﻣﯽ‪ ،‬ﺳـﯿﺪﺣﺴﯿﻦ‪ " ،1383 ،‬ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي ص ‪.129‬‬
‫‪5. National Security Threats‬‬
‫‪ -6‬ﻣﺮادﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‪ ،1388 ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ و اﻣﻨﯿﺖ )ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎت(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ آﻣﻮزش و ﭘﮋوﻫﺶ ﺻﯿﺎد ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ص ‪.193‬‬
‫‪7. Political units‬‬
‫‪8. Components of National Interest‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫اﺗﺨــﺎذﮐﺮده اﻧــﺪ ﮐــﻪ از ﺟﻤﻠــﻪ اﯾﻦ راﻫﮑــﺎرﻫــﺎ‪ ،‬اﺗﺤــﺎد‪1،‬اﺋﺘﻼف‪2،‬ﻫﻤﮑــﺎري‪3‬و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ دو ﯾــﺎ‬

‫ﭼﻨـﺪﺟﺎﻧﺒﻪ‪4‬واﺣﺪﻫﺎي ﺳـــﯿﺎﺳـــﯽ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﮑﺎري و ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﯾﺖ آن ﻫﺎ از‬
‫ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي‪ 5‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺆﻟﻔﻪ در اﺗﺤﺎد و ﻫﻤﮑﺎري دوﻟﺖ ﻫﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﺸـﺘﺮك از ﯾﮏ ﺳﻮ‬
‫و درك ﻣﺸـﺘﺮك ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك‪ 6‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮا‪7‬‬
‫را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﯿﻨﯽ و ﻣﻠﻤﻮس‪ ،‬ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺸـﻮر ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ 8‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻮع ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ‪ ،...‬از‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﺒﻮده و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ 9‬ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪ ﻓﺮد ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺑﻄﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻏﺮب آﺳـــﯿﺎ و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬از ﻧﻘﺶ ﮐﻠﯿﺪي در ﺗﻀـــﻤﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫اﻧﺮژي در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ 10‬ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺳـﻮﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﺞ ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن‪ ،‬آﺑﺮاﻫﯽ در اﻣﺘﺪاد درﯾﺎي ﻋﻤﺎن و در ﻣﺤﺎﺻﺮه دو‬
‫ﺗﻮده ﺳــﺮزﻣﯿﻨﯽ اﯾﺮان و ﺟﺰﯾﺮهاﻟﻌﺮب‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴــﺎﺣﺖ ﺣﺪود ‪ 237,473‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﺎ ﻣﺠﺎورت‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﻤﺎن‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‪ ،‬اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻗﻄﺮ و ﺑﺤﺮﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﻧﻈﺮ راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺳﻪ ﻗﺎره‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻈﯿﻢ‬
‫اﻧﺮژي ﺑﻪ ﺧﺼــﻮص ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز و ﭘﻬﻨﻪ آﺑﯽ ﺣﺴــﺎس دﻧﯿﺎ ﻣﺤﺴــﻮب ﻣﯽﮔﺮدد و اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ‪ ،‬ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯿـﮏ و ژﺋﻮاﺳـــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ 11‬ﺑﻮﯾﮋه ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮ‬
‫ﮐﺴـﯽ ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋه دوﻟﺖ ﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫وﯾﮋه ﺳـﺪه ﻫﺎي اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ ادﻋﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎي ﺳﯿﺎدت ﺑﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺴﻠﻂ و اﻋﻤﺎل‬
‫ﻧﻔﻮذ ﺑﺮ ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺳـــﺘﻌﺪادﻫﺎي ژﺋﻮاﺳـــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ )ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﺳـــﺮ راه اروﭘﺎ‪،‬‬
‫‪1. Alliance‬‬
‫‪2. Coalition‬‬
‫‪3. Cooperation‬‬
‫‪4. Bilateral or multilateral convergence‬‬
‫‪5. Transnational powers‬‬
‫‪6. mutual interests‬‬
‫‪7. Converging countries‬‬
‫‪8. The Islamic Republic of Iran‬‬
‫‪9. Geopolitical position‬‬
‫‪10. Persian Gulf‬‬
‫‪11. Middle East‬‬
‫ﺷـﺒﻪﻗﺎره ﻫﻨﺪ و آﺳـﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي(‪ ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ )وﺟﻮد دوﻟﺖ ﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد و‬
‫ﺣﻀــﻮر دوﻟﺖﻫﺎي ﻓﺮا ﻣﻨﻄﻘﻪاي(‪ ،‬ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯿﮏ )وﺟﻮد ذﺧﺎﯾﺮ ﻋﻈﯿﻢ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺑﺎ ﺑﯿﺶ از ‪700‬‬
‫ﻣﯿﻠﯿـﺎرد ﺑﺸـــﮑـﻪ ﻧﻔﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪود ‪ 65‬درﺻـــﺪ ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎن( )اﻣﺎﻣﯽ‪ ،(239 :1385 ،‬از‬
‫ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎي ﻣﻨﺎزﻋﻪ‪ 1‬و ﺑﺤﺮان ﺳــﺎز‪ 2‬ﺟﻬﺎن اﺳــﺖ ﮐﻪ داﻣﻨﻪ اﻣﻨﯿﺖ و ﻧﺎ اﻣﻨﯽ آن ﺑﻪ ﺳــﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط‬
‫ﺟﻬﺎن ﺳـــﺮاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺰاف ﻧﯿﺴـــﺖ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـــﻮد اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻨﺶ‪3،‬ﻧﺎ اﻣﻨﯽ‪ 4،‬ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي‪ 5،‬ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ و رﻗﺎﺑﺖ ﺷـﺪﯾﺪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﻀﻮر و‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي‪ ،‬ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮزي و ادﻋﺎﻫﺎي ﻣﻮروﺛﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪،‬‬
‫اﺣﺴـﺎس ﺧﻄﺮ از ﺳﻮي ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﮐﺸﻮر ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي دوﻟﺖ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳــﺎس ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺪرت‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻮازن ﻗﺪرت‪ 6‬ﺟﻬﺖ اﺳــﺘﻘﺮار ﻧﻈﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،7‬ﺑﺮوز‬
‫ﭼﺮﺧﻪ ﻧﺎاﻣﻨﯽ‪ ،‬دور ﺑﺎﻃﻞ ﻣﺴــﺎﺑﻘﻪ ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎﺗﯽ و ‪ ،...‬از وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼــﺮﺑﻪ ﻓﺮد اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺮان »ﻣﻌﻤﺎي اﻣﻨﯿﺖ«‪ 8‬ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫آﻧﺎرﺷـﯿﮏ‪ 9‬و ﮐﺸﻤﮑﺶ زا ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮآﯾﻨﺪ آن‪ ،‬ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاري ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻋﺪم اﺳﺘﻘﺮار‬
‫اﻟﮕﻮي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻫﻤﻪ ﺑﺎزﯾﮕﺮان اﯾﻦ ﺣﻮزه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺳـــﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﺟﻮد ﺟـﺎذﺑـﻪﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد ﭼﻮن »ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ ﻫـﺎرﺗﻠﻨﺪي ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ«‪10‬در‬
‫راﻫﺒﺮدﻫـﺎي ﻧﻮﯾﻦ ﻗـﺪرت ﻫـﺎي ﺑﺰرگ ﻓﺮا ﻣﻨﻄﻘـﻪ اي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ‪11،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﮐﻨﺘﺮل و دﺳــﺘﺮﺳــﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ و ﺑﻘﺎي اﺳــﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺮوزﭘﺪﯾﺪه اﺳــﻼم‬
‫ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آن )اﻧﻘﻼب اﺳــﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺶ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ اي و ‪ ،(...‬روﯾﺪاد ‪11‬‬
‫ﺳـــﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 2001‬و ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﻋﺮاق و اﻓﻐﺎﻧﺴـــﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮوز ﺟﻨﮓ ﻫﺎي‬
‫‪1. Conflict‬‬
‫‪2. Crisis Maker‬‬
‫‪3. tension‬‬
‫‪4. Insecurity‬‬
‫‪5. Distrust‬‬
‫‪6. Power balance‬‬
‫‪7. Regional order‬‬
‫‪8. The riddle of security‬‬
‫‪9. Anarchic‬‬
‫‪10. Heartland position in the Middle East‬‬
‫‪11. United States of America‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫داﺧﻠﯽ‪ 1،‬ﺟﻨﮓ ﻫﺎي ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ‪ 2‬و ﮔﺴـﺘﺮش ﺟﺮﯾﺎﻧﻬﺎي ﺗﺮورﯾﺴـﺘﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻗﺪرت ﻫﺎي‬
‫ﺑﺰرگ و در رأس آن ﻫﺎ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺳــﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي‪3‬ﻫﻤﭽﻮن ﺳــﺎزﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﻤﺎن آﺗﻼﻧﺘﯿﮏ ﺷــﻤﺎﻟﯽ )ﻧﺎﺗﻮ‪ (4‬ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺗﻀــﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺗﻼش ﻧﻤﻮده و ﻃﺮحﻫﺎي راﻫﺒﺮدي ﻣﺘﻌﺪد از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ را در اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺳــﺮزﻣﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ و دﻧﺒﺎل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬دو دﯾﺪﮔﺎه و روﯾﮑﺮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﺴــﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬روﯾﮑﺮد ﺑﺮون ﻧﮕﺮ ﮐﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ و ﺑﻘﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻨﻮط و واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي )اﻣﻨﯿﺖ وارداﺗﯽ( داﻧﺴﺖ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬روﯾﮑﺮد‬
‫درونﻧﮕﺮ ﮐـﻪ اﻣﻨﯿـﺖ و ﺛﺒـﺎت ﻣﻨﻄﻘـﻪ را ﺑﺎ ﺣﻀـــﻮر ﻫﻤﻪ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ راﻫﺒﺮد اﻣﻨﯿﺖ ﺗﻌﺎوﻧﯽ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﻧﺨﺴـــﺖ و ﺟﻤﻬﻮري اﺳـــﻼﻣﯽ اﯾﺮان )ج‪.‬ا‪.‬ا( ﺑﺎ‬
‫روﯾﮑﺮد دوم ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺧﻸ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫در آن و اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ اﯾﻦ ﺣﻮزه از اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻬﺪﯾﺪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﺸﺘﺮك و‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﻫﻢ زﻧﻨﺪه ﺛﺒﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪ اي‪) 5‬ﻧﺎﺷــﯽ از اﻟﻘﺎي ﺟﻮ اﯾﺮان ﻫﺮاﺳـﯽ از ﺳــﻮي ﻏﺮب و اﻋﺮاب‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ اﯾﺮان(‪ ،‬از ﺳــﺎلﻫﺎ ﭘﯿﺶ‪ ،‬ﺳــﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻋﺮب‪ ،‬ﺷــﻮراي‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺳــﭙﺮ ﺟﺰﯾﺮه و ‪ ...‬ﺑﺎ ﻫﺪف دﻓﻊ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻧﺎﺷــﯽ از ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳـﺎل ﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺑﻪ وﯾﮋه ﭘﺲ از ﺳﻔﺮ دوﻧﺎﻟﺪ ﺗﺮاﻣﭗ‪) 6‬رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر آﻣﺮﯾﮑﺎ( ﺑﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﺳـــﻌﻮدي‪ ،‬ﻃﺮح »ﻧـﺎﺗﻮي ﻋﺮﺑﯽ«‪ 7‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ اﯾﺮان و اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ آﻣﺮﯾﮑﺎ و رژﯾﻢ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫راﻫﺒﺮد ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد ذﻫﻨﯽ ﯾﺎ ﻋﯿﻨﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫و اﺣﺴـــﺎس ﻧـﺎاﻣﻨﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ دو زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨـﺪه اﻣﻨﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ رژﯾﻢﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﻫﻤﮕﺮا و‬
‫رژﯾﻢﻫﺎي ﻓﮑﺮي واﮔﺮا ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1. Civil Wars‬‬

‫‪2. Proxy Wars‬‬
‫‪3. Trans regional Organizations‬‬
‫‪4. NATO‬‬
‫‪5. Regional stability‬‬
‫‪6. Donald Trump‬‬
‫‪7. Arabic NATO‬‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷــﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس )ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺳــﻌﻮدي‪ ،‬اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻗﻄﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ و ﻋﻤﺎن( ﺑﺎ وﺟﻮد ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﻋﻤﺪه اﻣﻨﯿﺘﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﻣﺮزي و ﺳــﺮزﻣﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫ﻗﻮﻣﯽ و ﻣـﺬﻫﺒﯽ و اﯾـﺪﺋﻮﻟﻮژﯾـﮏ و رﻗﺎﺑﺖ ﺗﺴـــﻠﯿﺤﺎﺗﯽ‪ 1‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺣﺴـــﺎس ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﺸـﺘﺮك ﻧﺎﺷـﯽ از ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﯿﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﻌﻀﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮا درآﻣﺪه و ﺑﺎ ﺗﺄﺳــﯿﺲ ﺳــﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس و اﯾﺪه ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺸـﺘﺮك )ﻧﺎﺗﻮي ﻋﺮﺑﯽ( ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺧﻸ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ﻣﺘﺼﻮر ﺧﻮد در ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﺑﯿﻦ ﺧﻮد ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮاﯾﯽ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻗﺪرت ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﮐﺸـــﻮري ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺣﻮزه ﺷـــﻤﺎﻟﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را در اﺧﺘﯿﺎر دارد‪،‬‬
‫ﭘﺪﯾﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻌﻤﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻌﻤﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺛﺒﺎتزاي ﺗﻮازن ﻗﺪرت‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳـــﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺑﺎزدارﻧﺪه‪ ،‬ﻫﺪفﻣﻨﺪ و ﺗﺪاﻓﻌﯽ‬
‫)ﻣﺜﻞ ﺧﺮﯾﺪ اﺳـﻠﺤﻪ‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي‪ ،‬دﺳـﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻓﻨّﺎوري ﻫﺴﺘﻪاي‪ ،‬آزﻣﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﻮﺷـــﮑﯽ‪ ،‬رزﻣﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺗﺸـــﮑﯿﻞ ﺳـــﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي و ‪ (...‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮرات‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و ﻣﻨﺎﻗﺸـﻪ آﻣﯿﺰ ﺑﯿﻦ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪،‬‬
‫ﮐﻼف ﺳﺮدرﮔﻢ اﻣﻨﯿﺘﯽ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎي ﻧﺎ اﻣﻨﯽ و ﺗﻬﺪﯾﺪ )ﺗﺮورﯾﺴﻢ ﺗﮑﻔﯿﺮي‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ و ‪ (...‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎي‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ دوﻟﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻫﻤﮑﺎري و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺳﻮق ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ رﻗﺎﺑﺖ و ﺧﺼـﻮﻣﺖ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ ،‬دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻗﯿﺐ‬
‫ﯾـﺎ دﺷـــﻤﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮده و ﺑـﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد ﻓﻘﺮ ﻫﻤﮑﺎري و ﻏﻠﻈﺖ واﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﯾﮕﺮان اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺧﻄﺮ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ آﻣﺎده ﻧﮕﻪ داﺷـــﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﻨﯿﻪ دﻓﺎﻋﯽ ﺧﻮﯾﺶ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻣﺴـــﺎﺑﻘﻪ ﺗﺴـــﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺮاي ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮآﻧﺎرﺷـــﯽ‪ ،‬اﺻـــﻞ ﺑﻘﺎ و ﺧﻮدﯾﺎري‪ ،‬ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻮازﻧﻪﺳـــﺎزي‪ ،‬اﺋﺘﻼف ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺻـــﻮل‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ 2‬و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻮد در دﺳﺘﻮر ﮐﺎر ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪3.‬‬
‫‪1. Arms competition‬‬

‫‪2. Foreign Policy Principles‬‬
‫‪ -3‬روﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺠﯿـﺪ‪ ،1395 ،‬ﺗﺮاژدي ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ )ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻈﻢ و ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ در ﺳـــﯿﺎﺳـــﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ص ‪.130‬‬
‫‪19‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫از آن ﺟﺎ ﮐﻪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺪون ﮐﻤﮏ ﻏﺮب و ﺑﻪ ﺧﺼــﻮص آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ‬
‫دﻓﺎع از ﺧﻮد ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸـﺘﺮ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺮات واﺷﻨﮕﺘﻦ‪ ،‬وارد ﻃﺮح ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺷـﺪه و در ﭼﺎرﭼﻮب ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي دوﺟﺎﻧﺒﻪ ﯾﺎ ﭼﻨﺪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﯿﺮوﻫﺎ و ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎي اﯾﺎﻻت‬
‫ﻣﺘﺤﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺻﻠﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪1.‬‬
‫اﺗﺨـﺎذ راﻫﺒﺮد اﻣﻨﯿﺖ وارداﺗﯽ ﺑﺎ ﭼﺎﺷـــﻨﯽ ﻫﮋﻣﻮﻧﯿﮏ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻫﻤﭽﻮن‬
‫آﻣﺮﯾﮑـﺎ در ﺧـﺎورﻣﯿـﺎﻧﻪ و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ و ﺗﺒﻌﺎت ﻣﻨﻔﯽ دارد ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﺗﮑﺎي واﻓﺮ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷــﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي و‬
‫اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎي دوﺟﺎﻧﺒﻪ و ﭼﻨﺪﺟﺎﻧﺒﻪ ﮔﺰﯾﻨﺸـﯽ اﺷـﺎره داﺷﺖ ﮐﻪ اﺗﺨﺎذ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ دور و ﺗﺴــﻠﺴــﻞ ﺑﯽﺛﺒﺎﺗﯽ و ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي ﻣﻀــﺎﻋﻒ ﺷــﺪه و ﺗﻼشﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري در ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﻧﺎﮐﺎم ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻣﮑﺎن اﻧﺴــﺠﺎم و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻻزم و ﺗﺼــﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﺳـﻠﺐ ﻧﻤﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي واﮔﺮاﯾﯽ ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﯿﺸــﺘﺮ در ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ داده و ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺧﺼــﻮﻣﺖ ﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﺗﺼــﻮرات‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺣﺴﺎس ﻧﺎاﻣﻨﯽ و ﺗﻬﺪﯾﺪ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﺳﻮ‪ ،‬ﻓﺮوش ﺳﻼح‪ ،‬رزﻣﺎﯾﺶ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي دوﺟﺎﻧﺒﻪ و ﭼﻨﺪﺟﺎﻧﺒﻪ دﻓﺎﻋﯽ‬
‫و اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬اﺳـﺘﻘﺮار ﻧﯿﺮو و اﯾﺠﺎد ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬از ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻗﺪرت ﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘــﻪ اي ﺑــﻪ ﻣﻨﻈﻮراﯾﺠــﺎد واﮔﺮاﯾﯽ ﻫﺮﭼــﻪ ﺑﯿﺸـــﺘﺮدرﻣﻨﻄﻘــﻪ ازﻃﺮﯾﻖ ﮐﻮﺑﯿــﺪن ﺑﺮﻃﺒــﻞ‬
‫اﯾﺮان ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﯿﻼ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﮐﺸـــﻮرﻫـﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاﻧﻊ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺮاي‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﻈﺎم اﻣﻨﯿﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺮان‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺧﺎرج از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ وﻟﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﺑﺮ ﻧﻈﺎم اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻗﺪرتﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ‪2.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺟﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬

‫در ﺑﺎﺗﻼق ﻧﺎ اﻣﻨﯽ‪ ،‬واﮔﺮاﯾﯽ و ﻋﺪم ﻫﻤﮑﺎري‪ ،‬ﺗﺨﺎﺻــﻢ و ﺟﻨﮓ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷــﺖ‪ .‬از ﺳــﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﮐﻨﺎر ﻣﻮازﻧﻪﺳـﺎزي و اﺗﺨﺎذ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫‪ -1‬اﻣﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ‪ ،1385 ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار ﺧﺎرﺟﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ‪،‬‬
‫ص ‪.13 – 14‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻮﺳﻮي‪ ،‬ﺳﯿﺪﺣﺴﯿﻦ‪" ،1386 ،‬اﻟﮕﻮي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،10‬ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬ص‬
‫‪.85‬‬
‫ﺧﻮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺣﺴـﺎس ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﺸﺘﺮك ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫و ﺣﻔﻆ ﺑﻘﺎ‪ 1،‬ﺑﻪ اﺋﺘﻼف ﺳـﺎزي ذﯾﻞ ﭼﺘﺮﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮔﺮاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ و‬
‫ﺑﻪ ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﺸـــﻮرﻫﺎﯾﯽ روآورده اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﯿﺎﺗﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﺣﻮزه داﺷــﺘﻪ و ﻗﺪرت ﺻــﻨﻌﺘﯽ و ﻓﻨﺎوري آنﻫﺎ در ﮔﺮو اﻧﺮژي اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳــﺖ‪ .‬راﻫﺒﺮدي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻔﮑﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ از آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻣﻨﯿﺖ وارداﺗﯽ« ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺳــﻨﺘﯽِ ﻏﺮب ﺑﻪ ﺧﺼــﻮص آﻣﺮﯾﮑﺎ و رژﯾﻢﻫﺎي ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎر ﻋﺮﺑﯽ از ﺗﻮازن ﻗﻮا‪،‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸــﺄ اﺻــﻠﯽ ﻧﺎ اﻣﻨﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷــﻮد و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت اﯾﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪2.‬‬
‫اﺗﺨﺎذ ﺳـﯿﺎﺳـﺖ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ »ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ«‪ 3‬ﺑﺎ ﻫﺪف ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت اﯾﺮان‪» ،‬ﺗﻮازن‬
‫ﻗﻮا‪ «4‬و »ﻣﻬﺎر«‪ 5‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺟﺮﯾﺎن آزاد ﻧﻔﺖ و اﻧﺮژي از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻤﺎﯾﺖ و زﯾﺮ ﭼﺘﺮ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻗﺮار دادن ﻣﺘﺤﺪان ﻣﺤﻠﯽ ﺧﻮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـــﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬اﮐﻨﻮن در دﺳﺘﻮر ﮐﺎر ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه و ﻣﺘﺤﺪان ﻣﻨﻄﻘﻪاي آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳـﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ راﻫﺒﺮدﻫﺎﯾﯽ از ﯾﮏ ﺳﻮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻌﻤﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ داﻣﻨﻪدار ﺑﯿﻦ اﯾﺮان و‬
‫آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳــﺖ و از دﯾﮕﺮ ﺳــﻮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷــﺪه ﻧﻈﺎم اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻮﻣﯽ ﻣﻨﺒﻌﺚ از اراده رژﯾﻢﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ‬
‫ﺗﻀـﻤﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ دراﯾﻦ ﺣﻮزه ﺷﮑﻞ ﻧﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ اﺋﺘﻼفﻫﺎي‬
‫دوﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ‬ﺗﮏﺗﮏ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺑﺎ اﻣﺮﯾﮑﺎ و در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮاﻗﻊ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺴــﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴــﻪ و ‪،...‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺎن آن را ﻣﺸـــﺮوع ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﻫﻤﻪ ﺑﺎزﯾﮕﺮان را ﺑﺮآورده‬
‫ﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﺳــﺘﻘﺮار ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎم اﻣﻨﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي »ﺗﻀــﺎدﻫﺎ« و »اﺧﺘﻼفﻫﺎي« ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫و ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﺧﻮاﺳــﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻓﺰاﯾﺶ رﻗﺎﺑﺖ ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎﺗﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻀــﻮر ﻣﺴــﺘﻘﯿﻢ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ و ﺷــﮑﻞﮔﯿﺮي ﻣﻌﻤﺎي اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻗﺮارﮔﯿﺮي ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس در زﯾﺮ ﭼﺘﺮ اﻣﻨﯿﺘﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻏﺮب‪ ،‬ﺛﻤﺮهاي ﺟﺰ اﯾﺠﺎد ﺗﻨﺶ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي و‬
‫ﺟﻨﮓ در رواﺑﻂ دوﻟﺖﻫﺎ )اﻋﻢ از ﺟﻨﮓ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ( ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪1. Maintain survival‬‬

‫‪ -2‬روﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺠﯿﺪ‪ ،1395 ،‬ص ‪.143‬‬
‫‪3. Deterrence‬‬
‫‪4. Balance of power‬‬
‫‪5. Inhibition‬‬
‫‪21‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻓﻀﺎي ﺗﻮﻫﻢ آﻟﻮدي از ﺳﻮي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺎزﻣﺎنﯾﺎﻓﺘﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻬﺪﯾﺪي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ اﺋﺘﻼف ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽــ ﻋﺒﺮيـ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺰواي ﮐﺎﻣﻞ اﯾﺮان ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه و ﺑﺎزوﻫﺎي‬
‫اﺟﺮاﯾﯽ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷـﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در اﺑﻌﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫)اﯾﺪه ﻧﺎﺗﻮي ﻋﺮﺑﯽ( در ﻋﺮﺻــﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻀــﻌﯿﻒ‪ ،‬ﻣﻬﺎر و اﻧﺰواي ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﻬﺪﯾﺪي ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ اﯾﺮان را ﺑﺎ ﺧﻄﺮات راﻫﺒﺮدي ﻣﻮاﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪي ﭘﯽدرﭘﯽ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ 1‬ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺳــﻨﮕﺮ اﺗﺤﺎد ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﺷــﯿﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎ رﻫﺒﺮي ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺳــﻌﻮدي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ در ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻤﯿﻦ ﻧﺸﺴﺖ ﺳﺮان اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻋﺮب در ﺷﺮم اﻟﺸﯿﺦ‬
‫ﻣﺼـﺮ )ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ (1394‬ﺑﺎ ﺳـﺨﻨﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻔﺘﺎح اﻟﺴـﯿﺴﯽ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر ﻣﺼﺮ‪ ،‬رﺳﻤﺎً اﯾﺪه ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ارﺗﺶ ﻣﺸـﺘﺮك ﻋﺮﺑﯽ )ﻧﺎﺗﻮي ﻋﺮﺑﯽ( ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻋﻤﻠﯽ و ﻋﻠﻨﯽ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ و اﺳﺮاﺋﯿﻞ و‬
‫ﺑﺎ اﻫﺪاف ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺗﺮورﯾﺴـﻢ و ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺗﺮورﯾﺴﻢ )ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻧﺎم اﯾﺮان(‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫و ﻓﮑﺮي رژﯾﻢ ﺻـﻬﯿﻮﻧﯿﺴـﺘﯽ از دﺷـﻤﻦ ﺑﻪ ﻣﺘﺤﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﺴـﻬﯿﻞ ﻋﺎدي ﺳﺎزي رواﺑﻂ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد و ﺗﻘﻮﯾﺖ وﺿــﻌﯿﺖ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن در ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪاي )ﺳــﻮرﯾﻪ‪،‬‬
‫ﯾﻤﻦ و ﻋﺮاق( و ﭘﯿﺸـﮕﯿﺮي و ﺳﺮﮐﻮب ﻗﯿﺎمﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ دﺷﻤﻦ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﺑﺮاي اﻋﻀﺎي ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻧﺎﺗﻮي ﻋﺮﺑﯽ« ﮐﻠﯿﺪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﭘﺎزل ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮري اﺳـــﻼﻣﯽ اﯾﺮان را ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﻨﺸـﮕﺮان اﺻـﻠﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﮐﺸﻮر ﺑﺮﺧﻮردار از ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ذاﺗﯽ ﻗﺪرت و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص‬
‫و دروﻧﯽ ﺳـﺎﺧﺖ ﻗﺪرت و داراي ﻧﻘﺶ ﮐﻠﯿﺪي در ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد‬
‫راﻫﺒﺮدي ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺳﺎزد ‪ .‬روﻧﺪﻫﺎ‪ ،‬روﯾﺪادﻫﺎ و ﺗﺤﻮﻻت اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫و ﻏﯿﺮﻣﺴــﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ اﻫﺪاف‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ روﯾﺪادﻫﺎ و ﺗﺤﻮﻻت آن ﺑﯽﺗﻔﺎوت‬
‫ﺑﺎﺷـــﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬در ﺷـــﺮاﯾﻂ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﺎت و ﺿـــﺮورت ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري‬
‫اﺳـــﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺷـــﮑﻞ ﺟﺪﯾﺪي از رﻓﺘﺎر راﻫﺒﺮدي را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻬﺪﯾﺪزداﯾﯽ در‬
‫رواﺑﻂ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻌـﺎً در ﭼﻨﯿﻦ ﺷـــﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬درك اﯾﺮان از ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﮔﺎم ﺟﻬﺖ ﺗﻬﺪﯾﺪزداﯾﯽ اﺳـــﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻧﮕﺮش واﻗﻊﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ و ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﯿﻖ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫‪1. Persian Gulf Cooperation Council‬‬

‫و ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺑﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ روﯾﮑﺮد ﺑﻬﯿﻨﻪ در ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﭘﻮﯾﺎ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫ﻧﻔﻮذ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ در وﻫﻠﻪ ﻧﺨﺴـﺖ‪ ،‬ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺎزﯾﮕﺮان را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﻓﺮﺻـﺖ ﺳﺎزي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ‪ ...‬ﺧﻮد را در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري رواﺑﻂ راﻫﺒﺮدي ﺑـﺎ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺑﺮ اﺳـــﺎس ﻇﺮﻓﯿﺖ دروﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﻮزه و ﺗﺮﻏﯿﺐ‬
‫رﻗﺒﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ راﻫﺒﺮد »اﻣﻨﯿﺖ دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ«‪ 1‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﺷـﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﺪف ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮ اﺳﺎس اﺷﺘﺮاﮐﺎت و رواﺑﻂ ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﻧﻪ ﺑﺮ اﺳــﺎس ﺗﻀــﺎدﻫﺎ و رواﺑﻂ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺻــﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭘﯿﻤﻮدن‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﻃﺮﯾﻖ درك اﻣﻨﯿﺖ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك از‬
‫ﻗﺒﯿﻞ رژﯾﻢ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴﺘﯽ و ﺗﺮورﯾﺴﻢ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺸﺘﺮك‪،‬‬
‫ارزشﻫﺎي ﻫﻤﺴــﻮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮ و دﯾﭙﻠﻤﺎﺳــﯽ‪ ،‬ﺗﻤﻬﯿﺪات اﻋﺘﻤﺎد ﺳــﺎزي‪ ،‬ﻗﻄﻊ واﺑﺴــﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫وارداﺗﯽ و اﺗﮑﺎ ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﺗﻌﺎوﻧﯽ و دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖﮔﺮاﯾﯽ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ از ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷـــﺎﺧﺺ ﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ 2‬و اﻣﻨﯿﺖ آن‪ ،‬از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد‪ ،‬درﺻـــﻮرت ﮔﺴـــﺘﺮش ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘـﻪ اي )دوﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ اي و‬
‫ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺳـﯿﺎﺳـﯽ‪ -‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي( ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫رﻗـﺎﺑـﺖﻫـﺎ و ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﮔﺴـــﺘﺮده آنﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﺮان‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪات و‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺮات ﺟﺪي ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺿــﺮورتﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﻬـﺪﯾـﺪات ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﮔـﺎمﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮدارد ﮐﻪ ادراك اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﮔﺎم ﺑﺮاي ﺗﻬﺪﯾﺪزداﯾﯽ و‬
‫‪3‬‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻪ وﺿـﻌﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و ﺣﺴـﺎﺳـﯿﺖ ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫اﻗﺘﺼـﺎدي و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺻﻠﯽ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﻮاع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫درﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻫﺎ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪1. Collective security‬‬

‫‪ -2‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴــﯿﻦزاده‪ ،‬ﺷــﺮاره‪ ،1396 ،‬در ﺑﺮج اﻣﻨﯿﺖ )ﭼﺮاﯾﯽ ورود اﯾﺮان ﺑﻪ ﭘﺮوﻧﺪهﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳــﺴــﺎت ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﺳﺎزان ﻧﻮ‪ ،‬ص ‪.34‬‬
‫‪ - 3‬ﻏﺮاﯾﺎق زﻧﺪي‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ ،187 ،‬ﻣﺤﯿﻂ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان)ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪،‬‬
‫ص ‪.75‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫اﯾﺮان اﺳـــﺖ ﺗـﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و‬
‫ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘـﻪاي از ﻣﻨﻈﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪزاﯾﯽ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷـــﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﺮض اﯾﻦ اﺳـــﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫دروﻧﯽ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪ اﻧﻀــﻤﺎم ﭘﯿﻮﻧﺪ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﺑﯿﺮوﻧﯽ )ﺑﻪ ﺧﺼــﻮص ورود‬
‫اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه و ﻧﺎﺗﻮ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس(‪ ،‬از ﻧﮕﺎه اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺷــﻤﺸــﯿﺮي دوﻟﺒﻪ ﺑﺮاي‬
‫اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان اﺳـﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ و ﻏﻔﻠﺖ از آن‪ ،‬آﺛﺎر ﺳﻮء ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان دارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ و ﺿـﺮورت ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ‪ ،‬ﺑﺮرﺳـﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﻓﺮاروي اﯾﺮان ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺎرﺗﻠﻨﺪ ﯾﺎ ﻗﻠﺐ زﻣﯿﻦ در ﻧﻈﺮﯾﺎت راﻫﺒﺮدي ﮐﻼﺳﯿﮏ(‬
‫از ﻣﻨﻈﺮ روﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ دراﯾﻦ ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦ‬
‫ﮐـﻪ ﻧﮕـﺎرﻧـﺪه از ﻣﺪت ﻫﺎ ﭘﯿﺶ دراﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪاي ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﻬﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺗﻼش ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻫﻢ اﻓﺰا و ﭘﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳـﺖ اﯾﻦ ﻧﻮﺷــﺘﺎر ﺿـﻤﻦ درك ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ روﯾﺪادﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎ‪ ،‬روﻧﺪﻫﺎ و ﺗﺤﻮﻻت ﺟﺎري‬
‫درﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺪام ﺳـﺎزﻧﺪه و ﻣﻘﻮم اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺑﻪ اﻫﺪاف زﯾﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﻠﻔﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺣﻮزه رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﺎ راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ؛‬
‫‪ -‬اراﺋﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ در ﺣﻮزه راﻫﺒﺮد اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان؛‬
‫‪ -‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد راﻫﮑﺎرﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس روﻧﺪﻫﺎ و ﺗﺤﻮﻻت ﻓﻌﻠﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻏﺮب آﺳﯿﺎ‪.‬‬
‫‪ -‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻬﺎدﻫﺎي راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب؛‬
‫‪ -‬اﺳـــﺘﻔﺎده داﻧﺸـــﺠﻮﯾﺎن و ﮐﺘﺎﺑﮕﺮان رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬آﯾﻨﺪهﭘﮋوﻫﯽ‪ ،‬راﻫﺒﺮدي و اﻣﻨﯿﺘﯽ از‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ آن‪.‬‬
‫ﭘﻨﺪاره ﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻮﺿــﻮع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ از ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻨﺎﻗﺸــﺎت داﺧﻞ اروﭘﺎ‬
‫در اﺷﮑﺎل ﻣﺘﻌﺪد از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﺠﺎد ﻓﺪراﺳﯿﻮن ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺮار ﺻﻠﺢ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ اول و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار ﻧﺎﺷـــﯽ از آن‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮ روﺣﯿﻪ ﺣﺎﻣﯿﺎن و‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺻــﻠﺢ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮔﺬاﺷــﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي رﯾﺸــﻪﯾﺎﺑﯽ ﻋﻠﻞ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي و‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﻨﮑﺎش و ﺗﮑﺎﭘﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ درد‪ ،‬داروي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺗﺠﻮﯾﺰ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم و آﺛﺎر ﻧﺎﺷـــﯽ از آن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ اﯾﻦ ﮔﺮوه را ﺑﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫ﻣﺼــﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺣﯿﺎت اﻗﺘﺼــﺎدي اروﭘﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم‪ ،‬ﻣﻮﺿــﻮع اﺗﺤﺎد و‬
‫ﻫﻤﮑﺎري واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ از اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و دول‬
‫ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﻣﻨﻔﮏ از ﻫﻢ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻫﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﺖ و رﯾﺸـﻪ اﺻـﻠﯽ درد ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﮔﺮدﯾـﺪ؛ زﯾﺮا آﻧﭽـﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬رﻓﺘـﺎر ﺧـﺎرﺟﯽ دوﻟـﺖﻫـﺎ را ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﯾﺎ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و وﻓﺎداري ﻣﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻟﺤﺎظ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻼش از ﺳــﻮي ﻃﺮﻓﺪاران ﺻــﻠﺢ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻀــﻌﯿﻒ وﻓﺎداري ﻣﻠﯽ و‬
‫ﻣﺤﻮ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﮐﻢرﻧﮓ ﮐﺮدن ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻄﻠﻮب‬
‫ﺟﻠﻮه ﮐﺮد‪ .‬آنﻫﺎ ﺣﺘﯽ اﯾﺠﺎد ﺳــﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼــﺎدي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻧﺘﺮﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ﻫﺎي‪1946‬و‪1947‬م‪.‬‬
‫آﺛﺎر اوﻟﯿﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ را در ﻗﺎﻟﺐ اﺗﺤﺎدﯾﻪ اروﭘﺎﯾﯽ ﻓﺪرال‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶ ﺳـﻮﺳـﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺪ اروﭘﺎ‪ ،‬ﮔﺮوه ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻤﮑﺎري اﻗﺘﺼــﺎدي اروﭘﺎ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶ ﻟﯿﺒﺮال ﺑﺮاي اﺗﺤﺎد‬
‫اروﭘﺎ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن ﺷﺎﻫﺪ ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﺟﻨﺒﺶ ﻋﺪم‬
‫ﺗﻌﻬﺪ‪ ،‬وﺣﺪت ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻋﺮب‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن وﺣﺪت اﻓﺮﯾﻘﺎ‪ ،‬ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ‬
‫)ﻓﺎرس(‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم‪ ،‬ﻗﺎره آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﮐﺸﻮرﻫﺎي آﺳﯿﺎﯾﯽ و ﻏﯿﺮه ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً از ‪ 1945‬م‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ در اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﻣﻄﺮح ﺷــﺪ‬
‫و از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﺻـــﺎﺣـﺐ ﻧﻈﺮاﻧﯽ ﭼﻮن دﯾﻮﯾـﺪ ﻣﯿﺘﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎرل دوﯾﭻ و ارﻧﺴـــﺖ ﻫﺎس ﺑﺎ ﺑﻬﺮه از‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷــﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﮔﺎم ﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮي در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺳــﯿﺎﺳــﺖ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در دﻫﻪ )‪ (1970‬زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﻠﻮﮐﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس اﺳـﺖ ﮐﻪ اﻋﻀـﺎي آن اﻫﺪاف ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﺳـﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ را ﭘﯿﮕﯿﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷــﻮرا در ‪ 25‬ﻣﻪ ‪ 1981‬ﺑﺎ ﻫﺪف ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ آن را ﺧﻄﺮ اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ‪ 6‬ﮐﺸﻮر ﻋﻀﻮ اﯾﻦ ﺷﻮرا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳــﻨﺘﯽ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻄﻠﻖ از اﻣﻨﯿﺖ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده و ﺑﺮداﺷــﺖ ﮔﺴــﺘﺮده از ﻣﻔﻬﻮم‬
‫اﻣﻨﯿﺖ را از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﯽ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را وارد ﺣﻮزه اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻄﻠﻖ از اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺣﻮزه ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳــﻨﺘﯽ از اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ارزش ﻣﺪار اراﺋﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ دﯾﺪﮔﺎه اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫آن‪ ،‬ﭘﺎﺳـﺪاﺷـﺖ ارزشﻫﺎ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻔﻆ ارزشﻫﺎ از ﺧﻄﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬رﻣﺰ‬
‫اﺻﻠﯽ ﺑﻘﺎي ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و ﭼﻮن اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﯾﮏ اﻧﻘﻼب ارزﺷﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻬﯽ‬
‫ﮐﺮدن آن از ﺑﻦﻣﺎﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ارزﺷـﯽ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﺎاﻣﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﮑﺮي ﮐﻼنﺗﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و ﻓﮑﺮي ﺳــﻨﺘﯽ از وﻇﺎﯾﻒ دوﻟﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺮداﺷــﺘﯽ اﺧﻼﻗﯽ دارد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳــﻨﺘﯽ دﯾﻨﯽ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دوﻟﺖ را ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻧﺴــﺎن ﻫﺎ و ﺳــﯿﺮ آن ﻫﺎ ﺑﻪ ﺳــﻮي اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ رو‪ ،‬ارزشﻫﺎ را در دروﻧﯽﺗﺮﯾﻦ ﻻﯾﻪﻫﺎي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮد از اﻣﻨﯿﺖ ﻗﺮار داده و ﭘﺎﺳـــﺪاﺷـــﺖ‬
‫آنﻫﺎ را ﻋﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳــﻨﺘﯽ اﻣﻨﯿﺖ ج‪.‬ا‪.‬ا‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﻓﺮاﻣﻠﯽ از اﻣﻨﯿﺖ اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺻــﻮﻻً اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪،‬‬
‫ﻫﺪف اﺻـﯿﻞ ﺳـﯿﺎﺳـﺖﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ آن ﻧﯿﺴـﺖ و ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ از ﺑﺎب ﺿﺮورت‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﯽ و ﻣﻘﺘﻀـﯿﺎت و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺪف ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ و آن اﻣﻨﯿﺖ‬
‫اﻣﺖ اﺳــﻼﻣﯽ اﺳــﺖ‪ .‬اﺻــﻮﻻً ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻓﺮاﻣﻠﯽ از اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺿــﻮع آن اﻣﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻠﺖ‪1‬‬
‫اﺳـﺖ‪ ،‬از آﻏﺎز ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳـﻼﻣﯽ وارد ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ از ﺗﻠﻘﯽ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳﻨﺘﯽ ﻫﻨﻮز ﺧﺎرج ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﯾﺪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳـﻨﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻠﺖ اﺻﺎﻟﺖ ﻧﺪارد و از ﻟﺤﺎظ اﺳﻼﻣﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫اﻣﺖ اﺻﯿﻞ ﺑﻮده و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻣﻨﯿﺖ آن‪ ،‬ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ اﻧﻘﻼب و ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺳـــﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺳـــﻨﺘﯽ از اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ دوﻟﺖ ﻣﺤﻮر اﺳـــﺖ و ﻧﯿﺰ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻫﺪف ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺳﻨﺘﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﻈﺎم را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‬
‫ﺳـﺎﺧﺖﻫﺎ‪ ،‬ارزشﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺶﻫﺎ و ﻓﺮآﯾﻨﺪﻫﺎ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ آنﻫﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻣﻨﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﺤﻮري ﺑﻪ ﺣﺪي ﺷـﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در دﯾﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﺮﻓﺪاران اﻓﺮاﻃﯽ‬
‫آن‪ ،‬ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺮدم اوﻟﻮﯾﺖ دارد و اﺻﻞ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺤﻮري در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﯽرﺳـﺪ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﺳﺎﺧﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﺻﺮفﻧﻈﺮ از‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ آن از ﺳﺎﺧﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺧﻼق اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻧﻤﻮده و ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫و ﺣﻔﻆ آن را در دروﻧﯽﺗﺮﯾﻦ ﻻﯾﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ آن از اﻣﻨﯿﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﻣﻈﻬﺮ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ آرﻣﺎنﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﺳـــﻨﺘﯽ از ﻗﺪرت ﻧﯿﺰ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ اﺳـــﺖ و ﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ذﻫﻨﯽ ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪1 - Nation‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﺴـﯿﺞ ﺗﻮدهاي و اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﻘﻼﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﯿﻨﯽ ﻗﺪرت ﻣﻠﯽ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳـﺎس اﯾﻦ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﻗﺪرت و اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮاﺿـﻊ اﻧﻘﻼﺑﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ آن ﺑﻮده و در آﯾﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﺿـﺎﻣﻦ اﺻﻠﯽ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺿﺮورت ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك داﺧﻠﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ اﺳـﺖ‪ .‬دﻓﺎع ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوﻟﻮﯾﺖ ﺿـﺮوري ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﻋﺒﺎرت از ﺗﺪاﺑﯿﺮي اﺳــﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﺠـﺎد اﻣﻨﯿـﺖ و آراﻣﺶ ﺗﻮﺳـــﻂ ﯾـﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﮐﺸـــﻮر ﺑﺮاي ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ‪ ...‬اﺗﺨﺎذ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﺌﻮري‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫از آﻏـﺎز ﻧﯿﻤـﻪ دوم ﻗﺮن ﺑﯿﺴـــﺘﻢ و ﭘـﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ دوم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي در رواﺑﻂ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺳﻨﺘﯽ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داد‪،‬‬
‫ﺻـﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻓﺮﺿﯿﺎت رﺋﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ در ﻣﻮرد ﺳﺮﺷﺖ ﺳﺘﯿﺰآﻣﯿﺰ رواﺑﻂ دوﻟﺖﻫﺎ‬
‫در ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و رواﺑﻂ ﻓﻨﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﮐﻠﯽ رواﺑﻂ ﻏﯿﺮﺳـــﯿـﺎﺳـــﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻮر ﭼﺎرﭼﻮب ﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﮔﺮدﯾﺪ و ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺳـــﺮد‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎﺻﯽ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻗﺼــﺪ دارد ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻮﺳــﻌﻪ و ﮔﺴــﺘﺮش ﭘﺪﯾﺪه ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را در ﺳــﻄﺢ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻧﺸــﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﮐﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﻃﯽ آن از ﺗﻤﺎﯾﻞ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴــﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ‬
‫ﻣﺴــﺘﻘﻞ ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ ﺧﻮد ﺻــﺮفﻧﻈﺮ ﮐﺮده و در ﻋﻮض در ﭘﯽ ﺗﺼــﻤﯿﻢﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﺸــﺘﺮك و ﺗﻔﻮﯾﺾ روﻧﺪ ﺗﺼــﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﺳــﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﻧﺎﻇﺮ ﺟﺪﯾﺪي ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا دوﻟﺖﻫﺎ و‬
‫ﻣﻠـﺖ ﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺟﺎي ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻧﺎﺳـــﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴـــﻢ و ﺧﻮداﺗﮑﺎﯾﯽ داﺧﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آرﻣﺎنﻫﺎ و ﺳـــﺎزﻣﺎنﻫﺎ و‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي ﻣﺎﻓﻮق ﻣﻠﯽ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺰﯾﺖ ﻣﻬﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮔﺬار از وﺿﻌﯿﺖ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻋﻘﻼﻧﯽ‬
‫و ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷــﯿﻮه ﻫﺎي ﻣﺴــﺎﻟﻤﺖ آﻣﯿﺰ واﻗﻊ ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﭘﯿﺸــﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ 1‬ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ‬
‫وﺣﺪت ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﭼﻨﺪ واﺣﺪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد و واﺣﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﺠﺎد ﺳـﺎزﻣﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺧﺎﺻـﯽ اﻋﻀـﺎي آن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺤﺪود‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻈﺎم ﻓﺪرال ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎرات ﻓﻮق ﻣﻠﯽ ﮐﻪ داراي اﻗﺘﺪار ﻣﺮﮐﺰي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺴﯿﻂ و ﻏﯿﺮﻓﺪرال از ادﻏﺎم واﺣﺪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮ‪2.‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﺎ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪﺳﺎزي ﺑﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﻮاﻣﻊ و اﺗﺤﺎدﻫﺎﯾﯽ ﻣﺘﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اراده ﻣﻌﻄﻮف‬
‫‪ -1‬دوﯾﭻ‪ ،‬ﮐﺎرل و دﯾﮕﺮان‪ ،1375 ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ وﺣﯿﺪ ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ص ‪.913‬‬
‫‪2. Plano, Jake, 1988, The international Relations dictionary, 4 the edition (Santa Barbara:‬‬
‫‪Longman), p.306.‬‬
‫دارد‪1.‬‬ ‫ﺑﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺟﺰاي ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ از روي ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫در ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﺷـــﻮد از ﻋﻮاﻣﻞ اﺧﺘﻼفزا و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻧﺎﺳـــﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴـــﺘﯽ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫وﻓﺎداري ﻣﻠﯽ‪ ،‬اﺣﺴـﺎﺳــﺎت ﻧﺎﺳــﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴــﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻫﺪاف ﺟﻤﻌﯽ و ﻣﺸــﺘﺮك ﮐﺎﺳــﺘﻪ ﺷــﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﻓﻨﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼـﺎدي و ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺣﺘﯽ ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺟﻬﺎن ﮐﻤﮏ ﮔﺮدد‪2.‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸـــﻤﻨﺪان ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻧﺘﯿﺠﻪ دو اﺻـــﻞ اﺟﻤﺎع ﯾﺎ اﺟﺒﺎر ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻄﻠﻮب ﻋﺒﺎرت از ﻓﺮاﯾﻨﺪي اﺳـﺖ ﮐﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﻃﯽ آن ﺑﻪ ﺻﻮرت داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‬
‫از اﻋﻤﺎل اﻗﺘﺪار ﺗﺎم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪفﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮده‪ ،‬از ﯾﮏ ﻗﺪرت‬
‫ﻓﻮق ﻣﻠﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪3.‬‬
‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼف‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺸـــﺘﺮﮐﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺷـــﺎﻣﻞ ﺣﺮﮐﺖ از‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺳـــﻮي ﻧﻬﺎد ﻓﺮاﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪ اي اﺳـــﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﮐﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻠﯽ در آن ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﯾﺞ در ﻣﻮارد ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺎﻻ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ﺳــﺮﻣﺎﯾﻪ و ﻓﻨﺎوري ﮐﻢرﻧﮓ ﻣﯽﺷــﻮﻧﺪ و دوﻟﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎﻫﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺳـﯿﺎﺳـﺖ ﻣﺸﺘﺮك در زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﺑﺮاي دﺳـﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺘﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﯾﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﻈﺎم اﺋﺘﻼﻓﯽ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﻋﻀﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪4.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺑﺴﺘﺮ زﻣﺎن و‬
‫ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻟﺌﻮن ﻟﯿﻨﺪﺑﺮگ‪ 5،‬ارﻧﺴﺖ ﻫﺎس‪ 6،‬ﯾﻮﻫﺎن ﮔﺎﻟﺘﻮﻧﮓ‪ 7‬و ‪ ...‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﻘـﺎﺑـﻞ اﺗﺰﯾﻮﻧﯽ‪ 8‬و ﻓـﺪرالﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﯾﺎ وﺿـــﻌﯿﺖ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻓﻌﻞواﻧﻔﻌﺎﻻت ﭼﻨﺪ واﺣﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺗﺰﯾﻮﻧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﯾﮏ وﺿـﻌﯿﺖ ﻧﻬﺎﯾﯽ و وﺣﺪت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪي‬
‫اﺳــﺖ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﻣﺒﺪل ﺷــﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬دو ﺑﻌﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻨﻔﯽ و‬
‫‪ -1‬ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ‪ ،1387 ،‬وﺣﺪت در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ :‬ﭼﺸﻢاﻧﺪاز آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺷﮑﯿﺐ‪ ،‬ص ‪.151‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬ﯾﺪاﷲ‪" ،1370 ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﺳﯿﺮﺗﻄﻮر و ﺗﮑﺎﻣﻞ "‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح‪ ،‬ص ‪.46‬‬
‫‪ -3‬ﻗﻮام‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‪ ،1384 ،‬اﺻﻮل ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪ ،‬ص ‪.246‬‬
‫‪ -4‬ﺟﺎوﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ‪" ،1386 ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﻗﺘﺼﺎدي و اﻣﻨﯿﺖ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ"‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ش ‪ ،115‬ص ‪.102‬‬
‫‪5. Lenon. N. Lindberg‬‬
‫‪6. Ernest Hass‬‬
‫‪7. Johan Golthung‬‬
‫‪8. Amita Etzoin‬‬
‫‪29‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷـﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎ ي رﻓﻊ ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت و ﻋﻮارض‬
‫ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﻫﻤﺎن اﯾﺠﺎد ﺑﺎزار ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪1.‬‬
‫ﯾﻮﻫـﺎن ﮔﺎﻟﺘﻮﻧﮓ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎزﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎزﯾﮕﺮ ﺟﺪﯾﺪي را ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﯽآورﻧﺪ و وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﺎﻣﻞ ﺷــﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳــﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻫﻤﮕﺮا‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ 2.‬ﻟﺌﻮن ﻟﯿﻨﺪﺑﺮگ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪي اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻃﯽ آن‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎ از آرزو و ﻗﺪرت ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺳــﯿﺎﺳﺖ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ ﺧﻮد ﭼﺸﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺸﺘﺮك ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ‬
‫‪٣‬‬
‫را ﺑﻪ ﻧﻬﺎدي واﮔﺬارﻧﺪ‪«.‬‬
‫ارﻧﺴــﺖ ﻫﺎس‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻓﺮاﮔﺮدي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴــﺘﻘﻞ‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر آن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎور ﻣﯽرﺳــﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﻊ آنﻫﺎ در ﺗﺠﻤﻊ و وﺣﺪت در‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪4.‬‬
‫ﺟﯿﻤﺰ دوﻧﺎﻟﺪ‪ 5‬ﺗﺮﮐﯿﺐ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﺗﺸـــﮑﯿﻞ ﯾﮏ دوﻟﺖ ﺑﺰرگ ﺟﺪﯾﺪ را ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ ﮐﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ـ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪6.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﮐﺎرل دوﯾﭻ در ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎزي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﭼﻪ ارﺗﺒﺎط در زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي ﺣﻤﻞوﻧﻘﻞ‪ ،‬ﮔﺮدﺷـــﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺮاوده ﻫﺎي ﭘﺴـــﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺠﺎرت و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﯿﺸـــﺘﺮ ﺑﺎﺷـــﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﺮ ﻣﯽﺷـــﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻨﺎزﻋﻪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺟﻮاﻣﻊ اﻣﻨﯿﺘﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪7.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ارﺗﺒﺎطﻫﺎ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻣﯽﺷﻮد در دو ﻣﻔﻬﻮم اﺻﻠﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي‬
‫ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺑﻌﻀﯽ از اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ آن را‬
‫ﯾﮏ وﺿــﻌﯿﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ اﺧﺘﻼﻓﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻤﺪه ﮐﺘﺎﺑﮕﺮان‬
‫‪ -1‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺘﺰﮔﺮاف‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،1372 ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرض در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﻃﯿﺐ و وﺣﯿﺪ ﺑﺰرﮔﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻗﻮﻣﺲ‪ ،‬ص ‪.669‬‬
‫‪ -2‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺘﺰﮔﺮاف‪ ،1372 ،‬ص ‪.668‬‬
‫‪3. Lindberg, Leon.N, 1963, The Political Dynamics Of Eropean integration, Stanford‬‬
‫‪University Press, p.6‬‬
‫‪4. Hass, Ernst. B,1958, The uniting of Europe, Stanford: university press, p.16.‬‬
‫‪5. James Donald.‬‬
‫‪6. Donald, James, 1971, International politics today, New York: Demand Company, p.121.‬‬
‫‪ -7‬ﮐﺎﻇﻤﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ‪ ،1370 ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻗﻮﻣﺲ‪ ،‬ص ‪.38‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴـــﺌﻠﻪ اﺷـــﺘﺮاك ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺗﺼـــﻤﯿﻢﮔﯿﺮي از ﻣﺮاﮐﺰ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻫﺎي‬
‫ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﺬا ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﻧﻤﻮد ﮐﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﻣﺴــﺘﻘﻞ و ﺟﺪا از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪﻃﻮر داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ در ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫اوﻟﯿﻪ از ﺑﺨﺸﯽ از اﻗﺘﺪار ﺧﻮد و در ﻧﻬﺎﯾﺖ از ﺗﻤﺎم اﻗﺘﺪار و اﻋﻤﺎل آن ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪفﻫﺎي‬
‫ﻣﺸــﺘﺮك و ﮐﺴــﺐ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺻــﺮفﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ از ﯾﮏ ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮ ﻓﻮق ﻣﻠﯽ ﺗﺒﻌﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴـــﺘﻪ اﺳـــﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻠﻞ و ﺷـــﺮاﯾﻂ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﮐﺸــﻮرﻫﺎ را از ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻔﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺠﻤﻊﮔﺮاﯾﯽ ﺳــﻮق ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪي‬
‫ﮐﻠﯽ و ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ و ﭘﻮﯾﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﭘﻮﯾﺸﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﯾﺞ و ﮔﺎمﺑﻪﮔﺎم ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ارﺗﺒﺎﻃﺎت‬
‫ﮐﺎرل دوﯾﭻ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را روﻧﺪي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃﯽ آن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﺳــﺘﯿﺎﺑﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺻــﻠﺢ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﭘﺎﺳــﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺟﻮاﻣﻊ ﺿــﺮوري‬
‫اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ رﺷـﺪ ﻣﺒﺎدﻻت و واﮐﻨﺶﻫﺎ در ﻣﯿﺎن اﻋﻀـﺎي ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬او ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺷـﺎﻟﻮده ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﮔﺮوه را ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬ﻧﮕﺮش و ﮐﻨﺶ ﺟﻤﻌﯽ ﺳــﻮق ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬او ﻣﻠﺖ ﻫﺎ را ﮐﻪ واﺑﺴــﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ آنﻫـﺎ ﻣﯽﺷـــﻮد‪ ،‬ﮔﺮوهﻫـﺎﯾﯽ از اﻓﺮاد ﻣﯽداﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ در ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط در‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮردهاﻧﺪ‪1.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺷـﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و درك ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻓﺰاﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺠﻢ ﺑﺎﻻي ﻣﺒﺎدﻻت ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫ﺳــﺒﺐ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻫﻤﺒﺴــﺘﮕﯽ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬دوﯾﭻ ﺑﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﻇﻬﻮر دو ﻧﻮع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺮﮐﺐ‪ 2‬ﮐﻪ دو واﺣﺪ ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺤﺖ ﯾﮏ واﺣﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و‬
‫درآن ﻫﯿﭻ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ارزشﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼـﻮرات و ﻣﻨﺶ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺘﺰﮔﺮاف‪ ،1372 ،‬ص ‪.670 – 671‬‬

‫‪2. Amalgamated Society‬‬
‫‪31‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫‪ .2‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺘﮑﺜﺮ‪ 1‬ﮐﻪ دوﻟﺘﻬﺎ درآن در ﻋﯿﻦ وﺣﺪت‪ ،‬ﺟﺪا و ﻣﺴــﺘﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري‬
‫ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪2.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻓﺮض ﺑﻨﯿﺎدي در ﻧﻈﺮﯾﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﯾﻦ اﺳـــﺖ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺎت و ﻣﺒﺎدﻻت ﻣﯿﺎن‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻋﯿﻨﯽ ﯾﺎ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺪ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﺳـﯿﺎﺳـﺖﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ آنﻫﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫وﺟﻮد ﻧﻬﺎد داﺋﻤﯽ اﺳﺖ‪3.‬‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ درﺟﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳـﯽ و ﺑﺴﻂ ﻫﻤﮑﺎري آنﻫﺎ‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ اﻓﺰونﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺣﺠﻢ و ﻣﯿﺰان ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺒﺎدﻻت و ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯿﺎن واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﻄ ﻮف ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪،‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮاﯾﻨﺪي داﻧﺴـﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺣﺪت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺣﺎﺻﻞ ﯾﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪ .‬از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻟﺰوﻣﺎً‬
‫رﺳــﯿﺪن ﺑﻪ ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻓﻮق ﻣﻠﯽ و ﮐﺸــﻮري ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻪ ﺻــﻮرت ﻓﺪرال ﻧﯿﺴــﺖ و از ﺳــﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﮔﺴـــﺘﺮش ﻣﺒـﺎدﻻت ﻣﯿـﺎن ﮐﺸـــﻮرﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف و ﺗﻀـــﺎدﻫﺎي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺸﺘﺮك ﯾﺎ ﻣﺒﺎدﻻت ﮐﺎﻻ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﺷــﺮاﯾﻄﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ درآن‪ ،‬دوﻟﺖﻫﺎي واﻗﻊ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺣﺴــﺎس ﺟﻤﻌﯽ واﺣﺪي ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺸﺘﺮك ﺧﻮد را از راهﻫﺎي ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰ ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﺠﺎد و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻗﺎدر‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺻﻠﺢﺟﻮﯾﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪4.‬‬
‫اﻫﺪاف ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬

‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎﯾﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﻀـﻮﯾﺖ ﺳـﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺴﺐ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﻬﺘﺮ در اﯾﻦ دو ﺳـﻄﺢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدﻣﺎن ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮد و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﻫﻤﯿﻦ راﺳــﺘﺎ اﺻــﻮﻻً ﺑﺮاي ﮐﺎﻫﺶ ﻣﻨﺎزﻋﺎت و اﻓﺰاﯾﺶ ﺳــﻄﺢ رواﺑﻂ‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي رﺷــﺪ و ﭘﯿﺸــﺮﻓﺖ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬ﻓﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫‪1. Pluralistic Society‬‬

‫‪ -2‬ﻋﺰﯾﺰﯾﺎن‪ ،‬اﻓﺸﯿﻦ‪ ،1376 ،‬وﺣﺪت اروﭘﺎ در ﺗﺌﻮري و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭼﺎﭘﺨﺶ‪ ،‬ص ‪.31‬‬
‫‪ -3‬اﺧﻮان زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬دارﯾﻮش‪" ،1373 ،‬ﺗﺤﻮل و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺳـــﺎﺧﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ و ﺟﻬﺎنﮔﺮاﯾﯽ"‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ـ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،85 – 86‬ﻣﻬﺮ و آﺑﺎن‪ ،‬ص ‪.31‬‬
‫‪4. Taylor, Tovar,1978, Approaches and Theory international theories, London and New York:‬‬
‫‪Longman, p. 422.‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ وﺿـﻌﯿﺖ ﺧﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫وﻓﺎداري ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺳــﻄﺢ ﻓﺮاﻣﻠﯽ در ﺑﻌﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺣﺘﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدد و ﻟﺬا ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸــﻪ اﺳــﺘﻮار اﺳــﺖ ﮐﻪ رؤﯾﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺪون ﻣﺮز‪ ،‬رﻓﺘﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳــﻤﺖ ﻣﺸــﺎرﮐﺖ و ﻧﻪ‬
‫روﯾﺎروﯾﯽ ﺳـــﻮق ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳـــﺎس‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﺨﺸـــﯽ از ﻧﻈﺎم‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ درآن‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﺑﺎزﯾﮕﺮان در ﻣﻘﺎﯾﺴــﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺗﻌﺎﻣﻼت و‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ‪1.‬‬
‫ﻃﺮﻓـﺪاران اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘـﻪﮔﺮاﯾﯽ را ﻣﺮﺣﻠـﻪاي ﻣﯿـﺎن ﻫﺮج وﻣﺮج ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ آرزوي ﻓﺮداي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸــﺮي اﺳــﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺻــﻠﺢ و دوﺳــﺘﯽ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ و ﮐﺸــﻮرﻫﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﺳــﺎزﻣﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻣﺨﺮب اﺑﺮﻗـﺪرتﻫﺎ ﺑﮑﺎﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﺴـــﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﺟﻮد ﻧﺴـــﺒﯽ ﻗﺮاﺑﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺳـــﯿﺎﺳـــﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺷـــﮑﻞﮔﯿﺮي ﺳـــﺎزﻣﺎن‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﺎرﺳﺎز ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ 2‬و ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻔﻮذ اﺧﺘﻼفزاي ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و اﻫﺪاف ﻣﺘﻌﺪدي در ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻـﺮ اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ را ﻣﯽﺗﻮان از آن ﺟﻤﻠﻪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫روﯾﮑﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺪفﻫﺎي زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﻓﺰاﯾﺶ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫اﮔﺮ ﺗﻬـﺪﯾـﺪﻫـﺎي ﻧﻈـﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﭼﻨﺪ ﮐﺸـــﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸـــﺘﺮك ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫دوﻟﺘﻤﺮدان و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ وﯾﮋهاي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫از اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ ﺑﻪ اﺋﺘﻼف و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي رو آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رﺳــﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻫﺪاف ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﺳﺒﺐ ﺧﯿﺰش در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ در آن راﺳﺘﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬داﺋﻤﯽ ﮐﺮدن اﺋﺘﻼف ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﺣﮑﻢ ﺣﻔﻆ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫از اﻫﺪاف اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺧﻮد‬
‫را اﻏﻮا ﯾﺎ اﺟﺒﺎر ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺗﻦ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آن ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺮاي ﺗﻬـﺪﯾـﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺸـــﻮر ﺧﻮد ﺣﺬف ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاﻗﻌﯽ‪ ،‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﺒﺴـــﺘﮕﯽ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﯿﺸــﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ اﺳــﺖ ﺗﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﺑﯿﻦ ﺗﻤﺎم دول ﻣﻨﻄﻘﻪ‪.‬‬
‫‪ -1‬اﺧﻮان زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬دارﯾﻮش‪ ،1373 ،‬ص ‪.30‬‬

‫‪ -2‬دوﯾﭻ‪ ،‬ﮐﺎرل‪ ،1375 ،‬ص ‪.909 – 910‬‬
‫‪33‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ب( اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻧﻔﻮذ از ﻋﻈﻤﺖ و ﻗﺪرت‪ ،‬ﻧﺎﺷــﯽ ﻣﯽﺷــﻮد‪ .‬اﻋﻤﺎل ﯾﮏ دوﻟﺖ وﺳــﯿﻊ ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺛﺒﺎت ﯾﺎ ﻋﺪم ﺛﺒﺎت در ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد‪ .‬دوﻟﺖ داراي‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﻗﺪرت و ﻣﮑﻨﺖ ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاوان دارد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ دوﻟﺘﯽ در ﺻـــﺤﻨﻪ اﺟﻼسﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﯾﮏ اﻧﮕﯿﺰه اﺻﻠﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﯾﺠﺎد دوﻟﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷــﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺋﺘﻼف ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﺻــﺤﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ‪،‬‬
‫اﻗﺘﺼــﺎدي و ﻧﻈﺎﻣﯽ از ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاوان ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد و ﻫﻢ ﺳــﻨﮓ ﺑﺎ ﺳــﺎﯾﺮ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ در‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﯾﺪ‪.‬‬
‫ج ( ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻗﺘﺼــﺎدي اروﭘﺎ ﻧﺸــﺎن داده ﮐﻪ از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺳــﻮدﻣﻨﺪ ﻫﻤﺒﺴــﺘﮕﯽ اﻗﺘﺼــﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪،‬‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﭘﯿﺸــﺮﻓﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼــﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳــﺖ‪ .‬ﻟﺬا در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ را در ﻋﻘﻼﯾﯽ‬
‫ﮐﺮدن اﻗﺘﺼــﺎد ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺗﺠﺎرت و رﻗﺎﺑﺖ آزاد ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼــﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ از‬
‫ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﻤﺎﯾﺖﮐﻨﻨﺪه ﺻﻨﻌﺖ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﺗﺠﺎرت آزاد‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖﺑﺎري‬
‫ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﺻــﻨﺎﯾﻊ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ دارد‪ .‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي در ﺣﺎل ﺗﻮﺳــﻌﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮان رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺑﺰرگﺗﺮ و ﺗﻮﺳــﻌﻪﯾﺎﻓﺘﻪ را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺷــﺎﯾﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺨﺸــﯽ از اﯾﻦ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ را‬
‫ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬دﻻﯾﻠﯽ ﭼﻨﺪ را ﺑﺮاي ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﺠﺎد و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﻨﯿﺎن اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ‬
‫‪ .2‬اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻮان ورود ﺑﻪ ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺎزارﻫﺎي داﺧﻠﯽ‬
‫‪ .3‬دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺛﺒﺎت ﺑﻬﺘﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫‪ .4‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎزار ﭘﻮﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭘﻮل ﻣﺸﺘﺮك و ‪1 .....‬‬
‫د( ﺣﻞ ﺗﻌﺎرض ﻣﻨﻄﻘﻪ اي‬

‫ﺣﻞ ﺗﻌﺎرضﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻫﺪف ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﺳـــﺖ ﭼﻮن ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻌﺎرض در‬
‫ﻣﯿﺎن ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴـﺎﯾﻪ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽ ﮔﺮدد و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ راهﻫﺎي‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد و ارﺗﺒﺎط ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ آن وﺿـﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪ زﻏﺎل و ﻓﻮﻻد اروﭘﺎ اﺳــﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﺷﺶ ﮐﺸﻮري ﺑﻨﯿﺎد ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﯽ دﯾﺮﺗﺮ اﺗﺤﺎدﯾﻪ اﻗﺘﺼﺎدي اروﭘﺎ را ﺷﺎﻟﻮدهرﯾﺰي ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻘﯿﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ‪ "،1374 ،‬ﺑﺮرﺳــﯽ ﻧﻘﺶ ﺗﺸــﮑﻞﻫﺎي اﻗﺘﺼــﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺗﺤﻮﻻت ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ"‪ ،‬ﺑﻮﻟﺘﻦ وزارت اﻣﻮر‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،10‬آﺑﺎن و آذر‪ ،‬ﺻﺺ ‪.19 – 26‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ـ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام‪ ،‬ﻧﺴــﺨﻪ و ﻓﺮﻣﻮل ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﻀــﻤﯿﻦﺷــﺪه در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن ﻧﺪارد و ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ زﻣﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﻟﮕﻮي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﯿﻢ‪1.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪،‬‬

‫ﺗﻮانﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻣﺸـﺎﺑﻬﯽ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در آن ﻣﺸﺘﺮك و ﺳﻬﯿﻢ‬
‫ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﺿـﺮوري ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ارﺗﺒﺎط داﺷـﺘﻪ و آن را ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸـﺘﺮك و ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك و ﺣﻞ‬
‫ﻣﺸـﮑﻼت و ﻣﻌﻀﻼت ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮔﺮاﯾﺶ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺳــﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﮐﺎرﮐﺮدي ارﺗﺒﺎﻃﺎت‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮوﺳﺖ راﺳﺖ در ﺑﺤﺚ ﻋﻮاﻣﻞ ﯾﺎريدﻫﻨﺪه ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺮﺧﻮردار از ﻗﺮاﺑﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﻣﻄﺮح ﺳــﺎﺧﺖ‪ 2.‬ﭘﺲ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻣﺠﺎورت ﺳــﺮزﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫ﻋﻼﯾﻖ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻠﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﻮن را ﺗﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ ادﻏﺎم ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪3.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﻧﺘﻮري و اﺷﭙﯿﮕﻞ‪ 4‬ﭼﻨﺎن ﭼﻪ در اﯾﻦ ﻗﺮاﺑﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳــﺖ ﭘﯿﺶ از ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﭘﯿﻮﻧﺪ دوﻟﺖ ﻫﺎ ﮔﺮدد‪ 5.‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﺸـــﺘﺮك ﻣﯿﺎن ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻤﺠﻮار ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻣﯿﻨﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﻪ و ﺧﺸــﻮﻧﺖ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪه ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب در ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸــﺮي ﺑﻮده اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺳــﺒﺐ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺟﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﻓﺮاوان ﮔﺮدﯾﺪه و ﻣﺎﻧﻊ ﻋﻤﺪه رﺷـﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ رﻓﺎه و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺴـﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳـﺎﯾﻪ ﺷﻮم ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮ ﺳﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و رواﺑﻂ آن ﻫﺎ در ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬روﺷـﻨﺪل‪ ،‬ﺟﻠﯿﻞ‪ "،1375 ،‬ﻧﻘﺶ ﭘﺎنﺗﺮﮐﺴﯿﻢ در ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آﺳﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي و ﻗﻔﻘﺎز‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16‬ص‬
‫‪.74‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺎﻇﻤﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ‪ ،1370 ،‬ص ‪.76‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4. Cantori and Spigel.‬‬
‫‪5. Cantori, Louis, J and spigel, 1970, The international politics region, Newjersi, p. 10 – 13.‬‬
‫‪35‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﮐﺸـﻒ دﻻﯾﻞ ﺧﺸﻮﻧﺖ و راهﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺑﺮوز ﺗﺸﺪﯾﺪ آن ﻫﻤﻮاره از ﺑﺤﺚﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ و‬
‫ﻣﺤﻮري ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازان ﺑﻮده اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳــﺖ واﮔﺮاﯾﯽ اﻋﻀــﺎي ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﻠﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از دﻻﯾﻞ زﻣﯿﻨﻪﺳــﺎز و ﺗﺸــﺪﯾﺪﮐﻨﻨﺪه ﻋﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺰان ﺧﺸـــﻮﻧﺖ را ﮐﺎﻫﺶ دﻫﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿـــﺎي ﻓﺰاﯾﻨﺪه رﻓﺎه و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻣﻠﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺎﺳــﺨﮕﻮﯾﯽ‪ ،‬اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎي درون ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﻠﯽ و دوﻟﺖﻫﺎ را ﺑﻪ راهﮐﺎر ﮔﺴــﺘﺮش ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻫﻤﮑﺎري و اﻗﺪام ﻣﺸﺘﺮك رﻫﻨﻤﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﮔﺮﯾﺰ از‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﻪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﻀــﻤﯿﻦ رواﺑﻂ ﺻــﻠﺢآﻣﯿﺰ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ رﻓﺎه و ﺧﻮﺷــﺒﺨﺘﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ اﺻــﻞ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻫﻢ ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ و ﻫﻢ ﯾﮏ وﺿــﻌﯿﺖ ﻏﺎﯾﯽ اﺳــﺖ‪ .‬ﻫﺪف از ﺗﻼش ﺑﺮاي رﺳــﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫وﺿــﻌﯿﺖ ﻧﻬﺎﯾﯽ در ﺷــﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺸــﮕﺮان ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻧﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷــﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد اﺟﺘﻤﺎع‬
‫ﺳــﯿﺎﺳــﯽ اﺳــﺖ‪ .‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎي دﺧﯿﻞ ﻋﺒﺎرت از وﺳــﺎﯾﻞ ﯾﺎ اﺑﺰارﻫﺎﯾﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛‪1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺮﮐﺘﯽ در ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯿﺎن دوﻟﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮏ روﻧﺪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ اﻧﺘﻘﺎل اﻗﺘﺪار ﺑﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻣﯽ در راﺳﺘﺎي ﻫﻤﮕﻮن ﺳﺎزي‬
‫ارزشﻫﺎ اﺳــﺖ و ﺳــﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻻزم را ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ و اﺷــﮑﺎل ﺟﺪﯾﺪ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ وﺿـﻌﯿﺘﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎ در آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺪرال در ﻣﻘﯿﺎس‬
‫ﮐﻠﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و زﻣﯿﻨﻪ را ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪2.‬‬
‫روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫داﻧﺸـــﻤﻨـﺪان ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴـــﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازي در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻪ روﯾﮑﺮد ﻋﻤﺪه را در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ ‪ (2‬ﺟﻬﺎن ﮔﺮاﯾﯽ ‪ (3‬رژﯾﻢ ﻫﺎي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ .‬در روﯾﮑﺮد ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ ﭼﻨﺎن‬
‫ﮐﻪ ﮔﺬﺷــﺖ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﺮاﯾﻦ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺑﯿﻦ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫اﺳـﺖ و ﻗﺮاﺑﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻔﻮذ اﺑﺮﻗﺪرتﻫﺎ را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬آﯾﻮاﺗﺮ‪ ،‬ﮔﺮاﻫﺎم و ﻧﻮﺗﺎم‪ ،‬ﺟﻔﺮي‪ ،1381 ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﯿﺮا ﻣﺸـﯿﺮزاده و ﺣﺴﯿﻦ ﺷﺮﯾﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪،‬‬
‫ص ‪.384‬‬
‫‪ -2‬ﻗﻮام‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‪ ،1383 ،‬ص ‪.83‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﮔﺮاﯾﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﺟﺬاﺑﯿﺖ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻬﺘﺮ از ﺳﻄﻮح دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻠﺢ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ اﺳـﺘﺪﻻل آنﻫﺎ ﺻـﻠﺢ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻨﻄﻘﻪاي واﮔﺬار‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف اﻇﻬـﺎرات ﻣﻨﻄﻘـﻪﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺣﻖ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ ﺷـــﺪﯾﺪ در‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺣﻔﻆ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳـﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﻤﮕﺮا‪ ،‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ از ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺋﻤﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﯾﮏ‬
‫ﻗﺎره را داﻣﻦ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞﮔﺮان رژﯾﻢ ﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﺑﺎ اﻧﺘﺸــﺎر آﺛﺎر ﻓﺰاﯾﻨﺪه در دﻫﻪ ‪ 1980‬ﮐﻮﺷــﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ راه‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪاي ﺑﯿﻦ ﺟﻬﺎنﮔﺮاﯾﺎن و ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﺎن ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮادي ﭼﻮن راﺑﺮت ﮐﻮﻫﻦ‪ ،1‬ﺟﻮزف ﻧﺎي‪ 2‬و‬
‫ﺟﺮارد روﮔﯽ‪ 3‬ﺑﺎ ﺑﺴﻂ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﯿﺶ ﻓﺮض ﻫﺎي ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻌﻄﻮف‬
‫ﺑـﻪ ﮐـﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷـــﺒﮑﻪ ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻠﯽ ﭘﯿﭽﯿﺪهاي از‬
‫واﺑﺴـﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺳــﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺤﺪودي از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺑﺴـﺘﺮ درﯾﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﻔﺖ و اﻧﺮژي و ‪ .....‬ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﺒﮑﻪ را رژﯾﻢﻫﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻣﻔﻬﻮم رژﯾﻢ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن را ﻗﺎدر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دوﻟﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺳــﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و‬
‫ﺷـﺮﮐﺖﻫﺎي ﭼﻨﺪﻣﻠﯿﺘﯽ را ﺗﺤﺖ ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬رژﯾﻢﻫﺎﯾﯽ ﺷــﺎﻣﻞ ﺳــﺎزوﮐﺎر ﻣﺒﺎرزه ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﺮورﯾﺴــﻢ در‬
‫ﺳﻄﺢ زﯾﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ‪4.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳـﻪ روﯾﮑﺮد ﺑﺮاي ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ واﺑﺴﺘﻪ و اﺣﺘﻤﺎﻻً اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ اذﻋﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺣﻮزه ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬از ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﻣﻮﺿــﻮع ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺟﺪﻟﯽ ﺑﻮده اﺳــﺖ‪ .‬اﺻــﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﺣﻮزه ﻣﻨﺎﻗﺸــﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺳــﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺳــﺖ ﯾﺎ ﯾﮏ وﺿــﻌﯿﺖ؟ آﯾﺎ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴــﯿﻢ‬
‫اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﯾﮏ ﮔﺮوه از دوﻟﺖﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ درون ﯾﮏ ﮔﺮوهﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺮﺳﻨﺪ؟‬
‫‪1- Robert Kohen‬‬

‫‪2- Joseph Nye‬‬
‫‪3- Jerald Ruggie‬‬
‫‪ -4‬دوﯾﭻ‪ ،‬ﮐﺎرل و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ج ‪ ،1375 ،2‬ص ‪.109 – 111‬‬
‫‪37‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازان رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺿــﻮع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و وﺣﺪت را ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ و‬
‫ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ در رواﺑﻂ واﺣﺪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻠﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐـﺎﻧﺘﻮري و اﺷـــﭙﯿﮕـﻞ را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ وﺿـــﻌﯿﺖ و‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﺎن را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ارﻧﺴــﺖ ﻫﺎس‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﻃﯽ آن ﭼﻨﺪﯾﻦ واﺣﺪ‬
‫ﻣﻠﯽ ﻣﺠﺰا ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﺷــﻮﻧﺪ ﺗﺎ وﻓﺎداريﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و اﻧﺘﻈﺎرات ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳــﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺪﯾﺪي ﻣﻌﻄﻮف ﺳـﺎزﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﯾﺎ از ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد را ﺗﺤﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ را ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎرل دوﯾﭻ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ را ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳــﺖ ﺑﻪ وﺿــﻌﯿﺘﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ‬
‫ﺷـﻮد ﮐﻪ ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ از اﻧﺴـﺎنﻫﺎ در ﯾﮏ ﻗﻠﻤﺮو ارﺿﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺴﺎس وﺟﻮد ﻧﻮﻋﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎ و‬
‫روﯾﻪﻫﺎ دﺳـﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻦ اﺣﺴـﺎس ﭼﻨﺎن ﻗﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪1.‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ از ﻧﻈﺮ ﺟﯿﻤﺰ ﮐﺎرﭘﻮراﺳـــﻮ‪ 2‬و آﻟﻦ ﭘﻠﻮﻓﺴـــﮑﯽ‪ 3،‬ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺳـــﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي‬
‫ﺟﺪﯾﺪ در ﺳﻄﺢ ﻧﻈﺎم ﺟﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﺮدي‪ ،‬وﺳﯿﻊﺗﺮ از ﻧﻈﺎم ﻗﺒﻠﯽ‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳــﺎس اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬در ﺗﺼــﻮر اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫»وﺿـﻌﯿﺖ« ﯾﺎ »ﻓﺮاﯾﻨﺪ« و ﯾﺎ »ﻓﺮاﯾﻨﺪ وﺿـﻌﯿﺖ« ﮔﺮوهﻫﺎي ﻋﻤﺪه از ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﻫﻢ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﺎن و ﻧﻮﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﺎن ﻣﯽﺗﻮان اﺷــﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫ﺑﻌﺪي اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺳﻄﺢ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺳــﻄﺢ ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ اﺷــﺎره ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪي دارد ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﺨﺸــﯽ از ﻗﺪرت‬
‫ﺗﺼـﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﺳـﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺑﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﻮق ﻣﻠﯽ در ﻣﻘﯿﺎس ﺟﻬﺎﻧﯽ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ وﺿـﻌﯿﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺒﻮد ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺪاري داﺧﻠﯽ و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﻮد‬
‫و ﺿﻤﻦ ارﺗﻘﺎي ﮐﺎراﯾﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﻋﻤﻼً ﭘﺎﯾﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺟﻤﻌﯽ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋـﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ آن دﺳـــﺘﻪ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﺳـــﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل »اﺳـــﺘﺎﻧﻠﯽ‬
‫‪1 . Hodyes, Michael, 1975, “integration theory in the vortaylor”, Aproches and theory in‬‬
‫‪international relation, New York: Longman, p. 237.‬‬
‫‪2. James Caporso.‬‬
‫‪3. Allen Polofski.‬‬
‫ﻫﻮﻓﻤﺎن«‪ 1‬ﺷﮑﺴﺖ آﺷﮑﺎر ﺗﺴﺮي ﯾﺎ ﭘﯿﺸﺮوي اﻓﻘﯽ ـ ﻋﻤﻮدي در اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ را دﺳﺖﮐﻢ ﺑﻪ دو‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﺗﻨﻮع در اﻫﺪاف و ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﻠﯽ و ﻓﻘﺪان ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ وﺣﺪت در ﻣﻮرد ﻣﺴـﺎﺋﻞ اروﭘﺎﯾﯽ )ﮐﻪ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷــﺪ( و دﯾﮕﺮي ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫دوم‪2.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷــﺮاﯾﻂ اﺧﺘﻼف ارزﺷــﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺣﺘﯽ ﻣﺘﻀــﺎد ﺑﯿﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎ‬
‫اﻣﮑﺎن دﺳــﺖ ﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻬﺎد ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻣﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﮐﺜﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﺳـﻄﺢ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ و ﻓﻘﯿﺮﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺧﻠﻠﯽ در ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﺳﺘﻘﻼل‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ و اﯾﻦ واﺿـﺢ اﺳـﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻫﺎي ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷـــﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺮزﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬آﻏﻮش ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﺮﺳـــﻨﮕﺎن و ﻣﻠﺖ ﻫﺎي ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﺟﻬﺎن ﺳـﻮم در ﮔﻮﺷـﻪ و ﮐﻨﺎر ﺟﻬﺎن ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻗﺮن ‪ 19‬و در ﺟﻨـﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول روﻧﺪي ﻣﺴـــﻠﻂ ﺑﻮد ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ در ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻘﺎط ﻓﺮوﮐﺶ‬
‫ﮐﺮد و ﺷﮑﻞ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﺘﺤﻮل ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ‬
‫آرﻣﺎن وﺣﺪت ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﻗﺎرهاي و ﺟﻬﺎﻧﯽ از دﯾﺮﺑﺎز اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ اﯾﺪﺋﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ و ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي‬
‫ﻓﮑﺮي واﺑﺴـــﺘﻪ ﺑﻪ آن ﺑﻮده اﺳـــﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳـــﻔﻪ از دورانﻫﺎي دور ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگ را ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ وﺣﺪت ﻧﻮع‬
‫ﺑﺸﺮ ﺿﺮوري ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺳﻄﺢ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻌﺪادي از دوﻟﺖ ﻫﺎ ﮐﻪ در ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ‪ -‬اﻗﺘﺼــﺎدي را ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﺤﺎدﯾﻪ اروﭘﺎ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آورﻧﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ اﺳﺘﻮار ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ وﺣﺪت‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﺷــﺮاﯾﻂ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي دﻧﯿﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﺴــﯿﺎر ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳــﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﺳــﯿﻠﻪ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﺗﺸـﺪﯾﺪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﯿﻮﻧﺪدﻫﻨﺪه ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ و ﺷﺮاﯾﻂ را ﺟﻬﺖ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آرﻣﺎن‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ از ﻧﻈﺮ ﻟﻮﯾﯿﺲ ﻓﺎوﺳــﺖ‪ ،3‬ﭼﻮﻧﺎن ﺷــﯿﻮهاي ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳــﯽ و ﮐﺸــﻒ اﻟﮕﻮﻫﺎي‬
‫ﮔﺴـﺘﺮدهﺗﺮ ﻫﻤﮑﺎري و ﻣﻨﺎزﻋﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻓﺮاﯾﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎ و ﺑﺎزﯾﮕﺮان دﯾﮕﺮ ﻃﯽ آن‪،‬‬
‫‪1 . Stanley Haffmann‬‬

‫‪2. Hodyes, Michael,1975, p.251.‬‬
‫‪3. Louise Faecett‬‬
‫‪39‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫راﻫﺒﺮد و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ درون ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮﺿﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺸــﻮﯾﻖ و ﺗﺮوﯾﺞ راﻫﺒﺮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻫﺪف آن ﻧﯿﺰ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻫﺪفﻫﺎي ﻣﺸــﺘﺮك در ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ‬
‫ﺣﻮزه اﺳﺖ‪ 1.‬ﻫﺘﻦ‪ 2‬و ﺳﻮدرﺑﺎم‪ 3‬ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﺳـﻂ دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﭘﺮوژهاي ﮐﻪ در‬
‫ﭘﯽ آن‪ ،‬دوﻟـﺖﻫـﺎ و ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در داﺧﻞ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎص‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻧﻬﺎدﺳﺎزي ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪4.‬‬
‫در ﺑﺤـﺚﻫـﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ از دو ﻧﻮع ﻣﻮج ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﯾﺎد ﻣﯽﺷـــﻮد ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺠﻠﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﮐﻼﺳﯿﮏ و ﺳﻨﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ در دﻫﻪ ‪1950‬‬
‫و ‪ 1960‬در ﻗـﺎﻟﺐ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻮ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ و ‪ ...‬ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و آن ﻫﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻬﺎدي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺗﺤﺎدﯾﻪ‬
‫اروﭘﺎ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣـﺎ ﻧﻮع دوم ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻮج دوم‪ 5‬ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷـــﻮد‪ ،‬در اواﺧﺮ‬
‫ﻧﯿﻤﻪ دﻫﻪ ‪ 1970‬و اواﺳـــﻂ دﻫﻪ ‪ ،1980‬ﺑﻪ واﺳـــﻄﻪ وﻗﻮع ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﻣﺜﻞ ﺗﻤﺮﮐﺰزداﯾﯽ از ﻧﻈﺎم‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬رﺷﺪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﺟﻬﺎﻧﯽﺷﺪن و اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺷﺮوع ﺷﺪ‪6.‬‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﺼــﻮل وﺣﺪت ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﯾﺎ اﻧﻌﮑﺎﺳــﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼــﺎﻟﺢ‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀـﻮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ زاﯾﯿﺪه ﻣﺼـﻠﺤﺖ و ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪-‬راﻫﺒﺮدي در ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ ﻧﻮﯾﻦ در ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪ ﮐﺎرﮔﺰاري‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰه‪ ،‬ﺟﻬﺖ و ﮔﺴﺘﺮه از‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﮐـﺎرﮔﺰاري و ﻧﻘﺶ ﮐـﺎرﮔﺰاران‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ دوﻟﺖﻫﺎ در‬
‫ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﺳﺎزهﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻨﯽ ﻃﯿﻒ‬
‫وﺳﯿﻌﯽ از ﺑﺎزﯾﮕﺮان دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در درون و ﺑﺮون ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺎﺳــﺖ‪ ،‬ﻟﻮﺋﯿﺲ‪ ،1386 ،‬اﺗﺤﺎدﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎري و ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ :‬در ﻟﻮﺋﯿﺲ ﻓﺎﺳــﺖ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽﻧﮋاد‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ص ‪317,‬‬
‫‪2. Hetten‬‬
‫‪3. Fredrik Soderbom.‬‬
‫‪4. Hettene, Bjorn and Soderbaum, Fredrik, 1998, The New Regionalism Approach, polition, P.3.‬‬
‫‪5. New Vave‬‬
‫‪6. Hettene, Bjorn and Soderbaum, Fredrik, 1998, p.34.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ اﻧﮕﯿﺰه و ﻫـﺪف ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﺗﮏ ﺑﻌﺪي و داراي ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻧﯿﺴـــﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﭼﻨﺪﺑﻌﺪي و ﭼﻨﺪوﺟﻬﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺷـﺎﻣﻞ اﺑﻌﺎد اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬
‫ﺳــﯿﺎﺳــﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯽﺷــﻮد و ﻫﺪﻓﯽ ﺑﺴــﯿﺎر ﻓﺮاﺗﺮ از اﯾﺠﺎد رژﯾﻢﻫﺎي ﺗﺠﺎرت آزاد و‬
‫اﺋﺘﻼفﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي دارد‪1.‬‬
‫اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺟﻪ اﻧﺴﺠﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ)زﺑﺎن‪ ،‬ﻗﻮﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻧﮋاد‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫و ‪ (...‬اﻧﺴـﺠﺎم اﻗﺘﺼـﺎدي )اﻟﮕﻮي ﺗﺠﺎري و ﻣﮑﻤﻞ ﺑﻮدن اﻗﺘﺼـﺎدي(‪ ،‬اﻧﺴـﺠﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ )ﻧﻮع رژﯾﻢ‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي( و اﻧﺴـﺠﺎم ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ )وﺟﻮد ﻧﻬﺎدﻫﺎي رﺳﻤﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي( ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﻣﺒﺬول ﻣﯽﮔﺮدد‪2.‬‬
‫ج( ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﮕﺮان ﻋﻠﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از دﻫﻪ ‪ 1950‬در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ از ﻧﮕﺮش ﺳﻨﺘﯽ‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن در ﯾﮏ راﺑﻄﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺘﯿﺰش ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ و‬
‫ﻫﺪف ﮐﻠﯿﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ در ﺟﻬﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از دﻫﻪ ‪ 1950‬ﺑﻪ‬
‫ﺗـﺪرﯾﺞ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺳـــﻨﺘﯽ را ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﺎت‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻮد‪ .‬آن ﻫﺎ ﺟﻨﮓ و ﺳــﺘﯿﺰش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺤﻮر و اﺳﺎس ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﺮدود داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﻌﺮوف‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺪل ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ‪ 3‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﻮﯾﺪ ﻣﯿﺘﺮاﻧﯽ‪ 4‬ﮐﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ از ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻓﺰاﯾﻨﺪه ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ وﻇﺎﯾﻒ اﺳﺎﺳﺎً ﻓﻨﯽ و ﻏﯿﺮﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و ﻣﻠﯽ را ﺑﻪ ﺣﺪي اﻓﺰاﯾﺶ داده اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺣﻞ آن ﻫﺎ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻫﻤﮑﺎري ﻓﻦ ﺳﺎﻻران‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺳـﯿﺎﺳـﯽ اﺳـﺖ‪ .‬دراﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﮑﺎري‬
‫ﻓﻦﺳـﺎﻻران ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﺠﺎد ﭼﺎرﭼﻮب ﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﻫﻤﮑﺎري ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﺳـــﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﮐﺎرﮐﺮدي ﺿـــﺮوري‬
‫ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ وﺳﻌﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻨﯽ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﻗﻠﻤﺮو‬
‫‪1. Hettene, Bjorn, Inotia, Anderas and sunkel, Osvaldo, 1999 – 2000, the New Regionalism‬‬
‫‪series, London: Macmillan press, xix.‬‬
‫‪2. Harrell, Andrew, 1995, “Regionalism in theoretical perspective”, in louis Fawcett and Andrew‬‬
‫‪Harrell: Regionalism in word politics, Regional or Regionization and international order, oxford and‬‬
‫‪New York: oxford university press, p. 38.‬‬
‫‪3. Functionalism‬‬
‫‪4. David Mitrany‬‬
‫‪41‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫اﯾﻦ ﺳـﺎزﻣﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﺎزﻣﺎنﻫﺎﯾﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳـﺖ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻣﻨﺴﻮخ ﯾﺎ ﺑﯽﺛﻤﺮ ﺳﺎزﻧﺪ‪1.‬‬
‫ﺑﺴـﻂ ﺳـﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ را ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ارﺗﻘﺎ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و دوﻟﺖ ﻫﺎ را از ﭘﻮﺳـــﺘﻪ و ﻣﺪارﺑﺴـــﺘﻪ ﺧﻮد ﺧﺎرج ﮐﺮده‪ ،‬وارد ﻋﺮﺻـــﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻫﺎي‬
‫ﺑﺮونﻣﺮزي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻞ ﻋﻤﺪهاي ﺑﺮاي ﮐﺎﻫﺶ ﺗﺸﻨﺠﺎت و اﺳﺘﻘﺮار ﺻﻠﺢ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳـﻌﻪ و ﮔﺴﺘﺮش ﻫﻤﮑﺎريﻫﺎ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺣﻮزه ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫اﻟﮕﻮ ﺑـﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺟﻬﺎن ﺳـــﺮاﯾﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ رﻓﺘﻪرﻓﺘﻪ از اﻫﻤﯿﺖ روزاﻓﺰون‬
‫ﻣﺮزﺑﻨﺪيﻫﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ در ﺳﻄﻮح ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﻄﺮح ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪ و وﻓﺎداري‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺗﻨﮓﻧﻈﺮاﻧﻪ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪2.‬‬
‫در واﻗﻊ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺆﺛﺮ وﻇﯿﻔـﻪ رﻓـﺎه ﺑﺸـــﺮي از ﻣﺠﺮاي ﻧﻬـﺎدﻫـﺎي ﻣﯿـﺎن ﻣﻠﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫وﻓﺎداري ﺷﻬﺮوﻧﺪان از دوﻟﺖ ‪-‬ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻠﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪3.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ در ﺻﺪد اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻦ واﺣﺪﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺳــﺎزﻣﺎن ﻓﺮاﻣﻠﯽ ﺻــﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳــﻬﯿﻢ ﺷــﺪن ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ دارد و از ﯾﮏ ﻧﻮع راﻫﺒﺮد‬
‫ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﻫﻤﮑﺎريﺟﻮﯾﺎﻧﻪ ﻣﯿﺎن دوﻟﺖﻫﺎ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔـﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﺻـــﻠﺢ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳـــﺎزﻣﺎندﻫﯽ‬
‫ﻻﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﺧﺎص از زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻧﺴــﺎﻧﯽ اﺳــﺖ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ رﻓﺘﻪرﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷــﺘﻦ ﻣﺮزﻫﺎي‬
‫ﺗﺼﻨﻌﯽ ﺑﺘﻮان رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺻـﻮرت‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ دارد ﮐﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺸــﺘﺮك‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﺤﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮدم در درون ﻣﺮزﻫﺎي دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﺼﻮر ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺗﺰ ﭘﻠﻮراﻟﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﮔﺮ اﻧﺘﻈﺎرات اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎ و اﻟﮕﻮﻫﺎي رﻓﺘﺎري ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫اﺻﻠﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﺳﻤﺒﻞ و ﻧﻬﺎد ﺟﺪﯾﺪي ﻣﻄﺮح ﺷﻮﻧﺪ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﺑﺪ‪4.‬‬
‫‪ -1‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ و ﻓﺎﻟﺘﺮﮔﺮاف‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،‬ج ‪ ،1372 ،2‬ص ‪.666‬‬

‫‪ -2‬ﻗﻮام‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‪ ،1384 ،‬ص ‪.248 – 249‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺠﯿﺪ‪ " ،1385 ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازي در ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮔﺬر از ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺑﺨﺸــﯽ"‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸــﮑﺪه‬
‫ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،73‬ص ‪.92‬‬
‫‪4. Jolieber, Robert, 1972, Theory, Word Politics, Massachusetts: Winthrop publication,‬‬
‫‪pp.38 – 65.‬‬
‫د( ﻧﻮﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﻧﻮﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ‪ 1‬ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﺟﺪﯾﺪ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ آﻏﺎز ﺷــﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺨﺸــﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ ﺳــﺎﯾﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻫﻢرﯾﺸــﻪ و ﺣﻮزهﻫﺎي ﺑﺎ‬
‫ﺳﻄﺢ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎﻻ ﺗﺴﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﻘﻮه از اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻧﻮﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬روﯾﮑﺮد ﻧﻈﺮي ﺣﺪ واﺳــﻄﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ در ﺻــﺪد ﺗﺮﮐﯿﺐ و ﺗﻠﻔﯿﻖ‬
‫ﻣﻔﺮوﺿـــﻪﻫﺎي اﯾﻦ دو رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻓﮑﺮي ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮي روش و ﺷـــﯿﻮه ﮐﺎرﮐﺮدي در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫اﻫﺪاف ﻓﺪراﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷـــﺪ و در واﻗﻊ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳـــﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷــﺪ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻧﻈﺮﯾﻪاي راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ در اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ از‬
‫ﺳﺎل ‪ 1945‬ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪ ﻇﻬﻮر رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﻧﻮﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ در ﺷــﮑﻞ اوﻟﯿﻪ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ اﺳــﺖ و اﯾﻦ ﺗﻌﺎرض ﻧﺎﺷــﯽ از‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻠﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑـﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﻫـﺎس‪ ،‬ﻧﻮﮐـﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﺗﮑﯿـﻪ ﺑﺮ ارزش ﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﻧﻮعدوﺳﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺘﻀﺎد را اﺳﺎس ﮐﺎر ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ‪3.‬‬
‫ﻫﺎس ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳــﺖ وﻗﺘﯽ ﺑﺎزﯾﮕﺮان درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ ﺗﺼــﻤﯿﻤﺎت ﯾﮏ‬
‫ﺳـــﺎزﻣـﺎن ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻬﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷـــﻮد‪ ،‬آنﮔﺎه ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي و اﻗﺘﺒﺎس‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﻤـﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬در اﺛﺮ اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻗﺪرت‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻨﺶﻫﺎي ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ رﻓﺎه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ .‬او ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﻣﺮ را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪:‬‬
‫»درسﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ از ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺑﺨﺶ ﮐﺎرﮐﺮدي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷـــﻮد‪ ،‬در ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺳﺎزد«‪4.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻧﻮﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮ اﺳﻠﻮبﻫﺎي ﭼﺎﻧﻪ زدن ﻣﯿﺎن ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﯿﺰ راﻫﺒﺮدﻫﺎﯾﯽ ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ‬
‫در روﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻧﻮﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ از ﻧﻈﺮ ﻫﺎس‪ ،‬ﻏﻠﺒﻪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺗﺼـــﻤﯿﻤﺎت اﻗﺘﺼـــﺎدي ﺑﺮ ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﭘﺮاﻟﺘﻬﺎب ﺳــﯿﺎﺳــﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺳــﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳــﻮي اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﺮاﻣﻠﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫‪1. Neo Functionalism‬‬

‫‪ -2‬اﯾﻮاﻧﺰ‪ ،‬ﮔﺮاﻫﺎم‪ ،‬ﻧﻮﺗﺎم‪ ،‬ﺟﻔﺮي‪ ،1381 ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﯿﺮا ﻣﺸـﯿﺮزاده و ﺣﺴـﯿﻦ ﺷﺮﯾﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪،‬‬
‫ص ‪.542‬‬
‫‪3. Hass, Ernest. B, 1964, Beyond the Nation – state, California: Stanford University, p. 230.‬‬
‫‪4. Hodyes, M, 1975, p. 269.‬‬
‫‪43‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫آنﮐﻪ ﺑﻪ آرزوﻫﺎي اﻧﻔﺮادي واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن اﺗﺤﺎد اﻗﺘﺼﺎدي در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ اﺗﺤﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪1.‬‬
‫ه( ﻣﺒﺎدﻟﻪﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺎت و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺟﻮاﻣﻊ‬ ‫ﻣﺒﺎدﻟﻪﮔﺮاﯾﯽ‪2،‬راﺑﻄﻪ‬
‫ﮐـﺎرل دوﯾﭻ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه و ﻣﻔﺴـــﺮ رﻫﯿﺎﻓﺖ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت او ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﻮاﻣﻊ در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷـﻮد اﻣﺎ دوﯾﭻ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺑﯿﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺳﻄﺢ ﻓﺮاﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ‬
‫و ﺣﺘﯽ درونﮐﺸـﻮري ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد و دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺳــﻄﺢ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬دوﯾﭻ ﺑﺎ اﺷــﺎره ﺑﻪ راﺑﻄﻪ واﺑﺴــﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﺟﺎ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻼﻓﺼﻞ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در زﻣﯿﻨﻪ ﯾﮑﯽ دو ﻣﻮرد از ﮐﺎﻻﻫﺎ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﺗﺨﺼــﺼــﯽ ﺑﻠﮑﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﻃﯿﻒ وﺳــﯿﻌﯽ از ﮐﺎﻻ و ﺧﺪﻣﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن وﺟﻮد داﺷــﺘﻪ ﺑﺎﺷــﺪ‪،‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻤﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر روﺑﺮو ﻫﺴﺘﯿﻢ‪3«.‬‬
‫و( روﯾﮑﺮد واﮔﺮاﯾﯽ‬

‫واﮔﺮاﯾﯽ‪ 4‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي از دﺳــﺖ دادن وﺣﺪت و ﭘﯿﻮﺳــﺘﮕﯽ و ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ ﺷــﺪن و ﺗﺠﺰﯾﻪ ﺑﻪ‬
‫ذرات ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎي ﻣﺠﺰا اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد واﮔﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ و‬
‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳــﺒﺐ ﺗﻮﺳــﻌﻪ و ﻫﻤﮑﺎري و ﺑﺮﻗﺮاري اﺗﺤﺎد و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺷــﻮد‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﯿﺰ در واﮔﺮاﯾﯽ و اﯾﺠﺎد ﺗﻌﺎرض ﻣﯿﺎن دوﻟﺖ ﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن واﮔﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺴـــﺎﻧﯽ و رواﻧﯽ‪،‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬واﺣﺪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ واﮔﺮاﯾﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳــﺖ از ﺗﻔﮑﯿﮏ و ﺟﺪاﯾﯽ از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ و دور ﺷــﺪن آنﻫﺎ از‬
‫ﻫﺪف ﻣﺸﺘﺮك و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻫﺪفﻫﺎي ﺧﺎص‪5.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳـﺒﺐ ﺗﺸـﺪﯾﺪ واﮔﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺷـﻮد و واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ را در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ و‬

‫ﺣﺘﯽ در ﺳـﻄﺢ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ دور ﻣﯽﺳﺎزد و ﻫﻤﮑﺎري آﻧﻬﺎ را دﺷﻮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫واﮔﺮا درﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﻧﻔﻮذ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮزي‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫‪1. Jo Liber, Robert, 1972, p. 430.‬‬

‫‪2. Exchangeism‬‬
‫‪ -3‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ و ﻓﺎﻟﺘﺰﮔﺮاف‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،1372 ،‬ص ‪.542‬‬
‫‪4. Disintegration‬‬
‫‪ -5‬ﺣﺎﻓﻆﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،1385 ،‬اﺻﻮل و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺎﭘﻠﯽ )ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ(‪ ،‬ص ‪.373‬‬
‫اﻗﺘﺼـﺎدي و ‪ ...‬ﺑﺴـﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﺑﺨﺼـﻮص اﮔﺮ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ و اﻓﺰاﯾﺶ ﺿﺮﯾﺐ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ و اﻗﺘﺼـﺎدي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﻗﻮيﺗﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﯾﮏ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫واﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﻫﻤﺴـﺎﯾﮕﺎن را در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷـﺪه و ﺳــﺎزﻣﺎن ﯾﺎ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺟﺪﯾﺪي را در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﯾـﮏ ﺑﺎزﯾﮕﺮ واﺣﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد؛ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺿـــﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﻮذ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻗﺪرت ﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬اﺣﯿﺎي ﻗﻮمﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي اﻗﺘﺼـﺎدي و ‪ ...‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻋﻼﻗﻪ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﺧﻮد ﻧﺸـــﺎن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻـــﻮرت ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ اﯾﻦ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎ واﮔﺮا‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻗﻮع ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﻫﻤﺎن ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را‬
‫در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺮزﺑﻨﺪيﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻗﻄﺐ ﺑﻨﺪيﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮق ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮاردي ﻧﻘﺶ ﻣﺜﺒﺖ اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻫﺪف ﻫﺎي ﻣﺸــﺘﺮك ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻠﺘﯽ اﺣﺴـﺎس ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ و ﻧﺎﻣﻄﻤﺌﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت او ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ اﻓﺮاﻃﯽ ﺑﺮوز ﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﺪﯾﺪ واﮔﺮاﯾﯽ ﮔﺮدد‪1.‬‬
‫ﻣﺠﺎورت و ﭘﯿﻮﺳـﺘﮕﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻼﯾﻖ ﻣﺸﺘﺮك ﮐﺸﻮرﻫﺎ را ﮔﺴﺘﺮش دﻫﺪ وﻟﯽ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺗﻀﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺠﺎور و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻄﺮح‬
‫ﺷﺪن دﻋﺎوي ﻣﺨﺘﻠﻒ ارﺿﯽ و زﻧﺪه ﺷﺪن اﺧﺘﻼف دﯾﺮﯾﻨﻪ ﻣﺮزي و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً اﺻﻄﮑﺎك و ﺗﻔﺮﻗﻪ و در‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽﺷﻮد‪ 2‬ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﺮزي‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺸﻬﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺘﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن‬
‫در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺎرﺿـﺎت اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ‪ ،‬ﺿـﻌﻒﻫﺎي ﺳـﺎﺧﺘﺎري در اﻗﺘﺼﺎد و ﺻﻨﻌﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﺿﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﺗﺸﺪﯾﺪﮐﻨﻨﺪه واﮔﺮاﺋﯽ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ درﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ز( اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻣﻨﯿﺖ در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ اي و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺖ ﻫﺎ از »اﻣﻨﯿﺖ«‪ 3‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ‪:‬‬
‫‪1. Cantori, Louis and Steven, L, 1970, p.17 – 20.‬‬

‫‪ -2‬ﮐﺎﻇﻤﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ‪ ،1370 ،‬ص ‪.68 – 69‬‬
‫‪3. Security‬‬
‫‪45‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻧﺒﻮدن ﯾﺎ از ﺧﻄﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺷـــﺪن‪» .‬اﻣﻨﯿﺖ« ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳـــﺖ از‬
‫رﻫﺎﯾﯽ از ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬آزادي از اﺿﻄﺮاب و ﺑﯿﻤﻨﺎﮐﯽ و داﺷﺘﻦ اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻣﻮﺟﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮاه ﻓﺮدي‪ ،‬ﻣﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬در زﻣﺮه ﻣﺴـﺎﺋﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﺻــﻮرت وﺳــﯿﻊ‪ ،‬در ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷــﺪه اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻــﻠﺢ‪ ،‬آزادي‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد‪،‬‬
‫ﺳـﻼﻣﺘﯽ و دﯾﮕﺮ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺎد ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدم اﺣﺴﺎس آزادي از ﻧﮕﺮاﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪1.‬‬
‫از ﺳـــﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﭘﺪﯾﺪهاي ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺎدي – ذﻫﻨﯽ ﺑﻪ ﺷـــﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ ﭼﻮﻧﺎن دوران ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را در ذﯾﻞ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﻮد‪2.‬‬
‫در ﻓﺮﻫﻨﮓ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‪» :‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺎرغ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ از دﺳــﺖ دادن ﺗﻤﺎم ﯾﺎ ﺑﺨﺸــﯽ از ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ،‬داراﯾﯽ و ﯾﺎ ﺧﺎك ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮ ﺑﺮد اﻣﻨﯿﺖ دارد‪3.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ در اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‬
‫را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷــﮑﻞ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮد‪» :‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ دﺳــﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺷــﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﮐﺸــﻮر اﻣﮑﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ از ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺧﺎرﺟﯽ و ﻧﻔﻮذ ﺳـﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ دراﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در راه ﭘﯿﺸـﺒﺮد اﻣﺮ ﺗﻮﺳـﻌﻪ اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ وﺣﺪت و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﮐﺸﻮر و‬
‫رﻓﺎه ﻋﺎﻣﻪ از ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﮔﺎم ﺑﺮدارد«‪4‬‬
‫اﻟﯿﻮت و رﺟﯿﻨﺎﻟﺪ‪ 5‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪:‬‬

‫»آزادي و رﻫﺎﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ و ﻧﺴـﺒﯽ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر از اﺣﺘﻤﺎل ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼـــﺎدي ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ ﻣﻠـﺖ در واﮐﻨﺶ ﻣﺆﺛﺮ و ﻧﺎﺑﻮدﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﻘﯿﺎس ﻣﻠﯽ دﭼﺎر ﺗﺤﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ از ﻣﻨﻈﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ آن ﻧﯿﺰ ﺧﺎرج از ﻣﺮزﻫﺎ‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آن ﺳﺎزوﮐﺎر ﻧﻈﺎﻣﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪6«.‬‬
‫ﺑﻮزان‪ 7‬در رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ وﺳــﯿﻊ از ﻣﺴـــﺌﻠﻪ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬اﺻــﻄﻼح »اﻣﻨﯿﺖ« را ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫‪ -1‬رﺑﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪" ،1383 ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪاي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ در ﺟﻬﺎن ﺳﻮم"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،26‬ص ‪.44‬‬
‫‪ -2‬ﻻي‪ ،‬ﻣﮑﯿﻦ‪ ،1381 ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ :‬روﯾﮑﺮدﻫﺎ و ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺻﻐﺮ اﻓﺘﺨﺎري‪ ،‬ص ‪.59‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻠﯽﺑﺎﺑﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻏﻼمرﺿﺎ‪ ،1369 ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻄﻼﺣﺎت رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ص ‪.51‬‬
‫‪ -4‬ﺗﻬﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺠﺘﺒﯽ‪ ،1376 ،‬اﺑﻌﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ آﺟﺎ‪ ،‬ص ‪.114‬‬
‫‪5. Elyot & Reginald‬‬
‫‪ -6‬ﺣﺎﻓﻆﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،‬ص ‪.324 – 327‬‬
‫‪7. Buzan.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺻﺮف ﻣﻘﻮﻟﻪ »اﻣﻨﯿﺖ« ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دوﻟﺖﻫﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﻨﺸـﺄ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻣﻨﯿﺖ« ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ »اﻣﻨﯿﺖ« ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺖ در ﻣﻌﺮض ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬
‫آرﻧﻮﻟﺪ وﻟﻔﺮز ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪» :‬اﻣﻨﯿﺖ ﯾﮏ ارزش ذاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺴﺒﯽ از آن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷـﻮد و ﻣﺸـﺘﺎق اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫او ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ اﻣﻨﯿﺖ را »ﺣﻔﻆ ارزشﻫﺎ« ﺑﻠﮑﻪ ﻋﯿﻦ آن ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ وﻟﻔﺮز را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﯿﻨﯽ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﺑﺎﯾﺪ اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ذﻫﻨﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳـــﺖ از‪» :‬ﻋﺪم ﺗﺮس از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ارزشﻫﺎﯾﯽ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ«‪1.‬‬
‫اﻣﺮوزه اﻣﻨﯿـﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﭼﻨـﺪﺑﻌـﺪي ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ اﺳـــﺖ ﮐـﻪ ﺑﺎ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪،‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ‪ ...‬ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﻀــﻤﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‬
‫ﺑﺮاي دﺳـﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻫﺪفﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻃﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻬﻢ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺣﻮزهﻫﺎي ﯾﺎدﺷﺪه‬
‫در آن ﻣﺸـﺨﺺ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت ﮐﺎرﮐﺮدي ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫آنﻫـﺎ ﻫﺪف ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ ﺗﺎ از ﻗﺒﻞ آن‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪2‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي از دو واژه »اﻣﻨﯿﺖ« و »ﻣﻨﻄﻘﻪ« ﺗﺸـــﮑﯿﻞ ﺷـــﺪه اﺳـــﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو واژه‬

‫ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻗﯿﺎس و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐـﻪ ﻣﯽﺗﻮان اراﺋـﻪ داد ﻋﺒـﺎرت اﺳـــﺖ‪ :‬اﻣﻨﯿـﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺗﺼـﻮرات و ﺗﻌﺒﯿﺮات از اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي در زﻣﺎﻧﯽ ﺧﺎص آن را‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﯾﺎ ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳــﻄﻮح ﮐﺸــﻤﮑﺶ در‬
‫ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎرات ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻧﻬﺎدﻫﺎ و اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎي ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪3.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﻣﻨﯿﺖ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬آراﻣﺶ و ﺛﺒﺎت در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳــﺖ‪ .‬اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﺪﺗﺎً‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ اﺣﺴــﺎس رواﻧﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷــﻮد ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﻘﺪان ﺗﺮس‪ ،‬وﺿــﻌﯿﺖ آراﻣﺶ و‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺣﻮزه‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷـﺪ اﻣﺎ اﻣﺮوزه در اﺑﻌﺎد ﺳـﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫‪1 . Kenneth, G. twichett, 1967, International security Reflection son surrivaland stability,‬‬
‫‪London, p. 8.‬‬
‫‪ -2‬روﺷﻨﺪل‪ ،‬ﺟﻠﯿﻞ‪ ،1374 ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪ ،‬ص ‪.3 – 6‬‬
‫‪ -3‬ﻻي‪ ،‬ﻣﮑﯿﻦ‪ ،1381 ،‬ص ‪.266‬‬
‫‪47‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬در دوران ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻓﻌﺎﻟﯽ در ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ‬
‫از رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﺸــﺮ و اﺻــﻮل اﺳــﺎﺳــﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺤﻮر اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت در ﺷـﻮراي اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و در وﺿﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺮدارﻧﺪه ﻧﻘﺾ‬
‫اﺳـﺎﺳـﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﺸـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﻘﺾ اﺻﻞ ﺣﻖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﻧﻘﺾ‬
‫اﺳـﺎﺳـﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺪاﺧﻼﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻠﯽ و اﻋﻤﺎل‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻮري اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻮري اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺳــﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺴــﺠﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺸــﺮوﻋﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﻧﺒﻮد اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻠﯿﺪي‬
‫دﻏﺪﻏﻪ رﻫﺒﺮان ﺟﻬﺎن ﺳــﻮم در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻣﻨﯿﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯽ از آﺳــﯿﺐﭘﺬﯾﺮي ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوﻟﺖﺳــﺎزي در اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ اﺳــﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷــﻮد ﺗﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ در‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و اﻧﺘﺨﺎب ﻓﻨّﺎوري ﭘﺮوژهﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎ اﻫﺪاف ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﻘﺶ‬
‫اﯾﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و دوﻟﺖ ﺳﺎزي‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﯽ ﺑﻮده‬
‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪ دوﻟﺖ ﺳـﺎزي ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳـﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﻫﻨﻮز در ﻣﺮﺣﻠﻪ دوﻟﺖ ﺳﺎزي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪1.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫درﮔﯿﺮي ﻣﺴـــﻠﺤـﺎﻧـﻪ و ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي‪ ،‬ﻋﻤﺮي ﺑﻪ درازاي ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸـــﺮﯾﺖ دارد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺑﺎ‬
‫داﺳﺘﺎن ﻗﺘﻞ ﻫﺎﺑﯿﻞ و ﻗﺎﺑﯿﻞ ﺑﺮ روي ﮐﺮه زﻣﯿﻦ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸـﺮ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮه ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﺑﺮﻫﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ اﻣﯿﺪ در ﻣﯿﺎن اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ دوران‬
‫ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﯿﻠﯽ زود اﯾﻦ اﻣﯿﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎاﻣﯿﺪي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﯾﮏ ﻓﺮد‪ ،‬ﮔﺮوه و ﻣﻠﺖ از ﺗﻌﺮض و ﺗﺠﺎوز ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺸﺮوﻋﺶ‬
‫را اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ 2.‬اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﺑﻌﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺆﻣﻦزاده‪ ،‬رﺿﺎ‪" ،1386 ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺳﺎﺳﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ"‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ش ‪ ،64‬ص ‪.29‬‬
‫‪ - 2‬ﺟﻬﺎن ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،1388 ،‬اﻣﻨﯿﺖ در ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨﮓ و اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ص ‪.91‬‬
‫در ﻣﻘﺎم ﺑﺮرﺳــﯽ ﺑﻌﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻣﺴــﺌﻠﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺴــﺘﻘﯿﻢ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ از‬
‫ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ و ﺳـﺎﮐﻨﺎن آن ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻣﺴﺌﻠﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻠﯽ از اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺟﻨﮓ و ﭘﯿﺮوزي ﻧﻈﺎﻣﯽ در آن‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻫﺪف ﻣﺤﻮري اﺳـــﺖ وﻟﯽ در ﺑﺴـــﯿﺎري از‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﮓ ﺳﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻏﯿﺮﺳﻨﺘﯽ ﮐﻢ ﺷﺪت ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪1.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺄﻣﯿﻦ آراﻣﺶ و ﻃﻤﺄﻧﯿﻨﻪ ﻻزم ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﯾﺶ از راه ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﺎرﺟﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ آﻧﺎن در ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺟﻬﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﺳــﯿﺎﺳــﯽ در راﺳــﺘﺎي اﻣﮑﺎن ﺑﺨﺸــﯽ و ﺗﺴــﻬﯿﻞ ﻣﺸــﺎرﮐﺖ و دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺮدم در ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﺳــﺮﻧﻮﺷــﺖ ﺧﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴــﺘﯽ اﻣﻨﯿﺖ و ﺣﻀــﻮر آزاداﻧﻪ و ﺑﺮاﺑﺮي آنﻫﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ آورد و‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﺑﺎور ﺳﯿﺎﺳﯽ وادار ﯾﺎ ﺑﺎزداﺷﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺤﻮه ﺗﻮزﯾﻊ‬
‫ﻗﺪرت و ﺷـﮑﻞ رژﯾﻢ ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺴﺘﻪ و ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﮔﺮﯾﺰ ﮐﻪ ﺗﺪاول ﻗﺪرت و‬
‫ﭼﺮﺧﺶ ﻧﺨﺒﮕﺎن را ﺑﺮﻧﻤﯽﺗﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻻزم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺤﺚ اﻣﻨﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ذﯾﻞ ﻣﻮﺿﻮع اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﻗﺮار دارد و ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ آن را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣﻨﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺑﻌﺎد اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم آن اﺳـﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏﺳﻮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻋﻘﻼﯾﯽ‪ ،‬واﻗﻊﺑﯿﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎزﻧﺪه‪ ،‬ﭘﻮﯾﺎ‬
‫و ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﻌﯿﻮب ﻋﻠﻤﯽ ﺷــﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷــﺪ و از ﺳــﻮي دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻮﻟﯿﺪات‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺿـــﻤﻦ دراﻣﺎن ﺑﻮدن از ﺧﻄﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ‪ ،‬از روﻧﺪ رﺷـــﺪ ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪2.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ ﻗﻀﺎﯾﯽ‬

‫اﻣﻨﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﮑﺎﯾﺖ از وﺟﻮد اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﺤﯿﻂ ﺣﻘﻮق دارد‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳــﺖ ﻣﻘﺼــﻮد‬
‫از اﻣﻨﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺸــﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺧﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﺷــﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﺮي ﺑﺎﯾﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اﻣﻨﯿﺖ ﯾﺎ ﺣﻘﻮق اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد‪ .‬ﺷــﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﻣﻌﻨﺎي اول را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺎﻫﻮي ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫‪ - 1‬ﻣﺎﻧﺪل‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،1387 ،‬ﭼﻬﺮه ﻣﺘﻐﯿﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ص ‪.72‬‬
‫‪ - 2‬ﺗﻬﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺠﺘﺒﯽ‪ ،1390 ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻋﺎﻟﯽ دﻓﺎع ﻣﻠﯽ‪ ،‬ص ‪.89‬‬
‫‪49‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻣﮑﺎن دادﺧﻮاﻫﯽ وﺟﻮد دادﮔﺎه ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن داﺷﺘﻦ وﮐﯿﻞ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺪان ﻣﺪاﻓﻊ ﺑﺮاي دﻓﺎع‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ اﺻـــﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن ﺟﺮم و ﻣﺠﺎزات و ﺻـــﻼﺣﯿﺖ ﺿـــﺎﺑﻄﺎن و‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﻗﻀﺎﯾﯽ را ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺑﻪوﯾﮋه اﻣﻨﯿﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼـﺎدي ﻋﺒﺎرت از ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﻢ ﺑﯿﻦ ﮐﻠﯿﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اﺳــﺎﺳــﯽ ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اوﻟﯿﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﺎر و درآﻣﺪ اﻋﻀـﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﻮري اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺿﺮوري آن‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷــﻮد و آنﻫﺎ از ﻓﻘﺪان ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﺣﺘﻤﺎل ﻓﻘﺪان اﯾﻦ ﺿــﺮورﯾﺎت اﺣﺴــﺎس ﺧﻄﺮ ﻧﻨﻤﻮده و‬
‫آراﻣﺶ و آﺳﺎﯾﺶ آنﻫﺎ ﺳﻠﺐ ﻧﮕﺮدد‪1.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻋﺮﺻـــﻪ اﻣﻨﯿـﺖ ﻣﻠﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﻣﺮوزه ﺑﻌﺪ اﻗﺘﺼـــﺎدي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﺑﻌﺎد دارد و اﯾﻦ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت روزاﻓﺰون در ﺣﺎل اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷــﺘﻪ‪ ،‬اﻗﺘﺼــﺎد از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺸــﺘﻮاﻧﻪ و ﯾﮑﯽ از ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ اﻣﺎ رﻓﺘﻪرﻓﺘﻪ ﺑﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ رﻓﺎه در ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﺒﺪﯾﻞ آن ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ارزشﻫﺎي‬
‫ﺣﯿـﺎﺗﯽ‪ ،‬اﻫﻤﯿـﺖ ﺑﻌـﺪ اﻗﺘﺼـــﺎدي اﻣﻨﯿـﺖ ﻣﻠﯽ ﺑﺴـــﯿﺎر اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳـــﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺗﻌﺎرﯾﻒ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪﺷﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ راﺑﺮت ﻣﺎﻧﺪل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼـﺎدي ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺪار ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﺎﻻ و ﺧﺪﻣﺎت ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ آزاد و‬
‫ﻋﺎدي ﺑﺎزار‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻋﺮﺿـﻪ در ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻮده و ﻫﻢزﻣﺎن درآﻣﺪ واﻗﻌﯽ ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﻧﯿﺰ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ‪2«.‬‬
‫‪ - 1‬ﺧﺴﺮوي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،1394 ،‬اﻣﻨﯿﺖ در ﻗﺮآن )روﯾﮑﺮدي ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺗﺒﯿﯿﻨﯽ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻋﺎﻟﯽ دﻓﺎع ﻣﻠﯽ‪ ،‬ص ‪.43‬‬
‫‪ - 2‬ﻣﺎﻧﺪل‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،1387 ،‬ص ‪.74‬‬
www.takbook.com
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﯾﮑﯽ از ﺣﺴـﺎسﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻻﯾﻞ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻮده اﺳﺖ ‪:‬‬
‫‪.1‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ وﯾﮋه آﺑﺮاﻫﯽ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ آن ﻃﯽ ﻗﺮون ﻣﺘﻤﺎدي؛‬
‫‪.2‬وﺟﻮد ﻗﻄﺐﻫﺎي ﺗﺠﺎري و ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﺒﺎدﻟﻪ درآن؛‬
‫‪.3‬ﮐﺸﻒ و اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻔﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ از آﻏﺎز ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻫﻤﻮاره از ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ و اﻫﻤﯿﺖ وﯾﮋهاي در‬
‫ﺻـﺤﻨﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳــﺖ ﺗﺎ در ﻃﻮل ﻗﺮن ﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﭘﯿﻮﺳــﺘﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮده و از ﺗﺠﺎوز‬
‫آﻧﻬﺎ در اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳــﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و وﺿــﻌﯿﺖ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ آن اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﯿﻦ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس درﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ درﺑﺨﺶ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻨﺎﻃﻖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از دﯾﮕﺮان وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺪل ﻣﻨﺤﺼـــﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد از ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ژﺋﻮﭘﻠﺘﯿﮏ را اراﺋﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷـــﺎﻣﻞ ﻣﻠﺘﻬﺎﯾﯽ اﺳـــﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﺴـــﺘﻨﺪ وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺸﻐﻠﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ و ﺗﺠﺎﻧﺲ دارد‪.‬‬
‫اﯾﺮان و اﻋﻀــﺎي ﺷــﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و ﺗﺪاوم ﺗﺸــﻨﺞ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺿﻌﻒ در ﺗﻮان دﻓﺎﻋﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ از ﯾﮏ ﺳﻮ و ﮔﺴﺘﺮش ﺟﺮاﺋﻢ‬
‫ﺳـﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺷـﺮارت ﻫﺎي ﻣﺮزي و ‪ ...‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺪون اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺬا ﺿﺮورت‬
‫دارد ﮐﻪ از ﺗﺸﻨﺞ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري اﻣﻨﯿﺘﯽ روي آورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻦ اﺳـﺎس اﯾﺠﺎد ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و اﻣﻨﯿﺖ در ﺣﻮزه ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﯾﻦ ﻓﺮﺻــﺖ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓﺮآﯾﻨﺪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و اﯾﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﻣﺘﺸـــﮑﻞ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎ و ﻓﺮﺻـــﺖ ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد را ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار‬
‫دﻫﯿﻢ‪ .‬اﯾﺠﺎد ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺪون ﺷﮏ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻧﻘﺸـﻪ ﺷـﻤﺎره ‪ 3-1‬آﻣﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷﯿﺎري ﻫﻼﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺸـــﺮوي آﺑﻬـﺎي اﻗﯿـﺎﻧﻮس ﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ درازاي ﺑﯿﺶ از ‪ 900‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ و ﭘﻬﻨـﺎي ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ‪240‬‬
‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‪ ،‬آن را در ﮐﺸـــﺎﻟﻪ و ﭼﯿﻦﺧﻮردﮔﯽﻫﺎي ﭘﺴـــﺖ و ﻓﺮواﻓﺘﺎده ﺟﻨﻮب زاﮔﺮس ﭘﺪﯾﺪ آورده‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮ اﺳــﺎس آﻣﺎر ﺳــﺎل ‪ 1996‬ﺣﺪود ‪ 117000000‬ﻧﻔﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﻋﺮاق‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ .‬ﻗﻄﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻌﯿﺖ را در ﺧﻮد‬
‫ﺟﺎي دادهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﺮان ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺣﺪود ‪ 52‬درﺻــﺪ از ﮐﻞ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ را داراﺳــﺖ ﮐﻪ ﺣﺪود‬
‫ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻋﺮاق و ‪ 69‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮐﺜﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺴــﻠﻤﺎن و ﺷــﯿﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻫﺴــﺘﻨﺪ و ﺑﯿﺶ از ‪ 93‬درﺻــﺪ ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫ﺗﺮﯾﻦ ﮐﺸـــﻮر ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 60‬درﺻـــﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻋﺮاق‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ و اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫دﺑﯽ و ﺳــﮑﻨﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻔﺘﯽ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن را ﺷـﯿﻌﯿﺎن ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻓﻘﻂ در اﯾﺮان‬
‫رﺋﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺷـﯿﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﺳـﺖ و روﺳـﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻘﯿﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﻨﯽ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻗﻮﻣﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ رااﻋﺮاب و ﺳﭙﺲ ﻓﺎرسﻫﺎ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬از دﻻﯾﻞ اﻫﻤﯿﺖ راﻫﺒﺮدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس وﺟﻮد »ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﻨﮕﻪﻫﺎ ﺑﯿﻦ ‪ 11‬ﺗﻨﮕﻪ ﻣﻬﻢ دﻧﯿﺎ اﺳــﺖ و ﺑﺮاي ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻫﻤﯿﺖ اﻗﺘﺼــﺎدي و‬
‫راﻫﺒﺮدي دارد‪.‬‬
‫‪53‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ‪ (3-1‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ آن‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻋﻤﺎن »ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ«‪ ،‬اﯾﺮان و‬
‫ﻋﺮاق »ﺟﻤﻬﻮري« و ﮐﻮﯾﺖ و ﻗﻄﺮ و اﻣﺎرات »اﻣﯿﺮﻧﺸــﯿﻦ« اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت در ﺗﻌﯿﻦ ﺳـﺮﻧﻮﺷـﺖ و اداره ﮐﺸﻮر دﺧﺎﻟﺖ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺮدﻣﯽ و دﺧﺎﻟﺖ در اداره ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻫﻤﯿﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ اﺣﺰاب و دﺳﺘﺠﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ رﺳﻤﺎً ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﮐﻮﯾﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي دﻣﮑﺮاﺗﯿﮏ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳــﺖ و در ﻋﺮاق ﻧﯿﺰ ﺣﺰب ﺑﻌﺚ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺰﺑﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 1968‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺒـﺎﻧﯽ اﻫﻤﯿﺖ اﺳـــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس وﺟﻮد ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز در آن‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬ﺣﺪود ‪ 66‬درﺻــﺪ ذﺧﺎﯾﺮ ﺷــﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷــﺪه ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎن در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺣﺪود ‪60‬‬
‫درﺻﺪ ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎن از ﻫﺸﺖ ﮐﺸﻮر ﻧﻔﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺪود ﺑﯿﺶ از ‪ 15‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪات داﺧﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎ اﺳـﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﭼﺎه ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺷــﺮوع ﺷــﺪ‪ .‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷــﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺠﺰ ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺟﺰء اﻋﻀــﺎي‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪه ﻧﻔﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻔﺖ داراي ذﺧﺎﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮔﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷـــﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳـﺎس آﻣﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ داراي ﯾﮏ ﺳﻮم ذﺧﺎﯾﺮ ﮔﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬دوﻣﯿﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺰرگ ذﺧﺎﯾﺮ ﮔﺎز ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ذﺧـﺎﯾﺮي اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ را ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺨﺰن اﻧﺮژي در ﺟﻬﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮده اﺳـــﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻠﮕﺮان ﺳــﺮاﺳــﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﻫﺴــﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﻧﻈﺮ اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺎ آﯾﻨﺪهاي ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز آن‪ ،‬از ﺟﻬﺖ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﮐﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮرد‬
‫ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ دارد‪ .‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﻧﻈﺮ درآﻣﺪﻫﺎي ارزي ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﻔﺖ و‬
‫ﺛﺮوتﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ را در ﮔﺮدش اﻗﺘﺼﺎد و اﻣﻮر ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺣﺎﺿﺮ دارا ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮐﺜﺮ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﮔﺬﺷــﺘﻪ اﻗﺘﺼــﺎد ﺳــﻨﺘﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺸــﺎورزي‪ ،‬داﻣﭙﺮوري و‬
‫ﻣﺎﻫﯿﮕﯿﺮي داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از اﮐﺘﺸﺎف ﻧﻔﺖ و ﮐﺴﺐ درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺑﻪ درﺻﺪ ﺑﺎﻻﯾﯽ از ﺗﻮﻟﯿﺪات‬
‫ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ داﺧﻠﯽ و درآﻣﺪ ﺳـﺮاﻧﻪ دﺳـﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺟﻬﺖ ﮔﯿﺮي‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪي و ﺻـﻨﻌﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬روﻧﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي را ﻧﯿﺰ ﻃﯽ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﮔﺎمﻫﺎي‬
‫اﺳﺎﺳﯽ در زﻣﯿﻨﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺷﺪن ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻــﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ وﯾﮋه ژﺋﻮاﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ داراي اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺧﺎص و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪.1‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻧﻘﻄﻪ ﺣﺴـــﺎس اﻗﯿﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ در ﻣﺴــﯿﺮ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺧﻄﻮط ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺷﺮق و ﻏﺮب؛‬
‫‪.2‬وﺟﻮد ذﺧﺎﯾﺮ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﻋﻈﯿﻢ و ﻏﻨﯽ ﻫﯿﺪروﮐﺮﺑﻦ و ﻧﯿﺎز دول ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﻪ آن؛‬
‫‪.3‬ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺑـﺎزار ﻏﻨﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دﻻرﻫـﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ ﻓﺮاوردهﻫﺎ و ﺗﺴـــﻠﯿﺤﺎت‬
‫ﻏﺮب‪.‬‬
‫ﺣﻮزه ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﺤﺖ ﺳﯿﻄﺮه اﻗﺘﺪار دو دوﻟﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻋﺮاق ﻗﺮار دارد‪ .‬اﯾﻦ دو ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﺎ رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬاري ﺷﮕﺮف ﺑﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻓﻀﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آن‬
‫را دارﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﯽ اﺳـــﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد‪،‬‬
‫ﮐﻤﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ آﻧﻬﺎ در ﺳﻄﻮح ﺑﺎﻻي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺟﻬﺎن ﺳـــﻮم‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‬
‫‪55‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ دارد و ﻫﻤﻪ ﺳــﺎﻟﻪ در آﻣﺎرﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺰان ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﺻــﺎدرات و واردات را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد اﺧﺘﺼــﺎص ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﺠﻢ ﺑﺎﻻي ﺻــﺎدرات‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ ﻣﻮاد ﺧﺎم ﻣﻌﺪﻧﯽ و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‬
‫اﺳﺖ و واردات ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﺼﺮﻓﯽ و ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫درآﻣﺪﻫﺎي ﺣﺎﺻــﻞ از ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺳــﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺻــﻨﻌﺘﯽ را ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻠﺐ ﮐﺮده اﺳــﺖ و‬
‫ﺷـﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪي و ﺗﺠﺎري ﺑﺮاي ﮔﺴـﺘﺮش ﺣﻮزه ﻧﻔﻮذ و رﻗﺎﺑﺖ ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ و‬
‫ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺎزار ﻣﺼﺮف ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ ﻋﻤﺪه ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﻪ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ارزشﻫﺎي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺳــﺒﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﮔﺬﺷــﺘﻪ و اﻣﺮوز ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮازﻧﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ‬
‫و ﻗﺪرت را در ﺟﻬﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ اﻫﻤﯿﺖ از ﺳــﻮي رﻫﺒﺮان ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و ﺻــﺎﺣﺒﻨﻈﺮان‬
‫اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ دﻗﯿﻘﺎً درك ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ دﻻﯾﻞ زﯾﺮ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪاي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪.1‬ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﻣﺸﺘﺮك دوﻟﺖﻫﺎي ﮐﺮاﻧﻪ آن؛‬
‫‪.2‬ﺑﺮﺧﻮرداري از ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﻮرﯾﺴﺘﯽ؛‬
‫‪.3‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﻣﻘﯿﺎس ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺟﻬﺎن؛‬
‫‪.4‬ﺷﮑﺎف ﻗﺪرت در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪.‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﺳــﻪ واﺣﺪ ﻗﺪرﺗﯽ اﯾﺮان در ﺷــﻤﺎل‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن در ﺟﻨﻮب و ﻋﺮاق در‬
‫ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺴﺴﺘﮕﯽ ﻗﺪرت ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫و ﻏﯿﺮﻣﻨﺴﺠﻢ در آن ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﻫﺎي زﯾﺮ را دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺴﺘﺮﺳﺎز ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺮونﻣﻨﻄﻘﻪاي؛‬
‫ب‪ .‬رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ رﻫﺒﺮي ﻣﻨﻄﻘﻪ؛‬
‫ج‪ .‬آﺳ ـﯿﺐ ﭘﺬﯾﺮي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺟﺪاﯾﯽﮔﺰﯾﻨﯽ از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺴــﺠﺎم ﻗﺪرت ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرﺗﯽ ﻣﻄﺮح در ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از دﯾﺮﺑﺎز ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎزي ﮐﺮده اﺳﺖ در ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و اﯾﺮان دو رﻗﯿﺐ اﺻـﻠﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬رﻗﺎﺑﺖ دو ﮐﺸﻮر اﺳﺎس اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ دارد ﭼﻮن‬
‫ﻫﺮﮐﺪام ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷــﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﻮﺳــﺎم ﻣﻌﺎون وزﯾﺮ اﻣﻮرﺧﺎرﺟﻪ )وﻗﺖ( اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺳــﺎل‬
‫‪ 1980‬در ﯾﮏ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬داﯾﺮه ﻣﺴــﻄﺤﯽ ﺑﺎﺷــﺪ و ﮐﺴــﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺮﮐﺰ آن را ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ آن ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳـــﺖ ‪ ...‬اﻣﺮوزه ﺟﺎﯾﯽ در ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺗﻮﺟﻬﺎت را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ و ﺑﺎ ﻋﻼﯾﻘﯽ ﯾﮏدﺳﺖ ﻫﻤﺴﺎن ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿــﺮ ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺳــﻼﻣﺖ اﻗﺘﺼــﺎدي و ﺛﺒﺎت ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪1‬‬
‫ﻫﺎﻟﻔﻮرد ﻣﮑﯿﻨﺪر‪ (1861 – 1947) 2‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان ﻣﻌﺮوف اﻧﮕﻠﯿﺴ ـﯽ‪ ،‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺣﺎﺷ ـﯿﻪ‬
‫ﻫﻼﻟﯽ ﺷﮑﻞ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺎرﺗﻠﻨﺪ ﯾﺎ ﻗﻠﺐ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ژان ژاك ﺷــﺮاﯾﭙﺮ ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪه ﮐﺘﺎب »ﺗﮑﺎﭘﻮي ﺟﻬﺎﻧﯽ« ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳــﺖ ﺗﺴــﻠﻂ ﺑﺮ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺴـﻠﻂ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻮن ﻟﻮﻫﺎزن ﻧﯿﺰ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ‬ﻣﺤﻮري اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﻗﺮن ‪ 20‬را ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ دﺳـﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﺖ ارزان و در اﺧﺘﯿﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و روﻧﻖ و‬
‫رﻓﺎه اروﭘﺎ‪ ،‬ژاﭘﻦ و ﮐﻨﺘﺮل ﭼﯿﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺎن اﮔﻨﯿﻮ‪ 3‬در ﮐﺘﺎب »ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﺳـﯿﺎﺳـﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ« ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ از‬
‫دﻫﻪ ‪ 90‬ﻣﯿﻼدي ﻗﺮن ‪ 20‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ و ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﺟﻨﮓ ﺳــﺮد‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم »ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ«‬
‫ﮐﻪ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻦ اداﻣﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﺧﻮد را در ﻋﺮﺻﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺣﻔﻆ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻـﺮ ﻫﻤﺎﯾﻮن از ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﺻـﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳـﺘﺮاﺗﮋي ﺟﺪﯾﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي آن‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﯿﮑﺮان ﻧﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن و ﺟﻬﺎﻧﺨﻮاران را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮋن اﺳﺪي از اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮕﺎه ﻧﯿﺰ در زﻣﯿﻨﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎي ﻣﻨﺤﺼـــﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ دﻧﯿﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻫﻤﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ آن‪ ،‬ﻣﺴــﺎﻟﻪاي ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴــﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻗﺮنﻫﺎ ﻗﺒﻞ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻗﺪرﺗﻬﺎي زﻣﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪4«.‬‬
‫‪ - 1‬ﯾﻮﻧﺴﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺠﯿﺪ‪1384 ،‬‬

‫‪2. Halford Mackinder‬‬
‫‪3. John Agnew.‬‬
‫‪ - 4‬اﺳﺪي‪ ،‬ﺑﯿﮋن‪ ،1381 ،‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻣﺴﺎﺋﻞ آن ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪ ،‬ص ‪.368‬‬
‫‪57‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻫﻤﻮاره ﮔﻬﻮاره ﺗﻤﺪن ﻫﺎي درﺧﺸﺎن ﺑﺸﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻗﻮام ﺑﺴﯿﺎري‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﯿﻼﻣﯽ ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻮﻣﺮي ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻠﯽ ﻫﺎ‪ ،‬و ‪ ...‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮﯾﺶ را از راه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﻘﺎط‬
‫ﺟﻬﺎن ﺻــﺎدر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ آﻧﺎن ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷــﺎﻫﺮاه ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ از روزﮔﺎران‬
‫ﺑﺎﺳــﺘﺎن ﻣﯽ ﺷــﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻘﺶ از زﻣﺎن ﮔﺴــﺘﺮش اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻫﺎي ﺑﺰرگ در ﺟﻬﺎن اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻇﻬﻮر اﺳـﻼم و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺮب ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻮد را در ﺳـﺮاﺳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷــﻮد ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﻘﺶ ﺧﻮد را در زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﺮد‪1.‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷـــﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺎﺳـــﺘﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﺑﺰرگ اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮﯾﮋه زادﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم درﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و درﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺣﻮادث و درﮔﯿﺮيﻫﺎي‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﺳــﺮﻋﺖ ﮔﺴــﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ و ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻈﯿﻤﯽ از اﻗﯿﺎﻧﻮس‬
‫اﻃﻠﺲ ﺗﺎ ﮐﺮاﻧﻪ ﻏﺮﺑﯽ اﻗﯿﺎﻧﻮس آرام را درﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﻣﺘﻨﻮع از ﻧﻈﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪2.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻈﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻠﺐ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﺗﻤﺎم ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ و ﺧﻂ دﻫﻨﺪه ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ ‪ -‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و اﺳﻼﻣﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﺰرگ ﺳﯿﺎﺳﯽ ـ ﻣﺬﻫﺒﯽ اﺳﻼم از اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﻃﺮف‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋهاي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷـــﺪه اﺳـــﺖ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﺣﮑﻢ ﻗﻠﺐ ﻣﻨﻄﻘﻪ را دارد‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ روز ﺑﻪ روز‪ ،‬اﺑﻌﺎد ﮔﺴـﺘﺮدهﺗﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﺴــﺘﺮه آبﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و درﯾﺎي ﻋﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻮر اﺳــﺘﺮاﺗﮋي ﺟﻬﺎﻧﯽ در‬
‫ﻗﺮن ‪ 21‬ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳــﻼم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻗﯿﺐ ﭘﺮﻗﺪرت اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﻟﯿﺒﺮال – دﻣﻮﮐﺮاﺳــﯽ ﺑﻪ ﺷــﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در‬
‫روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﺧﺎﺳـﺘﻪ اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﺮژﯾﻨﺴــﮑﯽ در ﮐﺘﺎب »ﺧﺎرج از ﮐﻨﺘﺮل«‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫‪ - 1‬ﻣﺠﺘﻬﺪزاده‪ ،‬ﭘﯿﺮوز‪ ،1372 ،‬ص ‪.18‬‬

‫‪ - 2‬ﻋﺰﺗﯽ‪ ،‬ﻋﺰت اﷲ‪ ،1388 ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ اﯾﺮان‪ ،‬ج ‪،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﻤﺴﻠﺢ‪ ،‬ص ‪.325‬‬
‫»اﺳـﻼم در ﻣﻘﺎم ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺬاﻫﺒﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ آن ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ از‬
‫دﯾﺮﺑﺎز ﺑﯿﺶ از ﻣﺴــﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺴــﻠﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻮده اﺳــﺖ وﻟﯽ اﻣﺮوزه ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺮوي ﻣﺤﺮﮐﯽ ﺗﺒـﺪﯾـﻞ ﺷـــﺪه ﮐـﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﮑﺎرﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ ﻏﺮﺑﯽ ﻃﺮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از‬
‫ﻣﻨﻈﺮ اﺳــﻼم ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺎﺳــﺪ اﺳــﺖ و از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺴــﻠﯿﻢ ﺳــﺮﯾﻊ ﺑﻪ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﻧﺸــﺎت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪1 «.‬‬
‫در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮐﻪ از ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻗﺎﻃﻊﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺪاﻓﻌﯽ در‬
‫ﺣﺎل رﺷـﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻮذ ﺗﺒﺎهﮐﻨﻨﺪه ﻏﺮب را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺣﯿﺎت و ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺪن ﺑﻪ ﺧﻮاب رﻓﺘﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﺪت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺳــﻼم‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻠﺴــﻔﯽ‪ ،‬ﻓﺎﺳــﺪ و از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼــﺎدي‪،‬‬
‫ﻣﺨﺮب و از ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐـﻪ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮي ژرف ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳـــﻼم ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷـﺖ و ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ روﯾﺪادﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺴﺎس ﺑﻮده و ﻫﻤﻮاره‬
‫از ﺧﻮد واﮐﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀــﻮر ﻗﺪرت ﻫﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺣﺪود ﺳــﺎل ‪ 1506‬ﻣﯿﻼدي ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺸـــﻒ دﻣﺎﻏﻪ اﻣﯿﺪﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻗﯿﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ آب ﻫﺎي درﯾﺎي ﻋﻤﺎن و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫راه ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﺘﯿﻼي ﯾﮏ ﻗﺪرت ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد‪2.‬ﭘﺲ از آن ﻫﻠﻨﺪي ﻫﺎ‬
‫و ﺳـﭙﺲ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ و روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺎم ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻃﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺟﺰو ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﯿﺎﺗﯽ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺷـﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺑﺮوز ﻣﺸﮑﻼت ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ داد و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺟﺎي ﭘﺎي ﺧﻮد را ﻣﺤﮑﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎﯾﺮ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﺟﻬﺎن در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮي از اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و‬
‫ﺑﻮﯾﮋه ﻧﻔـﺖ آن ﭘـﺎ ﺑـﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﮔﺬاﺷـــﺖ‪ .3‬ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و ژﺋﻮ اﮐﻮﻧﻮﻣﯿﮏ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ دارد‪ .‬اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺸـــﻮري اﺳـــﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﻣﻌﺎﻣﻼت و‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺨﺼﻮص در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ و اﮐﻨﻮن از ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫وﯾﮋهاي در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ و ﺑﺨﺼـﻮص ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ از اﯾﻦ رو در ﻋﺮﺻﻪ داﺧﻠﯽ و‬
‫‪ - 1‬ﺑﺮژﯾﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬زﺑﯿﻨﮕﯿﻨﻮ‪ ، 1382 ،‬ﺧﺎرج از ﮐﻨﺘﺮل؛ اﻏﺘﺸﺎش ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﻃﻠﯿﻌﻪ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ ﻧﻮه اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ص ‪.206‬‬
‫‪ - 2‬وﯾﺴﯽ‪ ،‬ﻫﺎدي‪ "،1389 ،‬ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮑﯽ اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬رﺷﺪ آﻣﻮزش ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،79‬ص ‪.43‬‬
‫‪ - 3‬ﺻﺎدﻗﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ‪ " ،1386 ،‬ﻫﯿﺪروﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و ﺑﺤﺮان آب‪ :‬ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي آﯾﻨﺪه در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ وﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ – اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 115‬و ‪ ،116‬ص ‪.116‬‬
‫‪59‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺮاي اﯾﺮان اﻫﻤﯿﺖ واﻓﺮي دارد و ﺗﺼـﻤﯿﻤﺎت اﺳـﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫اﯾﺮان ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ درﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮون وﺳـﻄﯽ در اروﭘﺎ و آﻏﺎز دوره رﻧﺴـﺎﻧﺲ و ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‬
‫اﺳـﺘﻌﻤﺎر در اﯾﻦ ﻗﺎره ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺳـﺮآﻏﺎز ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﻪ در ﺳﺎل ‪ 1501‬م و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ در اﯾﺮان ﭘﺲ از اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي‬
‫اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﺳـــﻼم ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬دراﯾﻦ دو ﺳـــﺪه‪ ،‬اﯾﺮان ﺗﻮاﻧﺴـــﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺑﻪ درﯾﺎي‬
‫داﺧﻠﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ در ﻃﻮل ‪ 12‬ﺳـﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻓﺸـﺎرﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﺪ اﻣﺎ از‬
‫اواﺧﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻـــﻔﻮﯾﻪ و ﭘﺲ از اﻓﺸـــﺎرﯾﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮور دراﺧﺘﯿﺎراﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ وﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ درﮐﻨﺘﺮل و ﺳﻠﻄﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ‪1.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ ﺗﺎ اواﯾﻞ دﻫﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﺑﺠﺰ ﮐﺸـﻮر اﯾﺮان‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺎاﻣﻨﯽ و‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻓﺮاوان ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻻزم را ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ ﺗﺮﻏﯿﺐ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﺮاي اﻧﻌﻘﺎد ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﮔﺎم ﺑﺮدارﻧﺪ و اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺪم‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺸـــﺘﯿﺒﺎﻧﯽ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺑﻪ ﺳـــﻮي ﺷـــﺒﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﺘﻮاﻧﺴــﺖ دوام ﺑﯿﺎورد‪ ،‬زﯾﺮا ﺳـــﺎﯾﺮ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﺎ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎاﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻋﺮاق‪،‬‬
‫ﺧﻮد را ﮐﻨﺎر ﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺧﺮوج اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در ﺳـﺎل ‪ ،1971‬ﻋﻤﻼً اﻣﮑﺎن ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎن ﺷـــﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺷـــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در‬
‫ﺳﺎل ‪ ،1981‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪2.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺪون‬
‫ﭼﺸـﻤﺪاﺷـﺖ ﮐﻤﮏ و ﻫﻤﮑﺎري از ﮐﻨﺸﮕﺮان ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر‪ ،‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ و ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي اﺳﺖ ﮐﻪ واﮔﺮاﯾﯽ را ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد را ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺤﺴﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي در ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس‪ ،‬ﭘﺲ از ﺧﺮوج اﻧﮕﻠﺴـــﺘﺎن از ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﺿـــﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ درﮐﻨﺘﺮل ﻣﺴـــﺎﺋﻞ و ﻣﺸـــﮑﻼت داﺧﻠﯽ و درون‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺷـﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﭼﮏ‪،‬‬
‫‪ - 1‬زارﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎدر‪ ،1392 ،‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از دﯾﺮوز ﺗﺎ ﻓﺮدا‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺮان‪ ،‬ص ‪.300‬‬
‫‪ - 2‬اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﯾﻮن‪ ،1388 ،‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻣﺴﺎﺋﻞ آن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻗﻮﻣﺲ‪ ،‬ص ‪.345‬‬
‫ﭘﯿﺸــﻨﻬﺎد ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﻓﺪراﺳ ـﯿﻮن ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺑﻪ آنﻫﺎ داد ﮐﻪ دراﺑﺘﺪا ﻣﻮرد‬
‫اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻫﻔﺖ اﻣﺎرت ﻣﺘﺤﺪه‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﻗﻄﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺮور دو ﮐﺸﻮر ﻗﻄﺮ و ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ اﺧﺘﻼف از آنﻫﺎ ﺟﺪا ﺷــﺪﻧﺪ و ﻫﻔﺖ اﻣﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ‬
‫دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﺸـﻨﻬﺎد ﻧﯿﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ از ﺳـﻮي اﯾﺮان اراﺋﻪ ﺷـﺪ اﻣﺎ ﺳـﺎﯾﺮ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺧﻸ ﻗﺪرت در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺑﺮاز ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﺳـﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺣﻀـﻮر ﺷـﻮروي در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﯿﺰ از ﺳﻮي اﻣﺮﯾﮑﺎ و اروﭘﺎ‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷـﺪ‪ .‬اﻣﺮﯾﮑﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﻣﻨﯿﺖ دو ﺳﺘﻮﻧﯽ اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ‬
‫و دو ﮐﺸﻮر ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﺘﻬﺪزاده در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﺮان ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷــﺘﻦ ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﯿﺸــﺘﺮ‪ ،‬ﻋﻀــﻮﯾﺖ در ﭘﯿﻤﺎن ﺳــﻨﺘﻮ و داﺷــﺘﻦ ‪2500‬‬
‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮز ﻣﺸـﺘﺮك ﺑﺎ ﺷﻮروي‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي داﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎه اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﯽدﯾﺪ اﯾﺠﺎد اﯾﻦ‬
‫اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺳـﻠﻄﻨﺖ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ اﺗﺤﺎدﯾﻪاي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﺣﻀـﻮر ﻫﻤﻪ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد داد‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮح ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن روﺑﺮو ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺴﻠﻂ اﯾﺮان را ﺣﺘﻤﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ و دﯾﮕﺮ اﻣﯿﺮﻧﺸﯿﻦﻫﺎي‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﯿﺰ ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪1«.‬‬
‫از ﺳــﺎل ‪ 1976‬ﺗﺎ ‪1980‬م ﭼﻨﺪ ﻃﺮح ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﺳــﻮي ﻋﻤﺎن و ﮐﻮﯾﺖ ﻣﻄﺮح و‬
‫اراﺋﻪ ﺷـﺪ اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺟﻨﮓ وﯾﺘﻨﺎم‪ ،‬ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺳـــﻮي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺳﻮق داد‪ .‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﺑﻮدن اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و ارزشﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و ﺷﯿﻌﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫و ﻓﺎﺻـــﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺮﯾﮑﺎ از اﯾﺮان از دﻻﯾﻞ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ در ﺳـــﺎل ‪1981‬‬
‫ﻣﯿﻼدي در ﻧﺸـﺴﺖ رﯾﺎض‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺒﺎدﻟﻪ اﻃﻼﻋﺎت در ﻣﻮﺿـﻮع اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي دﻓﺎع ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎد‬
‫ﻧﯿﺮوي واﮐﻨﺶ ﺳﺮﯾﻊ و ﮔﺴﺘﺮش ﻫﻤﮑﺎري ﺗﺠﺎري و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮد‪2 .‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺸـﮑﻞ ﺑﺰرگ رﺳﻤﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮔﺮﭼﻪ اﻫﺪاف ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﻻﯾﯽ را درﻧﻈﺮ‬
‫داﺷـﺖ اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ ﺑﻪ اﻫﺪاف و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸـﻨﻬﺎدي ﺧﻮد دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮور‪ ،‬زﻣﺰﻣﻪﻫﺎي‬
‫‪ - 1‬ﻣﺠﺘﻬﺪزاده‪ ،1379 ،‬ص ‪.41 – 42‬‬

‫‪ - 2‬ﻣﺘﻘﯽ‪ ،‬اﻓﺸﯿﻦ‪ " ،1375 ،‬ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎ و ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،10‬ص ‪.135‬‬
‫‪61‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫واﮔﺮاﯾﯽ در اﯾﻦ ﺷــﻮرا ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽرﺳــﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺷــﮑﻠﯽ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﯿﺸــﺘﺮ ﻃﺮحﻫﺎ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻃﯽ‪ 2‬دﻫﻪ ﺑﯿﺶ از آن ﮐﻪ ﯾﮏ ﭘﯿﻤﺎن ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎﺷــﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻀــﻮ آن ﺑﺎﺷــﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻣﺤﺪودي را‬
‫درﺑﺮداﺷﺖ‪1 .‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫در ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ ذي ﻧﻔﻊ ﺑﺎ اﺗﺨﺎذ ﻋﻘﻼﻧﯽ در‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻓﻨﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺪرﯾﺠﯽ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ در اﯾﻦ ﻫﻤﮑﺎري ﺣﻮزه ﻋﻤﻞ و ﺗﺼـــﻤﯿﻢﮔﯿﺮي را ﺑﻪ ﺻـــﻮرت اﻓﻘﯽ و ﻋﻤﻮدي ﮔﺴـــﺘﺮش‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸـﻨﺪ‪ .‬در ﺧﺼـﻮص اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻓﺮاﯾﻨﺪ داﻧﺴـﺘﻪ ﺷﻮد و ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﻄﻌﯽ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺎ ﻧﻈﺮات ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮي ﻣﺨﺘﻠﻒ در زﻣﯿﻨﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺎت را ﻋﻨﺼـــﺮ ﻣﻬﻢ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﮑﺎﺗﺒﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺣﺎوي ﺧﺼﺎﯾﺺ زﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪.1‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﻓﻮر ﺷـﮑﺎف در ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻗﺪرت ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫در ﺻـﻮرت ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﻮد و ﻧﻪ ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻗﻄﻌﯽ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ در ﻣﯿﺎنﻣﺪت ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴـــﺖ در اﻣﺘﺪاد ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ادﻏﺎم ﺷﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪.2‬ﭼﻮن ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﭼﺸـﻢﭘﻮﺷﯽ از ﻣﯿﺰان اﺧﺘﯿﺎرات ﻣﻠﯽ و اﻋﻄﺎي آن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳــﺖ و ﻧﯿﺖ اﺻــﻠﯽ دوﻟﺖ ﻫﻤﮕﺮا‪ ،‬ﺷــﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﺗﻮﺳــﻞ ﺑﻪ اﻗﺘﺪار‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﻋﻀﻮﯾﺖ در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﻘﺮرات‬
‫آن را ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺿـــﯿﺢ اﯾﻨﮑـﻪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳـــﺪ ﺗـﺎ ﺣﺪودي آن ﻧﻮع ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ از ﺳـــﻮي‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﺎن ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷــﻮد ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀــﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳــﺎزﮔﺎر اﺳــﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫داﺷــﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪي ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳــﺎﺧﺖ ﺗﮏ ﻣﺤﺼــﻮﻟﯽ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و از ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻋﻼﯾﻖ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻧﺮژي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ روﯾﮑﺮد‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﺎﻧﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺘﮑﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي‪2 .‬‬
‫‪1. AmirAhmadian, H And Entessa, Nader, 1993, Iran and Arab World, London, Mcmillan, p‬‬
‫‪215.‬‬
‫‪2. Bill, James and Springborg, Robert, 1994, Politics in the Middel east, New York‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﻋﻮاﻣـﻞ ﺑﺴـــﯿـﺎري در ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺷـــﺘﺎب دﻫﻨﺪه‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﻫﻤﮑﺎري در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ دﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺸﺘﺮك و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺸـﺘﺮك‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺸﺘﺮك را در ﻣﯿﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫آﺛﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎﻟﻘﻮه‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺎز ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺴﯿﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﻦ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻓﮑﺮي‬
‫– ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺳــﺒﺐ اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم دو ﺳـــﻮي‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﯾﺮان ﺑﺎ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷــﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن را ﺑﻪ اﯾﺠﺎد راﺑﻄﻪ ﭘﺎﯾﺪار اﻓﺰاﯾﺶ داده اﺳﺖ‪1 .‬‬
‫اﺳﻼم و اﺻﻮلﮔﺮاﯾﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫دﯾﻦ اﺳـــﻼم و ارزش ﻫـﺎي ﻧﺸـــﺎت ﮔﺮﻓﺘـﻪ از آن‪ ،‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣــﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺑﯿﻦ‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﯽﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﻣﺸــﺘﺮﮐﺎت دﯾﻨﯽ و ﻣﯿﺮاث ﻏﻨﯽ اﺳــﻼﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻠﺘﻬﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ارزﺷـﻤﻨﺪي را ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﺳــﺒﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺸﺶ دروﻧﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ اﺣﯿﺎء ارزشﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺻـــﻮلﮔﺮاﯾﯽ اﺳـــﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻓﻮق ﻣﻠﯽ در ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس‪ ،‬اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻣﺘﺤﺪان ﻏﺮﺑﯽ آن را ﺑﺎ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻃﻠﺒﯽﻫﺎي ﺟﺪي ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺳـــﺎزد‪ .‬ﮔﺴـــﺘﺮش‬
‫ارزشﻫﺎ و ﺷﯿﻮه زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﺳﻼم اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳـﺎس اﺻـﻮل ﮔﺮاﯾﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﻼم اﺻﯿﻞ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و ﻫﻮﯾﺖ از‬
‫دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﺪﺳﺖ آورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ در اﻣﻮر ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري در زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه در ﮐﺸــﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺻــﺎدرﮐﻨﻨﺪه ﯾﮏ‬
‫ﻧﻮع ﻣﺎده ﺧﺎم ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﮑﺎري ﻧﮑﺮدن آنﻫﺎ و ﺷﮑﺎف در اﺗﺤﺎد ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن‬
‫‪ - 1‬ﺷﺎه دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ‪ " ،1393‬ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎ و ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﯾﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬دوره‬
‫‪ ،46‬ص ‪.743‬‬
‫‪ - 2‬ادﯾﺒﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪" ،1384 ،‬ﺑﺮرﺳﯽ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرﺳﺲ ﺑﺮ ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه آن "‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‬
‫ﻫﻤﺎﯾﺶ ﺑﯿﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﮔﺴﺘﺮه ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ص ‪.25‬‬
‫‪63‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺮﯾﺪاران‪ ،‬ﺑﺎزار ﻓﺮوش آنﻫﺎ را ﻣﺘﺰﻟﺰل و ﺳــﺒﺐ ﮐﺎﻫﺶ ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ ﻣﯽﺷــﻮﻧﺪ و اﯾﻦ در‬
‫ﺻـﻮرﺗﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﯿﻦ ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺎزار و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﮐﺎﻫﺶ ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﻧﻔﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎري و زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪي ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﮐﺮدن ﻋﺮﺿﻪ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺎزار در زﻣﯿﻨﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﺻﺪور ﻧﻔﺖ و اﺟﺮاي‬
‫ﭘﺮوژهﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎل آن وﺟﻮد دارد‪1 .‬‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯿﺎن ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﮔﺬاري و ﺻﺎدرات ﻧﻔﺖ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺴـﺎﻋﺪي را ﺑﺮاي ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﭘﺎﯾﻪرﯾﺰي ﯾﮏ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﻔﺘﯽ ﺟﺎﻣﻊ و درازﻣﺪت ﮐﻪ ﺧﻮد در ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﺆﺛﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺻـﺎدر ﮐﻨﻨﺪه ﻧﻔﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ واﺣﺪي اﺗﺨﺎذ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري در ﺑﺨﺶ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺑﺮاي اﻧﻮاع‬
‫اﻧﺮژيﻫﺎي اوﻟﯿﻪ و ﻧﻔﺖ در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺎزدﻫﯽ ﺧﻮﺑﯽ دارد‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﺗﻮاﻓﻖﻫﺎي ﮐﻠﯽ در زﻣﯿﻨﻪ ﻋﺮﺿـﻪ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺑﺮاي ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮاي دوام اﻣﻨﯿﺖ در‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳـــﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﺼـــﺮف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﻔﺖ و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎﻫﺶ ﺗﺸﻨﺞ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺳـــﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳـــﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﻫﺎي ﻧﺎﻣﻨﺎﺳـــﺐ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺎﻣﺘﺠﺎﻧﺲ ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ 31‬ﺗﺮﯾﻠﯿﻮن ﻣﮑﻌﺐ ذﺧﺎﯾﺮ ﮔﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﺟﻬﺎن دارد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺠﻢ ذﺧﺎﯾﺮ‪ ،‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را اﻧﺒﺎر ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪2.‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺎس ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ دﻻﯾﻞ داﺷﺘﻦ ذﺧﺎﯾﺮ ﻋﻈﯿﻢ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﻫﻪ ﻫﺰاره‬
‫ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪3.‬‬
‫آﻣﺎر و ارﻗﺎم ﻧﻔﺘﯽ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫دﻧﯿﺎ و ﯾﮏ ﭼﻬﺎرم ذﺧﺎﯾﺮ ﮔﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﻬﺎن‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳــﺖ‪ .‬ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ ﺗﻤﺎم رواﺑﻂ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻧﯿﺰ اﺳﺎس ﻫﻤﻪ رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪4.‬‬
‫ﻫﻤﮑﺎري در زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺑﯿﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﯾﮏ ﺳــﻮ در اﺑﻌﺎد ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺒﺎدل‬
‫‪ - 1‬ﺷﺎه دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،1393 ،‬ص ‪.14‬‬

‫‪ - 2‬ﺟﻌﻔﺮي وﻟﺪاﻧﯽ‪ ،‬اﺻﻐﺮ‪ ،1381 ،‬ﮐﺎﻧﻮن ﺑﺤﺮان در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ص ‪.11 – 12‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﻮ‪)1381 ،‬اﻟﻒ(‪ ،‬ژﺋﻮﭘﻠﺘﯿﮏ ﺟﺪﯾﺪ درﯾﺎي ﺳﺮخ و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬وزارت اﻣﻮرﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ص ‪.67‬‬
‫‪ - 4‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ، 1383 ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ :‬ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎ و ﺗﻬﺪﯾﺪات و ﭼﺎﻟﺶ ﻓﺮاروي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻠﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ص‬
‫‪68‬‬
‫ﻣﺎﻟﯽ و ﻓﻨﺎوري و اﻃﻼﻋﺎت در ﻫﻤﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي وﺳـﯿﻊ ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و از ﺳﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ در اﯾﺠﺎد ﺑﺎزار ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺸﺘﺮك ﻧﻔﺘﯽ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهوري ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺑﺎزار ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﻔﺖ در آﯾﻨﺪه ﻣﺆﺛﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﺑﺎزار ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫در ﺳــﺎل ‪ ،87‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﺎزار ﻣﺸــﺘﺮﮐﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و ﻗﺼــﺪ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه ﭘﻮل واﺣﺪي ﻧﯿﺰ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 6‬ﮐﺸــﻮر ﻋﻀــﻮ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺪف ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯿﺎن اﻋﻀــﺎ و‬
‫ﺣﻀـﻮر ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ در ﻋﺮﺻـﻪ اﻗﺘﺼـﺎد ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﻬﯿﻨﻪ از داراﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ و ﮐﺴﺐ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز ﺑﯿﺸـﺘﺮ در ﺑﺎزي ﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳـﯽ و اﻗﺘﺼـﺎدي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎزار ﻣﺸـﺘﺮك ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﻮر دو ﮐﺸﻮر ﻣﻬﻢ اﯾﺮان و ﻋﺮاق در اﯾﻦ ﺑﺎزار و ﻫﻤﮑﺎري ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ‪ 8‬ﮐﺸﻮر ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس و درﯾﺎي ﻋﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ داﺷـــﺘﻦ ذﺧﺎﯾﺮ ﻋﻈﯿﻢ اﻧﺮژي‪ ،‬راﻫﮑﺎر ﺑﺴـ ـﯿﺎر ﻣﻨﺎﺳـــﺐ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯿﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪1.‬‬
‫ﻣﺴـﺌﻠﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮان ﺑﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﭘﺲ‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮان ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺷـﺶ ﮐﺸـﻮر در ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺎرﮔﺮ ﺑﻮﻣﯽ‬
‫ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻘﻮق ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آنﻫﺎ ﺗﻀـﻤﯿﻦ ﺷﻮد‪ .‬اﻧﺎن از ﻧﻈﺮ ﺧﺮﯾﺪ ﺧﺎﻧﻪ و اﻣﮑﺎﻧﺎت‬
‫راﯾﮕﺎن رﻓﺎﻫﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪان داﺧﻠﯽ دﯾﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺠﻮم ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ دردﺳﺮﻫﺎﯾﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪2.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎزار ﻣﺸـﺘﺮك‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ ﺷـﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﭘﻮل واﺣﺪ‪ ،‬آﻣﻮزش‪،‬‬
‫ﺑﻬﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺻـﻨﺎﯾﻊ دﺳـﺘﯽ و ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬از دﯾﮕﺮ ﺗﻮاﻓﻖﻫﺎي آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎزار‬
‫ﻣﺸـﺘﺮك ﻗﺮار اﺳﺖ اﻣﮑﺎن ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻓﻀﺎي ﺗﺠﺎرت را ﻓﺮاﻫﻢ و اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي را ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﺗﺤﺎﯾﻪ ﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي اﺷــﺘﺮاك ﻫﺎ و ﺗﺸــﺎﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬دﯾﻨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪3.‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻘﻮﯾﺖ ﭘﺘﺎﻧﺴــﯿﻞ ارﺗﺒﺎط و اﺷــﺘﺮاك ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷــﯿﻢ و‬
‫‪ - 1‬اﯾﻠﺪاري‪ ،‬ﺳﻤﯿﻞ‪ " ،1386 ،‬اوﻟﯿﻦ ﺑﺎزار و ارز ﻣﺸﺘﺮك"‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،39‬ص ‪.52‬‬
‫‪ - 2‬ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﺣﯿﺪرﻋﻠﯽ‪"،1387 ،‬ﻫﻮﯾﺖ و ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬دوره ‪ ،39‬ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬ص ‪.15‬‬
‫‪ - 3‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ و ﻓﺎﻟﺘﺰﮔﺮاف‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،1372 ،‬ص ‪.259‬‬
‫‪65‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺻــﻮل اﻗﺘﺼــﺎدي و ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﺮاي ﺗﺸــﮑﯿﻞ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎﯾﯽ درﻧﻈﺮ‬
‫داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ رﻗﺒﺎ را ﺑﻪ ﺷـﺮﮐﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ ﺷـﺮط اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪي و ﺳﺮﻋﺖ‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﻤﻞ وارد ﮐﺎر ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸــﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺳــﺪه ﺑﯿﺴــﺘﻢ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷــﮕﺮف ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬
‫ﮔﺬاﺷـﺖ و داﻣﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮي از ﺟﻬﺎن را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﻫﺎرﺗﻠﻨﺪ و‬
‫رﯾﻤﻠﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻬﻢ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﻮﺟﻪ داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران و‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯿﺎن از اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﻈﺮﯾـﻪﻫـﺎي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ‪ ،‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس ﺟـﺎﯾﮕﺎه ﺑﺮﺟﺴـــﺘﻪ و راﻫﺒﺮدي دارد و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻣﻨﺎﺑﻊ و ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎﻧﯽ اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺸـــﮑﯿـﻞ ﻧﻈـﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي در آﯾﻨﺪه ﺑﺎ دو روﯾﮑﺮد روﺑﻪرو‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪.1‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎ و ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻮﻣﯽ؛‬
‫‪.2‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﺧﻮاﺳﺖ آنﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺑﯽﺷـﮏ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻧﯿﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻮﻣﯽ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺟﺪي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﺮوي از روشﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪ و ﻣﻘﻄﻌﯽ و ﺳـﯿﺎﺳـﺖﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺻـﻮﻟﯽ‪ ،‬آنﻫﺎ را از دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻫﺪاﻓﯽ ﺑﺎزداﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ ﮐﻨﺸﮕﺮان ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﺗﺮﺗﯿﺐﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ آن دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻨـﻪ ﺳـــﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دوﻟﺖﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﺑﻮﯾﮋه ﻗﻄﺮ‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ و درآﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺳﺎﺣﻠﯽ و ﺑﻪ دور از ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪2 .‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ واﮔﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫در دﻧﯿﺎي اﻣﺮوز‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪ رواﺑﻂ ﺳ ـﯿﺎﺳــﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪،‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬ﮐﺸـﻤﮑﺶ‪ ،‬ﺗﻀـﺎد و ﺗﻌﺎرض دارﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﺻـﺪد ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻘﺎﺻﺪي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻫﺪاف و ﻣﻘﺎﺻﺪ دﯾﮕﺮان ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﯾﺎ در ﺗﻀﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 1‬اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ زاده‪ ،‬ﺳﯿﺪﺟﻮاد و ﺗﻮﯾﺴﺮﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﯽ‪ " ،1389 ،‬ﺳﻠﻄﻪ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮑﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪ ،‬ص ‪.331‬‬
‫‪ - 2‬ﺣﺎﻓﻈﻨﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،‬روﻣﯿﻨﺎ‪ ،‬ا‪ " ،1384 ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ رواﺑﻂ اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ ژﺋﻮﭘﻠﻠﯿﺘﯿﮏ ﺧﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،77‬ص ‪79‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض در رواﺑﻂ دوﻟﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﺘﻌﺎرف در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ اﺳـــﺖ‪ 1.‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺷـﺮاﯾﻂ ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي آنﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از‬
‫ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻋﻠﻤﯽ و ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺼــﻮل ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي آرﻣﺎﻧﮕﺮاﯾﺎﻧﻪ اﺳــﺖ و ﺗﺤﻘﻖ ﺷــﺮاﯾﻂ ﻣﻮﺟﻮد‪،‬‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﯾﺎ دﺳﺖ ﮐﻢ ﺑﻪ دور از اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺎﻧﻮن ﺗﺤﻮل و‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در دو دﻫﻪ اﺧﯿﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد در اﻗﺘﺼــﺎد ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺟﻬﺎن اﺳــﻼم و ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﻮري‬
‫ﺟﻬﺎن از ﺳﻮي ﻗﺪرتﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﺷﺘﺮاﮐﺎت ﻣﻬﻢ و وﺣﺪت ﺳﺎز و ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺮاي ﻫﻤﮑﺎري‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺒﻮد اﺟﻤﺎع ﻧﻈﺮ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ و ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻨﺶزا‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب و‬
‫ﺷـــﺮاﯾﻂ ﻣﺴـــﺎﻋﺪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎﻫﻢ و ﻫﻤﮑﺎري در ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳـــﻤﺖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪،‬‬
‫ﻣﺴـﺪود ﺷﺪه و واﮔﺮاﯾﯽ را ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺴﻠﻂ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل آن ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻼش و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻫﻤﮑﺎري و ﺳـﺎزﮔﺎري وﺟﻮد داﺷـﺖ و ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻫﺸـﺖ ﻋﻀـﻮ ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف ﻫﺎ و ﺗﺸﺪﯾﺪ درﮔﯿﺮيﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﯿﻢ در ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﺷـﺪه ﻣﺴـﺎﺋﻞ را ﺣﻞ و ﻓﺼـﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ 2.‬اﻣﺎ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ و ﺑﺎ‬
‫ﺷـﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ وﺿـﻌﯿﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ارﺗﺒﺎطﻫﺎي ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﭼﺸـﻢاﻧﺪاز ﺳﯿﺎﺳﯽ راﺣﺘﯽ در ﮐﻮﺗﺎهﻣﺪت ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز واﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﺮزي و ارﺿﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﻠﯿﺪي ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﯽ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺮز ﻣﯽ ﺑﺎﺷــﺪ ﮐﻪ دو واﺣﺪ‬
‫ﺳــﯿﺎﺳــﯽ را از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷــﺎﺧﺺ ﻫﺎي ﻫﻤﮑﺎري ﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬رﻓﻊ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮزي ﻣﯿﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از اﺧﺘﻼﻓﺎت ارﺿـﯽ و ﻣﺮزي ﭘﯿﭽﯿﺪهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳــﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ارﺿﯽ در ﺳﺎلﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﻋﺚ دو ﺟﻨﮓ ﻋﺮاق ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان و ﮐﻮﯾﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﻤﻮاره اﺧﺘﻼﻓﺎت ارﺿ ـﯽ و ﻣﺮزي ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺸــﻤﮑﺶﻫﺎي ﺳ ـﯿﺎﺳ ـﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪3.‬‬
‫‪ - 1‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ و ﻓﺎﻟﺘﺮﮔﺮاف‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،1372 ،‬ص ‪.267‬‬

‫‪ - 2‬زارﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎدر‪ ،1392 ،‬ص ‪302‬‬
‫‪ - 3‬ﻣﺎﮐﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻮﯾﻞ‪ " ،1380 ،‬اﺧﺘﻼف ﻫﺎي ﻣﺮزي در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻣﺎه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 106‬و ‪ 107‬و ‪ ،108‬ص‬
‫‪.31‬‬
‫‪67‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫اﺧﺘﻼف ﻫﺎي ﻫﺸــﺖ ﮐﺸــﻮر ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ارﺿــﯽ و ﻣﺮزي‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪.1‬اﺧﺘﻼف ارﺿﯽ‪:‬‬
‫اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ – ﻋﻤﺎن؛ اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ – ﻗﻄﺮ؛ ﻋﺮاق – ﮐﻮﯾﺖ؛ ﺑﺤﺮﯾﻦ – ﻗﻄﺮ؛‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن – ﮐﻮﯾﺖ اﺧﺘﻼفﻫﺎي ارﺿﯽ ﻫﻔﺖ اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫‪.2‬اﺧﺘﻼف ﻣﺮزي‪:‬‬
‫اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ – ﻋﻤﺎن؛ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان – ﻋﺮاق؛ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان –‬
‫ﮐﻮﯾﺖ؛ اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ – ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن؛ ﺑﺤﺮﯾﻦ – ﻗﻄﺮ؛ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن – ﻗﻄﺮ؛ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن – ﮐﻮﯾﺖ؛‬
‫ﻋﺮاق – ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼفﻫﺎي ﺣﻞ ﻧﺸﺪه ﻣﺮزي ﺑﯿﻦ ﻫﻔﺖ اﻣﺎرات ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺘﺤﺪه‪1.‬‬
‫اﺧﺘﻼفﻫﺎي ﻣﺮزي و ارﺿـﯽ اﯾﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در واﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ اﺧﺘﻼفﻫﺎ اﻣﮑﺎن ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺸـﺘﺮك و اﺟﻤﺎع و ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ را‬
‫دﺷــﻮار ﻣﯽﺳــﺎزد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﺧﺘﻼف ﻫﺎ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﺮﻃﺮف ﺷــﺪه اﻣﺎ ﺑﺨﺸــﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎزﮔﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ و ﭼﻮن ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺮاق ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﻪ آن ﻣﻌﺘﺮض اﺳﺖ‬
‫و ﮐﻮﯾﺖ درﺑﺎره آن اﺑﺮاز ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻤﮑﻦ اﺳــﺖ اﯾﻦ اﻋﺘﺮاضﻫﺎ و ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺪت زﯾﺎدي اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞﻫﺎي ﻻﯾﻨﺤﻞ‪ ،‬رواﺑﻄﯽ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي را در ﻣﯿﺎن دو ﮐﺸﻮر اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﺮده و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ واﮔﺮاﯾﯽ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ‪2.‬‬
‫اﯾﻦ اﺧﺘﻼفﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﭘﺎﯾﺪار ﺗﻨﺶ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ و درﮔﯿﺮي ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳـــﺖ و ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﻬﻢ و ﻣﺆﺛﺮ واﮔﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ و ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ از دﯾﺪﮔﺎه دﯾﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﻫﺸـﺖ ﮐﺸﻮر ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﯿﺸـﺘﺮﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﺬﻫﺒﯽ دﻧﯿﺎي اﺳـﻼم ﯾﻌﻨﯽ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ دو ﻣﺬﻫﺐ ﻋﻤﺪه ﺷﯿﻌﻪ و ﺳﻨﯽ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳـﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﯾﺮان ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺸﻮر ﺷﯿﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﯽ ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬ﻋﺮاق و ﺑﺤﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺷﯿﻌﯽ و اﻗﻠﯿﺖ ﺳﻨﯽ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮر اﺧﯿﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ در دﺳﺖ اﻗﻠﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼفﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮐﻪ در ﺳـﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﺣﺪ اﻋﻼي ﺧﻮد رﺳﯿﺪه‬
‫و ﻣﻨﻄﻘﻪ را در ﯾﮏ ﺷـــﺮاﯾﻂ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻗﺮار داده اﺳـــﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ ﻧﺎاﻣﻨﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ - 1‬اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﯾﻮن‪ ،1388 ،‬ص ‪.187‬‬

‫‪ - 2‬ﺟﻌﻔﺮي وﻟﺪاﻧﯽ‪ ،‬اﺻﻐﺮ‪ ،1372 ،‬ص ‪.177‬‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷﯿﻌﻪ از ﺳﻮي اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﺪت ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮ رﻓﺘﺎر و اﻗﺪام ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻣﻮرد ﺷـﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ واﮐﻨﺶ اﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻗﻄﺮ و‬
‫اﻣﺎرات در ﻋﺮاق و دﻓﺎع از ﺟﻤﻌﯿﺖ اﻗﻠﯿﺖ ﺳﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻞ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه اوﺿﺎع ﭘﺮﯾﺸﺎن‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪1.‬‬
‫اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن دو ﮐﺸﻮر داراي ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار ﺑﺮ ﻣﻌﺎدﻻت ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس و ﻫﺮ دو داﻋﯿﻪدار رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم و ﻣﺪاﻓﻊ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻫﻢ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد در ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ و ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﺮاق و اﻣﺮوز ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫و ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﮐﺸﻮرﺷﺎن را ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻫﺎي اﯾﺮان ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻗﻠﯿﺘﯽ از ﻣﺮدم ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺷﯿﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﺷﯿﻌﻪﻫﺎ اﻗﻠﯿﺘﯽ ﺑﺰرگ در‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ و اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ آنﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﻨﯽﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺗﺒﻌﯿﻀـﺎﺗﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺷـﻬﺮوﻧﺪان ﺷـﯿﻌﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺑﻌﺎد ﻓﺮﻗﻪاي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ‬
‫داده اﺳﺖ و ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻓﺰاﯾﺶ داده اﺳﺖ‪2.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﺑـﺎﯾﺪ اذﻋﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ اﻓﺮاﻃﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺳـــﻄﺢ ﻣﺮاﺟﻊ و ﻣﻘﺎم‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻨﺶﻫﺎي داﺧﻠﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ واﮔﺮاﯾﯽﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳـﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻮم ﭘﺮﺳﺘﯽ اﻓﺮاﻃﯽ‬
‫در ﺑﯿﻦ ﮔﺮوهﻫـﺎﯾﯽ از اﻋﺮاب و اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﮐـﻪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮاﺳـــﺘـﺎر اﯾﺠﺎد ﺣﺎﺋﻞ ﺑﯿﻦ ﻋﺮب و اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳـﺖ رد ﺑﺮ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﻃﺮف دﯾﮕﺮ زده اﺳﺖ و ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪه در ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬اﯾﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺳﻨﺠﯿﺪه‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻻزم را ﺑﺮاي ﺟﺪاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ را‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳـﺎزد‪ .‬ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺸـﺘﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﻻزم ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ آنﻫﺎ زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ‪ 10‬ﺳـﺎل ﮔﺬﺷـﺘﻪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻫﻤﮑﺎري ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﻣﺮوز ﺑﻮد و ﺷﺎﯾﺪ در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي آﺗﯽ اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﺷﻮد‪3.‬‬
‫‪ - 1‬ﺣﺎﻓﻈﻨﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ و رﺑﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،1392 ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺎﻣﺖ‪ ،‬ص ‪.52‬‬
‫‪2. Jones, p, 2009, Prelude to the resource curs: Oil and Gas Development strategies incentral‬‬
‫‪Asia and Beyond, Manu Script: Yale univesity, p.14.‬‬
‫‪ - 3‬زارﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎدر‪ ،1392 ،‬ص ‪.301‬‬
‫‪69‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎي اﻣﻨﯿـﺖ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﺳـــﺎدهاﻧﮕــﺎراﻧـﻪ آن اﺳـــﺖ؛ زﯾﺮا از‬
‫ﺑﺮداﺷـﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻧﮕﺎرهﻫﺎ و ارﺗﺒﺎط ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي و روﯾﻪﻫﺎي ﮐﻨﺸﮕﺮان اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﮑﺮي آن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎدي ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از آن‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳﺖ‪1.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﯿﺶ از واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬در ذﻫﻦ ﺳــﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷــﻮد ﯾﺎ ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬اﻣﻨﯿﺖ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎدي و ﻫﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳـــﺖ؛ ﺑﺮ ﻓﻬﻢ دوﻟﺖﻫﺎ از ﻣﻨﺎﻓﻌﺸـــﺎن اﺛﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد و ﺷــﮑﻞ دوﻟﺖﻫﺎ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬رﻓﺘﺎر دوﻟﺖﻫﺎ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳــﺎﺳ ـﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﻬﻢ آنﻫﺎ از وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد و وﺿﻊ ﻣﻄﻠﻮب دﻧﯿﺎي اﻃﺮاﻓﺸﺎن اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻞ دﺳـــﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ راه ﺣﻞ ﻣﻨﺎﺳـــﺐ ﺑﺮاي ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس‪ ،‬ﻧﺒﻮد ﯾﮏ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺎﻣﻊ از ﻣﻨﺎﻓﻊ و واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧـﺎورﻣﯿـﺎﻧـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ دوم‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘـﻪ دﯾﮕﺮي در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ‬
‫ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻗﺪام ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ در ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس از ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ واردﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﻫﺴــﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﻣﺮﯾﮑﺎ‬
‫وارد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬رﺷﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﺣﺎﺻﻞ از درآﻣﺪ ﻧﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫را اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﮐﺮده اﺳـــﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﻘﻼب اﺳـــﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻨﮓ‬
‫ﻋﺮاق و اﯾﺮان‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﮐﻮﯾﺖ و درﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺳـــﺒﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﺧﺮﯾﺪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺧﺮﯾﺪاران ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺛﺒﺎت ﺳ ـﯿﺎﺳ ـﯽ ﺧﻮد را در اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﯾﮏ رﻗﺎﺑﺖ‬
‫ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﮔﺴـﺘﺮده ﺑﯿﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮس و ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ رﻗﺎﺑﺖ اﻓﺰوده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﮐﺸﻮر ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﺳﺎل ‪ 1977‬ﺗﺎ‬
‫‪ 1980‬ﺣﺪود ‪ 36‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر از ‪ 75‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر ﻧﻔﺘﯽ ﺧﻮد را ﺻــﺮف ﺧﺮﯾﺪ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪3.‬‬
‫ﻋﺪاوت ﻫﺎي ﻣﺮزي و ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس آنﻫﺎ را ﺑﺮﻣﯽ اﻧﮕﯿﺰد‬
‫ﺗﺎ ﻫﻤﻮاره ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد را در راﺳـﺘﺎي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺪازي رﻗﺒﺎ ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻮد‪،‬‬
‫در ﻣﻘﺎﯾﺴــﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺎﻻ ﻧﮕﻪ دارد‪ .‬اﺧﺘﻼف و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺎﻫﺶ‬
‫‪ - 1‬ﻣﺸﯿﺮزاده‪ ،‬ﺣﻤﯿﺮا‪ ،1385 ،‬ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻧﻈﺮﯾﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻣﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪ ،‬ص ‪.55‬‬
‫‪ - 2‬ﻣﻮﺳﻮي‪ ،‬ﺳﯿﺪﺣﺴﯿﻦ‪" ،1386 ،‬اﻟﮕﻮي اﻣﻨﯿﺖ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎ و ﻣﻮاﻧﻊ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬ص‬
‫‪.849‬‬
‫‪ -3‬ﻧﺼﺮي‪ ،‬ﻗﺪﯾﺮ‪ ،1383 ،‬ﻧﻔﺖ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ص ‪.40‬‬
‫ﻣﯿﺰان ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺟﻮ ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي در ﻣﯿﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﻣﺸـﺎرﮐﺖ ﻧﺪادن اﯾﺮان در ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻗﺪرت‬
‫ﻓﺮا ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﺣﺠﻢ ﻣﺒﺎدﻻت اﻗﺘﺼﺎدي و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻮﺿﻊ ﮔﯿﺮي ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﻀﺎد‬
‫ﭘﺎدﺷــﺎﻫﯽ ﻫﺎي راﻧﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ در اوﭘﮏ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﺮان اﺷــﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ واﮔﺮاﯾﯽ اﺳــﺖ ﺗﺎ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ .‬از ﺳـﻮي دﯾﮕﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎدي ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮﯾﺪ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ‬
‫ﺷﺪن راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي راﻫﮑﺎر دﯾﭙﻠﻤﺎﺗﯿﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺮﯾﺪ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﺗﺒﻌﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬ﺳﺒﺐ ﮐﺎﻫﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﻧﯿﺎﻓﺘﻦ ﮐﺸــﻮر ﻣﯽﺷــﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺒﻮد داﻧﺶ اﺳــﺘﻔﺎده از اﯾﻦ‬
‫ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺳــﺒﺐ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺧﺎرﺟﯽ و ﻧﯿﺰ ﻧﻔﻮذ و دﺧﺎﻟﺖ ﺧﺎرﺟﯿﺎن در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ‬
‫ﮐﺸﻮرﺷﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪1.‬‬
‫ﻓﻘﺪان اﻋﺘﻤﺎد ﺟﻤﻌﯽ‬

‫ﺑـﺎ وﺟﻮد وﺟﻮه ﻣﺸـــﺘﺮك ﺗﻘﻮﯾـﺖ ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺮاي ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﻧﺒﻮد اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و‬
‫اﻗﺪامﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﻓﻀــﺎي ﻣﻨﺎﺳــﺐ اﻋﺘﻤﺎد ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﻣﺸــﮑﻞ و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي‬
‫زﯾﺎدي ﻣﻮاﺟﻪ ﺷــﺪه اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮﻧﻮع ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻫﻤﮑﺎري دﺳــﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آن دﺳــﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎي ﻫﻤﺮاه ﺗﺮدﯾﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻮده ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻃﺮح ﮐﺸـﻮر دﯾﮕﺮ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و ﮔﺎه ﺗﻤﺎم اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﺸﺎن را ﺑﺴﯿﺞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ آنﻫﺎ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ زﯾﺎدي ﺑﺮاي واﮔﺮاﯾﯽ ﺣﺎﺻــﻞ‬
‫از ﻓﻀــﺎي ﺑﯽ اﻋﺘﻤﺎدي و ﺳــﻮء ﻇﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺑﺎﻻﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﺴــﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ و ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﻋﺪم اﻟﮕﻮﻫﺎ و اﯾﺪه ﻫﺎي رﻓﺘﺎري ﻣﺸﺘﺮك‬

‫اﻟﮕﻮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺮد‪ .‬ﮐﻼن ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ داﺧﻠﯽ و رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎ و اﯾﺪهﻫﺎي ﺳﺎﻣﺎن دﻫﻨﺪه ﺳﯿﺎﺳﺖ و رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه‬
‫ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺪهﻫﺎي ﺿـﺪاﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺻﺪور اﻧﻘﻼب‪ ،‬اﯾﺪه ﻫﺎي ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي آزادي‬
‫ﺑﺨﺶ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﻟﯽ ﻓﻘﯿﻪ و ‪ ...‬ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و دروﻧﯽ ﺷﺪه‬
‫‪ -1‬اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ ﻓﺮ‪ ،‬ﻃﺎﻫﺮه‪" ،1385 ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻠﻞ واﮔﺮاﯾﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ص ‪.40‬‬
‫‪2. Ramezani, R, 1999, The united State and Iran: The patterns of influence, prager, New York,‬‬
‫‪p. 33.‬‬
‫‪71‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﻀــﺎ ﺑﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎﯾﯽ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮐﺎﻣﻼً ﻧﺎﺳــﺎزﮔﺎري داﺷــﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻫﺮاس ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﺷـــﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺷـــﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﺷــﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪،‬‬
‫اﻟﮕﻮي اﯾﺮان ﯾﮏ اﻟﮕﻮي ﺿﺪاﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﺿﺪﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﮕﻮ و اﯾﺪهﻫﺎي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎري زﯾﺎدي داﺷـﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﮐﺎري ﺣﻔﻆ وﺿـﻌﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻮﯾﺖ‬
‫دوﻟﺘﯽ ﻣﻮروﺛﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري زﯾﺎدي داﺷﺖ‪1.‬‬
‫رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺎﮐﺎن‪ ،‬ﺳــﺒﺐ ﺷــﮑﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ اﯾﺪهﻫﺎي ﻣﺸــﺘﺮك ﺑﺮاي ﻫﻤﮑﺎري ﺑﯿﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ دو اﻟﮕﻮ را ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﯿﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ دﯾﺪ‪2.‬‬
‫ﻧﻈﺎم اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﻣﺴـــﺌﻠﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از دﯾﺮﺑﺎز ﺑﻪ وﯾﮋه از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺘﯽ در اﯾﻦ ﺣﻮزه ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﺷــﺪه ﻫﻤﻮاره ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬﻢ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺟﻬﺎن ﺻــﻨﻌﺘﯽ ﺑﻮده اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼــﻮص در ﯾﮏ ﺻــﺪ ﺳــﺎل اﺧﯿﺮ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻫﯿﭻ ﮔﺎه دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺎﻓﻆ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ آن ﻧﺒﻮده و اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺗﺎ ﺳـﺎلﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺧﻮد را ﻣﺴﺌﻮل اﻣﻨﯿﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺣﻮزه‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ و اﻧﺘﻘﺎل آن و ﺗﺠﺎرت ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺸـﺪﯾﺪ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي در ﺧﺼﻮص اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﻘﺶ وﯾﮋهاي ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داد‪ .‬در ﺧﻼل ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺟﻬﺎﻧﯽ از‬
‫دﻫـﻪ ‪ 1970‬ﺑﺎ ﭘﯽ ﺑﺮدن ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿـــﻮع اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ 3.‬از ﺳــﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺮوج اﻧﮕﻠﺴــﺘﺎن و اوج ﮔﯿﺮي ﺟﻨﮓ ﺳــﺮد‪ ،‬اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﻘﺶ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را اﯾﻔﺎ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪ از زﻣﺎن‪ ،‬اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻃﺮح ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮي دو ﻗﺪرت ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫را ﻣﻄﺮح ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ دو ﮐﺸﻮر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳــﻼﻣﯽ و روي ﮐﺎر آﻣﺪن رژﯾﻤﯽ اﻧﻘﻼﺑﯽ اﯾﻦ ﻃﺮح ﺷــﮑﺴــﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ واﺑﺴــﺘﮕﯽ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺻــﺪور و ورود ﮐﺎﻻ از ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺣﯿﺎﺗﯽ اﺳــﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺳــﻼﻣﺖ اﻗﺘﺼــﺎد ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد اﻣﻨﯿﺖ درﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ و‬
‫‪ -1‬ادﯾﺐ ﻣﻘﺪم‪ ،‬آرﺷﯿﻦ‪ ،1388 ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺷﯿﺮازه‪ ،‬ص ‪.61‬‬
‫‪ -2‬روﺣﯽ دﻫﺒﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺠﯿﺪ‪ "،1391 ،‬ﺗﺒﯿﻨﯽ ﺳﺎزه اﻧﮕﺎراﻧﻪ از ﻋﻠﻞ واﮔﺮاﯾﯽ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬دوره‬
‫‪ ،4‬ﺷﻤﺎره ‪ ،1‬ص ‪.94‬‬
‫‪ -3‬ﺻﺎدﻗﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪" ،1383 ،‬ﮐﺪام ﻃﺮح ﺑﺮاﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس" ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﭼﻬﺎردﻫﻤﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات وزارت اﻣﻮرﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ص ‪.133‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آزادي ﮐﺸﺘﯿﺮاﻧﯽ در آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻟﺰوم ﺿﺮورت اﻣﻨﯿﺖ در‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺎز اﺗﺤﺎد دﻓﺎﻋﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺗﺤـﺎدي ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺟﻠﻮي ﺗﻬـﺪﯾـﺪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺑﺮون ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻬﺎﻧﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﻨﺪه اﻣﻨﯿﺖ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻧﯿﺰ از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪1.‬‬
‫اﯾﺮان رﻫﯿﺎﻓﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺳــﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻧﯿﺎ را ﻧﻮﻋﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﺳــﻠﻄﻪ‬
‫ﺟﻮﯾﯽ و اﺳﺘﻌﻤﺎري ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻌﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻠﺢ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪2.‬‬
‫ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫﺎي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در دوران ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ﺣﮑﺎﯾﺖ از ان دارد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻄﻘـﻪ دﭼـﺎر ﺑﯽ ﺛﺒـﺎﺗﯽ و ﺑﺤﺮاﻧﯽ اﻣﻨﯿـﺖ ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي ﺷـــﺪه اﺳـــﺖ‪ .‬ﺟﻨﮓ دوم ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫)‪ ،(1991‬ﺟﻨﮓ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن )‪ (2001‬و اﺷﻐﺎل ﻋﺮاق )‪ (2003‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺌﻮري ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﺷﮑﻨﻨﺪه »ﮐﻮﻫﻦ« در اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﮔﺬار از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﯿﻄﯽ‪ ،‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﯾﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ﺗﮑﺜﺮﮔﺮا ﻫﺴـــﺘﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺑﺨﺸـﯽ ﺑﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت دروﻧﯽ و ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻏﯿﺮ ﺑﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در زﻣﺮه ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫﺎي درﮔﯿﺮي‪ ،‬ﺳﺘﯿﺰ و ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘـﻪاي روﺑﻪرو ﺑﻮده اﺳـــﺖ‪ .‬دﺧﺎﻟﺖ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺣﻮزه ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻻزم را ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻗﻮه ﻗﻬﺮﯾﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورده‬
‫اﺳــﺖ‪ 3.‬اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﯿﺴــﺖ و داراي اﺑﻌﺎد ﺟﺪي ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس رخ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ در ﺑﺎزارﻫﺎي ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺎت ﻋﯿﻨﯽ‬
‫ﺳـﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻏﺮب ﻣﻬﻢ ﺟﻠﻮه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي‬
‫ﮐﺸﻒ ﻧﻔﺖ در آن‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻮه اﺳﺖ‪4.‬‬
‫‪ -1‬ﺣﺎﻓﻈﻨﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،1384 ،‬ص ‪.476‬‬

‫‪ -2‬ﺳﺎﺟﺪي‪ ،‬اﻣﯿﺮ‪" ،1386 ،‬اﯾﺮان ﻫﺴﺘﻪ اﯾﯿﯿﯽ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ" ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺷﻤﺎره‬
‫‪ ،4‬ص ‪.75‬‬
‫‪ -3‬ﭘﺎﺗﺮ‪ ،‬ﻟﻮرﻧﺴﻞ‪"،1374 ،‬اﻗﺪاﻣﺎت اﻋﺘﻤﺎدﺳﺎزدر ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس"‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺷﺸﻤﯿﻦ ﺳﻤﯿﻨﺎر ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ص ‪.39‬‬
‫‪4. Browon, Carl, 1984, Interrnational Politics and the Middle East, Old Rules, Dangerous‬‬
‫‪Games, Princeton: princeton University press. p… 3- 5.‬‬
‫‪73‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﻧﻔﻮذ ﻏﺮب ﺑﻪ واﺳـــﻄﻪ ﻣﺠﺎورت ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻧﻔﺖ و ‪ ...‬اﺳـــﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﻗﺒﻼً اﺷـــﺎره ﺷـــﺪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎي ﻋﻤﺪه ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ و ﺑﺮوز ﻧﺎ اﻣﻨﯽ در ﻣﯿﺎن ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي آن ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳـــﺘﻪ‬
‫اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻣﺸــﮑﻼت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﯾﮑﯽ از آن ﻫﺎ ﺑﺪون درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﯾﻪ و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳـﻪ اﺻﻞ ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯿﻦ واﺣﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﯿﻮه ﺗﻔﮑﯿﮏ و ﺗﻤﺎﯾﺰ آنﻫﺎ‬
‫اﻟﮕﻮي دوﺳﺘﯽ و ﺧﺼﻮﻣﺖ و ﺗﻮزﯾﻊ ﻗﺪرت ﺑﯿﻦ واﺣﺪﻫﺎي اﺻﻠﯽ از ارﮐﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﺟﻮﻫﺮي‪1‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷــﯽ ﺟﻬﺎن دو ﻗﻄﺒﯽ و دﺧﺎﻟﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺷــﮑﻠﯽ ﺗﺎزه ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺳـﯿﺎﺳـﺖ ﻣﻬﺎر دوﮔﺎﻧﻪ را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺳﻨﺘﯽ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﻮازﻧﻪ‬
‫ﻗﻮا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺳ ـﯿﺎﺳــﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻧﺰواي اﯾﺮان از ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﯾﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﺘﺤﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮژﯾﻨﺴﮑﯽ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺒﻨﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اداﻣﻪ ﺗﻌﻬﺪ و ﺗﻀــﻤﯿﻦ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺘﺤﺪان و ﺣﻔﻆ ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪3«.‬‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از دو ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ درﮔﯿﺮيﻫﺎي آﯾﻨﺪه در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ (1 :‬اﺗﺨﺎذ ﻣﻮﺿــﻊ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ و اﯾﺠﺎد رواﺑﻂ اﻗﺘﺼــﺎدي و ﺳ ـﯿﺎﺳ ـﯽ ﺑﺎ ﺳــﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ‪ (2‬ارﺗﻘﺎي ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﺧﺮﯾﺪاري ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﺮﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت و اﻣﻀﺎي‬
‫ﻗﺮدادﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻏﺮﺑﯽ‪ .‬رﻫﺒﺮان اﯾﻦ دوﻟﺖﻫﺎ ﺗﺼـــﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ و ﺷـﺮﻗﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﺧﺘﻼفﻫﺎ و‬
‫ﺑﯽ ﺛﺒﺎﺗﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ ﺗﻤﺎﯾﻞ دارﻧﺪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ را ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري در ﺑﺨﺶ ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ ﮐﺎﻫﺶ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺳـﯿﺎﺳـﺖ اﻋﻀـﺎي ﺷـﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻮﺳـﺎﻧﺎت آﺷﮑﺎري وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬اﺷــﺎره ﺷــﺪ ﮐﻪ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﻣﯿﻠﯿﺎردﻫﺎ دﻻر اﺳــﻠﺤﻪ از اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﺮده اﺳــﺖ و از‬
‫ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﺎدرﯾﺪ و ﺗﻮاﻓﻖ اﺳﻠﻮ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد و ﺣﺘﯽ ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎي رژﯾﻢ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴﺘﯽ را ﭘﺎﯾﺎن داد‪.‬‬
‫ﺳــﻔﺮ ﻫﯿﺎت ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺎﯾﻪ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧﺸــﺎﻧﻪاي از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ در رواﺑﻂ دوﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﻣﻼﻗﺎتﻫﺎي ﭘﯽ در ﭘﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت دو ﮐﺸـﻮر و ﺑﺎزدﯾﺪ ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻨﮕﯽ اﯾﺮاﻧﯽ از ﺟﺪه‪ ،‬اداﻣﻪ روﻧﺪ‬
‫‪1. Essential Struccture.‬‬

‫‪ -2‬ﺑﻮزان‪ ،‬ﺑﺎري‪"،1381 ،‬ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ :‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﯾﯽ ﻫﻤﻮاره ﮐﺸﮑﻤﮑﺶ زا"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬ص ‪.5‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻌﻔﺮي وﻟﺪاﻧﯽ و ﺣﻖ ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻧﯿﻠﻮﻓﺮ‪ " ،1372 ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ارﺿﯽ و ﻣﺮزﯾﯽ ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ ﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺗﺎﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ" ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺳﻤﯿﻨﺎر ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻋﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ص ‪.48‬‬
‫ﺑﻬﺒﻮد رواﺑﻂ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻄﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣﻬﺎر دوﺟﺎﻧﺒﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ را ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﻗﺮار ﻧﺪاد‪1.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ ﮐﻪ ﺻــﺮﻓﺎً ﺷــﺎﻣﻞ ﺑﻌﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﻧﻤﯽﺷــﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم آن ﺑﺴﯿﺎري از اﺑﻌﺎد زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ )ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ‪ (...‬را ﻧﯿﺰ درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫دراﯾﻦ ﺑﺮﻫـﻪ زﻣـﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻧﯿﺰﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺳـــﺎز و ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎﺻـ ـﯽ اﺳـــﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎ را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد و ﻫﻤﻪ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ در آن ﺷﺮﮐﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آنﺟـﺎ ﮐـﻪ ﻗﺮاردادﻫـﺎي ﭼﻨـﺪﺟـﺎﻧﺒـﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮاي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺴ ـﯿﺎر ﻣﺤﺪودﺗﺮي اﻟﻘﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد در ﺳــﻄﺢ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﻬﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺷﻮﻧﺪ‪2.‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اﻣﻨﯿﺘﯽ دﺳـــﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روﻧﺪ ﻣﺴـــﺎﺑﻘﻪ‬
‫ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎﺗﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﻣﻌﮑﻮس ﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺪاوم دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﺷـﻮد‪ .‬ﺑﺮﻗﺮاري ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﺗﻮان ﻣﺎﻟﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫را در اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ و دﻓﺎﻋﯽ ﺑﮑﺎرﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي ارﺗﻘﺎي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺟﺪي در راه رﺷــﺪ و ﺗﻮﺳــﻌﻪ اﻗﺘﺼــﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬رﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻟﻄﯿﻔﯿﺎن‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪه‪ " ،1385 ،‬ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺜﻠﺚ اﯾﺮان – اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس"‪ ،‬ﻣﻄﺎﻻت ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬زﻣﺴﺘﺎن ‪ 85‬و ﺑﻬﺎر ‪ ،86‬ﺷﻤﺎره ‪ 48‬و ‪ ،49‬ص ‪.37‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﻮ‪ " ،1377 ،‬رژﯾﻢ اﻣﻨﯿﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺮي"‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 14‬و ‪ ،15‬ص ‪.106‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫در ﻓﺼـــﻞ ﮔﺬﺷـــﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﺷـــﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻬﻢ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و‬
‫ژﺋﻮاﺳـﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﻣﺤﺴـﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﺑﺮاي ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻠﻞ ﺳﺎﺣﻠﯽ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﮔﺮوهﺑﻨﺪي اﻗﺘﺼﺎدي ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﯾﮑﯽ از ﺳــﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺤﻮﻻت‬
‫اواﺧﺮ دﻫﻪ ‪ 70‬و اواﯾﻞ دﻫﻪ ‪ 80‬ﻣﯿﻼدي‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳــﻼﻣﯽ در اﯾﺮان و ﺟﻨﮓ ﻋﺮاق‬
‫ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان ﺷـﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﻮرا ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي ﻣﻔﺼـﻞ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺷــﺶ ﮐﺸﻮر در‬
‫ﺳـﺎل ‪ 1360‬ﺷـﻤﺴـﯽ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺷﺪ و اﻫﺪاف ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺧﻮد را ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎ و ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺳـﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼـﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻀﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺗﺤﻮﻻت‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي در زﻣﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮرا‪ ،‬ﺣﺎﮐﯽ از ﻏﻠﺒﻪ اﻫﺪاف و ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺷـــﮑﻞﮔﯿﺮي اﯾﻦ ﺷـــﻮرا‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ آﺳـ ـﯿﺐﭘﺬﯾﺮيﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪات درونﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎي ﻣﻬﻢ ﮐـﻪ زﻣﯿﻨﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻫﻤﮑﺮاﻧﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺑﻮﺟﻮد‬
‫آورد‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸـﺘﺮك در ﻣﺮز اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ دﯾﺪ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫و ﭼﺎﻟﺶزا ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﺷـﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮزﻫﺎ داراي ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫ﻫﺴــﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﺮد ارﺗﺒﺎط دﻫﻨﺪه آن ﻫﺎ ﮐﻤﺘﺮ دﯾﺪه ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮزﻫﺎ ﺑﻪ ﺻــﻮرت ﺑﻬﯿﻨﻪ‬
‫ﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ ﺷـــﻮﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارﺗﺒﺎط دﻫﻨﺪه ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮار ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﻫﻤﮑـﺎري ﺑﯿﻦ ﮐﺸـــﻮرﻫـﺎ را ﺑﻮﺟﻮد آورﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در وﺟﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺸــﺘﺮك ﻣﺮزي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﯿﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻧﻔﺘﯽ‪ -‬ﮔﺎزي ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺮزي آنﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺸـﺖ ﮐﺸـﻮر ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﻟﺤﺎظ ﺳـﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ داراي وﺟﻮه اﺷﺘﺮاك و‬
‫اﻓﺘﺮاق ﻗـﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻫﺴـــﺘﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺑـﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷـﺖ‪ .‬دراﯾﻦ راﺳــﺘﺎ ﺷــﻨﺎﺧﺖ ﺻــﺤﯿﺢ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﺴــﻬﯿﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و رﻓﻊ‬
‫ﻣﻮاﻧﻊ آن ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺟﻤﻌﯽ‬
‫در ﻫﯿﭻ ﺣﻮزه ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺸـﺎرﮐﺖ ‪ 8‬ﮐﺸـﻮر ﺳـﺎﺣﻠﯽ ﻧﺒﻮده اﺳـﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺸﮑﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﯿﺰ ﻧﺸــﺎن داده اﺳــﺖ ﮐﻪ اﺳــﺘﺤﮑﺎم داﺧﻠﯽ آن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮاﻧﻊ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻣﻨﯿﺖ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺪون اﺗﮑﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳـﭙﺮ ﻣﻄﻤﺌﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼــﻮر اﻋﻀﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫آﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺷــﮑﻞﮔﯿﺮي اﻧﺪﯾﺸــﻪ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺗﺠﺎﻧﺲ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫در ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دوره ﭘﺎﯾﺎن ﺣﻀﻮر اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺧﺮوج‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴــﯽ از ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸــﮑﻞ واﺣﺪﻫﺎي ﻋﺸــﯿﺮهاي ﺳــﻮاﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﮐﻪ ﺳـﺎلﻫﺎ ﺗﺤﺖ اﺳـﺘﻌﻤﺎر و ﻧﻔﻮذ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در ﺳﺎل ‪ 1971‬ﻃﺮح اوﻟﯿﻦ‬
‫ﺗﺸـﮑﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪاي را در ﻗﺎﻟﺐ ﻓﺪراﺳﯿﻮن ﯾﺎ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮح ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﻗﻄﺮ و‬
‫‪ 7‬ﺷـﯿﺦﻧﺸﯿﻦ ﻣﺘﺼﺎﻟﺤﻪ اﺑﻮﻇﺒﯽ‪ ،‬دﺑﯽ‪ ،‬ﺷﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﻋﺠﻤﺎن‪ ،‬رأساﻟﺨﯿﻤﻪ‪ ،‬ﻓﺠﯿﺮه و اماﻟﻘﻮﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﻗﻄﺮ ﺑﻪ ﺻــﻮرت دو دوﻟﺖ ﻣﺴــﺘﻘﻞ و ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ اﻧﮕﻠﺴــﺘﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً‬
‫ﻃﺮح ﺗﺸــﮑﯿﻞ اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ را اﻣﻀــﺎء ﮐﺮدﻧﺪ و اﻧﮕﻠﺴــﺘﺎن ﺳــﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺧﺮوج ﺧﻮد را از‬
‫ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺷﺮق ﮐﺎﻧﺎل ﺳﻮﺋﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﻋﻼم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻘﺪﻣﯽ ﺷﺎه ﻋﻤﺎن در ﺳﺎل ‪ ،1976‬وزراي اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻄﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺎرات‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن و ﻋﻤﺎن در ﻣﺴــﻘﻂ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﭘﯿﺸــﻨﻬﺎد ﻋﻤﺎن در زﻣﯿﻨﻪ اﺗﺨﺎذ‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﺖ دﻓﺎﻋﯽ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ‪ ،‬ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن وزراي ﺣﺎﺿﺮ اﺧﺘﯿﺎرات‬
‫ﻻزم را ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ ﺑﺪون ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻋﻤﺎن را ﭘﯿﮕﯿﺮي ﻧﮑﺮد‪ .‬در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳـﺎل‪ ،‬ﺗﻼش دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﻤﻊ اﻋﺮاب ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺻـﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺷـﯿﺦ ﺟﺎﺑﺮاﺣﻤﺪ‪،‬‬
‫اﻣﯿﺮ ﮐﻮﯾﺖ در ﺳـﻔﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﻮﺿﻮع وﺣﺪت ﻋﻤﻞ آنﻫﺎ را در ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ و‬
‫ﺛﺒﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﻬﺪﯾﺪات اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻼشﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺴﺎت و ﻣﻼﻗﺎتﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﮑﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﯿﺶ از ‪ 5‬ﺳﺎل اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس وارد ﻋﺼـﺮ ﺟﺪﯾﺪي ﺷـﺪ و آن وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و ﭘﯿﺮوزي آن در اﯾﺮان‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﻏﺮب را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻧﺪاﺧﺖ و اﯾﺮان را از اردوﮔﺎه ﻏﺮب ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪ و ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫دو ﻋـﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻋﺮاب را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ﻋﺮﺑﯽ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و اﻧﺴـــﺠﺎم آنﻫﺎ را ﺗﺴـــﻬﯿﻞ ﻧﻤﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ‬
‫اﻧﻘﻼب اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان و دﯾﮕﺮي ﺟﻨﮓ ﻋﺮاق ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﻄﺮات ﻧﺎﺷﯽ‬
‫از ﺻــﺪور اﻧﻘﻼب اﺳــﻼﻣﯽ‪ ،‬اﻋﺮاب را ﺑﻪ ﺗﻠﻘﯽ واﺣﺪي از ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻬﺪﯾﺪ و اﻣﻨﯿﺖ رﺳــﺎﻧﺪ و زﻣﯿﻨﻪ‬
‫‪77‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪n‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اﻣﻨﯿﺘﯽ را ﺑﯿﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻮﺟﻮد آورد‪ .‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﮐﻮدﺗﺎ در‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺳـﺮزﻧﺶ اﯾﺮان ﺗﻮﺳـﻂ ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﺧﻮد را از ﻋﺮاق اﻋﻼم ﮐﺮد و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺳـﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮاي اداﻣﻪ راه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺷﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ ﺷـﺎﻫﺰاده ﻧﺎﯾﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ اﯾﺮان را ﻋﻠﻨﺎً ﺗﺮورﯾﺴﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻨﺎﻣﺪ و‬
‫ﮐﻮﯾﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺻـﺪام ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان را ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﺮاب و اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻓﻌﺎل‬
‫ﻋﺮﺑﯽ دﯾـﺪ‪ .‬ﺗﺮﻓﻨﺪ او ﺗﺒﻠﯿﻎ اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬اداﻣﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ در ﻗﺎدﺳـــﯿﻪ‬
‫اﺳﺖ و اﻣﺮوز ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺮاق را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺸﺘﺎز ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﯾﯽ ﻓﺎرس ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ در ﮐﻨﺎر ﺗﺮس ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﺻــﺪور اﻓﮑﺎر اﻧﻘﻼب اﺳــﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان آنﻫﺎ را وادار ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ رﻏﻢ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي ﺑﻪ ﻋﺮاق‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮاﯾﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ ﻧﻈﺮي ﻫﻢ ﺑﺮاﺳـــﺎس ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﺧﺮده ﻧﻈﺎم‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﯽﺑﺎﯾﺴـﺖ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ دوﻟﺖ ﻣﺠﺎور در ﺣﺎل ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ داراي ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻗﻮﻣﯽ ـ زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﺣﺴﺎس ﻫﻮﯾﺖ آنﻫﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻗﺪاﻣﺎت و ﻣﻮاﺿﻊ دوﻟﺖﻫﺎي ﺧﺎرج از ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﺸـﺴﺖ وزراي اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻣﺎرات‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻄﺮ‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺎن و ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺷﺪ و ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺷﺪ و ﻣﻨﺸﻮر آن‬
‫در‪ 1981‬در اﺑﻮﻇﺒﯽ ﺑﻪ اﻣﻀـﺎي ﺳﺮان آن ‪ 6‬ﮐﺸﻮر رﺳﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺠﺎوز ﻋﺮاق ﺑﻪ ﮐﻮﯾﺖ ﻧﺸﺎن داد‬
‫اﯾﻦ ﺗﺸﮑﻞ از ﮐﺎراﯾﯽ اﻣﻨﯿﺘﯽ و دﻓﺎﻋﯽ ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه دارد‪.‬‬
‫ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﻋﻤﻠﮑﺮد آن ﻫﯿﭻ ﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﺸـﮑﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﻤﮑﺎري اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﻮاﻓﻘﺖﻧﺎﻣﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮرا ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻫﺪاف ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﻧﯿﻤﻪ اول ﺳﺎل ‪ 1360‬ﺑﺎ ﺳﻪ ﻫﺪف ﻋﻤﺪه ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫‪(1‬ﺗﺤﻘﻖ و اﺳﺘﻤﺮار ﺛﺒﺎت و اﻣﻨﯿﺖ؛‬
‫‪(2‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ادﻏﺎم اﻗﺘﺼﺎدي؛‬
‫‪(3‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﮏ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺎنﺳﺎزي ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪.‬‬
‫اﻫﺪاف ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﻮادث و اﺗﻔﺎﻗﺎت دﻫﻪ ‪ 80‬ﻣﯿﻼدي ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪ ﻣﻨﺸــﻮر ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﺎده ‪ 4‬آن اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري اﺷﺎره دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺎده آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺷﺶ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻧﯿﻞ ﺑﻪ وﺣﺪت‬
‫و ﺳﺮﺑﺮآوردن اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﮐﻨﻔﺪرال از درون ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ اﺳــﺎسﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺸــﺎﺑﻪ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻮارد زﯾﺮ ﻧﺸــﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻫﺪف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪.1‬اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺎﻟﯽ؛‬
‫‪.2‬اﻣﻮر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﮔﻤﺮﮐﯽ؛‬
‫‪.3‬اﻣﻮر آﻣﻮزﺷﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ؛‬
‫‪.4‬اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ؛‬
‫‪.5‬اﻣﻮر ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدي؛‬
‫‪.6‬اﻣﻮر ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري و اداري‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﻓﻮق‪ ،‬ﺳــﻠﺴــﻠﻪ اﻫﺪاف اﺟﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺷــﺮح زﯾﺮ در دﺳــﺘﻮر ﮐﺎر ﺷــﻮرا ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ و اﺷﺘﺮاك ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ؛‬
‫ﻫﻢﺳﻮﯾﯽ ﻣﻮاﺿﻊ اﻋﻀﺎ در ﻗﺒﺎل ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ؛‬
‫ﻫﻤﮑﺎري و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻋﻀﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎآراﻣﯽﻫﺎي داﺧﻠﯽ؛‬
‫ﻫﻤﮑﺎري و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻋﻀﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ؛‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺛﺒﺎت و ﺣﻔﻆ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس؛‬
‫ﻫﻤﮑﺎريﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و اﯾﺠﺎد ﺑﺎزار ﻣﺸﺘﺮك ﺑﯿﻦ اﻋﻀﺎ؛‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﻋﻀﺎ؛‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ در اﯾﺠﺎد ﺻﻨﺎﯾﻊ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎ ﺷــﺮﮐﺖ ﺷــﺶ ﮐﺸــﻮر ﺣﻮزه ﺟﻨﻮﺑﯽ آن‪،‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ داﺷﺖ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻮاﻓﻘﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﮐﻨﺪي‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ؛ زﯾﺮا آﻧﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ وﺣﺪت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻫﻤﮑﺎري واﻗﻌﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﺷـــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري‪ ،‬ﻫﺪف ﺗﺄﺳـ ـﯿﺲ ﺧﻮد را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻫﺎي ﺳـ ـﯿﺎﺳـ ـﯽ‪،‬‬
‫اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺪاﺷــﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ‪ ...‬ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻫﺪف و‬
‫اﻧﮕﯿﺰه اﺻـﻠﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ اﯾﻦ ﺷﻮرا ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻌﺪاً آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺛﺒﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫ﺣﻔﻆ وﺿــﻊ ﻣﻮﺟﻮد و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺳــﯿﺎﺳــﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪات ﻣﺸﺘﺮك ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دو وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬ﺳــﺒﺐ ﺗﻤﺎﯾﺰ اﺳــﺎﺳــﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري از ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻣﺸــﺎﺑﻪ دﯾﮕﺮ در‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ در ﺧﺼـﻮص ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺣﺘﯽ اﺗﺤﺎدﻫﺎ ﺑﺎ اﻧﺴﺠﺎم ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪.1‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرن آن؛‬
‫‪.2‬درﺟﻪ ﻧﻬﺎدﯾﻨﮕﯽ آن ﮐﻪ از آﻏﺎز ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي آﺷﮑﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸــﺘﺮ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎي ﺑﯿﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﭼﻬﻞ ﺳــﺎل ﮔﺬﺷــﺘﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪودي‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرن داﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ و اﻋﻀــﺎي آنﻫﺎ داراي ﺗﻮان ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده و ﺗﻌﻬﺪات‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﯿﺰ ﻧﺴــﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻋﺪم ﺗﻘﺎرن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري آﺷــﮑﺎر‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﯿﻼي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫درﺟﻪ ﺑﺎﻻي ﻧﻬﺎدﻣﻨﺪي اﺳـﺖ و ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﺧﺎص و ﻋﺠﯿﺐ ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﻣﺘﺪاول اﺳــﺖ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ و ﻣﻘﺮرات آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ داﺧﻠﯽ ﺷــﻮرا‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ دﺳــﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻫﺪاف ﺧﺎص ﮐﺸﻮري ﺗﺼﻮر ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ – اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻫﺪاف اﺻـﻠﯽ ﺷـﻮرا از ﺑﺪو ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ در زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﻮده اﺳــﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در اوﻟﯿﻦ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺳــﺮان ﺷــﻮرا ﻣﺴــﺄﻟﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳــﺎزي ﺗﻼش ﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ‪ -‬اﻣﻨﯿﺘﯽ اﻋﻀــﺎ در دﺳــﺘﻮر ﺟﻠﺴــﻪ رﺳــﻤﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﺟﺪي اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻘﺒﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﺷـﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﺪف ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﺣﻮزه‬
‫ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﺷـﻨﺪ و در اﺟﻼس ﺳـﺎل ‪ 1981‬در اﺑﻮﻇﺒﯽ ﻫﻤﻪ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﺣﻔﻆ ﺛﺒﺎت و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ و ﻣﺮدم ﺧﻮد ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳــﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﺮ‬
‫ﮔﻮﻧـﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻮﯾﮋه در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎآراﻣﯽﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺛﺒﺎت‬
‫در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ در ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ را از اﻫﺪاف ﺧﻮد ﺑﺮﺷﻤﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺳــﯿﺲ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻓﺮﺻــﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﻤﮑﺎري اﻣﻨﯿﺘﯽ در‬
‫داﺧﻞ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺶ از ﺟﻨﮓ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮑﺎري آﻧﺎن در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫داﺧﻠﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺪي ﺑﻮد‪ .‬اﺟﻼس ﺳـﺮان ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀـﻮ در ﺳﺎل ‪ ،1986‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﺮ ﺑﺮاﻧﺪازي رژﯾﻢ ﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠـﻪ ﭼـﺎرﭼﻮبﻫـﺎي ﻫﻤﮑـﺎري اﻣﻨﯿﺘﯽ دراﯾﻦ زﻣﯿﻨـﻪ ﻋﺒـﺎرت از ﺗﺒﺎدل اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﻃﺮح‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﭘﻠﯿﺲ اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻧﻈﺎم ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﺳﺖ‪.‬‬

‫أ( دﺳﺘﺎوردﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﻤﮑـﺎري و ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﯽ اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﺗﻤﺎس دﺳـــﺘﮕﺎهﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﮑﯿﻢ و‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ و ﺛﺒﺎت ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ؛‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻫﺪاف اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺎ اوﻟﻮﯾﺖ ﺣﻔﻆ ﺻــﻼﺑﺖ و اﺳــﺘﺤﮑﺎم ﺟﺒﻬﻪ داﺧﻠﯽ و‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ؛‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﮔﺴــﺘﺮش ﻫﻤﮑﺎري و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ در راﺳــﺘﺎي ﺗﻀــﻤﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ و ﺛﺒﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻮرا؛‬
‫آﻏـﺎز ﻧﻮﻋﯽ ﻫﻤﮑﺎري اﻣﻨﯿﺘﯽ داﺧﻠﯽ و ﭘﺎرهاي اﺧﺘﻼﻓﺎت در ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺷـــﺪت ﺗﻬﺪﯾﺪ و‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ؛‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﭘﺪﯾﺪه ﺗﺮورﯾﺴﻢ‪.‬‬
‫ب( دﺳﺘﺎوردﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺷــﮑﻞ دادن ﺑﻪ راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬اﻣﺮ دﺷــﻮاري ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷــﻮراي‬
‫ﻫﻤﮑﺎري راﻫﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮﯾﺰ از آن ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸـﯽ از اﯾﻦ راﻫﺒﺮد ﺑﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺳـﯿﺎﺳﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸــﺖ‪ .‬ﭘﺎرهاي اﺧﺘﻼﻓﺎت در ﺧﺼــﻮص ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺷــﺪت ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺗﻔﺎوت ﺑﺮداﺷــﺖﻫﺎ درﺑﺎره‬
‫ﻣﯿﺰان ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺧﺎرج از ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺸﮑﻞ ﻋﻤﺪه دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ـ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺶ‬
‫ﮐﺸﻮر از ﻧﻈﺮ ﻧﻔﺮات‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﯿﺮوﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت و ‪ ...‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻫﺪاف ﮐﻮﺗﺎهﻣﺪت و ﻣﯿﺎنﻣﺪت دﻓﺎﻋﯽ ﺷـــﻮرا‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ و اﺳـــﺘﻔﺎده ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ از‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢ دﻓﺎﻋﯽ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﻫﻮاﯾﯽ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﯿﺎت ارﺗﺶ ﺷﺶ ﮐﺸﻮر از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺠﺎم ﻣﺎﻧﻮرﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ در ﺧﺼـﻮص ﻟﺰوم ﻋﺎري ﺷـﺪن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ از ﺳـﻼح ﮐﺸﺘﺎرﺟﻤﻌﯽ اﻋﻢ از‬
‫ﻫﺴﺘﻪاي‪ ،‬ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ و ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﮏ؛‬
‫ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ اوﻟﻮﯾﺖ ﻣﺸﺘﺮك اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ؛‬
‫ﺗﻼش در راﺳﺘﺎي ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﺪوﯾﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋي دﻓﺎع ﻣﺸﺘﺮك؛‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﻘﻄﻌﯽ ﺳﭙﺎه ﻋﺮﺑﯽ در ﺟﺮﯾﺎن آزادﺳﺎزي ﮐﻮﯾﺖ؛‬
‫ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺮاق در ﺟﺮﯾﺎن اﺷﻐﺎل ﮐﻮﯾﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‬
‫ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺳـﻌﻮدي ﺑﺎ ﻧﺎم رﺳﻤﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﺳﻌﻮدي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ‪ 2149000‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ‪ ،‬وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻋﻀﻮ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در واﻗﻊ‪ ،‬ﮐﺸﻮر ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﺣﺪود ‪ 84‬درﺻﺪ وﺳﻌﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻮرا ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را در اﺧﺘﯿﺎر دارد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ داراي‬
‫ﺑﯿﺸـﺘﺮﯾﻦ وﺳﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي وﺳﯿﻊ ﮐﺸﻮر ﻣﺬﮐﻮر اﻣﮑﺎن اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺧﺎك آن‬
‫ﮐﺸﻮر را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را درﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫از ﺷــﻤﺎل ﺑﺎ ﻋﺮاق‪ ،‬اردن و ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬از ﺷــﺮق ﺑﺎ اﻣﺎرات‪ ،‬ﻗﻄﺮ و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬از ﺟﻨﻮب ﺷــﺮﻗﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻤﺎن‪ ،‬از ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﯾﻤﻦ و از ﻏﺮب ﺑﺎ درﯾﺎي ﺳﺮخ ﻫﻢﻣﺮز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑﺮ اﺳـﺎس آﻣﺎر ﺑﺎﻧﮏ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ﺷﻮرا ﺑﺎ ‪ 25/2‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ و‬
‫ﻧﺮخ رﺷﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ 2/05‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن در ﺳــﺎل ‪ 1932‬از ﺳــﻠﻄﻪ اﻧﮕﻠﺴــﺘﺎن اﺳــﺘﻘﻼل ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر داراي رژﯾﻢ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ اﺳﺖ و ﻗﺪرت ﺑﻄﻮرﮐﺎﻣﻞ دراﺧﺘﯿﺎر ﺷﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻣﺮدم از ﻧﮋاد ﻋﺮب و ‪ 99‬درﺻـﺪ آن ﻣﺴـﻠﻤﺎن و ﺳــﻨﯽ ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ .‬اﻗﺘﺼــﺎد ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﺳــﻌﻮدي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳــﻮاﺑﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و وﺿــﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن‪ ،‬ﺗﮏ ﻣﺤﺼــﻮﻟﯽ اﺳــﺖ و ﻧﻔﺖ‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮآورده ﻣﻌﺪﻧﯽ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن اﺳــﺖ‪ .‬ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر ﯾﮏ ﭼﻬﺎرم ذﺧﺎﯾﺮ ﺷــﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه در ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ‪ 33‬درﺻﺪ ﮐﻞ ذﺧﺎﯾﺮ ﺳﺎزﻣﺎن اوﭘﮏ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ 99‬درﺻـﺪ درآﻣﺪ اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر از ﺻـﺎدرات ﻧﻔﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ‪ 3/7‬درﺻﺪ از ﮐﻞ ذﺧﺎﯾﺮ‬
‫ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﮔﺎز ﺟﻬﺎن را ﻧﯿﺰ در اﺧﺘﯿﺎر دارد‪ .‬ذﺧﺎﯾﺮ ﻃﻼ‪ ،‬آﻫﻦ‪ ،‬ﮐﻠﻮﺧﻪ‪ ،‬ﻓﺴﻔﺎت و اوراﻧﯿﻮم در‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻀﻮ اوﭘﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﺷﺮﮐﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺛﺮوت‬
‫ﺣﺎﺻــﻞ از ﻓﺮوش ﻧﻔﺖ آن‪ ،‬در ﺗﻮﺳــﻌﻪ زﯾﺮﺑﻨﺎي اﻗﺘﺼــﺎدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽرود ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫راﺳﺘﺎي اﻗﺘﺼﺎد ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺮاﺗﮋي ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ و ﺑﺎزار ﻣﺤﺪود ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر و ‪ ...‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬در وﻫﻠﻪ ﻧﺨﺴـﺖ‪ ،‬ﺻـﻨﺎﯾﻌﯽ ﺗﻮﺳـﻌﻪ داده ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﺑﺮ‬
‫ﺑﻮده و ﺑﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﺮ اﺳـﺎس ﺻﺎدرات و ﺑﺎ ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر ﮐﻢ و ﻣﺘﺨﺼﺺ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت‬
‫دراﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﭘﺘﺮوﺷـﯿﻤﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺎدر ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ داﺧﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ‪ 309/8‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﻗﺘﺼﺎد را در ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﯾﻦ ﺷﻮرا دارد‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑﺪﻟﯿﻞ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬وﺳـﻌﺖ و ﺛﺮوت‪ ،‬ادﻋﺎي رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﻋﺮب‬
‫را دارد و در راﺳﺘﺎي ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﻮد و ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻏﺮب ﺑﻮﯾﮋه اﻣﺮﯾﮑﺎ در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬اﻫﺘﻤﺎم ﺧﺎﺻـﯽ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﻨﯿﻪ دﻓﺎﻋﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد ﻣﯽورزد؛ ﻟﺬا در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺻﻨﺎﯾﻊ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺧﺮﯾﺪ ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎت‪ ،‬ﺳــﺮﻣﺎﯾﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮده و در ﺳ ـﯿﺎﺳــﺖ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻏﺮب و اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ .‬رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮزي ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن از‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻟﺰوم ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﺮزي اﯾﻦ ﮐﺸـــﻮر ﺑـﺎ ﻗﻄﺮ و ﯾﻤﻦ و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺸـــﻮر ﺑﺎ ﻋﺮاق‪ ،‬ﯾﻤﻦ و رژﯾﻢ‬
‫ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴﺘﯽ و ‪ ...‬در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و درﯾﺎي ﺳﺮخ از اﯾﻦ ﻣﻮارد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻮﯾﺖ‬
‫ﮐﻮﯾﺖ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻋﺮاب ﺑﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﻠﻌﻪ ﮐﻮﭼﮏ اﺳـــﺖ‪ .‬واژه »ﮐﻮت« ﺑﻪ ﺷـــﻬﺮي ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﻃﺮاف آن‪ ،‬دژي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در دوره ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ را »ﮐﺎﻇﻤﻪ اﻟﺠﺎر«‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ اﻣﺎ درﯾﺎﻧﻮردان و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺪي و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ آن را »ﻗﺮﯾﻦ« ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺳـﻌﺖ اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ‪ 17/820‬ﻫﺰار ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ اﺳـﺖ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﻮﯾﺖ در ﺳﺎل ‪ 2007‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس آﻣﺎر ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ 2/7 ،‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺮخ رﺷﺪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر در اﯾﻦ ﺳﺎل ‪2/8‬‬
‫درﺻـﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ 85 .‬درﺻـﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﻮﯾﺖ را ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﮐﻮﯾﺖ از ﺷﻤﺎل ﺑﺎ‬
‫ﻋﺮاق و از ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﻫﻤﺴــﺎﯾﻪ اﺳــﺖ و در ﺳــﺎل ‪ 1996‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوﻟﯿﻦ ﺷ ـﯿﺦﻧﺸ ـﯿﻦ‬
‫ﺗﺤﺖاﻟﺤﻤﺎﯾﻪ اﻧﮕﻠﺴــﺘﺎن در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ اﺳــﺘﻘﻼل دﺳــﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺟﺰاﯾﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي ﮐﻮﯾﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ وﺳـﯿﻊﺗﺮﯾﻦ آن ﺑﻮﺑﯿﺎن اﺳــﺖ ﮐﻪ در ﺷــﻤﺎل ﮐﻮﯾﺖ و در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻓﺎو ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻃﻮل آن ‪ 24‬و ﻋﺮض آن ﺣﺪود ‪ 12‬ﻣﺎﯾﻞ و ﻏﯿﺮﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻮﯾﺖ ﯾﮏ ﮐﺸــﻮر ﺗﮏﻣﺤﺼــﻮﻟﯽ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ ﺻــﺪور ﻧﻔﺖ اﺳــﺖ‪ .‬درآﻣﺪ ﻧﻔﺘﯽ ﮐﻮﯾﺖ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺳــﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري وﺳــﯿﻊ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر در ﺧﺎرج اﻧﺠﺎم ﺷــﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮريﮐﻪ درآﻣﺪ ﺣﺎﺻــﻞ از ﮐﻞ‬
‫ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﮐﻮﯾﺖ در ﺳﺎل ‪ 1983‬ﺣﺪود ‪ 9‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر ﺑﺮآورد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮد از درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﺻﺎدرات ﻧﻔﺖ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ درآﻣﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري‬
‫ﻣﺤﺪود ﯾﺎ ﺳــﺎﯾﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬دوﺑﺎره در ﺧﺎرج ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﺷــﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮك اﻗﺘﺼــﺎدي در داﺧﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷـﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳـﻠﻄﻪ ﻧﻔﺖ ﺑﺮ اﻗﺘﺼـﺎد ﮐﺸـﻮر‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺸﺎورزي و‬
‫ﺻـــﻨﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﮐﻤﺘﺮي در اﻗﺘﺼـــﺎد دارﻧﺪ و ﺑﻪ اﺳـــﺘﺜﻨﺎي ﻣﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ واردات ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻮﯾﺖ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از راه ﺧﺸﮑﯽ ﺑﻪ ﻋﺮاق و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و از راه آﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﻣﺘﺼــﻞ اﺳــﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﯿﻦ ﺳــﻪ‬
‫ﮐﺸـﻮر ﺑﺰرگ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﺣﺴﺎس ﺣﻘﺎرت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖ ﺑﻪ آن ﮐﺸﻮر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻧﻔﺖ ﺧﯿﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻮﯾﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﮐﻮﭼﮏ از ﻣﻌﻀﻼﺗﯽ رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه ﻣﻄﻤﺌﻦ‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﯽ و ﺣﺎﻣﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺣﺴـﺎس ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺧﻄﺮات و ﺑﺤﺮانﻫـﺎ ﺑـﺎ ﺣﻤـﺎﯾﺖ آن ﻗﺎدر ﺑﺎﺷـــﺪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ‪ ،‬ﺛﺒﺎت و اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺤﻔﻮظ‬
‫ﺑﺪارد‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪود زﯾﺎدي ﺑﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺑﻠﻮك ﻏﺮب ﮔﺮاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎرز اﺗﮑﺎي ﮐﻮﯾﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺳـﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ را ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﺗﻘﺎﺿﺎي‬
‫ﮐﻮﯾﺖ از اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﺳــﮑﻮرت و ﺣﺮاﺳــﺖ ﮐﺸــﺘﯽﻫﺎي ﻧﻔﺖﮐﺶ ﮐﻮﯾﺘﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒـﺎل ﺗﻮﺳـــﻌﻪ داﻣﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﺮاق و اﯾﺮان در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ و از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻧﻘﺶ اﻣﺮﯾﮑﺎ در اﯾﺠﺎد‬
‫اﺋﺘﻼف ﻣﺘﺤﺪﯾﻦ ﺿﺪ ﻋﺮاق در ﻋﻤﻠﯿﺎت آزادﺳﺎزي ﮐﻮﯾﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ وﺳـﯿﻊ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﻮي آن ﺑﺼﺮه و ﺳﻮي دﯾﮕﺮ آن ﻋﻤﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻠـﺖ ﻧـﺎﻣﮕـﺬاري آن ﺑﻪ ﺑﺤﺮﯾﻦ را وﺟﻮد درﯾﺎﭼﻪاي در ﺑﺨﺸـــﯽ از اﯾﻦ ﺳـــﺮزﻣﯿﻦ‬
‫داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه اﯾﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺠﺰاﯾﺮي اﻃﻼق ﻣﯽﺷـﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس و در ﻣﯿﺎن ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﻗﻄﺮ در ﺷـﺮق و ﺟﻨﻮب و ﺧﺎك ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺳﻌﻮدي در ﻏﺮب ﻗﺮار‬
‫دارد‪ .‬ﺟﻤﻌﯿـﺖ ﺑﺤﺮﯾﻦ در ﺳـــﺎل ‪ ،2006‬ﺑـﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 800‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﯿﺸـــﺘﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ آن‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﺗﺒﺎر ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ‪ 85‬درﺻـﺪ آن را ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺸـﮑﯿﻞ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫داراي ﺳـﯿﺴﺘﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﮏ ﻣﺤﺼﻮﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ درآﻣﺪ ﺻﺎدرات آن ﺑﻪ درآﻣﺪﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫ﻓﺮآورده ﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﻣﺘﮑﯽ اﺳـــﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ واردات اﯾﻦ ﮐﺸـــﻮر ﻋﺒﺎرت از آﻟﻮﻣﯿﻨﯿﻮم‪ ،‬ﻣﺎﻫﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻮادﻏﺬاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺴـﻮﺟﺎت ﻣﺎﺷـﯿﻦ و ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﺼـﺮﻓﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺤﺮﯾﻦ در ﺻﻨﺎﯾﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺘﺎﻧﻮل و‬
‫آﻣﻮﻧﯿﺎك در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ دارد‪.‬‬
‫درﻣﯿﺎن ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﺑﺤﺮﯾﻦ از ﻫﻤﻪ ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در اﻗﺘﺼـــﺎد ﺑﺤﺮﯾﻦ دارد و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ 70‬درﺻـــﺪ درآﻣﺪﻫﺎي دوﻟﺖ را ﺗﺸـــﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻔﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج ﮔﺎز ﻧﯿﺰ در ﺑﺤﺮﯾﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺸـﻮر ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻧﻈﯿﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻧﻔﺖﺧﯿﺰ ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﮐﻤﺒﻮد ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر در‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﺨﺶﻫﺎ و ﺳﻄﻮح روﺑﻪرو اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮر‬
‫را ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آن ﻫﺎ ﻓﻠﺴـﻄﯿﻨﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﭘﺬﯾﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﮐﻮﺷــﺶﻫﺎي ﻻزم را ﺟﻬﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ و ﻣﺘﻨﻮع ﮐﺮدن ﮐﺸــﻮر‬
‫ﻣﺒﺪأ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺮﯾﻦ را ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﺸﮑﯽﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫رﯾﺸﻪ اﯾﻦ ﻧﺎ آراﻣﯽﻫﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﺪﯾﺪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ‪ ،‬درﺻﺪ ﺑﯿﮑﺎري ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻋﺪم‬
‫وﺟﻮد دﻣﻮﮐﺮاﺳ ـﯽ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﺸــﺎﻧﮕﺮ اﻫﻤﯿﺖ اﻣﻨﯿﺖ داﺧﻠﯽ ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﺮاي دوﻟﺘﻤﺮدان اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ از ﻟﺤﺎظ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﻤﯽ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ و ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر اﺟﺒﺎري ﻧﺒﻮده و ﺑﻪ ﺻــﻮرت داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳــﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ از ﻧﻈﺮ ﺗﻮازن دﻓﺎﻋﯽ ﺿـﻌﯿﻒ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﺿﻌﻒ‪ ،‬ﮐﺸﻮر را ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺟﻬﺎن ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﯿﺴﺘﻢ دﻓﺎﻋﯽ ﺑﺤﺮﯾﻦ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد را از ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﭘﯿﻮﻧـﺪ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﯿﻦ اﻋﻀـــﺎي ﺷـــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺧﺘﻼﻓﺎت‬
‫ارﺿـ ـﯽ و ﻣﺮزي ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻗﺸـ ـﺎت ﻟﻔﻈﯽ و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﻗﻄﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ‬
‫اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﮐﺸـﻮري در ﺷـﺮق ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن اﺳﺖ و از ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﻗﻄﺮ و‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي و از ﺷﺮق ﺑﺎ ﻋﻤﺎن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ اﺳﺖ و از ﺷﻤﺎل ﺑﺎ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﺮز ﺳﺎﺣﻠﯽ دارد‪،‬‬
‫داراي ‪ 7‬ﺷﯿﺦﻧﺸﯿﻦ ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ‪ 7‬اﻣﯿﺮﻧﺸﯿﻦ از اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﭼﻨﺪاﻧﯽ در ﺧﺼﻮص ﺷﯿﻌﯿﺎن اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫‪ 83600‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ اﺳـــﺖ ﮐـﻪ در رده ‪ 115‬دﻧﯿـﺎ از ﻧﻈﺮ ﭘﻬﻨﺎوري ﻗﺮار دارد‪ .‬از ﻣﺴـــﺎﺋﻞ و‬
‫ﻣﺸــﮑﻼت ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ آن دﺳــﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎن اﺳــﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮزي ﻣﯿﺎن‬
‫ﺷـﯿﺦﻧﺸـﯿﻦﻫﺎي ﻫﻒﮔﺎﻧﻪ از ﯾﮏ ﻃﺮف و ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ از ﻃﺮف‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻣﻮﺟﺐ درﮔﯿﺮي ﻣﺮزي ﺷـﯿﺦ ﻧﺸﯿﻦ ﻫﺎ و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺶ‬
‫از ‪ 23‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ دﺑﯽ را ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ‪ 96‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﻣﺎرات ﻣﺘﺸﮑﻞ از‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻦ آن ﮐﻪ در دﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ اﯾﺮان وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ اﺑﻮﻇﺒﯽ و ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺷـﺎرﺟﻪ و دوﺑﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮاﮐﺰ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺗﻮﺳــﻌﻪ اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﺻــﻨﻌﺘﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮي اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮده اﺳــﺖ ﮐﻪ دراﯾﻦ راه اوﻟﻮﯾﺖ آن ﺑﻪ ﺻــﻨﺎﯾﻌﯽ داده ﻣﯽﺷــﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮاد ﺧﺎم ﻣﺤﻠﯽ را ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ اوﻟﯿﻦ ﭘﺮوژه ﻋﻈﯿﻢ ﭘﺎﻻﯾﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ‬
‫و ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮔﺎز ﻣﺎﯾﻊ در ﺷﯿﺦﻧﺸﯿﻦ اﺑﻮﻇﺒﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻊ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻧﻮع ﻣﺼﺮف‬
‫از ﻧﻈﺮ ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻤﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎرات ﺑﺎ واﺑﺴـﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻏﺮب ﺑﻮﯾﮋه اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻃﯽ دو دﻫﻪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ از‬
‫اﻣﻨﯿﺖ داﺧﻠﯽ ﻣﻨﺎﺳـﺒﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺑﺎرز آن‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻫﺠﻮم‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪداران از ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ﺑﻮﯾﮋه دﺑﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه از‬
‫ﻟﺤﺎظ اﻗﺘﺼـﺎدي و ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﺳـﺮآﻣﺪ ﺑﻨﺎدر ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎرات در ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ و اﺷــﻐﺎل و آزادﺳــﺎزي ﮐﻮﯾﺖ ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺗﻼش داﺷــﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي‬
‫ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي و ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از ﻃﺮﻓﯿﻦ درﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻋﻠﯿﻪ آن ﮐﺸﻮر ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر در ﺗﻬﯿﻪ ﺳﻼح ﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ و اﺗﮑﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از اﺷﻐﺎل ﮐﻮﯾﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد وﻟﯽ از ‪ 1991‬اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺎن‬
‫ﻋﻤﺎن ﺑﺎ ﻧﺎم رﺳـﻤﯽ ﺳـﻠﻄﺎنﻧﺸـﯿﻦ ﻋﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺸﻮري ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ در ﺷﺮق ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﻤﺎن از ﺷـﺮق ﺑﻪ درﯾﺎي ﻋﺮب و از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ درﯾﺎي ﻋﻤﺎن ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد و از ﺟﻨﻮب ﺑﺎ‬
‫ﯾﻤﻦ و از ﻏﺮب ﺑﺎ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺳــﻌﻮدي و اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺮز زﻣﯿﻨﯽ و ﺑﺎ اﯾﺮان ﻣﺮز درﯾﺎﯾﯽ‬
‫دارد‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر در ﺳﺎل ‪ ،2006‬ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 2/6‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ‪ 99‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫آن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎن ﯾﮏ ﮐﺸـﻮر ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪه ﻧﻔﺖ اﺳﺖ و درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﻧﻔﺖ ﺑﯿﺶ از‬
‫‪ 90‬درﺻﺪ درآﻣﺪﻫﺎي ﺻﺎدراﺗﯽ ﮐﺸﻮر و ﺑﯿﺶ از ‪ 95‬درﺻﺪ درآﻣﺪ دوﻟﺖ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫درآﻣﺪ ﺣﺎﺻـﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰاﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻮد؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸـﮑﻼﺗﯽ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﺧﻮد دارد ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﻤﺒﻮد ﻧﯿﺮوي ﻣﺘﺨﺼﺺ اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر ﺑﻪ دﻟﯿﻞ واﻗﻊ ﺷــﺪن در ﮐﻨﺎر ﺿــﻠﻊ ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ و ﻫﻤﺠﻮاري ﺑﺎ درﯾﺎي‬
‫ﻋﻤﺎن و اﻗﯿﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮر از دﯾﺮﺑﺎز‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺟﻬﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﮔﺮوهﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫در ﻗﺮن ﺟﺎري دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺻـــﻮرت ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﺧﻄﺮاﺗﯽ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﻋﻤﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﺧﺖ و‬
‫ﺗﺎزﻫﺎي ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﻋﻤﺎن و ﺟﻨﮓ ﻇﻔﺎر در ﻋﻤﺎن ﻫﻤﮕﯽ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺧﻄﺮاﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ آن روﺑﺮو ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺎن در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮﻫﻢزﻧﻨﺪه ﺛﺒﺎت داﺧﻠﯽ و اﻣﻨﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮر اﺳـــﺖ‬
‫ﻧﮕﺎه وﯾﮋه ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗـﺎ ﻗﺒﻞ از روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﻗﺎﺑﻮس‪ ،‬ﻋﻤﺎن داراي ارﺗﺶ ﻣﺠﻬﺰ و ﻣﻨﻈﻤﯽ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲﻫﺎ‬
‫ﻣﺴـــﺘﻘﯿﻤﺎً در اﯾﻦ ﮐﺸـــﻮر ﺣﻀـــﻮر داﺷـــﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖﻫﺎ و ﺷـــﻮرشﻫﺎي داﺧﻠﯽ و‬
‫ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺼﻤﻢ ﺑﺮاي ﻋﻤﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ در راﺳﺘﺎي ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ اﺑﺮﻗﺪرتﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺪاﺷــﺘﻦ وﺳــﻌﺖ ﺳــﺮزﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻗﻠﺖ ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻮع ﻗﻮﻣﯽ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻫﻤﻮاره ﻣﺸـﮑﻞ ﺗﻮﺳـﻌﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻈﯿﻢ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﻣﻠﯽ آن را اﻓﺰاﯾﺶ داده اﺳـــﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ رﻓـﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑـﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﯽ ﻗﻮﻣﯽ ‪ -‬ﻧﮋادي ﮐﺎﻫﺶ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻄﺮ‬
‫ﮐﺸـﻮر ﻗﻄﺮ ﺑﺎ ﻧﺎم رﺳﻤﯽ دوﻟﺖ ﻗﻄﺮ‪ ،‬در ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ آﺳﯿﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ و در ﺷﺮق‬
‫ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و در ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮز ﻣﺸﺘﺮك زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺳـﻌﻮدي و ﻣﺮز آﺑﯽ ﻣﺸـﺘﺮك ﺑﺎ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ و‬
‫اﻣﺎرات دارد‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻗﻄﺮ در ﺳـﺎل ‪ ،2006‬ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 800‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮده اﺳـﺖ ﮐﻪ ‪ 95‬درﺻﺪ آن‬
‫را ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺸـﮑﯿﻞ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻗﻄﺮ ﺑﯿﺸـﺘﺮﯾﻦ ﻧﺮخ رﺷـﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ را در ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻮرا ﺑﺎ‬
‫‪ 4/4‬درﺻﺪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﺸـﻮر ﻗﻄﺮ و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ آن در ﻗﻠﺐ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫ﺑﺎ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ و از ﺳــﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺸــﻒ ﻧﻔﺖ و ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻈﯿﻢ ﮔﺎز ﺑﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺳ ـﯿﺎﺳ ـﯽ و اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﻄﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ وﯾﮋه اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ آﻓﺮﯾﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﮐﻤﯽ‬
‫وﺳـﻌﺖ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﺎ ﺣﺪي از ﻋﻤﻖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ آن ﮐﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳـﺮﺷﺎر ﮔﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻘﺼﺎن را ﺗﺎ ﺣﺪي ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻗﻄﺮ ﭘﺲ از روﺳﯿﻪ و اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ذﺧﺎﯾﺮ ﮔﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺟﻬﺎن را در اﺧﺘﯿﺎر دارد‪.‬‬
‫ﻗﻄﺮ داراي اﻗﺘﺼــﺎد ﺗﮏ ﻣﺤﺼــﻮﻟﯽ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ ﺻــﺎدرات ﻧﻔﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﺻــﻨﺎﯾﻊ‪،‬‬
‫ﭘﺎﻻﯾﺸــﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻔﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺑﻨﺎدر و ﺳــﺮدﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﺎﻫﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳــﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫واردات اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر ﻋﺒﺎرت از ﻣﺎﺷــﯿﻦآﻻت‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎت‪ ،‬ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻮاد ﺷــﯿﻤﯿﺎﯾﯽ و ‪ ...‬اﺳــﺖ و‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺻﺎدرات آن ﻧﯿﺰ ﻓﺮاوردهﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ و ﮔﺎز ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﭘﺎﯾﺪار اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﯿﻤﺖ ﻧﻔﺖ و ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻣﺎزاد ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اﺳﺘﺤﮑﺎم و‬
‫ﺗﺪاوم رﺷﺪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﻄﺮ در ﺑﺎزار ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺮﮐﺎت و ﻣﻌﻀﻼت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻗﻄﺮ در دو دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪.1‬ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻗﻄﺮ ﺑﻪ ﺗﺄﺳـﯿﺴﺎت اﯾﺠﺎد ﺷﺪه از ﺳﻮي ﺑﺤﺮﯾﻦ در ﺟﺰﯾﺮه ﻓﺸﺖ در‬
‫آورﯾﻞ ‪1986‬‬
‫‪.2‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﺑﺮاي در اﻣﺎن ﻣﺎﻧﺪن از ﺗﻬﺪﯾﺪات ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‬
‫‪.3‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ دراﺋﺘﻼف ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮاي آزادﺳﺎزي ﮐﻮﯾﺖ در ﺳﺎل ‪1991‬‬
‫‪.4‬درﮔﯿﺮي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﭘﺴﺖ ﻣﺮزي ﺧﻔﻮس در ﺳﺎل ‪1992‬‬
‫‪.5‬اﺧﺘﻼف ﻣﺮزي ﺑﺎ ﺑﺤﺮﯾﻦ و اﻣﺎرات‬
‫ﻣﺸـــﮑﻼت ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﻦ ﮐﺸـــﻮر ﺑﺎﻋﺚ ﺷـــﺪه ﺗﺎ ﻣﺴـــﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻗـﺪرتﻫـﺎي ﻣﻨﻄﻘـﻪاي و ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺪﻧﻈﺮ دوﻟﺘﻤﺮدان ﻗﻄﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻗﻄﺮ ﺑﺎ‬
‫دﯾﮕﺮ اﻋﻀـﺎي ﺷـﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‪،‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري اﻫﺘﻤﺎم ورزد‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ اﯾﻦ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوه ﻫﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ ذﯾﻨﻔﻊ ﺑﺎ‬
‫اﺗﺨﺎذ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﻋﻘﻼﻧﯽ و رﺿﺎﯾﺖ آﻣﯿﺰ در ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﻨﯽ‬
‫ﻓﻌـﺎﻟﯿـﺖ ﻧﻤﻮده و ﺑـﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻣﺜﺒﺖ اﯾﻦ ﻫﻤﮑﺎري‪ ،‬ﺣﻮزه ﻋﻤﻞ و ﺗﺼـــﻤﯿﻢ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﻓﻘﯽ و ﻋﻤﻮدي ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮ ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺎ آﻏﺎز ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﺎﻧﻪ‬
‫و ﻣﺸـﺘﺮك و ﺗﺴﺮي آن ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺘﺤﺪ و ﻣﺸﺘﺮك در ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫و اﻗﺘﺼﺎد دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي ﺑﻪ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺟﺪﯾﺪي در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ اﺷـــﺎره دارد ﮐﻪ ﺑﻮﯾﮋه ﭘﺲ از‬
‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮآﯾﻨﺪ آن ﭼﻨﺎن ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن در‬
‫اﮐﺜﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﻪ آن ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻨﺶ ﺑﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺎﻧﺪه و ﺿﺮﯾﺐ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻮد را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﻨـﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧـﺪﻫـﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و دﻓـﺎﻋﯽ در ﻧﻘﺎط‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻧﯿﺎ داراي ﺳــﺎﺑﻘﻪ اي ﺑﯿﺶ از ﺳــﺎﯾﺮ اﺋﺘﻼف ﻫﺎ اﺳــﺖ اﻣﺎ اﯾﺪه و ﺿــﺮورت ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻨﻈﺮ ﺿﺮورتﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﯿﻦ ﻋﻮاﻣـﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑـﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري در راﺳـــﺘﺎي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯿﺰان ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮔﺰﯾﻨﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺠﻮاري و ﻫﻤﺴـﺎﯾﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻫﻤﮑﺎري‬
‫در ﺑﯿﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در ﺣﺪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﯽ ﻧﺒﻮده اﺳـﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬از ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪون ﻫﻤﮑﺎري ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺳﻌﻪاي ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﮑﺎنﺳـــﻨﺠﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﯾﻦ ﻓﺮﺻـــﺖ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﻓﺮآﯾﻨـﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻓﺎﻋﯽ ‪ -‬اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼـــﺎدي و ‪ ،...‬اﯾﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﻣﺘﺸـــﮑﻞ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ – اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻣﺸـﺘﺮﮐﺎت دﯾﻨﯽ و ﻣﯿﺮاث ﻏﻨﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي‬
‫ارزﺷــﻤﻨﺪ ﺑﺴــﻂ ﻣﻨﺎﺳــﺒﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﺑﯿﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳــﺒﺎﺗﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺸﺶ دروﻧﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ اﺣﯿﺎي ارزشﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﺳـﻼم در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻤﺪن و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﺎ‬
‫درآﻣﯿﺨﺘﻦ آنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﺗﺄﺛﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻣﺮدم در ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫آﺛﺎر و ﺧﻮاص ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﮐﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آوردﮐﻪ ﻣﺮدم ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮد را ﺻﺎﺣﺐ ﯾﮏ ﻣﯿﺮاث‬
‫ﻣﺸـﺘﺮك ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻣﺮدم اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﻮﻋﯽ اﺣﺴﺎس ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﻧﯿﺎز ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮآن ﮐﻪ اﺳــﻼم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ دﯾﻦ ﻣﺸــﺘﺮك‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺬاﺷــﺘﻪ‬
‫اﺳـــﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ اﺻـــﻠﯽ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـــﺖ و اﯾﻦ ﺧﻮد در ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷـــﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫زﺑﺎن و ﻗﻮﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ و ﻣﯿﺮاث ﻣﺸــﺘﺮك ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻣﯿﻨﻪاي ﻣﻨﺎﺳــﺐ ﺟﻬﺖ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪.‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺸـــﺘﺮك اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي اﺳـــﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪﺳـــﺎز رواﺑﻂ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﺸﺎﺑﻬﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ـ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ رﯾﺸﻪ در آﯾﯿﻦ اﺳﻼم دارد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﻣﻨﺸﺄ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ آنﻫﺎ ﮔﺮدد ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻋﺮﺑﯿﺖ و ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳــﻼﻣﯿﺖ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺣﺘﯽ در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺮﺑﯿﺖ و ﺗﻔﺎﻫﻢ زﺑﺎﻧﯽ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺸﺄ ﻧﺰدﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺎﻫﻢ و در ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎري و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫ﺟﺰﯾﺮهاﻟﻌﺮب درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺶ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻋﻀـــﻮ ﺷـــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري از اﺷـــﺘﺮاك ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و داراي ﻣﺰﯾﺖﻫﺎ و‬
‫ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﯾﮑﺴــﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷــﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ اﺷــﺘﺮاك ﻣﺴــﺎﻋﯽ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣﺸـﺘﺮك و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎ و ﻣﺸـﮑﻼت ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در‬
‫ﺣﺎﺷﯿﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺑﺮاهﻫﺎي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ و از ﻧﻌﻤﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬
‫واﻗﻊ ﺷـﺪن آنﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ را ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ ﻫﻤﺒﺴـﺘﮕﯽ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﮐﺸـﻮرﻫﺎي آن ﺑﺮاي ﻗﺪرتﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮاﺑﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻧﻤﻮد ﺑﯿﺸـﺘﺮي در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﯾﮑﯽ از ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺮه ﻣﻮاﺟﻪ ﺷــﻮد‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﯿﺰ آﺳـﯿﺐﭘﺬﯾﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﺟﺒﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺤﻮر ﮔﺮدآﻣﺪن ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫ﺑﻮده اﺳـــﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه ﺗﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪان ﺣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺸﻮري از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﻗﺮارداد‬
‫ﺟﺪﯾﺪي در زﻣﯿﻪ ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺣﺴـﺎس ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ و ﺧﻄﺮ در ﺳــﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﯾـﺎﺑـﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺳـــﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺸﻮر ﺑﻮﺟﻮد آﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼـﺎدي از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮي اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در رواﺑﻂ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘـﻪ دارد و ﻧﻤﻮد آن را ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﺴـــﺄﻟـﻪ ﻣﺒـﺎدﻻت ﺑـﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي‬
‫ﻣﺸــﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري‪ ،‬اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻢ دوﻟﺖﻫﺎ و ﻫﻢ ﻣﺮدم ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس داراي اﻗﺘﺼـــﺎد در ﺣﺎل رﺷـــﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺗﮏﻣﺤﺼﻮﻟﯽ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درآﻣﺪﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﺻﺎدرات ﻧﻔﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎدﻻت ﺗﺠﺎري و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﺻـــﺎدرات و واردات ﺑﻌﻀـــﯽ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ و ﮔﺎه‬
‫ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺰء اﺑﺰارﻫﺎي اﻗﺘﺼــﺎدي اﯾﻦ رواﺑﻂ ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴــﺄﻟﻪ ﮔﻤﺮﮐﺎت‪ ،‬ﺗﺴــﻬﯿﻼت‬
‫ﺑﻨﺪري و ﻏﯿﺮه ﻧﯿﺰ در ﻗﺎﻟﺐ اﺑﺰار اﻗﺘﺼﺎدي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻤﮏ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻼﻋﻮض‬
‫ﮐﻮﺗـﺎهﻣـﺪت و ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻈﯿﻢ و ﻣﺸـــﺘﺮك اﻗﺘﺼـــﺎدي در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺷﻮرا ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﺎﻟﻘﻮه و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ژﺋﻮﭘﻠﺘﯿﮏ ﺧﻮد در راه‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺗﻮﺳــﻌﻪ اﻗﺘﺼــﺎدي ﺧﻮﯾﺶ اﺳــﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ و درارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺳــﺘﺤﺼــﺎل ﻧﻔﺖ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎ ﮐﺎﻫﺶ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺘﯽ ﺣﻮزه ﺷـﻤﺎل و ﻧﯿﺎز ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺎره اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻄﺢ درآﻣﺪ ﻧﻔﺘﯽ ﺧﻮد را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺿـﺮوري ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽرﻏﻢ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼـﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ روﻧﺪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺴـﺎﻋﺪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ـ اﻗﺘﺼﺎدي ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪.‬‬
‫ﻫﻤﮑﺎري و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ در ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاري و ﺻﺪور ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺴـﺎﻋﺪي را ﺟﻬﺖ ﻫﻤﺒﺴــﺘﮕﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮده و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﻔﺖ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺟﻬﺖ ﻋﺮﺿـ ـﻪ ﺳـــﻮدآور ﻧﻔﺖ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﻤﻌﯽ آنﻫﺎ و ﻧﻮﻋﯽ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﮔﺎز ﻧﯿﺰ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس داراي ﯾﮑﯽ از ﻏﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ذﺧﺎﯾﺮ ﮔﺎزي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري در ﺻـﻨﻌﺖ ﮔﺎز‪ ،‬ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ از ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺖ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ آﺳــﺎﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن اﺳــﺖ اﻣﺎ ﺻــﺎدرات ﮔﺎز ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻂ ﻟﻮﻟﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻـــﻮرت ﺣﻤﻞ ﮔﺎز ﻣﺎﯾﻊ ﻣﻤﮑﻦ اﺳـــﺖ ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ﻣﺴـــﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮي را ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻂ ﻟﻮﻟﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺼـﻤﯿﻢﻫﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯿﺴـﺎزد ﮐﻪ ﺟﻮاﺑﮕﻮي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻋﻈﯿﻢ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺿﺮورت ﻫﻤﮑﺎري‬
‫ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ را آﺷﮑﺎرﺗﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺮس ﯾﺎ اﺣﺴـﺎس ﺧﻄﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪه ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﮔﺴــﺘﺮش رواﺑﻂ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳــﺖ و اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺑﺴـــﯿـﺎر ﻣﻬﻤﯽ در اﯾﺠـﺎد ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺮس و اﺣﺴـــﺎس ﺧﻄﺮ‬
‫ﻣﺸـﺘﺮك ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﮔﺮاﯾﺸﺎت‬
‫و ﺟﻬﺖﮔﯿﺮيﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﻌﺎرض‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺪت زﻣﺎن ﻣﺤﺪود ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﮑﺎري و‬
‫رواﺑﻂ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮد ﻋﯿﻨﯽ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳـــﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﺳـــﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮد‪ ،‬اﺣﯿﺎﮔﺮ اﺳـــﻼمﺧﻮاﻫﯽ و ارزشﻫﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪي ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺑﺮﻗﺪرتﻫﺎ ﺧﺼﻮﺻﺎً‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺣﺎﮐﻤﺎن ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس و ﮐﻤﮏ ﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ‪-‬اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻋﻀﺎي اﯾﻦ ﺷﻮرا ﺑﻪ رژﯾﻢ‬
‫ﻋﺮاق در ﻃﻮل ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ دراﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﻗﺎﺑﻞ ارزﯾﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺟﻮد دﺷـﻤﻦ ﻣﺸـﺘﺮك ﺑﺮاي ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رژﯾﻢ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮ اﺳﺮاﺋﯿﻞ و‬
‫ﺣﺲ ﻣﺸــﺘﺮك در ﺑﺮاﺑﺮ او و ﻋﺰم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﺣﺬف ﻗﺪرت ﻧﺎﻣﺸــﺮوع آن از ﺻــﺤﻨﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از ﺳــﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﻤﺎﯾﺖ آﺷــﮑﺎر از‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺮورﯾﺴـﺘﯽ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ ﻋﻠﯿﻪ ﻓﻠﺴﻄﯿﻨﯿﺎن‪ ،‬ﻧﻔﺮت ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي در ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﺗﺨﺎذ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﯾﮕﺎﻧﻪ در ﻗﺒﺎل ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮي اﻣﺮﯾﮑﺎ و‬
‫اﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺣﺮﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪاﻓﮑﻨﯽ و ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ دﺷﻤﻦ را ﺧﻨﺜﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ واﮔﺮاﯾﯽ ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﻧﺸـــﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ روﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ ﻧﺒﻮده و ﺗﻼشﻫﺎ دراﯾﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎم ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷـﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﮐﻪ ﺗﺪاوم داﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮏ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ اﻣﺎ‬
‫ﺗﺪاوم ﻫﻤﮑﺎري ﻫﺎي آن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي زﯾﺮ ﺳﺆال رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن در رﻓﻊ ﻣﻮاﻧﻊ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫ﺧﻮد ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺒﻮده و در ﺟﻬﺖ ادﻏﺎم ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﻀــﻮ‪ ،‬و در ﺧﺼــﻮص ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﻋﻀـﻮ ﮐﻪ ﻣﺤﻮريﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳـﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴـﺄﻟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺷﻮرا در اﺑﻌﺎد‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼـﺎدي و اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﮐﻨﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ در دﻫﻪ ﻧﻮد ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯽ ﻧﻈﺎم ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﺘﯽ ﺷـﻮروي ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻮﯾﮋه اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه اﻣﺮﯾﮑﺎ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﻻزم را ﺑﺮاي اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽ در ﺧﺼﻮص اﻣﻨﯿﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دراﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮزي و ارﺿ ـﯽ اﻋﻀــﺎي ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﯿﺰ از ﻣﻮاﻧﻊ‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ و ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻧﺨﺒﮕﺎن‬
‫ﺳـــﻨﺘﯽ ﻗﺮار دارد و اﯾﻦ ﻧﺨﺒﮕـﺎن ﺻـــﺎﺣـﺐ ﻗـﺪرت ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت ﯾﺎ ﺣﻔﻆ آن‪ ،‬در ﺣﺎل‬
‫ﻣﺒﺎرزهﺟﻮﯾﯽ و رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﯽﺛﺒﺎﺗﯽ ﺳـﯿﺎﺳـﯽ در داﺧﻞ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ‬
‫ﺷـﻮرا ﻋﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪم ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻞ‬
‫ﺑﻪ زور و ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮي ﺧﺸــﻮﻧﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴــﺐ ﻗﺪرت‪ ،‬وﺟﻮد ﺗﻌﺎرﺿــﺎت و دوﻗﻄﺒﯽ ﺑﻮدن ﺟﺎﻣﻌﻪ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺗﻮزﯾﻊ ﻗﺪرت‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ اﯾﺠﺎد ﺑﯽﺛﺒﺎﺗﯽ دراﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دوم از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاري ﺳ ـﯿﺎﺳــﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺸــﺎرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﯽ ﺛﺒﺎﺗﯽ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺷـــﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎ را از ﻣﺴـــﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﻨﻄﻘـﻪاي ﺑـﻪ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﺛﺒـﺎت داﺧﻠﯽ و ﺣﻔﻆ ﻣﻮﺟﻮدﯾـﺖ ﺧﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻫﺪاﻓﯽ‬
‫ﺣﯿﺎﺗﯽ و ﻓﻮري ﺗﺮ ﻣﺤﺴــﻮب ﻣﯽﺷــﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺪم ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫از آنﺟـﺎ ﮐﻪ ﺣﻮادث ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬اﺋﺘﻼف ﺑﻪ ﺳـــﺮﻋﺖ درﻫﻢ‬
‫ﺷــﮑﺴــﺘﻪ ﻣﯽﺷــﻮد و ﻫﺮ ﺑﺎزﯾﮕﺮ ﻣﯽﮐﻮﺷــﺪ اﺻــﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﺤﺪ ﺧﻮد را از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﺰار ﻣﻨﺎزﻋﻪآﻣﯿﺰ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﯽ ﺛﺒﺎﺗﯽ ﺑﺎ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد دوﻟﺖﻫﺎ‬
‫ﺑﯿﺶ از آن ﮐﻪ در ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺛﺒﺎت ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﮔﺎم ﺑﺮدارﻧﺪ و اﮔﺮ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺳــﺒﺐ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪن از ﻣﺴــﺎﺋﻞ داﺧﻠﯽ ﺷــﻮد آن را در اوﻟﻮﯾﺖ‬
‫دوم ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳـﻄﺢ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ در ﺷﻮرا ﻋﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫ﺑﺮ روﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺑﻪ ﺷـﺪت ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺿﻌﻒ ذاﺗﯽ ﻧﯿﺮوي زﻣﯿﻨﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺿﻌﻒ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﻓﻘﺪان ﺗﻮان‬
‫اﺳـﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺑﻘﯿﻪ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ اوﻻً اﻋﻀﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ اﻧﺪازه اﺣﺴــﺎس ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﮑﻨﻨﺪ و درﺟﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷــﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎً ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﺻـﺎﺣﺐ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺑﻬﺘﺮي در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻓﻮق‪ ،‬ادﻋﺎي ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ذرهاي اﯾﻦ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺳـﻠﺐ اﻋﺘﻤﺎد ﻻزم ﻣﯽﺷـﻮد و اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺮط ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﻗﺪرت ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀـﻮ از آن ﺟﻬﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ و ﺳﻮءﻇﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻗﻮيﺗﺮ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎً اﺣﺴﺎس ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳــﺖ ﺑﺎ ﻋﺪم ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺳــﻠﻄﻪ ﮐﺸــﻮر ﻗﻮيﺗﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻪ ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺷﻮرا وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ارﺿــﯽ و ﻣﺮزي دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ دوﻟﺖﻫﺎ و‬
‫ادﻋﺎﻫﺎي ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﻮاره ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺎﺳﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻋﻀــﻮ ﺑﻮده اﺳــﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻣﺮزي و ﺳــﺮزﻣﯿﻨﯽ از آنﺟﺎ ﻧﺎﺷ ـﯽ ﻣﯽﺷــﻮد ﮐﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﺳ ـﯿﺎﺳ ـﯽ‬
‫ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﺷﮑﻞ اﻣﺮوزي ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﮔﻔﺘـﻪ ﻣﯽﺷـــﻮد ﻣﺮزﻫـﺎ ﺑﺎ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه و ﭘﺎﯾﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﺪارد و ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﻧﻈﺮ ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﮋادي ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﺜﺒﯿﺖ آنﻫﺎ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻗﺪام ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ذاﺗﯽ ﺑﯽﺛﺒﺎت و ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﻣﺸـﺎﺟﺮات‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ در ﺷـﮑﻞ دﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ دارد و‬
‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺳـﺒﺐ ﺗﻨﺶ آﻧﻬﺎ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ارﺿﯽ و ﻣﺮزي ﻣﯿﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻨﺶﻫﺎ و درﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻮﺟﻮد آورده اﺳـﺖ ﮐﻪ دﻻرﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻧﻔﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي آﺑﺎداﻧﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺻﺮف ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫اﯾﺠﺎد ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﺎ ﮔﺮوهﺑﻨﺪي اﻗﺘﺼـﺎدي ﺑﺮاي ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﻗﺘﺼـﺎد و ﺳﻄﺢ‬
‫اﻗﺘﺼـﺎدي و ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺷـﺒﮑﻪاي از رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺗﺠﺎري و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ‪ ،‬اﻗﺘﺼـــﺎد و ﺑﺎزارﻫﺎي اﻗﺘﺼـــﺎدي‪ ،‬زﯾﺮﺑﻨﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻗﺘﺼـــﺎد‬
‫اﻋﻀـــﺎي ﺷـــﻮراي ﻫﻤﮑـﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس‪ ،‬ﻣﮑﻤـﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴـــﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﮔﺮاﯾﺎن ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد ﻣﮑﻤﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺷﺪه و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﻫﻤﮑﺎري از رﺷﺘﻪاي ﺑﻪ رﺷﺘﻪ دﯾﮕﺮ را ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻮد و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً از ﻃﺮﯾﻖ روﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺗﺪاوم ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺷﻮرا ﻫﻤﮕﯽ ﺗﮏﻣﺤﺼﻮﻟﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻮﻟﯿﺪي آنﻫﺎ‬
‫ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻣﺎده ﺧﺎم اﺳــﺖ‪ .‬در زﻣﯿﻨﻪ ﮐﺸــﺎورزي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب و ﮐﻤﺒﻮد آب‪،‬‬
‫رﺷـﺪ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻣﺼﺮف اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀـﻮ از ﻟﺤﺎظ ﺻﺎدرات و واردات ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺼـﺮﻓﯽ و ﺗﻮﻟﯿﺪات ﺻــﻨﻌﺘﯽ اﺳــﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﺸﻮد و ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ آن از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرج از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﮏﻣﺤﺼﻮﻟﯽ ﺑﻮدن و ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻮاد ﺧﺎم از ﯾﮏ ﺳﻮ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ از ﺳﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬واﺑﺴـــﺘﮕﯽ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﺧﺎرج از ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻋﻤﺪﺗﺎً‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺨﻮرد و ﭘﯿﻮﻧﺪ اﻗﺘﺼﺎدي درون ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺿﻌﯿﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درآﻣـﺪ ﻫﻤﻪ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺷـــﺪت ﺑﻪ درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ‬
‫واﺑﺴــﺘﻪ ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آﻣﺎر‪ 55 ،‬درﺻــﺪ ﮐﻞ ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺘﯽ دراﯾﻦ ﺣﻮزه ﻗﺮار دارد و روزاﻧﻪ ‪16‬‬
‫درﺻـــﺪ ﻧﻔـﺖ وارداﺗﯽ ﮐﺸـــﻮرﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺪد ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮارﺳﯿﺪن ‪ 2030‬ﺑﻪ ‪ 30‬درﺻﺪ در روز ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻼوه در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻦ ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ذﺧﺎﯾﺮ ﮔﺎزي ﺟﻬﺎن را در اﺧﺘﯿﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از روﺳـﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ‪ 15/5‬درﺻﺪ از ذﺧﺎﯾﺮ ﮔﺎزي ﺟﻬﺎن‪ ،‬دوﻣﯿﻦ ﮐﺸﻮر دارﻧﺪه ﮔﺎز ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﺤﺴـﻮب ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﻗﻄﺮ ﺑﺎ ‪ 14‬درﺻـﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺎ ‪ 3/9‬درﺻﺪ و اﻣﺎرات ﺑﺎ ‪3/3‬‬
‫درﺻﺪ‪ ،‬ذﺧﺎﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﮔﺎز ﺟﻬﺎن را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ اﻗﺘﺼـــﺎدي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬اوﻟﻮﯾﺖ اول را در ﻫﺪاﯾﺖ و ﺳـــﻤﺖﮔﯿﺮي رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج دارد‪ .‬آنﭼﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در‬
‫زﻣﯿﻨﻪ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻫﺪف ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ دارﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺧﻮد و ﺑﺎ ﻧﺸﺎن دادن‬
‫اراده ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﺟﻬﺖ ﻫﻤﮑﺎري در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ رﻓﺎه اﻗﺘﺼــﺎدي ﺧﻮد‪ ،‬رﻓﺎه ﻣﻨﻄﻘﻪاي و‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫و ﻣﺎﻟﯽ وﺿــﻌﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽ دارد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﺳــﺎﯾﺮ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﺴــﻠﻂ دارد و ﮐﺸــﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﺤﺖاﻟﺸـﻌﺎع ﺳـﯿﺎﺳـﺖﻫﺎي ﮐﺸﻮر ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد ﺿﻌﯿﻔﯽ‬
‫دارﻧﺪ و واﺑﺴـﺘﻪاﻧﺪ و آن ﮐﺸـﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﺧﻮد ﻣﺘﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﺰﻟﺰل داﺋﻤﯽ ﺑﺎزار‬
‫ﻧﻔﺖ ﻫﻤﻮاره در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﺑﺤﺮان اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻋﺮﺑﺴـــﺘـﺎن درﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﺗﻮﻟﯿـﺪ و ﮐﺎﻫﺶ ﻗﯿﻤﺖ ﻧﻔﺖ‪ ،‬آﺛﺎر ﻣﻬﻢ اﻗﺘﺼـــﺎدي ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ دارد‪.‬‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻮرا ﺑﺎ درآﻣﺪﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎر ﻧﻔﺖ ﻫﻨﻮز رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ و رﻓﺎه ﻣﺮدم ﺳﺮزﻣﯿﻦﺷﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ و اداري‬
‫ﺿــﻌﯿﻒ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺳــﻄﻮح اﻗﺘﺼــﺎدي ﻣﺘﻔﺎوت اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺪم ﺳــﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻫﻤﺴـﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪه ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي در ﺳﻄﺢ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن‬
‫ﻋﺪم ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬درﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ درﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫اﺗﺼـﺎل ﺻـﻮري واﺣﺪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺗﻌﺎرض ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬و ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﯿﻔﯽ از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ از ﭘﺮﮐﺸــﺶﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺑﺸــﺮي اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻮﻫﺮ ﻫﺴــﺘﯽ او ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد و در‬
‫ﺻـﺤﻨﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﯿﻦ دوﻟﺖﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و اﻣﻨﯿﺖ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫اﻫﺪاف واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳـﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﺿـﻌﻒ اﺳـﺎﺳـﯽ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﺧﺼﻮص‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻧﯿﺰ از ﻣﺴـﺎﺋﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ واﮔﺮاﯾﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺴﺎس ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ‬
‫و وﺟﻮد ﺗﻬﺪﯾﺪات اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺰدﯾﮑﯽ رﻫﺒﺮان ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀـﻮ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺟﻬﺖ ﻓﺎﺋﻖ‬
‫آﻣﺪن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت ﺷﺪه و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺪاوم روﻧﺪ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯿﺎن دوﻟﺖﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﮔﺸﺘﻪ‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮﺿــﻮع اﻣﻨﯿﺖ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺴــﺠﺎم و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ رﻫﺒﺮان اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﺟﺪي ﻓﺮاروي آنﻫﺎ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷـﻮرا ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺟﻨﺎح ﻗﻮي و ﻣﺘﺤﺪ و ﻣﻨﺴﺠﻢ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﯿﺮوي ﺳــﻮم در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﮐﻨﺎر اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﯾﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‬
‫ﺿــﻌﻒ ذاﺗﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ وﺿــﻌﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻫﺮﯾﮏ از اﻋﻀــﺎ ﺳــﺒﺐ ﺷــﺪه ﺗﺎ ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﺗﺼــﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﻣﺸـﺘﺮك در ﻗﺎﻟﺐ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم اﺧﺬ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اﻧﻔﺮادي ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از اﻋﻀـــﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ از اﻣﻨﯿﺖ اراﺋﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺗﻔﺎوت دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻋﻀـــﻮ‬
‫ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﺧﺼﻮص اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﻣﻨﯿﺖ داﺧﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜـﺎل‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺷـــﯿﻌﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺷـﯿﻌﯿﺎن ﺳﺎﮐﻦ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬راهاﻧﺪازي ﻧﯿﺮوي اﻣﻨﺘﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﻧﯿﺰ از ﺷﺎﺧﺺﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﯾﻦ ﺷﻮرا ﺑﻮده‬
‫اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﺷﻮرا داراي ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺧﺎص ﺧﻮد اﺳﺖ‬
‫و از ﺣﯿﺚ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻋﻤﺎن را و اﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را و‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻗﻄﺮ را ﺗﺠﻬﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوﻫﺎ ﺗﻼش اﻧﺪﮐﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻞ در ﻣﻮرد اﻣﻨﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﺳـﺘﺮاﺗﮋي ﻧﻈﺎﻣﯽ آن ﻫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺧﻮد ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﺸــﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎت اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻗﺪام ﻣﻤﮑﻦ اﺳــﺖ ﺑﯿﻦ ﻗﺪرتﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻮازن ﻗﻮا ﺑﻪ وﺟﻮد آورد اﻣﺎ ذﺧﯿﺮه ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت و ﺣﺘﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻼحﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺮ‬
‫ﯾـﮏ از ﮐﺸـــﻮرﻫـﺎ ﺧﻄﺮ ﺟﻨـﮓ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺟﺰ واﮔﺮاﯾﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷـﺖ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﮐﻪ ﺿﻌﻒ ذاﺗﯽ ﺷﻮرا در زﻣﯿﻨﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﮐﻪ اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀـﻮ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺎس ﻫﻤﮑﺎري و وﺣﺪت اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪي ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮاﻧﻊ ذﻫﻨﯽ و ﻓﮑﺮي‬

‫ﻣﻮاﻧﻊ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﻓﺮاوان اﺳـﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮاﻧﻊ در ﺳــﻪ ﺳﻄﺢ ﮐﻼن‪ ،‬ﻣﻠﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﯽﺑﺎﺷــﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮع ﺗﻠﻘﯽ و ذﻫﻨﯿﺎت ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ اﺗﺼــﺎل ﺳــﻪ‬
‫ﺳـﻄﺢ ﯾﺎدﺷـﺪه را ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ذﻫﻨﯽ و رواﻧﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻫﻤﮑﺎري و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻄﺤﯽ از ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻮع ﺷـﺨﺼﯿﺖ ذﻫﻨﯽ و رواﻧﯽ رﻫﺒﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮاﻧﻊ اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺷﻮرا ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﺗﻔﮑﺮات ﺑﻠﻨـﺪﭘﺮوازاﻧﻪ و ﻏﯿﺮﮐﺎرﺑﺮدي‪ ،‬ﺗﻌﺎرﺿـــﺎت ﻣﺪاوم ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﯿﮏ و‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ در ﺳـﻄﺢ رﻫﺒﺮي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻧﮑﺮدن ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در‬
‫ﺳـﻄﺢ ﻧﻈﺮي و وﺟﻮد اﻏﺘﺸﺎﺷﺎت ﻓﮑﺮي‪ ،‬وﺟﻮد ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻫﺎي ﺟﺪي ﻫﻮﯾﺘﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ذﻫﻨﯽ و‬
‫رواﻧﯽ ﻣـﺎﻧﻊ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺑـﺎﺷـــﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ رﻫﺒﺮان ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺗـﺎ ﺣﺪود زﯾﺎدي از ﻣﻮاﻧﻊ‬
‫ﺳـﺎﺧﺘﺎري و واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﻌﮑﺎس ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﻣﻮﺟﻮد و ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﻌﮑﺎس ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺆﻟﻔﻪاي ﻣﻬﻢ در‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻋﺪم ﺷــﮑﻞﮔﯿﺮي روﻧﺪﻫﺎي اﺳــﺘﻮار ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺤﺮان از دو ﺟﻨﺒﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪.1‬اﯾﺪهآﻟﯿﺴـﻢ اﻓﺮاﻃﯽ‪ :‬در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺎرﺳـﺎز ﻧﺒﻮده و ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﺎدي ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﻫﺪرداده اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺎس ﺑﺤﺮان در ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﻔﮑﺮات و ﻧﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ذاﺗﯽ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪.2‬ﺗﻔﮑﺮ ﻏﯿﺮﮐﺎرﺑﺮدي‪ :‬ﺗﻔﮑﺮ ﮐﺎرﺑﺮدي ﺿـــﺮورﺗﺎً ﻻﯾﻪاي از ﺗﻔﮑﺮ ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿـﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ در ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻠﻢ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬ﺣﻮزه ﺳﯿﺎﺳﺖ در‬
‫ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺟﺪي از ﻋﻠﻢ دارد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎور دور‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ وارد ﺷﺒﮑﻪ ﻓﮑﺮي و ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد ﮐﺮده و آن را ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺤﻠﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺳــﯿﺎﺳــﺘﮕﺬاران ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻓﺎﯾﺪه‬
‫ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻫﺪر رﻓﺘﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪود ﮐﺸﻮرﻫﺎ در ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ در ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻮﺿـﻮع اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از دﯾﺮﺑﺎزﺑﻪ وﯾﮋه از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺘﯽ اﯾﻦ ﺣﻮزه ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻮاره از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬﻢ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و ﺟﻬﺎن ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻃﯽ دو ﺳــﺪه ﮔﺬﺷــﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در اﻣﻨﯿﺖ آن ﻧﺪاﺷــﺘﻪ و ﻋﻤﺪﺗ ًﺎ‬
‫اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺗﺎ ﺳـﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺧﻮد را ﻣﺴﺌﻮل ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻧﻔﺘﯽ و ﺟﺮﯾﺎن آزاد ﺗﺠﺎري آن ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم و ﺧﺮوج ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎﯾﯽﻫﺎ از ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه اﻣﺮﯾﮑﺎ اﻗﺪام‬
‫ﺑﻪ ورود ﺑﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮐﺮد و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﮕﺎه وﯾﮋه داﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ‪ .‬در دﻫﻪ‬
‫‪ ،1970‬در راﺳـﺘﺎي دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﮑﺴﻮن‪ -‬ﮐﯿﺴﯿﻨﺠﺮ‪ ،‬واﺷﻨﺘﮕﺘﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻣﺘﺤﺪان‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬و اﺟﺘﻨﺎب از ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻣﺴـــﺘﻘﯿﻢ وارد ﻋﺮﺻـــﻪ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﺎ اﺟﺮاي دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﮑﺴـﻮن و ﺳـﯿﺎﺳﺖ دو ﺳﺘﻮن‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ‬
‫اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر آن ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺪرت ﺗﻮازن و ﺻﻠﺢ اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻗﺪرت ﺗﻮازن‬
‫و ﺻـﻠﺢ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﮑﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ آﻏﺎزي ﺑﺮاي دوران ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺳﻠﻄﻪﮔﺮي و ﭼﭙﺎول ﺑﯿﺸﺘﺮ و‬
‫ﺣﻔﻆ ﻇﻮاﻫﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ رﻫﺒﺮان واﺑﺴﺘﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷــﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﯾﮑﯽ از ﻧﻈﺎﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻬﺎن اﺳــﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﺴـﺒﯽ زﯾﺎدي دارﻧﺪ و ﻗﺪرتﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﺸﺨﺼﯽ را ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در واﻗﻊ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﯿﺴــﺖ و داراي اﺑﻌﺎد ﺟﺪي ﺟﻬﺎﻧﯽ و‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳــﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس رخ دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺧﻮد را ﺑﻼﻓﺎﺻــﻠﻪ در ﺑﺎزارﻫﺎي‬
‫ﻧﻔﺖ ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ را ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺎت ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از اﺑﺘﺪاي ﮐﺸﻒ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿـﻊ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ اﯾﺮان در ﻣﻮرد ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ‬
‫ﭼﻮن ﻣﺤﯿﻂ اﻣﻦ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺎز ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻣﺤﯿﻂ ﻧﺎ اﻣﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺎﺳﯽ دراﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﻪ اﻣﻨﯿﺖ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺑـﺎ آن روﺑﻪ رو اﺳـــﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ اﺳـــﺖ‪ .‬اوﻟﯿﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ آن واﺑﺴــﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ از ﻋﻮاﻣﻞ رﺷــﺪ ﻫﻤﮑﺎري اﺳــﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫رواﺑﻂ و رﻓﺘﺎر دوﻟﺘﻬﺎ در ﻋﺮﺻـﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬واﺑﺴﺘﮕﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ‬
‫وﺟﻮد ﺷــﺒﮑﻪاي از ﺗﻌﺎﻣﻼت و رواﺑﻂ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﯿﻦ اﻋﻀــﺎي ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد و‬
‫اﺣﯿﺎي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻮدن ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﮐﺸـﻮرﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وﺟﻮد ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﻣﮑﺎن دارد ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫اﻧﻄﺒﺎق ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬وﺟﻮد اﻟﮕﻮي دوﺳـﺘﯽ و دﺷـﻤﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳـﺖ ﺟﻬﺖ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬از واژه ﺗﻌﺪﯾﻞﯾﺎﻓﺘﻪ دوﺳﺘﯽ و ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي دﺷـﻤﻨﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ اﺧﺘﻼف‬
‫ﻣﯿﺎن ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀﻮ ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻗﺒﻼً‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪ‪ .‬وﯾﮋﮔﯽ ﺳﻮم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﻣﺠﺎورت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﻻزم در ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺣﺴــﺎب ﻣﯽآﯾﺪ اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻟﯿﮏ و ﻣﻮرﮔﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ داراي اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﭼﻬـﺎرم و ﻣﻬﻢ ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬وﺟﻮد ﺣﺪاﻗﻞ دو ﺑﺎزﯾﮕﺮ ﻣﺆﺛﺮ در آن‬
‫اﺳـــﺖ‪ .‬اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﺮاق و ﻋﺮﺑﺴـــﺘـﺎن از دﯾﺮﺑﺎز از ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻣﻬﻢ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺳــﻪ ﺑﺎزﯾﮕﺮ اﺻــﻠﯽ و ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار‬
‫داد‪.‬‬
‫ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﺣﺎﺷـــﯿﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺳـــﺎﯾﺮ ﺑﺎزﯾﮕﺮان اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪ ﺣﺴـﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﻤﺎم وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي را دارا اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻧﻄﺒﺎق دارد‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺮ اﻧﺪازه از ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺳﻮدﺟﻮﯾﺎﻧﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺼـﻮص اﻣﺮﯾﮑﺎ در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ دور ﺷﻮﻧﺪ و اﺳﺘﻘﻼل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد را ﭘﺎس‬
‫داﺷﺘﻪ و اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﯾﮏ رژﯾﻢ اﻣﻨﯿﺖ ﺟﺎﻣﻊ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺎدهﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش اﺻـﻞ ﻫﻤﺒﺴـﺘﮕﯽ واﺣﺪﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ و ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬اﺻﻞ »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ«‪،‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻮد را از دﺳـــﺖ داده و از اﯾﻦ رو ﻻزم اﺳـــﺖ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎ در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺎزﯾﮕﺮان در ﭘﻬﻨﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ را اﺻﻞ ﺑﺪاﻧﻨﺪ و از ﻗﺮار دادن ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان در ﺣﻮزه‬
‫ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻣﺘﻌـﺎرض ﺧﻮدداري ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎه واﻗﻊﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷـــﺮاﯾﻂ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺴﺘﺮه ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺘﻌﺎرض در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻨﮓﺗﺮ از دﯾﮕﺮ ﮔﺴﺘﺮه ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ ﺑﺎزﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺎرض ﺑﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺴـﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ذﻫﻨﯽ دارد ﯾﺎ دﺳـــﺖ ﮐﻢ ﻧﺎ اﻣﻨﯽ ﻫﺎ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي از ﭘﻨﺪارﻫﺎي ﻣﻨﻔﯽ رﯾﺸـــﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﺳـﺒﺐ ﻣﯽﺷـﻮد ﭼﺸـﻢﻫﺎ ﺑﺮ واﻗﻌﯿﺎت ﺑﺴـﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺣﺮﮐﺖ رﻗﯿﺐ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ و‬
‫ﺿــﺪﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺷــﻤﺎر ﻣﯽرود و از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷــﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﯿﺮون راﻧﺪن رﻗﯿﺐ از‬
‫ﺻـﺤﻨﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺎل ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ رﯾﺸﻪاي ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬روﯾﮑﺮد ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎران در زﻣﯿﻨﻪ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮاي اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ ﺑﻪ راﻫﺒﺮد ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ آن ﮐﺸﻮر ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﻣﻮازﻧﻪ‬
‫دراﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪» ،‬ﻣﺮاﻗﺒـﻪ از راه دور« ﻧـﺎم دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐـﻪ اﻣﺮﯾﮑـﺎ ردﭘﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﭼﺸــﻤﮕﯿﺮ ﮐﺎﻫﺶ دﻫﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ داﺷــﺘﻦ ﭼﻨﺪ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺷــﻤﺎر اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻨﮕﯽ و ﭘﺎﺳﮕﺎه زﻣﯿﻨﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ روﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﯽ دارد اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬از ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﺗﮑﻮﯾﻦ‬
‫اﺗﺤـﺎدﯾﻪاي در ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﺮان ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻮازن ﻗﺪرت در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﮐﺮاﻧﻪاي ﻧﯿﺴــﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸــﺘﺮ درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺣﺎﺿــﺮ در ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﭘﺎﺳــﺪاﺷــﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺧﻮد‪ ،‬در ﺟﺴــﺘﺠﻮي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﯿﺸــﺘﺮ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺰرگ اﻧﺮژي و ﺑﺎزارﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿـﺖ ﺑﺮ ﭘـﺎﯾـﻪ رژﯾﻢ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧـﺎص در ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﺠﺎد اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎي ﺑﻨﯿـﺎدي دارد و ﺑـﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺗﺤﺎد ﺑﺎزﯾﮕﺮان داراي ﻧﻘﺶ دراﯾﻦ اﻟﮕﻮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
www.takbook.com
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫در ﺧﺼﻮص ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺟﻮد دارد و ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ درﺑﺎره اﻣﻨﯿﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳـﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎ ﺳـﻪ ﭘﺮﺳـﺶ »ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ و ﭼﺮا؟« ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ارﮐﺎن اﻣﻨﯿﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪1.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﻮﯾﺪ ﺑﺎﻟﺪوﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ را ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻠﯿﺪي »ﺑﺮاي ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ؟ ﺑﺮاي ﮐﺪام ارزش ﻫﺎ؟ ﭼﻪ ﻣﯿﺰان؟ ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺪام ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ؟ ﺑﺎ ﮐﺪام اﺑﺰارﻫﺎ؟ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪاي؟‬
‫در ﭼﻪ دوره زﻣﺎﻧﯽ؟« ﻣﻤﮑﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪2.‬‬
‫دراﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺑﺮرﺳـــﯽ ﻫﺎ در زﻣﯿﻨﻪ اﻣﻨﯿﺖ در اﯾﺮان ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳـــﺖ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ در‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮداﺷﺖ راﯾﺞ و ﮐﻼﺳﯿﮏ از اﻣﻨﯿﺖ در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫دﻧﯿـﺎ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ را ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻨﯿﺎن دارد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﺘﻨﺎﺳـــﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺒﻨﺎ و ﻓﻠﺴــﻔﻪ وﺟﻮدي ﻧﻈﺎم‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﻣﺤﻮر و ﺟﺎﻣﻊ اﻻﺑﻌﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻨﯿﺎن در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳــﺎﺳــﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﻮد ذﯾﻞ ﻋﻨﻮان »ﺷــﯿﻮه ﺣﮑﻮﻣﺖ در‬
‫اﺳﻼم« ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ از دﯾﺪﮔﺎه اﺳــﻼم‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳــﺘﻪ از ﻣﻮﺿــﻊ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و ﺳــﻠﻄﻪﮔﺮي ﻓﺮدي ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫ﻧﯿﺴـﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺒﻠﻮر آرﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻠﺘﯽ ﻫﻢ ﮐﯿﺶ و ﻫﻢ ﻓﮑﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﺗﺎ در روﻧﺪ ﺗﺤﻮل ﻓﮑﺮي و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ راه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫آﻧﭽﻪ از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺴـﺘﻔﺎد ﻣﯽﺷــﻮد آن اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻔﻬﻮم »ﻋﺪل اﻟﻬﯽ« ﺷــﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻣﻘﺎم ﺗﮑﻮﯾﻦ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳـــﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎدل و ﻣﺘﻮازن ﺧﻠﻖ ﺷـــﺪه و اﺟﺰاي آن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﺗﻌﺒﯿﻪ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آن ﻣﻮﺟﻮد را ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻻﯾﻖ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬اﻓﺘﺨﺎري‪ ،‬اﺻـﻐﺮ‪" ،1383 ،‬روشﺷـﻨﺎﺳـﯽ اﺛﺒﺎﺗﯽ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ"‪ ،‬در اﻓﺘﺨﺎري و ﻧﺼﺮي ‪ ،‬روش و ﻧﻈﺮﯾﻪ در اﻣﻨﯿﺖﭘﮋوﻫﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ص ‪.334‬‬
‫‪2. Boldwin, Daavid.A. 1997, “The concept of security”, Review of international Studies. No. 23,‬‬
‫‪p 13 – 17.‬‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي در ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻧﻘﺶ ﺧﺎﺻﯽ داده ﺷﺪه ﺗﺎ ﮐﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻨﺴـﺠﻢ ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻫﺪﻓﯽ از ﭘﯿﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪل در ﺣﻮزه آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﻋﺒـﺎرت از ﻣﻮزون ﺑﻮدن و ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯿﺎن اﺟﺰاء و ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد اﺳـــﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا اﻋﻄﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪1.‬‬
‫ﻋﺪل اﻟﻬﯽ درﻣﻘﺎم ﺗﺸــﺮﯾﻊ ﻋﺒﺎرت از دادن ﺣﻖ ﺑﻪ ذي ﺣﻖ اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر در اﯾﻦ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻖ اﺳـﺖ و ﮐﺴـﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺣﻖ را ﺑﻪ ذي ﺣﻖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي وﺟﻮدي اﻧﺴﺎن اﺣﺎﻃﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و از ﻣﺴـﯿﺮ ﺳـﻌﺎدت و اﻧﺤﻄﺎط آدﻣﯽ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ و او ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ 2.‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﻨﯽ و‬
‫زﻋﻤﺎي آن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري ﻗﺴــﻂ و ﻋﺪل از دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺧﯿﺮات و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻓﺮد ﻋﺎدل‬
‫و ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺎدل ﺑﻪ ﺑﺎرﻣﯽآورد و ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي از اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻓﺮادش‬
‫داراي اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫»در ﯾﮏ ﻣﺤﯿﻂ آﺷـﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻫﻞ ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎﻧﺸﺎن را ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻫﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﺷـﺎن‪ ،‬اﻫﻞ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻪ ﺷـﺎن را‪ ،‬ﻟﮑﻦ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺪل اﻟﻬﯽ ﺷﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ را ﺟﺎري ﮐﺮد و‬
‫ﻧﮕﺬاﺷـﺖ ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺐ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪﺷﺎن ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺤﯿﻂ آرام ﭘﯿﺪا ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫آرام ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﭘﯿﺪا ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪3«.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ در اﯾﺮان‪ :‬ﻋﻘﯿﺪه و ﻣﺤﻮر ﺟﻬﺎﻧﯽ‬

‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﮑﺘﺒﯽ از اﺳــﻼم ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻧﻈﺮﯾﺎت اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳــﺎﺳــﯽ آﻣﺪه اﺳــﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﻫﻢ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ را دارد و اﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺻــﻮرت ﺑﻨﺪي ﺷــﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎﺻــﯽ از اﻣﻨﯿﺖ و ﺳــﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ را‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﻼم ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺪاري ﻓﺮاﻧﻬﺎدي و ﻓﺮاﮔﻔﺘﻤﺎﻧﯽ دارد ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻬﺎدي در ﮐﻨﺎر و‬
‫ﻫﻢ ﻋﺮض ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮاﮔﻔﺘﻤﺎﻧﯽ دارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻮاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب آن ﻧﻔﺲ ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،1370 ،‬ﻋﺪل اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‪ ،‬ﺻﺺ ‪.78 – 84‬‬
‫‪ -2‬ﺳﻌﯿﺪي ﻣﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،1373 ،‬ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻃﻪ‪ ،‬ص ‪.328‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻤﺸﯿﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ‪ " ،1380 ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪاﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ"‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺣﻀﻮر‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،36‬ص ‪.109‬‬
‫‪103‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺗﻘﻠﯿﻞ دﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﻬﺎدي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺧﺼــﻮﺻــﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل داد و ﺳــﺘﺪ ﺑﺎ ﺳــﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﯾﺎ اﯾﺪه ﻫﺎ اﺳــﺖ ﺳــﺎﻟﺒﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻔﺎي ﻣﻮﺿــﻮع ﻣﯽ ﺷــﻮد ﺑﻠﮑﻪ در ﺗﻤﺎم ﺣﻮزه ﻫﺎ و رواﺑﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﺣﻀــﻮر دارد و ﻣﻌﯿﺎر ﺑﻪ ﺷــﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺎن در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬دوﻣﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ آن اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ اﺳـﻼم در اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺷـﻤﻮل اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي‬
‫آن اﺻـﺎﻟﺖ دارد ﻣﺮزﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي اﺳـﺖ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬واﺣﺪ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ اﺳﻼم‪ ،‬اﻣﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﻣﻠﺖ و ﭼﻮن اﻣﺖ اﺳﻼم در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﭘﺮاﮐﻨﺪه اﺳﺖ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﺮاي ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺑﺸﺮي آﻣﺪه و ﺳﻌﺎدت ﻫﻤﻪ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ دارد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﯾﻨﯽ ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮل اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮم و ﻣﻠﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»رﺳــﺎﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳــﺎﺳــﯽ اﯾﻦ اﺳــﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي ﻧﻬﻀــﺖ را ﻋﯿﻨﯿﺖ ﺑﺨﺸــﺪ و‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﮐﻪ در آن اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ارزش ﺑﺎﻻ و ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮل اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺮورش ﯾﺎﺑﺪ‪«.‬‬
‫‪ .3‬وﯾﮋﮔﯽ ﺳـﻮم آن اﺳـﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم در ﺗﻠﻘﯽ ﻣﮑﺘﺒﯽ و در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺻـﺮﻓﺎً ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﺑﺮاي اداره زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻫﺎي ﺻﻨﻔﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻮل و ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ در آوردن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﮐﺎروﯾﮋه ﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ و آراﻣﺶ‬
‫داﺧﻠﯽ و ﻧﯿﺰ اداره اﻣﻮر ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن در ﺳــﺮزﻣﯿﻦ دوﻟﺖ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷــﻮد و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬وﯾﮋﮔﯽ ﭼﻬﺎرم آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻠﻘﯽ دﯾﻨﯽ ـ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬اﺳﻼم دﯾﻨﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎﯾﺪ در زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه و ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻓﻀﺎﻫﺎ ي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻤﻮد ﻋﯿﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﺎن ﺣﻀﺮت‬
‫اﻣﺎم از ﻣﻬﻤﺎت ﻣﺴـﺌﻠﻪ اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ اوﻻً اﺳـﻼﻣﯽ ﺷﻮد ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و ﻇﻮاﻫﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ درآن‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷـﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ ﻫﺎ ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻻ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﺮوﯾﻢ ﺳﺮاغ‬
‫ﻣﮑﺘﺐ اﯾﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف اﺳـﻼم اﺳـﺖ رواﺑﻂ اﺳﻼم ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ‪1.‬‬
‫ﺑﺮ ﭘـﺎﯾـﻪ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳـــﻼﻣﯽ اﯾﺮان را ﺑﺎزﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ ﻧﺸــﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ اﯾﺪه دوﻟﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ وﺟﻮدي آن اﺳـﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ از ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ‬
‫‪ -1‬ﻣﻮﺳﻮي ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬روح اﷲ‪ ،1363 ،‬ﺻﺤﯿﻔﻪ ﻧﻮر‪ ،‬ج ‪ ،13‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ص ‪.40‬‬
‫ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ دﻧﯿﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺴﯿﺞﻣﺤﻮر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻠﻘﯽ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎن در ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي را‬
‫ﻣﺪﻧﻈﺮ دارد و آن را در ﮔﺮو ﮔﺴــﺘﺮش اﺳــﻼم ﻣﮑﺘﺒﯽ در ﺳــﺮاﺳــﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﯽداﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﺎ ﺻــﺮف ﺣﻀــﻮر و اﺳــﺘﻘﺮار اﺳــﻼم ﻣﮑﺘﺒﯽ در ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﮔﺴــﺘﺮش و ﺑﺴــﻂ آن ﺑﻪ ﺣﻮزه ﻓﺮاﻣﻠﯽ اﺳــﺖ و اﻣﻨﯿﺖ اﺳــﻼم وﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﺮان‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ اﺳــﻼم و ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳــﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن اﺳــﺖ و ﺑﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺳــﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺗﻼش ﻧﮑﺮدن ﺑﺮاي ﮔﺴـﺘﺮش اﺳﻼم در اﺑﻌﺎد ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن اﺳﻼم‬
‫ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺸـﺮوط ﺑﻮدن اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ و اﻣﻨﯿﺖ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﭘﺎﯾﺪار‪ 1‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻫﯿـﺎﻓـﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ در ﺑـﺎب اﻣﻨﯿـﺖ ﻣﻠﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه در اﻧﮕﺎره دوﻟﺖﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺗﺤﺖ‬
‫ﺳــﯿﻄﺮه ﭘﺎراداﯾﻢ ﮐﻨﺘﺮل ﻗﺮار دارد و اﯾﻦ ﭘﺎراداﯾﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻔﺮوﺿــﻪ اﺳــﺘﻮار اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻧﺎاﻣﻨﯽ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻮازن ﻗﺪرت ﯾﺎ ﻣﻬﺎر ﮐﻨﺘﺮل و در ﻧﻬﺎﯾﺖ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫را ﺣﻔﻆ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﯿﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي اﯾﻦ رﻫﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳــﺖ ﮐﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ آن را ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺮور ﻣﯽ ﻧﺎﻣﺪ و ﻫﺪف آن‪ ،‬ﺳـﺮﭘﻮش ﮔﺬاﺷـﺘﻦ و ﻣﻬﺎر ﺗﺮورﯾﺴﻢ و ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ‬
‫رﯾﺸﻪاي آن اﺳﺖ‪2.‬‬
‫از ﺳـﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ از دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان از ﺟﻨﺒﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﺪار اﺳﺖ و آن ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺟﺎﻣﻊاﻻﺑﻌﺎد ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪،‬اﻣﻨﯿﺖ از ﻧﻈﺮ ﺟﻤﻬﻮري‬
‫اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ آن اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﯾﺪه اﺳﻼم‬
‫ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ اﺳـﺖ و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﺪه اﺳـﻼم ﻣﺮﮐﺰي اﺳـﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﺷﺌﻮن ﻓﺮدي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳـﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ دﺧﺎﻟﺖ و ﻧﻈﺎرت دارد از ﻫﯿﭻ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﮐﻪ در ﺗﺮﺑﯿﺖ اﻧﺴﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﻧﻘﺶ دارد ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪3.‬‬
‫ﻣﺮز اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬

‫دﯾﺪﮔﺎه ﮐﺸــﻮرﻫﺎ در ﻣﻮرد ﺣﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻮرد ﻻزم ﺧﻮد ﺑﺴــﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺸـﻮر ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ آن ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺿﺮﯾﺐ اﻫﻤﯿﺖ ﻫﺎي‬
‫‪1. sustainable security‬‬

‫‪2. Abbott, Chris, 2007, Pull rogers and john Slobodan,” Global Reponses to global threats:‬‬
‫‪sustainable security for the 21 st century”, Available at: http// Oxford research group. Org.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻮﺳﻮي ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬روح اﷲ‪ ،1363 ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.167‬‬
‫‪105‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ در ﻣﻮرد ﺣﺪ و ﻣﺮز اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﻫﯿﭻ اﺻـﻞ ﮐﻠﯽ رﺳـﯿﺪ ﭼﻮن ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﺪ و ﻣﺮزي ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ‬
‫دﻻﯾﻞ زﯾﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳــﺪ ﮐﻪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺣﺎﺿــﺮ ﻧﯿﺴــﺘﻨﺪ ﻫﯿﭻ ﺣﺪﻧﻘﺼــﺎﻧﯽ از اﻣﻨﯿﺖ را‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ارزش ﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﻬﻢ ﺧﻮد ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺮﯾﺪ ﺳﻼح ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺎﺳﺘﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﻣﺮدم اﺳـــﺖ ﮐـﻪ ﺑﻪ وﯾﮋه در ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﯽ ﺣﺪ و ﺣﺼـــﺮ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﺳﺖ زﻣﺎﻣﺪاران ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﭼﻨﺪان ﺑﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳــﯿﺎﺳــﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺷــﻮد‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳـﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻌﮑﻮس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ آن را ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺠﺎوز و‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮد ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً دﺳـــﺖ ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد ﺑﺰﻧﻨﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻼش ﮐﺸـﻮر ﻧﺨﺴـﺖ ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ در ﺗﻼش ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﻗﺪرت ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ اﺣﺘﯿﺎط و اﻋﺘﺪال را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ و از اﻓﺮاط ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻـــﻮرت ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ دور ﺑﺎﻃﻞ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻫﻤﭽﻨﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯽ آﻧﮑﻪ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﮐﺴﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺣﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﻻزم ﻧﯿﺰ دﯾﺪﮔﺎه ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ اوﺿﺎع و اﺣﻮال‬
‫و ﻗﺪرت و ﺿﻌﻒ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﮐﺸــﻮر ﺿــﻌﯿﻒ راﻫﯽ ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴــﺎﯾﻪ زورﻣﻨﺪ ﻧﺸــﺎن دﻫﺪﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ‬
‫اﻧﺪازه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ ﺧﻮد اﺻﺮار دارد و از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﯿﻨﺎن اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫ﯾﮏ ﮐﺸــﻮر ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺘﺠﺎوز اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ را از ﺧﯿﺎل ﺗﺠﺎوز ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﺣﺮﯾﻒ از ﻣﻮﺿﻊ ﻗﺪرت ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ‪1.‬‬
‫اﺑﻌﺎد ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ – اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬

‫ﮐﺸـــﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ و دﻓﺎع از ﻣﻨﺎﻓﻊ و ارزشﻫﺎي ﺣﯿﺎﺗﯽ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺰي از ﺗﺪوﯾﻦ و‬
‫ﺗﻬﯿﻪ ﺳــﯿﺎﺳــﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬از ﮐﺎروﯾﮋهﻫﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن راﻫﺒﺮدﻫﺎ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺟﻬﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎ و ﺧﻂ ﻣﺸﯽ ﻫﺎي ﮐﻠﯽ را ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﯿﻞ راﻫﺒﺮدي دﻓﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‪ .‬ﺳـﯿﺎﺳـﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ رﻫﻨﺎﻣﻪ ﻗﺮار دارد و ﻣﻘﻮﻟﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ درﺑﺎره‬
‫آن در اﺧﺘﯿﺎر دوﻟﺘﻤﺮدان و ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ ﮐﺸـﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ آن ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫‪ -1‬روﺷﻨﺪل‪ ،‬ﺟﻠﯿﻞ‪ ،1374 ،‬ص ‪.29‬‬

‫دﻓﺎﻋﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي داﺷﺘﻪ و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﺎدرﺳﺖ در اﯾﻦ ﺣﯿﻄﻪ‪ ،‬ﺿﺮﯾﺐ اﻣﻨﯿﺘﯽ را‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫﺪ داد و ﺳﺎﺧﺘﺎر دﻓﺎﻋﯽ را ﻣﺨﺪوش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪1.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ اﻣﻨﯿﺘﯽ داراي ﺟﺬاﺑﯿﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺪرت‬
‫ﺑﺎﻻي ﮐﺎرﮐﺮدي و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ از زواﯾﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫از ﻟﺤﺎظ اﺑﻌﺎد زﯾﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫‪ .1‬از ﻧﻈﺮ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺷـﮑﻞﮔﯿﺮي ﺳـﯿﺎﺳـﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ :‬ﺻـﺎﺣﺒﻨﻈﺮان ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي آن را از‬
‫اﺑﻌﺎد ﻣﺤﯿﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬اﻫﺪاف ﺣﻮزه راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺳ ـﯿﺎﺳــﺖﮔﺬاري و ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﺟﺎري ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از روﯾﮑﺮدﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻓﺮآﯾﻨﺪ اﺟﺮاﯾﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻦ در زﻣﯿﻨﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬از ﻧﻈﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺷـﮑﻞﮔﯿﺮي ﺳـﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎري ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫روﯾﮑﺮد ﻧﮕﺎرش ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ "ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻗﺮن ‪ "21‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ در‬
‫آن ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﻓﺮﻫﻨﮓ راﻫﺒﺮدي‪ ،‬اﺟﻤﺎع‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﮔﺮاﯾﯽ و ﮔﻮﻟﯿﺴﻢ‪ 2‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ در روﯾﮑﺮد اول ﺑﯿﺶ از ﺧﻮد ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﯾﻦ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦ رو ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﺟﻮﻫﺮه ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﻣﻮرد ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در روﯾﮑﺮد دوم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﺘﻮا و ﺟﻮﻫﺮه ﺳـﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻓﺮآﯾﻨﺪ‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺰﯾﺖ روﯾﮑﺮد ﺳﻮم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﭘﺴﯿﻦ ﺗﺪوﯾﻦ اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ و ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه‬
‫آن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﺟﻨﮓﻣﺤﻮري ﺳـﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ دارﻧﺪ دو ﺟﺰء اﺻﻠﯽ ﻫﺮ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮﯾﻦ و وﺿﻌﯿﺖ ﻧﯿﺮو اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺳﻪ ﺟﻨﺒﻪ دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻨﻈﯿﻢ دﮐﺘﺮﯾﻦ‪ .2‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻃﺮح ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻧﯿﺮو‪ .3‬ﻃﺮح ﻫﺎي ﺗﺪارك ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﮐـﻪ ﺑﺮ ﻧﯿﺮوﻫـﺎي ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺗـﺄﮐﯿـﺪ ﺑﯿﺸـــﺘﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ از‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎزﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﮔﺎه اﺑﻌﺎدي را ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺘﻘﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺴﮑﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ " ،1388 ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭼﻬﺎرم ﺗﻮﺳﻌﻪ" ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،24‬ص ‪.23‬‬
‫‪ :Gaaullism - 2‬ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻊ ﮔﯿﺮي ﻓﮑﺮي و ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ در دوران ﺟﻨﮓ ﺳﺮد‪.‬‬
‫‪107‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫واژه رﻫﻨﺎﻣﻪ ﯾﺎ دﮐﺘﺮﯾﻦ‪ 1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺻــﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﭼﺎرﭼﻮب اﺳــﺖ‪ .‬ﻧﺎﺗﻮ ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎن آﺗﻼﻧﺘﯿﮏ‬
‫ﺷــﻤﺎﻟﯽ رﻫﻨﺎﻣﻪ را اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬رﻫﻨﺎﻣﻪ اﺻــﻮل ﺑﻨﯿﺎدي اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳــﻄﻪ آن‪،‬‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ در راﺳــﺘﺎي دﺳــﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷــﻮد و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻟﺰامآور‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ اﺟﺮاي آنﻫﺎ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺖ‪2«.‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻦ اﺳـــﺎس‪ ،‬دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ 3‬ﻋﺒﺎرت از اﺻـــﻮل راﻫﻨﻤﺎ ﺑﺮاي ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر رﺳــﯿﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺳــﯿﺎﺳــﯽ اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت روﺷــﻦﺗﺮ‪ ،‬دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺻــﻮرت ﯾﮏ ﺗﺌﻮري در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻄﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴــﻠﺢ درآن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و روشﻫﺎ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي آن ﻧﯿﺮوﻫﺎ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮد اﺻﻠﯽ دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺟﻨﮓﻫﺎي آﯾﻨﺪه‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ و روش آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺸﻮر و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ آن‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ؛‬
‫‪ .2‬اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮاي دوري ﺟﺴﺘﻦ از ﺟﻨﮓ ﯾﺎ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ آن؛‬
‫‪ .3‬اﯾﺪه اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ در زﻣﺎن ﺻﻠﺢ؛‬
‫‪ .4‬ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻘﺶ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ ﮐﺸﻮر‪4.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرب ﺣﺎﺻـﻞ از ﺟﻨﮓﻫﺎ در ﺧﻼل ﺳـﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ‪ ،‬رﻫﻨﺎﻣﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﺳـــﻮي رﻫﻨﺎﻣﻪ دﻓﺎﻋﯽ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﮔﺮاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳـــﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رﻫﻨﺎﻣﻪ داراي ارﮐﺎن زﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬دﻓﺎع ﻋﺎﻣﻞ )ﺑﺎ ﻫﺪف ﺿــﺮﺑﺎت ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ و ﺳــﺮﯾﻊ ﺑﻪ دﺷــﻤﻦ( و ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ )ﺑﺎ ﻫﺪف‬
‫ﮐﺎﻫﺶ آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮي ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﺣﯿﺎﺗﯽ و ﺣﺴﺎس ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮدي(؛‬
‫‪ .2‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴـــﺎﻧﯽ در اﺑﻌﺎد ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ در ﮐﻨﺎر اﺳـــﺘﻔﺎده ﺑﻬﯿﻨﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮي از‬
‫ﻓﻨّﺎوري ﻧﻮﯾﻦ دﻓﺎﻋﯽ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس؛‬
‫‪ .3‬ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺗﻮان ﻗﺪرت ﺑﺎ ارﺗﻘﺎي ﺗﻮان ﻣﻮﺷﮑﯽ‪ ،‬ﻫﻮاﯾﯽ و درﯾﺎﯾﯽ؛‬
‫‪ .4‬ﺣﻔﻆ و ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻧﺴﺠﺎم دروﻧﯽ؛‬
‫‪1. Doctrine‬‬
‫‪2. Med Calf, Jenifer, 1992, Nato, one world pollutions, p.2.‬‬
‫‪3. Military Doctrine‬‬
‫‪ -4‬ﺣﺴﯿﻨﯽ ﺟﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪" ،1370 ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﯿﻞ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،1‬ص ‪.4 – 5‬‬
‫‪ .5‬ﮐﺎرﺑﺴــﺖ ﺷــﯿﻮه ﻫﺎي اﺑﺘﮑﺎري ﺑﺮاي اﺳــﺘﻔﺎده از ﻧﻘﺎط ﻗﻮت ﺧﻮدي و ﺿــﺮﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط‬
‫آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮ دﺷﻤﻦ و رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ؛‬
‫‪ .6‬آﺳﯿﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﺷﻤﻦ و ﻣﺘﺤﺪاﻧﺶ؛‬
‫‪ .7‬ﻣﺮدﻣﯽ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ دﻓﺎع‪1.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳـــﺎس‪ ،‬ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت رﺳـــﻤﯽ دوﻟﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـــﻼﻣﯽ ﺑﺎرﻫﺎ اﻋﻼم ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫رﻫﻨﺎﻣﻪ اﯾﺮان داراي ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﺪاﻓﻌﯽ اﺳـﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻬﻢ در اﺳـﻨﺎد رﺳـﻤﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺰ اﻧﻌﮑﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﺳـﺘﺮاﺗﮋي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ 2‬ﻋﺒﺎرت از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و اﻗﺪامﻫﺎي ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﯾﺎ ﮔﺮوه ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد و‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮي آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺸـﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻧﻈﺎﻣﯽ دو ﺑﻌﺪ دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﺮاﻫﻢآوري ﻧﯿﺮو ‪ .2‬اﺳـﺘﻔﺎده از ﻧﯿﺮو‪ .‬در ﺑﻌﺪ ﻓﺮاﻫﻢ آوري ﻧﯿﺮو ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺪازه‬
‫ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎت‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴــﻠﺢ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺴــﺒﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬زﻣﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫درﯾﺎﯾﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن ﺳـﺮوﮐﺎر دارد‪ .‬در ﺑﻌﺪ ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮي ﻧﯿﺮو‪ ،‬دوﻟﺖ ﻫﺎ اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﺳﻪ روش ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد را ﻋﻠﯿﻪ دول دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ :‬ﺣﻤﻠﻪ‪ ،‬دﻓﺎع‪ ،‬و ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮي ﻧﯿﺮو را ﺑﺮرﺳـــﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺳـــﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ درﮔﯿﺮ‬
‫ﺷﺪن ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ از ﻧﻈﺮ ﺷﺪت ﺧﺸﻮﻧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳـﺎن ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻧﯿﺮو از ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺧﺸـﻮﻧﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮور آﻏﺎز ﺷﺪه و در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫اوج ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺟﻨﮓ ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر ﻫﺴﺘﻪ اي ﻣﯽرﺳﺪ‪.3‬‬
‫اﺳـﺘﺮاﺗﮋي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻈﻢ رﻫﺒﺮي و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﮐﻞ‬
‫ﻗﻮا دﻓﺎع ﺑﺎزدارﻧﺪه ﯾﺎ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ آن ﺗﺄﮐﯿﺪ و اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻈﻢ ﻟﻪ در ﺳــﻔﺮﺑﻪ اﺳــﺘﺎن ﻫﻤﺪان در ﺳــﺎل ‪ 1383‬در ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﻇﻬﺎر داﺷــﺘﻨﺪ‪» :‬ارﺗﺶ و ﺳــﭙﺎه ﭘﺎﺳــﺪاران در ﭼﺎرﭼﻮب راﻫﺒﺮد دﻓﺎع ﺑﺎزدارﻧﺪه از آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ «.‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﯾﮏ راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳـــﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ آن اﺳـــﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪ -1‬ﻣﺘﻘﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻋﺴﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،1388 ،‬ص ‪.40‬‬

‫‪2. Military Strategy‬‬
‫‪ -3‬ﺣﺴﻨﯽ ﺟﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،1370 ،‬ص ‪.6‬‬
‫‪109‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﺣﻤﻼت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ دوراﯾﺴـﺘﺎ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺿﺮﺑﺎت و ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻮﺷﮑﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫و ﺑـﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن وﺟﻪ از رﻫﻨﺎﻣﻪ دﻓﺎﻋﯽ ﮐﺸـــﻮر ﮐﻪ درﯾﺎ )ﺑﻪ وﯾﮋه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس( را ﻣﺤﻞ ﺗﻬﺎﺟﻢ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ دﺷـﻤﻦ و ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺳـﺦ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬راﻫﺒﺮد درﯾﺎﯾﯽ را ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﺪارك‬
‫ﻋﺒﺎرت از روشﻫﺎي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت‪ ،‬ﺗﺠﻬﯿﺰات و ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ‪1‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت و ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﻮزه وﺟﻮد‬
‫دارد ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴـــﺌﻠـﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ وﯾﮋه درﺑﺎره اﺑﺮﻗﺪرتﻫﺎ و ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻘﺎن در ﻣﻮرد‬
‫آن ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع روشﻫﺎي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﻗﺪاﻣﺎت آنﻫﺎ در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻧﯿﺰ ﺷﯿﻮه و ﻣﯿﺰان ﺗﻮﻟﯿﺪات‬
‫دﻓﺎﻋﯽ اﺳــﺖ‪ .‬ﮔﺬري ﺑﺮ ادﺑﯿﺎت دﻓﺎﻋﯽ دﻧﯿﺎ در ﭼﻨﺪ دﻫﻪ اﺧﯿﺮ و ﻣﺸــﺎﻫﺪه ﺣﺠﻢ ادﺑﯿﺎت ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺿـﻮع ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي و ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺰان اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺳـﯿﺎﺳـﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﺪارﮐﺎت در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬دﺳﺘﺨﻮش ﻓﺮاز و‬
‫ﻧﺸـﯿﺐﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺗﺎ ﺷـﺮوع ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﺗﺪوﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﺰد دوﻟﺘﻤﺮدان وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫درﻃﻮل ﺟﻨـﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﺮان در ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺗﺴـــﻠﯿﺤـﺎﺗﯽ ﻗﺮار داﺷـــﺖ و ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺳـﺎزي درﮐﺸﻮر آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬دراﯾﻦ دوران‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ دردﺳﺘﻮر ﮐﺎر ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﭘﯿﮕﯿﺮي ﺗﺄﺳــﯿﺴــﺎت ﺧﻮدﮐﻔﺎﯾﯽ و ﺧﻮداﺗﮑﺎﯾﯽ از ﺳــﻮي دوﻟﺘﻤﺮدان‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﯾﺞ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﯿﺎزﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ ﺧﻮد را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﮐﻨﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮداﺗﮑﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫اﯾﺮان ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﺎز در ﺑﺮﻫﻪاي از زﻣﺎن ﺑﻪ واردات ﺳــﻼح و ﺗﺠﻬﯿﺰات روي آورده و ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﻫﻤﮑﺎري دﻓﺎﻋﯽ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺳـﺎﺧﺖ ﺗﺠﻬﯿﺰات دﻓﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﻣﺸـﺎرﮐﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﭼﯿﻦ و‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪2.‬‬
‫‪1. Procurement policy‬‬

‫‪ -2‬ﻣﺘﻘﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻋﺴﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،1388 ،‬ص ‪.45 – 47‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﭘﺮﺳﻨﻠﯽ‬
‫ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﭘﺮﺳﻨﻠﯽ‪ 1‬ﻋﺒﺎرت از ﺧﻂ ﻣﺸﯽ دوﻟﺖ درﺑﺎره ﺷﯿﻮه ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﺮاي ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳـﯿﺴـﺘﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه دوﻟﺖ ﻫﺎ از ﭼﻬﺎر ﺳﯿﺴﺘﻢ اﺻﻠﯽ در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﺳـﯿﺴﺘﻢ ﺷﻬﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺒﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‬
‫و ﺳــﯿﺴــﺘﻢ ﺧﺪﻣﺎت اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺴــﺌﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب‪ ،‬ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﭘﺮﺳــﻨﻠﯽ ﻣﻮاردي ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺷــﺮاﯾﻂ ﮐﺎر‪ ،‬ﺗﺸــﻮﯾﻖ‪ ،‬آﻣﻮزش و ﻏﯿﺮه را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ در ﻗﻠﻤﺮو ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ ﭘﺮﺳﻨﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد از اﻓﺴﺮان را‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از راه ﻣﺪارس ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳــﺘﺨﺪام و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﺮد؟ و ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه از ﻣﺪارس و داﻧﺸــﮑﺪه ﻫﺎي‬
‫ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺮوﻫﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷـــﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﯾﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫ﻫﻮﺷــﯽ و ﻓﮑﺮي ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ اﻓﺴــﺮان وﻇﯿﻔﻪ در ﻃﻮل ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد ﭼﻪ ﻧﻮع آﻣﻮزش و‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻤﺎﺗﯽ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ؟ در ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺮاي ﮐﺎر‬
‫ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ؟‪2‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان از ﺷﯿﻮه ﺧﺪﻣﺖ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫در ﮐﻨﺎر ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﮐﺎدر و ﭘﺎﯾﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪﻧﻪ اﺻـﻠﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ از ﻧﯿﺮوﻫﺎي وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﺷـﻮد اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﯿﺮو در ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳـــﯿﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ در ﺷـــﺮاﯾﻂ ﺗﻬﺪﯾﺪ از ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي‬
‫ﻻزم و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳــﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿــﻮع ﻧﺸــﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﯾﺮان در ﺷـﺮاﯾﻂ و ﻓﻀﺎي ﺗﻬﺪﯾﺪ و اﻧﺠﺎم اﻗﺪاﻣﺎت واﮐﻨﺸﯽ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺟﻮﯾﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿــﻮع در زﻣﺮه ﻧﺸــﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻮج ﻫﺎي ﺗﻬﺪﯾﺪﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﯿﺮوﻫﺎي وﻇﯿﻔﻪ در ﮐﻨﺎر ﻧﯿﺮوﻫﺎي رﺳﻤﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو‬
‫رﮐﻦ ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ و دﻓﺎع از ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺸﻮر و اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺞ ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬ارﮐﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖ ﭘﺮﺳﻨﻠﯽ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪3.‬‬
‫‪1. Manpower Policy‬‬

‫‪2. Hantington, Samuel.p, 2003, “Military policy”, The international encyclopedia of Social‬‬
‫‪Science and behavioral since, N.7, p. 321.‬‬
‫‪111‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻠﻊ ﺳﻼح و ﮐﻨﺘﺮل ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت‬

‫ﭘﺲ از ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﮓ و ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﺑﻌﻨﻮان ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺑﺰارﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﺴﺖ ﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳـــﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺳـــﺘﻔﺎده از اﺳـــﻠﺤﻪ و ﺟﻨﮓ ﺗﻨﻬﺎ راه ﻣﻄﻤﺌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ اﺳﻠﺤﻪ و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن آﻣﺎدﮔﯽ ﺟﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺧﻮد زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز‬
‫ﻧﺎاﻣﻨﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎري ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻼش ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﮕﺎم ﺷﺪن در ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت‬
‫و ﺟﻨﮓ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ رﻗﺒﺎ و درﮔﯿﺮ ﺷـﺪن در رﻗﺎﺑﺖ ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ از راه‬
‫ﮐﻨﺘﺮل روﻧﺪ رﺷـﺪ ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﮐﺎﻫﺶ آن ﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺴـﺘﺠﻮي اﻣﻨﯿﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻠﻊ و ﮐﻨﺘﺮل ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت‪ 1‬روي آورﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس ﺷﻠﯿﻨﮓ‪ 2‬و ﻣﻮرﺗﻮن ﻫﺎﻟﭙﺮﯾﻦ‪ 3‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺪف ﮐﻨﺘﺮل ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﮐـﺎﻫﺶ ﺟﻨـﮓ ‪ (2‬ﮐـﺎﻫﺶ ﻣﯿﺰان ﺗﻠﻔـﺎت درﺻـــﻮرت وﻗﻮع ﺟﻨﮓ ‪ (3‬ﮐﺎﻫﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آوري ﯾﮏ دﻓﺎع ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺎﻓﯽ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻫﺪف ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺧﻠﻊ ﺳﻼح و ﮐﻨﺘﺮل ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺧﻮدداري از ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﮔﺴـﺘﺮش ﺳـﻼح ﻫﺎ در آﯾﻨﺪه و در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻣﺤﺎ و اﻧﻬﺪام ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪﺷـﺪه اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ‬
‫ﺧﻮد از ﯾﮏ ﻫﺪف ﻏﯿﺮﻣﺴــﺘﻘﯿﻢ وﻟﯽ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ و اﺻــﻠﯽ ﻧﺸــﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﻫﺪف‬
‫ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺧﻠﻊ ﺳﻼح داﻧﺴﺖ و آن ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻣﺤﺎي ﺟﻨﮓ و ﺗﻌﻠﯿﻢ وﺿﻌﯿﺖ ﺻﻠﺢ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ زﻣﺎن ﻫﺎ ﻧﯿﺴـﺖ‪4.‬ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻌﺎﻫﺪات ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺧﻮد را در زﻣﯿﻨﻪ ﺳـﻼح از ﺣﻤﻠﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﻨﻊ ﮔﺴــﺘﺮش ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎت‬
‫ﻫﺴﺘﻪاي‪ 5،‬ﮐﻨﻮاﻧﺴﯿﻮن ﻣﻨﻊ ﺳﻼح ﻫﺎي ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‪ 6،‬ﻗﺮارداد ﻣﻨﻊ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻼح ﻫﺎي ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‬
‫و ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﮏ‪ 7‬را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻀـﺎي ﻓﻌﺎل و ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮ آژاﻧﺲ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻫﺴﺘﻪاي‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮔﺴﺘﺮش ﺳﻼحﻫﺎي ﮐﺸﺘﺎر ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻮده و از اﯾﻦرو ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺳﻼحﻫﺎ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻈﻢ رﻫﺒﺮي و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻣﻌﻈﻢ ﮐﻞ ﻗﻮا در دﯾﺪار ﺑﺎ ﻣﺪﯾﺮ ﮐﻞ آژاﻧﺲ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﻧﺮژي‬
‫‪1. The Arms control and Disarmament policy‬‬

‫‪2. Thomas Schelling‬‬
‫‪3. Morton Hampering‬‬
‫‪ -4‬ﺳـﺎﻋﺪ‪ ،‬ﻧﺎدر‪" ،1383 ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺧﻠﻊ ﺳـﻼح و ﮐﻨﺘﺮل ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت در ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﻣﻨﺸﻮر‪ :‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺎ ﻋﻤﻞ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،65‬ص ‪.63‬‬
‫)‪5. Nato – proliferation Treaty(NPT‬‬
‫)‪6. Chemical Weapons Convention(CWC‬‬
‫)‪7. Biological and weapons convention(BTWC‬‬
‫ﻫﺴـﺘﻪاي در ﺳﺎل ‪ 1386‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﺎرﻫﺎ اﻋﻼم ﮐﺮده ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫و ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﮐﺎرﺑﺮد ﺳﻼحﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎع ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و اﻗﺪامﻫﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ در دوران ﺟﻨﮓ ﺑﺮاي‬ ‫ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ‪1،‬‬ ‫ﺳـﯿﺎﺳـﺖ دﻓﺎع‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﺗﻠﻔﺎت و ﺧﺴﺎرات ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯿﺎن در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺮداﺷﺖ دﻗﯿﻖ ﺗﺮ‪ ،‬دﻓﺎع ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﻋﺒﺎرت از »اﻗﺪام ﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯿﺎن و ﺳـﺮوﯾﺲ ﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻈﻢ‬
‫و ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﺪاوم و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺗﻼشﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﮐﺸﻮر در زﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و اﻗﺪامﻫﺎ‪ ،‬ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ ﻏﺬا و دارو‪ ،‬ﻃﺮح ﻫﺎي روﯾﺎروﯾﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺼــﺎﺋﺐ‪ ،‬اﯾﺠﺎد اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺨﺎﺑﺮات و ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ اﺿــﻄﺮاري و ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﺳــﯿﺴــﺘﻢ ﻫﺎي‬
‫آﺷﮑﺎرﺳﺎزي اﺷﻌﻪ و ﻫﺸﺪار را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي ﭘﺮﺗﺎب‪ ،‬ﻗﺪرت اﻧﻬﺪام ﺳﻼحﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻼح ﻫﺴﺘﻪاي و ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺴـﺘﺮش ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ ﻫﺎ از ﯾﮏ ﺳﻮ و اﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﺮدم و‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﺗﺄﺳـﯿﺴﺎت ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺗﻮان ﺟﻨﮕﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎ‬
‫در ﺳـﯿﺎﺳـﺖﮔﺬاري دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺮدم و ﺗﺄﺳـﯿﺴﺎت ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺣﻤﻼت ﻫﻮاﯾﯽ دﺷـﻤﻦ و ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﮐﺸﺘﺎر ﺟﻤﻌﯽ ﻫﺴﺘﻪاي‪ ،‬ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﯿﮑﺮوﺑﯽ و رادﯾﻮﻟﻮژﯾﮏ‬
‫و ﺳﻼحﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳـﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ دﻓﺎع ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ از ﯾﮏ اﻗﺪام اﺧﻼﻗﯽ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺳﻼح ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﻣﻮرد آﻣﺎدهﺳــﺎزي ﺑﺮ ﺑﺴــﯿﺞ ﻣﺴــﺘﻀــﻌﻔﯿﻦ ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﺗﮑﯿﻪ دارد‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﺑﻌﺪ دوم دﻓﺎع ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ رﺳـــﺎﻧﺪن ﺿـــﺎﯾﻌﺎت‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دﻓﺎع ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ و آﻣﺎﯾﺶ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪3.‬‬
‫راﺑﻄﻪ ﮐﺸﻮري و ﻟﺸﮑﺮي‬

‫راﺑﻄﻪ ﺗﺒﻌﯽ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴــﻠﺢ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬ ‫ﻟﺸــﮑﺮي‪4‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر از راﺑﻄﻪ ﮐﺸــﻮري و‬
‫ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع راﺑﻄﻪ را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪1. civil – Defense Policy‬‬

‫‪ -2‬ﺣﺴﯿﻨﯽ ﺟﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،1370 ،‬ص ‪.9‬‬
‫‪4. Civil – Military Relation‬‬
‫‪113‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫‪ .1‬دوﻟﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن در آﻧﺎن‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را ﺳﺮﻧﮕﻮن ﮐﺮده و اﻋﻀﺎي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ اﯾﻦ اﻗﺪام‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﻨﺘﺮل ﻧﺎﻓﺬ ﺣﺰب ﻣﺴﻠﻂ ﮐﺸﻮر و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎرز آن ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬رﻫﺒﺮان ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ اﻗﺪامﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻧﮕﺮش ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن را ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﺳﺎزﮔﺎر ﮐﺮده و آن را در ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻗﺪام ﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت و ﺳـ ـﯿﺎﺳـ ـﯽ ﮐﺮدن ارﺗﺶ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻓﺴـــﺮان‬
‫ﻏﯿﺮﺣﺰﺑﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺴﺮان ﺣﺰﺑﯽ و ﻧﻔﻮذ ﺳﺮوﯾﺲﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ در واﺣﺪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮐﻨﺘﺮل آزاد ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴـﻠﺢ ﺗﻮﺳـﻂ ﺑﺨﺶ ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺪل ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﺖزداﯾﯽ ارﺗﺶ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﺰاري ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻫﺪاف ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫در آورﻧﺪ ﺗﺎ آن از دﺳــﺘﻮرات ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯿﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻏﯿﺮ از راﺑﻄﻪ ﺗﺒﻌﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫دو ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻣﺴــﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن و ﻣﯿﺰان ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫ارﺗﺶ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪1.‬‬
‫در ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﺪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺑﻪ اﻟﮕﻮي ﺳﻮم ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳـﺎس اﺻﻞ ‪ 143‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ ارﺗﺶ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﭘﺎﺳﺪاري از‬
‫اﺳـﺘﻘﻼل و ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿـﯽ و ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ را ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رﺳـﺎﻟﺖ ﺳﭙﺎه‬
‫ﭘﺎﺳـﺪاران ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺻـﻞ ‪ 150‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳـﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي آن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو اﺻـﻞ ﻗﺎﻧﻮن اﺳـﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﻨﺸﻮر اﺗﺤﺎد ﻣﻠﯽ و ﺗﺠﻠﯿﺎت آرﻣﺎن و اراده ﻣﻠﺖ‬
‫ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺣﺪود اﺧﺘﯿﺎرات و وﻇﺎﯾﻒ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﭘﯿﻮﺳــﺘﮕﯽ ﻣﺮدم و ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺑﺤﺚ دﻓﺎع ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﻣﺮدﻣﯽ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺷــﺮاﯾﻂ‬
‫وﯾﮋه ﮐـﻪ ﮐﺸـــﻮر در ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﻗﺮاردادي از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﻣﺮدم در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴـﻠﺢ ﺑﻪ ﺻـﯿﺎﻧﺖ از اﻧﻘﻼب اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ واﺳـﻄﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻇﺮﻓﯿﺘﯽ در اﺻﻞ‬
‫‪ 151‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﻮﻇﻒ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و اﻣﮑﺎﻧﺎت آﻣﻮزش ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫را ﻃﺒﻖ ﻣﻮازﯾﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪2.‬‬
‫اﻫﺪاف ﮐﻼن ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان از اﺑﺘﺪاي ﺗﺄﺳــﯿﺲ‪ ،‬ﺗﻼش در ﮐﺴــﺐ اﻫﺪاف ﻋﺎﻟﯿﻪاي داﺷــﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬اﺳـﺘﻘﻼل‪ ،‬ﺣﻔﻆ ارزشﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻬﺎد ﻗﺎﻧﻮن اﺳــﺎﺳــﯽ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﻔﻆ‬
‫‪ -1‬ﺣﺴﯿﻨﯽ ﺟﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،1370 ،‬ص ‪.10‬‬

‫‪ -2‬ﻣﺘﻘﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺴﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،1388 ،‬ص ‪.63‬‬
‫ﺟﺎن و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬رﻓﺎه و آراﻣﺶ ﻣﻠﺖ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ در دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ اﻫﺪاف‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﯾﺠﺎد ﺷــﺮاﯾﻄﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ اﯾﺮان اﺳــﺖ ﮐﻪ در آن ﻣﻨﺎﻃﻖ داراي‬
‫ﺛﺒـﺎت ﺑﻮده ﻫﻨﺠـﺎرﻫﺎ و ارزشﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ .‬ﻧﻘﺎط ﺣﯿﺎﺗﯽ اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼـــﺎدي از ﻫﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ دور ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎﺗﯽ و دﯾﮕﺮ ﺳـﻼحﻫﺎي ﺑﺮﻫﻢ زﻧﻨﺪه ﺛﺒﺎت و اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﮐﺸــﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻬﺎر ﺑﺎﺷــﺪ‪،‬روﻧﺪﻫﺎي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺸــﻮر ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد و ﺷــﺮاﯾﻂ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺎ اﻫﺪاف آن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ داﺷـﺘﻪ و ﺗﻌﺮﺿﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ و ﺑﺮآورﻧﺪه اﻫﺪاف ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫آن در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ واﺣﺪﻫﺎي ﻣﻠﯽ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳﺖ و اﻫﺪاف آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﻔﻆ ﮐﯿﺎن ﮐﺸﻮر و ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿﯽ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻠﯽ‬
‫‪ .2‬رﻓﻊ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻣﻨﯿﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ‬
‫‪ .3‬اﯾﺠﺎد ﺷﺮاﯾﻂ ﺛﺒﺎت در ﻣﺤﯿﻂ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻨﺶزداﯾﯽ و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﺤﺮان‬
‫‪ .4‬اﯾﺠﺎد راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫‪ .5‬اﯾﺠﺎد ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ )دﻓﺎع ﻓﻌﺎل(‬
‫‪ .6‬اﺗﺨﺎذ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳـﯽ ﻓﻌﺎل در ﻗﺎﻟﺐ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳـﯽ دﻓﺎﻋﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎﯾﺎن اﻧﺰواي ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﻮر در ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ در ﻗﺎﻟﺐ اﻣﻨﯿﺖ دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ‬
‫‪ .7‬اﯾﺠﺎد ﺷ ـﺮاﯾﻂ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﺘﺤﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺷــﺮاﯾﻂ ﺿــﺮوري از ﺗﻮان ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ‬
‫ﮐﺸــﻮر ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷــﻨﺪ و در ﻣﺠﻤﻮع ﺳ ـﯿﺎﺳــﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﻫﺮ ﮐﺸــﻮر ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻮﺿــﻮع آن در‬
‫ﻣﺤﯿﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴـــﺘﻘﯿﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻓﺮﺻـــﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دراﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ و اﺻﻞ ﻋﺪم ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮي‪ ،‬در‬
‫ﺣﻔﻆ و ﺗﻘﻮﯾـﺖ ﺟـﺎﯾﮕـﺎه ﻣﻨﻄﻘـﻪاي و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺧﻮد ﺗﮑﯿـﻪ دارد و اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻗﻮت‬
‫ﻣﺸــﺘﺮك ﺑﯿﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷــﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﻮﺟﻪ واﻓﺮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ در ﻧﻤﻮدار‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ 5-1‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪115‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ‪ (5-1‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺗـﺎرﯾﺦ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺑـﺎ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿـﺖ ﻋﺠﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷـــﺪ و دوره ﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن ﭘﺮ از‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﺸـﻮرﻫﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ از ﮔﺴﺘﺮه ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﺬف ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫و درﭼﻨﯿﻦ دوراﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ ﺧﻮد را ﺧﺪﺷــﻪ دار دﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺴــﯿﺎري از ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒـﺎل راه و روشﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﺑﺮوز ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ و درﺻـــﻮرت ﺑﺮوز آن‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺧﺴـﺎرت را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻼﻗﻪ و ﺿﺮورﺗﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮازﻧﻪ ﻗﻮا‪ ،‬اﺗﺤﺎد‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ دوﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺳــﯿﺴــﺘﻢ ﻫﺎي ﮐﺎرآﻣﺪي اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﯾﮋﮔﯽ راﻫﺒﺮدي آن‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي را ﺑﺮاي ﮐﺸﻮرﻫﺎ در ﭘﯽ دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ رﯾﺸﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻗﺪﻣﺖ ﺣﯿﺎت ﺑﺸﺮ‬
‫دارد اﻣـﺎ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم و ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺑﺰارﻫﺎي راﻫﺒﺮدي ﻧﻮﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼـﺮ اﺳـﺎﺳـﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد‪ ،‬از اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاوان ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪ؛ زﯾﺮا راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ راﻫﺒﺮدي ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺟﻬﺎﻧﯽ دارد‪1.‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺎﺳـﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﺎد‪ " ،193 ،‬ﻧﻈﻢ ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرن ﺳـﯿﺴـﺘﻢ ﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه و آﺷـﻮﺑﻮ راﻫﺒﺮد دﻓﺎع ﺟﺎﻣﻊ در ﺳـﯿﺴﺘﻢ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،1‬ص ‪.193‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪ 1‬ﻋﺒﺎرت از اﻗﺪام و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﻗﺪاﻣﺎت اﺳـــﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸـــﯽ ﺟﺴـــﺘﻦ ﺑﺮ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺼـﻤﺎﻧﻪ دﺷـﻤﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺗﺌﻮري ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮﺷﺶ ﯾﮑﯽ ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل‬
‫ﻧﻔﻮذ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﺗﺎ او را از اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎزدارد ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺧﺴﺎرت ﯾﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﺮاي اوﻟﯽ اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻋﺒﺎرت از ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳــﺎﺧﺘﻦ ﺣﺮﯾﻒ ﻧﺴــﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﻄﺮات ﺧﻂ ﻣﺸﯽ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻊ آن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺴـﯿﺎر ﻗﺪﯾﻤﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺤﯿﻄﯽ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ و در دوران ﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻮازن‬
‫ﻗﺪرت ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن در اروﭘﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد در اﺳﺎس‪ ،‬ﺷﮕﺮدي ﺑﺮاي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﻣﻬﺎر‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻮد ﮐﻪ دوﻟﺘﻤﺮدان ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﻨﮓ را ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺷــﺮاﯾﻂ ﺣﺎﮐﻢ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺸــﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﺸــﺪاردﻫﻨﺪه ﻧﻈﯿﺮ اﻋﺰام ﻧﯿﺮوﻫﺎي درﯾﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻧﺎﻇﺮان ﻧﻈﺎﻣﯽ ﯾﺎ ﺗﺸــﮑﯿﻞ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻠﻮﯾﺤﯽ از وﺟﻮد ﻫﺪف ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫دارد‪ .‬ﺑـﺎزدارﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﯾـﮏﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ،‬دوﺟﺎﻧﺒﻪ ﯾﺎ ﭼﻨﺪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺎﺷـــﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ‬
‫ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ و ﻣﺎدي ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺻــﻮرت اﺣﺴــﺎﺳــﯽ و رواﻧﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ ﺗﻔﻬﯿﻢ و ﺗﻔﺎﻫﻢ و ﺗﺒﺎدل اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ و ﺻﺮﯾﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً داﺷـﺘﻦ ﻗﺪرت و اﻋﻤﺎل آن‪ ،‬در ﺻﻮرت ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻬﻔﺘﻪ‬
‫اﺳــﺖ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ و ﻧﻘﺶ ﻣﺴــﺘﻘﯿﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﺶ اﺻــﻠﯽ ﻗﻮاي ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮي آن ﺧﻼﺻـﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﮏ ﻃﺮف ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﺷﻤﻦ را از ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻧﯿﺮوﻫﺎي‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎزدارد و ﻧﻤﯽﮔﺬارد دﺷــﻤﻦ ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻗﻮاي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬دﺳــﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎﺗﯽ ﺑﺰﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪3.‬‬
‫اﺳـــﺎس ﺑـﺎزدارﻧـﺪﮔﯽ ﺑﺮ ﺗﻬـﺪﯾـﺪ ﺑـﻪ ﻣﺠـﺎزات ﯾـﺎ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از اﻗﺪام ﻗﺮار دارد و ﻫﺮ دو ﻧﻮع‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر روﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮاي‬
‫اﻗـﺪام ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻧﯿﺮوي ﺑﺎزدارﻧﺪه ﮐﺎرﺳـــﺎز ﺷـــﻮد‪،‬‬
‫‪1. deterrence‬‬
‫‪ -2‬اﻟﯿﻮت‪ ،‬ﺟﻔﺮي و رﺟﯿﻨﺎﻟﺪ‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،1378 ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﺳـﯿﺎﺳـﯽ اﺳـﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯿﺮﺣﺴﯿﻦ رﺋﯿﺲ زاده ﻟﻨﮕﺮودي‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ص ‪.370‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺮﮐﺰ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺠﻠﺲ‪ ،1375 ،‬ﺗﺌﻮري ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ )ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﮐﻼن ﻣﻨﺎزﻋﻪ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﺷـﻮراي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ص‪.3– 4‬‬
‫‪117‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دو ﭼﯿﺰ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻃﺮف او ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻗﺪام ﺗﻼﻓﯽﺟﻮﯾﺎﻧﻪ ﺗﺤﻤﻞﻧﺎﭘﺬﯾﺮ را دارد و دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ از اراده‬
‫دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪1.‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑـﻪ اﯾﺮان در ﻃﯽ ﺟﻨـﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻋـﺎﻣـﻞ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺑﻮد ﭼﻮن‬
‫زﻋﻤـﺎي ﮐﺸـــﻮر ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﺮاق ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺸـﻮر ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﭘﺎﮐﺴـﺎزي ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴـﻠﺢ و از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻗﺪرت ﻫﺎي‬
‫ﺑﺰرگ از اﯾﺮان اﯾﻦ ﺗﻮﻫﻢ را در ذﻫﻦ رﻫﺒﺮان ﻋﺮاق اﯾﺠـﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐـﻪ ﺑـﺎزدارﻧـﺪﮔﯽ ﻧﯿﺮوﻫــﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﺢ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺷﺪت ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ اﯾﺮان ﺣﺘﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻃﻮل ﺟﻨـﮓ و ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻮان ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴـــﻠﺢ‬
‫اﺗﺨﺎذ ﺷــﺪ‪ ،‬ﺗﺠﻬﯿﺰ ﻣﺠﺪد آن ﺑﻪ ﺟﻨﮓاﻓﺰارﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آن ﺟﻨﮓاﻓﺰارﻫﺎ ﻣﻮﺷــﮏ‬
‫ﺑﺎﻟﺴﺘﯿﮏ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻇﻬﺎرات آﯾﺖاﷲ ﻫﺎﺷــﻤﯽ رﻓﺴــﻨﺠﺎﻧﯽ در دوران ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺰ ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳــﺖ‪.‬‬
‫»ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻮﺷــﮏﻫﺎي ﺑﺎﻟﺴــﺘﯿﮏ ﻋﻨﺼــﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪه ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺎﯾﺪ داراي اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺷـﮏﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻓﮑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻣﺎ ﺧﻄﻮر ﻧﮑﻨﺪ‪ 2.‬ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻢ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪات اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ در ﭼﺮﺧﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﯽ آن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬اﺳـــﺘﺮاﺗﮋيﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ را ﺑﺮ اﺳـــﺎس ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‬
‫ﮐﺸـﻮر در ﻫﺮ زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﺣﻮزهﻫﺎي اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ و ﮔﺎه ﺣﻮزهﻫﺎي ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯿﮏ‬
‫و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﮐﺸـﻮر ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮه ﺗﻬﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﺗﺨﺎذ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف اﺻـﻠﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺼـﺮف ﺳـﺎﺧﺘﻦ دﺷـﻤﻨﺎن از ﺣﻤﻠﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﻮاع وﺿــﻌﯿﺖ اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ‪ ،‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎ در ﺳــﯿﺴــﺘﻢ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد از‬
‫راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﺴﮕﺮﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ و ﺣﻖﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪" ،1390 ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي و راﻫﺒﺮد ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ – اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،33‬ص ‪.81‬‬
‫‪ -2‬ﻃﺎرﻣﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻣﺮان‪" ،1382 ،‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺷــﮏﻫﺎي ﺑﺎﻟﺴــﺘﯿﮏ در دﮐﺘﺮﯾﻦ دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸــﮑﺪه ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،59‬ص ‪.183 – 185‬‬
‫‪-1‬راﻫﺒﺮد ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ‬
‫راﻫﺒﺮد ﺗﻬـﺎﺟﻤﯽ در ﺑـﺎزيﻫـﺎي اﺳـــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺳـــﺖ و ﺗﻮﺳـــﻂ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﺎرﺑﺮد دارد ﮐﻪ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻓﺎع‪ -‬ﺗﻬﺎﺟﻢ در ﺣﻮزه ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ از ﻣﺰﯾﺖ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﺳــﺘﺮاﺗﮋي‪ ،‬از ﺳــﻼحﻫﺎﯾﯽ اﺳــﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷــﺪ ﮐﻪ ﺗﻮان ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﻘﺎط ﻫﺪف را در‬
‫ﻋﻤﻖ ﺧﺎك دﺷـﻤﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷـﺖ و ﻣﻌﻤﻮﻻً از دو ﻣﺪل ﭘﺎﺳـﺦ اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮ و ﺗﻼﻓﯽ ﮔﺴﺘﺮده‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪-2‬راﻫﺒﺮد ﺗﺪاﻓﻌﯽ‬
‫ﻫﺪف راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺳــﯿﺴــﺘﻢ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻼت دﺷــﻤﻦ و‬
‫ﺗﻀـﻤﯿﻦ ﺑﻘﺎي آن اﺳـﺖ و دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرت ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ آن ﮐﺸــﻮر ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺗﺼــﻤﯿﻢ آﻧﺎن ﻧﯿﺴــﺖ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷــﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮاي دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺣﻤﻠﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳــﺘﺮاﺗﮋي ﺷــﺎﻣﻞ دﻓﺎع ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﺮ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ و دﻓﺎع ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت و ﻧﻘﺎط اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪1.‬‬
‫در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬راﻫﺒﺮد ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ‪ :‬ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﺮاي ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪﺳﺎزي ﺗﻮان ﺗﻬﺪﯾﺪ آن‪.‬‬
‫‪ .2‬راﻫﺒﺮد ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﻣﺜﻠﺜﯽ‪ :‬ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﺤﺪان ﺣﺮﯾﻒ ﺑﺮاي ﻣﻨﺤﺮفﺳﺎزي دﺷﻤﻦ‪.‬‬
‫‪ .3‬راﻫﺒﺮد ﺗﺪاﻓﻌﯽ‪ :‬اﯾﻦ راﻫﺒﺮد ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ دﻓﺎع ﻋﺎﻣﻞ و ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ ﺗﻘﺴــﯿﻢ ﻣﯽﺷــﻮد‪ .‬دﻓﺎع‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ و دﻓﺎع ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻓﺎع ﺷـــﻬﺮي و ادوات ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬راﻫﺒﺮد ﺷــﺒﮑﻪﺳــﺎزي‪ :‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﭼﮕﺎﻟﯽ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷــﺒﮑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي در زﻣﺎن ﻻزم از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ رواﺑﻂ ﺑﺮاي ﻣﻨﺤﺮفﺳﺎزي دﺷﻤﻦ از ﺣﻤﻠﻪ ﯾﺎ ﻧﺎﺑﻮدي‬
‫آن‪.‬‬
‫‪ .5‬راﻫﺒﺮد اﻃﻤﯿﻨﺎنﺳﺎزي دﺷﻤﻦ‪ :‬از ﻃﺮﯾﻖ اﻟﻘﺎي ﺑﯽﺧﻄﺮ ﺑﻮدن اﻗﺪام راﻫﺒﺮدي ﺧﻮد‪.‬‬
‫‪ .6‬راﻫﺒﺮد ﺳﺎزش‪ :‬رﻓﻊ ﻋﻠﻞ ﺑﺮوز ﺑﺮﺧﻮرد و ﺟﻨﮓ‪2.‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﺎد‪ ،1390 ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ص ‪.394‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﻮ‪" ،1386 ،‬ﻧﮕﺮﺷﯽ ﺗﺌﻮرﯾﮏ ﺑﺮ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﺪل ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪،1‬‬
‫ص‪.101‬‬
‫‪119‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان‬

‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ از اﻫﻤﯿﺖ زﯾﺎدي در ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪ از ﺷـــﺒﮑﻪ راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان داراي ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳـــﺎزه اﺳـــﺖ و ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺿﺮوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ﯾﺎد ﺷـﺪه ﺗﺠﻠﯽﮔﺎه ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي راﻫﺒﺮدي ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان ﺑﻮده و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬درون ﺧﻮد‬
‫داراي ﻋﻨﺎﺻـﺮي اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎزدارﻧﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ ﯾﺎد ﺷــﺪه وﯾﮋﮔﯽ دو وﺟﻬﯽ دارد‪ :‬وﺟﻪ اول ﺗﺠﻠﯽ ﮔﺎه ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و وﺟﻪ دوم ﻋﻨﺼــﺮ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮔﺰاران ﺗﻬﺪﯾﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﮐﺎرﮔﺰاران ﺗﻬﺪﯾﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ دو دﺳـــﺘﻪ درون ﻣﻨﻄﻘﻪ اي و داﺧﻠﯽ و ﺑﺮون ﻣﻨﻄﻘﻪ اي و‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪1.‬‬
‫‪ -1‬ﮐﺎرﮔﺰاران ﺗﻬﺪﯾﺪ درون ﻣﻨﻄﻘﻪ اي در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﮐﺎرﮔﺰاران ﺗﻬﺪﯾﺪ درونﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﺎﺷـﯽ از ﺳـﯿﺎﺳﺖ و راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺑﺎزﯾﮕﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در درون ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬ﻗﻄﺮ‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺎرات و ﻋﻤﺎن از اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 1960‬ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦﮐﻨﻨﺪه اﻣﻨﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﺎﺷــﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺑﯿﺸــﺘﺮ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﻋﺮﺑﯽ اﯾﻦ ﺣﻮزه از ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آﻣﺮﯾﮑﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد‬
‫اﻣﺎ از ﺳــﺎل ‪ 1971‬ﮐﻪ اﻧﮕﻠﺴــﺘﺎن از اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻘﺐﻧﺸــﯿﻨﯽ ﮐﺮد ﻫﻤﻪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺣﻮزه‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﭼﺮﺧﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آﻣﺮﯾﮑﺎ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ درﺳﺮاﺳﺮ دوره دﻫﻪ ﻫﺎي ‪ 1970‬و ‪ ،1980‬ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﻄﺮهﺟﻮﯾﺎﻧﻪ‬
‫ﺗﺒﻌﯽ اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺧﺮوج اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن از ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﺴـﻮن ﺳـﯿﺎﺳﺖ دو ﺳﺘﻮﻧﯽ ﺧﻮد را در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻋﻤﺎل ﮐﺮد‪ 2.‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﺮب دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه اﯾﺮان ﻣﺘﻔﺎوت اﺳـﺖ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﯾﮏ ﮐﺸـﻮر ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ واﺣﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1. sokolsky, Richard, 2003, The united states and Persian Gulf: Reshaping Security Strategy, for‬‬
‫‪the post containment Era National defense university press. P 37.‬‬
‫‪2. Ibid, p38‬‬
‫ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺷـﯿﺦ ﻧﺸـﯿﻦ ﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻨﯿﺎدﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮐﺸـﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻻزم‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬ﺳــﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ اﻧﺪك و اﻏﻠﺐ ﺑﯽﺳــﻮاد و ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪ و ﻋﺪم وﺟﻮد ﻓﺮﻫﻨﮓ و‬
‫ﺗﻤﺪن‪ ،‬آﺳﯿﺐ ﭘﺬﯾﺮي زﯾﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻨﺶ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪون ﮐﻤﮏ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ 1.‬اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺗﻬﺪﯾﺪزا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺎرﮔﺰاران اﺻﻠﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﺮونﻣﻨﻄﻘﻪ اي در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫اﺻـﻠﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﺮون ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ آﻣﺮﯾﮑﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ داراي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﯿﺎﺗﯽ اﺳـــﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﻮان ﺑﺮاي ﺗﺴـــﻠﻂ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷــﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺑﺤﺮان اﻧﺮژي در اواﯾﻞ ﺳــﺎل ‪ 1970‬آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو‬
‫ﮐﺸــﻮر ﻣﻬﻢ در زﻣﯿﻨﻪ اﯾﺠﺎد ﺛﺒﺎت در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷــﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﺳــﯿﺎﺳــﺖ دو ﺳــﺘﻮﻧﯽ‬
‫آﻣﺮﯾﮑﺎ از ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﯽ روسﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮد و ﺿﺮورت ﺣﻀﻮر ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ واﺷﻨﮕﺘﻦ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮد‪ .‬اﻧﻘﻼب اﺳـﻼﻣﯽ و ﺳـﯿﺎﺳﺖ آﻣﺮﯾﮑﺎﺳﺘﯿﺰي اﯾﺮان ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮ ﻫﻢ ﺧﻮردن اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫دو ﺳﺘﻮﻧﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺷﺪ‪2.‬‬
‫ﮐﺎخ ﺳﻔﯿﺪ ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ و از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻤﮏ رﻫﺒﺮان ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺴـﺘﺮش ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳـﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳـﺒﺐ‪ ،‬آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و‬
‫اﻋﻤـﺎل ﻧﻈـﺎم ﺑـﺎزدارﻧـﺪﮔﯽ ﯾﮏ ﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺮف اﺻـــﻠﯽ در ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺣﻮزهﻫﺎي راﻫﺒﺮدي در ﺳـــﺎﺧﺘﺎر ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺎﻧﻮن ﻣﺤﯿﻂ راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺴــﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪﺑﻨﺪي ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان دارد‪.‬‬
‫ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺴـــﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ ﻧﻮع ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﯾﺮان در ﺣﻮزه ﺷــﺒﮑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ راﻫﺒﺮدي اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳــﺎس‬
‫راﺑﻄﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷــﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي داراي اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷ ـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻨﺜﯽﺳﺎزي ﺣﻤﻠﻪ و رﻓﺘﺎر ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ‪ " ،1372 ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳـﯿﺴـﺘﻢ اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻌﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ) از ‪ 1345‬ﺗﺎ ‪ ،"(1988‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،1‬ص ‪.171‬‬
‫‪2. Ekovich, Steven, 2004, Iran and New Threat in the Persian Gulf and Middle east, Foreign‬‬
‫‪policy research Institute, p 720.‬‬
‫‪121‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس درون ﺧﻮد ﻋﻨﺎﺻــﺮي دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﺎه راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان ﺷــﮑﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و از آن‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﮐﺎرآﻣﺪ ﺷـﮑﻞ ﺑﺨﺸــﯿﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ‬
‫از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﻗﻄﺐ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻧﺮژي ﺟﻬﺎن‪.‬‬
‫‪ .2‬وﯾﮋﮔﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﮐﺎرﮐﺮد ﭘﯿﻮﻧﺪي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎ ﺳــﺎﯾﺮ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﺳﺎزه ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دارﻧﺪه ﻧﻘﺶ راﻫﺒﺮدي در ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺘﺤﺪان راﻫﺒﺮد ﻗﺪرت ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و آﺳــﯿﺐﭘﺬﯾﺮي ﺷــﺪﯾﺪ‬
‫آنﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي راﻫﺒﺮدي ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪.‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ اﯾﺮان در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از دو ﻣﻨﻈﺮ ﺑﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﻀـﻮر ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺗﻮﺳـﻂ آنﻫﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻧﻈﻢ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺮاي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻣﯽﮔﺮدد‪1.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ ﺗﻮﻟﯿـﺪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻧﯿـﺎز ﻧﻈـﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﻀـــﻮر ﻣﺘﺤﺪان راﻫﺒﺮدي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻗﺪرت ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻋﻮارض ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺳـــﺒﺐ‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﺜﻠﺜﯽ در وﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﻗﺪرت ﺑﯿﻦ ﻃﺮفﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ وﯾﮋﮔﯽ ﯾﺎد ﺷــﺪه ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ ارﺗﺒﺎط ﺑﺨﺸــﯽ آن ﺑﺎ ﺳــﺎﯾﺮ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎي ﺷــﺒﮑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫اﯾﺮان و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺷﺒﮑﻪاي را ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﺜﻠﺜﯽ‬
‫اﺻــﻮل ﻣﻨﻄﻘﯽ زﯾﺮ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﺤﯿﻂ راﻫﺒﺮدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﯽﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﺜﻠﺜﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺎم ﮐﺎرآﻣﺪ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻗﺪرت ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ از ﻧﻮع ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻈﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﻨﺪه اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬راﻫﺒﺮد ﻣﺜﻠﺜﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﻟﺰامﻫﺎي ﻧﻈﻢ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ‪2.‬‬
‫‪1. Paul, Jabber and ets, 1988, Great Power intersts in the Persian Gulf, Forign Relaton, United‬‬
‫‪states,‬‬
‫‪1. Harkarg, Robert, 1998, Triangular or indirect deterrence: something new in deterrence‬‬
‫‪theory? Forgoing of war and peace, Cambridge, Cambridge University Press, pp 63 – 88.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﯿﺸـــﺘﺮ ﮐﺸـــﻮرﻫـﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در زﻣﺮه ﻣﺘﺤﺪان ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻫﻤﮑﺎر‬
‫راﻫﺒﺮدي آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺪ آﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﺮان داراي آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮي ﺷﺪﯾﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻋﻨـﺎﺻـــﺮ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﭼﯿﻨﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آن‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ راﻫﺒﺮدي در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺮان ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .7‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺎت ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺘﻌﺎرف ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان از ﮐﺎراﯾﯽ ﻻزم در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ‪ ،‬در ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻘﺎط ﻫﺪف راﻫﺒﺮدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .8‬ﻧﻈـﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮان ﺗﺤﻤﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺷﺒﮑﻪاي‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺷـﺒﮑﻪاي در وﺿﻌﯿﺖ ﻧﻈﻢ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن و‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﻟﮕﻮي ﻗﺪرت ﻧﺮم و ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻮزه ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان و ﭘﯿﻮﻧﺪ آن ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﻣﺴــﯿﺮ‬
‫ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﺴـﯿﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ژﺋﻮﭘﻮﻟﺘﯿﮏ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯿﮏ‬
‫و ﻋﻨﺎﺻــﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ژﺋﻮﮐﺎﻟﭽﺮي در ﺷــﺒﮑﻪﺳــﺎزي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻗﺪرت‬
‫ﮐﺎﻧﻮﻧﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺮه ﭘﯿﻮﻧﺪي ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺗﻮان‬
‫ﮐﺎرﮔﺰاري اﯾﻦ ﺷﺒﮑﻪﺳﺎزي را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺷــﺒﮑﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪﺑﻨﺪي ﻣﺨﺘﻠﻒ دارﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﺮ اﺳــﺎس ﺳــﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﻗﺪرت و ﭼﯿﻨﺶ رواﺑﻂ ﭼﮕﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﻮاع رﯾﺰﺗﺮي ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ ﻻزﻣﻪ ﺷﺒﮑﻪﺳﺎزي‪ ،‬داﺷﺘﻦ‬
‫ﺗﻮان ارﺗﺒﺎﻃﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯿﮏ و ژﺋﻮﮐﺎﻟﭽﺮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﺳــﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ از ﻃﺮﯾﻖ آن‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ و ﺣﻠﻘﻪ ﻧﻮﯾﻦ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬اﺻـــﻮل زﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﭼﺮﺧﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺪرت در ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﭼﺮﺧﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺪرت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻠﻄﻪ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه در ﺣﺎل ﻧﺰول اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1. Gerson, Michael, 2009, Conventional Deterrence in Second Nuclear age, Parameters, Vol.39,‬‬
‫‪No.3, pp 32–48.‬‬
‫‪123‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫‪ .3‬ﭼﯿﻦ از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي در ﺣﺎل ﺗﮑﻤﯿﻞ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد در ﭼﺮﺧﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺪرت‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﭼﺮﺧﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻗﺪرت‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ راﻫﺒﺮدي ﺑﯿﻦ ﭼﯿﻦ و اﻣﺮﯾﮑﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬اﯾﺮان در ﭘﯿﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺷﺒﮑﻪاي‪ ،‬ﮔﺮه ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﺷﺒﮑﻪ ﻧﻮﯾﻦ ﭼﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺴــﯿﺮﻫﺎي ﺷــﮑﻞﮔﯿﺮي ﺷــﺒﮑﻪ ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺴــﺘﺮش ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ آﺳــﯿﺎي‬
‫ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺪ و ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﯾﺖ اﯾﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪1.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﻣﻨﻈﺮ اﻣﮑﺎنﺳـــﻨﺠﯽ ﻣﺤﯿﻂ راﻫﺒﺮدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت‬
‫ﮐﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮان ﺷــﮑﻞ ﺑﺨﺸــﯽ ﺑﻪ ﺷــﺒﮑﻪ ﻣﺘﺪاﺧﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﻮﯾﻨﯽ را دارد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮﻗﺮاري‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺑﺎزﺧﻮران ﺷـــﺒﮑﻪﻫﺎي ﻓﺮﻋﯽ درون آن و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﮐﺎرﮐﺮد ﺷـــﺒﮑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ در وﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺷﺒﮑﻪاي را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻣﺤﯿﻂ راﻫﺒﺮدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس ﺑﺮ ﻧﻈـﺎم ﺑـﺎزدارﻧـﺪﮔﯽ اﯾﺮان را ﻣﯽﺗﻮان در اﯾﻦ ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻧﺸــﺎن داد ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و درﮔﯿﺮ ﺷــﺪن ﻗﺪرت ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ‬
‫در اﯾﻦ ﺷﺒﮑﻪ‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻈﻢ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن روﺑﺮو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﺮان ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﯽ ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻــﺮ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺴﺘﻪ و ﻣﻮﺗﻮر ﻣﺤﺮك ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ آن را ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫دراﯾﻦ راﺳــﺘﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻋﻨﺎﺻــﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ آن‪ ،‬ﻣﻮاد و ﻋﻨﺎﺻــﺮ اوﻟﯿﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﺮاي ﺷﮑﻞ دادن ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ را در اﺧﺘﯿﺎر آن ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞﻓـﺎرس ﺑـﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎي ﺧﻮد‪ ،‬زﻣﯿﻨـﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﺑـﺎزدارﻧـﺪﮔﯽ ﻣﺜﻠﺜﯽ را اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ از ﻧﻮع ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﮐﺎرﮐﺮدي ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﺷــﺒﮑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﺳــﺒﺐ ﻣﯽ ﮔﺮدد و ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و ﺗﻬﺪﯾﺪﺳــﺎزي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻮر ﺷــﮑﻞدﻫﻨﺪه‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس واﭘﺎﯾﺶ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ و ﺑﺎزﺧﻮراﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻣﺘﺄ ﺛﺮﺳـــﺎزي ﻣﻨﺎﻃﻖ دﯾﮕﺮ و ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ از ﺗﺤﻮﻻت داﺧﻠﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺎﺳــﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﺎد‪ ،1388 ،‬اﻟﺰاﻣﺎت ﺗﺌﻮرﯾﮏ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻓﺼــﻠﻨﺎﻣﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳــﺎل اول‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،3‬ص ‪.79‬‬
‫ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﻣﻨﯿـﺖ ﻣﻠﯽ ﻫﺮ ﮐﺸـــﻮر از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ دﻏـﺪﻏﻪ ﻫﺎي آن اﺳـــﺖ و از اﯾﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮح ﻫﺎ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺷـــﻨﺎﺳـــﺎﯾﯽ و راه ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آن را ﻣﺸـــﺨﺺ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬دو اﻣﺮ ﺑﺮاي اﺟﺮاي اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳــﺐ ﺑﺎ اﻟﮕﻮي راﻫﺒﺮدي ﺧﺎﺻــﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷــﻮد و دوم‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳــﺐ ﺑﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎي‬
‫ﻃﺮاﺣﯽ ﺷــﺪه‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﻮزه اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ آن ﺳــﺎﻣﺎن ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺴــﻠﻢ اﺳــﺖ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان از ﺳــﻤﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﺳــﺨﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﻧﺮم و ﺣﺮﮐﺖ از‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮﮔﺎه اﺳـــﻼم ﻧﯿﺰ در آﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪدي ﺿـــﺮورت وﺟﻮد اﻣﻨﯿﺖ در زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳــﺖ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳــﺎس‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴــﺘﯿﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷــﺮط زﻧﺪﮔﯽ ﺳــﺎﻟﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫اﺳﺖ‪1.‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺟﻬﺎن‬

‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ در ﻓﺮﻫﻨﮓ آﮐﺴــﻔﻮرد ﻋﺒﺎرت از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺳــﯿﺎﺳــﺖﻫﺎ از‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺖ و آﻣﻮزهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪه ﻗﺪرت در ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻤﺎﯾﺰات و‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪2.‬‬
‫اﺻــﻮﻻً ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺮرﺳــﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿــﻮع اﺳـــﺖ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺳـﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻏﯿﺮه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ و‬
‫ﺗﻼش آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻗﺪرت و اﺳﺘﯿﻼ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ راﺑﻄﻪ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪3.‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻦ اﺳـــﺎس درﺳـــﯿﺎﺳـــﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﯾﺎ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮ رواﺑﻂ‬

‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺧﻂ ﻣﺸﯽ‬
‫ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ و ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ و ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﻫﺮﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﺤﯿﻂ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و اﺑﻌﺎد‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻧﻘﺶ ﻫﺮ ﮐﺸ ـﻮر در ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﺳــﺖ‪ .‬اﯾﺮان ﺑﺎ‬
‫‪ -1‬ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ ،1394 ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ج ‪ ،12‬ﻗﻢ‪ :‬داراﻟﻤﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬ص ‪.539‬‬
‫‪ -2‬اﺣﻤﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺎس و دﯾﮕﺮان‪"،1391 ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺷـــﯿﻌﻪ و راﺑﻄﻪ آن ﺑﺎ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺟﻬﺎﻧﯽ"‪ ،‬در ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻣﻠﯽ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺷـــﯿﻌﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻬﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ص ‪.45‬‬
‫‪ -3‬ﭘﻮراﺣﻤﺪي‪ ،‬ﺣﺴـﯿﻦ و ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬رﺳﻮل‪" ،1388 ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن اﻗﺘﺼﺎد"‪،‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،1‬ص ‪.104‬‬
‫‪125‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﻮد وﺿﻌﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد دارد و اﯾﺮان را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﮐﺸﻮري ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﻣﻌﺎدﻻت ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎص اﯾﺮان ﻫﻤﻮاره ﺑﺴــﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳــﺒﯽ را ﺑﺮاي ﺗﻨﺶ ﻫﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻓﺘﺎدن اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ آن ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ‪ .‬درﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻮاﻣﻠﯽ‬
‫ﻣـﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺧﺎم ﯾﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﮔﺬرﮔﺎﻫﯽ آن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮد اﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳـــﻼﻣﯽ و‬
‫ﺳــﻘﻮط ﺷــﺎه‪ ،‬اﯾﺮان ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﺤﺪﯾﻦ آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻏﺮب در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ دﺷ ـﻤﻦ‬
‫آنﻫﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻊ آنﻫﺎ را آﻣﺎج ﺣﻤﻼت ﺗﺒﻠﯿﻐﯽ ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪2.‬‬
‫ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﯿﻮه زﯾﺴﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ اي‬

‫ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻗﺒﯿﻠـﻪاي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ را از دﯾﺮﺑﺎز ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺮوز در ﻧﮕﺮشﻫـﺎ‪ ،‬ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ و ارزشﻫﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷـــﺘﻪ اﺳـــﺖ و اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﭼـﺎﻟﺶﻫﺎﯾﯽ اﺷـــﺎره دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺮاي رﻓﻊ آنﻫﺎ اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫ﺟﺪي ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ .1‬ﮔﺴـﺘﺮش اﺣﺴـﺎس ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ‪ :‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﺪاﯾﯽﮔﺰﯾﻨﯽﻫﺎي ﺧﻮدﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﯿﻮه ﻗﺒﯿﻠﻪاي و‬
‫ﻓﺎﺻـﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ‪-‬روﺳﺘﺎ و ﻗﺒﯿﻠﻪ ‪-‬ﺷﻬﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﻣﺮور‬
‫ﺧﻮد را در ﻗﺎﻟﺐ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻫﺮاﺳــﯽ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ و در ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﻫﺎ دﯾﮕﺮي را ﻣﻘﺼــﺮ ﺟﻠﻮه‬
‫دادن اﻧﺠﺎﻣﯿﺪه اﺳـــﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻧﺎاﻣﻨﯽﻫﺎ و ﺗﻬﺪﯾﺪات‪ ،‬دﺷـﻤﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش در ﺳـﺮﻧﻮﺷــﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ دارﯾﻢ ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮد ﻓﺮد ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪3.‬‬
‫‪ .2‬دﯾﻢ و ﻧﮕﺮش دﯾﻤﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﺼـﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و ﻣﺂلاﻧﺪﯾﺸﯽ در‬
‫زﻧـﺪﮔﯽ و ﺗﻘﻮﯾـﺖ روزﻣﺮﮔﯽ و ﮔﺬراﻧﺪن زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎري ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﻬﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫در آﻣﯿﺰش ﺑﺎ ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻧﺎﺻــﻮاب از ﻣﺬﻫﺐ در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﮕﺎه ﺗﻘﻠﯿﻞﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺻــﻮرت ﻗﻮي در ﻧﮕﺮش‬
‫اﻓﺮاد رﺳــﻮخ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺻــﻮرت ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬ﮐﻨﺶﻫﺎي اﻧﻔﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺳﯿﺐ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺟﺪي ﺑﻪ آن ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ - 1‬ﺧﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺴـﻦ و دﯾﮕﺮان‪" ،1390 ،‬ﺑﺎﯾﺴـﺘﮕﯽﻫﺎي ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯿﮏ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻨﻮب ﺷﺮق اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬ص ‪.90‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺎﺿـﻠﯽﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻧﻔﺴﯿﻪ‪" ،1385 ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺷﯿﻌﻪ و ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺷﯿﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،13‬ص‬
‫‪.21‬‬
‫‪ -3‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن‪ ،1391 ،‬ﺷـﺎﺧﺺ ﻫﺎي راﻫﺒﺮدي اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ص ‪.135‬‬
‫‪ .3‬ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن داراﯾﯽﻫﺎ‪ :‬ﻓﻀــﺎي ﮔﺴــﺘﺮده ﻧﺎاﻣﻨﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان و اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد‬
‫ﻏﺎرﺗﮕﺮي‪ ،‬اﻓﺮاد را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﻨﻬﺎنﮐﺎري و دور ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ داراﯾﯽ از ﭼﺸﻢ دﯾﮕﺮان ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘـﺪﯾﺪه ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﺷـــﺎﺧﺺ ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ارزﯾﺎﺑﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﺣﺴـــﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ‬
‫اﻗﺘﺼـﺎدي ﻣﻬﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي از ﭼﺮﺧﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺮ اﺳـــﺎس وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي اﻧﺘﺴـــﺎﺑﯽ‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ واﮔﺬاري ﻣﻨﺎﺻـــﺐ و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺷﻐﻠﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮآن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺴﺒﺖ اﻓﺮاد و ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻬﻢ و ارزش اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﺷـﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ اﺑﺘﺪا در ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش در ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﺮان‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز‬
‫ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺑﯿﺸﻤﺎري ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ارﺗﺒﺎط آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮد‪1.‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎ را ﮐﻪ درﺑﺎره ﺷﯿﻮه زﯾﺴﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪاي اراﺋﻪ ﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻫﻢ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد؛ زﯾﺮا ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺒﯿﻠﻪاي‪ ،‬ﺧﺼـﻮﺻﯿﺖ اﻧﺘﺸﺎري و اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﻢ‬
‫داﺷـﺘﻪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﺳـﻄﺢ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻓﺮاﺗﺮ از اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎص ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺷـﮑﻞ راﺑﻄﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ :‬راﺑﻄﻪ ﯾﮏﺳﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم در درازﻣﺪت‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ‬
‫را ﺳــﺴــﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا رواﺑﻂ ﯾﮏ ﺳــﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻓﺴــﺎدﻫﺎﯾﯽ را ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮرﯾﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻋﺸــﻖ را ﺑﻪ ﻧﻔﺮت و ﮐﺸــﺶ ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد زور ﺑﺮاي ﺗﺪاوم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺒﺪل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺷـــﮑﺎف ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ و ﻣﻠﺖ ﺑﺎ‬
‫اﺑﺰارﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺳـﺮﮐﻮب و زور ﺳﺮ ﻧﯿﺰه ﭘﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺮدم و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻫﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﺳﭙﺲ ﺷﮑﺎف ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺎﺷـﯿﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ رﺿـﺎﯾﺖ‪ /‬ﻧﺎرﺿـﺎﯾﺘﯽ‪ :‬ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳـﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﺮاﺣﯽ ﻧﺤﻮه راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ دﺳــﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ رﺿــﺎﯾﺖ ﯾﺎ ﻧﺎرﺿــﺎﯾﺘﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷــﻮﻧﺪ‪ .‬راﺑﻄﻪ ﯾﮏﺳــﻮﯾﻪ‬
‫ﻗﻬﺮآﻣﯿﺰ و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ ﺣﺎﮐﻤﺎن‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري و ﺗﻘﻮﯾﺖ راﺑﻄﻪ دوﺳﻮﯾﻪ واﻗﻌﯽ و اﺛﺮﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻮﻟﯿﺪ رﺿﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺟﻤﻌﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،1391 ،‬ص ‪.138‬‬

‫‪127‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫‪ .3‬ﻣﯿﺰان و ﻧﺤﻮه ﻣﺸـــﺎرﮐﺖ ﻣﺮدم‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺷـــﺎﺧﺺﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷـــﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮازاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺸـﺎرﮐﺖ ﻣﺮدم ﺻـﻮري‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﻔﺎﺗﯽ و ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮخدﻧﺪهﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺴﺖﺗﺮ و اﻣﮑﺎن ﺟﺪاﯾﯽ و اﻧﻘﻄﺎع‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻫﺎ‪ ،‬واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﺟﺪي و ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺬب و ﺗﺮﮐﯿﺐ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﻣﺮدم و ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﺴﺴﺖ و اﻧﻔﮑﺎك ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو اﻣﮑﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ در ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪ .5‬درﺟﻪ آزادي‪ :‬در ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺳـــﯿﺎﺳـــﯽ ﺑﻪ ﻣﻮازاﺗﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد از درﺟﻪ آزادي ﺑﯿﺸـــﺘﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ رواج ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺘﻔﺎده از آزادي ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي‬
‫دﺳــﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬درﺟﻪ آزادي ﺑﯿﺸــﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷــﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﺑﻮدن در ﻫﺮ ﺷــﺮاﯾﻄﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪﮐﻨﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬درﺟﻪ آزادي ﺑﯿﺸــﺘﺮ‪ ،‬ﮐﻨﺶﻫﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺨﻔﯽ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﻨﺪه اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ آﮐﺴــﻔﻮرد‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ را »اﻣﮑﺎن ﺑﻪ وﺣﺸــﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺳــﺎﻧﺪن ﯾﺎ اﯾﺠﺎد ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬آﺳــﯿﺐ زدن ﺑﻪ ﮐﺴــﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺎﺧﻮﺷــﺎﯾﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺎر آوردن« ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ 1.‬در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﺳﺎﻧﯿﺪن و ﺑﯿﻢ دادن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻬﺪﯾﺪ »وﺟﻮد ﻓﺸــﺎر ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﻓﻘﺪان اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼل در ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﺸــﻮر در‬
‫ﮐﺴـــﺐ اﻫﺪاف ﻣﻠﯽ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت ﮐﺎﻫﻨﺪه ﮐﻤﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﮐﺸـــﻮر ﯾﺎ داﻣﻨﻪ اﺧﺘﯿﺎرات‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎد وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻄﺮﻧﺎك و ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن ﺣﺲ آزادي و رﻫﺎﯾﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻮزان‪» ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﺳـــﺎﺧﺘﺎر ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ارزشﻫﺎي آن‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰد ﯾﮏ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﻣﻨﯿﺘﯽ اﺳﺖ‪2«.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬ﻣﺤﺴــﻮسﺗﺮ از ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﮑﺎﻧﯽ دور ﻣﯽﺑﺎﺷــﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ‬
‫رو ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺣﺴﺎس ﻧﺎاﻣﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻗﺮاﺑﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ دارد‪.‬‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه ﺑﻮزان ﺑﺴـﯿﺎري دﯾﮕﺮ از داﻧﺸﻤﻨﺪان رواﺑﻂ و اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي‬
‫ﻫﺮ ﮐﺸــﻮر ﮐﺎري ﺑﺲ دﺷــﻮار اﺳــﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ داراي ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬
‫ﺣﯿﺎﺗﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺷـﻨﺎﺧﺖ و اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ دﺷﻮار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ‬
‫‪1. Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 2005, London, Oxford press, p 246.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻮزان‪ ،‬ﺑﺎري‪ ،1379 ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺪرن و ﭘﺴـﺖﻣﺪرن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﺎب‪ ،‬ص‬
‫‪.31‬‬
‫اﺳﺖ‪1.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﮐﺪام ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺟﺪي و ﮐﺪام ﻏﯿﺮﺟﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎري دﺷﻮار‬
‫ﺑـﺎ اﯾﻦ ﺗﻔـﺎﺳـــﯿﺮ‪ ،‬اﯾﺮان ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ وﯾﮋه ﺧﻮد ﻫﻤﻮاره در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و‬
‫ﺧﻄﺮﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‬
‫ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﻧﻮع ﺗﻬﺪﯾﺪ از ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي راﻫﺒﺮدي در ﺳـﯿﺴـﺘﻢ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﻧﻮع ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ آن ﻧﺎﺷﯽ‬
‫ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬اﯾﺮان ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻮده و ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ در ﺑﺮﻫﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳـﯿﺎﺳـﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﺟﻬﺖ داده اﺳﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ »ﻧﻪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﻏﺮﺑﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ« اﯾﺮان ﮔﺎﻣﯽ در ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺸﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷــﯽ ﺷــﻮروي و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳــﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬روﯾﮑﺮد ﯾﮏ ﺟﺎﻧﺒﻪﮔﺮاﯾﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻫﮋﻣﻮﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻓﺸـﺎرﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري را اﻓﺰاﯾﺶ داد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﯿﺰان ﮐﻪ آﻣﺮﯾﮑﺎ از ﺗﻮان‬
‫ﻫﮋﻣﻮﻧﯿﮏ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه‪ ،‬ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﮔﺮي آن ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‬
‫از ﺟﻤﻠـﻪ اﯾﺮان اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﯿﺸـــﺘﺮي ﭘﯿﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺮان ﺳـــﺎزي ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺪاﺧﻠﻪ در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻓﺸـــﺎرﻫﺎي ﺳـــﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯿﺎت اﻧﺘﻘﺎﻣﯽ و ﻣﺤﺪودﺳﺎزي راﻫﺒﺮدي از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪2.‬‬
‫دورﻧﻤـﺎي ﻓﻌـﺎﻟﯿـﺖ ﻧﺎوﮔﺎن ﭘﻨﺠﻢ ﻧﯿﺮوي درﯾﺎﯾﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴـــﺘﻘﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﻖ‬
‫ﺗﺤﺮك ﺟﻤﻬﻮري اﺳـــﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس را ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎ اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎوﮔﺎن‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣـﺄﻣﻮرﯾـﺖ ﻫـﺎي درﯾﺎﯾﯽ در ﭼﺘﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد و ﯾﮑﯽ از ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫ﻣﻬﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﺮﮐﺰي ﻧﯿﺮوي درﯾﺎﯾﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ 3‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬روﻧﺪ ﺗﻘﺎﺑﻠﯽ و ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان و ﻣﺤﻮر ﻣﺤﺪودﺳــﺎزي ﺳــﺎﺧﺘﺎري ﺑﻪ‬
‫اﺷـــﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎ ﻫﺪف ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﻔﻮذ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي اﯾﺮان از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺘﻬﻢ ﺳـــﺎزي‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻨﯿﺎدﮔﺮاﯾﯽ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫و ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘـﻪاي‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺨـﺎﻃﺮهﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ اﯾﺮان را اﻓﺰاﯾﺶ و ﻣﻄﻠﻮﺑﯿﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي آن را‬
‫‪4‬‬
‫ﮐﺎﻫﺶ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺣﺎج ﯾﻮﺳـﻔﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮﻣﺤﻤﺪ‪" ،1383 ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪات اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺳﺮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ و ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،71‬ص ‪.625‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺎﺳـﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﺎد و ﻧﮕﻬﺪار‪ ،‬اﻟﻬﺎم‪" ،1392 ،‬ﭼﺮﺧﻪ راﻫﺒﺮدي و اﻟﺰﻣﺎت ﺳﯿﺴﺘﻢ دﻓﺎﻋﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،22‬ﺷﻤﺎره ‪ ،85‬ص ‪.20‬‬
‫)‪3. United States Naval Forces Central Command(USNAVCENT‬‬
‫‪ -4‬ﻋﺴﮕﺮﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺣﻖﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،1390 ،‬ص ‪.79 – 80‬‬
‫‪129‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫در ﻇﺮف ﻧﯿﻢ ﻗﺮن اﺧﯿﺮ ﺑﻪ وﯾﮋه ﭘﺲ از اﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‬
‫و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﺴــﺘﺮﻫﺎي ﺷــﮑﻞﮔﯿﺮي ﻣﺴــﺎﺑﻘﻪ ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدﯾﺪ و در ﺑﺪو اﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻨﮓ‬
‫ﺳـﺮد ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆ ﺛﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭼﻨﺪ دﻫﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ اﺻـﻠﯽ رﻗﺎﺑﺖ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ در‬
‫ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻋﺎم و ﺳـﯿﺴـﺘﻢ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎص‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺗﺸــﺮﯾﺢ اﯾﻦ ﻣﺴــﺌﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬در اواﺧﺮ دﻫﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷــﯿﻪ‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در رﻗﺎﺑﺖ ﻧﺎﺷـﯽ از ﺟﻨﮓ ﺳﺮد‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در اردوﮔﺎه ﻏﺮب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺎ روﯾﺪادﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﺳﻘﻮط ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺼﺮف ﺳﻔﺎرت اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺗﻬﺮان و اﺷﻐﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن‬
‫دﭼﺎر ﺳــﺮدرﮔﻤﯽ ﺷــﺪﻧﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ وﺿــﻌﯿﺖ ﺑﯽﺛﺒﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺮاق ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﺟﻨﮓ ﻫﺸـﺖ ﺳـﺎﻟﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻨﮓ اول ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﯾﺎد‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ دﯾﮕﺮي آﻏﺎز ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻮد‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮﯾـﺖ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘـﺖ ﮐـﻪ ﮐﻮﯾـﺖ ﻃﺮﻓـﺪار ﻏﺮب و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻬﻢ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﺷـــﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﻮدن اﺷﻐﺎل اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺮاق ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻــﺮف ﻧﻈﺮ از ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬دﻻﯾﻠﯽ ﭼﻮن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴــﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﯿﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳـﺒﺐ ﻣﺴـﺎﺑﻘﻪ ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎﺗﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ذاﺗﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎدﮔﺮاﯾﯽ دﯾﻨﯽ و ﺳﻠﻔﯽﮔﺮي‬
‫ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷــﯿﻌﻪ در ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺪوده ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ واﺣﺪ را ﺗﺸــﮑﯿﻞ‬
‫دادهاﻧﺪ ﮐﻪ داراي وزن ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺧﺎﺻـﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ در ادﺑﯿﺎت رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ آن را‬
‫»ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺷـﯿﻌﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﺻـﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺷـﯿﻌﻪ و ﺑﻠﻮكﺑﻨﺪي آﻧﺎن ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺆﻟﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎن از ﺑﺪو ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺘﻌﺮض ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻌﺪ از ﺟﺎﻧﺸــﯿﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺗﻌﺮض ﮔﻔﺘﻤﺎن‬
‫رﻗﯿﺐ ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ آﻧﻬﺎ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺄﻣﻦ ﺷــﯿﻌﯿﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷــﺪ و ﺗﺸــﮑﯿﻞ دوﻟﺖﻫﺎي ﺷــﯿﻌﯽ در‬
‫اﯾﺮان ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ورود ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ ﺗﻨﻮع ﺑﯿﺸﺘﺮي را‬
‫در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺴــﯿﺎر ﺣﺴــﺎس ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯿﮏ ﯾﺎﻓﺖ و آن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺴــﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﯾﻊ ﻏﻨﯽ اﻧﺮژي و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ ﺗﺮاﻧﺰﯾﺖ ﮐﺸـــﻮرﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن اﺳـــﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺣﻀـﻮر ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺷﯿﻌﻪ‬
‫ﺑﺪل ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ ﻧـﺎﻣﺸـــﺮوع ﻣـﺪرﻧﯿﺘـﻪ در ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺧـﺎورﻣﯿـﺎﻧﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﯿﺎدﮔﺮاﯾﯽ دﯾﻨﯽ و‬
‫ﺳـﻠﻔﯽﮔﺮي ﮐﻪ اداﻣﻪ ﻣﯿﺮاث اﺧﺘﻼف ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﯽ از ﺻـﺪر اﺳـﻼم وﻟﯽ ﺑﺎ اﺷـﮑﺎل ﺑﺴﯿﺎر رادﯾﮑﺎلﺗﺮ‬
‫اﺳـﺖ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺷﯿﻌﻪ و ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻬﺎر‬
‫ﻋﺮﺑﯽ و ﺷﻌﻠﻪور ﺷﺪن ﺟﻨﮓ ﺷﯿﻌﻪ و ﺳﻨﯽ ﮔﻮﯾﺎي اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ‪1.‬‬
‫اﺳﺮاﺋﯿﻞ‬
‫رژﯾﻢ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪهاي را از ﻟﺤﺎظ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ رﻗﻢ زده‬
‫اﺳـﺖ و ﺗﺄﺳﯿﺲ ﯾﮏ رژﯾﻢ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي را ﺑﺎ دﺷﻮاري و ﻣﻮاﻧﻊ ﺣﺎد و اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳـــﺖ‪ .‬در ﻣﺤﯿﻂ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺳـــﺮاﺋﯿﻞ ﻣﺤﺪوده راﻫﺒﺮدي ﺧﻮد را اﻓﺰاﯾﺶ داده‬
‫اﺳﺖ و در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﯾﺮان اﻫﺪاف ﺑﻠﻨﺪﻣﺪﺗﯽ را در اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻨﻄﻘﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻧﯿﺖ ﮐﻪ از ﮔﺴـﺘﺮش داﻣﻨﻪ ﻧﻔﻮذ و ﺗﻌﻤﯿﻖ ﻋﻤﻖ راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﮑﺎﻫﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮر اﯾﺮان ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ رژﯾﻢ ﺻـﻬﯿﻮﻧﯿﺴـﺘﯽ ﺿـﻤﻦ وﺟﻮد ﺗﺼﻨﻌﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺷﻐﺎل ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺎﯾﮕﺎه‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺣﻤﻼت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻋﻠﯿﻪ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺗﻤﯽ ﺑﻮدن رژﯾﻢ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴﺘﯽ و اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻼﺣﯽ ﻣﺠﻬﺰ ﺷﺪه ﺑﺮ ﺷﺪت ﻧﯿﺎز اﯾﺮان ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آن و اﯾﺠﺎد‬
‫دﻓﺎع راﻫﺒﺮدي در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن اﻓﺰوده اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻣﺘﻨﺎﺳــﺐ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻧﻔﻮذش را ﺑﺎزﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﮐﺮده و ﺧﻮاﻫﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﻘﺶ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﻮد اﺳـﺖ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان ﺑﺮاي ﺳﻤﺖﺑﺨﺸﯽ‬
‫ﺑﻪ روﻧﺪ اﻧﺘﻘﺎل ﻗﺪرت در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺑﺎزﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﻣﻮاﻧﻊ ﺟﺪي از ﺳـــﻮي ﻗﺪرتﻫﺎي‬
‫رﻗﯿﺐ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد و آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﭘﯽ ﺗﻮﻗﻒ اﯾﻦ روﻧﺪ ﺑﺮآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﯾﺮانﻫﺮاﺳﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺮﺧﯽ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪ و واروﻧﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻗﺪرت ﯾﺎﺑﯽ اﯾﺮان اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﯾﺮان در ﺣﻮزه ﺳـــﻨﺘﯽ و ﻧﻮﯾﻦ ﻗﺪرت در ﻣﻘﯿﺎس ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﻣﮑﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻫﮋﻣﻮن ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳـﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ دﺷﻤﻦﺗﺮاﺷﯽ و ﻣﺸﮑﻞﺗﺮاﺷﯽ‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي رﻗﯿﺐ ﺷـــﺪه و اﻗﺪاﻣﺎت آنﻫﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪات ﺟﺪﯾﺪي را ﻋﻠﯿﻪ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد آورده‬
‫‪ -1‬اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ درﺧﺸـﺎن‪ ،‬ﺷـﻬﺮام‪ ،1391 ،‬ﺑﺮرﺳـﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﻨﯿﺘﯽ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺷـﯿﻌﻪ در دوره اول ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ارﺷﺪ ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﮐﺰي‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﺎد و ﻧﮕﻬﺪار‪ ،‬اﻟﻬﺎم‪ ،1392 ،‬ص ‪.25‬‬
‫‪131‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺰارﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ در ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮﮔﻔﺘﻤﺎن داﺧﻠﯽ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﺴـــﺌﻮﻟﯿﻦ رده ﺑﺎﻻي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در داﺧﻞ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻇﻬﺎرات و‬
‫ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﻏﺮﺑﯽ درﺑﺎره راﻫﺒﺮد ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮاﻓﻖ دارد ﮐﻪ اﯾﺮان‪ ،‬راﻫﺒﺮد ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ دراﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» :‬ﺳــﯿﺎﺳــﺖ دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺶ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر در ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺷــﺮاﯾﻂ وﯾﮋه‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷـﺘﻦ ﻧﯿﺴــﺖ‪ «.‬روﻧﺎﻟﺪ ﺑﻮرﮔﺲ‪ 1‬ﻣﺴــﺌﻮل آژاﻧﺲ اﻃﻼﻋﺎت دﻓﺎﻋﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺳــﺎل‬
‫‪ 2010‬در ﺳﻨﺎي آﻣﺮﯾﮑﺎ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ‪» :‬راﻫﺒﺮد ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﺎ ﻫﺪف ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪات ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص اﻣﺮﯾﮑﺎ و اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺻﻮل اﯾﻦ راﻫﺒﺮد ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم ﻏﯿﺮﻣﺘﻘﺎرن و ﺟﻨﮓ ﻓﺮﺳﺎﯾﺸﯽ اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه‬
‫او اﻫﺪاف راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان در درﺟﻪ اول‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﮐﺴــﺐ‬
‫ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي در ﺟﻬﺎن اﺳــﻼم و ﺳــﻄﺢ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﺗﺒﺪﯾﻞ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﻄﺐ اﻗﺘﺼــﺎدي و ﻋﻠﻤﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺮان ﺑﻪ دﻧﺒﺎل راﻫﺒﺮد اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد و اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت‬
‫ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳـــﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ‪ ،‬در راﻫﺒﺮد ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان ﻣﺪتﻫﺎ اﺳـــﺖ از‬
‫ارﺗﺶ ﺑﯿﺴـــﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﯽ و دﮐﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﮕﯽ ﻏﯿﺮﻣﺘﻘﺎرن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺎزدارﻧﺪه ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴـﻠﺢ ﯾﺎ ﺳـﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ از اﺑﺘﺪاي ﺣﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻧﺴــﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻤﻮاره اﻫﺮم ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮي و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﺑﺮﻗﺮاري رواﺑﻂ‬
‫ﺑﺎ ﺟﻮاﻣﻊ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻗﺎﻧﻮن اﺳـﺎﺳـﯽ ﻫﺮ ﮐﺸـﻮر و در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت داﺋﻤﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﮐﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﺘﺮل و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اﻧﺤﺼﺎري ﺳﻼحﻫﺎ و‬
‫ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺟﻨﮕﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ را در اﺧﺘﯿﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1. Ronald Burgess‬‬

‫‪ -2‬ﺑﺎﻗﺮي دوﻟﺖآﺑﺎدي‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪" ،1392 ،‬ﻧﻘﺶ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ در راﻫﺒﺮد ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،22‬ﺷﻤﺎره‬
‫‪ ،85‬ص ‪.46– 47‬‬
‫‪ .2‬ﺳـﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ داراي ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاوان از ﺟﻤﻠﻪ ﯾﻮﻧﯿﻔﻮرم و‬
‫ﻧﻈﺎم ارزﺷــﯽ ﻗﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷــﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ازﺧﻮدﮔﺬﺷــﺘﮕﯽ در راه ﮐﺸــﻮر و دﯾﮕﺮ ارزشﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي‬
‫ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺘﻘﺎدات دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن دﯾﻮانﺳﺎﻻر ﮐﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﻮاع ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﺤﺼﺎري در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻪ و ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﺑﺮاي دﻓﻊ دﺷﻤﻦ‬
‫و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻨﺘﺮل ﺷــﺪه و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﯾﻦ ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎت و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ و ﺳــﯿﺎﺳــﺖ آن ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮردهاﻧﺪ ﮐﻪ دو روي ﯾﮏ‬
‫ﺳـﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮑﺎران ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در‬
‫ﺻﻮرت ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ در اﯾﺠﺎد ﺗﻌﺎدل در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﻃﺮف دﯾﮕﺮ وارد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬وﯾﮋﮔﯽ اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ دارا ﺑﻮدن ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺳﺒﮏ‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫اﻧﺤﺼـﺎري اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺳﺎزﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ داراي اﯾﻦ‬
‫ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺣﻔﻆ و ﺣﺮاﺳﺖ از ﻣﺮزﻫﺎ و ﻧﻈﺎم ﮐﺸﻮر وﯾﮋﮔﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ ﻣﺒﺎرزه و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﺮده و آنﻫﺎ را از دﺳﺖﯾﺎزي ﺑﻪ ﺧﺎك ﮐﺸﻮر‬
‫و ﺳـــﺮﻧﮕﻮﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎز دارﻧﺪ‪ 1.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ راﻫﺒﺮدي و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﮐﺸـــﻮر‪،‬‬
‫راﻫﺒﺮد ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ در ﻣﻌﻨﺎي اﺻـــﻠﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ آن از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴـــﻠﺢ در اﯾﺮان ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷـــﻮد و اﯾﻦ ﻧﯿﺮوﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺴـــﺌﻮل ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﻣﺮزﻫﺎ و ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ داﺧﻠﯽ ﻫﺴـــﺘﻨﺪ از‬
‫دﺳـﺘﮕﺎه ﻫﺎي زرﻫﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﮐﻤﺎﻧﺪو و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺷﺪه و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﻗﺮارﮔﺎهﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﯽ ﺑﻪ اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ در ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ اﯾﺮان ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺪف ﻗﺮار دادن ﻣﺘﺤﺪﯾﻦ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺟﻬﺎن‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﺗﻼﻓﯽ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ‬
‫آﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﯽ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﻫﺪف اﯾﻦ ﺳــﯿﺎﺳــﺖ در درﺟﻪ اول‪ ،‬ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي‬
‫ﻫﻤﺴـﺎﯾﻪ اﺳـﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﯿﭻ ﮐﺸﻮري ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎك ﮐﺸـﻮر ﻫﻤﺴـﺎﯾﻪ آن ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻦ دﺷـﻤﻨﺎن در ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺎك اﯾﺮان ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ‬
‫‪ -1‬ﻗﺎﺿـﯽزاده ﻓﺮد‪ ،‬ﺳـﯿﺪﺿﯿﺎءاﻟﺪﯾﻦ‪" ،1388 ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي راﻫﺒﺮدي در ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل‬
‫‪ ،7‬ﺷﻤﺎره ‪ ،24‬ص ‪.17‬‬
‫‪133‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫رو‪ ،‬در ﺻــﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﻈﺎر ﭘﺎﺳــﺦ ﻗﺎﻃﻊ و‬
‫ﺳﺮﯾﻊ از ﺟﺎﻧﺐ اﯾﺮان را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﮐﻤﮏ ﻣﺘﺤﺪان ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﻪ وارد ﮐﺮدن ﺧﺴﺎرت ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﯾﺮ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺘﺤﺪان ﺧﻮد ﺣﺘﯽ در ﺻـــﻮرت از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ داﺧﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷـــﺪ‪ .‬اﯾﺮان ﺑﺎرﻫﺎ‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده اﺳــﺖ ﮐﻪ در ﺻــﻮرت ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﻞ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ را ﺑﻪ آﺗﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺸــﯿﺪ و‬
‫ﺟﻨﮓ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷـﻮد و ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ‪،‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﮐﻮﺗﺎهﻣﺪت ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺮان در ﺟﻨﮓ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻫﯿﭻ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴــﺖ و‬
‫در ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﺗﻮان داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺘﺤﺪان ﺧﻮد ﺿﺮﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫زد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺘﺤﺪان در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺻـﺮف ﺑﺎزﯾﮕﺮان دوﻟﺘﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺳــﻮرﯾﻪ و ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ و ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺣﻘﺎق ﺣﻖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي آﻣﺮﯾﮑﺎ‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﺮان داراي ارﺗﺒﺎط ﻫﺴﺘﻨﺪ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺰباﷲ ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬ﺣﻤﺎس و ﺟﻬﺎد اﺳـــﻼﻣﯽ در اﯾﻦ زﻣﺮه ﻗﺮار دارد‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬در ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ اﻋﻤﺎل ﻣﺠﺎزات ﻣﺘﻘﺎرن و ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرن ﮔﺴــﺘﺮده ﻣﯽﺑﺎﺷــﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺰب اﷲ ﻟﺒﻨـﺎن و ﺳـــﺎﯾﺮ ﮔﺮوه ﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار راﻫﺒﺮد ﻣﻨﻄﻘﻪ اي اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻮري در‬
‫دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ ﻫﺴﺘﻪاي اﯾﺮان ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪1.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ روﺳﯿﻪ در ﺑﺨﺶ اﻧﺮژي اﺗﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ اﻣﻨﯿﺘﯽ در‬
‫ﮐﻮﺗﺎهﻣﺪت و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺎﯾﺪار در ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت ﺑﺮاي اﯾﺮان ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪2.‬‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮﺷﮑﯽ‬
‫اوﻟﻮﯾﺖ اﺻﻠﯽ اﯾﺮان در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي ﻣﻮﺷﮑﯽ ﺑﺎﻟﺴﺘﯿﮏ و درﯾﺎﯾﯽ ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﺪرت در ﺳﻄﺢ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﯾﺸﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮﺷﮑﯽ اﯾﺮان را ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﯿﺎز ﻣﻮﺷﮑﯽ اﯾﺮان در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺮاق ﺟﺴﺖ‪ .‬ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻈﺮ اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ ﻣﻮﺷـﮏ ﻫﺎي اﺳﮑﺎد ﺟﺬب ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺮاق‪،‬‬
‫اﯾﺮان را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻮﺷــﮑﯽ ﻗﺮار داد‪ .‬اﯾﺮان ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ در اواﺧﺮ ﺟﻨﮓ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻤﻼت ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺧﺮﯾﺪ ﻣﻮﺷﮏ اﺳﮑﺎد ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ‬
‫‪1. Ganji, Babak, 2006, Iran, Israel Asymmetric War fare and Regional Strategy Conflict study‬‬
‫‪search center Middle east series, defense academy of the United Kingdom, p22.‬‬
‫‪ -2‬ﻟﻄﻔﯿﺎن‪ ،‬ﺳـﻌﯿﺪه‪ ،1390 ،‬ﭘﻨﺪار از ﺗﻬﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳـﯿﺎﺳـﺖﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،1‬ص ‪.184‬‬
‫از ﺳــﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﮐﺮه ﺷــﻤﺎﻟﯽ و ﻟﯿﺒﯽ ﮐﻮﺷــﯿﺪ در ﻋﯿﻦ ﮐﺎرﺑﺮد آن ﻫﺎ در ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ آن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮان ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺟﻨﮓ روي ﺗﻮان ﻣﻮﺷـﮑﯽ ﮐﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﺟﻮاب داد‪ .‬ﺷﻬﯿﺪ ﺗﻬﺮاﻧﯽ‬
‫ﻣﻘﺪم از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺟﻨﮓ و ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي در دﺳــﺘﯿﺎﺑﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﻮﺷﮏ ﺷﻬﺎب ‪ 3‬اﯾﻔﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺟﻨﮓ‪ ،‬درس دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣﻮﺧﺖ و آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻧﺘﻘﺎمﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻣﻮﺷﮏ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺖاﷲ ﻫﺎﺷـﻤﯽ رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﯽ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﻮان ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﺑﺎزداﺷﺘﻦ ﺻﺪام از ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎ درﺧﺼـﻮص ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯾﺮان از ﻫﺸﺖ ﺳﺎل دﻓﺎع ﻣﻘﺪس و ﺟﻨﮓ اول ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺑﺴــﯿﺎري در ﺟﺮﯾﺎن اﯾﻦ ﺟﻨﮓ آﻣﻮﺧﺘﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎﺗﯽ در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺴــﻠﯿﺤﺎت‬
‫ﮐﺴﺐ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎ آﻣﻮﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺳﻼح ﻫﺎﯾﯽ اﮐﻨﻮن ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬارﻧﺪ‪1«.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮﺷـﮑﯽ ﺟﺰء ﺧﻂ ﻣﺸـﯽ ﻣﻬﻢ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳــﺒﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮﺷــﮏ ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل رﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫دﻓﺎﻋﯽ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ و اﺻﻞ ﻋﺪم ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺷـﮏ ﻫﺎي ﮐﺸﻮر از ﻧﻈﺮ ﻓﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮاﻗﻊ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻋﻠﯿﻪ اﻣﻨﯿﺖ و ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿـﯽ ﮐﺸـﻮر‪ ،‬ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﮐﺸـﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﮐﺎرﺑﺮد‬
‫ﻓﻨﯽ ﻣﻮﺷﮏﻫﺎي ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻓﺎﻋﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪2.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺴـﻠﯿﺤﺎت ﺑﯿﺶ از ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ رواﻧﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪﻣﺎت رواﻧﯽ و اﯾﺠﺎد اﺣﺴﺎس‬
‫ﻧﺎاﻣﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮازن وﺣﺸﺖ ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺳﻼحﻫﺎﯾﯽ ﺗﺮسآﻓﺮﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮگآﻓﺮﯾﻦ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﺳــﻼح ﻫﺎ و ﻧﺎﻣﺸــﺨﺺ ﺑﻮدن ﻣﯿﺰان ﺧﺪﻣﺎت آن ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدﯾﺪه ﺗﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺎﻣﻞ اول‬
‫دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ رازآﻟﻮد ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﺮان اﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰاري ﻣﯽﻧﮕﺮد‬
‫ﮐﻪ داﺷــﺘﻦ آن ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺮس و دﻟﻬﺮه در دل دﺷـــﻤﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـــﺪ و آﻧﺎن را از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪام‬
‫ﻧﺴـﻨﺠﯿﺪه ﺑﺮﺣﺬر ﺧﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺪﻣﺎن و آراﯾﺶ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﺮان ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ در درﺟﻪ ﻧﺨﺴـﺖ‪ ،‬ﺗﻮان ﺗﺤﻤﻞ ﺿﺮﺑﻪ اول دﺷﻤﻦ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﻨﺎﺳــﺐ و ﻗﺎﻃﻊ را ﺑﻪ آن ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺑﺴـﺘﮕﯽ ﺗﺎم ﺑﻪ وارد آورﻧﺪه ﺿــﺮﺑﻪ اول‬
‫‪ - 1‬ﺑﺎﻗﺮي دوﻟﺖ آﺑﺎدي‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪" ،192 ،‬ﻧﻘﺶ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ در راﻫﺒﺮد ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،22‬ﺷﻤﺎره‬
‫‪ ،85‬ص ‪75‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺴﮕﺮﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ و ﺣﻖﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،1390 ،‬ص ‪.86‬‬
‫‪135‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺠﺎرب ﺳـﺎلﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺮاق‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﻪ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﯽ دﻓﺎﻋﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻇﺮﻓﯿﺖﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺣﻤﻠﻪ از ﺑﯿﻦ ﻧﺮود‪.‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻦ اﺳــﺎس‪ ،‬دﺷــﻤﻦ در ﺿــﺮﺑﻪ اول ﺑﻪ ﺳــﻬﻮﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﺗﻮان دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان را ﺑﺮاي‬
‫ﺿــﺮﺑﻪ دوم ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ از ﮐﺸــﻮر ﺳــﻠﺐ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳــﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮازن وﺣﺸــﺖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻇﺮﻓﯿﺖ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﯾﺮان ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪1.‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﺗﻮان ﻣﻮﺷـــﮑﯽ اﯾﺮان ﯾﮑﯽ از ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺳـــﻄﺢ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﯿﻒ ﻣﺘﻨﻮع ﻣﻮﺷﮏ ﻫﺎ را ﺑﺎ ﺑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳـﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻨﺪرج در ﺳـﺎﯾﺖ ﻓﺪراﺳـﯿﻮن داﻧﺸـﻤﻨﺪان آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓ ّﻨﺎوري ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﭘﻨﺞ ﮐﺸــﻮر ﻫﺴــﺘﻪاي داراي ﻣﻮﺷــﮏﻫﺎي دورﺑﺮد و‬
‫ﻗﺎرهﭘﯿﻤﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺶ ﮐﺸﻮر اﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺮهﺷﻤﺎﻟﯽ و اﯾﺮان داراي ﻣﻮﺷﮏ‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺒﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﺮان ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ دارﻧﺪه ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺎزﻧﺪه اﯾﻦ ﻣﻮﺷﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪2.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺟﻨﮓ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﯾﻤﻦ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان‬

‫ﻏﺮب آﺳـﯿﺎ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﮔﺬر از دوره ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻮﻻت ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎﻟﺶ ﻣﯽﮐﺸـﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﻣﺤﯿﻂ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻫﺎي ﻓﺮاوان در راﺳﺘﺎي ﭘﯿﺸﺒﺮد ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺧﺎرج از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻏﺮب آﺳــﯿﺎ وﺟﻮد دارد و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ رﻗﯿﺒﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ دﯾﺮﯾﻨﻪ اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﻧﯿﺰ دراﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ و از زﻣﺎن ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ‬
‫رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﺸـــﻤﮑﺶ ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﻣﺮﮐﺰي و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺣﻮﺛﯽ در ﯾﻤﻦ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ رﻗﺎﺑﺖ اﯾﺮان و‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي را ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻔﻮذ در ﯾﻤﻦ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪3.‬‬
‫ﯾﻤﻦ در ﺳـﺎلﻫﺎي ﮔﺬﺷــﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ روﯾﺎروﯾﯽ اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷــﺪه ﺑﻮد و در‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺤﻮﻻت ﯾﻤﻦ‪ ،‬اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻫﺪاف و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻤﺎﯾﺖ اﯾﺮان از اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن ﯾﻤﻦ و ﭘﺲ از آن ﺟﻨﺒﺶ اﻧﺼـــﺎراﷲ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن و ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻀــﺎي ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس از ﺗﺤﮑﯿﻢ ﻗﺪرت واﺑﺴــﺘﮕﺎن دوﻟﺖ‬
‫‪ -1‬ﺑﺎﻗﺮي دوﻟﺖ آﺑﺎدي‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،1392 ،‬ص ‪.76‬‬

‫‪ -2‬ﺳـﺎﻋﺪ‪ ،‬ﻧﺎدر‪ " ،1385 ،‬ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﻫﺎي اﺧﯿﺮ در ﻓﻨﺎوري ﻣﻮﺷﮑﯽ و دﮐﺘﺮﯾﻦ دﻓﺎﻋﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ص ‪.6‬‬
‫‪3. Mabon, Simon, 2013, “ Middle Eastern Great Game”, the Forien Policy Center, p. 27.‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪1.‬‬ ‫ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺮاي دو ﻃﯿﻒ ﻣﻬﻢ‬
‫ﺑﺪﯾﻨﺴـﺎن ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﺎ رﺻﺪ ﺗﺤﻮﻻت اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺗﻼش ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد‬
‫را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﮔﺴـــﺘﺮش ﻫﻤﮑﺎري و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ از‬
‫ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺑﺤﺮان در ﯾﻤﻦ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ‬
‫ﭘﯿﺸــﯿﻨﻪ رواﺑﻂ اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ ﺑﻪ دوران ﺑﺎﺳــﺘﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﺳــﻼم‪ ،‬ﺑﺴــﺘﺮ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻌﻨﻮي ﻇﻬﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ‪ ،‬وﺳﻌﺖ و ﻋﻤﻖ داد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﭘﯿﻮﻧـﺪ دﻫﻨـﺪه دو ﮐﺸـــﻮر‪ ،‬ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪي و ارادت ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ و وﺟﻮد ﺣﮑﻮﻣﺖ زﯾﺪﯾﻪ در ﯾﻤﻦ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ 2‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﯿﺮاث ﻣﺸﺘﺮك ﺗﻤﺪﻧﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺳـﯿﺎﺳـﯽ در رواﺑﻂ آﻧﻬﺎ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي در اﯾﺮان‪ ،‬ﺷــﺎﻫﺪ ﻣﻮاﺿــﻊ ﺗﻨﺶآﻣﯿﺰ ﺑﯿﻦ دو ﮐﺸــﻮر ﻫﺴــﺘﯿﻢ و در اﯾﻦ ﺳــﺎلﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺳــﻤﺖﮔﯿﺮي ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻧﺎﻫﻤﺨﻮان ﺑﻮد ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﺮان در ﻧﻘﺶ‬
‫ژاﻧـﺪارﻣﯽ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑﺨﺸـــﯽ از ﻧﯿﺮوﻫـﺎي ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮاي دﻓـﺎع از ﭘﺎدﺷـــﺎﻫﯽ ﻋﻤﺎن ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﺖ ﻫﺎي ﻇﻔﺎر ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﯾﻤﻦ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ از ﻧﻔﻮذ ﺷﻮروي در ﺑﺎباﻟﻤﻨﺪب‬
‫و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪3.‬‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ در ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﻫﺴـﺘﯿﻢ‪ .‬ﯾﻤﻦ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﺟﺰو اوﻟﯿﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ‪ 25‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1357‬ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻣﺎ ﺑﺎ آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ ﻋﺮاق ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﯾﻤﻦ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺻــﺎﻟﺢ در ﮐﻨﺎر ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﯾﻤﻦ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻋﻠﯽ ﻧﺼــﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫دو ﯾﻤﻦ در ﺳـﺎل ‪ 1990‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از اﯾﻦ اﺗﺤﺎد‪ ،‬رواﺑﻂ اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ ﺑﺎ ﻓﺮاز‬
‫و ﻓﺮودﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ اﻣﺎ ﻓﺮاز و ﻧﺸﯿﺐ رواﺑﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ دو ﮐﺸﻮر ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻮﺳﻌﻪ رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫و رﺷﺪ آن ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﭘﺲ از اﺗﺤﺎد دو ﯾﻤﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﺘﻨﺎﻣﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫‪ -1‬ﻧﺠﺎت‪ ،‬ﺳــﯿﺪ ﻋﻠﯿﻮ دﯾﮕﺮان‪ " ،1395 ،‬راﻫﺒﺮد ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺳــﻌﻮدي و ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﻗﺒﺎل ﺑﺤﺮان ﯾﻤﻦ" ﻓﺼــﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬دوره ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،33‬ص ‪.139‬‬
‫‪ -2‬اﻧﺼﺎري ﻗﻤﯽ‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ " ،1380 ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻃﺎووس ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎد ﺣﻀﻮر اﯾﺮان در ﯾﻤﻦ"‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺎدﯾﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 51‬و ‪ ،52‬ص ‪.19‬‬
‫‪ -3‬اﻣﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ع‪.‬ر‪ " ،1389 ،‬ﯾﻤﻦ‪ :‬از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﺗﺎ رواﺑﻂ ﺑﺎ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان"‪ ،‬ﻓﺼــﻠﻨﺎﻣﻪ اﻧﺪﯾﺸــﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ‪ ،‬دوره ‪،6‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،23‬ص ‪.127‬‬
‫‪137‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪1.‬‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ اﻣﻀﺎ‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺻﺎﻟﺢ ﮐﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آل ﺳﻌﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ رژﯾﻢ‬
‫آل ﺳـﻌﻮد ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﮐﺮد‪ .‬آل ﺳـﻌﻮد ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ را داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺣﻮﺛﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ آنﻫﺎ در ﯾﻤﻦ ﺷــﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻔﻮذ اﯾﺮان اﺳــﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ارﺗﺶ‬
‫ﻋﺮﺑﺴـــﺘـﺎن و ﯾﻤﻦ از ﺳـــﺎل ‪ 2004‬ﺗـﺎ ‪ ،2010‬ﺣﻤﻠـﻪ زﻣﯿﻨﯽ و ﻫﻮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺣﻮﺛﯽﻫﺎي ﯾﻤﻦ را‬
‫ﺳــﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺒﻮد رواﺑﻂ ﺑﺎ اﻧﺼــﺎراﷲ ﯾﻤﻦ را در دﺳــﺘﻮر ﮐﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار داد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸـﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرت اﯾﺮان در ﺻﻨﻌﺎ ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺣﺰب ﮐﻨﮕﺮه روﺑﺮو ﺷﺪه و ﺧﺮوج اﻋﻀﺎي ﺣﺰب ﮐﻨﮕﺮه از ﮐﺎﺑﯿﻨﻪ‬
‫ﯾﻤﻦ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ اﺧﺘﻼفﻫﺎ اﺳﺖ‪2.‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه راﻫﺒﺮدي ﯾﻤﻦ در ﻣﻌﺎدﻻت اﻣﻨﯿﺘﯽ اﯾﺮان‬

‫ﯾﻤﻦ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي اﯾﺮان داراي اﻫﻤﯿﺖ اﺳـﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﯾﻤﻦ را‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﺑﯿﺪاري اﺳـﻼﻣﯽ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻼش ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﺑﺮاي ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﯾﻤﻦ و ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪرت رﺳـﺎﻧﺪن ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ آن ﻧﻈﯿﺮ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺗﺮورﯾﺴﺘﯽ‪ -‬ﺗﮑﻔﯿﺮي را ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ‬
‫ﺧﺎص دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮاﺳــﺘﺎر ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺳــﯿﺎﺳــﯽ در ﺟﻬﺖ ﺣﻞ و ﻓﺼــﻞ‬
‫ﻣﺴـﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰ ﺑﺤﺮان در اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر اﺳﺖ‪ 3.‬در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﻫﺪاف اﯾﺮان ﺑﺮاي ﺧﺎﺗﻤﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺤﺮان اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﯿﻌﻪ در ﯾﻤﻦ و ﻣﺤﻮر ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﯾﻤﻦ‪ ،‬اﻟﺤﻮﺛﯽ‪ 4‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ اﻧﺼــﺎراﷲ اﺳــﺖ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ در ﺳــﺎل ‪ ،2000‬ﺟﻨﺒﺶ اﻋﺘﺮاﺿــﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺴــﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﻀــﺎت ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و‬
‫اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷـــﯿﻌﯿﺎن زﯾﺪﯾﻪ در ﯾﻤﻦ ﻣﻌﺘﺮض ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ‪ 35‬ﺗﺎ ‪ 40‬درﺻـــﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫ﮐﺸــﻮر را ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ در ﺑﯿﻦ ﺳــﺎلﻫﺎي ‪ 2004‬ﺗﺎ ‪ 2010‬در ﻃﯽ ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ اﻓﺮاﻃﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪5.‬‬
‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﯿﺮزاده ﮐﻮﻫﺸـــﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ " ،1393 ،‬ﺗﺤﻮﻻت ﯾﻤﻦ‪ :‬ﮐﺸـــﻤﮑﺶ ﺑﺎزﯾﮕﺮان داﺧﻠﯽ در ﺳـــﺎﯾﻪ رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي"‪ ،‬ﻣﺎهﻧﮕﺎر‬
‫راﻫﺒﺮدي دﯾﺪهﺑﺎن اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،33‬ص ‪.62‬‬
‫‪ -3‬ﻧﺠﺎت‪ ،‬ﺳﯿﺪﻋﻠﯽ و دﯾﮕﺮان‪ ،1395 ،‬ص ‪167‬‬
‫‪4. Al – Huthis.‬‬
‫‪5. Popp, Roland, 2015,” War in Yaman : Revolution and Squid intervention”, Center For Scurity‬‬
‫‪Studies, No. 175, p 2.‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺻـﺎﺣﺐﻧﻈﺮان آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﯿﻌﯿﺎن را در ﻣﺮزﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﺗﺎﺑﺪ ﭼﻮن اﻗﻠﯿﺖ ﺷـــﯿﻌﯿﺎن ‪ 7‬اﻣﺎﻣﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﺠﺮان ﻫﻢﻣﺮز ﺑﺎ آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻻﺑﯽﻫﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ وﻫﺎﺑﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻋﻠﯿﻪ آﻧﺎن وارد ﻋﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳـﺎس ﮔﺰارش ﻫﺎي ﻣﻮﺛﻖ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺷـﺪه‪ ،‬در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺎرﮐﺖ دارد؛ زﯾﺮا ﻗﺪرتﯾﺎﺑﯽ ﮔﺮوه ﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ در ﯾﻤﻦ و‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﻧﻘﺶ ﮔﺮوهﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ را در ﺳﺮان ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن اﯾﺠﺎد ﮐﺮده‬
‫ﮐﻪ ﯾﻤﻦ در ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺗﺤﺎد دوﻟﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ اﯾﺮان اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ را ﺑﺮاي رﻫﺒﺮان ﺳﻌﻮدي اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮﻫﻢ ﺧﻮردن ﺗﻮازن ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﺑﻪ زﯾﺎن ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ 1 .‬زﯾﺮا‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﯾﺮان از اﺋﺘﻼف ﺷﯿﻌﯽ در ﯾﻤﻦ و ﺟﻨﺒﺶ آنﻫﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪2.‬‬
‫ﺣﻀـﻮر زﯾﺪيﻫﺎ در ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺳـﯿﺎﺳـﯽ ﯾﻤﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﯾﻤﻦ را‬
‫ﻧﺴــﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺳــﻤﺖ راﺑﻄﻪ راﻫﺒﺮدي ﺳــﻮق دﻫﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺳــﻔﺮ‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از دوﻟﺖ ﯾﻤﻦ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺷـــﺎﻣﻞ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺎوﻧﺎن وزارﺗﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎ و ﻣﺴـــﺌﻮﻻن‬
‫ﻣﺆﺳـﺴﻪ ﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﻤﺎد رﺋﯿﺲ ﺷﻮراي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻧﺼﺎراﷲ ﺣﺎﮐﯽ از‬
‫ﺗﺪاوم اﯾﻦ روﻧﺪ اﺳﺖ‪3.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳـﺮﮐﻮب ﺷﯿﻌﯿﺎن ﯾﻤﻦ از ﺳﻮي ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻌﺎرض داﺧﻠﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﺎر آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫واﺳـﻄﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪات ﺟﺪي از ﻟﺤﺎظ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ و‬
‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺑﺮاي اﯾﺮان ﺷــﻮد ﭼﻮن اﮔﺮ ﺷــﯿﻌﯿﺎن ﯾﻤﻦ را از دﺳــﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺧﻸ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‬
‫ﺟﺪي ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺿﺮﺑﻪاي ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮه ﻣﺤﻮر ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺮاي اﯾﺮان‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﺟﻮد ﯾﮏ دوﻟﺖ ﺷـﯿﻌﻪ و ﭘﺎﯾﺪار در اﯾﺮان‪ ،‬در راﺳـﺘﺎي اﻫﺪاف اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ اﯾﺮان‬
‫اﺳــﺖ و ﮐﺎرت ﯾﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺮگ ﺑﺮﻧﺪه را ﺟﻬﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻮر ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﺷــﯿﻌﯿﺎن در اﺧﺘﯿﺎر اﯾﺮان‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ - 1‬ﻓﻼح‪ ،‬رﺣﻤﺖاﷲ‪" ،1391 ،‬ﺑﺮآورد ﻣﺤﯿﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻋﺮاق"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﺎﻧﺰده ﺧﺮداد‪ ،‬دوره ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،34‬ص ‪208‬‬
‫‪2 . Burke, Edward, 2015, “ One blood and One destiny? Yeman's relation with the Golf‬‬
‫‪Cooperation council, Foreign policy research, Vol 1, p 23.‬‬
‫‪ - 3‬ﻧﺠﺎت‪ ،‬ﺳﯿﺪﻋﻠﯽ و دﯾﮕﺮان‪ ،1395 ،‬ص ‪.174‬‬
‫‪139‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫‪ -2‬ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ ﻧﺴﺒﯽ اﯾﺮان‬

‫ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻃﻠﺒﯽ ﻓﺰاﯾﻨﺪه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪات اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﭘﯿﺶِروي دو‬
‫ﮐﺸـﻮر اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﻤﮑﺎري دو ﮐﺸﻮر را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﺗﺤﺎد راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪات ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﻔﻮذ اﺳﺮاﺋﯿﻞ‬
‫درﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻫﮋﻣﻮﻧﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫دراﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﻮر ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﺴــﺘﺮش ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ اﯾﺠﺎد ﺳــﺎﺧﺘﺎر اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻮﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪1.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ از دﯾـﺪﮔـﺎه دوﻟﺘﻤﺮدان اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻧـﺎاﻣﻨﯽ درﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﺑﺮاي اﯾﺮان و‬
‫ﺑﺮﻋﮑﺲ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﺑﺮاي اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻣﯽﺷــﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻋﻄﻒ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻨﯽ ﻣﺆﺛﺮ اﯾﺮان را در ﺳﻄﺢ ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﺤﺮان ﯾﻤﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺳـﻨﺎرﯾﻮﻫﺎي ﻣﺤﺘﻤﻞ در روﻧﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﺳﺎزي و اﻣﻨﯿﺖ اﻓﺰاﯾﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻌﺎون اﺳــﺒﻖ وزﯾﺮ ﺧﺎرﺟﻪ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اﯾﻨﮑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﯾﻤﻦ را‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ و اﯾﺮان ﻣﯽداﻧﯿﻢ اﺑﺮاز ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫»اﺟﺎزه داده ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺎ را ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزي ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ« وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺧﺼﻮص ﺗﺤﻮﻻت ﯾﻤﻦ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﺳﮑﻮت ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در‬
‫ﻗﺒﺎل اﺳﺘﻤﺮار ﺗﺠﺎوز ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﯾﻤﻦ و ﺗﺪاوم ﻣﺤﺎﺻﺮه اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺮدم ﻣﻈﻠﻮم اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻗﺒﻮل اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻧﻤﻮد‪» :‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺳﻌﻮدي ﺑﺮ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﻤﻦ ﺻﺮﻓﺎً ﺗﻘﻮﯾﺖ رژﯾﻢ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴﺘﯽ‬
‫و ﮔﺮوهﻫﺎي ﺗﺮورﯾﺴﺘﯽ را ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان از ﮔﻔﺘﮕﻮي ﯾﻤﻨﯽ ‪ -‬ﯾﻤﻨﯽ در ﻣﮑﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻫﻤﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي داﺧﻠﯽ اﯾﻦ ﮐﺸـــﻮر‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺧﺎرﺟﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﻣﺮدود ﻣﯽداﻧﺪ و اﺟﺎزه ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‬
‫دﯾﮕﺮان ﻫﻢ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزي ﺑﮕﯿﺮد و زﻣﺎن ﺑﺮاي اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫رﺳﯿﺪه و ﻫﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ و اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﺳﺎزﻧﺪه ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‪2«.‬‬
‫‪1. Chubin, Schahram, 2013, Iran and Arab Spring: Ascendacy Frustrated Culf Research center,‬‬
‫‪GRC paper, Vol.1, p.3.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻮﺷﯽ ﺳﺎدات‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪ‪" ،1393 ،‬رواﺑﻂ اﯾﺮان و ﯾﻤﻦ‪ :‬ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ و ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ "‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ در ﺳﺎﯾﺖ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ اﯾﺮاﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن درﯾﻤﻦ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺟﻨﮓ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺑﺎ ﯾﻤﻦ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان‪ ،‬از اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳــﯽ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮارد اﺳﺎﺳﯽ آن اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻮازﻧﻪ ﻗﺪرت ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ :‬ﺗﺤﻮﻻت اﺧﯿﺮ در ﻏﺮب آﺳــﯿﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺤﻮر اﺻــﻠﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ در‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ ﻗﺪرت ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان داﻧﺴﺖ ﭼﻮن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎل در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي راﻫﺒﺮدي ﺑﺮاي ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ‬
‫ﻗﺪرت و رﻫﺒﺮان ﺳــﯿﺎﺳــﯽ در ﻏﺮب آﺳــﯿﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﻗﻠﻌﻪ ﻗﺪرت در ﺳــﻄﺢ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺑﻨﯿﺎدي در ﺣﻮزه اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻬﺎر ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻗﺪرت و ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻏﺮب آﺳــﯿﺎ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳـﺮﺳـﭙﺮدﮔﯽ و ﻫﻤﮑﺎري ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺎ آﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻗﺪرت ﻫﮋﻣﻮﻧﯿﮏ آﻣﺮﯾﮑﺎ‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ :‬ﯾﻤﻦ ﺑﺎ دارا ﺑﻮدن ذﺧﺎﯾﺮ ارزي و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻬﻢ راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻫﺪاف آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﺮاي‬
‫دﺧﺎﻟﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي دﺧﺎﻟﺖ در ﺟﻬﺖ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻗﺪرت آن در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪1.‬‬
‫‪ .3‬ﺟﺒﺮان ﮐﺴــﺮي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﺗﻮﺳــﻂ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻧﻘﺶ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن را در زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﺳـﯿﺎﺳـﺖ ﻧﻔﺘﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮاﺿﻊ اﺧﯿﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺗﻤﺎﯾﻞ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر در‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﻏﺮب ﺑﺮاي ﻓﺸﺎر ﺑﺮاﯾﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد و واﻗﻌﯿﺖ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻬﺎر ﻋﺮﺑﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و‬
‫ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺣﻮزه ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﯽ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن رخ داد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳــﺘﻔﺎده از ﺳــﻼح‬
‫ﻧﻔـﺖ ﻋﻠﯿـﻪ اﯾﺮان ﺟﺮﻗـﻪ اي ﺑﻮد ﮐـﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻋﻠﻨﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت رﯾﺎض ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪات ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎز ﺑﺎزار و ﺟﺒﺮان ﮐﺴﺮي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪2.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﺨﺮﯾﺐ اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺬﻫﺒﯽ ـ ﺷﯿﻌﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ :‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﺑﻘﯿﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ آﺷــﮑﺎر ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺷــﯿﻌﻪ ﺗﻮﺳــﻂ وﻫﺎﺑﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮاب ﮐﺮدن آراﻣﮕﺎهﻫﺎ و ﺑﻨﺎﻫﺎي‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺒﺮﺳـﺘﺎن ﺑﻘﯿﻊ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ وﻫﺎﺑﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺳﻠﻔﯽﻫﺎ اداﻣﻪ‬
‫‪ -1‬ﺷــﺎﻫﻘﻠﯿﺎن ﻗﻬﻔﺮﺧﯽ‪ ،‬رﺿــﺎ و ﺟﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ " ،1396 ،‬ﺑﺮرﺳــﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺟﻨﮓ ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن در ﯾﻤﻦ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان‪،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،25‬ﺷﻤﺎره ‪ ،100‬ص ‪.182‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.183‬‬
‫‪141‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫دارد و اﻋﺘﺮاﺿــﺎت ﺷــﺪﯾﺪي را در ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﺴــﻠﻤﺎن از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﺮان ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ و ﺑﺴــﯿﺎري از‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻫﺮ ﺳﺎل در ﻫﺸﺖ ﺷﻮال ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﯾﻮماﻟﻬﺪم‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺴﯽ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﯾﻤﻦ ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان‬
‫‪ .1‬ﺗﺒﺪﯾﻞ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ و اﻓﺰاﯾﺶ ﺣﻮزه ﻧﻔﻮذ آن‪ :‬اﯾﺮان در ﺻـــﺪد اﺳـــﺖ ﺗﺎ‬
‫ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺴﺎس رﻗﺎﺑﺖ ﺑﯿﻦ ﺗﻬﺮان و‬
‫رﯾﺎض ﺑﻪ ﺷــﻤﺎر ﻣﯽرود و از ﺑﺴــﯿﺎري ﺟﻬﺎت‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴــﺘﺎن ﺳــﻌﻮدي ﯾﮑﯽ از ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﯾﺮان اﻏﻠﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮات اﻧﻘﻼﺑﯽ را در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس و ﻏﺮب آﺳــﯿﺎ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎر در رﯾﺎض زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳــﺖ دارد اﻣﺎ‬
‫دوﻟﺖ ﺷﯿﻌﻪ اﯾﺮان اﻏﻠﺐ ﻣﺪاﻓﻊ ﺑﻼﻣﻨﺎزع ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ رﯾﺎض و ﺗﻬﺮان در ﻋﺮﺻــﻪ ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺑﺮﺧﯽ از دوﻟﺖ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻧﻌﮑﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪ و دو‬
‫ﻗﺪرت ﻣﯽﮐﻮﺷـﻨﺪ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را اﻋﻤﺎل ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷـﮑﺴﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﯾﺮان‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎﺗﺮﯾﻦ ﻗﺪرت در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪1.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﻤﺎﯾﺖ اﯾﺮان از ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ :‬ﻋﺮﺑﺴـــﺘﺎن ﺑﻪ ﺷـــﺪت ﻧﮕﺮان ﻧﻔﻮذ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ وﯾﮋه در ﻣﯿﺎن ﺷـــﯿﻌﯿﺎن اﺳـــﺖ و ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻘﺶ و ﻧﻔﻮذ آن را ﮐﺎﻫﺶ دﻫﺪ و‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ اﯾﺮان در ﻋﺮاق‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬ﺳــﻮرﯾﻪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﺮﯾﻦ ﻫﻤﺴــﺎﯾﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺤﺮﯾﻦ و‬
‫ﯾﻤﻦ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﻫﺪاف ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﺳﺎلﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫رﻗﺎﺑﺖ اﯾﺮان ﺑﺮ ﺳـﺮ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪ ﺷﺪت از ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻔﻮذ اﯾﺮان در ﻋﺮاق‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن و ﺑﺤﺮﯾﻦ‬
‫و ﺗﺸـــﮑﯿﻞ ﻫﻼل ﺷـــﯿﻌﯽ ﻧﮕﺮان ﺑﻮده و ﮐﻮﺷـــﯿﺪه ﺗﺎ آن را ﻣﻬﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﻗﺪرتﮔﯿﺮي‬
‫اﻧﺼـﺎراﷲ در ﯾﻤﻦ ﺑﻪ ﺷـﺪت اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺮاي از ﺑﯿﻦ‬
‫ﺑﺮدن ﻗﺪرت ﺣﻮﺛﯽﻫﺎ و ﺗﻀـــﻌﯿﻒ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻟﺸـــﮑﺮﮐﺸـــﯽ و ﺟﻨﮓ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳـــﺖ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺑﺎور آن‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﺣﺎﻣﯽ اﯾﺮان از ﺟﻬﺖ ﺗﻀـــﻌﯿﻒ ﻣﺤﻮر‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎر ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﯾﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪2.‬‬
‫‪ .3‬اﻟﮕﻮ ﺷــﺪن اﯾﺮان ﺑﺮاي ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ :‬ﺣﮑﻮﻣﺖ آل ﺳــﻌﻮد ﮐﻪ وﻫﺎﺑﯽ اﺳــﺖ‪ ،‬از اﻟﮕﻮ‬
‫ﺷﺪن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺮاس دارد‪ .‬ﻣﺪاﺧﻼت ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬ادﻋﺎﻫﺎي اﻣﺮﯾﮑﺎ‬
‫و رژﯾﻢ ﺻــﻬﯿﻮﻧﯿﺴــﺘﯽ در ﻣﻮرد اﯾﺮان‪ ،‬دﺧﺎﻟﺖ در اﻧﻘﻼب ﻣﺮدم ﻣﺼــﺮ و ﺑﯿﺪاري اﺳــﻼﻣﯽ در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ اﯾﺮان ﺑﻪ اﻟﮕﻮﯾﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺘﮑﺒﺎر و ﻇﻠﻢ آنﻫﺎ اﺳﺖ‬
‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.184 – 185‬‬

‫‪ -2‬ﺷﺎﻫﻘﻠﯿﺎن ﻗﻬﻔﺮﺧﯽ‪ ،‬رﺿﺎ و ﺟﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،1396 ،‬ص‪.185‬‬
‫‪ .4‬ﺗﺮوﯾﺞ ﺗﻔﮑﺮ اﺳـــﻼﻣﯽ از ﺳـــﻮي اﯾﺮان‪ :‬وﺟﻮد ﺷـــﻤﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺷـــﯿﻌﯿﺎن در اﯾﺮان و‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي آنﻫﺎ از اﯾﺮان ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺟﻨﺒﺶ اﻧﺼــﺎراﷲ ﮐﺎﻣﻼً ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳــﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي‬
‫ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺳـﻌﻮدي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻗﺪرتﯾﺎﺑﯽ ﺷﯿﻌﯿﺎن اﺳﺖ و از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎي راﻫﺒﺮدي‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﺑﺤﺮان اﺧﯿﺮ ﯾﻤﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﻓﺮﯾﺪ زﮐﺮﯾﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»آﻧﭽﻪ ﺳـﻌﻮديﻫﺎ را ﺑﻪ ﺣﻤﻼت ﻋﻠﯿﻪ ﯾﻤﻦ ﮐﺸـﺎﻧﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ دوﻟﺘﯽ ﺷﯿﻌﯽ در ﯾﻤﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‪ ،‬دوﻟﺖ ﺷﯿﻌﯽ در ﯾﻤﻦ را ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮاي‬
‫رژﯾﻢ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي وﻫﺎﺑﯽ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺳـﻌﻮدي‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺎ ﺷﯿﻌﯿﺎن‬
‫ﻗﺮار داده اﺳـﺖ و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺳﻌﻮدي ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺮان دارد و ﻫﺮ ﻃﺮح ﻣﻮﻓﻖ ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺷﯿﻌﯿﺎن را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر اﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪1.‬‬
‫درﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان» اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس « ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮاﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان از ‪ 2015‬از ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ ﯾﻤﻦ‬
‫ﺗﺎ ﮐﻨﻮن را ﺑﺮرﺳـﯽ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﻼش ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﺧﺼﻪ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ و ﻧﯿﺰ روﻧﺪ‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ دراﯾﻦ ﺣﻮزه ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﻮد و ﺗﺄﺛﯿﺮات آن ﺑﯿﺎن ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺆال اﺻﻠﯽ‬
‫ﺷـﺮوع ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻫﺎ و ﻫﻤﮑﺎري ﻫﺎي ﮐﺸـﻮر ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﭼﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮاﺗﯽ ﺑﺮاﻣﻨﯿﺖ‬
‫اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس دارد ؟‬
‫درﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺌﻮري اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻣﻮازات ﮔﺴـــﺘﺮش ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﺣﺎﺷـــﯿﻪ ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ از ﯾﮏ ﺳﻮ و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻓﺮا ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ در ﭼﻨﺪ ﻣﺤﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫‪ .2‬ﮔﺮاﯾﺶ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫‪ .3‬ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫‪ .4‬ﺗﺤﻘﻖ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي ﻫﻤﮑﺎري در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫‪ .5‬ﺷﯿﻮه اﯾﺠﺎد اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.186 – 187‬‬

‫‪143‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي ﻧﻬﺎﯾﯽ‬

‫ﺑﺎ روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻔﻬﻮم و ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ و آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺷﺎﺧﺺﺗﺮﯾﻦ رﻫﯿﺎﻓﺖﻫﺎ و‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺿـﺮوري اﺳـﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و‬
‫واﮔﺮاﯾﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﺴـﻠﻢ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﮐﺘﺎﺑﮕﺮان و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎ‬
‫و ﺗﺠﺎرب ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺎﺧﺼﻪ ﻫﺎﯾﯽ را ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﺨﺸﯽ از روﻧﺪ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در‬
‫ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ را روﺷـﻦ ﻣﯽﺳـﺎزد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻧﯿﺰ دراﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎ وﺟﻮد دارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آن ﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﺳـﺎزﻣﺎن ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻼش ﻫﺎي ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﺑﻌﻀـﺎً ﺗﻬﺪﯾﺪات ﻣﺸﺘﺮك و‬
‫ﻗﺮاﺑـﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‪ .‬درﻣﻮﺿـــﻮع ﻋﻠـﻞ و ﻋﻮاﻣـﻞ واﮔﺮاﯾﯽ درﯾـﮏ ﻣﻨﻄﻘـﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻔﻮذ ﺧﺎرﺟﯽ‪،‬‬
‫ﻗﻮمﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﻗﺪرت اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻣﺮزي و ارﺿــﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ و‬
‫ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﯾﮏ ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي ﻣﯽ ﺗﻮان ﺷــﺎﺧﺼــﻪ ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ دو‬
‫دﺳـــﺘﻪ ﮐﻠﯽ ﺗﻘﺴـــﯿﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ درون ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي داﺧﻞ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﯿﺮون از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺎﺧﺼـﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻮاﻣﻞ درون ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫از‪:‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ارﺿــﯽ‪ -‬ﻣﺮزي و ﺷــﺎﺧﺼﻪﻫﺎي‬
‫واﮔﺮاﯾﯽ ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻗﺪرت ﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺑﺮون ﻣﻨﻄﻘﻪاي واﮔﺮاﺳـــﺎز ﺑﺮون ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸــﯿﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺸــﺘﺮك ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻏﯿﺮه ﺑﻪ ﻣﯿﺰان‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺳـﺎز ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀـﻮ ﺷﻮرا ﺑﻮده و اﺧﺘﻼﻓﺎت ارﺿﯽ و ﻣﺮزي و‬
‫ﺿـﻌﻒ ﺳـﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼـﺎدي و ﺳـﯿﺎﺳﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺷﻮرا‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺎﺳﯽ و ﺟﺪي‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫روﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ اﻗﺘﺼﺎدي در ﺷﻮرا ﺑﻪ رﻏﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎ و اﻗﺪاﻣﺎت اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻨﺪ و‬
‫آﻫﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﻦ روﻧﺪ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫از ﯾﮏ ﺳـﻮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳـﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ ﻣﮑﻤﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ذﮐﺮ ﺷــﺪ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﻀــﻮ ﺷﻮرا ﻫﻤﮕﯽ ﺗﮏ‬
‫ﻣﺤﺼــﻮﻟﯽ و ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﻫﺴــﺘﻨﺪ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻋﻤﺪه آنﻫﺎ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻣﺎده ﺧﺎم اﺳــﺖ اﻣﺎ ﻧﻔﺖ‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺛﺮوت ﻃﺒﯿﻌﯽ آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺴـــﻮب ﻣﯽﮔﺮدد و در واﻗﻊ ﺗﮏ ﻣﺤﺼـــﻮﻟﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻫﻤﮕﻮﻧﯽ در‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪات و ﺗﺸــﺎﺑﻪ ﺳــﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼــﺎدي ﺳــﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮرده و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي درون ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺿﻌﯿﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﮐﻪ ﻣﮑﻤﻞ ﻧﺒﻮدن اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ و رﻗﺎﺑﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻊ اﯾﺠﺎد واﺑﺴــﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﯿﺎن ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷــﺪه و‬
‫وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﺗﻨﺰل ﺳـﻄﺢ ﻣﺒﺎدﻻت ﻣﯿﺎن اﻋﻀﺎء ﺷﻮرا را ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻄﺮح ﺷـــﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭼﺎﻟﺶ اﻗﺘﺼـــﺎدي ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺷـــﻮراي‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻨﻮع اﻗﺘﺼــﺎدي ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﻣﮑﻤﻞ ﻧﺒﻮدن اﻗﺘﺼــﺎد ﮐﺸــﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺳــﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺗﺠﺎرت در ﻣﯿﺎن اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺗﺠﺎري ﮐﻠﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎد اﻋﻀﺎ ﺑﻪ ﺻﺪور‬
‫اﻧﺮژي و واردات ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻟﻮﮐﺲ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﮐﻢ ﺑﺎزار ﻣﺎﻟﯽ و ﻏﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻮزه ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮاﺿــﻊ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﻫﻤﺴــﻮﯾﯽ و‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺧﺎرج از ﺣﻮزه ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان دﻟﯿﻞ ﻋﻤﺪه‬
‫آن را ﻧﺎﺷﯽ از اﻟﻘﺎﺋﺎت ﻣﻨﻔﯽ اﯾﻦ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫داﻧﺴــﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري اﯾﻔﺎ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ روﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ را ﺗﺴﺮﯾﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان اذﻋﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺳــﺎز و ﮐﺎر اﻣﻨﯿﺖ در ﮔﺎم ﺟﻨﯿﻨﯽ اﺳــﺖ‪ .‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﻀــﻮ ﺷــﻮرا‬
‫دﺳﺖﮐﻢ در وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﻫﺮ ﮐﺸﻮر در ﭼﺎرﭼﻮب راﻫﺒﺮد‬
‫ﻣﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺪاري از اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻋﻀــﻮ ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري‪ ،‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ دوم ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﻨﯿﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻓﺰاﯾﺶ ﺿﺮﯾﺐ اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮد در ﭘﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ از آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺲ‬
‫و ﻓﺮاﻧﺴﻪ و دﯾﮕﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﺳﻼح ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﻀـﻮ ﺷـﻮرا ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺳﻼحﻫﺎي ﺧﺮﯾﺪاري ﺷﺪه و ﺗﺪاوم ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫دﮐﺘﺮﯾﻦﻫﺎ و ﺗﮑﻨﯿﮏ ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ دﺳـــﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮري ﮐﻪ اﯾﻦ ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﻣﺪاﺧﻠﻪ آنﻫﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ و ﺑﺴــﯿﺎر آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳــﺮﻧﺦ اﻣﻨﯿﺖ آن در دﺳـــﺖ ﺧﻮد ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﯿﺴـــﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ در اﺋﺘﻼف ﺑﺎ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺮان ﺑﻌـﺪ از ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪﻧﻈﺮﻃﻠﺒﺎﻧﻪ در ﭘﯽ ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻄﻠﻮب‬
‫ﺧﻮد در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻮده اﺳـــﺖ‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳـــﺘﻪ و ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫‪145‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫روي ﮐﺎر آﻣﺪن دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﯾﺮان‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت ﻣﻄﻠﻮب اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‬
‫ﯾﮑﺴﺎن و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺮان ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺧﺮوج ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ و ﻏﯿﺮﺳﺎﺣﻠﯽ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس و ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪ وﺟﻮد آوردن ﻓﻀﺎﯾﯽ اﻣﻦ‬
‫و ﺑـﺪون ﺗﻨﺶ و ﺗﻮأم ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﮐﺸـــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از اﻓﺘﺎدن در‬
‫دام ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾـﺪﮔـﺎه اﯾﺮان درﺑـﺎره ﺗﺮﺗﯿﺒـﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري‬
‫اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس درﺻﺪد اﯾﺠﺎد آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه اﯾﺮان‬
‫در ﻣﻘـﺎﺑـﻞ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻣﺘﺤﺪان ﻣﻨﻄﻘﻪ اي آن ﻗﺮار دارد و ﺗﻼشﻫﺎي دو ﻃﺮف در ﺟﻬﺖ‬
‫ﺧﻨﺜﯽ ﮐﺮدن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ وﺿـﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻮاﻧﻊ و دﺷـﻮاريﻫﺎﯾﯽ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﺮان ﻗﺮار داده اﺳـﺖ‪ .‬اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺣﻀـﻮر ﻗﺪرتﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻓﻬﻢ ﻣﺘﻔﺎوت ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ از اﯾﻦ ﺣﻀـﻮر‬
‫داﻧﺴـﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺣﻀﻮر آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ را اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﺎاﻣﻨﯽ‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺳــﻞ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫ﺷـﺪه و ﺑﺎ اﻧﻌﻘﺎد ﭘﯿﻤﺎن ﻫﺎي ﭘﯽ درﭘﯽ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ درﺻﺪد ﮐﺴﺐ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮان ﺗﺎ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد‪ ،‬راهدرازي ﭘﯿﺶ رو دارد و در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري و اﻋﺘﻤﺎد ﺳــﺎزي ﺑﺎ ﻫﻤﺴــﺎﯾﮕﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ رود ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي ﭘﯽرﯾﺰي ﻧﻈﺎم‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻄﻠﻮب ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ از اﺑﺘﺪاي ﺗﺸﮑﯿﻞ‪ ،‬ﺳﻌﯽ در ﮐﺴﺐ اﻫﺪاف ﻋﺎﻟﯿﻪاي داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪،‬‬
‫اﺳـﺘﻘﻼل و ﺣﻔﻆ ارزشﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻬﺎد ﻗﺎﻧﻮن اﺳـﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻬﺎد ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺮدم از‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ دﺳـﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻫﺪاف ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﯾﺠﺎد ﺷـﺮاﯾﻄﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﯾﺮان اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ درآن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﺴــﺎس داراي ﺛﺒﺎت ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ و ارزشﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻘﺎط‬
‫ﺣﺴﺎس و ﺣﯿﺎﺗﯽ اﻣﻨﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ دور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺳﻼحﻫﺎي ﺑﺮﻫﻢ زﻧﻨﺪه ﺛﺒﺎت و اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺸﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻬﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روﻧﺪﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺸـﻮر ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد و ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﻈﺎم در ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺎ اﻫﺪاف‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ داﺷﺘﻪ و ﺗﻌﺮﺿﯽ‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و اﯾﺠﺎد ﺷﺮاﯾﻂ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ درﻣﻨﻄﻘﻪ و در ﺳﻄﺢ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﺘﺤﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺿﺮوري از ﺗﻮان ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﮐﺸﻮر ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﺳـﯿﺎﺳـﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﻫﺮ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻮﺿﻊ آن در ﻣﺤﯿﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ دارد ﮐﻪ آﮐﻨﺪه از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳــﯿﺎﺳــﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ -‬اﻣﻨﯿﺘﯽ اﯾﺮان ﺑﺮ اﺳــﺎس اﺳــﻨﺎد ﮐﻼن و ﺳــﯿﺎﺳــﺖﻫﺎي ﮐﻠﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و از ﻧﻮع ﻣﺘﻌﺎرف و ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ دﻓﺎع ﻣﺤﻮر اﺳــﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮدﮐﻔﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻮان ﻣﻮﺷﮑﯽ و ‪ ....‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗـﺄﺛﯿﺮﮔـﺬاري ﻣﺤﯿﻂ راﻫﺒﺮدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺜﻠﺜﯽ را دارد‪ .‬اﯾﻦ در ﺣــﺎﻟﯽ اﺳـــﺖ ﮐــﻪ ﻣﺘﺤــﺪان ﻣﻨﻄﻘــﻪاي ﺑــﺎ وﺟﻮد ارزش راﻫﺒﺮدي ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و در ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮ اﯾﺮان ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـــﺪ‪ ،‬ﻣﻮازﻧﻪ ﺳـــﺎزي ﻣﺜﻠﺜﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ را اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫از ﺳـــﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﮐﺎرﮐﺮدي ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺳـــﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻮﺟﻮد در ﺷـﺒﮑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﺳـﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ‬
‫ﺧﺼﻠﺖ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و ﺗﻬﺪﯾﺪﺳـﺎزي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻮر ﺗﺸـﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫واﭘـﺎﯾﺶ ﻓﺮاﯾﻨـﺪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ و ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺛﺮﺳـــﺎزي ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫دﯾﮕﺮ و ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ از ﺗﺤﻮﻻت داﺧﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺷــﮑﻞ ارﺗﺒﺎطﺳــﺎزي ﺑﺮ اﺳــﺎس ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و ﺻــﺤﻨﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت و ﺧﺼــﻠﺖ‬
‫ارﺗﺒﺎطﺑﺨﺸﯽ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺷـﮑﻞ ﺷﺒﮑﻪ ﺳﺎزي ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﯿﻮﻧﺪ ﮐﺎرﮐﺮد اﻧﺮژي در اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﭘﯿﻮﻧـﺪ ﮐـﺎﻟﭽﺮي ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس و ﺳـــﺎﯾﺮ ﻣﻨـﺎﻃﻖ از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮﻋﯽ اﺑﺮﺷـــﺒﮑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي را در ﺣﻮزه راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان ﺳـــﺒﺐ ﻣﯽﺷـــﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي راﻫﺒﺮدي ﺑﺮاي اﯾﺮان ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺷﮑﻞﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ اﺑﺮﺷﺒﮑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﯾﺎدﺷﺪه؛‬
‫‪ .2‬ﺗﺮﺳــﯿﻢ ﺣﻮزه ﻗﺪرت ﺳــﺨﺖ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺘﺤﺪان راﻫﺒﺮدي‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﻄﻪ ﻫﺪف و در ﺻﻮرت ﻟﺰوم‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮﺳﺎزي ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ؛‬
‫‪ .3‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزي اﺑﺰارﻫﺎي راﻫﺒﺮدي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻧﻮع ﻧﻘﺎط ﻫﺪف در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس؛‬
‫‪ .4‬اﻧﺘﺨﺎب راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ و ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﻧﻈﻢ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي‬
‫از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ﻫﻤﮕﻮنﺳﺎزي ﻧﻈﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫‪147‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪n‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ در ﻓﺼــﻮل ﮔﺬﺷــﺘﻪ ذﮐﺮ ﺷــﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس و ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي راﻫﺒﺮدي اﯾﺮان در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﺮان ﯾﮑﯽ از اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺎزﯾﮕﺮان در ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳــﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﮐﺮ ﺷــﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻮرﻫﺎي‬
‫اﺻﻠﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻣﻨﯿﺘﯽ اﯾﺮان در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻧﻈﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺣﺬف دوﻟﺖ ﻫﺎي ﻏﯿﺮﺳـــﺎﺣﻠﯽ از ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪،‬‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ و ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ‪.‬‬
‫دراﺗﺨﺎذ اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪدي دﺧﺎﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ آن ﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺑﺮﺗﺮي‬
‫ﻗﺪرت اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺳ ـﻤﺖﮔﯿﺮي ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳــﻨﺠﺶ ﻗﺪرت ﻣﻠﯽ اﯾﺮان از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺟﺒﺮي اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ درﺑﺎره ‪ 87‬ﻣﺘﻐﯿﺮ در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬ﺳــﯿﺎﺳــﯽ‪،‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻓﻀــﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و ﺳــﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻗﺪرت‪،‬‬
‫اﯾﺮان از ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷــﺪه اﯾﺮان‪ ،‬ﺳ ـﯿﺎﺳــﺖ ﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳــﻤﺖﮔﯿﺮي ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﻦ ﮐﺸــﻮر ﺑﻮده اﺳــﺖ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺮان در ﯾﻤﻦ‪،‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﭼﺎرﭼﻮب اﺻـﻮل و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ ﮐﻨﺸــﮕﺮ ﻓﻌﺎل درﻋﺮﺻــﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺗﻼش ﻧﻤﻮده ﺗﺎ از ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ‬
‫ﺷـﺪن داﻣﻨﻪ ﺑﺤﺮان در ﯾﻤﻦ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻟﺠﺴــﺘﯿﮏ و ﻣﺴﺘﺸﺎري ﺧﻮد در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﺧﻄﺮ ﺳﻘﻮط دوﻟﺖ ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﺸﺘﺎر ﻣﺮدم ﺑﯽﮔﻨﺎه اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬ﻣﺴـــﺎﻋﺪت اﯾﺮان در راﺳـــﺘﺎي ﺣﻔﻆ وﺣﺪت و ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿـــﯽ ﯾﻤﻦ در واﻗﻊ‬
‫ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷـــﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﺮان در ﺣﻮزه ﻣﻨﺎﻗﺸـــﺎت‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺧﻮد را ﺑﺮ ژﺋﻮﭘﻠﺘﯿﮏ ﻣﺤﻮر ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ اﻣﺎ دﻓﻊ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﺪﯾﺪ و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﻓﺮﺻـﺖ ﻫﺎي ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه ﻣﺴﺘﻠﺰم آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻓﻌﺎل‬
‫و ﻣﺆﺛﺮي در ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺑﺤﺮان ﯾﻤﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫روﺷــﻦ اﺳــﺖ ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻞ و ﻓﺼــﻞ ﻣﺴــﺎﻟﻤﺖ آﻣﯿﺰ ﺑﺤﺮان ﯾﻤﻦ و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻗﺪرت‬
‫دراﯾﻦ ﮐﺸــﻮر ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷــﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻧﺴــﺒﯽ اﯾﺮان اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﻔﻆ وﺣﺪت و‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿﯽ ﯾﻤﻦ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان ﻣﺪد ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
www.takbook.com
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﮐﺘﺐ‬
‫‪ .1‬اﻓﺘﺨﺎري‪ ،‬اﺻـﻐﺮ و ﻗﺪﯾﺮ ﻧﺼﺮي )‪ .(1383‬روش و ﻧﻈﺮﯾﻪ در اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﯾﻮن‬
‫)‪ .(1384‬ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس و ﻣﺴﺎﺋﻞ آن‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻮﻣﺲ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ )‪ .(1385‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار ﺧﺎرﺟﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳــﯿﺎﺳﯽ‬
‫و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻮزان‪ ،‬ﺑـﺎري )‪ .(1379‬دوﻟـﺖﻫﺎ و ﻫﺮاس‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻮزان‪ ،‬ﺑﺎري و آل وﯾﻮر )‪ .(1385‬ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﻗﺪرتﻫﺎ‪ :‬ﺳــﺎﺧﺘﺎر اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺣﻤﺎن‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎنﭘﻮر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺎﯾﮑﻞ‪ ،‬ﺷــﯿﻬﺎن )‪ .(1388‬اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻼل دﻫﻘﺎﻧﯽ ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه‬
‫‪ .6‬ﭘﻮراﺣﻤﺪي‪ ،‬ﺣﺴـﯿﻦ )‪ .(1388‬ﺟﺴﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ در ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات‪.‬‬
‫‪ .7‬ﭘﯿﺸــﮕﺎﻫﯽﻓﺮد‪ ،‬زﻫﺮا و ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ رﺣﻤﺎﻧﯽ )‪ .(1388‬ﻗﻠﻤﺮوﺧﻮاﻫﯽ اﯾﺮان و آﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻋﻠﯽ )‪ .(1393‬ﻧـﺎﺗﻮ در ﺧـﺎورﻣﯿـﺎﻧـﻪ و ﺧﻠﯿﺞ ﻓـﺎرس )ﻣﻨـﺎﻓﻊ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان(‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺴـﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺑﺮار ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ .9‬ﺟﻌﻔﺮيوﻟـﺪاﻧﯽ‪ ،‬اﺻـــﻐﺮ )‪ .(1388‬ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ و ﻣﻨﺎزﻋﺎت در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫راﻫﺒﺮدي‪.‬‬
‫‪ .10‬ﺣﺎﺟﯽﯾﻮﺳــﻔﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1387‬ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﭘﺮﺗﻮ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻨﻄﻘﻪاي )‪ ،(1991-2001‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات‪.‬‬
‫‪ .11‬ﺣﺎﻓﻆﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ و ﻣﺮاد ﮐﺎوﯾﺎﻧﯽراد )‪ .(1393‬ﻓﻠﺴــﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه‬
‫‪ .12‬دﻫﻘﺎﻧﯽ ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدي‪ ،‬ﺳـﯿﺪﺟﻼل )‪ .(1389‬ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ )ﺳﻤﺖ(‪.‬‬
‫‪ .13‬ذاﮐﺮﯾﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺪي )‪ .( 1388‬ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﭘﮋوﻫﯽ )ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع(‪.‬‬
‫‪ .14‬رﺷــﻨﻮ‪ ،‬ﻧﺒﯽاﷲ و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻫﺎﺷــﻤﯽ )‪ .(1397‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و رواﺑﻂ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ‬
‫ﻧﺸﺮ ﻣﻌﺎرف اﻧﻘﻼب‪.‬‬
‫‪ .15‬رﺷـﻨﻮ‪ ،‬ﻧﺒﯽاﷲ )‪ .(1395‬اﯾﺮان در ﺗﺤﻮﻻت ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸـﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ )ﺗﻬﺮان‬
‫ﺟﻨﻮب(‪.‬‬
‫‪ .16‬رﺷــﻨﻮ‪ ،‬ﻧﺒﯽاﷲ )‪ .(1394‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫داﻧﺶﮔﺴﺘﺮ‪.‬‬
‫‪ .17‬رﺷـــﻨﻮ‪ ،‬ﻧﺒﯽاﷲ )‪ .(1392‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿــﮏ و دﯾﭙﻠﻤــﺎﺳـــﯽ اﻗﺘﺼـــﺎدي اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻠﯽ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽﺷﺪن‪.‬‬
‫‪ .18‬رﻓﯿﻊ ﭘﻮر‪ ،‬ﻓﺮاﻣﺮز )‪ (1377‬ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻀﺎد‪ ،‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ اﻧﺘﺸﺎر‪.‬‬
‫‪ .19‬روﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺠﯿــﺪ )‪ .(1395‬ﺗﺮاژدي ﻣﻨﻄﻘــﻪﮔﺮاﯾﯽ در ﺧــﺎورﻣﯿــﺎﻧـﻪ )ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻈﻢ و ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ در‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪.‬‬
‫‪ .20‬زرﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻫﺎدي )‪ .(1388‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﻠﯽ )ﻣﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺳﻨﺠﺶ(‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪.‬‬
‫‪ .21‬ﺷـﻮﻟﺘﺰ‪ ،‬رﯾﭽﺎرد‪ ،‬روي ﮔﺎدﺳـﻮن‪ ،‬و ﺟﻮرج ﮐﻮﺋﯿﺴﺘﺮ )‪ .(1386‬روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﺘﻘﯽﻧﮋاد‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪.‬‬
‫‪ .22‬ﺷﻬﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺳﯿﻒاﻟﺮﺿﺎ )‪ (1387‬دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻃﻼﻋﺎت‪.‬‬
‫‪ .23‬ﺷـﯿﺮازي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ‪ ،‬ارﺳـﻼن ‪ ،‬و رﺿـﺎ ﺳﯿﻤﺒﺮ )‪ .(1391‬ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ .24‬ﻋﺒـﺪاﻟﺤﺴـــﯿﻦزاده‪ ،‬ﺷـــﺮاره )‪ .(1396‬در ﺑﺮج اﻣﻨﯿـﺖ )ﭼﺮاﯾﯽ ورود اﯾﺮان ﺑــﻪ ﭘﺮوﻧـﺪهﻫــﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺪﯾﺸﻪﺳﺎزان ﻧﻮر‪.‬‬
‫‪ .25‬ﻏﺮاﯾﺎقزﻧﺪي‪ ،‬ﺣﺴــﻦ )‪ .(1387‬ﻣﺤﯿﻂ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت(‪،‬‬
‫‪ .26‬ﻗﺎﻟﯿﺒﺎف‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ و ﺳﯿﺪﻣﻮﺳﯽ ﭘﻮرﻣﻮﺳﻮي )‪ .(1388‬ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ )ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭘﺲ‬
‫از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻮﻣﺲ‪.‬‬
‫‪ .27‬ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ )‪ .(1387‬آﯾﻨﺪه ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪه رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ .28‬ﻣﺮادﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ )‪ .(1388‬ﺗﻬﺪﯾﺪ و اﻣﻨﯿﺖ )ﺗﻌﺎرﯾﻒ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ آﻣﻮزش و ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﺷﻬﯿﺪ ﺳﭙﻬﺒﺪ ﺻﯿﺎد ﺷﯿﺮازي‪.‬‬
‫‪151‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪n‬‬
‫ﻣﻘﺎﻻت‬
‫‪ .1‬اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ‪ ،‬ﺷــﻬﺮوز )‪» .(1391‬ﺗﺤﻮل ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﯿﺖ‪ :‬از اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺗﺎ اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ«‪ ،‬ﻧﺸــﺮﯾﻪ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.31‬‬
‫‪ .2‬اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽﻓﺮ‪ ،‬ﻃﺎﻫﺮه )‪» .(1378‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻠﻞ واﮔﺮاﯾﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.2‬‬
‫‪ .3‬اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽﻓﺮ‪ ،‬ﻃﺎﻫﺮه )‪» .(1384‬ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻫﻤﮑﺎريﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس«‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘـﺎﻻت ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻤﯿﻦ ﻫﻤـﺎﯾﺶ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳـــﯿﺎﺳـــﯽ و‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ )‪.(103‬‬
‫‪ .4‬ارﻏﻮاﻧﯽﭘﯿﺮﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺒﺮز و ﺳﺤﺮ ﭘﯿﺮاﻧﺨﻮ )‪» .(1396‬ﺗﺤﻮل ﻓﻨﺎوري ﻣﻮﺷﮑﯽ و راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽـ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان« ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ راﻫﺒﺮد‪ ،‬ﺳﺎل ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.51-83:74‬‬
‫‪ .5‬اﻣﯿﺮاﺣﻤﺪي‪ ،‬ﻫﻮﺷــﻨﮓ )‪» (1372‬ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﺮان«‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯿﺮﺿــﺎ ﻃﯿﺐ‪،‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 72‬و ‪.71‬‬
‫‪ .6‬ﺑﺨﺸـــﯽ‪ ،‬اﺣﻤـﺪ )‪» .(1387‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي از دﯾﺪﮔﺎه ﺗﮑﻮﯾﻦﮔﺮاﯾﯽ«)ﺑﺮرﺳـــﯽ‬
‫ﺳــﯿﺎﺳــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس(‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي )‪.(179‬‬
‫‪ .7‬ﺑﺮزﮔﺮ‪ ،‬ﮐﯿﻬﺎن )‪» .(1386‬ﺳـــﯿﺎﺳـــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان از ﻣﻨﻈﺮ رﺋﺎﻟﯿﺴـــﻢ ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ و ﺗﺪاﻓﻌﯽ«‪،‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.1‬‬
‫‪ .8‬ﺑﻮزان‪ ،‬ﺑﺎري )‪» .(1381‬ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ :‬ﺳـﺎﺧﺘﺎري ﻫﻤﻮاره ﮐﺸﻤﮑﺶزا«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.3‬‬
‫‪ .9‬ﺗﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ و ﺧﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ )‪» .(1386‬اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎي »اﻣﻨﯿﺖﺳﺎزي« در ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس ﺑﺎ روﯾﮑﺮد‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان«‪ .‬ﻓﺼـﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت دﻓﺎﻋﯽ راﻫﺒ‪‬ﺮدي‪ ،‬ﺳـﺎل ﻫﺸـﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪:30‬‬
‫‪.131‬‬
‫‪ .10‬ﺟــﺎﻟﯿﻨﻮﺳـــﯽ‪ ،‬اﺣﻤــﺪ )‪» .(1387‬ﺑﺮرﺳـــﯽ ﺗﺤﻮﻻت راﻫﺒﺮدي ﺧﻠﯿﺞ ﻓــﺎرس ﭘﺲ از ﺗﻬــﺎﺟﻢ‬
‫اﯾﺎﻻتﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﻋﺮاق در ﺳـــﺎل ‪ .(1387) «2003‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫راﻫﺒﺮدي )‪.(301‬‬
‫‪ .11‬ﺟﺎﻟﯿﻨﻮﺳـﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪» .(1385‬ﺗﺤﻮﻻت راﻫﺒﺮدي در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس؛ روﯾﮑﺮدي ﺳـﯿﺎﺳﯽ‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ«‪ .‬دوﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ داﻧﺶ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.3‬‬
‫‪ .12‬ﺣﺴـﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺴـﻦ )‪» .(1387‬ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺗﻮ ﺑﻪ ﺷﺮق )ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺗﺎﺗﺎري ﺟﺪﯾﺪ(‪ ،‬ﻣﺤﯿﻂ اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ«‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.251-282‬‬
‫‪ .13‬دﻫﻘـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳـــﯿﺪﺟﻼل )‪» .(1384‬ﻃﺮح ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـــﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان«‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪.‬‬
‫‪ .14‬زﯾﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻮﺳــﻒ )‪ (1387‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﺮزﻫﺎي ﺳــﯿﺎﺳــﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻓﺼــﻠﻨﺎﻣﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ش ‪.1‬‬
‫‪ .15‬ﻋﺰﺗﯽ‪ ،‬ﻋﺰتاﷲ و ﻧﺒﯽاﷲ رﺷـــﻨﻮ )‪» .(1386‬روﯾﮑﺮدﻫـﺎي ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮑﯽ ﺳـــﯿﺎﺳـــﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.53 ،16‬‬
‫‪ .16‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻋﻠﯽ و ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﻮدي )‪» .(1389‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺎﺗﻮ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس ﺑﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان«‪ .‬ﻓﺼـﻠﻨﺎﻣﻪ راﻫﺒﺮد‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻮزدﻫﻢ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪.59-77‬‬
‫‪ .17‬ﻓﻮﻣﻨﯽ ﺣﺎﺋﺮي‪ ،‬ﻣﺼــﻄﻔﯽ )‪» .(1387‬اﻣﻨﯿﺖ در ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي‬

‫آن«‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﭘﺎﻧﺰدﻫﻤﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳــﯿﺎﺳــﯽ و‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ )‪.(71‬‬
‫‪ .18‬ﻗﺎﺳـﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﺎد )‪» .(1386‬اﻟﺰاﻣﺎت ﺗﺌﻮرﯾﮏ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان«‪.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.3‬‬
‫‪ .19‬ﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ )‪» .(1384‬ﻣﺤﯿﻂ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ و ﺳــﯿﺎﺳــﺖ دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮان«‪ .‬ﻓﺼــﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﯿﺰدﻫﻢ و ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 52‬و ‪.53‬‬
‫‪ .20‬ﻣﺘﻘﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ )‪» .(1385‬اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺗﺤﻮل در اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.12‬‬
‫‪ .21‬ﻣﺤﻤـﺪي‪ ،‬ﯾـﺪاﷲ )‪» .(1387‬ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس«‪) .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪.(427) ،‬‬
‫‪ .22‬ﻣﺮادﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺴـﻦ و ﺟﻤﺸﯿﺪﯾﺎن‪ ،‬ﻫﺎدي و ﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬رﺿﺎ )‪» .(1390‬ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي اﻣﻨﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ راﻫﺒﺮد دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.33‬‬
‫‪ .23‬ﻣﺮﻫﻮن‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴـﯿﻦ )‪» .(1375‬ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس« )ﮐﺘﺎب در‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ(‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺷـﺸـﻤﯿﻦ ﺳـﻤﯿﻨﺎر ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ .24‬ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎس و ﻣﯿﻨﺎ زﻧﺪﯾﻪ )‪» .(1367‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و اﻣﻨﯿﺖ دﺳــﺘﻪﺟﻤﻌﯽ«‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‬
‫ﺳـﻮﻣﯿﻦ ﺳـﻤﯿﻨﺎر ﺑﺮرﺳـﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ وزارت اﻣﻮر‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ .25‬ﻣﻮﺳـﻮي‪ ،‬ﺳﯿﺪﺣﺴﯿﻦ )‪» .(1386‬اﻟﮕﻮي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس«)ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎ و ﻣﻮاﻧﻊ(‪.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪.38‬‬
‫‪ .26‬ﻧﺼﺮي‪ ،‬ﻗﺪﯾﺮ )‪» .(1381‬روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﮑﺘﺐ ﺑﺎﻓﺘﺎر ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﻣﻨﯿﺖ«‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.29‬‬
‫‪ .27‬وﻟﯽﭘﻮر زروﻣﯽ‪ ،‬ﺳــﯿﺪﺣﺴــﯿﻦ )‪» .(1383‬ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳــﻼﻣﯽ اﯾﺮان«‪.‬‬
‫‪ .28‬ﻫﺎﺷـﻤﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮد و ﻏﯿﺒﯽ‪ ،‬اﮐﺮم )‪» .(1387‬اﻣﮑﺎنﺳﻨﺠﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ در ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس«‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدي‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‬
‫‪ .1‬ﺟﻠﯿﻠﻮﻧﺪ‪ ،‬آﻣﻨﻪ )‪ ،(1389‬ﺑﺮرﺳــﯽ ﺗﺤﻮﻻت اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﺳــﯿﺎﺳــﯽ ﮐﺸــﻮرﻫﺎي ﺷــﻮراي ﻫﻤﮑﺎري‬
‫ﺧﻠﯿﺞﻓﺎرس ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺣﻀـﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ )‪ .(1991-2008‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷــﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‬
‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ)ره(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻠﮑﺸـﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﯽ )‪ .( 1388‬ﺑﺮرﺳـﯽ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺑﻬﺒﻮد و ﺗﻮﺳﻌﻪ رواﺑﻂ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‪ .‬ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‬
‫واﺣﺪ ﺧﺮمآﺑﺎد‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻗﺒـﺎﻟﯽ ﻣﻬـﺪيآﺑﺎدي‪ ،‬ﻣﻬﺪي )‪ (1390‬ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻓﺮاروي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪،2011-2010‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ)ره(‪.‬‬
www.takbook.com
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‬
Books
1. Cantori, Louis, J and spigel, The international politics region,

Newjersi, 1970.
2. Donald, James, 1971, International politics today, New York:
Demand Company
3. Hass, Ernst. B,1958, The uniting of Europe, Stanford: university
press
4. Hettene, Bjorn and Soderbaum, Fredrik, The New Regionalism
Approach, polition, 1998.
5. Hodyes, Michael, 1975, “integration theory in the vortaylor”,
Aproches and theory in international relation, New York: Longman
6. Plano, Jake, 1988, The international Relations dictionary, 4 the
edition (Santa Barbara: Longman), p.306.
7. Taylor, Tovar,1978, Approaches and Theory international theories,
London and New York: Longman
Articles
1. Harrell, Andrew, “Regionalism in theoretical perspective”, in louis
Fawcett and Andrew Harrell: Regionalism in word politics, Regional or
Regionization and international order, oxford and New York: oxford
university press, 1995.
www.takbook.com

Ebook10486 (WWW Takbook Com)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ebook10486 (WWW Takbook Com)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.takbook.

‫اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫اﻗﺒﺎﻟﯽ ﻣﻬﺪي آﺑﺎدي‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪- 1349 ،‬‬ ‫ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻪ‬

‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺒﺰ راﯾﺎن ﮔﺴﺘﺮ‬

‫ﻋﻨﻮان ‪ :‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪51 .....................................................................................‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮراي ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ‪76 ............................................‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﺪارك ‪109 ....................................................................‬‬

‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮﺷﮑﯽ‪133 ..........................................................................‬‬

‫‪1. National Security‬‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪14‬‬

‫آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮي ﻫﺎ را وﺟﻪ داﺧﻠﯽ ﻧﺎاﻣﻨﯽ و ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ را وﺟﻪ ﺧﺎرﺟﯽ آن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪4.‬‬

‫‪1. Military equipment and weapons‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫اﺗﺨــﺎذﮐﺮده اﻧــﺪ ﮐــﻪ از ﺟﻤﻠــﻪ اﯾﻦ راﻫﮑــﺎرﻫــﺎ‪ ،‬اﺗﺤــﺎد‪1،‬اﺋﺘﻼف‪2،‬ﻫﻤﮑــﺎري‪3‬و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ دو ﯾــﺎ‬

‫را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﯿﻨﯽ و ﻣﻠﻤﻮس‪ ،‬ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪16‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫‪1. Civil Wars‬‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪18‬‬

‫‪1. Arms competition‬‬

‫‪19‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫ﺗﻔﺎوت دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺟﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪20‬‬

‫‪1. Maintain survival‬‬

‫‪21‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫‪1. Persian Gulf Cooperation Council‬‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪22‬‬

‫‪1. Collective security‬‬

‫‪23‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪24‬‬

‫‪25‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪26‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﯾﺎ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪﺳﺎزي ﺑﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﻮاﻣﻊ و اﺗﺤﺎدﻫﺎﯾﯽ ﻣﺘﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اراده ﻣﻌﻄﻮف‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪28‬‬

‫‪29‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ارﺗﺒﺎطﻫﺎ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪30‬‬

‫‪ -1‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺘﺰﮔﺮاف‪ ،1372 ،‬ص ‪.670 – 671‬‬

‫‪31‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫اﻫﺪاف ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬

‫‪1. Pluralistic Society‬‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪32‬‬

‫‪ -1‬اﺧﻮان زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬دارﯾﻮش‪ ،1373 ،‬ص ‪.30‬‬

‫‪33‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫ب( اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫د( ﺣﻞ ﺗﻌﺎرض ﻣﻨﻄﻘﻪ اي‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪34‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ـ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪،‬‬

‫‪35‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪36‬‬

‫‪1- Robert Kohen‬‬

‫‪37‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪38‬‬

‫‪1 . Stanley Haffmann‬‬

‫‪39‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪40‬‬

‫‪41‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫‪ -1‬دوﺋﺮﺗﯽ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ و ﻓﺎﻟﺘﺮﮔﺮاف‪ ،‬راﺑﺮت‪ ،‬ج ‪ ،1372 ،2‬ص ‪.666‬‬

‫‪ n‬اﻣﻨﯿﺖ اﯾﺮان و ﺟﻨﻮب ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬ ‫‪42‬‬

‫‪1. Neo Functionalism‬‬

‫‪43‬‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‬