‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوي‪/‬‬

‫)‪ 676-631‬ﻫـ(‬

‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬
‫)‪(4‬‬

‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‪/‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ از‪:‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫ﺷﺮح رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ ﻣﻦ ﮐﻼم ﺳﯿﺪ اﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮ ﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوی‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‬ ‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬ ‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬
‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫اﺳﻔﻨﺪ )ﺣﻮت( ‪ ۱۳۹۴‬ﺷﻤﺴﯽ – ﺟﻤﺎدي اﻷول ‪ ۱۴۳۷‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
‫ﺑﺎزﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺳﻢ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه‬
‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺎ‪:‬‬
‫‪book@aqeedeh.com‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -81‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرت و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدن دوري از ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ او ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ او را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪8......................................................‬‬
‫‪ -82‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺣﺎﮐﻢ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺪﯾﺮان ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب وزﯾﺮان و ﻣﺸﺎوران ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬و‬
‫ﻫﺸﺪار ﺑﻪ آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن و ﻣﺸﺎوران ﻧﺎﺑﺎب ‪15..........................................‬‬
‫‪ -83‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از واﮔﺬاري رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت و دﯾﮕﺮ ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎي اداري و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪21..........................................‬‬

‫‪ -1‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ادب ‪24 ....................................................................‬‬

‫‪ -84‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷﺮم و آزرم ‪24................‬‬
‫‪ -85‬ﺑﺎب‪ :‬رازداري و ﺣﻔﻆ اﺳﺮار دﯾﮕﺮان ‪34............................................................‬‬
‫‪ -86‬ﺑﺎب‪ :‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ‪43...........................................‬‬
‫‪ -87‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻋﺎدتﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ‪52..........................................‬‬
‫‪ -88‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشزﺑﺎﻧﯽ و ﺧﻮشروﯾﯽ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ‪56 ...................................‬‬
‫‪ -89‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب واﺿﺢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﺑﺮاي ﺷﻨﻮﻧﺪه و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﮑﺮارِ آن در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﮑﺮار‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪59..........................................‬‬
‫‪ -90‬ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻮﺟﻪ و ﮔﻮش دادنِ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎنِ درﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰي ﮐﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺸﯿﻨﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ و اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢِ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮان‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮان ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﻪ ﺳﮑﻮت دﻋﻮت‬
‫ﮐﻨﺪ ‪62....................................................................................................................‬‬
‫‪ -91‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن ‪65....................................................................‬‬
‫‪ -92‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺘﺎﻧﺖ و آراﻣﺶ ‪81..................................................................................‬‬
‫‪ -93‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﻣﺶ و وﻗﺎر ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز و ﺟﻠﺴﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ‬
‫‪84 ................................‬‬
‫‪.‬‬ ‫و دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ‪................................................................‬‬
‫‪ -94‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﺣﺘﺮامِ ﻣﻬﻤﺎن ‪91.............................................................‬‬
‫‪ -95‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﺒﺮﯾﮏ‪ ‬روﯾﺪادﻫﺎي ﺷﺎديﺑﺨﺶ‬
‫‪101.......................................................................................................................‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -96‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮا‪ -‬در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺎزمِ ﺳﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﺑﺮاي او و درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از وي ‪125 ......................................‬‬
‫‪ -97‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺨﺎره )ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ( و ﻣﺸﻮرت ‪138........................................................‬‬
‫‪ -98‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ و ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺣﺞ و اﻣﺜﺎل آن از ﯾﮏ‬
‫راه و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ از راﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﺒﺎدت ‪143...........................‬‬
‫‪ -99‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم ‪146 ..............‬‬

‫‪ -2‬ﮐﺘﺎب‪ :‬آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن ‪160 ...................................................‬‬

‫‪ -100‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا و »اﻟﺤﻤﺪﷲ« در ﭘﺎﯾﺎنِ آن‪160 ...............‬‬
‫‪ -101‬ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻏﺬا درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﻏﺬا ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬
‫‪171.......................................................................................................................‬‬
‫‪ -102‬ﺑﺎب‪ :‬روزهداري ﮐﻪ از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﻓﻄﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ‪173 .‬‬
‫‪ -103‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ‪175 ..........‬‬
‫‪ -104‬ﺑﺎب‪ :‬ﻏﺬا ﺧﻮردن از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد و آﻣﻮزش آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪ ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد ‪177 ..........................................................................................................‬‬
‫‪ -105‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﺧﻮردن ﺧﺮﻣﺎ و اﻣﺜﺎل آن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﺟﻤﻊ ‪182.........................................................................................‬‬
‫‪ -106‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﭼﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؟‪183 ......‬‬
‫‪ -107‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﻮردن از ﮐﻨﺎرِ ﻇﺮف و ﻧﻬﯽ از ﺧﻮردن از وﺳﻂ‪ ‬آن ‪185 ................‬‬
‫‪ -108‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن ﺧﻮردن در ﺣﺎلِ ﺗﮑﯿﻪ زدن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ ‪188..............................‬‬
‫‪ -109‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺧﻮردن ﺑﺎ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ و ﻧﯿﺰ ﻟﯿﺴﯿﺪنِ اﻧﮕﺸﺘﺎن و ﻇﺮف‬
‫ﻏﺬا‪ ،‬و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدنِ ﭘﺎك ﮐﺮدن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﯿﺶ از ﻟﯿﺴﯿﺪن‪ ،‬و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺧﻮردنِ آن‪ ،‬و ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭘﺎك ﮐﺮدن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺪ‬
‫و ﭘﺎ ﭘﺲ از ﻟﯿﺴﯿﺪن ‪190.........................................................................................‬‬
‫‪ -110‬ﺑﺎب‪ :‬ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ‪193 .................................................‬‬
‫‪ -111‬ﺑﺎب‪ :‬روش ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﻨﻔﺲ در ﺑﯿﺮون ﻇﺮف‪ ،‬و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﺑﻮدن ﺗﻨﻔﺲ در ﻇﺮف؛ و اﺳﺘﺤﺒﺎب دور دادنِ ﻇﺮف از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪197....................‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -112‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ‪ ،‬ﻇﺮف آب و اﻣﺜﺎل آن؛ و ﺑﯿﺎ ِ‬
‫ن‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺮاﻫﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ ‪202...................................................‬‬
‫‪ -113‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن دﻣﯿﺪن در ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪204...................................................‬‬
‫‪ -114‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده و اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ‪207...........................................................................................‬‬
‫‪ -115‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻗﯽ )آبدﻫﻨﺪه(‪ ،‬ﭘﺲ از ﻫﻤﻪ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ ‪214 ..........‬‬
‫‪ -116‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از ﻫﻤﻪي ﻇﺮوف ﭘﺎك ﺟﺰ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬و ﺟﻮاز ﻧﻮﺷﯿﺪن‬
‫از ﻧﻬﺮ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎ دﻫﺎن و ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮف و دﺳﺖ؛ و ﺣﺮام ﺑﻮدن اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و‪216...................................................... ...‬‬

‫‪ -3‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻟﺒﺎس ‪221 .................................................................‬‬

‫‪ -117‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد و‬
‫ﺳﯿﺎه و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﭘﻨﺒﻪ و ﮐﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺸﻢ‪ ،‬ﻣﻮ و دﯾﮕﺮ اﻟﯿﺎف ﭘﺎرﭼﻪاي ﺟﺰ ﺣﺮﯾﺮ‬
‫)اﺑﺮﯾﺸﻢ(‪221 .........................................................................................................‬‬
‫‪ -118‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭘﯿﺮاﻫﻦ ‪235 ....................................................................‬‬
‫‪ -119‬ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮلِ ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ از روي ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و اﮔﺮ از روي ﺗﮑﺒﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه )ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ(‬
‫‪236.......................................................................................................................‬‬
‫‪ -120‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دوري از ﺷﯿﮏﭘﻮﺷﯽ از روي ﺗﻮاﺿﻊ ‪263.......................‬‬
‫‪ -121‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن اﻋﺘﺪال در ﻧﻮع ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺿﺮورت ﯾﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻧﭙﻮﺷﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪي ﺳﺮزﻧﺶ و ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ وي را‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ ‪264 .......................................................................................................‬‬
‫‪ -122‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن آن ﺑﺮاي‬
‫زﻧﺎن؛ و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺣﺮﯾﺮ و ﺗﮑﯿﻪ زدن ﺑﺮ آن ‪267...............................‬‬
‫‪ -123‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ( ﺑﺮاي ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ‬
‫ﺧﺎرش دارد ‪271 .....................................................................................................‬‬
‫‪ -124‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﭘﻮﺳﺖ ﭘﻠﻨﮓ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﯾﺮاﻧﺪاز ‪272‬‬
‫‪ -125‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﮐﻔﺶ ﻧﻮ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪273 ...... ...‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪4‬‬

‫‪ -126‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن آﻏﺎز ﮐﺮدن از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ در ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن‪274 ..........‬‬

‫‪ -4‬ﮐﺘﺎب‪ :‬آداب ﺧﻮاب ‪277 .........................................................‬‬

‫‪277 ................................‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ -127‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن ‪................................‬‬
‫‪ -128‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻮاز ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﭘﺎ روي ﭘﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮسِ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﻋﻮرت ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭼﻬﺎرزاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن‬
‫‪288.......................................................................................................................‬‬
‫‪ -129‬ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ‪291...............................................................‬‬
‫‪ -130‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮاب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ‪309.........................................................‬‬

‫‪ -5‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺳﻼم ‪317 .................................................................‬‬

‫‪ -131‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦِ آن ‪317.....................‬‬
‫‪ -132‬ﺑﺎب‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم‪334 ..............................................................................‬‬
‫‪ -133‬ﺑﺎب‪ :‬آداب ﺳﻼم ‪343...................................................................................‬‬
‫‪ -134‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺗﮑﺮار ﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻧﺪك‪ ،‬دﯾﺪارش‬
‫ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد؛ ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ وارد و ﺳﭙﺲ ﺧﺎرج ﺷﻮد و آنﮔﺎه در ﻫﻤﺎن‬
‫ﻟﺤﻈﻪ داﺧﻞ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ درﺧﺘﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‪ ،‬در ﻣﯿﺎنِ آندو ﺣﺎﯾﻞ ﺷﻮد ‪345 ............‬‬
‫‪ -135‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ‪346 ..........‬‬
‫‪349 ................................‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ -136‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ‪................................‬‬
‫‪ -137‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦِ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ و دﯾﮕﺮ زﻧﺎنِ ﻣﺤﺮﻣﺶ و ﻧﯿﺰ زﻧﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺗﺮس ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ اﻓﺘﺎدن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻼم ﮐﺮدنِ زﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫‪350 ................................‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻣﺮدان ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺮط ‪................................‬‬
‫‪ -138‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدنِ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦِ ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻮاب دادن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻼمِ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ در آن ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ و ﻫﻢ ﮐﺎﻓﺮان ‪353 ................................................................................‬‬
‫‪ -139‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻼم ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﻣﺠﻠﺲ و ﺗﺮك ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ‪360 .......................................................................................................‬‬
‫‪ -140‬ﺑﺎب‪ :‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ و آداب آن ‪362..............................................................‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -141‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از اﺟﺎزهﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪» :‬ﮐﯿﺴﺘﯽ«‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ‬

‫ﻫﺴﺘﻢ« و ﻧﺎم ﯾﺎ ﺷﻬﺮت‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ؛ و ﮔﻔﺘﻦِ »ﻣﻨﻢ« و اﻣﺜﺎل آن در ﭘﺎﺳﺦ‪،‬‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ‪367 ....................................................................................................‬‬
‫‪ -142‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دﻋﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻄﺴﻪ زدن »اﻟﺤﻤﺪﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن دﻋﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻄﺴﻪ زدن »اﻟﺤﻤﺪﷲ« ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ و ﺑﯿﺎنِ آداب‬
‫دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻋﻄﺴﻪزﻧﻨﺪه و ﻧﯿﺰ آداب ﻋﻄﺴﻪ زدن و ﺧﻤﯿﺎزه ﮐﺸﯿﺪن ‪369........................‬‬
‫‪ -143‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دﺳﺖ دادن و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﻫﻨﮕﺎمِ دﯾﺪار‪ ،‬و ﺑﻮﺳﯿﺪ ِ‬
‫ن‬
‫دﺳﺖ‪ ‬ﻣﺮد ﺻﺎﻟﺢ و ﺑﻮﺳﯿﺪنِ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ از روي ﻣﺤﺒﺖ و ﺑﻪ آﻏﻮش ﮐﺸﯿﺪنِ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﺳﻔﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﮑﺮوه ﺑﻮدن ﺧﻢ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ‪376......................‬‬

‫‪ -6‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه و ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او و ﺣﻀﻮر در ﺧﺎكﺳﭙﺎري وي و‬

‫ﻣﺎﻧﺪن ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮش ﭘﺲ از دﻓﻦ او ‪388 .............................................‬‬
‫‪ -144‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ‪388 .................................................‬‬
‫‪ -145‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪402 ................................................‬‬
‫‪ -146‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدنِ اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽِ ﺑﯿﻤﺎر از ﺧﺎﻧﻮادهي وي ‪413.........................‬‬
‫‪ -147‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﺎاﻣﯿﺪي از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪415...................‬‬
‫‪ -148‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﺪﻣﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ او داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮِ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﯿﻤﺎرياش ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫ورزﻧﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺠﺎزات‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻗﺼﺎص و اﻣﺜﺎلِ آن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪418..............................................................‬‬
‫‪ -149‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎرم« ﯾﺎ »ﺳﺨﺖ ﺑﯿﻤﺎرم« ﯾﺎ »ﺗﺐ‬
‫دارم« ﯾﺎ »واي ﺳﺮم!« و اﻣﺜﺎلِ آن؛ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از روي ﺧﺸﻢ و‬
‫ﺑﯽﻗﺮاري ﯾﺎ ﻧﺎﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺪارد ‪421.....................................................‬‬
‫‪ -150‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻠﻘﯿﻦِ »ﻻ اﻟﻪاﻻاﷲ« ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻀﺮ ‪426......................................................‬‬
‫‪ -151‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﻬﺎدن ﭼﺸﻤﺎنِ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ‪430.....................‬‬
‫‪ -152‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﺟﻨﺎزه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و آنﭼﻪ واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣ‪‬ﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ‪434 .....‬‬
‫‪ -153‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻮاز ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺪونِ ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﯾﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد‬
‫‪439.......................................................................................................................‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪6‬‬

‫‪ -154‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮدداري از ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮده دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪444 ...............‬‬
‫‪ -155‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﺮده و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي او و ﺣﻀﻮر در ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي و ﮐﺮاﻫﺖ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ زﻧﺎن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ‪446 ...........................................................................‬‬
‫‪ -156‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﮐﺜﺮت ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه و ﺻﻒ ﺑﺴﺘﻦ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران در ﺳﻪ ﺻﻒ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ‪450 ....................................................................‬‬
‫‪ -157‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪453 ...............................................‬‬
‫‪ -158‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در آﻣﺎده ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮدن و ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدنِ ﺟﻨﺎزه ‪462....................‬‬
‫‪ -159‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﺮده و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﻣﺎده ﮐﺮدن او؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎنِ اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﻣﺮگ وي درﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ‪467‬‬
‫‪ -160‬ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪرز دادن ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ )ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣﺮده( ‪471 ...............‬‬
‫‪ -161‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮده ﭘﺲ از دﻓﻦ او و ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮش ﺑﺮاي ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر دﻋﺎ ﺑﺮاي او و اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻗﺮاﺋﺖ ‪476..............................................................‬‬
‫‪ -162‬ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﺳﻮي ﻣﯿ‪‬ﺖ و دﻋﺎ ﺑﺮاي او ‪478 ........................................‬‬
‫‪ -163‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ‬ﻣﺮدم از ﻣﺮده ‪483 .....................................................................‬‬
‫‪ -164‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﻮﭼﮑﺶ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ ‪488 ....................................‬‬
‫‪ -165‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮﯾﻪ و ﺗﺮس ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﮐﻨﺎر ﻗﺒﻮر و ﻣﺤﻞ ﻫﻼﮐﺖ ﺳﺘﻢﮔﺮان و‬
‫اﻇﻬﺎر ﻋﺠﺰ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل؛ و زﻧﻬﺎر از ﻏﻔﻠﺖ از آن ‪491 ......................................‬‬

‫‪ -7‬ﮐﺘﺎب‪ :‬آداب ﺳﻔﺮ ‪493 ...........................................................‬‬

‫‪ -166‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن آﻏﺎز ﺳﻔﺮ در روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ و اﺑﺘﺪاي روز‪493...................‬‬
‫‪ -167‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻫﻢﺳﻔﺮ و اﻣﯿﺮ ﻗﺮار دادن ﯾﮑﯽ از ﺧﻮدﺷﺎن در ﺳﻔﺮ‬
‫ﺗﺎ ﻫﻤﻪ از او ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ ‪496 ..................................................................................‬‬
‫‪ -168‬ﺑﺎب‪ :‬آداب ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﻮﻗﻒ‪ ،‬و ﮔﺬراﻧﺪن ﺷﺐ و ﺧﻮاﺑﯿﺪن در ﺳﻔﺮ؛ و اﺳﺘﺤﺒﺎب‬
‫ﭘﯿﻤﻮدن ﻣﺴﯿﺮ در ﺷﺐ‪ ،‬و ﻣﻼﯾﻤﺖ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﺎلِ آنﻫﺎ؛ و‬
‫ﺟﻮاز ﺳﻮار ﺷﺪن دو ﻧﻔﺮ ﺑﺮ ﭼﺎرﭘﺎي ﻗﻮي؛ و اﻣﺮ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻖ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ‪499 ..........................................................................‬‬
‫‪ -169‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻫﻢﺳﻔﺮ ‪506 ...........................................................................‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -170‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﻮاري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪509...........................‬‬

‫‪ -171‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﮔﺮدﻧﻪﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬و ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ وي در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از درهﻫﺎ و ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽﻫﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽرود؛ و ﻧﻬﯽ از ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن‬
‫ﺻﺪا در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ و اﻣﺜﺎل آن ‪518..............................................................‬‬
‫‪ -172‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دﻋﺎ در ﺳﻔﺮ‪523............................................................‬‬
‫‪ -173‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻫﻨﮕﺎمِ ﺗﺮﺳﯿﺪن از ﻣﺮدم و ﻏﯿﺮ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪524 .....‬‬
‫‪ -174‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻗﻒ ﯾﺎ اﺗﺮاق ﮐﺮدن در ﺟﺎﯾﯽ ‪527.......................‬‬
‫‪ -175‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ‪530................................................................................................‬‬
‫‪ -176‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮاده در روز و ﮐﺮاﻫﺘﺶ در ﺷﺐ ﺑﺪون ﺿﺮورت‬
‫‪532.......................................................................................................................‬‬
‫‪ -177‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﻬﺮ ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ‪533 ...........‬‬
‫‪ -178‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤ ّ‬
‫ﻞ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮود و در آن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد ‪534.......................................................‬‬
‫‪ -179‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮت زن ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ‪536 ................................................‬‬

‫‪ -8‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻓﻀﺎﯾﻞ ‪539 ...............................................................‬‬

‫‪ -180‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ‪539 ......................................................................‬‬
‫‪ -181‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﻣﻮاﻇﺒﺖ از ﻗﺮآن )ﺑﺎ ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ ﺗﻼوﺗﺶ( و ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ‪563...........................................................‬‬
‫‪ -182‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش و درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ از اﻓﺮاد‬
‫ﺧﻮشﺻﺪا و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ آن‪565 .........................................................................‬‬
‫‪ -183‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ ‪574...................‬‬
‫‪609 ................................‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ -184‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ﺗﻼوت ﻗﺮآن‬
‫‪ -185‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ ‪614 .................................................................................‬‬
‫‪ -186‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان ‪634 .................................................................................‬‬
 ‫‪ -81‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرت و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدن دوري از‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ او ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ او را اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ٗ‬ ‫ۡ َ َّ ُ‬
‫�دون ُعل ّو� ِ� ٱ�� ِض َو� ف َساد ۚ�‬ ‫﴿ت ِلك ٱ�ار ٱ�خِرة �علها ل ِ�ِين � يرِ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨٣ :‬‬ ‫� ‪﴾٨٣‬‬ ‫َوٱ ۡل َ� ٰقِ َب ُة ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ از آنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ‪.‬‬

‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫الﺮﻤﺣﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ ﻋﺒﺪ‬ ‫ِ‬ ‫‪ - ٦٧٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﺒﺪ‬
‫ََ ُ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َْ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫� مﺴﺄﻟ ٍﺔ أﻋﻨﺖ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬و�ن‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻬﺎ‬ ‫ﻴﺘ‬ ‫ﻄ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬‫أ‬ ‫إن‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺈﻧ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ة‬ ‫اﻹﻣﺎر‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ﺳﻤ َﺮة! ﻻ �ﺴﺄ‬ ‫الﺮﻤﺣﻦ‬
‫َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َْ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫ت‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ِﻨﻬ‬ ‫ﻣ‬ ‫ا‬‫ً‬
‫�‬ ‫ﺧ‬ ‫�ﻫﺎ‬‫ﻏ‬ ‫ﻳﺖ‬ ‫أ‬‫ﺮ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫�‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻔ‬‫ﻠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ا‬ ‫و�ذ‬ ‫ﻬﺎ‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫إﻴﻟ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻠﻛ‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ﻟﺔ‬ ‫مﺴﺄ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬ ‫ﻬﺎ‬ ‫ﻴﺘ‬‫ﻄ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫أ‬
‫ِ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ٌ َ َّ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ﻒِر ﻋﻦ ﻳﻤﻴﻨِﻚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﺬﻟي ﻫﻮ ﺧ�‪ ،‬و� �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه! ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﺎرِ اﻣﺎرت ﻧﺒﺎش؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﺪون درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺎرت ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ اﻣﺎرت از ﺳﻮي اﷲ ﯾﺎري ﻣﯽﺷﻮي و اﮔﺮ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫اﻣﺎرت ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﯽ ‪ -‬و از ﮐﻤﮏ و ﯾﺎريِ اﷲ‪ ‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدي‪ -.‬و ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﺮ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردي و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬آن ﮐﺎر را ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ را‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﮐﻔّﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪت را ادا ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻬﯽ از درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرت و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدن‬
‫دوري از ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ و ﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎرات در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد و ﺷﺎﻣﻞ ردهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻣﺎرات در ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و اﻣﺎرات ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7146 ،662) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1652 :‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرت و‪...‬‬

‫از واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎرت‪ ‬ﺑﺰرگ ﯾﺎ ﻋﺎم ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻼﻓﺖ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد و ﻧﯿﺰ ﺧﻼﻓﺖ اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪،‬‬
‫و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬و ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻠﻔﺎ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺎرت ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﻋﺎم و‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎندار‪،‬‬
‫و اﻣﺎرت‪ ‬ﺧﺎص ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘ ِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎندار و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ از اﺷﺘﯿﺎق ﺑﻪ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم و ﺗﻘﺎﺿﺎي آن‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺣﯿﺚ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ َ َ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ُ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ُ ٗ‬ ‫ۡ َ‬
‫ِين � يرِ�دون عل ّو� ِ� ٱ��ض و� فساد�ۚ‬
‫ِ‬ ‫﴿ت ِلك ٱ َّ� ُار ٱ�خِرة �علها ل ِ�‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨٣ :‬‬ ‫� ‪﴾٨٣‬‬‫َوٱ ۡل َ� ٰقِ َب ُة ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ از آنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﻫﺪف از درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرت‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﯾﯽ و ﺳﯿﻄﺮهﻃﻠﺒﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎمِ‬
‫اﻣﻮرﺷﺎن را در دﺳﺖ ﮔﯿﺮد و ﻫﺮ ﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرات‬
‫و ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺑﺪي دارد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺑﺪ در ﭘﯽِ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺮهاي در آﺧﺮت ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو از درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرت ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ٗ‬
‫﴿ َو� ف َساد�ۚ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺎن‪ ،‬ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري در زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺪرت و ﻣﻮﻗﻌﯿﺶ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راﻫﺰﻧﯽ و ﺳﺮﻗﺖ اﻣﻮال ﻣﺮدم‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آﺑﺮوﯾﺸﺎن ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﻨﺪ‪َ ﴿ .‬وٱ ۡل َ� ٰقِ َب ُة ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬
‫�﴾‪» :‬و ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ از آنِ‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ در آﺧﺮت‪ .‬و ﮔﺎه ﻫﻢ در‬
‫دﻧﯿﺎﺳﺖ و ﻫﻢ در آﺧﺮت‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه! ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﺎرِ اﻣﺎرت ﻧﺒﺎش؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﺪون‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ اﻣﺎرت از ﺳﻮي اﷲ ﯾﺎري ﻣﯽﺷﻮي و اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﯽ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﮐﻤﮏ و ﯾﺎريِ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدي؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮري و ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮي‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻘﻀﺎي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪10‬‬

‫اﻣﺎرت ﻧﮑﺮدي و ﻣﺮدم ﺗﻮ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺗﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ را ﻗﺒﻮل‬

‫ﮐﻨﯽ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﭙﺬﯾﺮ و ﺑﺪان ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و ﺗﻮ را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘ‪‬ﺴﺖ و ﻣﻘﺎم‬
‫ﺎل‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َْ‬
‫ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺟﺎءك ِﻣﻦ ﻫﺬا الﻤ ِ‬
‫َ ُْ ُ َْ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ََْ َ َ ُْ ُ ْ‬
‫ﺮﺸ ٍف َوﻻ َﺳﺎ ِﺋ ٍﻞ ﻓﺨﺬ ُه َو َﻣﺎ ﻻ ﻓﻼ ﺗت ِﺒ ْﻌﻪ �ﻔ َﺴﻚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫وأﻧﺖ �� م ِ‬
‫ﺑﺪون ﭼﺸﻢداﺷﺖ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در ﭘﯽِ آن ﻣﺒﺎش«‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﻣﻮﻓﻖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﭘ‪‬ﺴﺖ و ﮐﺎرِ اداري ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺪون درﺧﻮاﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ و ﻗﺒﻮﻟﺶ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﭘﯽِ آن ﺑِﺪ‪‬و‪‬د و‬
‫ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﮕﻨﺠﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺮﻓﯿﻊ درﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﺗﺮﻓﯿﻊ درﺟﻪ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در ﭘﯽِ آن ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ درآﻣﺪ و روزيِ ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺘﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪاي در آن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ درد‪ ‬ﺳﺮ و ﻓﺘﻨﻪ دارد‪.‬‬
‫»و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردي و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬آن ﮐﺎر را ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﮐﻔّﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪت را ادا ﮐﻦ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼنﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ و ﺳﭙﺲ درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎمِ آن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در‬
‫اﻧﺠﺎم ِ آن درﻧﮓ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪﺗﺎن را ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻼنﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادنِ آن ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ را از آن ﺟﻬﺖ در اداﻣﻪي ﻣﻮﺿﻮع اﻣﺎرت ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﯾﮏ‬
‫اﻣﯿﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺳﭙﺲ درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺧﻼف آن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻣﮑﺎن دارد ﺷﮑﺴﺘ ِ‬
‫ﻦ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﻧﻨﮓ ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ‪ -‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﯿﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا‪-‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد و ﺳﭙﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻼف‪ ‬آن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪش‬
‫راﺑﺪﻫﺪ و ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﯿﺮ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ و ﻗﻮم و ﺧﻮﯾﺶِ او ﺣﺮﻓﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺎل اﯾﻦ آﻗﺎ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻠﻪي‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7164 ،1473) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1045 :‬‬

 ‫‪11‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرت و‪...‬‬

‫رﺣﻢ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﻗﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪﺗﺎن را ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﺑﻪ دﯾﺪن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺧﻮد ﺑﺮوﯾﺪ‪.‬؛ زﯾﺮا ﺻﻠﻪي رﺣﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪت را ﺑﺪﻫﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺖ ﺣﺮف ﺑﺰن‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه درﺑﺎرهي ﻫﻤﻪي ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻗﺴﻢ‬
‫ﺧﻮردن‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم در ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﯾﺎ ﻃﻼق و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻋﺠﻮﻻﻧﻪ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻦ؛ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ‪ ‬اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﯾﺎ‬
‫ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺗﺮك آن را دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻃﻼق ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪون ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺪون ﻃﻼق ﯾﺎ ﻗﺴﻢِ زنﻃﻼق‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪﮐﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺴﻢِ زﯾﺎد ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺳﻮﮔﻨﺪ »انﺷﺎءاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ »انﺷﺎءاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ‬
‫ﮐﻔﺎره ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺑﻪﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮐﺮد« و‬
‫ﺳﭙﺲ آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﻮﮔﻨﺪش‬
‫»انﺷﺎءاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻧﺚ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫ِّ ُ ُّ َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫ِﺐ لﻚ‬ ‫ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ذ ٍّر أ َراك ﺿ ِﻌﻴﻔﺎ‪ ،‬و�� أﺣ‬ ‫ُ ‪ -٦٨٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ َ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َّ َ‬ ‫ُّ َ‬
‫ﻴﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ن� وﻻ ﺗﻮﻟ� ﻣﺎل ﻳتِ ٍ‬ ‫ﻣﺎ أﺣِﺐ ِﻨﻟﻔﻲﺴ‪ ،‬ﻻ ﺗﺄﻣﺮن ﻰﻠﻋ اﺛ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮذر! ﺗﻮ را ﺿﻌﯿﻒ و‬
‫ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ و ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم‪ .‬ﭘﺲ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ‪ ‬دو ﻧﻔﺮ را ﻧﯿﺰ ﻧﭙﺬﯾﺮ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻦ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َُْ َ َ ُْ ُ‬
‫ﻜﻲﺒ � َّﻢ ﻗﺎل‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻨ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ﺪ‬‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ب‬‫ﻓﺮﻀ‬ ‫؟‬‫�‬‫ِ‬ ‫ﻠ‬‫ﻤ‬‫ِ‬ ‫ﺴﺘﻌ‬ ‫�‬ ‫أﻻ‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺖ‬ ‫‪ -٦٨١‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠ‬
‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ ٌ َ َ ٌ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ٌ َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫»ﻳﺎ أﺑﺎ ذ ٍّر إﻧﻚ ﺿ ِﻌﻴﻒ‪ ،‬و��ﻬﺎ أﻣﺎﻧﺔ‪ ،‬و��ﻬﺎ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺧِﺰي وﻧﺪاﻣﺔ‪ ،‬إﻻ ﻣﻦ أﺧﺬﻫﺎ ِﺤﺑﻘﻬﺎ‪،‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ َّ‬
‫وأدى ِ‬
‫اﺬﻟي ﻋﻠﻴ ِﻪ �ِﻴﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1826 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1825 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪12‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﮐﺎر )وﻇﯿﻔﻪاي(‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻤﺎرﯾﺪ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺘﺶ ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪام زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮذر! ﺗﻮ ﺿﻌﯿﻒ و‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺎﯾﻪي رﺳﻮاﯾﯽ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻖّ آن ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٦٨٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إﻧ�ﻢ ﺳﺘﺤ ِﺮﺻﻮن ﻰﻠﻋ اﻹﻣﺎرة ِ ‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ ََ ًَ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﺳﺘﻜﻮن ﻧﺪاﻣﺔ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺣﺮص ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رﯾﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ در رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﻧﺪاﻣﺖ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﻧﻬﯽ از درﺧﻮاﺳﺖ رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮذر! ﺗﻮ را ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‬
‫و ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ دو ﻧﻔﺮ‬
‫را ﻧﯿﺰ ﻧﭙﺬﯾﺮ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻦ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻬﺎر ﻋﺒﺎرت آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ«‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ر‪‬كﮔﻮﯾﯽ و ﺻﺮاﺣﺖ ﻟﻬﺠﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮ او دﺷﻮار ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﻮ آدمِ ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻫﺴﺘﯽ«‪ ،‬در ﻣﺎ اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫اﻣﺎﻧﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪروﺷﻨﯽ و ﺑﺪون‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﺑﺎبِ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻫﺴﺘﯽ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف‪ ،‬ﻃﻌﻨﻪ زدن ﯾﺎ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬آدمِ ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﯽ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.7148 :‬‬

 ‫‪13‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎرت و‪...‬‬

‫دوم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم«‪ .‬و اﯾﻦ از ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﯿﺎنِ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺗﻠﺦ ﺑﺮاي‬
‫اﺑﻮذر‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﻢ‪ ،‬از ﺳ ِﺮ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا »ﺑﺮاي ﺗﻮ‬
‫ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم«‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ رﯾﺎﺳﺖ دو ﻧﻔﺮ را ﻧﯿﺰ ﻧﭙﺬﯾﺮ«‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺎب اوﻟﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ رﯾﺎﺳﺖ اﻓﺮاد‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﻮذر را از ﭘﺬﯾﺮش رﯾﺎﺳﺖ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا اﺑﻮذر‪‬‬
‫ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮد و رﯾﺎﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و اﻣﺎﻧﺖدار ﻧﯿﺎز دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﯿﺮو و ﻗﺪرت اﺟﺮاﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ دﺳﺘﻮري ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﺟﺮا ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ و ﺑﯽﻋ‪‬ﺮﺿﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﺣﺮﻣﺖ و ﻫﯿﺒﺘﯽ ﻧﺪارد و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫و ﻧﺎﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺟﺴﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺪ‪‬ي و ﻗﻮي ﺑﺎﺷﺪ و از ﺣﺪود اﻻﻫﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ و وﻇﺎﯾﻔﺶ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺪﯾﺮ ﯾﺎ رﯾﯿﺲ ﻣﻮﻓﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻦ«‪ .‬ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺪرش را ﻗﺒﻞ از ﺳﻦّ ﺑﻠﻮغ از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺑﻮذر را از ﭘﺬﯾﺮش ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺎلِ‬
‫ﯾﺘﯿﻢ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ رﺳﯿﺪﮔﯽ و ﻋﻨﺎﯾﺖ وﯾﮋهاي ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ َ ٰ َ ٰ ُ ۡ ً َّ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ون � ُ� ُطونِه ۡم نَار�ۖٗ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين يأ�لون أم�ل ٱ��� ظلما إِ�ما يأ�ل‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠ :‬‬ ‫�� ‪﴾١٠‬‬‫َو َس َي ۡصلَ ۡو َن َسعِ ٗ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﺗﺶِ )ﺟﻬﻨﻢ( را در ﺷﮑﻢ‪-‬‬
‫ﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪ زودي در آﺗﺶ ﻓﺮوزان ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫و اﺑﻮذر‪ ‬ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮد و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽِ ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻦ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ رﯾﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و اﻣﺎﻧﺖدار ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ‬
‫اﻣﺎﻧﺖ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺘﺨﺼﺺ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪14‬‬

‫ﻣﺘﻌﻬﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮاﻧﺎ و اﻣﺎﻧﺖدار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي رﯾﺎﺳﺖ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي رﯾﺎﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﻣﯿﺰانِ ﻧﯿﺎز ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻫﻢ اﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ از‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺎرﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ را ﺑﺪون ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا در ﻫﺮ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﯾﺎ رﯾﯿﺲ‪ ،‬ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ و ﻣﺤﺘﺎجِ ﻗﺎﺿﯽ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت‪ ‬اﻣﮑﺎن ﮐﺴﯽ‬
‫ﻗﺒﻮلِ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ اﻣﺎﻧﺖدار اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ .،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪي‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٦ :‬‬ ‫﴿فَٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َما ٱ ۡس َت َط ۡع ُت ۡم﴾‬
‫ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ دو ﮔﺰﯾﻨﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ اﻣﺎﻧﺖدار و ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ‬
‫و ﻏﯿﺮﻣﺘﻌﻬﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮ ﯾﮏ از دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻋﯿﺒﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ‬
‫را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ؟ در ﺑﺎب رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺑﺮ ﺷﺨﺺِ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا آدمِ ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﮔﺎه ﺗﻌﻬﺪ و اﻣﺎﻧﺖ دارد؛ اﻣﺎ آدمِ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬در ذات ﺧﻮد ﺿﻌﯿﻒ‬
‫اﺳﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺎﻧﺖدار اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﮐﺎرِ‬
‫اﺟﺮاﯾﯽ ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺨﺺ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ را ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺮدم‬
‫در ﻋﺮﺻﻪي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﻪ ﺗﺨﺼﺺ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎزِ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﺗﺨﺼﺺ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ را ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬

‫***‬
 ‫‪ -82‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺣﺎﮐﻢ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺪﯾﺮان ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب وزﯾﺮان و‬
‫ﻣﺸﺎوران ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﻫﺸﺪار ﺑﻪ آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن و‬
‫ﻣﺸﺎوران ﻧﺎﺑﺎب‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ٌّ َّ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ َّ ٓ ُ َ ۡ َ َ ۡ ُ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٦٧ :‬‬ ‫�ِ‬
‫﴿ٱ�خِ�ء يوم�ِذِۢ �عضهم ع ٍض عدو إِ� ٱلمتقِ� ‪﴾٦٧‬‬
‫دوﺳﺘﺎن‪ ،‬در آن روز دﺷﻤﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‪.‬‬

‫َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ وأﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ �ﻌﺚ اﷲ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٦٨٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ُ ُّ ُ‬ ‫َ َ ٌ َ ْ ُ ُ ُ َ ُْ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ ََ‬ ‫ﻣِﻦ ﻧَ ٍّ‬
‫وف وﺤﺗﻀﻪ‬ ‫ﺎن‪ :‬ﺑِﻄﺎﻧﺔ ﺗﺄمﺮه ﺑِﺎلﻤﻌﺮ ِ‬ ‫اﺳﺘﺨﻠﻒ ﻣِﻦ ﺧﻠﻴﻔ ٍﺔ إﻻ ﺎﻛﻧﺖ ﻪﻟ ﺑِﻄﺎﻧﺘ ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ،‬وﻻ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ ُ ُ‬ ‫َ َ ٌ َ ْ ُ ُ ُ َّ ِّ ُ ُّ ُ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬و�ِﻄﺎﻧﺔ ﺗﺄمﺮه ﺑِﺎلﺮﺸ وﺤﺗﻀﻪ ﻋﻠﻴ ِﻪ والﻤﻌﺼﻮم ﻣﻦ ﻋﺼﻢ اﷲ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌﻮث ﻧﮑﺮد و ﻫﯿﭻ ﺧﻠﯿﻔﻪاي را ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دو ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬
‫)ﻣﺸﺎور( ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻗﺮار داد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽداد و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻘﺶ ﻣﯽﮐﺮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬او را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺪ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺗﺸﻮﯾﻘﺶ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬و ﻣﻌﺼﻮم‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را ‪ -‬از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ -‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٦٨٤‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ َ‪» :‬إِذا أراد اﷲ ﺑﺎﻷﻣِ�ِ‬
‫ﺟﻌ َﻞ َﻪﻟُ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َُ‬ ‫َ َ َّ‬
‫ﻰﺴ ذﻛ َﺮهُ‪َ ،‬و�ن ذﻛ َﺮ أﺎﻋﻧﻪ‪َ ،‬و�ذا أ َراد ﺑ ِﻪ ﻏ� ذلﻚ‬ ‫َ‬ ‫ً َ ََ‬
‫ﺪق‪ ،‬إن � ِ‬‫ﺻ ٍ‬ ‫وز�ﺮ ِ‬ ‫ﺧ�ا‪ ،‬ﺟﻌﻞ ﻪﻟ‬
‫ُ ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫�ﺮ ُﺳﻮ ٍء‪ ،‬إن � َ ِ َ‬
‫ﻰﺴ لﻢ ﻳﺬﻛ ْﺮهُ‪َ ،‬و�ن ذﻛ َﺮ لﻢ ﻳ ِﻌﻨﻪ«‪] .‬اﺑﻮداود اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺟﯿ‪‬ﺪ‬ ‫َوز َ‬
‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫)ﻧﯿﮑﻮ( ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه اﷲ ﺧﯿﺮ و ﺳﻌﺎدت‪ ‬اﻣﯿﺮي را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬وزﯾﺮي درﺳﺖﮐﺎر ﺑﺮاي او ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻣﯿﺮ ‪ -‬ﺣﻘﯿﻘﺖ را‪ -‬ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وزﯾﺮش ﺑﻪ او‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.7198 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪302 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2544 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪16‬‬

‫در ﻣﺴﯿﺮ درﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ ﺟﺰ اﯾﻦ را ﺑﺮاي اﻣﯿﺮ )ﺣﺎﮐﻢ( ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي او وزﯾﺮي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽِ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‬
‫و اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ و در ﻣﺴﯿﺮ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺣﺎﮐﻢ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺪﯾﺮان ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫وزﯾﺮان و ﻣﺸﺎوران ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﻫﺸﺪار ﺑﻪ آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن و ﻣﺸﺎوران ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َّ ٓ ُ َ ۡ َ َ ۡ ُ‬
‫ض ُه ۡم �ِ َ ۡعض َع ُد ٌّو إ َّ� ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٦٧ :‬‬ ‫� ‪﴾٦٧‬‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫﴿ٱ�خِ�ء يوم�ِذِۢ �ع‬
‫دوﺳﺘﺎن‪ ،‬در آن روز دﺷﻤﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‪.‬‬
‫ۡ َ َّ ٓ‬
‫﴿ٱ�خِ� ُء﴾‪ ،‬ﺟﻤﻊِ »ﺧﻠﯿﻞ« اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دوﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ و ﺻﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد اﻧﺴﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮِ ﻋﺮب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫و ﺑﺬا ُﺳ ّﻤـﻰ اﺨﻟﻠﻴـﻞ ﺧﻠـﻴﻼ‬ ‫ﺨﺗﻠﻠﺖ مﺴﻠﮏ الﺮوح ّ‬
‫ﻣـ�‬ ‫َ‬ ‫ﻗﺪ‬
‫»در روح و روان ﻣﻦ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻔﻮذ ﮐﺮدهاي؛ از ﻫﻤﯿﻦروﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ‬
‫ﺧﺎص و ﺻﻤﯿﻤﯽ را ﺧﻠﯿﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از دوﺳﺘﯽ‪ ،‬واﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪي ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻞ‬
‫و دوﺳﺖ ﺧﺎص‪ ‬ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ .‬و ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ دو را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞاﷲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺒﯿﺐاﷲ و ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﮐﻠﯿﻢاﷲ‪ .‬در‬
‫ﺳﺨﻦِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را »ﺣﺒﯿﺐاﷲ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺷﮑﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻞ‬
‫ﺑﻮدن از ﺣﺒﯿﺐ ﺑﻮدن‪ ،‬واﻻﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎم ﺧﻠﯿﻞ از ﻣﻘﺎم ﺣﺒﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺣﺒﯿﺐاﷲ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ »ﺧﻠﯿﻞاﷲ«‪ ،‬در آن ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻘﺺ ﯾﺎ ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﺟﻮد دارد‪ .‬زﯾﺮا ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ؛ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪،‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و اﻓﺮاد ﻋﺎدل‪ ،‬ﻫﻤﻪ دوﺳﺘﺎن ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﷲ‪ ،‬آنﻫﺎ را دوﺳﺖ دارد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫دوﺳﺖ ﺧﺎص و وﯾﮋهي اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻴﻬﲈ اﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞاﷲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞاﷲ و ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﮐﻠﯿﻢاﷲ‪ .‬وﻟﯽ‬
 ‫‪17‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺣﺎﮐﻢ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺪﯾﺮان ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب وزﯾﺮان و ﻣﺸﺎوران ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ً‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ً َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َّ‬
‫» ِإن اﷲ اﺨﺗﺬ ِ� ﺧ ِﻠﻴﻼ ﻛ َﻤﺎ اﺨﺗﺬ ِإﺑْ َﺮا ِﻫﻴﻢ ﺧ ِﻠﻴﻼ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻞ و‬
‫دوﺳﺖ وﯾﮋهي ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ْ‬ ‫َ َّ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ً َ ً‬ ‫ﮐﺮد«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ول َ ْﻮ ُﻛﻨْ ُ‬
‫ﺖ ُﻣﺘَّ ِﺨﺬا ﺧ ِﻠﻴﻼ ِﻣ ْﻦ أ َّﻣ ِﻲﺘ ﻻﺨﺗﺬت أﺑَﺎ ﺑَ� ٍﺮ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َّ ُ‬
‫اﻹ ْﺳﻼمِ «‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﺴﯽ از اﻣﺘﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دوﺳﺖ‪‬‬ ‫�ﻦ أﺧﻮ ِ‬
‫ة‬ ‫وﻟ ِ‬
‫ص ﺧﻮد ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻮﯾﺶ‪ -‬ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻢ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬را‬ ‫وﯾﮋه و ﺧﺎ ‪‬‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﺪم«‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺰد ﺷﻤﺎ‬
‫ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ«‪ (2 ).‬ﻟﺬا ﻣﻘﺎمِ ﺧﻠﯿﻞ از ﻣﻘﺎم ﺣﺒﯿﺐ‪ ،‬واﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ دوﺳﺖ ﺻﻤﯿﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آﺧﺮت ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دﺷﻤﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ َّ ٓ ُ َ ۡ َ َ ۡ ُ‬
‫ض ُه ۡم �ِ َ ۡعض َع ُد ٌّو إ� ٱل ُم َّتقِ َ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٦٧ :‬‬ ‫� ‪﴾٦٧‬‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫﴿ٱ�خِ�ء يوم�ِذِۢ �ع‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺧﯿﻠﯽ ﺻﻤﯿﻤﯽ‪ ،‬در آن روز دﺷﻤﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‪.‬‬
‫زﯾﺮا دوﺳﺘﯽِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺳﺎﯾﻪاي ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺟﺰ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪي دﯾﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در‬
‫زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪي‪ 38‬ﺳﻮرهي »اﻋﺮاف« ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻫﻤﻪي دوﺳﺘﺎن ﺻﻤﯿﻤﯽ‪ ،‬دﺷﻤﻦِ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ ََّ‬ ‫َۡ ُ ّ َ ۡ ّ َ ۡ‬ ‫� أ َم� قَ ۡد َخلَ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ‬
‫ار� �ما‬ ‫�‬‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫�س‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ن‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫م‬ ‫ِ�‬ ‫ل‬‫ب‬ ‫�‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ت‬ ‫ٖ‬ ‫ٓ‬ ‫ِ‬ ‫وا‬ ‫﴿قال ٱدخل‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َ َ ۡ ُ َّ ‪ۡ ۡ َ َ َّ ٞ‬‬
‫ُ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٣٨ :‬‬ ‫ت أخ َت َهاۖ﴾‬ ‫دخلت أمة لعن‬
‫)اﷲ( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ اﻣﺖﻫﺎﯾﯽ از ﺟﻦﻫﺎ و اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬وارد دوزخ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﮔﺮوﻫﯽ وارد دوزخ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .532 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﮥ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي‪) .3654‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4358 ،3662) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2384 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪18‬‬
‫ت به ُم ٱ ۡ�َ ۡس َب ُ‬
‫اب﴾‬ ‫ِين ٱ َّ� َب ُعوا ْ َو َرأَ ُوا ْ ٱ ۡل َع َذ َ‬
‫اب َو َ� َق َّط َع ۡ‬ ‫�أَ ٱ َّ� َ‬
‫ِين ٱتُّب ُعوا ْ م َِن ٱ َّ� َ‬ ‫﴿إ ۡذ َ� َ َّ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٦٦ :‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن از ﭘﯿﺮواﻧﺸﺎن‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﮐﻨﻨﺪ و )ﭘﯿﺮوان ﺑﺎﻃﻞ( ﻋﺬاب اﷲ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و‬
‫ﺗﻤﺎم وﺳﺎﯾﻞ ﻧﺠﺎت ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮد )و دﺳﺘﺸﺎن‪ ،‬از ﻫﻤﻪﺟﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺮدد(‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از وﺳﺎﯾﻞ ﻧﺠﺎت‪ ،‬ﻣﺤﺒﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد و از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪهاش را ﻣﯽآزﻣﺎﯾﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮔﺎه دوﺳﺘﺎن ﻧﯿﮏ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارﻧﺪ و در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺶ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪،‬‬
‫َْ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ُ َ َ‬
‫ﻳﻦ ﺧ ِﻠﻴ ِﻠﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻴَﻨﻈ ْﺮ‬ ‫َآزﻣﺎﯾﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬الﺮﺟﻞ ﻰﻠﻋ ِد ِ‬
‫َُ ُ‬ ‫أ َﺣ ُﺪ ْ‬
‫�ﻢ َﻣ ْﻦ �ﺎلِﻞ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ دوﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ دارد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫الﺼﺎﻟﺢ َو َﺟﻠيﺲ ُّ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧَّﻤﺎ ﻣﺜَ ُﻞ اﺠﻟﻠيﺲ َّ‬
‫الﺴﻮء ﻛ َﺤﺎ ِم ِﻞ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫الﻤ ْﺴﻚ َوﻧَﺎﻓﺦ اﻟْﻜ�‪ ،‬ﻓَﺤﺎم ُﻞ الﻤ ْ‬
‫ﺠﺗﺪ ِﻣﻨﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ن‬‫أ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫�‬‫و‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﺎع‬ ‫ﺘ‬ ‫ب‬ ‫ﺗ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ﻚ‪،‬‬ ‫ﻳ‬‫ﺬ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ن‬‫أ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻚ‪،‬‬ ‫ﺴ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ً ُ ْ َ ً ) ‪(2‬‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ ْ ُ‬ ‫ً ِّ ً َ ُ‬
‫ﺠﺗﺪ ِﻣﻨﻪ ر�ﺎ ﻣﻨ ِتﻨﺔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺜﺎل‬ ‫الﻜ� ِإﻣﺎ أن � ِﺮق ﺛﻴﺎﺑﻚ و�ﻣﺎ أن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر�ﺎ ﻃﻴﺒﺔ‪ .‬وﻧﺎﻓﺦ‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻦِ ﻧﯿﮏ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦِ ﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دارﻧﺪهي ﻣ‪‬ﺸﮏ )ﻋﻄﺎر( و دﻣﻨﺪهي ﮐﻮرهي آﻫﻦﮔﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ دارﻧﺪهي ﻣ‪‬ﺸﮏ )ﻋﻄﺎر(‪ ،‬ﯾﺎ از آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﯾﺎ از او ﻣ‪‬ﺸﮏ ﻣﯽﺧﺮي ﯾﺎ از‬
‫او ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ؛ وﻟﯽ دﻣﻨﺪهي ﮐﻮرهي آﻫﻦﮔﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺖ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻮي ﺑﺪي از او ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه اﷲ ﺧﯿﺮ و ﺳﻌﺎدت‪ ‬اﻣﯿﺮي را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬وزﯾﺮي درﺳﺖﮐﺎر ﺑﺮاي او ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ اﻣﯿﺮ ‪ -‬ﺣﻘﯿﻘﺖ را‪ -‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﻘﯿﻘﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3545 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪927 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪5019 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ ،371‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5534 ،2104) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2628 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪[367‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺣﺎﮐﻢ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺪﯾﺮان ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب وزﯾﺮان و ﻣﺸﺎوران ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬

‫را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وزﯾﺮش ﺑﻪ او در ﻣﺴﯿﺮ درﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ ﺟﺰ‬
‫اﯾﻦ را ﺑﺮاي اﻣﯿﺮ )ﺣﺎﮐﻢ( ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او وزﯾﺮي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽِ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ و در ﻣﺴﯿﺮ‬
‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌﻮث ﻧﮑﺮد و ﻫﯿﭻ ﺧﻠﯿﻔﻪاي را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دو ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ )ﻣﺸﺎور( ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ ﻗﺮار داد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ‪ ،‬او را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽداد و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺸﻮﯾﻘﺶ ﻣﯽﮐﺮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬او را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺪ‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺗﺸﻮﯾﻘﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬و ﻣﻌﺼﻮم‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را ‪-‬‬
‫از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ -‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺧﻮد‪ ،‬آن را دﯾﺪهاﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮاوﯾﺎن در ذات ﺧﻮد آدمﻫﺎي ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺸﺎوران ﻧﺎﺑﺎﺑﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن را از اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺎز ﻣﯽدارﻧﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ را در ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻧﯿﮏ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن در ذات ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮب‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺸﺎوران ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي دارﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ دو ﺟﺎﻧﺒﻪاي در ﻣﯿﺎن ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﺮدم اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ دوﺳﺘﺎن و ﻣﺸﺎوران ﺑﺮ ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ دوﺳﺘﯽ و ﻣﻌﺎﺷﺮت دارﯾﻢ؛ اﮔﺮ‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﻤﺎن ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻘﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﮑﺘﻪاي ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ دوﺳﺘﯽ ﺧﻮد ﺑﺎ آنﻫﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و‬
‫رﺳﺘﮕﺎريِ ﻣﺎ ﯾﺎ ﻧﺎﺑﻮدي و ﺷﮑﺴﺘﻤﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻬﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﺳﺒﺎب ﺷﮑﺴﺖ و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﻣﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻢ‪ ‬ﮐُﺸﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ از‬
‫ﺷﯿﺮِ درﻧﺪه ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬از اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻓﺮار ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬آدمِ ﻣﻮﻓﻖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ و‬
‫ﺑﯽاﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﺸﻪ ﺻﺎف و ﺑﯽآﻻﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن ﺳﻮﯾﺶ را‬
‫دﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آدمِ ﻣﻮﻓﻖ‪ ،‬زﯾﺮك اﺳﺖ و ﻧﻔﻊ و ﺿﺮرش را از وراي ﻣﺤﯿﻂ زﻧﺪﮔﯽاش ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪20‬‬

‫و درك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﭼﯿﺰي روي ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ و از‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ زﯾﺎن دارد‪ ،‬دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -83‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از واﮔﺬاري رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت و دﯾﮕﺮ ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎي‬
‫اداري و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬

‫ْ َ َ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫َ ُ ََ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬

‫ﻼن ﻣِﻦ ﺑ ِ� � ِّ�‪،‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬أﻧﺎ ورﺟ ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ﻠﺖ‬ ‫دﺧ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺷﻌﺮي‬ ‫‪ -٦٨٥‬ﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷ‬
‫َ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َُ‬
‫ﺑﻌﺾ ﻣﺎ وﻻك اﷲ‪ ،‬وﻗﺎل اﻵﺧﺮ ﻣِﺜﻞ ذلﻚ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﻓﻘﺎل أﺣﺪﻫﻤﺎ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ أﻣﺮﻧﺎ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫َ ً َ‬ ‫ً َ ََ‬ ‫ُ ِّ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫»إﻧﺎ واﷲ ﻻ ﻧ َﻮ� ﻫﺬا اﻟﻌﻤﻞ أﺣﺪا ﺳﺄﻪﻟ أو أﺣﺪا ﺣﺮص ﻋﻠﻴﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ دو ﺗﺎ از ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﯾﻢ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ؛‬

‫ﯾﮑﯽ از ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﯾﻢ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﺨﺸﯽ از آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ آن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺴﭙﺎر‪ .‬و دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ را ﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ رﯾﺎﺳﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش آن را درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎقِ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﮔﺬار ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻬﯽ از واﮔﺬاري رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت و‬
‫دﯾﮕﺮ ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎي اداري و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه! ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﺎرِ اﻣﺎرت )رﯾﺎﺳﺖ( ﻧﺒﺎش؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫ﺑﺪون درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ اﻣﺎرت از ﺳﻮي اﷲ ﯾﺎري ﻣﯽﺷﻮي و اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﯽ )و از ﮐﻤﮏ و ﯾﺎريِ اﷲ‪ ‬ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدي(«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ وﻟﯽ اﻣﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از او درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ وي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﯿﺮ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ رﯾﺎﺳﺖ ﯾﮏ ﻧﻬﺎد ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ را ﺑﻪ او‬
‫واﮔﺬار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﻧﭙﺬﯾﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺘﻘﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ دو ﻧﻔﺮي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7149 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1733 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪22‬‬

‫ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ رﯾﺎﺳﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش آن را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎقِ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﮔﺬار ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﺪف درﺧﻮاﺳﺖﮐﻨﻨﺪه از ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﺐ ﻗﺪرت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺮدم‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از وزﯾﺮ دادﮔﺴﺘﺮي ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ دادﺳﺘﺎنِ ﻓﻼن ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎﯾﺶ رد ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل از ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي دﯾﮕﺮ و ﻣﻮارد‪ ‬ﻣﺸﺎﺑﻬﺶ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ و‬
‫ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺘﻘﺎﺿﯽِ اﻧﺘﻘﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮده‬
‫و اﯾﻨﮏ ﻓﻘﻂ ﺧﻮاﻫﺎن اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﻻﯾﻞ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد‪،‬‬
‫روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺪﻓﺶ از درﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎل‪ ،‬ﺳﯿﻄﺮهﺟﻮﯾﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺘﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﯿﺖﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ ﭼﺮا ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬از ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‬
‫ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؟ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ َ ٌ‬
‫يظ َعل ‪ٞ‬‬ ‫َ َ ۡ َۡ ََ َ ٓ َۡ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٥٤ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٥٥‬‬ ‫� خ َزا� ِ ِن ٱ�� ِ �‬
‫ض إ ِ ِ� حفِ‬ ‫﴿قال ٱجعل� ٰ‬
‫ِ‬
‫)ﯾﻮﺳﻒ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﺑﺪه؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﻬﺒﺎن و‬
‫)ﺧﺰاﻧﻪدار( آﮔﺎﻫﯽ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ دو ﭘﺎﺳﺦ دارﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﯽ از اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽِ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ‬ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ و ﺣﮑﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬ﺧﻮدﻣﺎن اﻋﺘﺒﺎر دارد؛ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﻋﺪهي اﺻﻮﻟﯽﻫﺎ ﮐﻪ‪» :‬اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻼف‪ ‬آن ﺣﮑﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺣﮑﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﻌﺖ ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ رﯾﺎﺳﺖ و‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش آن را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎقِ آن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫واﮔﺬار ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺒﺎه ﺷﺪن اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮد و ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺣﺘﯽ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﻣﻄﺮح‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﺪف از ﭼﻨﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن ﻣﺸﮑﻼت ﻧﺎﺷﯽ از‬
 ‫‪23‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از واﮔﺬاري رﯾﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن آﻧﻨﺪ‬

‫ﺳﻮءﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﯾﺎ ﻋﻤﻞﮐﺮد ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺆﻻن ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ‬

‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﺎص ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻗﻮم و ﻃﺎﯾﻔﻪام ﻗﺮار دﻫﯿﺪ‪ .‬و‬
‫أﻧﺖ ُ‬
‫إﻣﺎﻣﻬﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬اﻣﺎم )ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز( اﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬ﻟﺬا وﻟﯽ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬‬

‫اﻣﺮ‪ ،‬دﻗﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﻋﺎﻣﻠﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﭘ‪‬ﺴﺖ اداري ﯾﺎ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ و آنﮔﺎه ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ دﯾﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺳﻨﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ش‪672 :‬؛ و أﺑﻮ داود‪ ،‬ش‪531 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪ 1492 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -1‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ادب‬

‫‪ -84‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷﺮم و‬

‫آزرم‬

‫ُ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫‪ -٦٨٦‬ﻋﻦ اﺑْﻦ ُ� َﻤ َ‬

‫ﺎر َوﻫ َﻮ‬
‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻧ‬ ‫اﻷ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻞ‬
‫ٍ‬ ‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫م‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ﻋﻨﻬﻤﺎ‬ ‫اﷲ‬ ‫رﻲﺿ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻹﻳﻤﺎ ِن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َ‬
‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫َ‬
‫ﻴﺎء‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟ‬
‫َ ْ ُ َّ ْ‬
‫ن‬ ‫ﺈ‬‫ﻓ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻋ‬ ‫د‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫اﷲ‬
‫ََ ََ َ ُ ُ‬
‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ِ‪،‬‬ ‫ء‬ ‫ﺎ‬‫ﻴ‬‫اﺤﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻳَﻌ ُﻆ أَ َﺧﺎهُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادرش‬
‫را درﺑﺎرهي ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ ﭘﻨﺪ ﻣﯽداد ‪ -‬و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺷﺮم و ﺣﯿﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﻦ‪-.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺧﻮد ﺑﮕﺬار؛ زﯾﺮا ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫� رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬اﺤﻟﻴﺎ ُء ﻻ‬ ‫ﺑﻦ ﺣﺼ ٍ‬ ‫ْ ‪ -٦٨٧‬وﻋﻦ ﻋِﻤﺮان ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻳﺄ ِﻲﺗ إﻻ ِﺨﺑ ٍ‬
‫ﺎء ُﻠﻛُّ ُﻪ َﺧ ْ ٌ‬
‫�«‪.‬‬ ‫اﺤﻟ َﻴ ُ‬ ‫� ُﻠﻛُّ ُﻪ« ْ‬
‫أو ﻗَﺎل‪َ » :‬‬ ‫ﻴﺎء َﺧ ْ ٌ‬
‫اﺤﻟ ُ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪َ » :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﯿﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺟﺰ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻧﻤﯽآورد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ادب« ﮔﺸﻮده و ذﯾﻞ آن‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﺷﺮم و آزرم«‪.‬‬
‫ادب‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻨﺶ ﯾﺎ اﺧﻼﻗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و اﻧﻮاع‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪24 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.36 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6117 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.37 :‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷﺮم و آزرم‬

‫ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽِ دل‪ ،‬ﺷﺮح ﺻﺪر‪ ،‬ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻟﺬا ادب‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺧﻼق ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آن آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺣﯿﺎ ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽ‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ دروﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و‬
‫دوري از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ وادار ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﻟﺬا آدمِ ﺑﺎﺣﯿﺎ از اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﮐﻤﺎل و ﻣﺮداﻧﮕﯽﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﺷﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐِ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺰد‪‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮك ﻋﻤﻞِ واﺟﺐ‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﯿﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﮐﺎرِ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻧﺼﺎر ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادرش را درﺑﺎرهي ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ ﭘﻨﺪ ﻣﯽداد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﺑﺨﺶ دارد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ "ﻻ�إﻻاﷲ" ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و‬
‫ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( از ﺳﺮِ راه اﺳﺖ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻪ راه اﺳﺖ و راه‪ ‬درﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ را ﻣﯽرود؛ ﻧﻪ‬
‫ﺳﺒﮏ راه ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺳﺮزﻧﺶ ﺷﻮد و ﻧﻪ ﺧﻮد را ﻣﻮشﻣﺮدﮔﯽ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺰاوار‬
‫ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮔﺮدد؛ ﺑﻠﮑﻪ وﻗﺎر و ﻣﺘﺎﻧﺖ دارد و وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ‬
‫و در ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻮاﻧﺶ ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻨﺠﯿﺪه و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آدمِ ﺑﯽﺣﯿﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ْ َ ) ‪(2‬‬ ‫ُّ ُ َّ ُ َ‬
‫و�‪ :‬إ َذا ل َ ْﻢ � َ ْﺴﺘَ ْﻲﺤ ﻓَ ْ‬ ‫َّ َّ َ ْ َ َ َّ ُ ْ َ‬
‫ﺎﺻﻨَ ْﻊ َﻣﺎ ِﺷﺌﺖ«؛‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻷ‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬إن ِمﻤﺎ أدرك اﻨﻟﺎس ِﻣﻦ مِ‬
‫ﺎﻠﻛ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﯿﺎ‬
‫ﻧﺪاري‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻦ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.127‬‬

‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6120 ،3484 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪26‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دوﺷﯿﺰﮔﺎن زﯾﺮِ ﭼﺎدر‪ ،‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺖ؛ اﻣﺎ از ﺑﯿﺎن ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﺑﯽآنﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ﭘﺮوا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖ را آﺷﮑﺎرا ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﺣﯿﺎﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‬
‫و دﯾﮕﺮ ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﺑﯿﺎراﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُْ َ ْ ْ ٌ‬ ‫َ ُ ْ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫أو ﺑِﻀﻊ‬ ‫‪ -٦٨٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻹﻳﻤﺎن ﺑِﻀﻊ وﺳﺒﻌﻮن‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ ََ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ُّ َ ُ ْ ً َ َ ْ َ ُ‬
‫واﺤﻟﻴﺎء‬ ‫�ﻖ‪،‬‬
‫ِ ِ‬‫ﺮ‬‫اﻟﻄ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫ى‬‫ذ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﺎﻃﺔ‬‫إﻣ‬ ‫ﺎﻫﺎ‬‫ﻧ‬‫أد‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫اﷲ‬ ‫إﻻ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ل‬ ‫ﻗﻮ‬ ‫ﻬﺎ‬ ‫و ِﺳﺘﻮن ﺷﻌﺒﺔ‪ ،‬ﻓﺄﻓﻀﻠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ‬ ‫ُ ٌَْ َ‬
‫ﺷﻌﺒﺔ ﻣِﻦ اﻹﻳﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﯾﺎ ﺷﺼﺖ‬
‫و اﻧﺪي ﺑﺨﺶ دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ »ﻻ�إﻻاﷲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( از ﺳﺮِ راه اﺳﺖ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﯾﺎ ﺷﺼﺖ و اﻧﺪي ﺑﺨﺶ دارد«‪ .‬راوي ﺷﮏ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﻓﺮﻣﻮد ﯾﺎ ﺷﺼﺖ و اﻧﺪي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ »ﻻ�إﻻاﷲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ آن‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك )و‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( از ﺳﺮِ راه اﺳﺖ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ ﻫﻔﺘﺎد و‬
‫ﭼﻨﺪ ﺑﺨﺶ ﯾﺎ ﺷﺼﺖ و ﭼﻨﺪ ﺑﺨﺶ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ آنﻫﺎ ﺗﻼش ﮐﻨﺪ و ﻧﺼﻮص و ﻣﺘﻮن ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‬
‫را ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪35 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .9 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 127‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪27‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷﺮم و آزرم‬

‫آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺶ از ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻮارد‪ ‬زﯾﺎدي در ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ وﺟﻮد دارد‬
‫ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺣﮑﻤﺘﺶ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺘﺎق و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ از اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﯽﻋﻼﻗﻪ‪ ،‬ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺐ ﻗﺪر در دﻫﻪي اﺧﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﯾﺎ در ﻫﻔﺖ ﺷﺐِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﺎه‬
‫ﻣﺒﺎرك اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺪام ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﯾﻦ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺷﺐﻫﺎ را در ﻋﻤﻞ و ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫ﺷﺐ ﻗﺪر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﻫﻤﺎن ﺷﺐ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺐﻫﺎ ﻏﺎﻓﻞ‬
‫َ َ ٌَ‬
‫ﺎﻋﺔ ﻻ‬ ‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺬﯾﺮش دﻋﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪�ِ » :‬ﻴﻬﺎ ﺳ‬
‫ْ‬ ‫ُ ُ َ َ ْ ٌ ُ ْ ٌ َ ُ َ َ ٌ ُ َ ِّ َ ْ ُ َ َ ْ‬
‫اﷲ ﺷيﺌًﺎ‪ِ ،‬إﻻ أ� َﻄ ُﺎه إﻳّ ُﺎه«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در روز‬ ‫ﻳﻮاﻓِﻘﻬﺎ �ﺒﺪ مﺴ ِﻠﻢ وﻫﻮ ﻗﺎﺋِﻢ ﻳﺼ� �ﺴﺄل‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎن در آن ﻟﺤﻈﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ آن‪ ،‬ﺗﻼش ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻟﺤﻈﺎت‬
‫و ﺑﺨﺶ زﯾﺎدي از اﯾﻦ روز را در ﻧﻤﺎز و دﻋﺎ ﺳﭙﺮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻫﺮ ﺷﺐ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﺮاي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ وﺟﻮد دارد و ﻫﺮﮐﺲ در آن ﻟﺤﻈﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إ َّن َّ ْ َ‬
‫اﺣ ًﺪا‪َ ،‬ﻣ ْﻦ‬ ‫ْ َ ْ ً‬
‫� �ِﺴﻌﺔ َو�ِﺴ ِﻌ� اﺳﻤﺎ ِﻣﺎﺋﺔ ِإﻻ َو ِ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫َ ْ َ َ ََ ْ َ‬
‫أﺣ َﺼﺎﻫﺎ دﺧﻞ اﺠﻟَﻨَّﺔ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﻧﻮد و ﻧﻪ اﺳﻢ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ ﮐﻢﺗﺮ از ﺻﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺲ‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺮﺷﻤﺎرد‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﻮد و ﻧﻪ اﺳﻢ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮد ﺗﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ آنﻫﺎ در ﻣﺘﻮن ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺗﻼش ﮐﻨﯿﻢ و از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻧﻮد و ﻧﻪ اﺳﻢ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺣﺠﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﯾﺎ ﺷﺼﺖ و اﻧﺪي ﺑﺨﺶ دارد«‪ ،‬و‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ اﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ در‬
‫ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﻓﺮزاﻧﮕﯽ و‬
‫ﺣﮑﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5295 ،935) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(852 ،757) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7392 ،2736) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2677 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪28‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺑﺨﺶﻫﺎي اﯾﻤﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ "ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ"‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن و ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ و ﻫﻤﻪي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را ﺑﺴﻨﺠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻠﻤﻪي ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻠﻤﻪي‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ آن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ از ﮔﻔﺘﻦ آن اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ "ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ" ﺣﺪ‪ ‬ﻓﺎﺻﻞ ﻣﯿﺎن ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو واﻻﺗﺮﯾﻦ‬
‫و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪" .‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ" ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻖ و راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ‬
‫اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﻤﻪي ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽﻫﻤﺘﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻠﻨﺪ‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺣﻖ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ َّ َّ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ َ َ َّ َّ َ ُ َ ۡ َ َ َّ‬
‫� ه َو‬ ‫� ُّق َوأن َما يَ ۡد ُعون مِن دونِهِۦ هو ٱل� ِطل وأن ٱ‬ ‫﴿�ل ِك بِأن ٱ� هو ٱ‬
‫كب ُ‬‫َۡ ۡ َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٦٢ :‬‬ ‫� ‪﴾٦٢‬‬ ‫� ٱل ِ‬‫ٱلع ِ ُّ‬
‫زﯾﺮا اﷲ‪) ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر( ﺑﺮﺣﻖ و راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن آﻧﭽﻪ ﺟﺰ او ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬واﻻي ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ‬ﺑﺰرگ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﺧﺎﻟﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬رازﻗﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬و ﻣﺪﺑ‪‬ﺮي ﺟﺰ‬
‫اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺰرگ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻻﻫﯽ را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﻟﺬا‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﺎﻟﻖ‪‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ازاﯾﻦرو "ﻻ�إﻻاﷲ" ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎﻣﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪي ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻗﺮار‬
‫َ ََ‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﻦ ﺎﻛن آﺧ ُﺮ َﺎﻠﻛﻣﻪ ﻣﻦ ُّ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻻ � إﻻ اﷲ دﺧﻞ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ‬
‫اﺠﻟَﻨﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ در دﻧﯿﺎ "ﻻ�إﻻاﷲ" ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪي ﺑﺰرگ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮداود )‪(3116‬؛ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (247 ،233/5‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺎذ‪.‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷﺮم و آزرم‬

‫»و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( از‬
‫ﺳﺮِ راه اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ داﻣﻨﻪي اﯾﻤﺎن ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ داﻣﻨﻪي‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫»و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪ .‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮ ﺑﻪ زﯾﺮ‬
‫ﺑﻮدنِ دروﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را از اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺮم از ﺧﺪا‪ ،‬و ﺷﺮم از ﺧﻠﻖ ﺧﺪا؛ ﺷﺮم از ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻨﺪه را ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﯽدارد ﮐﻪ از اﷲ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و از ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ او دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﺷﺮم از ﺧﻠﻖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ و ﻣﺮداﻧﮕﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺷﺮم ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و از اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺟﺰو اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﯾﻤﺎن ﺳﺆال ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أن ﺗﺆ ِﻣﻦ ِﺑﺎﷲ ومﻼ ِﺋ� ِﺘﻪ و�ﺘُ ِﺒ ِﻪ‬
‫ْ‬
‫واﻴﻟﻮمِ اﻵﺧﺮ‪ ،‬وﺗُﺆ ِﻣ َﻦ ﺑﺎﻟْ َﻘ َﺪر َﺧ ْ�هِ َ ِّ‬
‫وﺮﺷه«‪ (1 ).‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬و‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ور ُﺳ ِﻠﻪ‬
‫ُ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ‪ ،‬و ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ )آﺧﺮت( و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺷﺮ از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻫﻞﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر و‬
‫ﮐﺮدار ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺒﯽ ‪ -‬ﻋﻘﯿﺪه و ﮐﺮدار ﻗﻠﺒﯽ‪ -‬و ﻧﯿﺰ‬
‫اﻗﺮار ﺑﻪ زﺑﺎن و ﻋﻤﻞ ﺑﺎ اﻧﺪام و ﺟﻮارح‪ .‬ﮔﻔﺘﻦِ "ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ"‪ ،‬اﻗﺮار ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﺖ؛ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( از ﺳﺮِ راه‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﺎ اﻧﺪام و ﺟﻮارح‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻗﻠﺒﯽﺳﺖ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﻻﻫﯽ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد‪‬‬
‫ﻗﻠﺒﯽﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﯾﻤﺎن ﺷﺎﻣﻞِ ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﻗﺮار ﺑﻪ زﺑﺎن و ﻋﻤﻞ ﺑﺎ اﻧﺪام و ﺟﻮارح‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ دﻻﯾﻞ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ از ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك و ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ آزاردﻫﻨﺪهاي از ﺳﺮِ‬
‫راه ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ اﯾﻤﺎﻧﺘﺎن اﻓﺰوده ﺷﻮد و ﺑﻪ ﮐﻤﺎلِ اﯾﻤﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .8 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .61‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪30‬‬

‫ﻣﺴﯿﺮ ﻣﯽروﯾﺪ و ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺷﯿﺸﻪ‪ ،‬ﭼﻮب‪ ،‬ﻣﯿﺦ و ﺧﺎري ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮدارﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺰو اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺎﺷﯿﻦ را وﺳﻂ ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻃﺮﯾﻘﯽ‬
‫ﺳﺪ‪ ‬ﻣﻌﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﯿﺰِ آزاردﻫﻨﺪهاي ﺳﺮِ ﻣﺮدم ﮔﺬاﺷﺘﻪاﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻤﺎنِ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻠﻞ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ اﺷﯿﺎي آزاردﻫﻨﺪه از ﺳﺮِ راه‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻦِ ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ آزاردﻫﻨﺪهي در ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫و ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ‬ارزشﻫﺎي اﯾﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻧﻘﺺ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪهدل ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را درك ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦِ ﺧﻮد را ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎرك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻮدروﻫﺎ را ﻣﺨﺘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬زﻧﺪهدل اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﺮا و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺧﻮد را ﻫﺮ ﻃﻮر ﯾﺎ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺎرك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺴﯿﺮِ رﻓﺖ و آﻣﺪ دﯾﮕﺮان را ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ؟! ﺣﺘﯽ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺧﻮد را در ﺧﯿﺎﺑﺎنِ‬
‫ﮐﻢﻋﺮض ﺟﻠﻮي درب ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ آنﻫﻢ روز ﺟﻤﻌﻪ! ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬راه‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﺗﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦِ ﭼﯿﺰﻫﺎي آزاردﻫﻨﺪه از ﻣﺴﯿﺮ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﺪ و اﮔﺮ‬
‫اﻣﮑﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ آن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺳﻨﮓ‪ ‬ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ارﮔﺎنﻫﺎي ذيرﺑﻂ ﻣﺜﻞِ ﺷﻬﺮداري ﺗﻤﺎس ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﻣﻮﺿﻮع را ﭘﯽﮔﯿﺮي ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﻣﺴﯿﺮ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ .‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﺎ دارد‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯽﺷﺮﻣﺎﻧﻪ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯽﺷﺮﻣﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺘﯿﻦ و ﺑﺎوﻗﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪31‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷﺮم و آزرم‬
‫َْ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎﻛن رﺳﻮ ُل اﷲ‪ ‬أ َﺷ َّﺪ َﺣ َﻴ ً‬
‫ﺎء ﻣ َِﻦ اﻟﻌﺬ َراءِ ﻲﻓ‬
‫َ‬ ‫ُْ‬
‫‪ -٦٨٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪرِ ِّي‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ ًْ َ ْ ُ ُ َ َْ‬ ‫ْ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺧِﺪرِﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺈذا رأى ﺷيﺌﺎ ﻳ� َﺮﻫﻪ ﻋ َﺮ�ﻨﺎهُ ﻲﻓ َوﺟ ِﻬ ِﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دوﺷﯿﺰﮔﺎن ﭘﺮدهﻧﺸﯿﻦ ﺷﺮم و‬
‫ﺣﯿﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺖ و وﻗﺘﯽ ﭼﯿﺰي ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭼﻬﺮهاش‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪) .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺮم‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪(.‬‬

‫� ﻲﻓ َﺣ ِّﻖ‬
‫َ َ ْ َ ُ َ َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ َ ُ ٌُ ََْ ُ ََ َْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻴﺢ ‪ ،‬و�ﻤﻨﻊ ِﻣﻦ اﺘﻟﻘ ِﺼ ِ‬ ‫اﻟﻌﻠﻤﺎء‪ :‬ﺣ ِﻘ َﻴﻘﺔ اﺤﻟَﻴﺎ ِء ﺧﻠﻖ �ﺒﻌﺚ ﻰﻠﻋ ﺗﺮ ِك اﻟﻘ ِﺒ ِ‬ ‫]ﻗﺎل‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻗَ َﺎل ‪ :‬اﺤﻟَﻴَ ُ‬
‫ﺎء‪ُ :‬رؤ�َ ُﺔ اﻵﻻء ‪ْ -‬‬ ‫ﻤﺣ ُﻪ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫أي اﻨﻟِّ َﻌ ِﻢ ‪-‬‬ ‫ِ‬ ‫اﺠﻟُﻨَﻴْﺪ َر ِ َ‬
‫ِ‬ ‫ِذي اﺤﻟَ ِّﻖ‪َ .‬و َر َو�ْﻨَﺎ � ْﻦ أﻲﺑ اﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫اﺘﻟ ْﻘﺼ�‪�َ ،‬ﻴَﺘَ َﻮ َّ ُﺪﻟ ﺑَيْﻨَ ُﻬ َﻤﺎ َﺣﺎﻟَ ٌﺔ � ُ َﺴ َّ� َﺣﻴَ ً‬
‫ﺎء‪[.‬‬ ‫ور ْؤ�َ ُﺔ َّ‬
‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﯿﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺧﻮي و ﺳﺮﺷﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺗﺮك‪‬‬
‫اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد و از ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اداي ﺣﻖﱢ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﻘﻮق ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪،‬‬
‫ﺟﻨﯿﺪ‪ /‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﯿﺎ‪ ،‬دﯾﺪنِ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ و ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﻫﺎي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ و در ﻣﯿﺎن آن دو‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺧﺪري‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دوﺷﯿﺰﮔﺎن ﭘﺮدهﻧﺸﯿﻦ ﺷﺮم و‬
‫ﺣﯿﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺖ«‪ .‬دﺧﺘﺮِ زﯾﺮِ ﭼﺎدر ﯾﺎ زنِ ﭘﺮدهﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ ازدواج ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن‪ ،‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ دارد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﺮدان ارﺗﺒﺎط و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺷﺮم و‬
‫ﺣﯿﺎﯾﺶ ﻧﺮﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دﺧﺘﺮانِ زﯾﺮِ ﭼﺎدر ﻧﯿﺰ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﭼﯿﺰي ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬از روي ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ؛ اﻣﺎ از ﭼﻬﺮهاش ﻣﺸﺨّﺺ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺷﺮﻣﯽ و ﺳﺒﮏﺳﺮي‬
‫ﻧﮑﻨﺪ و ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺠﺎﻟﺖ و ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﯽاش ﺷﻮد ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﻘﺪ و‬
‫اﻧﺘﻘﺎد ﯾﺎ ﺧﺮدهﮔﯿﺮيِ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد دراز ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬اﺣﺴﺎس و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺎراﺣﺖﮐﻨﻨﺪهي ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6102 ،3562) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2320 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪32‬‬

‫زﯾﺮا ﺷﻌﻮر و اﺣﺴﺎس دارد و ﮐﻮدن و ﺑﯽاﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪن‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آنﻗﺪر ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ واﮐﻨﺶِ ﺑﯽﺷﺮﻣﺎﻧﻪاي از ﻣﺎ ﺳﺮ ﻧﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻊ از ﭘﺮﺳﯿﺪن ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ داﻧﺴﺘﻦِ آن‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺧﻮدداري از ﭘﺮﺳﯿﺪنِ ﺳﺆالﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺣﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‬
‫و ﺿﻌﻒ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺑﯿﺎن ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زﻧﺎن اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﭼﻪ زﻧﺎن ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‬
‫آنﻫﺎ را از ﺗﻔﻘﻪ و ﭘﮋوﻫﺶ در دﯾﻦ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد«‪ (1 ).‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﮔﺎه ﯾﮏ زن ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪ و ﺳﺆاﻟﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدان از ذﮐﺮ آن‪ ،‬ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي دﯾﻨﺶ ﺑﭙﺮﺳﺪ و ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻧﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺎﻋﺰ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب زﻧﺎ‪ ،‬اﻗﺮار ﮐﺮد‪ .‬او اﻋﺘﺮاف‬
‫ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪهام‪ .‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او روي ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬دوﺑﺎره اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد؛‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او روي ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎري دﯾﮕﺮ آﻣﺪ و اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﯿﺪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪاش را ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﺒﺮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺑﻪاش را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬از او‬
‫روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ اﻋﺘﺮاﻓﺶ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺮ ﻧﻤﯽداد‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺖ و از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ دﯾﻮاﻧﻪ ﺷﺪهاي؟« ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﯿﺮ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ زﻧﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﺟﺎﯾﺰي را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺪون ﮐﻨﺎﯾﻪ و ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬أَﻧِ ْﻜﺘَـ َﻬﺎ؟« ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺪون ﮐﻨﺎﯾﻪ ﯾﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺟﻤﺎع و ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي و اﻣﺜﺎل آن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از او‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ دﺧﻮل اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻣﺎﻋﺰ‪ ‬اﻗﺮار ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺤﻠَ ِﺔ َو ِّ‬
‫الﺮ َﺷ ُ‬ ‫ُْ ْ‬
‫ﻜ ُ‬ ‫َ َ َْ َ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺎء ِﻲﻓ‬ ‫ﻴﺐ ال ِﻤ ْﺮ َود ِﻲﻓ الﻤ‬‫اك ِﻣﻨﻚ ِﻲﻓ ذلِﻚ ِﻣﻨﻬﺎ ﻛﻤﺎ ﻳ ِﻐ‬‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﺣﻰﺘ ﺎﻏب ذ‬
‫ْ ْ‬
‫ﺮﺌ؟«) ‪(2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ آﻟﺖ‪ ‬ﺗﻨﺎﺳﻠﯽِ ﺗﻮ در آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽِ او ﻓﺮو رﻓﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬ ‫اﺒﻟ ِ‬
‫ِ‬
‫ﻞ ﺳﺮﻣﻪ ﮐﻪ در ﺳﺮﻣﻪدان ﻓﺮو ﻣﯽرود و ﻃﻨﺎبِ دﻟﻮ ﮐﻪ وارد ﭼﺎه ﻣﯽﺷﻮد؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬ ‫ﻣﯿ ِ‬
‫ﺑﻠﻪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.332 :‬‬

‫)‪ (2‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪4428 :‬؛ اﺻﻞ اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷﺮم و آزرم‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﺮﭼﻪ در اﺻﻞِ ﺧﻮد ﺷﺮمآور اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﮐﻪ‬
‫ﻫﺪف‪ ،‬روﺷﻦ ﺷﺪن ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﮔﻔﺘﻦِ آن ﺷﺮم ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ امﺳﻠﯿﻢ& ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺑﯿﺎن ﺣﻖ ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ‬
‫ْ َ َ ) ‪(1‬‬
‫َ َ َ ََ‬
‫زﻧﯽ اﺣﺘﻼم ﺷﻮد‪ ،‬آﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﻌﻢ إِذا رأ ِت الﻤﺎء«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﺑﻠﻪ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آب ﺑﺒﯿﻨﺪ«‪ .‬ﮔﺎه ﻣﺮد ﻧﯿﺰ از ﻃﺮحِ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ؛‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ در ﻣﯿﺎنِ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ امﺳﻠﯿﻢ& ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽاش را ﺑﺪاﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺆال را ﭘﺮﺳﯿﺪ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ او را از ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﻔﻘﻪ در دﯾﻦ ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺮم و ﺣﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را از ﭘﺮﺳﯿﺪن درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎز دارد‪ ،‬ﺷﺮم و‬
‫ﺣﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺮس و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬و از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪون ﺧﺠﺎﻟﺖ و‬
‫ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﯽ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫َ‬ ‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻏﯿﺮواﺟﺐ‪ ،‬از ﺑﯽﺷﺮﻣﯽ و ﺑﯽﺣﯿﺎﯾﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪» :‬إ َّن م َّﻤﺎ أَ ْد َر َك اﻨﻟَّ ُ‬
‫ﺎس ِﻣ ْﻦ ﺎﻠﻛمِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُّ ُ َّ ُ َ‬
‫و�‪ :‬إ َذا ل َ ْﻢ � َ ْﺴﺘَ ْﻲﺤ ﻓَ ْ‬
‫ﺎﺻﻨَ ْﻊ َﻣﺎ ﺷﺌْ َ‬
‫ﺖ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟﺒﻮ ِة اﻷ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﯿﺎ ﻧﺪاري‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺑﯽﺷﺮﻣﯽِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ در ﮐﻮﭼﻪ و ﺧﯿﺎﺑﺎن ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺑﯽﺷﺮﻣﺎﻧﻪاي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯽﺷﺮﻣﺎﻧﻪاي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽاش ﯾﺎ ﺑﺮاي درك ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻧﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6121 ،6091 ،3328 ،282 ،130) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.313 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6120 ،3484 :‬‬
 ‫‪ -85‬ﺑﺎب‪ :‬رازداري و ﺣﻔﻆ اﺳﺮار دﯾﮕﺮان‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٤ :‬‬ ‫﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م�ٔو� ‪﴾٣٤‬‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫ﺎس ﻋِﻨﺪ اﷲ‬ ‫إن ﻣ ِْﻦ أ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َّ‬ ‫ُْ‬
‫‪ -٦٩٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪرِ ِّي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ َّ َ ْ ُ ُ َّ َ‬ ‫َ َ َْ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ً َ ْ ْ َ َّ ُ ُ‬
‫ﺮﺳﻫﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻔﻲﻀ إﻴﻟ ِﻪ �ﻢ ﻳنﺮﺸ ِ‬
‫ﻔﻲﻀ إِﻰﻟ الﻤﺮأة ِ وﺗ ِ‬‫�ﻟﺔ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ الﺮﺟﻞ ﻳ ِ‬
‫ﻣ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه را ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻣﺮدي دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و زﻧﺶ ﺑﺎ او ﻫﻢﺧﻮاب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و آنﮔﺎه ﻣﺮد‪ ،‬رازِ زن را ﻓﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َّ ْ ْ ُ ُ َ ْ ُ‬ ‫أن َ‬ ‫َّ‬
‫ِ� ﺗ�ﻳﻤﺖ ﺑِنﺘﻪ ﺣﻔﺼﺔ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺣ‬ ‫‪ -٦٩١‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ َْ‬ ‫ُ ُ ْ َ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻘﻴﺖ �ﺜﻤﺎن � َﻦ �ﻔﺎن‪� ،‬ﻌ َﺮﺿﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺣﻔﺼﺔ ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬إن ِﺷﺌﺖ أﻧ�ﺤﺘﻚ‬
‫ْ‬
‫ﻴ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻗﺪ ﺑﺪا ِﻲﻟ أن ﻻ‬
‫ََ‬
‫ﻘ‬
‫ِ‬
‫ُ َّ َ‬
‫ﻟ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎﻲﻟ‬ ‫ﺖ ﻴﻟَ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﺜ‬ ‫ﺒ‬‫ﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ي‬ ‫ﺮ‬
‫ْ‬
‫أم‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺖ ُﻋﻤﺮ؟ ﻗﺎل‪َ :‬ﺳﺄَ ْ� ُﻈ ُ‬ ‫َْ َ َ ْ َ‬
‫ﺣﻔﺼﺔ ﺑِﻨ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ َ َ ْ ُ َ َْ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َأﺗَ َﺰ َّو َج ْ‬
‫ﻳﻮ ِ� ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﻠ ِﻘﻴﺖ أﺑﺎ ﺑ� ٍﺮ الﺼﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬إن ِﺷﺌﺖ أﻧ�ﺤﺘﻚ ﺣﻔﺼﺔ ﺑﻨﺖ‬
‫َ َ ْ ْ ْ َّ َ ْ ً َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ِّ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ َ َ َ‬
‫ﺟﻊ إﻰﻟ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻓﻜﻨﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ أوﺟﺪ ﻣِ� ﻰﻠﻋ �ﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻓﻠﺒﺜﺖ‬ ‫�ﻤﺮ‪ ،‬ﻓﺼﻤﺖ أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‪َ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺮ ِ‬
‫وﺟ ْﺪ َت َ َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َ ُ َّ َ َ َ َّ ُّ َ ْ َ ْ ُ َ َّ‬
‫ِ�‬ ‫ﻰﻠﻋ ﺣ َ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺄﻧ�ﺤﺘﻬﺎ إﻳﺎهُ‪ ،‬ﻓﻠ ِﻘﻴ ِ� أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻟﻌﻠﻚ‬ ‫ﻴﻟ ِﺎﻲﻟ‪� ،‬ﻢ ﺧﻄﺒﻬﺎ اﻨﻟ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ ْ َ‬
‫ﺟﻊ إ ِ ْﻴﻟﻚ‬ ‫ﺎ؟ ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈﻧﻪ ل َﻢ �ﻤﻨﻌ ِ ُ� أن أر ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ ﺣﻔﺼﺔ ﻓﻠ ْﻢ أ ْرﺟﻊ إِﻴﻟَﻚ ﺷيﺌ‬ ‫ﻋﺮﺿﺖ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬
‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬
‫ﻲﺸ ِ َّ‬
‫ﺮﺳ‬ ‫ﻛﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻠ ْﻢ أ� ْﻦ ﻷﻓ ِ َ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ذ َ‬ ‫ﺖ أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ﻲﻠﻋ اﻻ �� ﻛﻨﺖ ﻋﻠِﻤ‬ ‫ﺖ َّ‬ ‫ﻓﻴﻤﺎ ﻋﺮﺿ‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اﷲ‪ْ ،‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻟﻘﺒِﻠﺘﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ولﻮ ﺗﺮ�ﻬﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﺧﺘﺮش ﺣﻔﺼﻪ‪ $‬ﺑﯿﻮه‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬را دﯾﺪم و ازدواج ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ را ﺑﻪ او ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬دﺧﺘﺮم ﺣﻔﺼﻪ را ﺑﻪ ازدواج ﺗﻮ در ﻣﯽآورم‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻓﮑﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1437 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.4005 :‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رازداري و ﺣﻔﻆ اﺳﺮار دﯾﮕﺮان‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺷﺐ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪم؛ آنﮔﺎه ﻋﺜﻤﺎن ﻧﺰدم آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﯾﻢ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻓﻌﻼً ازدواج ﻧﮑﻨﻢ‪ - .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -:‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬را دﯾﺪم و ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬دﺧﺘﺮم ﺣﻔﺼﻪ را ﺑﻪ ازدواج ﺗﻮ درﻣﯽآورم‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺳﮑﻮت ﮐﺮد و‬
‫ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺪاد‪ .‬ﻟﺬا از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﭼﯿﺰي ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪم ﮐﻪ از ﻋﺜﻤﺎن ﻧﺎراﺣﺖ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺷﺐ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪم‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺣﻔﺼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮد و‬
‫ﺣﻔﺼﻪ را ﺑﻪ ازدواج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درآوردم‪ .‬آنﮔﺎه اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣﺮا دﯾﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدي و ﻣﻦ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺪادم‪ ،‬از ﻣﻦ‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪي؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺮا از ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺎز‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ درﺑﺎرهي ازدواج ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ راز رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻓﺎش ﮐﻨﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ ازدواج ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻦ او را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ْ َ َْْ ْ َ ُ‬ ‫ُ َّ َ ْ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻋِﻨﺪهُ ‪،‬ﻓﺄﻗﺒﻠﺖ ﻓﺎﻃِﻤﺔ‬ ‫واج اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫‪ -٦٩٢‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻦ أز‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫ِ َ ْ ً َ ََّ‬ ‫َ ُْ ُ ْ َُ ْ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺊ مِﺸيﺘﻬﺎ ﻣِﻦ مِﺸﻴ ِﺔ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ رآﻫﺎ رﺣﺐ ﺑِﻬﺎ‬ ‫رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ �ﻤ ِﻲﺸ‪ ،‬ﻣﺎ ﺨﺗ ِﻄ‬
‫َّ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ً‬
‫� ً‬
‫ﺎء‬ ‫ﻤﺎﻪﻟَ‪َّ � ،‬ﻢ ﺳﺎرﻫﺎ �ﺒﻜﺖ ﺑ‬ ‫ﻋﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ أ ْو � ْﻦ ِﺷ ِ‬ ‫مﺮﺣﺒﺎ ﺑﺎﺑن ِﻲﺘ«؛ � َّﻢ أﺟﻠﺴﻬﺎ‬ ‫وﻗﺎل‪» :‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ﺤﻜﺖ؛ ﻓﻘﻠﺖ لﻬﺎ‪ :‬ﺧﺼﻚ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻣِﻦ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪا‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ رأى ﺟ َﺰﻋﻬﺎ ﺳﺎرﻫﺎ اﺜﻟﺎ�ِﻴﺔ ﻓﻀ ِ‬
‫ُ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫َْ‬
‫ﺖ �ﺒﻜِ�؟‬ ‫� � ِﺴﺎﺋ ِ ِﻪ ﺑﺎلﺮﺴارِ‪� ،‬ﻢ أﻧ ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫ُ ْ ُ ُْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ‬
‫لﻚ رﺳﻮل اﷲ‪‬؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻛﻨﺖ ﻷﻓ ِﻲﺸ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ ﻗﺎم رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺳﺄﺘﻟﻬﺎ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺎل ِ‬
‫َ َ ِّ ََ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ﺮﺳهُ‪ .‬ﻓَﻠَ َّﻤﺎ ﺗُ ُﻮ ِّ َ‬
‫ﻚ ﻣِﻦ اﺤﻟﻖ‪ ،‬لﻤﺎ‬ ‫ﻚ ﺑِﻤﺎ ِﻲﻟ ﻋﻠﻴ ِ‬ ‫� رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻋ َﺰﻣﺖ ﻋﻠﻴ ِ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪َّ ِ ‬‬
‫َ‬
‫ﺎر ِ� ِﻲﻓ الﻤ َّﺮة ِ اﻷو�‬ ‫ِ� َﺳ َّ‬ ‫اﻵن َ� َﻨ َﻌ ْﻢ‪َ ،‬أ َّﻣﺎ ﺣ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َّ‬
‫لﻚ رﺳﻮل اﷲ‪‬؟ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬أﻣﺎ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ‬
‫ﺣﺪﺛتِ ِ� ﻣﺎ ﻗﺎل ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ ِّ َ َ َّ ً َ ْ َ َّ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ ُ ُ ُ ُ‬
‫�‪ ،‬و�ﻧﻪ ﺎﻋ َرﺿﻪ اﻵن‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ة‬ ‫مﺮ‬ ‫ﺔ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻞﻛ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫آن‬ ‫ﺮ‬‫اﻟﻘ ْ‬ ‫ﻌﺎرﺿﻪ‬ ‫ﺮﺒ�ﻞ ﺎﻛن ﻳ ِ‬ ‫ﺟُ ِ‬ ‫ﻓﺄﺧﺮﺒ ِ� »أن ِ‬
‫َ َّ ُ ْ َ َّ َ ُ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َّ َ ْ‬
‫لﻚ«‪.‬‬ ‫ﺮﺘب ‪،‬ﻓﺎﺗ ِﻲﻘ اﷲ واﺻ ِﺮﺒِي‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻧ ِﻌﻢ الﺴﻠﻒ أﻧﺎ ِ‬ ‫�‪ ،‬و�� ﻻ أ َرى اﻷﺟﻞ إﻻ ﻗ ِﺪ ا�‬ ‫ِ‬ ‫مﺮ�‬
‫َ َ ُ َ َْ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ َ َ ِ َ‬ ‫َّ‬
‫َ� َﺒﻜﻴﺖ ﺑ� ِ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺖ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ رأى ﺟﺰﻲﻋ ﺳﺎر ِ� اﺜﻟﺎﻧﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻓﺎﻃﻤﺔ أﻣﺎ ﺗﺮ ِﺿ� أن‬ ‫اﺬﻟي رأﻳ ِ‬ ‫ﺎﻲﺋ ِ‬
‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ ِّ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ِّ َ َ َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺖ‪.‬‬ ‫ﺤﻲﻜ اﺬﻟي رأﻳ ِ‬ ‫ﺤﻜﺖ ﺿ ِ‬ ‫ﻮ� ﺳﻴﺪة � ِﺴﺎء الﻤﺆ ِﻣﻨِ�‪ ،‬أو ﺳﻴﺪة � ِﺴﺎءِ ﻫﺬه ِ اﻷﻣﺔ؟« ﻓﻀ ِ‬ ‫ﺗ� ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6286 ،6285 ،3624) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2450 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪36‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﻪي زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدش ﺑﻮدﻧﺪ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ& آﻣﺪ ﮐﻪ راهرﻓﺘﻨﺶ ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﻗﺘﯽ او‬
‫را دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﻮشآﻣﺪ ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮش آﻣﺪي دﺧﺘﺮم!« ﺳﭙﺲ ﻓﺎﻃﻤﻪ را ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﭗِ ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﺪ و درِ ﮔﻮﺷﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ؛ ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﺳﺨﺖ ﮔﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﻗﺘﯽ ﺑﯽﻗﺮار و ﮔﺮﯾﻪي ﺷﺪﯾﺪ دﺧﺘﺮش را دﯾﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره درِ ﮔﻮﺷﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ‬
‫او ﮔﻔﺖ و اﯾﻦ ﺑﺎر ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﻀﻮرِ زﻧﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه ﺑﺎ ﺗﻮ در ﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و رازي ﺑﺎ ﺗﻮ در ﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎد؛ اﻣﺎ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﺮﯾﯽ؟‬
‫وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ‪ ،‬از ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬راز رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻓﺎش ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﻘّﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ دارم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﻮد؟‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﯾﻨﮏ ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ؛ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻣﻦ درِ‬
‫ﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺳﺎﻟﯽ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺑﺎر ﻗﺮآن را ﺑﺎ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و دوره ﻣﯽﮐﺮد؛ اﻣﺎ اﻣﺴﺎل دو ﺑﺎر دوره ﮐﺮد »و ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ اﺟﻠﻢ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺗﻘﻮاي اﷲ و ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﺎﮐﺎن و ﭘﯿﺶﻣﺮگ‪ ‬ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ دﯾﺪي‪ ،‬ﮔﺮﯾﺴﺘﻢ‪ .‬و ﭼﻮن‬
‫ﺑﯽﻗﺮار و ﮔﺮﯾﻪام را دﯾﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﺎ ﻣﻦ درِ ﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻓﺎﻃﻤﻪ! آﯾﺎ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪاري ﮐﻪ ﺳﺮور و ﺑﺰرگﺑﺎﻧﻮي زﻧﺎن ﺑﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﺳﺮور و ﺑﺰرگﺑﺎﻧﻮي زﻧﺎن اﯾﻦ‬
‫اﻣﺖ ﺑﺎﺷﯽ؟« در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ دﯾﺪي‪ ،‬ﺧﻨﺪﯾﺪم‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬رازداري و ﺣﻔﻆ اﺳﺮار دﯾﮕﺮان«‪.‬‬
‫راز ﺑﻪ ﮐﺎرِ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﯾﺎ ﺳﺨﻦِ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو دوﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رازِ دوﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﯾﺎ آن را ﻓﺎش ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭼﻪ دوﺳﺘﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ راز را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮ؛ و ﭼﻪ از ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﺴﯽ از اﯾﻦ راز اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ‪ ،‬دو ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ ﻓﻌﻠﯽ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻮ و آنﺳﻮ را ﺑﭙﺎﯾﺪ‬
‫و ﺣﺮﮐﺎﺗﺶ ﯾﺎ ﻧﺤﻮهي ﻧﮕﺎه ﮐﺮدﻧﺶ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ دﻗﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﮐﺴﯽ‬
 ‫‪37‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رازداري و ﺣﻔﻆ اﺳﺮار دﯾﮕﺮان‬

‫از رازش ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ ﮐﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﯿﻤﺎ ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ذﮐﺮ آن در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺷﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎد ﮐﺴﯽ از آن اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺟﺰو اﺳﺮار اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﻓﺎش ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٤ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٤‬‬ ‫﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪزﺑﺎنِ ﺣﺎل ﯾﺎ ﺑﻪزﺑﺎنِ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻗﻮل و ﻗﺮاري ﮔﺬاﺷﺘﯿﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﯾﻄﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬اﺟﺎره دادن ﯾﺎ اﺟﺎره ﮔﺮﻓﺘﻦ و رﻫﻦ و دﯾﮕﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎي‬
‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ رد و ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ ﺳﺮِ آن ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﻣﻞِ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﯿﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺳﻮرهي‬
‫»ﺗﻮﺑﻪ« ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮانِ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫دﺳﺘﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪي دوم‪ :‬ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ و اﯾﻦﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ َ ٰ ُ َ َ ۡ ٗ َّ َ ُ ٓ ْ ۡ َ ٰ َ ُ ۡ َ َ ُّ ْ ۡ‬
‫ول َوهم بَ َد ُءو� ۡم أ َّول‬
‫ِ‬
‫اج ٱ َّلر ُ‬
‫س‬ ‫ِ‬ ‫ر‬‫َ‬ ‫خ‬‫﴿�� ت�تِلون قوما ن�ثوا �ي�نهم وهموا �ِإ ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٣ :‬‬ ‫َم َّر ٍ�﴾‬
‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ و ﻗﺼﺪ‪ ‬اﺧﺮاج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬آﻏﺎزﮔﺮ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫دﺳﺘﻪي ﺳﻮم‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد را ﻧﻘﺾ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﯿﻢ آن‬
‫ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪38‬‬

‫ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫�ا ٓ�ن َ‬‫ۡ‬ ‫َ‬
‫� � ُ� ُِّب ٱ َ‬ ‫ٓ‬
‫� َس َوا ٍء إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ َٗ َ ۡ َۡ ۡ ََ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫ا� َّن مِن قَ ۡ‬
‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٰ‬ ‫م‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ذ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫�‬‫ٱ‬‫ف‬ ‫ة‬ ‫ان‬‫ِي‬
‫خ‬ ‫�‬
‫ٍ‬ ‫و‬ ‫﴿�ما �‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٥٨ :‬‬ ‫‪﴾٥٨‬‬
‫و اﮔﺮ از ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﮕﺮان ﺑﻮدي‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﺑﯿﻔﮑﻦ ﺗﺎ در وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺘﮑﺎران را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﻪي ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ و وﻓﺎي ﺑﻪ آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﺎرﮔﺮان و ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮوط‪ ‬ﺗﻌﺮﯾﻒﺷﺪه در ﻧﻈﺎم اداري‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻀﻮرِ ﺑﻪﻣﻮﻗﻊ ﺳﺮِ ﮐﺎر و ﻋﺪمِ ﺧﺮوج از ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از‬
‫ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ‪ ‬اداري و ﻧﯿﺰ اﻧﻀﺒﺎط ﮐﺎري و اﻣﺜﺎل آن ﮐﻪ در ﻧﻈﺎمِ اداري ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ اﻟﺘﺰام ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ را‬
‫ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﺷﻐﻠﯽ آزاد اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺧﻮد در ﭘﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﺑﻮدهاﯾﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ و ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮد از ﮐﺎرِ دوﻟﺘﯽ ﯾﺎ اداري و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺑﮕﺬرﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮِ اﷲ‪‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻴﺎﻣ ِﺔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬از‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫إن ِﻣ ْﻦ أَ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ اﻨﻟَّﺎس ﻋﻨْ َﺪ اﷲ َﻣ ْ� َﻟ ًﺔ ﻳَ ْﻮم اﻟْﻘ َ‬ ‫َّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه را ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻣﺮدي دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫زﻧﺶ ﺑﺎ او ﻫﻢﺧﻮاب ﻣﯽﮔﺮدد و آنﮔﺎه ﻣﺮد‪ ،‬رازِ زن را ﻓﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ََ‬
‫واژهي »أﺮﺷ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﯾﮏ ﭼﯿﺰ‪ ،‬از وزن »أﻓﻌﻞ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در واژهﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ »ﺷﺮ« و »ﺧﯿﺮ« ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﺮ و ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺣﺮف ﻫﻤﺰه ﺣﺬف ﺷﺪه‬
‫ْ‬ ‫ََ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا »اﺮﺷ« و »أﺧ�« ﮐﺎرﺑﺮد‪ ‬ﮐﻢﺗﺮي دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آنﻫﺎ از واژهﻫﺎي »ﺷﺮ«‬
‫و »ﺧﯿﺮ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رازداري و ﺣﻔﻆ اﺳﺮار دﯾﮕﺮان‬
‫َٗ َ‬ ‫﴿أَ ۡص َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٢٤ :‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫بٱ َۡ‬
‫� َّنةِ يَ ۡو َم� ِ ٍذ خ ۡ�‪ُّ ٞ‬م ۡس َتق ّر� َوأ ۡح َس ُن َمقِي� ‪﴾٢٤‬‬ ‫�ٰ ُ‬
‫ﻗﺮارﮔﺎه و اﺳﺘﺮاﺣﺖﮔﺎه ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در آن روز‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ َ ۡ ُ َ َ ّ‪ٗ َ ٞ‬‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٧٥ :‬‬ ‫� َّم��ا َوأض َعف ُجندا ‪﴾٧٥‬‬ ‫﴿فسيعلمون من هو‬
‫آنﮔﺎه ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﺗﺮ و ﻟﺸﮑﺮش ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺰه در ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ‪ ،‬ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺎه ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺻﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﺮﺷ اﻨﻟّﺎس«‪» ،‬أَ َ ّ‬
‫ﺮﺷ اﻨﻟَّﺎس«‬ ‫»أﺧْﯿﺮ« و »اَﺷَﺮ« ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺟﺎي » ّ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه را ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻣﺮدي دارد ﮐﻪ ﺷﺐ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و روز‪ ،‬رازش را‬
‫ﻓﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺶ ﺷﺨﺺِ ﺳﻮﻣﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ دﯾﺸﺐ ﺑﺎ زﻧﺶ ﭼﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﮔﻮﯾﺎ آن ﺷﺨﺺ ﺷﺐِ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﺴﺘﺮﺷﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زن؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ داﺳﺘﺎن ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ‬
‫زﻧﺎن ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه را ﻧﺰد‬
‫اﷲ‪ ‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﻔﻆ اﺳﺮار زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ رازداري‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺮّ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل رازش را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫رﺳﻮاﯾﺶ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﮑﺎﻓﺎت ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ از ﺟﻨﺲِ آن ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻰﻠﻋ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬وأﻧﺎ أﻟﻌ ُﺐ ﻣﻊ اﻟ ِﻐﻠﻤﺎن ‪،‬ﻓﺴﻠ َﻢ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أﻰﺗ َّ‬ ‫‪ -٦٩٣‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َََ‬ ‫َََ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََْ ََ َ َ‬
‫ﺟﺌﺖ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺣبﺴﻚ؟ ﻓﻘﻠﺖ‪� :‬ﻌﺜ ِ�‬ ‫ﺣﺎﺟﺔ‪ ،‬ﻓﺄﺑﻄﺄت ﻰﻠﻋ أ�‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻋﻠﻴﻨﺎ‪� ،‬ﺒﻌﺜ ِ� ِﻲﻓ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫�ﺮﺴ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻻ ُﺨﺗ َ‬
‫ِﺮﺒ َّن ِ ِّ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺳ‪.‬‬‫ﻠﺖ‪ :‬إ َّ� َﻬﺎ ٌّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺤﻟﺎﺟ ٍﺔ؛ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺣﺎﺟﺘﻪ؟ ﻗ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬‬
‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ ً َ َ َّ ْ ُ َ‬ ‫ْ َّ ْ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ ً‬
‫ﺤﻟﺪ�ﺘﻚ ﺑ ِ ِﻪ ﻳﺎ ﺛﺎﺑ ِ ُﺖ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ؛ ﺑﺨﺎري‬ ‫أﺣﺪا‪ .‬ﻗﺎل أ�ﺲ‪ :‬واﷲ لﻮ ﺣﺪﺛﺖ ﺑ ِ ِﻪ أﺣﺪا‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6289 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2482 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪40‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺛﺎﺑﺖ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ ﭘﺴﺮانِ ﻫﻢﺳﻦ و ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎزي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدم آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﻼم ﮐﺮد؛ آنﮔﺎه ﻣﺮا ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ دﯾﺮ ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺎدرم ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ .‬ﻟﺬا از ﻣﻦ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا دﯾﺮ ﮐﺮدي؟ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣﺎدرم ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺎري؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﯾﮏ راز‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎدرم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رازِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﮕﻮ‪ - .‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -:‬اﻧﺲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺛﺎﺑﺖ! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ راز را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً آن را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب رازداري‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﺛﺎﺑﺖ از ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از اﻧﺲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﺴﺮﺑﭽﻪﻫﺎﯾﯽ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺎزي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﻧﺲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮔﻔﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮ ﺑﻮد و ﻫﺮﮔﺎه از ﮐﻨﺎرِ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﻧﺲ‪ ‬را ﺻﺪا زد و او را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﺲ‪ ‬دﯾﺮ ﻧﺰد‪‬‬
‫ﻣﺎدرش ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﺎدرش‪ ،‬امﺳﻠﯿﻢ ﻫﻤﺴﺮ اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ $‬ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻧﺰد‪‬‬
‫ﻣﺎدرش ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺎدرش ﻋﻠﺖ ﺗﺄﺧﯿﺮش را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬اﻧﺲ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬امﺳﻠﯿﻢ‪ -‬ﻣﺎدر اﻧﺲ‪ -$‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺎري؟ اﻧﺲ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ راز اﺳﺖ و ﻣﻦ راز رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎدر اﻧﺲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آري؛ راز رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﮕﻮ‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻪ ﻣﻼزم و ﯾﺎرِ ﻫﻤﯿﺸﻪﻫﻤﺮاه ﺧﻮد‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺛﺎﺑﺖ! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ راز را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً آن را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮا ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ ﭼﻪ ﮐﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ وﻟﯽ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ راز اﺳﺖ و آن را ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ و ﺗﻮاﺿﻊ ﻓﺮاوانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺟﺎه و ﺟﯿﮕﺎه واﻻﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫اﷲ‪ ‬و ﻣﺮدم داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻗﺪري ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﻮﭼﻪ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪.‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رازداري و ﺣﻔﻆ اﺳﺮار دﯾﮕﺮان‬

‫دوم‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ از ﮐﻨﺎرِ ﮐﺴﯽ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺧﺮدﺳﺎل ﯾﺎ ﺑﭽﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ دﻋﺎي‬
‫ﺧﯿﺮ ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﺟﻮابِ ﺳﻼم ﺗﻮ را ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮ‬
‫دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪﺳﺰاﯾﯽ در ﺗﺮﺑﯿﺖ آنﻫﺎ دارد‬
‫و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﻋﺎدت ﮐﻨﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ وﺳﯿﻠﻪي‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﯿﮑﻮي آنﻫﺎ ﺑﻮدهاﯾﺪ‪ ،‬در اﺟﺮ و ﺛﻮاب آنﻫﺎ ﺷﺮﯾﮏ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮدﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‬
‫در ﭘﺎداش ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻬﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دادن ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﯾﺎ واﮔﺬاريِ ﯾﮏ ﮐﺎر ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺑﭽﻪاي اﻃﻤﯿﻨﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري را ﺑﻪ او واﮔﺬار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺑﭽﻪاي ﺑﺎزيﮔﻮش و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢ را ﺑﻪ او واﮔﺬار ﻧﮑﻨﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﺎزيﮔﻮش ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي را ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ آﻣﻮزش دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻓﻘﻬﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﭽﻪاي ﭼﯿﺰي آورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ را ﭘﺪرم ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎدرم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از او ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﭽﻪ‪ ،‬ﺧﻮدش ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﭼﯿﺰي آورد‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﺴﺘﻪاي ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﻫﻨﺪواﻧﻪ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﯾﺎ‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي‪ ،‬آن را از او ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ و ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪»:‬او ﮐﻪ ﺑﭽﻪ اﺳﺖ؛ ﺷﺎﯾﺪ آن را دزدﯾﺪه ﯾﺎ‬
‫ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻇﺎﻫﺮِ ﺳﺨﻨﺶ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻋﺎت‪ ‬ﺣﺎل ﻣﺎدر و ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﮑﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎمِ‬
‫ﮐﺎري ﺧﺎﻧﻪ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﯾﺮ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻠﻠﯽ در‬
‫ﮐﺎرش اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽرود ﺗﺎ ﻧﮕﺮان ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرود و اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺠﺎ رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﯾﺸﺎن و ﻧﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞِ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽروﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺎديﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده اﻃﻼع دﻫﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪاﺗﻔﺎق‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﮔﺮدش ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎﯾﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷﻬﺮ ﺧﻮد ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده اﻃﻼع دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﮕﺮان ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رازِ ﮐﺴﯽ را ﻓﺎش ﮐﻨﺪ و آن را ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺳﭙﺲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪42‬‬

‫ﭘﺪرﺗﺎن از ﺷﻤﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﺗﻮ را ﺑﺮاي ﭼﻪ ﮐﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎد«‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪرﺗﺎن ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭘﺪرِ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﺎدرﺗﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬راز ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻓﺎش ﮐﺮدن راز دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ امﺳﻠﯿﻢ ﻓﺮزﻧﺪش را ﺧﻮب ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬راز‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﮕﻮ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﺧﻮد اﯾﻦ راز را ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎدرش ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﮐﺮد و ﻧﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ؛ اﻣﺎ ﻣﺎدر ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬري ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﮕﺬارد و ﺑﺮ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬راز رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﮕﻮ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﻧﺲ‪ ‬ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬راز رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﻣﺎدرش ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﻮاﻓﻘﻢ؛ ﮐﺎرِ ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬را ﻧﺸﺎن داد؛ زﯾﺮا ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ‪ ‬ﻫﻤﯿﺸﻪﻫﻤﺮاه‬
‫اﻧﺲ ﺑﻮد و ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬رواﯾﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از اﻧﺲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ راز را ﺑﺎ ﮐﺴﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً آن را ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻣﺤﺒﺖ اﻧﺲ ﺑﺎ ﺷﺎﮔﺮدش ﺛﺎﺑﺖ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ راﺑﻄﻪي ﻫﻤﻪي ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺎ ﻣﻌﻠﻤﺎن و اﺳﺘﺎداﻧﺸﺎن‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ راﺑﻄﻪ اي ﻣﯿﺎن اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮد وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮد ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن اﺳﺘﺎدش را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﻣﻌﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﺷﻮر و ﻧﺸﺎط ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫آﻣﻮزش ﺷﺎﮔﺮدش ﻧﺪارد و ﺑﻪ او ﯾﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺤﺒﺖ دو‬
‫ﺟﺎﻧﺒﻪاي در ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻠﻢ و ﺷﺎﮔﺮد وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪش ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﮏ و ﻓﺮاوان‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -86‬ﺑﺎب‪ :‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٤ :‬‬ ‫﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م�ٔو� ‪﴾٣٤‬‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ُّ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩١ :‬‬ ‫﴿ َوأ ۡوفوا ب ِ َع ۡه ِد ٱ�ِ إِذا � ٰ َهد� ۡم﴾‬
‫و ﭼﻮن ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن اﻟﻬﯽ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ ۡ ُ‬
‫َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١ :‬‬ ‫ام ُن ٓوا أ ۡوفوا ب ِٱل ُعقودِ�﴾‬‫﴿���ها ٱ�ِين ء‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫ً‬ ‫َُ َۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا ل ِم �قولون ما � �فعلون ‪ ٢‬ك� مقتا عِند ٱ�ِ أن �قولوا‬
‫َ َۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٣ ،٢ :‬‬ ‫َما � �ف َعلون ‪﴾٣‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﭼﺮا ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن«‪.‬‬
‫ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻬﺪ ﺑﺎ اﷲ‪ :‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ ّ َّ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ َ َ َ ُّ َ ِ ۢ َ ٓ َ‬
‫س ِه ۡم‬
‫� أنف ِ‬ ‫� َءاد َم مِن ظ ُهورِهِم ذ ِر�تهم وأشهدهم‬ ‫﴿�ذ أخذ ر�ك من ب ِ‬
‫ََ ۡ ُ َّ ُ ۡ َ ُ ْ ََ َ َٓ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٧٢ :‬‬ ‫� ش ِه ۡدنا ۚ﴾‬ ‫�لست بِر�ِ�مۖ قالوا ب ٰ‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎد ﮐﻦ( ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت از ﭘﺸﺖ ﻓﺮزﻧﺪان آدم‪ ،‬ﻧﺴﻠﺸﺎن را در آورد و آﻧﺎن را ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻮاه ﮔﺮﻓﺖ )و ﻓﺮﻣﻮد‪ (:‬آﯾﺎ ﻣﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻢ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري؛ ﮔﻮاﻫﯽ دادﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪44‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬از ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ او را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﻧﺪ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺧﺎﻟﻖِ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻋﻬﺪ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﯿﺎن دو ﻣﺴﻠﻤﺎن؛ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﺎﻓﺮان؛ و ﻧﯿﺰ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ وﻓﺎداي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٤ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٤‬‬ ‫﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهي ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ از او ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻪ آن‬
‫ﻋﻤﻞ وﻓﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ُّ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩١ :‬‬ ‫﴿ َوأ ۡوفوا ب ِ َع ۡه ِد ٱ�ِ إِذا � ٰ َهد� ۡم﴾‬
‫و ﭼﻮن ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن اﻟﻬﯽ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ً‬ ‫ََُ َۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا ل ِم �قولون ما � �فعلون ‪ ٢‬ك� مقتا عِند ٱ�ِ أن �قولوا‬
‫َ َۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٣ ،٢ :‬‬ ‫َما � �ف َعلون ‪﴾٣‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﭼﺮا ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﯽﺑﻨﺪد ﯾﺎ ﻗﻮل و ﻗﺮاري ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻪ آن وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻗﻮل ﻣﯽدﻫﻢ رازي را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﮕﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻗﻮل ﻣﯽدﻫﻢ‬
‫درﺑﺎرهي ﻓﻼنﮐﺎر ﮐﻪ در ﻓﻼنﺟﺎ اﻧﺠﺎم دادي‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻮﯾﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﻮلِ‬
‫َُ ُ َ‬
‫ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﯿﺪ﴿ل َِم �قولون َما‬
‫َ َّ َ‬ ‫ََُ ۡ‬ ‫َ َۡ ُ َ‬
‫ِند ٱ�ِ أن‬ ‫� َمق ًتا ع‬ ‫� �ف َعلون﴾‪» :‬ﭼﺮا ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟« ﴿ك‬
‫َُ ُ ْ َ َۡ ُ َ‬
‫�قولوا َما � �ف َعلون﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﻧﺰد اﷲ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و‬
 ‫‪45‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬

‫ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ او ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﷲ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل و‬
‫ﻗﺮارِ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ٌ‬ ‫َُ َُْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬
‫‪� -٦٩٤‬ﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬آﻳﺔ الﻤﻨﺎﻓ ِِﻖ ﺛﻼث‪ :‬إذا ﺣﺪث ﻛﺬب‪،‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َ َ َ ْ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َو�ِذا َوﻋﺪ أﺧﻠﻒ‪َ ،‬و�ِذا اؤﺗ ِﻤ َﻦ ﺧﺎن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ْ َ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ‬
‫رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬و�ن ﺻﺎم وﺻ� َوز� َﻢ �ﻧﻪ مﺴﻠ ٌِﻢ«‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫زاد ﻲﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ و ﭼﻮن وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و‬
‫ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﭼﻨﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ْ ٌ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫أر�ﻊ ﻣﻦ � َّﻦ‬ ‫‪ -٦٩٥‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫َ َّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ْ ٌَ‬ ‫َ َ ٌ ْ ُ َّ َ ْ‬ ‫َ َ َُ ً َ ً ََ ْ َ َ ْ‬
‫ﻔﺎق ﺣﻰﺘ‬ ‫�ِﻴ ِﻪ ﺎﻛن ﻣﻨﺎﻓ ِﻘﺎ ﺧﺎل ِﺼﺎ؛ وﻣﻦ ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻨﻬﻦ ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ ََ ََ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬ ‫ََ َ َ‬
‫ﻳﺪ�ﻬﺎ‪ :‬إذا اؤﺗ ِﻤ َﻦ ﺧﺎن‪ ،‬و�ذا ﺣﺪث ﻛﺬب‪َ ،‬و�ذا ﺎﻋﻫﺪ ﻏﺪر‪َ ،‬و�ذا ﺧﺎﺻﻢ ﻓﺠ َﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻬﺎر‬
‫وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ و ﺗﻤﺎمﻋﯿﺎر اﺳﺖ؛ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در او ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق را دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪،‬‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻗﺘﯽ وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﻨﮕﺎمِ دﻋﻮا‪ ،‬ﺣﻖﮐُﺸﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪33 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .59 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 204‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪34 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.58 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪46‬‬
‫َ ُ ْ ْ ْ ْ َ ُْ َ َ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺟﺎء ﻣﺎل اﺒﻟَﺤ َﺮ� ِﻦ أ�ﻄﻴﺘﻚ ﻫﻜﺬا‬ ‫‪َ -٦٩٦‬و َ� ْﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ل ْﻮ ﻗﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﺎل ْاﺒﻟَ ْﺤ َﺮ ْ�ﻦ َأ َمﺮَ‬
‫َ َ َّ َ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ َّ ُ َ‬
‫وﻫﻜﺬا َوﻫﻜﺬا«‪ .‬ﻓﻠﻢ ﻳﻲﺠء ﻣﺎل اﺒﻟﺤﺮ� ِﻦ ﺣﻰﺘ ﻗﺒِﺾ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺟﺎء ﻣ‬
‫ُّ‬
‫َ َ‬
‫َ ٌ ْ َ ْ ٌ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ ُ ْ ُ َ ُ َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َْ‬ ‫ََ‬ ‫ُ َ ْ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻋِﺪة أو د�ﻦ ﻓﻠﻴﺄﺗ ِﻨﺎ‪ .‬ﻓﺄﺗيﺘﻪ وﻗﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬إن‬ ‫ِ‬ ‫أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‪� ‬ﻨﺎدى‪ :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻪﻟُ ﻋﻨﺪ‬
‫ُ ْ ْ َْ َ‬ ‫َْ ُ َ‬ ‫ًََْ َ َ َُْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل ِﻲﻟ ﻛﺬا‪ ،‬ﻓﺤﻰﺜ ِﻲﻟ ﺣﺜﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻌﺪد�ﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈذا ِ� ﻤﺧﺴ ِﻤﺎﺋ ٍﺔ؛ ﻓﻘﺎل ِﻲﻟ‪ :‬ﺧﺬ ﻣﺜﻠﻴﻬﺎ‪.‬‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﻣﻮال ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦﻗﺪر‬
‫و اﯾﻦﻗﺪر و اﯾﻦﻗﺪر ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻢ داد«‪ .‬ﻫﻨﻮز ﺟﺰﯾﻪي ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺟﺰﯾﻪي ﺑﺤﺮﯾﻦ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ‪،‬‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او وﻋﺪهاي داده ﯾﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪- .‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -:‬ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ وﻋﺪهاي داد‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣ‪‬ﺸﺘﯽ ﺳﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪ .‬آن را ﺷﻤﺮدم؛ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﮑﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دو ﺑﺮاﺑﺮِ آن را ﺑﺮدار‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﻨﺎﻓﻖ‪،‬‬
‫ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ و ﭼﻮن وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬در‬
‫اﻣﺎﻧﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و وﻗﺘﯽ وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ را از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺻﻞِ ﻧﻔﺎق‪ ،‬ﺑﺮ رﯾﺎﮐﺎري و ﭘﻨﻬﺎنﮐﺎري اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪي و ﺧﺒﺎﺛﺖ را ﻣﺨﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﮑﯽ و ﺧﻮﺑﯽ را ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﮐﻔﺮش را‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﻇﻬﺎرِ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دروغﮔﻮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦِ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬واﻗﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2296 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2314 :‬‬

 ‫‪47‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪ‪‬ي درﺑﺎرهي دروغﮔﻮﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺿﺮورت‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺄوﯾﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً از او درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪاي‬
‫ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﺴﯽ از آن اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬واﻗﻊ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮي ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻞِ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ وﻋﺪهي ﻣﺎل داده ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﭼﻪ ﺑﻪ او وﻋﺪه دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً در ﻓﻼنﮐﺎر‬
‫ﮐﻤﮑﺶ ﮐﻨﯿﺪ؛ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻋﺪهي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ زﻣﺎن‬
‫وﻋﺪهاش را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ را ﻓﻼنﺟﺎ ﺧﻮاﻫﻢ دﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻋﺘﺶ را ﻫﻢ ﺑﻪﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا‪ ،‬آنﺟﺎ ﻣﻌﻄﻞ ﻧﺸﻮد و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬او ﺳﺮِ ﻗﺮار ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﻋﺬري ﺑﺮاي ﺗﺮك آنﺟﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻗﻮل و ﻗﺮاري ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»وﻋﺪهي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﺳﺖ ﯾﺎ وﻋﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ؟« ﯾﻌﻨﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل و ﻗﺮار ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﺘﻌﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮآﻣﺪه از ﺑﯽﺧﺮدي و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﮕﯿﺴﯽﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮِ آنﻫﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ وﻋﺪهﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و‬
‫اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺳﯿﻤﺎي ﺧﻮﺑﯽ‬
‫از ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﺪ و ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﺑﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮل و ﻗﺮار ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬وﻋﺪهي ﯾﮏ ﻣﺆﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬وﻓﺎدار ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺎﻓﻖ‪،‬‬
‫ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺮدم او را‬
‫اﻣﯿﻦ اﻣﻮال ﯾﺎ اﺳﺮار ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮ اﷲ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪48‬‬

‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪$‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻬﺎر‬
‫وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ‬
‫از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در او ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق را دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻨﺎﻓﻖِ ﺧﺎﻟﺺ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق در او وﺟﻮد دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﺧﺼﻠﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ‬
‫از‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪،‬‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﯾﻦ دو ﻣﻮرد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﻧﻔﺎق‪» :‬وﻗﺘﯽ وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ«‬
‫و ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽِ ﻣﻨﺎﻓﻖ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﻨﮕﺎمِ دﻋﻮا‪ ،‬ﺣﻖﮐُﺸﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺑﺮاي دادرﺳﯽ ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﺷﮕﺮدي ﮐﻪ ﺷﺪه ﺳﻌﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻗﺎﺿﯽ را ﺑﻔﺮﯾﺒﺪ و ﺣﻖ را ﻧﺎﺣﻖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﻖﮐُﺸﯽ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﺪ‪‬ﻋﯽ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از آنِ او ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺣﻘّﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدنِ اوﺳﺖ‪ ،‬اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﺑﻪدروغ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از اﯾﻦ آﻗﺎ دوﯾﺴﺖ ﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎرم و ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت دروﻏﺶ‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺷﺎﻫﺪ دروﻏﯿﻦ ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽآورد‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ او ﺣﮑﻢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در دﻋﻮا و ﺧﺼﻮﻣﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻖﮐُﺸﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪ‪‬ﻋﯽ ﭼﯿﺰي ﺷﺪه ﮐﻪ از او ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت دروﻏﺶ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرده اﺳﺖ!‬
‫ﻣﺜﺎل دوم‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ دوﯾﺴﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ و ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎرش‪ ،‬ﭘﻮلِ ﺧﻮد‬
‫را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻃﻠﺒﯽ از ﻣﻦ داري؟ ﺗﻮ از ﻣﻦ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر ﻧﯿﺴﺘﯽ!‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ )ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر( ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ادﻋﺎﯾﺶ ﻫﯿﭻ‬
‫دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﺳﻨﺪي ﻧﺪارد؛ و ﻣﺪﻋﯽﻋﻠﯿﻪ )ﺧﻮاﻧﺪه( ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪدروغ ﻗﺴﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ او ﭼﯿﺰي از ﻣﻦ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﺑﺮاﺋﺖ او ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫َْ‬
‫� �ﻘﺘَ ِﻄ ُﻊ ِﺑ َﻬﺎ‬ ‫َ ْ َ ََ ََ َ‬
‫ﻫﻢ ﺣﻖﮐُﺸﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﻰﻠﻋ ﻳ ِﻤ ٍ‬
 ‫‪49‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ُ َ َ ْ‬ ‫ﺎﺟ ٌﺮ ﻟَ ِ َ‬
‫ﻲﻘ اﷲ َوﻫ َﻮ َﻋﻠﻴْ ِﻪ ﻏﻀﺒَﺎن«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ُ ْ ُ َ َ ََْ َ‬
‫ئ مﺴ ِﻠ ٍﻢ ﻫﻮ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻓ ِ‬
‫َ َ ْ‬
‫ﻣﺎل ام ِﺮ ٍ‬
‫دروغ‪ ،‬ﻣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ اﷲ را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﺧﺼﻠﺖ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ در ﯾﮏ ﻧﻔﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻔﺎق را در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در او دﯾﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق در اوﺳﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻤﺎن و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻔﺎق در‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در او ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق را دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺼﻠﺖ ﻧﻔﺎق و اﯾﻤﺎن در ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﺼﻠﺖ‪ ‬ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪي؛ و ﻧﯿﺰ دﺷﻤﻨﯽ و دوﺳﺘﯽ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﮐﺎﻓﺮِ ﺧﺎﻟﺺ ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺎه در ﯾﮏ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ از ﮐﻔﺮ‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﻣﻮال ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦﻗﺪر و اﯾﻦﻗﺪر و اﯾﻦﻗﺪر ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻢ داد«‪ .‬ﻫﻨﻮز‬
‫ﺟﺰﯾﻪي ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪاﺟﻤﺎع‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺪ‪ .‬ﺟﺰﯾﻪي ﺑﺤﺮﯾﻦ در‬
‫زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ اﻋﻼم ﮐﺮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او وﻋﺪهاي داده ﯾﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﮔﺎه‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﯿﺰي ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺪﻫﮑﺎر ﻣﯽﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ وﻋﺪهاي ﻣﯽداد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ درﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس رزمِ اﯾﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯽ ﺻﺎع ﺟﻮ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺧﺮﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در رﻫﻦ )ﮔﺮو( ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﭘﯽِ‬
‫ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﻧﺒﻮد و ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﻧﺰدش ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ ،‬در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6676 ،4550 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(138 ،110) :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪50‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬اﻋﻼم ﮐﺮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ وﻋﺪه ﯾﺎ ﻗﺮﺿﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دارد‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ وﻋﺪهاي داده اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣ‪‬ﺸﺘﯽ ﺳﮑﻪ ﺑﻪ او داد‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬آن را ﺷﻤﺮد؛‬
‫ﭘﺎﻧﺼﺪ درﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دو ﺑﺮاﺑﺮِ آن را ﺑﺮدار‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﻣﻮال ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦﻗﺪر و اﯾﻦﻗﺪر و اﯾﻦﻗﺪر ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ داد«‪ .‬ﻟﺬا ﯾﮏ ﻣ‪‬ﺸﺖ ﺳﮑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ داد و دو ﻣ‪‬ﺸﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﺑﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪ وﻋﺪهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪‬‬
‫وﻓﺎ ﮐﺮد‪ .‬و اﻣﺎ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﯿﺰي از ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل را ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬اﺧﺘﺼﺎص‬
‫داد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از روي‬
‫ﻫﻮا و ﻫﻮس ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺧﺎص وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮐَﺮَم و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﯽﺣﺴﺎب و‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻤﯽﺷﻤﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻣ‪‬ﺸﺖ ﺧﻮد را ﭘ‪‬ﺮ از ﺳﮑﻪ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﺑﺪون ﺷﻤﺎرش‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺳﺨﺎوت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ و ﺛﺮوﺗﺶ ارزﺷﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻤﻮاره ﭘﻮلﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﺷﻤﺎرد ﯾﺎ ﺛﺮوﺗﺶ را ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﺮآن و رﯾﺎل ﭘﻮلﻫﺎﯾﺶ را از ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽاﻧﺪازد و ﺑﻌﺪ ﭼﮏﭘﻮلﻫﺎ و‬
‫ﺳﮑﻪﻫﺎﯾﺶ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ!‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬وﻋﺪه‬
‫داد و ﻗﺒﻞ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ وﻋﺪهاش وﻓﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬درﮔﺬﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﺟﺰﯾﻪي ﺑﺤﺮﯾﻦ در ﺣﯿﺎت‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺎ او‬
‫ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﭘﺬﯾﺮش اد‪‬ﻋﺎي ﻣﺪ‪‬ﻋﯽﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺪ‪‬ﻋﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدي در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮِ ادﻋﺎي وي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎﯾﺶ را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﯾﺎ ﻣﺪ‪‬ﻋﯽ دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺪ‪‬ﻋﯽ ﻧﺨﺴﺖ )ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ( ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ادﻋﺎﯾﺶ ﺑﯿﺎورد و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪،‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺆول ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل اﻋﻼم ﮐﺮد‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ وﻋﺪه ﯾﺎ ﻗﺮﺿﯽ ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دارد‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ او ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ داري ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ وﻋﺪهاي داده اﺳﺖ؟ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻟﯿﻞ ﻧﮑﺮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺖ و ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ادﻋﺎي ﺟﺎﺑﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻢﺳﺎن ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﯾﮏ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي‬
‫ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي را در ﻇﺮﻓﯽ ﺑﺴﻨﺠﺪ و وزﻧﺶ ده‬
‫ﮐﯿﻠﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻇﺮﻓﯿﺖ اﯾﻦ ﻇﺮف را ده ﮐﯿﻠﻮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺮم و ﺣﺠﻢ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ وزن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣ‪‬ﺸﺖ اول را ﺷﻤﺮد‪ ،‬دو ﻣ‪‬ﺸﺖ ﺑﻌﺪي را ﺑﺪون ﺷﻤﺎرش‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺻﺎع ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻇﺮﻓﯽ‪ ،‬ده ﺻﺎع‪ ،‬آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻫﻤﯿﻦ ﻇﺮف ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺻﺎع را ﺑﺴﻨﺠﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي در اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -87‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻋﺎدتﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ َ ّ ُ َ َ ۡ َ َّ ُ َ ّ ُ ْ‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[١١ :‬‬ ‫�وا َما بِأنف ِ‬
‫س ِه ۡم﴾‬ ‫� �غ ِ‬‫﴿إِن ٱ� � �غ ِ� ما بِقو ٍ� ح ٰ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ وﺿﻌﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﻗﻮﻣﯽ را دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ روﯾﻪ و ﺣﺎﻟﺘﯽ را ﮐﻪ در ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ۡ َ َ‬
‫ْ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٢ :‬‬ ‫ت غ ۡزل َها ِم ۢن َ� ۡع ِد ق َّو ٍ� أن� ٰثا﴾‬‫﴿و� ت�ونوا كٱل ِ� �قض‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن زﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺦﻫﺎي ﺗﺎﺑﯿﺪهاش را ﭘﺲ از ﺗﺎﺑﯿﺪن ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ب مِن َ� ۡب ُل َ� َط َال َعلَ ۡيه ُم ٱ ۡ� َم ُد َ� َق َس ۡ‬ ‫ُ‬
‫ت‬ ‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫ِين أوتُوا ْ ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫﴿و� ي‬
‫ِ‬
‫ُُ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٦ :‬‬ ‫قلو�ُ ُه ۡمۖ﴾‬
‫‪...‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﺘﺎب داده ﺷﺪ و زﻣﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[٢٧ :‬‬ ‫﴿� َما َر َع ۡوها َح َّق رِ َ�يَت ِ َهاۖ﴾‬
‫وﻟﯽ آن را ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫َ َْ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ ﻋﺒﺪا�‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ِ‬ ‫‪ -٦٩٧‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ ْ ْ ُ‬
‫ﻻ ﺗ�ﻦ ﻣِﺜﻞ ﻓﻼن‪ ،‬ﺎﻛن ﻳﻘﻮم الﻠﻴﻞ �ﺮﺘك �ِﻴﺎم الﻠﻴﻞ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ! ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ آن را ﺗﺮك ﮐﺮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1152 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1159 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 158‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪53‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻋﺎدتﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻋﺎدتﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﺎدت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي و ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫ﻼ‬
‫اﮔﺮ ﻋﺎدت ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ‪-‬ﺳﻨﺖﻫﺎي ﭘﻨﺞ وﻗﺖ‪ -‬را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻋﺎدت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﮐﺶ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ )ﭼﺎﺷﺖ( را ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن آن اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻋﺎدت ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻣﯽﻧﻤﻮد و وﻗﺘﯽ ﻋﻤﻠﯽ را‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ آن اداﻣﻪ ﻣﯽداد و ﺗﺮﮐَﺶ ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﺎدت ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﺮﮐَﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ رويﮔﺮداﻧﯽاش از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺷﺮوع ﮐﺮدن و ﺑﺮﯾﺪن‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ از ﺷﺮوع ﻧﮑﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ را آﻏﺎز ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮوعِ آن ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫آﺳﺎنﺗﺮ از ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎز ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ ﺗﺮﮐَﺶ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ از ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﺎدت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ ْ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٢ :‬‬ ‫ت غ ۡزل َها ِم ۢن َ� ۡع ِد ق َّو ٍ� أن� ٰثا﴾‬ ‫﴿ َو� ت�ونوا كٱل ِ� �قض‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن زﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺦﻫﺎي ﺗﺎﺑﯿﺪهاش را ﭘﺲ از ﺗﺎﺑﯿﺪن ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫ت‬‫ب مِن َ� ۡب ُل َ� َط َال َعلَ ۡيه ُم ٱ� َم ُد َ� َق َس ۡ‬ ‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫ِين أوتُوا ْ ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫﴿و� ي‬
‫ِ‬
‫ُُ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٦ :‬‬ ‫قلو�ُ ُه ۡمۖ﴾‬
‫‪...‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﺘﺎب داده ﺷﺪ و زﻣﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب اﺑﺘﺪا ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ؛ وﻟﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮ آنﻫﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﺷﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ؛ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪54‬‬

‫و اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎص‪ $‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺪاﷲ! ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ‬
‫آن را ﺗﺮك ﮐﺮد«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را ﺑﺮاي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫از ﮐﻠﻤﻪي ﻓﻼﻧﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ﺗﺎ رﺳﻮاﯾﺶ ﻧﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﺻﻞِ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎﻣﺶ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺎم آن ﺷﺨﺺ را ﺑﺮاي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو‪ $‬ذﮐﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻧﺎﻣﺶ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﻣﻬﻢ اﺻﻞِ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪاوﻣﺖ و‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ آن را‬
‫ﺗﺮك ﮐﺮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺷﺐﻫﺎ ﻗﯿﺎم ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﺑﺮ او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ واﺟﺐ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ آن را‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺳﺮزﻧﺶ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ آن را ﺗﺮك ﮐﺮد«‪.‬‬
‫و ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد و ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﯾﻦ درب را ﺑﻪ روﯾ‪‬ﺶ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺮان ﻧﻌﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫او ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ در ﻣﺴﯿﺮ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎرِ ﻣﻬﻢ و ارزﺷﻤﻨﺪ اداﻣﻪ دﻫﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﺷﺪﯾﺪي‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬آري؛ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ اداﻣﻪ دﻫﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎداش ﻓﺮض را ﺑﻪ او ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺛﻮاب ﻓﺮض از ﺛﻮاب ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ ) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ �ﻘ َّﺮ َب إِ َّﻲﻟ �ﺒْ ِﺪي �ِﻲﺸ ٍء أﺣﺐ إِﻲﻟ ِمﻤﺎ ا�ﺮﺘﺿﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫»ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮدهام«‪ .‬ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻓﺮﯾﻀﻪاي را از ﮔﺮدنِ ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،6502 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪55‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻋﺎدتﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬

‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ آن ﺳﺮ و ﮐﺎر دارد‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ او ﻓﺮض اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﻤﺎز را ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻓﺮض اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم زﮐﺎت را ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ .‬ﺧﺮﯾﺪار و ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﺣﮑﺎم‬
‫داد و ﺳﺘﺪ را ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ دارد‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺣﮑﺎم ﺣﺞ‬
‫ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮضِ ﻋﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﭘﺎ در اﯾﻦ راه ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻌﺶ از اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﻧﺸﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮيﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺎري را ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آن را اداﻣﻪ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫در ﻏﺰوهي »اُﺣ‪‬ﺪ« ﺣﺪود‪ ‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﯾﮏﺳﻮم آنﻫﺎ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻣﯿﺎﻧﻪي راه ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﯽ روي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ«‪ (1 ).‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ۡفر يَ ۡو َم�ذ أَ ۡق َر ُب م ِۡن ُه ۡم ل ِۡ� َ‬
‫ي� ٰ ِ �ن﴾‬
‫ُۡ ۡ ُ‬
‫﴿هم ل ِل‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٦٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٍِ‬
‫در آن روز آﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد و او را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ ﻋﺒﺎدت‪‬‬
‫وﯾﮋهاي ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ وﻗﺘﯽ او را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﭘﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و در ﻣﯿﺎﻧﻪي راه‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬روش و رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺪاﷲ! ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺪﺗﯽ آن را ﺗﺮك ﮐﺮد«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺳﻮرهي آلﻋﻤﺮان‪.167 :‬‬

 ‫‪ -88‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشزﺑﺎﻧﯽ و ﺧﻮشروﯾﯽ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٨ :‬‬
‫ك ل ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٨٨‬‬
‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫﴿وٱخفِض جناح‬
‫ﺑﺎلِ )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮود آور‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ ۡ ُ َ َ ًّ َ َ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٥٩ :‬‬ ‫ب �نفضوا م ِۡن َح ۡول ِك ۖ﴾‬ ‫﴿ولو كنت �ظا غل ِيظ ٱل ِ‬
‫ل‬ ‫ق‬
‫و اﮔﺮ ﺧﺸﻦ و ﺳﻨﮓدل ﺑﻮدي‪ ،‬از اﻃﺮاﻓﺖ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ِّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬

‫ﺎر َول ْﻮ � ِ ِﺸﻖ �ﻤ َﺮةٍ؛ �ﻤﻦ‬ ‫ﺎﺗﻢ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ا�ﻘﻮا اﻨﻟ‬ ‫ِّ‬
‫‪� -٦٩٨‬ﻦ ﻋﺪِي ﺑﻦ ﺣ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ ِّ َ‬
‫�ﺪ ﻓﺒِﻠﻜِﻤ ٍﺔ ﻃﻴﺒ ٍﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫لﻢ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از آﺗﺶ دوزخ ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻫﻢ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ ﺧﻮد را از آﺗﺶ دوزخ دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ َّ ِّ َ ُ َ َ ٌ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬ ‫َََُْ‬ ‫َ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬والﻠﻜِﻤﺔ اﻟﻄﻴﺒﺔ ﺻﺪﻗﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫‪َ -٦٩٩‬و�ﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ ً َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ٍّ‬ ‫َ ْ‬
‫وف ﺷيﺌﺎ ول ْﻮ أن‬
‫‪َ -٧٠٠‬و�ﻦ أﻲﺑ ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ َرﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺤﺗ ِﻘﺮن ﻣِﻦ اﻤﻟﻌ ُﺮ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َْ َ َ‬
‫ِﻴﻖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ٍ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﻮﺟﻪ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎك‬‫ﺗﻠﻰﻘ أﺧ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرت ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6539 ،6023) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1016 :‬ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 143‬و ‪) .551‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2989 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1009 :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 124‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2626 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 123‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‪.‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشزﺑﺎﻧﯽ و ﺧﻮشروﯾﯽ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشزﺑﺎﻧﯽ و ﺧﻮشروﯾﯽ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﯾﮕﺮان«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ او ﺧﻮشرو ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ او‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬اﺧﻼق و ﻣﻨﺶِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‬
‫ﮐﺴﺮِ ﺷﺄن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ را ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ‪‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻮاره ﺧﻮشرو ﺑﻮد و ﺗﺒﺴﻢ ﺑﺮ ﻟﺐ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﻮشروﯾﯽ و ﭼﻬﺮهاي ﺑﺎز و ﺧﻨﺪان ﺑﺎ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ از اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد و از ﺗﮑﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا دور ﮔﺮدد و ﻣﺤﺒﺖ و اﻟﻔﺖ‪‬‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آﯾﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫ك ل ِل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٨ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٨٨‬‬ ‫﴿وٱخفِض جناح‬
‫ﺑﺎلِ )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮود آور‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻧﺤﻮهي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ�َّ ُّ َ‬
‫� َوٱغلظ َعل ۡي ِه ۡ ۚم َو َمأ َوٮ ٰ ُه ۡم َج َه َّن ُمۖ َو�ِئ َس‬ ‫� � ٰ ِه ِد ٱلكفار وٱلم�فِقِ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫ص ُ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧٣ :‬‬ ‫� ‪﴾٧٣‬‬ ‫ٱل َم ِ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻦ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن دوزخ اﺳﺖ؛ و‬
‫ﭼﻪ ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ!‬
‫ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻦ ﯾﺎ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮشرو ﺑﺎﺷﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺶ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮي ﻧﯿﺰ ﺧﻮشﺑﺮﺧﻮرد و ﮔﺸﺎدهرو ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ اﻣﯿﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﻔﻊ ﺑﺒﺮد و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻮاﺿﻊ و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﮑﺒﺮ و ﺟﺴﺎرﺗﺶ درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮشروﯾﯽ و ﺧﻮشزﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ او ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارد و درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮشروﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و ﺳﺮور را ﺑﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﻔﺎوت زﯾﺎدي‬
‫ﻼ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ اﺧﻤﻮ و ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮشرو وﺟﻮد دارد و ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﮐﺎﻣ ً‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪58‬‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرت ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ«‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺎدي و ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮشروﯾﯽ ﺑﺎ ﺧﻮشزﺑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺧﻮشروﯾﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬از‬
‫آﺗﺶ دوزخ ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و دوزخ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫آن ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪» .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آري؛ اﮔﺮ اﷲ‪ ‬از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﯾﻪي ﻧﺠﺎت ﺷﻤﺎ از آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‬
‫ﺧﻮد را از آﺗﺶ دوزخ دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺎل ﺷﻤﺎ ﭼﻄﻮر‬
‫اﺳﺖ؟ و از او و ﺧﺎﻧﻮاده و ﻋﺰﯾﺰاﻧﺶ اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﺣﺎلِ ﻫﺮﮐﺲ را ﺑﭙﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪاي ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ را ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ُ‬ ‫اﻟﺮﺒ ُﺣ ُ‬
‫ﺴﻦ اﺨﻟُﻠ ِﻖ«‪ (1 ).‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ُّ » :‬‬
‫ُ ًُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬
‫أﺣﺴﻨُﻬﻢ ﺧﻠﻘﺎ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ‬
‫َ‬ ‫الﻤﺆﻣ َ‬
‫ﻨ� إﻳﻤﺎﻧﺎ‬ ‫ِ‬
‫أ�ﻤﻞ ُ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﻼﻗﺸﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪] (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2553 :‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .595‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬

‫)‪ (2‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬در ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 62‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫‪ -89‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب واﺿﺢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪه و ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺮارِ آن در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﮑﺮار‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‬

‫َ ً َ َّ ُ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ََ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن إذا ﺗ�ﻠ َﻢ ﺑِ�ﻠِﻤ ٍﺔ أﺎﻋدﻫﺎ ﺛﻼﺛﺎ ﺣﻰﺘ �ﻔﻬﻢ �ﻨﻪ‪،‬‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺲ‬ ‫ٍ‬ ‫‪� -٧٠١‬ﻦ أ�‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َو�ِذا أﻰﺗ ﻰﻠﻋ ﻗ ْﻮمٍ ﻓﺴﻠ َﻢ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﺳﻠ َﻢ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﺛﻼﺛﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ْ‬ ‫ْ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬آن را ﺳﻪ ﺑﺎر‬

‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺶ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺷﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺶ را – ﺣﺪ‪ ‬اﮐﺜﺮ‪ -‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫َ ً َ ْ ً ْ َ ُ ُ ُ ُّ‬ ‫ََْ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫‪َ -٧٠٢‬و َ� ْﻦ َﺎﻋ� َِﺸ َﺔ َر ِ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻠﻛﻣﺎ ﻓﺼﻼ ﻳﻔﻬﻤﻪ ﻞﻛ‬
‫ِ‬ ‫ﻲﺿ اﷲ �ﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن ﺎﻠﻛم‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َْ َُ‬
‫ﻣﻦ �ﺴﻤﻌﻪ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺨﻦِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﻨﯽ آﺷﮑﺎر و روﺷﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ آن را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب واﺿﺢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻨﻮﻧﺪه و ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺮارِ آن در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﮑﺮار‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪآراﻣﯽ و ﺷﻤﺮده ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﻠﻤﺎت را در ﻫﻢ ﻗﺎﻃﯽ ﻧﮑﻨﺪ و ﻫﺮ واژهاي را‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻠﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ و‬
‫ﺑﺪون ﺗﮑﻠﻒ آن را درﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺗُﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺣﺮوف و واژهﻫﺎ را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؛‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ را ﺗﯿﺰ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ از ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﭙﺮﺳﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﮔﻔﺘﯽ؟ اﯾﻦ ﻧﺤﻮهي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.95 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4051 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪60‬‬

‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪه آن را ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﻔﻬﻤﺪ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻟﻔﻆ‬
‫ﻗﻠﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ و ﮔﻮﯾﺶ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬واﺿﺢ و روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬آن را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﻮد‪ ،‬آن را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﯽﮐﺮد؛‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﮐﻪ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﯾﺎ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و ﻫﯿﭻ ﺗﮑﺮاري در آن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﮑﺮار ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ درﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﯾﺎ اﻃﺮاﻓﺶ ﺳﺮ و ﺻﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫آن را ﺑﻔﻬﻤﺪ‪.‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺶ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‬
‫وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪي ﮐﺴﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬اﮐﺜﺮ ﺳﻪ ﺑﺎر اﺟﺎزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫درب ﻣﯽزد و اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﻤﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي را ﺣﺪ‪ ‬اﮐﺜﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺿﺮورت‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﯾﺎ زﻧﮓ ﺗﻠﻔﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ زﻧﮓ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺶ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ و ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺑﻮق ﺗﻠﻔﻦ را ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ و ﭘﺎﺳﺨﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺗﻤﺎس ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺮارِ ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﮐﺎرِ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دادهاﯾﺪ و ﺑﻪ وﻋﺪهي ﺧﻮد وﻓﺎ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻠﻔﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢِ دﯾﮕﺮي دارد؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ زﻧﮓ‬
‫ﻣﯽزﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده دور از ﺗﻠﻔﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦِ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻗﺪمﻫﺎي‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮدارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻠﻔﻦ ﺑﺮﺳﻨﺪ و ﺟﻮاب ﺗﻠﻔﻦ را دﯾﺮ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ دو‬
‫اﺣﺘﻤﺎل را ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺨ ِ‬
‫ﻦ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﻨﯽ آﺷﮑﺎر و روﺷﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ آن را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
 ‫‪61‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب واﺿﺢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬

‫ﺣﺮوف و واژهﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬در ﻫﻢ و ﻗﺎﻃﯽ ﻧﺒﻮد و از ﺑﺲ ﺑﺎ ﺗﺄﻧّﯽ و آراﻣﺶ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪،‬‬

‫ﺷﻨﻮﻧﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﮐﻠﻤﺎﺗﺶ را ﺑﺸﻤﺎرد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي در ﻫﻢ و ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻬﻢِ آن‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻨﻮﻧﺪه ﻣﺸﮑﻞ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﺪف از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻓﻬﻤﺎﻧﺪن ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺎنِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻗﺎﺑﻞِ ﻓﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آرام و ﺷﻤﺮده ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و در ﺻﻮرت ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺳﺨﻨﺶ را‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺖ و اﺣﺴﺎس اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ از‬
‫ش ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ از اﺟﺮ و ﭘﺎدا ِ‬
‫ﭼﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﻨﺖﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺖ و ﺗﺼﻮر ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮوي‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺮوي از آن ﺑﺰرﮔﻮار دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -90‬ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻮﺟﻪ و ﮔﻮش دادنِ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎنِ درﺳﺖ‬
‫و ﺟﺎﯾﺰي ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ و اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢِ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮان‪،‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮان ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﻪ ﺳﮑﻮت دﻋﻮت ﮐﻨﺪ‬

‫ْ َْ‬ ‫َ َّ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ‬

‫ﺖ‬‫ﺮ�ﺮ ﺑ ِﻦ ﻋﺒ ِﺪا�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬ﻲﻓ ﺣﺠ ِﺔ الﻮداع‪» :‬اﺳتﻨ ِﺼ ِ‬
‫‪� -٧٠٣‬ﻦ ﺟ ِ‬
‫ُ َّ ً ْ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫ْ ُ َْ‬ ‫َّ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳﺮﻀب �ﻌﻀ� ْﻢ رِﻗﺎب �ﻌ ٍﺾ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺟﻌﻮا �ﻌﺪِي ﻛﻔﺎرا ِ‬
‫اﻨﻟﺎس« ﺛﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﺮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺞ وداع ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﺮدم را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻦ« و آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺑﻪﺳﺎنِ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮔﺮدنِ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻪ و ﮔﻮش دادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎنِ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ و ﺷﺮﻋﯽِ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﯾﺎ ﻣﺮﺑﯽ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻃﺮف‪‬‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺳﻼمِ اﯾﺸﺎن را ﻧﻤﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دوﺑﺎره ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﻮن ﺟﻮاﺑﯽ ﻧﻤﯽﺷﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎري دﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﻣﯽﻧﻤﻮد و وﻗﺘﯽ ﭘﺲ از ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬ﺟﻮاﺑﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺳﻼم‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎنِ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺶ ﮔﻮش دﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺶ ﺳﺨﻦِ ﺣﺮام و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎنِ‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺣﺮف‬
‫ﻧﺰﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺎنِ ﮔﻮﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻬﻤﻪ و ﺻﺪاﻫﺎي اﺿﺎﻓﯽ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﮑﻨﺪ‬
‫و ﻫﻤﻪي ﺣﺎﺿﺮان از ﺳﺨﻨﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎنِ ﮔﻮﯾﻨﺪه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ و ﺗﻮﺟﻪ ﯾﺎ ﻧﮕﺎ ‪‬ه‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ و آنﺳﻮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪121 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.65 :‬‬

 ‫‪63‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻮﺟﻪ و ﮔﻮش دادنِ ﻫﻤﻨﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎنِ درﺳﺖ ﻫﻤﻨﺸﯿﻨﺶ‬

‫ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٨ :‬‬ ‫اس َو� � ۡم ِش ِ� ٱ�� ِض َم َر ًحاۖ﴾‬‫﴿ َو� ت َص ّ ِع ۡر َخ َّد َك ل َِّلن ِ‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ از ﻣﺮدم روي ﺑﺮﻧﮕﺮدان و در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﻣﺎن و ﺑﺎﻏﺮور راه ﻣﺮو‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دﯾﮕﺮان روي ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪ او و ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎنِ ﺣﺮام و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﻣﺜﻼً از ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯿﻬﻮده ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ او را از ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﺎنِ ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ اداﻣﻪ داد و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺷﻤﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ۡ َ َّ َ ۡ ُ ۡ‬
‫ت ٱ�ِ ي�ف ُر بِها و�ستهزأ‬ ‫ب أن إِذا َس ِمعت ۡم َءا� ٰ ِ‬ ‫﴿وقد نزل علي�م ِ� ٱلكِ�ٰ ِ‬
‫�‬‫� ۡم إ ٗذا ّم ِۡثلُ ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬
‫َ ۡ ٓ َّ ُ‬
‫�ه ِۦ إِن‬ ‫�‬ ‫ِيث‬ ‫د‬ ‫وضوا ْ � َ‬
‫ح‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ُ ُ‬
‫بِها ف� �قعدوا معهم ح� �‬
‫ۗ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫�ن � َج َه َّن َم َ� ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ‬ ‫َ ُ َُۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٠ :‬‬ ‫ِيعا ‪﴾١٤٠‬‬ ‫جامِع ٱلم�ٰفِقِ� وٱل� ٰفِ ِر ِ‬
‫و اﷲ )اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را( در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﮐﺮده ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮔﺮوﻫﯽ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ را اﻧﮑﺎر و‬
‫اﺳﺘﻬﺰا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﮐﺎﻓﺮان را در دوزخ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺠﻠﯽ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺗﺮ ِﺟ ُﻌﻮا َ� ْﻌ ِﺪي‬
‫در ﺣﺞ وداع ﺑﻪ او اﻣﺮ ﻧﻤﻮد ﻣﺮدم را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ْ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ َّ ً ْ‬
‫ﻳﺮﻀ ُب َ� ْﻌ ُﻀ� ْﻢ ِرﻗﺎب َ� ْﻌ ٍﺾ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺑﻪﺳﺎنِ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻛﻔﺎرا ِ‬
‫ْ‬
‫ﻳﺮﻀ ُب« در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬ ‫از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮔﺮدنِ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪ .‬واژهي » ِ‬
‫ﻧﻪ ﻣﺠﺰوم‪ .‬زﯾﺮا ﺟﻮاب ﻧﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻦ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ ﮔﺮدنِ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ُ ٌ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫ﺎب ال ُﻤ ْﺴ ِﻠ ِﻢ ﻓ ُﺴﻮق‬ ‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﺳﺒ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪64‬‬
‫َ َ ُُ ُ ْ‬
‫ﺎﻪﻟ �ﻔ ٌﺮ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺴﻖ اﺳﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او‪ ،‬ﮐﻔﺮ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬ ‫وﻗِﺘ‬
‫ﮐﻔﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را از داﯾﺮهي اﺳﻼم اﺧﺮاج ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ‬
‫ت إ ِ ۡح َدٮ ٰ ُه َما �‬ ‫ِ� ٱ ۡ� َت َتلُوا ْ فَأَ ۡصل ُِحوا ْ بَ ۡي َن ُه َماۖ فَإ ۢن َ� َغ ۡ‬ ‫﴿�ن َطا ٓ� َف َتان م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ى َف َ�ٰتلُوا ٱل� � ۡب� َح َّ‬ ‫ُۡۡ‬
‫�ِ فإِن فا َءت فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َما‬ ‫ِ ۚ‬ ‫ٱ‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫�أۡ‬ ‫ٰٓ‬ ‫إ‬
‫ِ ِ‬‫َ‬
‫ء‬ ‫ٓ‬
‫�‬ ‫ت‬ ‫�‬‫ٰ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫خ‬‫ٱ�‬
‫َ‬
‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ‪ْ ُ ۡ َ ٞ‬‬ ‫سط َ‬ ‫ۡ ُ ْ َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َۡۡ‬
‫� ‪ ٩‬إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا‬ ‫ب ِٱلعد ِل َوأقسِط ٓۖوا إِن ٱ� �ِب ٱل ُمق ِ ِ‬
‫ۡ‬ ‫َۡ َ َ َ َۡ ُ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ ،٩ :‬‬ ‫�� أخو�� ۚم﴾‬
‫و اﮔﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو‬
‫ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ )ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ اﷲ( ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ و دادﮔﺮي‬
‫ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬دادﮔﺮان را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛‬
‫ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7076 ،6044 ،48) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.64 :‬‬

 ‫‪ -91‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ك َم ِة َوٱل ۡ َم ۡوع َِظةِ ٱ ۡ َ‬
‫� َس َن ِة�﴾‬
‫َّ َ ۡ ۡ‬
‫يل ر�ِك ب ِٱ� ِ‬ ‫ۡ ُ َٰ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬ ‫﴿ٱدع إِ� سب ِ ِ‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان‪.‬‬

‫َ ً‬ ‫ُ ِّ َ‬ ‫ُ ِّ ُ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َ َََ‬ ‫َ‬
‫ِيﺲ م ّﺮة‪،‬‬
‫ﺑﻦ ﺳﻠﻤﺔ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن ا�ﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻳﺬﻛﺮﻧﺎ ﻲﻓ ﻞﻛ ﻤﺧ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﻴﻖ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٧٠٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ واﺋ ٍِﻞ ﺷ ِﻘ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ ْ َّ ْ َ ْ ُ َ َّ َ َ َّ َ َ ُ َّ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ‬
‫الﺮﻤﺣ ِﻦ ل َﻮدِدت �ﻧﻚ ذﻛ ْﺮ�ﻨﺎ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬أﻣﺎ إِﻧﻪ �ﻤﻨﻌ ِ� ﻣِﻦ ذلﻚ‬ ‫�ﻘﺎل ﻪﻟ رﺟﻞ‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﻋﺒ ِﺪ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫ِّ َ ْ َ ُ ْ ُ َّ ُ ْ ِّ َ َ َّ ُ ُ ْ ْ‬
‫�� أ�ﺮه أن أمِﻠ�ﻢ و�ِ� أﺨﺗﻮﻟ�ﻢ ﺑِﺎﻤﻟﻮﻋِﻈﺔِ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﺘﺨﻮﻨﻟﺎ ﺑِﻬﺎ �ﺎﻓﺔ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََْ‬ ‫َّ َ‬
‫الﺴﺂﻣ ِﺔ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮواﺋﻞ‪ ،‬ﺷﻘﯿﻖ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻫﺮ ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﻣﺎ را‬
‫اﻧﺪرز ﻣﯽداد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ! دوﺳﺖ دارم ﻫﺮ روز ﻣﺎ را ﭘﻨﺪ و‬
‫اﻧﺪرز دﻫﯽ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺮا از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﺷﻤﺎ را ﺧﺴﺘﻪ و ﻣﻠﻮل ﮐﻨﻢ؛ ﻟﺬا وﺿﻌﯿﺖ و رﻏﺒﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮم‬
‫و ﻫﺮ از ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ ‪ -‬ﻫﻔﺘﻪاي ﯾﮏ ﺑﺎر‪ -‬ﺷﻤﺎ را ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺗﺮسِ دلﺳﺮدي و ﻣﻼﻟﺖ ﻣﺎ‪ ،‬از ﻣﻮﻋﻈﻪي روزاﻧﻪ دوري ﻣﯽﮐﺮد و ﺣﺎ ِل‬
‫ﻣﺎ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻮﻋﻈﻪ و‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪروي ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ و ﻣﻠﻮل ﻧﺸﻮﻧﺪ و از ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز‪ ،‬دلﺳﺮد‬
‫ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و ﯾﺎدآوري اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼنﻋﻤﻞ و ﻓﻼنﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﻮ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﮐﻦ و واﺟﺒﺎت اﻻﻫﯽ را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه‪.‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ واﻋﻆ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎباﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪68 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2821 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪66‬‬
‫ُٗ‬ ‫لص ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َ ۡ َ ٓ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ‪ُ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫� ۡم َوش َِفا ٓء‪ ٞ‬ل ّ َِما � ٱ ُّ‬
‫ور َوهدى‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�اس قد جاءت�م موعِظة مِن ر� ِ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٥٧ :‬‬
‫�ة‪ّ ٞ‬ل ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٥٧‬‬ ‫َو َر ۡ َ‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﻨﺪي از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺑﻬﺒﻮدي و درﻣﺎن‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﺳﺖ و ﻫﺪاﯾﺖ و رﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﻋﻈﻪاي ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﭘﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻢ در آن‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ وﺟﻮد دارد و ﻫﻢ ﻫﺸﺪار و ﺗﺮﻫﯿﺐ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در آن از ﺑﻬﺸﺖ و‬
‫دوزخ ﯾﺎد ﺷﺪه و از ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران و ﺑﺪﮐﺎران‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻗﺮآن‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭘﻨﺪدﻫﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ دارد ﯾﺎ ﺑﺎ ﺟﺎن و دل‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﺎﯾﻖ و ﭘﻨﺪﻫﺎ ﮔﻮش ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ي� ٰ ٗنا ۚ َفأ َّما ٱ� َ‬ ‫َ َ ٓ ُ َ ۡ ُ َ ‪َ َ ۡ ُ ُّ َ ُ ُ َ َّ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫ادتۡ ُه َ�ٰذه ِۦٓ إ َ‬
‫ِين‬ ‫ِ ِ‬ ‫نزلت سورة ف ِمنهم من �قول �ي�م ز‬ ‫﴿�ذا ما أ ِ‬
‫َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ ُ ۡ َٰٗ َ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٤ :‬‬ ‫�ون ‪﴾١٢٤‬‬ ‫ءامنوا فزاد�هم إِي�نا وهم �ستب ِ‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻮرهاي ﻧﺎزل ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺮ اﯾﻤﺎنِ ﮐﺪامﯾﮏ از‬
‫ﺷﻤﺎ اﻓﺰود؟ وﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺮ اﯾﻤﺎن ﻣﻮﻣﻨﺎن اﻓﺰود و آﻧﺎن )از ﻧﺰول اﯾﻦ ﺳﻮره( ﺷﺎدﻣﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ آﯾﻪ اي از ﮐﺘﺎب را ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻤﺎﻧﺶ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و از‬
‫ﻧﻮري ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ در دﻟﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ ْ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫‪َۡ َ ٞ‬‬ ‫َ َ َّ َّ َ ُ ُ‬
‫ِين ِ� قلو� ِ ِهم َّم َرض ف َزاد� ُه ۡم رِج ًسا إ ِ ٰ� ِرج ِ‬
‫س ِه ۡم َو َماتوا َوه ۡم � ٰ ِف ُرون ‪﴾١٢٥‬‬ ‫﴿وأما ٱ�‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٥ :‬‬
‫و اﻣﺎ ﺑﺮ ﭘﻠﯿﺪي و ﺷﮏ ﺑﯿﻤﺎردﻻن‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪي و ﺷﮑﯽ دﯾﮕﺮ اﻓﺰود و در ﺣﺎل ﮐﻔﺮ ﻣ‪‬ﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ و ﺳﺨﻨﺎن اﺋﻤﻪ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫دلﻫﺎ را ﻧﺮم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ وآن را ﻣﺘﻮﺟﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯿﺎﻧﻪروي ﮐﺮد؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺮدم‬
‫زﯾﺎد ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را دلﺳﺮد و ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آﻧﺎن را از ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ و‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺮاري ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ روح و روان اﻧﺴﺎن ﺧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬رﻧﺠﻮر و‬
‫دلﺳﺮد ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﻪﺑﺴﺎ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻓﺮزاﻧﻪﺗﺮﯾﻦ‬
 ‫‪67‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن‬

‫ﻣﻮﻋﻈﻪﮔﺮ از ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬ﺣﺎلِ ﻣﺮدم را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺮاي آنﻫﺎ زﯾﺎد ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺧﺴﺘﻪ و دلﺳﺮد ﻧﮕﺮدﻧﺪ و از‬
‫ﺳﺨﻦ ﺣﻖ ﺑﯿﺰار ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را در رأس اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ‬
‫� ٰدِل ۡ ُهم ب ِٱ َّل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن﴾‬ ‫� َس َن ِة َو َ‬ ‫ۡ َ‬
‫يل َر ّ�ِك ب ِٱ� ِك َم ِة َوٱل َم ۡوعِظةِ ٱ َ �‬ ‫ۡ ُ َٰ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿ٱدع إِ� سب ِ ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫َ‬
‫يل َر ّ�ِك﴾‪» :‬ﺑﻪ راه‪ ‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮا ﺑﺨﻮان«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ دﯾﻦِ اﷲ‪‬‬ ‫ب‬ ‫ع إ َ ٰ� َ‬
‫س‬
‫ۡ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱد ِ‬
‫دﻋﻮت ﺑﺪه‪ .‬زﯾﺮا راه‪ ‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﯾﻦ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﺮﮐﺲ راه اﯾﻦ دﯾﻦ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ دﯾﻦ‪ ،‬او را ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ دﯾﻦ را ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا واژهي‬
‫»ﺳﺒﯿﻞ« ﯾﺎ راه ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪي »اﷲ« اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺒﯿﻞاﷲ‪ ،‬دﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫� ٰدِل ۡ ُهم ب ِٱ َّل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن﴾‬ ‫�‬ ‫ك َم ِة َوٱل ۡ َم ۡوع َِظةِ ٱ ۡ َ‬
‫� َس َن ِة َو َ‬ ‫َّ َ ۡ ۡ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬ ‫ك‬‫�‬‫ر‬ ‫يل‬ ‫ب‬ ‫ع إ َ ٰ� َ‬
‫س‬
‫ۡ ُ‬
‫﴿ٱد ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺣﮑﻤﺖ‪ :‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ؛ وﻗﺖ‪‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬و ﻣﮑﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﮑﺎنﻫﺎ و‬
‫زﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻧﯿﺰ در وﺿﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺮاي ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزِ آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد و آنﮔﺎه آﻧﺎن را‬
‫در زﻣﺎﻧﯽ ﭘﻨﺪ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ آﻣﺎدهي ﭘﺬﯾﺮش آن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ۡ ۡ‬
‫﴿ب ِٱ� ِك َمةِ﴾؛ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮار دادن ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﭘﻨﺪ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ دﻋﻮت ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭘﻨﺪ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ؛ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﯾﺎ ﭘﻨﺪي ﮐﻪ دلﻫﺎ را ﻧﺮم و ﻣﺘﻮﺟﻪي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺸﻮﯾﻖ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪ ،‬ﭘﺲ از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪68‬‬

‫ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ دﻋﻮت دﻫﯿﺪ و اﮔﺮ ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن ﯾﺎ ﻫﺸﺪار دادن‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦ روش در دﻋﻮت ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ و دﻋﻮت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر و روش ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ دﻻﯾﻞ ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه دﻋﻮت دﻫﯿﺪ؛ دﻻﯾﻠﯽ از ﺷﺮﯾﻌﺖ و دﻻﯾﻠﯽ ﻋﻘﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﺨﻠﺺ و راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎ دﻻﯾﻞ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﻗﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ةُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ َو َما َ� َن ل ُِم ۡؤمِن َو َ� ُم ۡؤم َِنة إ َذا قَ َ� ٱ َّ ُ‬
‫ون ل ُه ُم ٱ�ِ َ َ‬ ‫و� ٓۥ أ ۡم ًرا أن ي�‬
‫� َو َر ُس ُ‬
‫ٍ ِ‬ ‫ٖ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٦ :‬‬ ‫م ِۡن أ ۡم ِره ِۡم﴾‬
‫ﺳﺰاوار ﻫﯿﭻ ﻣﺮد و زن ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ ﮐﺎري ﺣﮑﻢ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫آنﻫﺎ در ﮐﺎرﺷﺎن اﺧﺘﯿﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﻫﺎنِ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎزل ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﯾﻠﯽ‬
‫ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ؛ ﮐﻔﺎر‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺲ از ﻣﺮگ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺘﺨﻮا ِن ﭘﻮﺳﯿﺪه را‬
‫زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ و ﭘﻮﺳﺖ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﺶ را ﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﺎز‬
‫اﯾﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ ۡ ُ ۡ َ َّ ٓ َ َ َ َ ٓ َ َ‬
‫]ﻳﺲ‪[٧٩ :‬‬ ‫ِي أ�شأها أ َّول َم َّر� ٖ﴾‬ ‫﴿قل �يِيها ٱ�‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽ آن را زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر آن را آﻓﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ اﺳﺘﺨﻮان را ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر آﻓﺮﯾﺪ؟ آري؛ اﷲ‪ .‬و ﺑﺎزآﻓﺮﯾﻨﯽ از‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َو ُه َو ٱ َّ�ِي َ� ۡب َد ُؤا ْ ٱ ۡ َ‬
‫� ۡل َق ُ� َّم يُعِ ُ‬
‫]اﻟﺮوم‪[٢٧ :‬‬ ‫يدهُۥ َوه َو أه َون َعل ۡيهِ﴾‬
‫و او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺮارش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي او‬
‫آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ُ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿أَ َو لَ ۡي َس ٱ َّ�ِي َخلَ َق ٱ َّ‬
‫� أن �لق مِثل ُهم﴾ ]ﻳﺲ‪[٨١ :‬‬‫ت َوٱ�� َض ب ِ َ�ٰدِر َ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫لس َ� ٰ َ‬
‫�‬
‫ٍ‬
‫آﯾﺎ ذاﺗﯽ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آن را ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ؟‬
 ‫‪69‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن‬

‫اﯾﻦﻫﺎ دﻻﯾﻠﯽ ﻋﻘﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺳﺮآﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻣﻌﺎد را اﺛﺒﺎت‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ اﺣﯿﺎي دوﺑﺎرهي زﻣﯿﻦِ ﻣﺮده‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ زﻣﯿﻦِ ﺧﺸﮏ و ﻣﺮده اي ﮐﻪ ﮔﯿﺎه و ﻋﻠﻔﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎران ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و آنﮔﺎه زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺮﺳﺒﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺣﯿﺎت‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؟ آري؛ اﷲ‪ .‬ﭘﺲ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﯿﺎﻫﺎن ﻣﺮده و ﺧﺸﮑﯿﺪه را زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫زﻧﺪه ﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن را دارد‪.‬‬
‫وﺟﻮد زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﯿﺎﺗﯽ دوﺑﺎره‪ ،‬ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪور از ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ را ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ و آنﻫﺎ را از ﻧﻌﻤﺖ و روزي ﺑﺮﺧﻮردار ﺳﺎزد و‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﺎزل ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮيِ آﻧﺎن ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﻪ ﺟﻬﺎد و ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ‬
‫دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ دﺳﺘﻮر دﻫﺪ و ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻓﺎﻧﯽ و ﮔﺬرا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻗﻄﻊ زﻧﺪﮔﯽ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽِ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُ ُ‬
‫ول َ� ٰلَ ۡيتَ� قَ َّد ۡم ُ‬
‫ت َِ َ‬
‫]اﻟﻔﺠﺮ‪[٢٤ :‬‬ ‫ا�﴾‬‫�ي ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ق‬
‫)در آﺧﺮت‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد و( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﮐﺎش ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ )ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ(‬
‫ﺧﻮد‪) ،‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﯽ( ﭘﯿﺶ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدم‪.‬‬
‫ﻟﺬا زﻧﺪﮔﯽِ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽِ آﺧﺮت اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ٗ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫ُّ ۡ َ َ َ َ ٗ َ‬ ‫َ َّ َ ٓ َ َ‬
‫﴿ر�نا ءات ِنا ِ� ٱ��يا حسنة و ِ� ٱ�خِرة ِ حسنة وق ِنا عذاب ٱ� ِ‬
‫ار﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٠١ :‬‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎﻣﺎن! در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺪه و ﻣﺎ را از ﻋﺬاب آﺗﺶ‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪار‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي دﻋﻮت ﺑﻪ آن ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫َ‬
‫� ٰدِل ۡ ُهم ب ِٱلَّ� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن﴾‪» :‬و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ آﻧﺎن‬ ‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َ‬
‫ِ‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ دﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪي‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ او ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ؛ اﮔﺮ ﺑﺮاي رد‪ ‬ﺳﺨﻨﺖ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺑﺎ روﺷﯽ درﺳﺖ و اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬دﻻﯾﻞ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﭘﻨﺪار و دﻟﯿﻠﺶ را ﺑﯿﺎن ﮐﻦ و اﮔﺮ‬
‫رد دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬ﺑﻪ درازا ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺳﺎﯾﺮ دﻻﯾﻞ ﺑﺮو و ﺑﺎ او ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ ﻧﮑﻦ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دﻻﯾﻠﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎور ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻗﺎﻧﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪70‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ درﺑﺎرهي اﷲ ﺑﺎ او ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﮐﺮد؛‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ك إذ قَال إبۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ٓ َّ ۡ َ ٰ َ َ ّ ٓ ۡ َ َ ٰ ُ َّ ُ ُ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َّ‬
‫�‬‫� ُم َر ّ َ‬ ‫ۧ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ه‬‫ٮ‬ ‫ات‬ ‫ء‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬ ‫�‬‫ر‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ۧ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ج‬ ‫ا‬ ‫ح‬ ‫ِي‬‫�‬ ‫﴿�لم تر إِ� ٱ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫� ُم َفإ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬
‫ِيتۖ قَال إبۡ َ‬ ‫ُ‬
‫يت قَال �نَا أ ۡ�ۦ َوأم ُ‬ ‫ُ‬ ‫۠‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٱ َّ�ِي يُ ۡ�ۦ َو�ُ ِم ُ‬
‫� يَأ ِ� ب ِٱلش ۡم ِس‬ ‫ِ‬ ‫ۧ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� َ� َ� ۡهدِي ٱ ۡل َق ۡومَ‬ ‫َ َ َ َ َُّ‬ ‫َ ُ َ َّ‬ ‫َ َ َۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َۡ ۡ‬
‫ب �ب ِهت ٱ�ِي �فر ۗ وٱ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ر‬ ‫غ‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫ا‬‫ه‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ت‬‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫ق‬
‫مِن ٱلم ِ ِ‬
‫�‬
‫َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٥٨ :‬‬ ‫� ‪﴾٢٥٨‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬
‫آﯾﺎ ﻣﺎﺟﺮاي آن ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ را ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن اﷲ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ درﺑﺎره‪-‬‬
‫ي ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ ﮐﺮد؛ وﻗﺘﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪه ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ؛ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﻢ‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ را‬
‫از ﺷﺮق ﻃﻠﻮع ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺲ )اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ( آن را از ﻣﻐﺮب ﻃﻠﻮع ﺑﺪه‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎت و ﻣﺒﻬﻮت ﺷﺪ )و دﯾﮕﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ(‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮕﺮان را‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺮﮐﺶ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ زﻧﺪه ﮐﺮدن و ﻣﯿﺮاﻧﺪن ﻧﺪاري‪ .‬اﻣﺎ آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬دﺳﺖ از ﻣﺠﺎدﻟﻪ و ﺳﺮﮐﺸﯽ‬
‫ﺑﺮﻧﺪاﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﻢ‪ .‬آنﮔﺎه دﺳﺘﻮر داد ﺷﺨﺼﯽ را‬
‫آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﮑﻢ اﻋﺪام ﺻﺎدر ﮐﺮده ﺑﻮد؛ ﭘﺲ او را آزاد ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرِ او‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﻗﺘﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬آوردﻧﺪ و ﮐﺸﺘﻨﺪ؛ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﮐُﺸﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺪه ﮐﺮدن و ﻣﯿﺮاﻧﺪن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮد!‬
‫آنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ادﻋﺎﯾﺶ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ او‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺎري ﮐﻪ ﺗﻮ اﻧﺠﺎم دادي‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ زﻧﺪه ﮐﺮدن و ﻣﯿﺮاﻧﺪن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻮ ﺑﺎ دﺳﺘﻮرِ ﺧﻮد ﺳﺒﺐ ﻣﺮگ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺷﺪي ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﺘﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺣﮑﻢِ اﻋﺪام‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﺮﮔﺶ را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدي‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ زﻧﺪه ﮐﺮدن و ﻣﯿﺮاﻧﺪن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺣﺮﻓﯽ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي را ﭘﯿﺶ ﮐﺸﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ را از ﺷﺮق ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ آن را از ﻏﺮب ﻃﻠﻮع ﺑﺪه‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎدﺷﺎه‪ ‬ﺳﺮﮐﺶ ﭘﺎﺳﺨﯽ‬
‫ََ‬ ‫َ ُ َ َّ‬
‫ت ٱ�ِي �ف َر﴾ ‪» :‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ب ِه‬
‫ورزﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎت و ﻣﺒﻬﻮت ﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن‬
‫َ‬
‫� ٰدِل ۡ ُهم ب ِٱ َّل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن﴾‪» :‬و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‬ ‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ«‪ .‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺠﺎدﻟﻪ و‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ وارد ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﮔﺎه ﯾﮏ ﻣﺆﻣﻦ راﺳﺘﯿﻦ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﺒﻬﻪ و‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮدي ﻟﺠﻮج و ور‪‬اج وارد ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮش‬
‫ﮐﻢ ﻣﯽآورد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ وارد ﺑﺤﺚ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﺎ او ﺑﺤﺚ و‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ را ﺑﻪ زﻣﺎن دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻗﻮيﺗﺮ و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺗﺮ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ او ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ‬
‫‪ -٧٠٥‬ﻋﻦ أﻲﺑ اﻴﻟَﻘﻈﺎن �ﻤﺎر ﺑﻦ ﻳﺎﺮﺳ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪‬‬
‫َّ َ َ ْ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َّ ٌ ْ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﻓﻘﻬﻪ؛ ﻓﺄﻃِﻴﻠﻮا الﺼﻼة َوأﻗ ِﺮﺼوا‬
‫ﻳﻘﻮل‪» :‬إن ﻃﻮل ﺻﻼة ِ الﺮﺟﻞ وﻗ ِﺮﺼ ﺧﻄﺒﺘِﻪ‪ ،‬ﻣﺌِﻨﺔ ﻣِﻦ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُْ َ‬
‫اﺨﻟﻄﺒﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﯿﻘﻈﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮدن ﺧﻄﺒﻪاش‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي داﻧﺶ و آﮔﺎﻫﯽ اوﺳﺖ؛‬
‫ﭘﺲ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺧﻄﺒﻪ‪ -‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ -‬را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ِّ َ َ‬ ‫ُّ َ‬
‫الﺴﻠ ِ ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إِذ‬ ‫ِ‬ ‫�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑيﻨﻤﺎ أﻧﺎ أﺻ� ﻣﻊ‬ ‫اﺤﻟ� ِﻢ‬ ‫‪� -٧٠٦‬ﻦ ﻣﻌﺎو�ﺔ ﺑ ِﻦ‬
‫ُ ْ َ ُ َّ َ‬ ‫َُ ْ ُ‬ ‫ْ َ ُ َْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َْ َُ َ‬ ‫َ َ َ ٌُ ْ َْ َُ‬
‫ﻣﺎ� اﻟﻘ ْﻮم ﺑِﺄﺑﺼﺎرِﻫِﻢ‪� ،‬ﻘﻠﺖ‪َ :‬وا ﺛ�ﻞ أﻣﻴﺎه!‬ ‫�ﻄﺲ رﺟﻞ ﻣِﻦ اﻟﻘﻮ ِم �ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺮﻤﺣﻚ اﷲ‪ ،‬ﻓﺮ ِ‬
‫َ َ َّ َ ْ ُ ُ ُ َ ِّ ُ َ‬ ‫ََ َْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ‬
‫ِﻳﻬﻢ ﻰﻠﻋ أﻓﺨﺎذِﻫِﻢ ﻓﻠﻤﺎ َرأ�ﺘﻬﻢ ﻳﺼﻤﺘﻮﻧ ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﻀ�ﻮن ﺑِﺄﻳﺪ‬ ‫ﻣﺎ ﺷﺄﻧ�ﻢ �ﻨﻈﺮون إِﻰﻟ؟ ﻓﺠﻌﻠﻮا ﻳ ِ‬
‫ﺖ ُﻣ َﻌﻠِّﻤﺎً َ� ْﺒﻠَ ُﻪ َوﻻ َ� ْﻌ َﺪهُ َأ ْﺣﺴﻦَ‬ ‫ُ َ ُ ِّ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺄﻲﺑ ﻫﻮ وأ�‪ ،‬ﻣﺎ رأﻳ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ َ ُّ َ َ َّ َ َّ‬
‫لﻜِ� ﺳﻜﺖ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺻ� رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺒِ ِ‬
‫َّ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫َْ ً ُْ َ‬
‫ﺮﺿ�� َوﻻ ﺷﺘﻤ�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬إِن ﻫ ِﺬه ِ الﺼﻼة ﻻ ﻳﺼﻠﺢ ﻓﻴﻬﺎ‬ ‫�ﻌﻠِﻴﻤﺎ ﻣِﻨﻪ ‪،‬ﻓ َﻮا� ﻣﺎ ﻛﻬﺮ� وﻻ‬
‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َُ ُْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َّ َ َ َّ ْ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮآن«‪ .‬أ ْو ﻛﻤﺎ ﻗﺎل رﺳﻮل‬ ‫� اﻟتﺴبِﻴﺢ واﺘﻟﻜﺒِ�‪ ،‬وﻗﺮاءة اﻟﻘ ِ‬ ‫ﻲﺷ ٌء ﻣِﻦ ﺎﻠﻛ ِم اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬إِ�ﻤﺎ ِ‬
‫َّ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َّ‬ ‫ِّ‬ ‫ُْ ُ‬
‫ﺎﻹﺳﻼم‪ ،‬و�ِن ﻣِﻨﺎ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﻋﻬ ٍﺪ ﺠﺑﺎﻫِﻠِﻴ ٍﺔ‪ ،‬وﻗﺪ ﺟﺎء اﷲ ﺑ ِ ِ‬ ‫اﷲ‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إ�‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ْ ْ ُ ْ ُ َ َّ َ ٌ َ َ َّ َ‬ ‫ً َ ْ ُ َ ْ ُ َّ‬
‫رﺟﺎﻻ ﻳﺄﺗﻮن اﻟﻜﻬﺎن؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻼ ﺗﺄﺗ ِ ِﻬﻢ« ﻗﻠﺖ‪ :‬وﻣِﻨﺎ ِرﺟﺎل �ﺘﻄ�ون؟ ﻗﺎل‪» :‬ذاك ﻲﺷء‬
‫َ َ ُ َّ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺪورﻫِﻢ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳﺼﺪ�ﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﺪوﻧﻪ ﻲﻓ ﺻ ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.869 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.537 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪72‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﮑَﻢ ﺳ‪‬ﻠَﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ‬
‫ََُْ َ‬
‫ﻤﺣﻚ اﷲ« ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬ﻧﺎﮔﺎه ﻫﻤﻪ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺮدي از ﻣﯿﺎنِ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﻄﺴﻪ زد؛ ﻟﺬا »ﻳﺮ‬
‫ﺳﻮي ﻣﻦ دوﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي واي ﻣﺎدر ﺟﺎن! ﭼﺮا اﯾﻦﻃﻮر ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻣﺮدم‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ زدنِ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ روي ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﻣﺮا ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪم‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ - ‬ﮐﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدرم ﻓﺪاﯾﺶ ﺑﺎد و ﻫﯿﭻ ﻣﻌﻠﻤﯽ ﭘﯿﺶ از او و ﭘﺲ از او ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ از ﻧﻈﺮِ ﻧﺤﻮهي‬
‫آﻣﻮزش از او ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﺗﺮشروﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻧﻪ ﻣﺮا زد و ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺑﺪ ﮔﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ و اﯾﻨﮏ اﷲ‪ ،‬اﺳﻼم را ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻣﯽروﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﻧﺰد‪ ‬ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻧﺮو«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را‪ -‬ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را از ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﮐﺎرِﺷﺎن ﺑﺎز دارد«‪.‬‬
‫]ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬رواﻧﯽ ﯾﺎ وﺳﻮﺳﻪي دروﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﮐﺎرِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪[.‬‬
‫ً َ َ ْ‬ ‫َْ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺟﻠﺖ‬ ‫‪َ -٧٠٧‬وﻋﻦ اﻟﻌِ ْﺮ ِ‬
‫�ﺎض ﺑ ِﻦ ﺳﺎرِ�ﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬و�ﻈﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬مﻮﻋِﻈﺔ ﺑﻠﻴﻐﺔ و ِ‬
‫َْ ُْ ُ ُ َ َ ْ َْ ُُْ‬
‫ﻣِﻨﻬﺎ اﻟﻘﻠﻮب َوذ َرﻓﺖ ﻣِﻨﻬﺎ اﻟﻌﻴﻮن‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در ﺑﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي‬
‫ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ آنﺟﺎ ﯾﺎدآوري ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋ‪‬ﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺷﯿﻮاﯾﯽ‬
‫اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ دلﻫﺎ از آن ﺗﺮﺳﯿﺪ و از ﭼﺸﻢﻫﺎ‪ ،‬اﺷﮏ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪937 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2549 :‬؛ و إرواءاﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪.2455 :‬‬
‫ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.161‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺧﺴﺘﻪ و دلﺳﺮد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� أحسن﴾‬ ‫ك َمةِ َوٱل ۡ َم ۡوع َِظةِ ٱ ۡ َ‬
‫� َس َنةِ� َو َ�ٰدِل ۡ ُهم ب ِٱ َّل� ِ َ‬ ‫َّ َ ۡ ۡ‬
‫يل ر�ِك ب ِٱ� ِ‬ ‫ۡ ُ َٰ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿ٱدع إِ� سب ِ ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز‬
‫اﻧﺴﺎن و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮدن ﺧﻄﺒﻪاش‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي داﻧﺶ و آﮔﺎﻫﯽ اوﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ و‬
‫ﺧﻄﺒﻪ‪ -‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ -‬را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ دو ﺧﻄﺒﻪ دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﮑﻤﺶ ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﻄﺒﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ و دلﺳﺮد ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺳﺨﻨﺎنِ ﺧﻄﯿﺐ را ﺧﻮب درﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺨﺶ زﯾﺎدي از آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦِ ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻫﻀﻢ و ﻗﺎﺑﻞ درك‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻢ ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺴﺘﮕﯽ و دلﺳﺮديِ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎزِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬را ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻋﺸﺎء را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮد؛ و ﻧﯿﺰ آن ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺻﺒﺢ را ﻃﻮل ﻣﯽداد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳَﺎ‬
‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫أَ َ‬
‫ﻳﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس! إن ِﻣﻨ�ﻢ ُﻣﻨَﻔﺮ�ﻦ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ دﯾﮕﺮان را از دﯾﻦ‬
‫ﮔﺮﯾﺰان ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(704 ،702 ،90) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.466 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪74‬‬

‫ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز دﯾﻦ ﺟﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻤﺎز رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ او را ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺧﻄﺒﻪ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫اﻧﺪازه اي ﻃﻮل دﻫﯿﺪ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻄﺒﻪ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺛﺮﮔﺬار‪ ،‬ﺷﻮرآﻓﺮﯾﻦ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽﺑﺨﺶ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﮑَﻢ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدي از ﻣﯿﺎنِ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﻄﺴﻪ زد و »اﺤﻟﻤﺪ�« ﮔﻔﺖ؛‬
‫َ َ‬
‫ﻟﺬا ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬در ﺟﻮاﺑﺶ »ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚ اﷲ« ﮔﻔﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺴﻪ ﺑﺰﻧﺪ و »اﺤﻟﻤﺪ�«‬
‫َ َ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺷﻤﺎ اﯾﻦ را ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻮاﺑﺶ »ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚ اﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﯾﺎ ﺧﻮاﻧﺪنِ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺟﻮاب ﻋﻄﺴﻪ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺮف زدن در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺮدم ﻧﮕﺎه‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮيِ‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣﮑﻢ‪ ‬دوﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬او را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﮐﻪ ﯾﮑّﻪ‬
‫ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي واي ﻣﺎدر ﺟﺎن! ﻣﮕﺮ ﻣﻦ ﭼﻪﮐﺎر ﮐﺮدم؟ ﻟﺬا ﺣﺎﺿﺮان ﺑﺎ دﺳﺘﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ روي ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽزدﻧﺪ ﺗﺎ او را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزش اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را ﺻﺪا زد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣﮑﻢ‪ ‬ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻓﺪاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎد؛ ﻣﻦ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﻌﻠﻤﯽ ﭘﯿﺶ از او و ﭘﺲ از او ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ از ﻧﻈﺮِ ﻧﺤﻮهي آﻣﻮزش از او ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﺗﺮشروﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻧﻪ ﻣﺮا زد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪ ﮔﻔﺖ«؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه و ﻣﻔﯿﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و آن را ﺑﻪ آﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در دﻗﺖ ﻧﯿﺎز ﯾﺎ ﺿﺮورت‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﯾﺎ ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﺮدن ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺘﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪ‬
 ‫‪75‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن‬

‫ﺳﺠﺪهﮔﺎﻫﺶ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﺷﺎرهاش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره اش ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﺗﺸﻬﺪ ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن دو ﺳﺠﺪه‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ‪‬‬
‫اﺷﺎرهاش را اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد و ﻫﻨﮕﺎم دﻋﺎ‪ ،‬آن را ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪ روﺑﻪروي ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﮕﺎﻫﺶ در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻗﯿﺎم و رﮐﻮع‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪهﮔﺎﻫﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ روﺑﻪروي ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻫﺮ دو وﺟﻮد‬
‫دارد؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪهﮔﺎﻫﺶ ﺑﻨﮕﺮد و اﮔﺮ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ روﺑﻪروﯾﺶ‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺿﺮورﺗﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﻞِ اﻧﺪك‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞِ ﻧﺎﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻧﻤﺎز اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻠﻠﯽ در ﻧﻤﺎز اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬در ﻧﻤﺎز دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را روي ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽزدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫َْ‬ ‫� ْﻢ َ ْ‬
‫َ َ َ ُ‬
‫الﺼﻼ ِة ﻓﻠيُ َﺴﺒِّﺢ‬
‫ﻲﺷ ٌء ﻲﻓ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا ﻧﺎﺑ‬
‫ﺎء«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ در ﻧﻤﺎز ﺑﻮدﯾﺪ و ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان‬ ‫الﺮ َﺟ ُﺎل َو ْﻴﻟُ َﺼ ِّﻔﺢ اﻟنِّ َﺴ ُ‬
‫ِّ‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و زﻧﺎن دﺳﺖ ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﻧﻤﺎز ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺪاﻧﺪ ﯾﺎ از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﯾﺎ ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﯿﺪ و ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ درب ﻣﯽزﻧﺪ‬
‫و ﺷﻤﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ و از روي ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺑﻔﺮﻣﺎ‬
‫داﺧﻞ«؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺗﺎن‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از روي ﺟﻬﻞ‪ ،‬ﻧﺴﯿﺎن ﯾﺎ ﻏﻔﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫�م ب َما َك َس َب ۡ‬‫َُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ُ ُ ُ َّ ُ َّ ۡ ٓ َ ۡ َ ُ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫�ن يؤاخِذ‬‫� �ي� ٰن ِ� ۡم َو�ٰ ِ‬‫خذ�م ٱ� ب ِٱللغوِ ِ‬
‫﴿� يؤا ِ‬
‫ُ‬ ‫ُُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٥ :‬‬ ‫قلو�ُ� ۡمۗ﴾‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮدهاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ آنﭼﻪ در دل دارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺆاﺧﺬه ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.7190 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪76‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻟﺤﺎظ ﺷﯿﻮهي آﻣﻮزش ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺪارا و ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ آﻣﻮزش ﻣﯽداد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻟﮕﻮي اﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬روشِ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را در ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ‬ﺧﻮدش ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‬
‫و ﺑﺎ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﺎ آدمِ ﻟﺠﻮج و ﺳﺮﮐﺶ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺻﺤﺒﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﻻﯾﻖ اوﺳﺖ و ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﻮﯾﺎي ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽﺳﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎرِ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮدش را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪.‬‬
‫آري؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬دﻋﺎ و ﺗﺸﻬﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ واﻋﻈﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﭘﻨﺪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺗُﻨﺪ و ﺧﺸﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺘﻮده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ ﺑﺮاي واﻋﻈﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﻋﻈﻪﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد و روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﮑَﻢ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ و اﯾﻨﮏ اﷲ‪ ،‬اﺳﻼم را ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از آن‬
‫ﺟﻬﺖ ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬ﺧﻮد را ﭘﯿﺶ از ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻟﻄﻒ و ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا آنﻫﺎ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ‬
‫را ﻧﯿﮏ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪي را ﺑﺪ ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن راﯾﺞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮرِ آﺷﮑﺎر و ﺷﺎﺧﺺ ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺎزل‬
‫ﻓﺮﻣﻮد و ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﮐﺮد و ﺳﻮد و ﺿﺮرِﻣﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن داد و ﻣﯿﺎن‬
‫ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﺮز ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺷﺮك را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬در اداﻣﻪ اﻓﺰود‪» :‬در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻣﯽروﻧﺪ؟« ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﻧﺰد‪ ‬ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻧﺮو«‪.‬‬
‫ﮐﺎﻫﻨﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎي ﺟﻨّﯽ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺘﺮاق‬
‫ﺳﻤﻊ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﺎﻫﻨﺎن دروغﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ و آن را ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﺮدم ﻣﯽدادﻧﺪ! اﮔﺮ ﻣﺮدم ﯾﮏ در ﺻﺪ‪ ‬ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن را درﺳﺖ‬
 ‫‪77‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن‬

‫ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ دروغﮔﻮﯾﺎن ﺗﺰوﯾﺮﮔﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺎﻫﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ و ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ از‬
‫آﺳﻤﺎن ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دروغﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻫﻢ ﻣﯽآﻣﯿﺰد و ﺑﻪ ﺧﻮرد‪ ‬ﻣﺮدم‬
‫ﻊ ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﭼﻪ‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻣﺮدم ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و از آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬وﺿ ِ‬
‫آﯾﻨﺪهاي ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ؟ ﯾﻌﻨﯽ از آنﻫﺎ درﺑﺎرهي آﯾﻨﺪه ﯾﺎ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﺳﺆال‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻼ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻤﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد‪ ‬ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻧﺮو«‪ .‬ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ؛ ﻧﺰدﺷﺎن ﻧﺮو‪ .‬اﺻ ً‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣﮑﻢ‪ ‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﺎﯾﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را ﻧﮑﻦ« و او‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ آن ﮐﺎر ﺑﺮود؛ ﻫﺮﮔﺰ! ﻣﺎ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري درﺑﺎرهي آن ﺑﺰرﮔﻮاران‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ؛ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم اﯾﻦ دوران‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ از ﯾﮏ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎز ﺑﻪ ﺳﺮاغِ آن ﮐﺎر ﺑﺮوﻧﺪ ﯾﺎ ﮐﺎرِﺷﺎن را ﺗﺄوﯾﻞ‬
‫و ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺣﺮﻣﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻧﻬﯽ ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺖ! ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻬﯽ ﻋﺎدي در ﭼﺎرﭼﻮب ادب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎﻣﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﮐﺎﻫﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽ در آﯾﻨﺪه ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪ‪‬ﻋﯽ‬
‫ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽِ آﯾﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻦ ﻣﯽرود و از او ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺼﺪﯾﻘﺶ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در »ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ« ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰد‬
‫ﮐﺎﻫﻦ ﺑﺮود و ﻓﻘﻂ از او ﺳﺆال ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﺼﺪﯾﻘﺶ ﻧﮑﻨﺪ‪ -‬ﻧﻤﺎزِ ﭼﻬﻞ روزِ وي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ :‬ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻦ ﺑﺮود‪ ،‬از او ﺳﺆال ﮐﻨﺪ و ﺗﺄﯾﯿﺪش ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ُْ َ‬ ‫َُ ََ ْ ََ‬ ‫َ َّ َ ُ‬ ‫ََ َ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ أﻰﺗ ﺎﻛ ِﻫﻨًﺎ ﻓ َﺼﺪﻗﻪ ِﺑ َﻤﺎ �ﻘﻮل �ﻘﺪ �ﻔ َﺮ ِﺑ َﻤﺎ أﻧ ِﺰل‬
‫َ َُ‬
‫َﻰﻠﻋ � َّﻤﺪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻦ ﺑﺮود و ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﺮ‬

‫)‪ (1‬اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪639 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در آداب اﻟﺰﻓﺎف )‪ ،(31‬و إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ )‪ (2006‬و اﻟﻤﺸﮑﺎة )‪(551‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪78‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ)‪ (‬ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ«‪ .‬وﺟﻪ ﮐﻔﺮش‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ‪‬‬
‫ﮐﺎﻫﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﮑﺬﯾﺐ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ب إ َّ� َّ ُ‬
‫�ض ۡٱل َغ ۡي َ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ َ‬ ‫ُ َّ ۡ َ‬
‫]ﻧﻤﻞ‪[٦٥:‬‬ ‫ٱ�﴾‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت وٱ�‬‫﴿قل � َ�عل ُم َمن ِ� ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺟﺰ اﷲ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻮﺟﻮدات آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﮐﺎﻫﻦ‪ ،‬از اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽ در آﯾﻨﺪه ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺼﺪﯾﻖ ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪش ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬اﻣﺘﺤﺎن و ﺗﮑﺬﯾﺐِ ﮐﺎﻫﻦ‪ ،‬از او ﺳﺆال ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﺑﻦﺻﯿﺎد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاﯾﺖ ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ُّ ُّ‬
‫اﺪﻟخ« و ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬دﺧﺎنِ ﻣﻮرد‬ ‫ﮐﺮدهام؛ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬‬
‫َ‬
‫َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ ) ‪(2‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫اﺷﺎره در ﺳﻮرهي »دﺧﺎن« ﺑﻮد‪ (1 ).‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺧ َﺴﺄ ﻓﻠﻦ �ﻌﺪو ﻗﺪرك«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﻮار و ذﻟﯿﻞ ﺷﻮي؛ ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ از ﺣﺪ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﮕﺬري«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﮐﺎﻫﻦ ﺳﺆال ﮐﻨﺪ ﺗﺎ رﺳﻮاﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دروغ و دﻏﻠﺶ را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم آﺷﮑﺎر ﺳﺎزد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و‬
‫روﺷﻦﮔﺮي و اﺑﻄﺎلِ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣﮑﻢ‪ ‬ﺳﺆال دﯾﮕﺮي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ؛ ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬در ﻣﯿﺎ ِن‬
‫ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را‪ -‬ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫وﺳﻮﺳﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را از ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﮐﺎرِﺷﺎن‬
‫ﺑﺎز دارد«‪ .‬ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭘﺮﻧﺪهاي را ﭘﺮواز‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺳﻤﺘﯽ ﭘﺮواز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ و ﺻﻮرت‪ ‬ﻗﻀﯿﻪ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺸﺎن ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﺗﻌﺒﯿﺮِ ﺧﻮدش را داﺷﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‬
‫ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮِ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاﯾﺶ داﺷﺘﻨﺪ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ در ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮواز‬

‫)‪ (1‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ آﯾﻪي ‪ 10‬ﺳﻮرهي دﺧﺎن ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫خ ُّ‬ ‫َّ َ ٓ ُ ُ َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ َ َۡ‬
‫�﴾‬ ‫ۡ‬
‫ان مب ِ ٖ‬
‫﴿فٱرت ِقب يوم تأ ِ� ٱلسماء بِد ٖ‬
‫ﭘﺲ ﻣﻨﺘﻈﺮ روزي ﺑﺎش ﮐﻪ آﺳﻤﺎن‪ ،‬دودي آﺷﮑﺎر ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6618 ،6173 ،3055 ،1355) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2931 ،2924) :‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻣﯿﺎﻧﻪروي در آن‬

‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮِﺷﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻃﻮ ِر دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺒﯿﺮش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ! آنﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺖ‪ ‬ﭘﺮوا ِز‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻋﺮبﻫﺎي ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم داﺷﺖ و‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ از ﮐﺎري ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮﻧﺪ! ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼ ‪‬ﺪ‬
‫ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﺮﻧﺪهي ﻓﺎﻟَﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻫﺸﺪار اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﻤﯽروم‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪهاش ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺳﻔﺮِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﻓﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫روزﻫﺎ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎهﻫﺎ را ﺑﺪﺷﮕﻮن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺪاﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اﺷﺨﺎص را ﺑﻪ ﻓﺎلِ ﺑﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﺎور دارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪﺳﯿﻤﺎ روﺑﻪرو ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن روز‬
‫را ﺑﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻣﺮوز‪ ،‬روزِ ﺑﺪﺷﺎﻧﺴﯽﺳﺖ و اﮔﺮ ﺷﺨﺺِ ﺧﻮشﺳﯿﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻣﺮوز‪ ،‬روزِ ﺧﻮشﺷﺎﻧﺴﯽﺳﺖ!‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ آنﻫﺎ‬
‫را از ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﮐﺎرِﺷﺎن ﺑﺎز دارد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬رواﻧﯽ ﯾﺎ وﺳﻮﺳﻪي دروﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽاش ﺗﯿﺮه‬
‫و ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽﺷﻮد و آرام و ﻗﺮار ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺟﻦﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺟﻨّﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺘﺶ داﻣﻦ ﺑﺰﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻮاره در ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻓﺎلِ ﺑﺪ ﻧﺰﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال را ﺑﺪﺷﮕﻮن ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺎه ﺷﻮال ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ازدواﺟﺶ دﭼﺎرِ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺷﻮد! اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪارِ ﻋﺮبﻫﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال ﺑﻮد‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺷﻮال ﺑﺎ‬
‫ﻣﻦ ازدواج ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح اﯾﺸﺎن در ﺷﻮال ﺑﻮد و در ﻣﺎه ﺷﻮال ﻧﯿﺰ ﻋﺎﯾﺸﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑ‪‬ﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺧﻮشﺑﺨﺖﺗﺮ از ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬او را ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ دوﺳﺖ داﺷﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح و ﻧﯿﺰ ازدواج آنﻫﺎ ﻫﺮ دو در ﻣﺎه ﺷﻮال‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺮبﻫﺎ از روي ﻧﺎداﻧﯽ و ﺑﯽﺧﺮدي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎمِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪80‬‬

‫ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﺎه ﺷﻮال ازدواج‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ازدواج ﻣﻮﻓّﻖ و ﻣﺒﺎرﮐﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ را از ﻗﻠﺐ و درون ﺧﻮد ﻣﺤﻮ ﮐﻨﯿﻢ و ﻫﻤﻮاره ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫و دﻧﯿﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ و راه‪ ‬ﭘﯿﺶِ روي ﺧﻮد را ﻫﻤﻮاره ﺑﺎز ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ و ﻓﺎلِ ﺑﺪ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﺧﻮشﺑﯿﻨﯽ و ﺑﻪ ﻓﺎلِ ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ را‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ ارادهي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺧﻮشﺑﯿﻦ و ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬دﻧﯿﺎي ﮔﺴﺘﺮدهاي ﭘﯿﺶِ روي‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ و راه‪ ،‬ﺑﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﺳﯿﻨﻪ ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻟﺒﺨﻨﺪ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ و ﻓﺎلِ ﺑﺪ زدن‬
‫و اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﮑﺮش را در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻏﻮﻃﻪ دﻫﺪ‪ ،‬دﻧﯿﺎ را ﺑﺮ او ﺗﯿﺮه و ﺗﻨﮓ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ و ﻓﺎل ﺑﺪ زدن را ﻣﺮدود و ﺑﻪ ﻓﺎلِ ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫را درﺳﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﺎلِ ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﺎلِ ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮب‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -92‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺘﺎﻧﺖ و آراﻣﺶ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ُ َ ََ ۡ‬
‫َۡٗ َ َ َ َُ ُ ۡ َٰ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫اد ٱ َّلر� ٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� ۡمشون � ٱ�� ِض هونا �ذا خاطبهم ٱل� ِهلون قالوا‬
‫َ َ ُ‬
‫﴿وعِب‬
‫َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٣ :‬‬ ‫َس� ٰ ٗما ‪﴾٦٣‬‬
‫و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روى زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آراﻣﺶ و ﻓﺮوﺗﻨﻰ راه ﻣﻰروﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻧﺎدان‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻰدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ـ ﺳﺨﻦ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰي ـ‬
‫ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ُ ْ َ ْ ً َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫‪ -٧٠٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ َرأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬مﺴﺘﺠ ِﻤﻌﺎ �ﻂ‬
‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َ َ ُ َّ‬ ‫ً َّ ُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺿﺎﺣِﺎﻜ ﺣﻰﺘ ﺗﺮى ﻣِﻨﻪ لﻬ َﻮاﺗﻪ‪ ،‬إِﻧﻤﺎ ﺎﻛن �ﺘبﺴﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ در ﺧﻨﺪﯾﺪن ﺑﻪاﻧﺪازهاي‬
‫زﯾﺎدهروي ﮐﻨﺪ ‪ -‬و دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ -‬ﮐﻪ داﺧﻞ دﻫﺎﻧﺶ دﯾﺪه ﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﻨﺪﯾﺪن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺗﺒﺴﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺘﺎﻧﺖ و آراﻣﺶ«‪.‬‬
‫ﻣﺘﺎﻧﺖ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را در ﭼﺸﻢِ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺘﯿﻦ و ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮﮐﺲ او را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬارد و او را ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫آراﻣﺶ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ و ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي‬
‫اﺿﺎﻓﯽ و ﺳﺒﮏ از او دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻗﻠﺐ ﺧﻮد آرام اﺳﺖ و در ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارِ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬آرام ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﺎﻧﺖ و آراﻣﺶ‪ ،‬ﺟﺰو ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﻧﺒﻮد‪ ‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﯽﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﯿﺒﺖ و وﻗﺎر ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺳﺒﮑﺶ از ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4828 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.899 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪82‬‬

‫ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي اﺿﺎﻓﯽ و ﺳﺒﮏ‪ ،‬ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ و ﺳﻨﺨﯿﺘﯽ ﺑﺎ آراﻣﺶ و وﻗﺎر ﻧﺪارد؛‬

‫ﺑﻠﮑﻪ اﺛﺮي از آراﻣﺶِ ﻗﻠﺒﯽ و ﻣﺘﺎﻧﺖ در ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار‪ ،‬در آدمِ ﺑﯽﻗﺮار دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاي ﻣﻨﺖ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬او را از اﯾﻦ دو وﯾﮋﮔﯽ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎبزدﮔﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آراﻣﺶ و وﻗﺎر‪ ،‬در ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ؛ آدمِ ﻋﺠﻮل‪ ،‬آرام‬
‫و ﻗﺮار ﻧﺪارد و ﻓﻘﻂ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ و ﮐﺜﺮت‬
‫ﺳﺆال و ﻧﯿﺰ ﻫﺪر دادن ﻣﺎل‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬درﻧﮓ و ﺗﺄﻧﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺮﻓﺶ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو در‬
‫ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﺮﻓﺸﺎن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ ََ َۡ‬
‫َۡٗ َ َ َ َُ ُ ۡ َٰ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫اد ٱ َّلر� ٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� ۡمشون � ٱ�� ِض هونا �ذا خاطبهم ٱل� ِهلون قالوا‬
‫َ َ ُ‬
‫﴿وعِب‬
‫َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٣ :‬‬ ‫َس� ٰ ٗما ‪﴾٦٣‬‬
‫و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روى زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آراﻣﺶ و ﻓﺮوﺗﻨﻰ راه ﻣﻰروﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻧﺎدان‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻰدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ـ ﺳﺨﻦ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰي ـ‬
‫ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫﴿ َوع َِباد ٱ َّلر�﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﮔﺴﺘﺮده‬
‫ﻣﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺎ رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا روي زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آراﻣﺶ راه ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را ﺑﺒﯿﻨﯽ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪهاي ﮐﻪ در راه رﻓﺘﻨﺶ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺑﺎوﻗﺎر اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻋﺠﻠﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺷﺘﺎﺑﯽ زﺷﺖ و زﻧﻨﺪه در او دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ َ َ َُ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ ْ َ‬
‫�ٰ ِهلون قالوا َس� ٰ ٗما﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺮاﺑ ِﺮ ﺳﺨﻦ ﯾﺎ رﻓﺘﺎرِ زﺷﺖ‬ ‫﴿�ذا خاطبهم ٱل‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬رﻓﺘﺎرِ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰي دارﻧﺪ و ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﺮد‪ ‬ﺟﺎﻫﻠﯽ‪ ،‬او را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺣﺮف‪ ‬ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬واﮐﻨﺶ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ از ﺷﺮش در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺻﻼح ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن در اﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ آدمِ ﻧﺎدان‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺎ او‬
‫ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯽادﺑﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻦِ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮعِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ او را ﺑﻪ آن ﻓﺮا‬
 ‫‪83‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺘﺎﻧﺖ و آراﻣﺶ‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎم دﻫﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﺑﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ! ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﺗﻮﻓﯿﻖﻫﺎي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻓﺮاد‪ ‬ﻧﺎدان‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰي ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ واﮐﻨﺶ ﺳﺎﻟﻤﯽ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻬﺎﻟﺖﻫﺎي اﻓﺮاد ﻧﺎدان دارﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬از ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬دور ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﺎت وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮاي اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ َّ ۡ‬ ‫َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ َ ُّ َ َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٢ :‬‬ ‫ور �ذا َم ُّروا ب ِٱللغوِ َم ُّروا ك َِر ٗاما ‪﴾٧٢‬‬ ‫﴿وٱ�ِين � �شهدون ٱلز‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﻰ دروغ ﻧﻤﻰدﻫﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻟﻐﻮ و ﺑﯿﻬﻮده ﻣﻰﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮارى و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻣﻰﮔﺬرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﺑﯿﻬﻮده‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮداريﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮّي در آن‬
‫ْ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪َ ﴿ .‬م ُّروا ك َِر ٗاما﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺑﺰرﮔﻮاري از ﮐﻨﺎرِ آن ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آن آﻟﻮده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺖ‪ ،‬از ﮐﻨﺎر آن ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي از ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺷﺮ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻟﻐﻮ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﻪ ﺷﺮ‪ .‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ اﷲ‪ ،‬در ﻣﺤﻞ ﺷﺮارت و ﺑﺪي ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ از ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻟﻐﻮ و ﺑﯿﻬﻮده‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﻮاري و ﻣﺘﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺧﻨﺪﯾﺪن‬
‫زﯾﺎدهروي ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻬﻘﻬﻪ ﻧﻤﯽزد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻨﺪﯾﺪن دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد و داﺧﻞ دﻫﺎﻧﺶ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻟﺒﺨﻨﺪ ﻣﯽزد ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ دﻧﺪانﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﺶ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از وﻗﺎر و ﻣﺘﺎﻧﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻨﺪﯾﺪن ﻗﻬﻘﻬﻪ ﻣﯽزﻧﺪ و دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﻧﺰد‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺪارد و در ﻧﻈﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺧﻮار و ذﻟﯿﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره و در ﺟﺎﯾﺶ ﺗﺒﺴﻢ‬
‫ﺑﺮ ﻟﺐ دارد‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮب دﯾﮕﺮان اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ دﯾﺪﻧﺶ آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -93‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﻣﺶ و وﻗﺎر ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز‬
‫و ﺟﻠﺴﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ َ‬ ‫﴿ َو َمن ُ� َع ّ ِظ ۡم َش َ ٰٓ َ َّ َ َّ َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٢ :‬‬ ‫وب ‪﴾٣٢‬‬
‫��ِر ٱ�ِ فإِ�ها مِن �قوى ٱلقل ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ از ﺗﻘﻮاي‬
‫دلﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺖ الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﻼ‬ ‫‪ -٧٠٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إذا أ� ِ‬
‫ِﻴﻤ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ ْ ُ َ َ ُّ‬ ‫َ َ‬ ‫ُْ َ َُ ْ َْ ُ‬ ‫َُْ َ ْ ُ ْ َْ َ ْ‬
‫ﺗﺄﺗﻮﻫﺎ وأ�ﺘﻢ �ﺴﻌﻮن‪َ ،‬وأﺗﻮﻫﺎ َوأﻧﺘﻢ �ﻤﺸﻮن‪ ،‬وﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻜِﻴﻨﺔ‪ ،‬ﻓﻤﺎ أد َر�ﺘ ْﻢ ﻓﺼﻠﻮا ‪َ ،‬وﻣﺎ‬
‫َ َ ُ َ َ ُّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺎﺗ� ْﻢ ﻓﺄﺗ ِﻤﻮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ‬
‫زاد مﺴﻠِ ٌﻢ ِﻲﻓ رواﻳﺔ ﻪﻟ‪» :‬ﻓﺈن أﺣﺪ� ْﻢ إذا ﺎﻛن ﻳﻌ ِﻤﺪ إﻰﻟ الﺼﻼة ِ �ﻬ َﻮ ﻲﻓ ﺻﻼ ٍة«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺎﯾﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦِ ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و‬
‫ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ از ﻧﻤﺎز را ‪ -‬ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ -‬درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و‬
‫آنﭼﻪ را از دﺳﺖ دادﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ََْ ََ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬‫ﻋﺮﻓ َﺔ ﻓ َﺴ ِﻤ َﻊ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫م‬‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪‬‬ ‫‪ -٧١٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ �ﻧَّ ُﻪ َد َ� َﻊ َﻣ َﻊ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‬
‫ِ‬ ‫َ ِ‬
‫َ ُّ َ َّ ُ َ َ ْ ُ‬
‫�ﻢْ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ً َ َ ْ ً َ ْ ً‬ ‫ََ َُ َ ْ ً َ‬
‫لﻺﺑﻞ‪ ،‬ﻓﺄﺷﺎر �ِﺴ ْﻮ ِﻃ ِﻪ إ ِ ْﻴﻟ ِﻬﻢ وﻗﺎل‪��» :‬ﻬﺎ اﻨﻟﺎس ﻋﻠﻴ‬
‫ْ‬
‫وراءه زﺟﺮا ﺷﺪﻳﺪا وﺮﺿ�ﺎ وﺻﻮﺗﺎ ِ‬
‫ﻳﻀ ِ‬‫َ‬ ‫َّ َ َ َّ ْ َّ َ ْ َ‬
‫ﺎع«‪] .‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ‬ ‫ﺎﻹ‬
‫ﺑِﺎلﺴﻜِﻴﻨ ِﺔ ﻓﺈِن اﻟ ِﺮﺒ ﻟيﺲ ﺑ ِ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از آن را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روز ﻋﺮﻓﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ - ‬از ﻋﺮﻓﺎت‪ -‬ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدم‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮش ﺳﺮ و ﺻﺪاي زدن و راﻧﺪن ﺷﺘﺮﻫﺎ را ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺎﻧﻪاش ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(908 ،636) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.602 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1671 ،1544) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1282 :‬‬
 ‫‪85‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﻣﺶ و وﻗﺎر ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز‬

‫ﺳﻮي ﻣﺮدم آﻧﺎن اﺷﺎره ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! آراﻣﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺠﻠﻪ ﮐﺮدن ‪ -‬و ﺗﻨﺪ راﻧﺪن ﺷﺘﺮﻫﺎ‪ -‬ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﻣﺶ و وﻗﺎر ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز و‬
‫ﺟﻠﺴﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ«‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ر‪‬ﮐﻦ اﺳﻼم ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ و ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ‪‬‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺶِ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬او را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارﯾﻢ و ﺑﺎ ادب و آراﻣﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز ﻣﯽروﯾﻢ ﺗﺎ در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ‪ ‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ؟‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻧﻤﺎز ﺑﺮوﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ُۡ ُ‬ ‫﴿ َو َمن ُ� َع ّ ِظ ۡم َش َ ٰٓ َ َّ َ َّ َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٢ :‬‬ ‫وب ‪﴾٣٢‬‬
‫��ِر ٱ�ِ فإِ�ها مِن �قوى ٱلقل ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ از ﺗﻘﻮاي‬
‫دلﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﮔﺮاﻣﯽ دارد و آنﻫﺎ را در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و آنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ آنﻫﺎ را ﺑﺰرگ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﺗﻘﻮاي دلﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫رويﮐﺮدي‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ درﺳﺖ ﺑﻮدن ﻧﯿﺖ و ﺗﻘﻮاي ﻗﻠﺐِ اوﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻮا‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري در ﺳﺮاﺳﺮِ وﺟﻮدش ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ﻀﻐ ًﺔ إذا ﺻﻠَ َ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫اﺠﻟﺴ ُﺪ ﻠﻛﻪ‪َ ،‬و ِ�ذا ﻓ َﺴ َﺪت ﻓ َﺴ َﺪ‬ ‫ﺤﺖ َﺻﻠ َﺢ‬ ‫و�ن ﻲﻓ اﺠﻟﺴ ِﺪ م‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬أﻻ ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده‬
‫َ ُ ُ ُّ‬ ‫َ ََ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُ ًَ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫اﺠﻟَ َﺴ ُﺪ ﻠﻛﻪ؛ أﻻ َو� اﻟﻘﻠ ُ‬
‫و�ن ﻲﻓ اﺠﻟﺴ ِﺪ مﻀﻐﺔ إذا ﺻﻠﺤﺖ ﺻﻠﺢ اﺠﻟﺴﺪ ﻠﻛﻪ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺐ«‪] .‬م أﻻ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫َو ِ�ذا ﻓ َﺴ َﺪت ﻓ َﺴ َﺪ اﺠﻟ َ َﺴ ُﺪ ﻠﻛﻪ؛ أﻻ َو ِ� اﻟﻘﻠ ُﺐ«‪» (1 ).‬ﻫﺎن! ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ در ﺑﺪن وﺟﻮد دارد‬
‫ﮐﻪ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﻗﻠﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪52 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1599 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪86‬‬

‫ﭘﺲ ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﻘﻮاي ﻗﻠﺐِ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻧﺰد‪‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬
‫‪ٰ �َ ﴿ ‬ل َِك َو َمن ُ� َع ّظ ۡم ُح ُر َ� ٰت ٱ َّ�ِ َ� ُه َو َخ ۡ�‪�ُ ٞ‬ۥ ع َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫ِند َر ّ�ِهِۗۦ﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬
‫)ﺣ‪‬ﮑﻢ( اﯾﻦﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﺑﺰرگ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺎﯾﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺮونِ ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﯿﺪ و ﺻﺪاي اﻗﺎﻣﻪ را ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ‪ ،‬دواندوان ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﯿﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺻﺪاي اﻗﺎﻣﻪ از ﺑﯿﺮون ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻼل‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﻧﮕﻮ«‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻼل‪ ‬در ﺟﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﺻﺪاﯾﺶ را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦِ ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از راه رﻓﺘﻦِ ﻋﺎدي‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺎمﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﺮدارﯾﺪ و ﻣﻨﻈﻮر در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺪمﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻗﺪمﻫﺎ ﯾﺎ ﮔﺎمﻫﺎي ﮐﻮﺗﺎه و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺚ‪‬‬
‫َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ َ ً َّ‬
‫ﻄﻮة ِإﻻ ُر ِﻓ َﻊ ُﻪﻟ ِﺑﻬﺎ درﺟﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ‬‫دﯾﮕﺮي اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬لﻢ �ﻂ ﺧ‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰود ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫ﮔﺎم ﻫﺎي ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز را ﻣﺴﺘﺤﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﭼﻪ از ﻧﻤﺎز‬
‫را ‪ -‬ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ -‬درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و آنﭼﻪ را از دﺳﺖ دادﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﮕﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ رﮐﻌﺘﯽ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦِ ﻋﺎدي‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺳﺮ و ﺻﺪا اﯾﺠﺎد ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﯾﺮادي ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺆذن‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ را در ﺑﻠﻨﺪﮔﻮ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺮون ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪاي اﻗﺎﻣﻪ را‬
‫ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﻋﺘﺮاض ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻦ اﻗﺎﻣﻪ در ﺑﻠﻨﺪﮔﻮي ﺑﯿﺮون‪،‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .11‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪87‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﻣﺶ و وﻗﺎر ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﺗﻨﺒﻠﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺷﻨﯿﺪن اﻗﺎﻣﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ رﮐﻌﺖ‬
‫اول ﯾﺎ ﺣﺘﯽ دو ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ و اﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺧﺎﻧﻪي آنﻫﺎ از‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺻﺪاي اﻗﺎﻣﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺑﯿﺮونِ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻨﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺷﮑﺎلِ ﮐﺎر در‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻤﺎز را از ﺑﻠﻨﺪﮔﻮي ﻣﻨﺎره ﭘﺨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫آراﻣﺶ اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﻣﺴﺠﺪ و ﺣﺘﯽ آراﻣﺶِ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮏ را ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ؛‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻬﺮي‪ (1 ).‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎمِ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺰدﯾﮑﺸﺎن را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و ﭼﻮن اﻣﺎمِ آن ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺧﻮشﺻﺪاﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻮاﺳﺸﺎن ﺑﻪ آنﺳﻮ ﻣﯽرود و ﺣﺘﯽ دﯾﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻣﺎمِ آن ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮرهي‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧَﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﺠﺎور را از ﺑﻠﻨﺪﮔﻮ ﺷﻨﯿﺪه و دﻧﺒﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﭼﻮن اﻣﺎمِ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺠﺎور‪،‬‬
‫ﺧﻮشﺻﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬اﻣﺎمِ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺣﻮاﺳﺸﺎن ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺠﺎور‪ ،‬ﻣﻌﻄﻮف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در »ﻣﻮﻃﺄ« اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﯾﺎراﻧﺶ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ُ‬ ‫إن ال ْ ُﻤ َﺼ ِّ َ ُ َ‬
‫َّ‬
‫ﺎﻲﺟ َر�َّﻪ‪،‬‬‫� �ﻨ ِ‬ ‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺻﺪاي ﻗﺮاﺋﺘﺸﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬‬
‫آن«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎ‬ ‫) ‪(2‬‬ ‫ُْ ْ‬ ‫َ ََْ ْ َ ْ ُ ُ ْ ََ َ ْ‬ ‫ََُْْ ْ َ َُ‬
‫ﺎﺟﻴ ِﻪ ِﺑ ِﻪ وﻻ �ﻬﺮ �ﻌﻀ�ﻢ ﻰﻠﻋ �ﻌ ٍﺾ ِﺑﺎﻟﻘﺮ ِ‬‫ﻓﻠﻴﻨﻈﺮ ِﺑﻤﺎ �ﻨ ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺻﺪاي ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و ﺗﺸﻮﯾﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ«‪ .‬در‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َّ ُ ْ ُ َ َ َّ ُ َ َ‬
‫ﺆذﻳﻦ َ� ْﻌ ُﻀ�ﻢ َ� ْﻌ ًﻀﺎ َوﻻ ﻳَ ْﺮ� ْﻊ‬ ‫ﻼ ﻳُ َّ‬ ‫ﺎج ر�ﻪ ﻓ‬‫رواﯾﺖ اﺑﻮداود آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﻻ إن ﻠﻛ�ﻢ ﻣﻨ ٍ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ� ْﻌ ُﻀ�ﻢ َﻰﻠﻋ َ� ْﻌ ٍﺾ ِﻲﻓ اﻟﻘﺮاء ِة«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﻨﺎﺟﺎت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را اذﯾﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﺻﺪاﯾﺘﺎن را در ﺣﻀﻮر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء ﮐﻪ اﻣﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﺎز را آﺷﮑﺎر )ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ( ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1214 ،531 ،417 ،413 ،405) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.551 :‬‬
‫)‪ (3‬اﺑﻮداود‪،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1332‬رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و آﻟﺒﺎﻧﯽ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪88‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺻﺪا ﺑﺮاي ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن را اذﯾﺖ و آزار ﺑﺮﺷﻤﺮد و از آن ﻧﻬﯽ‬
‫ﮐﺮد؛ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪﭘﻨﺪارِ ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﮔﻮﻫﺎي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﭘﺨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﻣﺴﺠﺪ آزار ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺤﺚ‪ ‬ﮔﻨﺎه ﻣﻄﺮح ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺮك‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﺨﺶِ ﻧﻤﺎز از ﺑﻠﻨﺪﮔﻮي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺶاﻣﺎم ﺑﺮاي ﻣﻘﺘﺪيﻫﺎ و ﻧﻤﺎزﮔﺰارانِ داﺧﻞِ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ و ﮐﺎري ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺮونِ ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺪ‪ ‬ﻣﻨﻔﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ دارد؛ و آن‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮاي آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺗﻨﺒﻠﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺻﺪاي ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن او را ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺒﺮ ﮐﻦ؛ رﮐﻌﺖ دوم ﻣﯽرﺳﯽ‪ .‬ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻦ؛ ﺑﻪ رﮐﻌﺖ ﺳﻮم ﺧﻮاﻫﯽ رﺳﯿﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﻘﻂ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ را درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا از ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻤﺎن ﺑﻪوﯾﮋه اﺋﻤﻪي ﺟﻤﺎﻋﺎت ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ دﺳﺖ از اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﺮدارﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه اﻃﺮاﻓﯿﺎنِ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫رﻧﺞ ﻧﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﻤﺎرﻧﺪ و ﭘﺨﺶ ﺻﺪاي ﻧﻤﺎز از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮت‪ ‬ﻣﻮرد ﻧﯿﺎزﺷﺎن را ﺑﻪﻫﻢ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﭼﻪ از ﻧﻤﺎز را ‪ -‬ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ -‬درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و آنﭼﻪ را از‬
‫دﺳﺖ دادﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻫﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮِ اﺣﺮام‬
‫را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺎ اﻣﺎم‪ ،‬وارد‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪﯾﺪ و اﻣﺎم در ﺣﺎلِ‬
‫رﮐﻮع ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ راﺳﺖ اﯾﺴﺘﺎدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ اﺣﺮام را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺳﭙﺲ رﮐﻮع‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آن رﮐﻌﺖ را درﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ رﺳﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺎم در ﻗﯿﺎمِ ﭘﺲ از رﮐﻮع ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺑﺨﺶِ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﯾﺪ و‬
‫ﺑﺎ او ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ را رﮐﻌﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﯿﺎورﯾﺪ؛ زﯾﺮااﮔﺮ اﻧﺴﺎن رﮐﻮع را ﺑﺎ اﻣﺎم‬
‫درﻧﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬آن رﮐﻌﺖ را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ رﺳﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺎم در ﺳﺠﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎدهاﯾﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮوﯾﺪ و‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻤﺎﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺮﺧﯿﺰد‪.‬و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ اﻣﺎم ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻗﯿﺎم ﻫﺴﺘﯿﺪ‪،‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﻣﺶ و وﻗﺎر ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز‬

‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺎم در ﻫﺮ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﺎ ِل ﻗﯿﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺑﺨﺶِ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪﯾﺪ و دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم در ﺗﺸﻬﺪ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﺮاﻓﺘﺎن را‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﻋﺪه ي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ وارد ﻧﻤﺎز‬
‫ك‬
‫ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را در ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻻزﻣﻪي در ‪‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﭼﻮن در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫َ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫أَ ْد َر َك َر ْ� َﻌ ًﺔ ﻣ َﻦ َّ‬
‫الﺼﻼة«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ اﻣﺎم‬ ‫الﺼﻼ ِة �ﻘﺪ أدرك‬ ‫ِ‬
‫درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺛﻮاب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﯿﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺠﺪ‪ ‬ﻣﺠﺎور ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬در ﺗﺸﻬﺪ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ را ﻫﯿﭻ رﮐﻌﺘﯽ ﺣﺴﺎب ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ رﮐﻮع ﻧﺮﺳﯿﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎزش ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎ ِن ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد‪،‬‬
‫ﻧﻪ اﺑﺘﺪاي آن را؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎزش ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ ،‬دو رﮐﻌﺘﯽ ﮐﻪ ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﻧﻤﺎزِ اوﺳﺖ و‬
‫ﻓﻘﻂ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻨﺖ در دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﻮرهي‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪$‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬روز ﻋﺮﻓﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ - ‬از ﻋﺮﻓﺎت‪ -‬ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮش ﺳﺮ‬
‫و ﺻﺪاي زدن و راﻧﺪن ﺷﺘﺮﻫﺎ را ﺷﻨﯿﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺮدم در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﺮﻓﻪ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺗﺎرﯾﮏ ﺷﺪن ﻫﻮا‪ ،‬از آنﺟﺎ ﮐﻮچ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺎ ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﻫﯿﺎﻫﻮي ﻓﺮاوان ﺷﺘﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽراﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻋﺎدت‪ ‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪاش ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! آراﻣﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺠﻠﻪ ﮐﺮدن و ﺣﺮﮐﺖ‪ ‬ﭘ‪‬ﺮﺷﺘﺎب‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪580 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.607 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪90‬‬

‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺗُﻨﺪ‬
‫و ﭘﺮﺷﺘﺎب ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻋﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻋﺒﺎدت‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ادب را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ آراﻣﺶ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺑﺎب را ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﻠﺴﻪﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬آراﻣﺶ و وﻗﺎرِ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ و ﻣﻨﺰﻟﺖ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺣﻔﻆ ﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎﻟﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -94‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﺣﺘﺮامِ ﻣﻬﻤﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ْ َ ََ ُ ْ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� ‪ ٢٤‬إِذ َد َخلوا َعل ۡيهِ �قالوا َس� ٰ ٗماۖ‬
‫َۡ َ ُۡ ۡ‬
‫ك َرم َ‬ ‫ٰ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ ََٰ َ َ ُ َ‬
‫﴿هل �تٮك حدِيث ضي ِف إِب�هِيم ٱلم‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ۡ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ َ َ ٰٓ َ ۡ‬ ‫َ َ َ َ ‪َ َ ُّ ٞ ۡ َ ٞ‬‬
‫� ‪� ٢٦‬ق َّر�َ ُه ٓۥ إِ ۡ� ِه ۡم‬
‫� أهلِهِۦ فجاء بِعِج ٖل س ِم ٖ‬ ‫قال س� ٰم قوم منك ُرون ‪ ٢٥‬فراغ إ ِ‬
‫َ َ ََ َۡ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٧ ،٢٤ :‬‬ ‫قال �� تأ�لون ‪﴾٢٧‬‬
‫آﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮاﻣﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﺰدش رﻓﺘﻨﺪ و ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ؛ او‬
‫ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﮔﻔﺖ )و ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ( ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎس ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش‬
‫رﻓﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﻓﺮﺑﻪ )و ﺑﺮﯾﺎن( آورد‪ .‬و آن را ﻧﺰدﯾﮑﺸﺎن ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﺪ؟‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ ۡ ُ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ َ َّ ّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫ات قال � ٰق ۡو ِم‬ ‫� ِ�‬ ‫لس ِ َٔ‬ ‫﴿ َو َجا َءهُۥ ق ۡو ُم ُهۥ ُ� ۡه َر ُعون إ ِ ۡ�هِ َومِن �بل �نوا�عملون ٱ‬
‫ِن�مۡ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ ٓ ََ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ َ ۡ َ ُ َ ُ ۡ َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ‬ ‫َ ٰٓ ُ َ ٓ َ َ‬
‫ون ِ� ضي ِ�� �ليس م‬ ‫ا� هن أطهر ل�مۖ فٱ�قوا ٱ� و� �ز ِ‬ ‫�ؤ�ءِ �ن ِ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫‪ٞ‬‬
‫]ﻫﻮد‪[٧٨ :‬‬ ‫َر ُجل َّرشِيد ‪﴾٧٨‬‬
‫ﻗﻮم ﻟﻮط ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻧﺰدش آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻗﻮم ﻣﻦ! اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﻢ رﺳﻮا ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻫﯿﭻ ﺟﻮانﻣﺮدي وﺟﻮد ﻧﺪارد؟‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﺣﺘﺮام ﻣﻬﻤﺎن«‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آب و ﻏﺬا و دﯾﮕﺮ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎزش از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ ارزﺷﻤﻨﺪ و ﮐﻬﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪﻣﺘﺶ ﺑﻪ دوران اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﺧﻠﯿﻞ‪ ‬ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﮔﺮ ﻗﺪﻣﺘﺶ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و از‬
‫ﻣﯿﺎنِ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ ﺑﯿﺎنِ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﺮام ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬ﺟﺰو اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و‬
‫آﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وي‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺎدﺗﺶ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻼمِ ﺧﺪاﺳﺖ و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦِ رﺳﻮلاﷲ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪92‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺧﺒﺮﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﻫﺮ دو‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ُۡ ۡ‬
‫ك َرم َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َۡ ََ َ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٤ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢٤‬‬ ‫﴿هل �تٮ ٰك َحدِيث ض ۡي ِف إِب� ٰهِيم ٱلم‬
‫آﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮاﻣﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﯾﻖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ و دﻗﺖ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻟﻮط ﻋﻠﯿﻬﻤﺎاﻟﺴﻼم ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬و از آن ﺟﻬﺖ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻤﺎﻧﺎنِ ﮔﺮاﻣﯽِ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪‬‬
‫ُ ْ َ ََ ُ ْ َ‬ ‫ۡ‬
‫ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار از آﻧﺎن ﺑﻪﮔﺮﻣﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﻤﻮد‪﴿ .‬إِذ َد َخلوا َعل ۡيهِ �قالوا َس� ٰ ٗماۖ‬
‫َ َ َ‬
‫قال َس� ٰ ‪ٞ‬م﴾‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﺰدش رﻓﺘﻨﺪ و ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﮔﻔﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻃﺮز ﺳﻼم ﮐﺮدن اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﺷﯿﻮهي ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻠﻪي »ﻓﻌﻠﯿﻪ« ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺤﻮهي ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪي »اﺳﻤﯿﻪ« ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﺪاوم و اﺳﺘﻤﺮار اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮم و ﻧﯿﮏ‪ ،‬از ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا رﻫﻨﻤﻮد‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ درﺑﺎرهي ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻬﺘﺮ از ﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ْ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫ح ُّيوا بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها أ ۡو ُردوها﴾‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫حيةٖ ف‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬س� ٰ ‪ٞ‬م ق ۡوم‪ُّ ٞ‬منك ُرون﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬
‫را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ اﺣﺘﺮاﻣﺸﺎن ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﺷﻨﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ را‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮔﺮم‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از آﻧﺎن دﺳﺖ ﺑﻪﮐﺎر ﺷﺪ‪:‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﺣﺘﺮامِ ﻣﻬﻤﺎن‬

‫� ‪﴾٢٦‬‬ ‫م‬ ‫س‬ ‫� أَ ۡهلِهِۦ فَ َ‬

‫جا ٓ َء بعِ ۡجل َ‬ ‫َ َ‬
‫﴿فَ َراغ إ ِ ٰٓ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٦ :‬‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٖ‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش رﻓﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﻓﺮﺑﻪ )و ﺑﺮﯾﺎن( آورد‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش رﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﮕﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﺑﺮﯾﺎن آورد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ از ﮔﻮﺷﺖ ﮔﺎو‪ ،‬ﻟﺬﯾﺬﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮﯾﺎنﺷﺪه ﯾﺎ‬
‫ََ‬
‫ﮐﺒﺎب‪ ،‬از ﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﭘﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮشﻣﺰهﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪�﴿ .‬ق َّر�َ ُه ٓۥ‬
‫َ‬
‫إ ِ ۡ� ِه ۡم﴾ ﯾﻌﻨﯽ »و آن را ﻧﺰدﯾﮑﺸﺎن ﮔﺬاﺷﺖ«‪ .‬ﻏﺬا را در ﺟﺎي دوري ﻗﺮار ﻧﺪاد و ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﺮف ﻏﺬا ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻏﺬاﺧﻮري ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻏﺬا را ﻧﺰدﯾﮑﺸﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‬
‫ََ َۡ ُ ُ َ‬
‫ﺗﺎ از آنﻫﺎ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ ��﴿ :‬تأ�لون﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﺪ؟« در واﻗﻊ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ؛ ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ادب ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﺎرف ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻏﺬا ﻣﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ زﯾﺒﺎ و ﺑﺪون رﯾﺶ ﻧﺰد‪ ‬ﻟﻮط‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮم‬
‫ﻟﻮط‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ ﻟﻮاط )ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزي( روي آوردﻧﺪ‪ .‬آن ﻋﺪه از‬
‫ﻗﻮم ﻟﻮط ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎنِ او را دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮش را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻟﻮط‪،‬‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺎنِ ﺟﻮان و زﯾﺒﺎﯾﯽ دارد‪:‬‬
‫َ َ َ‬‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ۡ ُ َ ُ َ ۡ َ ُ َ َّ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫ات قال � ٰق ۡو ِم‬
‫� ِ�‬ ‫لس ِ َٔ‬ ‫﴿ َو َجا َءهُۥ ق ۡو ُم ُهۥ ُ� ۡه َر ُعون إ ِ ۡ�هِ َومِن �بل �نوا�عملون ٱ‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ ٓ ََ‬ ‫ُ َّ َ ۡ َ ُ َ ُ ۡ َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ‬ ‫� ُؤ َ�ٓءِ َ� َ‬
‫َ ٰٓ‬
‫�� �ل ۡي َس مِن� ۡم‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ض‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ون‬
‫ِ‬
‫�ُ‬
‫ز‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫وا‬ ‫ق‬‫�‬ ‫ٱ‬‫ف‬ ‫ۖ‬‫م‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ر‬‫ه‬ ‫ط‬ ‫أ‬ ‫ن‬‫ه‬ ‫ا�‬ ‫ِ‬ ‫ن‬
‫‪ٞ‬‬ ‫‪ٞ‬‬
‫]ﻫﻮد‪[٧٨ :‬‬ ‫َر ُجل َّرشِيد ‪﴾٧٨‬‬
‫ﻗﻮم ﻟﻮط ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻧﺰدش آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻗﻮم ﻣﻦ! اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﻢ رﺳﻮا ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻫﯿﭻ ﺟﻮانﻣﺮدي وﺟﻮد ﻧﺪارد؟‬
‫َ ُ َ ُ ْ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫﴿ ُ� ۡه َر ُعون إ ِ ۡ�هِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻧﺰد‪ ‬ﻟﻮط آﻣﺪﻧﺪ‪َ ﴿ .‬ومِن � ۡبل �نوا َ� ۡع َملون‬
‫ات﴾‪» :‬آنﻫﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐِ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻮاط‬ ‫َّ ّ َ‬
‫ٱلس ِ�ٔ ِ �‬
‫��﴾‪:‬‬‫ون ِ� َض ۡي ِ ٓ‬ ‫� ُؤ َ�ٓ ِء َ� َن ُ َّ َ ۡ َ ُ َ ُ ۡ َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪َ ﴿ .‬ق َال َ� ٰ َق ۡو ِم َ ٰٓ‬
‫ا� هن أطهر ل�مۖ فٱ�قوا ٱ� و� �ز ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻗﻮمِ ﻣﻦ! اﯾﻦﻫﺎ دﺧﺘﺮانِ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ از اﷲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪94‬‬
‫ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ و ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﻢ رﺳﻮا ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪َ َ ٓ َ ُ ٰٓ َ ﴿ .‬‬
‫�ؤ�ءِ �ن ِ‬
‫ا�﴾‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ دﺧﺘﺮان ﻣﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬دﺧﺘﺮانِ ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ دﺧﺘﺮان ﺧﻮدش و از‬
‫آن ﺟﻬﺖ از آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﻪي ﭘﺪر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﺬﮐﺮ داد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﻣﮑﺎن ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن وﺟﻮد دارد؛ ﭘﺲ ﭼﺮا‬
‫ﻟﻮاط ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؟ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬در آﯾﻪاي دﯾﮕﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ۡ َ ُّ ُ‬
‫�م ّمِنۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ ُّ ۡ َ َ َ ۡ َ ٰ َ‬
‫﴿�ت�تون ٱ�كران مِن ٱل�ل ِم� ‪ ١٦٥‬وتذرون ما خلق ل�م ر�‬
‫َ ۡ َٰ ُ َۡ َ ُ ۡ َ ۡ ٌ َ ُ َ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[١٦٦ ،١٦٥ :‬‬ ‫ج� �م بل أنتم قوم �دون ‪﴾١٦٦‬‬ ‫أز� ِ‬
‫آﯾﺎ از ﻣﯿﺎن ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدﻫﺎ آﻣﯿﺰش ﻣﻰﮐﻨﯿﺪ؟! و ﻫﻤﺴﺮاﻧﻰ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺮاى ﺷﻤﺎ‬
‫آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬وا ﻣﻰﮔﺬارﯾﺪ؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮدم ﺗﺠﺎوزﮐﺎري ﻫﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻟﻮط‪ ‬از ﻗﻮﻣﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ون ِ� َض ۡي ِ ٓ‬
‫��﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ و ﻣﺮا‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬فٱ�قوا ٱ� و� �ز ِ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﻢ رﺳﻮا ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ دﺧﺘﺮانِ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﻧﺪ«‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزي ﺑﺎ ازدواج ﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺧﻮب و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزي‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ زﺷﺖ و ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭘﺎﮐﯽ و ﻃﻬﺎرﺗﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ ٰ ُ َ ۡ َ ۡ َ َّ َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫]اﻻﻧﺒﻴﺎء‪[٧٤ :‬‬ ‫ث﴾‬‫�� ِ ۚ‬ ‫﴿و�ي�ه مِن ٱلقر� ِة ٱل ِ� �نت �عمل ٱ�‬
‫و ﻟﻮط را از ﺷﻬﺮي ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺶ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻋﻤﺎل زﺷﺘﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻟﻮط‪ ‬ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ‬
‫]ﻫﻮد‪[٧٨ :‬‬ ‫ون ِ� َض ۡي ِ ٓ‬
‫�� �ل ۡي َس مِن� ۡم َر ُجل َّرشِيد ‪﴾٧٨‬‬ ‫﴿فٱ�قوا ٱ� و� �ز ِ‬
‫ﭘﺲ ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﻢ رﺳﻮا ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺟﻮانﻣﺮدي وﺟﻮد ﻧﺪارد؟‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ؛ ﯾﮏ ﺟﻮانﻣﺮد ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻟﻮط‪ ‬دادﻧﺪ‪:‬‬
 ‫‪95‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﺣﺘﺮامِ ﻣﻬﻤﺎن‬

‫َّ َ َ ۡ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ْ ََ ۡ َ‬

‫ت ما �َا ِ� َ�نات ِك م ِۡن ح ٖق �نك �َعل ُم ما ن ِر�د ‪] ﴾٧‬ﻫﻮد‪[٧٩ :‬‬
‫﴿قالوا لقد عل ِۡم َ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﻣﯿﻞ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دﺧﺘﺮاﻧﺖ ﻧﺪارﯾﻢ و ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎنِ ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺰد‪‬ت آﻣﺪهاﻧﺪ!‬
‫ۡ َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ً َ ۡ َ ٓ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ‬
‫]ﻫﻮد‪[٨٠ :‬‬ ‫ي إ ِ ٰ� ُر� ٖن شدِي ٖد ‪﴾٨٠‬‬‫ِ‬ ‫او‬‫ء‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ة‬‫و‬ ‫ق‬ ‫م‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫﴿قال لو أ‬
‫ﻟﻮط ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﮐﺎش در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻮان و ﻗﺪرﺗﯽ داﺷﺘﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه ﻣﺤﮑﻤﯽ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮدم‪.‬‬
‫آنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ْ َ ٰ ُ ُ َّ‬
‫]ﻫﻮد‪[٨١ :‬‬ ‫وط إِنا ُر ُسل َر ّ�ِك لن يَ ِصل ٓوا إِ ۡ�ك ۖ﴾‬ ‫﴿قالوا �ل‬
‫)ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن( ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي ﻟﻮط! ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬آﻧﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫و آنﮔﺎه از ﻟﻮط‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫در ﺳﻮرهي »ﻗﻤﺮ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫وط بٱ�ُّ ُذر ‪ ٣٣‬إ َّ�ا أ ۡر َسل َنا َعل ۡيه ۡم َح ِ ً‬ ‫َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ُ‬
‫وط� � ۡي َ�ٰ ُهم‬ ‫اصبا إِ� َءال ل ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِۢ‬ ‫﴿كذبت قوم ل‬
‫َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ۡ‬ ‫ّ ٗ‬
‫ح ٖر ‪ِۡ � ٣٤‬ع َمة ّم ِۡن عِندِنا ۚ ك� ٰل ِك � ِزي َمن شك َر ‪َ ٣٥‬ولق ۡد أنذ َرهم َ� ۡطشت َنا‬ ‫� َس َ‬
‫ِ‬
‫ََ َ ۡ َٓ َ ۡ َُُ ۡ َ ُ ُ ْ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫� َت َم َ‬
‫ار ۡوا ب ِٱ�ُّذرِ ‪َ ٣٦‬ولقد َ� ٰ َودوهُ عن ضيفِهِۦ �طمسنا أ�ينهم فذوقوا عذ ِا�‬
‫ُُ‬
‫]اﻟﻘﻤﺮ‪[٣٧ ،٣٣ :‬‬ ‫َونذرِ ‪﴾٣٧‬‬
‫ﻗﻮم ﻟﻮط‪ ،‬ﻫﺸﺪارﻫﺎ را دروغ ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻓﺎﻧﯽ از ﺷﻦ و ﺳﻨﮕﺮﯾﺰه ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﮐﻪ )ﻫﻤﻪ‬
‫را ﻫﻼك ﮐﺮد( ﺟﺰ ﺧﺎﻧﻮادهي ﻟﻮط ﮐﻪ ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺠﺎﺗﺸﺎن دادﯾﻢ‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬و )ﻟﻮط( آﻧﺎن را از ﻋﺬاب ﺳﺨﺖ ﻣﺎ ﺑﯿﻢ داد؛‬
‫وﻟﯽ درﺑﺎرهي ﻫﺸﺪارﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺗﻼش ﮐﺮدﻧﺪ ﻟﻮط را از ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ‬
‫ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﮐﻮر ﮐﺮدﯾﻢ و ﺳﭙﺲ )ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻃﻌﻢ( ﻋﺬاب و ﻫﺸﺪارﻫﺎﯾﻢ را‬
‫ﺑﭽﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎنِ اﯾﻦ ﻗﻮمِ ﻧﺎﺑﮑﺎر زدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻗﻮم ﻟﻮط ﮐﻮر‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﺎن د‪‬م ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﮐﻮر ﮐﺮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻟﻮط‪ ‬از آنﻫﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ او را درﺑﺎرهي ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ رﺳﻮا ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﻟﻮط‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽداﺷﺖ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻣﯽداد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪96‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﻣﻬﻤﺎﻧﺘﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز‬
‫از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬در ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از او ﺗﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺧﺮج دﻫﯿﺪ و‬
‫آنﻗﺪر ﻏﺬا ﺑﭙﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮش دور رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد! اﯾﻦﺟﺎ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ را‬
‫ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ و آن‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه‪ ،‬ﺑﻪ زنﻃﻼق ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زنﻃﻼق ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ‬
‫ﺑﮕﺬارم ﺧﻮدت را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ در زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازي و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﻨﯽ‪ .‬ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻫﻢ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زنﻃﻼق ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ذﺑﺢ ﻧﮑﻨﻢ«!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ واﻗﻌﺎً ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻢِ زنﻃﻼق ﻧﺨﻮرﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﺎدهاي ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺋﻤﻪي ارﺑﻌﻪ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻃﻼق‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺶ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻓﺘﻮاي‬
‫ﺳﺎدهاي دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﯿﺰ ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻔﺘﯿﺎن و اﺻﺤﺎب ﻣﺬاﻫﺐ ارﺑﻌﻪي ﻣﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺣﻨﺒﻠﯽ و ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﺗﻔﺎق اﯾﻦ را‬
‫ﻃﻼق داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺴﻢِ زنﻃﻼق ﺑﺨﻮرد و ﺑﻪﻓﺮض ﻣﺜﺎل ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬زنﻃﻼق‬
‫ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻢ«‪ ،‬و ﺳﭙﺲ آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش ﻣﻄﻠﻘﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺷﻮﺧﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺘﻮاي ﻣﺬاﻫﺐ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ در‬
‫آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﺑﯽاﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ‬
‫‪َ -٧١١‬و�ﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣِﻦ ﺑﺎﷲ َواﻴﻟَﻮ ِم اﻵﺧ ِِﺮ ﻓﻼ ﻳﺆذِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫واﻴﻟَ ْﻮ ِم اﻵﺧﺮ‪ ،‬ﻓَﻠْﻴﻜﺮ ْم َﺿ ْﻴ َﻔ ُﻪ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ َﺎﻛ َن ﻳُ ْﺆ ُ‬ ‫َ ْ َ ُْ‬ ‫َﺟ َ‬
‫ﻣﻦ ﺑ ِﺎﷲ َواﻴﻟ ِ‬
‫ﻮم‬ ‫ِ‬ ‫ﺎره‪َ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣ ُِﻦ ﺑ ِﺎﷲ‬
‫ََُْ ْ َ ْ ً َ َ ْ ُ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻵﺧِﺮ ﻓ‪،‬ﻠﻴﻘﻞ ﺧ�ا أ ْو ﻟ ِيﺴﻜﺖ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن‬
‫دارد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را اذﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد؛ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6018 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .47:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 313‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﺣﺘﺮامِ ﻣﻬﻤﺎن‬
‫َ ُ‬ ‫� ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﺨﻟُ َﺰ ِ ِّ‬ ‫ُ َْ ُ‬
‫اﻲﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪:‬‬ ‫ﺮﺷ�ﺢ ﺧ َﻮ� ِ‬ ‫‪ -٧١٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ َُُ‬ ‫َُْ ْ َ َ ُ َ ََُ‬ ‫ِْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻜﺮم ﺿﻴﻔﻪ ﺟﺎﺋ ِﺰﺗﻪ«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬وﻣﺎ ﺟﺎﺋ ِﺰﺗﻪ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟‬ ‫»ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣِﻦ ﺑ ِﺎﷲ واﻴﻟﻮم اﻵﺧ ِِﺮ ﻓﻠﻴ َ ِ‬
‫َ ُ َ َ َ‬
‫اء ذلﻚ ﻓﻬ َﻮ ﺻﺪﻗﺔ ﻋﻠﻴﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫والﻀ َﻴﺎﻓَ ُﺔ ﺛَﻼﺛَ ُﺔ �ﻳَّﺎم‪َ �َ ،‬ﻤﺎ ﺎﻛن َو َر َ‬
‫ِّ‬ ‫َ ُ ُ َ َُ‬
‫ﻗﺎل‪» :‬ﻳﻮﻣﻪ َو ْﻴﻟﻠﺘﻪ؛‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َّ ُ ْ َ ُ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َ ُّ ُ‬
‫ﻴﻢ ِﻋﻨﺪ أﺧِﻴ ِﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺆﺛ ِﻤﻪ«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬ ‫ﺴﻠﻢ أن ﻳ ِﻘ‬
‫رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻻ �ِﻞ ل ِﻤ ٍ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ُ ُ ْ َ ُ َ َ َ َُ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬
‫و�ﻴﻒ ﻳﺆﺛ ِﻤﻪ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻳ ِﻘﻴﻢ ﻋِﻨﺪه وﻻ ﻲﺷء ﻪﻟ �ﻘ ِﺮ� ِﻪ ﺑ ِ ِﻪ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺷﺮﯾﺢ‪ ،‬ﺧُﻮ‪‬ﯾﻠﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺧُﺰاﻋﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد و‬
‫ﺟﺎﯾﺰهاش را ﺑﺪﻫﺪ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺟﺎﯾﺰهاش ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»)ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ و در ﺣﺪ ﺗﻮان در( ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز؛ و ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز‬
‫اﺳﺖ و ﺑﯿﺶ از آن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎنِ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻬﻤﺎنِ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آنﻗﺪر ﻧﺰد‬
‫ﺑﺮادرش ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ او را ﮔﻨﻪﮐﺎر ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ او را ﮔﻨﻪﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰدش ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ و او ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد ﮐﻪ از وي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﺣﺘﺮام ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬اوﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬ﻣﻬﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎلِ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ و ﮔﺎه ﺑﻨﺪهاش را در دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ از‬
‫اﯾﻦ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َمن َ� َن يُر ُ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٢٠ :‬‬ ‫�د َح ۡرث ٱ�خ َِرة ِ ن ِزد ُ�ۥ ِ� َح ۡرثِهِۖۦ﴾‬‫ِ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زراﻋﺖ آﺧﺮت را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ در ﮐ‪‬ﺸﺖ‪ ‬او ﻣﯽاﻓﺰاﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6019 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪48 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 314‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1726‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪98‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻋﻮﺿﺶ را در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ او را از ﭘﺎداش‬

‫ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد«‪.‬‬
‫ﻧﺤﻮهي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه وي ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺳﺮآﻣﺪان و ﺑﺰرﮔﺎن ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اوﺳﺖ و از ﯾﮏ ﻓﺮد‪ ‬ﻋﺎدي ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي ﻗﺮار دارد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ذﮐﺮ ﮐﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ اﻧﻮاع‬
‫ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي در ﻋ‪‬ﺮف ﻣﺮدم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ارﺗﺒﺎط‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮﻗﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺻﻠﻪي رﺣﻢ و اداي ﺣﻘﻮق ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺤﻮهي ﺻﻠﻪي‬
‫رﺣﻢ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨّﺺ ﺑﯿﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋ‪‬ﺮف ﻣﺮدم و ﻋﺎدتِ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و ﺣﺪ و اﻧﺪازهي آن در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺮط‬
‫و ﻗﯿﺪي ﺑﺮاي آن ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮاردي ﭼﻮن ﺧﻮرد و ﻧﻮش ﯾﺎ‬
‫ﻫﻢﺳﻔﺮه ﺑﻮدن و ﯾﺎ زﻧﺪﮔﯽ در ﯾﮏ ﻣﺴﮑﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮاﯾﻂ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬ﻣﻄﺮح‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﺮف ﻣﺮدم ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻋﺮف ﻣﺮدم‪ ،‬ارﺗﺒﺎط و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬آنﭼﻪ ﻣﺮدم ﻗﻄﻊ‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ اﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺪارﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ را ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﻣﯽآورﯾﺪ؛ ﭼﻮن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﺗﺎن ﻟﺒﺎس و ﻏﺬا ﻣﯽدﻫﯿﺪ؛ اﯾﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮔﻮﻧﻪاي از ﺻﻠﻪي رﺣﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﻫﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺘﺶ راﺑﻄﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪﺗﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑ‪‬ﺸﻘﺎﺑﯽ ﻏﺬا‬
‫ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﯾﺪارش ﻣﯽروﯾﺪ و ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺣﻖّ‬
 ‫‪99‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﺣﺘﺮامِ ﻣﻬﻤﺎن‬

‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪياش را ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورﯾﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪‬ﺗﺎن ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻏﺬا ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪﺗﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻤﮑﺶ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬اﮐﺮام ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اي ﮐﺎش در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﮔﺎه ﯾﮏ ﺳﺨﻦ‪ ،‬در اﺻﻞِ ﺧﻮد ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﻫﺪف از ﯾﮏ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻧﯿﮏ‬
‫و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﯾﺎ آﻣﻮزشِ ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ در اﺻ ِ‬
‫ﻞ‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﮏ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺎرهاي از ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻫﺪﻓﺸﺎن ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺎد ﮐﺮدن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺧﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و در ﮐﻨﺎرِ ﺷﻤﺎ آراﻣﺶ ﯾﺎﺑﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﺳﺨﻦ در ذات ﺧﻮد ﺟﺰو ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻨﺎه ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪف از ﮔﻔﺘﻦِ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺎد ﮐﺮدن ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﯾﺎ دوﺳﺘﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ اﷲ و‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ از ﻣﺮدم ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد و دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻣﯽورزد‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﮑﻤﯽ دارد؟ و ﺑﺪﺗﺮ از‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬رويﮐﺮد ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻋﻠﻤﺎ را ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺎدي ﺑﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﯾﯿﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺣﺎﻣﻞِ‬
‫آن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺎنِ ﻋﻠﻤﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ زﯾﺎدهﮔﻮﯾﯽ و ﭘ‪‬ﺮﺣﺮﻓﯽ‪ ،‬راﯾﺞ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺎنِ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زﺑﺎﻧﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ و وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺒﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ زﺑﺎﻧﺶ را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ و درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ از ﻋﺪمِ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت‬
‫اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﮐَﻢ ﮔﻮي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪100‬‬

‫و ﮔﺰﯾﺪه ﮔﻮي ﭼﻮن د‪‬ر«‪ .‬ﺗﺎزه اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﻧﻘﺮه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﮑﻮت‪ ،‬ﻃﻼﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﭼﻪ‬
‫ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﮑﻮت‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ و ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺮضِ‬
‫ﺧﻄﺮ اﺳﺖ‪» .‬زﺑﺎنِ ﺳﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺮِ ﺳﺨﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺮ ﺑﺎد«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻤﻮاره ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -95‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﺒﺮﯾﮏ‪‬‬
‫روﯾﺪادﻫﺎي ﺷﺎديﺑﺨﺶ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[١٨ ،١٧ :‬‬
‫َ ۡ َ َ َ َّ َ‬ ‫� ع َِبادِ ‪ ١٧‬ٱ َّ� َ‬
‫ِين � َ ۡس َت ِم ُعون ٱلق ۡول � َيتب ِ ُعون أ ۡح َس َن ُه ۚ ٓۥ﴾‬ ‫﴿فَبَ ّ ِ ۡ‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ را ﻣﮋده ﺑﺪه؛ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺳﺨﻦﻫﺎ را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و از ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺶ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِيها نَعِ ‪ٞ‬‬
‫يم ُّمقِ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ‬
‫�ة ّم ِۡن ُه َور ۡض َ� ٰن َو َج َّ�ٰت ل ُه ۡم � َ‬ ‫﴿يُبَ ّ ِ ُ ُ ُّ ُ‬
‫يم ‪] ﴾٢١‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢١ :‬‬ ‫ٖ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫�ه ۡم َر�هم ب ِ َر ٖ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ رﺣﻤﺘﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ و رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي و ﺑﺎغﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮﯾﺪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ در آن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﯾﺪاري ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ْ َ َّ َّ ُ ُ ۡ ُ َ َ‬
‫ۡ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٣٠ :‬‬ ‫وع ُدون ‪﴾٣٠‬‬ ‫﴿و�� ِ�وا ب ِٱ�نةِ ٱل ِ� كنتم ت‬
‫و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻣﮋده ﺑﺎد ﮐﻪ وﻋﺪه داده ﻣﯽﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ ُ ُ َ َ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت ‪[١٠١ :‬‬ ‫﴿فب��ٰه بِغ� ٰ ٍ� حل ٖ‬
‫ِي� ‪﴾١٠١‬‬
‫ﭘﺲ او را ﺑﻪ ﭘﺴﺮي ﺑﺮدﺑﺎر ﻣﮋده دادﯾﻢ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َََ ۡ َ َٓ ۡ ُ ُ َُٓ َۡ َ‬
‫ِيم بٱلبُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬
‫]ﻫﻮد‪[٦٩ :‬‬ ‫ى﴾‬ ‫﴿ولقد جاءت رسلنا إِب� ٰه ِ‬
‫و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﮋده و ﺑﺸﺎرت ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ٰ َق َومِن َو َرا ٓءِ إ ۡس َ‬
‫�ٰ َق َ� ۡع ُق َ‬ ‫ت فَبَ َّ ۡ‬
‫� َ�ٰ َها �إ ۡس َ‬ ‫َ ۡ ََُُ َٓ َ ‪َ َ َ ٞ‬‬
‫ك ۡ‬
‫وب ‪﴾٧١‬‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ح‬‫﴿وٱمر�تهۥ قا�ِمة فض ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[٧١ :‬‬
‫و ﻫﻤﺴﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ او را ﺑﻪ اﺳﺤﺎق و ﭘﺲ از اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻌﻘﻮب‬
‫ﺑﺸﺎرت دادﯾﻢ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪102‬‬
‫ك ُة َو ُه َو قَا ٓ� ‪ٞ‬م يُ َص ّ� � ٱل ۡ ِم ۡح َراب أَ َّن ٱ َّ َ‬
‫� يُبَ ّ ِ ُ‬
‫� َك � ِ َي ۡح َ ٰ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫ي﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�نادته ٱلم�� ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣٩ :‬‬
‫ﭘﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﺮاب ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن او را ﻧﺪا دادﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮ را‬
‫ﺑﻪ )ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم( ﯾﺤﯿﯽ ﺑﺸﺎرت ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يح ع َ‬‫�ل َِمة ّم ِۡن ُه ٱ ۡس ُم ُه ٱل ۡ َمسِ ُ‬
‫َ‬ ‫ت ٱل ۡ َم َ ٰٓ َ ُ َ َ ۡ َ ُ َّ َّ َ ُ َ ّ ُ‬ ‫ۡ َ َ‬
‫ِي�‬ ‫ٖ‬ ‫��ِكة � ٰمر�م إِن ٱ� يب ِ�كِ ب ِ‬ ‫﴿إِذ قال ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٤٥ :‬‬ ‫ٱ ۡ� ُن َم ۡر�َ َم﴾‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي ﻣﺮﯾﻢ! اﷲ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﻮﯾﺪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺎمِ ﻣﺴﯿﺢ‪،‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان و روﺷﻨﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﺒﺮﯾﮏ‪‬‬
‫روﯾﺪادﻫﺎي ﺷﺎديﺑﺨﺶ«‪.‬‬
‫ﻣﮋده ﯾﺎ ﺑﺸﺎرت درﺑﺎرهي ﺧﺒﺮﻫﺎي ﺧﻮش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑﺸﺎرت‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺧﺒﺮي ﺧﻮش ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬آﺛﺎر ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ در ﭼﻬﺮهاش ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﻬﺮه‪» ،‬ﺑﺸﺮه« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و »ﺑﺸﺮه« و »ﺑﺸﺎرت«‪،‬‬
‫ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه از ﺧﺒﺮ ﺑﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺸﺎرت ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا آﺛﺎرش در ﭼﻬﺮه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ّ ۡ ُ َ َ َ‬
‫]اﻻﻧﺸﻘﺎق‪[٢٤ :‬‬ ‫اب أ ِ� ٍ� ‪﴾٢٤‬‬
‫﴿فب ِ�هم بِعذ ٍ‬
‫ﭘﺲ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك ﻣﮋده ﺑﺪه!‬
‫ﻣﮋدهي ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺸﺎرت‪ ،‬ﮔﺎه درﺑﺎرهي ﺧﺒﺮﻫﺎي ﺧﻮشِ آﺧﺮت اﺳﺖ و ﮔﺎه درﺑﺎرهي‬
‫ﺧﺒﺮﻫﺎي ﺧﻮشِ دﻧﯿﺎ‪ .‬ﻣﮋدهﻫﺎي آﺧﺮت‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ ّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ ٰ َ َّ َ ُ ۡ َ َّ‬
‫ت � ِري مِن �ت ِ َها‬ ‫ٰ‬
‫ت أ ن له م ج ٖ‬
‫�‬ ‫� ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا ٱل�ل ِ� ِ‬
‫﴿و � ِ ِ‬
‫ۡ َۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٥ :‬‬ ‫ٱ�ن َ� ٰ ُر ۖ﴾‬
 ‫‪103‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ ﻣﮋده ﺑﺪه ﮐﻪ زﯾﺮ‬
‫درﺧﺘﺎﻧﺶ ﻧﻬﺮﻫﺎ روان اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ل َ ُه ُم ٱ ۡلبُ ۡ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٤ :‬‬ ‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ�﴾‬
‫ى ِ� ٱ َ‬‫� ٰ‬
‫در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺸﺎرت و ﻣﮋدهي ﻧﯿﮏ دارﻧﺪ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يم ‪َ �ِ ٰ �َ ٢١‬‬ ‫�ة ّم ِۡن ُه َور ۡض َ� ٰن َو َج َّ�ٰت ل َّ ُه ۡم � َ‬
‫ِيها نَعِ ‪ٞ‬‬
‫يم ُّمقِ ٌ‬ ‫َۡ‬ ‫﴿يُبَ ّ ِ ُ ُ ُّ ُ‬
‫ِين‬ ‫ٖ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫�ه ۡم َر�هم ب ِ َر ٖ‬
‫يم ‪﴾٢٢‬‬ ‫ِندهُ ٓۥ أَ ۡج ٌر َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫�ع َ‬ ‫ِيها ٓ َ�بَ ًد�ۚ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٢ ،٢١ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ رﺣﻤﺘﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ و رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي و ﺑﺎغﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮﯾﺪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ در آن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﯾﺪاري ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬در آن ﺟﺎوداﻧﻪ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ب َو� َ ّ ِ ۡ ۡ َ‬‫� ّم َِن ٱ َّ�ِ َو َ� ۡت ‪ٞ‬ح قَر ‪ٞ‬‬ ‫َ ُ ۡ َ ٰ ُ ُّ َ‬
‫و� َهاۖ نَ ۡ ‪ٞ‬‬
‫� ٱل ُمؤ ِمن ِ� ‪] ﴾١٣‬اﻟﺼﻒ‪[١٣ :‬‬
‫ِ‬ ‫ۗ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وأخرى �ِب‬
‫و ﻧﻌﻤﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ ﻣﯽدارﯾﺪ؛ ﯾﺎري و ﭘﯿﺮوزي ﻧﺰدﯾﮑﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﮋده ﺑﺪه‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻣﮋدهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﺧﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از دﯾﮕﺮ اﻣﻮري ﮐﻪ ﺟﺰو ﻣﮋدهﻫﺎي اﺧﺮويﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮابِ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﯾﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن در ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﻣﮋده ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺸﺎرت اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪ‪‬ش ﺑﯿﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﺑﺸﺎرﺗﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�هُۥ ل ِۡليُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫� ‪ ٦‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫� ‪َ ٥‬و َص َّد َق بٱ ۡ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ‬
‫ى ‪﴾٧‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿فأما من أ�طي وٱ�‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[٧ ،٥ :‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻻﻫﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪104‬‬

‫و اﻣﺎ ﺑﺸﺎرتﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﮋدهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻧﯿﺎ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪:‬‬
‫َّ ُ َ ّ ُ َ ُ َ َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٥٣ :‬‬ ‫﴿إِنا نب ِ�ك بِغ� ٰ ٍ� عل ٖ‬
‫ِي� ‪﴾٥٣‬‬
‫)ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ (:‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ )ﺗﻮﻟﺪ( ﭘﺴﺮي داﻧﺎ ﻣﮋده ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﭘﺴﺮ‪ ،‬اﺳﺤﺎق‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ ُ ُ َ َ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت ‪[١٠١ :‬‬ ‫﴿فب��ٰه بِغ� ٰ ٍ� حل ٖ‬
‫ِي� ‪﴾١٠١‬‬
‫ﭘﺲ او را ﺑﻪ ﭘﺴﺮي ﺑﺮدﺑﺎر ﻣﮋده دادﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﮋده درﺑﺎرهي ﺗﻮﻟﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﭘﺪرِ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﺪرش‪ ،‬ﯾﻌﻘﻮب‪ ‬ﺑﻮد وﯾﻌﻘﻮب‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن اﺳﺮاﺋﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﯿﺴﯽ از ﻧﺴﻞ او ﺑﻪدﻧﯿﺎ آﻣﺪﻧﺪ؛ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺎن در ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬از ﻧﺴﻞِ ﯾﻌﻘﻮب‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در آﯾﻪي ‪ 101‬ﺳﻮرهي »ﺻﺎﻓﺎت« ﺑﻪ ﺗﻮﻟﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وي‪،‬‬
‫ﺟﺪ‪ ‬ﻋﺮبﻫﺎﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ در ﻧﺴﻞ او ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻌﺜﺘﺶ ﺳﻠﺴﻠﻪي ﻧﺒﻮت ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ؛ او‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﻪي ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺸﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺿﻪي ﻫﺴﺘﯽ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻗﻮمِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﺑﺎرهي ﻫﻤﺴﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻣﯿﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ٰ َق َومِن َو َرا ٓ ِء إ ۡس َ‬
‫�ٰ َق َ� ۡع ُق َ‬ ‫ت فَبَ َّ ۡ‬
‫� َ�ٰ َها �إ ۡس َ‬ ‫َ ۡ ََُُ َٓ َ ‪َ َ َ ٞ‬‬
‫ك ۡ‬
‫وب﴾ ]ﻫﻮد‪[٧١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ح‬‫﴿وٱمر�تهۥ قا�ِمة فض ِ‬
‫و ﻫﻤﺴﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ او را ﺑﻪ اﺳﺤﺎق و ﭘﺲ از اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻌﻘﻮب‬
‫ﺑﺸﺎرت دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺸﺎرت‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﻧﯿﻮي ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻪ اﻣﻮر‬
‫اﺧﺮوي‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﻓﺎلِ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮش ﺗﯿﺮه و ﺗﺎر ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﺮﺧﻮرده و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آن را‬
‫ﻧﯿﮏ و ﺧﺠﺴﺘﻪ ﺑﺪاﻧﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ آﯾﻨﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آن اﻣﯿﺪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺮادراﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺒﺮﯾﮏ و ﺷﺎدﺑﺎش‪،‬‬
 ‫‪105‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫آﻧﺎن را ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن را ﻏﻤﮕﯿﻦ و ﻧﺎراﺣﺖ دﯾﺪﯾﺪ و‬
‫درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽاش ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﺷﺪه و در ﭼﻨﮓ‪ ‬ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫َْ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ در آﯾﻨﺪه ﻣﮋده دﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬واﻋﻠ ْﻢ‬
‫ْ ً‬ ‫َ‬
‫وأ َّن َﻣ َﻊ اﻟْ ُ‬ ‫ّ َّ ْ َ َ َ َّ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ‬
‫ﺮﺴ �ُﺮﺴا«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ب‪،‬‬‫ﺮ‬‫ﻜْ‬ ‫أن اﻨﻟﺮﺼ ﻣﻊ الﺼﺮﺒ‪ ،‬وأن اﻟﻔﺮج ﻣﻊ اﻟ‬
‫ﭘﯿﺮوزي و ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽﺳﺖ و ﮔﺸﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ؛ و در‬
‫ﮐﻨﺎر ﻫﺮ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺶِ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮادرِ ﺧﻮﯾﺶ را ﻏﻤﮕﯿﻦ دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او اﻣﯿﺪ و دلداري دﻫﯿﺪ و‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ در ﺗﻨﮕﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻏﻢ ﻣﺨﻮر؛ ﮔﺸﺎﯾﺶ و آﺳﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮏ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﺮ دو‬
‫آﺳﺎﻧﯽ ﭼﯿﺮه ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺷﺎرهاش ﺑﻪ ﺳﻮرهي »ﺷﺮح« اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� ‪﴾٦‬‬‫�ا ‪ ٥‬إ َّن َم َع ٱ ۡل ُع ۡ� � ُ ۡ ٗ‬
‫﴿فَإ َّن َم َع ٱ ۡل ُع ۡ� � ُ ۡ ً‬
‫]اﻟﴩح‪[٦ ،٥ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺲ ﺑﯽﮔﻤﺎن در ﮐﻨﺎر دﺷﻮاري‪ ،‬آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ در ﮐﻨﺎر دﺷﻮاري‪ ،‬آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬واژهي »ﻋ‪‬ﺴﺮ« )دﺷﻮاري( دو ﺑﺎر ذﮐﺮ ﺷﺪه و واژهي »ﯾ‪‬ﺴﺮ« )آﺳﺎﻧﯽ( ﻧﯿﺰ دو‬
‫ﺑﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪» ،‬ﻋ‪‬ﺴﺮ« )دﺷﻮاري( ﯾﮏ ﺑﺎر ذﮐﺮ ﮔﺸﺘﻪ و »ﯾ‪‬ﺴﺮ« )آﺳﺎﻧﯽ(‬
‫دو ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا؟ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﻟﻒ‬
‫و ﻻم‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺼﺪاق دارد و اﮔﺮ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﻟﻒ و ﻻم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬داراي دو‬
‫ﻣﺼﺪاق اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦﺟﺎ واژهي »ﻋ‪‬ﺴﺮ« دو ﺑﺎر ﺑﺎ اﻟﻒ و ﻻم‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﺷﺪه؛ ﻟﺬا ﻫﺮ دو‬
‫واژه‪ ،‬ﯾﮑﯽﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ واژهي »ﯾ‪‬ﺴﺮ« دو ﺑﺎر ﺑﺪون اﻟﻒ و ﻻم آﻣﺪه و دو واژهي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﺮ دو آﺳﺎﻧﯽ ﭼﯿﺮه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ؛ او ﺳﺘﻢﮔﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻣﯽﮐُﺸﺖ‪ .‬اﻣﺎ زﺑﺎنِ ﻋﺮﺑﯽ را ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮب ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد‪ ‬او‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ و واژهاي ﺑﺮ زﺑﺎن آورد ﮐﻪ ﺣﺠﺎج آن را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي‬
‫ﺣﺠﺎج اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺣﺮﮐﺖﮔﺬاري ﮐﺮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪيﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﺣﺠﺎج‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ )‪(307/1‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ ،6806 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪106‬‬

‫ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺖ‪ :‬واژهاي ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ وزنِ »ﻓُﻌﻠﻪ« ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﻣﺎ ﻣﻦ از ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ اﯾﻦ وزن را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻮﯾﺶِ ﻣﻌﯿﺎر در ﻣﯿﺎنِ ﻋﺮبﻫﺎ‪ ،‬واژهﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻏﯿﺮﻋﺮبﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و روﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه و در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮبﻧﺸﯿﻦ‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮﻫﺎﯾﯽ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦﻫﺎ‬
‫ﮐﻪ دور از ﻣﺤﯿﻂ ﺷﻬﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ‪ ‬ﻋﺮﺑﯽ را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻓﻼنروز ﺷﺎﻫﺪي از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﺎوري‬
‫ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻋﺮبﻫﺎ وزنِ ﻓُﻌﻠﻪ را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ وﮔﺮ ﻧﻪ‪ ،‬ﮔﺮدﻧﺖ را ﻣﯽزﻧﻢ‪ .‬ﻣﺮد‪ ‬ﺑﯿﻨﻮا‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر آوارهي دﺷﺖ و ﺻﺤﺮا ﮔﺸﺖ؛ از ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ُ » :‬ر�ﻤﺎ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ َ ٌ َ ِّ‬ ‫�ﺮ ُه اﻨﻟُّ ُﻔ ُ‬
‫ﻮس ِﻣ َ‬ ‫ﺗَ َ‬
‫ﺎل«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﭼﯿﺰي را‬ ‫اﻷمﺮ ﻪﻟ ﻓﺮﺟﺔ ﻛ ِﺤﻞ اﻟ ِﻌﻘ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻦ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻪﺳﺎنِ ﮔﺮه‪ ‬رﯾﺴﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﺎز‬
‫ُ‬ ‫ُ َ ٌ‬
‫ﺮﺟﺔ« را ﺑﺮ وزن »ﻓﻌﻠﻪ« ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎن‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬آن ﻣﺮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬واژهي »ﻓ‬
‫ﻧﺰد ﺣﺠﺎج ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ در راه ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺎج ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ از ﯾﺎﻓﺘﻦِ اﯾﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﺧﻮﺷﺤﺎلﺗﺮ ﺑﺎﺷﻢ ﯾﺎ از ﻣﺮگ‪ ‬ﺣﺠﺎج؟‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺳﺮور و ﺷﺎدي را ﺑﻪ ﺑﺮادران ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺪﯾﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﺎدﻣﺎن‬
‫و اﻣﯿﺪوار ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺸﺎط و ﻧﯿﺮو ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﭼﺸﻢ ﺑﺪوزﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ ُ َ َ‬ ‫َ ََُ ُ‬
‫ﺎو�ﺔ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ أﻲﺑ أو�‪ ‬أن‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺑﻮ‬‫أ‬ ‫ﺎل‬‫ﻘ‬ ‫و�‬ ‫ﺪ‬ ‫�ﻤ‬ ‫أﺑﻮ‬ ‫ﺎل‬‫‪ -٧١٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ إِﺑﺮاﻫﻴﻢ و�ﻘ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺐ‪ ،‬ﻻﺻﺨﺐ �ِﻴﻪ وﻻ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﺮﺸ ﺧﺪِ�ﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﺑِبﻴ ٍﺖ ﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻣِﻦ ﻗﺼ ٍ‬
‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﺼ َﺐ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﯾﺎ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﺑﻮﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺪﯾﺠﻪ& را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي از زﺑﺮﺟﺪ‪ ‬ﯾﺎﻗﻮتﻧﺸﺎن در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﮋده داد ﮐﻪ در‬
‫آن ﺳﺮ و ﺻﺪا‪ ،‬و ﺧﺴﺘﮕﯽ و رﻧﺠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3819 ،1729) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2433 :‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ‬
‫اﻷﺷﻌﺮي‪� ‬ﻧﻪ ﺗﻮﺿﺄ ِﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﺧ َﺮج �ﻘﺎل‪ :‬ﻷل َﺰﻣ َّﻦ رﺳﻮل‬ ‫ِّ‬ ‫‪ -٧١٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‬
‫َ ُ َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬وﺟﻪ ﻫﻬﻨﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺠﺪ‪ ،‬ﻓﺴﺄل ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ‬
‫اﷲ‪ ‬وﻷ�ﻮ�َﻦ ﻣ َﻌﻪ َ ﻳﻮ ِ� ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﺠﺎء الﻤﺴ ِ‬
‫َ َ َْ ُ َْ ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ََ َ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َّ َ َ َ ْ َ‬
‫ﺎب ﺣﻰﺘ ﻗﻰﻀ رﺳﻮل‬ ‫أر�ﺲ ﻓﺠﻠﺴﺖ َﻋِﻨﺪ اﺒﻟ ِ‬ ‫ﻓﺨﺮﺟﺖ ﻰﻠﻋ أﺛ ِﺮه ِ أﺳﺄل ﻋﻨﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ دﺧﻞ ﺑﺮﺌ ٍ‬
‫َ َّ َ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َْ َ ََ‬ ‫ﺖإَْ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ َّ َ ُ ْ ُ‬
‫ر�ﺲ ‪ ،‬وﺗﻮﺳﻂ �ﻔﻬﺎ‪ ،‬و�ﺸﻒ‬ ‫ﺮﺌ أ ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻓﺈذا‬ ‫ﻪ‪،‬‬ ‫ﻴﻟ‬ ‫اﷲ‪ ‬ﺣﺎﺟﺘﻪ وﺗﻮﺿﺄ‪ ،‬ﻓﻘﻤ ِ‬
‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬
‫اﺒﻟﺎب �ﻘﻠﺖ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺌ ‪،‬ﻓﺴﻠﻤﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ � َّﻢ اﻧ َﺮﺼﻓﺖ‪ .‬ﻓﺠﻠﺴﺖ ﻋِﻨﺪ‬ ‫ﻋﻦ ﺳﺎ�ﻴ ِﻪ ودﻻﻫﻤﺎ ﻲﻓ اﺒﻟِ ِ‬
‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َّ َ‬
‫ﻮل اﷲ‪ ‬اﻴﻟﻮم‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻷ�ﻮ�ﻦ ﺑ َّﻮاب رﺳ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ْ َ َ ََ َُ‬ ‫َ ُ ْ ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َُ َ ْ‬
‫ﺠﺎء أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‪ ‬ﻓﺪ�ﻊ اﺒﻟَﺎب ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟ �ﻘﺎل‪ :‬أﺑﻮ ﺑ�ﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻰﻠﻋ رِﺳﻠِﻚ‪،‬‬ ‫ﻓ‬
‫ْ َّ‬ ‫ِّْ‬ ‫َْ ْ َ‬ ‫َ َُ َ ْ ْ َْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ‬
‫ْ‬
‫� َّﻢ ذﻫﺒﺖ �ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻫﺬا أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ �ﺴﺘﺄذِن‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬اﺋﺬن ﻪﻟ و�ﺮﺸه ﺑ ِﺎﺠﻟﻨ ِﺔ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َُ َ ْ‬ ‫ُ ِّ ُ َ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ ُ ْ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ َّ ُ‬
‫بﺮﺸك ﺑِﺎﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻞ أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ ﺣﻰﺘ‬ ‫ﻓﺄ�ﺒﻠﺖ ﺣﻰﺘ ﻗﻠﺖ ﻷﻲﺑ ﺑ�ﺮ‪ :‬ادﺧﻞ ورﺳﻮل اﷲ ﻳ‬
‫ََ ُ ُ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ َّ ْ َ ْ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َّ ِّ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺌ ﻛﻤﺎ ﺻﻨﻊ َرﺳﻮل اﷲ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻣﻌﻪ ﻲﻓ اﻟﻘﻒ‪ ،‬ودﻰﻟ رِﺟﻠﻴ َ ِﻪ ﻲﻓ اﺒﻟِ ُِ‬ ‫َ ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﺟﻠ‬
‫ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َّ َ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺗﺮ�ﺖ أﻲﺧ �ﺘ َﻮﺿﺄ َو�ﻠﺤﻘ ِ�‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬إن ﻳ ِﺮدِ‬ ‫و�ﺸﻒ ﻋﻦ ﺳﺎ�ﻴ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ َرﺟﻌﺖ َوﺟﻠﺴﺖ‪ ،‬وﻗﺪ‬
‫ُ َ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ ٌ ِّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َ َ ُ َْ ً ْ‬ ‫ُ‬
‫�ﺮك اﺒﻟﺎب‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟ ﻓﻘﺎل‪� :‬ﻤ ُﺮ‬ ‫ت ﺑِﻪ‪ .‬ﻓﺈِذا إِ�ﺴﺎن‬ ‫ﻼن ﻳﺮ�ﺪ أﺧﺎه ﺧ�ا ﻳﺄ ِ‬ ‫اﷲ ﺑِﻔ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ﻮل اﷲ‪، ‬ﻓﺴﻠﻤﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ وﻗﻠﺖ‪ :‬ﻫﺬا‬ ‫ِ‬ ‫ﺛﻢ ﺟﺌﺖ إﻰﻟ َرﺳ‬ ‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ :‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻰﻠﻋ رِﺳﻠِﻚ‪،‬‬
‫َ ْ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ِّ ُ َ‬ ‫َ َ َ ْ ْ َ ُ َ َ ِّ ْ ُ ْ َ َّ‬ ‫ُ َْ َْ‬
‫ﺮﺸك‬ ‫‪،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬أذِن أدﺧﻞ و�ب‬ ‫ﺠﺌﺖ �ﻤﺮ �‬ ‫ﻓ‬ ‫‪.‬‬ ‫«‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﺎﺠﻟ‬ ‫ﺑ‬ ‫ه‬ ‫ﺮﺸ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﺬن‬ ‫اﺋ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ِن؟‬ ‫ذ‬ ‫ﻤﺮ �ﺴﺘﺄ‬ ‫ﻋ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ْ َ ْ‬ ‫ُ ِّ َ ْ‬ ‫َ ََ ََ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫�ﺴﺎره ِ ودﻰﻟ ِرﺟﻠﻴ ِﻪ ِﻲﻓ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑِﺎﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻞ ﻓﺠﻠﺲ ﻣﻊ رﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬ﻲﻓ اﻟﻘﻒَ �ﻦ ْ ِ‬
‫َ‬ ‫َْ ً ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ َّ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ َ ُ ْ‬
‫ﻔﻼن ﺧ�ا ﻳﻌ� أﺧﺎهُ ﻳﺄت ﺑِﻪ‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫اﷲ‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫إن‬ ‫ﺖ‪:‬‬ ‫ﺮﺌ‪� ،‬ﻢ رﺟﻌﺖ ﻓﺠﻠﺴﺖ �ﻘﻠ‬ ‫اﺒﻟِ ِ‬
‫َ ْ ُ َ‬ ‫ﻤﺎن ُ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ْ ٌ َ َ َ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ .‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻓﺠﺎء إ�ﺴﺎن ﻓﺤ َّﺮك اﺒﻟﺎب ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟ ﻓﻘﺎل‪� :‬ﺜ‬
‫ُ ُُ َ ْ ُ‬ ‫ْ َ َ ُ َ ِّ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َْ ْ ْ ُُ َ َ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺎﺠﻟﻨ ِﺔ ﻣﻊ ﺑﻠﻮى ﺗﺼﻴﺒﻪ«؛ ﻓﺠﺌﺖ‬ ‫ﺮﺒﺗﻪ �ﻘﺎل‪» :‬اﺋﺬن ﻪﻟ و�ﺮﺸه ِﺑ‬ ‫‪،‬ﺄﺧ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓ‬ ‫ِ‬ ‫رﺳﻠِﻚ ‪ ،‬وﺟﺌ‬
‫ُ َّ َ ْ‬ ‫ُ ُ َ ََ َ َ َ‬ ‫ْ َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫ْ ْ َ ُ ِّ ُ َ ُ ُ‬ ‫َُ‬
‫ﺎﺠﻟﻨ ِﺔ ﻣﻊ ﺑﻠ َﻮى ﺗﺼﻴﺒﻚ ‪،‬ﻓﺪﺧﻞ ﻓ َﻮﺟﺪ اﻟﻘﻒ ﻗﺪ‬ ‫ِ‬ ‫بﺮﺸك رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑ‬ ‫�ﻘﻠﺖ‪ :‬ادﺧﻞ و�‬
‫ﻫﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫ﻮر ْ‬ ‫الﻤ َﺴ َّﻴﺐ‪ :‬ﻓَﺄَ َّو ْﺘﻟُﻬﺎ ُ� ُﺒ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫ِﺊ ‪،‬ﻓﺠﻠﺲ ِوﺟﺎﻫﻬ ْﻢ ﻣ َِﻦ الﺸﻖ اﻵﺧ ِﺮ‪ .‬ﻗﺎل ﺳ ِﻌﻴﺪ ﺑﻦ‬
‫ِّ ِّ‬ ‫َُ‬ ‫ُ َ َ َ َ‬
‫مﻠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ� �ﺮﺸهُ ﻤﺣِﺪ اﷲ‬‫ﺤﺑﻔ ِﻆ اﺒﻟﺎب َو�ِﻴﻬﺎ‪ :‬أن �ﺜﻤﺎن ﺣ‬
‫رواﻳﺔ‪» :‬وأم َﺮ ِ� رﺳﻮل اﷲ‪ِ ِ ‬‬
‫ٍ‬ ‫وزاد ﻲﻓ‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺗﻌﺎﻰﻟ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬اﷲ الﻤﺴﺘﻌﺎن‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3674 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2403 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪108‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او در ﺧﺎﻧﻪاش وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ و اﻣﺮوز ﺗﻤﺎموﻗﺖ ﺑﺎ‬
‫او ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﺟﻮﯾﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻃﺮف رﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﻪراه‬
‫اﻓﺘﺎدم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وارد ﺑﺎغ "ارﯾﺲ" ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﻨﺎ ِر در ﻧﺸﺴﺘﻢ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‬
‫ﮐﺮد و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ و ﺑﻪﺳﻮي اﯾﺸﺎن رﻓﺘﻢ و دﯾﺪم ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭼﺎه ارﯾﺲ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﻤﻮده و داﺧﻞ ﭼﺎه‪ ،‬آوﯾﺰان ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدم و ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و ﮐﻨﺎرِ درب ﻧﺸﺴﺘﻢ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﻣﺮوز درﺑﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬آﻣﺪ و در را ﻓﺸﺎر داد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﺻﺒﺮ ﮐﻦ‪ .‬آنﮔﺎه ﻧﺰد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﺑﻮﺑﮑﺮ آﻣﺪه و اﺟﺎزهي‬
‫ورود ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬وارد ﺷﻮد و ﺑﻪ او ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬وارد ﺷﻮ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻣﮋده ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪‬‬
‫وارد ﺷﺪ و ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭼﺎه‪ ،‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺸﺴﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﺸﺎن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را‬
‫در ﭼﺎه‪ ،‬آوﯾﺰان ﮐﺮد و ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و ﻧﺸﺴﺘﻢ؛ ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮادرم را ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدم ﺗﺎ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮادرم‪ -‬ارادهي ﺧﯿﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ‬
‫ﻣﯽآور‪‬د‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ در را ﺗﮑﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺻﺒﺮ ﮐﻦ‪ .‬آنﮔﺎه ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﺖ و اﺟﺎزهي ورود ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬وارد‬
‫ﺷﻮد و ﺑﻪ او ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد‪ ‬ﻋﻤﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬وارد ﺷﻮ و رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬او ﻧﯿﺰ وارد ﺷﺪ و ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭼﺎه‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺸﺴﺖ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را در ﭼﺎه‪ ،‬آوﯾﺰان ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﮔﺸﺘﻢ و ﻧﺸﺴﺘﻢ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮادرم‪ -‬ارادهي ﺧﯿﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﻣﯽآور‪‬د‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﮐﺴﯽ آﻣﺪ و در را ﺗﮑﺎن داد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ‬
‫ﻋﻔﺎن‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺻﺒﺮ ﮐﻦ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دادم ‪ -‬ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ -.‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬وارد ﺷﻮد و ﺑﻪ او ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮋدهي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪ .‬ﻧﺰد‪ ‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬وارد ﺷﻮ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ‬
 ‫‪109‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮي‪ ،‬ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬او ﻧﯿﺰ وارد ﺷﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻟﺒﻪي ﭼﺎه‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ ﺷﺪه و ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا آن ﺳﻮيِ ﭼﺎه‪ ،‬روﺑﻪروي آﻧﺎن‬
‫ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دمِ در‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ دﻫﻢ‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﮋدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در اﯾﻦﺑﺎره از اﷲ ﯾﺎري ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﺒﺮﯾﮏ‪ ‬روﯾﺪادﻫﺎي‬
‫ﺷﺎديﺑﺨﺶ‪ ،‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهاش ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﮋده ﯾﺎ ﺑﺸﺎرت‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﺧﺒﺮﻫﺎ و رويدادﻫﺎي ﺷﺎديﺑﺨﺶ‬
‫دﻧﯿﻮيﺳﺖ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺒﺮﻫﺎي ﺧﻮﺷﺤﺎلﮐﻨﻨﺪهي آﺧﺮت‪.‬‬
‫وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ دو ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮاﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺪﯾﺠﻪ& را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي از زﺑﺮﺟﺪ‪ ‬ﯾﺎﻗﻮتﻧﺸﺎن در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﮋده داد ﮐﻪ در‬
‫آن ﺳﺮ و ﺻﺪا‪ ،‬و ﺧﺴﺘﮕﯽ و رﻧﺠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ آن ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺪﯾﺠﻪ& را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي از ﻧﯽ ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ زﺑﺮﺟﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮋده داد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻧﯽ و ﻣﺼﺎﻟﺢِ ﻗﺼﺮِ ﺧﺪﯾﺠﻪ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯽ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ در دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﺳﻤﺶ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬اﻧﺎر‪ ،‬اﻧﻮاع ﻣﯿﻮه‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬ﭘﺮﻧﺪه و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در اﺳﻢ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﻮيﺳﺖ؛ ﻧﻪ در ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آن‬
‫دﺳﺘﻪ از اﻣﻮر ﻏﯿﺐ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاش در دﻧﯿﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در آﺧﺮت ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از ﺻﻔﺎت اﷲ‪ ‬اﺷﺎره ﮐﺮد؛ ﻣﺜﻼً اﷲ‪ ‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ ﺟﻼل و ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ ،‬داراي وﺟﻪ )ﭼﻬﺮه( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻬﺮه دارﯾﻢ؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺷﺘﺮاك ﺻﻔﺖ ﯾﺎ اﺳﻢ؛ ﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪيِ ﭼﻬﺮهي ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ﭼﻬﺮهي اﷲ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪110‬‬
‫َ ۡ ‪ۡ ُ َّ َ ُ َ ٞ‬‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[١١ :‬‬ ‫ص ُ‬
‫� ‪﴾١١‬‬ ‫يع ٱ�َ ِ‬‫﴿ل ۡي َس ك ِمثلِهِۦ �ء ۖ وهو ٱلس ِم‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻧﯿﺴﺖ؛ و او‪ ،‬ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﺟﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺮهي اﷲ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ‪ ‬اوﺳﺖ و درك‪ ‬آن ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭼﮕﻮﻧﮕﯽِ آن را درﯾﺎﻓﺖ ﯾﺎ در ذﻫﻦ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﯾﺎ درﺑﺎرهاش‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ در وﺻﻒ ﺑﮕﻨﺠﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺻﻔﺎت‪ ‬اﷲ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺷﺘﺮاك اﺳﻢ ﯾﺎ ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدن ﺻﺎﺣﺒﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻧﺎمﻫﺎ ﯾﺎ ﺻﻔﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺑﻬﺸﺖ ﻋﺴﻞ‪ ،‬آب‪ ،‬ﺑﺎده‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯿﻮه‪ ،‬زﻧﺎن‪ ،‬اﻧﺎر و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫س َّما ٓ أ ۡخ َ َ ُ ّ ُ َّ ۡ ُ‬
‫﴿فَ َ� َ� ۡعلَ ُم َ� ۡف ‪ٞ‬‬
‫� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ‪﴾١٧‬‬
‫� لهم مِن قرة ِ أ� ٖ‬‫ِ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ :‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت ﻟﻌﺒَﺎدي َّ‬‫َ ْ َ ْ ُ‬
‫� َﻣﺎ‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫ِِ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﻋﺪد ِ ِ ِ‬
‫َ ْ ٌ ََ ْ َ ُ ُ ٌ َ َ ْ َ َ َ َ ََ َ ْ ََ‬
‫ﺮﺸ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻢ‪،‬‬
‫ﺐ� ٍ‬ ‫ﻻ �� رأت‪ ،‬وﻻ أذن ﺳ ِﻤﻌﺖ‪ ،‬وﻻ ﺧﻄﺮ ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ )در ﺑﻬﺸﺖ( ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺟﺮﮔﻪي‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺧﺪﯾﺠﻪ& را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي از ﻧﯽِ زﻣﺮدﯾﻦ ﻣﮋده‬
‫داد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬او را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻣﮋده ﺑﺪه‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﯽ و زﻣﺮد ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻧﯽ و زﻣﺮد‪ ‬دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در آن‬
‫ﺳﺮ و ﺻﺪا‪ ،‬و ﺧﺴﺘﮕﯽ و رﻧﺠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺮ و ﺻﺪا‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎدﻫﺎي رﻧﺞآور‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري )‪ (6944 ،4407 ،4406 ،3005‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (5052 ،5051 ،5050‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪111‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در آراﻣﺶِ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻧﺰدﺷﺎن ﺳﺮ و ﺻﺪا‪ ،‬رﻧﺞ و‬
‫ﺧﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬و ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯿﻬﻮده وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫﴿ َّ� لَ ۡغو‪َ � ٞ‬‬
‫]اﻟﻄﻮر‪[٢٢ :‬‬ ‫ِيها َو َ� تَأ� ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٢٣‬‬
‫در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻪ ﺑﯿﻬﻮدهﮔﻮﯾﯽﺳﺖ و ﻧﻪ ﮔﻨﺎه‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ُ ُ ۡ َ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[١٠ :‬‬ ‫ِيها َس� ٰ ‪ۚٞ‬م﴾‬ ‫﴿و�ِيتهم �‬
‫درودﺷﺎن در ﺑﻬﺸﺖ )ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ( ﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﺟﻮار ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﭘﺎك‬
‫و ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮﻧﻌﻤﺖ ارج و ﻣﻨﺰﻟﺖ دارﻧﺪ و ﻧﺰد‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ دلﻫﺎ و اﻋﻤﺎلِ‬
‫ﭘﺎﮐﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﻘﻂ ﭘﺎﮐﯽ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎم واﻻﯾﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺼﺮِ ﺧﺪﯾﺠﻪ داد و ﻓﺮﯾﺎد‪ ،‬و رﻧﺞ و ﺧﺴﺘﮕﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﮐﺎﺧَﺶ ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫و ﺧﺎﮐﺮوﺑﯽ ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﺎك و ﺗﻤﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺸﺎرﺗﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎدرِ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪،‬‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ زﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ او ازدواج ﮐﺮد؛ در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل داﺷﺖ و ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﭼﻬﻞ ﺳﺎل؛ و از ﺷﻮﻫﺮِ ﺳﺎﺑﻘﺶ ﺑﯿﻮه ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺻﺎﺣﺐِ ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ و ﺳﻪ ﯾﺎ دو ﭘﺴﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ‬
‫زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺳ‪‬ﺮَش ازدواج ﻧﮑﺮد‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﺎﻧﻮﯾﯽ زﯾﺮك‪ ،‬ﻓﺮزاﻧﻪ‬
‫و ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﺮﮐﺲ ﺷﺮحِ ﺣﺎﻟﺶ را در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرگﺑﺎﻧﻮي ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬رويﮐﺮد ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي در زﻧﺪﮔﯽاش داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي در ﮐﺴﺐِ ﻓﻀﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺘﺎي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ او و‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ $‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ زﻧﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺒﯽ اﮐﺮم‪ ‬آن دو را از ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎﻧﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ؟ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺧﺪﯾﺠﻪ را ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺧﺎص‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪112‬‬

‫ﺧﻮدش را دارد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ در اواﺧﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﭘﺲ از وﻓﺎت اﯾﺸﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﺶ در ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬داﻧﺶ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ و ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻧﺒﻮي ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ& از آن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﺪﯾﺠﻪ& از ﺳﺮآﻏﺎز ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﯾﺎري رﺳﺎﻧﯿﺪ و از‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮد و در آن دوران ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& از‬
‫آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ ﯾﮏ از دو ﺑﺎﻧﻮ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻣﺰاﯾﺎي ﺧﻮدش را دارد‪.‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮ دو‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را از ﺳﺎﯾﺮ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ داﺷﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ روزي اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪاش وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و آنﮔﺎه ﺑﯿﺮون رﻓﺖ ﺗﺎ ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮود؛ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ و اﻣﺮوز ﺗﻤﺎموﻗﺖ ﺑﺎ او ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﺧﺎﻧﻪاش وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ ﺑﯿﺮون از ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‪ ،‬آﻣﺎده ﺑﺎﺷﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ آب ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬دﭼﺎرِ ﻣﺸﮑﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا وﺿﻮ دارد‬
‫و ﺑﯽدرﻧﮓ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ ﻃﻬﺎرت دارد و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﻬﺎرت‬
‫)وﺿﻮ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬در ﺣﺎ ِل‬
‫وﺿﻮ )ﻃﻬﺎرت( ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺎنآﻓﺮﯾﻦ ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺣﺪ‪‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺶ ﻫﻤﻮاره وﺿﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﺧﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﺟﻮﯾﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎ در ﻣﺴﺠﺪ و‬
‫ﻣﺸﻐﻮلِ ارﺷﺎد‪ ‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ آنﻫﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﯾﺎ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺮاغِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮف رﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي »ارﯾﺲ« اﺷﺎره ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ارﯾﺲ‪ ،‬ﻧﺎم ﭼﺎﻫﯽ در‬
‫اﻃﺮاف‪» ‬ﻗﺒﺎء« ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي »ارﯾﺲ« ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ارﯾﺲ رﺳﯿﺪ و آنﺟﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دﯾﺪ و ﻟﺬا ﮐﻨﺎرِ دربِ ﺑﺎغ ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﺮد و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ؛ آنﮔﺎه ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭼﺎه ارﯾﺲ ﻧﺸﺴﺖ و‬
 ‫‪113‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﻤﻮد و داﺧﻞ ﭼﺎه‪ ،‬آوﯾﺰان ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫آن ﻣﺰان‪ ،‬ﻓﺼﻞِ ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻮده و اﯾﻦ ﭼﺎه‪ ،‬آب داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ در‬
‫ﮐﻨﺎرِ درﺧﺘﺎن و در ﺳﺎﯾﻪي ﻧﺨﻞﻫﺎ‪ ،‬دلﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬در ﺳﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﯽآراﻣﺪ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺴﻤﺶ را ﺑﺎ ﻧﺴﯿﻢ ﺧﻨﮑﯽ ﮐﻪ از درون ﭼﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽو‪‬زد‪ ،‬آراﻣﺶ دﻫﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭼﺎره ﻧﺸﺴﺖ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮐﻨﺎرِ دربِ ﺑﺎغ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ او اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪاد؛ ﺑﻠﮑﻪ‪ .‬ﻧﺰد‪‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ و در اﯾﻦﺑﺎره از اﯾﺸﺎن ﻧﻈَﺮ ﺧﻮاﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫آﻣﺪه و اﺟﺎزهي ورود ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬وارد ﺷﻮد و ﺑﻪ او ﻣﮋدهي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬اﺟﺎزهي ورود داد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬وارد ﺷﻮ و‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻣﮋده ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﭼﻪ ﻣﮋدهي ﺧﻮﺑﯽ! ﭼﻪ ﺧﺒﺮِ ﺧﻮﺷﯽ! ﻣﮋدهي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد وارد ﺑﺎغ ﺷﻮد و ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮود‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬وارد ﺷﺪ و ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭼﺎه‪ ،‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺸﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره ﺳﻤﺖ راﺳﺖ را ﺑﺮ ﺳﻤﺖ‪ ‬ﭼﭗ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽداد و دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺖ راﺳﺖ در اوﻟﻮﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ‬ ‫در ﻫﺮ ﮐﺎري‪ ،‬ﺳﻤ ‪‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺸﺴﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﺸﺎن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را در ﭼﺎه‪ ،‬آوﯾﺰان ﮐﺮد و ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ در آن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬در ﻧﺤﻮهي ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭼﺎه و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﮐﺮدن ﭘﺎﻫﺎ و‬
‫آوﯾﺰان ﻧﻤﻮدن آنﻫﺎ در ﭼﺎه‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮادرش را ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ او‬
‫ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮادرش‪ -‬ارادهي ﺧﯿﺮ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﻣﯽآور‪‬د«‪ .‬در اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﺴﯽ در را‬
‫ﺗﮑﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﯿﺴﺖ؟ و ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻨﯿﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﺖ و اﺟﺎزهي ورود‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬وارد ﺷﻮد و ﺑﻪ او ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬اﺟﺎزهي ورود داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ وارد ﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭼﺎه ﻧﺸﺴﺘﻪ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪114‬‬

‫ﭘﺎﻫﯿﺸﺎن را در ﭼﺎه‪ ،‬آﯾﺰان ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺖ؛ زﯾﺮا دﻫﺎﻧﻪي ﭼﺎه‪،‬‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رﻓﺖ ﺗﺎ ﺧﺒﺮِ آﻣﺪنِ ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﻪ اﻃﻼع ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬وارد ﺷﻮد‬
‫و ﺑﻪ او ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺧﺒﺮِ ﺧﻮش )ﻣﮋده( ﺑﺎ ﺧﺒﺮِ ﯾﮏ ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬وارد ﺷﺪ و دﯾﺪ‬
‫ﻟﺒﻪي ﭼﺎه‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا آن ﺳﻮيِ ﭼﺎه‪ ،‬روﺑﻪروي‬
‫آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ‪ /‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎنِ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﻗﺒﺮﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ ﮐﺮدم‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺒﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﯾﮏﺟﺎﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار در ﯾﮏ اﺗﺎﻗﮏ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺠﺮهي ﻋﺎﯾﺸﻪ& دﻓﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬در‬
‫ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ رﻓﯿﻖ و ﻫﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮِ اوﻗﺎﺗﺸﺎن را در ﮐﻨﺎرِ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬
‫ﻋﻤﺮ آﻣﺪم«‪» ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ رﻓﺘﻢ«‪» ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫دوﺳﺘﺎنِ ﻫﻤﯿﺸﻪﻫﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ در ﮐﻨﺎر او ﻫﺴﺘﻨﺪ و روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ ﯾﺎ آﺷﻮﺑﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎنِ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‪ ‬اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﻣﺮدم در زﻣﺎنِ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺑﺮ او ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ و داﻣﺎد‪‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﮐُﺸﺘﻨﺪ! آنﻫﺎ در ﻣﺪﯾﻨﻪ وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺷﺪﻧﺪ و او را در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮلِ ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﻮد و ﮐﺘﺎباﷲ در ﺑﺮاﺑﺮش ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران‪ ،‬آوردهاﻧﺪ‪ :‬ﻗﻄﺮهاي از ﺧﻮنِ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺑﺮ روي اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫اﻓﺘﺎد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يع ٱلۡ َعل ُ‬ ‫� َو ُه َو ٱ َّ‬
‫لس ِم ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٣٧ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١٣٧‬‬ ‫﴿فسيكفِيكه ُم ٱ ۚ‬
‫اﷲ ﺗﻮ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮّ آنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و او‪ ،‬ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮد؛ اﯾﻦ ﺗﺠﺎوزﮔﺮانِ ﺑﯽﺧﺮد‬
‫و ﺳﺘﻢﮐﺎر‪ ،‬وارد ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺷﺪﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬روي ﮐﻮ ‪‬ه‬
‫»اُﺣ‪‬ﺪ« ﺑﻮد‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻮه ﺗﮑﺎن ﺧﻮرد‪ .‬اﯾﻦ ﻟﺮزش‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﺑﻮد؛ ﻧﻪ‬
 ‫‪115‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﻟﺮزشِ ﻋﺬاب و اﻣﺜﺎلِ آن‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺑﺸﺎرت ﺑﺰرگ درﺑﺎرهي اﯾﻦ‬
‫ﺳﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽِ ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﻮه اُﺣ‪‬ﺪ ﻟﺮزﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻳﻖ َو َﺷﻬ َ‬
‫ﻲﺒ َوﺻ ِّﺪ ٌ‬
‫ٌّ‬ ‫ُ ْ ُ ْ ُ ُ َ َّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ان«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي اﺣﺪ! آرام ﺑﺎش ﮐﻪ ﯾﮏ‬ ‫ﻴﺪ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫»ا�ﺒﺖ أﺣﺪ ﻓ ِﺈ�ﻤﺎ ﻋﻠﻴﻚ ﻧ ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﯾﻖ و دو ﺷﻬﯿﺪ‪ ،‬روي ﺗﻮ ﻗﺮار دارﻧﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪،‬‬
‫ﺷﺨﺺِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ و ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دو ﺷﻬﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن‪$‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﻋﻤﺮ‪ ‬در ﻣﺤﺮابِ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ و ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬را در ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزِ ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬از اﯾﺸﺎن راﺿﯽ ﺑﺎد و ﻣﺎ را در ﺳﺮا ِ‬
‫ي‬
‫ﭘﺎﯾﺪار و ﭘ‪‬ﺮﻧﻌﻤﺖ‪ ‬آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮋدهاي ﺑﺲ ﺑﺰرگ درﺑﺎرهي اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﺷﺪه و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬را ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ راﺿﯽ ﺑﺎد و ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫در ﮔﺮوه‪ ‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬و دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ُ َ‬ ‫ََ َُ‬ ‫ُ َّ ُ ُ ً َ َ‬ ‫َُ ََ‬ ‫َ ْ‬
‫�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ �ﻌﻮدا ﺣ ْﻮل رﺳﻮل اﷲ‪َ ،‬وﻣﻌﻨﺎ أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ و�ﻤ ُﺮ رﻲﺿ‬ ‫‪َ -٧١٥‬و�ﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ‬
‫ْ َْ َْ ُ ََْ َ َ ََْ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ُ َ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ‬
‫� أﻇﻬ ِﺮﻧﺎ ﻓﺄ�ﻄﺄ ﻋﻠﻴﻨﺎ وﺧ ِﺸيﻨﺎ أن �ﻘﺘﻄﻊ دوﻧﻨﺎ‬ ‫ِ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻲﻓ �ﻔ ٍﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺎم َرﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻣِﻦ �‬
‫َ َّ َ َ ْ ُ َ ً َ ْ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُ َْ‬ ‫ﻓﻘ ْﻤ َﻨﺎ‪ ،‬ﻓَ ُﻜ ْﻨ ُﺖ َأ ّ‬
‫ََ َْ ُ‬
‫ﺎر‬
‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻧ‬‫لﻸ‬ ‫ِﻄﺎ‬ ‫ﺋ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫أ‬ ‫ﻰﺘ‬ ‫ﺣ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬‫رﺳ‬ ‫ﺘﻲﻐ‬ ‫ﺑ‬‫أ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺟ‬‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪.‬‬ ‫ع‬ ‫ﺰ‬
‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫وﻓ ِﺰ�ﻨﺎ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺌ‬ ‫ﺪ‪ ،‬ﻓﺈذا ر�ﻴﻊ ﻳﺪﺧﻞ ﻲﻓ ﺟﻮ ِف ﺣﺎﺋ ٍِﻂ ﻣِﻦ ﺑ ِ ٍ‬ ‫ﺟ‬
‫ﺟﺪ ﻪﻟ ﺑﺎﺑﺎ؟ ﻓﻠﻢ أ ِ‬ ‫ِﺒﻟ ِ� اﻨﻟﺠﺎر‪ ،‬ﻓﺪرت ﺑ ِ ِﻪ ﻫﻞ أ ِ‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ ْ َ ُ َّ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻮل اﷲ‪.‬‬ ‫ﺎرﺟﻪ والﺮ َ�ﻴﻊ‪ :‬اﺠﻟﺪول الﺼﻐ� ﻓﺎﺣﺘﻔﺰت‪ ،‬ﻓﺪﺧﻠﺖ ﻰﻠﻋ رﺳ ِ‬ ‫ﺧ ِ‬
‫ﺖ َ� ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫�‬ ‫ﻓﻘﺎل‪» :‬أﺑﻮ ﻫﺮ�ﺮة؟« �ﻘﻠﺖ‪� :‬ﻌﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﺷﺄﻧﻚ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻛﻨ‬
‫َ َْ َ ُْ ُ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َْ ُ ْ َ َََ ْ َ َْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ َ‬
‫ﻇﻬ َﺮ�ﻨﺎ ﻓﻘﻤﺖ ﻓﺄﺑﻄﺄت ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺨ ِﺸيﻨﺎ أن �ﻘﺘﻄﻊ دوﻧﻨﺎ‪ ،‬ﻓﻔﺰ�ﻨﺎ‪ ،‬ﻓﻜﻨﺖ أ َّول ﻣﻦ ﻓﺰع‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ ََ ُ َ َ ََْ‬ ‫ََْ ُ َ‬
‫‪،‬ﺎﺣﺘﻔ ْﺰت ﻛﻤﺎ �ﺘ ِﻔ ُﺰ اﺜﻟﻌﻠﺐ‪َ ،‬وﻫﺆﻻءِ اﻨﻟَّﺎس َو َراﻲﺋ‪.‬‬ ‫ﻓﺄ�ﻴﺖ ﻫﺬا اﺤﻟﺎﺋ ِﻂ ﻓ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آورده‬
‫اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪116‬‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ َْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫� ‪،‬ﻓﻤﻦ ﻟﻘﻴﺖ ﻣِﻦ َو َراءِ‬‫ﻫﺮ�ﺮة« وأﻋﻄﺎ� �ﻌﻠﻴ ِﻪ �ﻘﺎل‪» :‬اذﻫﺐ ﺑِﻨﻌ� ﻫﺎ� ِ‬ ‫�ﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ َْ ً َ َ ُ‬
‫ﻠﺒﻪ‪ ،‬ﻓَبَ ِّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ ُ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸهُ ﺑﺎﺠﻟﻨ ِﺔ«‪ .‬وذﻛ َﺮ اﺤﻟﺪِﻳﺚ‬ ‫ﻫﺬا اﺤﻟﺎﺋ ِﻂ �ﺸﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ مﺴتﻴﻘﻨﺎ ﺑ ِﻬﺎ ﻗ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬
‫ﻮﻪﻟ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺑﻄ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ و ﭼﻮن‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا در ﻧﺒﻮد‪ ‬ﻣﺎ و در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎوردﯾﻢ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ )ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮدم ﮐﻪ‬
‫ﻧﮕﺮان ﺷﺪم؛ ﻟﺬا ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻢ و در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎﻏﯽ از اﻧﺼﺎر ﮐﻪ‬
‫از آنِ ﺑﻨﯽﻧﺠﺎر ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﯿﺪم‪ .‬آن را دور زدم ﺗﺎ درﺑﺶ را ﺑﯿﺎﺑﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن آﺑﺮاﻫﻪي‬
‫ﮐﻮﭼﮑﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ از ﭼﺎﻫﯽ ﺑﯿﺮون از ﺑﺎغ‪ ،‬ﺑﻪ درون ﺑﺎغ ﻣﯽرﻓﺖ و از دﯾﻮارِ ﺑﺎغ‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ؛ ﻟﺬا ‪ -‬ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر از آﺑﺮاﻫﻪ‪ -‬ﺧﻮدم را ﺟﻤﻊ و ﺟﻮر ﮐﺮدم و وارد‪ ‬ﺑﺎغ ﺷﺪم‬
‫و ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻫﺴﺘﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪﮐﺎر داري؟« ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬ﺷﻤﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﺪ و رﻓﺘﯿﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا در ﻧﺒﻮد‪ ‬ﻣﺎ و در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶ‬
‫آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎوردﯾﻢ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺑﯽﺗﺎب و ﻧﮕﺮان ﺷﺪم‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎغ آﻣﺪم و ﺧﻮدم را ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر از آﺑﺮاﻫﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ روﺑﺎه ﺟﻤﻊ ﮐﺮدم و ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﻦ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه! ﺑﺮو‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ را ﺑﯿﺮون اﯾﻦ ﺑﺎغ دﯾﺪي ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ دارد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آن را در ﺑﺎب ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺑﺸﺎرﺗﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪق و ﯾﻘﯿﻦ ﻗﻠﺐ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺗﻌﺪادي ازﯾﺎراﻧﺶ از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻬﺎن از ﻣﯿﺎنِ ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ و ﭼﻮن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮد‪،‬‬
‫اﺻﺤﺎب‪ ‬ﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا در ﻧﺒﻮد‪ ‬آنﻫﺎ و در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .31 :‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 429‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪117‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و دﯾﮕﺮ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﮐﻤﯿﻦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ و رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﮕﺮان ﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎﻏﯽ از‬
‫اﻧﺼﺎر ﮐﻪ از آنِ ﺑﻨﯽﻧﺠﺎر ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﯿﺪ‪ .‬آن را دور زد ﺗﺎ درﺑﺶ را ﺑﯿﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﺎﻏﯽ درﺑﯽ ﺑﺮاي ورود و ﺧﺮوج دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه درب ﺑﺎغ را ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮد؛‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ‪ ،‬دربِ ﺑﺎغ‪ ،‬ﻗﻔﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن آﺑﺮاﻫﻪي ﮐﻮﭼﮑﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از دﯾﻮار ﺑﺎغ‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ .‬او ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر از آﺑﺮاﻫﻪ ﺧﻮدش را ﺟﻤﻊ و ﺟﻮر ﮐﺮدم و وارد‪ ‬ﺑﺎغ ﺷﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را آنﺟﺎ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻫﺴﺘﯽ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه! ﺑﺮو و ﻫﺮﮐﺲ را ﺑﯿﺮون اﯾﻦ ﺑﺎغ دﯾﺪي‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ دارد‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﺑﻼغ اﯾﻦ ﺑﺸﺎرت‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻔﺶﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﺑﺎغ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬داد ﺗﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪي‬
‫ﺻﺪاﻗﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﮋدهي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬از ﺳﻮي رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺣﺎﻣﻞِ اﯾﻦ ﻣﮋدهي ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ و‬
‫ﺑﺎور ﻗﻠﺒﯽ‪» ،‬ﻻ�إﻻاﷲ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰد؛ زﯾﺮا اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم »ﻻ�إﻻاﷲ« اﯾﻦﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﭼﺎرهاي ﺟﺰ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ‬را ﮐﻪ ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﻪزﺑﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺳﻮدي ﺑﻪ او‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ اﷲ را ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻫﻢ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎزﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎء‪ .‬آنﻫﺎ‬
‫َّ َ َ ُ َّ‬ ‫َۡ‬
‫ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬ش َه ُد إِنك ل َر ُسول ٱ�ِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﻄﻊ‪ ،‬و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﺧﺪا ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﮐﻪ از راز ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪118‬‬
‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َّ ۡ َ‬
‫� �ش َهد إِن ٱل ُم� ٰفِقِ� ل� ٰذِبون ‪] ﴾١‬اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١ :‬‬
‫و�ۥ َوٱ ُ‬‫ُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ‬
‫� َ�عل ُم إنك ل َر ُس ُ‬
‫﴿ َوٱ ُ‬
‫ِ‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي او ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬دروﻏﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ »ﻻ�إﻻاﷲ‪� ،‬ﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ« ﯾﻘﯿﻦ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ اﻗﺮارِ زﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﻮدي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﮋدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﺎ‬
‫ﯾﻘﯿﻦِ ﻗﻠﺐ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد‪ .‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫»ﻻ�إﻻاﷲ‪� ،‬ﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ« ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ و ﻓﺮاﯾﺾ و واﺟﺒﺎت دﯾﻨﯽ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺮك‪ ‬ﻧﻤﺎز ﮐﻔﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺮك‪ ‬ﻧﻤﺎز ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‬
‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ »ﻻ�إﻻاﷲ ‪� ،‬ﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا آن را ﺑﺪون ﯾﻘﯿﻦ و ﺑﺎورِ ﻗﻠﺒﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را‬
‫ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ و ﺑﺎورِ ﻗﻠﺒﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧَﺪ و اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪي ﺑﺰرگ را ﺗﺮك‬
‫ﮐﻨﺪ؟‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ درﺑﺎرهي اﷲ‪ ‬از دل ﻣﯽﮔﺬرد؛ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ ﻫﯿﭻ‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ]ﺗﻌﺪادي از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫در دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺶ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ؟[ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ذ َ‬
‫اك َﺮﺻ ُ‬
‫�ﺢ‬ ‫ِ‬
‫ﺎن«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي اﯾﻤﺎنِ ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‪‬‬ ‫َ‬
‫اﻹﻳﻤ ِ‬
‫ِ‬
‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎنِ ﻧﺎب و ﺧﺎﻟﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي اﯾﻤﺎنِ ﻧﺎب‬
‫و ﺧﺎﻟﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاغِ ﻗﻠﺒﯽ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭘﺎك و ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ و ﺷﮏ و‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺪارد؛ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻗﻠﺐِ ﭘﺎك و ﺧﺎﻟﺺ را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ در آن ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺑﯿﻨﺪازد ﯾﺎ اﯾﻤﺎﻧﺶ را ﺧﺮاب ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس ﯾﺎ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ! ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﺧﺮاب‬
‫ﭼﻪﮐﺎر دارد؟ ﯾﻬﻮديﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺧﺮاب و ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را در ﻧﻤﺎزﺷﺎن‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎزﺷﺎن‪ ،‬از اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش‪ ،‬درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺗﺎ آن را ﺧﺮاب ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺒﯿﺐ دلﻫﺎ‪ ،‬درﻣﺎن اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري را ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﻢ و اﺻﻼً ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.132 :‬‬

 ‫‪119‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ دﭼﺎر وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫لص َم ُد‬ ‫� أَ َح ٌد ‪ ١‬ٱ َّ ُ‬
‫� ٱ َّ‬ ‫الﺮﺟﻴﻢ«؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪﴿ :‬قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬
‫الﺸﻴﻄﺎن َّ‬ ‫َ ّ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫� َول َ ۡم يُ َ ۡ‬
‫‪ ٢‬ل َ ۡم يَ ِ ۡ‬
‫و� ‪َ ٣‬ول ۡم يَ�ن ُ�ۥ كف ًوا أ َح ُد ۢ ‪﴾٤‬؛ ﴿ه َو ٱ� َّول َوٱ�خ ُِر َوٱل�ٰ ِه ُر‬
‫� ّل َ ۡ‬
‫� ٍء َعل ٌ‬ ‫َ َۡ ُ َ ُ َ ُ‬
‫ِيم ‪ ﴾٣‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬ ‫وٱ�اطِنۖ وهو ب ِ ِ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺒﯿﻨﺪ ﻫﯿﭻ راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮاب ﮐﺮدن اﯾﻦ ﻗﻠﺐ ﭘﺎك و آﮐﻨﺪه از اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺧﻮار و زﺑﻮن‪ ،‬ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪﺧﻮاﺳﺖ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺸﺎرت و ﻣﮋدهي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ وﺟﻮد دارد؛ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او‬
‫را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﮋده ﺑﺎد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َْ ََ‬ ‫ََُ‬ ‫ﺮﻀﻧَﺎ َ� ْﻤ َﺮو َ‬ ‫ﺣ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫ت �ﺒﻰﻜ‬ ‫اﻟﻌﺎص‪ ‬وﻫﻮ ﻲﻓ ِﺳﻴﺎﻗ ِﺔ الﻤﻮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫اﺑﻦ ﺷﻤﺎﺳﺔ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪ -٧١٦‬وﻋﻦ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ ََ ُُْ َُ‬ ‫ً َ َ َّ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻃﻮ�ﻼ‪ ،‬وﺣﻮل وﺟﻬﻪ إِﻰﻟ اﺠﻟﺪار‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ ا�ﻨﻪ �ﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ أ�ﺘﺎه‪ ،‬أﻣﺎ �ﺮﺸك رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑ�ﺬا؟‬
‫َّ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ ُ ُّ َ َ َ ُ َ ْ‬ ‫َ َ ََْ َ َ ْ ََ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫أﻣﺎ �ﺮﺸك رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑ�ﺬا؟ ﻓﺄﻗﺒﻞ ﺑﻮﺟﻬ ِﻪ �ﻘﺎل‪ :‬إِن أﻓﻀﻞ ﻣﺎ ﻧﻌِﺪ ﺷﻬﺎدة أن ﻻ � إﻻ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ٌ َ َ َّ ُ ْ ً‬ ‫ِّ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َّ ً ُ ُ‬
‫ﺎق ﺛﻼث‪ :‬ﻟﻘﺪ رأﻳت ِ� وﻣﺎ أﺣﺪ أﺷﺪ �ﻐﻀﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻃﺒ‬ ‫أ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻗ‬ ‫�‬ ‫إ‬
‫َ ِ‬ ‫؛‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫اﷲ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳ‬
‫ُ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬
‫ﻰﻟ ﻣِﻦ أن أ�ﻮن ﻗ ِﺪ اﺳﺘﻤﻜﻨﺖ ﻣِﻨﻪ ﻓﻘﺘﻠﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻠ ْﻮ ﻣﺖ ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮل اﷲ‪ ‬ﻣِ�‪َ ،‬وﻻ أﺣﺐ إ‬ ‫ِ‬ ‫ل َِﺮﺳ‬
‫َ ْ َ ْ ُ َّ َّ َ ُ ْ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َ ُْ ُ ْ َْ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﻠﺖ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺗﻴ‬ ‫أ‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﻼم‬ ‫ﺳ‬ ‫اﻹ‬
‫ِ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎر‪.‬‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬‫ِ‬ ‫ﻫ‬‫أ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻟ‬ ‫اﺤﻟﺎل‬
‫ِ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺗ ِﻠ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َُ ْ َ ََ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ُُْ ْ‬
‫ا�ﺴﻂ ﻳﻤﻴﻨﻚ ﻓﻸﺑﺎﻳﻌﻚ‪ ،‬ﻓبﺴﻂ ﻳ ِﻤﻴﻨﻪ �ﻘﺒﻀﺖ ﻳ ِﺪي‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ لﻚ ﻳﺎ ﻋﻤﺮو؟« ﻗﻠﺖ‪:‬‬
‫َْ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ ُ َ ْ َُْ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫ََْ ُ َ ْ َْ َ َ‬
‫اﻹﺳﻼم �ﻬﺪِم‬ ‫أردت أن أﺷﺮﺘ َط ﻗﺎل‪�» :‬ﺸﺮﺘط ﻣﺎذا؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬أن َ�ﻐﻔﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬أﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ أن ِ‬
‫َ َ ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫َ َ َ َُ‬
‫اﺤﻟﺞ ﻳﻬﺪِم ﻣﺎ ﺎﻛن ﻗﺒﻠﻪ؟« وﻣﺎ ﺎﻛن أﺣﺪ‬ ‫اﻬﻟﺠﺮة ﺗﻬﺪم ﻣﺎ ﺎﻛن ﻗﺒﻠﻬﺎ‪ ،‬وأن‬ ‫ﻣﺎ ﺎﻛن ﻗﺒﻠﻪ‪َ ،‬وأن‬
‫َ ُ ُ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َّ َّ ْ‬
‫� ﻣِﻨﻪ‬ ‫� ﻣِﻨﻪ‪ ،‬وﻣﺎ ﻛﻨﺖ أﻃِﻴﻖ أن أمﻸ �ﻴ‬ ‫ﻰﻟ ﻣِﻦ رﺳﻮل اﷲ‪َ ،‬وﻻ أﺟﻞ ﻲﻓ �ﻴ‬ ‫أﺣﺐ إ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫� ﻣِﻨﻪ ولﻮ ﻣﺖ ﻰﻠﻋ ﺗ ِﻠﻚ‬ ‫�ﻦ أمﻸ َ� ْﻴ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬
‫إِﺟﻼﻻ ﻪﻟُ‪ ،‬ولﻮ ﺳﺌِﻠﺖ أن أ ِﺻﻔﻪ ﻣﺎ أﻃﻘﺖ‪ ،‬ﻷ� لﻢ أ‬
‫ُ ُ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ ُ َ ْ َْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔِ‪.‬‬ ‫اﺤﻟﺎل ل َﺮﺟﻮت أن أ�ﻮن ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪120‬‬
‫ﺎﺤﺋَ ٌﺔ وﻻ ﻧَ ٌ‬ ‫َ ِّ َ‬
‫ﺖ ﻓﻼ ﺗﺼﺤﺒ� ﻧ ِ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ َ َ َ‬
‫ﺷﻴ َ‬
‫ﺎر‪ ،‬ﻓﺈذا‬ ‫ﺎء ﻣﺎ أدري ﻣﺎ ﺣﺎﻲﻟ �ِﻴﻬﺎ؟ ﻓﺈِذا أﻧﺎ ﻣ‬ ‫ﺛﻢ وﻴﻟﻨﺎ أ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اﻟﺮﺘاب ﺷﻨﺎ‪َّ � ،‬ﻢ أ�ِﻴﻤﻮا ﺣﻮل ﻗﺮﺒي ﻗﺪ َر ﻣﺎ �ﻨﺤ ُﺮ ﺟ ٌ‬‫ًّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ََُُْ‬
‫ﺰور‪َ ،‬و�ﻘﺴ ُﻢ‬ ‫ﻲﻠﻋ َ‬ ‫ﻓﺸﻨﻮا َّ‬ ‫ﻮ�‪،‬‬
‫ِ‬ ‫د�ﻨﺘﻤ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫ُ َ ُ َ ُ ُ‬ ‫ْ ُ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ‬
‫ﺟﻊ ﺑ ِ ِﻪ رﺳﻞ ر�‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺤﻟﻤﻬﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ أﺳﺘﺄ� ِﺲ ﺑِ�ﻢ‪ ،‬وأﻧﻈﺮ ﻣﺎ أرا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﺷﻤ‪‬ﺎﺳﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬در ﻟﺤﻈﺎت ﻣﺮگ‬
‫ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻨﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﯾﻢ؛ وي‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺮﯾﺴﺖ و ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫دﯾﻮار ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺴﺮش ﺑﻪ دلداري از او ﭘﺮداﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪر ﺟﺎن! ﻣﮕﺮ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﻼنﻣﮋده را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪاد؟ آﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻼنﻣﮋده را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪاد؟ آنﮔﺎه ﻋﻤﺮو‪ ‬رو‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺎﺿﺮان ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺗﺪارك دﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت‪» ‬ﻻ�إﻻاﷲ‪،‬‬
‫ٌ‬
‫�ﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪام‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﻦ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻢ و او را ﺑﮑُﺸﻢ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﻣ‪‬ﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ دوزﺧﯽ ﺑﻮدم‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ اﺳﻼم را در دﻟﻢ ﺟﺎي داد‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ را دراز ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬و ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﮔﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻦ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﮐﺮدم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﻤﺮو! ﭼﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺷﺮﻃﯽ ﺑﮕﺬارم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﺷﺮﻃﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ‬
‫آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﻮم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻫﺠﺮت‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﻗﺒﻞ از ﺧﻮد را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد و ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؟«‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺒﻮد و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهي اﯾﺸﺎن در ﻧﮕﺎﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﻮار و ﭘ‪‬ﺮﺷﮑﻮه ﻧﺒﻮد؛ از ﺑﺲ ﭘﺮﺷﮑﻮه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ‬
‫ﺳﯿﺮ ﻧﮕﺎﻫﺶ ﮐﻨﻢ‪ .‬اﮔﺮ از ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮔﺎه‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ را از ﻧﮕﺎﻫﺶ ﺳﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﻣ‪‬ﺮدم‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﻮدم‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﺣﺎ ِل ﻣﻦ در آنﻫﺎ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ وﻗﺘﯽ ﻣ‪‬ﺮد‪‬م‪ ،‬زنِ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان و آﺗﺶ‪ ،‬ﺟﻨﺎزهام را ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ (2 ).‬آنﮔﺎه‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.121 :‬‬

‫)‪ (2‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻦ آﺗﺶ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬از ﻋﺎدتﻫﺎي دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از آن ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪121‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﮐﻪ ﻣﺮا در ﻗﺒﺮ ﮔﺬاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬اﻧﺪكاﻧﺪك روي ﻣﻦ ﺧﺎك ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ و ﺳﭙﺲ در اﻃﺮاف ﻗﺒﺮم‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺘﺶ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ اُﻧﺲ‬
‫ﺑﮕﯿﺮم ‪ -‬و وﺣﺸﺖ ﻣﻦ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ -‬و ﺑﺒﯿﻨﻢ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﻮاﺑﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬در ﻟﺤﻈﺎت ﻣﺮگ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و ﺑﺮﺧﯽ از دوﺳﺘﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻨﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﺑﻪﺷﺪت ﮔﺮﯾﺴﺖ و آنﮔﺎه ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻮار‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪر ﺟﺎن! ﭼﺮا ﻣﯽﮔﺮﯾﯽ؟ ﻣﮕﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻼنﻣﮋده را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ِّ َ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ َ‬
‫ﺎق ﺛﻼث«‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬ ‫ﻧﺪاد؟ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِ� ﻗﺪ ﻛﻨﺖ ﻰﻠﻋ أﻃﺒ ٍ‬
‫ﺎق«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »اﺣﻮال«؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫َ ْ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪام«‪» .‬أﻃﺒ ٍ‬
‫َ َ ۡ َ ُ َّ ً‬
‫]اﻻﻧﺸﻘﺎق‪[١٩ :‬‬ ‫� َط َبقا َعن َط َب ٖق ‪﴾١٩‬‬ ‫﴿ل�ك‬
‫ﺷﻤﺎ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎ و اﺣﻮال ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﻧﻬﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮو‪ ‬اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ را ﺑﺮﺷﻤﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﻦ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖ ﺑﯿﺎﺑﻢ و او را ﺑﮑُﺸﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪‬‬
‫ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﻼم را در دلِ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﺟﺎي داد؛ از اﯾﻦرو ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﮕﺸﺎ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﮔﺸﻮد؛ اﻣﺎ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪‬‬
‫دﺳﺘﺶ را ﻋﻘﺐ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ از ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﺪﻓﺶ‪ ،‬ﭼﯿ ِﺰ دﯾﮕﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮدش در اﯾﻦﺑﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ دﺳﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮدم«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﻤﺮو! ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺮﻃﯽ ﺑﮕﺬارم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﺷﺮﻃﯽ؟«‬
‫ﻋﻤﺮو‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬اﯾﻦﮐﻪ آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﻮم«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﻋﻤﺮو‪‬‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﯿﺎﻣﺮزد؛ زﯾﺮا ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮء ﭘﯿﺸﯿﻨﻪاي ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﺎ دﯾﻦ داﺷﺖ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪122‬‬

‫ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺠﺮت‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎ ِن ﻗﺒﻞ از ﺧﻮد را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؟« ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺷﺪ‪ :‬اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﺠﺮت و ﺣﺞ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﯾﻪي ﺻﺮﯾﺢ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪي اﻧﺴﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُ ُ ْ ََ ۡ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ْ ۡ َ َ‬
‫ت‬‫ض ۡ‬ ‫نت ُهوا ُ�غف ۡر ل ُهم َّما ق ۡد َسلف �ن �عودوا �قد م‬ ‫﴿قل ل ِ�ِين �فروا إِن ي‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٣٨ :‬‬
‫ت ٱ ۡ�َ َّول َ‬
‫ِ� ‪﴾٣٨‬‬ ‫ُس َّن ُ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ )از ﮐﻔﺮ( ﺑﺎز آﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و ﺳﺮﮐﺸﯽ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪) ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ( ﺳﻨﺖ )اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ( ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻫﺠﺮت ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﻣﻬﺎﺟﺮ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﮐﻔﺮ را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﯾﻤﺎن ﻫﺠﺮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ ْ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ْ‬
‫ﻳﻔ ُﺴﻖ‪َ ،‬‬
‫رﺟﻊ ِﻣﻦ‬ ‫و ﻧﯿﺰ ﺣﺞ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺞ ﻓﻠﻢ ﻳﺮﻓﺚ ولﻢ‬
‫َ ُْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻮ� ِﻪ ﻛﻴَﻮمِ وﺪﻟﺗﻪ أ ُّﻣﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد و از ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش و‬
‫ذﻧ ِ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت آن ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﯾﺪ ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ و دﻋﻮا ﻧﮑﻨﺪ‪ -‬و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬روزي ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو‪ ‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮد؛ از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﺰد‪ ‬وي ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ از ﺷﮑﻮه‪ ‬دﯾﺪنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﮕﺎﻫﺶ را روي‬
‫اﯾﺸﺎن ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﯿﺮ ﻧﮕﺎﻫﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! اﯾﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ دلﻫﺎ را‬
‫دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ دﯾﺮوز ﻋﻤﺮو ﺑﻪﺷﺪت از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮد و ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﮐﯿﻨﻪ داﺷﺖ و‬
‫ﺣﺘﯽ آروزي ﻗﺘﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺳﺮ ﻣﯽﭘﺮوراﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﺎل ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از‬
‫ﺷﮑﻮه و ﻫﯿﺒﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﮕﺎﻫﺸﺎن ﮐﻨﺪ! از اﯾﻦرو ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ‪‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را از ﺗﻤﺎﺷﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺶ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﯽﻣ‪‬ﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ دوزﺧﯽ ﺑﻮدم‪ .‬و اﮔﺮ در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬دوم ﻣﯽﻣ‪‬ﺮدم‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﻮدم ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺎﺷﻢ«‪ .‬ﻓﺮاﺳﺖ و اﺣﺘﯿﺎط ﻋﻤﺮو‪ ‬را ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1350 :‬؛ ]ﺑﺨﺎري‪ /‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1521‬آورده اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪123‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﮋده دادن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﺶ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﻣ‪‬ﺮد‪‬م‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ‬
‫دوزﺧﯽ ﺑﻮدم«؛ اﻣﺎ درﺑﺎرهي ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬دوﻣﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﻣ‪‬ﺮدم‪ ،‬اﻣﯿﺪوار‬
‫ﺑﻮدم ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺎﺷﻢ«؛ و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻮدم«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﺮاﺳﺖ و ﺗﺮسِ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﯽﺗﻮان درﺑﺎرهي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻮدن ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﺮو‪ ‬داده ﺷﺪ؛ در ﻫﻤﺎن دوران ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﭼﻮن ﺟﻨﮓ‪ ‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﺖ و زﯾﺮﮐﯽ در ﻣﯿﺎن ﻋﺮبﻫﺎ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ؛ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﺧﻮد‬
‫ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬از اﯾﻦ رﺧﺪادﻫﺎ ﻧﮕﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﻣ‪‬ﺮد‪‬م‪ ،‬زنِ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان و آﺗﺶ‬
‫ﺟﻨﺎزهام را ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه دﺳﺘﻮر داد‪ :‬وﻗﺘﯽ او را در ﻗﺒﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺪكاﻧﺪك‬
‫ﺑﺮ او ﺧﺎك ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ و ﺳﭙﺲ در اﻃﺮاف ﻗﺒﺮش ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ و‬
‫ﮔﻮﺷﺘﺶ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ وﺣﺸﺘﺶ در ﻗﺒﺮ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن‬
‫اﻻﻫﯽ را ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ‬
‫ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣ‪‬ﺮده را دﻓﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﻨﺪ و او را‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻨﺪ و از او ﺳﻪ ﺳﺆال ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﮐﯿﺴﺖ؟ دﯾﻨﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻣﺆﻣﻦ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬او را در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺎ ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار‪،‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و دﯾﻨﻢ‪ ،‬اﺳﻼم و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬او را در آن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دﯾﻨﺶ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ؛‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺮدم ﺷﻨﯿﺪم و ﻣﻦ ﻫﻢ ﺗﮑﺮارش ﮐﺮدم‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻤﺎن‪ ،‬در ﻗﻠﺒﺶ ﺟﺎي ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﺎن ﺣﺮﻓﯽ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از ﻣﺮدم ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ .‬ﻟﺬا او را در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔُﺮز‬
‫آﻫﻨﯽ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آه و ﻓﻐﺎن ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آه و ﻓﻐﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺷﻨﻮد و اﮔﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ آه و ﻓﻐﺎﻧﺶ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﯽﻫﻮش ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ول ْﻮ َﺳ ِﻤ َﻌ َﻬﺎ اﻹ�ﺴﺎن ل َﺼ ِﻌ َﻖ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺻﺪاي ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در ﻗﺒﺮش ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﻫﻮش ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺻﺪا ﯾﺎ داد و ﻓﺮﯾﺎد‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮگﺑﺎر ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﻋﺚ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(1380 ،1316) :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪124‬‬

‫ﻣﺮگ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻓﺮﯾﺎد‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ آن را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﯾﻦ ﺻﺪا را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﻫﻮش ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬از ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ او را دﻓﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺘﺶ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در اﻃﺮاف ﻗﺒﺮش ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎ اﻧﺲ ﺑﮕﯿﺮد و وﺣﺸﺖ ﻗﺒﺮ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬ﺣﻀﻮرِ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ‬
‫دوﺳﺘﺎن و ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮده‪ ،‬ﺻﺪاي ﭘﺎي‬
‫آنﻫﺎ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣ‪‬ﺮدهاي‬
‫ﻴ� ْﻢ َو َﺳﻠُﻮا َ ُﻪﻟ َّ‬
‫اﺘﻟثْﺒ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ‬
‫ﻴﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ‬
‫ِ‬ ‫ﻷ‬ ‫اﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮوا‬‫ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮش ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬‬
‫َ َّ ُ َ َ ُ‬
‫ﻓ ِﺈﻧﻪ اﻵن � ُ ْﺴﺄل«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﺑﺮادرﺗﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﯿﺪ و ‪ -‬از اﷲ‪ -‬ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﺳﺨﻦِ اﺳﺘﻮار‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﺳﻼم‪ -‬ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻨﮏ از‬
‫او ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮش‬
‫ّ ّ ْ‬ ‫ّ ّ ْ َ‬ ‫ّ ّ َ ُْ‬ ‫ّ ّ َ ُْ‬ ‫ّ ّ َ ُْ‬
‫ﻬﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ‬ ‫ﻬﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ُﻪﻟ«‪» ،‬الﻠ‬ ‫ﻬﻢ ﺛبِّﺘﻪ«؛ »الﻠ‬ ‫ﻬﻢ ﺛبِّﺘﻪ«‪» ،‬الﻠ‬ ‫ﻬﻢ ﺛبِّﺘﻪ«‪» ،‬الﻠ‬‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﻠ‬
‫ّ ّ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻬﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ُﻪﻟ«‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﻗﺘﯽ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻫﻨﮕﺎمِ‬ ‫ُﻪﻟ«‪» ،‬الﻠ‬
‫دﻋﺎ ﻧﯿﺰ آن را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺎ ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﺮِ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬ﺑﻪ ﭘﺪرش‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻮﯾﺪ داده اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﮋده دادن ﯾﺎ ﺑﺸﺎرت ﺑﻪ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪3221 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در أﺣﮑﺎم اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -96‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮا‪ -‬در‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺎزمِ ﺳﻔﺮ اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﺑﺮاي او و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از وي‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ۡ ُ ُ َ َ َّ َّ َّ َ ۡ َ َ َ ُ ُ ّ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ ٰ ٓ‬
‫ِين ف�‬ ‫� ل�م ٱ�‬ ‫� ُم بَنِيهِ و�عقوب � ٰب ِ� إِن ٱ� ٱصط ٰ‬ ‫� ب ِ َها إِبۡ َ� ٰ ِ ۧ‬ ‫﴿وو‬
‫َۡ ُ ُۡ ُ َ ََٓ ۡ َ َ َ َ ُۡ َ َۡۡ ُ ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َُ ُ‬
‫نتم ُّم ۡسل ُِمون ‪ ١٣٢‬أم كنتم شهداء إِذ ح� �عقوب ٱلموت إِذ قال‬ ‫و� َّن إ� َوأ ُ‬
‫ِ‬ ‫�م‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�س َ� ٰعِيل‬ ‫ِ�َنِيهِ َما � ۡع ُب ُدون ِم ۢن َ� ۡع ِدي� قالوا � ۡع ُب ُد إِ� ٰ َهك �� ٰ َه َءابَا�ِك إِبۡ َ� ٰ ِ ۧ‬
‫� َم ۡ‬
‫َ‬ ‫ٗ َۡ َ‬ ‫ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٣٣ ،١٣٢ :‬‬ ‫�ٰ َق إِ� ٰ ٗها َ� ٰحِدا َو� ُن ُ�ۥ ُم ۡسل ُِمون ‪﴾١٣٣‬‬ ‫�س‬
‫و اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ وﺻﯿﺖ ﮐﺮدﻧﺪ )و ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪(:‬‬
‫اي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ! اﷲ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ(‬
‫ﺟﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬از اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﻧﺮوﯾﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﯾﻌﻘﻮب ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد ﺗﻮ و ﻣﻌﺒﻮد ﻧﯿﺎﮐﺎﻧﺖ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و اﺳﺤﺎق را ﺑﻪ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﻢ و ﻣﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ او ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫َْ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َّ‬

‫ﺖ‬ ‫ﻛﺮام أﻫ ِﻞ �ﻴ ِ‬ ‫ﺑﻦ أ ْر� َﻢ‪ ‬اﺬﻟي ﺳﺒﻖ ﻲﻓ ﺑﺎب إ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َوأﻣﺎ اﻷﺣﺎدﻳﺚ‪ :‬ﻓ ِﻤﻨﻬﺎ ﺣﺪﻳﺚ ز� ِﺪ‬
‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ‬ ‫َ َ ً َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎم رﺳﻮل اﷲ‪ِ� ‬ﻴﻨﺎ ﺧ ِﻄﻴﺒﺎ‪ ،‬ﻓﺤ ِﻤﺪ اﷲ‪ ،‬وأﺛ� ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وو�ﻆ وذﻛﺮ �ﻢ ﻗﺎل‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ٌ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ ٌ‬ ‫ُ َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ ُّ َ‬
‫ﺟﻴﺐ‪ ،‬وأﻧﺎ ﺗﺎرك ﻓﻴ� ْﻢ‬ ‫»أﻣﺎ �ﻌﺪ‪ ،‬أﻻ ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس إِ�ﻤﺎ أﻧﺎ �ﺮﺸ ﻳﻮ ِﺷﻚ أن ﻳﺄ ِﻲﺗ رﺳﻮل ر� ﻓﺄ‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ ْ َْ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ََ ْ َ َُ‬
‫ﺴﻜﻮا ﺑ ِ ِﻪ« ﻓﺤﺚ‬ ‫�ﻘﻠ�‪ :‬أ َّولﻬﻤﺎ‪ :‬ﻛﺘﺎب اﷲ‪ ،‬ﻓﻴ ِﻪ الﻬﺪى َواﻨﻟُّﻮر‪ ،‬ﻓﺨﺬوا ﺑِ�ﺘﺎب اﷲ‪ ،‬واﺳﺘﻤ ِ‬
‫َ ْ َْ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ُ َ ِّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫ورﻏ َﺐ �ِﻴﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪َ » :‬وأﻫﻞ ﺑيﻲﺘ أ‪،‬ذﻛ ُﺮ� ُﻢ اﷲ ﻲﻓ أﻫ ِﻞ ﺑيﻲﺘ«‪] .‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫ﻰﻠﻋ ﻛﺘﺎب اﷲ‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را آورده اﺳﺖ؛ و رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ آن ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪[.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪي اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪ ‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در‬
‫ﺑﺎب »اﺣﺘﺮام اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ «‬ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬روزي رﺳﻮل‬
‫اﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ را ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ‬
‫داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ؛ اي ﻣﺮدم! آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺸﺮي ﻫﺴﺘﻢ و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2408 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .350‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪126‬‬

‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﭘﺮوردﮔﺎرم )ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻣﺮگ( ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﻢ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺪاي او را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪ .‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫دو ﭼﯿﺰ ارزﻧﺪه در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﺬارم‪ :‬ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﷲ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﺪاﯾﺖ و ﻧﻮر اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﺲ آن را ﻣﺤﮑﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﻪ آن ﭼﻨﮓ ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪ .‬درﺑﺎرهي ﻗﺮآن ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد و ﺗﺸﻮﯾﻖ و‬
‫ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و )دوم( اﻫﻞ ﺑﯿﺘﻢ‪ .‬درﺑﺎرهي اﻫﻞ ﺑﯿﺘﻢ‪ ،‬اﷲ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮم؛ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرهي اﻫﻞ ﺑﯿﺘﻢ از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ﺑﻪ ﺗﻘﻮا در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎزمِ ﺳﻔﺮ اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﺑﺮاي او و درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از وي«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﻋﺎزمِ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬دوﺳﺘﺎن و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎ او ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﮐﻨﻨﺪ و او را ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري و ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ِين أُوتُوا ْ ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬
‫ا� ۡم أن ٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫�﴾‬
‫َ ۡ ُ ۡ َّ ُ‬
‫�ي‬ ‫م‬ ‫ِ�‬ ‫ل‬‫ب‬ ‫�‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ب‬ ‫﴿ َولَ َق ۡد َو َّص ۡي َنا ٱ َّ� َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٣١ :‬‬
‫و ﻣﺎ ﺑﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮔﺎه ﻟﺸﮑﺮ ﯾﺎ دﺳﺘﻪاي ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮔﺴﯿﻞ ﻣﯽﮐﺮد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬
‫ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎز و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه‪ ‬ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎش«‪ (1 ).‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ او در ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺳﻔﺮ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮدش را دارد و ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬درﮔﯿﺮِ ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼت ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺳﻔﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت و ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي از ﺳﻮي ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آﯾﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1731 :‬‬

 ‫‪127‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ﺑﻪ ﺗﻘﻮا در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ‬
‫َ َ ۡ ُ ُ َ َ َّ َّ َّ َ ۡ َ َ َ ُ ُ ّ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ ٰ ٓ‬
‫ِين ف�‬ ‫� ل�م ٱ�‬ ‫� ب ِ َها إِبۡ َ� ٰ ِ ۧ‬
‫� ُم بَنِيهِ و�عقوب � ٰب ِ� إِن ٱ� ٱصط ٰ‬ ‫﴿وو‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫و� َّن إ َّ� َوأ ُ‬
‫َُ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٣٢ :‬‬ ‫نتم ُّم ۡسل ُِمون ‪﴾١٣٢‬‬ ‫ِ‬ ‫�م‬
‫و اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ وﺻﯿﺖ ﮐﺮدﻧﺪ )و ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪(:‬‬
‫اي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ! اﷲ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ(‬
‫ﺟﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬از اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﻧﺮوﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻔﺎرش‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت ل َِر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫﴿إ ۡذ قَ َال َ ُ�ۥ َر ُّ� ُه ٓۥ أ ۡسل ِۡمۖ قَ َال أ ۡسلَ ۡم ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٣١ :‬‬ ‫� ‪﴾١٣١‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﺴﻠﯿﻢ )اواﻣﺮم( ﺑﺎش؛ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺷﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻟﺤﻈﻪاي ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﺪاد و ﺗﺴﻠﯿﻢِ اﻣﺮِ اﷲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﯾﻌﻘﻮب ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ اواﻣﺮ اﻻﻫﯽ ﺳﻔﺎرش‬
‫� ُم بَنِيهِ َو�َ ۡع ُق ُ‬ ‫َ َ َّ ٰ ٓ‬
‫وب﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ و‬ ‫� ب ِ َها إِبۡ َ� ٰ ِ ۧ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وو‬
‫ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫نتم ُّم ۡسل ُِمون﴾‪» :‬اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﯿﻦ را ﺑﺮاي‬ ‫و� َّن إ َّ� َوأَ ُ‬
‫َّ َّ َ ۡ َ َ ٰ َ ُ ُ ّ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫﴿إِن ٱ� ٱصط� ل�م ٱ�ِين ف� �م‬
‫ِ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺟﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن از دﻧﯿﺎ ﻧﺮوﯾﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ دﯾﻦ ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺮﮔﺘﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮ دﯾﻦِ اﺳﻼم ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ دﯾﻦ ﭘﺸﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫َۡ‬ ‫َ َُُۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿أَ ۡم ُك ُ‬
‫نت ۡم ُش َه َدا ٓ َء إ ۡذ َح َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ‬
‫� �عقوب ٱل َم ۡوت إِذ قال �ِ َنِيهِ ما �عبدون ِم ۢن �ع ِدي�‬ ‫ِ‬
‫ٗ َۡ َ‬ ‫َ‬ ‫�س َ‬ ‫َ ُ ْ َ ۡ ُ ُ َٰ َ َ َٰ َ َ َ ٓ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ٰ َ‬
‫�ٰ َق إِ� ٰ ٗها َ� ٰحِدا َو� ُن ُ�ۥ‬ ‫يل ۡ‬
‫�م �س�عِ‬‫قالوا �عبد إِ�هك ��ه ءابا�ِك إِب� ِ ۧ‬
‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٣٣ :‬‬ ‫ُم ۡسل ُِمون ‪﴾١٣٣‬‬
‫آﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﯾﻌﻘﻮب ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد ﺗﻮ و ﻣﻌﺒﻮد ﻧﯿﺎﮐﺎﻧﺖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و اﺳﺤﺎق را ﺑﻪ‬
‫ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﻢ و ﻣﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ او ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺟﺪ ﯾﺎ ﭘﺪرﺑﺰرگ‪ ‬ﯾﻌﻘﻮب‪ ‬ﺑﻮد و اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﭘﺪرش و‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻋﻤﻮي وي؛ اﻣﺎ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬را ﻧﯿﺰ در ﺟﺮﮔﻪي ﻧﯿﺎﮐﺎن ﯾﻌﻘﻮب ذﮐﺮ ﮐﺮد؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪128‬‬

‫زﯾﺮا ﻋﻤﻮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭘﺪر اﺳﺖ و ﻫﺮ دو‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻮ و ﭘﺪر‪ ،‬ﯾﮏ رﯾﺸﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ْ َ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أَ َﻣﺎ َﺷ َﻌ ْﺮت أَ َّن َ� َّﻢ َّ‬
‫الﺮ ُﺟ ِﻞ ِﺻﻨ ُﻮ أ ِ�ﻴ ِﻪ؟«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻤﻮي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭘﺪرِ اوﺳﺖ؟« زﯾﺮا ﻫﺮ دو ﯾﮏ رﯾﺸﻪ دارﻧﺪ؛ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫»ِ‬
‫ﺻْﻨﻮ« ﺑﻪ دو ﺗﻨﻪي درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﯾﮏ رﯾﺸﻪ روﯾﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﺰدﯾﮑﺎ ِن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﺧﻼص و ﯾﮏﺳﻮﯾﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ‬
‫و اﺳﺎسِ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ؛ دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪون اﺧﻼص‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ ﻧﺪارد و ﻋﺒﺎدت ﺑﺪون اﺧﻼص‪،‬‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺮوي ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﺑﺪون اﺧﻼص ﻧﯿﺰ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎسِ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ُ َ َ ٌ‬ ‫َََْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ َْ َ َ‬
‫ﺮث‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أﺗيﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬و�ﻦ ﺷبﺒﺔ‬ ‫اﺤﻟﻮ� ِ‬ ‫‪ -٧١٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﺎلﻚ ﺑﻦ‬
‫ً َ َ َّ َ َّ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ًَ‬ ‫ََ ُ‬
‫�ﻦ ﻴﻟْﻠﺔ‪ ،‬و�ن رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬رﺣِﻴﻤﺎ ر�ِﻴﻘﺎ‪� ،‬ﻈﻦ �ﻧﺎ ﻗ ِﺪ اﺷﺘﻘﻨﺎ‬ ‫ﻣﺘﻘﺎر�ﻮن‪ ،‬ﻓﺄﻗﻤﻨﺎ ﻋِﻨﺪه ﻋﺮﺸ‬
‫ََ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ﺮﺒﻧَﺎهُ‬ ‫ﻓﺴﺄَ َﻨﻟَﺎ َ� َّﻤ ْﻦ ﺗَ َﺮ ْ� َﻨﺎ ﻣ ِْﻦ َأ ْﻫﻠ َِﻨﺎ‪ ،‬ﻓَﺄَ ْﺧ َ ْ‬
‫َ ْ ََ َ‬
‫ِﻴﻬﻢ‪،‬‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻮا‬ ‫ِﻴﻤ‬ ‫�‬ ‫ﺄ‬‫ﻓ‬ ‫ﻠﻴ�ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫أ‬ ‫ﻰﻟ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﺟﻌ‬ ‫ار‬ ‫»‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫‪،‬‬ ‫أﻫﻠﻨﺎ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬
‫وﻫﻢ‪َ ،‬و َﺻﻠﻮا َﺻﻼةَ ﻛﺬا ﻲﻓ ﺣِ� ﻛ َﺬا‪َ ،‬و َﺻﻠﻮا ﻛ َﺬا ﻲﻓ ﺣِ� ﻛ َﺬا‪ ،‬ﻓﺈذا َﺣ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ ِّ ُ َ ُ ُ ُ‬
‫ت‬‫ﺮﻀ ِ‬ ‫ِ‬ ‫وﻋﻠﻤﻮﻫﻢ ومﺮ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َ ْ ُ ِّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﺮﺒ� َﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺆذن ﻟ� ْﻢ أﺣﺪ�ﻢ‪َ ،‬وﻴﻟَﺆﻣ�ﻢ أ َ ُ‬ ‫الﺼﻼة ﻓﻠﻴ‬
‫َ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫رواﻳﺔ ﻪﻟُ‪َ » :‬وﺻﻠﻮا ﻛﻤﺎ َرأﻳﺘﻤﻮ� أﺻ�«‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫زاد اﺒﻟﺨﺎري ﻲﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﺣﻮﯾﺮث‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﻌﺪادي ﺟﻮان ﻫﻢﺳﻦ و‬
‫ﺳﺎل ﻧﺰد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪﯾﻢ و ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺐ ﻧﺰدش ﻣﺎﻧﺪﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎن و‬
‫دلﺳﻮز ﺑﻮد‪ .‬اﺣﺴﺎس ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺸﺘﺎق ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد ﺷﺪهاﯾﻢ؛ از اﯾﻦرو از‬
‫ﻣﺎ درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﻤﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺗﺮك ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﻢ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺳﺨﺶ را‬
‫دادﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﺰد‪ ‬آنﻫﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آنﻫﺎ را ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫دﻫﯿﺪ و آنﻫﺎ را ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﺳﺎﯾﺮ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم‪ -‬اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﻓﻼنﻧﻤﺎز را در ﻓﻼنوﻗﺖ‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.983 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(631 ،628) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.674 :‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ﺑﻪ ﺗﻘﻮا در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ‬

‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﻓﻼنﻧﻤﺎز را در ﻓﻼنوﻗﺖ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻣﺴﻦﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎري در رواﯾﺖ ﺧﻮد‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آورده اﺳﺖ‪» :‬آنﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ از دوﺳﺖ و ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﺣﻮﯾﺮث‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺗﻌﺪادي ﺟﻮان ﻫﻢﺳﻦ و ﺳﺎل‬
‫ﻧﺰد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪﯾﻢ و ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺐ ﻧﺰدش ﻣﺎﻧﺪﯾﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در »ﻋﺎماﻟﻮﻓﻮد«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﺳﺎل ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻃﻮاﯾﻒ ﻋﺮب ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺪﺗﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﺳﻼم و آﻣﻮزهﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﺑﻦ ﺣﻮﯾﺮث‪ ‬ﮐﻪ ﺟﻮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺐ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ؛ آنﻫﺎ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎي ﮐﺎﻓﯽ درﺑﺎرهي دﯾﻦِ اﷲ‪ ‬ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎن و دلﺳﻮز ﺑﻮد‪ .‬وي اﺣﺴﺎس ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺸﺘﺎق و دلﺗﻨﮓ‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ از اﯾﻦرو از ﻣﺎ درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﻤﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺗﺮك ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺳﺨﺶ را دادﯾﻢ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫ﻧﺰد‪ ‬آنﻫﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آنﻫﺎ را ﺗﻌﻠﯿﻢ دﻫﯿﺪ و آنﻫﺎ را ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﺳﺎﯾﺮ اﺣﮑﺎم‬
‫اﺳﻼم‪ -‬اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﻓﻼنﻧﻤﺎز را در ﻓﻼنوﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﻓﻼنﻧﻤﺎز را در ﻓﻼنوﻗﺖ؛‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺨﺎري در رواﯾﺖ ﺧﻮد‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آورده اﺳﺖ‪» :‬آنﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﮑﺎﺗﯽ وﺟﻮد دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر دلﺳﻮز و‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد؛ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮ و از ﻫﻤﻪ دلﺳﻮزﺗﺮ‪ .‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﺎه ﯾﮏ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪ ﯾﺎ‬
‫ﯾﮏ ﭘﯿﺮزن‪ ،‬دﺳﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و او را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮان را درك ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدﺧﻮاه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﯿﻞِ اوﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش و در ﻣﯿﺎنِ آنﻫﺎ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا دلﺗﻨﮕﺸﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮاﮔﯿﺮي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪130‬‬

‫دﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺸﺎن دور اﻓﺘﺎده و‬
‫دلﺗﻨﮕﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻏﺮﺑﺖ و ﺳﻔﺮ‪ ،‬دلﺗﻨﮓ و ﻣﺸﺘﺎق‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺪ و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﻣﺸﺘﺎق ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺎي ﺣﺎلِ ﻋﺰﯾﺰان و ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺸﺎن ﺷﺪ و آنﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﺣﺴﺎسِ دﯾﮕﺮان را درك‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را در ﺟﺎيِ آنﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد دارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ در ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد و در ﻣﯿﺎنِ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و از آنﻫﺎ دور ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﮐﺎر‪‬ش را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ‬
‫ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎز ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا در اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﮐﻨﺎرِ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد؛ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬اﻟﻔﺖ و دوﺳﺘﯽِ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬آﻣﻮزش و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺟﺰ ﺑﻪ ﺿﺮورت از ﺧﺎﻧﻮادهاش دور ﻧﺸﻮد و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎر‪‬ش ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎز ﮔﺮدد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ و آﻣﻮزش‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﭙﺮدازد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺰد‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﺰد‪ ‬آنﻫﺎ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آنﻫﺎ را ﺗﻌﻠﯿﻢ دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آﻣﻮزش ﺧﺎﻧﻮادهاش اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ؛ ﭼﻪ‬
‫وﻗﺖ‪ ‬ﻣﺸﺨﺼﯽ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ و ﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮه ﯾﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎمِ ﺷﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﯾﺎ در ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺖ دﯾﮕﺮي‪ ،‬داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎي ﻻزم را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ و آﻣﻮزش‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺎن وﻇﯿﻔﻪ دارد ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻣﻮزش‪ ،‬آﻧﺎن را اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و آنﻫﺎ را ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﺳﺎﯾﺮ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم‪ -‬اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﯾﻦﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز دﺳﺘﻮر دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ْ ُ ْ ََْ َ ْ‬ ‫ُ ُ ََْ ُ‬
‫ﺎء� ْﻢ ﺑ َّ‬
‫ﻟﻌﺮﺸ«‪.‬‬ ‫واﺮﺿ�ﻮﻫﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
‫ِ‬ ‫�‪،‬‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬
‫ِ‬ ‫لﺴﺒﻊ‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ﻼ‬‫ﺎلﺼ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬مﺮوا أ�ﻨ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن را در ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ده ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
 ‫‪131‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ﺑﻪ ﺗﻘﻮا در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ‬

‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺷﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ‪ ‬آﻣﻮزشِ ﺧﺎﻧﻮاده و اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽِ آنﻫﺎ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ وﺟﻮب اذان اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اذانﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اذان ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از‬
‫وﻗﺖ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ اﺑﺘﺪاي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﯿﺶ از وﻗﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اذاﻧﺶ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از دﺧﻮل وﻗﺖ‪ ،‬دوﺑﺎره اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫� ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ ْﻮمِ‬
‫َ ُ ْ َّ ُ‬
‫ﻼة َﺧ ٌ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺒﺢ �ﻘﻞ‪ :‬الﺼ‬‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﯽﻣﺤﺬوره ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬و�ِذا أذﻧﺖ ِﺑﺎﻷو ِل ِﻣﻦ الﺼ ِ‬
‫َّ ُ َ‬
‫ﺼﻼةُ َﺧﲑٌ‬ ‫الﺼﻼة ﺧ ٌ� ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ ْﻮمِ «‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ اذان اول ﺻﺒﺢ را ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬دو ﺑﺎر ﺑﮕﻮ‪ :‬اﻟ ﱠ‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﱠﻮِم«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اذان ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اذاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از دﺧﻮل وﻗﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬ ‫ِ‬
‫ﻣ َﻦ اﻟﻨـ ْ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ اذانِ اولِ ﺻﺒﺢ را ﮔﻔﺘﯽ«؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اذان ﺻﺒﺢ؛ ﻧﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﯾﺎ اذاﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ از دﺧﻮل وﻗﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در اﯾﻦﺑﺎره دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ اذان‪ ،‬اذاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از دﺧﻮل وﻗﺖ‪ ‬ﺻﺒﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اذانِ ﭘﯿﺶ از وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‬
‫اذان ﭘﯿﺶ از ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﯿﺪار ﮐﺮدن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﻃﻼعِ ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﺳﺤﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ً َ ِّ ُ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺳﺤ‪‬ﺮي ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِن ﺑِﻼﻻ ﻳُﺆذن ﺑِﻠﻴ ٍﻞ ِﻴﻟُﻮﻗِﻆ ﻧﺎﺋِ َﻤ� ْﻢ‬
‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ ِّ َ ْ ُ ُ ّ َ ْ‬
‫ﻜﺘُﻮم؛ ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻻ ﻳُ َﺆ ِّذ ُن ّ‬
‫اﻟﻔﺠﺮ«‪.‬‬ ‫ﺣﻰﺘ ﻳﻄﻠﻊ‬ ‫و�ﺮ ِﺟﻊ ﻗﺎﺋِﻤ�ﻢ ﻓﻠﻜﻮا واﺮﺷ�ﻮا ﺣﻰﺘ ﻳﺆذن ِا�ﻦ أم ﻣ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻼل‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اذان ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺷﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﯿﺪار ﺷﻮد و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺤﺮي ﺑﺨﻮرد؛ ﻟﺬا ‪ -‬ﭘﺲ از اذان ﺑﻼل‪ -‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ امﻣﮑﺘﻮم اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا او زﻣﺎﻧﯽ اذان ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ش‪(647 ،633) :‬؛ و اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪(504 ،500) :‬؛ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪716 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را در ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬و ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،644 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪132‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اذانِ ﭘﺎﯾﺎنِ ﺷﺐ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن را اذان اول ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اذان ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭘﺲ از دﺧﻮل وﻗﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﻮد«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﺷﺎن را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮي در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ اﺗﺮاق ﯾﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدمِ آنﺟﺎ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮم و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮي ﮐﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮده‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدمِ آنﺟﺎ در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﺻﺪاي اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫در ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮِ ﺳﻦ و ﺳﺎل ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﻣﺎﻣﺖ دﻫﺪ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ‪‬‬
‫ﺎب اﷲ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ‬‫َ ُ ُّ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ‬
‫دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻳﺆم اﻟﻘﻮم أﻗﺮؤﻫﻢ ِﻟﻜﺘ ِ‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎباﷲ را ﺑﻬﺘﺮ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻮانﻫﺎ‪ ،‬در ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺗﻔﺎوت‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻦﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮔﺮوﻫﯽ در ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و داﻧﺶ ﺳﻨﺖ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺎﺑﻘﻪي‬
‫ﻫﻢﺳﺎﻧﯽ در ﻫﺠﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻦﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ش‪.850 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .673 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .352‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪133‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ﺑﻪ ﺗﻘﻮا در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﻦ و ﺳﺎل در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر دارد و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫اﻣﺘﯿﺎز ﯾﺎ ﺑﺮﺗﺮي دﯾﮕﺮي در ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮِ ﺳﻨّﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎ و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﺮدم ﺑﭙﺮدازد؛ ﮔﺮﭼﻪ اﺻﻞِ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻼنﻧﻤﺎز را در ﻓﻼنوﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ آنﻫﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺐ‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را در ﭼﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﯾﺎدآوري و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‬
‫را در ﻓﻼنوﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را در ﻓﻼنوﻗﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن وﻗﺖ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﯾﺎدآوري ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﻋﻤﻠﺶ ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش ﻣﯽداد؛‬
‫َ ُ ْ َ َ َّ َ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺪونِ آراﻣﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا �ﻤﺖ إِﻰﻟ الﺼﻼةِ‬
‫ُ َّ ْ َ ْ ) ‪(1‬‬ ‫ْ ْ َ َ َ َ ِّ ْ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ اﻟْ ُﻘ ْ‬ ‫ْ ُ ُ َ ُ َّ ْ َ ْ‬ ‫ﻓَﺄَ ْ‬
‫آن �ﻢ ارﻛﻊ«‪.‬‬‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮﺴ‬ ‫ي‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺑ‬
‫ِ‬ ‫أ‬‫ﺮ‬ ‫اﻗ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﺮﺒ‬‫ﻜ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻘ‬
‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻞ‬‫ﺒ‬‫ِ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺘ‬ ‫اﺳ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﻮء‬‫ﺿ‬‫ﻮ‬ ‫ال‬ ‫ﻎ‬‫ﺒ‬‫ِ‬ ‫ﺳ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ روي ﺑﯿﺎور‬
‫و اﷲ اﮐﺒﺮ ﺑﮕﻮ؛ ﺳﭙﺲ در ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ از ﻗﺮآن ﯾﺎد داري‪ ،‬ﺑﺨﻮان و آنﮔﺎه رﮐﻮع‬
‫ﮐﻦ«‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢِ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و روي ﻣﻨﺒﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ روي ﻣﻨﺒﺮ رﮐﻮع ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺮاي ﺳﺠﺪه‪ ،‬از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﻣﺪ و رو‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ‬
‫ﺖ ﻫﺬا ِ َﺘﻟﺄ� ُّﻤﻮا ِﻲﺑ َو ِ َﺘﻟ َﻌﻠ ُﻤﻮا‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﺳﻼم داد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ�ﻤﺎ �ﻌﻠ‬
‫ﻼﻲﺗ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺮاي اﯾﻦ اﻧﺠﺎم دادم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻗﺘﺪا ﮐﻨﯿﺪ و روشِ ﻧﻤﺎزِ‬ ‫َ‬
‫ﺻ ِ‬
‫ﻣﺮا ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ روش ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻠﻤﺎي ﺗﻮاﻧﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6667 ،6251) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.397 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.544 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪134‬‬

‫»آنﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻻزﻣﻪي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬روش ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫ََ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ َْ َْ ُ‬
‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ اﻟﻌﻤ َﺮة ِ‪ ،‬ﻓﺄذِن ﻲﻟ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬اﺳﺘﺄذﻧ‬ ‫ِ‬
‫‪ -٧١٨‬وﻋﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‬
‫َ ُّ ْ َ‬ ‫َ َ ً َ ُ ُّ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ َّ ْ ُ َ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‪.‬‬ ‫�ﺮﺴ� أن ﻲﻟ ﺑِﻬﺎ‬ ‫ﻲﺧ ﻣِﻦ دﺎﻋﺋ ِﻚ«‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻠﻛِﻤﺔ ﻣﺎ‬ ‫ﺗنﺴﻨﺎ ﻳﺎ أ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺧ ﻲﻓ دﺎﻋﺋ ِﻚ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود‬
‫ُ َ َ‬ ‫رواﻳﺔ ﻗﺎل‪» :‬أﺮﺷ� َﻨﺎ ﻳَﺎ أ َّ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اداي ﻋﻤﺮه اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻢ؛‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮادرم! ﻣﺎ را از دﻋﺎي ﺧﻮد ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﮑﻦ«‪ .‬ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻢ آن را ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ ﻋﻮض ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮادرم! ﻣﺎ را در دﻋﺎي ﺧﻮد ﺷﺮﯾﮏ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َّ‬ ‫َْ‬
‫ﺑﻦ �ﻤ َﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﺎﻛن‬ ‫ﺑﻦ �ﻤ َﺮ أن ﻋﺒﺪ اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ �ﺒ ِﺪ اﷲ‬‫‪ -٧١٩‬وﻋﻦ َﺳﺎلﻢ ِ‬
‫ُ ِّ ُ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً ُ ْ ُ ِّ َ َّ ُ َ ِّ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫ِﻠﺮﺟ ِﻞ إِذا أ َراد ﺳﻔﺮا‪ :‬ادن ﻣِ� ﺣﻰﺘ أودﻋﻚ ﻛﻤﺎ ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻮد�ﻨﺎ ﻓﻴﻘﻮل‪:‬‬ ‫�ﻘﻮل ل‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َْ ُ‬
‫»أﺳﺘﻮدِع اﷲ دِﻳﻨﻚ‪ ،‬وأﻣﺎ�ﺘﻚ‪ ،‬وﺧﻮا�ِﻴﻢ �ﻤﻠِﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬
‫) ‪(2‬‬
‫آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪‬‬
‫ﺳﻔﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮ ﺗﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫وﺧ َﻮا ِ� َ‬
‫ﻴﻢ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﮐﻨﻢ؛ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ ْﺳﺘَ ْﻮ ِدع اﷲ ِدﻳﻨَﻚ‪َ ،‬وأﻣﺎ�ﺘَﻚ‪،‬‬
‫َ َ‬
‫� َﻤ ِﻠﻚ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ و ﻓﺮﺟﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺖ را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﺳﭙﺎرم«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﺑﯽداود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪ .322 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 378‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪ 14 :‬و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2738 :‬‬
 ‫‪135‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ﺑﻪ ﺗﻘﻮا در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ‬
‫َ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ِّ َّ‬
‫الﺼ َﺤ ِّ‬
‫ﺎﻲﺑ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إ ِذا أ َراد أن‬ ‫ﺑﻦ ﻳﺰ�ﺪ اﺨﻟﻄ ِ�‬
‫‪ -٧٢٠‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬
‫ُْ‬ ‫َ ُ ْ ََ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َْ ُ‬ ‫ُ َ ِّ َ َ ْ‬
‫اﺠﻟيﺶ ﻗﺎل‪» :‬أﺳﺘﻮدع اﷲ دِﻳﻨ�ﻢ‪ ،‬وأﻣﺎﻧﺘ�ﻢ‪ ،‬وﺧﻮا�ِﻴﻢ أﻋﻤﺎﻟ ِ�ﻢ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ‬ ‫ﻳﻮدع‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺟﺰ او ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺧﻄﻤﯽ ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺴﯿﻞ‬
‫َ ُ ْ َََ َ ُ‬
‫ﺘ�ﻢ‪َ ،‬و َﺧ َﻮا� َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟﺸﮑﺮ و ﺑﺪرود ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ ْﺳﺘَ ْﻮدع اﷲ ِدﻳﻨ�ﻢ‪ ،‬وأﻣﺎﻧ‬
‫َ َ ُ‬
‫ﻋﻤﺎ ِﻟ� ْﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ و ﻓﺮﺟﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﺳﭙﺎرم«‪.‬‬ ‫أ‬
‫ّ ُ ُ َ َ ً‬ ‫ُ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ٌُ‬ ‫َ‬
‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺎء رﺟﻞ إﻰﻟ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إِ� أرِ�ﺪ ﺳﻔﺮا‪،‬‬ ‫‪ -٧٢١‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫َ َ ََّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ََ ََْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫ﻓ َﺰ ِّود�؛ �ﻘﺎل‪» :‬زودك اﷲ اﺘﻟﻘﻮى«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬زِد ِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬و�ﻔﺮ ذ�ﺒﻚ«‪ .‬ﻗﺎل‪ِ :‬زد ِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬و�ﺮﺴ‬
‫َْ ََُْ ُْ َ‬ ‫َ‬
‫اﺨﻟ� ﺣﻴﺜﻤﺎ ﻛﻨﺖ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ‬ ‫لﻚ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ دارم؛ ﺗﻮﺷﻪاي ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺗﻘﻮا را ﺗﻮﺷﻪي ﺗﻮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮﺣﻤﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﺮاﯾﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮه‬
‫داﺷﺖ و ﭼﻮن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او اﺟﺎزه دادﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﺮادرم! ﻣﺎ را‬
‫از دﻋﺎي ﺧﻮد ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﮑﻦ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮادرم! ﻣﺎ را در دﻋﺎي‬
‫ﺧﻮد ﺷﺮﯾﮏ ﮐﻦ«‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫دﻋﺎ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎلِ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪ 15 :‬و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2266 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3579 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2739 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪136‬‬

‫وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻤﻪي اﻣﻮال و دامﻫﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫اﻣﯿﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎاﻣﯿﺪي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ؛ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺎران ﻧﺎزل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺪه«‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺑﺮي‬
‫در آﺳﻤﺎن ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺑﺎرﯾﺪن ﮐﺮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران از رﯾﺶِ ﻣﺒﺎرك ﻣﯽﭼﮑﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎرش ﺑﺎران‪ ،‬ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻌﻪي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺮد ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫ﺧﺮاب ﺷﺪ و اﻣﻮال و دامﻫﺎ در آب ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ؛ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎران را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�َّ َﺣ َﻮاﻴﻟْﻨَﺎ َوﻻ َﻋﻠﻴْﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺎران را ﺑﺮ‬
‫اﻃﺮاف‪ ‬ﻣﺎ ﻧﺎزل ﮐﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﭘﺎرهاﺑﺮي اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬آن اﺑﺮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺑﺮﻫﺎ و آﺳﻤﺎن از اﺑﺮ ﺧﺎﻟﯽ ﮔﺸﺖ و آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺎف و آﻓﺘﺎﺑﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ دﻋﺎ‪ ،‬دﻋﺎﯾﯽ ﻋﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻧﺰول ﺑﺎران ﯾﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و اﻣﺜﺎل‬
‫آن‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺨﺼﯽ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻓﻘﯿﺮ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽاﺷﮑﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻇﻠﻢ از ﻣﺴﻠﻤﺎنِ‬
‫ﺳﺘﻢدﯾﺪه اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻏﯿﺮ در ﻣﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪي دوم‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﯿﺖ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ از ﺛﻮاب دﻋﺎ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد و ﺧﻮد از اﯾﻦ دﻋﺎ ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺒﺮد و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪف‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از او ﻃﻠﺐ دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ روي ﺑﯿﺎورد و‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ و زاري ﺑﺮدارد و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺨﻮرد و درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺷﻨﻮاي‬
‫دﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺪف از درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻌﺖ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮد از او درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻧﮑﺮدهاﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﺪف‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ‬آن ﺷﺨﺺ از ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽاش اﻓﺰوده ﮔﺮدد و ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي دﻋﺎ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺠﻮﯾﺪ و ﺑﻪ اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاب اﯾﻦ ﻋﻤﻞ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪي ﺳﻮم‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ از اﻓﺮاد ﺻﺎﻟﺢ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪137‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ و ﺳﻔﺎرش او ﺑﻪ ﺗﻘﻮا در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ‬

‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﯿﻌﺖ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻋﺎي دﯾﮕﺮان در ﺣﻖّ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دﻋﺎ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﻓﻼﻧﯽ ﮐﻪ آد ِم‬
‫ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﮐﺮدهام؛ اﮔﺮ اﷲ دﻋﺎﯾﺶ را در ﺣﻖّ ﻣﻦ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از ﯾﮏ ﺷﺨﺺ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪياش ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ دﭼﺎر ﮔﺮدد ﯾﺎ در دﻟﺶ ﺧﻄﻮر‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬آدمِ ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﮔﻮﻧﻪي ﺳﻮم‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ آدمِ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﺮاﯾﻢ دﻋﺎ ﮐﻦ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺖ ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺘﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮش ﺧﻮار و ذﻟﯿﻞ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن‬
‫ﻗﺮار دارد؟ ﭘﺲ ﺧﻮد دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ و اﷲ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﺧﻮد را‬
‫ﭘﯿﺶِ دﯾﮕﺮان ﺧﻮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را ﻧﺰد‪ ‬دﯾﮕﺮان ﺑﺒﺮﯾﺪ و از آنﻫﺎ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ واﺳﻄﻪاي در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ و اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫ب ل� ۡ ۚم﴾‬ ‫ج‬‫و� أست ِ‬
‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يب َد ۡع َوةَ ٱ َّ� ِ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ك ع َِبادِي َ� ّ� فَإ ّ� قَر ٌ‬
‫�بۖ أج ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫اع إِذا د� ِن﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٦ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ ِ‬ ‫﴿�ذا س�ل‬
‫و ﭼﻮن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪) ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ( ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﻢ و درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه را‬
‫ﺑﺪانﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -97‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺨﺎره )ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ( و ﻣﺸﻮرت‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٥٩ :‬‬ ‫﴿ َوشاوِ ۡره ۡم ِ� ٱ�مرِ�﴾‬
‫و در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت ﮐﻦ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٣٨ :‬‬ ‫ى بَ ۡي َن ُه ۡم﴾‬ ‫﴿ َوأَ ۡم ُر ُه ۡم ُش َ‬
‫ور ٰ‬
‫و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت اﺳﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺎﻛلﺴ َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ ُ ُ ِّ َ‬ ‫ْ َ ََ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫ﻮرة ِ‬ ‫ﺎرة ﻲﻓ اﻷمﻮر ﻠﻛﻬﺎ‬ ‫‪ -٧٢٢‬ﻋﻦ ﺟﺎﺑ ِ ٍﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻌﻠﻤﻨﺎ اﻻﺳﺘِﺨ‬
‫َ ُ ْ ُْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ َ ْ َ َْ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ُ‬
‫اﻟﻔﺮ�ﻀ ِﺔ � َّﻢ ﻴﻟَﻘﻞ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫�ﻌﺘ‬ ‫ر‬ ‫�ﻊ‬ ‫ﻠ�‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺑﺎﻷمﺮ‪،‬‬ ‫ﻢ‬ ‫آن‪� ،‬ﻘﻮل إِذا ﻫﻢ أﺣﺪ�‬ ‫ِ‬ ‫ﻣ َِﻦ اﻟﻘ ْﺮ‬
‫َّ َ َ ْ‬ ‫َ ُ ْ َ َ ْ َُ َ ْ ْ َ َ‬ ‫ِّ َ ْ َ ُ َ ْ َ‬
‫ِ�ك ﺑ ِﻌﻠ ِﻤﻚ‪ ،‬وأﺳﺘﻘﺪ ُِرك ﺑﻘﺪرِﺗﻚ‪ ،‬وأﺳﺄلﻚ ﻣِﻦ ﻓﻀﻠِﻚ اﻟﻌ ِﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻚ �ﻘﺪ ُِر‬ ‫ا� إِ� أﺳﺘﺨ‬
‫َ َ ٌْ‬ ‫ْ ْ َ ْ َ ُ َ َّ‬ ‫َّ ُ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ ََ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َُ‬
‫ﻮب‪ .‬ا�َّ إِن ﻛﻨﺖ ﺗﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا اﻷمﺮ ﺧ� ِﻲﻟ‬ ‫ﻧﺖ ﻋﻼم اﻟﻐﻴ ِ‬ ‫وﻻ أﻗﺪِر‪ ،‬وﺗﻌﻠﻢ وﻻ أﻋﻠﻢ‪ ،‬وأ‬
‫َّ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ ُْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َْ‬ ‫ََ‬
‫ﺎرك‬ ‫ﺮﺴه ِﻲﻟ ‪َ ،‬ﺛﻢ ﺑ ِ‬
‫ْ‬ ‫ﺟﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪره ِﻲﻟ و�‬ ‫ِ‬ ‫ﺟ ِﻞ أم ِﺮي وآ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻳ� َوﻣﻌﺎﻲﺷ وﺎﻋﻗ ِﺒ ِﺔ أم ِﺮي« أو ﻗﺎل‪» :‬ﺎﻋ‬ ‫ِﻲﻓ د ِ‬
‫ََ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ٌّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِﻳ� وﻣﻌﺎﻲﺷ وﺎﻋﻗﺒ ِﺔ أم ِﺮي« أو ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِﻲﻟ �ِﻴ ِﻪ‪ َ ،‬و�ِن ﻛﻨﺖ ﺗﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا اﻷمﺮ ﺮﺷ ِﻲﻟ ِﻲﻓ د ِ‬
‫ِّ‬ ‫ْ ُ َ ِّ َ ْ ْ َ ْ ُ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ‬ ‫َ‬
‫� ﺣﻴﺚ ﺎﻛن‪َّ � ،‬ﻢ َرﺿ�‬ ‫اﺮﺻﻓ ِ� �ﻨﻪ‪ ،‬واﻗﺪر ِﻲﻟ اﺨﻟ‬ ‫ﻓﺎﺮﺻﻓﻪ ��‪ ،‬و ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﻠ ِﻪ‪،‬‬ ‫ﺟﻞ أمﺮي وآ ِ‬ ‫»ﺎﻋ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ِّ َ َ َ ُ‬
‫ﺴ� ﺣﺎﺟﺘﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺑ ِ ِﻪ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﻮرهاي از ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺎره در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮزش ﻣﯽداد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري را ﮐﺮد‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ْ‬
‫ﻴﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈﻧﻚ �ﻘ ِﺪ ُر‬ ‫ِّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ‬
‫)ا�َّ إِ� أﺳﺘ ِﺨ�ك ِﺑ ِﻌﻠ ِﻤﻚ وأﺳﺘﻘ ِﺪرك ِﺑﻘﺪرﺗِﻚ وأﺳﺄلﻚ ِﻣﻦ ﻓﻀ ِﻠﻚ اﻟﻌ ِﻈ ِ‬
‫ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫اﻷ ْم َﺮ َﺧ ْ ٌ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫ﻼ ُم اﻟْ ُﻐﻴُ‬
‫� ِﻲﻟ ِﻲﻓ‬ ‫ﻮب‪ .‬ا�َّ ِإن ﻛﻨﺖ �ﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬أﻧﺖ ﻋ‬ ‫وﻻ أﻗ ِﺪر و�ﻌﻠﻢ وﻻ أﻋﻠﻢ و‬
‫َّ َ ْ‬
‫ﺎرك ِﻲﻟ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻢ‬
‫ُ‬
‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻲﻟ‬ ‫ﺎﻲﺷ َو َﺎﻋﻗﺒَﺔ أَ ْمﺮي( ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ) :‬ﺎﻋﺟﻞ أ ْمﺮي َوآﺟﻠﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻗ ُﺪ ْر ُه ﻲﻟ َو� َ ِّ ْ‬
‫ﺮﺴ ُ‬
‫ه‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِد ِﻳ� َو َﻣ َﻌ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6382 ،1166) :‬‬

 ‫‪139‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺨﺎره )ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ( و ﻣﺸﻮرت‬
‫َْ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫اﻷ ْم َﺮ َ ٌّ‬
‫ﺎﻲﺷ َو َﺎﻋﻗِﺒَ ِﺔ أم ِﺮي( ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ ) :‬ﻲﻓ‬ ‫ﺮﺷ ِﻲﻟ ِﻲﻓ ِد ِﻳ� َو َﻣ َﻌ ِ‬ ‫ِ�ﻴ ِﻪ‪َ ،‬و ِ�ن ﻛﻨﺖ �ﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا‬
‫ْ‬ ‫ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ُ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ْ ُ َ ِّ َ ْ ْ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫اﺮﺻﻓ ِ� �ﻨﻪ‪ ،‬واﻗﺪر ِﻲﻟ � ﺣﻴﺚ ﺎﻛن‪� ،‬ﻢ أر ِﺿ ِ� ﺑِ ِﻪ(؛‬
‫اﺨﻟ‬ ‫َ‬
‫ﺎﺮﺻﻓﻪ �� و ِ‬ ‫آﺟ ِﻠ ِﻪ ‪ ،‬ﻓ ِ‬
‫ﺎﻋ ِﺟ ِﻞ أم ِﺮي و ِ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮد را ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﻪ ي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﻠﻢ ﺗﻮ‪ ،‬ﻃﻠـﺐ ﺧﯿـﺮ ﻣـﯽﮐـﻨﻢ و از ﻗـﺪرت ﺗـﻮ‪ ،‬ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽ ﺟﻮﯾﻢ و از ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺎنِ ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶِ ﺑﯽ ﮐﺮاﻧﺖ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺗـﻮ‪ ،‬ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ و ﻣـﻦ‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻢ؛ و ﺗﻮ ﻣﯽداﻧﯽ و ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ و ﺗﻮ داﻧﺎي اﺳﺮاري‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑـﻪ ﺧﯿـ ِﺮ‬
‫دﯾﻦ‪ ،‬دﻧﯿﺎ و ﻓﺮﺟﺎمِ ﮐﺎر ﻣﻦ ﻣﯽ داﻧﯽ‪ ،‬آن را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﻤﮑﻦ و آﺳـﺎن ﺑﮕـﺮدان‪ .‬و اﮔـﺮ آن را‬
‫ﺑﺮاي دﯾﻦ‪ ،‬دﻧﯿﺎ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎر ﻣﻦ زﯾﺎن ﺑﺎر ﻣﯽ داﻧﯽ‪ ،‬آن را از ﻣﻦ دور ﮐﻦ و ﻣﺮا از اﻧﺠـﺎﻣﺶ‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺑﮕﺮدان و ﺧﯿﺮ را ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺑﻔﺮﻣﺎ و آن ﮔﺎه ﻣـﺮا ﺑـﺪان‪ ،‬ﺧﺸـﻨﻮد‬
‫ﮐﻦ«‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب اﺳﺘﺨﺎره و ﻣﺸﻮرت«‪.‬‬
‫اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و اﻓﺮاد‪ ‬ﻧﯿﮏاﻧﺪﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‬
‫ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﻫﺎﯾﯽ در او وﺟﻮد دارد؛ از اﯾﻦرو ﮔﺎه در ﮐﺎرﻫﺎ‬
‫و ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎﯾﯽ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮد و دﭼﺎر ﺷﮏ و دودﻟﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪﮐﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮود؛ اﻣﺎ ﺷﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺪ؟ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﺎﺷﯿﻦ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺨﺮد و ﯾﺎ دﺧﺘﺮش را ﺑﻪ‬
‫ازدواج ﮐﺴﯽ درآورد؛ اﻣﺎ دودل اﺳﺖ و ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪﮐﺎر ﮐﻨﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬دو راه ﭘﯿﺶِ‬
‫رو دارد‪:‬‬
‫راه ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش اﺳﺘﺨﺎره ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از او ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آنﭼﻪ ﺑﻮده و آنﭼﻪ ﻫﺴﺖ و آنﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ و‬
‫درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫راه دوم‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاد‪ ‬ﻧﯿﮏاﻧﺪﯾﺶ و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﻣﺸﻮرت و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ دو آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ‪،‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ آﯾﻪي ‪ 159‬ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪140‬‬
‫ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َّ ۡ َ َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ ۡ ُ َ‬
‫ت � َت َو� � ٱ�ِ﴾‬ ‫﴿فٱ�ف � ۡن ُه ۡم َوٱ ۡس َتغفِ ۡر ل ُه ۡم َوشاوِ ۡره ۡم ِ� ٱ�م ِر� فإِذا عزم‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٥٩ :‬‬
‫ﭘﺲ آﻧﺎن را ﺑﺒﺨﺶ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه و در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﺎ و ﭼﻮن‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺖ را ﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي از ﻫﻤﻪ ﻣﻮﻓﻖﺗﺮ و اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬در ﮐﺎرﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه‬
‫ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺧﻠﻔﺎي ﭘﺲ از او ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و اﻓﺮاد‪ ‬ﻧﯿﮏاﻧﺪﯾﺶ‬
‫ﻣﺸﻮرت و راﯾﺰﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دو وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﺎور ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺿﺮوريﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ‪،‬‬
‫ﺧﺒﺮه‪ ،‬ﮐﺎرآزﻣﻮده و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ و در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ؛ و دوم اﯾﻦﮐﻪ‬
‫دﯾﻦدار و ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﻦدار ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﮐﺎرآزﻣﻮده‪ ،‬زﯾﺮك و ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‬
‫ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ و ﻣﺸﻮرت ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد زﯾﺎنﺑﺎري‬
‫اراﺋﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮي در آن ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رهآورد ﻣﺸﻮرﺗﺶ‪ ،‬زﯾﺎن‬
‫و ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺗﻠﺦ و ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﻪ آدمﻫﺎي ﺑﺪﮐﺎر و ﻓﺎﺳﻖ‪ ،‬اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻪ دﯾﻦداران و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎراﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺪارﻧﺪ ﯾﺎ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﻮرت و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا دﺳﺘﻪي اول‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و دﺳﺘﻪي دوم‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮِ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ‬درونﻣﺎﯾﻪي ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺸﻮرت ﻣﯽدﻫﻨﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت‪ ‬ﻋﺠﻮﻻﻧﻪي ﺧﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ و ﺳﻮﯾﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮي در آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ دﯾﻦدار و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﯾﺎ‬
‫ﻧﯿﮏاﻧﺪﯾﺶ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٣٨ :‬‬ ‫ى بَ ۡي َن ُه ۡم﴾‬ ‫﴿ َوأَ ۡم ُر ُه ۡم ُش َ‬
‫ور ٰ‬
‫و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت اﺳﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺟﻬﺎد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺸﻮرت و راﯾﺰﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ درﺑﺎرهاش ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ وﻟﯽ اﻣﺮ ﯾﺎ‬
 ‫‪141‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺨﺎره )ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ( و ﻣﺸﻮرت‬

‫ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ درﺑﺎرهي ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮِ اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت را ﺟﻮﯾﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ؟‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﻟﯽ اﻣﺮ ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮐﺎري ﻣﺘﺮدد ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﻧﯿﮏاﻧﺪﯾﺶ را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻈﺮﻫﺎ و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﺘﺨﺎره‪ ،‬ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري را ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﯾﺎ آﯾﻨﺪهاي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از اﷲ‪ ‬ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﺨﺎره‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ درﺑﺎرهي ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﻮرد‪ ‬آنﻫﺎ دودل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روشِ‬
‫اﺳﺘﺨﺎره را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ در وﻗﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﻨﻮع‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي و ﺷﺮوع ﮐﺎر وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬در وﻗﺖﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﺨﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ و ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم زوالِ آﻓﺘﺎب‬
‫اﺳﺘﺨﺎره ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﯿﻢ ﺗﺎ وﻗﺖ‪ ‬ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺒﺮ ﮐﺮدن ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ‪ ،‬ﺑﻪ از دﺳﺖ‬
‫دادن ﻓﺮﺻﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﺳﻼم‬
‫ُ ْ َ َ َُ َ‬ ‫ْ َ َ ْ‬ ‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ و اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا�َّ إ ِّ� أَ ْﺳﺘَﺨ ُ‬
‫� َك ﺑِ ِﻌﻠ ِﻤﻚ َوأ ْﺳﺘَﻘ ِﺪ ُر َك ﺑِﻘﺪ َرﺗِﻚ َوأ ْﺳﺄلﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُ ْ ُ‬ ‫ْ َ ْ َ َْ‬
‫ﻮب‪ .‬ا�َّ ِإن‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬أﻧﺖ ﻋﻼم اﻟﻐﻴ‬ ‫ﻴﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈﻧﻚ �ﻘ ِﺪر وﻻ أﻗ ِﺪر و�ﻌﻠﻢ وﻻ أﻋﻠﻢ و‬ ‫ِﻣﻦ ﻓﻀ ِﻠﻚ اﻟﻌ ِﻈ ِ‬
‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫اﻷ ْم َﺮ َﺧ ْ ٌ‬
‫ﺎﻲﺷ َو َﺎﻋ ِﻗﺒَ ِﺔ أم ِﺮي« ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪َ » :‬ﺎﻋ ِﺟ ِﻞ أم ِﺮي‬ ‫� ِﻲﻟ ِﻲﻓ ِد ِﻳ� َو َﻣ َﻌ ِ‬ ‫ﻛﻨﺖ �ﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺖ َ� ْﻌﻠ ُﻢ أ َّن َﻫ َﺬا اﻷ ْم َﺮ َ ٌّ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺴ ُه ﻲﻟ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﺑَﺎر ْك ﻲﻟ �ﻴﻪ‪َ ،‬و� ْن ﻛﻨْ َ‬ ‫َوآﺟﻠﻪ ‪ ،‬ﻓَﺎﻗْ ُﺪ ْر ُه ﻲﻟ َو� َ ِّ ْ‬
‫ﺮﺷ ِﻲﻟ ِﻲﻓ ِد ِﻳ�‬ ‫َِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬
‫َ ْ ْ ُ َ ِّ َ ْ ْ َ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﺮﺻﻓ ِ� �ﻨﻪ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َو َﻣ َﻌ ِ َ‬
‫ﺎﺮﺻﻓﻪ �� و ِ‬ ‫آﺟ ِﻠ ِﻪ ‪ ،‬ﻓ ِ‬ ‫ﺎﻲﺷ وﺎﻋﻗِﺒ ِﺔ أم ِﺮي« ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ِ » :‬ﻲﻓ ﺎﻋ ِﺟ ِﻞ أم ِﺮي و ِ‬
‫ُ َ َ ُ َ‬ ‫َ ُْ ْ َ ْ‬
‫� َﺣﻴْﺚ ﺎﻛن‪َّ � ،‬ﻢ أ ْر ِﺿ ِ� ِﺑ ِﻪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﻠﺐِ ﻣﺎ‬ ‫اﺨﻟ َ ْ َ‬ ‫واﻗﺪر ِﻲﻟ‬
‫ﺑﻪ آن ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮﻃﺮف ﻧﺸﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺳﻪﺑﺎره اﺳﺘﺨﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و اﮔﺮ ﺷﮏ و دودﻟﯽ از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮِ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮانِ‬
‫ﻧﯿﮏاﻧﺪﯾﺶ ﯾﺎ اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت را ﺟﻮﯾﺎ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫انﺷﺎءاﷲ ﺧﯿﺮ‪ ،‬در ﻣﺸﻮرت‪ ‬آنﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺨﺎره از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮد ﺗﺎ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ از اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت روي ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺸﻮرت‪ ،‬ﻣﻘﺪم اﺳﺖ ﯾﺎ اﺳﺘﺨﺎره؟‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪142‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﺎره ﻣﻘﺪم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻧﯿﺰ اﺑﺘﺪا‬
‫اﺳﺘﺨﺎره را ذﮐﺮ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري را ﮐﺮدﯾﺪ‪«...‬‬
‫اﺳﺘﺨﺎره ﮐﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ ﺳﻪ ﺑﺎر اﺳﺘﺨﺎره ﮐﺮدﯾﺪ و ﺷﮏ و دودﻟﯽ ﺑﺮﻃﺮف ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻮرت‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮِ اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺳﻪ ﺑﺎر اﺳﺘﺨﺎره ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮﮔﺎه دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﺳﺘﺨﺎره‪ ،‬دﻋﺎﺳﺖ و‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن روﺷﻦ ﻧﺸﻮد؛ و اﻣﮑﺎن دارد اﻧﺴﺎن ﺑﺎرِ اول ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎر دوم ﯾﺎ ﺳﻮم ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺑﻬﺘﺮ را درﯾﺎﺑﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ را ﺑﮕﯿﺮد و اﮔﺮ ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر دودﻟﯽ و‬
‫ﺗﺮدﯾﺪش از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -98‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ و ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺣﺞ‬
‫و اﻣﺜﺎل آن از ﯾﮏ راه و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ از راﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﺒﺎدت‬

‫َّ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َ َُْ‬ ‫َ‬

‫ﺎﻛن اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ ْ‬
‫ِﻴﺪ ﺧﺎﻟﻒ اﻟﻄ ِﺮ�ﻖ‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬إِذا ﺎﻛن ﻳﻮم � ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫ٍ‬ ‫‪� -٧٢٣‬ﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روزِ ﻋﯿﺪ از ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺮ ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﯿﺪﮔﺎه‪ -‬ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫و از ﻣﺴﯿﺮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ َُْ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ َ‬
‫�ﻖ الﺸﺠ َﺮة ِ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻃ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ج‬‫ﺮ‬‫�‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫اﺑﻦ �ﻤ َﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أ‬ ‫وﻋﻦ ِ‬
‫‪ِ -٧٢٤‬‬
‫َّ َّ‬ ‫ْ‬
‫ُ َ َ ُ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫ََْ ُ ُ ْ َ‬
‫ﺮ�ﻖ الﻤﻌ َّﺮس‪ ،‬و�ِذا دﺧﻞ ﻣﻜﺔ دﺧﻞ ﻣ َِﻦ اﺜﻟنِﻴ ِﺔ اﻟﻌﻠﻴﺎ َو � ُﺮج ﻣ َِﻦ اﺜﻟنِﻴ ِﺔ‬ ‫و�ﺪﺧﻞ ﻣِﻦ ﻃ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُّ ْ‬
‫الﺴﻔ�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از راه »ﺷﺠﺮه« ‪ -‬ﻣﺪﯾﻨﻪ را‪ -‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد و در ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬از راه »ﻣﻌﺮﱠس« وارد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ از‬
‫ﮔﺮدﻧﻪي ﺑﺎﻻﯾﯽ وارد ﻣﯽﮔﺸﺖ و ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج‪ ،‬ﻣﮑﻪ را از ﮔﺮدﻧﻪي ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ و ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺣﺞ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن از ﯾﮏ راه و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ از راﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﺒﺎدت«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از رﻓﺘﻦ از ﯾﮏ راه و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ از راه دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺴﯿﺮِ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺮق ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﯾﺎ از ﻣﺴﯿﺮ ﺷﻤﺎرهي ﯾﮏ ﺑﺮود و از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ ﺳﻤﯿﺮ‬
‫ﺷﻤﺎرهي دو ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ .‬و اﯾﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻋﯿﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روزِ ﻋﯿﺪ از ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺮ ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﯿﺪﮔﺎه‪ -‬ﻣﯽرﻓﺖ و از ﻣﺴﯿﺮي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.986 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1533 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1257 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪144‬‬

‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﻋﻠﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﭼﻨﺪ ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﺘﺶ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫دو راه روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا زﻣﯿﻦ در رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﻪ اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و ﺑﺪي‬
‫ﮐﻪ در آن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َّ َ َ ۡ َ ٰ َ‬ ‫َۡ َ َُ ّ ُ َ ۡ َ َ َ‬
‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٥ ،٤ :‬‬ ‫� ل َها ‪﴾٥‬‬ ‫ارها ‪ ٤‬بِأن ر�ك أو‬ ‫﴿يوم� ِ ٖذ �دِث أخب‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﺶ را در آن روز ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ آن ﺣﮑﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﯿﻦ در آن روز ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ و آن ﻋﻤﻞ را ﺑﺮ‬
‫روي ﻣﻦ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن از ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺪﮔﺎه ﺑﺮود و از ﻣﺴﯿﺮي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻣﺴﯿﺮ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ او ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺑﻪﺟﺎ‬
‫آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺷﻌﺎﯾ ِﺮ ﻋﯿﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار از‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﭘ‪‬ﺮ ﺷﻮد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ‬ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪن ﻣﺮدم در ﺳﻄﺢ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﯿﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺧﻮد ﺟﻠﻮهي‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﭘﺮﺷﮑﻮه ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﺮونِ ﺷﻬﺮ ﺑﺮوﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮاﺳﻢ‪ ،‬ﺷﮑﻮه و ﺟﻠﻮهي ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﺎوت ﻣﺴﯿﺮ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﯿﺪﮔﺎه‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺘﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ دﯾﮕﺮ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻣﮑﺎن ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪانِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻇﻬﺎرِ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺷﮑﻮه ﺟﻠﻮهي ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻋﯿﺪ‪ ‬ﻫﻔﺘﮕﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ داﻣﻨﻪي اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫دادهاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‪ ،‬از ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺮود‬
‫و از ﻣﺴﯿﺮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎز ﮔﺮدد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ را ﻗﯿﺎس ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ از‬
 ‫‪145‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ و‪ ...‬از راﻫﯽ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ از راﻫﯽ دﯾﮕﺮ‬

‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬داﻣﻨﻪي اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎمِ آنﻫﺎ ﻣﺴﯿﺮي را‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪهاﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه؛ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه‪‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ رﻓﺘﻨﺶ ﺑﺎ ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﺶ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ را در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﯿﺎسﻫﺎ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ و ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‬
‫و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ را ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻗﯿﺎس ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﻗﯿﺎس‪ ،‬در ﻋﺒﺎدتﻫﺎ درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻋﻤﺎل در زﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻢ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه؛ اﻣﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﻓﺖ‬
‫و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﻦ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮﻫﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و اﯾﺸﺎن‪ ،‬روشِ ﺧﺎﺻﯽ‬
‫ﺑﺮاي آن ﺑﯿﺎن ﻧﮑﺮده ﯾﺎ در ﺳﻨﺘﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺗﺮك‪ ‬آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺞ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺞ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ از ﮔﺮدﻧﻪي ﺑﺎﻻﯾﯽ وارد ﻣﯽﮔﺸﺖ‬
‫و ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج‪ ،‬ﻣﮑﻪ را از ﮔﺮدﻧﻪي ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﻪ از‬
‫ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﯽرﻓﺖ و از ﻣﺴﯿﺮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺒﺎدي ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺴﯿﺮِ‬
‫آﺳﺎنﺗﺮ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ورود‬
‫ﺑﻪ ﻣﮑﻪ از ﮔﺮدﻧﻪي ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺮوج از آن‪ ،‬از ﮔﺮدﻧﻪي ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ؛ اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻣﺴﯿﺮ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﻪ را ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺴﯿﺮِ آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﯿﺮِ آﺳﺎنﺗﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎﻻي ﻣﮑﻪ وارد اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ و آن را از ﮔﺮدﻧﻪي ﭘﺎﯾﯿﻨﺶ ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ؛ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﺪ و اﮔﺮ ﻋﺒﺎدي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺿﺮر ﻧﮑﺮدهاﯾﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫اﻣﺮوزه اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻣﺴﯿﺮِ راهﻫﺎ ﯾﮑﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -99‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﺘﺮم‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬وﺿﻮ‪ ،‬ﻏﺴﻞ‪ ،‬ﺗﯿﻤﻢ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس و ﮐﻔﺶ و ﺟﻮراب و ﺷﻠﻮار‪ ،‬و ورود ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻮاك زدن‪ ،‬ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬ﻧﺎﺧﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻮي زﯾﺮِ‬
‫ﺑﻐﻞ‪ ،‬ﺗﺮاﺷﯿﺪ ِن ﺳﺮ‪ ،‬ﺳﻼمِ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬دﺳﺖ دادن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ‪ ،‬دادن و ﮔﺮﻓﺘﻦِ اﺷﯿﺎ و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫اﯾﻦﭼﻨﯿﻨﯽ؛ و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺗﻘﺪﯾﻢِ ﭼﭗ در ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎك‬
‫ﮐﺮدن ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻦِ آب دﻫﺎن‪ ،‬ورود ﺑﻪ دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬درآوردن‬
‫ﺟﻮراب و ﮐﻔﺶ و ﻟﺒﺎس‪ ،‬اﺳﺘﻨﺠﺎ و دﻓﻊِ ﭘﻠﯿﺪيﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ُ ُ َُٓ ۡ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ ُ َ َ‬
‫]اﳊﺎﻗﺔ‪[١٩ :‬‬ ‫و� كِ�ٰ َب ُهۥ � ِ َي ِمينِهِۦ � َيقول هاؤ ُم ٱق َر ُءوا كِ�ٰب ِ َي ۡه ‪﴾١٩‬‬
‫﴿فأما من أ ِ‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﻢ‬
‫را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ب‬ ‫� َمةِ َما ٓ أَ ۡص َ‬
‫�ٰ ُ‬ ‫ََ ۡ َٰ ُ ۡ ۡ‬
‫ب ٱل َم َٔ‬
‫ََ ۡ َ ُ َََۡۡ َٓ َ ۡ َ ُ ۡ‬
‫ب ٱل َم ۡي َم َن ِة ‪ ٨‬وأص�‬‫﴿فأص�ٰب ٱلميمنةِ ما أص�ٰ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٩ ،٨ :‬‬
‫ٱل ۡ َم ۡ َ‬
‫�ٔ َمةِ ‪﴾٩‬‬
‫اﺻﺤﺎب ﯾﻤﯿﻦ )اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت و ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﯽ ﮐﻪ( ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫و ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﺎن ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ؟ و اﺻﺤﺎب ﺷ‪‬ﻤﺎل ‪ -‬اﻓﺮاد ﻧﮕﻮنﺑﺨﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ وﻧﮕﻮنﺑﺨﺖﻫﺎ ﭼﻪ وﺿﻌﯽ دارﻧﺪ؟‬

‫ﺷﺮح‬
‫ب ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم و‬‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﺳﺘﺤﺒﺎ ِ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺗﻘﺪﯾﻢِ ﭼﭗ در ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬وﺿﻮ؛ ﻏﺴﻞ‪ ،‬ﺗﯿﻤﻢ‪ ،‬و ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻟﺒﺎس‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي وﺿﻮ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ را؛ و ﻧﯿﺰ ﭘﺎي راﺳﺖ را ﭘﯿﺶ از ﭘﺎي ﭼﭗ‪ .‬اﯾﻦ در راﺑﻄﻪ‬
 ‫‪147‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم‬

‫ﺑﺎ اﻧﺪامِ دوﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ آنﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ درﺑﺎرهي ﺻﻮرت‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ اﺑﺘﺪا ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺻﻮرت را ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ‬
‫را؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺻﻮرت ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره ﺷﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﻪﻓﺮض ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽ ﻓﻘﻂ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺷﺴﺖ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﺎ ﯾﮏ دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺑﺘﺪا ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺻﻮرﺗﺶ را از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺸﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻤﺖ‬
‫ﭼﭙﺶ را‪ .‬ﻣﺴﺢِ ﮔﻮشﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﮔﻮش راﺳﺖ‬
‫را ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﮔﻮشِ ﭼﭗ را‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺴﺢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺴﺢِ ﻫﻢزﻣﺎنِ ﻫﺮ دو ﮔﻮش را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺑﺘﺪا ﮔﻮشِ‬
‫راﺳﺖ را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﮔﻮشِ ﭼﭗ را‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻏُﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬وﺿﻮي ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﻪ ﺑﺎر روي ﺳ‪‬ﺮَش آب ﻣﯽرﯾﺰد ﺗﺎ ﺧﯿﺲ و ﺷﺴﺘﻪ ﺷﻮد؛ آنﮔﺎه ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﺪﻧﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺑﺪﻧﺶ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ را‬
‫َْ‬
‫ﺷﺴﺘﺸﻮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺧﺘﺮش را ﻏﺴﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑْ َﺪأن‬
‫ْ‬
‫الﻮ ُﺿﻮ ِء ِﻣﻨﻬﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻏﺴﻞ دادن او را از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﺪﻧﺶ و از‬
‫ﻨﻬﺎ َو َمﻮاﺿﻊ ُ‬
‫ِ ِ‬
‫ﺑﻤﻴﺎﻣ َ‬
‫ِ ِ‬
‫اﻋﻀﺎي وﺿﻮ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ زﯾﺮِ دوش ﻣﯽروﯾﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﺴﺘﻦ ﺳ‪‬ﺮ‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﺪن را ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ را‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ در ﺗﯿﻤﻢ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺗﯿﻤﻢ ﻫﻤﻪي‬
‫ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﺎ دو دﺳﺘﺶ ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ دو دﺳﺖ ﺧﻮد را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ در آن‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﯿﻤﻢ ﻓﻘﻂ در دو ﻋﻀﻮ اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرت و دو‬
‫دﺳﺖ )دو ﭘﻨﺠﻪ(‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﺢ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ دو دﺳﺖ را ﻣﺴﺢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬دﺳﺖ راﺳﺖ را و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﭼﭗ را‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﮐﻔﺶ و ﺟﻮراب‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﺮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد را وارد‪ ‬آﺳﺘﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ دﺳﺖ ﭼﭗ را‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﮐﻔﺶ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭘﺎي راﺳﺖ را در ﮐﻔﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1256 ،1255 ،1254 ،167) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 939 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از امﻋﻄﯿﻪ&‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪148‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﭘﺎي ﭼﭗ را و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر درﺑﺎرهي ﺟﻮراب‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ‬

‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ اﺑﺘﺪا ﭘﺎي راﺳﺖ ﺧﻮد را داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﻣﺴﻮاك زدن اﺑﺘﺪا از دﻧﺪانﻫﺎي ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺲ دﻧﺪانﻫﺎي ﺳﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ را ﻣﺴﻮاك زﻧﯿﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭼﺸﻤﺎﻧﺘﺎن را ﺳﺮﻣﻪ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭼﺸﻢ راﺳﺖ را ﺳﺮﻣﻪ‬
‫ﺑﮑﺸﯿﺪ و آنﮔﺎه ﭼﺸﻢ ﭼﭗ را‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ اﺑﺘﺪا اﻧﮕﺸﺖ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻧﮕﺸﺖ‪ ‬ﻣﯿﺎنِ اﻧﮕﺸﺖ ﮐﻮﭼﮏ و ﻣﯿﺎﻧﯽ و‬
‫آن ﮔﺎه اﻧﮕﺸﺖ ﻣﯿﺎﻧﯽ و اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره و ﺷﺴﺖ را‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي دﺳﺖ ﭼﭗ را‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي دﺳﺖ ﭼﭗ را از اﻧﮕﺸﺖ ﺷﺴﺖ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﮐﻮﭼﮏ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬درﺑﺎرهي ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي ﭘﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا ﭘﺎي‬
‫راﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﭘﺎي ﭼﭗ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺬﮐﻮر‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺳﻤﺖ راﺳﺘﺶ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ و آنﮔﺎه ﺳﻤﺖ ﭼﭗ را‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي زدودن ﻣﻮﻫﺎي زﯾﺮ ﺑﻐﻞ و ﺗﺮاﺷﯿﺪنِ ﺳﺮ؛ زدودن ﻣﻮﻫﺎي زﯾﺮ ﺑﻐﻞ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ راﺳﺖ و ﭼﭗ در آن رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮي ﺳﺮ را ﻧﯿﺰ از‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺳﺮ را ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﺳﻼمِ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪.‬‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده و‬
‫َ‬ ‫َ َّ َّ ْ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ﺎﻪﻟ َوﻻ � َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُْْ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎﻪﻟ‪ ،‬ﻓ ِﺈن الﺸﻴ َﻄﺎن ﻳَﺄ�ﻞ � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
‫ﺎﻪﻟ‬ ‫ﺮﺸب � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳَﺄ�ﻞ أﺣﺪ� ْﻢ � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
‫ﺎﻪﻟ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا‬ ‫َ‬ ‫َو� َ ْ َ‬
‫ﺮﺸب � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‬
‫اﯾﻦ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و دﯾﮕﺮي ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اوﻟﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دوﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ روش ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2020 :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮو‪.‬‬

 ‫‪149‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم‬

‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ راﺿﯽﺳﺖ ﮐﻪ از رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رويﮔﺮداﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ روش ﺷﯿﻄﺎن ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ ﻫﯿﭻﮐﺲ راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﯿﻄﺎن ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ را در ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽآراﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ را ﻧﺸﺎﻧﻪي ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ! ﻟﺬا ﺑﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و از دﺳﺖ‪‬‬
‫راﺳﺘﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎلِ ﺧﻮد آﻣﻮزش دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﻨﺪ‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ؛‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ را ﺑﺮاي دﺳﺖ دادن دراز ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ او ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺶ ﻓﻠﺞ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را‬
‫ﺣﺮﮐﺖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻼم »ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد« ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫روي ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ‪ .‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را اﺳﺘﻼم ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي آن اﺷﺎره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﺧﻮد‪ .‬دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ »رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ«‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد اﺳﺘﻼم‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺮ دو دﺳﺖ ﺑﻪﺳﻮي آن اﺷﺎره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﻣﮑﺎن اﺳﺘﻼم رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮب؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬از دور ﺑﻪ ﺳﻮي آن اﺷﺎره‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺷﺎره ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻮي رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﺮدم اﯾﻦ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را‬
‫ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ اﺳﺘﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬ﺑﯿﺖ اﷲ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد و رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ اﺑﺘﺪا ﭘﺎي راﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﯿﺮون ﺑﮕﺬارﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﺮونِ‬
‫دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ ﺑﻬﺘﺮ از داﺧﻞ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺮﻓﺘﻦ و دادن اﺷﯿﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﻪ دوﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺪﻫﯿﺪ ﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو آداب اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﯾﻦ را رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺗﺎزه اﯾﻦ را ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ!‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪150‬‬

‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اﺻﺤﺎبِ ﺷ‪‬ﻤﺎل ‪ -‬اﻓﺮاد ﻧﮕﻮنﺑﺨﺖ‪ -‬در دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﭗ را ﺑﺮ راﺳﺖ‬

‫ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪] .‬ﺷ‪‬ﻤﺎل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﭗ[‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬اﺻﺤﺎبِ ﺷ‪‬ﻤﺎل ﯾﺎ ﻫﻤﺎن اﻓﺮاد‬
‫ﺗﯿﺮهروزي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮﯾﺶ درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﯾﻤﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت و ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪي‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺎﻓﺮان در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪،‬‬
‫اﺻﺤﺎبِ ﺷ‪‬ﻤﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا در دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﭗ را ﺑﺮ راﺳﺖ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﮐﺎرﻫﺎي ﯾﺎدﺷﺪه و ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪي ﺗﮑﺮﯾﻢ دارد و ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ آﻏﺎزش از ﺳﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎك ﮐﺮدن ﺑﯿﻨﯽ و اﻧﺪاﺧﺘﻦِ آب دﻫﺎن‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ ﭘﺎك ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و آب دﻫﺎن را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﯽاﻧﺪازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪاي ﭘﺎي ﭼﭗ را داﺧﻞ ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭘﺎي راﺳﺖ را ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭘﺎي ﭼﭗ را ﺑﯿﺮون ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫درآوردن ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﺟﻮراب ﯾﺎ ﮐﻔﺶ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا ﭘﺎي ﭼﭗ را درﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻬﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻞ اﮐﺮام اﺳﺖ و از آن ﺑﺮاي ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﻣﭽﯽ راﯾﺞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﻣﺮدم آن را در دﺳﺖ ﭼﭗ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺗﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺸﺎن آزاد ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا از دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از دﺳﺖ ﭼﭗ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ دادن دﺳﺖ‬
‫راﺳﺘﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬ﻟﺬا از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﭽﯽ را در دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ ﺗﺎ راﺣﺖﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﻢِ راﺳﺖ‬
‫ﺑﺮ ﭼﭗ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮار دادن ﺳﺎﻋﺖ ﻣﭽﯽ در دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪارِ درﺳﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﺎه اﻧﮕﺸﺘﺮياش‬
‫را در دﺳﺖ راﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﮔﺎه در دﺳﺖ ﭼﭗ؛ ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻗﺮار دادن‬
 ‫‪151‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم‬

‫اﻧﮕﺸﺘﺮي در دﺳﺖ ﭼﭗ ﺑﺮاي ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪنِ آن ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﭽﯽ را ﻫﻢ ﺑﺮ اﻧﮕﺸﺘﺮي‪ ،‬ﻗﯿﺎس ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﻟﺬا ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﭽﯽ را در دﺳﺖ راﺳﺖ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ﯾﺎ در دﺳﺖ ﭼﭗ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دو آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﮏ آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََُ ُ َُُٓ َۡ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫و� كِ�بهۥ �ِي ِمينِهِۦ �يقول هاؤم ٱقرءوا كِ�بِيه ‪] ﴾١٩‬اﳊﺎﻗﺔ‪[١٩ :‬‬ ‫﴿فأما من أ ِ‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﻢ‬
‫را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در آن روز ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﻋﺪهاي را ﺑﻪ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي‬
‫َ َ َّ َ ۡ ُ َ َ‬
‫و� كِ�ٰ َب ُهۥ � ِ َي ِمينِهِۦ﴾؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را‬
‫ﺑﺮﺧﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺸﺎن‪﴿ .‬فأما من أ ِ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ۡ ْ َ‬
‫ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﻢ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪﴿ :‬ٱق َر ُءوا كِ�ٰب ِ َي ۡه﴾‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮏ داﻧﺶآﻣﻮز ﻣﻮﻓﻖ ﭘﺲ‬
‫از درﯾﺎﻓﺖ‪ ‬ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﻗﺒﻮﻟﯽاش‪ ،‬آن را ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮﯾﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪاش را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﮐﺎش ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ داده ﻧﻤﯽﺷﺪ! ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُ َ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫و� ك َِ�ٰ َب ُهۥ �ِشِ َم ِ‬
‫ا�ِۦ � َيقول � ٰل ۡيت ِ� ل ۡم أوت كِ�ٰب ِ َي ۡه ‪﴾٢٥‬‬ ‫﴿ َوأ َّما َم ۡن أ َ‬
‫ِ‬
‫و اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮﯾﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﮐﺎش‬
‫ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ داده ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫و آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ب‬ ‫� َمةِ َما ٓ أَ ۡص َ‬
‫�ٰ ُ‬ ‫ََ ۡ َٰ ُ ۡ ۡ‬
‫ب ٱل َم َٔ‬
‫ََ ۡ َ ُ َََۡۡ َٓ َ ۡ َ ُ ۡ‬
‫ب ٱل َم ۡي َم َنةِ ‪ ٨‬وأص�‬‫﴿فأص�ٰب ٱلميمنةِ ما أص�ٰ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٩ ،٨ :‬‬
‫ٱل ۡ َم ۡ َ‬
‫�ٔ َمةِ ‪﴾٩‬‬
‫اﺻﺤﺎب ﯾﻤﯿﻦ )اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت و ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﯽ ﮐﻪ( ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫و ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﺎن ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ؟ و اﺻﺤﺎب ﺷ‪‬ﻤﺎل ‪ -‬اﻓﺮاد ﻧﮕﻮنﺑﺨﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ وﻧﮕﻮنﺑﺨﺖﻫﺎ ﭼﻪ وﺿﻌﯽ دارﻧﺪ؟‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪152‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ :‬اﺻﺤﺎب ﯾﻤﯿﻦ‬
‫)اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت(‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﺷ‪‬ﻤﺎل )اﻓﺮاد ﻧﮕﻮنﺑﺨﺖ( و ﭘﯿﺸﺎﻫﻨﮕﺎنِ ﭘﯿﺶﺗﺎز ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺮّب ﭘﺮوردﮔﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣ‪‬ﺮدن ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ روح از ﭘﯿﮑﺮﺷﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد ﻧﯿﺰ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي »واﻗﻌﻪ« ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َۡ ُ ََۡ ُ َ‬ ‫ََ ُ ۡ َ َ ُ ُ َ‬ ‫� ۡل ُق َ‬ ‫تٱ ُۡ‬ ‫ََ َٓ َ ََ‬
‫ِن�مۡ‬ ‫ۡ‬
‫وم ‪ ٨٣‬وأنتم حِين� ِ ٖذ تنظرون ‪ ٨٤‬و�ن أقرب إِ�هِ م‬ ‫﴿فل ۡو� إِذا بَلغ ِ‬
‫و� َها ٓ إن ُك ُ‬
‫َۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُۡ ََۡ َ‬ ‫َََۡٓ‬ ‫َّ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬
‫نت ۡم‬ ‫ِ‬ ‫جع‬
‫�ون ‪ ٨٥‬فلو� إِن كنتم �� مدِينِ� ‪ ٨٦‬تر ِ‬ ‫�ن � �ب ِ‬ ‫َو� ٰ ِ‬
‫َ َ َّ ٓ‬ ‫َ ۡ ‪َ ُ َّ َ َ ٞ َ ۡ َ َ ٞ‬‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َ َّ َ‬ ‫َ َ َّ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي� ‪ ٨٩‬وأما‬ ‫�ٰ ِد�ِ� ‪ ٨٧‬فأما إِن �ن مِن ٱلمقر�ِ� ‪ ٨٨‬ف َروح ور�حان وجنت ن ِع ٖ‬
‫َ ٓ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ك م ِۡن أَ ۡص َ‬
‫َ َ َ ٰ ‪َ َّ ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫إن َ� َن م ِۡن أَ ۡص َ‬
‫� ‪َ ٩١‬وأ َّما إِن �ن‬ ‫ِ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ِ‬
‫ي� ‪﴾٩٤‬‬
‫َ ۡ ُ‬
‫ِي� ‪َ ٩٣‬وتصل َِية َج ِ‬
‫َُُ ‪َ ۡ ّ ٞ‬‬ ‫َ ۡ ُ َ ّ َ َّ ّ َ‬
‫ح ٍ‬ ‫مِن ٱلمك ِذ�ِ� ٱلضآل ِ� ‪�� ٩٢‬ل مِن � ٖ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٩٤ ،٨٣ :‬‬
‫ﭘﺲ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺟﺎنِ )ﺷﺨﺼﯽ( ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻮم )ﮔﻠﻮﮔﺎه( ﻣﯽرﺳﺪ؛ و ﺷﻤﺎ در آنﻫﻨﮕﺎم ﻧﻈﺎرهﮔﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺪ و ﻣﺎ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻢ؛ وﻟﯽ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺲ ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺷﻤﺎ ﺟﺰا‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ؟ وﻟﯽ اﮔﺮ از ﻣﻘﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫آﺳﺎﯾﺶ و ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺧﻮشﺑﻮ و ﺑﺎغﻫﺎي ﭘﺮﻧﻌﻤﺖ )دراﻧﺘﻈﺎر اوﺳﺖ(‪ .‬و اﮔﺮ از اﺻﺤﺎبِ ﯾﻤﯿﻦ‬
‫)ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪان( ﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (:‬از ﺳﻮي ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﺎن ﺑﺮ ﺗﻮ درود و ﺳﻼم‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ از‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﮔﻤﺮاﻫﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ )او( ﺑﺎ آب ﺟﻮﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬و )ﻧﯿﺰ( ورود ﺑﻪ‬
‫دوزخ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎ ذﮐ ِﺮ اﯾﻦ دو آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ اﺻﺤﺎبِ ﯾﻤﯿﻦ‬
‫)ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪان( در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ ﭘﺎﯾﺪاري دارﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﺷﺎرهي ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ آﯾﺎت از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن از اﺻﺤﺎب ﯾﻤﯿﻦ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫»ﯾﻤﯿﻦ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ راﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐِ ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎ ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺑﺎ آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪153‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ُّ‬ ‫ُْ ُُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺠﺒﻪ اﺘﻟَّﻴﻤ ُﻦ ﻲﻓ ﺷﺄﻧ ِ ِﻪ‬ ‫َ‬
‫‪ -٧٢٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻌ ِ‬
‫َ َ ُّ‬ ‫َ ُّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻠﻛ ِﻪ‪ِ :‬ﻲﻓ ﻃﻬ ِﻮ ِره‪َ ،‬وﺗﺮﺟﻠِ ِﻪ‪َ ،‬و�ﻨﻌﻠِ ِﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻫﻤﻪ ي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺷﺮوع ﮐـﺮدن از ﺳـﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ :‬در وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺮدن ﻣﻮﻫﺎ و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﮐﻔﺶ‪.‬‬
‫َ‬
‫و�ﻧَ ْﺖ اﻟيُ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ْ َُ‬
‫ﺮﺴى‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛﻧﺖ ﻳﺪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬اﻴﻟﻤ� ﻟ ِﻄﻬ ِ‬
‫ﻮره ِ وﻃﻌﺎﻣِﻪ‪،‬‬ ‫‪ -٧٢٦‬وﻋﻨﻬﺎ‬
‫َ‬ ‫ََ َ َ ْ‬
‫ﻣﻦ أ ً‬ ‫َ‬
‫ذى‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺟﺰ او‪ ،‬ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫ِﺨﻟﻼﺋ ِ ِﻪ وﻣﺎ ﺎﻛن‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﺳ ‪‬‬
‫ﺖ راﺳﺖ‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردن ﺑﻮد و دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺠﺎ و دﻓﻊ آﻟﻮدﮔﯽ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬رواﯾﺘـﯽ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻀـﻤﻮن ذﮐـﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻋﺎﯾﺸـﻪ&‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺷﺮوع ﮐﺮدن از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ را ﻣﯽ ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪ‪ :‬در‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺮدن ﻣﻮﻫﺎ و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﮐﻔﺶ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬از‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺷﺮوع ﻣﯽ ﮐﺮد؛ اﺑﺘﺪا دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﻣﯽ ﺷﺴﺖ و ﺳﭙﺲ دﺳـﺖ ﭼـﭙﺶ را؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎي راﺳﺘﺶ را ﭘﯿﺶ از ﭘﺎي ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺷﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬دو ﮔﻮش‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﻀـﻮ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﻣﺴﺢِ ﻫﺮ دو ﻫﻢ زﻣﺎن اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽ ﮔـﺮدد؛ ﻣﮕـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻫﺮ دو را ﻫﻢ زﻣﺎن ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟـﺬا در ﺣﺎﻟـﺖ‪ ‬ﺿـﺮورت‪ ،‬اﺑﺘـﺪا ﮔـﻮش‬
‫راﺳﺘﺶ را ﻣﺴﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮﺗﺐ ﻧﻤﻮدن ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ روﻏـﻦ زدن و ﺷـﺎﻧﻪ ﮐـﺮدن آن ﻫـﺎ را ﻧﯿـﺰ از‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺷﺮوع ﻣﯽ ﻧﻤﻮد؛ وي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻮﻫـﺎﯾﺶ را ﻓﻘـﻂ در ﺣـﺞ و ﻋﻤـﺮه‬
‫ﻣﯽﺗﺮاﺷﯿﺪ و ﻫﺮ از ﭼﻨﺪﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﮐﻮﺗـﺎه ﻣـﯽﮐـﺮد و ﮔـﺎه ﺑﻠﻨـﺪ ﻣـﯽﻧﻤـﻮد ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﮔﺎه ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را از ﻣﻘﺎﺑﻞِ ﻧﺮﻣﻪي ﮔﻮش‪ ،‬ﻣﯽزد‪ .‬اﻣﺎ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺖ و ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽداد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪168 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.268 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.26 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪154‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎمِ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﮐﻔﺶ‪ ،‬اﺑﺘﺪا از ﺳـﻤﺖ راﺳـﺖ ﺷـﺮوع ﻣـﯽﮐـﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﺎي ﭼﭙﺶ را داﺧﻞ ﮐﻔﺶ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ درآوردن ﮐﻔﺶ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭘـﺎي ﭼـﭙﺶ‬
‫را درﻣﯽ آورد و ﺳﭙﺲ ﭘﺎي راﺳﺘﺶ را‪ .‬در ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐـﺮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺶ را وارد آﺳﺘﯿﻦ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد و ﺳـﭙﺲ دﺳـﺖ ﭼـﭙﺶ را؛ اﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫درآوردن ﻟﺒﺎس از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺷﺮوع ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬و در ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﺷﻠﻮار ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺗﯿـﺐ راﺳـﺖ و‬
‫ﭼﭗ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻪ ﺑﯿﺎنِ ﻣﻮاردي ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ‪‬‬
‫راﺳﺘﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم آنﻫﺎ از دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﻮد و دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺠﺎ و دﻓﻊ آﻟﻮدﮔﯽ؛ ﻣﺜﻞِ اﺳﺘﻨﺸﺎق‬
‫)ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن ﺑﯿﻨﯽ ﺑﺎ آب( و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺮاي دﻓﻊ آﻟﻮدﮔﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از‬
‫دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد و در ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺶ را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ از دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َْ ََْ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫ﻴﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل لﻬ َّﻦ ِﻲﻓ ﻏﺴ ِﻞ اﺑنﺘِ ِﻪ ز�ﻨ َﺐ رﻲﺿ‬ ‫‪ -٧٢٧‬وﻋﻦ أم ﻋ ِﻄ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬
‫الﻮﺿﻮءِ ﻣِﻨﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ُ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪» :‬اﺑْ َﺪ ْأ َن ﺑﻤﻴﺎﻣِﻨﻬﺎ َو َمﻮاﺿﻊِ ُ‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﻋﻄﯿﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﻏﺴﻞ دادنِ دﺧﺘﺮش زﯾﻨﺐ& ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺧﺘﺮش را ﻏﺴﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻏﺴﻞ دادن او را از ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﺑﺪﻧﺶ و از اﻋﻀﺎي وﺿﻮ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َََْ َ َ ُ ُ ْ َْ َْْ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٧٢٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ا�ﺘﻌﻞ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﺒﺪأ ﺑﺎﻴﻟﻤ�‪،‬‬
‫َ ُ َ َُْ ُ‬ ‫ْ َ َُ ُْ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ ِّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ع«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻤﺎل‪ِ ،‬ﺘﻟَ� ِﻦ اﻴﻟُﻤ� أ َّولﻬﻤﺎ �ﻨﻌﻞ‪ ،‬وآﺧﺮﻫﻤﺎ �‬
‫ِ‬ ‫ﺎلﺸ‬‫و�ِذا ﻧﺰع ﻓﻠﻴﺒﺪأ ﺑ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1255 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.939 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5856 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2097 :‬‬
 ‫‪155‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن‬

‫ﮐﻔﺶ‪ ،‬از ﭘﺎيِ راﺳﺖ ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎمِ درآوردن ﮐﻔﺶ‪ ،‬از ﭘﺎي ﭼﭗ آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭘﺎي‬
‫راﺳﺖ در ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﮐﻔﺶ‪ ،‬اول ﺑﺎﺷﺪ و در ﺑﯿﺮون آوردن‪ ،‬آﺧ‪‬ﺮ«‪.‬‬
‫ََْ ُ َ َُ َ‬
‫ﻟﻄ َﻌﺎﻣِ ِﻪ َو َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َْ َ َ‬
‫ﺮﺷاﺑ ِ ِﻪ‬ ‫‪ -٧٢٩‬وﻋﻦ ﺣﻔﺼﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن �ﻌﻞ ﻳﻤﻴﻨﻪ‬
‫َ‬ ‫ََ ُ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺴﺎرهُ ل ِﻤﺎ ِﺳﻮى ذلﻚ‪] .‬رواﯾﺖ‪ ‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬي و‪[...‬‬ ‫وﺛﻴﺎﺑ ِ ِﻪ و�ﻌﻞ �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﻔﺼﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺶ را ﺑﺮاي ﺧﻮردن‪ ،‬آﺷﺎﻣﯿﺪن‬
‫و ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻟﺒﺎس اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد و دﺳﺖ ﭼﭙﺶ را در ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎ‪.‬‬
‫َ ْ ُ َ َ َ َّ ْ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫‪ -٧٣٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﻟبِﺴﺘﻢ‪ ،‬و�ِذا ﺗﻮﺿﺄﺗﻢ‪ ،‬ﻓﺎﺑﺪؤوا‬
‫ُ‬ ‫ََ‬
‫ﺑِﺄﻳﺎﻣِﻨ� ْﻢ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬از ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﺑﺪﻧﺘﺎن ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ً َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫�ﻪﻟُ ﺑِﻤ�‬‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻰﺗ‬ ‫أ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ﺮﻣﺎﻫ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺮة‬‫ﻤ‬‫اﺠﻟ‬ ‫ﻰﺗ‬ ‫ﺄ‬‫ﻓ‬ ‫؛‬ ‫ِ�‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻰﺗ‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬ ‫�ﺲ‬ ‫‪ -٧٣١‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َو َ�َ َﺮ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﻗﺎل ل ِﻠﺤﻼق‪ُ » :‬ﺧ ْﺬ« َوأ َﺷ َ‬
‫َّ‬
‫اﻷ�ﺮﺴ � َّﻢ ﺟﻌﻞ ﻳﻌ ِﻄﻴ ِﻪ اﻨﻟَّﺎس‪.‬‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺛ‬ ‫‪،‬‬ ‫اﻷﻳﻤﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬‫ﺎ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺎر‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َُّ‬ ‫َ ّ َ َّ ُ َ ْ َ َ ََ‬ ‫َ‬
‫ﺣﻠ َﻖ‪ ،‬ﻧَ َ‬ ‫َْ َ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎول اﺤﻟﻼق ِﺷﻘﻪ اﻷﻳﻤﻦ ﻓﺤﻠﻘﻪ‪� ،‬ﻢ‬ ‫رواﻳﺔ‪ :‬لﻤﺎ َر� اﺠﻟﻤﺮة‪ ،‬و�ﺮ �ﺴﻜﻪ و‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ْ ْ َ ََ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺮﺴ ﻓﻘﺎل‪» :‬اﺣﻠِﻖ« ﻓﺤﻠﻘﻪ‬ ‫ﺎوﻪﻟُ الﺸﻖ اﻷ� َ َ‬ ‫ﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻓﺄﻋﻄﺎهُ إﻳﺎه‪َّ � ،‬ﻢ ﻧ َ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﻠﺤﺔ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺎ‬‫دﺎﻋ أﺑ‬
‫ِ‬
‫� اﻨﻟَّﺎس«‪.‬‬ ‫ﻓَﺄَ ْﻋﻄﺎهُ أﺑﺎ ﻃﻠﺤﺔ ﻓﻘﺎل‪» :‬اﻗﺴ ْﻤ ُﻪ َ� ْ َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ »ﻣﻨﺎ« آﻣﺪ و آنﮔﺎه ﺑﻪ »ﺟﻤﺮه« رﻓﺖ و‬
‫رﻣﯽ ﻋﻘﺒﻪ را اﻧﺠﺎم داد؛ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل )ﺑﺎراﻧﺪازِ( ﺧﻮد در ﻣﻨﺎ آﻣﺪ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮد و‬
‫آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﻣﻮﻫﺎي اﯾﻦﺟﺎ را( ﺑﮕﯿﺮ« و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺳ‪‬ﺮَش اﺷﺎره‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.25 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪787 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3488 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (171 ،170) :‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1305 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪156‬‬

‫ﻧﻤﻮد و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‪ ‬ﭼﭗِ ﺳﺮش؛ و ﺳﭙﺲ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢِ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺮدم‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه را اﻧﺠﺎم داد و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽاش را ﻧﺤﺮ ﮐﺮد و‬
‫ﺳﺮَش را ﺗﺮاﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ‪ ‬ﺳﺮش را در اﺧﺘﯿﺎر ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ ﻗﺮار داد و او‪ ،‬ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﺳﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﺮاﺷﯿﺪ؛ آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪي اﻧﺼﺎري‪ ‬را ﺻﺪا زد و‬
‫ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او داد و ﺳﭙﺲ ﻧﯿﻤﻪي ﭼﭗ ﺳﺮش را در اﺧﺘﯿﺎر ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺘﺮاش«‪ .‬و او ﻧﯿﺰ آن ﻗﺴﻤﺖ را ﺗﺮاﺷﯿﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻮي ﺗﺮاﺷﯿﺪه را ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن آﻏﺎز ﮐﺮدن از ﺳﻤﺖ را در ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﻪي ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪاي دارﻧﺪ و ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي آﻏﺎز ﮐﺮدن از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ در ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬دﻓﻊ آﻟﻮدﮔﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫امﻋﻄﯿﻪ& را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ امﻋﻄﯿﻪ& ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻧﯿﮏ و‬
‫درﺧﺸﺎﻧﯽ داﺷﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﻨﺎزهﻫﺎي زﻧﺎن را ﻏﺴﻞ ﻣﯽداد‪ .‬وﻗﺘﯽ زﯾﻨﺐ‪ ،‬دﺧﺘﺮ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ و زنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ دادن او ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ْ‬
‫الﻮ ُﺿﻮ ِء ِﻣﻨﻬﺎ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻏﺴﻞ دادن او را از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑْ َﺪأْ َن ﺑﻤﻴﺎﻣ َ‬
‫ﻨﻬﺎ َو َمﻮاﺿﻊ ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺑﺪﻧﺶ و از اﻋﻀﺎي وﺿﻮ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫روش ﺷﺴﺘﻦِ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭼﯿﺰي روي ﻋﻮرﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ را ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﺮدهﺷﻮ‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪاي در دﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺷﺮمﮔﺎه‬
‫ﻣﺮده را از ﺟﻠﻮ و ﻋﻘﺐ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﯿﺰ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﭘﺎرﭼﻪ را ﮐﻨﺎر ﻣﯽﮔﺬارد و‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬دﺳﺘﺎنِ ﻣﺮده را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﺎرﭼﻪاي ﺧﯿﺲ ﺑﺮﻣﯽدارد‬
‫و دﻧﺪانﻫﺎ و دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﻣﺮده را ﺗﻤﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻀﻤﻀﻪ و اﺳﺘﻨﺸﺎق‬
‫)ﮔﺮداﻧﺪن آب در دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ( اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ آب‪ ،‬وارد دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آب در ﺷﮑﻤﺶ ﻓﺮود رود و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻏﺴﻠﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ و آنﻫﺎ را اذﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺻﻮرت‪ ‬ﻣﺮده و دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺗﺎ آرﻧﺞ ﺑﺸﻮﯾﺪ و ﺳ‪‬ﺮش‬
‫را ﻣﺴﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮده را وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
 ‫‪157‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم‬

‫ﺳﭙﺲ ﺳﺮِ ﻣﺮده را ﺑﺎ ﮐﻒ‪ ‬ﺳﺪر ﺑﺸﻮﯾﺪ؛ ﻃﺮز ﺗﻬﯿﻪي ﮐﻒ ﺳﺪر‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻘﺪاري ﭘﻮدرِ ﺳﺪر ﺑﻪ آب‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آن را ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻒ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﺑﺎ ﮐﻒ‪ ‬ﺳﺪر‪ ،‬ﺳﺮ و دﯾﮕﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺟﻨﺎزه را ﻣﯽﺷﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮده‪ ،‬زن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ زنﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﻮﻫﺮش او را ﻣﯽﺷﻮﯾﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﭘﺪر و ﭘﺴﺮش‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ او را ﻏﺴﻞ دﻫﻨﺪ؛ ﻓﻘﻂ زنﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﻮﻫﺮش‪ .‬و ﻣﺮد را ﻓﻘﻂ ﻣﺮدﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺎدر‪ ،‬دﺧﺘﺮ و ﻫﯿﭻ زﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﻫﻤﺴﺮش ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻨﺎزهي ﻣﺮد را ﻏﺴﻞ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ زن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻨﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﺸﻮﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺟﻨﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش را ﻏﺴﻞ دﻫﺪ و دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي‪ ،‬ﺟﻨﺎزهي ﻫﯿﭻ زﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻ زﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﻨﺎزهي ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي را ﻏﺴﻞ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫زنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ دادن ﺟﻨﺎزهي زﯾﻨﺐ دﺧﺘﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻏﺴﻞ دادن او را از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﺪﻧﺶ و از اﻋﻀﺎي وﺿﻮ ﺷﺮوع‬
‫ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺖ راﺳﺖ را ﭘﯿﺶ از دﺳﺖ‪‬‬
‫ﭼﭗ ﺷﺴﺘﺸﻮ دادﻧﺪ و ﭘﺎي راﺳﺖ را ﻗﺒﻞ از ﭘﺎي ﭼﭗ ﺷﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻧﯿﻢﺗﻨﻪي‬
‫راﺳﺘﺶ را ﭘﯿﺶ از ﻧﯿﻢﺗﻨﻪي ﭼﭙﺶ ﻏﺴﻞ دادﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮَش را در ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺷﺴﺘﻨﺪ؛ ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ‪ ‬ﺳﺮ‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪ ‬ﭼﭗ و وﺳﻂ‪ ‬ﺳﺮ؛ و او را ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ازار‬
‫)ﻟُﻨﮓ( ﺧﻮد را ﺑﻪ آنﻫﺎ داد ﺗﺎ آن را ﺑﺮاي ﺗﺒﺮك ﺑﻪ دورِ دﺧﺘﺮش ﺑﭙﯿﭽﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻏﺴﻞ دادن او را از ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﺑﺪﻧﺶ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬و ﺣﺪﯾﺚ ﺣﻔﺼﻪ& درﺑﺎرهي ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﮐﻔﺶ و وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ‪.‬‬
‫و آنﮔﺎه ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫ﺣﺞ وداع‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﭼﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﺗﺮاﺷﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺞ وداع‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺐ‬
‫را در »ﻣﺰدﻟﻔﻪ« ﮔﺬراﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﻪﺟﺎ آورد‪ ،‬ﺑﺮاي دﻋﺎ ﻧﺸﺴﺖ و آنﻗﺪر دﻋﺎ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺻﺒﺢ‪ ،‬روﺷﻦ ﺷﺪ؛ و ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﺮهي ﻋﻘﺒﻪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ آﻣﺪه و ﮔﺮم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻣﯽ ﺟﻤﺮه را اﻧﺠﺎم داد و‬
‫روزِ ﻋﯿﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد در ﻣﻨﺎ رﻓﺖ و ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺻﺪا زد ﺗﺎ ﺳﺮِ ﻣﺒﺎرﮐﺶ را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪158‬‬

‫ﺑﺘﺮاﺷﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﻣﻮﻫﺎي اﯾﻦﺟﺎ را( ﺑﮕﯿﺮ« و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺳ‪‬ﺮَش‬
‫اﺷﺎره ﻧﻤﻮد؛ آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪي اﻧﺼﺎري‪ ‬را ﺻﺪا زد و ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او داد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﯿﻤﻪي ﭼﭗ ﺳﺮش را در اﺧﺘﯿﺎر ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺘﺮاش«‪ .‬و او‬
‫ﻧﯿﺰ آن ﻗﺴﻤﺖ را ﺗﺮاﺷﯿﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻮي ﺗﺮاﺷﯿﺪه را ﺑﻪ اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬داد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آن را در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻦ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﺎرِ ﻣﻮ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻋﺪهاي‬
‫ﺑﻪ دو ﺗﺎرِ ﻣﻮ و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﭼﻨﺪ ﺗﺎرِ ﻣﻮ رﺳﯿﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺒﺮك ﺑﻪ ﻣﻮي ﻣﺒﺎرك‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﻮﻫﺎي ﻧﯿﻤﻪي راﺳﺖ‪ ‬ﺳﺮش را ﺑﻪ اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه از ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﯿﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از‬
‫اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻮ‪ ،‬ﻟﺒﺎس و ﻋﺮقِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺒﺮك ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺗﺒﺮك ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮق‪ ،‬ﻣﻮ‪،‬‬
‫آب دﻫﺎن و ﻟﺒﺎس ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎدر ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬امﺳﻠﻤﻪ& ﺟﻌﺒﻪ ﯾﺎ ﺻﻨﺪوﻗﭽﻪاي ﺳﯿﻤﯿﻦ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﺎر ﻣﻮ از‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬را در آن ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ و ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬دو ﯾﺎ ﺳﻪ‬
‫ﺗﺎر از اﯾﻦ ﻣﻮﻫﺎ را در آب ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﻣﯽزدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ آب‪ ،‬ﺗﺒﺮك ﺑﺠﻮﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ ﺗﺒﺮك‬
‫ﻧﺠﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬وﯾﮋهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از آﺛﺎر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪي ﺷﺮك‪ ،‬ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدد‪ .‬ر‪.‬ك‪» :‬اﻟﺘﻮﺳﻞ‪ ،‬اﻧﻮاﻋﻪ واﺣﮑﺎﻣﻪ« از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪،‬‬
‫ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪159‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن راﺳﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺘﺮم‬

‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع از ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬اﻧﺲ‪ ‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮﻫﺎي ﻣﺒﺎرك را از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺮاﺷﯿﺪنِ ﻣﻮي ﺳﺮ‪ ،‬از‬
‫ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ‪ ،‬آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -2‬ﮐﺘﺎب‪ :‬آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن‬

‫‪ -100‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا و »اﻟﺤﻤﺪﷲ« در ﭘﺎﯾﺎنِ‬

‫آن‬

‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ََ‬

‫ﺑﻦ أﻲﺑ ﺳﻠﻤﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺳ ِّﻢ اﷲ و�‬ ‫‪ -٧٣٢‬ﻋﻦ �ﻤﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ْ َّ َ َ‬
‫�ِﻴ ِﻤﻴﻨﻚ‪ ،‬و� مِﻤﺎ ﻳﻠِﻴﻚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﭘﺴﺮ! ﺑﺴﻢاﷲ‬
‫ﺑﮕﻮ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫‪ -٧٣٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إذا أ�ﻞ أﺣﺪ� ْﻢ‬
‫ﻠﻴ ُﻘ ْﻞ‪ � :‬اﷲ أَ َّو َﻪﻟُ‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َْ ُ ْ‬
‫ﻲﺴ أن ﻳﺬﻛ َﺮ اﺳ َﻢ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻲﻓ أو ِﻪﻟ ِ‪ ،‬ﻓ‬ ‫َ َْ ُ ْ َ‬
‫ﻓﻠﻴﺬﻛﺮ اﺳﻢ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻓﺈن � ِ‬
‫َوآﺧ َِﺮهُ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫آﺧ َﺮ ُه«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ ﻏﺬا را ﺑﺎ ﻧﺎمِ اﷲ‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺑﺎ ﻧﺎمِ او ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬‫و‬‫َ‬ ‫� اﷲ أَ َّو َ ُ‬
‫ﻪﻟ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺮم«‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺘﺎب‪ :‬آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن«‪ .‬و ﻏﺬا‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎ و‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬آب ﺧﻮرد و آب ﻧﻮﺷﯿﺪ؛ ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ََ ََ َ‬ ‫َ‬
‫� ُنو ِد قَال إ َّن ٱ َّ َ‬‫ۡ‬ ‫﴿فَلَ َّما فَ َص َل َطال ُ ُ‬
‫� َب م ِۡن ُه‬
‫ِ‬ ‫ن‬‫م‬ ‫�‬ ‫ر‬
‫ٖ‬ ‫ه‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ِي�‬ ‫ل‬ ‫� ُم ۡب َ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫وت بٱ ُ‬
‫ِ‬
‫َ َ ۡ َ ّ َ َ َّ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ َّ ُ ّ ٓ َّ َ ۡ َ َ َ ُ َ‬
‫�ف غ ۡرف� � ِ َي ِدهۚ ِۦ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٤٩ :‬‬ ‫فليس م ِِ� ومن لم �طعمه فإِنهۥ م ِِ� إِ� م ِن ٱ�‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5376 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2022 :‬؛ ]ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .304‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪380 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪1965 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3202 :‬‬
 ‫‪161‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا و »اﻟﺤﻤﺪﷲ« در ﭘﺎﯾﺎنِ آن‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻟﻮت ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﺎﻧﺶ )از ﺷﻬﺮ( ﺟﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ رودﺧﺎﻧﻪاي‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬از آبِ آن ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬از ﯾﺎران ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آب ﻧﺨﻮر‪‬د ﯾﺎ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﮐﻒ دﺳﺘﺶ آب ﺑﺮدارد‪ ،‬از ﯾﺎران ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﺴﻢاﷲ در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا و اﻟﺤﻤﺪﷲ در ﭘﺎﯾﺎ ِن‬
‫آن«‪ .‬و آنﮔﺎه ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶزادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺮِ ﻫﻤﺴﺮﺷﺎن‪ ،‬امﺳﻠﻤﻪ ﺑﻮد‪ .‬وي‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺰرگ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﺬا آوردﻧﺪ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد و دﺳﺘﺎﻧﺶ در ﻇﺮف ﻏﺬا دور ﻣﯽزد و از ﻫﺮ ﺳﻮي ﻇﺮف‪ ،‬ﻟﻘﻤﻪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد و آنﭼﻪ را ﻻزم ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش ﻣﯽداد؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﭘﺴﺮ! ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮ و‬
‫ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﻪ ادب ﻏﺬا ﺧﻮردن را ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ آﻣﻮزش داد‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﺴﻢاﷲ؛ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ را ﺑﻪﻃﻮرِ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺧﻮدش را در »ﺑﺴﻤﻠﻪ« )ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫اﻟﺮﺣﯿﻢ( ﺑﺎ اﯾﻦ دو ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﺎ دو ﺻﻔﺖ اﻟﺮﺣﻤﻦ و‬
‫اﻟﺮﺣﯿﻢ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻢﻏﺬا ﯾﺎ ﻫﻢﮐﺎﺳﻪاش ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ دوﺳﺖ ﻧﺪارد دﺷﻤﻨﺶ ﺑﺎ او‬
‫ﻫﻢﻏﺬا ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﯿﺰار اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﻢﮐﺎﺳﻪ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﺴﻢاﷲ در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪﯾﺎد آوردﯾﺪ‪،‬‬
‫آﺧ َﺮ ُه«؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در رواﯾﺖ‪ ‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬ ‫َ َُ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ �» :‬اﷲ أ َّوﻪﻟ َو ِ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ ﻏﺬا‬
‫ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫از ﺧﺪاﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ از اﷲ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪162‬‬

‫ﺳﻮم‪» :‬از ﺟﻠﻮيِ ﺧﻮد ﻏﺬا ﺑﺨﻮر«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻫﻢﮐﺎﺳﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﭘﯿﺶِ آن ﺷﺨﺺ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ادب اﺳﺖ؛‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﺬاي ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً آﻣﯿﺰهاي از ﮐﺪو‪ ،‬ﺑﺎدﻣﺠﺎن و ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﮐﺪو‪ ،‬ﺑﺎدﻣﺠﺎن ﯾﺎ ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬ﻣﻮرد‬
‫ﻋﻼﻗﻪي ﺧﻮد‪ ،‬دﺳﺘﺘﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦﺳﻮ و آنﺳﻮي ﻇﺮف دراز ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮردم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﮑﻪﻫﺎي ﮐﺪو‪ ،‬دﺳﺘﺶ را‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮ و آن ﺳﻮي ﻇﺮف ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از ﻫﺮ ﺳﻮي ﻇﺮف ﻏﺬا‬
‫ﺑﺨﻮرﯾﺪ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻫﻢﮐﺎﺳﻪ و ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺪارﯾﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزارِ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻏﺬا‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از وﺳﻂ ﻇﺮف ﻧﺨﻮرﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﮐﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺑﺎﻟﺘﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬا ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﻃﺮاف ﻇﺮف‪ ،‬ﻏﺬا ﻣﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آداب ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن و آداب‬
‫ﺧﻮاب را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد آﻣﻮزش دﻫﯿﻢ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ آﻣﻮزشِ ﻧﻤﺎز و اﻫﻤﯿﺖ دادن‬
‫ُ ُ ََْ ُ‬
‫ﺎء� ْﻢ ﺑ َّ‬
‫ﺎلﺼﻼ ِة‬‫ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬مﺮوا أ�ﻨ‬
‫ْ ُ ْ ََْ َ ْ‬
‫ﻟﻌﺮﺸ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن را در ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬ ‫واﺮﺿ�ﻮﻫﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
‫ِ‬ ‫لﺴﺒﻊ ِﺳنِ�‪،‬‬
‫اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ده ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﺸﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫الﺮﺟﻞ ﺑيﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺬﻛ َﺮ‬ ‫‪ -٧٣٤‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑ ِ ٍﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إِذا دﺧﻞ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َّ ْ ُ َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎء‪،‬‬ ‫ﻋﺸ َ‬ ‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋِﻨﺪ دﺧﻮﻪﻟِ وﻋِﻨﺪ ﻃﻌﺎﻣِ ِﻪ‪ ،‬ﻗﺎل الﺸﻴﻄﺎن ﻷﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ‪ :‬ﻻ ﻣﺒﻴﺖ ﻟ� ْﻢ وﻻ‬
‫َ َْ ُ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ ْ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ََ َ ُ‬
‫ﻮﻪﻟ ِ‪ ،‬ﻗﺎل الﺸﻴﻄﺎن‪ :‬أد َر�ﺘ ُﻢ الﻤﺒِﻴﺖ‪ ،‬و�ِذا لﻢ ﻳﺬﻛ ِﺮ‬
‫و�ذا دﺧﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺬﻛﺮ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻋِﻨﺪ دﺧ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ ُُْ ْ َ َ َ‬
‫اﻟﻌ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺸﺎء«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋِﻨﺪ ﻃﻌﺎﻣِ ِﻪ ﻗﺎل‪ :‬أدر�ﺘﻢ اﻤﻟﺒﻴﺖ و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺼﯽ وارد‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻨﮕﺎمِ ورود و ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ ،5868 :‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2018 :‬‬
 ‫‪163‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا و »اﻟﺤﻤﺪﷲ« در ﭘﺎﯾﺎنِ آن‬

‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺟﺎي ﺧﻮاب و ﻏﺬاي ﺷﺐ ﻧﺪارﯾﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ وارد ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺎمِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻧﻤﯽﺑ‪‬ﺮَد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺸﺐ‬
‫ﺟﺎي ﺧﻮاب ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﯾﺪ و ﭼﻮن ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻢ ﺟﺎي ﺧﻮاب ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﯾﺪ و ﻫﻢ ﻏﺬاي ﺷﺐ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺼﯽ وارد ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻨﮕﺎمِ ورود و ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎران ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺟﺎي ﺧﻮاب و ﻏﺬاي ﺷﺐ ﻧﺪارﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ََ‬
‫ﷲ وﺠﻟﻨﺎ‪ ،‬و�‬ ‫ذﮐﺮِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ �» :‬ا ِ‬
‫ِّ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ْ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َ َ ْ َ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� ال َﻤﺨ َﺮ ِج«‪.‬‬ ‫وﻰﻠﻋ اﷲ َر ِّ�ﻨﺎ ﺗ َﻮ�ﻨَﺎ؛ ا�َّ إِ� أﺳﺄلﻚ ﺧ� الﻤﻮﻟ ِﺞ وﺧ‬‫ﷲ ﺧﺮﺟﻨﺎ ‪،‬‬
‫ا ِ‬
‫و ذﮐﺮ اﷲ در ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ »ﺑﺴﻢاﷲ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ورودش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺟﺎي ﺧﻮاب و ﻏﺬاي ﺷﺐ ﻧﺪارﯾﺪ«‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ و‬
‫اﯾﻦ ﻏﺬا‪ ،‬ﺑﺎ ذﮐﺮ اﷲ‪ ‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽ دﻫﺪ‪.‬‬
‫»و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ وارد ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺎمِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻧﻤﯽﺑ‪‬ﺮَد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺸﺐ ﺟﺎي ﺧﻮاب ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﯾﺪ و ﭼﻮن ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را‬
‫ﯾﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻢ ﺟﺎي ﺧﻮاب ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﯾﺪ و ﻫﻢ ﻏﺬاي ﺷﺐ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬

‫)‪ (1‬ا‪‬ﺳﻨﺎدش‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪5096 :‬؛ ﻃﺒﺮاﻧﯽ در ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸﺎﻣﯿﯿﻦ )‪(447/2‬؛ و اﻟﮑﺒﯿﺮ‬
‫)‪ (296/3‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﯿﺎش از ﭘﺪرش از ﺿﻤﻀﻢ از ﺷﺮﯾﺢ از اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺮﻓﻮع؛ اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﻟﺠﺮح و اﻟﺘﻌﺪﯾﻞ )‪ (189/7‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬از ﭘﺪرش ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﻨﯿﺪ؛‬
‫اﻣﺎ او را وادار ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از او ﺣﺪﯾﺚ ﺑﮕﻮﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺖ«‪ ..‬اﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎﺗﻢ در اﻟﻤﺮاﺳﯿﻞ از ﭘﺪرش ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺮﯾﺢ‪ ،‬از اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮي ارﺳﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ رواﯾﺘﺶ از وي‪ ،‬ﻣﺮﺳ‪‬ﻞ اﺳﺖ‪ .‬و در ﺿﻤﻀﻢ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺿﻌﻒ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪164‬‬

‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺧﺎﻧﻪ و ﻫﻢﻏﺬا ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ و ﻏﺬاﯾﺶ را در‬
‫ﺣﺼﺎرِ ذﮐﺮ اﷲ‪ ‬ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬اﷲ را‬
‫َ ْ‬
‫ﷲ ﺧ َﺮﺟﻨَﺎ ‪،‬‬ ‫ََ‬
‫ﷲ َوﺠﻟْﻨﺎ ‪،‬و� ا ِ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ؛ ذﮐﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ‪ �» :‬ا ِ‬
‫ِّ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ْ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫ََ‬
‫� ال َﻤﺨ َﺮ ِج«‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﺪ؛‬ ‫وﻰﻠﻋ اﷲ َر ِّ�ﻨﺎ ﺗ َﻮ�ﻨَﺎ؛ ا�َّ ِإ� أﺳﺄلﻚ ﺧ� الﻤﻮﻟ ِﺞ وﺧ‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﺴﻮاك‬
‫ﻣﯽزد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و ذﮐﺮ ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﺴﻢاﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻧﺴﺎن ﺧﺎﻧﻪ و ﻏﺬاﯾﺶ را از ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪهﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اﷲ را ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن ﻧﺎمِ اﷲ را ﻧﺒ‪‬ﺮَد‪،‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ او در ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺎم ﺧﻮردن‪ ،‬ذﮐﺮ اﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪو‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ذﮐﺮ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن در ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪي وي ﺟﺎي ﺧﻮاب ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ذﮐﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ و‬
‫ﻫﻢ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن در آن ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺎي ﺧﻮاب ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﻏﺬاي‬
‫ﺷﺐ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ً َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ََْ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻃﻌﺎﻣﺎ‪ ،‬لﻢ ﻧﻀﻊ أﻳﺪِﻳﻨﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﺮﻀﻧﺎ ﻣﻊ‬ ‫‪َ -٧٣٥‬وﻋﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ إِذا‬
‫َ ٌ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َّ ً َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ْ َ‬
‫ﺟﺎر�ﺔ ﻛ��ﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ﻓﺠﺎء‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻌﺎﻣﺎ‬ ‫ﻃ‬ ‫ة‬ ‫ﺮ‬‫م‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺮﻀ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬‫ه‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺪأ‬ ‫ﺣﻰﺘ �ﺒ‬
‫َ ُ َّ َ َ َ ْ ٌّ َ ََّ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َُ‬
‫ﺮاﻲﺑ ﻛ��ﻤﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫أ‬ ‫ﺎء‬‫ﺟ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ِﻫ‬
‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ِ‬
‫ﻌﺎم‬ ‫اﻟﻄ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﺪﻫ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﺘﻟ‬ ‫ﺒﺖ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ﻊ‬ ‫ﺗﺪ �‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ ْ َ ُّ َّ َ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُْ َ ُ ََ َ َ‬
‫ﺤﻞ اﻟﻄﻌﺎم أن ﻻ ﻳﺬﻛﺮ اﺳﻢ اﷲ‬ ‫ﻳﺪ�ﻊ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬ �ِﻴ ِﺪه ِ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِن الﺸﻴﻄﺎن �ﺴﺘ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ‬
‫ﺎء ﺑِﻬﺬا اﻷﻋ َﺮ ِّ‬
‫اﻲﺑ‬ ‫ﺤ َّﻞ ﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻓَﺄ َﺧﺬت �ﻴﺪِﻫﺎ‪ ،‬ﻓ َﺠ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ� َﻌﺎﻰﻟ ﻋﻠﻴﻪ؛ و�ﻧَّ ُﻪ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺠﻟﺎر� ِﺔ ﻟ ِيﺴﺘ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺎء ﺑِﻬﺬه ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َّ َ َ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ ْ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺤﻞ ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬت �ِﻴ ِﺪه ِ‪ ،‬واﺬﻟِي ﻧﻔﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ إِن ﻳﺪه ِﻲﻓ ﻳﺪي ﻣﻊ ﻳﺪﻳ ِﻬﻤﺎ«؛ �ﻢ ذﻛﺮ اﺳﻢ‬ ‫ﻟ ِيﺴﺘ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ وأ�ﻞ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻏﺬاﯾﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺮوع ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺬا ﻧﻤﯽﺑﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎري ﺑﺎ او ﺑﺮ ﺳﺮِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2017 :‬‬

 ‫‪165‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا و »اﻟﺤﻤﺪﷲ« در ﭘﺎﯾﺎنِ آن‬

‫ﻏﺬاﯾﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮﺑﭽﻪاي ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ آﻣﺪ؛ رﻓﺖ ﺗﺎ دﺳﺘﺶ را در‬
‫ﻏﺬا ﻗﺮار دﻫﺪ ‪ -‬و ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد‪ -.‬اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﺶ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫آﻣﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﺗُﻨﺪ ﻣﯽآﻣﺪ‪ - .‬ﮔﻮﯾﺎ او را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻣﯽراﻧﺪﻧﺪ‪ -.‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖ‪ ‬او را ﻫﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮردنِ ﻏﺬاﯾﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺮ آن ﺑﺮده ﻧﺸﻮد؛ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﯾﻦ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪ را ﺑﺮ ﺳﺮِ اﯾﻦ ﻏﺬا آورد ﺗﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي او ﺑﺮ آن‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻦ دﺳﺖ‪ ‬دﺧﺘﺮﺑﭽﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ را آورد ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي او ﺑﻪ اﯾﻦ ﻏﺬا ﺑﺮﺳﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﻦ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻢ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ در دﺳﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫)و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺷﺮﯾﮏ ﺷﺪن در ﻏﺬا را ﻧﺪارد(«‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﺴﻢاﷲ ﮔﻔﺖ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎبِ آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻏﺬاﯾﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺮوع ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺬا ﻧﻤﯽﺑﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﯾﻢ ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫ﮐﻤﺎل اﺣﺘﺮا ِم اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬دﺧﺘﺮﺑﭽﻪاي ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ آﻣﺪ؛ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪونِ ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« دﺳﺘﺶ را دراز ﮐﻨﺪ و ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺶ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ آﻣﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﺗُﻨﺪ ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ او را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻫ‪‬ﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖ‪ ‬او را ﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﯾﻦ دو را آورد ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آنﻫﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻏﺬا دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ ﭼﻮن ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪ .‬آن دو‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪ و‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺬور ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬آن دو‬
‫را آورد ﺗﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻏﺬا ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ دﺳﺖ‪ ‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ در دﺳﺖ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫• ﻣﯿﺰانِ اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب‪ ‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻪﻗﺪر در ﺑﺮاﺑﺮش‬
‫ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ!‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪166‬‬

‫• وﻗﺘﯽ ﺑﺰرگﺗﺮي ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺷﺮوعِ ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺮ او ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ‬
‫ﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ادب اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺷﺮوع ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫• ﺷﯿﻄﺎن اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َۡ َ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َۡۡ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٨ :‬‬ ‫﴿ٱلش ۡي َ�ٰ ُن يَعِ ُد� ُم ٱلفق َر َو َ�أ ُم ُر�م ب ِٱلف ۡحشاءِ�﴾‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ۡ َ ٰ َ َ َ َّ ۡ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ ُ‬
‫ت‬‫ت ٱلشي� ِ �ن ومن يتبِع خط� ِ‬ ‫﴿۞���ها ٱ�ِين ءامنوا � تتبِعوا خط� ِ‬
‫َّ ۡ َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢١ :‬‬ ‫ٱلشي� ِن فإِنهۥ يأمر ب ِٱلفحشاءِ وٱلمنك ِ�ر﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﭘﯽِ ﺣﮑﻢ ﮐﺮدن ﺑﺮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ و ﮐﺴﯽ زﯾﺮِ ﺑﺎر‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫• وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮهاي ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻋﺪهاي ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﻧﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ ﺑﺴﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﯾﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﯾﮏ ﺑﺴﻢاﷲ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪآراﻣﯽ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﺴﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻦ او را ﻧﺸﻨﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و آﺷﮑﺎر ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﻪ را‬
‫ﻧﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از ﻃﺮف‪ ‬ﻫﻤﻪ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫• اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬دﺳﺖ دارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺶ را ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫• اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺒﻮيﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از اﯾﻦ‬
‫ﺖ‬
‫ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮﺑﭽﻪ و ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ را ﺑﻪ ﺳﻤ ‪‬‬
‫ﻏﺬا آورد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را ﮔﺮﻓﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ دﺳﺖ‪ ‬دﺧﺘﺮﺑﭽﻪ و‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﺷﯿﻄﺎن را ﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ و اﺟﺎزه ﻧﺪاد در ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪167‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا و »اﻟﺤﻤﺪﷲ« در ﭘﺎﯾﺎنِ آن‬

‫• وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ آﻣﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد و ﻧﺸﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﻢاﷲ‬

‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺸﺎن را ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪزﺑﺎن ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦِ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﯾﺎدآوري‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﯾﺎد‪‬ﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﺴﻢاﷲ را در‬
‫آﯾﻨﺪه ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫• ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ در ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده و راﺿﯽ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ او ﻫﻢﮐﺎﺳﻪ ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ را در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬در اﺛﻨﺎي ﻏﺬا‬
‫آﺧ َﺮ ُه«‪.‬‬ ‫َ َّ َ ُ‬
‫ﺧﻮردن ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎدﺗﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ �» :‬اﷲ أوﻪﻟ َو ِ‬
‫***‬
‫ً َ ٌُ ْ ُُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫الﺼ ِّ‬‫ْ ٍّ َّ‬ ‫ُ َّ َ‬
‫ورﺟﻞ ﻳﺄ�ﻞ‪،‬‬ ‫ﺤﺎﻲﺑ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺟﺎلﺴﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﻦ � ِﻲﺸ‬
‫‪ -٧٣٦‬وﻋﻦ أﻣﻴ ِ‬
‫ﺔ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ٌ َّ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ ْ ْ َ ْ َ َ‬ ‫ﻓَﻠَ ْﻢ � ُ ِّ‬
‫ﺴﻢ اﷲ ﺣﻰﺘ لﻢ ﻳﺒﻖ ﻣِﻦ ﻃﻌﺎﻣِ ِﻪ ﻟﻘﻤﺔ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ َرﻓﻌﻬﺎ إِﻰﻟ �ِﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﺴﻢ اﷲ أ َّوﻪﻟُ َوآﺧ َِﺮهُ ‪،‬‬
‫َْ َ َ‬ ‫ﻠﻤﺎ َذ َﻛﺮ َ‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ُ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺎء ﻣﺎ ﻲﻓ‬ ‫اﺳﻢ اﷲ اﺳﺘﻘ‬ ‫ﻲﺒ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ زال الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺄ�ﻞ ﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﻚ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻓﻀ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫ﺑﻄﻨِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اُﻣ‪‬ﯿ‪‬ﻪ ﺑﻦ ﻣﺨﺸﯽ‪ ‬ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫و ﻣﺮدي ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد؛ او ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻔﺘﻪ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻟﻘﻤﻪ از ﻏﺬاﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﺧ َﺮ ُه«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻨﺪﯾﺪ و‬ ‫َ َُ‬
‫وﻗﺘﯽ آن را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎﻻ ﺑﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ �» :‬اﷲ أ َّوﻪﻟ َو ِ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ او ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮردن ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ او ﻧﺎمِ اﷲ را ﺑ‪‬ﺮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺮﭼﻪ‬
‫را ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ آورد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.806 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪168‬‬
‫َّ ْ‬ ‫َْ ُ ُ َ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺄ�ﻞ ﻃﻌﺎﻣﺎ ﻲﻓ ِﺳﺘ ٍﺔ ﻣِﻦ‬ ‫‪ -٧٣٧‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ‬
‫َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ‬ ‫ُ ّ‬ ‫َ َ َ َ ْ ٌ ََ َ َُ ُْ ََْ‬ ‫َ َ‬
‫�؛ ﻓﻘﺎل رﺳﻮل ا�‪» :‬أﻣﺎ إِﻧﻪ لﻮ ﺳ َّ� ﻟﻜﻔﺎ�ﻢ«‪.‬‬‫ِ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻠ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻠ‬ ‫�‬‫ﺄ‬‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺮاﻲﺑ‬‫ﻋ‬‫أ‬ ‫ﺎء‬‫ﺠ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﺑ‬‫ﺻﺤ‬ ‫أ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از ﯾﺎراﻧﺶ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ آﻣﺪ و آن ﻏﺬا را ﺑﻪ دو ﻟﻘﻤﻪ ﺧﻮرد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ او ﺑﺴﻢاﷲ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ - ،‬اﯾﻦ ﻏﺬا‪ -‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫�ِ َﻤﺣ ًﺪا َﻛﺜِ�اً‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َّ َّ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ‬
‫‪ -٧٣٨‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن إِذا ر�ﻊ ﻣﺎﺋ ِﺪﺗﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ‬
‫ُ ْ َ ْ ً َ ْ ُ َّ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ََْ ْ‬ ‫َ ِّ ً ُ َ َ ً‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻲﻔ َوﻻ م َﻮد ٍع َوﻻ مﺴﺘﻐ� �ﻨﻪ َر�ﻨﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫� َﻣﻜ ِ ٍّ‬ ‫ﺎر� �ِﻴ ِﻪ �‬ ‫ﻃﻴﺒﺎ ﻣﺒ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻔﺮهاش را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫َ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ َ ْ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َ ً َ ً َ ِّ ً ُ َ َ ً‬
‫ﻲﻔ َوﻻ ُم َﻮد ٍع َوﻻ ُم ْﺴﺘَﻐ ً� �ﻨﻪ‬ ‫ﻜ ِ ٍّ‬ ‫ﺎر� ِ�ﻴ ِﻪ �� ﻣ‬ ‫� ﻤﺣﺪا ﻛ ِﺜ�ا ﻃﻴﺒﺎ ﻣﺒ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫َر َّ�ﻨَﺎ«‪] .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶِ ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﺧﺎﻟﺺ و ﭘﺎك از آنِ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﻣﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ ﺟﺒﺮان ﻧﺪارد) ‪ (3‬و ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن از او ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪[.‬‬
‫َ ْ ُ َّ‬ ‫َ ْ َ ََ َ َ ً‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ �ِ‬ ‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪ :‬ﻣﻦ أ�ﻞ ﻃﻌﺎﻣﺎ ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫‪ -٧٣٩‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎذِ ﺑﻦ ٍ‬
‫أ‬
‫ِّ َ ُ ّ ُ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫ََ َْ‬ ‫َْ َ َ‬
‫اﺬﻟي أﻃﻌﻤ� ﻫﺬا‪ ،‬ورزﻗﻨِﻴ ِﻪ ﻣِﻦ ﻏ�ِ ﺣﻮ ٍل ﻣِ� وﻻ ﻗﻮ ٍة‪ ،‬ﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِ ِﻪ«‪.‬‬
‫) ‪(4‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪ‪‬ﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﭘﺲ از ﺧﻮردن‬
‫ُ‬ ‫ﻏﺬا ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ َّ ُ ْ َ :‬اﺬﻟي أَ ْﻃ َﻌ َﻤ� ﻫﺬا‪َ ،‬و َر َزﻗْﻨﻴﻪ ﻣ ْﻦ ْ‬
‫ﻏ� َﺣ ْﻮ ٍل ِﻣ ِّ� َوﻻ ﻗ ّﻮ ٍة" ﮔﻨﺎﻫﺎنِ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫�‬‫"اﺤﻟﻤﺪ ِ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪] .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪ :‬ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬وﯾﮋهي اﷲ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﻮان و ﻧﯿﺮوي ﺧﻮدم اﯾﻦ ﻏﺬا را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﮐﺮد و آن را روزيِ‬
‫ﻣﻦ ﻗﺮار داد‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1514 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5458 :‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﭼﻪ او را ﺳﭙﺎس ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺣﻖّ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسِ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﻢ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ او ﻣﺎ را ﺑﺴﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و او‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ روزي ﻣﯽدﻫﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6068 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪1989 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1514 :‬‬
 ‫‪169‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا و »اﻟﺤﻤﺪﷲ« در ﭘﺎﯾﺎنِ آن‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ او ﻫﻢﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬اﻣﯿ‪‬ﻪ ﺑﻦ ﻣﺨﺸﯽ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﻣﺮدي ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد؛ او ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻔﺘﻪ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻟﻘﻤﻪ از ﻏﺬاﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫آﺧ َﺮ ُه«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻨﺪﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬‫و‬‫َ‬ ‫آن را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎﻻ ﺑﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ �» :‬اﷲ أَ َّو َ ُ‬
‫ﻪﻟ‬
‫ِ‬
‫»ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ او ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮردن ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ او ﻧﺎمِ اﷲ را ﺑ‪‬ﺮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺮﭼﻪ را‬
‫ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ آورد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ‪ ‬ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫َ َ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ ﻣﺎ ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﭘﺎﯾﺎن ﻏﺬا »� اﷲ أ َّو ُﻪﻟ‬
‫آﺧ َﺮ ُه« ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽآورد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ‬
‫َو ِ‬
‫ﻣﺎ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد؛ زﯾﺮا از ﻏﺬاي آن ﻣﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮرد‪ .‬ﭘﺲ ﺷﯿﻄﺎن در ﺧﻮراك و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از ﯾﺎراﻧﺶ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ آﻣﺪ و آن ﻏﺬا را ﺑﻪ‬
‫دو ﻟﻘﻤﻪ ﺧﻮرد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ او ﺑﺴﻢاﷲ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ - ،‬اﯾﻦ ﻏﺬا‪ -‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي‬
‫ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد«‪ .‬اﻣﺎ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻔﺖ و ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﻏﺬا را دو ﻟﻘﻤﻪ ﮐﺮد و‬
‫ﺧﻮرد!‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ از ﻏﺬاﯾﺶ ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن آن را ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬او را ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﮐﺖ از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ از ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ َّ ُ ْ َ » :‬اﺬﻟي َأ ْﻃ َﻌ َﻤ� ﻫﺬا‪َ ،‬و َر َزﻗْﻨﻴﻪ ْ ْ‬
‫ﻏ� َﺣ ْﻮ ٍل ِﻣ ِّ�‬
‫ِ ِ ِﻣﻦ ِ‬ ‫�‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪170‬‬
‫ُ‬
‫َوﻻ ﻗ ّﻮ ٍة«‪ .‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻏﺬا را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َۡ َ َ ٓ ُ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ ۡ َۡ َ ُ َُ ٓ َۡ َۡ‬ ‫َۡ ُ َ‬ ‫ََ‬
‫� َعل َ�ٰ ُه‬ ‫ل� ٰرِ ُعون ‪ ٦٤‬لو �شاء‬
‫� ُن ٱ َّ‬ ‫﴿أف َر َء ۡ� ُتم َّما � ُرثون ‪ ٦٣‬ءأنتم تزرعونهۥ أم‬
‫َۡ َۡ َۡ ُ َ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َ‬ ‫ُ ٗ َ َ ۡ ُ َ َ َّ َ‬
‫ح َ�ٰما �ظلت ۡم �فك ُهون ‪ ٦٥‬إِنا ل ُمغ َرمون ‪ ٦٦‬بل � ُن � ُرومون ‪] ﴾٦٧‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٦٧ ،٦٣ :‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﮐﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آن را ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﻢ؟ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ آن را ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺧُﺮد و ﺧﺸﮑﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪) .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ (:‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ زﯾﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﻣﺤﺮوم و ﺑﯽﺑﻬﺮهاﯾﻢ‪.‬‬
‫از ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺬري را در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﺎرد و آنﮔﺎه آن ﺑﺬر ﻣﯽروﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را درو‪ ،‬ﺗﻤﯿﺰ و آرد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﭘ‪‬ﺰد و آنﮔﺎه‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻟﻄﻒ و ﮐﻤﮏ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ روزي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫اﮔﺮ اﷲ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ روزي دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ روزي ﯾﺎ ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻫﺎ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪنِ اﯾﻦ روزي‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮِ اوﻗﺎت ﻏﺎﻓﻠﯿﻢ! اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬روزيِ ﺣﻼل‬
‫ﻋﻄﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري و ﺷﮑﺮِ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‬
‫او‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ دﻋﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ْ َ ُْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ َ ْ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َ ً َ ً َ ِّ ً ُ َ َ ً‬
‫ﻲﻔ َوﻻ ُم َﻮد ٍع َوﻻ ُم ْﺴﺘَﻐ ً� �ﻨﻪ َر�َّﻨَﺎ«‪.‬‬
‫ﻜ ِ ٍّ‬ ‫ﺎر� ِ�ﻴ ِﻪ �� ﻣ‬ ‫� ﻤﺣﺪا ﻛ ِﺜ�ا ﻃﻴﺒﺎ ﻣﺒ‬
‫ﻧﻤﻮد‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ از ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ او ﻣﺎ را ﺑﺴﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺗﻨﻬﺎ او‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ روزي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -101‬ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻏﺬا درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﻏﺬا‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬

‫ْ‬ ‫ْ ََ َ َ َُ‬ ‫َ َ ً َ ُّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬

‫‪ -٧٤٠‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﺎﻋب رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻃﻌﺎﻣﺎ �ﻂ‪ ،‬إِن اﺷﺘﻬﺎه أ�ﻠﻪ‪ ،‬و�ِن‬
‫َ َُ َ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻛ ِﺮﻫﻪ ﺗ َﺮ�ﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﻫﯿﭻ ﻏﺬاﯾﯽ اﯾﺮاد ﻧﮕﺮﻓﺖ؛‬
‫اﮔﺮ ﻣﻮرد‪ ‬ﻋﻼﻗﻪاش ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮرد و اﮔﺮ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬آن را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرد«‪.‬‬
‫ْ َ َ َّ َ ٌّ َ َ َ‬ ‫َ َّ َّ َّ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ُ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺳﺄل أﻫﻠﻪ اﻷدم ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣﺎ ﻋِﻨﺪﻧﺎ إِﻻ ﺧﻞ‪ ،‬ﻓﺪﺎﻋ ﺑ ِ ِﻪ‪،‬‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن ُ اﻨﻟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٧٤١‬وﻋﻦ‬
‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َْ ُ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻓﺠﻌﻞ ﻳﺄ�ﻞ و�ﻘﻮل‪» :‬ﻧ ِﻌ َﻢ اﻷدم اﺨﻟﻞ ﻧ ِﻌ َﻢ اﻷدم اﺨﻟﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﺎنﺧﻮرﺷﯽ ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺳﺮﮐﻪ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬او ﺳﺮﮐﻪ را آوردﻧﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮐﺮد و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺮﮐﻪ‪ ،‬ﻧﺎنﺧﻮرشِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ ﺳﺮﮐﻪ ﻧﺎنﺧﻮرشِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ!«‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻏﺬا درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﻏﺬا‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻏﺬا ﺷﺎﻣﻞ اﻧﻮاع ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺪر ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﺪاﻧﺪ و اﷲ را ﺑﺮ آن ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﻧﺼﯿﺒﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ از آن اﯾﺮاد ﺑﮕﯿﺮد؛ اﮔﺮ ﻣﯿﻞ دارد‪ ،‬ﺑﺨﻮر‪‬د‬
‫و اﮔﺮ دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﺨﻮرد و از آن ﺑﺪ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﻫﯿﭻ ﻏﺬاﯾﯽ اﯾﺮاد ﻧﮕﺮﻓﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﻮرد‪ ‬ﻋﻼﻗﻪاش‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮرد و اﮔﺮ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬آن را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻤﯽﺧﻮرد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5409 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2064 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2052 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪172‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎي ﻧﺎﻣﺮﻏﻮﺑﯽ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺧﺮﻣﺎي‬
‫ﺑﺪيﺳﺖ! اﮔﺮ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬از آن ﺑﺨﻮرد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬از آن ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ارزاﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آن اﯾﺮاد‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻏﺬاﯾﯽ درﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از آن‬
‫اﯾﺮاد ﺑﮕﯿﺮد؛ اﮔﺮ از ﮐﯿﻔﯿﺖ آن ﻏﺬا ﺧﻮﺷَﺶ آﻣﺪ‪ ،‬از آن ﺑﺨﻮرد؛ اﮔﺮ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺨﻮر‪‬د‪.‬‬
‫و اﻣﺎ درﺑﺎرهي ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﻏﺬا‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﺎنﺧﻮرﺷﯽ ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺳﺮﮐﻪ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬او ﺳﺮﮐﻪ را آوردﻧﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮐﺮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺮﮐﻪ‪ ،‬ﻧﺎنﺧﻮر ِ‬
‫ش‬
‫ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ ﺳﺮﮐﻪ ﻧﺎنﺧﻮرشِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ!« در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬واژهي »ﺧَﻞ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺮﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ آﺑﯽ ﮐﻪ ﺣﺎوي ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧَﻞ‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎن را در اﯾﻦ آب ﻓﺮو ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و ﻣﯿﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده؛ اﻣﺎ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﻧﺎنﺧﻮرشِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ!« از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺎنﺧﻮرش ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻊ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي ﻣﺎﯾﻊ ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َب م ِۡن ُه‬
‫ُ ََ ََ َ‬ ‫ۡ ُ ُ َ َ َّ َّ َ ُ ۡ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫﴿فلما فصل طالوت ب ِٱ�نودِ قال إِن ٱ� مبتلِي�م بِنه ٖر �من ِ‬
‫َ َ ۡ َ ّ َ َ َّ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ َّ ُ ّ ٓ َّ َ ۡ َ َ َ ُ َ‬
‫�ف غ ۡرف� � ِ َي ِدهۚ ِۦ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٤٩ :‬‬ ‫فليس م ِِ� ومن لم �طعمه فإِنهۥ م ِِ� إِ� م ِن ٱ�‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻟﻮت ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﺎﻧﺶ )از ﺷﻬﺮ( ﺟﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ رودﺧﺎﻧﻪاي‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬از آبِ آن ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬از ﯾﺎران ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آب ﻧﺨﻮر‪‬د ﯾﺎ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﮐﻒ دﺳﺘﺶ آب ﺑﺮدارد‪ ،‬از ﯾﺎران ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻃﻌﻢ ﯾﺎ ﻣﺰه دارد و ﺧﻮرده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﻏﺬاﯾﯽ ﺧﻮﺷَﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬از آن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد؛‬
‫ﻣﺜﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻧﺎنِ ﺧﻮﺑﯽ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -102‬ﺑﺎب‪ :‬روزهداري ﮐﻪ از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﻓﻄﺎر‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟‬

‫ُ َ َ َ ُ ُ ْ َُْ ْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬

‫‪ -٧٤٢‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا د ِﻲﻋ أﺣﺪ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻴ ِ‬
‫ﺠﺐ‪ ،‬ﻓﺈِن ﺎﻛن‬
‫ْ َ ُْ َ ً ََْْ َ‬ ‫ً َ ْ ُ ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺎﺋﻤﺎ ﻓﻠﻴﺼﻞ‪َ ،‬و�ن ﺎﻛن ﻣﻔﻄﺮا ﻓﻠﻴﻄﻌ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ دﻋﻮت ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ روزه داﺷﺖ‪ - ،‬ﺑﺮاي ﻣﯿﺰﺑﺎن‪ -‬دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ روزه ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻏﺬا‬
‫ﺑﺨﻮرد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬روزهداري ﮐﻪ از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﻓﻄﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟« ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ دﻋﻮت ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ روزه داﺷﺖ‪،‬‬
‫دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ روزه ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد«‪.‬‬
‫َ ْ ِّ‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »ﻓﻠﻴُﺼﻞ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦﺟﺎ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از »ﺻﻼة«‪ ،‬دﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺻﻼة«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﻋﺎ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ‪» ،‬ﺻﻼة« ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از »ﺻﻼة«‪ ،‬دﻋﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ را ﺑﺮاي ﺧﻮردن ﻏﺬا دﻋﻮت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻀﻮر در ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻏﺬاي ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﺨﻮر‪‬د‪ .‬زﯾﺮا ﻣﯿﺰﺑﺎن‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺣﻤﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻧﯿﺎز ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻏﺬا درﺳﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻏﺬا ﺧﻮرده ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎزه ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻏﺬاﯾﺶ ﻧﻤﺎﻧَﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارد؛ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ده ﻧﻔﺮ را‬
‫دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻏﺬا ﺗﺪارك ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ ﺣﺎل اﮔﺮ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻏﺬاﯾﻢ را ﻧﺨﻮردﻧﺪ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻏﺬاﯾﯽ دﻋﻮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺶ را‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﺬاي ﻋﺮوﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ و داﻣﺎد‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ در اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1431 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪174‬‬
‫َّ ْ َ‬ ‫َ ْ َْ ُ‬
‫ﺐ اﺪﻟﻋﻮة‬
‫� ِ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮش دﻋﻮت‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ لﻢ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ََ ْ َ‬
‫ور ُﺳﻮﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دﻋﻮت ‪ -‬وﻟﯿﻤﻪ‪ -‬را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ و‬ ‫�ﻘﺪ َﻋﻰﺼ اﷲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ دﻋﻮﺗﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ‬ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﺳﻔﺮ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺮاي ﺻﺮف ﻏﺬا دﻋﻮت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ و دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﺟﻤﻬﻮرِ ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﺬﯾﺮش دﻋﻮت‪ ‬دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻏﺬاي وﻟﯿﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻫﺮ دﻋﻮﺗﯽِ دﯾﮕﺮي‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ در ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ روزه ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و اﮔﺮ روزه‬
‫دارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﯿﺰﺑﺎن دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ روزه دارﯾﺪ ﺗﺎ دﻟﺨﻮر ﻧﺸﻮد‪ .‬و‬
‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ روزهي ﺧﻮد را ﺑﺸﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬او را ﺧﺮﺳﻨﺪ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ روزهي ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ت ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫ﻟﺬا ﺻﻮر ‪‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﻫﻢ روزه ﻧﺪارﯾﺪ؛ ﭘﺲ از ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﺷﻤﺎ ﺗﺪارك دﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻤﺎ روزه دارﯾﺪ؛ آنﻫﻢ روزهي ﻓﺮض‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﻮرﯾﺪ و روزهي ﺧﻮد را ﻧﺸﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺷﻤﺎ روزهي ﻧﻔﻞ دارﯾﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮرﯾﺪ و اﻓﻄﺎر ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ روزهي ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ دارﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻧﺨﻮردﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺰﺑﺎن ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ روزه دارم‪ .‬ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺪام ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺨﻮرﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫روزهي ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ دارﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ ﮐﺎرت‪ ،‬دﻋﻮت ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ‪ ‬دﻋﻮت ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً اﯾﻦ ﮐﺎرتﻫﺎ ﺟﻨﺒﻪي ﺗﺸﺮﯾﻔﺎﺗﯽ دارد و ﺑﺮاي ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺟﺸﻦ و‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ او ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ دوﺳﺖ ﺻﻤﯿﻤﯽ ﯾﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺪ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮑﺘﺎن ﺑﻮد و‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي او ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -103‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ؟‬

‫َ َ َُ َ َ‬ ‫رﺟ ٌﻞ اﻨﻟَّ َّ‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪َ -٧٤٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮد اﺒﻟَ ْﺪر ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻟ ِﻄﻌﺎمٍ ﺻﻨﻌﻪ ﻪﻟُ ﺧﺎمِﺲ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫د‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ َ ْ َْ َ‬
‫ذن َﻪﻟ‪ُ،‬‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ ٌ َ َّ َ َ‬
‫ﻤﺧﺴ ٍﺔ‪� ،‬ﺘﺒِﻌﻬﻢ رﺟﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺑﻠﻎ اﺒﻟﺎب‪ ،‬ﻗﺎل اﻨﻟ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬إِن ﻫﺬا ﺗﺒِﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺈِن ﺷﺌﺖ أن ﺗﺄ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫و�ِن ِﺷﺌﺖ َرﺟﻊ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑﻞ آذن ﻪﻟُ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮِ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺬاﯾﯽ دﻋﻮت ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ اﯾﺸﺎن ﺗﺪارك دﯾﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪون دﻋﻮت ﺑﺎ آﻧﺎن رﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ دربِ )ﺧﺎﻧﻪي ﻣﯿﺰﺑﺎن( رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ ﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﺑﺪه؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ او اﺟﺎزه دادم‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺨﺶ آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟« ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮِ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺬاﯾﯽ دﻋﻮت ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ اﯾﺸﺎن ﺗﺪارك دﯾﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪون دﻋﻮت ﺑﺎ آﻧﺎن رﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ دربِ )ﺧﺎﻧﻪي ﻣﯿﺰﺑﺎن( رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻔﺮِ ﺷﺸﻢ ﻧﯿﺰ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ ﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﺑﺪه؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﺑﻪ او اﺟﺎزه دادم‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﺪهاي را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن را‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺑ‪‬ﺨﻞ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﯿﻞ اﺳﺖ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﯿﺰﺑﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ از ﻋﺪهي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه در ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2081 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2036 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪176‬‬

‫ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ ﻓﻘﯿﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺳﻔﺮهي ﭘﻬﻦ و ﮔﺸﻮدهاي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﻋﻮتﺷﺪﮔﺎن ﯾﺎ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻣﯿﺰﺑﺎن ﺑﺮود ﺗﺎ در ﮐﻨﺎرِ آﻧﺎن‪ ،‬از او ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺷﻮد؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎنِ ﻃﻔﯿﻠﯽ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮدي را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﺮاه ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺷﮑﻤﺶ را ﺳﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او از ﻣﯿﺰان اﺟﺎزه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﮔﻤﺎﻧﻤﺎن اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎن‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻫﺪف ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺎ را دﻋﻮت ﮐﺮده و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺑﺎ ﻣﺎ در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﺴﯽ از آن اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺣﺘﻤ ًﺎ ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺰﺑﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻬﻤﺎن ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯿﺰﺑﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎنِ ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫دﻋﻮتﺷﺪﮔﺎن ﻫﻤﺮاه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﺮادي‬
‫در اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎنِ ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻫﻤﺮاه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﺟﺎزه‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﯾﺎ‬
‫ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎزﮔﺮد و‬
‫اﺟﺎزهي ورود ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ُ ُ ۡ ُ ْ َ ۡ ُ ْۖ ُ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٨ :‬‬ ‫� ل� ۡ ۚم﴾‬ ‫جعوا هو أز‬ ‫جعوا فٱر ِ‬
‫﴿�ن �ِيل ل�م ٱر ِ‬
‫و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ )و اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪادﻧﺪ(‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ و اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪاد ﯾﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﻵن ﻣﺸﻐﻮﻟﻢ‪،‬‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ و دﻟﺨﻮر ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻊِ ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎ و ﻣﺸﻐﻮﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﺎص‪ ‬ﺧﻮد را‬
‫دارﻧﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺎرو ﻣﺸﻐﻮﻟﯿﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ وﻗﺖ ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﻣﺸﻐﻮﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮد ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -104‬ﺑﺎب‪ :‬ﻏﺬا ﺧﻮردن از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد و آﻣﻮزش آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد‬

‫َ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ ُ ُ ً‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ََ‬

‫ﺑﻦ أﻲﺑ ﺳﻠﻤﺔ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ ﻏﻼﻣﺎ ﻲﻓ ﺣﺠ ِﺮ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬و�ﻧﺖ ﻳﺪِي‬ ‫‪ -٧٤٤‬ﻋﻦ �ﻤﺮ ِ‬
‫َ ُ َّ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﻼم ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺳﻢ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪َ ،‬و� �ِﻴ ِﻤﻴﻨِﻚ‪ ،‬و� مﻤﺎ‬ ‫ﺗ ِﻄيﺶ ﻲﻓ الﺼﺤﻔﺔِ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ ﻏ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫ﻳﻠﻴﻚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي در داﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم و دﺳﺘﻢ‬
‫در ﻇﺮف ﻏﺬا دور ﻣﯽزد )و از ﻫﺮ ﺳﻮي ﻇﺮف‪ ،‬ﻟﻘﻤﻪ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻢ(‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﭘﺴﺮ! ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪.‬‬
‫ُْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ ُ ً َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ِ ِ � ‬ﺸ ِ‬
‫ﻤﺎﻪﻟ ِ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻞﻛ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬
‫ﻋ‬ ‫ﻞ‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ﻼ‬‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬‫ﻮع‬ ‫�‬ ‫ﺑﻦ اﻷ‬
‫‪ -٧٤٥‬وﻋﻦ َﺳﻠﻤﺔ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َّ ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ِﻴ ِﻤﻴﻨِﻚ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ أﺳﺘ ِﻄﻴﻊ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ اﺳﺘﻄﻌﺖ«؛ ﻣﺎ ﻣﻨﻌﻪ إِﻻ الﻜﺮﺒ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻤﺎ َرﻓﻌﻬﺎ إِﻰﻟ �ِﻴﻪ‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﯽ«‪ .‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮐﺒﺮ‪ ،‬آن ﻣﺮد را از اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ؛ از آن ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺨﺶ آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردن از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد و آﻣﻮزش آداب ﻏﺬا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5376 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2022 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ش‪304 :‬‬
‫و ‪.732‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2021 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 163‬و ‪ 618‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪178‬‬

‫ﺑﺨﻮرد و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﯿﻄﺎن و‬

‫دوﺳﺘﺎن وي ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮐﻔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺨﻮرد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺬور‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﻓﻠﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٦ :‬‬ ‫﴿فَٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َما ٱ ۡس َت َط ۡع ُت ۡم﴾‬
‫ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﯽ«‪ .‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮐﺒﺮ‪ ،‬آن ﻣﺮد را از اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ؛ از آن ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮐﺒﺮ‪ ،‬آن ﻣﺮد را از اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ از ﻓﺮﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬او دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻣﻌﻨﺎي‬
‫دﯾﮕﺮش‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﺗﮑﺒﺮ او را از ﺧﻮردن ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﺑﺎزداﺷﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد؛ ﻟﺬا دﺳﺖ‪ ‬آن ﺷﺨﺺ ﻓﻠﺞ ﺷﺪ و دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن دو روش ﭘﯿﺶِ رويِ ﻣﺎﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬روشِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و دﯾﮕﺮي‪ ،‬روشِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﮐﺪام روش را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫از اﯾﻦرو دوﺳﺘﺎنِ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﻧﺼﺎرا و ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧَﺪ‪ .‬ﻟﺬا دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭗ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻟﯿﻮان را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼ ِ‬
‫دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﻢ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﻢ ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﻣﻦ ﭼﺮب اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﻟﯿﻮان ﻫﻢ‬
‫ﭼﺮب ﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﮕﺬار ﭼﺮب ﮔﺮدد؛ آﻟﻮده ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺷﺴﺘﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺳﺒﺎﺑﻪ و ﺷﺴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻠﻘﻪ درآورﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
 ‫‪179‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻏﺬا ﺧﻮردن از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد‬

‫ﻟﯿﻮان را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﮐﻢﺗﺮ ﭼﺮب ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻟﯿﻮانﻫﺎي اﻣﺮوزي‪،‬‬
‫ﻓﻠﺰي ﯾﺎ ﺷﯿﺸﻪاي )ﺑﻠﻮرﯾﻦ( اﺳﺖ و ﺷﺴﺘﻦ آنﻫﺎ دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‬
‫از ﻟﯿﻮانﻫﺎي ﯾﮏ ﺑﺎر ﻣﺼﺮف اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﯿﭻ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و اﻋﻤﺎل ﺣﺮام‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﻓﻠﺞ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺒﺮد‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﺿﻄﺮاري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﺧﻮردن‬
‫و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪،‬‬
‫از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َّ ُ َ َ َ ۡ َ َ‬
‫اع ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٠ :‬‬ ‫�ۖ﴾‬ ‫﴿ َّمن يُ ِطعِ ٱلرسول �قد أط‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٦ :‬‬
‫و�ۥ َ� َق ۡد َض َّل َض َ� ٰ ٗ� ُّمب ٗ‬
‫ينا ‪﴾٣٦‬‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬
‫﴿ َو َمن َ� ۡع ِص ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﮔﻤﺮاﻫﯽ آﺷﮑﺎري ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از ﭘﯿﺶِ ﺧﻮد ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ او ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎمﻫﺎي اﻟﻬﯽ را اﺑﻼغ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪‬‬
‫ﻧﺎﭘﺴﺮي ﯾﺎ ﭘﯿﺶزادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﺴﺮِ ﻫﻤﺴﺮ اﯾﺸﺎن‪ ،‬امﺳﻠﻤﻪ& ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫امﺳﻠﻤﻪ& ﭘﯿﺶ از ازدواج ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺴﺮِﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﺶ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﻮد و او را‬
‫ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻨﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ؛ در‬
‫َ ُ َ َ ُ‬ ‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﭼﻤﺸﺎن اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ َّن ُّ‬
‫الﺮوح إِذا ﻗ ِﺒﺾ ﺗ ِﺒ َﻌﻪ‬ ‫ِ‬
‫اﺒﻟ َﺮﺼ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ روح از ﺗَﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢ آن را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺮا روح‪،‬‬ ‫َْ‬
‫ﺟﺴﻢِ ﻟﻄﯿﻔﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺪن ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ آن را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬آن را‬
‫َّ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﭘﯿﮑﺮش ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪180‬‬
‫الﺮوح إ َذا ﻗُﺒ َﺾ ﺗَﺒ َﻌ ُﻪ ْ َ‬
‫اﺒﻟ َﺮﺼ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ روح از ﺗَﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢ آن را دﻧﺒﺎل‬ ‫ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ دادﻧﺪ و ﺣﺘﯽ آرزوي‬
‫ﻣﺮگ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻋﺎدت‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎدت دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ ََ َُْ‬
‫�‪ ،‬ﻓ ِﺈن ال َﻤﻼﺋِ�ﺔ ﻳُ َﺆ ِّﻣﻨُﻮن َﻰﻠﻋ َﻣﺎ‬
‫ٍ‬ ‫ﺨﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﻻ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫�ْ‬
‫ﻢ‬ ‫ﺴ‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﺪﻋﻮا ﻰﻠﻋ أ�‬
‫َُ ُ َ‬
‫�ﻘﻮلﻮن«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﺰ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را روي ﭘﻠﮏﻫﺎي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪنِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﮔﺮم اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺳﺮد‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ْ َ‬ ‫اﺧﻠُ ْﻔ ُﻪ ﻲﻓ َﻋﻘﺒﻪ ﻲﻓ اﻟْ َﻐﺎﺑﺮ َ‬
‫ْ َ ْ ِّ َ َ ْ‬ ‫ْ ْ َ َ َََ َ َْْ ََ ََُ‬
‫�ﻦ‪َ ،‬واﻏ ِﻔ ْﺮ ﻨﻟَﺎ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫ﻲﻓ‬
‫»ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ﻷ ِﻲﺑ ﺳﻠﻤﺔ وار�ﻊ درﺟﺘ ِ‬
‫ﻪ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ‬
‫ﺮﺒهِ‪َ ،‬وﻧ ِّﻮ ْر ُﻪﻟ ِ�ﻴ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ را‬ ‫وﻪﻟ ﻳﺎ رب اﻟﻌﺎل ِﻤ�‪ ،‬واﻓﺴﺢ ﻪﻟ ِﻲﻓ � ِ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز و درﺟﻪاش را در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪات در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﺮدان و ﺧﻮد‬
‫ﺣﺎﻣﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎش و ﻣﺎ و او را ﺑﯿﺎﻣﺮز اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن! و ﻗﺒﺮش را ﻓﺮاخ و‬
‫ﻧﻮراﻧﯽ ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﺑﻪﺑﻪ! دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ آرزوﯾﺶ را دارﯾﻢ‪.‬‬
‫امﺳﻠﻤﻪ& از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ُ » :‬‬
‫الﻠﻬ َّﻢ‬
‫َ ًْ ْ‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫ْ‬
‫�ا ِﻣﻨ َﻬﺎ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! در اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺮ و‬‫أ ُﺟ ْﺮ ِ� ِﻲﻓ ُم ِﺼﻴبَ ِﻲﺘ َوأﺧ ِﻠﻒ ِﻲﻟ ﺧ‬
‫ﭘﺎداش ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮ از آن ﻋﻮض ﺑﺪه«‪ .‬وي‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫وي رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﺑﻪ او اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻬﺘﺮ از آن ﺑﻪ او ﻋﻮض ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫امﺳﻠﻤﻪ& ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮي ﻋﺰﯾﺰش را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﻢ از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ اﻟﺒﺘﻪ او ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎور‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﻢ از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻋﺪهاش ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮد و ﺑﯽﺷﮏ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي امﺳﻠﻤﻪ& از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺿﻤﻦِ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻋﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺣﻖِ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮده و‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1528 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ امﺳﻠﻤﻪ&‪.‬‬

 ‫‪181‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻏﺬا ﺧﻮردن از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد‬

‫�ﻦ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﻮد ﺣﺎﻣﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎش« و‬ ‫اﺧﻠُ ْﻔ ُﻪ ﻲﻓ َﻋﻘﺒﻪ ﻲﻓ اﻟْ َﻐﺎﺑﺮ َ‬
‫َ ْ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬و‬
‫ِِ‬ ‫ِِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﭘﺪرﺷﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎنِ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻠﻤﻪ ﺑﻮد‪ .‬وي‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد و دﺳﺘﺶ در ﻇﺮف ﻏﺬا دور ﻣﯽزد؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻫﺮ ﻃﺮف ﻇﺮف‪ ،‬ﻟﻘﻤﻪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺴﺮ ﺟﺎن! ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬و از‬
‫ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﻣﻮرد از آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن را ﺑﻪ او ﯾﺎد‬
‫داد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢ اﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪» :‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻫﻢﮐﺎﺳﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬از ﺟﻠﻮي او‬
‫ﻧﺨﻮر؛ زﯾﺮا ﺑﯽادﺑﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﯾﮏ وﻋﺪه ﻏﺬا‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻮرد از آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن را ﺑﻪ او ﯾﺎد داد و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در او ﻧﻬﺎده‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽداد ﮐﻪ از ﻫﺮ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﺳﻨﺖﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﯾﺎد دارﻧﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﯾﺎ ﻓﺮﺻﺘﯽ‪ ،‬آن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ .‬آري؛ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﯾﺎد داري‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫َ‬ ‫ِّ ُ َ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻦ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑَﻠﻐﻮا � ِّ� َولﻮ آﻳﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏ آﯾﻪ )ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ( ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﺻﺖﻫﺎﯾﯽ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎرد و در ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآور‪‬د‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺸﺮ و ﺗﺮوﯾﺞ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﭙﺮدازد ﺗﺎ از اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺳﻨﺖ و از ﺛﻮاب ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 3202 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪.$‬‬

 ‫‪ -105‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﺧﻮردن ﺧﺮﻣﺎ و اﻣﺜﺎل آن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﺟﻤﻊ‬

‫َ‬ ‫ُّ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ً‬ ‫ُ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َََ‬

‫ﻓﺮز�ﻨﺎ �ﻤﺮا‪َ ،‬و�ن‬ ‫�‪،‬‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫الﺰ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫اﺑ‬ ‫ﻣﻊ‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﻨ‬‫ﺳ‬ ‫ﺎﻋم‬ ‫ﻨﺎ‬ ‫‪ -٧٤٦‬ﻋﻦ ﺟﺒﻠﺔ ﺑﻦ ﺳﺤﻴﻢ ﻗﺎل‪ :‬أﺻﺎﺑ‬
‫َّ َّ َّ َ َ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُّ َ ْ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َ� ْﺒ ُﺪ اﷲ ُ‬
‫اﻹﻗﺮان‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪�ْ $‬ﻤﺮ ﺑِﻨﺎ و� َﻦ ﻧﺄ�ﻞ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻻ �ﻘ ِ‬
‫ﺎرﻧﻮا‪ ،‬ﻓﺈِن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ �� ‬ﻋ ِﻦ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫َّ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺮﺟﻞ أﺧﺎهُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫� َّﻢ ﻳﻘﻮل‪» :‬إِﻻ أن �ﺴﺘﺄذِن‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺒﻠﻪ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﺤﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در زﻣﺎنِ ﺣﮑﻢراﻧﯽِ ‪ -‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ -‬ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﻗﺤﻄﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪ؛ ﻣﻘﺪاري ﺧﺮﻣﺎ‪-‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﯿﺮه‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺸﻐﻮلِ ﺧﻮردن ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬از ﮐﻨﺎرِ ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﻧﺨﻮرﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دوﺗﺎ‬
‫دوﺗﺎ ﺧﻮردن ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ‪ -‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺺ از‬
‫ﺑﺮادرش‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ -‬اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5446 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2045 :‬‬

 ‫‪ -106‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﭼﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؟‬

‫َّ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ‬

‫َ ْ ِّ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إِﻧﺎ ﻧﺄ�ﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﺻﺤﺎب‬ ‫أ‬ ‫ﺑﻦ ﺣﺮب‪ ‬أن‬ ‫‪ -٧٤٧‬ﻋﻦ وﺣﻲﺸ ِ‬
‫ُ ْ ْ ُ‬ ‫َ َْ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َْ َُ‬
‫وﻻ �ﺸﺒﻊ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻠﻌﻠ�ﻢ �ﻔﺮﺘِﻗﻮن« ﻗﺎلﻮا‪� :‬ﻌﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺎﺟﺘ ِﻤﻌﻮا ﻰﻠﻋ ﻃﻌﺎﻣِ�ﻢ‪َ ،‬واذﻛ ُﺮوا‬
‫َُ َ ْ َ ُ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎرك ﻟ� ْﻢ ﻓﻴﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬ ‫اﺳ َﻢ اﷲ‪� ،‬ﺒ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬وﺣﺸﯽ ﺑﻦ ﺣﺮب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺻﺤﺎب رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ ﺟﺪا از ﻫﻢ ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﺴﻢ اﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻏﺬاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺨﺶ آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬دو ﺑﺎبِ دﯾﮕﺮ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎبِ ﻧﺨﺴﺖ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﺧﻮردن ﺧﺮﻣﺎ و اﻣﺜﺎل آن در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺶ اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎدت ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﺮﻣﺎ و اﻣﺜﺎل آن را ﯾﮑﯽﯾﮑﯽ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﯾﮏﺟﺎ و‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ دو ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ در دﻫﺎن ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﯿﺶ از دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺧﻮردهاﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺼﺎف‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯿﺪ دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﺑﺨﻮرم؟ اﮔﺮ‬
‫اﺟﺎزه دادﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي ﺗﻤﺎم ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﯿﻮهﻫﺎﯾﯽ‪ -‬ﭼﻮن اﻧﮕﻮر‪ -‬ﮐﻪ داﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫داﻧﻪ ﻣﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮردن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬دوﺗﺎ دوﺗﺎ‬
‫ﺧﻮردن‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻣﮑﺎنِ ﭘﺮﯾﺪن در ﮔﻠﻮ ﯾﺎ ﺧﻔﻪ ﺷﺪن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدم درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻟﻘﻤﻪي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﮔﻠﻮﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺧﻄﺮ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﻧﺨﻮرﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺿﺮر دارد و ﺟﺴﻢ و ﺟﺎنِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽ‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ و آﺳﯿﺐ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3199 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪184‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫از دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﺧﻮردن ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺺ از ﺑﺮادرش‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫اوﺳﺖ‪ -‬اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺑﺎب دوم‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ‬
‫ﻋﻠﺖ دارد‪:‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺴﻢ اﷲ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردن ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ او ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮر‪‬د و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮﮐﺖ از ﻏﺬاﯾﺶ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﯽﺑﺮﮐﺖ ﺷﺪن ﻏﺬا‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎﻻي ﻇﺮف‪ ،‬ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺮﮐﺖ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻏﺬا ﺧﻮردن از ﺑﺎﻻي ﻇﺮف‬
‫ﮐﻪ ﻣﺤﻞِ ﻧﺰول ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﻨﺎرهﻫﺎي ﻇﺮف‪ ،‬ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺟﺪا از ﻫﻢ ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﯽﺑﺮﮐﺘﯽ ﻣﯽآور‪‬د‪ .‬زﯾﺮا ﻻزﻣﻪاش اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ در‬
‫ﻇﺮف‪ ‬ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻏﺬا ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮﮐﺘﺶ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻔﺮي ﯾﮏ ﻇﺮف اﺧﺘﺼﺎص دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻏﺬا ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ ﻏﺬا در ﯾﮏ ﻇﺮف ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﻨﺞ ﯾﺎ ده ﻧﻔﺮ در ﯾﮏ ﻇﺮف ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻏﺬا را ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﺪا ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺑﯽﺑﺮﮐﺘﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -107‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﻮردن از ﮐﻨﺎرِ ﻇﺮف و ﻧﻬﯽ از ﺧﻮردن از وﺳﻂ‪‬‬
‫آن‬

‫در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫و� َّ‬
‫مﻤﺎ ﻳﻠﻴﻚ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪.‬‬ ‫ﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬‬
‫ْ‬ ‫َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َََْ ُ َْ ُ َ َ‬ ‫‪ -٧٤٨‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫�ل َوﺳﻂ اﻟﻄﻌﺎم ﻓﻠﻜﻮا ﻣِﻦ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻟﺮﺒ�ﺔ � ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َْ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ‬
‫ﺣﺎ�ﺘﻴ ِﻪ وﻻ ﺗﺄ�ﻠﻮا ﻣِﻦ َوﺳ ِﻄ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﮐﺖ در وﺳﻂ ﻏﺬا ﻧﺎزل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭘﺲ از دو ﻃﺮف‪ ‬آن ﺑﺨﻮرﯾﺪ و از وﺳﻂ‪ ‬آن ﻧﺨﻮرﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ ِّ َ ْ َ ٌ ُ ُ َ َ ْ َ َّ ُ ْ ُ َ‬ ‫ُْ‬
‫اء‪ِ � ،‬ﻤﻠﻬﺎ‬ ‫ﺮﺴ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن ل ِﻠﻨ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺼﻌﺔ ﻳﻘﺎل لﻬﺎ اﻟﻐﺮ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٧٤٩‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ �‬
‫َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ‬ ‫َََُْ‬
‫ﺟﺎل‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ أﺿﺤﻮا َوﺳﺠﺪوا الﻀﻰﺤ أ ِﻲﺗ ﺑﺘﻠﻚ اﻟﻘﺼﻌﺔِ‪ ،‬ﻳﻌ� وﻗﺪ ﺛ ِﺮد ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺘﻟﻔﻮا‬ ‫أر�ﻌ ِ ٍ‬‫ر‬ ‫ﺔ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫َّ‬ ‫ُ ّ‬
‫ﺠﻟﻠﺴﺔ؟ ﻗﺎل رﺳﻮل ا�‪» :‬إِن‬ ‫ٌّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓَﻠَ َّﻤﺎ ﻛ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻋﺮاﻲﺑ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺬه ا ِ‬ ‫ﺮﺜوا ﺟﺜﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎل أ‬
‫ْ‬ ‫ُُ‬
‫ﺛﻢ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻠﻛﻮا ﻣِﻦ‬
‫ُ‬ ‫اﷲ َﺟ َﻌﻠَ� َ� ْﺒﺪاً َﻛﺮ�ﻤﺎً‪ ،‬ول َ ْﻢ �ْ َﻌﻠْ� َﺟﺒﺎراً َﻋﻨﻴﺪاً«‪َّ ،‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ‬
‫ﺣﻮاﻴﻟﻬﺎ‪ ،‬ودﻋﻮا ذِرو�ﻬﺎ �ﺒﺎرك ﻓﻴﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﻧﯿﮑﻮ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑ‪‬ﺴﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺎﺳﻪاي داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن »ﻏﺮّاء« ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﭼﻬﺎر ﻣﺮد آن را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﭼﺎﺷﺖ ﺷﺪ و اﺻﺤﺎب‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ‬
‫)ﭼﺎﺷﺖ( ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺎﺳﻪ را آوردﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﺎن ﺗﺮﯾﺪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻃﺮاﻓﺶ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻮن زﯾﺎد ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو زاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ ﻧﺸﺴﺘﻨﯽﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻨﺪهاي ﺑﺨﺸﻨﺪه‬
‫و ﺧﻮشﺧﻮ ﻗﺮار داده و ﻣﺮا ﻣﺘﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﺳ‪‬ﺮ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ«؛ آنﮔﺎه اﻓﺰود‪» :‬از اﻃﺮاف‬
‫آن ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﺎﻻي آن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﺳﻄﺶ‪ -‬را ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ ﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3206 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4833 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪2105 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪.3207 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪186‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺨﺶ آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ از اﻃﺮاف‬
‫ﻇﺮف‪ ،‬ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺑﺎﻻ ﯾﺎ وﺳﻂ‪ ‬آن‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس و‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑﺴﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎﯾﺪ از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﮐﺖ در وﺳﻂ ﻏﺬا ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد«‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن از ﺑﺎﻻي ﻏﺬا‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از وﺳﻂ‪ ‬آن ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺮﮐﺘﺶ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﺬاي ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﮔﻮﺷﺖ در وﺳﻂ‪ ‬ﻇﺮف ﺑﺎﺷﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪي ﺧﻮد ﮐﻪ در وﺳﻂ‪ ‬ﻇﺮف اﺳﺖ‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد را دراز ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﻮﺷﺖ ﯾﺎ ﻏﺬاي ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪي ﺷﻤﺎ ﻓﻘﻂ در وﺳﻂ‪ ‬ﻇﺮف‬
‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﮑﻪﻫﺎي ﮐﺪو‪ ،‬دﺳﺘﺶ را اﯾﻦ ﺳﻮ و آن ﺳﻮي‬
‫ﻇﺮف ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑﺴﺮ‪ ‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دو رﮐﻌﺖ ﺿﺤﯽ )ﭼﺎﺷﺖ(‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﭼﺎﺷﺖ ﺷﺪ و اﺻﺤﺎب‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ‬
‫)ﭼﺎﺷﺖ( ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ«‪ .‬زﻣﺎن ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ‪ ،‬از ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ‬
‫ﻧﯿﺰه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﻧﺰده ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ ده دﻗﯿﻘﻪ ﻗﺒﻞ از زوال آﻓﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺿﺤﯽ )ﭼﺎﺷﺖ( ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ )ﻫﺮ روز( در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻔﺼﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻻزم اﺳﺖ؛ ﻫﺮ »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ »اﺤﻟﻤﺪ�« ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ »ﻻ اﻪﻟ اﻻ اﷲ« ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ »اﷲ اﻛﺮﺒ« ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز »ﺿﺤﯽ« ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪ (1 ).‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺟﺎ آوردن ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ در ﻫﺮ روز‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .120‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪187‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﻮردن از ﮐﻨﺎرِ ﻇﺮف و ﻧﻬﯽ از ﺧﻮردن از وﺳﻂ‪ ‬آن‬

‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑﺴﺮ‪ ‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮردن‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ‬
‫زده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ دو زاﻧﻮ ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺎد ﻏﺬا ﻧﺨﻮر‪‬د‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي‬
‫َ ََ َ ُ ٌ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ﺮﺷاً ﻣ ْﻦ ﺑَ‬
‫آد� و َﺎﻋ ًء َ ّ‬ ‫َ‬
‫ﻓﺈن ﺎﻛن ﻻ �ﺎﻟﺔ‪ ،‬ﻓﺜﻠﺚ‬ ‫ﻪ‪،‬‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻄ‬ ‫ِ‬ ‫ٌّ‬
‫ِ ِ‬ ‫مﻸ‬ ‫ﻣﻨﻊ از ﭘ‪‬ﺮﺧﻮري ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ‬
‫ُُ ٌ َ‬ ‫ُُ ٌ‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺸاﺑﻪ‪َ ،‬وﺛﻠﺚ ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻇﺮﻓﯽ ﺑﺪﺗﺮ از ﺷﮑﻤﺶ را ﭘ‪‬ﺮ‬ ‫ﻟﻄﻌﺎ ِﻣﻪ‪ ،‬وﺛﻠﺚ ل ِ ِ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ و اﮔﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻏﺬاي ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ -‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﯾﮏﺳﻮم ﺷﮑﻤﺶ را ﺑﺮاي‬
‫ﻏﺬا‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺮاي آب و ﯾﮏﺳﻮم را ﺑﺮاي ﺗﻨﻔّﺲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آدم ﻗﺒﻞ از ﻧﻮﺑﺖ‪ ‬ﺑﻌﺪيِ ﻏﺬا‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ روش ﻣﺬﮐﻮر در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺪهي ﺷﻤﺎ ﺳﺒﮏﺗﺮ و ﻫﻀﻢ ﻏﺬا آﺳﺎنﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻃﺐ‪ ‬ﻧﺒﻮيﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﺣﺴﺎس ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﯿﻞِ ﻏﺬا ﺧﻮردن دارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻫﺮ از ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺷﮑﻢِ ﺳﯿﺮ ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ از اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﭘﺬﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﻇﺮف‪ ‬ﺷﯿﺮ را ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﻪ وي ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ و ﺑﻨﻮش«‪ .‬و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻧﺸﺴﺖ و ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ .‬دوﺑﺎره‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﻮش«‪ .‬و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻮﺷﯿﺪ؛ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﻮش«‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﺣﻖ ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ راه‬
‫ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آنﻗﺪر ﺧﻮردهام ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺎ ﻧﺪارم‪ (2 ).‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم ﺷﮑﻢ را ﺑﺮاي ﻏﺬا‪،‬‬
‫ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺮاي آب و ﯾﮏﺳﻮم را ﺑﺮاي ﺗﻨﻔّﺲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .521‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .507‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -108‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن ﺧﻮردن در ﺣﺎلِ ﺗﮑﯿﻪ زدن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ‬

‫ُ ُ ُ َّ ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ ََْ َ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ آ�ﻞ ﻣﺘﻜِﺌﺎ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫وﻫﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫‪ -٧٥٠‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﺟﺤﻴﻔ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺟ‪‬ﺤ‪‬ﯿﻔﻪ‪ ،‬وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﮑﯿﻪزده‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮرم«‪.‬‬
‫]ﺧﻄﺎﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﻓﺮاد ﭘ‪‬ﺮﺧﻮر‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮش و ﭘ‪‬ﺸﺘﯽ‬
‫ﺗﮑﯿﻪ ﻧﻤﯽزد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽزد ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺠﻠﻪ و ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ دارد‪ ،‬ﺳﺮِ ﭘﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮمِ ﮐﻼم ﺧﻄﺎﺑﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﮑﯿﻪ زدن‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي ﺧﻮد ﮐﺞ ﺷﻮد‪ .‬و اﷲ‪ ،‬داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ً ُ ْ ً َْ ُ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ‬
‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺟﺎلﺴﺎ ﻣﻘ ِﻌﻴﺎ ﻳﺄ�ﻞ �ﻤ ًﺮا‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫‪ -٧٥١‬و�ﻦ أ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زده ﺑﻮد و‬
‫ﺧﺮﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﺑﻮدن ﺧﻮردن در ﺣﺎل ﺗﮑﯿﻪ زدن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ«‪ .‬ﺧﻮردن از ﻧﻈﺮ ﻃﺮز ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻮعِ آن ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬و ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬روشِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﺧﻮد ﺗﮑﯿﻪ زﻧَﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮر‪‬د‪ .‬زﯾﺮا ﺗﮑﯿﻪ زدن‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ و ﻏﺮور‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮردن در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ زﯾﺎنﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺮاي‬
‫ﻏﺬا‪ ،‬ﮐﺞ و ﻏﯿﺮﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺪن و دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارش‪ ،‬زﯾﺎن دارد‪ .‬از اﯾﻦرو‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5398 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2044 :‬‬
‫)‪ (3‬ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺎقﻫﺎ و زاﻧﻮان ﺧﻮد را در ﺑﻐﻞ ﺑﮕﯿﺮد و روي ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه‬
‫ﺧﻮد ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪189‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺑﻮدن ﺧﻮردن در ﺣﺎلِ ﺗﮑﯿﻪزدن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ‬

‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ وﻫﺐ ﺳﻮاري‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫»ﺗﮑﯿﻪزده‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮرم«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ روشِ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺰﻧﻢ و‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرم‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬دو ﻋﻠﺖ دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ :‬ﻋﻠﺘﯽ ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ و‬
‫ﻏﺮور اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻋﻠﺘﯽ ﺟﺴﻤﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ روشِ ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺮاي ﺑﺪن زﯾﺎن دارد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زده ﺑﻮد و ﺧﺮﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮرد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻪ و روي ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ‬
‫ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽزد ﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ و ﺧﺎﻃﺮﺟﻤﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ و زﯾﺎد ﻧﺨﻮر‪‬د‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮﺟﻤﻊ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎد ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎه ﺧﻼف‪ ‬اﯾﻦ ﻫﻢ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺎﻃﺮﺟﻤﻊ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ زﯾﺎد ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﮐﺎﻣﻼً ﻋﺎدي ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪون ﻋﺠﻠﻪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺪك ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫روشﻫﺎي ﮐﻢﺧﻮري ﯾﺎ ﮐﻢ ﮐﺮدن ﻏﺬا‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ‬
‫ز‪‬ﻧﺪ و ﺧﺎﻃﺮﺟﻤﻊ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ دو روش ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮاي ﻏﺬا ﺧﻮردن وﺟﻮد دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ زدن ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮﺳﺖ ﮐﻪ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫روش‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن ﯾﺎ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ و ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ دارد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻢﺗﺮ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد‪ .‬زﯾﺮا ﭘ‪‬ﺮﺧﻮري‪،‬‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏﺳﻮم ﺷﮑﻤﺶ را ﺑﺮاي‬
‫ﻏﺬا‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺮاي آب و ﯾﮏﺳﻮم را ﺑﺮاي ﺗﻨﻔّﺲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻫﺮ از ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺷﮑ ِﻢ ﺳﯿﺮ ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -109‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺧﻮردن ﺑﺎ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ و ﻧﯿﺰ ﻟﯿﺴﯿﺪ ِ‬
‫ن‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن و ﻇﺮف ﻏﺬا‪ ،‬و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدنِ ﭘﺎك ﮐﺮدن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻟﯿﺴﯿﺪن‪ ،‬و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و‬
‫ﺧﻮردنِ آن‪ ،‬و ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭘﺎك ﮐﺮدن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺪ و ﭘﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﻟﯿﺴﯿﺪن‬

‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻋﺒﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا أ�ﻞ أﺣﺪ� ْﻢ‬ ‫ٍ‬ ‫اﺑﻦ‬
‫‪ -٧٥٢‬ﻋﻦ َ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ً َ َ ْ‬
‫ﻃﻌﺎﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳﻤﺴﺢ أﺻﺎﺑِﻌﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﻠﻌﻘﻬﺎ أو ﻳﻠ ِﻌﻘﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻋﺬاﯾﯽ‬
‫ﺧﻮرد‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ را ﻧﻠﯿﺴﯿﺪه ﯾﺎ ‪ -‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮي‪ -‬ﻧﻠﯿﺴﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ‬
‫را ﭘﺎك ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫ْ‬
‫ﺜﻼث أﺻﺎﺑِﻊ ﻓﺈِذا ﻓﺮغ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻞ‬ ‫�‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺑﻦ ﻣﺎلﻚ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬رأﻳ‬
‫ﺐ ِ‬‫‪ -٧٥٣‬وﻋﻦ ﻛﻌ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ‬
‫ﻟ ِﻌﻘﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻏﺬا‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻣﯽﻟﯿﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫َّ ُ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫ََ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أم َﺮ ﺑِﻠﻌ ِﻖ اﻷﺻﺎﺑِﻊِ والﺼﺤﻔ ِﺔ وﻗﺎل‪» :‬إِﻧ� ْﻢ ﻻ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٧٥٤‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُ‬
‫اﻟﺮﺒ�ﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ون ﻲﻓ َأ ِّي ﻃﻌﺎﻣِ�ﻢ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﺗﺪر ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن‪) ،‬ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا و‬
‫ﻧﯿﺰ( ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻇﺮف ﻏﺬا ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺘﻮر داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در‬
‫ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬاﯾﺘﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5456 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2031 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2032 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2033 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .168‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪191‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺧﻮردن ﺑﺎ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ و ﻧﯿﺰ ﻟﯿﺴﯿﺪنِ اﻧﮕﺸﺘﺎن‬
‫ُ َ ُ َ َ ُ ْ َ َْ ُ ْ َ َُْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -٧٥٥‬وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا وﻗﻌﺖ ﻟﻘﻤﺔ أﺣﺪِ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺄﺧﺬﻫﺎ ﻓﻠﻴ ِﻤﻂ ﻣﺎ‬
‫َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬
‫ﻴﻄﺎن‪ ،‬وﻻ َ� ْﻤ َﺴ ْﺢ ﻳَﺪهُ‬ ‫َ ْ ً ََْْ ُ َْ َ َ َ ْ‬
‫ِﻳﻞ ﺣﻰﺘ ﻳﻠﻌﻖ‬‫ِ‬ ‫ﺪ‬‫ﻨ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﺎل‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ِ‬ ‫لﻠﺸ‬ ‫ﻬﺎ‬‫ﻋ‬ ‫ﺎﻛن ﺑِﻬﺎ ﻣِﻦ أذى وﻴﻟﺄ�ﻠﻬﺎ‪ ،‬وﻻ ﻳﺪ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َّ ُ َ‬
‫أﺻﺎﺑِﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ ﻻ ﻳﺪرِي ِﻲﻓ أي ﻃﻌﺎﻣِ ِﻪ اﻟﺮﺒ�ﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اﻓﺘﺎد‪،‬‬
‫آن را ﺑﺮدارد و از ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﭘﺎﮐﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮرد و آن را ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫ﻧﮕﺬارد؛ و ﭘﯿﺶ از ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺘﻤﺎل‪ ،‬ﭘﺎك ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬاي اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ُ ِّ َ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺮﻀ أﺣﺪ�ﻢ ﻋِﻨﺪ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻣِﻦ‬ ‫‪ -٧٥٦‬وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِن الﺸﻴﻄﺎن �‬
‫َ َ‬ ‫َ َْ ْ َ َُْ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُْ ُ َ َ‬ ‫ّ َْ ُ ُُ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺷﺄﻧ ِ ِﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ �ﺮﻀه ﻋِﻨﺪ ﻃﻌﺎﻣِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈِذا ﺳﻘﻄﺖ ﻟﻘﻤﺔ أﺣﺪِ�ﻢ ﻓﻠﻴﺄﺧﺬﻫﺎ ﻓﻠﻴ ِﻤﻂ ﻣﺎ ﺎﻛن ﺑِﻬﺎ‬
‫َ ِّ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َْ َْْ َ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ً ُ َّ َ ْ ُ ْ َ‬
‫ﺎن‪ ،‬ﻓﺈذا ﻓﺮغ ﻓﻠﻴﻠﻌﻖ أﺻﺎﺑ ِ ِﻌﻪ ﻓﺈِﻧﻪ ﻻ ﻳﺪري ِﻲﻓ أي‬
‫ِ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻴ‬ ‫لﻠﺸ‬ ‫ﻋﻬﺎ‬‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫وﻻ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻣِﻦ أذى‪� ،‬ﻢ ﻴﻟﺄ�ﻠ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ََ ُ‬
‫اﻟﺮﺒ�ﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻃﻌﺎﻣِ ِﻪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن در ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺗﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬آن را از ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﭘﺎك ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮرد و آن را ﺑﺮاي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻧﮕﺬارد و ﭘﺲ از ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﻠﯿﺴﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ‬
‫در ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬاي اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ُ َّ َ‬ ‫َ ََ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا أ�ﻞ ﻃﻌﺎﻣﺎ‪ ،‬ﻟ ِﻌﻖ أﺻﺎﺑِﻌﻪ اﺜﻟﻼث‪،‬‬ ‫‪ -٧٥٧‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ َْ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َْ‬ ‫ُ ََْْ ُ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫َ‬
‫‪،‬ﻻ ﻳﺪ�ﻬﺎ‬ ‫وﻗﺎل‪» :‬إِذا ﺳﻘﻄﺖ ﻟﻘﻤﺔ أﺣﺪِ�ﻢ ﻓﻠﻴﺄﺧﺬﻫﺎ‪ ،‬وﻴﻟ ِﻤﻂ �ﻨﻬﺎ اﻷذى‪ ،‬وﻴﻟﺄ�ﻠﻬﺎ و‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َْ ُ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺎن« وأمﺮﻧﺎ أن �ﺴﻠﺖ اﻟﻘﺼﻌﺔ وﻗﺎل‪» :‬إِﻧ�ﻢ ﻻ ﺗﺪ ُرون ﻲﻓ أ ِّي ﻃﻌﺎﻣِ�ﻢ‬ ‫ل ِﻠﺸﻴﻄ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ُ‬
‫اﻟﺮﺒ�ﺔ«‪].‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﻟﯿﺴﯿﺪ؛ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬آن را از ﺧﺎك و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2033 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .168‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2033 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .168‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2034 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪192‬‬

‫ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﭘﺎك ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮرد و آن را ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن ﻧﮕﺬارد« و ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﺎك ﮐﺮدن‬
‫ﻇﺮف ﻏﺬا ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در ﮐﺪام‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬاﯾﺘﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮا‪َ ‬ﻋﻦ الﻮﺿﻮءِ م َِّﻤﺎ َم َّﺴﺖ اﻨﻟَّ ُ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺎر‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ﺑﻦ اﺤﻟﺎرث �ﻧﻪ ﺳﺄ‬ ‫‪ -٧٥٨‬وﻋﻦ ﺳﻌﻴﺪ ِ‬
‫ُ َ َ ْ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ﻻ‪ ،‬ﻗﺪ ُﻛ َّﻨﺎ َ‬
‫اﻟﻄﻌﺎم إِﻻ ﻗﻠِﻴﻼ‪ ،‬ﻓﺈِذا � ُﻦ وﺟﺪﻧﺎه‪ ،‬لﻢ ﻳ�ﻦ ﻨﻟﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻻ �ﺪ ﻣﺜﻞ ذلﻚ‬ ‫زﻣﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َ ُ َّ َ ِ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َّ ُ َ ِّ َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫ََ ُ‬
‫ﻣﻨﺎدِﻳﻞ إِﻻ أ�ﻔﻨﺎ وﺳﻮاﻋﺪﻧﺎ وأﻗﺪاﻣﻨﺎ‪� ،‬ﻢ ﻧﺼ� وﻻ �ﺘﻮﺿﺄ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرث رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﭘﺲ از ﺻﺮف‪ ‬ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ روي آﺗﺶ ﭘﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ‪-‬‬
‫ﺻﺮف‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻏﺬاﯾﯽ‪ ،‬وﺿﻮ را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ -.‬ﻣﺎ‪ ،‬در زﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻧﺪرت ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ و وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ‪ ،‬دﺳﺘﻤﺎﻟﯽ ﺟﺰ ﮐﻒ‪ ‬دﺳﺖﻫﺎ و‬
‫ﺳﺎﻋﺪﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬آنﮔﺎه‪ -‬ﺑﺎ وﺿﻮﯾﯽ ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ داﺷﺘﯿﻢ‪ -‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ‬
‫وﺿﻮي ﺗﺎزهاي ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5457 :‬‬

 ‫‪ -110‬ﺑﺎب‪ :‬ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ‬

‫َ َ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ ُ َْْ‬ ‫ُ‬

‫ﺎﻛﻲﻓ اﺜﻟﻼﺛﺔِ‪َ ،‬وﻃﻌﺎم‬
‫� ِ‬ ‫ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻃﻌﺎم اﻹﺛن ِ‬ ‫‪-٧٥٩‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺎﻛﻲﻓ اﻷر�ﻌ ِﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫اﺜﻟﻼﺛ ِﺔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮراك‪ ‬دو ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﺧﻮراك ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ«‪.‬‬
‫َْْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫�‪،‬‬
‫ﺣ ِﺪ ﻳ�ﻲﻔ اﻹﺛن ِ‬‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻃﻌﺎم الﻮا ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪َ -٧٦٠‬و�ﻦ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ُ ََ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ُ َْْ َ ْ‬
‫اﻷر�ﻌ ِﺔ ﻳ�ﻲﻔ اﺜﻟﻤﺎ�ِﻴﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫� ﻳ�ﻲﻔ اﻷر�ﻌﺔ‪ ،‬وﻃﻌﺎم‬ ‫وﻃﻌﺎم اﻹﺛن ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮراك ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي دو ﻧﻔﺮ و ﺧﻮراك دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ و ﺧﻮراك ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺎويِ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺷﺎره‬
‫و ﺷَﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﻮاﺿﻊ و ﮐﻢﺧﻮريﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻏﺬاﻫﺎﯾﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮرد؛ اﻣﺎ در ﻏﺬاﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﻧﺞ ﮐﻪ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺧﻮردن ﺑﺎ‬
‫ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دوم‪ :‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻏﺬا‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ دﺳﺘﺶ را‬
‫ﺑﺎ دﺳﺘﻤﺎل ﭘﺎك ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﻠﯿﺴﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﯾﺎ‬
‫ﻟﯿﺴﺎﻧﺪن آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮد اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻠﯿﺴﺪ‪،‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻟﯿﺴﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زن و ﺷﻮﻫﺮي ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5392 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2058 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 570‬ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2059 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 570‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪194‬‬

‫ﻣﺤﺒﺖ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫اﻧﺴﺎن اﻧﮕﺸﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﻠﯿﺴﺪ؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ و‬
‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮري ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﻮﭼﮑﺶ را ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻟﯿﺴﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻟﯿﺴﯿﺪنِ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﯾﺎ ﻟﯿﺴﺎﻧﺪن آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻟﯿﺴﺎﻧﺪن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻮد ﺑﻠﯿﺴﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻠﯿﺴﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ را دﺳﺘﻮري دﺷﻮار‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬاﯾﺘﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
‫ﺑﺮﮐﺖ در ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪك ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻣﺎ ﻗﺮار دارد و آن را ﻣﯽﻟﯿﺴﯿﻢ‪ .‬ﺣﺘﯽ‬
‫از ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻀﻢ ﻏﺬا ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻬﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻨﺖ و رﻫﻨﻤﻮد اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي ﺳﻮم‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺸﻘﺎب‪ ،‬ﮐﺎﺳﻪ و ﻇﺮف ﻏﺬا را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن‬
‫ﺧﻮد ﭘﺎك ﮐﻨﺪ و ﺑﻠﯿﺴﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻏﺬا‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻇﺮف ﻏﺬاي ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻠﯿﺴﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻏﺬاﯾﯽ در اﻃﺮاف آن ﻧﻤﺎﻧَﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ از ﻏﺬاي ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺮدم ﺑﺪون اﺟﺮاي اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‪ ،‬از ﺳ ِﺮ ﺳﻔﺮه ﮐﻨﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺪاري ﻏﺬا در اﻃﺮاف ﻇﺮف وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﯽاﻃﻼع ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻫﻢﺳﻔﺮه ﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ ﺳﻨﺖ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎي ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﻠﯿﻢ دﻫﻨﺪ‪ ،‬دﯾﺮي ﻧﻤﯽﭘﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖﻫﺎ‬
‫ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖﻫﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض دارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻟﻘﻤﻪاي از دﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫آن را ﺑﺮدارد و ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎﮐﺶ را ﭘﺎك ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﺨﻮر‪‬د ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺶ زﯾﺎنآور اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎﮐﺶ را ﭘﺎك ﮐﻨﺪ و‬
 ‫‪195‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ‬

‫ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺨﻮر‪‬د‪ .‬ﭼﺮا؟ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و آن را ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن ﻧﮕﺬارد«‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن در ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺰدش ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﺑﺎ او در اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮد! ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫� ۡم َج َزا ٓ ٗء َّم ۡوفُ ٗ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ٓ ُ ُ‬
‫ور� ‪َ ٦٣‬وٱ ۡس َتف ِز ۡز‬ ‫﴿قال ٱذهب �من تبِعك مِنهم فإِن جهنم جزاؤ‬
‫َۡ َ َ َ َ َ ۡ‬ ‫َ ۡ َ ََ ۡ ۡ َ َ‬ ‫َمن ٱ ۡس َت َط ۡع َ ۡ‬
‫جل ِك َوشارِ� ُه ۡم ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ِك‬ ‫ل‬‫ي‬ ‫�‬ ‫ت مِن ُهم بِصوت ِك وأجلِب عل ِ ِ‬
‫م‬ ‫ه‬ ‫ۡ‬
‫ي‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ َّ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ‬
‫ٱ�م� ِل وٱ�و� ِد وعِده ۚم وما يعِدهم ٱلشي�ن إِ� غرورا ‪] ﴾٦٤‬اﻹﴎاء‪[٦٤ ،٦٣ :‬‬
‫)ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ اﺑﻠﯿﺲ( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮو؛ آن دﺳﺘﻪ از آدﻣﯽزادﮔﺎن ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫دوزخ‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮ ﺳﺨﺖ و ﮐﺎﻣﻞ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺪاﻣﺸﺎن را ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪاﯾﺖ )ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ( ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ و ﺑﺎ ﺳﺮﺑﺎزان ﺳﻮاره و ﭘﯿﺎدهات ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪور ﺷﻮ و در اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان‪،‬‬
‫ﺧﻮدت را ﺷﺮﯾﮑﺸﺎن ﺑﮕﺮدان و ﺑﻪ آﻧﺎن وﻋﺪه ﺑﺪه؛ و ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﻘﻂ وﻋﺪهي‬
‫دروﻏﯿﻦ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن »�ﺴﻢاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن را از ﺧﻮردن ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﯾﺪ و‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ او را از ﺧﻮردن ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﺗﺎ ﻟﻘﻤﻪاي از دﺳﺘﺘﺎن ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ اﮔﺮ آن را ﺑﺮدارﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آنِ ﺷﻤﺎﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن آن را ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮﭼﻪ در ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﻧﺸﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻟﻘﻤﻪاي از دﺳﺘﺘﺎن اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺷﺮﯾﮑﺘﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ در اﯾﻦﺑﺎره ﻧﯿﺰ او را در‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ و وﻗﺘﯽ ﻟﻘﻤﻪاي ﻏﺬا ﯾﺎ داﻧﻪاي ﺧﺮﻣﺎ و اﻣﺜﺎل آن از دﺳﺘﺘﺎن ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﺮدارﯾﺪ و ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎﮐﺶ را ﭘﺎك ﮐﻨﯿﺪ و آن را ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن ﻧﮕﺬارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻧﺞ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد ﮐﻪ روي‬
‫آﺗﺶ ﭘﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬دﻟﯿﻠﺸﺎن اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮراكﻫﺎﯾﯽ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده و در‬
‫»ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري« ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭼﯿﺰي ﺧﻮردﯾﻢ ﮐﻪ روي آﺗﺶ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪196‬‬

‫اﮔﺮ وﺿﻮ داﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬دوﺑﺎره وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا آنﭼﻪ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺲ از ﺧﻮردنِ ﺧﻮراك‪‬‬
‫ﭘﺨﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮ روي آﺗﺶ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪ .‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬وﺿﻮ‬
‫ْ ْ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن ِﺷﺌﺖ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ .«...‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎلِ وﺿﻮ‪،‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬وﺿﻮﯾﺶ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺴﺘﻦ ﺷﺮﻣﮕﺎه واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ وﺿﻮ داﺷﺖ و ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‪ ،‬وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻧﯿﻢﭘﺨﺘﻪ ﺑﻮده ﯾﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺨﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬از ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺟﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻠﺐ‪،‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺪون ﭼﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺷﺶ و ﺳﯿﺮاﺑﯽ و اﻣﺜﺎل آن؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ از ﻫﺮ‬
‫ﺟﺎي ﺑﺪﻧﺶ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺿﻮ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻗﺴﻤﺘﯽ را‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ«‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺟﺎﻣﻊ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﻮﺳﺘﺎن‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و ﮔﻠﺸﻦ ﺻﺎﻟﺤﺎن اﺳﺖ و در آن اﻧﻮاع ﮔﻞﻫﺎ و ﮔﯿﺎﻫﺎن زﯾﺒﺎ و ﺑﺎﻃﺮاوت‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬آري؛ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺎوي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﮑﺎت و آداﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1469 :‬‬

 ‫‪ -111‬ﺑﺎب‪ :‬روش ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﻨﻔﺲ در‬
‫ﺑﯿﺮون ﻇﺮف‪ ،‬و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن ﺗﻨﻔﺲ در ﻇﺮف؛ و اﺳﺘﺤﺒﺎب دور‬
‫دادنِ ﻇﺮف از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬

‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ َ ً‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬

‫اب ﺛﻼﺛﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن ﻳتﻨﻔﺲ ﻲﻓ الﺮﺸ ِ‬
‫‪ -٧٦١‬ﻋﻦ أ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ - ‬آب و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‪ -‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ را ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺲ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺮﺸ ُ�ﻮا واﺣ ًِﺪا َﻛ ُ ْ‬
‫ﺮﺸ ِب اﺒﻟَ ِﻌ� ‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ � َ ْ َ‬ ‫‪ -٧٦٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ٍ‬
‫ْ‬ ‫َُْْ ََ ْ ُ‬ ‫َُْْ َ ُْْ َْ‬ ‫ُ َ َ ُّ‬ ‫ْ َُ َْ‬
‫ﺮﺷ�ﺘﻢ‪ ،‬واﻤﺣﺪوا إِذا أ�ﺘﻢ ر�ﻌﺘﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫َوﻟ ِ‬
‫�ﻦ اﺮﺷ�ﻮا ﻣﺜ� وﺛﻼث‪ ،‬وﺳﻤﻮا إِذا أ�ﺘﻢ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏﺑﺎره و ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺲ آب ﻧﺨﻮرﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺲ آب ﺑﻨﻮﺷﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ«‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َّ َّ َ َ‬
‫اﻹﻧﺎءِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻨ‬ ‫ت‬ ‫ﻳ‬ ‫أن‬ ‫�‬ ‫‪ -٧٦٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﺘﺎدة‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﻔﺲ ﮐﺸﯿﺪن در ﻇﺮف آب ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َ ْ ٌّ َ ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺮاﻲﺑ‪ ،‬و�ﻦ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫أ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫ﻴ‬‫ﻤ‬‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻴﺐ‬ ‫ﺷ‬
‫ِ‬ ‫ﻗﺪ‬ ‫ﻦﺒ‬‫ٍ‬ ‫ﻠ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻲﺗ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬ ‫�ﺲ‬
‫ٍ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٧٦٤‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ َْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸب‪� ،‬ﻢ أ�ﻄﻰ اﻷﻋﺮ ِاﻲﺑ وﻗﺎل‪» :‬اﻷ�ﻤﻦ ﻓﺎﻷﻳﻤﻦ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫�ﺮ‬
‫ﺴﺎره ِ أﺑﻮ ﺑ ٍ‬
‫� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﻘﺪاري ﺷﯿﺮ آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آب‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪‬؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد از آن ﺷﯿﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ داد و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5631 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2028 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6233 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.319 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5630 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.267 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5619 ،2352) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2029 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪198‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬راﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ راﺳﺖ«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫َ ُْ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻓﺮﺸب ﻣِﻨﻪ و�ﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨ ِ ِﻪ‬ ‫�ﺮﺸاب‪،‬‬ ‫َ‬
‫ﺳﻌﺪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أ ِﻲﺗ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٧٦٥‬وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ُ ُ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ ُ‬ ‫ََْ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ ٌ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ٌ‬
‫ﺎره ِ أﺷﻴﺎخ‪ ،‬ﻓﻘﺎل لﻠﻐﻼم‪» :‬أﺗﺄذن ﻲﻟ أن أﻋ ِﻄﻲ ﻫﺆﻻءِ؟« ﻓﻘﺎل اﻟﻐﻼم‪ :‬ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﻏﻼم‪ ،‬وﻋﻦ �ﺴ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ً َ َّ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫ﻴﻲﺒ ﻣِﻨﻚ أﺣﺪا ﻓ‪،‬ﺘﻠﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬ﻲﻓ ﻳ ِﺪه ِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫واﷲ‪ ،‬ﻻ أوﺛ ِﺮ ﺑ ِ ِ ِ‬
‫ﺼ‬‫ﻨ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ آوردﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫آن ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺳﻤﺖ راﺳﺘﺶ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي ﺑﻮد و ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ ﺗﻌﺪادي ﺑﺰرگﺳﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺪﻫﻢ؟«‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را در ﺳﻬﻤﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﺼﯿﺒﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﻤﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻇﺮف را در دﺳﺖ آن ﭘﺴﺮ‬
‫ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫]اﯾﻦ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬روش ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﻨﻔﺲ در‬
‫ﺑﯿﺮون ﻇﺮف‪ ،‬و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن ﺗﻨﻔﺲ در ﻇﺮف؛ و اﺳﺘﺤﺒﺎب دور دادنِ ﻇﺮف از ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن آداب و روشﻫﺎي ﻏﺬا ﺧﻮردن ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﯽﺷﻤﺎر اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُّ ْ ۡ َ َ َّ َ ُ ۡ َ ٓ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٣٤ :‬‬ ‫ت ٱ�ِ � � ُصوها﴾‬ ‫﴿�ن �عدوا ن ِعم‬
‫و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ را ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش درآورﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻗﺪر اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ از آن ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ و ﻃﻌﻢ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ را ﻣﯽﭼﺸﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2351 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2030:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪574‬‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪199‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬روش ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﻨﻔﺲ در ﺑﯿﺮون ﻇﺮف‬

‫ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي روزه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا روزهدار‪ ،‬از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﺪر‬
‫اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن آب و ﻫﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽِ دﯾﮕﺮي‪ ،‬آداﺑﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آب را ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺨﻮرد‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ - ‬آب و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‪ -‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ را ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﯽﺧﻮرد«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺮﻋﻪاي ﺳﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﻇﺮف را از دﻫﺎن ﺧﻮد ﺟﺪا ﻣﯽﮐﺮد؛ دوﺑﺎره ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و آنﮔﺎه ﻇﺮف را از دﻫﺎن ﺧﻮد ﺟﺪا ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ و در‬
‫ﻇﺮف‪ ،‬ﺗﻨﻔﺲ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﻔﺲ‬
‫ﮐﺸﯿﺪن در ﻇﺮف آب ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬ﺣﮑﻤﺘﺶ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻇﺮف را آﻟﻮده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺎ ﺑﺎزدﻣﯽ ﮐﻪ وارد ﻇﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﯿﻤﺎريزاﯾﯽ از ﻣﻌﺪه‪،‬‬
‫ﻣﺮي ﯾﺎ دﻫﺎنِ ﺷﺨﺺ‪ ،‬وارد ﻇﺮف ﮔﺮدد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻇﺮف‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺲ آب ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ در ﻇﺮف‪،‬‬
‫ﻧﻔﺲ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ آب در ﮔﻠﻮﯾﺶ ﺑﭙﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻔﻪ ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺗﻨﻔﺲ در ﻇﺮف ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ آب را در ﺳﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮرد و در‬
‫ﻫﺮ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻇﺮف را از دﻫﺎن ﺟﺪا ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ روش‪ ،‬ﮔﻮاراﺗﺮ و ﺳﺎﻟﻢﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﺸﻨﮕﯽ‬
‫را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ از ﻧﻮﺷﯿﺪن آب ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺒﺘﻼ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻢ ﺗﺸﻨﮕﯽاش رﻓﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ آب در رودهﻫﺎ و ﻣﺠﺎريِ‬
‫ﮔﻮارشِ وي ﻓﺮو ﻣﯽرود‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻋﻄﺶ ﯾﺎ ﺗﺸﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺳﻮﺧﺖ و ﺳﺎزِ ﻣﻌﺪه و ﺣﺮارﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﮐﻤﺒﻮد آب در ﻣﻌﺪه‪ ،‬ﺳﻠﻮلﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﺪن ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ آب ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره وارد ﺑﺪن ﺷﻮد‪ ،‬ﺿﺮر دارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آب را‬
‫ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ وارد ﺑﺪﻧﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺗﺸﻨﮕﯽاش از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﻫﻢ از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ و‬
‫زﯾﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ورود ﯾﮏﺑﺎرهي آب ﺑﻪ ﺑﺪﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺮﮐﺸﯿﺪن آب ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي آب ﺑﻨﻮﺷﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ آن را ﻣﯽﻣﮑﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ آب را ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ وارد ﻣﻌﺪه ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺟﺮﻋﻪاي ﺑﻨﻮﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪200‬‬

‫ﻇﺮف را از دﻫﺎن ﺟﺪا ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺑﮑﺸﯿﻢ و ﺑﺎز ﺟﺮﻋﻪاي دﯾﮕﺮ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در‬
‫ﺳﻪ ﺟﺮﻋﻪ و در ﺳﻪ ﻧﻔﺲ آب ﺑﺨﻮرﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آب‪ ،‬ﭼﺎي و ﻗﻬﻮه ﺑﻪ ﭼﻪ روﺷﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺼﯽ وارد ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬آب ﺑﺪﻫﺪ؛ اﺑﺘﺪا از ﭼﻪ ﮐﺴﯽ آﻏﺎز‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ آب ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ و اﮔﺮ اﯾﻦ آب ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ را ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺎوردهاﯾﻢ‪ ،‬اﺑﺘﺪا از ﺑﺰرگﺗﺮ‬
‫آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺰرگﺗﺮﻫﺎ را از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫ﻓﻨﺠﺎن ﯾﺎ ﻇﺮف ﺧﻮدش را داﺷﺖ‪ ،‬از ﺑﺰرگﺗﺮ ﺷﺮوع ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗِ وي ﻗﺮار دارد‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗِ اوﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯿﺰﺑﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ درﺧﻮاﺳﺖ آب ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ آب ﻣﯽآورﻧﺪ و او ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آب آورده‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ اﯾﻦ ﻓﺮد اﯾﺴﺘﺎده‬
‫و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻟﯿﻮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ آب ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻟﯿﻮان را ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻟﯿﻮان را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺰرگ‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺎن و اﺷﺮاف ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از‬
‫اﻓﺮاد‪ ‬ﻋﺎدي‪.‬‬
‫دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻘﺪاري ﺷﯿﺮ آوردﻧﺪ ﺑﺎ آب ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪$‬؛‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد از آن ﺷﯿﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ داد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺳﺖ«‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬از اﺻﺤﺎب ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمدار‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﯾﺎرِ وﯾﮋهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻤﺮ‪ ‬اﯾﻦ را ﮔﻔﺖ ﺗﺎ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻇﺮف ﺷﯿﺮ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ .‬آنﺟﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ را ﺑﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﮐﻪ ﻓﻀﺎﯾﻠﺶ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ داد‪.‬‬
‫ﻋﻠﺘﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﺮار داﺷﺖ و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬راﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ راﺳﺖ«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫‪201‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬روش ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﻨﻔﺲ در ﺑﯿﺮون ﻇﺮف‬

‫و اﻣﺎ داﺳﺘﺎن دوم‪ :‬ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ آوردﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﻧﻮﺷﯿﺪ و‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺘﺶ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي ﺑﻮد و ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ ﺗﻌﺪادي ﺑﺰرگﺳﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺪﻫﻢ؟« ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﯿﺮ؛ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را در ﺳﻬﻤﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﻧﺼﯿﺒﻢ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﻤﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ دارم ﻣﻦ از ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺨﻮرم‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻇﺮف را در دﺳﺖ آن ﭘﺴﺮ ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺑﺰرگﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ داﺳﺘﺎن ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻓﺮد ﻋﺎدي ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ‬
‫ﮐﻢﺗﺮي دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و اﺷﺮاﻓﯽ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َْ َ َْ َ َْ َ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻷ� َﻤﻨُﻮن اﻷ� َﻤﻨُﻮن اﻷ� َﻤﻨُﻮن‪ ،‬أﻻ �ﻴَ ِّﻤﻨُﻮا أﻻ �ﻴَ ِّﻤﻨُﻮا أﻻ �ﻴَ ِّﻤﻨُﻮا«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ« و ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺎن! ﺗﺮﺗﯿﺐ را از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮان‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺴﻪ آب ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه روش ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ را ﻣﯽآور‪‬د‬
‫و از ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در زﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ را از اﯾﺸﺎن آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺴﻮاﮐﺶ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ‬
‫از دو ﻧﻔﺮي ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪ [:‬ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ )ﻣﺴﻦﺗﺮ( ﺑﺪه‪ .‬در اﯾﻦﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ وارد ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬از ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2571 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2029 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ‪.‬‬

 ‫‪ -112‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ‪ ،‬ﻇﺮف آب و‬
‫اﻣﺜﺎل آن؛ و ﺑﯿﺎنِ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺮاﻫﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ‬

‫َْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ِّ‬

‫ﺎث اﻷﺳ ِﻘﻴﺔِ‪ .‬ﻳﻌ�‪:‬‬
‫ﻋﻦ اﺧﺘِﻨ ِ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪ ِري‪ ‬ﻗﺎل �� رﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٧٦٦‬ﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ ُ َ َ ََْ ُ‬
‫اﻫﻬﺎ‪َ ،‬و� ُ ْ َ‬
‫ﺮﺸب ﻣﻨﻬﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫أن ﺗ�ﺮﺴ أﻓﻮ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻧﻮﺷﯿﺪن آب از دﻫﺎﻧﻪي‬
‫ﻣﺸﮏ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ َ ْ ِّ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -٧٦٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أن �ﺮﺸب ﻣِﻦ ِﻲﻓ الﺴﻘﺎءِ أو اﻟ ِﻘﺮ�ﺔِ‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻧﻮﺷﯿﺪنِ آب از دﻫﺎﻧﻪي ﻇﺮف آب و‬
‫ﻣﺸﮏ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َْ َ َ ْ َ‬ ‫ُ ِّ‬
‫ﺎن ﺑ ِﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬دﺧﻞ‬ ‫ﺖ ﺣﺴ ِ‬ ‫ﺎﺑﺖ أﺧ ِ‬
‫ﺖﺛ ٍ‬‫‪ -٧٦٨‬وﻋﻦ أم ﺛﺎﺑ ِ ٍﺖ ﻛبﺸﺔ ﺑِﻨ ِ‬
‫َ َ َ ُُْ‬ ‫ِّ ْ ُ َ َّ َ ً َ ُ ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻘﺔ ﻗﺎﺋﻤﺎ‪� .‬ﻘﻤﺖ إِﻰﻟ �ِﻴﻬﺎ ﻓﻘﻄﻌﺘﻪ‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫ﺮﺸب ﻣِﻦ ِﻲﻓ ﻗ ِﺮ ٍ‬
‫�ﺔ ﻣﻌﻠ ٍ‬ ‫ﻲﻠﻋ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﮐﺒﺸﻪ ﺑﻨﺖ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻧﺰدم آﻣﺪ و اﯾﺴﺘﺎده از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮑﯽ ﮐﻪ آوﯾﺰان ﺑﻮد‪ ،‬آب ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ و‬
‫دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ را ﺑ‪‬ﺮﯾﺪم )ﺗﺎ آن را ﻧﮕﻪ دارم(‪.‬‬
‫]امﺛﺎﺑﺖ& دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ را ﺑ‪‬ﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻠﯽ را ﮐﻪ دﻫﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن ﺧﻮرده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺒﺮك ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از دﻫﺎﻧﻪي ﻇﺮف اﺳﺖ‬
‫و دو ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دﻫﺎﻧﻪي‬
‫ﻇﺮف‪ ،‬آب ﻧﺨﻮرد‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5625 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2023 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5628 :‬؛ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1542 :‬‬
 ‫‪203‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ‪ ،‬ﻇﺮف آب و اﻣﺜﺎل‬
‫آن؛ و ﺑﯿﺎنِ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺮاﻫﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آداب ﻧﻮﺷﯿﺪن‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ ﯾﺎ ﻇﺮف‪ ،‬آب ﻧﺨﻮر‪‬د‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ آب را در ﻣﺸﮏ و اﻣﺜﺎل آن ﻧﮕﻪ‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﮔﺎه ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﺣﺸﺮات و اﻣﺜﺎل آن در آب دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫از ﺗﺎ ﮐﺮدنِ دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ و ﻧﻮﺷﯿﺪن آب از دﻫﺎﻧﻪي آن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻟﺬا ﺣﮑﻤﺘﺶ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ آب‪ ،‬آﻟﻮده ﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ‪ ،‬آب ﺑﺨﻮرد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ‪ ‬آﻟﻮدﮔﯽ آب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎري ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آب ﺑﺨﻮرد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺎري از ﻣﺸﮏ ﺑﯿﺮون‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﭼﻪﻗﺪر ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮده اﺳﺖ! ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن داﺷﺖ او را ﺑﮕﺰد ﯾﺎ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آب ﺧﻮردن از ﺷﯿﺮِ آب ﯾﺎ ﺳﺒﻮﻫﺎ و ﻇﺮفﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص آب‪ ،‬ﺧﻄﺮﻧﺎك‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﮑﻢِ ﻧﻮﺷﯿﺪن آب از ﻟﯿﻮان را دارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﺎرهاي ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﺸﻨﻪ ﻫﺴﺖ و ﻟﯿﻮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﺪارد؛‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ آب ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﻧﻬﯽِ ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ امﺛﺎﺑﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺿﺮورت‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن آب در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﯾﺴﺘﺎده‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﻮﺷﯿﺪن آب در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ‬
‫ﺿﺮورت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞِ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻟﯿﻮان ﯾﺎ ﻇﺮﻓﯽ در دﺳﺘﺮس ﻧﯿﺴﺖ و ﻣ‪‬ﺸﮏ‪ ،‬آوﯾﺰان اﺳﺖ و‬
‫دﻫﺎن اﻧﺴﺎن در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮏ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن آب در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده از ﻣﺸﮑﯽ ﮐﻪ آوﯾﺰان ﺑﻮد‪ ،‬آب ﻧﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺒﺮك ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ آﺛﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺮق‪ ،‬آب دﻫﺎن‪ ،‬ﻟﺒﺎس و ﻣﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺒﺮك ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﺒﺮك ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ آﺛﺎر دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﮐﺴﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از آﺛﺎر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪي‬
‫ﺷﺮك‪ ،‬ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدد‪ .‬ر‪.‬ك‪» :‬اﻟﺘﻮﺳﻞ‪ ،‬اﻧﻮاﻋﻪ واﺣﮑﺎﻣﻪ« از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -113‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن دﻣﯿﺪن در ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‬

‫ٌُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َّ َّ َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬

‫اب ﻓﻘﺎل َرﺟﻞ‪:‬‬‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ �� ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّﻔﺦِ ِﻲﻓ الﺮﺸ‬ ‫ِ‬ ‫اﺨﻟﺪري‪ ‬أن اﻨﻟ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٧٦٩‬ﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ََ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ُْ‬ ‫ِّ‬ ‫َْ َْ‬ ‫َ ُ َ‬
‫اﻹﻧﺎء؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻫ ِﺮ�ﻬﺎ« ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈِ� ﻻ أر َوى ﻣِﻦ �ﻔ ٍﺲ َواﺣ ٍِﺪ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺄﺑِﻦ‬‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫راﻫﺎ‬ ‫أ‬ ‫اﻟﻘﺬاة‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ‬
‫اﻟﻘﺪح إِذا �ﻦ �ِﻴﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دﻣﯿﺪن در آب ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮف‪ ،‬ﺧﺎﺷﺎك ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را ﺑﺮﯾﺰ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺲ ﺳﯿﺮاب ﻧﻤﯽﺷﻮم؛ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻇﺮف را از‬
‫دﻫﺎﻧﺖ ﺟﺪا ﮐﻦ )و ﭘﺲ از ﻧﻔﺲ ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬آب ﺑﻨﻮش(«‪.‬‬
‫َ َ َُْ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ َ َّ َ‬
‫اﻹﻧﺎءِ أ ْو �ﻨﻔﺦ‬
‫ﻰﺒ‪ �� ‬أن ﻳتﻨﻔﺲ ﻲﻓ ِ‬ ‫‪ -٧٧٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ِﻴﻪ‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﻔﺲ ﮐﺸﯿﺪن ﯾﺎ ﻓﻮت ﮐﺮدن در ﻇﺮف‪،‬‬
‫ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در آداب ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ‬
‫دﻣﯿﺪن در ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ«‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ دو ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آنﻫﺎ از دﻣﯿﺪن در ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ در ﺑﺎزدم اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﯿﻤﺎريزا وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫دﻣﯿﺪن ﯾﺎ ﻓﻮت ﮐﺮدن در ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ وﻗﺘﯽ در آب‪،‬‬
‫ﺧﺎﺷﺎك ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ ،‬ﻓﻮت ﻧﮑﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﻔﺘﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را ﺑﺮﯾﺰ«؛ ﯾﻌﻨﯽ آﺑﯽ را ﮐﻪ در آن‬
‫ﺧﺎﺷﺎك اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﯾﺰ و در آن ﻓﻮت ﻧﮑﻦ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺲ ﺳﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮم«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎم آب ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﮐﺸﯿﺪن ﻧﯿﺎز دارم؛ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6912 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪385 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1538 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6820 :‬؛ إرواءاﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪2037 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1539 :‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن دﻣﯿﺪن در ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‬

‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻇﺮف را از دﻫﺎﻧﺶ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ و ﭘﺲ از ﻧﻔﺲ ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎز‬
‫ﻧﻔﺲ ﺗﺎزه ﮐﻨﺪ و دوﺑﺎره ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻓﻮت ﮐﺮدن در ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ را در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﺿﺮورت‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬داغ اﺳﺖ و ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﻋﺠﻠﻪ دارد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ در ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻓﻮت ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻇﺮف‪ ‬دﯾﮕﺮي در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ را از اﯾﻦ ﻇﺮف ﺑﻪ آن ﻇﺮف‬
‫ﺑﺮﯾﺰد ﺗﺎ زودﺗﺮ ﺳﺮد ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮزش داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰِ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪاي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪهاي‬
‫در آﺳﻤﺎن ﺑﺎل ﻧﻤﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‬
‫) ‪(1‬‬
‫آري؛ ﺣﺘﯽ درﺑﺎرهي ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آﻣﻮزشِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬ ‫آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﻧﺤﻮهي ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آري؛‬
‫ﭘﺲ ﭼﻪ! ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ روي ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﻢ؛ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ و ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﻪ‬
‫ﺳﻨﮓ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﻧﮑﻨﯿﻢ و اﺳﺘﺨﻮان‪ ،‬ﺳﺮﮔﯿﻦ و ﭘﺲﻣﺎﻧﺪهي ﺣﯿﻮاﻧﺎت و اﻣﺜﺎل آن را ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﻧﺒﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﻘﺼﯽ در آن ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ آن را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ردي آﺷﮑﺎر‬
‫ﺑﺮ ﺑﯽﺧﺮداﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ آﯾﯿﻦ اﺳﻼم ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪه و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻤﺎز و روزه ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺎر و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي درﺑﺎرهي رواﺑﻂ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﯽﺧﺮد و‬

‫)‪ (1‬ا‪‬ﺳﻨﺎدش ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ (155/2‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ از ﻓﻄﺮ از‬
‫اﺑﻮاﻟﻄﻔﯿﻞ از اﺑﻮذر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ دارﻗﻄﻨﯽ در اﻟﻌﻠﻞ )‪ (290/6‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬و ﻏﯿﺮ از اﺑﻦﻋﯿﯿﻨﻪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ را از ﻓﻄﺮ از ﻣﻨﺬر ﺛﻮري از اﺑﻮذر‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺳ‪‬ﻞ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ‪‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺴﻨﺪ اوﺳﺖ ﮐﻪ ا‪‬ﺳﻨﺎدش ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪206‬‬

‫ﺳﺒﮏﺳﺮﻧﺪ! ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آﯾﻪي ﻗﺮآن‪ ،‬آﯾﻪي »ﻣﺪاﯾﻨﻪ«‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﻪي ‪ 282‬ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه[‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻣﺪتدار در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺣﺎل اﯾﻦﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ رواﺑﻂ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؟! ﭼﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫آﯾﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽ و ﺗﻨﻈﯿﻢ و اﺻﻼح رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي و اﻣﺜﺎل آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ! ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ را دارد‪ .‬ﭘﺲ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -114‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده و اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬

‫) ‪(1‬‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺒﺸﻪ& اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ْ ََْ َ َ َ ُ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫ﺮﺸب َوﻫ َﻮ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻣِﻦ زمﺰم‪ ،‬ﻓ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٧٧١‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻘﻴ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ﻗَ ٌ‬
‫ﺎﺋﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از آب زﻣﺰم ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دادم و اﯾﺸﺎن‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ِّ‬ ‫َ ً‬ ‫َّ ْ َ َ َ‬ ‫ٌّ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََْ‬ ‫‪َ -٧٧٢‬و َﻋﻦ َ َّ‬
‫ﺮﺸب ﻗﺎﺋﻤﺎ‪ ،‬وﻗﺎل‪ :‬إِ�‬
‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺣ‬‫الﺮ‬ ‫ﺑﺎب‬ ‫‪‬‬‫ﻲﻠﻋ‬ ‫ﺳﺮﺒة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أﻰﺗ ِ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫اﻟ�ال‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ََْ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ََ ْ ُ ُ‬ ‫ََ ْ ُ َ َ‬
‫ﻮ� �ﻌﻠﺖ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎرى[‬ ‫رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻌﻞ ﻛﻤﺎ رأ�ﺘﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﺰّال ﺑﻦ ﺳﺒﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺤﻮ‪‬ﻃﻪي ‪ -‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ‬ﮐﻮﻓﻪ‪ -‬آﻣﺪ و‬
‫اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬آب ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده آب ﻧﻮﺷﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮا دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده آب ﻧﻮﺷﯿﺪم«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ْ ُ ُ َ َ‬
‫ﻮل اﷲ‪ ‬و� ُﻦ‬ ‫َ‬
‫‪ -٧٧٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻧﺄ�ﻞ ﻰﻠﻋ ﻋﻬ ِﺪ رﺳ ِ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﺮﺸب َو� ُﻦ ﻗﻴﺎم‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ‬ ‫�ﻤﻲﺸ‪ ،‬و�‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬در دوران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ راه ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪﯾﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.768‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1637 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2027 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5615 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1533 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪208‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫َْ ُ ُ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸب‬ ‫‪ -٧٧٤‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ ﻋﻦ أﺑﻴ ِﻪ ﻋﻦ ﺟﺪه‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬‬
‫َ ً َ ً‬
‫ﻗﺎﺋﻤﺎ وﻗﺎﻋِﺪا‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﮔﺎه اﯾﺴﺘﺎده و ﮔﺎه ﻧﺸﺴﺘﻪ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َْ‬ ‫َّ ِّ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ّ ُ ُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻗﺎﺋﻤﺎ‪ .‬ﻗﺎل ﻗﺘﺎدة‪ :‬ﻓﻘﻠﻨﺎ‬ ‫�ﺲ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻰﺒ‪� ‬ﻧﻪ �� أن �ﺮﺸب‬ ‫‪ -٧٧٥‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ ُّ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺷ أو أﺧﺒﺚ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻷ�ﺲ‪ :‬ﻓﺎﻷ�ﻞ؟ ﻗﺎل‪ :‬ذلﻚ أ‬
‫ُّ ْ َ ً‬ ‫َ ُ َ َّ َّ َّ َ َ َ‬
‫الﺮﺸ ِب ﻗﺎﺋﻤﺎ‪.‬‬ ‫ﻰﺒ‪ ‬زﺟ َﺮ ﻋ ِﻦ‬ ‫رواﻳﺔ ﻪﻟ أن اﻨﻟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻗﺘﺎده ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺧﻮردن ﭼﻄﻮر؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﻣﻨﻊ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َ ٌ ْ ُ َ ً َ َ ْ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫�ﺮﺸ�ﻦ أﺣﺪ ﻣِﻨ� ْﻢ ﻗﺎﺋﻤﺎ‪� ،‬ﻤﻦ‬ ‫‪ -٧٧٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ﻲﺴ ﻓَﻠْيَ ْﺴ َﺘ ِﻘ ْ‬
‫ﺊ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�َ ِ َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده آب‬
‫ﻧﻨﻮﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد و اﯾﺴﺘﺎده آب ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ ﺑﺰﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻ ﺑﯿﺎورد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1535 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2024 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2026 :‬؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﻣﻨﮑَﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ :‬در‬
‫ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ از ﭼﻨﺪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬از ﻧﻮﺷﯿﺪن آب در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﯾﺴﺘﺎده ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ در رواﯾﺘﯽ از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻟﻔﻈﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ زدن و ﺑﺎﻻ آوردن اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ذﮐﺮي از‬
‫ﻧﺴﯿﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و وﺟﻪ ﻣﻨﮑﺮ ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو آن را در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪ 177 :‬آوردهام‪.‬‬
 ‫‪209‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده و اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪن در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﯾﺴﺘﺎده ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮرد و ﻧﻤﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﻣﻨﻊ‬
‫در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﻮﺷﯿﺪن آب در ﺣﺎﻟ ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﮐﻪ راوي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺧﻮردن ﭼﻄﻮر؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﮐﻪ ﺗﺮﻣﺬي آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ راه ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪﯾﻢ«‪ .‬ﻟﺬا از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬رواﯾﺖ‪ ‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬از آب زﻣﺰم ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دادم و‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻮﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫»زﻣﺰم« ﻧﺎمِ ﭼﺸﻤﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺰدﯾﮏ »ﮐﻌﺒﻪ« ﻗﺮار دارد‪ .‬اﯾﻦ ﭼﺸﻤﻪ زﻣﺎﻧﯽ از‬
‫زﻣﯿﻦ ﺟﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪ ‬ﻫﻤﺴﺮش ﻫﺎﺟﺮ و ﭘﺴﺮش اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را در ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺗﮏ‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ رﻫﺎ ﮐﺮد‪ .‬در آن دوران ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻣﮑﻪ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺧﺸﮏ و‬
‫ﺧﺎﻟﯽ از ﺳﮑﻨﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﯿﺴﻪاي ﺧﺮﻣﺎ و ﻇﺮﻓﯽ آب ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و آنﻫﺎ را ﺗﺮك ﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ را آنﺟﺎ‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﺎﺟﺮ& ﺧﻮد را ﺑﻪ او رﺳﺎﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎ را ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ آﯾﺎ اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري داده اﺳﺖ؟‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري‪ .‬ﻫﺎﺟﺮ ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎل ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري ﺑﻪ ﺗﻮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﮐﻤﺎلِ‬
‫اﯾﻤﺎنِ ﻫﺎﺟﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎن ﻣﺎدرِ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻋﻮن ﺑﺮ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‬
‫ﭼﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد و ﭘﺴﺮاﻧﺸﺎن را ﻣﯽﮐُﺸﺖ و زﻧﺎﻧﺸﺎن را زﻧﺪه ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪210‬‬

‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﮐﺸﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻋﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮدي از ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺗﻮ ﺑﻪ دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻓﺮﻋﻮن دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻧﻮزادان ﭘﺴﺮ را ﺑﮑﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدر ﻣﻮﺳﯽ ﻧﮕﺮان ﭘﺴﺮش ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او وﺣﯽ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ وﺣﯽِ اﻟﻬﺎم‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫وﺣﯽ ﻧﺒﻮت‪ .‬آري؛ اﷲ ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ را در ﺻﻨﺪوﻗﯽ ﭼﻮﺑﯽ ﺑﮕﺬارد و در‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ رﻫﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎمِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻣﺎدر دﺷﻮار اﺳﺖ؛‬
‫وﻟﯽ ﻣﺎدر ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬زﻧﯽ ﺑﺎاﯾﻤﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ وﻋﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنِ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮد و ﻣﻮﺳﯽ را در ﺻﻨﺪوﻗﯽ ﭼﻮﺑﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و آن را در رودﺧﺎﻧﻪ رﻫﺎ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﺻﻨﺪوق و ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي را ﮐﻪ در آن ﺑﻮد‪ ،‬دﯾﺪﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او‬
‫را ﺑﮑُﺸﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ را دﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻬﺮش در دﻟﺶ اﻓﺘﺎد؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ ُ َ ۡ ّ َ َ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ٓ َۡ‬ ‫﴿ َوقَالَت ٱ ۡم َرأَ ُ‬
‫� أن ينفعنا أو‬ ‫� ِ� ولك ۖ � �قتلوه ع ٰٓ‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫ت ف ِۡرعون ق َّ‬
‫ر‬ ‫ِ‬
‫ٖ‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ ۡ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٩ :‬‬ ‫خذهُۥ َو ٗ�ا َوه ۡم � �َش ُع ُرون ‪﴾٩‬‬ ‫�ت ِ‬
‫و ﻫﻤﺴﺮ ﻓﺮﻋﻮن ﮔﻔﺖ‪ :‬او )اﯾﻦ ﻧﻮزاد( روﺷﻨﯽ ﭼﺸﻢ ﻣﻦ و ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ او را ﻧﮑُﺸﯿﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﻮدي ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ او را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬و آﻧﺎن )ﺣﻘﯿﻘﺖ را( ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدر ﻣﻮﺳﯽ ﻧﮕﺮان ﺷﺪ و دﻟﺶ ﺗُﻬﯽ ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ داﺷﺖ‪،‬‬
‫دﻟﺶ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻮد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻗﺪرﺗﺶ ﮐﺎري ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻮدك‪ ،‬از ﻫﯿﭻ زﻧﯽ‬
‫ﺷﯿﺮ ﻧﺨﻮر‪‬د؛ ﻟﺬا ﻫﺮ داﯾﻪاي ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﭽﻪ از او ﺷﯿﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻣﺎدرش آﻣﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﺎرِ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ دﯾﺪ ﻣﺮدم در‬
‫ﺟﺴﺖوﺟﻮي داﯾﻪاي ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﭽﻪ ‪ -‬ﻣﻮﺳﯽ‪ -‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ُ َ ٰ ُ َ‬
‫حون ‪﴾١٢‬‬ ‫ص‬‫ت ي�فلونهۥ ل�م وهم �ۥ � ِ‬ ‫﴿هل أدل�م � أه ِل �ي ٖ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[١٢ :‬‬
‫آﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاي را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻢ ﮐﻪ او را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ را ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ از ﻫﯿﭻ زﻧﯽ ﺷﯿﺮ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎدرش‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﻮﺳﯽ ﻓﻘﻂ از ﻣﺎدرش ﺷﯿﺮ ﺧﻮرد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﺎدرش او را ﺑﻪ درﯾﺎ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد!‬
 ‫‪211‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‬

‫ﺑﻪ داﺳﺘﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ؛ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﺎﺟﺮ& ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﺳﺘﻮرِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺎﺟﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺎﺟﺮ و ﻓﺮزﻧﺪش ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﯿﺎن ﮐﻮهﻫﺎي ﻣﮑﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻫﯿﭻ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ آنﺟﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﺎﺟﺮ از آب و ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش ﺷﯿﺮ ﻣﯽداد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آب و ﺧﺮﻣﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و ﻣﺎدر‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺎدرِ ﺷﯿﺮده‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺧﻮردن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺮ ﻫﻢ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺑﭽﻪ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺷﺪ و ﺟﯿﻎ ﻣﯽزد‪.‬‬
‫اﷲ در دلِ ﻫﺎﺟﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮه ﺑﺮود ﺗﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺻﺪاﯾﯽ ﺑﺸﻨﻮد‪ .‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮه ﺑﻪ او‪ ،‬ﮐﻮه‪» ‬ﺻﻔﺎ« ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﻧﯿﺰ ﮐﻮه ﺻﻔﺎ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮه ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺎﺟﺮ از ﺻﻔﺎ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ را ﺗﯿﺰ ﮐﺮد ﺗﺎ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺪاﯾﯽ ﺑﺸﻨﻮد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮه در‬
‫آنﺳﻮ رﻓﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﻮه »ﻣﺮوه«‪ .‬از ﻣﺮوه ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و ﺧﻮب ﮔﻮش داد؛ اﻣﺎ‬
‫ﺻﺪاﯾﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪ و ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬دره ﯾﺎ ﻣﺠﺮاي ﺳﯿﻞ ﺑﻮد؛ ﻫﺎﺟﺮ وﻗﺘﯽ‬
‫وارد‪ ‬دره ﯾﺎ ﻓﺮورﻓﺘﮕﯽِ ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﺗﺎ از ﻓﺮزﻧﺪش ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد و او را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ .‬وي‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻫﻔﺖ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻧﺠﺎم داد و ﭼﻮن‬
‫ﻫﻔﺖ ﺑﺎر‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﻤﮑﯽ از ﺗﻮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ‬
‫ﮐﻦ‪ .‬ﻫﺎﺟﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺻﺪاﯾﯽ ﻧﺸﯿﺪه و ﭼﯿﺰي اﺣﺴﺎس ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬آري؛ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﻪ زﻣﯿﻦ آﻣﺪ و ﺑﺎ ﭘﺎﺷﻨﻪي ﭘﺎ ﯾﺎ ﺑﺎﻟﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﻞّ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﭼﺸﻤﻪي زﻣﺰم زد و‬
‫از زﻣﯿﻦ آب ﺟﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﻫﺎﺟﺮ‪ ،‬از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ آب ﮔُﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﭼﺸﻤﻪ‬
‫ﺳﻨﮓ ﭼﯿﺪ‪ .‬ﺧﻮد را از آب ﭼﺸﻤﻪ ﺳﯿﺮاب ﻧﻤﻮد؛ آﺑﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ رﻓﻊ ﺗﺸﻨﮕﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻢ‬
‫رﻓﻊ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ .‬او از اﯾﻦ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺷﯿﺮ ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﻋﺪهاي از ﻗﺒﯿﻠﻪي »ﺟﺮﻫﻢ« در آن اﻃﺮاف ﺑﻮدﻧﺪ؛ از دور‪ ،‬ﭼﺸﻤﺸﺎن ﺑﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﭼﺸﻤﻪي زﻣﺰم ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﻧﺪهﻫﺎ از ﻓﺎﺻﻠﻪي دور دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ و ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ آنﺟﺎ ﭼﺸﻤﻪاي ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺧﻮد ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬وﺟﻮد‪ ‬ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آنﺟﺎ آب وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ آنﺟﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﭼﺸﻤﻪي ﺟﻮﺷﺎن را دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪212‬‬

‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ اﺗﺮاق ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺎﺟﺮ& از وﺣﺸﺖ و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ درآﻣﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪‬‬

‫ﺑﺰرگ ﺷﺪ و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ زن ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ و ﻧﺰد ﻫﺎﺟﺮ و ﻫﻤﺴﺮِ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ رﻓﺖ؛ از‬
‫ﻋﺮوﺳﺶ درﺑﺎرهي وﺿﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬از وﺿﻌﯿﺖ‬
‫زﻧﺪﮔﯿﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﻧﺎﻟﯿﺪ‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺷﻮﻫﺮت آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﻋﻮض ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬از ﻫﻤﺴﺮش‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري‪ ،‬ﭘﯿﺮﻣﺮدي آﻣﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد‪- .‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺶ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ -.‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ را ﺳﻼم ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪:‬‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب درب ﺧﺎﻧﻪات را ﻋﻮض ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﻨﻈﻮرِ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﻣﻨﻈﻮرش اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬اﯾﻦ زنِ ﻧﺎراض و ﺷﺎﮐﯽ را ﻃﻼق دﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا از ﺷﻮﻫﺮش ﻣﯽﻧﺎﻟﯿﺪ و‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺷﮑﺎﯾﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽِ ﺳﺨﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬او ﭘﺪرم ﺑﻮد و‬
‫ﺗﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﺎرﭼﻮب درب ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ آن را ﻋﻮض ﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات‬
‫ﺑﺮو‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﺑﺎ زﻧﯽ دﯾﮕﺮ ازدواج ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬دوﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻣﮑﻪ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﭘﺴﺮش اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ رﻓﺖ‪ .‬از ﻫﻤﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬درﺑﺎرهي وﺿﻊ‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ آنﻫﺎ ﺳﺆال ﮐﺮد‪ .‬آن زن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮوﺳﺶ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬وﺿﻊ ﺧﻮﺑﯽ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮت ﺳﻼم ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮ‪ :‬آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﻣﺤﮑﻢ ﻧﮕﻪ دارد‪ .‬و ﭼﻮن اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﺑﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ آﻣﺪ؛ ﺗﻮ را ﺳﻼم رﺳﺎﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫درب ﺧﺎﻧﻪات را ﻣﺤﮑﻢ ﻧﮕﻪ دار‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬او‪ ،‬ﭘﺪرم ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﯾﺎ آﺳﺘﺎﻧﻪي درب‪ ،‬ﺗﻮ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﺗﻮ را ﻧﮕﻪ دارم‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ َ َ ) ‪(1‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ آب زﻣﺰم‪ ،‬آﺑﯽ ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ و ﺧﺠﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻃﻌﺎم ﻃﻌ ٍﻢ و ِﺷﻔﺎء ﺳﻘ ٍﻢ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آب زﻣﺰم‪ ،‬ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻏﺬا را دارد و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﻔﺎ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2435 :‬‬

 ‫‪213‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‬
‫َ‬ ‫َ ََْ َ ُ‬
‫ﺮﺷ َب ُﻪﻟ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻬﺒﻮديِ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎء زمﺰم لِﻤﺎ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آب زﻣﺰم ﺑﺎ ﻫﺮ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﺎﺻﯿﺖ را دارد‪ .‬اﮔﺮ آن را ﺑﺮاي‬
‫رﻓﻊ ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﻨﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺮاب ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻨﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺷﻔﺎ از آب زﻣﺰم ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻢﺣﺎﻓﻈﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺣﺎﻓﻆ از آب زﻣﺰم ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻈﻪاش ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ آبِ زﻣﺰم‪،‬‬
‫آﺑﯽ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮑﯿﺪهي ﺑﺤﺚ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪن در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬اﯾﺴﺘﺎده آب ﻧﻮﺷﯿﺪ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده آب ﻧﻮﺷﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮا دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده آب ﻧﻮﺷﯿﺪم«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آﺷﺎﻣﯿﺪن آب و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬آبﺳﺮدﮐﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺷﺨﺼﯽ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد و ﺑﺨﻮاﻫﺪ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫َ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده؟ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِذا‬
‫�«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬ ‫َ َّ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ْ َْ ْ‬
‫دﺧﻞ أﺣﺪ�ﻢ الﻤﺴ ِﺠﺪ ﻓﻼ � ِﻠﺲ ﺣﻰﺘ ﻳﺼ� ر�ﻌﺘ ِ‬
‫وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻨﯿﺸﻨﺪ«‪ .‬و اﮔﺮ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬آب‬
‫ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬اﻓﻀﻞ را ﺗﺮك ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده آب ﺑﻨﻮﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺸﺴﺘﻦ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬از دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪن آب در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺴﺘﺎده آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‬
‫و ﺳﭙﺲ دو رﮐﻌﺖ ﺗﺤﯿﺖاﻟﻤﺴﺠﺪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻟﺸﻮاﻫﺪه؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ .5502 :‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻃﺮق و ﺷﻮاﻫﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (1167 ،444) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 714 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻗﺘﺎده‪.‬‬
 ‫‪ -115‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻗﯽ )آبدﻫﻨﺪه(‪ ،‬ﭘﺲ از ﻫﻤﻪ آب‬
‫ﺑﻨﻮﺷﺪ‬

‫ًْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪َ -٧٧٧‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺮﺷ�ﺎ‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺳﺎﻰﻗ اﻟﻘ ْﻮ ِم آﺧ ُِﺮﻫ ْﻢ« ﻳﻌ�‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را راوﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺎﻗﯽ )آبدﻫﻨﺪهي( ﯾﮏ ﮔﺮوه‪- ،‬‬
‫در ﻧﻮﺷﯿﺪن‪ -‬آﺧﺮﯾﻨﺸﺎن اﺳﺖ«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﭘﺎﯾﺎن آب بﻧﻮﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻗﯽ )آبدﻫﻨﺪه(‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﻫﻤﻪ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ آب‪ ،‬ﭼﺎي و ﯾﺎ ﻗﻬﻮه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫آﺧﺮ از ﻫﻤﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﯾﮕﺮان را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ و اﮔﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﯽ از ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﺑﮕﺬرد‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از رﻫﻨﻤﻮد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺳﺎﻗﯽ ﭘﺲ از ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﯾﮏ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻪ آب ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣﯿﻞ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺰم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎ آب ﺑﺨﻮرد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﻗﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ آب و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﻨﻮﺷﻨﺪ و‬
‫آنﮔﺎه ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادراﻧﺶ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آب و ﻏﺬا را ﭘﯿﺶِ‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺎش ﻣﯽﮔﺬارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ََ َۡ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫� أَ ۡهلِهِۦ فَ َ‬
‫جا ٓ َء بعِ ۡجل َ‬ ‫َ َ‬
‫﴿فَ َراغ إ ِ ٰٓ‬
‫� ‪� ٢٦‬ق َّر َ� ُه ٓۥ إِ ۡ� ِه ۡم قال �� تأ�لون ‪﴾٢٧‬‬
‫ٖ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫ِ ٖ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٧ ،٢٦ :‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش رﻓﺖ و ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﻓﺮﺑﻪ )و ﺑﺮﯾﺎن( آورد‪ .‬و آن را‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺸﺎن ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﺪ؟‬
‫ﻟﺬا ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ آب و ﻏﺬا را ﭘﯿﺶ ﻣﻬﻤﺎن ﻣﯽﮔﺬارد و ﺧﻮد‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن آب و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3588 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪ :‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1544 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 681 :‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪215‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻗﯽ )آبدﻫﻨﺪه(‪ ،‬ﭘﺲ از ﻫﻤﻪ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‬

‫ﻏﺬا ﺑﯿﺎورد و ﺗﻨﻬﺎﯾﺸﺎن ﺑﮕﺬارد ﺗﺎ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮردن ﺷﻮﻧﺪ؟ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎدت و ﻋ‪‬ﺮف‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ و اﮔﺮ ﻋﺎدت ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﺳﺮ ﺳﻔﺮه ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺮف ﻣﺮدم ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ‬
‫ﻋﺮف ﻣﺮدم در ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و اﯾﻦ را‬
‫ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﻬﻤﺎن را آزاد ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺮدم از ﻧﺤﻮهي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از‬
‫ﻣﻬﻤﺎن ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋ‪‬ﺮف از ﻣﻬﻤﺎن ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫َُ‬ ‫ْ‬
‫واﻴﻟَ ْﻮمِ اﻵﺧﺮ‪ ،‬ﻓَﻠْﻴُ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻜﺮ ْم َﺿﻴْﻔﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز‬
‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﺎﻛن ﻳُﺆ ِﻣ ُﻦ ِﺑﺎﷲ‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد«‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روش ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي‬
‫را ﺑﯿﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻋ‪‬ﺮف ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6018 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47:‬‬

 ‫‪ -116‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از ﻫﻤﻪي ﻇﺮوف ﭘﺎك ﺟﺰ ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه‪ ،‬و ﺟﻮاز ﻧﻮﺷﯿﺪن از ﻧﻬﺮ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎ دﻫﺎن و ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﻇﺮف و دﺳﺖ؛ و ﺣﺮام ﺑﻮدن اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در‬
‫ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و‪...‬‬

‫َْ‬ ‫ﺎﻛن ﻗَ َ‬
‫ﺮ�ﺐ َّ‬ ‫ََ َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺣ َ َ‬
‫َ ْ َ‬
‫و�ﻰﻘ‬ ‫ِﻪ‪،‬‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻫ‬‫أ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫إ‬ ‫ار‬ ‫اﺪﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎم‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﻼة‪،‬‬ ‫الﺼ‬ ‫ت‬‫ِ‬ ‫ﺮﻀ‬ ‫‪� -٧٧٨‬ﻦ ٍ‬
‫أ‬
‫ْ َ ُ َ َ ْ ُ َ ِ ِ َ َّ َ َ َ ِ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌَْ َََ ُ ُ‬
‫ﺐ ﻣِﻦ ﺣِﺠﺎرة‪ ،‬ﻓﺼﻐﺮ ال ِﻤﺨﻀﺐ أن ﻳبﺴﻂ �ِﻴ ِﻪ ﻛﻔﻪ‪� ،‬ﺘﻮﺿﺄ‬ ‫ﻗﻮم ﻓﺄﻰﺗ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑ ِ ِﻤﺨﻀ ٍ‬
‫ً‬ ‫ََ‬ ‫َ ُُْْ َ‬ ‫َ ُ ُ ُّ ُ َ ُ‬
‫اﻟﻘ ْﻮم ﻠﻛﻬﻢ‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪� :‬ﻢ ﻛﻨﺘﻢ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻤﺎ� ِ� وزِ�ﺎدة‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ‬
‫اح �ِﻴ ِﻪ ﻲﺷ ٌء ﻣِﻦ‬ ‫ﺪح َرﺣ َﺮ ٍ‬ ‫ﻲﺒ‪َ ‬دﺎﻋ ﺑِﺈِﻧﺎ ٍء ﻣ ِْﻦ ﻣﺎ ٍء‪ ،‬ﻓﺄ ِ َ‬
‫ﻲﺗ ﺑِﻘ ٍ‬ ‫ﺴﻠﻢ‪ :‬أن اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ُ ُ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ ول ِﻤ ٍ‬
‫َ َْ ُ‬ ‫َُُْ ْ َْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َْ ُ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ََ َ َ َ َ َُ‬
‫ﺤﺰرت‬ ‫� أﺻﺎﺑ ِ ِﻌﻪ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﺿﻊ أﺻﺎﺑِﻌﻪ �ِﻴ ِﻪ‪ .‬ﻗﺎل أ�ﺲ‪ :‬ﻓﺠﻌﻠﺖ أ�ﻈﺮ إِﻰﻟ اﻤﻟﺎ ِء ﻳنﺒﻊ ﻣِﻦ � ِ‬ ‫َ‬
‫ﻣﺎ ٍء‪ ،‬ﻓﻮ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫� إﻰﻟ اﺜﻟﻤﺎ� َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫ِ�‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ ﻣﺎ ﺑ� الﺴﺒ ِﻌ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ؛ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي وﺿﻮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻘﯿﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻇﺮﻓﯽ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آوردﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﻣﻘﺪاري آب ﺑﻮد‪ .‬ﻇﺮف‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دﺳﺘﺶ را در آن ﺑﺎز ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺣﺎﺿﺮان از آن وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻧﺲ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﯾﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻇﺮﻓﯽ آب ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﺮف‪ ‬ﭘﻬﻦ و ﮐﻢﻋﻤﻘﯽ ﺑﺮاﯾﺶ آوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ را در آن ﻗﺮار داد‪ .‬اﻧﺲ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﯾﺪم از ﻣﯿﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ آب ﻣﯽﺟﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ آن وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﺗﺎ ﻫﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ زدم‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3574 ،195) :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2279 :‬؛ رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 200‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2279 :‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪217‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از ﻫﻤﻪي ﻇﺮوف ﭘﺎك ﺟﺰ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬و ﺟﻮاز ‪...‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻔﺮ‬‫ﺻ‬
‫ْ ُ‬
‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ر‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓَﺄ ْﺧ َﺮ ْﺟ َﻨﺎ َﻪﻟُ َﻣ ً‬
‫ﺎء ﻲﻓ ﺗَ ْ‬ ‫ز�ﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أﺗَﺎﻧَﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ٍ‬‫‪ -٧٧٩‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ِ‬ ‫َ َ َّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﺘ َﻮﺿﺄ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ؛ ﺑﺮاﯾﺶ در ﮐﺎﺳﻪاي ﻣﺴﯽ‬
‫آب ﺑﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ آن وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ٌ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻪﻟُ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬دﺧﻞ ﻰﻠﻋ َرﺟ ٍﻞ ﻣ َِﻦ اﻷﻧﺼﺎرِ‪ ،‬وﻣﻌﻪ‬ ‫‪ -٧٨٠‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ ٌ َ َ َ‬
‫ْ‬ ‫ُ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎء ﺑﺎت ﻫ ِﺬه ِ الﻠﻴﻠﺔ ﻲﻓ ﺷﻨ ٍﺔ َو�ِﻻ ﻛ َﺮﻋﻨﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬‫رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِن ﺎﻛن ﻋِﻨﺪك ﻣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر‪‬‬
‫رﻓﺖ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻧﺰد ﺗﻮ آﺑﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﺸﺐ در ﻣﺸﮏ ﺑﻮده ‪ -‬و ﺳﺮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎور ﺗﺎ ﺑﻨﻮﺷﯿﻢ‪ -‬و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ دﻫﺎﻧﻤﺎن از ﺟﻮي‪ ،‬آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺎج ُّ ْ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ َ‬
‫والﺮﺸ ِب ﻲﻓ آ�ِﻴ ِﺔ‬ ‫واﺪﻟﻳﺒ ِ‬ ‫ﺮ�ﺮ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻬﺎﻧﺎ ﻋﻦ اﺤﻟ ِ‬ ‫‪ -٧٨١‬ﻋﻦ ﺣﺬﻳﻔﺔ‪َ ‬ﻗﺎل‪ :‬إِن اﻨﻟ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ‪ ،‬و� ﻟ� ْﻢ ﻲﻓ اﻵﺧ َِﺮة ِ«‪] .‬ﻣﺘﱠﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫� لﻬ ْﻢ ﻲﻓ‬‫ﺐ واﻟ ِﻔﻀﺔ‪ ،‬وﻗﺎل‪ِ » :‬‬
‫اﺬﻟﻫ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را از ﭘﻮﺷﯿﺪن اﻧﻮاع اﺑﺮﯾﺸﻢ و دﯾﺒﺎ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ از آنِ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ و‬
‫در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﺷﻤﺎ«‪.‬‬
‫ﻀ ِﺔ إﻧَّﻤﺎ ُ�َ ْ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ ِّ‬
‫ﺟ ُﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻔ‬‫اﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ِﻴ‬ ‫�‬ ‫آ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ب‬ ‫ﺮﺸ‬ ‫�‬ ‫ِي‬‫اﺬﻟ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫&‬ ‫ﺳﻠﻤﺔ‬ ‫م‬ ‫‪ -٧٨٢‬وﻋﻦ أ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َّ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺎر ﺟﻬﻨ َﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻲﻓ �ﻄﻨِ ِﻪ ﻧ‬
‫َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ َْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ﺐ«‪.‬‬ ‫ﺮﺸب ﻲﻓ آ�ِﻴ ِﺔ اﻟ ِﻔﻀ ِﺔ واﺬﻟﻫ ِ‬ ‫ﺴﻠﻢ‪» :‬إِن اﺬﻟي ﻳﺄ�ﻞ أو �‬ ‫و� رواﻳﺔ ل ِﻤ ٍ‬
‫َ َّ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ً ْ َ َ َّ‬
‫ﺎرا ﻣِﻦ ﺟﻬﻨ َﻢ«‪.‬‬ ‫ﺟﺮ ﻲﻓ �ﻄﻨِ ِﻪ ﻧ‬ ‫ﺮ‬ ‫�‬ ‫ﻤﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ﺈ‬‫ﻓ‬ ‫ﻓﻀﺔ‬ ‫و‬‫و� رواﻳﺔ َﻪﻟ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺮﺷ َب ﻲﻓ إﻧﺎء ﻣ ِْﻦ َذ َﻫﺐ َأ ْ‬
‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮوف ﻧﻘﺮه ﺑﻨﻮﺷﺪ‪،‬‬
‫آﺗﺶ دوزخ را در ﺷﮑﻢ ﺧﻮد ﻣﯽرﯾﺰد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.197 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(5621 ،5613) :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5831 ،5632) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2067 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5634 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2065 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪218‬‬

‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮوف ﻧﻘﺮه و ﻃﻼ ﻣﯽﺧﻮرد و‬

‫ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪.«...‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از او آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮف ﻃﻼ ﯾﺎ ﻧﻘﺮه آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪،‬‬
‫آﺗﺸﯽ از دوزخ را در ﺷﮑﻤﺶ ﻣﯽرﯾﺰد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺑﺎب را درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮوف ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﷲ در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﻼلاﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدﻧﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿ه َو ٱ�ِي خل َق ل�م َّما ِ� ٱ�� ِض �ِيعا﴾‬
‫ٗ‬
‫او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﻪي ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﻣﯿﻮهﻫﺎ و ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن آن وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻗﺎﻋﺪهي ﮐﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼنﭼﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻠﺶ را ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﯿﻮان ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬دﻟﯿﻠﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻇﺮف‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬از او‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ‪ :‬ﭼﺮا و ﺑﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ دﻟﯿﻞ؟ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﭼﯿﺰ ﺣﻼل اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺶ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺻﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿ه َو ٱ�ِي خل َق ل�م َّما ِ� ٱ�� ِض �ِيعا﴾‬
‫ٗ‬
‫او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰت َو َما � ٱ�� ِض َ� ٗ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ‬
‫]اﳉﺎﺛﻴﺔ ‪[١٣ :‬‬ ‫ِيعا ّم ِۡن ُ ۚه﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�م َّما � ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫﴿وسخر ل‬
‫و ﻫﻤﻪي آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺨّﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ اﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺑﺎب را ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از ﻫﻤﻪي ﻇﺮوف‪«...‬؛ ﭼﻪ از ﺟﻨﺲ ﺳﻨﮓ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ از ﭼﻮب ﯾﺎ‬
‫ﻫﺮ ﺟﻨﺲ دﯾﮕﺮي ﺟﺰ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن و امﺳﻠﻤﻪ‪ $‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ‬
 ‫‪219‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻧﻮﺷﯿﺪن از ﻫﻤﻪي ﻇﺮوف ﭘﺎك ﺟﺰ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬و ﺟﻮاز ‪...‬‬

‫ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ از ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ از آ ِن ﮐﻔﺎر اﺳﺖ و در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﺷﻤﺎ«‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ امﺳﻠﻤﻪ& ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻔﺎر در آﺧﺮت‪ ،‬در آﺗﺶ دوزخ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ از ﺷﺪت ﺗﺸﻨﮕﯽ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫آب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﺑﯽ ﭼﻮن ﻣﺲِ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ ۡ‬
‫اب َو َسا َءت‬ ‫يثوا ْ ُ� َغاثُوا ْ ب َما ٓءٖ َكٱل ۡ ُم ۡهل � َ ۡشوي ٱل ۡ ُو ُجوهَۚ ب ۡئ َس ٱ َّ َ‬
‫ل� ُ‬ ‫َۡ َ ُ‬
‫﴿�ن �ستغِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ًََ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٩ :‬‬ ‫ُم ۡر�فقا ‪﴾٢٩‬‬
‫و اﮔﺮ در ﺧﻮاﺳﺖ آب ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﺑﯽ ﭼﻮن ﻣﺲ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻬﺮهﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ ﺑﺪي! و دوزخ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﯾﻦ آب را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬از ﺣﺮارﺗﺶ‪ ،‬ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺳﻮزد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ ْ ًَٓ َ ٗ ََ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٥ :‬‬ ‫ِيما �ق َّط َع أ ۡم َعا َءه ۡم ‪﴾١٥‬‬
‫﴿وسقوا ماء �‬
‫آﺑﯽ ﺟﻮﺷﺎن ﻧﻮﺷﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ رودهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﭘﺎرهﭘﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! اﻣﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﭼﻪ وﺿﻌﯽ دارﻧﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي اﻫﻞ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َۡ َ َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫ُۡ َۡ َ‬
‫ِيق � ُتو ٍ� ‪ ٢٥‬خِ�ٰ ُم ُهۥ م ِۡسكۚ َو ِ� � ٰل ِك فل َيت َناف ِس ٱل ُم َت َ�ٰفِ ُسون‬ ‫َّ‬
‫﴿�سقون مِن رح ٖ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢٦ ،٢٥ :‬‬ ‫‪﴾٢٦‬‬
‫از ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب و ﻣ‪‬ﻬﺮﺷﺪه )و دﺳﺖﻧﺨﻮرده( ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﻧﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣ‪‬ﻬﺮش‪ ،‬از ﻣﺸﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻃﻠﺒﺶ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ در ﻇﺮفﻫﺎﯾﯽ زرﯾﻦ و ﺳﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬از اﯾﻦﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻇﺮوف‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﭘﻮﺷﯿﺪن اﻧﻮاع اﺑﺮﯾﺸﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺮﯾﺮ و دﯾﺒﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻟﺒﺎس ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ و دﯾﮕﺮ ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ را ﺑﺮاي زﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن ﻣﯽآراﯾﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ‪‬‬
‫ﺧﻮدآراﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮان در ﮐﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪220‬‬

‫ﻟﺬا اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﻇﺮوف‪ ‬ﺷﯿﺸﻪاي‪ ،‬ﺳﻔﺎﻟﯽ‪،‬‬

‫ﭼﻮﺑﯽ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻇﺮوف از ﻫﺮ ﺟﻨﺲ و ﺑﺎ ﻫﺮ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﻠﺘﺶ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﭘﻨﺪار ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮوف ﻗﯿﻤﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺠﻤﻞ و ﺗﮑﺒﺮ وﺟﻮد دارد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ دلﺷﮑﺴﺘﮕﯽ ﻓﻘﺮا ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞِ ﺣﺮام ﺑﻮدنِ ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در‬
‫ﻫﺮ ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮﺧﻮردﮔﯽ و دلﺷﮑﺴﺘﮕﯽ ﻓﻘﺮا ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺧﻮد ﻋﻠﺘﺶ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬زﯾﺮا اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ از آنِ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ و در‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﺷﻤﺎ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص درﺑﺎرهي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻇﺮوف ﮔﺮانﺑﻬﺎﺗﺮ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬اﺳﺮاف‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و دﻟﯿﻠﺶ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ امﺳﻠﻤﻪ& ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪،‬‬
‫ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﺸﺪار داده ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ را در ﺷﮑﻤﺶ ﺷﻌﻠﻪور ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫»إﻧَّﻤﺎ ُ�َ ْﺮﺟ ُﺮ ﻲﻓ َ� ْﻄﻨﻪ ﻧَ َ‬
‫ﺎر َﺟ َﻬﻨ َﻢ« ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﯿﻌﺪن‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﯾﺎ ﻓﺮورﻓﺘﻦ آن در ﮔﻠﻮ‪» ،‬ﺟﺮﺟﺮ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪] .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﮔُﺮﮔُﺮِ آﺗﺶ ﻧﯿﺰ‬
‫»ﺟﺮﺟﺮ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ [.‬ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا درﺑﺎرهاش اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ وارد ﺷﺪه و ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش‬
‫وﻋﯿﺪي ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻇﺮوﻓﯽ را ﮐﻪ آب ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺮوف ﻃﻼاﻧﺪود و‬
‫ﻧﻘﺮهاﻧﺪود را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﺮوﻓﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﻮردن و‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﭼﻨﯿﻦ ﻇﺮوﻓﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -3‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻟﺒﺎس‬

‫‪ -117‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس‬

‫ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد و ﺳﯿﺎه و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﭘﻨﺒﻪ و ﮐﺘﺎن‪،‬‬
‫ﭘﺸﻢ‪ ،‬ﻣﻮ و دﯾﮕﺮ اﻟﯿﺎف ﭘﺎرﭼﻪاي ﺟﺰ ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ(‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫اس ٱ َّ� ۡق َوىٰ‬ ‫ُ ۡ َ ٗ‬
‫�شاۖ َو ِ�َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ٓ َ ََ َۡ َ ََۡ َ َ‬
‫﴿� ٰب ِ� ءادم قد أنز�ا علي�م �ِ اسا ي�رِي سو�ت ِ�م ورِ‬
‫ٰ‬
‫َ َ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٦ :‬‬ ‫� ٰل ِك خ ۡ�‪﴾٢٦ۚٞ‬‬
‫اي ﻓﺮزﻧﺪان آدم! ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي زﯾﻨﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ و ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺘﺎب ﻟﺒﺎس«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻃﺮح ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ و ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ‬ ‫ِيها َو َ� َ� ۡع َر ٰ‬ ‫َّ َ َ َ َّ َ ُ َ‬
‫ِيها َو� تَ ۡض َ ٰ‬
‫� ‪﴾١١٩‬‬ ‫ى ‪ ١١٨‬و�نك � �ظمؤا �‬ ‫وع � َ‬ ‫﴿إِن لك �� �‬
‫]ﻃﻪ‪[١١٩ ،١١٨ :‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮي و ﻧﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪ‪ .‬و در آن دﭼﺎر ﺗﺸﻨﮕﯽ و آﻓﺘﺎبزدﮔﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدي‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮي و ﻧﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪ«‪ .‬زﯾﺮا ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﮕﯽ دروﻧﯽ‬
‫ﯾﺎ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪن ﺷﮑﻢ از ﻏﺬاﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻻﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﺗﺸﻨﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮي؟ ﯾﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮﻫﻨﻪ و آﻓﺘﺎبزده‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدي؟ ﻟﺬا اﻧﺪﮐﯽ دﻗﺖ‪ ‬ﻧﻈﺮ در ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻼﻏﺖ ﻗﺮآن را ﻧﺸﺎن‬
‫ِيها﴾‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﺑﺮﻫﻨﮕﯽ ﯾﺎ ﻋﺎري ﺷﺪنِ درون اﺳﺖ و ﴿ َو َ� َ� ۡع َر ٰ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫وع � َ‬
‫ى﴾‪،‬‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ‪� ��﴿ .‬‬
‫َ‬ ‫َ َۡ ُْ‬
‫ﻧﻔﯽ ﺑﺮﻫﻨﮕﯽِ ﻇﺎﻫﺮي‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﴿� �ظ َمؤا﴾‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﻋ‪‬ﻄَﺶ و ﺣﺮارت درون اﺳﺖ؛ ﴿ َو�‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪222‬‬

‫تَ ۡض َ ٰ‬
‫�﴾‪ ،‬ﻧﻔﯽِ آﻓﺘﺎبزدﮔﯽ ﯾﺎ آﺳﯿﺐ دﯾﺪن از ﺣﺮارت‪ ‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﯽِ‬
‫ﺣﺮارت ﻇﺎﻫﺮي‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐِ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽِ واژهﻫﺎي اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻧﯿﺰ اﺑﺘﺪا آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ آدابِ ﻧﻮﺷﯿﺪن و‬
‫آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮي و آداب آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ وي‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺳﺮآﻏﺎز اﯾﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻗﺮار داده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اس ٱ َّ� ۡق َو ٰ‬ ‫ُ ۡ َ ٗ‬
‫�شاۖ َو ِ�َ ُ‬ ‫ََٰ ٓ َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َۡ ُ‬
‫ى‬ ‫اسا يُ َ� ٰرِي َس ۡو�ت ِ�م و ِر‬
‫� ۡم �ِ َ ٗ‬ ‫﴿�ب ِ� ءادم قد أنز�ا علي‬
‫َ َ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٦ :‬‬ ‫� ٰل ِك خ ۡ�‪﴾ۚٞ‬‬
‫اي ﻓﺮزﻧﺪان آدم! ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي زﯾﻨﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ و ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬دو ﻧﻮع ﻟﺒﺎس را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮي‬
‫و ﻟﺒﺎس ﺑﺎﻃﻨﯽ؛ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﻗﺎﺑﻞِ ﺣﺲ و ﻟﺒﺎس ﻣﻌﻨﻮي‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻟﺒﺎس‬
‫ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻟﺒﺎس ﺿﺮوري ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮﻣﮕﺎه‪ ،‬و ﻟﺒﺎس ﺷﯿﮏ و زﯾﺒﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻟﺒﺎس زﯾﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺣﮑﻤﺘﺶ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﭘﻮﺷﺎك‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺟﺴﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺎز دارد‪،‬‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﭘﻮﺷﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﻮب ﻣﻌﻨﻮياش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻫﺎن او را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و اﯾﻦ از‬
‫ﺣﮑﻤﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺟﺰ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻮ‪ ،‬ﭘﺸﻢ‪ ،‬ﮐُﺮك و‬
‫ﭘ‪‬ﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎدآوري ﺑﺪيﻫﺎ و ﻋﯿﻮب ﻣﻌﻨﻮي‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎدآوريِ ﻋﯿﺐﻫﺎ و ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را از ﺷﺮّ ﺑﺪيﻫﺎ و ﮔﻨﺎﻫﺎن در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫ُ‬ ‫ٗ َُ‬ ‫ََٰ ٓ َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ‬
‫نز�َا عل ۡي� ۡم ِ�َاسا ي� ٰرِي َس ۡو�ت ِ� ۡم َورِ�شاۖ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[٢٦ :‬‬ ‫﴿�ب ِ� ءادم قد أ‬
‫اي ﻓﺮزﻧﺪان آدم! ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي زﯾﻨﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛‬
‫ﻟﺒﺎس زﯾﻨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﯿﺎ ِز اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاي‬
‫َّ ۡ َ ٰ َ َ َ‬
‫ى � ٰل ِك خ ۡ�‪﴾ٞ‬؛‬ ‫ﺧﻮدآراﯾﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و ِ�َ ُ‬
‫اس ٱ�قو‬
 ‫‪223‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد‪...‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻟﺒﺎس ﻣﻌﻨﻮيﺳﺖ‪ ،‬از ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬در ﺣﺪ ﺿﺮورت ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس زﯾﻨﺖ و ﺗﺠﻤﻞ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا از ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮد ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﻟﺒﺎس ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮﯾﺶ‪ .‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﺗﺮﯾﻦ ﻟﮑﻪاي روي ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺎ آب و ﺻﺎﺑﻮن و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺷﻮﯾﻨﺪهﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﻤﯿﺰ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ آﻟﻮده؟ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و آن‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا‪ -‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس‬
‫ى‬‫اس ٱ َّ� ۡق َو ٰ‬
‫ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و ِ�َ ُ‬
‫َ َ َ‬
‫� ٰل ِك خ ۡ�‪﴾ۚٞ‬؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺗﺮي ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا‪» ،‬اﺳﻢ اﺷﺎره ﺑﻪ دور« ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﮔﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي اﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﮐﺘﺎﺑﺶ اﺳﻢ اﺷﺎره ﺑﻪ دور را آورده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ َ َۡ َ‬
‫ب �ِيهِ ُه ٗدى ّل ِۡل ُم َّت ِق َ‬ ‫ٓٓ‬
‫� ‪﴾٢‬‬ ‫﴿الم ‪ٰ � ١‬ل ِك ٱلكِ�ٰب � ر� ۛ �‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻻم‪ ،‬ﻣﯿﻢ‪ .‬در آن ﮐﺘﺎب ﮐﻪ راﻫﻨﻤﺎ و ﻫﺪاﯾﺖﮔﺮ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب«؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫َ َ َ‬
‫ﮐﻪ ﴿� ٰل ِك خ ۡ�‪ ،﴾ٞ‬ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا اﺷﺎره دارد‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻓﺖ اﯾﻦ ﻟﺒﺎس اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ و ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره در اﻧﺪﯾﺸﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺎك ﮐﺮدن ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺑﺪيﻫﺎ‪ ،‬از ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮي‪،‬‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن ﻟﺒﺎس ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر و زﺣﻤﺖ‪ ،‬آﻣﺎده ﮐﺮدن آب و ﺷﻮﯾﻨﺪه‪،‬‬
‫ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻟﮑﻪي ﮔﻨﺎه از وﺟﻮد ﺧﻮد‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ً َ ۡ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ْ ُ ُ‬
‫� فٱ ۡس َتغف ُروا ِ�نو� ِ ِه ۡم﴾‬ ‫حشة أو ظلموا أنفسهم ذكروا ٱ‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا �علوا � ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٥ :‬‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺸﺎن آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪224‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﻮﺑﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻟﻄﻒ و ﺑﺰرﮔﻮاري ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪي‬
‫ﻣﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ي� ُم ٱ ۡ َ‬
‫� َّر َو َس� ٰ�ِيل تقِي�م بأ َس� ۡم﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪[٨١ :‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫﴿ َو َج َعل ل� ۡم َس َ� ٰ�ِيل تقِ‬
‫و ‪ -‬اﷲ‪ -‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﮔﺮﻣﺎ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻧﯿﺰ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ در ﺟﻨﮓ و ﻧﺒﺮد ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ْ َ ُ‬ ‫َُْ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ‬
‫رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬اﻟبﺴﻮا ﻣِﻦ �ِﻴﺎﺑِ� ُﻢ‬ ‫َ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬ ‫‪ -٧٨٣‬وﻋﻦ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬
‫اﺒﻟَﻴﺎض‪ ،‬ﻓﺈِ�ﻬﺎ ﻣِﻦ ﺧ�ِ �ِﻴﺎﺑِ�ﻢ‪َ ،‬و�ﻔﻨﻮا �ِﻴﻬﺎ م ْﻮﺗﺎ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪﺗﺎن را ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را در آن ﮐﻔﻦ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ُ َ ِّ ُ‬ ‫َُْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﻴﺐ‪ ،‬و�ﻔﻨﻮا‬ ‫‪ -٧٨٤‬وﻋﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬اﻟبﺴﻮا اﺒﻟﻴﺎض‪ ،‬ﻓﺈِ�ﻬﺎ أﻃﻬﺮ وأﻃ‬
‫َ َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ِﻴﻬﺎ م ْﻮﺗﺎ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﻰ و ﺣﺎﮐﻢ؛ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺎكﺗﺮ و‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را در آن ﮐﻔﻦ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ُ َّ ْ‬ ‫َ ُ ً ََ ْ َُُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻤﺣ َ‬
‫ﺮاء ﻣﺎ‬ ‫‪ -٧٨٥‬وﻋﻦ اﻟﺮﺒاءِ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬م ْﺮ�ﻮﺎﻋ َوﻟﻘﺪ َرأ�ﺘﻪ ﻲﻓ ﺣﻠ ٍﺔ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ً َ ُّ َ ْ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫رأﻳﺖ ﺷيﺌﺎ �ﻂ أﺣﺴ َﻦ ﻣِﻨﻪ‪] .‬ﻣﺘﱠﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯿﺎﻧﻪﻗﺎﻣﺖ ﺑﻮد و ﻣﻦ‪ ،‬او را در ﺟﺎﻣﻪاي‬
‫ﺳﺮخرﻧﮓ دﯾﺪم ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﯿﺰي زﯾﺒﺎﺗﺮ از او ﻧﺪﯾﺪهام‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1236 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3426 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4915:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3551 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2337 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.1235 :‬‬
 ‫‪225‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َۡ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ي� ُم ٱ ۡ َ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫� َّر َو َس� ٰ�ِيل تقِي�م بأ َس� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪[٨١ :‬‬ ‫﴿ َو َج َعل ل� ۡم َس َ� ٰ�ِيل تقِ‬
‫و ‪ -‬اﷲ‪ -‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﮔﺮﻣﺎ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻧﯿﺰ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ در ﺟﻨﮓ و ﻧﺒﺮد ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺟﻨﮓ و ﮐﺎرزار‪ ،‬ﻟﺒﺎس رزﻣﯽ ﯾﺎ ﺗﻦﭘﻮش آﻫﻨﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﺗﯿﺮ و ﻧﯿﺰه ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ و آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺒﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻦﭘﻮشﻫﺎي رزﻣﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺑﻪﻫﻢﺑﺎﻓﺘﻪاي از ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ﺣﻠﻘﻪي آﻫﻨﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬روش‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ‬آن را ﺑﻪ داوود‪ ‬آﻣﻮزش داد؛ اﷲ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ب َ� ٰت َوقَ ّد ِۡر � ٱ َّ ۡ‬
‫ٰ‬ ‫َ ۡ َۡ َ‬
‫]ﺳﺒﺎ‪[١١ :‬‬ ‫ل�دِ�﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿أ ِن ٱ�مل ِ ٖ‬
‫‪ -‬و ﺑﻪ داوود آﻣﻮزش دادﯾﻢ‪ -‬زرهﻫﺎي ﻓﺮاخ ﺑﺴﺎز و در ﺑﺎﻓﺘﻦ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺪازه ﻧﮕﻪ دار‪.‬‬
‫ي� ُم ٱ ۡ َ‬
‫� َّر﴾‪» :‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﮔﺮﻣﺎ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫﴿ َس َ� ٰ�ِيل تقِ‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﭘﻨﺒﻪاي و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﭼﺮا ﺑﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮔﺮم اﺷﺎره ﻧﮑﺮد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن را از ﺳﺮﻣﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻋﻠﻤﺎ در ﭘﺎﺳﺨﺶ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﯾﺎ ﻣﺤﺬوف در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻬﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﺎ اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﻣﮑﯽﺳﺖ و اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎ ﺳﺮ و ﮐﺎر ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﷲ‪ ‬در ﺑﯿﺎن‬
‫ﻟﻄﻒ و ﻣﻨﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ آنﻫﺎ را از ﮔﺮﻣﺎ ﺣﻔﻆ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺒﺎرت ﻣﺤﺬوﻓﯽ در اﯾﻦ آﯾﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬
‫ﺗﻦﭘﻮشﻫﺎي آﻫﻨﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﺣﺮارت ﻧﺎﺷﯽ از اﺻﺎﺑﺖ ﺗﯿﺮ و ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻧﺎزك‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻆ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺮارت ﯾﺎ ﮔﺮﻣﺎي ﻫﻮاﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در‬
‫ﻫﻮاي ﮔﺮم و آﻓﺘﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﻧﺎزﮐﯽ ﻧﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬آﻓﺘﺎب داغ او را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ و ﭘﻮﺳﺘﺶ را‬
‫ﺧﺸﮏ و ﺳﯿﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ در اﺧﺘﯿﺎرﻣﺎن‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ را از ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس و ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻤﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪» .‬و ﻣﺮدهﻫﺎي ﺧﻮد را در آن ﮐﻔﻦ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪226‬‬

‫آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ از ﻧﻈﺮ ﻧﻮر و روﺷﻨﯽ‪ ،‬از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ آﻟﻮدﮔﯽ و ﻟﮑﻪاي روي آن ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﺴﺘﻦ آن ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻟﺒﺎسﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺮك و ﻟﮑﻪي زﯾﺎدي‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن در ﺷﺴﺘﻦ آنﻫﺎ درﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎزه ﭘﺲ‬
‫از ﺷﺴﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﻤﯿﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را در آن ﮐﻔﻦ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻟﺒﺎسﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و ﻟُﻨﮓ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻫﻤﻪي ﭘﻮﺷﺶ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﻔﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎسﻫﺎي رﻧﮕﯽ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﻧﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس و رﻧﮕﺶ ﻣﺨﺼﻮص زﻧﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪن آن ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮداﻧﯽ را‬
‫ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ‪ ‬زﻧﺎن ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎس ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﯾﮏدﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﻗﺮﻣﺰ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻗﺮﻣﺰ و ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺎﻣﻪاي ﺳﺮخ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد؛ از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻬﯽ از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻟﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﻗﺮﻣﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪن آن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ و‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎسِ ﺳﺮخ و ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
‫َْ َ‬ ‫َ َّ َ ُ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫ُ ََْ َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺑﻤﻜﺔ َوﻫ َﻮ ﺑِﺎﻷ�ﻄﺢِ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬رأﻳ‬ ‫ﺐ ِ‬ ‫أﻲﺑ ﺟﺤﻴﻔﺔ وﻫ ِ‬ ‫‪ -٧٨٦‬وﻋﻦ‬
‫َ َ ْ ُ َّ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ ُ ْ َ ْ‬
‫ﻰﺒ‪ ‬وﻋﻠﻴ ِﻪ ﺣﻠﺔ‬ ‫ﺎﺿ ٍﺢ وﻧﺎﺋ ِﻞ‪ ،‬ﻓﺨ َﺮ َج اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮاء ﻣِﻦ أدمٍ ﻓﺨ َﺮج ﺑِﻼل ﺑِﻮﺿﻮﺋ ِﻪ‪ ،‬ﻓ ِﻤﻦ ﻧ ِ‬ ‫ﻲﻓ �ﺒ ٍﺔ ﻪﻟ ﻤﺣ‬
‫َُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ َ َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ ِّ ْ ُ‬
‫َ‬
‫ﺎض ﺳﺎ�ﻴ ِﻪ‪� ،‬ﺘﻮﺿﺄ َوأذن ﺑِﻼل‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﺖ أﺗتﺒﻊ ﻓﺎهُ ﻫﻬﻨﺎ وﻫﻬﻨﺎ‪،‬‬ ‫اء‪ ،‬ﻛ�� أ�ﻈ ُﺮ إِﻰﻟ �ﻴ ِ‬ ‫ﻤﺣﺮ‬
‫َ َ ُ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ٌ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ُُّ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺣ ﻰﻠﻋ الﺼﻼة‪َّ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫ﻳﻘﻮل ﻳ ِﻤﻴﻨﺎ و ِﺷﻤﺎﻻ‪َّ :‬‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح‪� .‬ﻢ رﻛ ِﺰت ﻪﻟ ��ة‪� ،‬ﺘﻘﺪم ﻓﺼ� �ﻤﺮ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ َ ََ ْ َْ ُ َ َ ُ َ ُ ْ َُ‬
‫ﺎر ﻻ �ﻤﻨﻊ‪] .‬ﻣﺘﱠﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�� ﻳﺪﻳ ِﻪ الﻠﻜﺐ واﺤﻟ ِﻤ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺟﺤﯿﻔﻪ‪ ،‬وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﻣﮑﻪ دﯾﺪم ﮐﻪ در‬
‫وادي "اﺑﻄﺢ" در ﺧﯿﻤﻪي ﺳﺮخرﻧﮕﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻼل‪ ‬آب وﺿﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﯿﺮون‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(633 ،187) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.503 :‬‬
 ‫‪227‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد‪...‬‬

‫آورد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎب ﺑﻪ آب وﺿﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ‪-‬و ﺑﺮاي ﺗﺒﺮك ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺪﻧﺪ‪ -‬و آنﻫﺎ ﮐﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﺑﯽ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪- ‬اﺑﺘﺪاي ﻇﻬﺮ‪ -‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪاي ﺳﺮخرﻧﮓ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺮون‬
‫آﻣﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺳﻔﯿﺪيِ ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻼل‪ ‬اذان ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﺮ و دﻫﺎن ﺑﻼل را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﺳﻮ و آن ﺳﻮ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫َ َ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦ » َ َّ‬
‫ﻲﺣ َﻰﻠﻋ َّ‬
‫الﺼﻼة« و » َّ‬
‫ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح«‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ راﺳﺖ و ﭼﭗ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮبدﺳﺘﯽ ‪ -‬ﯾﺎ ﻧﯿﺰهاي‪ -‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ - ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳ‪‬ﺘﺮه‪ -‬در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﺮد؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﮓ و اﻻغ از ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از آن ﺳﻮي ﺳﺘﺮه‪ -‬ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫َ َ َْ َْ َ‬ ‫َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َّ ْ‬
‫ﻤﻴ ِ ِّ‬ ‫ْ‬
‫ﺎن‬
‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬وﻋﻠﻴ ِﻪ ﺛﻮ� ِ‬ ‫‪ -٧٨٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ِرﻣﺜﺔ رﻓﺎﻋﺔ اﺘﻟ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ‬
‫ان‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ِ‬ ‫ﺮﻀ‬ ‫أﺧ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮرﻣﺜﻪ‪ ،‬رﻓﺎﻋﻪي ﺗﯿﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دو‬
‫ﻟﺒﺎس‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ردا و ازاري‪ -‬ﺳﺒﺰ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ٌ‬
‫ِﻤﺎﻣﺔ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ﺳﻮ ُ‬
‫داء‪.‬‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲ‪ ‬دﺧﻞ ﻳ ْﻮم �ﺘﺢِ ﻣﻜﺔ وﻋﻠﻴ ِﻪ ﻋ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٧٨٨‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﺳﯿﺎه ﺑﺮ ﺳ‪‬ﺮَش ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮﺟﺤﯿﻔﻪ‪ ،‬وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﻣﮑﻪ دﯾﺪم ﮐﻪ در وادي "اﺑﻄﺢ" در ﺧﯿﻤﻪي ﺳﺮخرﻧﮕﺶ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﯾﺪار در ﺳﺎل دﻫﻢ ﻫﺠﺮي در ﺣﺞ وداع روي داد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺸﺎن‪ ،‬روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬در ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ روز ذياﻟﺤﺠﻪ وارد ﻣﮑﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام رﻓﺖ‪ ،‬ﻃﻮاف ﻧﻤﻮد و ﺳﻌﯽ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم داد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3430 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1358 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪228‬‬

‫اﺑﻄﺢ رﻓﺖ و ﺗﺎ روز ﻫﺸﺘﻢ ذياﻟﺤﺠﻪ آنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﺪت را در ﺧﯿﻤﻪاي ﮐﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺮي ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪاي ﺳﺮخرﻧﮓ ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪ«؛ و ﺧﺮوﺟﺶ در اﺑﺘﺪاي ﻇﻬﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺒﺎس ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﺳﺮخ ﻧﺒﻮد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎرش ﺳﺮخ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮد از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﯾﮏدﺳﺖ‬
‫ﺳﺮخ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻼل‪ ‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي آب وﺿﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﯿﺮون آورد‪.‬‬
‫اﺻﺤﺎب آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ از آب وﺿﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺒﺮك ﺑﺠﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬آبِ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫رﺳﯿﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪهاي ﻫﻢ آبِ اﻧﺪﮐﯽ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﯿﻤﻪاش ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ .‬وﻫﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ي ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺑﻼل‪ ‬اذان ﮔﻔﺖ‪ .‬و آنﮔﺎه ﻋﺼﺎﯾﯽ‬ ‫»ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺳﻔﯿﺪ ِ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﺰه ﮐﻪ اﻧﺘﻬﺎﯾﺶ ﭘﯿﮑﺎﻧﯽ آﻫﻨﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﻧﺼﺐ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺘﺮهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﯾﻦ ﭼﻮبدﺳﺘﯽ را در ﺳﻔﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ و ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺳﺘﺮه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺳﻔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺘﺮه اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻫﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻠﻮ ﺷﺪ؛ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‬
‫را ﺑﻪﺟﺎ آورد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺳﻔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ در ﺟﺎﯾﯽ‬
‫اﺗﺮاق ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻓﻀﻞ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺿﺮورت‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫در ﻣﺴﯿﺮِ ﻣﺴﺎﻓﺮت و در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﯾﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اذان ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻼل‪ ‬را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﺮ و دﻫﺎن ﺑﻼل را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﺳﻮ و آن ﺳﻮ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫َ َ‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦ » َ َّ‬
‫ﻲﺣ َﻰﻠﻋ َّ‬
‫الﺼﻼة« و» َّ‬
‫ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح«‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ راﺳﺖ‬
‫و ﭼﭗ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺟﺘﻬﺎد و دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻘﻬﯽ ﺷﺎرح‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ اﻓﻀﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﺠﺎم‬
‫داده اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪229‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد‪...‬‬

‫الﺼﻼة« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺆذن ﺑﺎر ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ » َ َّ‬
‫ﻲﺣ َﻰﻠﻋ َّ‬
‫َ َ‬ ‫راﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ و ﺑﺎر دوم ﺑﻪ ﭼﭗ و ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦ » َّ‬
‫ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح« در ﻣﺮﺗﺒﻪي‬
‫اول‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﻪ راﺳﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺮﺗﺒﻪي دوم ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦ » َ َّ‬
‫ﻲﺣ‬
‫َ َ‬ ‫َﻰﻠﻋ َّ‬
‫الﺼﻼة« در ﻫﺮ دو ﺑﺎر ﺑﻪ راﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦِ » َّ‬
‫ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح« ﺑﻪ ﭼﭗ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﺮ دو روش ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از روشﻫﺎي ﯾﺎدﺷﺪه اذان‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ دو ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻟﺒﺎس ﺳﺒﺰ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﺳﯿﺎه ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺒﺰ و ﻟﺒﺎس ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ‬ ‫َ َ ِّ َ ُ‬
‫ﻧﻈ ُ‬ ‫ُ ْ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬وﻋﻠﻴ ِﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺮ‬ ‫‪ -٧٨٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣ َﺮ� ٍﺚ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛ�� أ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬
‫� ﻛﺘﻔﻴﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻗﺪ أَ ْر َﻰﺧ َﻃ َﺮﻓﻴﻬﺎ َ� ْ َ‬
‫َ ٌَ َ َْ ُ ْ‬
‫ﻋِﻤﺎﻣﺔ ﺳﻮداء‬
‫َ َْ َ َ ٌ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ‬
‫ﻮد ُ‬
‫اء‪.‬‬ ‫رواﻳﺔ ﻪﻟُ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺧﻄ َﺐ اﻨﻟَّﺎس ‪ ،‬وﻋﻠﻴ ِﻪ ﻋِﻤﺎﻣﺔ ﺳ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺮَﯾﺚ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﺳﯿﺎه ﺑﺮ ﺳﺮ دارد و ﯾﮏ ﺳﺮِ آن را در ﻣﯿﺎن دو ﺷﺎﻧﻪي ﺧﻮد‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫و آوﯾﺰان ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از او آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و‬
‫ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﺳﯿﺎه ﺑﺮ ﺳﺮَش ﺑﻮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ِّ َ‬
‫ﺑﻴﺾ‬
‫اب ٍ‬
‫‪ -٧٩٠‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪:‬ﻛﻔﻦ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻲﻓ ﺛﻼﺛ ِﺔ أﺛﻮ ٍ‬
‫ٌَ‬ ‫َ َ ٌ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ ُ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺳﺤﻮﻴﻟَّ ٍﺔ ﻣِﻦ ﻛ ْﺮﺳﻒ‪ ،‬ﻟيﺲ ﻓﻴﻬﺎ ﻗ ِﻤﻴﺺ َوﻻ ﻋِﻤﺎﻣﺔ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺳﻪ ﺗﮑﻪﭘﺎرﭼﻪي ﺳ‪‬ﺤﻮﻟﯽ‪ -‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‬
‫روﺳﺘﺎي ﺳﺤﻮل در ﯾﻤﻦ‪ -‬ﮐﻔﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪاي در ﮐﻔﻨﺶ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1359 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1264 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.941 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪230‬‬
‫َ َ َ ْ ْ ٌ ُ َ َّ ٌ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺳﻮد‪.‬‬ ‫‪ -٧٩١‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪:‬ﺧ َﺮج رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ذات ﻏﺪا ٍة وﻋﻠﻴ ِﻪ مِﺮط مﺮﺣﻞ ﻣﻦ ﺷﻌ ٍﺮ أ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺒﺢِ ﯾﮑﯽ از روزﻫﺎ در ﺣﺎﻟﯽ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫رﻓﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ از ﻣﻮي ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﻣﻨﻘﻮش ﺑﻪ ﮐﺎروان ﺷﺘﺮ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُْ ُ ََ‬ ‫ُ ََْ‬ ‫ُ‬
‫مﺴ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﻴﻟﻠ‬ ‫ذات‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻊ‬ ‫‪ -٧٩٢‬وﻋﻦ الﻤ ِﻐ�ة ِ ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ ﻣ‬
‫ارى ﻲﻓ َﺳﻮادِ الﻠَّ ْﻴﻞ ُ� َّﻢ َ‬ ‫ﺗﻮ َ‬
‫ﺣﻰﺘ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ََ ََََ‬ ‫ﻚ َﻣ ٌ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺟﺎء‬ ‫ِ‬ ‫ﻰﺸ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ِﻠ‬
‫ﺣ‬ ‫را‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﻢ‪،‬‬ ‫ﻌ‬ ‫‪�:‬‬ ‫ﻗﻠﺖ‬ ‫«‬ ‫؟‬‫ﺎء‬ ‫ﻲﻟ‪» :‬أﻣﻌ‬
‫ْ‬
‫َْ َ ْ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺖ ﻋﻠ ْﻴ ِﻪ ﻣ َِﻦ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َََْ ْ ُ‬
‫ﻮف‪ ،‬ﻓﻠﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ أن � ِﺮج‬ ‫اﻹداوة‪� ،‬ﻐﺴﻞ وﺟﻬﻪ وﻋﻠﻴ ِﻪ ﺟﺒﺔ ﻣِﻦ ﺻ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺄﻓﺮﻏ‬
‫ُ َّ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﺒﺔ‪� ،‬ﻐﺴﻞ ذِراﻋﻴ ِﻪ َومﺴﺢ ﺑﺮأ ِﺳ ِﻪ �ﻢ أﻫﻮ�ﺖ‬ ‫ِرا�ﻴ ِﻪ ﻣﻨﻬﺎ ﺣﻰﺘ أﺧ َﺮﺟﻬﻤﺎ ﻣِﻦ أﺳﻔﻞ ُ‬
‫ِ‬ ‫ذ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُُ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�«؛ َومﺴﺢ ﻋﻠﻴ ِﻬﻤﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻧﺰع ﺧﻔﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬دﻋﻬﻤﺎ ﻓﺈِ� أدﺧﻠﺘﻬﻤﺎ ﻃﺎﻫِﺮﺗ ِ‬ ‫ﻷ ِ‬
‫َّ ٌ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ ٌ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬وﻋﻠﻴ ِﻪ ﺟﺒﺔ ﺷﺎﻣِﻴﺔ ﺿﻴﻘﺔ اﻟﻜﻤ�‪.‬‬
‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬أن ﻫﺬِه اﻟﻘﺼﺔ ﺎﻛﻧﺖ ﻲﻓ ﻏ ْﺰ َوة ِ �ﺒﻮك‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ در راﻫﯽ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدم؛ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ آب ﻫﺴﺖ؟« ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬آنﮔﺎه از ﺷﺘﺮش ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﭘﯿﺎده‬
‫رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽِ ﺷﺐ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬از ﻇﺮف آب روي‬
‫دﺳﺘﺶ آب رﯾﺨﺘﻢ‪ .‬ﺻﻮرﺗﺶ را ﺷَﺴﺖ‪ .‬ﺟ‪‬ﺒﻪ )ﻟﺒﺎﺳﯽ( ﭘﺸﻤﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‬
‫دو ﺳﺎﻋﺪ ﺧﻮد را از آن ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد؛ ﻟﺬا دﺳﺘﺎﻧﺶ را از زﯾﺮ ﺟﺒﻪ ﺑﯿﺮون آورد و آنﻫﺎ را‬
‫ﺷُﺴﺖ و ﺳ‪‬ﺮَش را ﻣﺴﺢ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻣﻮزهﻫﺎ )ﺟﻮرابﻫﺎﯾﺶ( را ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورم؛‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ را ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎور؛ زﯾﺮا ﻣﻦ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺲ از ﻃﻬﺎرت و وﺿﻮ ﭘﻮﺷﯿﺪهام«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﻮزهﻫﺎﯾﺶ ﻣﺴﺢ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻪاي ﺷﺎﻣﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ ﮐﻪ آﺳﺘﯿﻦﻫﺎﯾﺶ ﺗﻨﮓ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن در ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك روي داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2081 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5799 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.274 :‬‬
 ‫‪231‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎب ﻟﺒﺎس ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮ‬
‫ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻫﺮ رﻧﮕﯽ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد‪ ،‬و ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺟﺰ ﻗﺮﻣ ِﺰ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﺳﺮخ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﻮﺷﯿﺪن آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﻪ رﻧﮓ‪ ‬ﻗﺮﻣﺰ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ رﻧﮕﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺮَﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﺳﯿﺎه دﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ وارد‬
‫ﻣﮑﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﺳﯿﺎه ﺑﺮ ﺳ‪‬ﺮَش ﺑﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻋﻤﺎﻣﻪ و‬
‫ﻟﺒﺎس ﺳﯿﺎه ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺟﻮاز ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻋﻤﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺎﻣﻪ‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﺳﻮي آن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺎﻣﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آوﯾﺰان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﻮي آن آوﯾﺰان ﻧﯿﺴﺖ‪» ،‬دﺳﺘﺎر« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮ‬
‫دو‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﺑﻪﺟﺎي ﻣﺴﺢِ ﺳﺮ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺳﻪ ﺗﮑﻪﭘﺎرﭼﻪي ﺳ‪‬ﺤﻮﻟﯽ‪-‬‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ روﺳﺘﺎي ﺳﺤﻮل در ﯾﻤﻦ‪ -‬ﮐﻔﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪاي در ﮐﻔﻨﺶ‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ«‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣ‪‬ﺮده را در ﺳﻪﺗﮑﻪﭘﺎرﭼﻪي ﺳﻔﯿﺪ‬
‫ﮐﻔﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺶ وﺟﻮد دارد و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺮده را ﻣﯽﺗﻮان در‬
‫ﭘﺎرﭼﻪاي ﺑﺎ ﻫﺮ رﻧﮕﯽ ﺟﺰ ﻗﺮﻣﺰِ ﺧﺎﻟﺺ ﮐﻔﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ زﻧﺪهﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ رﻧﮕﯽ ‪-‬‬
‫ﺟﺰ ﺳﺮخِ ﯾﮏدﺳﺖ‪ -‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﮐﻔﻦِ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻪﺗﮑﻪﭘﺎرﭼﻪ روي ﻫﻢ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و آنﮔﺎه ﻣﺮده را روي آن ﻗﺮار داده‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ دور او ﻣﯽﭘﯿﭽﻨﺪ و از ﻗﺴﻤﺖ ﺳ‪‬ﺮ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﺮده‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ وﭘﺲ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ ﻣ‪‬ﺮده را در ﻗﺒﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ د‪‬و ْ◌ر ﮐﻔﻦ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﺘﺶ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬ﺑﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻨﺪﻫﺎ را ﺑﺎز ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺘﺮﮐﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪232‬‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻏﺰوهي "ﺗﺒﻮك" از ﺷﺘﺮش‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻇﺮف‪ ‬آب را ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺎده رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽِ ﺷﺐ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺷﺮم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮد و دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﺴﯽ‪ ،‬او را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺒﯿﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻮرﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﻤﺎل ادب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دور از ﭼﺸﻢ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬او و ﺷﺮﻣﮕﺎﻫﺶ را ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﻮرت واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﮐﺮدن آن‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در ﺣﺎ ِل‬
‫ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻧﺒﯿﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻮرﺗﺶ دﯾﺪه ﻧﺸﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ روش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﺒﻮك‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ "ﺷﺎم" ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻮاﯾﺶ ﺳﺮد اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺟ‪‬ﺒﻪ )ﻟﺒﺎﺳﯽ( ﭘﺸﻤﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ و ﭼﻮن آﺳﺘﯿﻦﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺗﻨﮓ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ دو ﺳﺎﻋﺪ ﺧﻮد را از آن ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد؛ ﻟﺬا دﺳﺘﺎﻧﺶ را از زﯾﺮ ﺟﺒﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون آورد و آنﻫﺎ را ﺷُﺴﺖ و ﺳ‪‬ﺮَش را ﻣﺴﺢ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻐﯿﺮه‪ ‬دﺳﺘﺎن ﺧﻮد را دراز ﮐﺮد ﺗﺎ ﺟﻮرابﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را از زﯾﺮ ﺟﺒﻪ ﺑﯿﺮون آورده و ﺷﺴﺘﻪ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻣﻐﯿﺮه‪‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻧﯿﺰ از ﺟﻮراب ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد و ﺑﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ را ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎور؛ زﯾﺮا ﻣﻦ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺲ از ﻃﻬﺎرت و‬
‫وﺿﻮ ﭘﻮﺷﯿﺪهام«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﻮزهﻫﺎ‪ -‬ﺟﻮرابﻫﺎي ﭼﺮﻣﯽاش‪ -‬ﻣﺴﺢ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﺣﺴﺎس ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ ﻣﯽﮐﺮد و از ﭘﯿﺸﺎﻣﺪﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎري ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺣﺎﻟﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ دﮔﻤﻪﻫﺎي ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ را ﺑﺎز‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد؛ اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻮﯾﺎ از ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ دﮔﻤﻪﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺎز ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬اﯾﻦ را ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎز ﮐﺮدن دﮔﻤﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻮا ﮔﺮم ﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي راﺣﺖ ﮐﺮدن ﺟﺴﻢ ﺧﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﻫﻮاي ﮔﺮم دﮔﻤﻪﻫﺎي ﺑﺎﻻي ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ را ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎز ﮐﺮدن دﮔﻤﻪﻫﺎ ﺑﺪون ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺳﻨﺖ ﺑﻮد‪،‬‬
 ‫‪233‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد‪...‬‬

‫ﭘﺲ ﻗﺮار دادن دﮔﻤﻪ در ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰِ ﺑﯿﻬﻮدهاي در‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺧﻮدش در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮﻣﺎ‬
‫و ﺳﺮﻣﺎ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺧﻮدش در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ‬
‫و ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ آزاردﻫﻨﺪهاي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻮﺟﻪ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻖِ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ ،/‬ﺧﻮردن ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي اذﯾﺖ و آزار اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﯾﺪ و‬
‫ﻧﮕﺮان ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭘ‪‬ﺮﺧﻮري و زﯾﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫آن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ از ﻧﻮﺑﺖ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬زﻣﺎن زﯾﺎدي ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﺧﻮردن ﻏﺬا ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺴﻢ و رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق آن ﺑﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در وﺿﻮ ﻣﺴﺢ‬
‫ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﺣﺎﯾﻠﯽ ﺟﺰ ﺟﻮراب و ﻋﻤﺎﻣﻪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻦ داﺷﺖ ﮐﻪ آﺳﺘﯿﻦﻫﺎﯾﺶ ﺗﻨﮓ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻮزه )ﺟﻮراب( ﻣﺴﺢ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي ﺷﺴﺘﻦ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺮ روي آﺳﺘﯿﻦ ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد و ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ درآوردن دﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺴﺘﻦ‬
‫دﺳﺖﻫﺎ در وﺿﻮ ﻓﺮض اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ آنﻫﺎ از روي آﺳﺘﯿﻦ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫لصل ٰوة ِ فٱغسِ لوا ُو ُجوه� ۡم َو�يۡدِيَ� ۡم إِ�‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �متم إِ� ٱ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦ :‬‬ ‫ٱل َم َراف ِِق﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت و دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را ﺗﺎ آرﻧﺞ ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺟﻬﻞ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺮدم ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻻك‪ ‬دﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮزه )ﺟﻮراب( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﭘﻨﺪار اﯾﻦﻫﺎ اﮔﺮ زن‪ ،‬وﺿﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﻻك ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ روي آنﻫﺎ ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ زن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ‪ ،‬ﻻك‪ ‬ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﭘﺎك ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ آب ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ و اﻃﺮاف‪ ‬اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪234‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬

‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي آزاد ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻐﯿﺮه‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎي آزاد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺨﺘﻦ آب روي دﺳﺘﺎﻧﺶ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدن ﻇﺮف وﺿﻮ ﺑﻪ او و اﻣﺜﺎل آن اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺷﺴﺘﻦ اﻋﻀﺎي وﺿﻮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً دﺳﺘﺶ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﻓﻠﺞ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ اﻋﻀﺎي وﺿﻮﯾﺶ را ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬وﺿﻮ ﻣﻮزه ﯾﺎ ﺟﻮراب ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي وﺿﻮي ﻣﺠﺪد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روي آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ و ﻣﺴﺢ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﻬﺘﺮ از درآوردن ﺟﻮرابﻫﺎ و ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎﻫﺎﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻐﯿﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ را ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎور؛ ﭼﻮن ﻣﻦ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺲ از ﻃﻬﺎرت و وﺿﻮ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪهام«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﻮزهﻫﺎﯾﺶ ﻣﺴﺢ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮرابﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏﺑﺎره اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮ روي ﭘﺎي راﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ ﺑﺮ روي ﭘﺎي ﭼﭗ ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻐﯿﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﭘﺎي راﺳﺘﺶ را – ﮐﻪ در ﻣﻮزه ﺑﻮد‪ -‬ﻣﺴﺢ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﭘﺎي ﭼﭙﺶ را‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﻣﻮزه ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﭘﺎ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ دو روش ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﺖ وﺿﻮ و‬
‫ﻃﻬﺎرت‪ ،‬ﺟﻮراب ﭘﻮﺷﯿﺪه اﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي وﺿﻮي دوﺑﺎره‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻫﺮ دو ﭘﺎ را ﮐﻪ در‬
‫ﺟﻮراب اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ اﺑﺘﺪا ﭘﺎي راﺳﺖ را ﻣﺴﺢ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﭘﺎي‬
‫ﭼﭗ را‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺴﺢ‪ ،‬ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﺷﺴﺘﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎ از راﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﭗ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮراب ﯾﺎ ﻣﻮزه‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را درﺣﺎﻟﺖ ﻃﻬﺎرت و وﺿﻮ ﺑﭙﻮﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﯽوﺿﻮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻮراب ﺑﭙﻮﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮرابﻫﺎﯾﺶ را ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪ -118‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭘﯿﺮاﻫﻦ‬

‫َ‬ ‫َ َ َّ ِّ‬ ‫ُ ِّ َ َ‬
‫ﻴﺎب إِﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬اﻟﻘﻤﻴﺺ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫اﺜﻟ‬ ‫ﺐ‬ ‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪:‬ﺎﻛن‬ ‫ﻋﻨﻬﺎ‬ ‫اﷲ‬ ‫رﻲﺿ‬ ‫ﻠﻤﺔ‬ ‫‪ -٧٩٣‬ﻋﻦ أم ﺳ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4625 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3396 :‬‬
 ‫‪ -119‬ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮلِ ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي‬
‫ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ از روي ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ از روي ﺗﮑﺒﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه )ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ(‬

‫َ ُ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫ﻴﺺ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِﻰﻟ‬ ‫ﺖ ﻳ ِﺰ�ﺪ اﻷﻧﺼﺎر� ِﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن �ﻢ ﻗ ِﻤ ِ‬
‫‪ -٧٩٤‬ﻋﻦ أﺳﻤﺎء ﺑﻨ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُّ ْ‬
‫الﺮﺻﻎِ ‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء اﻧﺼﺎري دﺧﺘﺮ ﯾﺰﯾﺪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﺳﺘﯿﻦ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺎ ﻣﭻ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻼء ل ْﻢ �ﻨﻈ ِﺮ اﷲ إِﻴﻟ ِﻪ ﻳ ْﻮم‬ ‫ﻰﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺟﺮ ﺛﻮ�ﻪ ﺧﻴ‬ ‫‪ -٧٩٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬أ ّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َََ ََ‬ ‫ﺎﻣ ِﺔ«‪ .‬ﻓﻘﺎل َأﺑﻮ ﺑ�ﺮ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إ َّن إزارى � َ ْﺴ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺘﻲﺧ إِﻻ أن أ�ﻌﺎﻫﺪهُ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟُ رﺳﻮل‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﻟ ِﻘﻴ‬
‫ُ‬
‫ﺖ م َِّﻤ ْﻦ َ� ْﻔ َﻌﻠ ُﻪ ُﺧ َﻴ َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ْ َ‬
‫ﻼء«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري؛ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از آن را‬ ‫اﷲ‪» :‬إِﻧﻚ لﺴ‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از روي ﺗﮑﺒﺮ‪،‬‬
‫ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﯾﮏ ﻃﺮف ﻟﺒﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮاﻇﺒﺶ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َّ‬
‫‪ -٧٩٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﻨﻈ ُﺮ اﷲ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔ إِﻰﻟ ﻣﻦ ﺟ َّﺮ‬
‫َ َ َ ً‬
‫) ‪(3‬‬
‫ارهُ ﺑﻄﺮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫إِز‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻟﺒﺎﺳﺶ را از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬ش‪2458 :‬؛ ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽداود‪ ،‬ش‪1700:‬؛ و ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺸﻤﺎﺋﻞ‪،‬‬
‫ش‪47:‬؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ از آﻟﺒﺎﻧﯽﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 524‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5784 ،3665) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2085 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5788 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2087 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪621‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪237‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ‬‫ﻰﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬ﻣﺎ َأ ْﺳ َﻔ َﻞ ﻣ َِﻦ اﻟْ َﻜ ْﻌﺒَ ْ� ﻣ َِﻦ اﻹزار ﻓَﻲﻔ اﻨﻟَّ‬
‫‪َ -٧٩٧‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو ﻗﻮزك‪ ‬ﭘﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ (2 )،‬در آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َُْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ٌ ُ َ ِّ ُ ُ‬ ‫ذر‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻰﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﻳ�ﻠﻤﻬ ُﻢ اﷲ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬وﻻ �ﻨﻈ ُﺮ‬ ‫ِ‬
‫‪ -٧٩٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍّ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻼث م َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫اب أَ ٌ‬ ‫َ ُْ َ َ ٌ‬ ‫َ ُ َ ِّ‬ ‫إَْ‬
‫ار‪ .‬ﻗﺎل أﺑﻮ ذر‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِﺮ‬ ‫ﺛ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫ﺮأ‬‫ﻓﻘ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫«‪.‬‬‫ﻴﻟﻢ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻢ‬‫لﻬ‬ ‫و‬ ‫ﻢ‪،‬‬ ‫ﻴﻬ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬‫و‬ ‫ﻬﻢ‪،‬‬ ‫ﻴﻟ‬‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫وﺧﺮﺴوا ﻣﻦ ﻫﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺴﺒﻞ‪ ،‬واﻤﻟﻨﺎن َوالﻤﻨ ِﻔﻖ ِﺳﻠﻌﺘﻪ ﺑ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُِ‬ ‫ُ‬
‫ﻠﻒ‬ ‫ﺎﺤﻟ ِ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﺎﺑﻮا‬
‫) ‪(3‬‬
‫الﺎﻜذ ِِب«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«‪ .‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻘﺪر ﺑﺪﺑﺨﺖ و زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ! اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎلِ ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو‬
‫ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ[ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫‪ -٧٩٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻴﺺ َواﻟ ِﻌﻤﺎﻣﺔ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫زار َواﻟﻘ ِﻤ ِ‬
‫اﻹ ِ‬‫اﻹﺳﺒﺎل ِﻲﻓ ِ‬‫ﻰﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ِ » :‬‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ ً ُ َ َ َ َ ُ‬
‫ﻼء لﻢ ﻳﻨﻈ ِﺮ اﷲ إﻴﻟ ِﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﻰ ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‬ ‫ﺟﺮ ﺷيﺌﺎ ﺧﻴ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﺒﺎل‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﻧﺎﻣﺸﺮوع‬
‫ﻟﺒﺎس[ در ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﻟُﻨﮓ )ﺷﻠﻮار(‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﻟﺒﺎﺳﺶ را‬
‫از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5787 :‬‬

‫)‪ (2‬اﺳﺒﺎل ازار‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮدن ﺷﻠﻮار ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ دو ﻗﻮزك ﭘﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.106 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2770 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3450 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪238‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎب ﻟﺒﺎس ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺑﻮد«‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از ردا و ازار‬
‫)ﻟُﻨﮓ(‪ ،‬ﺑﺪن را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﺑﺎ ﻟُﻨﮓ و ﭘﺎرﭼﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ دور‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و ﮔﺎه ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪن ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ‬
‫ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آن را ﺑﻪﯾﮏ ﺑﺎره ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ردا )ﺑﺎﻻﭘﻮش( و ازار‬
‫)ﻟُﻨﮓ( ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻻﭘﻮش را ﺑﻪ د‪‬و‪‬رِ ﺧﻮد ﺑﭙﯿﭽﺪ و ﺳﭙﺲ ﻟﻨﮓ‬
‫را‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ردا و ازار )ﻟُﻨﮓ( رواج دارد‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻮﺷﺸﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ (1 ).‬ﻣﻬﻢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم و ﺷﺮﻋﯽِ ﻣﺮدم ﯾﺎ اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺷﻬﺮت ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را اﻧﮕﺸﺖﻧﻤﺎ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺷﻬﺮت‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺪازهي آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﭻ دﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫آﺳﺘﯿﻦ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺎ ﻣﭻ دﺳﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ و ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را درﺑﺎرهي اﺳﺒﺎل ازار‬
‫)ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﻟﺒﺎس( ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺑﻪ دو ﺷﮑﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﺶ را از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﮑﺒﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﻮرد‪ ‬ﻧﺨﺴﺖ ﭼﻬﺎر ﻣﺠﺎزات را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪ .‬ﭼﻬﺎر ﻣﺠﺎزات ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻟُﻨﮓ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﭘﺎرهاي از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب اﯾﺮان ﻣﺮﺳﻮم اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪239‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﯾﮏ ﻃﺮف ﻟﺒﺎﺳﻢ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮاﻇﺒﺶ ﺑﺎﺷﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻫﺸﺪار ﻣﺮا در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد؟‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﮔﻮاﻫﯽ داد ﮐﻪ او از اﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﭘﺎك‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﮐﺴﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎزات‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺒﮏﺗﺮ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو ﻗﻮزك‪ ‬ﭘﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﺠﺎزات را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺑﺪن را در ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﺎن ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه درﺑﺎرهي آن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﺷﻠﻮارش را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از‬
‫ﺑﺪﻧﺶ در آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﺧﺖ و آﺗﺶ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻧﺶ را در ﺑﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آﺗﺶ‬
‫دوزخ‪ ،‬داغ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﯾﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺪن ﻋﺬاب ﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﺸﺖ ﭘﺎي آنﻫﺎ‬
‫ْ َّ‬ ‫َْ‬ ‫ٌَْ‬
‫ﺎر«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘ‪‬ﺸﺖ ﭘﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺎب ِﻣﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺧﺸﮏ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و�ﻞ لِﻸ�ﻘ ِ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﺠﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آن را ﺧﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﻋﺬاب دوزخ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺳﺨﻦ ﻧﻮوي‪ /‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار از روي‬
‫ﺗﮑﺒﺮ را ﺣﺮام و ﺑﺪون ﺗﮑﺒﺮ را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪون ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات وﯾﮋهاي ﺑﺮاي آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات وﯾﮋهاي ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﮑﺒﺮ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(163 ،96 ،60) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 241 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ .$‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪240‬‬

‫ﻗﻮزك ﭘﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات آﺗﺶ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﺗﮑﺒﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ«‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬را آورده اﺳﺖ؛ اﺑﻮذر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«‪ .‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد«‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﻮد و آنﮔﺎه ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد‪ ،‬ﺷﻨﻮﻧﺪه ﺑﺎ رﻏﺒﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ آن‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺎ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي او ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺸﺘﺎق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت آن ﻣﻮﺿﻮع را درﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﺑﻮذر‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺖ و زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎلِ ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﺗﮑﺒﺮ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫دوم‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد«؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮش ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا درﺑﺎرهاش اﯾﻦ وﻋﯿﺪ وارد ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻧﺴﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ْ َ َ َ ٰ ُ‬
‫�م ب ِٱل ۡ َم ّن َوٱ ۡ� َذ ٰ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٤ :‬‬ ‫ى﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ب ِطلوا صد�ت ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺨﺸﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و آزار ﺑﺎﻃﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د ﺗﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪﺧﺪا ﻗﺴﻢ اﯾﻦ را ده ﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮﯾﺪهام«‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ! ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﭼﻬﺎر ﻣﺠﺎزات ﯾﺎدﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﷲ‪ ،‬روز‬
 ‫‪241‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪] .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪[.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ُ َ ْ ْ‬ ‫ً ْ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٨٠٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺟ َﺮ ٍّي ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬رأﻳﺖ َرﺟﻼ ﻳﺼﺪ ُر اﻨﻟَّﺎس �ﻦ َرأﻳ ِﻪ ﻻ‬
‫ُ ْ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ ُْ ُ َ ْ‬ ‫َ ُ ُ َ ً َّ َ َ‬
‫�ﻘﻮل ﺷيﺌﺎ إِﻻ ﺻﺪ ُروا �ﻨﻪ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم ﻳﺎ‬
‫َّ ُ‬ ‫ُ َ َّ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َُ‬ ‫َ َّ َ ْ‬ ‫َ‬
‫� ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻘﻞ ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم‪ ،‬ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم ﺤﺗِﻴﺔ اﻤﻟ ْﻮ�؛ ﻗﻞ‪ :‬الﺴﻼم‬ ‫ِ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ مﺮ�‬
‫َ َ َ َ ٌّ َ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ ُ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺿ ﻓﺪﻋ ْﻮﺗﻪ‬ ‫ﻋﻠﻴﻚ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬أﻧﺖ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﻧﺎ رﺳﻮل اﷲ اﺬﻟي إِذا أﺻﺎﺑﻚ‬
‫َْ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ َْ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ََ َ ْ َُ ََََْ َ َ‬ ‫َ َ َُ ْ َ‬
‫ﻛﺸﻔﻪ ﻋﻨﻚ‪ ،‬و�ِذا أﺻﺎﺑﻚ ﺎﻋم ﺳﻨ ٍﺔ ﻓﺪﻋﻮﺗﻪ أﻧبﺘﻬﺎ لﻚ‪ ،‬و�ِذا ﻛﻨﺖ ﺑِﺄر ٍض �ﻔ ٍﺮ أ ْو ﻓﻼ ٍة‪،‬‬
‫َ ُ َّ َّ َ ً‬ ‫ا� َﻬ ْﺪ إ ِ َ َّ‬ ‫ُْ ُ ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َّ ْ‬
‫ﻲﻟ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﺴﻦﺒ أﺣﺪا«‪ .‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻓﻀﻠﺖ راﺣِﻠﺘﻚ‪ ،‬ﻓﺪﻋﻮﺗﻪ َردﻫﺎ ﻋﻠﻴﻚ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪:‬‬
‫َ ًْ َ ْ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫َ ً‬ ‫ﺖ َ� ْﻌﺪهُ ُﺣ ًّﺮا‪َ ،‬وﻻ َ� ْﺒ ًﺪا‪َ ،‬وﻻ ﺑَ ِﻌ ً‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫ﺮوف ﺷيﺌﺎ ‪،‬وأن‬ ‫�ا‪َ ،‬وﻻ ﺷﺎة؛ » َوﻻ ﺤﺗ ِﻘﺮن ﻣِﻦ الﻤﻌ ِ‬ ‫ﻓﻤﺎ ﺳبﺒ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫َ ُْ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ِّ َ َ‬
‫وف‪ .‬وارﻓﻊ إِزارك إِﻰﻟ ﻧ ِﺼ ِﻒ‬ ‫اﻤﻟﻌﺮ ِ‬ ‫ُ‬ ‫بﺴﻂ إِﻴﻟ ِﻪ وﺟﻬﻚ‪ ،‬إِن ذلﻚ ﻣ َِﻦ‬ ‫ﺗ�ﻠﻢ أﺧﺎك وأﻧﺖ ﻣﻨ ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َّ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫زار ﻓﺈِ�ﻬﺎ ﻣِﻦ الﻤﺨِﻴﻠ ِﺔ و�ِن اﷲ ﻻ �ِ ُّﺐ‬ ‫اﻹ ِ‬ ‫ﻌﺒ�‪ ،‬و�ِﻳﺎك و�ِﺳﺒﺎل ِ‬ ‫ﺎق‪ ،‬ﻓﺈِن أﺑﻴﺖ ﻓﺈﻰﻟ الﻜ ِ‬ ‫الﺴ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ ِّ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َْ َ‬ ‫ْ ٌ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻌ�هُ ﺑِﻤﺎ ﺗﻌﻠ ُﻢ �ِﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈِ�ﻤﺎ و�ﺎل ذلﻚ‬ ‫الﻤﺨِﻴﻠﺔ‪ ،‬و�ن امﺮؤ ﺷﺘﻤﻚ َو� َّ�ك ﺑِﻤﺎ �ﻌﻠ ُﻢ ﻓﻴﻚ ﻓﻼ ﺗ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺟ‪‬ﺮَي‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺶ را‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬دو ﺑﺎر ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﮕﻮ‪ :‬ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم؛‬
‫زﯾﺮا ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم‪ ،‬درود و ﺳﻼمِ ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﻟﺴﻼمﻋﻠﯿﮏ«‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ ﻫﺴﺘﻢ؛ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺪ و ﺗﻮ او را ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬آن را از ﺗﻮ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﺷﻮي و دﻋﺎ ﮐﻨﯽ‪ ،‬او زﻣﯿﻦ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻣﯽروﯾﺎﻧﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ در‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑﺎﺷﯽ و ﺷﺘﺮت ﮔُﻢ ﺷﻮد و ﺗﻮ اﷲ را ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺮا ﭘﻨﺪ ﺑﺪه‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ دﺷﻨﺎم ﻧﺪه«‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از آن ﭘﺲ ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7402 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪1403 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3442 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪242‬‬

‫ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎن آزاد ﯾﺎ ﻏﻼم و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﺘﺮ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي دﺷﻨﺎم ﻧﺪادم‪ - .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ -:‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻧﺸﻤﺎر؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮادرت ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ‪ .‬و ﻟﺒﺎس و‬
‫ﺷﻠﻮارت را ﺗﺎ ﻧﺼﻒ‪ ‬ﺳﺎق ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ ﺗﺎ ﻗﻮزك ﭘﺎﻫﺎﯾﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺶ و از ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﻟﺒﺎﺳﺖ‬
‫‪ -‬ﺗﺎ زﯾﺮِ ﻗﻮزك ﯾﺎ ﮐﺸﺎﻧﺪن آن ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ‪ -‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬از ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ و اﷲ‪،‬‬
‫ﺗﮑﺒﺮ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺷﻨﺎم داد ﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﻮ او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در او ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻦ؛‬
‫زﯾﺮا ﮔﻨﺎه‪ ‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫آﻣﺪ و ﻣﺮدي را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺶ را ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫آن ﻣﺮد‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬رﺳﻮلﺧﺪا ﻫﺴﺘﯽ؟ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﺒﺮ )ﮔﺰاره( را اﺑﺘﺪا ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﮕﻮ‪ :‬ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم‪ ،‬درود و ﺳﻼمِ ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮﺷﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻴﮏ ﺳﻼم اﷲ ﻗيﺲ ﺑﻦ ﺎﻋمﺮ و رﻤﺣﺘـﻪ ﻣﺎ ﺷﺎء أن ﻳﺘـﺮﺣﻢ‬
‫]ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺑﺮاي درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﮐﻪ ﻣﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ روش آن دوران اﺑﺘﺪا ﮔﺰاره‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ واژهي ﻋﻠﯿﮏ‪ -‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪[.‬‬
‫ﻟﺬا روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﺮاي ﺳﻼم ﮐﺮدن ﯾﺎ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم‪ .‬اﻣﺎ اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ روش را ﻣﻨﺴﻮخ )ﺑﺎﻃﻞ( ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» ،‬اﻟﺴﻼمﻋﻠﯿﮏ« را ﻗﺮار داد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴْ� ْﻢ‬‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﺴ‬
‫ار ﻗَ ْﻮمٍ ُمﺆﻣ َ‬
‫ﻨ�« و ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠﯿﮑﻢاﻟﺴﻼم‪.«...‬‬ ‫َد َ‬
‫ِ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﻟﺴﻼمﻋﻠﯿﮏ«‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮏ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا واژهي »ﺳﻼم« را ذﮐﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫»ﻋﻠﯿﮏ« را ﺑﺎ »ﺻﯿﻐﻪي ﻣﻔﺮد« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‬
 ‫‪243‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روش ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ او آﻣﻮزش داد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﯽء اﻟﺼﻼه‪ -‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬وي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻼم ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮏ«‪ .‬ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻦِ »اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮏ« از‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »اﻟﺴﻼمﻋﻠﯿﮑﻢ« ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬اﻟﺴﻼمﻋﻠﯿﮑﻢ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﻗﺼﺪ‪‬ﺗﺎن‪ ،‬ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ‪» ،‬اﻟﺴﻼم‬
‫ﻋﻠﯿﮏ« ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺑﻪ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬اﻟﺴﻼمﻋﻠﯿﮑﻢ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ‪ ‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ او‪،‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﺮر و زﯾﺎن را ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﭼﻪ را ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺷﺘﺮت را در‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮔﻢ ﮐﻨﯽ و او را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﺷﻮي و دﻋﺎ ﮐﻨﯽ‪ ،‬او زﻣﯿﻦ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻣﯽروﯾﺎﻧﺪ ﭼﻮن ﺿﺮر و‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮداري‪ ،‬اﷲ آن را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ۡ َُ ُ ۡ ُ ََ ٓ َۡ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َ َ ُ ََ ۡ ُ‬ ‫﴿أَ َّمن ُ ُ ۡ ُ ۡ َ‬
‫�يب ٱلمضط َّر إِذا د�ه و��شِ ف ٱلس ٓو َء و�جعل�م خلفا َء ٱ� ِ �‬
‫�ض‬ ‫ِ‬
‫َ ِ َ ٰ ‪َّ َ َّ ٞ‬‬
‫]ﻧﻤﻞ‪[٦٢:‬‬ ‫أء�ه مع ٱ�ِ﴾‬
‫آﯾﺎ )ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ ﯾﺎ( ذاﺗﯽ ﮐﻪ دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه را آنﮔﺎه ﮐﻪ او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺳﺨﺘﯽ و ﮔﺮﻓﺘﺎري را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ )ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ( در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؟ آﯾﺎ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد دارد؟‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي وي روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آنﭼﻪ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و انﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاش او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﺧﺎﻟﯽ از درﮔﺎﻫﺶ‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬آري؛ ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬از درﮔﺎه اﻻﻫﯽ دﺳﺖ‪ ‬ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﺪ؛‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬زﯾﺮا دﻋﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و ﭘﺎداش آن را‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﯾﺎﻓﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺑﺮاﺑﺮش و ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش دﻋﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﺪهاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﻨﺪه‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را از او دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺎداش دﻋﺎﯾﺶ را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪244‬‬

‫ﺑﺮاي او ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و در آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻟﺬا دﻋﺎﮐﻨﻨﺪهاي ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ دﻋﺎ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از درﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺖِﺧﺎﻟﯽ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﺑﻨﺪه ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ در اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎﯾﺶ درﻧﮓ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻘﺪر دﻋﺎ‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬اﻣﺎ دﻋﺎﯾﻢ ﻗﺒﻮل ﻧﺸﺪ! ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ را در دلِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻧﺪازد و ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ دﻋﺎ ﮐﺮدي‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد ﻧﺮﺳﯿﺪي! و ﺳﭙﺲ اﻧﺴﺎن را از رﺣﻤﺖ‬
‫اﻻﻫﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺎاﻣﯿﺪي از رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ دﯾﺮ اﺟﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮِ ﺷﻤﺎ در ﭼﯿﺴﺖ؟ اﷲ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪ دﻋﺎ ﮐﺮدن دﺳﺘﻮر داده و‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺻﻼح ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬دﻋﺎي ﺑﻨﺪهاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪:‬‬
‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫ب ل� ۡ ۚم﴾‬ ‫ج‬‫و� أست ِ‬
‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ دﻋﺎ‬
‫ﮐﺮدن اداﻣﻪ دﻫﯿﺪ‪ .‬ﮔﺎه اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را دﯾﺮﺗﺮ اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ و ﺣﺪ و‬
‫اﻧﺪازهي ﺧﻮد و ﻣﯿﺰان ﻧﯿﺎزﺗﺎن ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر را درك ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل ﺷﺪن دﻋﺎي ﺧﻮد ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﺎ دﻋﺎ و زاري ﺑﻪ درﮔﺎه اﻻﻫﯽ ﭘﺎﻓﺸﺎري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﮐﻪ در دﻋﺎ و زاري‪ ،‬ﭘﺎﻓﺸﺎري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ دﻋﺎ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎمِ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫اراده و ﺧﻮاﺳﺖ او ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ او ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﯾﺎ در ﺧﻠﻮت‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪،‬‬
‫َ َ َّ ُّ ُ ُ َ ْ‬
‫ﺎﺪﻟ َﺎﻋ ِء«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻣﺎ در‬
‫ﺮﺜوا �ﻴﻪ ﺑ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺄ� ُ‬ ‫ﺑﮑﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬وأﻣﺎ الﺴﺠﻮد ﻓ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ﺳﺠﺪه‪ ،‬زﯾﺎد دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و ﭼﻮن درﺑﺎرهي ﺗﺸﻬﺪ ﻧﻤﺎز ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪َّ �» :‬ﻢ ﻴﻟَﺘ ِﺨﺬ ِﻣ ْﻦ‬
‫ﺎء«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﺪارد و‬ ‫اﺪﻟ َﺎﻋء َﻣﺎ َﺷ َ‬
‫ُّ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ رﯾﺰ و ﺑﺰرگ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.479 :‬‬

 ‫‪245‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬
‫َ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ّ َ َ ُ ُ َّ‬
‫اك � ْﻌ ِﻠ ِﻪ إذا ا�ﻘ َﻄ َﻊ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪،‬‬‫ﺎﺟﺘَﻪ ﻠﻛ َﻬﺎ َﺣ َّﻰﺘ ِﺮﺷ‬ ‫» ِﻟيﺴﺄل أﺣﺪ�ﻢ ر�ﻪ ﺣ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ را از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﻨﺪ‪ ‬ﮐﻔﺶ ﺧﻮد را زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎره ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻨﺪ‬
‫ﮐﻔﺶ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را از ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮاﺳﺘﻦ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﯾﺎ ﻋﺮض ﻧﯿﺎز ﺑﻪ درﮔﺎﻫﺶ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬روي آوردن ﺑﻪ ﺳﻮي او‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ او و ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪن ﺑﻪ اوﺳﺖ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻧﺸﻤﺎر؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرت ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ« و اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎرش را داﺧﻞ ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪاي ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﻤﺎ آن را ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻫﻢ ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮدﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭼﯿﺰي ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را‬
‫دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ اﺻﻞ ﯾﺎ ﻗﺎﻋﺪهي ﮐﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آن را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﺮ او آﺳﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻞ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎﺟ ِﺔ أ ِﺧﻴ ِﻪ ﺎﻛن اﷲ ِﻲﻓ ﺣﺎﺟ ِﺘﻪ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻃﺮف‬‫اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﺎﻛن ِﻲﻓ ﺣ‬
‫ﮐﺮدن ﻧﯿﺎزِ ﺑﺮادرش ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﺎز او را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻋﻬﺪهدار ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺎرِ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮاري ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ ﺷﻤﺎ را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ اﺑﻦﺣﺒﺎن‪ ،(894 ،866) ،‬و اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (3404‬و ﺑﯿﻬﻘﯽ در ﺷﻌﺐ‬
‫اﻻﯾﻤﺎن )‪ (41/2‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﻄﻦ ﺑﻦ ﻧﺴﯿﺮ از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن از ﺛﺎﺑﺖ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺮﻓﻮع؛ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﻄﻦ ﺑﻦ ﻧﺴﯿﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ و ﺟﺰ او‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺳ‪‬ﻞ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻦﻋﺪي در اﻟﮑﺎﻣﻞ )‪ .(52/6‬اﺑﻦاﻟﻤﺪﯾﻨﯽ در ﻋﻠﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ص‪ 72‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺜﺮت از ﺛﺎﺑﺖ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و رواﯾﺖﻫﺎي ﻣﺮﺳ‪‬ﻠﺶ ﻓﺮاوان اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﮑَﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در‬
‫اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ )‪ (1362‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6951 ،2442) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2580 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 238‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪246‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮ ﮐﺎري‪ ،‬آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن ﻧﯿﺎزِ ﺑﺮادر‬
‫ﺧﻮد ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺎزِ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻮﭼﮏ ﻣﭙﻨﺪارﯾﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ٌ‬
‫ﺟﺎرة ﺠﻟﺎرﺗِ َﻬﺎ َول ْﻮ ِﻓ ْﺮ َﺳ َﻦ ﺷﺎ ٍة«‪(1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻ زﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪي‬ ‫زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺤﺗ ِﻘﺮن‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ زن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ )ﻫﺪﯾﻪي ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ(‬
‫اﺳﺘﺨﻮان ﮐﻒ ﭘﺎي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ )ﭘﺎﭼﻪي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ( ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻧﺸﻤﺎر؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرت ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﮔﺸﺎدهرو ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﺧﻤﻮ‪،‬‬
‫ﺟﺰو ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺷﺎد ﮐﺮدن‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﭘﺎره اي از ﻣﻮارد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي اﻧﺠﺎم‬
‫داده‪ ،‬اﺧﻢ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﭼﻬﺮه در ﻫﻢ ﺑﮑﺸﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐِ ﻋﻤﻞ‬
‫زﺷﺖ و ﻧﺎﺳﭙﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا »ﻫﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ و ﻫﺮ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﯽ دارد«‪.‬‬
‫آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻢ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻟﺒﺎس و ﺷﻠﻮارش را ﺗﺎ‬
‫ﻧﺼﻒ‪ ‬ﺳﺎق ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ ﺗﺎ ﻗﻮزك ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در‬
‫ﭘﻮﺷﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺸﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ‬
‫اﻣﺘﻨﺎع از ﺳﻨﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪي‪ ،‬ﭘﺲ ﻟﺒﺎﺳﺖ را ﺗﺎ‬
‫دو ﻗﻮزك ﭘﺎ ﺑﺎﻻ ﺑﯿﺎور«‪ .‬و ﭼﻮن وﻋﯿﺪ ﯾﺎ ﻫﺸﺪاري در اﯾﻦ ﺑﺎره ذﮐﺮ ﻧﮑﺮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﻓﻘﻂ ﺗﺎ دو ﻗﻮزك ﭘﺎ ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﯾﮏ ﻃﺮف ﻟﺒﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮاﻇﺒﺶ ﺑﺎﺷﻢ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6017 ،2566) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1030 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺷﻤﺎرهي‪.126:‬‬
 ‫‪247‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺷﻠﻮار )ﻟُﻨﮓ( اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ‬

‫ﻧﺒﻮد و ﻓﻘﻂ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﺳﺎق ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﯾﺎ دﯾﮕﺮان ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﺷﻠﻮار اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺼﻒ‪‬‬
‫ﺳﺎﻗﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻟﺒﺎس‬
‫ﯾﺎ ﺷﻠﻮارش را ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪي ﺳﺎﻗﺶ ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﺪﯾﺚ و اﺟﺎزهي رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺎﻻﺗﺮ از دو ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬را از ﮐﺒﺮ و ﻏﺮور در راه رﻓﺘﻦ و ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن ﯾﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﮑﺒﺮ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ً َّ َّ َ َ ُ ُّ ُ َّ ُ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫﴿ َو َ� تُ َص ّ ِع ۡر َخ َّد َك ل َِّلن ِ َ َ َ ۡ‬
‫ال‬ ‫اۖ‬ ‫ِ‬
‫اس و� �م ِش ِ� ٱ��ض مرح إِن ٱ� � �ِب � �ت ٖ‬
‫َ ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٨ :‬‬ ‫فخورٖ ‪﴾١٨‬‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ از ﻣﺮدم روي ﺑﺮﻧﮕﺮدان و در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﻣﺎن و ﺑﺎﻏﺮور راه ﻣﺮو ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در راه رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن و ﻫﻤﻪي ﺣﺮﮐﺎت ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺗﻮاﺿﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﮔﺮاﻣﯽ و‬
‫واﻻﻣﻘﺎم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬آداﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﺘﺶ آﻣﻮزش داد و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﻦ آداب‪ ،‬آراﺳﺘﻪ ﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﻪ دو ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑﺰرگ و ﻣﻬﻢ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ۡ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ ُ ُ ۡ ۡ ُ َ َّ ٰ َ ۡ‬ ‫ََ ُ‬
‫ت �رِي مِن �ت ِ َها ٱ�ن� ٰ ُر﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٣ :‬‬ ‫﴿ومن ي ِطعِ ٱ� ورسو�ۥ يدخِله ج� ٖ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ او را وارد ﺑﺎغﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ‬
‫روان اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﻧﺴﺎن از ﻃﺮﯾﻖ آراﺳﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ آداب و ﻣﻨﺶﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻔﺎت و‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﺳﻮق دﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا آداب و ﻣﻨﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم‬
‫آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ آداب و ﻣﻨﺶﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺷﻨﺎم داد ﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﺗﻮ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﻮ‬
‫او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در او ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻦ؛ زﯾﺮا ﮔﻨﺎه‪ ‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪248‬‬

‫ﻋﻬﺪهي ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ و ﻫﺮ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮش او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرهي دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا از‬
‫ﺳﺨﻨﺎن دﯾﮕﺮان ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺧﻮد را دوﺳﺖ دارد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در او ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬درﮔﯿﺮي‬
‫و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﻪﺑﺴﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬اوﺿﺎع‪ ،‬ﻋﺎدي ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺰا‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎمﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ دوري و دﺷﻤﻨﯽِ انﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ داﻣﻦ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َُ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ ْ َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٣ :‬‬ ‫�ٰ ِهلون قالوا َس� ٰ ٗما ‪﴾٦٣‬‬ ‫﴿خاطبهم ٱل‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻧﺎدان‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻰدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ـ ﺳﺨﻦ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰي ـ‬
‫ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ َۡ َ َُۡ ۡ ُۡ َ ۡ ۡ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫﴿خ ِذ ٱلعفو وأمر ب ِٱلعر ِف وأع ِرض ع ِن ٱل� ِهل ِ� ‪﴾١٩٩‬‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬

‫﴿‪ ﴾ ‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﺳﺒﮏ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎش و از‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺨﻮاه و ﺗﻮﻗﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎش ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ ﺗﻮ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺎده ﺗﺮﯾﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﺮدم را ﺑﭙﺬﯾﺮ و ﺳﺨﺖ‬
‫ﻧﮕﯿﺮ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬وأۡ ُم ۡر بٱ ۡل ُع ۡر ِف َوأَ ۡعر ۡض َعن ٱ ۡل َ‬
‫�ٰهل َ‬
‫ِ�﴾‪» :‬و ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﯾﮏ آدمِ ﺟﺎﻫﻞ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫دﺷﻨﺎم داد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻣﺼﻠﺤﺖ در اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از وي روي ﺑﮕﺮداﻧﯽ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ -٨٠١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑيﻨﻤﺎ َر ُﺟ ٌﻞ ﻳُ َﺼ ِّ� ُم ْﺴﺒ ٌﻞ إ َز َ‬
‫اره‪ ،‬ﻗﺎل ﻪﻟُ رﺳﻮل اﷲ‪:‬‬ ‫ِْ ِ‬
‫َُ ُ ٌ‬ ‫ْ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َّ َ ُ‬
‫»اذﻫﺐ �ﺘﻮﺿﺄ« ﻓﺬﻫﺐ �ﺘﻮﺿﺄ‪� ،‬ﻢ ﺟﺎء‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬اذﻫﺐ �ﺘﻮﺿﺄ«‪ .‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ رﺟﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ!‬
 ‫‪249‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬
‫َ َّ‬ ‫َّ ُ َ ُ ِّ َ ُ َ ُ ْ ٌ‬ ‫َ َ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َّ َ‬
‫زارهُ ‪،‬إِن اﷲ ﻻ‬ ‫ﻣﺎ لﻚ أمﺮﺗﻪ أن �ﺘﻮﺿﺄ ﺛﻢ ﺳﻜﺖ �ﻨﻪ؟ ﻗﺎل‪» :‬إِﻧﻪ ﺎﻛن ﻳﺼ� وﻫﻮ مﺴﺒﻞ إ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََُْ َ َ ُ ُ‬
‫�ﻘﺒﻞ ﺻﻼة رﺟ ٍﻞ مﺴﺒِ ٍﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻟُﻨﮓ )ﺷﻠﻮارش( را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك‬
‫ﭘﺎﯾﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو و وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬آن ﻣﺮد‬
‫رﻓﺖ و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺳﭙﺲ آﻣﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو و وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬ﻣﺮدي ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺮا ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن دادي ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهاش ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻔﺘﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او در ﺣﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﮐﺮده ﺑﻮد و‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﻟﺒﺎﺳﺶ را از روي‬
‫ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬او را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك در ﭘﯿﺶ دارد‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو ﻗﻮزك‪ ‬ﭘﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮد ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫اﻣﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮزك را ﻧﻤﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪي ﺳﺎق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺷﻠﻮار‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‬
‫و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﻘﻂ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺒﺎح را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫ِند ُ ّ َ ۡ‬ ‫ََٰ ٓ َ َ َ ُ ُ ْ ََ ُ‬
‫� ۡم ع َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٣١ :‬‬ ‫ج ٖد﴾‬
‫� مس ِ‬‫ِ‬ ‫﴿�ب ِ� ءادم خذوا زِ�نت‬
‫اي ﻓﺮزﻧﺪان آدم! )ﻫﻨﮕﺎم ﻫﺮ ﻧﻤﺎز و( در ﻫﺮ ﻣﺴﺠﺪي زﯾﻮرﺗﺎن ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺘﺎن‪ -‬را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.884 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪250‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺟﺎﯾﺰ دﺳﺘﻮر داده‪ ،‬ﻧﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن آن‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺎدﺷﺪه اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻟُﻨﮓ )ﺷﻠﻮارش( را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو و وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬آن ﻣﺮد رﻓﺖ و وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺳﭙﺲ آﻣﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو و وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺮا ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن دادي ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او در ﺣﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﮐﺮده ﺑﻮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺺ و ﻣﺘﻨﯽ آﺷﮑﺎر از ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي درﺑﺎرهي ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﻤﺎزش را دوﺑﺎره ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﺑﻮداود‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدي ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ دارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺤﺘﺶ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺣﺮام ﻣﺜﻞِ‬
‫ﻟﺒﺎسِ دزدي ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﺑﺎ آن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻋﮑﺲ ﺣﯿﻮان ﯾﺎ ﺻﻠﯿﺐ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎي در ﻧﻤﺎز و ﺑﯿﺮون ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺧﻮدش ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻮلِ راﺟﺢ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻬﯽ از اﺳﺒﺎل ازار و ﻧﻬﯽ از‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎسِ ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺣﺮام‪ ،‬در ﻧﻤﺎز و‬
‫ﺑﯿﺮون ﻧﻤﺎز ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﺷﺪ و دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﺧﺘﻼف وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬آن دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و آن‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ‬
‫اﺳﺒﺎل ازار ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺘﺮﺳﺪ و‬
 ‫‪251‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫از ﻧﻌﻤﺖ اﻻﻫﯽ در ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از او اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار‪ ،‬ﺣﺮام و ﺟﺰو‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ و او ﺑﯽﭘﺮوا از ﮐﻨﺎرِ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ از ﻧﻌﻤﺖ اﷲ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﻣﻌﺼﯿﺖ او اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪] .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ[‬
‫***‬
‫ﺟﻠيﺴﺎ ﻷﻲﺑ َّ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ‬ ‫يﺲ ﺑﻦ �ﺮﺸ اﺘﻟَّ ْﻐ ِّ‬
‫َ‬
‫اﺪﻟرداءِ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن‬ ‫ﻠﻲﺒ ﻗﺎل‪ :‬أﺧ َﺮﺒ ِ� ِأﻲﺑ و�ن‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٨٠٢‬وﻋﻦ ﻗ‬
‫َ ُ ُ َ ِّ ً َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ‬ ‫ﺳﻬﻞ ُ‬ ‫َ‬
‫َّ ِّ ُ َ ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌُ‬
‫ﺑﻦ اﺤﻟﻨﻈﻠﻴﺔِ‪ ،‬و�ن َرﺟﻼ ﻣﺘﻮﺣﺪا ﻗﻠﻤﺎ �ﺎلﺲ‬ ‫ﺑِﺪِمﺸﻖ َرﺟﻞ ﻣﻦ أﺻﺤﺎب اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل ﻪﻟ‬
‫ٌ َّ ْ ْ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ ٌ َ‬
‫ﻲﺗ أﻫﻠﻪ‪� ،‬ﻤ َّﺮ ﺑِﻨﺎ و� ُﻦ ﻋِﻨﺪ‬ ‫�ﺴبﻴﺢ وﺗ�ﺒ� ﺣﻰﺘ ﻳﺄ َ‬ ‫اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬إِ�ﻤﺎ ﻫ َﻮ ﺻﻼة‪ ،‬ﻓﺈِذا ﻓﺮغ ﻓﺈِ�ﻤﺎ ﻫﻮ‬
‫َ َّ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ ً َ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺮﺳ�ﺔ‬ ‫ُّ‬
‫أﻲﺑ اﺪﻟرداء‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ أﺑﻮ اﺪﻟرداء‪ :‬ﻠﻛِﻤﺔ �ﻨﻔﻌﻨﺎ وﻻ ﺗﺮﻀك‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑﻌﺚ رﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬‬
‫ََ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ََ َ َ َ َ ٌُ‬
‫ﺎء َرﺟﻞ ﻣِﻨﻬﻢ ﻓﺠﻠﺲ ِﻲﻓ الﻤﺠﻠِﺲ اﺬﻟي �ﻠِﺲ �ِﻴ ِﻪ رﺳﻮل اﷲ‪� ، ‬ﻘﺎل ل ِﺮﺟ ٍﻞ إِﻰﻟ‬ ‫�ﻘﺪِﻣﺖ‪ ،‬ﻓﺠ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َﺟ ْﻨﺒﻪ‪ :‬ل َ ْﻮ َر َأﻳتﻨﺎ ﺣ َ‬
‫َ‬
‫ِ� اﺘﻟﻘﻴﻨﺎ � ُﻦ واﻟﻌﺪ ُّو‪ ،‬ﻓﺤﻤﻞ ﻓﻼن �ﻄﻌﻦ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﺧﺬﻫﺎ ﻣِ� وأﻧﺎ اﻟﻐﻼم‬ ‫ِِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ُُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َ‬
‫اﻟ ِﻐﻔﺎرِي‪ ،‬ﻛﻴﻒ ﺗﺮى ﻲﻓ ﻗﻮ ِﻪﻟِ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ أراه إِﻻ ﻗﺪ �ﻄﻞ أﺟﺮه‪ .‬ﻓﺴ ِﻤﻊ ﺑِﺬلﻚ آﺧﺮ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ أرى‬
‫َْ َ ُ ْ َ ُْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ََ َ ْ ً َََ‬
‫ﺑِﺬلﻚ ﺑﺄﺳﺎ‪� ،‬ﺘﻨﺎزﺎﻋ ﺣﻰﺘ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! ﻻ ﺑﺄس أن ﻳﺆﺟ َﺮ و�ﻤﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ َ َ ْ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َ َ ََُْ ْ َ َ ََُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ َّ ْ َ‬
‫ﻓﺮأﻳﺖ أﺑﺎ اﺪﻟرداءِ ﺮﺳ ﺑِﺬلﻚ‪ ،‬وﺟﻌﻞ ﻳﺮ�ﻊ رأﺳﻪ إِﻴﻟ ِﻪ و�ﻘﻮل‪ :‬أأﻧﺖ ﺳ ِﻤﻌﺖ ذلﻚ ﻣِﻦ رﺳﻮل‬
‫ْ َ َْ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َّ ّ َ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺒ� َّﻦ ﻰﻠﻋ ر�ﺒتﻴﻪ‪.‬‬ ‫اﷲ‪‬؟ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻓﻤﺎ زال ﻳ ِﻌﻴﺪ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺣﻰﺘ إِ� ﻷﻗﻮل ﻴﻟ‬
‫َ‬ ‫ﻨﻔ ُﻌ َﻨﺎ وﻻ ﺗَ ُ ُّ‬ ‫َ ُ َ ُ َّ ْ َ َ َ ً َ َ‬ ‫ََ َ َ ً َ‬
‫ﺮﻀك‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻨﻟَﺎ رﺳﻮل‬ ‫ﻗﺎل‪� :‬ﻤ َّﺮ ﺑِﻨﺎ ﻳﻮﻣﺎ آﺧﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ أﺑﻮ اﺪﻟرداء‪ :‬ﻠﻛِﻤﺔ ﺗ‬
‫مﺮ ﺑ َﻨﺎ ﻳﻮﻣﺎً آﺧﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺎل َﻪﻟُ‬ ‫ﻀ َﻬﺎ«‪َّ �ُ .‬ﻢ َّ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ََ‬
‫اﷲ‪» :‬الﻤﻨ ِﻔﻖ ﻰﻠﻋ اﺨﻟﻴ ِﻞ ﺎﻛﺒﻟَﺎ ِﺳ ِﻂ ﻳﺪهُ ﺑﺎلﺼﺪﻗﺔ ﻻ �ﻘﺒ‬
‫َْ‬ ‫ُْ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫الﺮﺟﻞ ﺧ َﺮ� ٌﻢ اﻷﺳﺪي‪ ،‬ل ْﻮﻻ‬
‫ْ َ َّ ُ ُ ُ ْ َ َ‬
‫ﺮﻀك‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻧﻌﻢ‬ ‫ﺑﻮاﺪﻟ ْر َداء‪َ :‬ﻠﻛ ِ َﻤ ًﺔ َ� ْﻨ َﻔ ُﻌ َﻨﺎ َوﻻ ﺗَ ُّ‬ ‫َأ َّ‬
‫َُُْ‬ ‫ُ َ ْ ً َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ً َ َ َ َ َ ُ َّ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ُ َ‬ ‫ُ ُ ُ َّ‬
‫ﻌﺞَل ﻓﺄﺧﺬ ﺷﻔﺮة �ﻘﻄﻊ ﺑِﻬﺎ ﻤﺟﺘﻪ إِﻰﻟ أذ�ﻴ ِﻪ ‪،‬‬ ‫ﻃﻮل ﻤﺟﺘِ ِﻪ َو�ِﺳﺒﺎل إِزارِه«‪ .‬ﻓﺒﻠﻎ ذلﻚ ﺧﺮ�ﻤﺎ ‪،‬ﻓ �‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ َّ َ َ ْ ً َ َ َ َ َ َ ُ َ ُ َّ َ َ ً َ ْ َ ُ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َو َر َ� َﻊ إ َز َ‬
‫اﺪﻟ ْرداء‪ :‬ﻠﻛِﻤﺔ �ﻨﻔﻌﻨﺎ وﻻ‬ ‫ارهُ إِﻰﻟ أﻧﺼﺎف ﺳﺎ�ﻴ ِﻪ‪� .‬ﻢ مﺮ ﺑﻨﺎ ﻳﻮﻣﺎ آﺧﺮ �ﻘﺎل ﻪﻟ أﺑﻮ‬ ‫ِ‬
‫ََ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ ْ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ ُّ َ َ‬
‫ﺗﺮﻀك ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إِﻧ�ﻢ ﻗﺎدمﻮن ﻰﻠﻋ إِﺧﻮاﻧ ِ�ﻢ‪ .‬ﻓﺄﺻﻠِﺤﻮا‬
‫َ ُ ُّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ ْ َ َّ َ ُ ُ َ َ َّ ُ ْ َ َ ٌ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎس‪ ،‬ﻓﺈِن اﷲ ﻻ �ﺐ‬ ‫ِرﺣﺎﻟ�ﻢ‪ ،‬وأﺻﻠِﺤﻮا ﺒﻟَﺎﺳ�ﻢ ﺣﻰﺘ ﺗ�ﻮﻧﻮا ﻛ�ﻧ�ﻢ ﺷﺎﻣﺔ ِﻲﻓ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َ ُ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫اﻟﻔﺤﺶ َوﻻ اﺘﻟَّﻔﺤﺶ«‪] .‬رواﯾﺖ اَﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺟﺰ ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺑﺸﺮ ﮐﻪ در ﺛﻘﻪ ﯾﺎ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮدن او اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻢ از او ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.885 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪252‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺑﺸﺮ ﺗﻐﻠﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪرم ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدي از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺣﻨﻈﻠﯿﻪ در دﻣﺸﻖ ﺑﻮد؛ ﻣﺮدي‬
‫ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﮐﻢ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﻫﻤﻮاره در ﻧﻤﺎز ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ و‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬روزي ﻧﺰد اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﻬﻞ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِﻣﺎن ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻪاي از ﻣﺠﺎﻫﺪان را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و‬
‫ﻣﺮدي ﮐﻪ ﮐﻨﺎرش ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش وﻗﺘﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻣﯽدﯾﺪي ﮐﻪ‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﻧﯿﺰه اﻧﺪاﺧﺖ و ‪ -‬ﺑﻪ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻏﺮور و اﻓﺘﺨﺎر‪ -‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﻦ‪،‬‬
‫از ﺑﻨﯽﻏﻔﺎر ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻧﻈﺮت درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﺶ ﭼﯿﺴﺖ؟ آن ﻣﺮد ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ ﭘﺎداش‬
‫وي‪ ،‬از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ را ﺷﻨﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﺮادي در اﯾﻦ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﮕﻮﻣﮕﻮي آنﻫﺎ را‬
‫ﺷﻨﯿﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ‪ -‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎرِ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاش ﻫﻢ‪-‬‬
‫ﭘﺎداش ﺑﯿﺎﺑﺪ و ﻫﻢ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﻮد«‪ .‬دﯾﺪم اﺑﻮدرداء‪ ‬از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺤﺎل‬
‫ﺷﺪ و ﺳﺮش را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻬﻞ‪ ‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺧﻮد اﯾﻦ را از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪي؟ و ﺳﻬﻞ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ .‬و اﺑﻮدرداء ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از آن‬
‫ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ و ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ او ﺑﻪ زاﻧﻮ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺪرم ‪ -‬ﭘﺪر ﻗﯿﺲ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ از ﮐﻨﺎرِ ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮورش و ﻧﮕﻬﺪاري اﺳﺐ ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده از آن در ﻣﯿﺪان‬
‫ﺟﻬﺎد‪ -‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﺎز اﺳﺖ و‬
‫آن را ﻧﻤﯽﺑﻨﺪد«‪.‬‬
‫روزِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از ﮐﻨﺎرِ ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧُﺮَﯾﻢ اﺳﺪي‪ ،‬ﻣﺮد‬
‫ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮش ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺒﻮد و اﺳﺒﺎل ازار ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﻢ‬
‫رﺳﯿﺪ و او ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﯿﻐﯽ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺗﺎ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد و‬
‫ازار )ﻟُﻨﮓ( ﺧﻮد را ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺳﺎق ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺎﻻ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪253‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫وي‪ ،‬روزي دﯾﮕﺮ ﻫﻢ از ﮐﻨﺎر ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ﻧﺰد دوﺳﺘﺎﻧﺘﺎن ﻣﯽروﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺳﻮاري‪ -‬و ﺳﺮ و وﺿﻊ ﺧﻮد‪ -‬و ﻟﺒﺎﺳﺘﺎن را درﺳﺖ‬
‫و ﻣﺮﺗﺐ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎل ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺗﺐ و زﯾﺒﺎ و در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ،‬زﺷﺘﯽ و زﺷﺖﮐﺎري ‪ -‬ﻇﺎﻫﺮ و رﻓﺘﺎرِ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ -‬را دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪي آﻣﻮزﻧﺪه وﺟﻮد دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﺣﻨﻈﻠﯿﻪ‪ ‬ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ داﺷﺖ و ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﯾﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﺶ‬
‫در ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ و ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯿﻬﻮده ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺗَﻠَﻒ ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﻤﻮاره ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از روزﻫﺎ اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﺎ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬اﺑﻦﺣﻨﻈﻠﯿﻪ‪‬‬
‫از ﮐﻨﺎرﺷﺎن ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬اﺑﻦﺣﻨﻈﻠﯿﻪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮﯾﻪاي را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻓﺮﺳﺘﺎد«‪.‬‬
‫ﺳﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻪاي از ﻣﺠﺎﻫﺪان ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ از ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻀﻮ ِر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ از ﻋﻤﻞﮐﺮد اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﮔﺰارش دﻫﺪ‪ .‬وي‪ ،‬از ﯾﮑﯽ از ﺗﯿﺮاﻧﺪازان‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻦ ﺗﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ ﻏﺮور و اﻓﺘﺨﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬از ﺑﻨﯽﻏﻔﺎر ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ‪ ،‬رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﻏﺮورآﻣﯿﺰي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﮑﺴﺘﻦ روﺣﯿﻪي دﺷﻤﻦ و‬
‫اﻇﻬﺎر ﻗﺪرت و ﻫﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺧﺮاﻣﺎن و ﺑﺎ ﻏﺮور و ﺗﮑﺒﺮ راه ﺑﺮود و ﻋﺰت و ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ر‪‬خ دﺷﻤﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺠﺎﻫﺪان‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮِ ﺷﺘﺮﻣﺮغ روي ﻋﻤﺎﻣﻪي‬
‫ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻋﺰت ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﺷﻤﻦ را آزار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ و آزار دﺷﻤﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش دارد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ دﺷﻤﻦ را ﺧﻮار و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎﯾﻪي ﻋﺰت اﺳﺖ و ﺛﻮاب‬
‫دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪254‬‬

‫اﯾﻦ ﺗﯿﺮاﻧﺪازِ ﻏﻔﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻏﺮور و اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﯿﺮ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﯿﺮ را‬
‫ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬از ﺑﻨﯽﻏﻔﺎر ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬او‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﯽاﺟﺮ ﮐﺮده ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻟﯿﺪن‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ ُ ُّ ُ َّ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٨ :‬‬ ‫ال فخورٖ ‪﴾١٨‬‬
‫﴿إِن ٱ� � �ِب � �ت ٖ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﮑﺒﺮ و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ در ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻋﺰﺗﺶ را ﺑﻪ رخ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﮕﻮﻣﮕﻮي آنﻫﺎ را ﺷﻨﯿﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ!« ﯾﻌﻨﯽ اﷲ از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و‬
‫ﻣﻨﺰّه اﺳﺖ و ﺻﻔﺎت اﷲ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺼﯽ در ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺪرت‪،‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﺰﺗﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﺻﻔﺎت او از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ!« ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮا و ﭼﮕﻮﻧﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫»اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ‪ -‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎرِ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاش ﻫﻢ‪ -‬ﭘﺎداش ﺑﯿﺎﺑﺪ و ﻫﻢ ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﻣﺠﺎﻫﺪش ﺧﯿﺮِ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫را ﯾﮏﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺮدم او را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و درﺑﺎرهاش ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آدمِ‬
‫ﺷﺠﺎﻋﯽﺳﺖ‪ .‬در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه از اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﺮادي‬
‫در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻫﻢ در دﻧﯿﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﻮد و ﻫﻢ در آﺧﺮت‪ ،‬اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش ﺑﯿﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺎرﻗﺎﻧﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺘﺮان ﺷﯿﺮده‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دزدﯾﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ َ ْ ُ َ ْ َ ِ َ ْ َ ْ ُ َ ْ ُ ُّ َّ‬
‫الﺮﺿ ْﻊ‬ ‫أﻧﺎ اﺑـﻦ اﻷ�ـﻮع واﻴﻟﻮم ﻳﻮم‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ اﮐﻮع ﻫﺴﺘﻢ و اﻣﺮوز‪ ،‬روز ﻧﺎﺑﻮديِ ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن اﺳﺖ«‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻧﮋاد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﻟﯿﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽاش را ﺑﻪ‬
‫رخ دﺷﻤﻦ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﻗﺪرت و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﺎﻟﺪ و آن را ﺑﻪ رخ دﺷﻤﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
 ‫‪255‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫اﺑﻦ ﺣﻨﻈﻠﯿﻪ‪ ‬روزي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ از ﮐﻨﺎر اﺑﻮدرداء و ﯾﺎراﻧﺶ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮدرداء‪‬‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮورش و ﻧﮕﻬﺪاري اﺳﺐ ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫آن در ﻣﯿﺪان ﺟﻬﺎد‪ -‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دادن ﺑﺎز اﺳﺖ و آن را ﻧﻤﯽﺑﻨﺪد«‪ .‬ﻟﺬا ﺧﺮج ﮐﺮدن ﺑﺮاي اﺳﺒﯽ ﮐﻪ از آن در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰو ﺻﺪﻗﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦﺣﻨﻈﻠﯿﻪ‪ ‬روزِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از ﮐﻨﺎرِ اﺑﻮدرداء‪ ‬ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮدي‬
‫را ﺳﺘﻮد و از او ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮد ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮش ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺒﻮد‬
‫و اﺳﺒﺎل ازار ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺪاري ﻣﺘﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﺑﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ آن ﻣﺮد‬
‫رﺳﯿﺪ و او ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﯿﻐﯽ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺗﺎ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد و ازار‬
‫)ﻟُﻨﮓ( ﺧﻮد را ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺳﺎقِ ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺎﻻ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮدن ﻣﻮي ﺳﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻮي ﺳﺮ ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺷﺎﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﺮﻣﻪي ﮔﻮش او ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ زن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮدآراﯾﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﻣﻮي ﺳﺮش ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد را در ﻣﻮ و اﻣﺜﺎل آن ﺷﺒﯿﻪ زنﻫﺎ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮداﻧﯽ را ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ‪‬‬
‫زﻧﺎن و زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ را از دو ﺟﻨﺲ ﻣﺮد و زن آﻓﺮﯾﺪه و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮدش را داده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺮد و زن را در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﻣﺮد و زن را در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اوﺿﺎع آن‬
‫دﺳﺘﻪ از ﮐﺎﻓﺮان ﮐﻪ زن را در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﺮد ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬واژﮔﻮن ﺷﺪه و‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺳﺮﺷﺘﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ دﮔﺮﮔﻮن و ﺑﺮﻋﮑﺲ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ زن و ﻣﺮد را در‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و در ﻫﺮ ﮐﺎري‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺷﺮﯾﮏ و ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﮑﺮي‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻃﺒﯿﻌﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬ﺳﺮﺷﺘﻪ و‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺧﻼف آﯾﯿﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان آوردهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺮدان‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص‬
‫ﺧﻮد را دارﻧﺪ و زﻧﺎن‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪256‬‬

‫وﻗﺘﯽ آن ﻣﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﯿﻐﯽ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺗﺎ‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺟﺮاي آن ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺒﻘﺖ‬
‫ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫درﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در او ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﮐﺴﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺼﯽ از‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻢ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در اﻧﺠﺎم آن ﺗﻨﺒﻠﯽ و درﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﻗﺪر دﯾﺮ و‬
‫ﺳﺴﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ آن ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺳﻨﮓ ﯾﺎ وزﻧﻪي ﺑﺰرگ و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ روي اوﺳﺖ؛‬
‫ﺗﺎزه ﻧﺰد اﯾﻦ و آن ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﻣﯽرود ﺗﺎ ﺑﻠﮑﻪ رﺧﺼﺘﯽ ﺑﯿﺎﺑﺪ و از اﻧﺠﺎم آن ﮐﺎر‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺟﺴﺘﺠﻮ ﯾﺎ دﻧﺒﺎل ﮐﺮدن رﺧﺼﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺴﻖ اﺳﺖ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارد‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﯽدﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺶ را از‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از ﺷﺨﺼﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و اﯾﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬از ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫و اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻣﯽﺗﻮان اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬دﯾﻦدار و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‬
‫اﺳﺖ و ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎد دارد؛ ﻟﺬا در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﻣﺎﻣﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ و از‬
‫ﻓﺘﻮاﻫﺎﯾﺶ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻢﻋﻠﻤﯽاش‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدي‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ اﻣﺎ اﻫﻞ ﻫﻮا و ﻫﻮس‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ و رﺿﺎﯾﺖ ﻣﺮدم ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻫﻢ ﻋﺎﻟﻢ اﻣﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﺎﻟﻢِ رﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻋﺎﻟﻢ اﻣﺖ )ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﯽ(‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ رﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم ﻣﯽﭘﺮدازد و از روي ﻋﻠﻢ و‬
‫آﮔﺎﻫﯽ درﺑﺎرهي دﯾﻦ اﺳﻼم و اﺣﮑﺎم و آﻣﻮزهﻫﺎﯾﺶ ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
 ‫‪257‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫ﻋﺎﻟﻢِ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ و‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ در ﻓﺘﻮاﯾﺶ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﮐﺘﺎباﷲ و ﺳﻨﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ و ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻣﺮدم ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎري ﻋﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي آن ﮐﺎر ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را راﺿﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺘﻮن ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را در‬
‫ﺟﺮﮔﻪي ﻋﻠﻤﺎي رﺑﺎﻧﯽ و ﻋﺎﻣﻼن ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دﯾﻦ را اﺑﺰار ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﺴﯿﺮ دﯾﻦ و ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ دﯾﻨﺶ را از ﮐﺴﯽ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫و دﯾﻦ او‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﻒ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬دﯾﻦ اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﺲ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ دﯾﻦ ﺧﻮد را از ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﯾﻦ و ﻣﺴﯿﺮيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻋﺪهاي ﺳﺎدهﻟﻮح‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺎر ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬از آنﻫﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ در ﻧﺤﻮهي ﻟﺒﺎس‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن! ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺠﻠﻪﻫﺎي ﻣ‪‬ﺪ ﻟﺒﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎرهي‬
‫ﺟﺪﯾﺪش وارد ﺑﺎزار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ آن را ﺧﺮﯾﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣ‪‬ﺪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ! ﻣﺠﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺮﻫﻨﻪ و‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ‪ .‬و زنِ ﮐﻮﺗﻪﺑﯿﻦ و‬
‫ﺳﺴﺖاﯾﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺪﻫﺎ و ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ .‬ﯾﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﯿﺎﻃﯽ ﻣﯽرود و ﻣ‪‬ﺪ روز را ﺳﻔﺎرش ﻣﯽدﻫﺪ! و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ در ﻇﺎﻫﺮ و ﻃﺮز ﻟﺒﺎس ﺧﻮد ﻧﯿﺰ از ﮐﻔﺎر ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪- .‬‬
‫ََ َ‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ �ﺸﺒَّﻪ‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ِﺑﻘ ْﻮمٍ � ُﻬ َﻮ ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬از ﺟﺮﮔﻪي آنﻫﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺗﺎزﮔﯽ ﻣ‪‬ﺪ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ زنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮي ﺧﻮد را‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدان ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪاﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﺮداﻧﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ! در ﮔﺬﺷﺘﻪي ﻧﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﮐﺘﺎب »ﺣﺠﺎب اﻟﻤﺮأة اﻟﻤﺴﻠﻤﮥ«‪ ،‬ص ‪ ،104‬و در‬
‫إرواءاﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪ 1269 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪258‬‬

‫ﭼﻨﺪان دور‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر از زنِ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه؟ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮدن ﻣﻮي ﺳﺮ ﺑﺮاي زن‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‬
‫ﺷﺪه و زن‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﻫﺎي ﻣﺮد‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ! ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻣﺮوزه‬
‫زنﻫﺎ ﻣﻮﻫﺎ را ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺒﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ رهآورد ﻏﺮب و ﮐﺎﻓﺮان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺒﺒﺶ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ ﻣﺮدان از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺮدي واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد‪‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﺮد را ﯾﺪك ﺑﮑﺸﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﻣﺮداﻧﮕﯽ در او‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ و اﮔﺮ ﻻزم ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ او را ﺑﺰﻧﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫َْ‬ ‫َّ ُ‬
‫والﺮ ُﺟﻞ َر ٍ‬
‫اع ﻲﻓ أﻫ ِﻠ ِﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ٌ َ‬
‫ومﺴﺌﻮل � ْﻦ َر ِ�ﻴَّ ِﺘﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و درﺑﺎرهي‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ را ﻓﺮﻣﺎندار‪ ،‬اﺳﺘﺎندار‬
‫ﯾﺎ وزﯾﺮ و رﯾﯿﺲﺟﻤﻬﻮر ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ را ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ داده‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﯽ‪» .‬ﻫﺮ ﻣﺮدي‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺧﺎﻧﻮادهاش‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮد ﻣﺴﺆول‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻧﮑﺮد؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ آﺳﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮد ﻣﺴﺆول ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺮدي درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻮد ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﻢ و ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺳﯿﻞ ﺧﺎﻧﻤﺎنﺑﺮاﻧﺪاز‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻫﺴﺘﯽ و‬
‫ارزشﻫﺎي ﻣﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﯿﻢ و از ﭘﯿﺮوي و ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻧﺼﺎرا ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ و‬
‫ﻋﺎدتﻫﺎ و ﺳﺒﮏ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﻼم و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻘﯿﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮ و وﺿﻌﯽ ﻧﯿﮏ و آراﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺰد دوﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮوﻧﺪ؛‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﺰد دوﺳﺘﺎﻧﺘﺎن ﻣﯽروﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺳﻮاري‪ -‬و ﺳﺮ و وﺿﻊ ﺧﻮد‪ -‬و ﻟﺒﺎﺳﺘﺎن را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7138 ،5200 ،5188 ،893) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1829 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪] .$‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 288‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪259‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫درﺳﺖ و ﻣﺮﺗﺐ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ ﺑﻮد‪ ،‬آﺛﺎر ﺳﻔﺮ ﯾﺎ ﮔﺮد‬
‫و ﻏﺒﺎر راه ﺑﺮ ﭼﻬﺮه و ﻟﺒﺎس ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻏﺒﺎرآﻟﻮد و ﻣﻮﻫﺎﯾﯽ‬
‫ژوﻟﯿﺪه داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺳﻔﺮ‪ ،‬زﯾﺎد ﺷﺪه و ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎي ﺗﻤﯿﺰ ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎراﻧﺶ را‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺰد دوﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮ و وﺿﻊ ﺧﻮد را ﻣﺮﺗﺐ و‬
‫ﻣﻮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺷﺎﻧﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺗﻤﯿﺰ و ﻣﺮﺗﺐ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ آﺛﺎر ﺳﻔﺮ در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭼِﻨﺪش ﻧﺸﻮد و ﺑﺪﺷﺎن ﻧﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ و در ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ و ﺑﺪون اﺳﺮاف‪ ،‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺷﯿﮏ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ َ ُ َ َّ َ ْ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﺮﺒ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺪﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ ﻣﻦ ﺎﻛن ﻲﻓ ﻗﻠ ِﺒ ِﻪ ﻣﺜﻘﺎل ذر ٍة ﻣﻦ ِﻛ ٍ‬
‫ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهي ذرهاي ﮐﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻤﻪي ﻣﺎ دوﺳﺖ دارﯾﻢ ﮐﻔﺶ و ﻟﺒﺎس ﺧﻮب و زﯾﺒﺎ ﺑﭙﻮﺷﯿﻢ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﮑﺒﺮ‬
‫َ‬ ‫َ ٌ ُ‬ ‫َّ‬
‫� ُّﺐ اﺠﻟَﻤﺎل«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ زﯾﺒﺎﺳﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ را‬ ‫ﻤﺟﻴﻞ ِ‬ ‫اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن اﷲ ِ‬
‫دوﺳﺖ دارد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﻔﺶ و ﻟﺒﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺧﻮب زﯾﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ِّ َ ْ‬ ‫ﺗﮑﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‪» :‬الﻜ ْ ُ َ‬
‫ﺮﺒ � َﻄ ُﺮ اﺤﻟَﻖ و�ﻤ ُﻂ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﺣﻖ و‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬از آن روي‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﺪهي ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﻨﮕﺮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺗﻮ را ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﻫﺮ دﯾﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﻣﺮدم را ﭼﯿﺰي ﺑﻪﺣﺴﺎب‬
‫ﻧﯿﺎورﯾﻢ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﻣﺎ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ دارد‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 91 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .617‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪260‬‬
‫ْ‬ ‫َ ُ ُْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ْ‬
‫إزرة الﻤﺴﻠ ِِﻢ إِﻰﻟ ﻧﺼ ِﻒ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪ ِر ِّي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٨٠٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ْ َ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫� الﻜﻌﺒ�‪� ،‬ﻤﺎ ﺎﻛن أﺳﻔﻞ َ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫الﺴﺎق‪َ ،‬وﻻَ َﺣ َﺮ َج َأ ْو ﻻ ﺟﻨﺎح ﻓﻴﻤﺎ ﺑيﻨﻪ َو� َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫� �ﻬﻮ ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫الﻜﻌ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ً َْ َْ‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻈﺮ اﷲ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫ﺎر‪ ،‬وﻣﻦ ﺟﺮ إِزاره �ﻄﺮا لﻢ � ِ‬
‫ﻨ‬ ‫اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻠﻮار ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻧﺼﻒ‪ ‬ﺳﺎق اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻊ ﯾﺎ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺳﺎق و ﻗﻮزك ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از‬
‫ﻗﻮزك ‪ -‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺎ ﺷﻠﻮار ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد‪ -‬در آﺗﺶ اﺳﺖ و اﷲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻠﻮار‬
‫)ﻟُﻨﮓ( ﺧﻮد را از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﻮل اﷲ‪َ ‬و ِ� إِزاري‬ ‫ِ‬ ‫رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬م َﺮ ْرت ﻰﻠﻋ رﺳ‬ ‫َ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫‪ -٨٠٤‬وﻋﻦ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ‬ ‫ْ ْ َ ٌ ََ‬
‫زارك«‪ ،‬ﻓﺮﻓﻌﺘﻪ � َّﻢ ﻗﺎل‪» :‬زِد« ‪،‬ﻓ ِﺰدت ‪�،‬ﻤﺎ ِزﻟﺖ أﺤﺗ َّﺮاﻫﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎء‪� .‬ﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ �ﺒﺪ اﷲ ‪ ،‬ار�ﻊ إ‬‫اﺳﺮﺘﺧ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬
‫َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫َْ ََ َ َْ ُ ُْ‬
‫�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫�ﻌﺪ‪� .‬ﻘﺎل �ﻌﺾ اﻟﻘﻮم‪:‬إِﻰﻟ أﻳﻦ؟ �ﻘﺎل‪» :‬إِﻰﻟ أﻧﺼﺎف الﺴﺎ� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎري از ﮐﻨﺎرِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﺬﺷﺘﻢ و ﺷﻠﻮارم ﻣﻘﺪاري‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺪاﷲ! ﺷﻠﻮارت را ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺶ«‪ .‬آن را ﺑﺎﻻ ﮐﺸﯿﺪم‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺶ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺷﻠﻮارم را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪم؛ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺗﺎ ﮐﺠﺎ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪي دو ﺳﺎق«‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ﻼء ل ْﻢ �ﻨﻈ ِﺮ اﷲ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ ﻳ ْﻮم‬ ‫‪ -٨٠٥‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺟﺮ ﺛﻮ�ﻪ ﺧﻴ‬
‫ُْ َ ًْ َ َ ْ‬ ‫َ ْ ُ ُّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ِّ َ ُ ُ ُ‬
‫ﺮﺒا«‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬إِذن‬ ‫ﺎء ﺑِﺬﻳﻮﻬﻟِﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺮﺧ� ِﺷ‬ ‫اﻟﻘﻴﺎﻣِ ِﺔ«‪ .‬ﻓﻘﺎﻟﺖ أم ﺳﻠﻤﺔ‪ :‬ﻓﻜﻴﻒ ﺗﺼﻨﻊ اﻟنﺴ‬
‫ً َ َ ْ َ‬ ‫ُْ َُ‬ ‫َ َ ُ َْ ُُ‬
‫ﻓ�ﺧِﻴﻨﻪ ذِراﺎﻋ ﻻ ﻳ ِﺰدن«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫ﺗﻨﻜﺸﻒ أﻗﺪامﻬ َّﻦ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻟﺒﺎﺳﺶ را از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬امﺳﻠﻤﻪ& ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ زﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫داﻣﻦﻫﺎي ﺧﻮد ﭼﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن را ﯾﮏ وﺟﺐ ‪ -‬روي زﻣﯿﻦ‪ -‬رﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3449 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2086 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6187 :‬؛ ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻤﺮام‪ ،‬ش‪90 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3467 :‬‬
 ‫‪261‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪازهي ﻃﻮل ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار و دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﻤﺎﻣﻪ؛ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن‪...‬‬

‫امﺳﻠﻤﻪ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻗﺪمﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﯾﮏ‬
‫ذراع )ﯾﮏ ﮔَﺰ( رﻫﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ آن ﻧﯿﻔﺰاﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻠﻮار ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺼﻒ‪ ‬ﺳﺎق اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻊ ﯾﺎ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺳﺎق و ﻗﻮزك ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ‪ -‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺎ ﺷﻠﻮار ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد‪ -‬در آﺗﺶ‬
‫اﺳﺖ و اﷲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻠﻮار )ﻟُﻨﮓ( ﺧﻮد را از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﺪازهي ﻟﺒﺎس اﻋﻢ از ﭘﯿﺮاﻫﻦ‪ ،‬ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟُﻨﮓ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر‬
‫دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ و ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺳﺎق اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬رﺧﺼﺖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻧﺼﻒ ﺳﺎق ﺗﺎ ﻗﻮزك‪ ‬ﭘﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺣﺮام‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻟﺒﺎسِ ﮐﺴﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از‬
‫ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﻟﺒﺎس‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻟﺒﺎﺳﺶ را از روي ﺗﮑﺒﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﻟﺒﺎﺳﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﺎ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟُﻨﮓ ﺧﻮد را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از‬
‫ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از‬
‫روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺗﮑﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ از روي ﺗﮑﺒﺮ و اﻧﺠﺎم آن ﺑﺪون ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را از روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺎ ﭘﯿﻮﺳﺖ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫را از روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻋﻘﻮﺑﺖ دارد‪ :‬اﷲ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬او را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﭘﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از روي ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫در آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪262‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ‬ﺷﻠﻮارش را ﺑﺎﻻ ﮐﺸﯿﺪ؛ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ «:‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺗﺎ ﮐﺠﺎ ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺸﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪي دو ﺳﺎق«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪاري ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺸﯿﻢ‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪي ﺳﺎقِ ﭘﺎﺳﺖ و‬
‫ﮐﻢﺗﺮ از آن ﺗﺎ ﻗﻮزك ﭘﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪي ﺳﺎق‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﺑﮑﺸﯿﻢ‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶ امﺳﻠﻤﻪ& اﺟﺎزه داد ﮐﻪ‬
‫زنﻫﺎ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﯾﮏ وﺟﺐ روي زﻣﯿﻦ رﻫﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﻗﺪمﻫﺎﯾﺸﺎن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﯾﮏ ذراع )ﯾﮏ ﮔَﺰ( رﻫﺎ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮ آن ﻧﯿﻔﺰاﯾﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺪمﻫﺎي زن‪ ،‬ﻋﻮرت اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺮدد و ﻣﺮدم ﻗﺪمﻫﺎي‬
‫زن را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا زن ﺑﺎﯾﺪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را روي زﻣﯿﻦ رﻫﺎ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﺎﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﻗﺪمﻫﺎﯾﺶ دﯾﺪه ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ وﺟﻮبِ ﭘﻮﺷﺶ ﺻﻮرت ﺑﺮاي زﻧﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪنِ ﻗﺪم‬
‫ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﻣﺎﯾﻪي ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺻﻮرت از ﺑﺎب اوﻟﯽ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎري ﺣﮑﯿﻢ و داﻧﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫زنﻫﺎ دﺳﺘﻮر دﻫﺪ ﮐﻪ ﻗﺪمﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ و ﺻﻮرتﻫﺎﯾﺸﺎن را رﻫﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ در اﺣﮑﺎم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻗﺪمﻫﺎ ﺣﮑﻢ‬
‫ﮐﻨﺪ و از ﺻﺪور اﯾﻦ ﺣﮑﻢ درﺑﺎرهي ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ ورزد؟ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي در ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺪل و ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﻨﺪار‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﻗﺪم را ﺑﺮاي زن واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺻﻮرت را‬
‫ﺑﺮاي زن واﺟﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺟﺰ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ ﯾﺎ ﻣﺤﺎرم ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ دﯾﮕﺮ و ﻣﺘﻔﺎوت از دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎرح‪ ،/‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﻔﯿﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع دارد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي‬
‫آن ﺑﻪ داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن و اﻫﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺘﺎبِ ‪» :‬اﻟﺮد اﻟﻤﻔﺤﻢ ﻋﻠﻰ ﻣﻦ ﺧﺎﻟﻒ اﻟﻌﻠﻤﺎء وﺗﺸﺪد‬
‫وﺗﻌﺼﺐ وأﻟﺰم اﻟﻤﺮأة أن ﺗﺴﺘﺮ وﺟﻬﻬﺎ وﮐﻔﯿﻬﺎ وأوﺟﺐ وﻟﻢ ﯾﻘﻨﻊ ﺑﻘﻮﻟﻬﻢ ‪ :‬إﻧﻪ ﺳﻨﮥ وﻣﺴﺘﺤﺒﮥ«‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -120‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دوري از ﺷﯿﮏﭘﻮﺷﯽ از روي ﺗﻮاﺿﻊ‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎب »ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ«‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط‬

‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ً َّ‬ ‫َ ْ َ َ ِّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺗ َﺮك الﻠﺒﺎس ﺗﻮاﺿﻌﺎ ِ�‪َ ،‬وﻫ َﻮ‬ ‫‪ -٨٠٦‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎذِ ﺑﻦ أ ٍ‬
‫ُ ِّ ُ ْ َ‬
‫ﻣﻦ أ ِّي ُﺣﻠَﻞ اﻹﻳﻤﺎن َﺷ َ‬
‫ﺎء‬ ‫وس اﺨﻟَﻼﺋ ِﻖ ﺣﻰﺘ � َ‬
‫�ه‬
‫َ َ ُ‬ ‫ََْ‬ ‫َْ َ َ ُ‬ ‫َْ‬
‫�ﻘﺪ ُِر ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬دﺎﻋه اﷲ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻰﻠﻋ ُرؤ ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َُ‬
‫ﻳﻠبﺴﻬﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫از روي ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺧﻮب ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ او را در اﻧﻈﺎر ﻣﺮدم ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و ﺑﻪ او اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر را ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎ و زﯾﺒﺎي اﻫﻞ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﺮ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﭙﻮﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6145 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪718 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.2017‬‬
 ‫‪ -121‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن اﻋﺘﺪال در ﻧﻮع ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺿﺮورت ﯾﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻧﭙﻮﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪي ﺳﺮزﻧﺶ و ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ وي را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ‬

‫َّ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ ْ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬

‫ﻴﺐ ﻋﻦ أﺑﻴﻪ �ﻦ ﺟﺪه ِ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِن اﷲ‬ ‫ﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌ ٍ‬ ‫‪-٨٠٧‬‬
‫ْ‬ ‫ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫�ِﺐ أن ﻳﺮى أﺛﺮ ﻧ ِﻌﻤﺘِ ِﻪ ﻰﻠﻋ ﻋﺒ ِﺪه ِ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ دوﺳﺖ دارد اﺛﺮِ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﺑﺒﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬دو ﺑﺎب ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﺎب اول درﺑﺎرهي ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن‬
‫ﺧﻮدداري از ﺷﯿﮏﭘﻮﺷﯽ از روي ﺗﻮاﺿﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎب دوم‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن‬
‫اﻋﺘﺪال در ﻧﻮع ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬از روي ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﺮاي اﷲ از‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺧﻮب ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ او را در اﻧﻈﺎر ﻣﺮدم ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و ﺑﻪ او اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر را ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎ و زﯾﺒﺎي اﻫﻞ اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﭙﻮﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ دارﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ و او ﻧﯿﺰ از روي ﺗﻮاﺿﻊ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫آنﻫﺎ ﯾﺎ در ﺳﻄﺢ ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪاش ﻟﺒﺎس ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ دلِ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺸﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ در ﻣﻨﻄﻘﻪاي زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺶ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻄﺢ ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل زﯾﺒﺎﺳﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ را‬
‫دوﺳﺖ دارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1887 :‬؛ ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻤﺮام‪ ،‬ش‪75 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2260 :‬‬
 ‫‪265‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن اﻋﺘﺪال در ﻧﻮع ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫ﺑﺪون ﺷﮏ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻣﯿﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ در ﺳﻄﺢ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺷﻬﺮت ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را‬
‫اﻧﮕﺸﺖﻧﻤﺎ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺷﻬﺮت ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﻃﺮز ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎ و اﺣﮑﺎم دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻫﺮ ﺟﺎﯾﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ از روي ﺗﻮاﺿﻊ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺎل‬
‫ﻫﻤﺸﻬﺮﯾﺎن و ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪاش ﮐﻪ ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬از ﺷﯿﮏﭘﻮﺷﯽ‬
‫ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدﻣﯽ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آنﻫﺎ ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﻣﯿﺎﻧﻪرو ﺑﺎﺷﺪ و در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و در ﻟﺒﺎس و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ‪،‬‬
‫اﻋﺘﺪال را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ را ﻧﺎدﯾﺪه ﻧﮕﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺖ‬
‫دارد آﺛﺎر ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﺑﺒﯿﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ دارد وﻗﺘﯽ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﺛﺮ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ او ﺛﺮوت داده اﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد آﺛﺎر اﯾﻦ ﺛﺮوت‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﻔﺎق‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دادن‪،‬‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ را در‬
‫او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻋﻄﺎ ﮐﺮده‪ ،‬دوﺳﺖ دارد آﺛﺎر ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را در ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻓﺮدي و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وي و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﮔﺴﺘﺮش دﻋﻮت و آﻣﻮزش آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﺛﺎرش را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪي‬
‫ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﻪ او ﻣﺎل و ﺛﺮوت داده و او ﺑﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎي‬
‫ﮐﻬﻨﻪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪاي در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﮐﺴﯽ از او ﻓﻘﯿﺮﺗﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻣﺎل‬
‫و ﺛﺮوت داده‪ ،‬اﻣﺎ او ﺑﺎ ﻟﺒﺎسِ ﻓﻘﺮا و ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫ﻣﯽرود؟! ﯾﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﷲ‪ ‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ از ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ و‬
‫اﻧﻔﺎقِ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده‪ ،‬ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزد؛ ﻧﻪ ﺣﻖ واﺟﺐ ﻣﺎﻟﺶ را ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻧﻪ ﺻﺪﻗﻪي ﻧﻔﻞ ﻣﯽدﻫﺪ؟!‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪266‬‬

‫اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺛﺮ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را در ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ! ﻧﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺗﻮ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺧﺸﻮع و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي داري! ﺑﻪ ﻧﺸﺮ و‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠﻢ و آﻣﻮزش آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻫﯿﭻ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﯽ! ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﺎرز از ﮐﺘﻤﺎن ﻧﻌﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫آﺛﺎر ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ و‬
‫ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -122‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و ﺟﻮاز‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن آن ﺑﺮاي زﻧﺎن؛ و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺣﺮﯾﺮ و‬
‫ﺗﮑﯿﻪ زدن ﺑﺮ آن‬

‫َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ ََُْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ ْ ُ ََ ْ‬
‫اﺤﻟﺮ�ﺮ‪ ،‬ﻓﺈن ﻣﻦ‬ ‫ﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺗﻠبﺴﻮا‬ ‫‪� -٨٠٨‬ﻦ �ﻤﺮ ﺑ ِﻦ اﺨﻟﻄ ِ‬
‫ُّ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ ل ْﻢ ﻳﻠبﺴﻪ ﻲﻓ اﻵﺧﺮة ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻟبِﺴﻪ ِﻲﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ؛‬
‫) ‪(2‬‬
‫زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬در آﺧﺮت آن را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ‬ ‫َُْ‬
‫�ﺮ ﻣﻦ ﻻ ﺧﻼق ﻪﻟُ«‪.‬‬ ‫‪َ -٨٠٩‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إ�ﻤﺎ ﻳﻠبﺲ اﺤﻟ ِﺮ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ ْ َ َ ََ َ‬ ‫ُ‬
‫رواﻳﺔ لﻠﺒﺨﺎري‪» :‬ﻣﻦ ﻻ ﺧﻼق ﻪﻟُ ﻲﻓ اﻵﺧِﺮة«‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي ‪ -‬در آﺧﺮت‪ -‬ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪...» :‬ﻫﯿﭻ ﻧﺼﯿﺒﯽ در آﺧﺮت ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ُّ ْ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ ل ْﻢ ﻳﻠبﺴﻪ ِﻲﻓ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟﺮ�ﺮ ِﻲﻓ‬ ‫‪َ -٨١٠‬و�ﻦ أ� ٍﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻟبِﺲ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ‬
‫اﻵﺧﺮة ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬در آﺧﺮت آن را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5834 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2069 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ در آﺧﺮت از ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5835 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2068 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5832 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2073 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪268‬‬
‫َ ًَ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ً َ َ َُ‬ ‫َْ ُ ُ َ‬ ‫‪َ -٨١١‬و َ� ْﻦ ٍّ‬
‫�ﺮا‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﻪ ﻲﻓ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ‪َ ،‬وذﻫﺒﺎ‬ ‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬رأﻳﺖ َرﺳﻮل اﷲ‪ ‬أﺧﺬ ﺣ ِﺮ‬
‫َ ٌ َ ُ ُ ُ َّ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َ َ َ َُ‬
‫ﻮر أﻣﻲﺘ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‬ ‫ﻓﺠﻌﻠﻪ ِﻲﻓ ِﺷ ِ‬
‫ﻤﺎﻪﻟ ‪�،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬إن ﻫﺬﻳ ِﻦ ﺣﺮام ﻰﻠﻋ ذﻛ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪاي اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﺑﺮداﺷﺖ و‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺖ و ﻧﯿﺰ ﻗﻄﻌﻪاي ﻃﻼ و آن را ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﻬﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‬
‫دو‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮدان اﻣﺖ ﻣﻦ ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ َ‬ ‫ُ ِّ َ ُ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ْ ِّ‬ ‫ُ‬
‫�ﺮ َواﺬﻟﻫﺐ‬ ‫َ‬
‫أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺣﺮم ِﺒﻟﺎس اﺤﻟ ِﺮ ِ‬ ‫‪ -٨١٢‬وﻋﻦ‬
‫َ ُ َّ َ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َّ‬
‫ﻮر أﻣﻲﺘ‪ ،‬وأﺣِﻞ ﻹﻧﺎﺛ ِِﻬﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻰﻠﻋ ذﻛ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ و ﻃﻼ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدان اﻣﺘﻢ ﺣﺮام و ﺑﺮاي زﻧﺎﻧﺸﺎن ﺣﻼل ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َْ ُ‬ ‫ْ َْ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫‪ -٨١٣‬وﻋﻦ ُﺣ َﺬ ْ� َﻔﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪َ �َ :‬ﻬﺎﻧَﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬أن �ﺮﺸب ﻲﻓ آ�ِﻴ ِﺔ اﺬﻟﻫﺐ َواﻟ ِﻔﻀﺔ‪َ ،‬وأن ﻧﺄ�ﻞ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُْ‬
‫اﺪﻟﻳﺒﺎج وأن �ﻠِﺲ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫�ﺮ و‬
‫�ِﻴﻬﺎ‪ ،‬و�ﻦ ﻟب ِﺲ اﺤﻟ ِﺮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را از ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﺧﻮردن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه و ﻧﯿﺰ از ﭘﻮﺷﯿﺪن اﻧﻮاع اﺑﺮﯾﺸﻢ و دﯾﺒﺎ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ آن ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫»ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﺗﮑﯿﻪ‬
‫زدن ﺑﺮ آن«‪ .‬ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺷﺪ‪ :‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ‪ ،‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ آن و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام‬
‫ﺑﻮدن ﺗﮑﯿﻪ زدن ﺑﺮ آن‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﯾﺎدآور ﺷﺪه ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؛ دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2274 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪277 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3422 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3137 :‬؛ ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻤﺮام‪ ،‬ش‪77 :‬؛ آداب اﻟﺰﻓﺎف‪ ،‬ص‪150‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪،‬‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1404 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5837 :‬؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 781‬از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪269‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن آن ‪...‬‬

‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي و ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻃﻼ و ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﺮاي ﻣﺮدان اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻘﻂ ﮐﺴﯽ ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي در آﺧﺮت ﻧﺪارد«‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻫﯿﭻ ﻧﺼﯿﺒﯽ در آﺧﺮت ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬در آﺧﺮت‬
‫آن را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ از ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮود‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﻟﺒﺎس ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد و ﻟﺒﺎس دﯾﮕﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﻣﯽآﻣﺮزد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َّ ۡ َ َّ َّ َّ َ ۡ‬
‫� َ�غفِ ُر‬ ‫�ِ إِن ٱ‬ ‫�فُوا َ ٰٓ ُ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫� أنفسِ ِهم � �قنطوا مِن ر�ةِ ٱ ۚ‬ ‫ِين أ ۡ َ‬ ‫ِي ٱ� َ‬ ‫﴿قُ ۡل َ� ٰعِ َباد َ‬
‫ِيعا ۚ إنَّ ُهۥ ُه َو ٱ ۡل َغ ُف ُ‬
‫ور ٱ َّلرح ُ‬
‫ِيم ‪﴾٥٣‬‬ ‫ُّ ُ َ َ ً‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٥٣ :‬‬ ‫ٱ�نوب � ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ زﯾﺎدهروي در ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﯾﺪ! از رﺣﻤﺖ اﷲ‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﯾﺎ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺮم اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻓﺮآوري‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدان از‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺑﺎ ﺟﻨﺲ او ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري ﺳﺒﮏ و زﻧﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺮد‪ ،‬ﮐﻼه ﺷﺐ و‬
‫ﻟﺒﺎس ﺧﻮاﺑﺶ از ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺑﯿﺮون ﯾﺎ ﻟﺒﺎس‬
‫رﺳﻤﯽاش‪ ،‬از ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ‬
‫ﺣﺮﯾﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﺮﯾﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﭙﻨﺪارد ﯾﺎ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺼﻮر ﻧﺎدرﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﯾﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺣﺮﯾﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدان از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺧﻮدداري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪270‬‬

‫ﻃﻼ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺣﺮام و ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا زنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺧﻮدآراﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻼ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﻠﻘﻪ ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻃﻼ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدان ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻘﯿﺪه ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎور ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً زن ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬او‬
‫را ﻧﺰد ﺷﻮﻫﺮش ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺧﻮدآراﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻘﯿﺪه ﯾﺎ ﺑﺎوري ﺧﺎص ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮏ اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدن آن‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -123‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ( ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ ﺧﺎرش دارد‬

‫ِالﺮ ْﻤﺣﻦ ﺑْﻦ ْ‬ ‫ُّ َ ْ َ ْ‬

‫ﻋﺒﺪ َّ‬ ‫َ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫ﻋﻮ ٍف رﻲﺿ اﷲ‬ ‫ِ ِ‬ ‫و‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِﻠﺰ‬ ‫ل‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫ﺺ‬ ‫ﺧ‬ ‫ر‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺲ‬ ‫‪� -٨١٤‬ﻦ أ�‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ� ْﻨ ُﻬ َﻤﺎ ﻲﻓ ﻟُبْ ِﺲ َ‬
‫�ﺮ ِﺤﻟ ِﻜ ٍﺔ ﺑ ِ ِﻬﻤﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ِ ِ‬‫ﺮ‬‫اﺤﻟ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ زﺑﯿﺮ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ $‬اﺟﺎزه‬
‫داد ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺎرﺷﯽ ﮐﻪ در ﺑﺪﻧﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ( ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5839 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2076 :‬‬

 ‫‪ -124‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﭘﻮﺳﺖ ﭘﻠﻨﮓ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان زﯾﺮاﻧﺪاز‬

‫َ َْ َُ ْ‬
‫اﺨﻟَ َّﺰ َوﻻَ اﻨﻟَّ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﻤﺎر«‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬ ‫‪� -٨١٥‬ﻦ ﻣﻌﺎو�ﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺗﺮﻛﺒﻮا‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺟﺰ او آن را ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روي اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺧﺎﻟﺺ و ﭘﻮﺳﺖ‬
‫ﭘﻠﻨﮓ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ِّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ‬
‫‪َ -٨١٦‬و�ﻦ أﻲﺑ الﻤﻠﻴﺢِ �ﻦ أ�ِﻴ ِﻪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪� �� ‬ﻦ ﺟﻠﻮدِ الﺴﺒﺎع‪] .‬اﺑﻮداود‪،‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ْ َََُْ‬ ‫ِّ‬ ‫ََ َ ْ ُ ُ‬ ‫ِّ‬
‫ﺮﺘش‪.‬‬ ‫الﺴ ِ‬
‫ﺒﺎع أن �ﻔ‬ ‫َو ِ� رواﻳ ِﺔ اﻟﺮﺘ ِﻣ ِﺬ ِّي‪� �� :‬ﻦ ﺟﻠﻮ ِد‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮاﻟﻤﻠﯿﺢ از ﭘﺪرش‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﭘﻮﺳﺖ‬
‫درﻧﺪﮔﺎن ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ از ﭘﻮﺳﺖ درﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻓﺮش )زﯾﺮاﻧﺪاز( اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7283 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3477 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6953 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪1011 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.3480‬‬
 ‫‪ -125‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﮐﻔﺶ ﻧﻮ و اﻣﺜﺎل آن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪...‬‬

‫ْ‬ ‫ْ َ َ َّ َ ً َ َّ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫اﺨﻟُ ْﺪ ِّ‬‫ْ‬ ‫َ ْ‬

‫ري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إذا اﺳﺘﺠﺪ ﺛ ْﻮ�ﺎ ﺳﻤﺎهُ ﺑﺎﺳ ِﻤ ِﻪ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ٍ‬ ‫‪� -٨١٧‬ﻦ أﻲﺑ‬
‫�هُ َو َﺧ ْ َ‬ ‫َ ْ َُ َ‬
‫ﻚ َﺧ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َْ َ َ َ َ‬ ‫ًَ َْ َ ً َْ َ ً ُ‬
‫� ﻣﺎ‬ ‫اﺤﻟﻤﺪ أﻧﺖ ﻛﺴ ْﻮﺗنِﻴ ِﻪ ‪،‬أﺳﺄل‬ ‫اء ﻳﻘﻮل‪» :‬ا�َّ لﻚ‬ ‫ﻋِﻤﺎﻣﺔ أو ﻗ ِﻤﻴﺼﺎ‪ ،‬أو ِرد‬
‫ُ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َِّ‬ ‫ُ َ ُ َ ُ ُ َ ْ َِّ‬
‫ﺻﻨِﻊ ﻪﻟ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷه ِ وﺮﺷ ﻣﺎ ﺻﻨِﻊ ﻪﻟ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺮﮔﺎه ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻧﻮ‪ -‬ﻋﻤﺎﻣﻪ ﯾﺎ‬
‫َ َْ ُ َْ َ َ َ‬
‫ﺖ ﻛ َﺴ ْﻮﺗنِﻴ ِﻪ‪،‬‬ ‫ﭘﯿﺮاﻫﻦ رداﯾﯽ‪ -‬ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬آن را ﻧﺎم ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ أﻧ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ َ ُ َ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫� ُه َو َﺧ ْ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َُ َ‬
‫ﻚ َﺧ ْ‬
‫ِ ‪] .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ‬ ‫«‬‫ﻪﻟ‬ ‫ﻊ‬‫ﻨ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫وﺮﺷ‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺷ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫ﻚ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮذ‬‫ﻋ‬‫وأ‬ ‫‪،‬‬‫ﻪﻟ‬ ‫ﻊ‬‫ﻨ‬‫ِ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫�‬ ‫أﺳﺄل‬
‫اﷲ! ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي ﺗﻮﺳﺖ؛ ﺗﻮ‪ ،‬اﯾﻦ‪ -‬ﻋﻤﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﺎ ردا‪ -‬را ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪهاي‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺧﯿﺮِ آن و ﺧﯿﺮي را ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﺷﺮّ آن و ﺷﺮّي ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4664 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3393 :‬‬
 ‫‪ -126‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن آﻏﺎز ﮐﺮدن از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ در ﻟﺒﺎس‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن‬

‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﭼﻨﺪ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ( ﺑﺮاي ﻣﺮديﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ ﺧﺎرش دارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮدان را از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻓﻘﻂ ﮐﺴﯽ ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ ﮐﻪ در آﺧﺮت ﺑﻬﺮهاي ﻧﺪارد«‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬در آﺧﺮت آن را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪ«‪ (1 ).‬اﻣﺎ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورت اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﭘﻮﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﺧﺎرش دارد و ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﻧﺪارد‪ .‬در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ رواﺳﺖ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺘﺶ در ﺗﻤﺎس اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﯾﺎ ﺣﺮﯾﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻟﻄﺎﻓﺖ و ﺳﺮديِ اﺑﺮﯾﺸﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﺴﺎﺳﯿﺖﻫﺎي ﭘﻮﺳﺘﯽ ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ زﺑﯿﺮ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﮐﻪ ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﭘﻮﺳﺘﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه داد ﻟﺒﺎس‬
‫اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺣﺮﯾﺮ ﯾﺎ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﭼﻬﺎر اﻧﮕﺸﺖ ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ از آن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽ را اﺟﺎزه‬
‫داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻟﺒﺎﺳﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺑﺮﯾﺸﻢ‪ ،‬ﺳﺮدوز ﺷﺪه و ﻣﻘﺪارش در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع از ﭼﻬﺎر اﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻟﺒﺎس‪ ،‬از ﺟﻨﺲ اﺑﺮﯾﺸﻢ و ﭘﻨﺒﻪ ﯾﺎ اﺑﺮﯾﺸﻢ و ﭘﺸﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮِ‬
‫اﻟﯿﺎﻓﺶ را ﭘﻨﺒﻪ ﯾﺎ ﭘﺸﻢ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﺒﻪ ﯾﺎ ﭘﺸﻢِ ﻟﺒﺎس از ﺣﺮﯾﺮش ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن اﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺰ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬

 ‫‪275‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن آﻏﺎزﮐﺮدن از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ در ﻟﺒﺎسﭘﻮﺷﯿﺪن‬

‫و ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺗﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﻔﺎر روﯾﺎروي ﻫﻢ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﺑﺮاي ﻣﺠﺎﻫﺪان‪ ،‬اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬دﺷﻤﻦ را آزار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻢ و آزار دﺷﻤﻦ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮدان در ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﭼﻮن ﺧﺎرش ﯾﺎ ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﭘﻮﺳﺘﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺪار ﺣﺮﯾﺮ ﯾﺎ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﻟﺒﺎس‪ ،‬از ﭼﻬﺎر اﻧﮕﺸﺖ‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺟﻨﺲ ﻟﺒﺎس‪ ،‬آﻣﯿﺰهاي از اﺑﺮﯾﺸﻢ و اﻟﯿﺎف دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار ﺳﺎﯾﺮِ اﻟﯿﺎف‪ ،‬از اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬در ﺟﻨﮓ ﺑﻪﻗﺼﺪ آزار دادن ﮐﻔﺎر‪.‬‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ در ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺎب دوم‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻮﺳﺖ ﭘﻠﻨﮓ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻟﺒﺎس و‬
‫زﯾﺮاﻧﺪاز‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﻫﻤﻪي درﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد؛ زﯾﺮا ﭘﻮﺳﺖ درﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻧﺠﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﻪي درﻧﺪﮔﺎن ﻧﺠﺲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﮓ‪ ،‬ﻧﺠﺲﺗﺮﯾﻦ ﺣﯿﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺠﺎﺳﺘﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺷﺴﺘﻦِ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺳﮓ ﻟﯿﺴﯿﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺎك ﺷﺪن آن ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ در ﭘﺎك ﮐﺮدن آن‪ ،‬از‬
‫ﺧﺎك ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ‬ﺳﺎﯾﺮ درﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻮﺳﺖ‪ ‬ﮔﺮگ‪ ،‬ﭘﻠﻨﮓ‪ ،‬ﺷﯿﺮ و ﺳﺎﯾﺮ درﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻟﺒﺎس‬
‫و زﯾﺮاﻧﺪاز‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻮﺳﺖ ﻣﯿﺶ و ﺳﺎﯾﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺣﻼلﮔﻮﺷﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻮﺷﺎك و‬
‫زﯾﺮاﻧﺪاز‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺎك اﺳﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻮﺳﺖ ﭘﺎك‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎب ﺳﻮم در ﺑﯿﺎن دﻋﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﻧﻮ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪون‬
‫ﺷﮏ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﺎﻟﮏ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ آنﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ و ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﻢ و آنﭼﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اوﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺎ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪276‬‬

‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎل‬
‫و ﺛﺮوﺗﻤﺎن را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﭼﯿﺰي ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭘﻮل و ﺛﺮوت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﯿﻢ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ از آن‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﻞِ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﻢ و ﺑﻨﻮﺷﯿﻢ و ﺑﭙﻮﺷﯿﻢ‪:‬‬
‫ٓ َّ‬ ‫َ َۡ ُ‬ ‫َ ُٓ ُ َ‬ ‫ُۡ َ ُۡ ۡ َ ۡ‬
‫﴿قل أ َر َء�ت ۡم إِن أص َب َح ماؤ� ۡم غ ۡو ٗر� � َمن يأ� ِي�م ب ِ َما ٖء م ِعي� ‪] ﴾٣٠‬اﳌﻠﻚ‪[٣٠ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ آبﻫﺎي )ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي( ﺷﻤﺎ )در زﻣﯿﻦ( ﻓﺮو رود‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺑﯽ روان ﻣﯽآورد؟‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﭼﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ‪ ،‬ﻟﻄﻒ و ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻟﺒﺎس‪.‬‬
‫َ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻧﻮ در اﺧﺘﯿﺎرت ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪» :‬ا�َّ لﻚ اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ‬
‫َ‬ ‫ﺮﺷهِ َ ِّ‬ ‫َُ َ ُ ُ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬ ‫� ُه َو َﺧ ْ َ‬ ‫َ ْ َُ َ‬
‫ﻚ َﺧ ْ َ‬ ‫َْ َ َ َ‬
‫وﺮﺷ ﻣﺎ ُﺻﻨِ َﻊ ُﻪﻟ«‪.‬‬ ‫� ﻣﺎ ُﺻ ِﻨﻊ ﻪﻟ‪ ،‬وأﻋﻮذ ِﺑ‬ ‫ﺖ ﻛ َﺴ ْﻮﺗنِﻴ ِﻪ‪ ،‬أﺳﺄل‬ ‫أﻧ‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي ﺗﻮﺳﺖ؛ ﺗﻮ‪ ،‬اﯾﻦ‪ -‬ﻋﻤﺎﻣﻪ ﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﺎ ردا‪ -‬را ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪهاي‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺧﯿﺮِ آن و ﺧﯿﺮي را ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﺷﺮّ آن و ﺷﺮّي ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪[.‬‬
‫ﮔﺎه ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺷﺮي در آن اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﮔﻮﺷﻪاي از آن‪ ،‬آﺗﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آﺗﺶ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻟﺒﺎس و ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮﮔﺶ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺣﺸﺮهاي ﮔﺰﻧﺪه در آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﻃﻼﻋﯽ از آن‬
‫ﺮﺷهِ َ ِّ‬ ‫َ ُ ُ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫وﺮﺷ ﻣﺎ‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ در دﻋﺎي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬وأﻋﻮذ ﺑِ‬
‫َ‬
‫ُﺻ ِﻨ َﻊ ُﻪﻟ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﺷﺮّ اﯾﻦ ﻟﺒﺎس و ﺷﺮّي ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪ .‬ﻟﺒﺎس ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺗﮑﺒﺮ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻣﮑﺎن دارد ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از زﻧﺎن ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎي‬
‫ﮐﻪ رهآورد ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از زﻧﺎن ﺑﻪ آن ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن‬
‫ﮐﺎﻓﺮ و ﺑﯽدﯾﻦ ﻟﺒﺎش ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ!‬
‫***‬
 ‫‪ -4‬ﮐﺘﺎب‪ :‬آداب ﺧﻮاب‬
‫)ﻧﮑﺎﺗﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آداب ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬دراز ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ‪،‬‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﺧﻮاب دﯾﺪن(‬

‫‪ -127‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬

‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إذا أ َوى إﻰﻟ ﻓ َِﺮا ِﺷ ِﻪ‬ ‫َ‬ ‫ﺎﻋزب‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٨١٨‬ﻋﻦ اﻟ َﺮﺒاءِ ﺑﻦ‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ُ ْ‬ ‫َْ َْ ُ‬
‫ﺖ َ� ْﻔ ِﻲﺴ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ‬
‫إﻴﻟﻚ‪َ ،‬ووﺟﻬﺖ َوﺟ� إﻴﻟْﻚ‪ ،‬وﻓ َّﻮﺿﺖ‬ ‫ﻧﺎم ﻰﻠﻋ ِﺷﻘ ِﻪ اﻷﻳﻤﻦ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ا�َّ أﺳﻠﻤ‬
‫ﻚ إﻻَّ َ ْ‬‫ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ ً ًَْ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ ُ ْ‬ ‫أ ْمﺮي َ ْ‬
‫َ‬
‫إﻴﻟﻚ‪،‬‬ ‫ﺠﻟﺄت ﻇﻬﺮي إﻴﻟْﻚ‪َ ،‬رﻏﺒﺔ َورﻫﺒﺔ إﻴﻟْﻚ‪ ،‬ﻻ مﻠﺠﺄ وﻻ ﻣﻨﻰﺠ ﻣِﻨ‬ ‫إﻴﻟﻚ‪ ،‬وأ‬ ‫ِ‬
‫َْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ِّ َ َّ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َْ ُ‬
‫آﻣﻨﺖ ﺑِ�ﺘﺎﺑﻚ اﺬﻟي أﻧﺰﻟﺖ‪ ،‬وﻧبﻴﻚ اﺬﻟِي أرﺳﻠﺖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ در‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺤﺶ در ﮐﺘﺎب‪ :‬اﻷدب[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاﺑﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪،‬‬
‫َ‬ ‫َّ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ ُ ْ‬
‫ﺖ وﺟ ِ� ِإﻴﻟْﻚ‪،‬‬ ‫ﺖ ﻧﻔﻲﺴ إﻴﻟْﻚ‪ ،‬ووﺟﻬ‬ ‫ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ أﺳﻠﻤ‬
‫ْ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺒﺔ إﻴﻟْﻚ‪ ،‬ﻻ َ‬‫ْ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫وﻓَ َّﻮ ْﺿ ُ‬
‫مﻠﺠﺄ وﻻ ﻣﻨﻰﺠ ِﻣﻨﻚ إﻻ‬ ‫ﺖ أمﺮي إِﻴﻟْﻚ‪ ،‬وأﺠﻟﺄت ﻇﻬ ِﺮي إﻴﻟْﻚ‪ .‬ر�ﺒَﺔ ورﻫ‬
‫أر َ‬ ‫ﺖ‪ ،‬و�نﺒﻴِّﻚ َّاﺬﻟي ْ‬
‫ﻚ َّاﺬﻟي أﻧْ َﺰﻟْ َ‬
‫َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻠﺖ«‪.‬‬ ‫�ﺘ ِﺎﺑ‬ ‫إﻴﻟْﻚ‪ ،‬آﻣﻨﺖ ِﺑ ِ‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺗﻮ ﻧﻤﻮدم و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ روي‬
‫آوردم‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎﯾﻢ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﭙﺮدم و ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه آوردم )ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﺮدم(؛ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه و ﺟﺎي ﻧﺠﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺧﻮدت وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮدهاي و ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارم«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .6315 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 81‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪278‬‬
‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ ُ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ‬
‫‪َ -٨١٩‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إذا أ�ﻴﺖ مﻀﺠﻌﻚ �ﺘﻮﺿﺄ وﺿﻮءك ل ِﻠﺼﻼة‪،‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫ْ َُْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ َ َ‬ ‫ُ َّ ْ َ ْ َ‬
‫ﺠﻊ ﻰﻠﻋ ِﺷﻘﻚ اﻷﻳﻤﻦ‪َ ،‬وﻗﻞ‪ «...‬وذﻛ َﺮ � َﻮهُ‪ ،‬وﻓﻴﻪ‪» :‬واﺟﻌﻠﻬ َّﻦ آﺧ َِﺮ ﻣﺎ ﺗﻘﻮل«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫�ﻢ اﺿﻄ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫رﺧﺘﺨﻮاﺑﺖ ﺑﺮوي‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ وﺿﻮي ﻧﻤﺎز‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺨﻮاب و اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮان ‪ -‬ﻫﻤﺎن دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮد ‪ -‬و آن را آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﺑﺪه«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« را ﺑﻪ آداب ﺧﻮاب اﺧﺘﺼﺎص داده و‬
‫در آن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﮑﺎﺗﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آداب ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬دراز ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬
‫و ﺧﻮاب دﯾﺪن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ«‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و آن را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﻄﺎﻟﺒﺶ را درﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي آداب ﺧﻮاب ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﺧﻮاب‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫اﷲ‪ ‬و ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎلِ ﻗﺪرت‪ ،‬رﺣﻤﺖ و ﺣﮑﻤﺖ اوﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َُٓ ُ ّ َ ۡ‬ ‫�م بٱ َّ ۡ‬
‫� ِل َوٱ�َّ َهارِ َوٱبتِغاؤ�م مِن فضلِهِۚۦٓ﴾ ]اﻟﺮوم‪[٢٣ :‬‬
‫َ ۡ َ َٰ َ َ ُ ُ‬
‫﴿ومِن ءا�تِهِۦ منام‬
‫ِ‬
‫و از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي او‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺷﻤﺎ در ﺷﺐ و ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ روزاﻧﻪي ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ روزيِ‬
‫اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاب‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي‬
‫رﻓﻊ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺑﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ روزاﻧﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺎط و ﻧﯿﺮو داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺧﻮاب ﺑﺮاي ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺧﺴﺘﮕﯽِ ﮔﺬﺷﺘﻪاش را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد و او را ﺑﺮاي ﮐﺎر و ﺗﻼش آﯾﻨﺪه‪ ،‬آﻣﺎده ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺪاوم و ﮐﻤﺎلِ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﯿﺎت دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﺧﻮاب و‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮاب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻫﻤﯿﺸﻪزﻧﺪه‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪247 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2710 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‬
‫‪) . 81‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪279‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬

‫و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮏ ﻧﻘﺺ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و‬

‫ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪َ َ ٞ‬‬ ‫َ َۡ ُ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٥٥ :‬‬ ‫﴿� تأخذهُۥ س َِنة َو� ن ۡوم‪﴾ٞ‬‬
‫او را ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻪ ﭼ‪‬ﺮت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻪ ﺧﻮاب‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﻤﺎل ﺣﯿﺎت اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻧﯿﺎز دارد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز و ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﻮياش‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪن ﻧﯿﺎز دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮاب‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎن اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪،‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻪ زﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺮده‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ ﺣﯿﺎت دارد‪ ،‬ﭼﯿﺰي درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از اﻃﺮاﻓﺶ‬
‫ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺻﺪاﯾﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻮﯾﯽ اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺟﺎﻧﺶ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از ﭘﯿﮑﺮش ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ُ ۡ ُ َّ‬
‫سِك ٱل ِ� قَ َ ٰ‬ ‫ِ� َم ۡوت َِها َوٱ َّل� ل َ ۡم َ� ُم ۡ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َّ ۡ َ ُ‬
‫نف َس ح َ‬
‫�‬ ‫ت ِ� منامِهاۖ �يم‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱ� �تو� ٱ�‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َۡ َ َۡ ۡ َ َ ُۡ ُ ۡ ۡ‬
‫َٰ ّ َ‬
‫ت ل ِق ۡو ٖ�‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ى إ َ ٰٓ َ ُّ َ ًّ‬
‫� إِن ِ� � ٰل ِك �� ٖ‬ ‫� أج ٖل مس �‬ ‫عليها ٱلموت و�رسِل ٱ�خ َر ٰٓ ِ‬
‫َ َّ َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٤٢ :‬‬ ‫َ� َتفك ُرون ‪﴾٤٢‬‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ را ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺮده‪ ،‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب آن ﻗﺒﺾ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﺟﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﺣﮑﻢ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﺟﺎن دﯾﮕﺮ را ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻨﯽ )ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎﻟﺒﺪ( ﺑﺎزﭘﺲ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي روﺷﻨﯽ ﺑﺮاي اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺧﻮاب‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﮔﺎه ﮔﺮوﻫﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪﺳﺎن ﻣﺮدهﻫﺎ روي زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ‬
‫را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫﴿ َوه َو ٱ�ِي َ� َت َوفٮ ٰ�م ب ِٱ ۡ� ِل َو�َ ۡعل ُم َما َج َر ۡح ُتم ب ِٱ�َّ َهارِ � َّم َ� ۡب َعث� ۡم �ِيهِ‬
‫ُ‬
‫ج ُع� ۡم﴾‬ ‫ِ�ُ ۡق َ ٰٓ َ َ ‪ۡ َ ۡ َ َّ ُ ّٗ َ ُّ ٞ‬‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٦٠ :‬‬ ‫� أجل مس�� �م إِ�هِ مر ِ‬
‫و او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺷﻤﺎ را در ﻣﺮگ‪ ‬ﺧﻮاب ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و از اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در روز اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎ را در روز‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﺳﺮآﯾﺪ و آنﮔﺎه‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي اوﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪280‬‬

‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬درسِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از ﺧﻮاب ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي روﺷﻦ از زﻧﺪه ﺷﺪن‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ؛ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن اﻧﺴﺎن را در ﺧﻮاب ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪش‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﻧﺴﺎن را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ زﻧﺪه ﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ آنﻫﺎ از‬
‫ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﻫﺮ ﮐﺎري را دارد‪.‬‬
‫از آداب ﺧﻮاب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ ﺑﺨﻮاﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫راﺳﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪ .‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮاء‪ ‬اﻣﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ‬
‫ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﺧﻮاﺑﯿﺪن اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﯾﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﯾﺎ ﭼﭗ ﯾﺎ راﺳﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻬﻢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻋﻤﻞﮐﺮد و رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ ﭼﭗ ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ‬
‫دراز ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﺸﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﻋﺎدت‬
‫دﻫﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢ از ﻋﻤﻞﮐﺮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه و ﻫﻢ از‬
‫دﺳﺘﻮر و رﻫﻨﻤﻮد آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز ﯾﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫راﺳﺖ ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن‪ ،‬دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را زﯾﺮ ﮔﻮﻧﻪي‬
‫راﺳﺘﺶ ﺑﮕﺬارد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻣﮑﺎﻧﺶ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از آداب ﺧﻮاب‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﻫﻤﺎن دﻋﺎﯾﯽ را ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ْ‬
‫ﺿ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ ُ ْ‬
‫ﺖ أمﺮي ِإﻴﻟْﻚ‪،‬‬ ‫ﺖ وﺟ ِ� ِإﻴﻟْﻚ‪ ،‬وﻓﻮ‬ ‫ﺖ ﻧﻔﻲﺴ إﻴﻟْﻚ‪ ،‬ووﺟﻬ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ أﺳﻠﻤ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْْ ُ ْ‬
‫�ﺘﺎﺑِﻚ‬ ‫وأﺠﻟﺄت ﻇﻬ ِﺮي إﻴﻟﻚ‪ .‬ر�ﺒﺔ ورﻫﺒﺔ إﻴﻟﻚ‪ ،‬ﻻ مﻠﺠﺄ وﻻ ﻣﻨﻰﺠ ِﻣﻨﻚ إﻻ إﻴﻟﻚ‪ ،‬آﻣﻨﺖ ﺑِ ِ‬
‫أر َ‬
‫ﺳﻠﺖ«‪.‬‬ ‫ﺖ‪ ،‬و�نﺒﻴِّﻚ َّاﺬﻟي ْ‬
‫َّاﺬﻟي أﻧْ َﺰﻟْ َ‬
 ‫‪281‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬

‫]ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺗﻮ ﻧﻤﻮدم و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ روي‬
‫آوردم‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎﯾﻢ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﭙﺮدم و ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه آوردم )ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﺮدم(؛ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه و ﺟﺎي ﻧﺠﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺧﻮدت وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮدهاي و ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارم«‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎ را آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﺧﺮﯾﻦ ذﮐﺮي ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿـﺪن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬دﻋﺎﻫﺎ و اذﮐﺎرِ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﯾـﻦ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ ْ ََ َ ْ َ‬ ‫ّ َّ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫ارﻤﺣْ َﻬـﺎ‪َ ،‬و ِ�ن‬ ‫ﺖ �ﻔ ِﻲﺴ‪ ،‬ﻓـﺎﻏ ِﻔﺮ لﻬـﺎ و‬ ‫دﻋﺎ‪» :‬الﻠﻬﻢ ﺑِﻚ وﺿﻌﺖ ﺟﻨ ِﻲﺒ‪ ،‬و ِ�ﻚ أر�ﻌﻪ إِ‪،‬ن أمﺴﻜ‬
‫ﺎد َك َّ‬‫َ َ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫َ ْ َ َْ ْ‬
‫�«‪.‬‬‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫ِِ‬ ‫أ ْر َﺳﻠﺘَ َﻬﺎ ﻓﺎﺣﻔﻈ َﻬﺎ ِﺑ َﻤﺎ ﺤﺗﻔﻆ ِﺑ ِﻪ ِﻋﺒ‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮ ﭘﻬﻠﻮﯾﻢ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻢ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﻮ آن را ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺎنِ ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬آن را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ آن‪ ،‬رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬و اﮔﺮ ﺟـﺎﻧﻢ را ﺑـﻪ ﮐﺎﻟﺒـﺪم‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪي‪ ،‬آن را ﺑﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرت را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻦ«‪[.‬‬
‫ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﻋﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ ‬آﻣﻮزش داد‪،‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ دﻋﺎﯾﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ ‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﯾﺎدﮔﯿﺮي‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﮑﺮار ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻠﺖ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬و�نﺒﻴِّﻚ‬‫ﻚ َّاﺬﻟي ْ‬
‫أر َ‬ ‫َُ َ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َْ ُ‬
‫�ﺘ ِﺎﺑﻚ اﺬﻟي أﻧ َﺰﻟﺖ‪ ،‬و�ِﺮﺳﻮل ِ‬ ‫»آﻣﻨﺖ ِﺑ ِ‬
‫أر َ‬
‫ﺳﻠﺖ«‪.‬‬ ‫ﻚ َّاﺬﻟي ْ‬‫َُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫اﺬﻟي أرﺳﻠﺖ‪ ،‬ﻧﮕﻮ‪ :‬و�ِﺮﺳﻮل ِ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎي »رﺳﻮل« و »ﻧﺒﯽ« در‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل‪ ،‬ﻫﻢ از ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ از ﻣﯿﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن؛ اﻣﺎ‬
‫ﻧﺒﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ ۡ ُ َ ُ‬
‫�� ‪ ١٩‬ذِي قو ٍ� عِند ذِي ٱلعر ِش مك ٖ‬
‫ِ� ‪] ﴾٢٠‬اﻟﺘﻜﻮﻳﺮ‪[٢٠ ،١٩ :‬‬ ‫ول ك ِر ٖ‬
‫﴿إِنهۥ لقول رس ٖ‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎرِ )اﺑﻼغﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ( ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ )ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪي(‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﮐﻪ ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺮش‪ ،‬داراي ﻣﻘﺎم واﻻﯾﯽﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻟﺬا رﺳﻮل‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺟﻨﺲ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‬
‫ﺳﻠﺖ«‪ ،‬ﻟﻔﻆ رﺳﻮل )ﻓﺮﺳﺘﺎده(‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‬‫أر َ‬‫ﻚ َّاﺬﻟي ْ‬‫َُ َ‬
‫و�ﺮﺳﻮل ِ‬
‫و اﮔﺮ در دﻋﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ِ » :‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﭼﻮن ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ واژهي ﻧﺒﯽ )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( در اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬وﯾﮋهي ﻣﺤﻤﺪ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪282‬‬

‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاب ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬آن را آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ذﮐﺮي ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺖ و رﻫﻨﻤﻮد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو آداب ﺧﻮاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي اﷲ‪ ‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ذﮐﺮ و دﻋﺎي وﯾﮋهاي‬
‫وﺟﻮد دارد؛ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس‪ ،‬ذﮐﺮ وﯾﮋهي ﺧﻮد را دارد؛ ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﺧﻮردن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‪.‬‬
‫ﺧﻮاب و ﺣﺘﯽ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ و دﻋﺎي ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ دارد‪ .‬ﺣﮑﻤﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﯾﺎد‪ ‬ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﺐ و زﺑﺎﻧﺶ اﷲ‪ ‬را ﯾﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻟﻄﺎف و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ‬
‫ﺷﮑﺮ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﯾﺎري دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ َ َ ََ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ َّ ُّ ُ َ ِّ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﺼ� ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ إﺣﺪى ﻋﺮﺸة‬ ‫رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪:‬ﺎﻛن اﻨﻟ‬‫َ‬ ‫‪ -٨٢٠‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ‬
‫ْ َ َ َّ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ ْ َ ْ َ‬ ‫َْ ًَ َ‬
‫ﺛﻢ اﺿﻄﺠﻊ ﻰﻠﻋ ِﺷﻘ ِﻪ اﻷ�ﻤ ِﻦ ﺣﻰﺘ ﻳ ِﻲﺠ َء‬ ‫ﻴﻔﺘ�‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺘ�‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ر�‬ ‫�‬‫ﺻ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻔ‬‫اﻟ‬ ‫ﻊ‬‫ﻃﻠ‬ ‫ﺈذا‬ ‫ر�ﻌﺔ‪ ،‬ﻓ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ َ ِّ ُ ُ ُ‬
‫َ‬
‫الﻤﺆذن ﻓﻴﻮذِﻧﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﺳﭙﯿﺪه ﻣﯽدﻣﯿﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد؛ آنﮔﺎه ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽآﻣﺪ و او را ‪ -‬از اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ‪ -‬آﮔﺎه‬
‫ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ََ َْ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ََْ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬إذا أﺧﺬ مﻀﺠﻌﻪ ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ َوﺿﻊ ﻳﺪهُ ﺤﺗﺖ‬ ‫ﺎﻛن اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٨٢١‬وﻋﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ ْ ُ َّ َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫ْ َْ َ َ‬ ‫ْ َ َُ ُ َ َْ‬ ‫َ ِّ ُ َ ُ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ �ِ اﺬﻟي أﺣﻴﺎﻧﺎ‬ ‫ﺧﺪه ِ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ أمﻮت َو أﺣﻴﺎ« و�ذا اﺳتﻴﻘﻆ ﻗﺎل‪» :‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ َ َ ََ َ‬
‫ﺎ� َﻨﺎ و�ﻴﻟﻪ اﻟنُّ ُﺸ ُ‬
‫ﻮر«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺑﻌﺪ ﻣﺎ أﻣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪،‬‬
‫ْ َ ) ‪(3‬‬
‫ْ َ َ ُ َ‬
‫دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را زﯾﺮ رﺧﺴﺎرش ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ ِﺑﺎﺳ ِﻤﻚ أ ُمﻮت َو أﺣﻴﺎ«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6310 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.736 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6314 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮ ﻣﯽﻣﯿﺮم‪ -‬ﻣﯽﺧﻮاﺑﻢ‪ -‬و ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺗﻮ زﻧﺪه ‪ -‬ﺑﯿﺪار‪ -‬ﻣﯽﺷﻮم«‪.‬‬
 ‫‪283‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬
‫َ َ‬ ‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ َّ ُ ْ َ » :‬اَ َّﺬﻟي أَ ْﺣﻴَﺎﻧَﺎ ْ‬
‫ﺑﻌ َﺪ َﻣﺎ أ َﻣﺎ�ﻨَﺎ‬ ‫�‬‫اﺤﻟﻤﺪ ِ‬
‫ُّ ُ ُ ) ‪(1‬‬
‫و�ﻴﻟﻪ اﻟنﺸﻮر«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ‬
‫َّ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ ُ ْ‬
‫ﺖ وﺟ ِ�‬ ‫ﺖ ﻧﻔﻲﺴ إﻴﻟْﻚ‪ ،‬ووﺟﻬ‬ ‫ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ ﺑﺨﻮاﺑﺪ و اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ أﺳﻠﻤ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ً‬
‫ﺒﺔ إﻴﻟْﻚ‪ ،‬ﻻ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َ‬
‫مﻠﺠﺄ وﻻ ﻣﻨﻰﺠ‬ ‫ﺖ أمﺮي ِإﻴﻟْﻚ‪ ،‬وأﺠﻟﺄت ﻇﻬ ِﺮي إﻴﻟْﻚ‪ .‬ر�ﺒَﺔ ورﻫ‬ ‫ﺿ ُ‬ ‫ِإﻴﻟْﻚ‪ ،‬وﻓﻮ‬
‫أر َ‬‫ﺖ‪ ،‬و�نﺒﻴِّﻚ َّاﺬﻟي ْ‬
‫ﻚ َّاﺬﻟي أﻧْ َﺰﻟْ َ‬
‫َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ْ َ َّ َ‬
‫ﺳﻠﺖ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‬ ‫ِﻣﻨﻚ إﻻ إﻴﻟْﻚ‪ ،‬آﻣﻨﺖ ِﺑ ِ‬
‫�ﺘ ِﺎﺑ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻨﺖ و ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﺳﺘﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺖ راﺳﺖ‬
‫را زﯾﺮ رﺧﺴﺎرش ﺑﮕﺬارد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻣﮑﺎﻧﺶ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮب و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را زﯾﺮ رﺧﺴﺎرش ﻧﮕﺬارد‪.‬‬
‫ْ َ‬
‫ﺎﺳ ِﻤﻚ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را زﯾﺮ رﺧﺴﺎرش ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ ِﺑ‬
‫َ ُ َ ْ‬
‫أ ُمﻮت َو أﺣﻴَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮ ﻣﯽﻣﯿﺮم‪ -‬ﻣﯽﺧﻮاﺑﻢ‪ -‬و ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺗﻮ زﻧﺪه ‪ -‬ﺑﯿﺪار‪-‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮم«‪ .‬ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮادر ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺧﻮاﺑﯿﺪن را ﻣﺮاد ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﻫﻢ ﻣﺮگ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﻣﺮگ‪ ‬ﺑﺰرگ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺪا ﺷﺪن روح از ﺑﺪن را‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اي َو َم َما� ِ َّ�ِ َر ّ ۡ َ َ َ‬
‫ب ٱل� ٰل ِم� ‪] ﴾١٦٢‬اﻷﻧﻌﺎم‪[١٦٢ :‬‬
‫َ َۡ‬
‫� َي َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ۡ َّ َ‬
‫﴿قل إِن َص� ِ� َو� ُس ِ� و‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﻤﺎز و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮﮔﻢ‪ ،‬از آنِ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ َّ اَ َّﺬﻟي أَ ْﺣﻴَﺎﻧَﺎ ْ‬
‫ﺑﻌ َﺪ َﻣﺎ أ َﻣﺎ�ﻨَﺎ‬ ‫�‬
‫ِ‬
‫ﻮر«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﭘﺲ از‬ ‫و�ﻴﻟﻪ اﻟنُّ ُﺸ ُ‬
‫آنﮐﻪ ﻣﯿﺮاﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪه ﮐﺮد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اوﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﻣﺮدن در دﻋﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮگ ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﺧﻮاب اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﻣﯿﺮاﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪه‬
‫ﮐﺮد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اوﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪284‬‬

‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ&؛ اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎ ﯾﺎزده‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻮن ﺳﭙﯿﺪه ﻣﯽدﻣﯿﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد؛ آنﮔﺎه ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽآﻣﺪ و او را ‪ -‬از اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺮدم ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ‪ -‬آﮔﺎه ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎ‬
‫ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد؛ ﮔﺎه ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ و ﮔﺎه ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از اوﻗﺎت ﮐﻢﺗﺮ از اﯾﻦ‪ .‬و‬
‫ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﻧﺸﺎط و ﺳﺮِ ﺣﺎل ﺑﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﺳﭙﯿﺪه ﻣﯽدﻣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﺖ‪ ‬ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻟﺬا در رﮐﻌﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻮرهي‬
‫»ﮐﺎﻓﺮون« و در رﮐﻌﺖ دوم‪ ،‬ﺳﻮرهي »اﺧﻼص« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﯾﺎ در رﮐﻌﺖ اول‪ ،‬آﯾﻪي‬
‫‪ 136‬ﺳﻮرهي »ﺑﻘﺮه« و در رﮐﻌﺖ دوم‪ ،‬آﯾﻪي ‪ 64‬ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« را ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻗﯿﺎم‪ ،‬رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهﻫﺎي ﻧﻤﺎز‬
‫را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪآراﻣﯽ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در آراﻣﺶ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺧﻠﻠﯽ وارد‬
‫ﻧﺸﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﺎ آراﻣﺶ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺑﻪﺟﺎ آوردن‬
‫اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽآﻣﺪ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﯽداد‬
‫ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻟﻄﺎف اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﺎ را از اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار در ﺷﺐ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﻫﻤﺴﺮ ﺑﻮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻧُﻪ ﻫﻤﺴﺮ داﺷﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺑﺎزﮔﻮﮐﻨﻨﺪهي ﺳﻨﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎي اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ وي‪،‬‬
‫ﻗﯿﺎمِ ﻧﻤﺎزش را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮادﻧﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و‬
‫ﮔﺎه ﮐﻤﯽ دﯾﺮﺗﺮ از ﺧﻮاب ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل و ﻧﺸﺎط آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﻧﯿﻤﻪي ﺷﺐ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ دﯾﺮﺗﺮ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﺳﭙﯿﺪهدم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺳﭙﯿﺪهدم‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد و آنﮔﺎه ﺑﺮ‬
 ‫‪285‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬

‫ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي اﻣﺎم )ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز( ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﻨﺘﺶ را در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺘﺪي‪ ،‬زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دراز ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ‬
‫ﻓﺠﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦ دراز ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﻨﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎنِ ﺷﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺗﻬﺠﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﻨﺖ و‬
‫ﻓﺮضِ ﺻﺒﺢ دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ ﺧﺴﺘﮕﯽ از ﺗﻦ ﺑﻪد‪‬ر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪﻗﺪري ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ‬
‫ﺻﺒﺢ را از ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‬
‫ﺻﺒﺢ دراز ﻧﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﺗﮏ و ﻧﺎدريﺳﺖ و ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫را از آنرو ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺗﮏ و ﻧﺎدري دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫از اﻗﻮالِ درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺑﺪور اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬درﺳﺖ در اﯾﻦﺑﺎره اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻬﺠﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪،‬‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ )ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز( اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و از ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬ﺻﺒﺢ‬
‫ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ؛ ﭼﻮن ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز اﺳﺖ و ﻣﺮدم ﻣﻨﺘﻈﺮِ او ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺳﺮِ وﻗﺖ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺘﺪي ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬ﺻﺒﺢ را از‬
‫دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي او ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﻧﻤﺎز و ﻗﯿﺎم ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم ﯾﺎ ﺑﺎ اذانِ ﺻﺒﺢ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪،‬‬
‫ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ دراز ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪286‬‬
‫َ ََْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ ﻃﺨﻔﺔ اﻟ ِﻐﻔﺎرِ َّي رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل أ ِﻲﺑ‪ :‬ﺑيﻨﻤﺎ أﻧﺎ‬ ‫‪ -٨٢٢‬وﻋﻦ ﻳﻌِيﺶ ِ‬
‫َ ْ ٌَ ُْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٌُ ُ ُ‬ ‫ََ َْ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ ٌ‬
‫ﺠ ِﺪ ﻰﻠﻋ �ﻄ ِ� إذا َرﺟﻞ �َ ِّﺮﻛ ِ� ﺑ ِ ِﺮﺟﻠِ ِﻪ ﻓﻘﺎل‪» :‬إن ﻫ ِﺬه ِ ﺿﺠﻌﺔ �ﺒ ِﻐﻀﻬﺎ‬ ‫ﺠﻊ ِﻲﻓ اﻤﻟﺴ ِ‬‫مﻀﻄ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻈﺮت‪ ،‬ﻓﺈذا رﺳﻮل ا�‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫اﷲ«؛ ﻗﺎل‪� :‬ﻨ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﯾﻌﯿﺶ ﺑﻦ ﻃﺨﻔﻪي ﻏﻔﺎري‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ روي ﺷﮑﻢ دراز‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻣﺮا ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺶ ﺣﺮﮐﺖ داد و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬درازﮐﺸﯿﺪﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫از آن ﺑﺪ‪‬ش ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم؛ دﯾﺪم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َ َ ْ َ ً َ َ ْ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َ ْ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ �ﻌﺪ ﻣﻘﻌﺪا ل ْﻢ ﻳﺬﻛ ِﺮ ا� �ﻌﺎﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫‪� -٨٢٣‬ﻦ ِأﻲﺑ ﻫ َﺮ� َﺮة‪� ‬ﻦ‬
‫َ َ ْ‬ ‫ْ َ َ َ ُ ْ َ َ ً َ َ ْ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ََ َ ٌ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬
‫�ِﻴ ِﻪ ﺎﻛﻧﺖ ﻋﻠﻴِ ِﻪ ﻣ َِﻦ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺗ َِﺮة‪َ ،‬وﻣ ِﻦ اﺿﻄﺠﻊ مﻀﻄﺠﻌﺎ ﻻ ﻳﺬﻛ ُﺮ ا� �ﻌﺎﻰﻟ �ِﻴ ِﻪ ﺎﻛﻧﺖ‬
‫ِّ ٌ‬ ‫َ َْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻣِﻦ ا� ﺗ َِﺮة«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را در آنﺟﺎ ﯾﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺨﻮاﺑﺪ و آنﺟﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي آداب ﺧﻮاب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﯾﻌﯿﺶ‬
‫ﺑﻦ ﻃﺨﻔﻪي ﻏﻔﺎري‪ ‬را آورده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﯿﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪرم ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎري در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ روي ﺷﮑﻢ دراز ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻣﺮا ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺶ ﺣﺮﮐﺖ داد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬درازﮐﺸﯿﺪﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ از آن ﺑﺪ‪‬ش ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم؛ دﯾﺪم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎي اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ روي ﺷﮑﻢ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫در ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮضِ دﯾﺪ‪ ‬ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم او را در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﮑﻢدرد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ روي ﺷﮑﻢ‪ ،‬راﺣﺖ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﺷﮑﻢ ﺑﺨﻮاﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﺿﺮورت اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1069 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6477 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪78 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4065 :‬‬
 ‫‪287‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬

‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﮐﺮدن‬

‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺗﮑﺒﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺘﻮاﺿﻊﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺨﻔﻪي ﻏﻔﺎري را ﺑﺎ ﭘﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﮑﺎن داد و ﺑﯿﺪارش ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ در‬
‫ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ذرهاي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮيﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺪار ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﭘﺎ‪ ،‬در‬
‫اﺻﻞ‪ ،‬ﺗﮑﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﯿﺪار ﮐﺮدﻧﺶ‪ ،‬او را ﺑﺎ ﭘﺎ ﺗﮑﺎن ﻧﺪﻫﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮏ ﮐﺎر ﻣﺒﺎح ﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﺑﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎمِ آن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و اﷲ را در آنﺟﺎ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ در ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ و آنﺟﺎ ذﮐﺮ اﷲ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﺰرﮔﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ - ،‬اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ دراز ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﻮاره ذﮐﺮ اﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و در ﯾﺎد‪‬‬
‫اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ در زﻣﺮهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫� ْو� ٱ ۡ�َ ۡل َ‬
‫َ ُّ‬ ‫ت َوٱ ۡ�َ� ِض َوٱ ۡخت ِ َ� ٰ ِف ٱ َّ ۡ�ل َوٱ�َّ َ‬ ‫﴿إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ َ‬
‫ب‬‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬
‫ٖ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫ه‬ ‫ِ‬ ‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ‬
‫� ق َِ�ٰ ٗما َو� ُعودا َو ٰ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫ِين يَذك ُرون ٱ َّ َ‬ ‫‪ ١٩٠‬ٱ َّ� َ‬
‫� جنو� ِ ِه ۡم﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩١ ،١٩٠ :‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮدﻣﻨﺪان وﺟﻮد‬
‫دارد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻤﻮاره اﷲ‪ ‬را ﯾﺎد ﮐﻦ ﺗﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪي اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ّ ُ ُ ُ ۡ َٗ ََ ً‬ ‫َ َ‬
‫صي� ‪﴾٤٢‬‬ ‫� ذ ِۡك ٗر� َكث ِ ٗ‬
‫�� ‪ ٤١‬وسبِحوه ب�رة وأ ِ‬ ‫ام ُنوا ْ ٱ ۡذ ُك ُروا ْ ٱ َّ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٤٢ ،٤١ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﷲ را ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم او را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖِ ذﮐﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺎسﮔﺰاري و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -128‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻮاز ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﭘﺎ روي ﭘﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺮسِ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﻋﻮرت ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭼﻬﺎرزاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن‬

‫ً‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ َ ً‬ ‫َ ّ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ ْ َْ ّ ْ َ‬
‫ﺰ�ﺪ‪� ‬ﻧﻪ رأى رﺳﻮل ا�‪ ‬مﺴﺘﻠِﻘﻴﺎ ِﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠ ِﺪ َواﺿﻌﺎ‬ ‫‪� -٨٢٤‬ﻦ �ﺒﺪِا� ﺑ ِﻦ ﻳ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫إﺣ َﺪى ر ْﺟﻠَ ْﻴﻪ َﻰﻠﻋ اﻷُ ْﺧ َ‬
‫ﺮى‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ْ‬
‫ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را در ﻣﺴﺠﺪ دﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ دراز ﮐﺸﯿﺪه و ﯾﮏ ﭘﺎﯾﺶ را روي ﭘﺎي دﯾﮕﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ َ َّ َ‬ ‫‪َ -٨٢٥‬و َ� ْﻦ َﺟﺎﺑ ِ ِﺮ ﺑْ ِﻦ َﺳ ُﻤ َﺮةَ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬ﺎﻛ َن اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﺠﺮ ﺗ َﺮ�ﻊ ﻲﻓ �ﻠ ِِﺴ ِﻪ ﺣﻰﺘ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬إذا ﺻ� اﻟﻔ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ُ َ َّ ُ َ ْ َ‬
‫�ﻄﻠﻊ الﺸﻤﺲ ﺣﺴﻨﺎء«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺟﺰ او ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻃﻠﻮع ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻬﺎرزاﻧﻮ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ«‪.‬‬
‫َ َْ َُْ ً‬ ‫َ‬ ‫َ ّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫‪َ -٨٢٦‬و َﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪َ :‬رأﻳﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺑ ِ ِﻔﻨﺎءِ الﻜﻌﺒ ِﺔ �ﺘبﻴﺎ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َُ ُ ُ َ‬ ‫ََْ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ِي�ْه ِ اﻻﺣﺘِﺒﺎء‪ ،‬و َﻫﻮ اﻟﻘﺮﻓﺼﺎء‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫�ِﻴﺪﻳ ِﻪ ﻫﻜﺬا‪ ،‬ووﺻﻒ �ِﻴﺪ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ در اﻃﺮاف ﮐﻌﺒﻪ‪ -‬در ﺻﺤﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ -‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ د‪‬و‪‬رِ زاﻧﻮاﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ ﺣﻠﻘﻪ زده و ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬اﯾﻦ ﻃﺮزِ ﻧﺸﺴﺘﻦ را ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪475 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2100 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4747 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪4060 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.670 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6272 :‬‬
 ‫‪289‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻮاز ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﭘﺎ روي ﭘﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ‪...‬‬
‫َ ٌ‬ ‫ُ‬
‫رأﻳﺖ اﻨﻟَّ َّ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ََْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َََْ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬وﻫﻮ ﻗﺎﻋِﺪ‬ ‫ِ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺎﻟ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻋﻨﻬﺎ‬ ‫اﷲ‬ ‫رﻲﺿ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬‫�‬ ‫ﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫‪ -٨٢٧‬و�ﻦ �ﻴﻠﺔ ﺑ ِ‬
‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َ َ َّ ْ ُ‬
‫اﺠﻟﻠﺴ ِﺔ أ ْرﻋِﺪت ﻣ َِﻦ اﻟﻔﺮ ِق‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬الﻤﺘﺨﺸﻊ ﻲﻓ َ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻘﺮﻓﺼﺎء؛ ﻓﻠﻤﺎ رأﻳ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻗﯿﻠﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﺨﺮﻣﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زده‬
‫ﺑﻮد؛ وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﺎ آنﻫﻤﻪ ﻫﯿﺒﺖ‪ -‬ﺳﺮ ﺑﻪ زﯾﺮ و ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از ﺗﺮس ﺑﻪ ﺧﻮد ﻟﺮزﯾﺪم‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َ َ ٌ‬ ‫ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪َ -٨٢٨‬وﻋ ِﻦ الﺮﺸ�ﺪ ﺑﻦ ﺳ َﻮ� ٍﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬م َّﺮ ِﻲﺑ رﺳﻮل ا�‪َ ‬وأﻧﺎ ﺟﺎل ِﺲ ﻫﻜﺬا‪َ ،‬وﻗﺪ‬
‫ََ َ ََْ ُ ُ ْ َ َْ ُ‬ ‫َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ َ‬ ‫ُْ َ َ َْ َ ْ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫ﻮب‬
‫ِ‬ ‫ﻐﻀ‬ ‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫ﺪة‬‫ِﻌ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬‫ﻘ‬‫�‬ ‫أ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻘ‬‫�‬ ‫ِي؛‬‫ﺪ‬ ‫ﺮﺴى ﺧﻠﻒ ﻇﻬ ِﺮي واﺗ�ﺄت ﻰﻠﻋ إِﻴﻟ ِﺔ ﻳ‬ ‫ﺪي اﻟي‬
‫وﺿﻌﺖ ﻳ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻢ؟« ]رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺷﺮﯾﺪ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻮ‪‬ﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮐﻨﺎرم ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم‪ :‬دﺳﺖ ﭼﭙﻢ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮم‪ -‬روي زﻣﯿﻦ‪ -‬ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﺮ ﮐﻒ‪ ‬دﺳﺘﻢ‬
‫ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮدم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟«‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ ﺑﺎب را درﺑﺎرهي ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ ﺑﺨﻮاﺑﺪ و ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ روي ﺷﮑﻢ‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﺑﻪﺿﺮورت‪ ،‬ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻋﻮرت‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻟُﻨﮓ ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺷﻠﻮار‪ ،‬ﭘﺎﯾﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ در ﺧﻮاب‪ ،‬ﭘﺎﯾﺶ را ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﻋﻮرﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺮدد؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي ﭼﭗ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺮ ﺷﮑﻢ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺷﮑﻢدرد‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4057 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4058 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪290‬‬

‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﯿﺰ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻬﺎرزاﻧﻮ‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﯾﺎ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﮕﯿﺮد و دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ د‪‬و‪‬رِ زاﻧﻮاﻧﺶ‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺰﻧﺪ ﯾﺎ ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﭽﺴﺒﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽزد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻪﻃﺮزي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺑﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دﺳﺖ ﭼﭙﺶ را‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮش روي زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارد و ﺑﺮ ﮐﻒ دﺳﺘﺶ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﺮ دو دﺳﺘﺶ را‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﮕﺬارد و ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﺗﮑﯿﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺘﺶ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻗﺮار دﻫﺪ و‬
‫ﺑﺮ آن ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -129‬ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬

‫َ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ ّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫اﺑﻦ �ﻤ َﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل ا�‪» :‬ﻻ ﻳ ِﻘﻴِﻤ َّﻦ أﺣﺪ� ْﻢ‬ ‫‪ -٨٢٩‬ﻋ ِﻦ ِ‬
‫َ ٌُ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ُّ َ َ َّ‬ ‫ُ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ ُ ً ْ َْ‬
‫اﺑﻦ �ﻤ َﺮ إذا ﻗﺎم َ ﻪﻟُ َرﺟﻞ‬ ‫�ﻦ ﺗ َﻮﺳﻌﻮا و�ﻔﺴﺤﻮا«؛ َو�ن‬ ‫رﺟﻼ ﻣِﻦ �ﻠ ِِﺴ ِﻪ �ﻢ �ﻠِﺲ �ِﻴﻪ وﻟ ِ‬
‫َ َ ْ‬ ‫ْ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣِﻦ �ﻠ ِِﺴ ِﻪ ل ْﻢ �ِﻠﺲ �ِﻴﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را از‬
‫ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد در ﺟﺎي او ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ‪ -‬ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ -‬ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽداد‪ - ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﺮد و‪ -‬در ﺟﺎيِ وي ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ْ ْ َْ‬ ‫َ ّ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫ﻠﺲ � َّﻢ َرﺟﻊ‬
‫ٍ‬ ‫�‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﺪ‬ ‫أﺣ‬ ‫م‬‫ﻗﺎ‬ ‫ا‬‫ذ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ا�‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫‪ -٨٣٠‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أ‬
‫َ ْ َ ُ َ ُّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫إﻴﻟ ِﻪ �ﻬ َﻮ أﺣﻖ ﺑِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ‪ -‬در ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ -‬از‬
‫ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬او ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ«؛ وي‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎب ﮔﺸﻮده ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫آداﺑﯽ ﺑﭙﺮدازد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﺎﻟﺲ و ﺑﺎ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﺧﻮد‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﻪ آداب ﻣﺠﺎﻟﺲ اﺷﺎره ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫حوا ْ � ٱل ۡ َم َ‬
‫�ٰل ِس فَٱ ۡف َس ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ َ ُ‬
‫� ۡم َ� َف َّس ُ‬
‫حوا َ�ف َسحِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �ِيل ل‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫� ل� ۡمۖ﴾‬ ‫ٱ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬در ﻣﺠﺎﻟﺲ )ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ دﯾﮕﺮان( ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺎ‬
‫ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ )ﺑﻬﺸﺖ و رﺣﻤﺘﺶ را( ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮاخ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬آﯾﯿﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻧﯿﺎزﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي‬
‫ﻣﺮدم ﺗﻮﺟﻪ دارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6270 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2177 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2179 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪292‬‬
‫ى ل ِۡل ُم ۡسلِم َ‬ ‫� ٗة َو� ُ ۡ َ‬
‫�ء َو ُه ٗدى َو َر ۡ َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ ٗ ّ ُ ّ َ‬
‫� ‪﴾٨٩‬‬ ‫ِ‬ ‫� ٰ‬ ‫ِ� ۡ ٖ‬
‫﴿ونز�ا عليك ٱلكِ�ٰب ت ِب�ٰنا ل ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٨٩ :‬‬
‫و ﮐﺘﺎب را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬و ﻫﺪاﯾﺖ و رﺣﻤﺖ و ﺑﺸﺎرﺗﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰِ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪاي ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪهاي در آﺳﻤﺎن ﺑﺎل ﻧﻤﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺑﺎ ﻣﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪ (1 ).‬از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻬﻢ و ﺑﺰرگ‪ ‬دﯾﻦ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬زﮐﺎت‪،‬‬
‫روزه و ﺣﺞ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده و از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﭼﻮن آداب ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬و آداب ﺧﻮاب‬
‫و آداب ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻧﯿﺰ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮرزﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪$‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را از ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد در‬
‫ﺟﺎي او ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ‪ -‬ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ -‬ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ وارد ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺷﺪﯾﺪ و‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺣﺎﺿﺮان ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﺑﺮﺧﯿﺰ؛ و آنﮔﺎه‬
‫ﺧﻮد در ﺟﺎي او ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬از ﺣﺎﺿﺮان ﺟﻠﺴﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺟﺎ ﺑﺎز‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﺎ ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ رﺣﻤﺘﺶ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻓﺮاخ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ َ ُ ۡ َ َ َّ ُ ْ‬
‫ٰ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �ِيل ل�م �فسحوا ِ� ٱلم�ل ِِس فٱفسحوا �فسحِ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫� ل� ۡمۖ﴾‬ ‫ٱ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬در ﻣﺠﺎﻟﺲ )ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ دﯾﮕﺮان( ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺎ‬
‫ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ )ﺑﻬﺸﺖ و رﺣﻤﺘﺶ را( ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮاخ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ا‪‬ﺳﻨﺎدش ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ (155/2‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ از ﻓﻄﺮ از‬
‫اﺑﻮاﻟﻄﻔﯿﻞ از اﺑﻮذر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ دارﻗﻄﻨﯽ در اﻟﻌﻠﻞ )‪ (290/6‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬و ﻏﯿﺮ از اﺑﻦﻋﯿﯿﻨﻪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ را از ﻓﻄﺮ از ﻣﻨﺬر ﺛﻮري از اﺑﻮذر‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺳ‪‬ﻞ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ‪‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺴﻨﺪ اوﺳﺖ ﮐﻪ ا‪‬ﺳﻨﺎدش ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪293‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬

‫اﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را از ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﯿﺪ و ﺧﻮد در ﺟﺎي او ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻞّ ﻧﻤﺎز‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪي ﮐﻪ در ﺻﻒ اول اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺧﻮد در ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﭽﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺑﭽﻪ از ﺻﻒ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ و‬
‫ﺑﭽﻪﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﭽﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم و در ﮐﻨﺎرِ آنﻫﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬ﻴﻟَ ِﻠ� ِﻣﻨ� ْﻢ أولﻮا اﻷﺣﻼمِ واﻨﻟُّ�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﺎﻟﻎ و‬
‫ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮ و ﻧﺰدﯾﮏ‪ ‬ﻣﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ ﺟﻠﻮ ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ و ﺧﺮدﺳﺎﻻن‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ‬
‫در ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮاد‬
‫ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﻣﺎم و ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ او ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ‪،‬‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ و ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ«؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ ﺑﻮد ﺗﺎ در‬
‫ﺻﻒ اول و ﻧﺰدﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ را ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ وآن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرياش‪ ،‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﻣﯽداد‪ - ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﺮد و‪ -‬در ﺟﺎيِ وي‬
‫ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ از روي ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا روي‬
‫ﮐﺮد‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از روي اﺟﺒﺎر‪ ،‬ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎ‬
‫رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ از روي ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ ﯾﺎ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺪﯾﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن ﻫﺪﯾﻪاش ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮔﺬرﺗﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﮐﺴﯽ اﻓﺘﺎد و ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺗﻌﺎرف ﮐﺮد و ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ از روي ﺧﺠﺎﻟﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻤﺶ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎري را از روي اﺟﺒﺎر‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪122 ،432 :‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪353‬و ‪] .354‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪294‬‬

‫ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از آداب ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ را از ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد‪ ،‬در ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َّ َ َ َ ْ َ َّ َّ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ ََُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺟﻠﺲ أﺣﺪﻧﺎ‬ ‫‪ -٨٣١‬و�ﻦ ﺟﺎﺑ ِ ِﺮ ﺑ ِﻦ ﺳﻤﺮة رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪» :‬ﻛﻨﺎ إذا أﺗيﻨﺎ اﻨﻟ ِ‬
‫َ ْ ُ ََْ‬
‫ﺣﻴﺚ ﻳنﺘ�«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫َ ََْ ُ ٌُ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ َ ْ َ َْ ّ َ ْ َ‬
‫ﻤﺎن اﻟْﻔﺎر ِّ‬
‫ﻲﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل ا�‪» :‬ﻻ �ﻐت ِﺴﻞ َرﺟﻞ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٨٣٢‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ �ﺒﺪِا� ﺳﻠ‬
‫َُّ‬ ‫ْ ْ َْ‬ ‫ْ َ َ ُّ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َّ ُ ْ ُ ْ‬
‫ﺐ ﺑيﺘِ ِﻪ �ﻢ‬
‫ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ و�ﺘﻄﻬﺮ ﻣﺎ اﺳﺘﻄﺎع ﻣﻦ ﻃﻬ ٍﺮ و�ﺪﻫِﻦ ﻣﻦ دﻫﻨِ ِﻪ أو �ﻤﺲ ﻣِﻦ ِﻃﻴ ِ‬
‫ُ َ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ ْ ُ َ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َ ُ َ ِّ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ّ‬
‫� � َّﻢ ﻳﺼ� ﻣﺎ ﻛﺘِ َﺐ ﻪﻟُ � َّﻢ �ﻨ ِﺼﺖ إذا ﺗ�ﻠ َﻢ اﻹﻣﺎم إﻻ ﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ‬
‫�ﺮج ﻓﻼ �ﻔﺮق �� اﺛن ِ‬
‫َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُْ ُ َ ُ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ اﻷﺧ َﺮى«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺑيﻨﻪ و��‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽاﻟﻤﻘﺪور ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﺎﯾﺪ و از روﻏﻦ ﯾﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮﮐﻨﻨﺪه ﮐﻪ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ دارد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﺑﺮود و در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﯿﻨﺪازد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ ﯾﺎ از روي‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن رد ﻧﺸﻮد‪ -‬و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و آنﮔﺎه ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺧﻄﺒﻪي اﻣﺎم ﮔﻮش ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از ﺟﻤﻌﻪي ﻗﺒﻞ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آداب ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬وارد ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﻧﺮود و‬
‫ﺑﺎﻻي ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4040 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.883 :‬‬
 ‫‪295‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬

‫اﯾﻦﮐﻪ از ﭘﯿﺶ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ در ﺑﺎﻻي ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ وﻗﺘﯽ وارد‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮان را در زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻨﺎر ﺑﺮوﯾﺪ ﺗﺎ در ﺑﺎﻻي‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬
‫و ﺗﮑﺒﺮِ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و دﻋﻮت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻي‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي او روي ﻣﯽآورﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫ﻣﻄﺮح ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﮔﻮش ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وارد ﻣﺠﻠﺴﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﺟﺎ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن وارد ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫در اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ اﮔﺮ از ﺗﻮدهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺶ ﻫﻤﺎنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺟﺰو ﺧﻮاص و ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ او روي ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻞ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ وي ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و از دﯾﮕﺮ آداب ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﯿﻨﺪازد؛ ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ و ﺟﺎﯾﺸﺎن را ﺗﻨﮓ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﺮدي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽاﻟﻤﻘﺪور ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و از روﻏﻦ ﯾﺎ ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮﮐﻨﻨﺪهاي ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ دارد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﻣﯽرود و در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻤﯽاﻧﺪازد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﯾﺎ از روي ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن رد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ -‬و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و ﭼﻮن اﻣﺎم ﺧﻄﺎﺑﻪاش را آﻏﺎز ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪي وي‬
‫ﮔﻮش ﻣﯽﺳﭙﺎرد؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از ﺟﻤﻌﻪي ﻗﺒﻞ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ و ﺳﻪ‬
‫روز دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ده روزِ او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺿﺮورت ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ُ ْ ُ َْ ْ‬
‫اﺠﻟ ُ ُﻤ َﻌﺔ َواﺟ ٌ‬
‫ﺐ‬ ‫ِ ِ‬ ‫را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻏﺴﻞ ﻳﻮم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪296‬‬
‫َ ُ ِّ ُ ْ‬
‫َﻰﻠﻋ ﻞﻛ �ﺘَ ِﻠ ٍﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻏﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﺎﻟﻐﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﺎﻟﻐﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ آﺑﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﻏﺴﻞ ﻧﯿﺎﺑﺪ ﯾﺎ آب ﺑﺮاﯾﺶ ﺿﺮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ در ﺳﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺤﻞ‬
‫در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ آب ﯾﺎ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ .‬ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٦ :‬‬ ‫� �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها﴾‬ ‫﴿� يُ�ل ِف ٱ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﻨﺖﻫﺎي روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮش را روﻏﻦ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮ و وﺿﻌﺶ ﺑﺮﺳﺪ ﺗﺎ در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص‪ ،‬از‬
‫ﻣﺴﻮاك اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﻮاك و ﺧﻤﯿﺮ دﻧﺪان‪ ،‬دﻫﺎﻧﺶ را ﺧﻮب‪،‬‬
‫ﺗﻤﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اولِ وﻗﺖ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﺑﺘﺪاي وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮي ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺳﺎﻋﺖ دوم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎوي ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ در‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻗﻮﭼﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮده و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﻋﺖ ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﻏﯽ ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﻋﺖ ﭘﻨﺠﻢ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺗﺨﻢﻣﺮﻏﯽ ﺻﺪﻗﻪ داده و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ از ﭘﺎداش ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺛﻮاﺑﺶ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ و ﭘﺎداش‬
‫ورود زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺪ و از اﯾﻦ ﭘﺎداش ﺑﺰرگ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ در ﮐﻮﭼﻪ و‬
‫ﺑﺎزار ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را از اﯾﻦ ﭘﺎداش ﺑﺰرگ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﯾﻦ ﭘﺎداش دﺳﺖ ﺑﻪﮐﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺮ و روﻏﻦ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ و زودﻫﻨﮕﺎم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2471 ،846 ،831 ،830 ،811) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪(1400 ،1397 :‬‬
 ‫‪297‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬

‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﯾﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ اﷲ‪ ‬ﺗﻮﻓﯿﻖ داد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﻣﺎم ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺧﻄﺒﻪ را آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫و از دﯾﮕﺮ آداب ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﯿﻨﺪازد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ و ﺟﺎﯾﺸﺎن را ﺗﻨﮓ ﻧﮕﺮداﻧﺪ ﯾﺎ از روي‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن رد ﻧﺸﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنﺟﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ از روي ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮدم رد‬
‫ْ ْ ََ ْ َ‬
‫آذﻳ ْ َ‬
‫ﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺟ ِﻠﺲ �ﻘﺪ‬
‫»ﺑﻨﺸﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدم را اذﯾﺖ ﮐﺮدي«‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺟﺰو آداب ﺣﻀﻮر در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُّ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ َ ِّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ََ ْ َ ْ ْ ُ َْ‬
‫ﺐ �ﻦ أ�ِﻴ ِﻪ �ﻦ ﺟﺪه ِ‪ ‬أن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ِﻞ‬ ‫‪ -٨٣٣‬و�ﻦ �ﻤ ِﺮو ﺑ ِﻦ ﺷﻌﻴ ٍ‬
‫ّ ْ َ‬ ‫َ ُ َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫� إﻻ ﺑﺈذﻧ ِِﻬﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬‫ل ِﺮﺟ ٍﻞ أن �ﻔﺮق �� اﺛن ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َْ َ َ ُ ْ‬
‫ﻠ� إﻻ ﺑﺈذﻧ ِﻬﻤﺎ«‪.‬‬
‫رواﻳﺔ ﻷﻲﺑ داود‪» :‬ﻻ �ﻠِﺲ �� رﺟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫َو ِ�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي آنﻫﺎ ‪ -‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و‬
‫ﻣﯿﺎنِ آنﻫﺎ‪-‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪازد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از اﺑﻮداود آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي آنﻫﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َْ ْ َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َْ َ‬
‫اﺤﻟﻠﻘﺔِ‪.‬‬ ‫ﺎن‪ ‬أن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻟﻌﻦ ﻣﻦ ﺟﻠﺲ وﺳﻂ‬ ‫‪ -٨٣٤‬و�ﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ ﺑ ِﻦ اﻴﻟ ِ‬
‫ﻤ‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬
‫ُ ُ ٌ ََ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ََْ ُ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ ً َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ ْ َ ْ‬ ‫ِّ‬
‫ِي �ﻦ أ ِﻲﺑ ِ�ﻠ ٍﺰ أن َرﺟﻼ �ﻌﺪ َوﺳﻂ ﺣﻠﻘ ٍﺔ ﻓﻘﺎل ﺣﺬ�ﻔﺔ‪ :‬مﻠﻌﻮن ﻰﻠﻋ‬ ‫َو َر َوى اﻟﺮﺘﻣِﺬ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َْ ْ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ْ َ َ َ ُّ َ َ َ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟﻠﻘﺔِ‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﺎن �ﻤ ٍﺪ‪ ‬ﻣﻦ ﺟﻠﺲ وﺳﻂ‬ ‫ﺎن �ﻤ ٍﺪ‪ ‬أو ﻟﻌﻦ ا� ﻰﻠﻋ ل ِﺴ ِ‬ ‫ل ِﺴ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7656 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4055 :‬‬
‫)‪ :(834‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4694 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.638 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪298‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾ‪‬ﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در وﺳﻂ ﺣﻠﻘﻪ‬

‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي از اﺑﻮﻣﺠﻠﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬وﺳﻂ ﺣﻠﻘﻪ ﻧﺸﺴﺖ؛ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ وﺳﻂ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ« ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ وﺳﻂ ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َُ ُ َُْ َْ َ‬ ‫َ ّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬
‫� الﻤﺠﺎل ِِﺲ‬ ‫ﻴﺪ اﺨﻟﺪرِ ِّي‪ ‬ﻗﺎل ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﺧ‬‫‪ -٨٣٥‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ ﺳ ِﻌ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َُ‬
‫أوﺳﻌﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدي ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺷﺮط ﺑﺨﺎري‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦِ آنﻫﺎﺳﺖ«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫�ﻠﺲ ﻓَ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ ََ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ َ ْ َ َََُْ‬
‫ﻜﺮﺜ ﻓﻴ ِﻪ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ا�‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ -٨٣٦‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ ْ ُ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ََ ُ ُ ََ َ ََْ ْ َُ َ ْ َْ‬
‫ﻟﻐﻄﻪ �ﻘﺎل �ﺒﻞ أن �ﻘﻮم ﻣِﻦ �ﻠِ ِﺴ ِﻪ ذلﻚ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا�ّ َو ِﺤﺑَﻤﺪك أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ُ َ َ‬ ‫ْ ْ َ َُ ُ َ َ‬
‫أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮك َوأﺗﻮب إ ِ ْﻴﻟﻚ‪ ،‬إﻻ ﻏ ِﻔ َﺮ ﻪﻟُ ﻣﺎ ﺎﻛن َ ﻲﻓ �ﻠِ ِﺴ ِﻪ ذلﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و‬
‫ﻟﻐﺰش وي‪ -‬اﻋﻢ از ﻫﻤﻬﻤﻪ ﯾﺎ ﺷﻮﺧﯽ و ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬در آن ﻣﺠﻠﺲ زﯾﺎد ﮔﺮدد‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻋﺎي ذﯾﻞ‪ -‬را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در‬
‫َ َْ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻬﺪ أن ﻻ‬‫آن ﻣﺠﻠﺲ از او ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ )ﺳﺒْﺤﺎﻧﻚ ا�ّ و ِﺤﺑﻤﺪك أﺷ‬
‫َّ ْ َ ْ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﻮب ِإﻴﻟْﻚ(«‪.‬‬‫� إﻻ أﻧﺖ أﺳﺘﻐ ِﻔﺮك وأﺗ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3285 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪832 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.4035‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪619 :‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ )ح‪(81-67‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.2730‬‬
 ‫‪299‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﯾﮑﯽ از آداب ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬در رواﯾﺖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از‬
‫ﭘﺪرش از ﺟﺪش‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي آنﻫﺎ ‪ -‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻣﯿﺎنِ آنﻫﺎ‪-‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪازد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ‬
‫وارد ﺷﺪﯾﺪ و دو ﻧﻔﺮ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ‪ .‬اﺟﺎزه دادن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪزﺑﺎن ﯾﺎ در ﻋﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺎ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻨﺸﯿﻦ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﻣﯿﺎن‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ .‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯽادﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﮐﻨﺎر ﺑﺮوﯾﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺸﺎن‬
‫را ﺗﻨﮓ ﮐﺮده و آنﻫﺎ را اذﯾﺖ ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از آداب ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ وارد ﺣﻠﻘﻪ ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺮداﮔﺮد ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺸﺴﺘﻦ در وﺳﻂ ﺣﻠﻘﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﻠﻘﻪ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪي درس و آﻣﻮزش ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺪهاي د‪‬و‪‬رِ‬
‫ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺣﻠﻘﻪ زدهاﻧﺪ‪ ،‬وﺳﻂ‪‬‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎﻧﺸﺎن ﯾﺎ اﺳﺘﺎد و ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽاﻧﺪازﯾﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺣﺎﺿﺮانِ ﺟﻠﺴﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺟﻠﻮﺗﺮ از آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎنِ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻧﺸﺴﺘﻦ در وﺳﻂ ﺣﻠﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺣﺎﺿﺮان اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺟﺎ‪ ،‬ﺗﻨﮓ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺎي ﮐﺎﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪون اﺟﺎزه در وﺳﻂ ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در وﺳﻂ ﺣﻠﻘﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از دﯾﮕﺮ آداب ﻣﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﺟﻠﺴﻪاي ﮐﻪ در‬
‫َ‬
‫آن‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯽﻣﻌﻨﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﻟﻐﺰﺷﯽ از او ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒْﺤﺎﻧﻚ‬
‫َّ ْ َ ْ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ َْ َ ْ ُ ْ‬
‫ﻮب ِإﻴﻟْﻚ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻋﺎي ﮐﻔﺎرهي ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫ﺪك أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ أﻧﺖ أﺳﺘﻐ ِﻔﺮك وأﺗ‬‫ا�ّ و ِﺤﺑﻤ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪300‬‬

‫اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﺟﻠﺴﻪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻟﻐﺰشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ از او ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‪،‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎنﺑﺨﺶ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻄﺎﻫﺎي زﯾﺎدي در آن روي داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬وﺳﯿﻊ و ﻓﺮاخ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎي زﯾﺎدي ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬ﻓﺮاخﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻠﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎي‬
‫زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻋﺪهي ﺑﯿﺶﺗﺮي را دارد‪.‬‬
‫***‬
‫َُ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َُ َ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ََ‬
‫أراد أن �ﻘﻮم ﻣ َِﻦ‬ ‫‪َ -٨٣٧‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ ﺑ ْﺮزة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﻮل ﺑِﺄﺧﺮ ٍة إذا‬
‫ْ َ َْ َْ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ْ‬ ‫ُْ َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﻠﺲ »ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا�َّ وﺤﺑَﻤﺪك أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ أﻧﺖ أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮك وأﺗﻮب إِﻴﻟْﻚ«؛ ﻓﻘﺎل‬ ‫ﺠ ِ‬‫الﻤ ِ‬
‫َ َّ َ ٌ َ‬ ‫ّ َّ َ َ ُ ُ َ ْ ً َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫ٌُ‬
‫َرﺟﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل ا�! إﻧﻚ ﺘﻟَﻘﻮل ﻗﻮﻻ ﻣﺎﻛﻨﺖ �ﻘﻮﻪﻟُ �ِﻴﻤﺎ مﻰﻀ؟ ﻗﺎل‪» :‬ذلﻚ ﻛﻔﺎرة ﻤﻟِﺎ‬
‫ْ ْ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ﻳ�ﻮن ﻲﻓ اﻤﻟﺠﻠ ِِﺲ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود؛ اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در‬
‫) ‪(1‬‬
‫»اﻟﻤﺴﺘﺪرك« از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ا‪‬ﺳﻨﺎدش ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﺮزه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در واﭘﺴﯿﻦ اﯾﺎم زﻧﺪﮔﺎﻧﯽاش‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ََْ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻬﺪ أن‬‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ُ » :‬ﺳﺒْ َﺤﺎﻧﻚ ا�َّ وﺤﺑﻤﺪك أﺷ‬
‫ْ َ َْ َْ ُ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﻮب إِﻴﻟْﻚ«‪ .‬ﻣﺮدي ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﻤﺎ دﻋﺎﯾﯽ‬ ‫ﻻ � إﻻ أﻧﺖ أﺳﺘﻐ ِﻔﺮك وأﺗ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮدهايﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬روي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّﻫﯽ و ﺗﻮ را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ‬
‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻢ‪ .‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪ و اﻧﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدم«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻟﻐﺰش وي‪ -‬اﻋﻢ از ﻫﻤﻬﻤﻪ ﯾﺎ ﺷﻮﺧﯽ و ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ -‬در آن‬
‫ﻣﺠﻠﺲ زﯾﺎد ﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻋﺎي ذﯾﻞ‪ -‬را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4068 :‬‬

 ‫‪301‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬
‫َ‬
‫ﻫﻤﻪي اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﺠﻠﺲ از او ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ )ﺳﺒْﺤﺎﻧﻚ‬
‫َّ ْ َ ْ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َْ َ ْ ُ ْ‬
‫ﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ أﻧﺖ أﺳﺘﻐ ِﻔﺮك وأﺗﻮب ِإﻴﻟ («‪.‬‬
‫ﻚ‬ ‫ا�ّ و ِﺤﺑﻤﺪك أﺷ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺑﺮزه‪ ‬ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آن را ﭘﺲ از ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮد ﻧﯿﺰ در ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﻣﺠﻠﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻢﺗﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﻠﺴﯽ‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و از او ﺧﻄﺎ ﯾﺎ ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي ﺳﺮ ﻧﺰﻧﺪ ﯾﺎ وﻗﺘﺶ ﺗَﻠَﻒ ﻧﺸﻮد؛ ﻟﺬا ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﮐﻔﺎرهي اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﺠﻠﺲ از او‬
‫ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻢﺗﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫َُ ُ‬
‫ﻮل ﺑﻪ ﺑَيْﻨَﻨَﺎ َ‬
‫و� َ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫�‬ ‫ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد و اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻧﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ اﻗ ِﺴﻢ ﻨﻟﺎ ِﻣﻦ ﺧﺸيﺘِﻚ ﻣﺎ ﺤﺗ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻌﺼﻴﺘِﻚ‪ «...‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دﻋﺎ‪ .‬انﺷﺎءاﷲ درﺑﺎرهي اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬ ‫ﻣ ِ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ اوﻗﺎت‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﻫﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ‬
‫اﻋﻢ از ﻣﺠﺎﻟﺲ وﻋﻆ ﯾﺎ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻧﯿﺰ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫دارد‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬در ﻫﻤﻪي ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫را در اﺑﺘﺪا ﯾﺎ در اﻧﺘﻬﺎي ﺟﻠﺴﻪ و ﺣﺘﯽ در ﺑﯿﻦِ ﺟﻠﺴﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽداد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ََ‬
‫ﻠﺲ‬ ‫‪ -٨٣٨‬وﻋ ِﻦ اﺑ ِﻦ �ﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﻤﺎ ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﻮم ﻣِﻦ � ٍ‬
‫ﻮل ﺑﻪ ﺑَيْ َﻨ َﻨﺎ و�َ َ‬‫َُ ُ‬ ‫ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ْ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﻠﻬﻢ اﻗ ِﺴﻢ ﻨﻟَﺎ ﻣِﻦ ﺧﺸيﺘِﻚ ﻣﺎ ﺤﺗ‬ ‫ات‪» :‬اﻟ‬ ‫ﺣﻰﺘ ﻳﺪﻋﻮ ﺑِﻬﺆﻻءِ اﺪﻟﻋﻮ ِ‬
‫َ َْ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ﻚ‪َ ،‬وﻣ َِﻦ اْﻴﻟَ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ‬ ‫َْ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻘ� ﻣﺎ ﺗ ِﻬ ِّﻮن ﺑِﻪ ﻋﻠﻴﻨﺎ مﺼﺎﺋ َِﺐ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻌ ِﺼﻴﺘِﻚ‪ ،‬وﻣِﻦ ﻃﺎﻋﺘِﻚ ﻣﺎ �ﺒﻠﻐ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬
‫ْ َْ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ﺑﺄﺳ َﻤﺎﻋِﻨﺎَ‪ ،‬وأﺑْ َﺼ َ َ ُ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِّ ْ‬ ‫ُّ َ‬
‫ارث ﻣﻨﺎ‪َ ،‬واﺟﻌﻞ‬ ‫ﺎرﻧﺎ‪ ،‬وﻗﻮﺗ ِﻨﺎ ﻣﺎ أﺣﻴيﺘﻨﺎ‪ ،‬واﺟﻌﻠﻪ الﻮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺪﻟﻧﻴﺎ‪ .‬ا�َّ ﻣﺘﻌﻨﺎ‬
‫ُّ ْ َ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َْ َ َ ََ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ ََ َ ْ َ َ َ َ َْ ْ ُ ََ‬
‫ﻌﻞ اﺪﻟ�ﻴﺎ‬ ‫ﺛﺄرﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻇﻠﻤﻨﺎ‪ ،‬واﻧﺮﺼﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﺎﻋداﻧﺎ‪ ،‬وﻻ ﺠﺗﻌﻞ م ِﺼﻴبﺘﻨﺎ ِﻲﻓ دﻳنِﻨﺎ‪ ،‬وﻻ ﺠﺗ ِ‬
‫َ ََُ‬ ‫ُ َ ِّ ْ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َََْ ْ َ‬ ‫َ َ َ ِّ‬
‫أ�ﺮﺒ ﻫﻤﻨﺎ وﻻ ﻣﺒﻠﻎ ﻋِﻠ ِﻤﻨﺎ‪َ ،‬وﻻ �ﺴﻠﻂ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻣﻦ ﻻ ﻳ ْﺮﻤﺣﻨﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2783 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪302‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻢﺗﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد و‬
‫َ‬ ‫َُ ُ‬
‫ﻮل ﺑﻪ ﺑَيْﻨَﻨَﺎ َ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫� َﻣ ْﻌ ِﺼﻴَ ِﺘﻚ‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ‬ ‫و� َ‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ را ﻧﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ اﻗ ِﺴﻢ ﻨﻟﺎ ِﻣﻦ ﺧﺸي ِﺘﻚ ﻣﺎ ﺤﺗ ِ‬
‫اﺪﻟﻧﻴَﺎ‪ .‬ا�َّ َﻣﺘِّ ْﻌﻨﺎ‬ ‫ﺐ ُّ‬ ‫ﻚ‪َ ،‬وﻣ َﻦ اْﻴﻟَﻘ� ﻣﺎ ﺗُﻬ ِّﻮ ُن ﺑﻪ َﻋﻠَﻴْﻨﺎ َم َﺼﺎﺋ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫ﺘ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﻚ ﻣﺎ ُ�ﺒَﻠِّ ُﻐﻨَ‬
‫َ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻃﺎﻋﺘِ‬
‫ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ َ َ ْ َ َ َُ‬
‫ارث ﻣﻨﺎ‪ ،‬واﺟﻌﻞ ﺛﺄرﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻇﻠﻤﻨﺎ‪،‬‬ ‫ﺎرﻧﺎ‪ ،‬وﻗﻮﺗِﻨﺎ ﻣ َﺎ أﺣﻴيﺘﻨﺎ‪ ،‬واﺟﻌﻠﻪ الﻮ ِ‬ ‫ﺑﺄﺳﻤﺎ ِﻋﻨﺎ‪ ،‬وأﺑﺼ ِ‬
‫َََْ‬ ‫ِّ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ ََ َ ْ‬
‫ﻌﻞ اﺪﻟ�ﻴﺎ أ�ﺮﺒ ﻫﻤﻨﺎ وﻻ ﻣﺒﻠﻎ‬ ‫واﻧ ْﺮﺼﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﺎﻋداﻧﺎ‪ ،‬وﻻ ﺠﺗﻌﻞ م ِﺼﻴبﺘﻨﺎ ِﻲﻓ دﻳنِﻨﺎ‪ ،‬وﻻ ﺠﺗ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ‬
‫ِﻋﻠ ِﻤﻨَﺎ‪َ ،‬وﻻ � َﺴﻠ ْﻂ َﻋﻠﻴَﻨَﺎ َﻣ ْﻦ ﻻ ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻨَﺎ«‪.‬‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﺧﺸﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﺑﮕﺮدان ﮐﻪ در ﻣﯿﺎنِ‬
‫ﻣﺎ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﺗﻮ‪ ،‬ﺣﺎﯾﻞ ﺷﻮد؛ و از ﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮد‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪه ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ‬ﺗﻮ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﻘﯿﻨﯽ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي دﻧﯿﺎ را ﺑﺮ ﻣﺎ آﺳﺎن ﻧﻤﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﷲ! ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را زﻧﺪه ﻣﯽداري‪ ،‬ﻣﺎ را از ﮔﻮشﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺸﻢﻫﺎ و ﻧﯿﺮوﯾﻤﺎن‪ -‬و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺣﻮاﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ دادهاي‪ -‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﮕﺮدان و ﺣﻮاس ﻣﺎ را ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﻤﺎن از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣ‪‬ﺒ‪‬ﺮ و اﻧﺘﻘﺎم ﻣﺎ را ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺮار ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﺎ را ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﻤﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوز ﺑﮕﺮدان و ﻣﺼﯿﺒﺘﻤﺎن را در دﯾﻨﻤﺎن ﻗﺮار ﻧﺪه و دﻧﯿﺎ را ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻫﺪﻓﻤﺎن و ﭘﺎﯾﺎن‬
‫و ﻏﺎﯾﺖ‪ ‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﻤﺎن ﻧﮕﺮدان و ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ ﻣﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﮑﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺣﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﻣﺎم ﻧﻮوي‪ /‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻢﺗﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد و اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ را ﻧﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َََْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ْ‬
‫ﻠﻬﻢ اﻗ ِﺴﻢ ﻨﻟَﺎ ِﻣ ْﻦ ﺧﺸيَ ِﺘﻚ ﻣﺎ ﺤﺗُﻮل ِﺑﻪ ﺑيﻨﻨﺎ و�� ﻣﻌ ِﺼﻴ ِﺘﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از‬ ‫»اﻟ‬
‫ﺗﺮس و ﺧﺸﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﺑﮕﺮدان ﮐﻪ در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺣﺎﯾﻞ ﺷﻮد«‪ .‬ﺧﺸﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از روي ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻋﻠﻢ‬
‫و آﮔﺎﻫﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََُۡ ُْ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬
‫� َ� ٱ َّ َ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٢٨ :‬‬ ‫� م ِۡن ع َِبادِه ِ ٱلعل ٰٓ‬
‫� ۗؤا﴾‬ ‫﴿إِ�ما‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن داﻧﺎي اﷲ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َُ ُ‬
‫ﻮل ﺑﻪ ﺑَيْﻨَﻨَﺎ َ‬
‫� َﻣ ْﻌ ِﺼﻴَ ِﺘﻚ«‪» :‬ﺧﺸﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧ ِ‬
‫ﯽ ﺗﻮ ﺣﺎﯾﻞ ﺷﻮد«‪.‬‬ ‫و� َ‬
‫»ﻣﺎ ﺤﺗ ِ‬
‫زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﺪاﺗﺮس ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﮐﻢﺗﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪303‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬
‫َّ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ ِّ ُ‬
‫ﺎﻋ ِﺘﻚ ﻣﺎ �ﺒَﻠﻐﻨَﺎ ﺑِ ِﻪ َﺟﻨﺘَﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮد‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪه ﮐﻪ ﻣﺎ‬‫»و ِﻣﻦ ﻃ‬
‫را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ‬ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬زﯾﺮا راه‪ ‬رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﺧﺪاﺗﺮس ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و از اﷲ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮس و ﺧﺸﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ از دوزخ رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺎ ﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺪﻟﻧﻴَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﻘﯿﻨﯽ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺐ ُّ‬‫» َوﻣ َﻦ اْﻴﻟَﻘ� ﻣﺎ ﺗُﻬ ِّﻮ ُن ﺑﻪ َﻋﻠﻴْﻨﺎ َم َﺼﺎﺋ َ‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي دﻧﯿﺎ را ﺑﺮ ﻣﺎ آﺳﺎن ﻧﻤﺎﯾﯽ«‪ .‬ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪي اﯾﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺪارد و‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ و آنﭼﻪ از ﻧﻈﺮش ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎور دارد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﭘﯿﺶِ ﭼﺸﻢِ‬
‫اوﺳﺖ و آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻤﺎلِ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر‬
‫ﻏﯿﺐ و آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ آﺧﺮت و اﻣﺜﺎل آن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦِ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻏﯿﺐ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از آن ﺧﺒﺮ داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺪﻟﻧﻴَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﻘﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي دﻧﯿﺎ‬
‫ﺐ ُّ‬‫»ﻣﺎ ﺗُﻬ ِّﻮ ُن ﺑﻪ َﻋﻠَﻴْﻨﺎ َم َﺼﺎﺋ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫را ﺑﺮ ﻣﺎ آﺳﺎن ﻧﻤﺎﯾﯽ«‪ .‬زﯾﺮا ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در دﻧﯿﺎ وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺳﺒﺐ رﻓﻊ درﺟﺎت‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد و ﺑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ ﺑﺮ او آﺳﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ و ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬او را‬
‫از ﭘﺎ در ﻧﻤﯽآورﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ ﺑﺮ او‬
‫آﺳﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎرﻧﺎ‪َ ،‬وﻗ ّﻮﺗِﻨﺎ َﻣﺎ أﺣﻴيﺘَﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ِّ ْ‬
‫»ا�َّ ﻣﺘﻌﻨﺎ ﺑﺄﺳﻤﺎ ِﻋﻨﺎ‪ ،‬وأﺑﺼ ِ‬
‫زﻧﺪه ﻣﯽداري‪ ،‬ﻣﺎ را از ﮔﻮشﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺸﻢﻫﺎ و ﻧﯿﺮوﯾﻤﺎن‪ -‬و دﯾﮕﺮ ﺣﻮاﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫دادهاي‪ -‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫زﻧﺪه ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬از ﺣﻮاﺳﯽ ﭼﻮن ﺷﻨﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ و ﻧﯿﺮوي ﺑﺪﻧﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﻮاس ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﻌﻤﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﺧﺘﯿﺎر دارد؛ اﻣﺎ وﺿﻌﯿﺖ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪304‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﻮان ﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮان ذﻫﻨﯽ و ﺟﺴﻤﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﺎلِ اﺣﺘﺮام رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫َ ْ َ ْ ُ َ َ َّ‬
‫ارث ﻣﻨﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﺬار از اﯾﻦ ﺣﻮاس اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬ ‫»واﺟﻌﻠﻪ الﻮ ِ‬
‫ﺣﻮاس ﻣﺎ را ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﻤﺎن از ﻣﯿﺎن ﻣ‪‬ﺒ‪‬ﺮ و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺣﻮاﺳﻤﺎن را ﺑﻪﺳﺎن‬
‫وارﺛﺎﻧﻤﺎن ﺣﻔﻆ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺗﺪاوم و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري ﺣﻮاس ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن زﻧﺪﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ْ ْ َْ َ َ‬
‫» َواﺟ َﻌﻞ ﺛﺄ َرﻧﺎ َﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ ﻇﻠ َﻤﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﻧﺘﻘﺎم ﻣﺎ را ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺮار ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺧﻮد از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮ؛‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎ ﻣﮑﺎﻓﺎت دﻧﯿﺎ و ﭼﻪ ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات آﺧﺮت‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻇﺎﻟﻢ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬در دﻋﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻇﺎﻟﻢ ﻧﯿﺰ اﻧﺼﺎف‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬را ﺑﺮاي دﻋﻮت‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻣﻮارد‪ ‬دﻋﻮﺗﺶ را‬
‫ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓَﺈ ْن ُﻫ ْﻢ أَ َﻃ ُ‬
‫ﻮاﻬﻟﻢ‪ .‬واﺗ ِﻖ دﻋﻮة‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺋ‬
‫ِ‬ ‫ﺮا‬ ‫و�‬ ‫ﺎك‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺈ‬
‫ِ‬ ‫ﻓ‬‫‪،‬‬ ‫لﻚ‬‫ﺬﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﻮا‬‫ﺎﻋ‬ ‫ِ‬
‫و�� اﷲ ِﺣﺠﺎب«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ ‪ -‬و‬ ‫َ ٌ ) ‪(1‬‬ ‫ال ْ َﻤ ْﻈﻠُﻮمِ ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻟَيْﺲ ﺑيﻨﻬﺎ ْ َ‬
‫ِ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ زﮐﺎت ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ -‬از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﻗﯿﻤﺘﯽِ آنﻫﺎ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ و‬
‫از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮس‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺣﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ و دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻋﺎدﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ داد‪ ‬ﻣﻈﻠﻮم را از ﻇﺎﻟﻢ ﻣﯽﺳﺘﺎﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ ﺳﺘﻢدﯾﺪه‪ ،‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺶِ اﷲ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬اﷲ‪ ‬از ﺳﺘﻢﮐﺎر اﻧﺘﻘﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ داد‪‬‬
‫ﻣﻈﻠﻮم ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﯾﺎ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺿﺪ‪ ‬ﻇﺎﻟﻢ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﺘﻢﮔﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫» َواﻧْ ُ ْ‬
‫ﺮﺼﻧﺎ َﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ َﺎﻋداﻧﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ را ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﻤﺎن ﭘﯿﺮوز ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫دﺷﻤﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻮداﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻠﺤﺪان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ ٓ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ‬
‫]اﳌﻤﺘﺤﻨﺔ ‪[١ :‬‬ ‫خذوا َع ُد ّوِي َو َع ُد َّو� ۡم أ ۡو ِ�َا َء﴾‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ت ِ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! دﺷﻤﻨﺎن ﻣﻦ و دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮدﺗﺎن را دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻣﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(4347 ،1496 ،1458 ،1395) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪] .19‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .213‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪305‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ُ ۡ َ ُ ُّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َّ ٰ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[٤ :‬‬ ‫﴿هم ٱلعدو فٱحذره ۚم �تلهم ٱ�ۖ �� يؤفكون ‪﴾٤‬‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬دﺷﻤﻦاﻧﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از آﻧﺎن ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎش‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮدﺷﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ از اﷲ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪،‬‬
‫و ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﺑﻮداﯾﯽﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﮔﺮوهﻫﺎي ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺮوز ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﯾﺎورِ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َ‬ ‫َ َّ ُ َ ۡ َ ُ ۡ َ ُ َ َ ۡ ُ َّ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٥٠ :‬‬ ‫�ن ‪﴾١٥٠‬‬ ‫﴿ب ِل ٱ� مولٮ ٰ�مۖ وهو خ� ٱل�ٰ ِ ِ‬
‫آري! اﷲ ﯾﺎور ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ و او ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﯾﺎوران اﺳﺖ‪.‬‬
‫ََ ْ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ َْ ْ‬
‫أ�ﺮﺒ ﻫ ِّﻤﻨﺎ وﻻ َﻣﺒْﻠﻎ ِﻋﻠ ِﻤﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و‬ ‫ﻌﻞ اﺪﻟ�ﻴﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺠﺗ‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﻨ‬‫ن‬
‫ِ‬ ‫دﻳ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﻨﺎ‬ ‫ﻌﻞ ُمﺼﻴبَﺘَ‬
‫ِ‬ ‫»وﻻ ﺠﺗ‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺘﻤﺎن را در دﯾﻨﻤﺎن ﻗﺮار ﻧﺪه و دﻧﯿﺎ را ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻫﺪﻓﻤﺎن و ﭘﺎﯾﺎن و ﻏﺎﯾﺖ‪ ‬ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺸﻤﺎن ﻧﮕﺮدان«‪ .‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺟﺎﻧﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ دزد‪ ،‬ﻣﺎلِ اﻧﺴﺎن‬
‫را ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد ﯾﺎ آﺗﺶ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬و اﻣﺎ ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ‬ﺟﺎﻧﯽ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰاﻧﺶ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬و ﮔﺎه ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻠﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰاﻧﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﻮن ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺼﯿﺒﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ دﯾﻦِ اﻧﺴﺎن وارد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ -.‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮ دﯾﻨﺶ اﺳﺘﻮار و ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ -.‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﺟﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﺧﻮردﮔﯽ و ﺳﺮدرد‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺎرهاي از ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﻮﭼﮏ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻼﮐﺖﺑﺎرﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﺷﺮك و ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻼي ﺟﺴﻤﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﻮاره دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ‪ ،‬آﺳﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺼﯿﺒﺖزدهي واﻗﻌﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ َْ ْ‬
‫أ�ﺮﺒ ﻫ ِّﻤﻨﺎ وﻻ َﻣﺒْﻠﻎ ِﻋﻠ ِﻤﻨَﺎ«؛ ﭘﺲ‪،‬‬ ‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ‬ ‫ﻌﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﺠﺗ‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﻨ‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫دﻳ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﻨﺎ‬ ‫ﻌﻞ ُمﺼﻴبَﺘَ‬
‫ِ‬ ‫»وﻻ ﺠﺗ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ را از اﺟﺮ و ﺛﻮاب‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﮕﺮدان و دﻧﯿﺎ را ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻫﺪﻓﻤﺎن و ﭘﺎﯾﺎن‬
‫و ﻏﺎﯾﺖ‪ ‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﻤﺎن ﻗﺮار ﻧﺪه؛ ﺑﻠﮑﻪ آﺧﺮت را ﻫﺪﻓﻤﺎن ﻗﺮار ﺑﺪه و ﭼﻨﺎن ﮐﻦ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪306‬‬

‫ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن از دﻧﯿﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﺑﻔﺮﻣﺎ‪.‬‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺿﺮورت‪ ‬ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻫﺪف زﻧﺪﮔﯽ ﯾﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن و ﻏﺎﯾﺖ‪ ‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶِ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎن از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﻢ آﺧﺮت را ﭘﺎﯾﺎن و ﻏﺎﯾﺖ‪ ‬داﻧﺶ او ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﻋﻠﻢ دﻧﯿﺎ و داﻧﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯽداﻧﯽ ﻧﺎمدار ﯾﺎ ﻓﯿﺰﯾﮏداﻧﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داﻧﺶ وي‪ ،‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ در ﺧﺪﻣﺖ دﻧﯿﺎ ﯾﺎ‬
‫در ﻣﺤﺪوهي دﻧﯿﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻣﻬﻢ‪ ،‬داﻧﺶِ آﺧﺮت‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫» َوﻻ � ُ َﺴﻠِّ ْﻂ َﻋﻠَﻴَﻨَﺎ َﻣ ْﻦ ﻻ ﻳَ ْﺮ َ ُ‬
‫ﻤﺣﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ ﻣﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﮑﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺣﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ رﺣﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻫﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ دﻋﺎ در ﻫﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﻻزم ﯾﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َْ َُ ُ َ ْ َْ‬ ‫ُ ّ‬ ‫َ َ ْ َ َََُْ‬
‫ﻠﺲ ﻻ‬ ‫ٍ‬ ‫�‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮن‬‫ﻮم‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫مٍ‬‫ﻮ‬ ‫ﻗ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ا�‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ -٨٣٩‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‬
‫َ ُْ َ ْ ًَ‬ ‫َ‬ ‫َِ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ ُُ َ‬
‫ﺮﺴة«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬ ‫ﺎر و�ن لﻬﻢ ﺣ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻤﺣ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﻴﻔ‬ ‫ِﺜﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫ﻮا‬ ‫ﺎم‬ ‫ﻗ‬ ‫إﻻ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﻴ‬ ‫ﺎﻰﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫اﷲ‬ ‫ون‬ ‫ﻳﺬﻛﺮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ در آن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ از ﻻﺷﻪي اﻻﻏﯽ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮاي آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺣﺴﺮت و اﻓﺴﻮس ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫�ﻠ ًِﺴﺎ لﻢ ﻳَ ْﺬ ُ‬‫َ َ َ َ َ ٌ َْ‬
‫ﻛﺮوا ا� �ﻌﺎﻰﻟ ﻓﻴ ِﻪ ولﻢ‬ ‫‪َ -٨٤٠‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﺟﻠﺲ ﻗﻮم‬ ‫ِ‬
‫ْ َ َ َ َ َ َُ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ْ َ ٌ ْ َ َ َّ َ ُ‬ ‫َ َ َ ِّ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﺺُلﻮا ﻰﻠﻋ ﻧبِﻴﻬﻢ ﻓﻴ ِﻪ إﻻ ﺎﻛن ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﺗ ِﺮة‪ ،‬ﻓﺈِن ﺷﺎء ﻋﺬ�ﻬﻢ‪ ،‬و�ن ﺷﺎء �ﻔﺮ لﻬﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪،‬‬ ‫ﻳ �‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4064 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2691 :‬‬
 ‫‪307‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ و‬

‫در آن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن درود ﻧﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎن و ﻧﻘﺼﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ اﮔﺮ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ْ َ ً َ َ ْ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َُْ َ ْ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ �ﻌﺪ ﻣﻘﻌﺪا ل ْﻢ ﻳﺬﻛ ِﺮ ا� �ﻌﺎﻰﻟ �ِﻴ ِﻪ ﺎﻛﻧﺖ‬ ‫ِ‬ ‫‪َ -٨٤١‬و�ﻨﻪ �ﻦ‬
‫َ َ ْ َ َْ‬ ‫ْ َ َ َ ُ ْ َ َ ً َ َ ْ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ََ َ ٌ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻋﻠﻴِ ِﻪ ﻣ َِﻦ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺗ َِﺮة‪َ ،‬وﻣ ِﻦ اﺿﻄﺠﻊ مﻀﻄﺠﻌﺎ ﻻ ﻳﺬﻛ ُﺮ ا� �ﻌﺎﻰﻟ �ِﻴ ِﻪ ﺎﻛﻧﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻣِﻦ‬
‫ِّ ٌ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ا� ﺗ َِﺮة«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را در آنﺟﺎ ﯾﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺨﻮاﺑﺪ و آنﺟﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي آداب ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ و در آن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن درود ﻧﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎن و ﻧﻘﺼﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ اﮔﺮ اﷲ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫ﯾﺎد و ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬ﺻﻮرتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﺠﻠﺲ درﺑﺎرهي ﯾﮑﯽ از آﯾﻪﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺼﻞِ زﻣﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻮاﯾﯽ ﺑﻬﺎري را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻗﺪرت ﭘﺮودﮔﺎر و‬
‫از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اوﺳﺖ«‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫اﯾﻦ ﻫﻮاي ﮔﺮم را در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻮا ﺳﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺑﯿﺎن ﯾﮑﯽ‬
‫از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي ﮐﺮدن ﻣﺠﻠﺲ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد« و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺣﺎﺿﺮان ﺟﻠﺴﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﮔﻮش ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در ﺛﻮاﺑﺶ ﺷﺮﯾﮏاﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6477 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪78 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4065 :‬‬
‫]ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 823‬ﮔﺬﺷﺖ‪[.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪308‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﯾﺎد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را‬
‫ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ و واژهﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮرِ ذﮐﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ«‪» ،‬ﻻ�إﻻاﷲ«‪» ،‬ﻣﺎ ﺷﺎءاﷲ«‬
‫و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ آدمِ زﯾﺮك و ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درك ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ و اﻧﺠﻤﻨﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﷲ‪ ‬را ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫دﻋﺎي ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ََْ َ ْ ُ ْ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫ﻬﺪ أن ﻻ �‬ ‫ﺤﺎﻧﻚ ا�َّ وﺤﺑﻤﺪك أﺷ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎمِ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒ‬
‫ْ َ َْ َْ ُ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﻮب ِإﻴﻟْﻚ«‪.‬‬‫إﻻ أﻧﺖ أﺳﺘﻐ ِﻔﺮك وأﺗ‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﻫﺮ ﻣﺠﻠﺲ و در ﻫﺮ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﻧﯿﺰ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﺗﺎ از زﻣﺮهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ٗ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩١ :‬‬ ‫� ق َِ�ٰ ٗما َو� ُعودا﴾‬ ‫﴿ٱ�ِين يذكر‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -130‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮاب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ُ ُ َّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺮوم‪[٢٣ :‬‬ ‫ام�م ب ِٱ ۡ� ِل َوٱ�َّ َهارِ﴾‬ ‫﴿ َوم ِۡن َءا� ٰتِهِۦ من‬
‫و از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي او‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺷﻤﺎ در ﺷﺐ و روز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ُ‬ ‫َُ ُ َ ََْ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ِّ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ َ‬

‫‪َ -٨٤٢‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ ﻫ َﺮ� َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬لﻢ �ﺒﻖ ﻣ َِﻦ اﻨﻟُﺒ َّﻮة إﻻ‬
‫ُّ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ ُ ِّ ُ‬ ‫ْ ُ ِّ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻤﻟبﺮﺸات«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪َ :‬وﻣﺎ الﻤبﺮﺸات؟ ﻗﺎل‪» :‬اﻟﺮؤ�ﺎ الﺼ ِ‬
‫ﺎﺤﻟﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﺒﻮت ﭼﯿﺰي‬
‫ﺟﺰ ﺑﺸﺎرتﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺸﺎرتﻫﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺧﻮابﻫﺎي ﺧﻮب«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ َ َ ْ ْ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ُ‬
‫الﺰﻣﺎن ل ْﻢ ﺗ�ﺪ ُرؤ�ﺎ اﻤﻟﺆﻣ ِِﻦ ﺗ�ﺬب‪َ ،‬و ُرؤ�ﺎ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا ا�ﺮﺘب‬‫‪َ -٨٤٣‬و َ� ْﻨ ُﻪ أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ ْ ٌ ْ َّ َ ْ َ َ َ ُ ْ ً َ ُ ُ‬ ‫ُْ‬
‫الﻤﺆﻣ ِِﻦ ﺟﺰء ﻣﻦ ﺳﺘ ٍﺔ وأر�ﻌ� ﺟﺰءا ﻣِﻦ اﻨﻟﺒﻮة ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ْ َ ُ ُ َْ ْ ُ ُ َ ً‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬أﺻﺪﻗ�ﻢ ُرؤ�ﺎ‪ ،‬أﺻﺪﻗ�ﻢ ﺣﺪﻳﺜﺎ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮاب ﻣﺆﻣﻦ دروغ از آب درآﯾﺪ؛ ﺧﻮاب ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﭼﻬﻞ و ﺷﺶ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻧﺒﻮت اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬آنﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﺶ ﺻﺎدقﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬راﺳﺖﮔﻮﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َ َ َ ْ َّ َ‬ ‫ا�‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َرآ� ﻲﻓ اﻤﻟْ َﻨ ِ َ َ َ َ‬‫ُ ِّ‬ ‫َُْ َ َ َ َ‬
‫أو ﻛ��ﻤﺎ‬ ‫ﺎم ﻓﺴ� ِِ‬
‫ا� ﻲﻓ اﻴﻟﻘﻈ ِﺔ‬ ‫ِ ِ‬ ‫‪َ -٨٤٤‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل‬
‫َ َ َّ ُ َّ ْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫رآ� ﻲﻓ اﻴﻟَﻘﻈ ِﺔ ﻻ �ﺘﻤﺜﻞ الﺸﻴﻄﺎن ِﻲﺑ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6990 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7017 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2263 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6993 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2267 ،2266) :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪310‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺮا در ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺑﯿﺪاري ﻧﯿﺰ ﻣﺮا ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ ﯾﺎ ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺮا در ﺑﯿﺪاري دﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﺷﯿﻄﺎن ﺧﻮدش را ﺷﺒﯿ ‪‬ﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺪري‪� ‬ﻧَّ ُﻪ َﺳ ِﻤ َﻊ اﻨﻟَّ َّ‬ ‫اﺨﻟُ ِّ‬‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إذا َرأى أﺣﺪ�ﻢ ُرؤ�ﺎ‬ ‫ْ ِ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬
‫‪ -٨٤٥‬و�ﻦ ِ‬
‫أ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِّ َ‬ ‫ُ� ُّﺒ َﻬﺎ ﻓَﺈﻧَّﻤﺎ ِ َ‬
‫� ﻣ َِﻦ ا� �ﻌﺎﻰﻟ ﻓﻠﻴﺤﻤ ِﺪ ا� ﻋﻠﻴﻬﺎ َوﻴﻟُﺤﺪث ﺑِﻬﺎ‪.‬‬
‫� َﺮهُ ﻓَﺈ ِ َّ� َﻤﺎ ِ َ‬
‫� ﻣ َِﻦ‬
‫َ ْ َ َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ِّ ْ َ َّ َ ْ ُ‬
‫رواﻳﺔ‪ :‬ﻓﻼ �َﺪث ﺑِﻬﺎ إﻻ ﻣﻦ �ِ ُّﺐ َو�ذا رأى �� ذل ِﻚ مِﻤﺎ ﻳ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﻀهُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺷﻫﺎ َوﻻ ﻳﺬﻛ ْﺮﻫﺎ ﻷ َﺣ ٍﺪ ﻓﺈ�ﻬﺎ ﻻ ﺗ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الﺸ ْﻴﻄﺎن ﻓﻠيَﺴﺘ ِﻌﺬ ﻣ ِْﻦ ِّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺧﻮاب‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮي اﷲ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آن را – ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ -‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬آن را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ دارد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ و‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺧﻮاب از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫از ﺷﺮّ آن ‪ -‬ﺑﻪ اﷲ‪ -‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و آن را ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاب‪،‬‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮاب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬روﺣﺶ از ﮐﺎﻟﺒﺪش ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮگ ﯾﺎ وﻓﺎت‬
‫ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َّ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ َ َ ۡ ُ‬ ‫َ َ َ َّ ٰ ُ‬ ‫َ ُ َ َّ‬
‫ار � َّم َ� ۡب َعث� ۡم �ِيهِ‬
‫﴿وهو ٱ�ِي �توفٮ�م ب ِٱ� ِل و�علم ما جرحتم ب ِٱ�ه ِ‬
‫ٗ‬ ‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ‪ٞ‬‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٦٠ :‬‬ ‫� أ َجل ُّم َس ّ��﴾‬ ‫ِ�ق‬
‫و او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺷﻤﺎ را در ﻣﺮگ‪ ‬ﺧﻮاب ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و از اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در روز اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎ را در روز‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﺳﺮآﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6985 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2262 :‬‬

 ‫‪311‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮاب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ِ� َم ۡوت َِها َوٱ َّل� ل َ ۡم َ� ُم ۡ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َّ ۡ َ ُ‬

‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٤٢ :‬‬ ‫ت ِ� َم َنام َِها﴾‬ ‫ِ‬
‫نف َس ح َ‬ ‫﴿ٱ� �تو� ٱ�‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ را ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺮده‪ ،‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮابِ آن ﻗﺒﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮاب‪ ،‬وﻓﺎت ﯾﺎ ﻣﺮگ‪ ‬ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬روح از ﺗﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽرود‪ .‬از اﯾﻦرو ﯾﮑﯽ از اذﮐﺎر ﺧﻮاب اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ْ َ ْ‬ ‫َ ْ ْ ََ َ ْ َ‬ ‫ّ َّ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫ارﻤﺣْ َﻬﺎ‪َ ،‬و ِ�ن أ ْر َﺳﻠﺘَ َﻬﺎ‬ ‫ﺖ �ﻔ ِﻲﺴ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔﺮ لﻬﺎ و‬ ‫»الﻠﻬﻢ ِﺑﻚ وﺿﻌﺖ ﺟﻨ ِﻲﺒ‪ ،‬و�ِﻚ أر�ﻌﻪ إِ‪،‬ن أمﺴﻜ‬
‫َ ) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ََْ ُ‬
‫ﺎﺤﻟ�«‪.‬‬
‫ﻓﺎﺣﻔﻈﻬﺎ ﺑِﻤﺎ ﺤﺗﻔﻆ ﺑِ ِﻪ ِﻋﺒﺎدك الﺼ ِ ِ‬
‫در ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﻮاب ﮐﻪ روح از ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ ﺧﻮاب ﺑﺮ‬
‫ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻮاب ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺧﻮاب ﺑﺪ ﯾﺎ ﮐﺎﺑﻮس‪ ،‬و ﺧﻮابِ ﺑﯽﻣﻌﻨﺎ ﯾﺎ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑﺎزي و وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن ﯾﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ رواﻧﯽﺳﺖ ﯾﺎ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي دﯾﮕﺮي دارد‪.‬‬
‫ﻧﻮع اول‪ :‬ﺧﻮاب ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﺧﻮاب‬
‫ﺧﻮب از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬و ﻧﻌﻤﺘﯽاﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ دارد ﯾﺎ از آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬در ﺧﻮاب ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن از‬
‫دﯾﺪن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺳﺮِﺣﺎل و ﺑﺎﻧﺸﺎط ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺧﻮاب ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺸﺎرت ﯾﺎ‬
‫ﻣﮋدهاي از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻮاب ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﮋدهاي زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﺒﻮت ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﺸﺎرتﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﻮابﻫﺎي ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﯽ ﺑﯿﻨﺪ ﯾﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي او ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺸﺎرت و‬
‫ﻧﻮﯾﺪ‪ ‬ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دوم‪ :‬ﺧﻮابِ ﺑﺪ )ﺧﻮاب ﭘﺮﯾﺸﺎن(؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آن ﺧﻮﺷَﺶ‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ و از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ در ﺧﻮاب اﻧﺴﺎن ﻣﯽآور‪‬د ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬رﻧﺞآور اﺳﺖ‪ .‬دواﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن و از ﺷﺮِ ﺧﻮابِ ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺧﻮاب ﺑﺪ را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺸﺘﺎق ﺗﻌﺒﯿﺮِ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺧﻮاب ﺑﺪي ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮش را ﺑﺪاﻧﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﺰد‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮ ﭘﻬﻠﻮﯾﻢ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻢ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﻮ آن را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺎنِ ﻣﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬آن را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ آن‪ ،‬رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬و اﮔﺮ ﺟﺎﻧﻢ را ﺑﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪم ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪي‪ ،‬آن را ﺑـﺎ آنﭼـﻪ ﮐـﻪ ﺑﻨـﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرت را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪312‬‬

‫ﺗﻌﺒﯿﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎنِ ﺧﻮاب ﻣﯽروﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ‬

‫ﺧﻮاﺑﺸﺎن را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮاﺑﯽ را ﺑﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮِ آن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن و ﺧﻮاب ﺑﺪي ﮐﻪ دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺧﻮاﺑﺶ را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاب ﺑﺪ‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان از ﺷﺮ ﺧﻮاب ﺑﺪ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ؛ زﯾﺮا داروﯾﺶ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﺶ را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﻨﺪ و از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن و از ﺷﺮ ﺧﻮاب‬
‫ﯾﺎ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز رخ ﻧﺪاده‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻮاﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف و ﻣﻌﻨﺎي روﺷﻨﯽ ﻧﺪارد و ﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫رواﻧﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دلﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و ﭼﻮن ﺑﻪ آن ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را در‬
‫ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪي وﺳﻮﺳﻪ و ﺑﺎزيِ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺧﻮابِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽآورد ﯾﺎ در ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد؟‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَم ﻗﻄﻊ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻏﻠﺘﯿﺪ و ﻣﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﯽدوﯾﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ ُّ‬ ‫ُ َ ِّ‬
‫ﻴﻄﺎن ﺑِﻚ ِﻲﻓ َﻣﻨَﺎ ِمﻚ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎزياي را ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺐ الﺸ ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺤﺗﺪث اﻨﻟﺎس ﺑِﺘﻠﻌ ِ‬
‫در ﺧﻮاب ﺑﺎ ﺗﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻦ«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛ ﭼﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ ﺳﺮِ اﻧﺴﺎن ﻗﻄﻊ ﺷﻮد و آنﮔﺎه او ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﺮِ ﻗﻄﻊﺷﺪهاش ﮐﻪ روي زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻏﻠﺘﺪ‪ ،‬ﺑِﺪ‪‬ود؟!‬
‫ﮔﺎه اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯽ درﺑﺎرهي ﭘﺪر‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺎدر ﯾﺎ ﺑﺮادر ﯾﺎ ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺧﻮابِ ﻣﻌﻨﺎدار و ﯾﺎ ﺧﻮاﺑﯽ ﺑﯽﻣﻌﻨﺎ و از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺧﻮدش را در ﺧﻮابِ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﮑﻞِ ﮐﺴﯽ درآور‪‬د‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺷﯿﻄﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را ﺷﺒﯿﻪ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﺎزد و ﺟﺮأت ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﮔﺮاﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽ را در ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﺪ و در دﻟﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪه‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﻮاب دﯾﺪه‪ ،‬و‬
‫ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬آنﭼﻪ دﯾﺪه‪ ،‬اوﻫﺎﻣﯽ از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را‬
‫اﻧﺠﺎم داد؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﺮدي ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻦ‬
 ‫‪313‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮاب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﯾﻦ اوﺻﺎف و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ آن‬
‫ﻓﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب‬
‫دﯾﺪهاي‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ اوﺻﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻮابِ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬اوﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺖ«‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي‬
‫در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در دروغ ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬ﺟﺎي ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﮔﺮ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب اﯾﻦ ﻓﺮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮد‪ ،‬ﺑﻪدروغ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در‬
‫ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ َ َ َ َ ُ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟﺴﻨﺔ‬ ‫الﺮؤ�ﺎ الﺼﺎﺤﻟ ِﺔ و� رواﻳﺔ الﺮؤ�ﺎ‬ ‫‪َ -٨٤٦‬و َ� ْﻦ أ ِﻲﺑ ﻗﺘﺎدةَ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ّ » :‬‬
‫ِ‬
‫َ َ َ ً َ ْ َ َ َ َّ ْ‬ ‫َ ًْ َ َ ُ ُ ََُْْ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ ُ ْ ُ َ َّ ْ َ‬ ‫َ ِّ‬
‫ﺎﻪﻟِ ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬وﻴﻟﺘﻌﻮذ‬ ‫ﺎن‪� ،‬ﻤﻦ َرأى ﺷيﺌﺎ ﻳ�ﺮﻫﻪ ﻓﻠﻴﻨﻔﺚ ﻋﻦ ِﺷﻤ ِ‬ ‫ﻣﻦ ا�‪ ،‬واﺤﻟﻠﻢ ﻣِﻦ الﺸﻴﻄ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫الﺸ ْﻴﻄﺎن ﻓَﺈﻧَّﻬﺎ ﻻ ﺗَ ُ ُّ‬
‫ﺮﻀهُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َّ‬
‫ﻣِﻦ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮاب ﺧﻮب‪ -‬در رواﯾﺘﯽ رؤﯾﺎي‬
‫ﺻﺎﻟﺤﻪ آﻣﺪه و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬رؤﯾﺎي ﺣﺴﻨﻪ‪ -‬از ﺳﻮي اﷲ اﺳﺖ و ﺧﻮابِ ﺑﺪ )ﺧﻮاب‬
‫ﭘﺮﯾﺸﺎن( از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ‪ -‬ﺑﻪآراﻣﯽ و ﺑﺪون آبِ دﻫﺎن‪ -‬ﺗُﻒ ﮐﻨﺪ و از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آن ﺧﻮاب زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ‬
‫الﺮؤ�ﺎ ﻳ� َﺮﻫﻬﺎ‬‫�ﻢ ُّ‬ ‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا َرأى أﺣﺪ‬ ‫ِ‬ ‫‪َ -٨٤٧‬و�ﻦ ﺟﺎﺑ ِ ٍﺮ‪� ‬ﻦ‬
‫َ‬ ‫َ ً ْ َ َ ْ َ َْ ّ‬ ‫ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ ً َ ْ َ ْ َ ْ ِّ َ َّ َ‬
‫ﻄﺎن ﺛﻼﺛﺎ‪َ ،‬وﻴﻟَﺘﺤ َّﻮل � ْﻦ ﺟﻨﺒِ ِﻪ ِ‬
‫اﺬﻟي ﺎﻛن‬ ‫ﺎره ِ ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬وﻟيﺴﺘ ِﻌﺬ ﺑﺎ� ﻣِﻦ الﺸﻴ ِ‬
‫ﻓﻠﻴﺒﺼﻖ ﻋﻦ �ﺴ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َْ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7044 ،6986) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2261 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2262 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪314‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از‬
‫آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ ‪ -‬ﺑﺪون آب دﻫﺎن‪ -‬ﺗُﻒ ﮐﻨﺪ و ﺳﻪ ﺑﺎر از‬
‫ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و از ﭘﻬﻠﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺨﻮاﺑﺪ«‪.‬‬
‫َّ ْ َ ْ َ‬ ‫ُ ّ‬ ‫َْ َ‬ ‫ََ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ْ‬
‫‪َ -٨٤٨‬و�ﻦ ِأﻲﺑ اﻷﺳﻘﻊِ َواﺛ ِﻠﺔ ﺑ ِﻦ اﻷﺳﻘﻊِ ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل ا�‪» :‬إن ﻣِﻦ أ�ﻈ ِﻢ‬
‫َ َْ‬ ‫ّ‬ ‫َ ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ َّ ُ ُ َ َ ْ ْ ْ ُ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣﺎ لﻢ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟ ِﻔﺮى أن ﻳﺪ ِﻲﻋ الﺮﺟﻞ إ ِﻰﻟ � ِ‬
‫� أ�ِﻴ ِﻪ‪ ،‬أو ﻳﺮِي �ﻴﻨﻪ ﻣﺎلﻢ ﺗﺮ‪ ،‬أو ﻳﻘﻮل ﻰﻠﻋ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َُْ‬
‫�ﻘﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻻﺳﻘﻊ‪ ،‬واﺛﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽاﻻﺳﻘﻊ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دروغﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﻏﯿﺮِ ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺪ‪‬ﻋﯽِ دﯾﺪن ﺧﻮاﺑﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﺧﻮاب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻮع اول‪ :‬ﺧﻮابِ ﺧﻮب ﮐﻪ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﻮاب ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺷﺎديﺑﺨﺶ و‬
‫ﻣﮋده ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺪي زودﻫﻨﮕﺎم درﺑﺎرهي ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دوم‪ :‬ﺧﻮاب ﺑﺪ )ﺧﻮاب ﭘﺮﯾﺸﺎن( ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ ﺧﻮاب اﻧﺴﺎن ﻣﯽآور‪‬د ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻧﺴﺎن را‬
‫ﻏﻤﮕﯿﻦ‪ ،‬اﻓﺴﺮده و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬دﺷﻤﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و دوﺳﺖ‬
‫دارد اﻧﺴﺎن را ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٓ ّ ۡ َ ۡ ً َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ام ُنوا َول ۡي َس بِضارِهِم ش�ٔا إِ�‬ ‫لش ۡي َ�ٰن ِ�َ ۡح ُز َن ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫َّ َ َّ ۡ َ ٰ َ َّ‬
‫﴿إِ�ما ٱ�جوى مِن ٱ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ َّ َ َ َ َّ َ ۡ َ َ َ َّ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫� ٱل ُمؤم ُِنون ‪﴾١٠‬‬ ‫�ِ و� ٱ�ِ فليتو ِ‬ ‫�ِإِذ ِن ٱ ۚ‬
‫درِ ﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ )و ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز(‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن را اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﮐﻨﺪ؛ و ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3509 :‬‬

 ‫‪315‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮاب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﺧﻮاب ﺑﺪ ﯾﺎ ﺧﻮاب ﭘﺮﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ و او را‬

‫ﻧﺎراﺣﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري و ﻣﺮﺿﯽ‪ ،‬درﻣﺎﻧﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ درﻣﺎن ﺧﻮاب ﺑﺪ ﯾﺎ راهﮐﺎر رﻫﺎﯾﯽ از آن‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ ‪ -‬ﺑﺪون آب دﻫﺎن‪ -‬ﺗُﻒ ﮐﻨﺪ و ﺳﻪ ﺑﺎر از‬
‫ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن و از ﺷﺮّ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫و از ﺷﺮّ اﯾﻦ ﺧﻮاب ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم« و آنﮔﺎه از ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻠﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺨﻮاﺑﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﭼﭗ ﺑﮕﺮدد و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺪاد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ از ﭘﻬﻠﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺧﻮابِ ﺑﺪ دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺧﻮاﺑﺶ را ﺑﺮاي‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪم« ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﺒﯿﺮِ ﺧﻮاﺑﺶ ﻧﺰد ﻣﺮدم‬
‫ﻧﺮود‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ دﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛‬
‫اﻧﮕﺎر ﻫﯿﭻ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻧﯿﻔﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا راﺣﺖ و آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺧﻮاب‪ ‬ﺑﺪي ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﮐﺴﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺑﺸﺎن را ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬دﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﮑﺸﻨﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮاب ﺑﺪﺷﺎن را ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﮔﺎه ﺧﻮاب ﺑﺪ‬
‫ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬راﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻮاب ﭘﺮﯾﺸﺎن ﯾﺎ ﺧﻮاب ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰهي رواﻧﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫از ﺑﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ آن ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را در ﺧﻮاب‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮابﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻣﻌﻨﺎ و ﺑﯽاﺛﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮاب ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺗﺤﻘﻘﺶ وﺟﻮد دارد؛ زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاب‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ اﺑﻦﺳﯿﺮﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮب‬
‫دﯾﺪه و ﺑﻪ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎه‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺧﻮاﺑﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪316‬‬

‫ﺗﻌﺒﯿﺮِ ﺧﺎص ﺧﻮدش را دارد و ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﻮاب را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺗﻌﺒﯿﺮش‪ ،‬ﭼﯿﺰِ‬
‫دﯾﮕﺮيﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪ؛ ﺧﻮاﺑﺶ را ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺧﻮاب را دﯾﺪ؛ ﺧﻮاﺑﺶ را ﻃﻮرِ دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ را از ﻣﻌﺒ‪‬ﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪ :‬ﻫﺮ ﺗﻌﺒﯿﺮي‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮاب ﻫﺮ ﮐﺴﯽ آنﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اوﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺧﻮاب ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮدش را دارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ از »ﻏﺰوهي اُﺣ‪‬ﺪ« ﯾﺎ در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮش‬
‫ﺗَﺮَك ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﺎوي را ﺳﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺒﯿﺮش‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮدي از ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ و ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺪادي از ﯾﺎراﻧﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗَﺮَك ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻓﺮدي از ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن از ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ و ﺣﻤﺰه‪ ‬ﻋﻤﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اُﺣ‪‬ﺪ ﺑﻪﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬و‬
‫اﻣﺎ ﮔﺎوي ﮐﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﻌﺪادي از اﺻﺤﺎب‪ ‬ﺣﮑﺎﯾﺖ داﺷﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﺪود‪ ‬ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اُﺣ‪‬ﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎو‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫دارد؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﯿﺎن دامﻫﺎ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ و از آن ﺑﺮاي ﺷﺨﻢ زدن زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻬﯿﻪي ﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ و دﯾﮕﺮ ﻓﺮآوردهﻫﺎي داﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽِ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ اﻣﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮﻓﯿﻘﺸﺎن داد ﺗﺎ ﺣﺎﻣﻼن آﯾﯿﻦ‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎﺷﻨﺪ و آن را ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪواﺳﻄﻪي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -5‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺳﻼم‬

‫‪ -131‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦِ‬

‫آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ ْ‬ ‫ام ُنوا ْ َ� تَ ۡد ُخلُوا ْ ُ� ُيوتًا َ� ۡ َ‬
‫� ُ� ُيوت ِ�م ح ٰ‬
‫� �ستأ� ِسوا و�سل ِموا‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٧ :‬‬ ‫� أهل َِها ۚ � ٰل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪﴾٢٧‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮدﺗﺎن ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ ٗ َ َ ُ َ ٰٓ ُ‬
‫ْ‬ ‫ّ‬
‫� ۡم � َِّية ّم ِۡن عِن ِد ٱ َّ�ِ ُم َ�ٰ َر�ة َط ّي ِ َبة ۚ‬‫ُ‬
‫س‬‫� أنف ِ‬ ‫﴿فإِذا دخلتم �يوتا فسل ِموا‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٰ َ ُ َ ّ ُ َّ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٦١ :‬‬ ‫ت ل َعل� ۡم � ۡعقِلون ‪﴾٦١‬‬ ‫� ل� ُم ٱ�� ٰ ِ‬ ‫ك�ل ِك يب ِ� ٱ‬
‫ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ درود و ﺷﺎدﺑﺎﺷﯽ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه از‬
‫ﺳﻮي اﷲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ آﯾﺎت را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ُّ ْ ۡ َ َ ۡ َ ٓ ۡ ُ ُّ َ ٓ َّ َّ َ َ َ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫� َ ۡ‬
‫� ٍء‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫� ِ‬ ‫حي ٖة فحيوا بِأحسن مِنها أو ردوها ۗ إِن ٱ� �ن‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫يبا ‪﴾٨٦‬‬ ‫َح ِ‬
‫س ً‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪،‬‬
‫ﺣﺴﺎبرس ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ ََٰ َ َ ُ‬
‫ِ� ‪ ٢٤‬إِذ َد َخلوا َعل ۡيهِ �قالوا َس� ٰ ٗماۖ‬ ‫ِيث َض ۡي ِف إبۡ َ� ٰه َ‬
‫ِيم ٱل ُمك َرم َ‬
‫ِ‬ ‫﴿هل �تٮك حد‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٥ ،٢٤ :‬‬ ‫قال َس� ٰ ‪ٞ‬م ق ۡوم‪ُّ ٞ‬منك ُرون ‪﴾٢٥‬‬
‫آﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎنِ ﮔﺮاﻣﯽِ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﺰدش رﻓﺘﻨﺪ و ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ؛ او‬
‫ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﮔﻔﺖ )و ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ( ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎس ﻫﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪318‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ »ﺳﻼم« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﻨﻈﻮرش از ﺳﻼم‪ ،‬درود و ﺷﺎدﺑﺎﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ وﺿﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎي ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﻋﺎﻓﯿﺖ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﻓﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫آﻓﺘﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﺑﯿﻤﺎري و ﺟﻨﻮن‪ ،‬و از ﺷﺮارت و ﺑﺪيِ ﻣﺮدم‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از ﻣﻌﺎﺻﯽ و‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﻗﻠﺐ و از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺪارد‪ .‬ﻟﺬا »ﺳﻼم«‪ ،‬واژهاي ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎي ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن ]در ﺗﺸﻬﺪ[‬
‫َُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫ﻼن«‪.‬‬ ‫ﻼن وﻓ ٍ‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻰﻠﻋ اﷲ ِﻣﻦ ِﻋﺒﺎ ِدهِ‪ ،‬الﺴﻼم ﻰﻠﻋ ﺟﺮﺒ�ﻞ‪ ،‬الﺴﻼم ﻰﻠﻋ ﻓ ٍ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺮ اﷲ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن اﷲ ﻫ َﻮ‬
‫ﻼم«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﻼم )و ﻣﻨﺸﺄ ﺳﻼﻣﺘﯽ( اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از‬ ‫الﺴ ُ‬
‫َّ‬

‫ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ ،‬او را‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ از او ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺳﺎﻟﻢ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َّ ُ َ ُ ْ َ َ َّ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫�« و اﻓﺰود‪» :‬ﻓ ِﺈﻧ� ْﻢ إِذا ﻗﻠﺘُ ْﻢ ذلِﻚ ﺳﻠ ْﻤﺘﻢ‬ ‫ِِ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻋﺒَﺎد اﷲ َّ‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫»ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ و‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ�ﺒْﺪ َﺻﺎﻟﺢ ﻲﻓ َّ‬
‫الﺴ َﻤﺎ ِء َواﻷ ْر ِض«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ‬ ‫ٍِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ‪ ‬آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ! آﯾﺎ ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ‪ ‬آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ! آﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد درود‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ و اﯾﻦ درود ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﻧﯿﮏ‪ ‬آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻣﯽرﺳﺪ؟ ﯾﻌﻨﯽ در واﻗﻊ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﭘﯿﺮوانِ ﻧﯿﮑﺸﺎن درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ و ﺑﺮ ﯾﺎرا ِن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺣﻮاريﻫﺎ و اﺻﺤﺎب ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﻧﯿﮏ‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آﯾﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ و اﺳﺮاﻓﯿﻞ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﺎﻟﮏ )=ﻧﮕﻬﺒﺎن دروخ( و ﺑﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6328 ،6130 ،831) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 402 :‬ﺑﻪرواﯾﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
 ‫‪319‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦِ آن‬

‫ﻧﮕﻬﺒﺎنِ ﺑﻬﺸﺖ و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ؟ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﯿﮏ‪ ‬آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن و ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦِ آن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ وﻇﯿﻔﻪي‬
‫ُْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َْ ُ ُ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬واﷲ ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا اﺠﻟَﻨﺔ َﺣ َّﻰﺘ ﺗﺆ ِﻣﻨُﻮا‪،‬‬
‫الﺴﻼمَ‬ ‫� ْﻢ � َﻲﺸ ٍء إ َذا َ� َﻌﻠْﺘُ ُﻤﻮه َﺤﺗَﺎﺑَبْﺘُﻢ؟ أَﻓْ ُﺸﻮا َّ‬
‫ُ ْ ُ َ َّ َ َ ُّ َ َ ُ ْ ُ ُ‬
‫وﻻ ﺗﺆ ِﻣﻨﻮا ﺣﻰﺘ ﺤﺗﺎﺑﻮا‪ ،‬أﻓﻼ أﺧ ِﺮﺒ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑيﻨَ�ﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﯾﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻢدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد رواج دﻫﯿﺪ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ و ﺗﺮوﯾﺞ آن در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺤﺒﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﺎﺳﺦِ‬
‫ﺳﻼﻣﺘﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬از او ﺧﻮﺷﺘﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺘﺶ در‬
‫دﻟﺘﺎن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻧﺸﻨﺎﺳﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮوﯾﺞ و‬
‫آﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎﺗﯽ از ﮐﺘﺎباﷲ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪‬‬
‫ۡ َ َ ُ ْ َ َۡ ََ ُ ْ َ َ ٗ َ َ َ َ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪﴿ .‬إِذ دخلوا عليهِ �قالوا س� ٰماۖ قال س� ٰ ‪ٞ‬م﴾ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﺰدش رﻓﺘﻨﺪ و ﺳﻼم‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﮔﻔﺖ[‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺤﻮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻃﺮز ﺳﻼم ﮐﺮدن اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﺷﯿﻮهي‬
‫ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺟﻤﻠﻪي »ﻓﻌﻠﯿﻪ« ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺤﻮهي ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪي »اﺳﻤﯿﻪ« ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﺪاوم و اﺳﺘﻤﺮار‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮم و ﻧﯿﮏ‪ ،‬از ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 383‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪320‬‬

‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا رﻫﻨﻤﻮد ﺷﺮﯾﻌﺖ درﺑﺎرهي ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫ﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ْ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫ح ُّيوا بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها أ ۡو ُردوها﴾‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫حيةٖ ف‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮانِ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻧﯿﺰ از اﻋﻤﺎلِ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎنِ ﻣﻘﺮّب اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎت‪ ‬دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ ْ‬ ‫ام ُنوا ْ َ� تَ ۡد ُخلُوا ْ ُ� ُيوتًا َ� ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬
‫� �ستأ� ِسوا و�سل ِموا‬ ‫� ُ� ُيوت ِ�م ح ٰ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٧ :‬‬ ‫� أهل َِها ۚ � ٰل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪﴾٢٧‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮدﺗﺎن ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي دﯾﮕﺮان را دارﯾﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺮ‬
‫َ ۡ ْ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اُﻧﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ در واژهي ﴿� ۡس َتأ� ُِسوا﴾ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ )از‬
‫ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ( در ﻗﻠﺐ ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ و ﺗﺮﺳﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧَﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪون اﺟﺎزه وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪي ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﻤﻨﺎك و دلﺗﻨﮓ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻗﺮاﺋﺘﯽ‬
‫َ ۡ ْ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﴿� ۡس َتأ� ُِسوا﴾‪ ،‬واژهي »�ﺴﺘﺄذﻧﻮا« آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫َ ۡ ْ‬
‫﴿� ۡس َتأ� ُِسوا﴾‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اُﻧﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﮐﺴﯽ وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ او اُﻧﺲ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و دلﺗﻨﮓ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﻤﻨﺎك ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ‬ﭼﻬﺎر و ﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام ﺑﯿﺎ؛ دربِ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺷﻤﺎ در ﻣﻮﻋﺪ‪ ‬ﻣﻘﺮر ﻣﯽروﯾﺪ و ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ دربِ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ؛ در‬
‫اﯾﻦﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺟﺎزهي ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ‬
‫َ َّ َ ۡ ْ‬
‫� � ۡس َتأ� ُِسوا﴾‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻧﮕﺮان و ﺑﯿﻤﻨﺎك ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﴿ح ٰ‬
 ‫‪321‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦِ آن‬
‫ََُ ُّ ْ‬
‫از ﻗﺮاﺋﺖ‪�» ‬ﺴﺘﺄذﻧﻮا« ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ و ﺟﺰو ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬و�سل ِموا‬
‫َ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫� أهل َِها﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ وارد ﺷﻮم‪.‬‬
‫‪ =] ﴾ ﴿ -3‬آﯾﺎ ﻓﻼنﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟[ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖِ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮاردي ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﯾﻦ آﯾﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫‪ ﴾‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪،‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺒﺎرت‪‬‬
‫ُ َ‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ«‪» .‬ﻣﻨﻜﺮ« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎس اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‬
‫ﯾﺎ ﺣﺮام‪.‬‬
‫‪ -4‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َٗ‬ ‫ُ َ ٗ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ ٗ َ َ ّ ُ ْ َ َ ٰٓ ُ‬
‫� ۡم � َِّية ّم ِۡن عِن ِد ٱ َّ�ِ ُم َ�ٰ َر�ة َط ّي ِ َبة ۚ‬ ‫س‬
‫� أنف ِ‬ ‫﴿فإِذا دخلتم �يوتا فسل ِموا‬
‫َ َ ٰ َ ُ َ ّ ُ َّ ُ َ ُ ُ َ ٰ َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٦١ :‬‬ ‫ت ل َعل� ۡم � ۡعقِلون ‪﴾٦١‬‬ ‫ك�ل ِك يب ِ� ٱ� ل�م ٱ�� ِ‬
‫ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ درود و ﺷﺎدﺑﺎﺷﯽ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه از‬
‫ﺳﻮي اﷲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ آﯾﺎت را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ّ ُ ْ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫� أنفسِ � ۡم ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬ ‫﴿فسل ِموا‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ از ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﴿أنفسِ� ۡم﴾ ﯾﺎ‬
‫»ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮاي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺰاي ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﯾﺖ و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ (1 ).‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫�ز َعلَ ۡيهِ َما َعن ُِّت ۡم َحر ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ۡ َ َٓ ُ ۡ َ ُ ‪ُ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫�ص َعل ۡي�م﴾‬ ‫ِ‬
‫� ۡم َعز ٌ‬
‫ِ‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫نف‬ ‫﴿لقد جاء�م رسول مِن أ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٨ :‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪﺳﻮﯾﺘﺎن آﻣﺪ ﮐﻪ رﻧﺞﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ او دﺷﻮار اﺳﺖ و ﺑﻪ )ﻫﺪاﯾﺖ(‬
‫ﺷﻤﺎ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ّ ۡ َ ُ‬
‫س� ۡم﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﻮدﺗﺎن‪.‬‬‫﴿مِن أ ِ‬
‫نف‬

‫َ ْ ُ ْ َ َ ُ ُّ َ ْ ُ ُ‬ ‫ُْ ْ ُ ُْ ْ‬
‫ﺎن �ﺸﺪ �ﻌﻀﻪ‬ ‫)‪ (1‬اﺷﺎرهاي اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻤﺆﻣِﻦ ل ِﻠﻤﺆﻣ ِِﻦ ﺎﻛﺒﻟنﻴ ِ‬
‫َْ ً‬
‫�ﻌﻀﺎ«‪] .‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ [(6027 ،2446 ،481) :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪322‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﴿فَ َس ّل ُِموا ْ َ َ ٰٓ‬
‫س� ۡم﴾ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ‬‫أنف ِ‬ ‫�‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ و آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﭘﯿﮑﺮ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬واژهي »ﻧﻔﺲ« ﮔﺎه ﺑﺮ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در آﯾﻪي ﭘﯿﺸﯿﻦ )=آﯾﻪي ‪ 128‬ﺳﻮرهي ﺗﻮﺑﻪ(‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َۡ ْ َ ُ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١١ :‬‬ ‫﴿ َو� تل ِم ُز ٓوا أنف َس� ۡم﴾‬
‫و ﺑﻪ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﭘﯽِ ﻋﯿﻮبِ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪاي ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫»اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮑﻢ«‪ .‬و ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮابِ ﺳﻼﻣﺘﺎن را ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ُّ ْ ۡ َ َ ۡ َ ٓ ۡ ُ ُّ َ ٓ َّ َّ َ َ َ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫� َ ۡ‬
‫� ٍء‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫� ِ‬ ‫حي ٖة فحيوا بِأحسن مِنها أو ردوها ۗ إِن ٱ� �ن‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫يبا ‪﴾٨٦‬‬ ‫َح ِ‬
‫س ً‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪،‬‬
‫ﺣﺴﺎبرس ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم«؛ ﻧﻪ ﮐﻢﺗﺮ‪ .‬و اﮔﺮ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ و‬
‫رﻤﺣﺔاﷲ«‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم و رﻤﺣﺔاﷲ«‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ و رﻤﺣﺔاﷲ و ﺑﺮ�ﺗﻪ«‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم و‬
‫َ‬
‫رﻤﺣﺔاﷲ و ﺑﺮ�ﺗﻪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮز ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أ ۡو‬
‫ُّ َ ٓ‬
‫ُردوها﴾؛ ]=ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪[.‬‬
‫اﮔﺮ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪ ،‬و ﺷﻤﺎ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم و‬
‫رﻤﺣﺔاﷲ«؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬واﺟﺐ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
 ‫‪323‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦِ آن‬
‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻼﻣﺶ را ﺟﻮاب دﻫﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها﴾ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻮع و ﻧﯿﺰ ﮐﻤﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از ﺳﻼﻣﺶ را ﺟﻮاب دﻫﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪ ،‬و ﺷﻤﺎ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ« ﯾﺎ‬
‫»زﻧﺪه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ«؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﻧﻪ ﺟﻮاب ﺳﻼم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻫﺰار ﺑﺎر ﺗﮑﺮارش ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻮن ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را ﻧﺪادهاﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎرﯾﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫او ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺿﻤﻦِ ﺧﻮﺷﺎﻣﺪﮔﻮﯾﯽ و ﺷﺎدﺑﺎش‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﻋﺎي ﺳﻼﻣﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ »ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ«‪،‬‬
‫ﺧﻮشآﻣﺪﮔﻮﯾﯽِ ﺑﺪونِ دﻋﺎﺳﺖ و ﺷﻤﺎ در ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻢ در ﻧﻮعِ آن و ﻫﻢ در‬
‫ﻣﻘﺪارِ آن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ؛ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن را ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ و رﻤﺣﺔاﷲ«‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ »ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم«‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﻼمِ ﺷﻤﺎ در ﭘﺎﺳﺦِ وي‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﺳﻼمِ اوﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‪ .‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺪاي رﺳﺎ و‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﺪﻫﯿﺪ و درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﺎ ﺻﺪاي آﻫﺴﺘﻪ ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﻼم ﮐﺮدن‪،‬‬
‫ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﮔﺮداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﺿﻤﻦِ ﺟﻮابِ ﺳﻼﻣﺶ‪ ،‬ﺻﻮرت‪‬‬
‫ﺧﻮد را از او ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺺ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪادهاﯾﺪ؛ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻬﺘﺮ از ﺳﻼﻣﺶ داده ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫از ﻇﺎﻫﺮِ اﯾﻦ آﯾﻪي ﮐﺮﯾﻤﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺨﺶ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫َُ ُ‬
‫ﺎب �ﻘﻮلﻮا‬‫� ْﻢ أَ ْﻫ ُﻞ اﻟْﻜﺘَ‬
‫َ َ َّ َ َ َ ْ ُ‬
‫»وﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم«‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا ﺳﻠﻢ ﻋﻠﻴ‬
‫ِ ِ‬
‫َ ُ‬
‫َو َﻋﻠﻴْ� ْﻢ«‪» =.‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬وﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮد ﺳﺒﺒﺶ را در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و‬
‫َّ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ُ‬
‫ﺎم َﻋﻠﻴْ� ْﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن اﻴﻟﻬﻮد إذا ﺳﻠﻤﻮا �ﻘﻮلﻮن‪ :‬الﺴ‬
‫َّ ُ َ َ ْ ُْ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﺎم َﻋﻠﻴْ� ْﻢ«‪»] .‬الﺴﺎم ﻋﻠﻴ�ﻢ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪[.‬‬ ‫ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬الﺴ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6928 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2164 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪324‬‬

‫ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮگ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮدﺗﺎن‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬وﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم«؛ زﯾﺮا اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ َ ُّ َ ٓ‬ ‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ْ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫ح ُّيوا بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها أ ۡو ُردوها﴾‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫حيةٖ ف‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫أي اﻹﺳﻼم‬ ‫‪َ -٨٤٩‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬أن رﺟﻼ ﺳﺄل رﺳﻮل اﷲ‪‬‬
‫َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َﺧ ْ ٌ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﻄ ِﻌ ُﻢ اﻟﻄﻌﺎم‪َ ،‬و�ﻘ َﺮأ الﺴﻼم ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻋ َﺮﻓﺖ َوﻣﻦ ل ْﻢ �ﻌ ِﺮف«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﺧﻮراك ﺑﺪﻫﯽ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯽ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛‬
‫وي ﺳﭙﺲ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎص‪ $‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﺗﻨﻬﺎ در ﭘﯽِ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺼ ‪‬ﺪ‬
‫ﻋﻤﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‬
‫رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﻤﻞِ ﺑﻪ آن ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو زﯾﺒﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از‬
‫ﯾﮏ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﺳﺆاﻟﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ ،‬در ﻗﻠﺒﺶ ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ‪ ،‬او را ﺑﻪﺳﻮي ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‬
‫رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ روش ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻗﺼﺪ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ ارزﯾﺎﺑﯽِ ﺳﻄﺢِ ﻋﻠﻤﯽِ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺑﯿﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽِ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ -‬ﺧﻮراك ﺑﺪﻫﯽ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪12 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .39 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 555‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪325‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦِ آن‬

‫و زﯾﺮدﺳﺘﺎنِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اوﻟﻮﯾﺖ دارﻧﺪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻏﺬاي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎزﺷﺎن و ﻏﺬا دادن ﺑﻪ آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي؛ و از ﻏﺬا دادن ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن )=ﻏﯿﺮﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان(‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﯾﮏ واﺟﺐ و‬
‫وﻇﯿﻔﻪي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ و ﻏﺬا دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫واﺟﺐ در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ َّ َّ ْ‬
‫ا� َ َ‬
‫ﺮﺘ ْﺿ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َّ َ‬
‫ﺖ َﻋﻠﻴْ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻲﻟ �ﺒْ ِﺪي �ِﻲﺸ ٍء أﺣﺐ ِإﻲﻟ ِمﻤﺎ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ �ﻘﺮب ِإ‬
‫»ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮدهام«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﺨﺎرجِ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫وﻗﺘﯽ رﯾﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﯿﻨﻮا ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن آن ﯾﮏ رﯾﺎل‪ ،‬اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻋﻨﻮانِ‬
‫ﯾﮏ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭘﺎداش ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪ .‬ﻟﺬا ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺸﺮوﻋﺸﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯽ«‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶِ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ -‬ﭼﻪ او را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﻧﺸﻨﺎﺳﯿﺪ‪ -‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪ .‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ آﺷﻨﺎﯾﺎن ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ و ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ﺛﻮاب دارد و ﻫﻢ در ﻣﯿﺎنِ دو ﻃﺮف‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و اﻟﻔﺖ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َْ ُ ُ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬واﷲ ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا اﺠﻟَﻨﺔ َﺣ َّﻰﺘ ﺗﺆ ِﻣﻨُﻮا‪ ،‬وﻻ ﺗﺆ ِﻣﻨُﻮا َﺣ َّﻰﺘ ﺤﺗَﺎﺑُّﻮا‪ ،‬أﻓﻼ‬
‫ﻼم ﺑيﻨَ�ﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ‬ ‫الﺴ َ‬ ‫� ْﻢ � َﻲﺸ ٍء إ َذا َ� َﻌﻠْﺘُ ُﻤﻮه َﺤﺗَﺎﺑَبْﺘُﻢ؟ أَﻓْ ُﺸﻮا َّ‬
‫ُ ْ ُ ُ‬
‫أﺧ ِﺮﺒ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﯾﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﺪ‪،‬‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد رواج‬
‫دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آﺷﻨﺎﯾﺎن ﺧﻮد ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽِ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دهﻫﺎ ﻧﻔﺮ از ﮐﻨﺎرش ﺑﮕﺬرﻧﺪ و او‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،6502 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪326‬‬

‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺷﻨﺎ و ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ از اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ ﺑﯿﺶﺗﺮي اُﻧﺲ و اﻟﻔﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﮐﻨﺎرش ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ‬
‫َْ َ ُ َُْ َ‬
‫ﻮد َواﻨﻟَّ َﺼ َ‬
‫ﺎرى ﺑ َّ‬
‫ﺎلﺴﻼمِ «‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻏﺎزﮔﺮ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‬ ‫ِ‬ ‫�ﺒﺪءوا اﻴﻟﻬ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮِ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺳﯿﮏﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬از‬
‫ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺑﺪﺗﺮ و ﭘﻠﯿﺪﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎﻓﺮي و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﻓﺮادي ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻓﺴﻖ و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﻧﮑﻦ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺮك ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎﺳﻘﺎن‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺳﻼم ﻧﮑﺮدن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻓﺎﺳﻖ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و دﺳﺖ از ﻓﺴﻖ و ﮔﻨﺎه ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﻪﺳﻮي اﷲ ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺳﻼم ﻧﮑﺮدنِ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺧﻮﺑﯽ در ﭘﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﻼم ﻧﮑﺮدن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﻓﺎﺳﻖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﯿﻨﻪي ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ دل ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺎرواي ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ و‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺷﻤﺎ را ﻧﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ از ﺷﺮّش دراﻣﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آنﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬دﺳﺘﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻓﺎﺳﻘﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در ﺳﻼم ﻧﮑﺮدن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﻪﺧﻮد آﻣﺪن و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدن آن ﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬دﺳﺘﻪي دوم‪ :‬ﮐﺎﻓﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺎﻓﺮي‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮابِ ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬دﺳﺘﻪي ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺷﻤﺎ‬
‫ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮري از آنﻫﺎ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﺪ‪ .‬ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آﻏﺎزﮔﺮِ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪهي اﻻﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫َْ‬ ‫َ ُّ‬
‫ﺆﻣﻦ أن‬
‫ٍ‬ ‫ﻻ�ﻞ ِﻤﻟ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫ََُْ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َّ‬ ‫َْ ُ َ َ ُ ََْ َ‬
‫اﺬﻟي �ﺒﺪأ‬
‫ﺎن �ﻴﻌ ِﺮض ﻫﺬا‪ ،‬و�ﻌ ِﺮض ﻫﺬا‪ ،‬وﺧ�ﻫﻤﺎ ِ‬ ‫�ﻬﺠ َﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛ ٍ‬
‫ﻼث‪ ،‬ﻳﻠﺘ ِﻘﻴ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2167:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪327‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦِ آن‬
‫ﺑ َّ‬
‫ﺎلﺴﻼمِ «‪» (1 ).‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادر‬‫ِ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ روي‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم )و آﺷﺘﯽ( را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮرد‪ ‬ﺑﺤﺜﻤﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯽ«‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ ْ َ َ ِّ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬ ‫‪ -٨٥٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬لﻤﺎ ﺧﻠﻖ اﷲ آدم‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬اذﻫﺐ ﻓﺴﻠ ْﻢ ﻰﻠﻋ‬ ‫ُ ِ‬
‫ْ ْ َ ُ َ ُّ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ َ َّ ُ ُ ِّ َّ‬ ‫ُ ٌ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ َ ََ‬
‫أوﺌﻟ ِﻚ ‪�-‬ﻔ ٍﺮ ﻣ َِﻦ الﻤﻼﺋ�ﺔ ﺟﻠﻮس‪ -‬ﻓﺎﺳﺘﻤﻊ ﻣﺎ �ﻴﻮﻧﻚ ﻓﺈﻧﻬﺎ ﺤﺗﻴﺘﻚ وﺤﺗِﻴﺔ ذر�ﺘِﻚ‪.‬‬
‫ْ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﻓﻘﺎل‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ� ْﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ َو َرﻤﺣﺔ اﷲ‪ ،‬ﻓﺰادوه‪َ :‬و َرﻤﺣﺔ اﷲ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آدم‪ ‬را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮو و ﺑﻪ آنﻫﺎ ‪-‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﺳﻼم ﮐﻦ و ﮔﻮش‬
‫ﺑﺪه ﮐﻪ ﭼﻪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪) ،‬روشِ( ﺳﻼمِ ﺗﻮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫الﺴ ُ‬
‫ﻼم‬ ‫آدم)‪ ‬ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ و( ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪َّ » :‬‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫َﻋﻠﻴْﻚ َو َرﻤﺣﺔ اﷲ«؛ و ﻋﺒﺎرت‪َ » ‬و َرﻤﺣﺔ اﷲ« را ﺑﻪ آن اﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﷲ آدم را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮو و ﺑﻪ آنﻫﺎ ‪-‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﺳﻼم ﮐﻦ و ﮔﻮش ﺑﺪه ﮐﻪ ﭼﻪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪،‬‬
‫)روشِ( ﺳﻼمِ ﺗﻮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬آدم)‪ ‬ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ و( ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻼم‬
‫ْ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫الﺴﻼ ُم َﻋﻠﻴْﻚ َو َرﻤﺣﺔ اﷲ«؛ و ﻋﺒﺎرت‪َ » ‬و َرﻤﺣﺔ اﷲ« را‬
‫ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪َّ » :‬‬

‫ﺑﻪ آن اﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6077‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2560 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6227 ،3326) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2841 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪328‬‬

‫‪ -1‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬او را از ﻋﺪم آﻓﺮﯾﺪ و اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ از آن‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي درﺧﻮرِ ذﮐﺮ ﻧﺒﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ٔا َّم ۡذ ُك ً‬
‫‪ٗ ۡ َ ُ َ ۡ َ ۡ َّ َ ّ ٞ‬‬ ‫َۡ ََ َ ۡ‬
‫ورا ‪] ﴾١‬اﻹﻧﺴﺎن‪[١ :‬‬ ‫� َ� ٱ ِ� َ ٰ‬
‫�� ِن حِ� مِن ٱ�ه ِر لم ي�ن ش‬ ‫﴿هل � ٰ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺪتزﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي درﺧﻮرِ ذﮐﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫آري! اﯾﻦ ﺑﺸﺮ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻫﯿﭻ ﻧﺒﻮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﺮاي ﺣﮑﻤﺘﯽ ﺑﺰرگ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آورد‪ .‬از اﯾﻦرو آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ در‬
‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ِيها َمن ُ� ۡفس ُِد � َ‬
‫ِيها َو� َ ۡسفِك ٱ ّ� َِما َء‬ ‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻤﺎرد‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ �﴿ :‬‬
‫َ َۡ ُ َُ ّ ُ َ ۡ َ َ َُ ّ ُ َ َ َ َ ّٓ َ ۡ َ ُ َ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫و�ن �سبِح ِ�مدِك و�قدِس لك ۖ قال إ ِ ِ� أعلم ما � �علمون‪ ﴾‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را در زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ در آن ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮن ﺑﻪ راه ﻣﯽ‪-‬‬
‫اﻧﺪازد؟ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯿﻢ و ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪) .‬اﷲ(‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺟﻨ ِ‬
‫ﺲ‬
‫ﺑﺸﺮ را آﻓﺮﯾﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﯽ از ﻣﯿﺎنِ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ و ﺻﺪﯾﻘﺎن‪،‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪان و ﺻﺎﻟﺤﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬داراي ﺟﺴﻢاﻧﺪ و ارواﺣﯽ ﺑﺪون ﭘﯿﮑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ داراي ﺟﺴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬را ﺑﺎ‬
‫ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي اﺻﻠﯽاش ﮐﻪ ﺷﺸﺼﺪ ﺑﺎل دارد و اﻓﻖ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َ ٰٓ َ ُ ُ ً ُ ْ ٓ َ ۡ َ َّ ۡ َ ٰ ُ َ َ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[١ :‬‬ ‫� َوث� ٰث َو ُر َ� ٰ َع﴾‬ ‫﴿ َجاع ِِل ٱلم��ِكةِ رس� أو ِ� أجن ِح ٖة مث‬
‫)ذاﺗﯽ ﮐﻪ( ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﭘﯿﺎمآور و داراي ﺑﺎلﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ و ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن داراي ﺟﺴﻢاﻧﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنﻫﺎ را از ﭼﺸﻤﺎن ﻣﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫و ﺟﻬﺎﻧﺸﺎن را ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﻬﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ داراي ﺟﺴﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ از ﻧﮕﺎه‪ ‬ﻣﺎ ﭘﻨﻬﺎناﻧﺪ و در ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﻬﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت‪ ‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﯾﮏﺑﺎر در ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي‬
‫»دﺣﯿﻪي ﮐﻠﺒﯽ« ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﺎري دﯾﮕﺮ در ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي ﻣﺮدي ﻏﺮﯾﺐ و‬
‫ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﮐﻪ ﻧﻪ آﺛﺎر ﺳﻔﺮ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬او را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ و ﻣﻮﻫﺎي ﺳﯿﺎﻫﯽ داﺷﺖ‪ .‬وي در آن ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪ روﺑﻪروي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
 ‫‪329‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦِ آن‬

‫ﻧﺸﺴﺖ و از اﯾﺸﺎن درﺑﺎرهي اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﺣﺴﺎن و زﻣﺎنِ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آن ﺳﺆال ﮐﺮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدن ﻋﺒﺎرت‪» ‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« را ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮﯾﻢ و اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫»الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪.‬‬
‫‪ -2‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎ ِن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫روش ﺳﻼم ﮐﺮدن را ﺑﻪ آدم‪ ‬آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آدم ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪) ،‬روشِ( ﺳﻼمِ ﺗﻮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ در ﺳﺨﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در‬
‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴْﻚ َو َرﻤﺣﺔ‬ ‫ﺟﻮابِ ﺳﻼم آدم‪ ،‬اﯾﻦ اﺷﮑﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬الﺴ‬
‫الﺴ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ«؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺒﺮ را ﻣﻘﺪم ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ » :‬ﻋﻠﻴْﻚ َّ‬
‫ﻼم‬
‫ْ ُ‬
‫َو َرﻤﺣﺔ اﷲ«‪ .‬ﭘﺎﺳﺦِ اﯾﻦ اﺷﮑﺎل در دو ﻣﻮرد ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ روش ﺳﻼم ﮐﺮدن را ﺑﻪ آدم ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ روش ﺟﻮابِ ﺳﻼم را؛ و‬
‫ﯾﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬روش ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫َ َ ْ َ َّ ُ ْ ُ‬
‫ﻼم َو َرﻤﺣﺔ اﷲ«‪.‬‬‫ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺒﺮ را ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دﻫﯿﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﻋﻠﻴﻚ الﺴ‬
‫ْ ُ‬
‫‪ -3‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺟﻮابِ ﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‪َ » ‬و َرﻤﺣﺔاﷲ« را ﺑﻪ ﺳﻼمِ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُّ ْ َ ۡ َ َ ۡ َ ٓ‬
‫﴿فحيوا بِأحسن مِنها﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮ از آن را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‪ ‬دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫َ‬
‫ﺟﻮاب ﺳﻼم ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻮد‪ ‬ﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ‪﴿ :‬أ ۡو‬
‫ُّ َ ٓ‬
‫ُردوها﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪330‬‬
‫َ َ‬
‫ﺒﻊ‪» :‬ﺑِﻌﻴﺎدة ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َََ‬ ‫ُ‬
‫ﺎﻋزب‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬أمﺮﻧﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ِ� ‬ﺴ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٨٥١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﻤﺎرة اﻟﺮﺒاء ﺑﻦ‬
‫ْ‬ ‫َْْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ‬
‫ﻠﻮم‪ ،‬و�ﻓﺸﺎءِ‬ ‫ﻴﻒ‪َ ،‬وﻋ ْﻮ ِن الﻤﻈ ِ‬
‫وﻧﺮﺼ الﻀ ِﻌ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻨﺎﺋﺰ‪َ ،‬و�ﺸ ِ‬
‫ﻤﻴﺖ اﻟﻌﺎﻃﺲ‪،‬‬ ‫َ‬
‫�ﺾ‪ ،‬واﺗﺒﺎع اﺠﻟ ِ‬ ‫اﻤﻟ ِﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُْْ‬ ‫َّ‬
‫و�ﺑﺮار الﻤﻘ ِﺴ ِﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ‪ ‬ﯾﮑﯽ از رواﯾﺖﻫﺎي ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬
‫ِ‬ ‫الﺴﻼم‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋ‪‬ﻤﺎره‪ ،‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﻫﻔﺖ‬
‫ﮐﺎر ﻓﺮﻣﺎن داد‪» :‬ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬دﻋﺎي ﺧﯿﺮ )و ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺮﺣﻤﮏاﷲ( در‬
‫ﺟﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﺗﺮوﯾﺞ‬
‫و آﺷﮑﺎر ﻧﻤﻮدنِ ﺳﻼم‪ ،‬و ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ َ َ َّ ُ ْ ُ‬ ‫َْ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ ﺣﻰﺘ ﺗﺆﻣِﻨﻮا َوﻻ‬ ‫‪ -٨٥٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا‬
‫ََْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ ُْ ُ ُ َ ََُْ‬ ‫ُ ُّ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺊ إذا �ﻌﻠﺘﻤﻮه ﺤﺗﺎﺑبﺘﻢ؟ أﻓﺸﻮا الﺴﻼم ﺑيﻨ�ﻢ«‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﻟ‬‫أد‬ ‫ﻻ‬‫و‬ ‫أ‬ ‫ﻮا‪،‬‬ ‫ﺎﺑ‬ ‫ﺤﺗ‬ ‫ﻰﺘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ِﻨﻮا‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﺗ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﯾﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟‬
‫ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد رواج دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٨٥٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻳﻮﺳﻒ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺳﻼم‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ‬
‫ْ َ َّ‬ ‫ٌ َْ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُّ‬ ‫َّ َ ْ ُ‬ ‫ُ ْ ُ‬
‫اﻨﻟّﺎس أﻓﺸﻮا الﺴﻼم‪َ ،‬وأﻃ ِﻌﻤﻮا اﻟﻄﻌﺎم‪ ،‬و ِﺻﻠﻮا اﻷرﺣﺎم‪ ،‬وﺻﻠﻮا واﻨﻟﺎس ﻧﻴﺎم‪ ،‬ﺗﺪﺧﻠﻮا اﺠﻟﻨﺔ‬
‫َّ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ‬
‫�ِﺴﻼمٍ «‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻼم‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ را رواج دﻫﯿﺪ؛ ‪-‬ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ -‬ﻏﺬا دﻫﯿﺪ؛ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6222 ،1239) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2066 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 244‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] . .54 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 383‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7865 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪569 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2019 :‬‬
 ‫‪331‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦِ آن‬

‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﺪ؛ و ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﺳﻼﻣﺘﯽ) ‪ (1‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ ُ ََ ََْ ُ ََُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ُّ َ‬
‫‪ -٨٥٤‬وﻋﻦ اﻟﻄﻔﻴﻞ ﺑﻦ أﻲﺑ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ �ﻧﻪ ﺎﻛن ﻳﺄ ِﻲﺗ ﻋﺒﺪ اﷲ �ﻦ �ﻤﺮ �ﻴﻐﺪو ﻣﻌﻪ إﻰﻟ‬ ‫ِّ‬
‫َ‬
‫ِﺐ ﺑﻴﻌﺔ َوﻻ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺻﺎ‬
‫َ َ‬
‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ﺎط‬
‫َ َ َ َّ‬
‫ﻘ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫اﷲ‬
‫ُ‬
‫ﻋﺒﺪ‬ ‫الﺴﻮق ل َ ْﻢ َ� ُﻤ َّ‬
‫ﺮ‬
‫ُّ‬
‫إﻰﻟ‬ ‫ﺎ‬
‫ََ َْ‬
‫ﻧ‬‫و‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻏ‬ ‫ﻓﺈذا‬ ‫‪:‬‬
‫َ َ‬
‫ﺎل‬ ‫ﻮق‪ ،‬ﻗ‬
‫ُّ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫الﺴ ِ‬
‫ََْ َ‬ ‫َ ُ َ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ ّ َ‬ ‫ْ‬
‫ﻤﺮ ﻳ ْﻮﻣﺎ ﻓﺎﺳتﺘﺒﻌ ِ�‬ ‫ﺠﺌﺖ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋ‬ ‫ﻜ� وﻻ أﺣﺪ إﻻ ﺳﻠﻢ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﻄﻔﻴﻞ‪ :‬ﻓ ِ‬
‫َ‬
‫مِﺴ ٍ‬
‫ِّ َ‬ ‫َْ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫ُّ‬
‫ﺑﺎلﺴﻮق وأﻧﺖ ﻻ ﺗ ِﻘﻒ ﻰﻠﻋ اﺒﻟَﻴﻊ َوﻻ �ﺴﺄل ﻋ ِﻦ الﺴﻠﻊِ َوﻻ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻨﻊ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﻮق ﻓﻘﻠﺖ‬ ‫إﻰﻟ الﺴ ِ‬
‫َْ‬ ‫ُ َ َ َّ‬ ‫ُ ْ ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َُ ُ َ‬
‫�ﺴﻮم ﺑِﻬﺎ َوﻻ ﺠﺗﻠﺲ ﻲﻓ �ﺎلﺲ الﺴﻮق؟ وأﻗﻮل اﺟﻠﺲ ﺑﻨﺎ ﻫﻬﻨﺎ �ﺘﺤﺪث‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻳﺎ أﺑﺎ �ﻄﻦ ‪-‬‬
‫ُ َ ِّ َ َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ ُّ َ ُ َ َ ْ‬
‫َو�ن اﻟﻄﻔﻴﻞ ذا �ﻄﻦ‪ -‬إﻧﻤﺎ �ﻐﺪو ﻣﻦ أﺟﻞ الﺴﻼم �ﺴﻠ ُﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻟ ِﻘﻴﻨﺎهُ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ ﻓﯽ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﻮﻃﺄ ﺑﺎ إﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻃﻔﯿﻞ ﺑﻦ اُﺑ‪‬ﯽ‪ ‬ﺑﻦ ﮐﻌﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽآﻣﺪ و ﺻﺒﺢﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽرﻓﺖ‪ - .‬ﻃﻔﯿﻞ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزار‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﺧﺮدهﻓﺮوش‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪار و ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﺑﯿﻨﻮا و ﻫﯿﭻﮐﺲِ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻃﻔﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬آﻣﺪم‪ .‬وي از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺮوم‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ را ﺑﺎ ﺑﺎزار‬
‫ﭼﻪﮐﺎر؟! ﻧﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي ﻣﯽﮐﻨﯽ؛ ﻧﻪ ﻧﺮخِ ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﻣﯽﭘﺮﺳﯽ و ﻧﻪ ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﻪ ﻓﺮوش‬
‫ﻣﯽﮔﺬاري و ﻧﻪ در ﻣﺠﺎﻟﺲِ ﺑﺎزار ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯽ! ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ - ‬ﺑﻪ ﻃﻔﯿﻞ ﮐﻪ ﺷﮑﻢِ ﺑﺰرﮔﯽ داﺷﺖ‪ -‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺎﺑﻄﻦ )=ﺷﮑﻢﮔُﻨﺪه(!‬
‫ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﻼم ﮐﺮدن ‪ -‬ﺑﻪ ﺑﺎزار‪ -‬ﻣﯽروﯾﻢ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺳﻼم و ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦِ آن اﺳﺖ و ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫درﺑﺎرهي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮاء‪ ،‬و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻼم‪ ‬و‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﮑﺮارِ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ رﻧﺠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼم و اﺳﺘﻘﺒﺎلِ ﮔﺮمِ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.770 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪332‬‬

‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻔﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ؛ وي داﺳﺘﺎﻧﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬روزي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻃﻔﯿﻞ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻐﺎزهداري ﮐﻪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و از ﮐﻨﺎرِ ﻫﺮ رﻫﮕﺬري ﮐﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد‪ - ،‬ﭼﻪ او را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و ﭼﻪ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ -‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬روزي ﻃﻔﯿﻞ ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬رﻓﺖ؛‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻪ ﻃﻔﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺎ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺮوﯾﻢ‪ .‬ﻃﻔﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺑﺎزار ﭼﻪﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ؟! ﺗﻮ ﮐﻪ ﻧﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧَﺮي و ﻧﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﻓﺮوﺷﯽ! ﭘﺲ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻨﺸﯿﻦ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽروﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﻼم‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺳﻼم ﮐﺮدن و ﺗﺮوﯾﺞ آن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ورود اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫َّ َ‬ ‫َْ ُ ُ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا اﺠﻟَﻨﺔ‬
‫َْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ َ َ ُّ َ َ ُ ْ ُ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ ْ ُ‬
‫ﺮﺒ� ْﻢ �ِﻲﺸ ٍء ِإذا � َﻌﻠﺘُ ُﻤﻮه ﺤﺗَﺎﺑَبﺘُﻢ؟ أﻓﺸﻮا‬
‫ﺣﻰﺘ ﺗﺆ ِﻣﻨﻮا ‪ ،‬وﻻ ﺗﺆ ِﻣﻨﻮا ﺣﻰﺘ ﺤﺗﺎﺑﻮا‪ ،‬أﻓﻼ أﺧ ِ‬
‫ﻼم ﺑيﻨَ�ﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن‬ ‫الﺴ َ‬
‫َّ‬

‫ﻧﺪارﯾﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد رواج دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ« ﯾﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪،‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮِ ﺳﻼﻣﺶ‪ ،‬ده ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﻪ ده ﻧﻔﺮ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪$‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﻼم ﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﯽرﻓﺖ ﯾﺎ ﺷﻤﺎ ِر‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻢﺗﺮ از اﻓﺮادي ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﺎزار ﻣﯽدﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﮐﺜﺮت‪ ‬ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدن ﺧﺴﺘﻪ و رﻧﺠﻮر ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ در ﻣﺴﯿﺮِ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ را دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻫﺰار ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﺷﺘﯿﺎقِ ﻓﺮاوانِ ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻪ ﮐﺴﺐِ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬دوران ﻣﺎ‪ ،‬در ﮐﺴﺐ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻓﺮادي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻋﻼﻗﻪ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎري‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺮاي اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ »ﻫﺮﮐﺲ در ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫ﺟﻨﺎزهاي ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﮔﺮ ﺗﺎ ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣﯿ‪‬ﺖ‬
 ‫‪333‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻼم و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦِ آن‬

‫ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش دو ﻗﯿﺮاط ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي‬
‫ُْ‬ ‫ْ ُ َْ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ‬
‫�‪ :‬أﺻﻐ ُﺮﻫ َﻤﺎ ِﻣﺜﻞ‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا! دو ﻗﯿﺮاط ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬ﻣﺜﻞ اﺠﻟﺒﻠ ِ‬
‫� اﻟﻌ ِﻈﻴﻤ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫أﺣ ٍﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬دو ﮐﻮه ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪" ‬ﮐﻮه اﺣﺪ" اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪنِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻗﯿﺮاطﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫گ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﮔﺎه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫را از دﺳﺖ دادهاﯾﻢ«‪ .‬و از آن ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﺮ ‪‬‬
‫ﺟﻨﺎزهاش ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﻪي ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻃﻼع ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ آن ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‬
‫را در ﺷﻤﺎرِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﻨﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ ﻃﻔﯿﻞ ﮐﻪ ﺷﮑﻢِ ﺑﺰرﮔﯽ داﺷﺖ‪» ،‬ﺷﮑﻢﮔُﻨﺪه« ﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫از روي ﺷﻮﺧﯽ و ﺻﻤﯿﻤﯿﺖ ﺑﻮد؛ ﻧﻪ از روي ﺗﻤﺴﺨﺮ ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺼﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ او‬
‫را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﻢِ ﺑﺰرﮔﺶ ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﺑﺎ ﻫﺮ!«‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1325 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 945 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪ -132‬ﺑﺎب‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم‬

‫َ ُُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴْ�ﻢ َو َرﻤﺣﺔ اﷲ َو َ� َﺮ�ﺗﻪ« و ﺿﻤﯿﺮ‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴ‬
‫ﺟﻤﻊ ‪» -‬ﮐُﻢ«‪ -‬ﺑﯿﺎورد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻃﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫َ ُُ‬ ‫َّ ُ ْ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻼم َو َرﻤﺣﺔ اﷲ َو َ� َﺮ�ﺗﻪ« و در اﺑﺘﺪاي ﺟﻮاﺑﺶ‪،‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪهي ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪َ » :‬و َﻋﻠﻴْ�ﻢ الﺴ‬
‫"واو ﻋﻄﻒ" ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫َّ ُ َ َ ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ‪،‬‬ ‫رﺟ ٌﻞ إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫‪ -٨٥٥‬ﻋﻦ ﻋِﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼ�‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺎء‬
‫ِ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫َّ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ْ ٌ ُ َّ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ََ َ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻋﺮﺸ« �ﻢ ﺟﺎء آﺧﺮ �ﻘﺎل‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ورﻤﺣﺔ اﷲ‪،‬‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ﻓ َﺮد ﻋﻠﻴ ِﻪ � َّﻢ ﺟﻠﺲ‪� ،‬ﻘ‬
‫َُْ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺎء آﺧ ُﺮ �ﻘﺎل‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ َو َرﻤﺣﺔ اﷲ‬ ‫ﻓ َﺮد ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻋِﺮﺸون«‪� ،‬ﻢ ﺟ‬
‫َ َُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ‬
‫َو� َﺮ�ﺗﻪ‪ ،‬ﻓ َﺮد ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺛﻼﺛﻮن«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫الﺴ ُ‬
‫ﻼم‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪َّ » :‬‬
‫َ ُ‬
‫َﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻮابِ ﺳﻼمِ او را داد و آنﮔﺎه آن ﻣﺮد ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ده‬
‫َّ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﻤﺣﺔ‬ ‫)ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ ﺷﺪ(«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ور‬
‫اﷲ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻮابِ ﺳﻼم او را ﻫﻢ داد و آن ﻣﺮد ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﺴﺖ‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴ�ﻢ‬ ‫)ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ ﮔﺮدﯾﺪ(«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴ‬
‫َ ُ‬ ‫َََُْ‬
‫ﻤﺣﺔ اﷲ َو َ� َﺮ�ﺗﻪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻮابِ ﺳﻼمِ او را ﻧﯿﺰ داد و آنﮔﺎه آن ﻣﺮد ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬‫ور‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﯽ )ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ ﺷﺪ(«‪.‬‬
‫َّ َ‬ ‫ُ َ َُ َ َ ْ‬ ‫ُ‬
‫ﻚ الﺴﻼم«‪.‬‬
‫ﺮﺒ�ﻞ ﻳﻘﺮأ ﻋﻠ ِ‬
‫ﻴ‬ ‫ﺟ ِ‬
‫‪ -٨٥٦‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻫﺬا ِ‬
‫َ َ ُُ‬ ‫َّ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُ‬
‫ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﻠﺖ‪َ » :‬وﻋﻠﻴ ِﻪ الﺴﻼم ورﻤﺣﺔ اﷲ َو� َﺮ�ﺗﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ؛ در ﺑﺮﺧﯽ از رواﯾﺖﻫﺎي‬
‫َ ُُ‬
‫ﻆ » َو�َ َﺮ�ﺗﻪ« آﻣﺪه و در ﺑﺮﺧﯽ از رواﯾﺖﻫﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ واژهي‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ‪ ،‬ﻟﻔ ‪‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺿﺎﻓﯽ در رواﯾﺖ‪ ‬راويِ ﺛﻘﻪ )ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد(‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4327 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3768 ،3217) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2447 :‬‬
 ‫‪335‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺎﯾﺸﻪ! اﯾﻦ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‬
‫َّ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ورﻤﺣﺔ اﷲ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪َ » :‬و َﻋﻠﻴْ ِﻪ الﺴﻼم‬
‫َ ُُ‬
‫َو َ� َﺮ�ﺗﻪ«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﻼم و رﺣﻤﺖ و ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪[.‬‬
‫َ َ َ ً َّ ُ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻠﻤﺔ أﺎﻋدﻫﺎ ﺛﻼﺛﺎ ﺣﻰﺘ �ﻔﻬﻢ �ﻨﻪ‪،‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن إذا ﺗ�ﻠﻢ ﺑِ� ٍ‬ ‫ِ‬ ‫أ�ﺲ‪‬‬ ‫‪ -٨٥٧‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ََ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َو�ذا أﻰﺗ ﻰﻠﻋ ﻗ ْﻮمٍ ﻓﺴﻠ َﻢ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺳﻠﻢ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺛﻼﺛﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬آنرا ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺮدم آنرا ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ؛ و ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺰد‪ ‬ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﯽآﻣﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪=) ،‬ﺗﮑﺮارِ ﺳﺨﻦ و ﺳﻼم( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫زﯾﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم ﮐﺮدن‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﻼم دﻫﺪ و ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﯾﺎ در ﺟﻮابِ‬
‫الﺴ ُ‬
‫ﻼم‬ ‫ﺳﻼم‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ؟ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪َّ » :‬‬
‫َ ُُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫َﻋﻠﻴْ�ﻢ َو َرﻤﺣﺔ اﷲ َو َ� َﺮ�ﺗﻪ« و ﺿﻤﯿﺮ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﺎورد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻃﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻮابِ‬‫ﻋﻤﺮان‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴ‬
‫ﺳﻼمِ او را داد و آنﮔﺎه آن ﻣﺮد ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ده )ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ ﺷﺪ(«‪.‬‬
‫َّ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﻤﺣﺔ اﷲ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻮابِ ﺳﻼم او‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ور‬
‫را ﻫﻢ داد و آن ﻣﺮد ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﺴﺖ )ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ ﮔﺮدﯾﺪ(«‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴ�ﻢ َو َرﻤﺣَﺔ اﷲ َو َ� َﺮ�ﺗﻪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬‫ﺳﭙﺲ ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴ‬
‫ﺟﻮابِ ﺳﻼمِ او را ﻧﯿﺰ داد و آنﮔﺎه آن ﻣﺮد ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﯽ )ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي‬
‫او ﺛﺒﺖ ﺷﺪ(«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺِ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ده ﻧﯿﮑﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(95 ،94) :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪336‬‬

‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي دوﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ﻧﯿﮑﯽ؛ و ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺳﯽ ﻧﯿﮑﯽ ﺛﺒﺖ ﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ در ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ را اﻓﺰود‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«؟‬
‫ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‪ُ » ‬مﻰﺴء الﺼﻼة«) ‪ (1‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﻤﺮان‪ ‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در آن ﻫﯿﭻ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬وي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ« ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺪهاي ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و او‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﻼم ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ‬ ‫ﮔﺮوه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ« و اﮔﺮ ﻃﺮ ‪‬‬
‫َََُْ‬
‫ﻋﺒﺎرت‪» ‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪» ،‬ورﻤﺣﺔ اﷲ«‬
‫َ ُ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و اﮔﺮ » َو َ� َﺮ�ﺗﻪ« را ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ ،‬ده‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫الﺴ ُ‬ ‫َ َ َْ ُ‬
‫�ﻢ َّ‬
‫ﻼم«؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪهي ﺳﻼم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬وﻋﻠﻴ‬
‫ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻓﻘﻂ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آن ﻧﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎ‬
‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴﻚ َو َرﻤﺣَﺔ اﷲ« ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻻاﻗﻞ ﻋﯿﻦِ اﯾﻦ‬ ‫ت ‪» :‬الﺴ‬‫ﻋﺒﺎر ‪‬‬
‫َّ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﺳﻼم را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ورﻤﺣﺔ اﷲ«؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ َ ُّ َ ٓ‬ ‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ْ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫ح ُّيوا بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها أ ۡو ُردوها﴾‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫حيةٖ ف‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪهي ﺳﻼم‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي ﺟﻮاﺑﺶ‪" ،‬واو‬
‫ﻋﻄﻒ" ﺑﯿﺎورد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪه در ﺟﻮابِ ﺳﻼم "واو‬
‫ﻋﻄﻒ" ﻣﯽآورد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ‪ ،«...‬روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روش درﺳﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑ‪‬ﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫آﻣﻮزش داد‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪337‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم‬

‫ﻋﺒﺎرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎ آن ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﮕﻔﺘﻦِ "واو ﻋﻄﻒ" اﯾﺮادي‬
‫ََ ُ ْ َ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬در ﺟﻮابِ ﺳﻼمِ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪" ،‬واو ﻋﻄﻒ" ﻧﯿﺎورد‪�﴿ :‬قالوا َس� ٰ ٗماۖ‬
‫َ َ َ‬
‫قال َس� ٰ ‪ٞ‬م﴾ ]اﻟﺬارﻳﺎت‪ [٢٥ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن( ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ؛ )اﺑﺮاﻫﯿﻢ( ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﮔﻔﺖ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا آوردنِ "واو" در ﺟﻮابِ ﺳﻼم ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎوردنِ آن‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﻼمِ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاب‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﻪ الﺴﻼم«‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ وﻋﻠﻴﻪ الﺴﻼم« ﯾﺎ »ﻋﻠﻴﻪ وﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم«‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺣﺎﻣﻞِ ﺳﻼم‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺧﻮﺑﯽ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺳﻼمِ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ از او ﻗﺪرداﻧﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻼمِ ﻣﺮا‬
‫ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎن؛ و آنﺷﺨﺺ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم رﺳﺎﻧﺪ«‪ ،‬در‬
‫ﺟﻮاﺑﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠﻴﻪ وﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم«؛ و اﮔﺮ در ﺟﻮابِ ﺳﻼم ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ »ﻋﻠﻴﻪ‬
‫الﺴﻼم« ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻼمِ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬را ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫رﺳﺎﻧﺪ و ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺟﻮابِ ﺳﻼمِ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ داد ﮐﻪ‪َ » :‬و َﻋﻠَﻴْﻪ َّ‬
‫الﺴ ُ‬
‫ﻼم‪.«...‬‬ ‫ِ‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﻼمِ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻼم«‪ .‬اﻣﺎ آﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﺮا ﺑﻪ‬ ‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪َ » :‬و َﻋﻠَﻴْﻪ َّ‬
‫الﺴ ُ‬
‫ِ‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎن‪ ،‬رﺳﺎﻧﺪنِ ﺳﻼﻣﺶ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم او را ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا در‬
‫اﯾﻦﺻﻮرت ﺳﻼم‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٨ :‬‬ ‫� أهل َِها﴾‬ ‫﴿إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ‬
‫ت إِ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻼمِ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎن« و ﺷﻤﺎ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﺮدم‪ ،‬ﺳﻼم ﺗﻮ را ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ«‪ ،‬ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ ،‬رﺳﺎﻧﺪن ﺳﻼﻣﺶ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮان را ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻧﯿﻨﺪازد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺟﻮﯾﺎي ﺣﺎﻟَﻢ ﺑﻮد‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪338‬‬

‫ﯾﺎ درﺑﺎرهي ﻣﻦ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﻣﺮا ﺑﺮﺳﺎن«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺺِ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺣﺎﻣﻞِ ﺳﻼم در زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻔﺘﺪ ﯾﺎ از ﺷﻤﺎ ﺷﺮم ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻗﻮل دﻫﺪ ﮐﻪ ﺳﻼﻣﺘﺎن را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﮕﺬرد و ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬آن را ﺳﻪﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬آنرا‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﺨﻨﺶ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ را‬
‫ﺧﻮب ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﺨﻨﺶ را ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آنرا ﺗﮑﺮار ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ‬
‫ﺗﮑﺮارِ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻮشِ ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻦ ﺷﻤﺎ را ﻧﻔﻬﻤﯿﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺳﺨﻨﺘﺎن را ﺗﮑﺮار‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺮ و ﺻﺪاي ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺨ ِ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻔﻬﻤﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺘﺎن را ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﻪ ﺑﺎر اﺟﺎزه ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
‫و ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎزﮔﺮدد و ﺑﺮ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و او ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻧﻔﻬﻤﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺧﻮد رﻫﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺳﻼم ﮐﺮدﯾﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ او ﺳﻼم دﻫﯿﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ﺟﻮاب ﻧﺪاد‪ ،‬او را‬
‫ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﻼم ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﻮابِ ﺳﻼﻣﺘﺎن را ﺧﻮب ﻧﺪاد؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« و او در ﭘﺎﺳﺨﺘﺎن ﻓﻘﻂ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ« و‬
‫ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺘﺎن را ﻧﺪاد‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎز‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ ﺳﻼﻣﺘﺎن را ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﻮاب داد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻃﺮزِ ﺟﻮاب دادن‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و در‬
‫ﺟﻮابِ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم« و ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﭼﻮن »ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ«‪،‬‬
‫ﺟﻮابِ ﺳﻼم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪339‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم‬
‫ﻴﺒ ُﻪ ﻣ َِﻦ اﻟَّ َ‬
‫ﻠﻦﺒ‬
‫ُ َّ َ ْ َ ُ َّ ِّ َ َ‬
‫ﻮ�ﻞ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻧﺮ�ﻊ ل ِﻠﻨ ِﻲﺒ‪ ‬ﻧ ِﺼ‬
‫َّ‬
‫اﻟﻄ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺜ‬ ‫ِﻳ‬
‫ﺪ‬
‫َ‬
‫ﺣ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫اد‬
‫ْْ َ‬
‫ﺪ‬ ‫‪ -٨٥٨‬وﻋﻦ اﻤﻟﻘ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬
‫َ َ َ َ َّ ُّ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ َ ُ‬
‫ﻴﻞ ﻓيﺴﻠ ُﻢ �ﺴﻠﻴﻤﺎ ﻻﻳﻮﻗ ِﻆ ﻧﺎﺋ ِﻤﺎ َو�ﺴ ِﻤﻊ اﻴﻟَﻘﻈﺎن ﻓﺠﺎء اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻓﺴﻠﻢ ﻛﻤﺎ‬ ‫ﺠﺊ ﻣِﻦ الﻠ ِ‬ ‫�ﻴ ِ‬
‫ِّ‬ ‫َ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎﻛن �ﺴﻠ ُﻢ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﺳﻬ ِﻢ ﺷﯿﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﯿﻢ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﺛﻨﺎي ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻔﺘﻪ را ﺑﯿﺪار ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺖ و ﺻﺪاﯾﺶ ﺑﻪ )اﻓﺮاد‪(‬‬
‫ﺑﯿﺪار ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬ﺷﺒﯽ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل‪ -‬آﻣﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﻼم ﮐﺮد‪.‬‬
‫َ ً ُ ْ ٌ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺠﺪ ﻳ ْﻮﻣﺎ َوﻋﺼﺒﺔ ﻣ َِﻦ‬
‫ﺑﻨﺖ ﻳﺰ�ﺪ& أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬مﺮ ِﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬
‫‪ -٨٥٩‬ﻋﻦ أﺳﻤﺎء ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ ٌ َ‬ ‫ِّ‬
‫اﻟنﺴﺎء ﻗﻌ ُﻮد ﻓﺄ ْلﻮي �ِﻴ ِﺪه ِ ﺑﺎﻟتﺴﻠﻴﻢ‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﯾﺰﯾﺪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫زﻧﺎن ‪ -‬در ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺬﺷﺖ و دﺳﺘﺶ را ﺑﻪﻧﺸﺎﻧﻪي ﺳﻼم‪ ،‬ﺗﮑﺎن‬
‫داد‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن ﺣﻤﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﻫﻢ ﻟﻔﻆ‪‬‬
‫ﺳﻼم را ﮔﻔﺘﻪ و ﻫﻢ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رواﯾﺖ‪ ‬اﺑﻮداود‪ ،‬اﯾﻦ را‬
‫َ َّ َ‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓ َﺴﻠ َﻢ َﻋﻠﻴْﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﻼم ﮐﺮد[‬
‫َ ْ َََُ‬ ‫َّ َ‬
‫إن أ ْو َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫� اﻨﻟِّﺎس ﺑِﺎﷲِ ﻣﻦ ﺑﺪأﻫﻢ‬ ‫‪َ -٨٦٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬‬
‫َّ َ‬
‫ﺑﺎلﺴﻼ ِم«‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺻﻔﺤﺎت‪ ‬ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﷲ‪،‬‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎزﮔﺮِ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2055 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4336 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2011 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4328 :‬‬
‫)‪ (4‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪340‬‬
‫َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫ْ‬
‫‪ -٨٦١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ُﺟ َﺮ ِّي ال ُﻬ َﺠ ْﻴ ِ ِّ‬
‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻠﺖ‪:‬ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم ﻳﺎ‬
‫َ َ ْ َ ّ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ ُ ْ َ َ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ‬
‫َرﺳﻮل اﷲ‪ .‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻻ�ﻘﻞ ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم‪ ،‬ﻓﺈن ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم ﺤﺗﻴﺔ اﻤﻟﻮ�«‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺬﺷﺖ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺘﺶ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي آنرا‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺟ‪‬ﺮَي‪ ‬ﻫ‪‬ﺠ‪‬ﯿﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﮕﻮ‪ :‬ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم؛ زﯾﺮا ﻋﻠﯿﮏاﻟﺴﻼم‪ ،‬درود و ﺳﻼمِ ﻣﺮدﮔﺎن‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﺎب آداب ﺳﻼم و ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ‬آن‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻘﺪاد ﺑﻦ اﺳﻮد‪ ‬ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ وارد ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪآراﻣﯽ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻔﺘﻪ را ﺑﯿﺪار ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺖ و آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﯿﺪار‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺶ را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا زﯾﺒﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ اﺗﺎق ﯾﺎ ﻫﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ در آن ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﻼم دﻫﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﯿﺪار آنرا ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و‬
‫ﺧﻔﺘﮕﺎن را ﺑﯿﺪار ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ او را ﺑﯿﺪار‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه آﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﮔﺮ از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاب از ﭼﺸﻤﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﭘ‪‬ﺮَد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ‪ -‬و ﺻﺪاﺑﻠﻨﺪي در‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﻣﺎﯾﻪي اذﯾﺖ و آزارِ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ وارد‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣﻖّ آﻧﺎن را ﮐﻪ ﺑﯿﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼم ﮐﺮدن ادا ﮐﻨﯿﺪ و از آزار رﺳﺎﻧﺪن‬
‫ﺑﻪ ﺧﻔﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﻫﺴﺘﻪ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﯿﺪار‪ ،‬آنرا ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‬
‫و آﻧﺎنﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آنرا ﻧﺸﻨﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﻤﺎء& را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ زﻧﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪﻧﺸﺎﻧﻪي ﺳﻼم‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻮوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن ﺣﻤﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﻫﻢ ﻟﻔﻆ‪‬‬
‫ﺳﻼم را ﮔﻔﺘﻪ و ﻫﻢ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا از ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺎ اﺷﺎرهي‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﮔﻔﺘﻦِ ﻟﻔﻆ ﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪1403 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 800‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪341‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم‬

‫دﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﮐﻨﺪ ﯾﺎ آنرا ﺗﮑﺎن دﻫﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد و ﯾﺎ ﻧﺎﺷﻨﻮاﺳﺖ و ﺑﺮاي درك‪ ‬ﺳﻼم‪ ،‬ﻧﯿﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺷﺎره ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﻟﻔﻆ ﺳﻼم را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻫﻢ دﺳﺘﺶ را ﺗﮑﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺎدت دارﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﻮارِ ﻣﺎﺷﯿﻦ )ﺧﻮدرو( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻮق ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻼم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻫﺪﻓﻢ از ﺑﻮق زدن‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﺮدن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻮق ﻣﯽزﻧﻢ ﺗﺎ‬
‫ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮد و آنﮔﺎه ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻮق زدن ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦِ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ زﺑﺎﻧﺶ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺻﺪاﯾﺶ ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺘﺶ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺷﺨﺺِ دور ﯾﺎ ﻧﺎﺷﻨﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ واژهي ﺳﻼم را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴﻚ َو َرﻤﺣَﺔ اﷲ َو َ� َﺮ�ﺗﻪ«‪ .‬و اﮔﺮ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬‫»الﺴ‬
‫َ َ َ َُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ‬
‫»الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ورﻤﺣﺔ اﷲ و�ﺮ�ﺗﻪ«‪ .‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮔﻔﺘﻦِ »ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم« ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬درود و ﺳﻼ ِم ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم‬
‫در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮﺷﺎن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗيﺲ ﺑﻦ ﺎﻋمﺮ‬ ‫ﻋﻠﻴﮏ ﺳﻼم اﷲ‬
‫]ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺑﺮاي درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﮐﻪ ﻣﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ روش آن دوران اﺑﺘﺪا ﮔﺰاره‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ واژهي ﻋﻠﯿﮏ‪ -‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪[.‬‬
‫آنﻫﺎ ﻣﺮﮔﺎﻧﺶ را‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدهي ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ ﺳﻼم اﷲ«‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﻃﺮزِ ﺳﻼم ﮐﺮدن‬
‫ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬درود و ﺳﻼمِ ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ روشِ ﻣﺮدمِ دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬
‫َّ ُ َ َ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴﻚ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬روش‬ ‫ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم«‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴ‬
‫درﺳﺖ در ﺳﻼم ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ - .‬و اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪.-‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪342‬‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﯾﺰﯾﺪ& ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪﻧﺸﺎﻧﻪي ﺳﻼم‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن ﺣﻤﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﻫﻢ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﺳﻼم را ﮔﻔﺘﻪ و‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا از ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺎ اﺷﺎرهي دﺳﺖ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﻼم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪزﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ زﻧﺎن ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا دﻟﯿﻞِ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﻄﺮ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺮد ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ زن ﺳﻼم ﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ دو ﻃﺮف در ﻓﺘﻨﻪ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ؛ و اﯾﻦ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي دﺧﺘﺮ و ﭘﺴ ِﺮ ﺟﻮان‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻪ زنِ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﻪ ﻣﺮد‪ ‬ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻧﻪ ﻣﺮد‪ ‬ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد و از ﮐﻨﺎرِ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ ﮐﻼسِ درس‬
‫و اﻣﺜﺎل آن ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻠﺖ‬
‫ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﯽﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﻣﺮد ﺑﻪ‬
‫زﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺰرﮔﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﺮدي وارد‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از زﻧﺎن ﺑﻪ دﯾﺪنِ ﻫﻤﺴﺮش آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﺧﻄﺮ ﻓﺘﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﯽﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ ﻧﮕﺮانﮐﻨﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﻓﺘﻨﻪ و زﻣﯿﻨﻪي ﻓﺴﺎد در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ و ﯾﮏ‬
‫ﻗﺎﻋﺪهي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬دﻓﻊ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻠﺐ ﻣﻨﺎﻓﻊ‪ ،‬اوﻟﻮﯾﺖ دارد«‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ :‬دﺳﺖ دادن ﺑﺎ زن‪ -‬ﭼﻪ ﺟﻮان و ﮐﻢﺳﻦ و ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﭘﯿﺮ و ﮐﻬﻦﺳﺎل‪ -‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻧﻪ از روي ﺣﺎﯾﻠﯽ ﻣﺜﻞ ﭘﺮده و‬
‫ﭘﺎرﭼﻪ‪ .‬اﻣﺎ دﺳﺖ دادن ﺑﺎ زنِ ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -133‬ﺑﺎب‪ :‬آداب ﺳﻼم‬

‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ ُ �» :‬ﺴﻠِّ ُﻢ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬

‫الﺮاﻛ ُِﺐ َﻰﻠﻋ ال َﻤ ِ‬
‫ﺎﻲﺷ‪َ ،‬واﻤﻟﺎﻲﺷ‬ ‫‪ -٨٦٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻲﻠﻋ اﻟﻘﺎﻋِﺪ‪ ،‬واﻟﻘﻠﻴﻞ ﻰﻠﻋ الﻜﺜِ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬
‫�«‪.‬‬
‫و ِ� رواﻳﺔ اﺒﻟﺨﺎري‪» :‬والﺼﻐ� ﻰﻠﻋ اﻟﻜﺒِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮاره ﺑﺮ ﭘﯿﺎده‪ ،‬و ﭘﯿﺎده ﺑﺮ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﺷﻤﺎرِ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺮ ﮔﺮوه‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺳﻼم ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺮ ﺑﺰرگ«‪.‬‬
‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫‪َ -٨٦٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ُأﻣﺎﻣﺔ ُﺻ ِّ‬
‫إن أ ْو َ‬
‫�‬ ‫ﺪي ﺑﻦ ﻋﺠﻼن اﺒﻟﺎﻫ ِِ�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬‬
‫َّ َ‬ ‫َ ْ َََُ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟِّ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎس ﺑِﺎﷲِ ﻣﻦ ﺑﺪأﻫﻢ ﺑﺎلﺴﻼم«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺟﯿ‪‬ﺪ[‬
‫ُّ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫ََْ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻘﻴﺎن ��ﻬﻤﺎ �ﺒﺪأ‬
‫ﻼن ﻳﻠﺘ ِ‬‫ورواه اﻟﺮﺘﻣﺬي ﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ِ� ‬ﻴﻞ ﻳﺎرﺳﻮل اﷲ‪ ،‬الﺮﺟ ِ‬
‫ْ َُ‬ ‫َّ‬
‫أوﻻﻫﻤﺎ ﺑﺎﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫ﺑﺎلﺴﻼم‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﷲ‪،‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎزﮔﺮِ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﮐﺪامﯾﮏ از دو ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺳﻼم دﻫﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻨﺸﺎن ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6231 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2160 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2011 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪ .4328 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 860‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪344‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« در ﺑﺎب آداب ﺳﻼم آورده‬
‫اﺳﺖ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ‪ .‬وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪه ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬در ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدن از او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﻮاره ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ در ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬از دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎزﮔﺮِ ﺳﻼم ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﮕﺮ دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﯿﺪ؟ ﭘﺲ آﻏﺎزﮔﺮِ ﺳﻼم ﮐﺮدن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﯿﺪ و در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮاره‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﺎده‪ ،‬و ﭘﯿﺎده ﺑﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﺷﻤﺎرِ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺮ ﮔﺮوه‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬و ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺮ ﺑﺰرگ ﺳﻼم‬
‫ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻮاره ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﭘﯿﺎده اﺳﺖ و ﭘﯿﺎده‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻖِ ﺗﻌﺪاد‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺣﻖّ ﺷﻤﺎرِ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﮔﺮوه‪ ‬اﻧﺪك ﺑﺮ ﮔﺮوه‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺳﻼم دﻫﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺧﻮد ﺳﻼم ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺮ‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻖ دارد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد‪ ‬ﮐﻢﺗﺮ ﺣﻮاﺳﺸﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊِ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ‪ ،‬ﺣﻮاﺳﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ ﺳﻼم دﻫﺪ؛ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ‬ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺮك ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﺮد ِن‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد‪ ‬ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎزﮔﺮ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -134‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺗﮑﺮار ﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫اﻧﺪك‪ ،‬دﯾﺪارش ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد؛ ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ وارد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺧﺎرج ﺷﻮد و آنﮔﺎه در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ داﺧﻞ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ درﺧﺘﯽ‬
‫ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‪ ،‬در ﻣﯿﺎنِ آندو ﺣﺎﯾﻞ ﺷﻮد‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬‫اﻤﻟﻲﺴءِ َﺻﻼﺗُ ُﻪ �ﻧَّ ُﻪ ﺟﺎء ﻓ َﺼ َّ� ُ� َّﻢ ﺟﺎء إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫‪ -٨٦٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ِ ‬ﻲﻓ‬
‫ِ‬
‫ُ َ ِّ َ َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ ِّ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ‬
‫ﻓﺴﻠ َﻢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓ َﺮد ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺴﻼم ﻓﻘﺎل‪» :‬ارﺟﻊ ﻓﺼﻞ ﻓﺈﻧﻚ لﻢ ﺗﺼﻞ«؛ ﻓ َﺮﺟﻊ ﻓﺼ� ‪َّ �،‬ﻢ ﺟﺎء‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﻼث َم َّ‬‫َ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َّ ِّ َ ّ َ َ‬
‫ات‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ٍ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺛ‬ ‫ذلﻚ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻓﺴﻠﻢ ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﺣﻰﺘ �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬درﺑﺎرهي آنﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را درﺳﺖ ﻧﻤﯽﮔﺰارد‪،‬‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺮد ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؛ آنﮔﺎه ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﻪ‬
‫ب ﺳﻼﻣﺶ را داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎزﮔﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان؛‬‫اﯾﺸﺎن ﺳﻼم ﮐﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻮا ِ‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪهاي«‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد؛ ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺳﻼم ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺳﻪ ﺑﺎر اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ ْ ُ َ ِّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َُْ َ ْ‬
‫‪،‬ﺈن ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا ﻟ ِﻲﻘ أﺣﺪ�ﻢ أﺧﺎه ﻓﻠيﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓ‬ ‫ِ‬ ‫‪َ -٨٦٥‬و�ﻨﻪ �ﻦ‬
‫َ ٌ ْ َ َ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ‬ ‫ََُْ َ َ َ ٌَ‬
‫) ‪(2‬‬
‫أو ﺣﺠ ٌﺮ � َّﻢ ﻟ ِﻘﻴﻪ ﻓﻠيﺴﻠ ْﻢ ﻋﻠﻴﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬ ‫ﺟﺪار‬‫ﺑيﻨﻬﻤﺎ ﺷﺠﺮة أو ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺑﺮادرِ‬
‫)ﻣﺴﻠﻤﺎنِ( ﺧﻮد ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﺪ؛ و اﮔﺮ درﺧﺘﯽ ﯾﺎ دﯾﻮاري ﯾﺎ ﺳﻨﮕﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺣﺎﯾﻞ ﺷﺪ و ﺑﺎز او را دﯾﺪ‪ - ،‬دوﺑﺎره ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪757 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.397 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪789 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪186 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪:‬‬
‫‪.4332‬‬
 ‫‪ -135‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ٗ‬ ‫َٗ‬ ‫َّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ ٗ َ َ ّ ُ َ ٰٓ ُ‬
‫ْ‬
‫س� ۡم � َِّية ّم ِۡن عِن ِد ٱ�ِ ُم َ�ٰ َر�ة َط ّي ِ َبة﴾‬‫� أنف ِ‬ ‫﴿فإِذا دخلتم �يوتا فسل ِموا‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٦١ :‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ درود و ﺷﺎدﺑﺎﺷﯽ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه از‬
‫ﺳﻮي اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ‬
‫‪َ -٨٦٦‬و�ﻦ أ� ٍﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ ��‪ ،‬إذا دﺧﻠﺖ ﻰﻠﻋ أﻫﻠِﻚ‬
‫َْ َ‬ ‫َ َ ِّ ْ َ ُ ْ َ ً َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫أﻫﻞ ﺑيﺘِﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻓﺴﻠﻢ ﻳ�ﻦ ﺑﺮ�ﺔ ﻋﻠﻴﻚ و‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﭘﺴﺮم! وﻗﺘﯽ ﻧﺰد‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهات ﻣﯽروي‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ و ﺧﺎﻧﻮادهات ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در اﯾﻦ دو ﺑﺎب ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آداب ﺳﻼم ﮔﺸﻮده‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺳﻼم ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ از آنﺟﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و‬
‫دوﺑﺎره ‪ -‬ﺑﻪﻓﺎﺻﻠﻪي اﻧﺪك ﯾﺎ زﯾﺎد‪ -‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼﻣﺶ را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎري دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎن دارد و ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ آب‬
‫و ﻏﺬا ﻣﯽآورد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ و دوﺑﺎره ﻣﯽرود ﺗﺎ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫از آنﻫﺎ ﺑﯿﺎورد؛ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﻧﻌﻤﺖ‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن و ﺗﮑﺮارِ آن در ﻫﺮ ﺑﺎر ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻓﺎﺻﻠﻪي اﻧﺪك ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دﯾﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﻟﺤﻈﺎت و دﻗﺎﯾﻖ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي از دﯾﺪارﺷﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و اﺟﺮ و ﭘﺎداش دارد و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﻤﺎن ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6389 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.509 :‬‬
 ‫‪347‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﺳﻼمﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ‬

‫دﺳﺘﻮري ﻧﻤﯽداد‪ ،‬ﺗﮑﺮارِ ﺳﻼم ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ و‬
‫ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻧﺪك‬
‫ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺰدش ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در‬
‫ﻣﺴﯿﺮي ﺑﺎ ﻫﻢ راه ﻣﯽروﯾﺪ و درﺧﺘﯽ ﯾﺎ ﺳﻨﮕﯽ ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺣﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ در اداﻣﻪي ﻣﺴﯿﺮ‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ آن ﻣﺮدي اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﻮك ﻣﯽزد؛‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺳﻼم ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را داد و‬
‫ُ ِّ‬ ‫َ ِّ َ َّ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ارﺟﻊ ﻓ َﺼﻞ ﻓﺈﻧﻚ لﻢ ﺗ َﺼﻞ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎزﮔﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪهاي«‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد؛ ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺳﻪ ﺑﺎر اﻧﺠﺎم داد‪ .‬آن ﻣﺮد ﮐﻪ روشِ درﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪﺣﻖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﺎد ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارم؛ ﻟﻄﻔﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد دﻫﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺐ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺑﺎري دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را ﻣﺸﺘﺎقِ ﮐﺴ ِ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺣﺲ‪ ‬ﻧﯿﺎزش ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ روشِ درﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ؛‬
‫زﯾﺮا آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺎز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎقِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ آن روي‬
‫ﻣﯽآور‪‬د‪ .‬ﻓﻘﯿﺮي ﺑﻪ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺗﻮﻣﺎن ﻧﯿﺎز دارد؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﺑﺎر آن ﻣﺮد را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫َ‬
‫ﻧﻤﺎزش را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را ﻣﺸﺘﺎقِ ﻋﻠﻢ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِذا‬
‫ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ْ ْ ُ ُ َ ُ َّ ْ َ ْ ْ ْ ْ َ َ َ َ ِّ ْ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ اﻟْ ُﻘ ْ‬
‫آن‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫�ﻤﺖ إِﻰﻟ الﺼﻼ ِة ﻓﺄﺳ ِﺒﻎ الﻮﺿﻮء �ﻢ اﺳﺘﻘ ِﺒﻞ اﻟ ِﻘﺒﻠﺔ ﻓﻜﺮﺒ �ﻢ اﻗﺮأ ِﺑﻤﺎ ﺗيﺮﺴ ﻣﻌ‬
‫ُ َّ ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ َّ َ ً ُ َّ ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ َّ َ ً ُ َّ ْ ُ ْ َ َّ َ ْ َ َّ َ ً َُّ‬
‫ﺎﺟﺪا �ﻢ‬ ‫�ﻢ ارﻛﻊ ﺣﻰﺘ �ﻄﻤ ِﻦﺌ را ِﻛﻌﺎ �ﻢ ار�ﻊ ﺣﻰﺘ �ﻄﻤ ِﻦﺌ ﻗﺎﺋِﻤﺎ �ﻢ اﺳﺠﺪ ﺣﻰﺘ �ﻄﻤ ِﻦﺌ ﺳ ِ‬
‫ِّ‬
‫َ َ َ ُ َ ) ‪(1‬‬ ‫ُ ْ ْ َ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ َّ َ ً ُ َّ ْ ُ ْ َ َّ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﺎﺟ ًﺪا � َّﻢ ا� َﻌﻞ ذلِﻚ ِﻲﻓ ﺻﻼ ِﺗﻚ ﻠﻛﻬﺎ«‪.‬‬ ‫ار�ﻊ ﺣﻰﺘ �ﻄﻤ ِﻦﺌ ﺟﺎلِﺴﺎ �ﻢ اﺳﺠﺪ ﺣﻰﺘ �ﻄﻤ ِﻦﺌ ﺳ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﮐﺮدي‪ ،‬وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﯿﺮ؛ آنﮔﺎه رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﮐﻦ و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6667 ،6251 ،793 ،757) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 397 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪348‬‬

‫ﺳﭙﺲ آنﭼﻪ از ﻗﺮآن ﯾﺎد داري و ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮان‪ - .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ -.‬آنﮔﺎه ﺑﺎ آراﻣﺶ ﮐﺎﻣﻞ رﮐﻮع ﮐﻦ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﺮ از رﮐﻮع ﺑﺮدار و ﮐﺎﻣﻼً راﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴﺖ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﺎ آراﻣﺶِ ﮐﺎﻣﻞ ﺳﺠﺪه‬
‫ﺶ‬
‫ﮐﻦ و آنﮔﺎه ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮدار و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺎ آراﻣﺶ ﺑﻨﺸﯿﻦ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آراﻣ ِ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺳﺠﺪه ﮐﻦ‪ - .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‪ -‬و در ﻫﻤﻪي ﻧﻤﺎزت ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روش ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روشِ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را ﺑﻪ آن ﻣﺮد آﻣﻮزش داد و آن ﻣﺮد‪،‬‬
‫روشِ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺰد ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ -‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪﻓﺎﺻﻠﻪي اﻧﺪك ﯾﺎ ﭘﺲ از ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً در ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﯿﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ وﺿﻮ ﯾﺎ آوردن ﮐﺘﺎﺑﯽ ﯾﺎ اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬آنﺟﺎ را ﺑﺮاي‬
‫ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺗﺮك ﻣﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺳﻼم‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ده ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وي ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َٗ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ٗ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ ٗ َ َ ّ ُ ْ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫س� ۡم � َِّية ّم ِۡن عِن ِد ٱ�ِ ُم َ�ٰ َر�ة َط ّي ِ َبة﴾‬
‫� أنف ِ‬ ‫﴿فإِذا دخلتم �يوتا فسل ِموا‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٦١ :‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ درود و ﺷﺎدﺑﺎﺷﯽ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه از‬
‫ﺳﻮي اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﯿﺪ و آنﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار ﺧﻮد‪ ،‬اﻧﺲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﭘﺴﺮم!‬
‫وﻗﺘﯽ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﻣﯽروي‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ و ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫ٗ‬ ‫َٗ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪ُ ﴿ :‬م َ�ٰ َر�ة َط ّي ِ َبة﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬درود و ﺷﺎدﺑﺎﺷﯽ‬
‫ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ‪ -‬ﭼﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﭼﻪ دوﺳﺘﺎن و ﻫﻤﮑﺎراﻧﺖ ﯾﺎ ﻫﺮﮐﺲِ دﯾﮕﺮي‪ -‬ﺳﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -136‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن‬

‫َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ -٨٦٧‬ﻋﻦ أ�ﺲ‪� ‬ﻧَّ ُﻪ َم َّﺮ َﻰﻠﻋ ﺻ ْﺒﻴﺎن ﻓَ َﺴﻠَّ َﻢ َﻋﻠَ ْﻴ ْ‬
‫ﻬﻢ وﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻔﻌﻠﻪ‪.‬‬ ‫ِ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ ﺗﻌﺪادي ﮐﻮدك ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6247 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2168 :‬‬

‫‪ -137‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦِ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ و دﯾﮕﺮ زﻧﺎنِ ﻣﺤﺮﻣﺶ و ﻧﯿﺰ‬
‫زﻧﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺗﺮس ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ اﻓﺘﺎدن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻼم ﮐﺮدنِ زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎسِ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺮط‬

‫َ ْ َ َ ُ ٌ‬ ‫ْ ٌَ‬ ‫َ ْ‬
‫‪ -٨٦٨‬ﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛﻧﺖ ﻓﻴﻨﺎ ام َﺮأة ‪-‬و� رواﻳﺔ‪ :‬ﺎﻛﻧﺖ ﻨﻟﺎ ﻋﺠﻮز‪-‬‬
‫ََُُ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ َ ُ َ ْ ُ َ َّ‬ ‫ِّ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫ْ ُ ُ ْ َ ُ‬
‫ﺎت ﻣﻦ ﺷ ِﻌ�‪ ،‬ﻓﺈذا ﺻﻠﻴﻨﺎ اﺠﻟﻤﻌﺔ‬
‫ﻮل الﺴﻠﻖ �ﺘﻄﺮﺣﻪ ﻲﻓ اﻟ ِﻘﺪ ِر وﺗ�ﺮﻛ ِﺮ ﺣﺒ ٍ‬ ‫ﺗﺄﺧﺬ ﻣِﻦ �أُﺻ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َ ْ َ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ َ ُ ِّ ُ ُ ْ َ‬
‫واﻧﺮﺼ�ﻨﺎ �ﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ �ﺘﻘﺪﻣﻪ إﻴﻟﻨﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ ﺑﻮد‪ -‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺮزﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻮد‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻘﺪاري ﭼﻐﻨﺪر ﻣﯽآورد و در دﯾﮓ ﻣﯽرﯾﺨﺖ و داﻧﻪﻫﺎي ﺟﻮ را‬
‫آرد ﻣﯽﮐﺮد ‪ -‬و ﺑﻪ ﭼﻐﻨﺪرِ ﭘﺨﺘﻪﺷﺪه ﻣﯽاﻓﺰود‪ .-‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ و‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ و او‪ ،‬آن ﻏﺬا را ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺎ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ َّ َّ َ ْ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬
‫ﻨﺖ أﻲﺑ ﻃﺎﻟﺐ& ﻗﺎﻟﺖ‪:‬أ�ﻴﺖ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻳﻮم اﻟﻔﺘﺢ وﻫﻮ‬ ‫‪ -٨٦٩‬وﻋﻦ أم ﻫﺎﻧﺊ ﻓﺎﺧِﺘﺔ ﺑ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َّ ْ ُ َ ََ‬ ‫َْ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫تﺴﻞ َوﻓﺎﻃِﻤﺔ �ﺴﺮﺘه ﺑِﺜﻮ ٍب ﻓﺴﻠﻤﺖ‪ .‬وذﻛﺮ ِت اﺤﻟﺪﻳﺚ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫�ﻐ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﻫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺎﺧﺘﻪ ﺑﻨﺖ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺘﺤﻤﺎم ﻣﯽﮐﺮد و ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﭘﺎرﭼﻪاي را ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدم‪ ...‬آنﮔﺎه امﻫﺎﻧﯽ ﺣﺪﯾﺚ را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ْ َ َ َّ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻗﺎﻟﺖ‪:‬م َّﺮ َﻋﻠ ْﻴﻨﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ِ ‬ﻲﻓ � ِﺴ َﻮ ٍة ﻓﺴﻠ َﻢ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ .‬رواﯾﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻨﺖ ﻳﺰ�ﺪ&‬ ‫َ‬
‫أﺳﻤﺎء ِ‬ ‫‪ -٨٧٠‬وﻋﻦ‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ اﺑﻮداود اﺳﺖ‪ .‬در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي ﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ٌُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ً ُ ْ ٌ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻌﻮد ﻓﺄ ْلﻮي �ِﻴ ِﺪه ِ ﺑﺎﻟتﺴﻠﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺠﺪ ﻳ ْﻮﻣﺎ َوﻋﺼﺒﺔ ﻣ َِﻦ اﻟنﺴﺎء ﻗ‬
‫أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬مﺮ ِﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6248 ،5403) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪357 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.336 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪ .4336 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 859‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪351‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻼمﮔﻔﺘﻦِ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ و دﯾﮕﺮ زﻧﺎنِ ﻣﺤﺮﻣﺶ و ﻧﯿﺰ زﻧﺎن ‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﯾﺰﯾﺪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ ﻋﺪهاي از ﻣﺎ زﻧﺎن ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﻼم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪي رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي‪ :‬اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﯾﺰﯾﺪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از زﻧﺎن ‪ -‬در ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺎ اﺷﺎرهي‬
‫دﺳﺖ ﺳﻼم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن را ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﻼم‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬روش و رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﺑﺰرگ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ ﮐﻮدﮐﺎن ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ .‬ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﻓﻮاﯾﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ۡ َ ٌ َ َ َ ‪ۡ َ َ َّ ْ ُ ۡ َ َ َ َ ّ ٞ‬‬ ‫َّ َ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ُ‬
‫ول ٱ�ِ أسوة حسنة ل ِمن �ن يرجوا ٱ� وٱ�وم ٱ�خِر﴾‬ ‫﴿لقد �ن ل�م ِ� رس ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٢١ :‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ )ﭘﺎداش( اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ‪ ،‬در رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫اﻟﮕﻮ و ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻧﺴﺎن دﭼﺎرِ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺗﮑﺒﺮ‬
‫َ‬
‫ﻧﻤﯽورزد و ﺳﺮ و ﺑﯿﻨﯽاش را ﺑﺎﻻ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ َزاد اﷲ‬
‫َ ْ ً َ ْ َّ ًّ َ َ َ َ َ َ َ َ ٌ َّ َّ َ ُ‬
‫� إِﻻ َر� َﻌﻪ اﷲ‪ (1 ).«‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫�ﺒﺪا ﺑِﻌﻔ ٍﻮ إِﻻ ِﻋﺰا‪ ،‬وﻣﺎ ﺗﻮاﺿﻊ أﺣﺪ ِ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬ﻋﺰت او را زﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ ﺗﻮاﺿﻊ و‬
‫ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺎدت دادنِ ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻪ ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ‪ :‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﺷﺎن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﻧﯿﮏ و ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2588 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪352‬‬

‫‪ -3‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ‪ ‬ﮐﻮدك ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه را در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و‬

‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﻮدك ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﯾﺎد ﻧﺒﺮد ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮش ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ‪ ‬آنﺷﺨﺺ در دﻟﺶ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﻢﺗﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﻮاﯾﺪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ از ﮐﻨﺎري ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﮐﻮﭼﻪ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬرﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ زﻧﺎن؛ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ و زنﻫﺎي ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از ﻣﺤﺎرمِ ﻫﺮ ﻣﺮد‪ ،‬زﻧﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺮاي آن ﻣﺮد ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﺎرمِ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮِ ﺑﺮادر ﯾﺎ دﺧﺘﺮِ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻧﺎﻣﺤﺮم ﯾﺎ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﭘﯿﺮزﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎدن در ﻓﺘﻨﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺮس ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ اﻓﺘﺎدن‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻣﺮوزه ﻋﺎدت ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﺤﺮم در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ وارد ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺪﯾﺪ و ﺗﻌﺪادي از زﻧﺎنِ آﺷﻨﺎ را در ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﺧﻮد دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮط‪ ‬ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺑﻮدن ﺧﻄﺮ ﻓﺘﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺧﻄﺮ ﻓﺘﻨﻪ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮد‪ ‬ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ زﻧﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻐﻨﺪر را در دﯾﮓ‪ ‬آب ﻣﯽرﯾﺨﺖ و‬
‫روي آﺗﺶ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﭙﺰد و آنﮔﺎه داﻧﻪﻫﺎي ﺟﻮ را آرد ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ آن ﻣﯽاﻓﺰود‪ .‬ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮐﻪ دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺰد آن زن ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﻪ او ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و از ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ آن ﺑﺎﻧﻮ ﺗﺪارك دﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽِ آن ﺑﺎﻧﻮ‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﺶﺗﺮِ آنﻫﺎ در آن زﻣﺎن ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫َ َ َ َ َ َٗ‬
‫�ة‬ ‫دروازهﻫﺎي دﻧﯿﺎ را ﺑﻪ روﯾﺸﺎن ﮔﺸﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ومغان ِم كث ِ‬
‫َ‬ ‫َۡ ُ ُ َ‬
‫يأخذو�ها﴾؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻧﻮﯾﺪ ﻏﻨﯿﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ را داد ﮐﻪ آن را‬
‫َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َ َ ٗ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫�ة تأخذو� َها﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪،‬‬ ‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬وعد�م ٱ� مغان ِم كث ِ‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻮﯾﺪ داده اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺘﻮﺣﺎت‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﮔﺮدﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -138‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدنِ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦِ ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﺟﻮاب دادن ﺑﻪ ﺳﻼمِ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ در آن ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ و ﻫﻢ ﮐﺎﻓﺮان‬

‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬

‫‪ -٨٧١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ�ﺒﺪءوا اﻴﻟَﻬﻮد وﻻ اﻨﻟَّﺼﺎرى‬
‫ْ َ‬ ‫َ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻖ ﻓﺎﺿﻄ ُّﺮوهُ إﻰﻟ أﺿﻴ ِﻘ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺑﺎلﺴ ِ‬
‫ﻼم‪ ،‬ﻓﺈذا ﻟ ِﻘﻴﺘﻢ أﺣﺪﻫﻢ ِﻲﻓ ﻃ ِﺮ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‬
‫ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ و اﮔﺮ در راﻫﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬او را ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮓﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬راه ﺑﺮود«‪.‬‬
‫َُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إذا ﺳﻠ َﻢ ﻋﻠﻴ�ﻢ أﻫﻞ الﻜﺘﺎب �ﻘﻮلﻮا‪:‬‬ ‫‪ -٨٧٢‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ َْ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫وﻋﻠﻴ� ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫الﻤﺴﻠﻤ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫�‬ ‫ِِ‬ ‫ﻠﺲ ﻓﻴﻪ أﺧﻼط ﻣﻦ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬مﺮ ﻰﻠﻋ � ٍ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺳﺎﻣﺔ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٨٧٣‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ� ‪َ �َ -‬ﺒﺪة ِ اﻷوﺛﺎن واﻴﻟَﻬﻮدِ‪ -‬ﻓﺴ َ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫والﻤﺮﺸ� َ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫ﻠﻢ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ -‬ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن و ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ -‬در آن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2167:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6258 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2163 :‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ اﻟﺴﻼم«‪ .‬زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻟﺴﺎم ﻋﻠﯿﮑﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮگ ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6254 ،5663) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1798 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪354‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﻪ ﺑﯿﺎنِ ﺣﮑﻢِ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢِ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﻔﺎر؛ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ‬
‫آﻏﺎزﮔﺮِ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرِ ﮐﺎﻓﺮي‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮي از ﮐﻨﺎرش ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم‬
‫ﻋﻠﻴﮏ«؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻬﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدنِ ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻮﻋﯽ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري در ﺑﺮاﺑﺮ آنﻫﺎ‪ ،‬و‬
‫ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﭼﻮن درود و ﺳﻼم‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﯾﺪ‬
‫و ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺳﺰاوارِ اﮐﺮام ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻖّ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ رﻓﺘﺎرِ ﺧﺸﻢآﻟﻮدي ﺑﺎ او داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ذﻟﯿﻠﺶ ﮐﻨﯿﻢ و او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﮕﺮداﻧﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ا ٓ ُء بَ ۡي َن ُه ۡم تَ َرٮ ٰ ُه ۡم ُر َّكعاٗ‬ ‫ُّ َ َّ ‪ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫ك َّفار ُر َ َ‬
‫ۖ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�مد رسول ٱ�ِۚ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱل‬
‫ُّ ُ‬ ‫َ‬
‫ّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ ٗ َ ۡ َ ُ َ َ ۡ ٗ ّ َ َّ َ ۡ َ ٰ ٗاۖ َ ُ‬
‫ِيماه ۡم ِ� ُوجوهِ ِهم م ِۡن �ث ِر ٱلسجودِ�‬ ‫سجدا يبتغون فض� مِن ٱ�ِ و ِرض�ن س‬
‫�ٔ َ‬‫�ٔ ُهۥ َ َ‬ ‫َ‬
‫َ� ٰل َِك َم َثلُ ُه ۡم � ٱ َّ� ۡو َرٮ ٰةِ� َو َم َثلُ ُه ۡم � ٱ ۡ��يل ك َز ۡر ٍع أ ۡخ َر َج َش ۡ َ‬
‫َ‬
‫از َرهُۥ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ار ۗ َو َع َد ٱ َّ ُ‬ ‫ك َّف َ‬‫ُ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� ُسوقِهِۦ ُ� ۡعج ُ‬ ‫َ‬
‫ى َ ٰ‬‫فَٱ ۡس َت ۡغلَ َظ فَٱ ۡس َت َو ٰ‬
‫�‬ ‫ب ٱ ُّلز َّراع ِ�َغِيظ ب ِ ِهم ٱل‬ ‫ِ‬
‫يم ۢ� ‪] ﴾٢٩‬اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬ ‫ت م ِۡن ُهم َّم ۡغفِ َر ٗة َوأَ ۡج ًرا َع ِظ َ‬ ‫ِين َء َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬
‫امنوا َوع ِملوا ٱل� ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫ٱ َّ� َ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ .‬آﻧﺎن را در ﺣﺎل رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؛ ﻓﻀﻞ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﻪ)ي‬
‫درﺳﺖﮐﺎري( آﻧﺎن از اﺛﺮ ﺳﺠﺪه در ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬وﺻﻒ آﻧﺎن در ﺗﻮرات اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫وﺻﻔﺸﺎن در اﻧﺠﯿﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ زراﻋﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﻪ زده و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪش ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺳﺘﺒﺮ و ﺿﺨﯿﻢ ﺷﺪه‬
‫و ﺑﺮ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎﯾﺶ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ و ﮐﺸﺎورزان را ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آﻧﺎن ﮐﺎﻓﺮان را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آورد‪ .‬اﷲ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ آﻣﺮزش و‬
‫ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
 ‫‪355‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻮابدادن‪...‬‬
‫َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ‬
‫ﺷﺎﻫﺪ اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬أش َِّدا ُء � ٱلكفارِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪،‬‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖاﻧﺪ« و در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﺑﺎ ﺗﻮان و ﻋﺰت ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي‬
‫»ﺗﻮﺑﻪ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ُ َ َ ۡ ٗ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ ُ ّ َّ ۡ ً َّ ُ َ َ‬
‫ب ل ُهم بِهِۦ‬ ‫﴿و� ي�ٔون موطِئا يغِيظ ٱلكفار و� �نالون مِن عد ٖو �ي� إِ� كت ِ‬
‫َ ‪َ ٞ‬‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٠ :‬‬ ‫� َمل � ٰل ٌ ِۚح ‪﴾١٢٠‬‬
‫و در ﻫﯿﭻ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ ﮐﻔﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺪم ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺮ ﻫﯿﭻ دﺷﻤﻨﯽ ﭘﯿﺮوز‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺎن را ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫داﺷﺘﻪاﯾﻢ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺖ و ﺑﺎﻋﺰت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫� بِق ۡو ٖ� � ُِّب ُه ۡم‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ام ُنوا َمن يَ ۡرت َّد مِن� ۡم َعن دِينِهِۦ ف َس ۡوف يَأ ِ� ٱ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ ُ ُّ َ ُ ٓ َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ َ‬
‫� ٰفِر َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٤ :‬‬ ‫�ن﴾‬ ‫ِ‬ ‫حبونهۥ أذِل ٍة � ٱلمؤ ِمن ِ� أعِز ٍ� � ٱل‬ ‫و� ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آندﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ‬
‫آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮدش را در ﺑﺮاﺑﺮِ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮاز ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮانِ‬
‫ﻧﺼﺮاﻧﯽ در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ زﯾﺎد ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ درآﻣﯿﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮت از‬
‫دلﻫﺎ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﻮﯾﺎ اﺧﺘﻼف‪ ‬ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻬﻮدي‪ ،‬ﺑﻮداﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬاﻫﺐ ﻓﻘﻬﯽِ ﻣﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺣﻨﺒﻠﯽ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ!‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺎ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬاﻫﺐ‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ! اﷲ‪ ‬ﺧﻮد رﺣﻢ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﺮگ‪ ‬دلﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮي را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرِ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎرﻣﺎن ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺸﻢآﻟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ از اﺳﺎس‪ ،‬از اﺳﺘﺨﺪامِ ﮐﺎرﮔﺮانِ ﻧﺼﺮاﻧﯽ و‬
‫آوردنِ آنﻫﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر ﺑﻪ ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪356‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺧﺮ َﺟ َّﻦ اﻴﻟﻬﻮد واﻨﻟﺼﺎری ِﻣﻦ ﺟﺰ�ﺮ ِة اﻟﻌﺮب«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺘﻤﺎً ﯾﻬﻮد و‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫ﻷ‬
‫َُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺧﺮ ُﺟﻮا اﻴﻟﻬﻮد‬
‫ﻧﺼﺎرا را از ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب ﺑﯿﺮون ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد«‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أ ِ‬
‫اﻟﻌﺮب«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا را از ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب ﺑﯿﺮون‬
‫ِ‬ ‫واﻨﻟَّﺼﺎری ِﻣﻦ ﺟﺰ�ﺮ ِة‬
‫ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و در واﭘﺴﯿﻦ روزﻫﺎي ﺣﯿﺎﺗﺶ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﻣﺖ وداع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫�� ِﻣﻦ ﺟﺰ�ﺮ ِة اﻟﻌﺮب«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺸﺮﮐﺎن را از ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب‬ ‫»أَﺧﺮ ُﺟﻮا ُ‬
‫الﻤﺮﺸ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﯿﺮون ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اﻣﮑﺎنِ اﺳﺘﺨﺪامِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎورﯾﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ را ﺑﺮ ﮐﺎرﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا! دلﻫﺎ‪ ،‬دﭼﺎر ﮐﺠﯽ و اﻧﺤﺮاف ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻓﺮﯾﺐ داده ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ درد‪ ‬ﮐﺎر ﻣﯽﺧﻮرد؛ زﯾﺮا ﺗﻤﺎموﻗﺖ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻮن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺮاي اداي ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﻣﺮﺧﺼﯽ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و روزه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﺗﻮان‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي ﮐﺎر دارد! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! اﯾﻦ‪ ،‬رويﮐﺮد‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ را ﺑﺮ آﺧﺮت‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎﻓﺮي‪ -‬ﭼﻪ ﯾﻬﻮدي ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪ ،‬و ﭼﻪ‬
‫ﺑﻮداﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ‪ -‬ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﺮدن در ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و اﮔﺮ در راﻫﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮓﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬راه ﺑﺮوﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ راه را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﺎز ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از راﻫﯽ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ از ﮐﺎﻓﺮان از روﺑﻪرو ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ راه را ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ در راه‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎز ﮐﺮدن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1767 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.‬‬

‫)‪ (2‬اﺑﻦاﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﯽ )‪ (234‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه؛ ﻓﺎﮐﻬﯽ در أﺧﺒﺎر ﻣﮑﮥ )‪ ،(1749‬و ﺑﺰار در‬
‫ﻣﺴﻨﺪش )‪ (230‬و ﺧﻄﯿﺐ در اﻟﻔﺼﻞ ﻟﻠﻮﺻﻞ اﻟﻤﺪرج )‪ (810/2‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻋﻤﺮ و ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪1767‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ اﻟﻔﺎظ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻷﺧﺮﺟﻦّ اﻟﯿﻬﻮد واﻟﻨﺼﺎري ﻣﻦ ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب ﺣﺘﯽ ﻻ أدع إﻻ ﻣﺴﻠﻤﺎ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (4431 ،3168 ،3053) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1637 :‬‬
 ‫‪357‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻮابدادن‪...‬‬

‫راه ﺑﺮاي ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬اﮐﺮام و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬آنﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؟ آري؛ آنﻫﺎ در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن اﷲ و‬
‫ﺳﭙﺲ دﺷﻤﻨﺎنِ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ٓ ُۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ُ ّ َ َ ُ َّ ُ‬
‫� ۡم أ ۡو ِ�َا َء تُلقون إ ِ ۡ� ِهم ب ِٱل َم َو َّدة ِ‬ ‫خذوا عدوِي وعدو‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ت ِ‬
‫]اﳌﻤﺘﺤﻨﺔ ‪[١ :‬‬ ‫�م ّم َِن ٱ ۡ َ‬
‫� ّ ِق﴾‬
‫ََۡ ََُ ْ َ ََٓ ُ‬
‫وقد �فروا بِما جاء‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! دﺷﻤﻨﺎن ﻣﻦ و دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮدﺗﺎن را دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻣﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ از روي دوﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﭘﯿﺎم ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ راﺳﺘﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻔﺮ‬
‫ورزﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي دﺷﻤﻨﺎنِ اﷲ و ﺳﭙﺲ دﺷﻤﻨﺎنِ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ رﻓﺘﺎري ﮐﻪ در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻮردي ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﻣﺎ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮِ ﻋﻤﻖِ دﺷﻤﻨﯽِ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺎ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﻢ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﯿﻔﺰاﯾﯿﺪ و ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫»وﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم«‪ .‬زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﺒﺎﺛﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در دورانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﯿﺜﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬الﺴﺎم ﻋﻠﻴ�ﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ«! و‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪه ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬ﻋﻤﻖِ ﮐﯿﻨﻪ و ﻋﺪاوﺗﺸﺎن در ﻃﺮز‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدﻧﺸﺎن ﻫﻮﯾﺪاﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ«‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﮔﺮ »الﺴﺎم ﻋﻠﻴ�ﻢ« ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و اﮔﺮ »الﺴﻼم‬
‫ﻋﻠﻴ�ﻢ« ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺸﺎن را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﯿﻦِ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ْ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫ح ُّيوا بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها أ ۡو ُردوها ۗ﴾‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫حي ٖة ف‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺮس‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﺑﻪﺻﻮرت‪ ‬واﺿﺢ و روﺷﻦ ﺳﻼم ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻋﻠﻴﮏ الﺴﻼم«؛ زﯾﺮا ﻓﺮﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪358‬‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﺎم َﻋﻠﻴْ� ْﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺎري‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬آنﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬الﺴ‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﺎم َﻋﻠﻴْ� ْﻢ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ [.‬ﻟﺬا ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻠﺘﯽ واﺿﺢ‬ ‫]»الﺴ‬
‫و روﺷﻦ دارد ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ و آﺷﮑﺎرا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺟﻮاﺑﺸﺎن را درﺳﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬وﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم«‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻋﺎدلﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺎﻓﺮان ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬وﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم«‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ« ﯾﺎ ﻋﺒﺎراﺗﯽ‬
‫ﺷﺒﯿﻪ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرات ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﻼي در ﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻦ ﺑﺎ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﭼﺎر ﺷﺪهاﯾﻢ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﮐﻨﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﯾﯿﺲ ﺷﺮﮐﺘﺸﺎن ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ دارﻧﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ دﻓﺘ ِﺮ رﯾﯿﺲ ﺧﻮد ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦِ ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺳﻼم ﮐﻨﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﺳﻼم را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﻼم«؛ و در دل ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻮﺑﯿﺦ ﯾﺎ ﺳﺮزﻧﺶِ رﯾﯿﺲ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮاي رﯾﯿﺲِ ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪش ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ واژهي ﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ »ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ« و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ آﻧﺎن را‬
‫آﻏﺎز ﮐﻨﯿﻢ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي دلﺟﻮﯾﯽ از آن و اﯾﺠﺎد ﻋﻼﻗﻪ و‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ در آﻧﺎن ﻧﺒﺴﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ از روي ﺗﺮس ﯾﺎ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻧﺎﺣﯿﻪي آﻧﺎن‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻃﺮز‬
‫ﺧﻮشآﻣﺪﮔﻮﯾﯽ را ﻧﻮﻋﯽ ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬ﮐﺎﻓﺮان داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﻧﯿﺎز ﯾﺎ ﻣﺼﻠﺤﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ از ﮐﻨﺎر‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﺎﻓﺮان در آن ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺣﻀﻮرِ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان در آن ﺟﻤﻊ‪ ،‬از ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺣﻀﻮرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
 ‫‪359‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻮابدادن‪...‬‬

‫آن ﮔﺮوه‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﺪ؟ ﯾﻌﻨﯽ دو ﺳﺒﺐ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ روا ﺑﻮدن ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدن اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞِ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ اﻣﮑﺎن ﺟﺪا ﮐﺮدنِ دو ﻋﺎﻣﻞ وﺟﻮد‬
‫دارد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺎﻋﺪهاي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺎﻣﻞِ ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن و ﻋﺎﻣﻞِ ﻣﻨﻊ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن در‬
‫ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞِ ﻣﻨﻊ ﯾﺎ ﺑﺎزدارﻧﺪه در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﻤﻨﻮع‬
‫ﺑﻮدنِ آن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در اﯾﻦﺟﺎ اﯾﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ را ﻣﯽﺗﻮان از ﻫﻢ ﺟﺪا ﮐﺮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻤﻌﯽ ﺳﻼم ﺑﮕﻮ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ ﺣﺎﺿﺮ در ﺟﻤﻊ را ﻧﯿﺖ ﮐﻦ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫از ﮐﻨﺎرِ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ -‬ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن و ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ -‬در آن ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ‪ -‬ﮐﻪ در ﺳﻄﻮر ﭘﯿﺶِ رو ﻣﯽآﯾﺪ‪ -‬ﭘﺎﯾﺎنﺑﺨ ِ‬
‫ﺶ‬
‫ﮐﺘﺎبِ »ﺳﻼم و آدابِ آن« ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺟﻮابِ ﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﮔﺮوه ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼم ﺑﺮ آن ﮔﺮوه ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ از اﻓﺮاد‪ ‬ﮔﺮوه ﺟﻮابِ ﺳﻼم را ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮابِ ﺳﻼم از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺷﺨﺺِ ﻣﻌﯿﻨﯽ از اﻓﺮاد‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ در آن ﮔﺮوه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺟﻮاب ﺳﻼم ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺺ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﮔﺮوﻫﯽ داﻧﺸﺠﻮ ﯾﺎ ﻃﻠﺒﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺎد‪‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺷﺨﺼﯽ وارد ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺪﻓﺶ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ‬اﺳﺘﺎد اﺳﺖ؛‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﻮابِ ﺳﻼم ﺑﺮ اﺳﺘﺎد واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻃﻼب ﯾﺎ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن‬
‫ﺟﻮاب دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ در ﯾﮓ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ و‬
‫ﻫﻢﺳﻄﺢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﮐﻠﯽ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ و روﺷﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺪﻓﺶ ﺷﺨﺺِ ﻣﻌﯿﻨﯽ از آن ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ دادنِ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﺟﻮاب ﺳﻼم در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -139‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻼم ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﻣﺠﻠﺲ و‬
‫ﺗﺮك ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن‬

‫َ ْ‬ ‫َ ََْ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻠﺲ‬
‫‪ -٨٧٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إذا ا�ﺘ� أﺣﺪ�ﻢ إﻰﻟ الﻤﺠ ِ‬
‫َ َ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ِّ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ َ ِّ َ ْ‬
‫أراد أن �ﻘﻮم ﻓﻠيﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻓﻠيﺴﺖ اﻷو� ﺑﺄﺣﻖ ﻣﻦ اﻵﺧ َِﺮة«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و‬ ‫ﻓﻠيﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺈذا‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ وارد‪‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺳﻼمِ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ از ﺳﻼمِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن وارد ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺗﺮك‪ ‬ﻣﺠﻠﺲ را داﺷﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻼمِ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ از ﺳﻼمِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺗﺮك ﻣﺠﻠﺲ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﻫﻢ ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و‬
‫ﻫﻢ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از آن‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮاي ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻃﻮاف آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺮك ﻣﮑﻪ را دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﻮاف ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻃﻮاف‪ ،‬ﺗﺤﯿﺖ ﯾﺎ ﺳﻼم و درود‪ ‬ﻣﮑﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﻣﯽﮔﺰارد و‬
‫ﻧﯿﺰ وداع ﺑﺎ ﻣﮑﻪ ﺑﺮاي ﺣﺎﺟﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﮔﺰاريﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮑﻪ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﻤﺎلِ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎنِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ را ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ :‬ﺷﺮﯾﻌﺖ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر داﻧﺎ و ﺣﮑﯿﻢ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪400 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪183 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪:‬‬
‫‪.4340‬‬
 ‫‪361‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻼم ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﻣﺠﻠﺲ و ﺗﺮك ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ‪...‬‬

‫� ‪﴾١‬‬ ‫ب‬
‫َ‬
‫خ‬ ‫ِي�‬
‫ك‬ ‫ت مِن َّ ُ� ۡن َ‬
‫ح‬ ‫ب أُ ۡحك َِم ۡ‬
‫ت َء َا� ٰ ُت ُهۥ ُ� َّم فُ ّصلَ ۡ‬ ‫﴿ال ٓر ك َِ�ٰ ٌ‬
‫]ﻫﻮد‪[١ :‬‬ ‫ٍ ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻻم‪ ،‬را؛ )اﯾﻦ( ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎﺗﺶ ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار ﮔﺸﺘﻪ و از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺣﮑﯿﻢ و‬
‫داﻧﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي آﻣﻮزهﻫﺎ و دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻫﻢﺳﻮ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ‬
‫اﺳﺖ و در آن ﻫﯿﭻ ﺗﻨﺎﻗﺾ و ﻋﯿﺒﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬از راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏ ﮐﻔﺶ‪ -‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺗﻌﻤﯿﺮِ ﮐﻔﺶِ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﺮا؟ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫ﮐﻔﺶ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﻫﺎي ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﯿﺪ‪ ،‬در ﺣﻖّ ﭘﺎي دﯾﮕﺮ ﺟﻔﺎ ﮐﺮدهاﯾﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﻋﺪل و ﺗﻮازن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﺪل و‬
‫رﻋﺎﯾﺖ‪ ‬ﺣﻖ در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ َ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫� َع ِن ٱلف ۡحشاءِ‬ ‫�يتا ٓ ِٕي ذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫� َو�َ ۡن َ ٰ‬ ‫�ن َ‬ ‫� يَأ ُم ُر ب ِٱ ۡل َع ۡد ِل َوٱ ِ� ۡح َ ٰ‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫ِ‬
‫ُ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ ُۡ َ َ ۡ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٠ :‬‬ ‫� يَعِظ� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪﴾٩٠‬‬ ‫وٱلمنك ِر وٱ�َ ِ �‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن و ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺗﺠﺎوز ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬ﭘﻨﺪﺗﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -140‬ﺑﺎب‪ :‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ و آداب آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬
‫ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ُ ْ ُ ُ ً َ‬
‫ٰ‬ ‫ُ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � تدخلوا �يوتا �� �يوت ِ�م ح� �ستأ� ِسوا و�سل ِموا‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٧ :‬‬ ‫� أهل َِها ۚ � ٰل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪﴾٢٧‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮدﺗﺎن ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺮ ﺳﺎﮐﻨﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫�ٔذِنُوا ْ َك َما ٱ ۡس َ ۡ‬
‫�ٔ َذ َن ٱ� َ‬ ‫�لُ َم فَ ۡليَ ۡس َ ۡ‬‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ََ ۡ َ ُ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ ِه ۡم﴾‬ ‫﴿�ذا بَلغ ٱ� ۡط�ٰل م‬
‫ِن� ُم ٱ ُ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٥٩ :‬‬
‫و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آﻧﺎن اﺟﺎزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ْ ُ َ َ ٌ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٨٧٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬اﻻﺳتِﺌﺬان ﺛﻼث‪ ،‬ﻓﺈِن أذِن‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟﻊ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ‬
‫لﻚ و إﻻ ﻓﺎر ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫اﺳﺖ؛) ‪ (2‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ اﺟﺎزه داده ﺷﺪ‪) ،‬وارد ﺷﻮ( و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎز ﮔﺮد«‪.‬‬
‫ْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ُ َ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إ�ﻤﺎ ﺟ ِﻌﻞ اﻻﺳتﺌﺬان ﻣﻦ أﺟ ِﻞ‬
‫ﺳﻬﻞ ِ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٨٧٦‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﺒﻟَ َﺮﺼ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ‬
‫ﻧﮕﺎه )و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از دﯾﺪنِ ﻧﺎﻣﺤﺮم( ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6245 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2153 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻪ ﺑﺎر اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6901 ،6242) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2156 :‬‬
 ‫‪363‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺟﺎزهﺧﻮاﺳﺘﻦ و آداب آن‬
‫َ َ ََ‬
‫ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ّ َ ُ ٌ‬ ‫َ‬ ‫‪ -٨٧٧‬وﻋﻦ ر ْ� ِ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫اﺳﺘﺄذ‬ ‫ﻪ‬ ‫�ﻧ‬ ‫مﺮ‬
‫ٍ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫�‬ ‫اش ﻗﺎل‪ :‬ﺣﺪﺛﻨﺎ رﺟ ُ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻲﻌ ﺑﻦ ﺣِﺮ ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َُ‬ ‫َ َ ِّ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َوﻫ َﻮ ﻲﻓ ﺑﻴﺖ ﻓﻘﺎل‪ :‬أأﻟ ِﺞ؟ ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬ﺨﻟﺎدِﻣِﻪ‪» :‬أﺧﺮج إﻰﻟ ﻫﺬا �ﻌﻠﻤﻪ اﻹﺳتﺌﺬان �ﻘﻞ‬
‫ُ‬
‫أأد ُﺧﻞ؟ ﻓَﺄذن َﻪﻟُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻓﻘﺎل‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ‪،‬‬
‫َ َ ُ َّ ُ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ‬
‫ﻪﻟُ‪ :‬ﻗﻞ‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ ،‬أأدﺧﻞ؟« ﻓﺴ ِﻤﻌﻪ‬
‫َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ُّ َ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺪﺧﻞ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬رﺑﻌﯽ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺮاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از »ﺑﻨﯽﻋﺎﻣﺮ« ﺑﺮاي ﻣﺎ رواﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ او‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻮد‪ ،‬اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ وارد ﺷﻮم؟‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎرِ ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد اﯾﻦﺷﺨﺺ ﺑﺮو و ﺑﻪ او روش اﺟﺎزه‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻦ را آﻣﻮزش ﺑﺪه؛ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮑﻢ؛ آﯾﺎ وارد ﺷﻮم؟« آن ﻣﺮد‬
‫ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺷﻨﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮑﻢ؛ آﯾﺎ وارد ﺷﻮم؟« ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او اﺟﺎزهي‬
‫ورود داد و او ﻫﻢ وارد ﺷﺪ‪.‬‬
‫ُ َ ِّ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ َّ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺪﺧﻠﺖ ﻋﻠﻴﻪ ولﻢ أﺳﻠﻢ؛ ﻓﻘﺎل‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴﺖ اﻨﻟ ِ‬ ‫‪ -٨٧٨‬ﻋﻦ ﻠﻛﺪة ﺑﻦ اﺤﻟﻨﺒﻞ‪‬‬
‫ْ ْ َ ُ ْ َّ ُ َ َ ُ َ َْ‬
‫ﺟﻊ �ﻘﻞ‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ أأدﺧﻞ؟« ]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ار ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﮐﻠﺪه ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﻢ‪،‬‬
‫وارد ﺷﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﮔﺮد و ﺑﮕﻮ‪ :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮑﻢ؛ آﯾﺎ وارد ﺷﻮم؟«‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ و آداب آن«‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬از ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ اﮔﺮ اﺟﺎزه داد‪ ،‬وارد ﺷﻮﯾﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﻮﯾﺪ‬
‫و اﮔﺮ آﺷﮑﺎرا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮﮔﺮد«‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ُ ۡ ُ ْ َ ۡ ُ ْۖ ُ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٨ :‬‬ ‫� ل� ۡ ۚم﴾‬ ‫جعوا هو أز‬ ‫جعوا فٱر ِ‬
‫﴿�ن �ِيل ل�م ٱر ِ‬
‫و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ )و اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪادﻧﺪ(‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪234 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪1170 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4312 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪.4311 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪364‬‬

‫ﺗﻮ اي ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ! از ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺮﮔﺮد« ﯾﺎ از اﺟﺎزه ﻧﺪادن ﺷﺮم ﻣﮑﻦ؛ و ﺗﻮ ﮐﻪ‬

‫اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺘﻪاي! اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪادﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮد‪،‬‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺸﻮ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺬﯾﺮاي ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ورود‪ ،‬ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي‬
‫َ ۡ ُ ْۖ ُ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ‬
‫� ل� ۡ ۚم﴾‪.‬‬ ‫جعوا هو أز‬ ‫دلﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ‪﴿ :‬فٱر ِ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دو آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﯾﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎره اش ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ُ َ ّ ُ ْ‬ ‫ام ُنوا ْ َ� تَ ۡد ُخلُوا ْ ُ� ُيوتًا َ� ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬
‫� �ستأ� ِسوا و�سل ِموا‬ ‫� ُ� ُيوت ِ�م ح ٰ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٧ :‬‬ ‫� أهل َِها ۚ � ٰل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪﴾٢٧‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! وارد‪ ‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮدﺗﺎن ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺮ ﺳﺎﮐﻨﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫َ ۡ ْ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ۡ �﴿ :‬س َتأ� ُِسوا﴾ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ آﻣﺎدﮔﯽ ورود‪ ‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش را دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام ﺑﯿﺎ« و ﺷﻤﺎ در ﻣﻮﻋﺪ‪ ‬ﻣﻘﺮر ﻣﯽروﯾﺪ و‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ دربِ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ؛ در اﯾﻦﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺮار ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دربِ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﺟﺎزهي ورود ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﻗﺮارِ ﻗﺒﻠﯽ دارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ دربِ ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ وارد‬
‫ﺷﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺪون ﺷﮏ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻢ از‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﯾﺪ و ﻫﻢ دﻋﺎي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»وﻋﻠﯿﮏ اﻟﺴﻼم«‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻤﺎ ﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﯾﻪي دوم ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫�ٔ َذ َن ٱ َّ� َ‬
‫�ٔذِنُوا ْ َك َما ٱ ۡس َ ۡ‬ ‫ِن� ُم ٱ ۡ ُ‬
‫�لُ َم فَ ۡليَ ۡس َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ َۡ َ ُ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ ِه ۡ ۚم﴾‬ ‫﴿�ذا بَلغ ٱ� ۡط�ٰل م‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٥٩ :‬‬
‫و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آﻧﺎن اﺟﺎزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪365‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺟﺎزهﺧﻮاﺳﺘﻦ و آداب آن‬

‫ﻫﺮ ﮐﻮدﮐﯽ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮد؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮاي ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ َّ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫�ٔذِن�م ٱ�ِين ملكت �ي� ٰن�م وٱ�ِين لم �بلغوا‬ ‫ام ُنوا ْ ل ِيَ ۡس َ ۡ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ُ‬ ‫ُ ۡ َ َ ٰ َ َ َّ ٰ ّ َ ۡ َ َ ٰ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ‬ ‫ُۡ ُ‬
‫ِ� تض ُعون � َِيابَ�م ّم َِن‬ ‫ت مِن �ب ِل صلوة ِ ٱلفج ِر وح‬ ‫�ل َم مِن�م ث�ث م� ٖ �‬ ‫ٱ‬
‫َّ َ َ َ ۡ َ َ ٰ ۡ َ ٓ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٥٨ :‬‬ ‫ٱلظ ِه�ة ِ و ِم ۢن �ع ِد صلوة ِ ٱلعِشاءِ �﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮدﮔﺎن و ﮐﻮدﮐﺎﻧﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﻠﻮغ ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪) ،‬ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ اﺗﺎﻗﺘﺎن( ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﺳﻪ وﻗﺖ از ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ؛ و ﻫﻨﮕﺎم )اﺳﺘﺮاﺣﺖ( ﻧﯿﻢروز ﮐﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺘﺎن‬
‫را در ﻣﯽآورﯾﺪ و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﻠﻮت ﻣﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ و در اﯾﻦ اوﻗﺎت ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ اﺗﺎق‪،‬‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ اوﻗﺎت‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮاﺑﯿﺪن آﻣﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﺴﯽ او را در آن وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫در اﯾﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ‪ ،‬اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ اﺗﺎق ﺿﺮوريﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﮐﻮدك ﺑﻪ زنِ ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﺑﻠﻮغ ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﯽ ‪-‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﻢﺗﺮ از ده ﺳﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺟﻨﺴﯽ را در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺷﻬﻮت ﺑﻪ زن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬زن ﺑﺎﯾﺪ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻮدﮐﯽ‬
‫ﺣﺠﺎب ﺑﮕﯿﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮدش را در ﺑﺮاﺑﺮِ وي ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ّ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ َّ َ َ ُ ۡ َ َ‬
‫ِين ِز�ن َت ُه َّن‬ ‫ت �غضضن مِن �ب� ِرهِن و�حفظن فروجهن و� �بد‬ ‫﴿وقل لِلمؤمِ� ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ ۡ َ ُ ُ َّ َ ٰ ُ ُ َّ َ َ ُ ۡ َ َ‬
‫َ‬
‫ِين ِز�ن َت ُه َّن إِ� ِ�ُ ُعو� ِ ِه َّن‬ ‫��ن ِ�م ِرهِن � جيو� ِ ِهنۖ و� �بد‬ ‫إِ� ما ظهر مِنهاۖ و� ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َ ٓ َّ َ ۡ َ َ ٓ ُ ُ َ َّ ۡ ۡ َ ٓ َّ ۡ ۡ َ ٓ ُ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�‬‫و� ِ ِه َّن أ ۡو إ ِ ۡخ َ� ٰن ِ ِه َّن أ ۡو بَ ِ ٓ‬ ‫أو ءابا� ِ ِهن أو ءابا ِء �عو� ِ ِهن أو ��نا� ِ ِهن أو ��نا ِء �ع‬
‫ۡ َ َّ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ ۡ َ ٓ َّ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َّ َ َّ َ َ ۡ ُْ‬
‫� أو ِ�‬ ‫� أخ� ٰت ِ ِهن أو � ِسا� ِ ِهن أو ما ملكت �ي� ٰنهن أ ِو ٱل�ٰب ِ ِع� � ِ‬ ‫إِخ� ٰن ِ ِهن أو ب ِ ٓ‬
‫ِين ل َ ۡم َ� ۡظ َه ُروا ْ َ َ ٰ َ‬ ‫َ‬
‫ٱ ۡ� ۡر َ� ِة م َِن ٱ ّلر َجال أو ٱ ّ‬
‫ت ٱلن ِ َساءِ�﴾ ]اﻟﻨﻮر ‪[٣١ :‬‬
‫ّ ٓ‬
‫� ع ۡو َ�ٰ ِ‬ ‫لط ۡفل ٱ َّ� َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﻪ زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و زﯾﻮر‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ـ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ ـ آﺷﮑﺎر ﻧﮑﻨﻨﺪ و روﺳﺮيﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﮔﺮﯾﺒﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ و زﯾﻮرﺷﺎن را ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺴﺎزﻧﺪ ﺟﺰ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮ ﯾﺎ ﭘﺪر ﯾﺎ ﭘﺴﺮ ﯾﺎ ﭘﺪرﺷﻮﻫﺮ ﯾﺎ ﺑﺮادر ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮادرزادهﻫﺎ ﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺮزادهﻫﺎ و ﯾﺎ زﻧﺎن ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﻏﻼﻣﺎﻧﺸﺎن ﯾﺎ ﻣﺮدان ﭘﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن‬
‫ﺑﯽرﻏﺒﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺟﻨﺴﯽ زﻧﺎن آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪366‬‬
‫ّ ٓ‬ ‫ِين ل َ ۡم َ� ۡظ َه ُروا ْ َ َ ٰ َ‬
‫لط ۡفل ٱ َّ� َ‬‫ﺷﺎﻫﺪ اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬أَو ٱ ّ‬
‫� ع ۡو َ� ٰ ِ‬
‫ت ٱلن ِ َساءِ�﴾؛‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﺟﻨﺴﯽِ زﻧﺎن آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن رﻏﺒﺖ ﺟﻨﺴﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و اﺻﻼً ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ذﻫﻨﺸﺎن ﺧﻄﻮر‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻢﺗﺮ از ده ﺳﺎل دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﺷﻬﻮت ﺑﻪ زﻧﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮد‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻄﯽ دارد ﮐﻪ در آن ﺑﺰرگ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﻪ ﮐﻮدك در‬
‫آن ﭘﺮورش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ زﯾﺎد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﻮت و ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا در آن ﮐﻮدك زﺑﺎﻧﻪ ﺑﮑﺸﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫در ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻼسﻫﺎي ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﭘﺮورش ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻏﺮﯾﺰهي ﺟﻨﺴﯽاش ﺗﺤﺮﯾﮏ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﻮدك ﺳﺮ از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺟﻨﺴﯽ درﻣﯽآورد و ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ‬
‫درﺑﺎرهي زﻧﺎن آﮔﺎﻫﯽ دارد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ زن ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺠﺎﺑﺶ را‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻮدك رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ آن ﮐﻮدك ده ﺳﺎﻟﻪ و ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﻤﺎ‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ در ‪ 11‬ﺳﺎﻟﮕﯽ داراي ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ! آري؛ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬ﻓﻘﻂ ﯾﺎزده ﺳﺎل از ﻓﺮزﻧﺪش ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎدرﺑﺰرﮔﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﺳﺎل داﺷﺖ«! اﻣﺎ در‬
‫دوران ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از دﺧﺘﺮان در اﯾﻦ ﺳﻦ و ﺳﺎل ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺳﻦ ازدواج از اﯾﻦ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﺧﺘﺮي در ﻧﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺎﻟﻎ ﺷﻮد و ازدواج ﮐﻨﺪ و در‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺎل ازدواﺟﺶ ﺑﺎردار ﮔﺮدد و در ده ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺻﺎﺣﺐِ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬دﺧﺘﺮ ﺷﻮد؛‬
‫دﺧﺘﺮش ﻧﯿﺰ در ﻧﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ازدواج ﮐﻨﺪ و ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪدﻧﯿﺎ ﺑﯿﺎورد؛ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ زﻧﯽ ﺑﯿﺴﺖ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺎدرﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ درﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻣﺎدرﺑﺰرﮔﯽ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ دﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬ﺑﻠﻮغ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮد و اﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﺟﻨﺴﯽ را در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ درك‪ ‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ در ﻧﮕﺎه و ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺮ زن ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش را در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻮدك ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻮدك‪ ،‬دهﺳﺎﻟﻪ و ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -141‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از اﺟﺎزهﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﯿﺴﺘﯽ«‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ ﻫﺴﺘﻢ« و ﻧﺎم ﯾﺎ ﺷﻬﺮت‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﻨﺪ؛ و ﮔﻔﺘﻦِ »ﻣﻨﻢ« و اﻣﺜﺎل آن در ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‬

‫ُ َ َ‬
‫اﻤﻟﺸﻬﻮر ِﻲﻓ اﻹﺮﺳاء‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪َّ �» :‬ﻢ ﺻ ِﻌﺪ ِﻲﺑ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٨٧٩‬ﻋﻦ أ�ﺲ‪ِ ‬ﻲﻓ ﺣﺪﻳﺜِ ِﻪ‬
‫َ َ ْ ََ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫الﺴﻤﺎء ُّ‬‫ّ‬ ‫ْ ُ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻓﺎﺳﺘﻔﺘﺢ‪ ،‬ﻓﻘﻴﻞ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺮﺒ�ﻞ‪ِ� ،‬ﻴﻞ‪ :‬وﻣﻦ ﻣﻌﻚ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺟﺮﺒ�ﻞ إﻰﻟ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ ََ‬ ‫َ ْ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫�ﻤﺪ‪ .‬ﺛﻢ ﺻ ِﻌﺪ إﻰﻟ الﺴﻤﺎء اﺜﻟﺎﻧﻴﺔ ﻓﺎﺳﺘﻔﺘﺢ‪ ،‬ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺮﺒ�ﻞ‪ ،‬ﻗﻴﻞ‪ :‬وﻣﻦ ﻣﻌﻚ؟‬
‫َ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫واﺜﻟﺎﺜﻟﺔ َّ‬‫ّ‬ ‫ُ َ َّ‬
‫ﺎﺋﺮﻫﻦ َو�ﻘﺎل ﻲﻓ ﺑﺎب ﻞﻛ ﺳﻤﺎ ٍء‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﺟﺮﺒ�ﻞ‪.‬‬ ‫والﺮاﺑﻌﺔ َوﺳ‬ ‫ﻤﺪ«‬
‫ﻗﺎل‪ٌ� � :‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﻧﺲ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﻣﺸﻬﻮر »ا‪‬ﺳﺮاء« رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»‪...‬ﺳﭙﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻣﺮا ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ ﺑﺎﻻ ﺑ‪‬ﺮد و ﮔﺸﻮده ﺷﺪن دروازه را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﮐﯿﺴﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﺮا ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دوم ﺑﺎﻻ ﺑ‪‬ﺮد و ﺧﻮاﺳﺘﺎرِ ﺑﺎز ﺷﺪن آن ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﯿﺴﺘﯽ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ«‪ .‬و در آﺳﻤﺎنِ‬
‫ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم و دﯾﮕﺮ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و در دروازهي ﻫﺮ آﺳﻤﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ :‬ﮐﯿﺴﺘﯽ؟ و‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ً َ ّ‬
‫ﻴﺎﻲﻟ ﻓﺈذا رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻤ ِﻲﺸ َوﺣﺪهُ‪،‬‬
‫ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧﺮﺟﺖ ْﻴﻟﻠﺔ ﻣِﻦ الﻠ ِ‬ ‫ْ‪ -َ ٨٨٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ََ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِّ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ‬
‫آ� �ﻘﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟« �ﻘﻠﺖ‪ :‬أﺑﻮ ذ ٍر‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﻓﺠﻌﻠﺖ أم ِﻲﺸ ِﻲﻓ ﻇِﻞ اﻟﻘﻤ ِﺮ‪ ،‬ﻓﺎﺘﻟﻔﺖ ﻓﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻢ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫راه ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎﯾﻪ)اي ﮐﻪ از ﻧﻮرِ( ﻣﺎه )ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد(‪ ،‬ﺑﻪ راﻫﻢ اداﻣﻪ دادم )ﺗﺎ در‬
‫ﻣﻬﺘﺎب دﯾﺪه ﻧﺸﻮم و ﺧﻠﻮت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪﻫﻢ ﻧﺰﻧﻢ(‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻣﺮا دﯾﺪ؛‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﯿﺴﺘﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﺑﻮذر‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3887 ،3207) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.162 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6443 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.94 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪368‬‬
‫ُ ْ‬
‫�ﺴ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ َّ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﺮﺘهُ ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫تﺴﻞ وﻓﺎﻃﻤﺔ‬
‫‪ -٨٨١‬وﻋﻦ أم ﻫﺎﻧﺊ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎﻟﺖ‪:‬أ�ﻴﺖ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬وﻫﻮ �ﻐ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ ْ ُ َ َ ُ ُّ َ‬ ‫َ ْ‬
‫»ﻣﻦ ﻫﺬه؟« �ﻘﻠﺖ‪ :‬أﻧﺎ أم ﻫﺎﻧﺊ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﻫﺎﻧﯽ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺘﺤﻤﺎم ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﭘﺎرﭼﻪاي را ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ زن‬
‫ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬امﻫﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫َُ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َّ َّ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺪ�ﻘﺖ اﺒﻟﺎب ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻫﺬا؟« �ﻘﻠﺖ‪ :‬أﻧﺎ‪،‬‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴﺖ اﻨﻟ ِ‬‫‪ -٨٨٢‬وﻋﻦ َ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ ُ َ َ‬
‫َ‬
‫ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻧﺎ أﻧﺎ؟« ﻛ�ﻧﻪ ﻛ ِﺮﻫﻬﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم و در زدم؛ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﮐﯿﺴﺘﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ ﮐﻪ( ﻣﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻢ؟!« ﮔﻮﯾﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮز ﺟﻮاب‪ ،‬ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪357 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪336 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 869‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6250 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2155 :‬‬
 ‫‪ -142‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دﻋﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻄﺴﻪ زدن‬
‫»اﻟﺤﻤﺪﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدن دﻋﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻄﺴﻪ‬
‫زدن »اﻟﺤﻤﺪﷲ« ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ و ﺑﯿﺎنِ آداب دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻋﻄﺴﻪزﻧﻨﺪه و ﻧﯿﺰ‬
‫آداب ﻋﻄﺴﻪ زدن و ﺧﻤﯿﺎزه ﮐﺸﯿﺪن‬

‫َ ُ َ َ َ‬ ‫ُْ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬

‫ﻲﺒ‪» :‬إن اﷲ �ِ ُّﺐ اﻟﻌﻄﺎس َو�� َﺮهُ اﺘﻟَّﺜﺎؤب‪ ،‬ﻓﺈذا‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٨٨٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ًّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫�ﻄﺲ أﺣﺪ�ﻢ َوﻤﺣِﺪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺎﻛن ﺣﻘﺎ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠ ٍِﻢ ﺳ ِﻤﻌﻪ أن �ﻘﻮل ﻪﻟُ ﻳ ْﺮﻤﺣﻚ اﷲ وأﻣﺎ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ‬ ‫ّ ُ ُ َّ ُ َ َ َّ‬
‫�دهُ ﻣﺎ اﺳﺘﻄﺎع‪ ،‬ﻓﺈن أﺣﺪ�ﻢ إِذا‬ ‫ﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻓﺈذا �ﺜﺎءب أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠ‬ ‫اﺘﻟﺜﺎؤب ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻫﻮ ﻣِﻦ الﺸ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ‬
‫ﺎءب ﺿ ِﺤﻚ ﻣِﻨﻪ الﺸﻴﻄﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫�ﺜ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻋﻄﺴﻪ را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد و ﺧﻤﯿﺎزه‬
‫را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد؛ ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺴﻪ زد و "اﺤﻟﻤﺪ�" ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنرا‬
‫ََُْ َ‬
‫ﻤﺣﻚ اﷲ"‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻤﯿﺎزه از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛‬ ‫ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬ﻳﺮ‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ را ﺧﻤﯿﺎزه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻤﯿﺎزه ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ او ﻣﯽﺧﻨﺪد«‪.‬‬
‫ْ ُْ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َْ ُ ْ َْ ْ ُ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪َ ،‬وﻴﻟَﻘﻞ ﻪﻟُ أﺧﻮهُ أ ْو‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬إِذا �ﻄﺲ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪:‬‬ ‫‪َ -٨٨٤‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ ُ ُّ َ ُ ْ ُ َ َ ُ‬ ‫ََُْ ْ َْ‬ ‫َُ َْ َُ َ‬ ‫َ ُُ َ َُ َ‬
‫ﺻﺎﺣِﺒﻪ‪ :‬ﻳ ْﺮﻤﺣﻚ اﷲ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗﺎل ﻪﻟ‪ :‬ﻳﺮﻤﺣﻚ اﷲ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪� :‬ﻬﺪِﻳ�ﻢ ا� و�ﺼﻠِﺢ ﺑﺎﻟ�ﻢ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺴﻪ زد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫َ َ‬ ‫ْ ّ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" و ﺑﺮادر ﯾﺎ دوﺳﺘﺶ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" و ﭼﻮن )ﺑﺮادر ﯾﺎ‬
‫َ ُ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َْ‬ ‫ََُْ َ‬
‫ﻤﺣﻚاﷲ" ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻋﻄﺴﻪزﻧﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪�" :‬ﻬ ِﺪﻳ� ُﻢ ا� َو�ُ ْﺼ ِﻠ ُﺢ ﺑَﺎﻟ� ْﻢ"«‪.‬‬ ‫دوﺳﺘﺶ( ﺑﻪ او "ﻳﺮ‬
‫]ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ و اﺣﻮاﻟﺘﺎن را اﺻﻼح ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6223 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6224 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪370‬‬
‫ُ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫‪ -٨٨٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إذا �ﻄﺲ أﺣﺪ� ْﻢ‬
‫َ ُ َ ِّ ُ‬ ‫َ َ ِّ ُ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺤ ِﻤﺪ اﷲ ﻓﺸﻤﺘﻮهُ ﻓ‪،‬ﺈِن ل ْﻢ �ﻤ ِﺪ اﷲ ﻓﻼ �ﺸﻤﺘﻮهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از‬
‫َ َ‬ ‫ْ ّ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺴﻪ زد و "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﮔﻔﺖ‪ ،‬او را دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ )و ﺑﻪ او "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ(‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫ََُْ َ‬ ‫ْ ّ‬
‫ﻤﺣﻚاﷲ"‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺴﻪ زد و "اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬او را دﻋﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ )و ﺑﻪ او "ﻳﺮ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ(«‪.‬‬
‫ْ َ َّ ِّ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ ْ ََ‬
‫ﺖ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺸﻤﺖ أﺣﺪﻫﻤﺎ َولﻢ �ﺸﻤ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬
‫ﻋ‬ ‫ﻼن‬
‫ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻄ‬ ‫�‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺲ‬ ‫‪ -٨٨٦‬و�ﻦ أ� ٍ‬
‫َ َ‬ ‫َ ِّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ َ َّ َّ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ُ َ ِّ ْ ُ َ َ َ‬
‫اﻵﺧ َﺮ‪� ،‬ﻘﺎل اﺬﻟِي ل ْﻢ �ﺸﻤﺘﻪ‪� :‬ﻄﺲ ﻓﻼن ﻓﺸﻤﺘﻪ َو�ﻄﺴﺖ ﻓﻠﻢ �ﺸﻤﺘ ِ�؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻫﺬا ﻤﺣِﺪ‬
‫َّ َ َ َ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﷲ‪ ،‬و�ﻧﻚ ل ْﻢ ﺤﺗﻤ ِﺪ اﷲ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دو ﻧﻔﺮ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﯾﮑﯽ‬
‫َ َ‬
‫از آنﻫﺎ دﻋﺎ ﮐﺮد )و ﺑﻪ او "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﮔﻔﺖ( و ﺑﺮاي دﯾﮕﺮي دﻋﺎ ﻧﮑﺮد )و ﺑﻪ او‬
‫َ َ‬
‫"ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﻧﮕﻔﺖ(‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﻋﻄﺴﻪ زد و ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﺮدﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﻦ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮدم و ﺷﻤﺎ ﺑﺮاﯾﻢ دﻋﺎ ﻧﮑﺮدﯾﺪ؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‬
‫ْ ّ‬
‫ﺷﺨﺺ‪" ،‬اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﮔﻔﺖ و ﺗﻮ ﻧﮕﻔﺘﯽ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دﻋﺎ‬
‫ْ ّ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻄﺴﻪ زدن‪" ،‬اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و ﺑﯿﺎن آداب ﻋﻄﺴﻪ و ﺧﻤﯿﺎزه«‪.‬‬
‫ﻋﻄﺴﻪ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﷲ‪ ،‬آن را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺐ اﻟْ ُﻌ َ‬
‫ﻄﺎس«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻋﻄﺴﻪ‬ ‫إن اﷲ ُ� ُّ‬
‫َّ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬‬
‫ِ‬
‫را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻄﺴﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﺸﺎط و ﭼﺎﻻﮐﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺒﮏ و ﭼﺎﻻك ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎنِ ﮐﻮﺷﺎ و ﭼﺎﻻك را دوﺳﺖ‬
‫ُّ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫اﻟﻘ ُّ‬
‫ﻮي ٌ‬
‫وأﺣﺐ إﻰﻟ‬ ‫ﺧ�‬ ‫دارد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﻤﺆﻣﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2992 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6225 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2991 :‬‬
 ‫‪371‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﻋﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻄﺴﻪزدن »اﻟﺤﻤﺪﷲ« ‪...‬‬
‫ُّ‬ ‫َّ‬
‫ﻞﻛ ﺧ�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺆﻣﻦ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﻗﻮي‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ از ﻣﺆﻣﻦ‬
‫ﻌﻴﻒ و� ٍ‬
‫اﻤﻟﺆﻣﻦ الﻀ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﷲ ِﻣﻦ‬
‫ا ِ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ و در ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ«‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺳﺒﮑﯽ و ﭼﺎﻻﮐﯽﺳﺖ‪ ،‬اﷲ‪ ‬آنرا ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد و اﻧﺴﺎن ﺑﻪدﺳﺘﻮرِ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ْ ّ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮدن "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻄﺴﻪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او‬
‫س اﷲ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﻪﺟﺎي آو‪‬ر‪‬د‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن‬
‫ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎ ِ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﭼﻪ در ﻧﻤﺎز و ﭼﻪ ﺑﯿﺮونِ ﻧﻤﺎز‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ْ ّ‬
‫"اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ در دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‬
‫ْ ّ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢ اﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ‬
‫ْ ّ‬
‫ﺑﺮاي ذﮐﺮِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮد و "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫َ َ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنرا ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺴﻄﻪﮐﻨﻨﺪه "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﺑﮕﻮﯾﺪ و‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺪان ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬را ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻄﺴﻪﮐﻨﻨﺪه‬
‫ْ ّ‬
‫"اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﮔﻔﺘﻪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﺮاي او دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻮل َﻪﻟُ‬
‫َُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ًّ َ ُ ِّ‬
‫در ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن ﺣﻘﺎ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ َﺳ ِﻤ َﻌﻪ أن �ﻘ‬
‫َ َ‬
‫ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚ اﷲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنرا ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫"ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚ اﷲ"«‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚ اﷲ" ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ و ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ْ ّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺴﻪ زد و "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﮔﻔﺖ‪ ،‬او را دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ )و ﺑﻪ‬
‫َ َ‬
‫او "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ْ ّ‬
‫"اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻋﻄﺴﻪﮐﻨﻨﺪه‬
‫َ َ‬
‫"ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و‬
‫ْ ّ‬
‫آنﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﮔﻔﺘﻦِ آنﺷﺨﺺ را‬
‫َ َ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.4816 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪372‬‬

‫و اﻣﺎ ﺧﻤﯿﺎزه از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد؛ ﭼﺮا؟ ﺑﺮاي‬

‫اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻤﯿﺎزه ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﻨﺒﻠﯽﺳﺖ و اﻓﺮاد‪ ‬ﭘ‪‬ﺮﺧﻮاب ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﯾﺎد ﻣﯽﺧﻮاﺑﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎد‬
‫ﻫﻢ ﺧﻤﯿﺎزه ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺧﻤﯿﺎزه ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﻨﺒﻠﯽﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﺧﻤﯿﺎزه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﻤﯿﺎزه ﮐﺸﯿﺪن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺧﻤﯿﺎزه و ﻓﺮو‬
‫ﺑﺮدنِ آن‪ ،‬ﻟﺐِ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ را ﺑﻪآراﻣﯽ ﮔﺎز ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ دﻫﺎﻧﺘﺎن ﺑﺎز ﻧﺸﻮد و ﺧﻤﯿﺎزه ﻧﯿﺎﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻟﺐِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮔﺎز ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ زﺧﻤﯽ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫روش ﯾﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻤﯿﺎزه ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﺟﻠﻮي ﺧﻤﯿﺎزه‬
‫را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ را روي دﻫﺎﻧﺘﺎن ﺑﮕﺬارﯾﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢ اﷲ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺸﺖ‪ ‬دﺳﺖ را روي دﻫﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد و درﺳﺘﺶ‪،‬‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻦِ ﮐﻒ‪ ‬دﺳﺖ ﺑﺮ روي دﻫﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻤﯿﺎزه اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﻤﯿﺎزه‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ او ﻣﯽﺧﻨﺪد؛ زﯾﺮا ﺧﻤﯿﺎزه ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﻨﺒﻠﯽﺳﺖ و ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي‬
‫ﺗﻨﺒﻞ را دوﺳﺖ دارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺗﻦﭘﺮوري در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﮐﻮﺷﺎ و ﭼﺎﻻك را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺧﻤﯿﺎزه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺧﻤﯿﺎزه را ﻓﺮو ﺑﺮﯾﺪ و از آن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ روي دﻫﺎنِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﯾﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﻤﯿﺎزه ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ«؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺧﻤﯿﺎزه ﭼﻪﮐﺎر ﮐﻨﯿﻢ و ﻧﮕﻔﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮد آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻤﯿﺎزه را ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﻢ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻦ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ روي دﻫﺎﻧﻤﺎن ﺑﮕﺬارﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﭘﻨﺪارِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﻔﺘ ِ‬
‫»أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ« در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻤﯿﺎزه ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﻨﺎ و اﺳﺎسِ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي اﻓﺮاد‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫لش ۡي َ�ٰن نَ ۡزغ‪ ٞ‬فَٱ ۡس َتعِ ۡذ بٱ َّ�ِ إنَّ ُهۥ َس ِم ٌ‬
‫يع َعل ٌ‬
‫ِيم ‪﴾٢٠٠‬‬
‫َّ َ َ َ َّ َ َ َّ‬
‫﴿�ما ي��نك مِن ٱ‬
‫ِ ۚ ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٠٠ :‬‬
‫و اﮔﺮ وﺳﻮﺳﻪاي از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ او‪ ،‬ﺷﻨﻮاي داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪373‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﻋﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻄﺴﻪزدن »اﻟﺤﻤﺪﷲ« ‪...‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ وﺳﻮﺳﻪاي‬
‫از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﻤﯿﺎزه از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺲ ﺧﻤﯿﺎزه‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ وﺳﻮﺳﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦِ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺷﻤﺎ در ﻓﻬﻢِ آﯾﻪ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻨﻈﻮر از وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎ ﺗﺮك‪ ‬واﺟﺒﺎت ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﺳﻮﺳﻪي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﻣﻌﺎﺻﯽ و ﺗﺮك واﺟﺒﺎت ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫و ﻫﺮﮔﺎه اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﺗﺮك واﺟﺒﯽ وﺳﻮﺳﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از او ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ ﺳﻨﺖ‪ ‬ﻋﻤﻠﯽ درﺑﺎرهي ﺧﻤﯿﺎزه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﻢ ﯾﺎ از آن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﯿﻢ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺧﻤﯿﺎزه را ﻓﺮو ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را‬
‫روي دﻫﺎﻧﻤﺎن ﺑﮕﺬارﯾﻢ‪.‬‬
‫و از آداب ﻋﻄﺴﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮدن دﺳﺘﻤﺎل ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را‬
‫روي ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﮐﺎر دو ﺣﮑﻤﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ ﻋﻄﺴﻪ ﻋﻮاﻣ ِ‬
‫ﻞ ﺑﯿﻤﺎريزا از ﺑﺪن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ و در‬
‫اﻃﺮاف‪ ‬اﻧﺴﺎن ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ دوم‪ :‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻋﻄﺴﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﭼﻨﺪشآوري ﭼﻮن آبِ ﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﯿﻔﺘﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﭼﻨﺪش و اذﯾﺖ اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻄﺴﻪ‬
‫ﮐﺮدن ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮدن ﺑﯿﻨﯽِ ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﯿﻨﯽ از ﺧﺮوجِ ﺑﺎد ﯾﺎ‬
‫ﻫﻮاي درون ﺑﯿﻨﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻄﺴﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ آورده‪ ،‬آﺷﮑﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮد و‬
‫َ َ‬ ‫ْ ّ‬
‫"اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا دو ﻧﻔﺮ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻄﺴﻪ‬
‫َ َ‬ ‫ََُْ َ‬
‫ﻤﺣﻚاﷲ" ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮي "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﻧﮕﻔﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ "ﻳﺮ‬
‫ﻚاﷲ" ﮔﻔﺘﯿﺪ؛‬ ‫ﻧﻔﺮِ دوم ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﻼﻧﯽ ﻋﻄﺴﻪ زد و ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او "ﻳَـ ْﺮ َﲪُ َ‬
‫ْ ُ ّ‬ ‫ْ‬
‫وﻟﯽ ﻣﻦ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮدم و ﺷﻤﺎ اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﻔﺘﯿﺪ؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪" ،‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ�"‬
‫ْ ّ‬
‫ﮔﻔﺖ و ﺗﻮ ﻧﮕﻔﺘﯽ«‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮد و "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬در ﺟﻮاﺑﺶ‬
‫ْ ّ‬ ‫َ َ‬
‫"ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺘﻦِ "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﻢ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪374‬‬
‫ْ ّ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ ّ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺴﻪ ﮐﺮد و "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑﻪ او‬
‫ْ ّ‬
‫ﯾﺎدآوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺴﻪ زد و "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬او را‬
‫َ َ‬
‫دﻋﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ )و ﺑﻪ او "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ(«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ آﻣﻮزش ﺑﻪ او‬
‫ْ ّ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و ﻫﺪف‪ ‬ﻣﺎ از اﯾﻦ‬
‫ْ ّ‬
‫ﯾﺎدآوري‪ ،‬آﻣﻮزشِ وي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻄﺴﻪﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ "اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ ِ�" را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫َ َ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﻗﺎﺑﻞِ ﺷﻨﯿﺪن ﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ او "ﻳَ ْﺮﻤﺣُﻚاﷲ" ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫َ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬
‫ﺟﻮاﺑﺸﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪�" :‬ﻬ ِﺪﻳ� ُﻢ ا� َو ُ� ْﺼ ِﻠ ُﺢ ﺑَﺎﻟ� ْﻢ"‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ و‬
‫ُ ُّ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬
‫اﺣﻮاﻟﺘﺎن را اﺻﻼح ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪�» :‬ﻬ ِﺪﻳﻨﺎ أو �ﻬ ِﺪﻳ� ُﻢ ا�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه و ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ؛‬
‫َ ُ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َْ‬
‫درﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪�» :‬ﻬ ِﺪﻳ� ُﻢ ا� َو�ُ ْﺼ ِﻠ ُﺢ ﺑَﺎﻟ� ْﻢ«‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َ َ َ َ ََُ ْ َ َُ َ‬
‫أو ﺛﻮ�ﻪ ﻰﻠﻋ ﻓﻴ ِﻪ‬ ‫‪ -٨٨٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إذا �ﻄﺲ وﺿﻊ ﻳﺪه‬
‫َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ‬
‫أو ﻏﺾ ﺑﻬﺎ ﺻ ْﻮﺗﻪ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ‬ ‫وﺧﻔﺾ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻟﺒﺎﺳﺶ را روي دﻫﺎﻧﺶ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺎ آن ﺻﺪاﯾﺶ را آرام ﻣﯽﮐﺮد ﯾﺎ ﺑﺎ آن ﺻﺪاﯾﺶ‬
‫را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫َ ُ َ ْ‬ ‫ْ ُ ُ َََ ُ َ َْ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳ ْﺮﺟﻮن أن‬
‫ِ‬ ‫‪ -٨٨٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن اﻴﻟَﻬﻮد �ﺘﻌﺎﻃﺴﻮن ﻋِﻨﺪ‬
‫ُ ْ ُ َ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َُ َ َُ َ َُ ُ‬
‫ﻳ�ﻢ اﷲ و�ﺼﻠِﺢ ﺑﺎﻟ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و‬
‫ُ‬ ‫�ﻘﻮل لﻬ ْﻢ »ﻳ ْﺮﻤﺣ�ﻢ اﷲ«‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪» :‬ﻳﻬﺪ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4755 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪] .4207 :‬راوي در ﺑﯿﻦ »ﺧَﻔَﺾ‪ «‬و‬
‫»ﻏَﺾ‪ « ‬ﺷﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4213 :‬‬
 ‫‪375‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﻋﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻄﺴﻪزدن »اﻟﺤﻤﺪﷲ« ‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ‪ -‬ﺑﻪﻋﻤﺪ و از روي دروغ‪ -‬ﻧﺰد‬

‫ََُْ ُ‬
‫ﻤﺣ�ﻢ اﷲ«) ‪ (1‬ﺑﮕﻮﯾﺪ؛‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزدﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن »ﻳﺮ‬
‫َ ُ ْ ) ‪(2‬‬ ‫ْ‬
‫ﻳ�ﻢ اﷲ و�ُ ْﺼ ِﻠ ُﺢ ﺑﺎﻟ�ﻢ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳَﻬﺪ‬
‫َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺜﺎءب أﺣﺪ� ْﻢ‬ ‫‪ -٨٨٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إذا ﺗ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ َّ َّ ْ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َُْْ ْ َ ََ‬
‫ﻓﻠﻴﻤ ِﺴﻚ �ِﻴ ِﺪه ِ ﻰﻠﻋ �ِﻴ ِﻪ ﻓﺈن الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺪﺧﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﻤﯿﺎزه ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را روي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن‪ - ،‬از اﯾﻦ راه ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮِ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ -‬وارد ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ و اﺣﻮاﻟﺘﺎن را اﺻﻼح ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2995 :‬‬
 ‫‪ -143‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دﺳﺖ دادن و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﻫﻨﮕﺎ ِم‬
‫دﯾﺪار‪ ،‬و ﺑﻮﺳﯿﺪنِ دﺳﺖ‪ ‬ﻣﺮد ﺻﺎﻟﺢ و ﺑﻮﺳﯿﺪنِ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ از‬
‫روي ﻣﺤﺒﺖ و ﺑﻪ آﻏﻮش ﮐﺸﯿﺪنِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺳﻔﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻣﮑﺮوه ﺑﻮدن ﺧﻢ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬

‫ْ‬ ‫ُْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َْ ّ‬ ‫َ ْ َ‬

‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ﺤﺎب‬
‫ِ‬ ‫أﺻ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﺤﺔ‬ ‫ﺼﺎﻓ‬‫ﻤ‬‫ال‬ ‫ﺎﻧﺖ‬
‫ِ‬ ‫أ�‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻷ�ﺲ‬
‫ٍ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ة‬ ‫ﺘﺎد‬‫ﻗ‬ ‫ﺎب‬
‫ِ‬ ‫ﻄ‬ ‫اﺨﻟ‬ ‫ﻲﺑ‬
‫‪� -٨٩٠‬ﻦ ِ‬
‫أ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ‬
‫اﷲ‪‬؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺧﻄّﺎب‪ ،‬ﻗﺘﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ )=دﺳﺖ دادن(‬
‫در ﻣﯿﺎنِ اﺻﺤﺎب رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫َْ َ َ ُ ْ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ ْ ََ‬
‫‪ -٨٩١‬و�ﻦ أ� ٍﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬لﻤﺎ ﺟﺎء أﻫﻞ اﻴﻟﻤ ِﻦ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻗﺪ ﺟﺎء�ﻢ أﻫﻞ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ﺎء ﺑﺎلﻤﺼﺎﻓﺤﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬‫اﻴﻟﻤﻦ‪ ،‬وﻫﻢ أول ﻣﻦ ﺟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﻤﻨﯽﻫﺎ ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ -‬آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻫﻞ ﯾﻤﻦ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ‬
‫)=دﺳﺖ دادن( را راﯾﺞ ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ْ ُ ْ َْ ََْ َ َََ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ ََْ‬
‫ﺎن‬
‫ﺎن �ﻴﺘﺼﺎﻓﺤ ِ‬ ‫‪ -٨٩٢‬و�ﻦ اﻟﺮﺒاءِ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ مﺴﻠِﻤ ِ‬
‫� ﻳﻠﺘ ِﻘﻴ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ّ ُ َ َُ َ َْ َ ْ َْ َ‬
‫ﺮﺘﻗﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫إﻻ ﻏ ِﻔﺮ لﻬﻤﺎ �ﺒﻞ أن �ﻔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑ‪‬ﺮاء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻣﻮرد‪ ‬آﻣﺮزش ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6263 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪4344 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و‪‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬أولُ ﻣ‪‬ﻦْ ﺟ‪‬ﺎء‪ ‬ﺑﺎﻟﻤ‪‬ﺼ‪‬ﺎﻓَﺤ‪‬ﮥ «‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪(5778 ،5777) :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥاﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪525 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬‬
‫ش‪.4343 :‬‬
 ‫‪377‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﺳﺖ دادن و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﻫﻨﮕﺎمِ دﯾﺪار‪ ،‬و ‪...‬‬
‫َّ ُ ُ َّ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫أو ﺻﺪﻳﻘﻪ‬ ‫‪َ -٨٩٣‬و�ﻦ أ� ٍﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺟﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬الﺮﺟﻞ ﻣِﻨﺎ ﻳﻠﻰﻘ أﺧﺎه‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ََْ ُ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ُ ُ َ ِّ ُ ُ‬ ‫َْ َ َ‬
‫ﺰﺘﻣﻪ و�ﻘﺒﻠﻪ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ« ﻗﺎل‪� :‬ﻴﺄﺧﺬ �ِﻴ ِﺪه ِ َو�ﺼﺎﻓ ِﺤﻪ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫أ�ﻨﺤ ِ� ﻪﻟ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ« ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴﻠ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ‬
‫»�ﻌﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﺨﺼﯽ از ﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﺮادر‬
‫ﯾﺎ دوﺳﺘﺶ دﯾﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي او ﺧﻢ ﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﺑﻪ آﻏﻮش ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺒﻮﺳﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﺳﺘﺶ را‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺎ او ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ ﺑﺎب را در اداﻣﻪي آداب ﺳﻼم و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﯾﺎ دﺳﺖ دادن؛ آﯾﺎ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﻨﮕﺎمِ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺮادرش ﺑﺎ او دﺳﺖ دﻫﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺘﺎده از اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ دﺳﺖ دادن در ﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬راﯾﺞ ﺑﻮد؟ اﻧﺲ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫»آري«‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽرﺳﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دو‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽرﺳﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﻟﺬا در دﯾﺪنِ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﯾﮏدﯾﮕﺮ در‬
‫ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دﺳﺖ دادن ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬در‬
‫ﻫﻨﮕﺎمِ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫وﻗﺘﯽ در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار از ﮐﻨﺎرِ ﻣﺮدم ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮدﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او دﺳﺖ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﮔﺰاري ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرﺷﺎن اﺳﺖ‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﮔﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺗﻘﺒﻞ اﷲ« ﯾﺎ »ﻗﺒﻮل ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺪﻋﺖ و ﭘﺪﯾﺪهي‬
‫ﻧﻮﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺖ و ﭼﭙﺶ ﺳﻼم‬
‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴْ�ﻢ َو َرﻤﺣﺔ اﷲ«‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2195 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪378‬‬

‫و اﻣﺎ ﺧﻢ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم دﯾﺪار ﺑﺎ آﻧﺎن ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻧﻘﻪ و در آﻏﻮش‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺸﺎن؛ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺧﻢ ﺷﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬ﺳﺆال‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را در آﻏﻮش ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻢ ﺷﺪن‬
‫ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در آن ﻧﻮﻋﯽ ﺧﻀﻮغ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮِ اﷲ‪ ‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو از ﺧﻢ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﻬﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﺎﻧﻘﻪ )=ﺑﻪ آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺘﻦ( و ﺑﻮﺳﯿﺪ ِن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺳﻔﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﻢ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﻬﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﺑﺮادران ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِ� إن َشا ٓ َء ٱ َّ�ُ‬
‫َ‬ ‫ى إ َ ۡ�هِ َ�بَ َو ۡ�هِ َوقَ َال ٱ ۡد ُخلُوا ْ م ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ ٰ ُ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫� يوسف َءاو ٰٓ ِ‬ ‫﴿فلما دخلوا‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٩٩ ،٩٨ :‬‬ ‫ِ� ‪َ ٩٩‬و َر� َع �ب َ َو ۡ�هِ � ٱل َع ۡر ِش َوخ ُّروا ُ�ۥ ُس َّجد�ۖ﴾‬
‫َءا ِمن َ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﯾﻮﺳﻒ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬او ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﮐﻨﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺟﺎي داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫اﷲ در ﮐﻤﺎل اﻣﻨﯿﺖ وارد ﻣﺼﺮ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬و ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﺑﺎﻻي ﺗﺨﺖ ﺑﺮد و ﻫﻤﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺠﺪه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺨﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬ﯾﻮﺳﻒ و ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺑﻮده و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬اﺳﻼﻣﯽِ ﻣﺎ‪ ،‬آن را ﻣﻨﺴﻮخ ﮐﺮده و از آن ﺑﺎز داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮي ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺼﺪش ﻋﺒﺎدت ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﻢ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ روا ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮِ ﺷﻤﺎ ﺧﻢ ﺷﺪ‪ ،‬او را ﻧﺼﯿﺤﺖ و‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع و ﻧﺎرواﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪،‬‬
‫ﮐُﺮﻧﺶ ﻧﮑﻦ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻮﺳﯿﺪن دﺳﺖ‪ ‬ﻣﺮدانِ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
‫ْ‬ ‫َ ُ ٌّ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺣﺒِ ِﻪ اذﻫﺐ ﺑِﻨﺎ إﻰﻟ ﻫﺬا اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ﺎل‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل �ﻬﻮدي ل ِﺼﺎ ِ‬‫ٍ‬ ‫‪ -٨٩٤‬وﻋﻦ ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻋﺴ‬
‫َِ‬
‫َ َّ َ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َْ َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ َ ُ َ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َََ‬
‫ﻨﺎت ﻓﺬﻛﺮ اﺤﻟﺪﻳﺚ إﻰﻟ ﻗﻮﻪﻟ‪ :‬ﻓﻘﺒﻼ ﻳﺪه ورِﺟﻠﻪ‬ ‫آﻳﺎت ﺑي ٍ‬‫ﻓﺄﺗﻴﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺴﺄﻻه �ﻦ � ِﺴﻊ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﻚ ٌّ‬‫َ ْ َ ُ َّ َ‬
‫ﻧﻲﺒ‪] .‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي و ﻏﯿﺮِ او ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫وﻗﺎﻻ‪� :‬ﺸﻬﺪ �ﻧ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.517 :‬‬
 ‫‪379‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﺳﺖ دادن و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﻫﻨﮕﺎمِ دﯾﺪار‪ ،‬و ‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻋﺴ‪‬ﺎل‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﻬﻮدي ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ را ﻧﺰد‪‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺒ‪‬ﺮ؛ ﺳﭙﺲ ﻫﺮ دو ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و از او درﺑﺎرهي ﻧُﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي واﺿﺢ‬
‫و روﺷﻦ) ‪ (1‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫آندو دﺳﺖ و ﭘﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‪.‬‬
‫َ َّ ِّ َ َ َّ ْ َ َ‬ ‫‪َ -٨٩٥‬و َﻋﻦ اﺑْﻦ ُ� َﻤ َﺮ‪ $‬ﻗ َِّﺼ ٌﺔ ﻗﺎل �ِﻴﻬﺎ‪ :‬ﻓَ َﺪﻧَ ْ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺒﻠﻨﺎ ﻳﺪهُ‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻧﺎ‬‫ﻮ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ در آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪﯾﻢ و دﺳﺘﺶ را ﺑﻮﺳﯿﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ورﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻲﻓ ﺑَيْﻲﺘ ﻓﺄﺗَﺎهُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َُْ ْ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺎرﺛﺔ اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ‬ ‫‪ -٨٩٦‬و�ﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺪِم ز�ﺪ �ﻦ ﺣ ِ‬
‫ْ َّ ُّ َ ُ ُّ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ َّ َ ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺛﻮ�ﻪ ﻓﺎ�ﺘﻨﻘﻪ َو�ﺒﻠﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬ ‫�ﻘ َﺮع اﺒﻟﺎب‪� .‬ﻘﺎم إﻴﻟ ِﻪ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﺮ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮐﺮده و آنرا ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ‪ - ‬از ﺳﻔﺮي‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ؛ آن روز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﻦ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و در زد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي زﯾﺪ رﻓﺖ‬
‫و او را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫َ ْ ً َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ٍّ‬ ‫َ ْ‬
‫وف ﺷيﺌﺎ ول ْﻮ أن‬
‫‪َ -٨٩٧‬و�ﻦ أﻲﺑ ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ َرﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺤﺗ ِﻘﺮن ﻣِﻦ اﻤﻟﻌ ُﺮ ِ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َْ َ َ‬
‫ِﻴﻖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ٍ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﻮﺟﻪ‬
‫ٍ‬ ‫ﺗﻠﻰﻘ أﺧ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﺎك‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرت ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻧُﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ داد؛ اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻋﺼﺎ‪ ،‬دﺳﺖ )ﯾﺪ ﺑﯿﻀﺎء(‪ ،‬ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﻣﺤﺼﻮﻻت‪ ،‬ﺗﻮﻓﺎن‪ ،‬ﻫﺠﻮم ﻣﻠﺦ‪،‬‬
‫ﺷﭙﺶ و ﻗﻮرﺑﺎﻏﻪ‪ ،‬و ﺧﻮنآﻟﻮد ﺷﺪنِ آبﻫﺎي ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪1117 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪.517 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.516 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2626 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 123‬و ‪ 700‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪380‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﻣﺎم ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﺑﺎب آداب ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ و ﻣﻌﺎﻧﻘﻪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ آن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻋﺴ‪‬ﺎل‪ ‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﯾﻬﻮدي ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ را ﻧﺰد‪ ‬اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺒ‪‬ﺮ؛ ﺳﭙﺲ ﻫﺮ دو ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ‬
‫و از او درﺑﺎرهي ﻧُﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي واﺿﺢ و روﺷﻦ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧُﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي‬
‫آﺷﮑﺎر را ﺑﺮاي آندو ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ ،‬دﺳﺖ و ﭘﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﮔﻮاﻫﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي«‪.‬‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ در اﺻﻞ از ﻣﺼﺮ و از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎم ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ٰ َ ۡ ِ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ َ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢١ :‬‬ ‫� ل� ۡم﴾‬ ‫﴿�قوم ٱدخلوا ٱ��ض ٱلمقدسة ٱل ِ� كتب ٱ‬
‫اي ﻗﻮم ﻣﻦ! وارد ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﭘﺎﮐﯽ ﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ در ﺗﻮرات ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ در آﺧﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﻣﮑﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎري از ﯾﻬﻮدﯾﺎن از ﺷﺎم ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻇﻬﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ آﺧﺮ زﻣﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﺗﻮرات و‬
‫اﻧﺠﯿﻞ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ َّ ُ َ َّ َّ ۡ ُ ّ َّ َّ‬
‫ِنده ۡم ِ� ٱ َّ� ۡو َرٮ ٰ ِة‬ ‫� ُدون ُهۥ َمك ُتو�ًا ع‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫�‬ ‫﴿ٱ�ِين يتبِعون ٱلرسول ٱ� ِ� ٱ� ِ� ٱ‬
‫ح ُّل ل َ ُه ُم ٱ َّ َ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫َ ۡ‬
‫ت َو�ُ َح ّ ِر ُم‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫وف َو�َن َهٮ ٰ ُه ۡم ع ِن ٱل ُمنك ِر َو�ُ ِ‬ ‫يل يَأ ُم ُرهم ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫� ِ‬‫وٱ ِ� ِ‬
‫َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ َ َ َ ُ َ ۡ ُ ۡ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ َ َ‬
‫�ه ۡم َوٱ�غ� ٰل ٱل ِ� �نت عل ۡي ِه ۡ ۚم﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[١٥٧ :‬‬ ‫علي ِهم ٱ���ِث و�ضع �نهم إ ِ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درسﻧﺨﻮاﻧﺪهاي ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ را در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و از ﺑﺪي ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎك را ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از آﻧﺎن رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺸﺎﺟﺮهاي ﻣﯿﺎن ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن روي ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺎﺗﻢ اﻣﯿﺪ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪزودي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ از او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪:‬‬
 ‫‪381‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﺳﺖ دادن و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﻫﻨﮕﺎمِ دﯾﺪار‪ ،‬و ‪...‬‬
‫َ ۡ ُ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ َ ٓ َ ُ َّ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫﴿ َو�نوا مِن �بل �ستفتِحون � ٱ�ِين �فروا فلما جاءهم ما عرفوا �فروا‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٨٩ :‬‬ ‫بِهِۦ﴾‬
‫و )ﺑﺎ آﻧﮑﻪ( ﭘﯿﺶﺗﺮ )ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ( اﻣﯿﺪ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ او را ﺑﺎ آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻨﯽﻗﯿﻨﻘﺎع‪ ،‬ﺑﻨﯽﻧﻀﯿﺮ‪ ،‬و ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺑﺪو‬
‫ورود ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺖ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن وارد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺮوه‬
‫ﯾﻬﻮدي‪» ،‬ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ« ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن در ﺟﻨﮓ »اﺣﺰاب« ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺗﻦ از آنﻫﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن در دژﻫﺎي »ﺧﯿﺒﺮ« ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﯿﺒﺮ را ﻓﺘﺢ ﮐﺮد و اﺟﺎزه داد ﮐﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن در آنﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ‬
‫ﮐﺸﺎورزان ﻣﺎﻫﺮي ﺑﻮدﻧﺪ و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢﺗﺮي اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ و ﻓﺮﺻﺖ‪‬‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﮐﺸﺎورزي در ﺧﯿﺒﺮ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن در ﺧﯿﺒﺮ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﯿﻤﯽ از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزيِ آنﺟﺎ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را از آنﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن در‬
‫دورانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و در ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬در ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺨﺸﺎن‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره اﻫﻞ ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا در دوران ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪‬‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را در ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي از‬
‫ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻪ »اذرﻋﺎت« در ﺷﺎم ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﯾﻬﻮدﯾﺎنِ ﺳﺎﮐﻦ در‬
‫ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻫﺠﺮت ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ او را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﺧﺎﺗﻢ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ‬
‫دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﺴﻞ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎدت ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺛﺎﺑﺖ و روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪382‬‬
‫ۡ ُ َ ََۡٓ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َُ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫ب َ�ع ِرفونهۥ ك َما َ�ع ِرفون ��نا َءه ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٤٦ :‬‬
‫ِين َءا� ۡي�ٰ ُه ُم ٱلكِ�ٰ َ‬
‫﴿ٱ� َ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﺘﺎب دادهاﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﺴﺮان ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ‪ ،‬ﻋﺮب و از ﻧﺴﻞ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﯾﻘﯿﻦ ﯾﺎ داﻧﺶِ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺎ ﻋﯿﻦ ﯾﻘﯿﻦ و اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ اﺑﺘﺪا ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﺧﺎﺗﻢ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬از او‬
‫ﭘﯿﺮوي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎدت ورزﯾﺪﻧﺪ و ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ - .‬ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮ اﷲ‪.-‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ آن دو ﯾﻬﻮدي‪ ،‬دﺳﺖ و ﭘﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن را‬
‫از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﺪن دﺳﺖ و ﭘﺎيِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داراي‬
‫ﻋﻠﻢ و ﺷﺮاﻓﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮﺳﯿﺪن دﺳﺖ و ﭘﺎي ﭘﺪر و ﻣﺎدر و اﻣﺜﺎلِ‬
‫آنﻫﺎ رواﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﻖّ ﺑﺰرﮔﯽ دارﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬را آورده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﯾﻢ‬
‫و دﺳﺘﺶ را ﺑﻮﺳﯿﺪﯾﻢ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻮﺳﯿﺪنِ دﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮﺳﯿﺪنِ ﺳﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﺪن دﺳﺖ را‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺑﻮﺳﯿﺪنِ ﺳﺮ رد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻣﯿﺎن ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺳﺮ و دﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮاد ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ وارد اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺸﺎن‬
‫را دراز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه دﺳﺘﺸﺎن را ﺑﺒﻮﺳﺪ! ﯾﺎ ﺣﺘﯽ آﺷﮑﺎرا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬دﺳﺘﻢ را‬
‫ﺑﺒﻮس! روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎدرﺳﺘﯽِ ﮐﺎرِ اﯾﻦﻫﺎ را ﯾﺎدآوري ﮐﺮد و ﻣﺮدم را از ﺑﻮﺳﯿﺪنِ‬
‫دﺳﺖ‪ ‬اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎز داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪاﺣﺘﺮامِ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺳﺮِﺗﺎن را‬
‫ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮادرش‬
‫را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺧﻢ ﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ او را در‬
‫آﻏﻮش ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺒﻮﺳﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ او ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آري«‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﭼﻮن ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ و ﻏﺮﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& درﺑﺎرهي ﺑﺎزﮔﺸﺖ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ‪ ‬از ﺳﻔﺮ را ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ زﯾﺪ‪ ‬از ﺳﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس‬
 ‫‪383‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﺳﺖ دادن و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﻫﻨﮕﺎمِ دﯾﺪار‪ ،‬و ‪...‬‬

‫ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي زﯾﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و او را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ .‬زﯾﺪ‪ ‬ﻏﻼمِ آزادﺷﺪهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻫﺪﯾﻪ ﮐﺮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را آزاد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﯾﺪ و ﻓﺮزﻧﺪش اﺳﺎﻣﻪ‪ $‬را ﺑﺴﯿﺎر دوﺳﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﺑﻪ »ﺣﺐ‪ ‬ﺑﻦ ﺣﺐ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﺤﺒﻮب ﭘﺴﺮ ﻣﺤﺒﻮب« ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه ﺑﻮد؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﺪر و ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻣﺤﺒﻮب رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬را ﮐﻪ از ﺳﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻮﺳﯿﺪ؛ ﭘﺲ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻘﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺳﻔﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻮﺳﯿﺪنِ او‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ اﺷﮑﺎل در اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺒﻮﺳﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﺑﺸﻤﺎرد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﻧﭙﻨﺪارﯾﺪ و ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻢ ﯾﺎ ﻧﺎﭼﯿﺰ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﻮدﮐﺎر ﯾﺎ ﭼﯿﺰِ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ارزان و‬
‫ﮐﻢ ارزﺷﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً روزي اﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽِ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﯾﺎد‬
‫ﻣﯽآور‪‬د و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺎرﺳﺎل ﻓﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ داد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﯿﺎورد‪،‬‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﺸﻤﺎرﯾﻢ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‬
‫را ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرت ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﻣﻼﻗﺎت‬
‫ﮐﻨﯽ«‪ .‬آري! ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻬﺮهاي ﺑﺎز و ﺑﺎ ﺧﻮشروﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ اﺧﻢ و ﺗﺮشروﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﺮدم از‬
‫آن ﺑﯽاﻃﻼعاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺸﺎدهرو ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺧﻮشرو و ﺑﺸﺎش ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ و ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽآور‪‬د و دﯾﻦ‬
‫اﺳﻼم دﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺮادري‪ ،‬و ﺻﻔﺎ و ﺻﻤﯿﻤﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ ۡ ُ ُ ۡ ۡ َ ٓ ٗ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ُ‬
‫� قلو�ِ� ۡم فأ ۡص َب ۡحتُم‬ ‫﴿وٱذكروا ن ِعمت ٱ�ِ علي�م إِذ كنتم أعداء ف�لف �‬
‫ۡ ٗ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٣ :‬‬ ‫بِن ِۡع َمتِهِۦٓ إِخ َ� ٰنا﴾‬
‫و ﻧﻌﻤﺖ اﷲ را ﺑﺮ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪﯾﺎد آورﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ دﺷﻤﻦ ﺑﻮدﯾﺪ و اﷲ دلﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﷲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادر ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪384‬‬

‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺧﻼق ﻧﯿﮏ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬

‫رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺗﻨﻬﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ را از ﻫﻤﻪي ﻣﺎ دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫اوﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ُ ْ‬ ‫ﻲﺒ‪َ ْ ‬‬
‫اﺤﻟ َﺴ َﻦ ْ� َﻦ َ ِ ٍّ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ $‬ﻓﻘﺎل اﻷﻗ َﺮع � ُﻦ‬
‫َّ‬
‫ﻗﺒﻞ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫‪ -٨٩٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ ُ ْ َ ً‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺣﺎ� ِ ٍﺲ‪ :‬إن ِﻲﻟ ﻋﺮﺸ �ًة ﻣ َِﻦ ال َﻮﺪﻟ ﻣﺎ �ﺒﻠﺖ ﻣِﻨﻬﻢ أﺣﺪا‪ .‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻻ ﻳ ْﺮﺣﻢ ﻻ‬
‫ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳ ْﺮﺣ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ $‬را ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ .‬اﻗﺮع ﺑﻦ‬
‫ﺣﺎﺑﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ده ﻓﺮزﻧﺪ دارم و ﻫﯿﭻﯾﮏ از آنﻫﺎ را ﻧﺒﻮﺳﯿﺪهام‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ ﻧﻮرزد‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را درﺑﺎره ي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻘﻪ و ﺑﻮﺳﯿﺪن آورده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﺪنِ ﮐﻮدﮐﺎن از روي ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ $‬را ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦ‪ ‬ﭘﺴﺮ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ رﺳـﻮلاﷲ‪ ‬ﺑـﻮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺪرﺑﺰرگ‪ ‬ﻣﺎدريِ ﺣﺴﻦ‪ ‬ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬اﯾﺸـﺎن‪ ،‬ﺣﺴـﻦ و ﺣﺴـﯿﻦ‪ $‬را‬
‫ْ َّ‬ ‫ْ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ ُ َ ِّ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺎب أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺴﻦ و‬ ‫دوﺳﺖ داﺷﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺤﻟﺴﻦ واﺤﻟﺴ� ﺳﻴﺪا ﺷﺒ ِ‬
‫ﺣﺴﯿﻦ‪ $‬دو ﺳﺮدارِ ﺟﻮاﻧﺎنِ ﺑﻬﺸﺘﯽاﻧﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺴﻦ‪ ‬از ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬ﺑﺮﺗـﺮ اﺳـﺖ؛ زﯾـﺮا‬
‫َ َْ ََ ْ‬
‫ـ� ِﻣ ْ‬
‫ـﻦ‬ ‫ت‬ ‫ﺌ‬ ‫ﻓ‬ ‫ـ�‬ ‫�‬ ‫ﻪ‬ ‫ـ‬ ‫ﺑ‬ ‫ـﻞ اﷲ أَ ْن ﻳُ ْﺼـﻠ َ‬
‫ﺢ‬
‫َّ ْ َ َ َ ِّ ٌ َ َ َ َّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﺑ ِ� ﻫﺬا ﺳﻴﺪ وﻟﻌ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5997 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2318 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 230‬ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي )‪(3768‬؛ ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪(50/5‬؛ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد )‪،62 ،3/3‬‬
‫‪ (83 ،64‬و در ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﮥ )‪ (1384 ،1368‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻮاﻫﺪ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻫﻢ دارد ﮐﻪ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ )‪ (797 ،796‬ذﮐﺮ ﮐﺮده و در ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )‪،(96‬‬
‫و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي )‪ (2965‬و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (3180‬آنرا ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪385‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﺳﺖ دادن و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﻫﻨﮕﺎمِ دﯾﺪار‪ ،‬و ‪...‬‬
‫ال ْ ُﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬
‫�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻣﻦ‪ ،‬آﻗﺎﺳﺖ؛ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﷲ‪ ،‬او را ﺳـﺒﺐِ ﺻـﻠﺢ و‬ ‫ِِ‬
‫ﺳﺎزش در ﻣﯿﺎن دو ﮔﺮوه از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ«‪ .‬ﻫﻤـﯿﻦﻃـﻮر ﻫـﻢ ﺷـﺪ و زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺣﺴﻦ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﺪرش‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ و‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻗﺘـﻞ و ﺧـﻮنرﯾـﺰي در ﻣﯿـﺎنِ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﮐﺮد و آن را ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن‪ $‬واﮔﺬار ﻧﻤﻮد؛ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﮐـﻪ‬
‫از ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺳﺰاوارﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳـﻮلاﷲ‪ ‬ﺑـﻪ ﺣﻘﯿﻘـﺖ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺣﺴﻦ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻮهاش‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ ‬را ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ ‪ -‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ي »ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ« ‪ -‬آنﺟﺎ ﺑﻮد؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸـﯿﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻘـﺪاري ﺳﺮﺳـﺨﺖ و‬
‫ﺳﻨﮓدل ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻗﺮع از اﯾﻦ ﮐﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﮐـﻮدك را‬
‫ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪ؟! ﻣﻦ‪ ،‬ده ﻓﺮزﻧﺪ دارم و ﻫﯿﭻﯾﮏ از آنﻫﺎ را ﻧﺒﻮﺳـﯿﺪهام‪ .‬رﺳـﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺣﻢ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪﮔﺎن‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐـﻪ ﺑﻮﺳـﯿﺪن‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن از روي ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪان اﻧﺴـﺎن ﯾـﺎ‬
‫ﻧﻮهﻫﺎي دﺧﺘﺮي و ﭘﺴﺮيِ او ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﻫﯿﭻ ﻧﺴﺒﺘﯽ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻮﺳـﯿﺪنِ‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي داﺷﺘﻦِ ﻗﻠﺐِ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﷲ‪ ‬زﻧﯽ زﻧﺎﮐـﺎر را‬
‫آﻣﺮزﯾﺪ؛ زﯾﺮا آن زن‪ ،‬ﺳﮕﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از ﺷﺪت ﺗﺸﻨﮕﯽ دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺎز ﮐـﺮده و زﺑـﺎﻧﺶ را‬
‫ﺑﯿﺮون آورده ﺑﻮد و آن را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺮﻃﻮب ﻣـﯽﻣﺎﻟﯿـﺪ‪ .‬آن زن از ﭼـﺎه‪ ،‬ﭘـﺎﯾﯿﻦ رﻓـﺖ و‬
‫ﺟﻮراب ﭼﺮﻣﯽِ ﺧﻮد را ﭘ‪‬ﺮ از آب ﮐﺮد و ﺟﻮراﺑﺶ را ﺑﻪ دﻫﺎن ﮔﺮﻓﺖ و از ﭼﺎه‪ ،‬ﺑﺎﻻ آﻣﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺳﮓ‪ ،‬آب داد و ﭼﻮن دﻟﺶ ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺳﮓ ﺳﻮﺧﺖ و او را آب داد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را‬
‫آﻣﺮزﯾﺪ‪ (2 ).‬وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دلِ اﻧﺴﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺮدﺳﺎﻻن و ﺿﻌﻔﺎ ﻣﻬﺮﺑـﺎن ﺑﮕﺮداﻧـﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7109 ،3746 ،3629 ،2704 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﯽﺑﮑﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 128‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا درﺑﺎرهي ﯾﮏ ﻣﺮد روي‬
‫داده و ﺷﺎرح ﻣﺤﺘﺮم آن را درﺑﺎرهي ﯾﮏ زنِ زﻧﺎﮐﺎر ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪386‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ رﺣﻤﺘﺶ ﺑﻨﻮازد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ ﻧﻮرزد‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮب‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻗﻠﺒﯽ ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﻧﺮم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺳﺒﮏﺳﺮ و‬
‫ﺑﯽﺧﺮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﻮدﮐﯽ ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرود‪ ،‬او را از ﺧﻮد دور ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﯾﻦ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎرﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي اﷲ‪ ،‬روزي ﺑﺮاي ﻣﺮدم‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد و در ﺳﺠﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺛﻨﺎ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ $‬آﻣﺪ و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻫﺮ ﮐﻮدﮐﯽ‪ ،‬روي ﭘﺸﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺠﺪهاش را ﻃﻮل داد؛‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪم ﻣﺮا ﺳﻮاريِ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داد؛ ﻟﺬا‬
‫ﺻﺒﺮ ﮐﺮدم ﺗﺎ ﮐﺎرش را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎري‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻮهي دﺧﺘﺮياش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺎﻣﻪ ﺑﻨﺖ زﯾﻨﺐ‪ $‬را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و او را‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑ‪‬ﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎﻣﻪ& را در ﺑﻐﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ داد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻣﻪ را روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ان ﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬او را ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻫﺎ از روي ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﻪ& ﺑﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ اﻣﺎﻣﻪي‬
‫ﮐﻮﭼﻮﻟﻮ را ﻧﺰد ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﯾﺎ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ واﺑﺴﺘﮕﯽِ‬
‫اﻣﺎﻣﻪ& ﺑﻪ ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ‪ ‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫روزي رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ در اﯾﻦ اﺛﻨﺎ ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﯿﻦ‪ $‬ﮐﻪ ﻟﺒﺎسِ‬
‫ﻧﻮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم راه رﻓﺘﻦ‬
‫ﺳﮑﻨﺪري ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﯾﺪن ﻧﻮهﻫﺎﯾﺶ ﮐﻪ ﺳﮑﻨﺪري ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﻫﺮ آن‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد روي زﻣﯿﻦ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎب ﻧﯿﺎورد و از روي ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و آندو را ﺟﻠﻮي‬
‫َّ ٓ َ ُ ُ َ َ ُ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪﴿ :‬إِ� َما أ ۡم َ� ٰل� ۡم َوأ ۡو� ٰ ُد� ۡم‬
‫ۡ َ ‪(1 ) ٞ‬‬
‫ف ِتنة ۚ﴾‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﻋﺎدت دﻫﯿﻢ و ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺎج ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﺿﻌﻔﺎ ﻣﻬﺮ ﺑﻮرزﯾﻢ و ﻣﻬﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺳﻮرهي ﺗﻐﺎﺑﻦ‪ ،‬آﯾﻪي ‪ .15‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ » :‬اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺎﯾﻪي آزﻣﺎﯾﺶ )ﺷﻤﺎ( ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪387‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دﺳﺖ دادن و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ در ﻫﻨﮕﺎمِ دﯾﺪار‪ ،‬و ‪...‬‬

‫و ﻣﺤﺒﺖ را در دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﺟﺎي دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﯾﻢ؛‬

‫زﯾﺮا ﺑﻪ رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﯾﻢ و ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ‪ ،‬رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ را در ﭘﯽ‬
‫دارد‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ رﺣﻤﺘﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻨﻮازد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -6‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه و ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او و‬
‫ﺣﻀﻮر در ﺧﺎكﺳﭙﺎري وي و ﻣﺎﻧﺪن ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮش ﭘﺲ از‬
‫دﻓﻦ او‬

‫‪ -144‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬

‫ِّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬

‫�ﺾ‪َ ،‬واﺗﺒﺎع اﺠﻟﻨﺎزة ِ‪،‬‬
‫ﺎﻋزب‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬أم َﺮﻧﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑِﻌﻴﺎدة ِ اﻤﻟ ِﺮ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٨٩٩‬ﻋﻦ اﻟﺮﺒاء ﺑﻦ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ﻠﻮم‪َ ،‬و�ﺟﺎﺑَ ِﺔ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫اﺪﻟ ِاﻲﻋ‪ ،‬و�ﻓﺸﺎءِ الﺴﻼم«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻈ‬ ‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫وﻧﺮﺼ‬
‫ِ‬ ‫ﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬
‫ِ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫و�ﺑﺮار‬
‫ِ‬ ‫ﺎﻃﺲ‪،‬‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫ﻤﻴﺖ‬
‫ِ‬ ‫�ﺸ‬ ‫و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫ﺟﻨﺎزه‪ ،‬دﻋﺎي ﺧﯿﺮ )و ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺮﺣﻤﮏاﷲ( در ﺟﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮشِ دﻋﻮت و‬
‫ﺗﺮوﯾﺞ و آﺷﮑﺎر ﻧﻤﻮدنِ ﺳﻼم دﺳﺘﻮر داد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎب ﺳﻮدﻣﻨﺪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﺎن ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻧﻮوي‪ /‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعِ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر را ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت‬
‫ﺑﯿﻤﺎري وي آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ِ‬ ‫ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻋﯿﺎدت از او ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر را در ﺷﻤﺎرِ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺑﺮادرش ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬آﮔﺎﻫﯽ از ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮدن ﺑﺮادرِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ‬
‫ﻧﺮوﻧﺪ ﯾﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ از او ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎر‬
‫زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ!‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6222 ،1239) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2066 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 244‬و ‪ 851‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪389‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬

‫ﻟﺬا ﻗﻮل راﺟﺢ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و دوﺳﺘﺎنِ ﺑﯿﻤﺎر از او ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻏﺮﯾﺐ در ﺷﻬﺮِ ﻣﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ و ﻣﺎ از ﺑﯿﻤﺎريِ او ﻣﻄﻠﻊ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ و ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﻧﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از او ﻋﯿﺎدت‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر ﺟﺰو ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺎلِ ﺑﯿﻤﺎر را از او ﺑﭙﺮﺳﺪ و درﺑﺎرهي ﻋﺒﺎدﺗﺶ از‬
‫او ﺳﺆال ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮي ﯾﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟ آﯾﺎ ﺣﻘﯽ‬
‫ﺑﺮ ﮔﺮدنِ ﮐﺴﯽ داري و آﯾﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺣﻘّﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ دارد؟ و اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺣﻘﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدنِ ﺗﻮﺳﺖ؟ و از او ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ وﺻﯿﺘﺶ را ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ُ‬ ‫ُ َ ْ َ َ ْ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫� إِﻻ َو َو ِﺻﻴَّﺘُﻪ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ َﺣ ُّﻖ ام ِﺮی ٍء ُمﺴ ِﻠ ٍﻢ ُﻪﻟ ﻲﺷ ٌء ﻳُ ِ‬
‫ﻮﻲﺻ ِ�ﻴﻪ ‪ِ ،‬ﻳبﻴﺖ ﻴﻟﻠﺘ ِ‬
‫َ ُْ ٌَ ْ‬
‫ﻮ�ﺔ ِﻋﻨ َﺪ ُه«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي وﺻﯿﺖ دارد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻜﺘ‬
‫دو ﺷﺐ ﺑﺮ او ﺑﮕﺬرد و وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪاش را ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن‬
‫روي ﺑﯿﻤﺎر ﻓﺸﺎر ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﺣﺎلِ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺴﺎﻋﺪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺎﻓﺸﺎري و اﺻﺮار ﺑﺮ وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬او را ﺧﺴﺘﻪ و رﻧﺠﻮر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺪت‪ ‬زﯾﺎدي ﻧﺰد‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد زﻣﺎن زﯾﺎدي‬
‫ﻧﺰدش ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﺶ ﮐﺮدهاﯾﺪ و ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫دادهاﯾﺪ ﮐﻪ ﺛﻮاب دارد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ او ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪاي ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻬﺒﻮدش ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و داﺷﺘﻦ روﺣﯿﻪي ﺧﻮب‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪﺳﺰاﯾﯽ در ﺑﻬﺒﻮد و رﻓﻊ‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ دارد‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻏﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮدنِ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪن ﺑﯿﻤﺎريﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر روﺣﯿﻪ دﻫﺪ و‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از اﯾﻦﻗﺒﯿﻞ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﺷﺎءاﷲ اﻣﺮوز‪ ،‬ﺣﺎل و وﺿﻊ ﺧﻮﺑﯽ داري‪ .‬و ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎي ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‬
‫وي ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺪ وﺿﻌﯿﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﺮوز‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﺷﺎءاﷲ وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽ داري؛ ﭼﺮاﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2738 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1627 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮم‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪390‬‬

‫اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺧﻮﺑﺴﺖ؛ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﻣﺮوز از دﯾﺮوز‬

‫ﺑﻬﺘﺮي؛ زﯾﺮا ﭘﻨﺞ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي؛ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﺮدهاي؛ »ﻻ�إﻻاﷲ« ﮔﻔﺘﻪاي و‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﺮ اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺖ اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را ﺷﺎدﻣﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؛ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬دﯾﺮوز از اﻣﺮوز ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدي«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ واﻗﻌ ًﺎ ﺣﺎلِ ﺑﯿﻤﺎر از دﯾﺮوز ﺑﺪﺗﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫زﯾﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪهاي ﻫﻢ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎر دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺣﺮف ﺑﺰﻧﯿﺪ و‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﺼﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ داﺳﺘﺎنﻫﺎي واﻗﻌﯽ‪ -‬ﻧﻪ دروﻏﯿﻦ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬او را ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ و روﺣﯿﻪ دادن ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻗﺼﺪ‪ ‬رﻓﺘﻦ و ﺗﺮك‪ ‬او را دارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ از او اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫اﺟﺎزهي ﻣﺮﺧﺼﯽ ﻣﯽدﻫﯽ؟ اﯾﻦ ﻫﻢ او را ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺪ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺪت ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﺰدش ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ او را در ﺑﯿﻤﺎرياش ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ او ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﻪ‬
‫او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ او ﻧﻔﻊ و ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‬
‫و ﺗﻮﺟﻪ و اﻧﺎﺑﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد«‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﻤﺎري ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ و‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ذﮐﺮ و ﺗﻼوت ﻗﺮآن و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬در اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ ﺳﻬﯿﻢ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺸﻮﻗﺶ ﺑﻮدهاﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ‬ ‫ٌ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ُّ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻤﺧﺲ‪َ :‬رد‬ ‫ﻠﻢ ﻰﻠﻋ‬‫‪ -٩٠٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺣﻖ الﻤﺴ ِ �ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ َ ُ ْ‬
‫اﺠﻟ َﻨﺎﺋ ِﺰ‪ ،‬و�ﺟﺎﺑﺔ َّ‬ ‫َ َُ ْ‬ ‫َّ‬
‫اﻟﻌﺎﻃ ِِﺲ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫اﺪﻟﻋﻮة ِ‪ ،‬و�ﺸ ِﻤﻴﺖ‬ ‫ِ‬ ‫الﺴﻼم‪َ ،‬و�ِﻴﺎدة اﻤﻟ ِﺮ�ﺾ‪ ،‬وا�ﺒﺎع‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭘﻨﺞ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت‪ ،‬و دﻋﺎي‬
‫ﺧﯿﺮ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺮﺣﻤﮏاﷲ( ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1240 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2162 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 243‬ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪391‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و‬
‫ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه«‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد ﻫﺮ ﯾﮏ از واژهﻫﺎي »ﻋﯿﺎدت«‪» ،‬ﻣﻼﻗﺎت« و »ﺗﺸﯿﯿﻊ« روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼﻗﺎت‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﯾﺪنِ ﺑﺮادرِ دﯾﻨﯽِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬و واژهي ﻋﯿﺎدت‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود؛ ﻋﯿﺎدت ﺑﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ دﯾﺪار و ﻣﻼﻗﺎت ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ ﻣﯽروﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﺗﺸﯿﯿﻊ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺴﻞ دادن و ﺗﮑﻔﯿﻦ ﺟﻨﺎزه و ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آن و ﺳﭙﺲ دﻓﻦ ﯾﺎ‬
‫ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ آن‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهاش ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ و ﭼﻮن رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر دﺳﺘﻮر داده‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻋﺪهاي‬
‫از ﺑﯿﻤﺎرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﻫﯿﭻﮐﺲ از‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺑﯿﻤﺎريِ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬وي ﺑﺮود‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﮐﻪ از او ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎريﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﯾﺎ ﺑﺴﺘﺮي ﺷﺪه و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود؛ اﻣﺎ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺧﻔﯿﻒ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮي ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﯿﺎنِ ﻣﺮدم ﻣﯽرود‪ ،‬ﻋﯿﺎدت از او‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺑﯿﻤﺎرياش ﻣﻄﻠﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از او اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬آداب ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﯿﺖ‪ ‬ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻤﺎري ﮐﻪ ﺑﺮادرِ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﻣﯽرود ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد و روﺣﯿﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺸﻤﺎرد و ﺑﯿﻤﺎر را ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر و اداي‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺸﮑﻼت و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرهي ﻃﻬﺎرت ﯾﺎ وﺿﻮ و ﻧﻤﺎزش دارد؛‬
‫اﮔﺮ ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس و ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ دﯾﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از او اﺳﺘﻔﺎده‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪392‬‬

‫ﮐﻨﺪ؛ ﺣﺎل ﭼﻪ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﺆالﻫﺎﯾﺶ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﭼﻪ ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻻزم را در اﯾﻦﺑﺎره اراﺋﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺮاﯾﻂ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺪت‪ ‬زﯾﺎدي ﻧﺰد ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻤﺎﻧﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻋﯿﺎدﺗﺶ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ؟ روشِ درﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪت ﻋﯿﺎدت ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬زﻣﺎنِ ﻋﯿﺎدت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺧﺴﺘﻪ و رﻧﺠﻮر ﻧﺸﻮد‪ .‬اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬درﺳﺖ در اﯾﻦﺑﺎره اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺧﻮد دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺪت زﯾﺎدي ﻧﺰدش ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮﺷﺤﺎل‬
‫ﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ روﺷﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه در ﺣﺪ اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯿﺰد‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻌﻤﺖ ﺳﻼﻣﺘﯽ را ﺑﻪﯾﺎد آور‪‬د؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن زﻣﺎﻧﯽ ﻗﺪرِ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ را ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را از آن ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر‪،‬‬
‫ﺖ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﺪ و از او ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶِ اﷲ را ﺑﺮ ﻧﻌﻤ ‪‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺘﺪام ﺑﺪارد‪.‬‬
‫‪ -7‬ﯾﮑﯽ از ﻓﻮاﯾﺪ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺮاي‬
‫ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و دﻋﺎي ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﺟﺎﺑﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ‬
‫دلﺷﮑﺴﺘﮕﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ او ﺷﮑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و آدمِ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎرياش ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪه‪ ،‬دلﺷﮑﺴﺘﻪ و رﻧﺠﻮر اﺳﺖ و اﻣﯿﺪ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪنِ دﻋﺎﯾﺶ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻮاﯾﺪ‪ ‬ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﺟﺮ و ﺛﻮابِ ﻓﺮاوانِ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ و اﺷﺘﯿﺎق واﻓﺮي ﺑﻪ‬
‫ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎران داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َُ ُ َ َ َ َ َ ْ ََ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ‬
‫‪َ -٩٠١‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن اﷲ‪� ‬ﻘﻮل ﻳ ْﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ :‬ﻳﺎ ا� َﻦ آدم م ِﺮﺿﺖ‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ ْ‬ ‫ِّ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ ُّ َ َ‬ ‫ََ َُْ‬
‫ﻓﻠﻢ �ﻌﺪ ِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رب ﻛﻴﻒ أﻋﻮدك وأﻧﺖ َرب اﻟﻌﺎﻤﻟ�؟ ﻗﺎل‪ :‬أﻣﺎ ﻋﻠِﻤﺖ أن �ﺒﺪي ﻓﻼ �ًﻧﺎ‬
‫َ ْ َْ َُْ َ ََ‬ ‫َْ َ ْ‬ ‫ُ َُْ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ َّ‬
‫م ِﺮض ﻓﻠ ْﻢ �ﻌﺪهُ‪ ،‬أﻣﺎ ﻋﻠِﻤﺖ �ﻧﻚ لﻮ ﻋﺪﺗﻪ ل َﻮﺟﺪﺗ ِ� ﻋِﻨﺪهُ؟ ﻳﺎ ا� َﻦ آدم اﺳﺘﻄﻌﻤﺘﻚ ﻓﻠ ْﻢ‬
 ‫‪393‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬
‫َ َ َ ْ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫ِّ َ ْ َ ُ ْ ُ َ ْ َ ُّ َ َ‬ ‫ُْ ْ‬
‫�ﻄ ِﻌﻤ ِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رب ﻛﻴﻒ أﻃ ِﻌﻤﻚ َوأﻧﺖ َرب اﻟﻌﺎﻤﻟ�؟ ﻗﺎل‪ :‬أﻣﺎ ﻋﻠِﻤﺖ �ﻧﻪ اﺳﺘﻄﻌﻤﻚ‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ‬ ‫ٌ ََ ُْ ُْ‬ ‫َْ‬
‫�ﺒﺪِي ﻓﻼن ﻓﻠ ْﻢ �ﻄ ِﻌﻤﻪ‪ ،‬أﻣﺎ ﻋﻠِﻤﺖ �ﻧﻚ ل ْﻮ أﻃﻌﻤﺘﻪ ل َﻮﺟﺪت ذلﻚ ﻋِﻨﺪِي؟ ﻳﺎ ا� َﻦ آدم‬
‫ْ َْ َ‬
‫�؟ ﻗﺎل‪ :‬اﺳتﺴﻘﺎك‬ ‫رب اﻟﻌﺎلَﻤ َ‬‫َ ْ َ َ ْ َ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َْ َُْ َ ََ َ ْ‬
‫ا ِﺳتﺴﻘﻴﺘﻚ ﻓﻠ ْﻢ � ِﺴﻘ ِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ َرب ﻛﻴﻒ أﺳﻘﻴﻚ وأﻧﺖ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ ٌ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫�ﺒﺪِي ﻓﻼن ﻓﻠ ْﻢ � ِﺴﻘﻪ‪ ،‬أﻣﺎ ﻋﻠِﻤﺖ �ﻧﻚ ل ْﻮ ﺳﻘﻴﺘﻪ ل َﻮﺟﺪت ذلﻚ ﻋِﻨﺪِي؟« ]رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪم و از ﻣﻦ ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﺮدي‪ - .‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﺗﻮ ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻫﺴﺘﯽ )و ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮي(؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻼنﺑﻨﺪهام ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﻮ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﻧﮑﺮدي؟‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ از او ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮدي‪ ،‬ﻣﺮا ﻧﺰد‪ ‬او ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟ اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﻣﻦ‬
‫از ﺗﻮ ﻏﺬا ﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻏﺬا ﻧﺪادي‪ - .‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻏﺬا ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻫﺴﺘﯽ )و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻏﺬا ﻧﺪاري(؟‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻼنﺑﻨﺪهام از ﺗﻮ ﻏﺬا ﺧﻮاﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ او ﻏﺬا ﻧﺪادي؟ آﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ او ﻏﺬا ﻣﯽدادي‪ ،‬ﭘﺎداشِ آن را ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟ اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم!‬
‫ﻣﻦ از ﺗﻮ آب ﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ آب ﻧﺪادي‪ - .‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ آب ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻫﺴﺘﯽ )و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آب ﻧﺪاري(؟‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻼنﺑﻨﺪهام از ﺗﻮ آب ﺧﻮاﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ او آب ﻧﺪادي؟ آﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ او آب ﻣﯽدادي‪ ،‬ﭘﺎداشِ آن را ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟«‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪم و از ﻣﻦ ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﺮدي‪ - .‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭼﮕﻮﻧﻪ از‬
‫ﺗﻮ ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻫﺴﺘﯽ )و ﺑﯿﻤﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮي(؟‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻼنﺑﻨﺪهام ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﻮ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﻧﮑﺮدي؟ آﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ از او ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮدي‪ ،‬ﻣﺮا ﻧﺰد‪ ‬او ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2569 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪394‬‬

‫ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ وارد ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ آن ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪم و از ﻣﻦ ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﺮدي«‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪنِ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻧﻘﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و‬
‫ﻧﻘﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺎك اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ ٰ َ َ ّ َ َ ّ ۡ َّ َ َّ َ ُ َ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت ‪[١٨٠ :‬‬ ‫صفون ‪﴾١٨٠‬‬ ‫ب ٱل ِعزة ِ �ما ي ِ‬
‫﴿سب�ن ر�ِك ر ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﮑﻮه و ﻋﺰت اﺳﺖ‪ ،‬از آﻧﭽﻪ )ﮐﺎﻓﺮان( ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎريِ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎن و اوﻟﯿﺎي اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎنِ وﯾﮋهي او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در‬
‫ُ ْ‬ ‫ً ْ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ْ » :‬‬
‫ﻣﻦ ﺎﻋدى ﻲﻟ وﻴﻟًّﺎ ﻓﻘﺪ آذﻧﺘﻪ ﺑﺎﺤﻟ ْﺮب«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ دﺷﻤﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اوﻟﯿﺎ‬
‫و دوﺳﺘﺎن اﻟﻬﯽ دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪﭘﻨﺪار ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﻪ دوﺳﺘﺎنِ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺤﺎرﺑﻪ و ﺟﻨﮕﯿﺪن‬
‫ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﻧﯿﮏ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اوﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ از ﺑﻨﺪهام ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮدي‪،‬‬
‫ﻣﺮا ﻧﺰد‪ ‬او ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟« و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎداشِ آن را ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ«؛ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫آب و ﻏﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ درﺑﺎرهي ﺑﻨﺪهي ﺑﯿﻤﺎرش ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮا ﻧﺰدي او ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدﻧﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دﻋﺎي ﺑﯿﻤﺎر‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﺟﺎﺑﺖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر و ﻧﯿﺰ ﻧﺰد‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬اﮔﺮ از ﺑﻨﺪهام ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮدي‪ ،‬ﻣﺮا ﻧﺰد‪ ‬او ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر‬
‫و آداب آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6502 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪395‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬

‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اي آدﻣﯽزاد! ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻏﺬا ﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﺗﻮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻏﺬا ﻧﺪادي«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﺧﻮدش درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮراك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٤ :‬‬ ‫﴿ َوه َو ُ� ۡطعِ ُم َو� ُ� ۡط َع ُم﴾‬
‫‪...‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اوﺳﺖ ﮐﻪ روزي ﻣﯽدﻫﺪ و روزي ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﷲ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و ﺑﻪ آب و ﻏﺬا ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬آﮔﺎﻫﯽ از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽِ آن ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﺧﻮراك ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ او ﻏﺬا ﻣﯽدادي‪،‬‬
‫ﭘﺎداشِ آن را ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟« و ﭘﺎداش اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﺪ؛ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮش ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭘﺎداشِ آن‪ ،‬ﻫﻔﺘﺼﺪ و‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮدن ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن ﻏﺬا ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺎداشِ آن را ﻧﺰد‪ ‬اﷲ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﻣﻦ از ﺗﻮ آب ﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫آب ﻧﺪادي‪ - .‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ آب ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻫﺴﺘﯽ )و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آب ﻧﺪاري(؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻼنﺑﻨﺪهام از ﺗﻮ آب ﺧﻮاﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ او آب ﻧﺪادي؟ آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ او‬
‫آب ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﭘﺎداشِ آن را ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ؟« اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آب دادن‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬آب ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ آب ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎداشِ آن را ﮐﻪ‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ده ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺑﺮاﺑﺮ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﻤﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪم و از ﻣﻦ ﻋﯿﺎدت‬
‫ﻧﮑﺮدي«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ و اﺳﺘﺤﺒﺎبِ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪396‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ ُ َْ َ َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﺎﺋﻊ‪،‬‬ ‫‪ -٩٠٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻋﻮدوا الﻤ ِﺮ�ﺾ‪َ ،‬وأﻃ ِﻌﻤﻮا‬
‫َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻓﻜﻮا اﻟﻌﺎ�«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺑﯿﻤﺎران ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن ﻏﺬا ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ و اﺳﯿﺮان را آزاد ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َّ ُ ْ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن الﻤﺴﻠ َِﻢ إِذا ﺎﻋد أﺧﺎهُ الﻤﺴﻠ َِﻢ ل ْﻢ ﻳ َﺰل ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫‪َ -٩٠٣‬و�ﻦ ﺛﻮ�ﺎن‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ‬
‫ََ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ُ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ْ َ ْ َ َّ َ َّ َ ْ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔِ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺟﻨﺎﻫﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺟﻊ«‪ِ� .‬ﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲ‪ ،‬وﻣﺎ ﺧﺮﻓﺔ‬ ‫ﺧﺮﻓ ِﺔ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺣﻰﺘ ﻳﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در "ﺧُﺮﻓﻪي ﺑﻬﺸﺖ" اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺧُﺮﻓﻪي ﺑﻬﺸﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﯿﺪنِ ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻏﺬا ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ و اﺳﯿﺮ را آزاد ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺳﻪ ﮐﺎر دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﯿﺎدﺗﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺑﯿﻤﺎرياش اﻃﻼع دارد‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﺑﺮود‪ .‬زﯾﺮا ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮقِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﮔﺮﺳﻨﻪاي را دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻏﺬا ﺑﺪﻫﯿﻢ؛ ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻏﺬا ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﺎلِ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﺎﺧﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻏﺬا‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺒﺎس دادن ﺑﻪ ﺑﺮﻫﻨﮕﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(5649 ،3046) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2568 :‬‬
 ‫‪397‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬

‫ﺳﻮم‪ :‬آزاد ﮐﺮدن اﺳﯿﺮ؛ ﯾﻌﻨﯽ آزاد ﮐﺮدنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﺑﻨﺪ‪ ‬ﮐﻔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺮﺑﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي آزاديِ او اﻗﺪام ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ در ﺟﻨﮓ‪ ‬ﻣﯿﺎن ﮐﻔﺎر و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪاﺳﺎرت‪ ‬دﺷﻤﻦ درآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ او را آزاد ﮐﻨﯿﻢ آزاد ﮐﺮدن اﺳﯿﺮان‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬را آورده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در‬
‫"ﺧُﺮﻓﻪي ﺑﻬﺸﺖ" اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﺧُﺮﻓﻪي ﺑﻬﺸﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﯿﺪنِ ﻣﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ در ﺣﺎلِ ﭼﯿﺪنِ ﻣﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺪتزﻣﺎنِ ﻧﺸﺴﺖ در ﻧﺰد ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و اوﺿﺎع‬
‫وي ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دوم ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ‬
‫از ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﭽﯿﻨﺪ؟ آري؛ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎ و اﺳﺒﺎبِ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َُ ُ َ ْ ُ ْ َُ ُ ُ ْ ً ُْ ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫‪َ -٩٠٤‬و َ� ْﻦ ٍّ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ مﺴﻠ ٍِﻢ �ﻌﻮد مﺴﻠِﻤﺎ ﻏﺪوة‬
‫َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ َّ ً‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ‬
‫إِﻻ ﺻ� ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻒ مﻠ ٍﻚ ﺣﻰﺘ �ﻤ ِﻲﺴ‪َ ،‬و�ن ﺎﻋدهُ ﻋ ِﺸﻴﺔ إِﻻ ﺻ� ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻒ‬
‫ْ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ َ َ َ َ ٌ‬ ‫َ َ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬ ‫مﻠ ٍﻚ ﺣﻰﺘ ﻳﺼﺒِﺢ‪َ ،‬و�ن ﻪﻟُ ﺧ ِﺮ�ﻒ ﻲﻓ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺑﺮاي او دﻋﺎ و اﺳﺘﻐﻔﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﺮود‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ‬
‫ﺑﺮاي او دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﭼﯿﺪهﺷﺪه)ي ﺑﻬﺸﺘﯽ( ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.5767 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪398‬‬
‫َ َ ُ َ ٌ َ ُ ٌّ َ ْ ُ ُ َّ َّ َ َ َ َ َ ُ َّ ُّ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻌﻮدهُ‪،‬‬ ‫أ�ﺲ‪َ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺎﻛن ﻏﻼم �ﻬﻮ َدِي �ﺪم اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻤ ِﺮض ‪،‬ﻓﺄﺗ َﺎه اﻨﻟ َ ِ‬ ‫‪ -٩٠٥‬و�ﻦ ٍ‬
‫ْ َ َ‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ْ َََ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََ ََ َْ‬
‫�ﻘﻌﺪ ﻋِﻨﺪ َرأ ِﺳ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل ﻪﻟُ‪» :‬أﺳﻠِﻢ« �ﻨﻈ َﺮ إِﻰﻟ أ�ِﻴ ِﻪ َوﻫ َﻮ ﻋِﻨﺪهُ؟ �ﻘﺎل ‪ :‬أﻃِﻊ أﺑﺎ اﻟﻘﺎ ِﺳ ِﻢ ‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫اﺤﻟ ْﻤ ُﺪ ﷲ َّاﺬﻟِي ْأ� َﻘ َﺬهُ َ‬
‫ﻣﻦ اﻨﻟَّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫ﻮل‪َ » :‬‬ ‫ﻓﺄﺳﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺨﺮج اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬وﻫﻮ �ﻘ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺴﺮي ﯾﻬﻮدي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ رﻓﺖ و ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻨﺶ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﻼم ﺑﯿﺎور«‪.‬‬
‫ﭘﺴﺮ ﺑﻪ ﭘﺪر ﮐﻪ ﻧﺰدش ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ﭘﺪرش ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻟﺬا آن‬
‫ﭘﺴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس اﷲ را‬
‫ﺳﺰاﺳﺖ ﮐﻪ او را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت داد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺑﺮاي او دﻋﺎ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﺮاد ِر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﺮود‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﺮاي او دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﭼﯿﺪهﺷﺪه)ي ﺑﻬﺸﺘﯽ( ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻫﺮ دو ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬در‬
‫ﺧُﺮﻓﻪي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎلِ ﭼﯿﺪنِ ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ دﻋﺎ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺗﺄﻣﻞ دارد؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﯽﮐﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻋﻠﻤﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺪك ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ از‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ اﺻﻞِ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺸﺮوع و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ذﮐﺮ ﻓﻀﺎﯾﻞِ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﻪ آن‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺿﻌﻒ‪ ‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﻓﻀﺎﯾﻞِ آن ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺎد و‬
‫ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﮔﺮ آن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﺎمِ آن ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻣﺬﮐﻮر در ﺣﺪﯾﺚ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﮔﺮ آن ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ ﺿﻌﻔﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1356 :‬‬

 ‫‪399‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬

‫ﮐﻪ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺸﻮ‪‬ق اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻋﯿﺎدت ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن اﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬دﻋﺎ و اﺳﺘﻐﻔﺎرِ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﺮاي ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه اداﻣﻪ دارد و ﭼﻨﺎنﭼﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﯿﺎدت ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﺮاي ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه اﺳﺘﻐﻔﺎر و‬
‫دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ ﯾﻬﻮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﻮن ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ رﻓﺖ و ﺑﺎﻻي ﺳﺮش ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮ«‪ .‬ﻧﻮﺟﻮان ﺑﻪ ﭘﺪرش ﮐﻪ آنﺟﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮد؛ ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻈﺮِ‬
‫ﭘﺪرش را ﺟﻮﯾﺎ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺪرش ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻦ«؛ زﯾﺮا در ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﮏ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﭘﺴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ را ﺳﭙﺎس ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮﺟﻮان را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت داد«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺳﺘﺨﺪام ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﯾﻬﻮدي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻧﯿﺮﻧﮓ‪ ‬ﯾﻬﻮدي‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦ و دراﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻧﯿﺮﻧﮓﺑﺎز‪،‬‬
‫دﺳﯿﺴﻪﮐﺎر و اﻫﻞِ ﺧﯿﺎﻧﺖاﻧﺪ و ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﻧﺎن اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺮد؛ ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد وﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ اﻣﺎﻧﺖدارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ از ﻧﺎﺣﯿﻪي آﻧﺎن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدﯾﺪ‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ انﻫﺎ را ﺑﻪﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ت اﯾﻦ ﻧﻮﺟﻮان ﯾﻬﻮدي‬
‫‪ -2‬ﻋﯿﺎدت از ﯾﻬﻮدي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎد ‪‬‬
‫رﻓﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﯾﻬﻮدي ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬آن ﯾﻬﻮدي ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و از روي ﻗﺪرﺷﻨﺎﺳﯽِ ﺧﺪﻣﺎﺗﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﯿﺎدت از ﻫﺮ ﯾﻬﻮدياي ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬ﻋﺮﺿﻪي اﺳﻼم ﺑﻪ آن ﯾﻬﻮدي ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎرِ ﯾﻬﻮدي و دﯾﮕﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﻓﯽ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫َ ْ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻷن‬
‫ُ‬ ‫ً َ ٌْ َ َ‬ ‫َ َ ُ ً‬ ‫َْ َ‬
‫� لﻚ ِﻣ ْﻦ ﻤﺣْ ِﺮ اﻨﻟَّ َﻌ َﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ اﷲ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را‬ ‫�ﻬ ِﺪي اﷲ ﺑِﻚ رﺟﻼ َو ِ‬
‫اﺣﺪا ﺧ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري در ﺟﻨﺪ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ (4210 ،2942) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2406 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪400‬‬

‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﺘﺮانِ‬

‫ﺳﺮخﻣﻮ ﻧﺰد ﻋﺮبﻫﺎ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻧﻮاع ﺷﺘﺮ و ﺟﺰو ﻧﻔﯿﺲﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬در اﻧﺠﺎمِ ﻋﺒﺎدات ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻦ و از اﷲ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه«‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻫﺪﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻌﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ و‬
‫ﻗﺼﻪﮔﻮﯾﯽ را ﺑﻪ وﻗﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮي ﻣﻮﮐﻮل ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻌﻤﻮﻻً واﻟﺪﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺧﻮد ﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮏ اﻣﺮ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﯾﻬﻮدي ﺑﻪ ﭘﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪» :‬از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﯿﺮوي ﮐﻦ«؛ اﻣﺎ ﺧﻮدش ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻧﺸﺪ! زﯾﺮا ﮔﺎه واﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮد از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻣﺤﺮوماﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ آن‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا آن ﯾﻬﻮدي ﺑﻪ ﭘﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﯿﺮوي ﮐﻦ«‪ .‬ﭼﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﯾﻦﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ آن اﻋﺘﺮاف‬
‫ﮐﻨﺪ؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َ ٓ ُ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫﴿ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َا� ۡي َ�ٰ ُه ُم ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٤٦ :‬‬ ‫ب َ� ۡع ِرفون ُهۥ ك َما َ� ۡع ِرفون � ۡ� َنا َءه ۡمۖ﴾‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﺘﺎب دادهاﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﺴﺮان ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ َّ ُ َ‬
‫ِنده ۡم ِ� ٱ َّ� ۡو َرٮ ٰ ِة‬ ‫� ُدون ُهۥ َمك ُتو�ًا ع‬ ‫� ٱ�ِي ِ‬ ‫� ٱ� ِ‬ ‫ول ٱ�َّ َّ‬
‫ِ‬ ‫﴿ٱ�ِين يتبِعون ٱلرس‬
‫ح ُّل ل َ ُه ُم ٱ َّ َ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫َ ۡ‬
‫ت َو�ُ َح ّ ِر ُم‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫وف َو�َن َهٮ ٰ ُه ۡم ع ِن ٱل ُمنك ِر َو�ُ ِ‬ ‫يل يَأ ُم ُرهم ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫� ِ‬‫وٱ ِ� ِ‬
‫َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ َ َ َ ُ َ ۡ ُ ۡ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ َ َ‬
‫�ه ۡم َوٱ�غ� ٰل ٱل ِ� �نت عل ۡي ِه ۡم﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[١٥٧ :‬‬ ‫علي ِهم ٱ���ِث و�ضع �نهم إ ِ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درسﻧﺨﻮاﻧﺪهاي ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ را در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و از ﺑﺪي ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎك را ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از آﻧﺎن رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪401‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎ اﺳﻢ و ﺷﻬﺮﺗﺶ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﺴﺎدت و ﺳﺮﮐﺸﯽ‪،‬‬
‫آﻧﺎن را از اﯾﻤﺎن آوردن ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎز داﺷﺖ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ُ‬
‫ِ� ۡم ك َّف ً‬
‫َٰ ُ‬ ‫َ َّ َ ‪ُ َ ُّ َ ٰ َ ۡ ۡ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫ارا َح َسدا ّم ِۡن‬ ‫ب ل ۡو يَ ُردون�م ّ ِم ۢن َ� ۡع ِد إِي�ن‬ ‫﴿ود كثِ� مِن أه ِل ٱلكِ� ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫نفسِ هم ّ ِم ۢن َ� ۡع ِد َما تَبَ َّ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠٩ :‬‬ ‫� ُّق ۖ﴾‬
‫� ل ُه ُم ٱ َ‬
‫ِ‬ ‫عِن ِد أ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺴﺎدﺗﯽ ﮐﻪ در وﺟﻮدﺷﺎن رﯾﺸﻪ ﮐﺮده‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ!‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﺑﺮوﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ از ﻋﯿﺎدﺗﺶ اﻣﯿﺪ‪ ‬ﺧﯿﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﺪف از او ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم‬
‫را ﺑﻪ او ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﯾﺎ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورد‪ .‬اﯾﻨﮏ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮان و ﻓﻌﺎﻻنِ‬
‫اﻗﺘﺼﺎديِ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽِ ﻣﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮدﺷﺎن رﻫﺎ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎرﭘﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮐﺎر ﮐﻨﻨﺪ و آنﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﻧﺸﻮﯾﻢ! آنﻫﺎ ﺑﺮ ﮔﺮدنِ ﻣﺎ ﺣﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﺳﻼم ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﻧﺼﺮاﻧﯽ و ﺑﻮداﯾﯽ و اﻣﺜﺎﻟﺸﺎن ﮐﻪ در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻣﺎرِ ﭘﺎﯾﯿﻦِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪنِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬از آن ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﺟﺪي در زﻣﯿﻨﻪي دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺪارﯾﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و‬
‫ﺷﺎﯾﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮا ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽِ ﻣﺎﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﮔﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻟﻘﻤﻪاي ﻧﺎن ﯾﺎ ﺑﺮاي ﮔﺬرانِ زﻧﺪﮔﯽِ ﺧﻮد ﮐﺎر و ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ در او زﻣﯿﻨﻪ و ﺑﺴﺘﺮ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ او را ﺑﺎ ﻧﺮﻣﯽ و ﺣﮑﻤﺖ دﻋﻮت دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاش را ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ و ﺑﻪزودي‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن زﯾﺎدي ﺑﻪدﺳﺖ‪ ‬ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺻﺖﻫﺎﯾﯽ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرﯾﻢ‪ .‬و ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﺎ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -145‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫َ َ ٌ َ‬ ‫َّ ْ ْ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬

‫الﻲﺸ َء ﻣِﻨﻪ‪ ،‬أ ْو ﺎﻛﻧﺖ ﺑ ِ ِﻪ ﻗ ْﺮﺣﺔ أ ْو‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن إِذا اﺷﺘﻰﻜ اﻹ�ﺴﺎن‬ ‫اﻨﻟ‬
‫َ ِ‬ ‫أن‬ ‫&‬ ‫ﺎﻋ�ﺸﺔ‬ ‫‪ -٩٠٦‬ﻋﻦ‬
‫َ َّ َ َ ُ َ ْ ُ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺑﺄﺻﺒ ِﻌ ِﻪ ﻫﻜﺬا ‪َ -‬و َوﺿﻊ ﺳﻔﻴﺎن � ُﻦ �ﻴيﻨﺔ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ ٌ َ َ َّ‬
‫الﺮاوي ﺳﺒﺎ�ﺘﻪ ﺑِﺎﻷر ِض �ﻢ ر�ﻌﻬﺎ‪-‬‬ ‫ﺟﺮح ﻗ‪،‬ﺎل اﻨﻟ ُّ ِ‬
‫َ ُ َ ْ ِّ َ‬ ‫َ َْ َ ُْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺴﻢ اﷲِ‪ ،‬ﺗ ْﺮ�ﺔ ْأر ِﺿﻨﺎ‪ ،‬ﺑ ِ ِﺮ�ﻘ ِﺔ �ﻌ ِﻀﻨﺎ‪� ،‬ﺸﻰﻔ ﺑ ِ ِﻪ ﺳ ِﻘﻴﻤﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺈذ ِن َر�ﻨﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫وﻗﺎل‪ِ ِ �» :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ در ﻋﻀﻮي از ﺑﺪﻧﺶ دردي داﺷﺖ ﯾﺎ‬
‫زﺧﻤﯽ ﭼﺮﮐﯿﻦ و ﯾﺎ ﺟﺮاﺣﺘﯽ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ -،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ راوي ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن داد و اﻧﮕﺸﺖ‪ ‬اﺷﺎرهاش را )ﭘﺲ از ﺧﯿﺲ ﮐﺮدن ﺑﺎ آب دﻫﺎن( ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮد ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﺮد )و آنرا ﺑﺮ ﻣﺤ ّ‬
‫ﻞ‬
‫درد ﯾﺎ زﺧﻢ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ( و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ؛ ﺑﯿﻤﺎرﻣﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺎك )ﮐﻪ( ﺑﺎ آب دﻫﺎنِ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ )آﻏﺸﺘﻪ اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن �ﻌﻮد �ﻌﺾ أﻫﻠِ ِﻪ �ﻤﺴﺢ �ِﻴ ِﺪه ِ اﻴﻟُﻤ� و�ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ َرب‬ ‫‪ -٩٠٧‬وﻋﻨﻬﺎ أن اﻨﻟ‬
‫َُ ُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎء إﻻ ِﺷﻔﺎؤك‪ِ ،‬ﺷﻔ ً‬
‫ﺎء ﻻ �ﻐﺎدِر ﺳﻘﻤﺎ«‪.‬‬ ‫َ‬
‫ِﺐ اﺒﻟﺄس‪ ،‬واﺷ ِﻒ أﻧﺖ الﺸ ِﺎﻲﻓ‪ ،‬ﻻ ِﺷﻔ ِ‬ ‫ﺎس‪ ،‬أذﻫ ِ‬ ‫اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ - ‬ﻫﺮﮔﺎه‪ -‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‬
‫َّ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد را )روي ﺑﯿﻤﺎر( ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�َّ َرب اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس‪،‬‬
‫ً ) ‪(3‬‬ ‫ُ َ َ ً َُ‬ ‫الﺸﺎﻲﻓ‪ ،‬ﻻ ِﺷ َﻔ َ‬
‫ْ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫اﺒﻟ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎء ﻻ �ﻐﺎ ِد ُر َﺳﻘﻤﺎ«‪.‬‬‫ﺎء إِﻻ ِﺷﻔﺎؤك‪ِ ،‬ﺷﻔ‬ ‫ِ‬ ‫ﺄس‪َ ،‬واﺷ ِﻒ أﻧﺖ‬ ‫أذ ِﻫﺐ َ‬
‫ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ دو ﺣﺪﯾﺚ از ﻣﺎدر‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ&‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5745 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2194 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5743 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1291 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺮدم! ﺑﯿﻤﺎرياش را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻦ و آنﭼﻨﺎن ﺑﻬﺒﻮدي و ﺷﻔﺎﯾﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﯿﻤﺎرياي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬارد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺷﻔﺎدﻫﻨﺪهاي و ﻫﯿﭻ ﺷﻔﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺷﻔﺎي ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
 ‫‪403‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ در ﻋﻀﻮي از ﺑﺪﻧﺶ دردي داﺷﺖ ﯾﺎ زﺧﻤﯽ ﭼﺮﮐﯿﻦ‬
‫و ﯾﺎ ﺟﺮاﺣﺘﯽ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ آب دﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺧﯿﺲ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺮ ﺧﺎك ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ و آنﮔﺎه آنرا ﺑﺮ ﻣﺤﻞّ درد ﯾﺎ زﺧﻢ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و‬
‫ْ‬ ‫�ﻘﺔ َ� ْﻌﻀﻨَﺎ ‪ْ ُ �،‬ﺸ َﻰﻔ ﺑﻪ َﺳﻘ ُ‬
‫َ‬ ‫َُُْ ْ َ‬
‫ﻴﻤﻨَﺎ ‪،‬ﺑﺈذ ِن َر ِّ�ﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ﷲ ‪،‬ﺗﺮ�ﺔ أر ِﺿﻨﺎ ‪ِ ،‬ﺑ ِﺮ ِ ِ‬
‫ﺴﻢ ا ِ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ِ ِ �» :‬‬
‫ﻧﺎم اﷲ؛ ﺑﯿﻤﺎرﻣﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺎك )ﮐﻪ( ﺑﺎ آب دﻫﺎنِ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ )آﻏﺸﺘﻪ اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن زﺧﻢ و ﺟﺮاﺣﺖ را ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫روش درﻣﺎن ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‪ :‬ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺎك‪ ،‬ﭘﺎك اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﺘﻬﺎ َﻨﻟَﺎ َﻃ ُﻬ ً‬
‫ﻮرا«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺎك‪ ‬زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﭘﺎك ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«‪ .‬آ ِ‬ ‫اﺳﺖ‪ُ » :‬ﺟﻌﻠَ ْ‬
‫ﺖ ﺗُ ْﺮ َ� َ‬
‫ب‬ ‫ِ‬
‫دﻫﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﭘﺎك اﺳﺖ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻣﺎدهي ﭘﺎك ﺑﺎ ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ اﷲ‪ ‬و اﻃﻤﯿﻨﺎن‬
‫ﺑﻪ او اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ دو ﺷﺮط‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺎﻻ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر را ﺑﻪ اﯾﻦ روش ﺷﻔﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي او ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮدن ﯾﺎ از روي ﺑﺨﺖآزﻣﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺳﻮدي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽِ ﮐﺎرﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﻘﯿﻦِ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ و ﺧﻮد‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﮐﺎر اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﺛﺮي ﮐﻪ آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎردﻻن دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻠﯿﺪيِ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ - ‬ﻫﺮﮔﺎه‪ -‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪،‬‬
‫دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد را )روي ﺑﯿﻤﺎر( ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺮ او ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ا�َّ َر َّب‬
‫ً‬ ‫َُ‬ ‫ﻔﺎؤ َك‪ِ ،‬ﺷ َﻔ ً‬
‫ُ‬ ‫الﺸﺎﻲﻓ‪ ،‬ﻻ ِﺷ َﻔ َ‬
‫ْ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫اﺒﻟ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎء ﻻ �ﻐﺎ ِد ُر َﺳﻘﻤﺎ«‪.‬‬ ‫ﺎء إِﻻ ِﺷ‬ ‫ِ‬ ‫ﺄس‪َ ،‬واﺷ ِﻒ أﻧﺖ‬ ‫أذ ِﻫﺐ َ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺮدم! ﺑﯿﻤﺎرياش را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻦ و آنﭼﻨﺎن ﺑﻬﺒﻮدي و ﺷﻔﺎﯾﯽ‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﯿﻤﺎرياي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬارد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺷﻔﺎدﻫﻨﺪهاي و ﻫﯿﭻ ﺷﻔﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫َّ‬
‫ﺎس« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ رﺑﻮﺑﯿﺖ‪ ‬ﻓﺮاﮔﯿﺮِ‬ ‫ﺟﺰ ﺷﻔﺎي ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�َّ َرب اﻨﻟَّ ِ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬آري؛ اﷲ‪ ‬آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﺪﺑﺮِ ﻫﻤﻪي اﻣﻮر ﻫﺴﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 552 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪404‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺮا ﺳﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾﺪه و او‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري را ﺑﺮاي ﻣﻦ رﻗﻢ زده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﭘﺲ از ﺗﻦدرﺳﺘﯽ و ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺑﯿﻤﺎر‬
‫اﺒﻟ َ‬ ‫ْ‬
‫أذ ِﻫﺐ َ‬
‫ﺄس«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﯿﻤﺎريِ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎر را‬ ‫ِ‬ ‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺷﻔﺎ دادن ﻣﺮا دارد‪» .‬‬
‫ْ َ َّ‬ ‫ْ‬
‫ﺖ الﺸ ِﺎﻲﻓ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و او را ﺷﻔﺎ ﺑﺪه ﮐﻪ ﺗﻮ ﺷﻔﺎ دﻫﻨﺪهاي«‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻦ«‪َ » .‬واﺷ ِﻒ أﻧ‬
‫»ﺷ‪‬ﻔﺎ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺘﻦ از ﺑﯿﻤﺎري؛ اﻣﺎ »ﺷَﻔﺎ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮگ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫»ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺪه« و ﮔﻔﺘﻦِ »ﺷَﻔﺎ ﺑﺪه«‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دو واژهي‬
‫»ﺷ‪‬ﻔﺎ« و »ﺷَﻔﺎ« ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو واژه وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫»ﺷﺎﻓﯽ« ﯾﺎ ﺷ‪‬ﻔﺎدﻫﻨﺪه‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺷ‪‬ﻔﺎ ﻣﯽدﻫﺪ؛ داروﻫﺎي‬
‫درﻣﺎﻧﯽ و ﻧﯿﺰ انﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﺳﺒﺎب ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺳﻮدﻣﻨﺪﻧﺪ‬
‫و ﮔﺎه ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه؛ ﺷ‪‬ﻔﺎ و ﺑﻬﺒﻮدي ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﺎه دو ﻧﻔﺮ ﯾﮏ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري دارﻧﺪ و از ﯾﮏ ﻧﻮع دارو اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﯾﮑﯽ از انﻫﺎ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺷ‪‬ﻔﺎ‬ ‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪي اﻣﻮر ﺑﻪ دﺳ ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ از اﺳﺒﺎبِ ﺷ‪‬ﻔﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ََ َْ َ َ‬
‫ﻻ ﺗَ َﺪ َ‬
‫او ْوا ِﺤﺑَ َﺮامٍ «‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دارو ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺣﺮام ﺑﻪ درﻣﺎنِ ﺧﻮد‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺪاووا‪ ،‬و‬
‫ﻧﭙﺮدازﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﺮاي درﻣﺎنِ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﺘﺎن از دارو اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻪ از‬
‫َ‬
‫َّ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ً ) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬
‫داروﻫﺎي ﺣﺮام«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ أﻧ َﺰل اﷲ ِﻣﻦ دا ٍء إﻻ وأﻧﺰل ﻪﻟ دواء«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺑﯿﻤﺎرياي ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دارو و درﻣﺎنِ آن را ﻧﯿﺰ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﺎء إِﻻ ِﺷﻔﺎؤ َك«؛ آري؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ِﺷ َﻔ َ‬
‫ي‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﻔﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺷﻔﺎي اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آنﭼﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺷﻔﺎ و ﺑﻬﺒﻮد ِ‬
‫ﺑﯿﻤﺎراﻧﺸﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﺎرهاي از اﺳﺒﺎب و اﻗﺪاﻣﺎت درﻣﺎﻧﯽﺳﺖ و ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺰﺷﮏ و دارو ﺷﻔﺎ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷ‪‬ﻔﺎدﻫﻨﺪه ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬ ‫َ ً َُ‬
‫ﺎء ﻻ �ﻐﺎ ِد ُر َﺳﻘﻤﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﭼﻨﺎن ﺑﻬﺒﻮدي و ﺷﻔﺎﯾﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ ﮐﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬ﺷﻔ‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﯿﻤﺎرياي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬارد«‪ .‬ﺷﻔﺎ و ﺑﻬﺒﻮديِ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﻪﮐﻠﯽ از ﻣﯿﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.1762 :‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اء إﻻ أﻧ ْ َﺰل ُﻪﻟ َد َو ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5678 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‪َ » :‬ﻣﺎ أﻧ ْ َﺰل َّ ُ‬
‫ا� َد ً‬
‫اء«‪.‬‬
 ‫‪405‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﺑﺮود و ﻋﻮارضِ آن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽروﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﺧﻮد روي ﺑﯿﻤﺎر ﺑﮑﺸﯿﺪ و اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ََ‬ ‫ْ َ َْ‬ ‫ﺎل ِﺜﻟﺎﺑﺖ رﻤﺣﻪ ُ‬ ‫َّ َ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪‬؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺑ�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫أر�ِﻴﻚ ﺑ ِ ُﺮ�ﻴ ِﺔ‬ ‫اﷲ‪ :‬أﻻ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫أ�ﺲ‪� ‬ﻧﻪ ﻗ‬ ‫‪ -٩٠٨‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎء ﻻ �ﻐﺎد ُِر‬
‫ﺎﻲﻓ إﻻ أﻧﺖ‪ِ ،‬ﺷﻔ ً‬
‫ﺄس‪ ،‬اﺷ ِﻒ أﻧﺖ الﺸ ِﺎﻲﻓ‪ ،‬ﻻ ﺷ ِ َ ِ‬ ‫ﺎس‪ ،‬ﻣﺬﻫ َِﺐ اﺒﻟَ ِ‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬ا�َّ َرب اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ً‬
‫ﺳﻘﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﻧﺲ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ دﻋﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎران ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺨﻮاﻧﻢ؟ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ .‬و اﻧﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫ﺖ‪ِ ،‬ﺷ َﻔ ً‬ ‫ﺎﻲﻓ إﻻ أﻧْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ﺐ َ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ا�َّ َر َّب اﻨﻟَّﺎس‪ُ ،‬ﻣ ْﺬﻫ َ‬
‫ﺎء ﻻ‬ ‫ﺄس‪ ،‬اﺷ ِﻒ أﻧﺖ الﺸ ِﺎﻲﻓ‪ ،‬ﻻ ﺷ ِ َ ِ‬ ‫اﺒﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ً ) ‪(2‬‬ ‫َُ‬
‫�ﻐﺎ ِد ُر َﺳﻘﻤﺎ«‪.‬‬
‫َ ْ ً‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫وﻗﺎص‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻋد ِ� رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎل‪» :‬ا�َّ اﺷ ِﻒ ﺳﻌﺪا‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٩٠٩‬وﻋﻦ ﺳﻌ ِﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ْ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ً‬ ‫ْ‬
‫ا�َّ اﺷ ِﻒ ﺳﻌﺪا‪ ،‬ا�َّ اﺷ ِﻒ ﺳﻌﺪا«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻣﻦ ﻋﯿﺎدت ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﯾﺎ اﷲ! ﺳﻌﺪ را ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺳﻌﺪ را ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺳﻌﺪ را ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺪه«‪.‬‬
‫اﻟﻌﺎص‪�َ ‬ﻧَّ ُﻪ َﺷ َﺎﻜ إ َﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬و َﺟﻌﺎً َ� ُﺪهُ‬ ‫ﻲﺑ‬
‫َ‬
‫أ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫ﻲﺑ‬
‫َ‬
‫أ‬ ‫‪ -٩١٠‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ً‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ َّ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﻓ ﺟﺴ ِﺪه ِ‪� ،‬ﻘﺎل ﻪﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺿﻊ ﻳﺪك ﻰﻠﻋ اﺬﻟِي ﺗﺄﻟﻢ ﻣِﻦ ﺟﺴﺪِك وﻗﻞ‪� :‬ﺴﻢ اﷲِ ﺛﻼﺛﺎ‪،‬‬
‫ُ ُ َ‬ ‫ْ َ ِّ َ‬ ‫ﻮذ ﺑﻌ َّﺰة ِ اﷲ َوﻗُ ْﺪ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َوﻗُ ْﻞ َﺳ ْﺒ َﻊ َم َّ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺟﺪ َوأﺣﺎذ ُِر«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ﺮﺷ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺗ‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫أﻋ‬ ‫‪:‬‬ ‫ات‬
‫ٍ‬ ‫ﺮ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﺎص‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از دردي ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺪن داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺎﻟﯿﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺤﻞِّ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5742 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺮدم! و اي از ﻣﯿﺎنﺑﺮﻧﺪهي ﺑﯿﻤﺎري! ‪ -‬اﯾﻦ ﺑﻨﺪه را‪ -‬ﺷ‪‬ﻔﺎ ده ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺷ‪‬ﻔﺎدﻫﻨﺪهاي و ﻫﯿﭻ ﺷﻔﺎدﻫﻨﺪهاي ﺟﺰ ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ آنﭼﻨﺎن ﺑﻬﺒﻮدي و ﺷﻔﺎﯾﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺑﯿﻤﺎرياي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬارد«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1296 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1628 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2202 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪406‬‬
‫ُ ُ‬
‫ﻮذ ﺑﻌ َّﺰ ِة اﷲ َوﻗُ ْﺪ َرﺗﻪ ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ‬ ‫ِِ‬ ‫ﷲ" و ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺑﮕﻮ‪" :‬أﻋ ِ ِ‬ ‫درد ﺑﮕﺬار و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮ‪�" :‬ﺴﻢ ا ِ‬
‫ُ‬
‫أﺟ ُﺪ َوأ َﺣﺎ ِذر"«‪.‬‬
‫ُ ) ‪(1‬‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ً َْ َْ ُ ْ َ ُُ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﻀهُ أﺟﻠﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻋد م ِﺮ�ﻀﺎ لﻢ �‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٩١١‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َ ْ َ َ َّ‬
‫ﻈﻴﻢ‪ ،‬أن �ﺸ ِﻔﻴﻚ‪ ،‬إِﻻ ﺎﻋﻓﺎهُ اﷲ ﻣِﻦ‬ ‫ات‪ :‬أﺳﺄل اﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬رب اﻟﻌﺮ ِش اﻟﻌ ِ‬ ‫ﻋِﻨﺪه ﺳﺒﻊ مﺮ ٍ‬
‫َ َ َ‬
‫ذل ِﻚ الﻤ َﺮ ِض«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ و ﺣﺎﮐﻢ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮط ﺑﺨﺎريﺳﺖ«‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎري ﺑﺮود‬
‫ﻈﻴﻢ‪َ ،‬ر َّب َ‬
‫اﻟﻌ ْﺮ ِش‬ ‫أﺳﺄَ ُل َ‬
‫اﷲ َ‬
‫اﻟﻌ َ‬ ‫» ْ‬
‫ﮐﻪ زﻣﺎنِ ﻣﺮﮔﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﻧﺰد‪ ‬او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ ْ َ‬
‫ﻈﻴﻢ‪ ،‬أن �َﺸ ِﻔﻴَﻚ«‪ (3 )،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺮﯾﺾ را از آن ﺑﯿﻤﺎري ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬ ‫َ‬
‫اﻟﻌ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺳﻌﺪ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻋﯿﺎدت ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺳﻌﺪ را ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺳﻌﺪ را ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺳﻌﺪ را‬
‫ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺪه«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮِ رﻓﺘﺎر و اﺧﻼقِ ﻧﯿﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎد ‪‬‬
‫ت‬
‫ﯾﺎرانِ ﺑﯿﻤﺎرش ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮدياش دﻋﺎ ﮐﻨﯿﻢ و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫»ﯾﺎ اﷲ! ﻓﻼﻧﯽ را ﺷ‪‬ﻔﺎ ده«‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﻋﺎ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎمِ دﻋﺎ‪ ،‬آن را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﯿﺰ وﻗﺘﯽ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺶ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺗﮑﺮار دﻋﺎ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬از دردي ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﺷﺮّ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺰت و ﻗﺪرت‪ ‬اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.6388 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬از اﷲِ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﻋﺮشِ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺷ‪‬ﻔﺎ دﻫﺪ«‪.‬‬
 ‫‪407‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻧﻤﺎز اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪َ » :‬ر ّب ِاﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ؛ َر ّب ِاﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ؛ َر ّب ِاﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ«‪ .‬دﻋﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﺎص‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ وي ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ‬
‫دردي ﮐﻪ در ﺑﺪﻧﺶ داﺷﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﺎرهﺟﻮﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺳﺖ‪‬‬
‫ُ ُ‬
‫"أﻋﻮذ ِﺑ ِﻌ َّﺰ ِة اﷲ‬ ‫ﷲ" و ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺤﻞِّ درد ﺑﮕﺬار و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮ‪�" :‬ﺴﻢ ا ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ َ ِّ َ‬ ‫َُْ َ‬
‫أﺟ ُﺪ َوأ َﺣﺎ ِذ ُر"«‪ .‬اﯾﻦ دﻋﺎ ﻧﯿﺰ از اﺳﺒﺎب ﺷ‪‬ﻔﺎﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫وﻗﺪرﺗِ ِﻪ ِﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ِ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺑﺪﻧﺶ اﺣﺴﺎسِ درد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﯾﻘﯿﻦ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آن‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬دردش ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنِ اﷲ‪ ‬آرام ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻋﺎ‪،‬‬
‫از داروﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻗﺮصﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﺑﺖﻫﺎ و آﻣﭙﻮلﻫﺎ ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ دﻋﺎ ﺑﻪ‬
‫ذاﺗﯽ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽِ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و او‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻨﺪهاش را از ﺷﺮّ ﺑﯿﻤﺎري در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎري ﺑﺮود ﮐﻪ زﻣﺎنِ‬
‫ﻈﻴﻢ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ َ َ َ َ َّ َ ْ‬
‫ﻣﺮﮔﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﻧﺰ ‪‬د او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﺳﺄل اﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬رب اﻟﻌﺮ ِش اﻟﻌ ِ‬
‫ْ ْ َ‬
‫أن �َﺸ ِﻔﻴَﻚ«‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺮﯾﺾ را از آن ﺑﯿﻤﺎري ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﻞِ ﺑﯿﻤﺎر ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ دارو‬
‫ﺳﻮدي ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻧﻪ دﻋﺎ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ ّ ُ َّ َ َ ‪َ ٗ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٓ َ َ َ ٞ‬‬
‫اعة َو� � َ ۡس َتقد ُِمون ‪﴾٣٤‬‬‫ِ� أم ٍة أجل ۖفإِذا جاء أجلهم � �ستأخِرون س‬ ‫﴿ول ِ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٣٤ :‬‬
‫ﻫﺮ ﻧﺴﻠﯽ‪ ،‬اﺟﻞ و زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد و ﭼﻮن اﺟﻠﺸﺎن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻟﺤﻈﻪاي ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻧﻪ ﻟﺤﻈﻪاي ﭘﯿﺶ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ّ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ٍّ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ‬
‫اﻲﺑ �ﻌﻮدهُ‪َ ،‬و�ن إِذا دﺧﻞ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ �ﻌﻮدهُ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ‬
‫‪ -٩١٢‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬دﺧﻞ ﻰﻠﻋ أﻋﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬‫ﺎء ُ‬ ‫إن َﺷ َ‬
‫َ َ َ ُ ٌ ْ‬
‫ﺑﺄس؛ ﻃﻬﻮر‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(5656 ،3616) :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪408‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﯾﮏ ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ رﻓﺖ و ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫َ َ َ ُ ٌ ْ‬
‫إن َﺷ َ‬
‫ﺎء ُ‬
‫اﷲ«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛‬ ‫ﻋﯿﺎدت ﮐﺴﯽ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺑﺄس؛ ﻃﻬﻮر‬
‫انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪه)ي ﮔﻨﺎﻫﺎن( اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ رﻓﺖ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺑَ َ‬
‫ﺄس؛‬
‫إن َﺷ َ‬
‫ﺎء ُ‬ ‫َ ُ ٌ ْ‬
‫اﷲ«‪.‬‬ ‫ﻃﻬﻮر‬
‫ﺎء ُ‬ ‫َ ُ ٌ ْ‬
‫إن َﺷ َ‬ ‫»ﻻ ﺑ َ َ‬
‫اﷲ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬انﺷﺎءاﷲ‬ ‫ﺄس« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺸﮑﻞ و رﻧﺠﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪» .‬ﻃﻬﻮر‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪهي ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ »انﺷﺎءاﷲ« ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي ﺧﺒﺮيﺳﺖ؛ ﻧﻪ دﻋﺎﯾﯽ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در دﻋﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ و ﯾﻘﯿﻦ‪،‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد را ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻦ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ‬ ‫ار َﻤﺣْ� إ ْن ﺷ َ‬
‫ﺌﺖ‪ِ ،‬ﻴﻟَﻌ ِﺰمِ‬
‫ْ‬
‫اﻏﻔ ْﺮ ﻲﻟ إ ْن ﺷ َ‬
‫ﺌﺖ‪ ،‬ا�َّ ْ‬ ‫َ ُ َ َّ َ َ ُ ُ ُ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﻘﻮﻟﻦ أﺣﺪ�ﻢ‪ :‬ا�َّ ِ ِ ِ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َّ ُ‬
‫ال َﻤ ْﺴﺄﻟﺔ‪ ،‬ﻓ ِﺈﻧﻪ ﻻ ُﻣﻜ ِﺮ َه ُﻪﻟ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ و ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺎري‪ -‬ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد«‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻣﯽآﻣﺮزد و‬
‫ﺖ‬
‫اﮔﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽآﻣﺮزد‪ .‬ﻋﺒﺎرت‪» ‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ«‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺗﺤ ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن و ﯾﺎ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت در دﻋﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫إن َﺷ َ‬‫َ ُ ٌ ْ‬ ‫»ﻻ ﺑ َ َ‬
‫اﷲ«‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي ﺧﺒﺮي و از روي اﻣﯿﺪواري و‬ ‫ﺎء‬ ‫ﺄس؛ ﻃﻬﻮر‬
‫ﺧﻮشﺑﯿﻨﯽﺳﺖ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر روﺣﯿﻪ ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽ و‬
‫رﻧﺠﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬انﺷﺎءاﷲ«؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ‪ ‬ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ َ ُ ٌ ْ‬
‫إن َﺷ َ‬
‫ﺎء‬ ‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﻻ ﺑﺄس؛ ﻃﻬﻮر‬
‫ُ‬
‫اﷲ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7477 ،6339) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2679 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪409‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫َ َ َّ َّ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل ‪ :‬ﻳﺎ �ﻤﺪ‪ ،‬اﺷﺘﻜﻴﺖ؟‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أﻰﺗ‬ ‫ﺮﺒ�ﻞ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫اﺨﻟﺪري‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -٩١٣‬وﻋﻦ أ‬
‫ْ َ ِّ ُ ِّ َ ْ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ْ َ ْ ُ ِّ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ َ ََْ َ َ‬
‫� ﺣﺎ ِﺳ ٍﺪ‪،‬‬ ‫ﻗﺎل‪�» :‬ﻌﻢ« ﻗﺎل‪ � :‬اﷲ أر�ِﻴﻚ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻳﺆذِﻳﻚ‪ ،‬ﻣِﻦ ﺮﺷ ﻞﻛ �ﻔ ٍﺲ أو � ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ َ‬
‫ﺴﻢ اﷲِ أر�ِﻴﻚ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﷲ �ﺸ ِﻔﻴﻚ‪ِ ِ � ،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ!‬
‫ْ َ ْ ُ ِّ َ ْ ْ َ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻳُﺆ ِذﻳﻚ‪،‬‬ ‫آﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪهاي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري«‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ �» :‬اﷲ أر ِ�ﻴﻚ ِﻣﻦ ﻞﻛ‬
‫َ ) ‪(2‬‬ ‫ُ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ِّ ُ ِّ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫ﻴﻚ‬ ‫�‬‫أر‬ ‫ﷲ‬
‫ِ ِ ِ ِ «‪.‬‬‫ا‬ ‫ﺴﻢ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻴﻚ‬ ‫ﻔ‬
‫ِ‬ ‫ﺸ‬ ‫�‬ ‫اﷲ‬ ‫‪،‬‬‫ﺪ‬ ‫ﺎﺳ‬
‫� ِ ٍ‬‫ﺣ‬ ‫ِﻣﻦ ﺮﺷ ﻞﻛ �ﻔ ٍﺲ أو � ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ! آﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪهاي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري«‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‬
‫ُ ْ َ‬
‫اﷲ �َﺸ ِﻔﻴﻚ‪،‬‬ ‫ﺎﺳ ٍﺪ‪،‬‬ ‫ﻞﻛ َ� ْﻔﺲ أَ ْو َ� ْ َ‬
‫ْ َ ْ ُ ِّ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ِّ ُ ِّ‬
‫�ﺣ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ �» :‬اﷲ أر ِ�ﻴﻚ ِﻣﻦ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻳﺆ ِذﻳﻚ‪ِ ،‬ﻣﻦ ﺮﺷ‬
‫َ‬
‫ﷲ أر ِ�ﻴﻚ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻋﺎي ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده از ﻣﯿﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده از‬ ‫ﺴﻢ ا ِ‬
‫�ِ ِ‬
‫ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ؛ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﻫﺴﺘﯽ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪» :‬آري«‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﮐﺴﯽ اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ »ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرم«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎﻟﯿﺪن و ﮔﻼﯾﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ؛ اﯾﺮاد در‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از ﺧﺎﻟﻖ ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﻨﺎﻟﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﯿﻤﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ َ ٓ َ ۡ ُ ْ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﺧﺎﻟﻖ ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﯾﻌﻘﻮب‪ ‬ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬إِ�ما أشكوا‬
‫َ ّ َ ُ ۡ ٓ َ َّ‬
‫� إِ� ٱ�ِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻏﻢ و اﻧﺪوﻫﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﷲ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ‬ ‫� ِ� وحز ِ‬
‫ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺧﺒﺮ دادن از ﺑﯿﻤﺎرياش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮمِ دﻋﺎي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺑﺮ ﺗﻮ دﻋﺎي ﺷﻔﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ )و‬
‫از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ( ﮐﻪ ﺗﻮ را از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﻣﯽآزارد و از ﻫﺮ ﻧﻔﺲ ﯾﺎ ﭼﺸﻢِ ﺣﺴﻮدي‬
‫در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ او‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ دﻋﺎيِ ﺷ‪‬ﻔﺎ و‬
‫ﺑﻬﺒﻮدي ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2186 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺑﺮ ﺗﻮ دﻋﺎي ﺷﻔﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ )و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ( ﮐﻪ ﺗﻮ را از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ را‬
‫ﻣﯽآزارد و از ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ﭼﺸﻢِ ﺣﺴﻮدي در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺷ‪‬ﻔﺎ ﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ او‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮ دﻋﺎيِ ﺷ‪‬ﻔﺎ و ﺑﻬﺒﻮدي ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪410‬‬

‫»ﻫﺮ ﻧﻔﺲ« ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﻧﻔﻮس اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﺟﻦﻫﺎ؛ و ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫»ﭼﺸﻢِ ﺣﺴﻮد«‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﺧﻢ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم‪ ،‬آن را ﭼﺸﻢِ ﺷﻮر ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﻮد ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ داده اﺳﺖ‪ ،‬رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺿﻤﯿﺮي ﭘﻠﯿﺪ و ﺑﺪﺧﻮاه دارد ﮐﻪ ﮔﺎه ﺣﺴﺎدﺗﺶ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ّ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٥ :‬‬ ‫� َحاس ٍِد إِذا َح َس َد ‪﴾٥‬‬ ‫َ‬
‫﴿ومِن ِ‬
‫‪...‬و از ﺷﺮ ﻫﺮ ﺣﺴﻮدي‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزد‪.‬‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪي زﺧﻢِ ﭼﺸﻢ‪ ،‬دﭼﺎرِ ﻏﻢ و اﻧﺪوه‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬او را از ﻫﺮ ﭼﺸﻢِ‬
‫ﺣﺴﻮدي در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﯿﻤﺎرياش را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻨﺪ‪ .‬آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫ْ َ‬
‫أر ِ�ﻴﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﺑﺎ ﻧﺎم اﷲ ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬در اﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎنِ دﻋﺎ ﮔﻔﺖ‪ �» :‬اﷲ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺑﺮ ﺗﻮ دﻋﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﻋﺎﻫﺎ و ﻋﺒﺎراﺗﯽ را ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫دﻋﺎﻫﺎ را ﯾﺎد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎيِ ﺷﻔﺎ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»از اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺷ‪‬ﻔﺎ دﻫﺪ« ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬از اﷲ ﺑﺮاي ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺳﻼﻣﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪنِ دﻋﺎ ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎر‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﮐﻤﺎلِ ﺗﻮﮐﻞ ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺧﻮد‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر از دﯾﮕﺮان ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ دﻋﺎﯾﯽ ﺑﺮ او‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﮐﻤﺎلِ ﺗﻮﮐﻞ اﺳﺖ و ﻧﻘﺺِ در ﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا از‬
‫ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮده و ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬از ﻣﺨﻠﻮق اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺧﻮد دﻋﺎﯾﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﯿﻤﺎر او را ﺑﺎز ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﺮادي در آن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﻧﻘﺺ در ﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮان دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﭼﻮن ﺧﻮدش ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﻧﺪنِ دﻋﺎ ﺑﺪونِ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﮐﻤﺎلِ ﺗﻮﮐﻞ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪411‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ّ َ َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -٩١٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري وأﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪�� :$‬ﻬﻤﺎ ﺷ ِﻬﺪا ﻰﻠﻋ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أﻧﻪ ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ َ َُْ َ َ َ‬ ‫ُ َ ُ ْ َ ُ َ َّ َ ُ ُّ ُ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﺮﺒ‪َ .‬و�ِذا ﻗﺎل‪ :‬ﻻ �‬ ‫ﺮﺒ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ َر�ﻪ �ﻘﺎل‪ :‬ﻻ � إِﻻ أﻧﺎ وأﻧﺎ أ�‬ ‫»ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ واﷲ أ�‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ َ َُ َ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟُ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻻ � إﻻ أﻧﺎ َوﺣﺪِي ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ِﻲﻟ‪َ .‬و�ِذا ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إِﻻ‬ ‫إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ﺎل‪ :‬ﻻ � إﻻ اﷲُ‬ ‫َ َ ُْ ُ َ َ َْ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ َُ ُ ْ ُ ََُ َْ ُ َ َ‬
‫ِ‬ ‫اﷲ ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إِﻻ أﻧﺎ ِﻲﻟ الﻤﻠﻚ و ِ� اﺤﻟﻤﺪ‪ .‬و�ِذا ﻗ‬
‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫َوﻻ ﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ ﺑﺎﷲِ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إِﻻ أﻧﺎ َوﻻ ﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ ﻲﺑ« َو�ن ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﺎت ل َ ْﻢ َ� ْﻄ َﻌ ْﻤ ُﻪ اﻨﻟَّ ُ‬
‫ُ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺎر«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﻗﺎلﻬﺎ ﻲﻓ م َﺮ ِ‬
‫ﺿ ِﻪ �ﻢ ﻣ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬ﮔﻮاﻫﯽ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ‬
‫ُ َ ُ ْ‬
‫أ� َ ُ‬
‫ﺮﺒ‪ (2 )،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش او را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ واﷲ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻨﻢ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � ِإﻻ‬
‫ُ َ َُ َ َ َ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ُﻪﻟ‪ - (3 )،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ُ َُ‬
‫و ﻣﻦ ﯾﮑﺘﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﺪارم‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � ِإﻻ اﷲ ﻪﻟ‬
‫ُ ْ ُ َ‬
‫الﻤﻠﻚ َو ُﻪﻟ اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ‪ - (4 )،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛‬
‫َ‬
‫اﷲ َوﻻ َﺣ ْﻮل‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬از آنِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ‪ -‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � إﻻ ُ‬
‫ِ‬
‫ُ َّ َ‬
‫ﷲ‪ - (5 )،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﯿﭻ‬ ‫َوﻻ ﻗﻮة ِإﻻ ﺑﺎ ِ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهاي )از ﮔﻨﺎه( و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ )ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ( ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﻣﻦ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺑﯿﻤﺎرياش اﯾﻦ را ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻤﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻃﻌﻤﻪي آﺗﺶ )دوزخ( ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪ اﷲ‪ ،‬ش‪.317 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و اﷲ از ﻫﺮﭼﯿﺰ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و او ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ و ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (5‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﯿﭻ ﺑﺎزدارﻧﺪهاي )از ﮔﻨﺎه( و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ )ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ( ﺟﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪412‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ در ﺑﺎب‪» :‬آنﭼﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد«‪،‬‬
‫آورده اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ دﻋﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ َ ُ ْ‬
‫أ� َ ُ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش او را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬ ‫»ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ واﷲ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻨﻢ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َُ َ َ َ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ُﻪﻟ‪ - ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ وﺟﻮد‬
‫ﻻ � ِإﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ﻧﺪارد و ﻣﻦ ﯾﮑﺘﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﺪارم‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � إﻻ ُ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬
‫َُ ُ ْ ُ َ‬
‫الﻤﻠﻚ َو ُﻪﻟ اﺤﻟَ ْﻤ ُﺪ‪ - ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛‬ ‫ﻪﻟ‬
‫ُ َ َ َْ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬از آنِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ‪ -‬ﺑﻨﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ وﻻ ﺣﻮل‬
‫ُ َّ َ‬
‫ﷲ‪ - ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﯿﭻ‬ ‫َوﻻ ﻗﻮة ِإﻻ ﺑﺎ ِ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهاي )از ﮔﻨﺎه( و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ )ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ( ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﻣﻦ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺑﯿﻤﺎرياش اﯾﻦ را ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻤﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻃﻌﻤﻪي آﺗﺶ )دوزخ( ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪنِ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎبِ ﻣﺤﻔﻮظ‬
‫ﻣﺎﻧﺪنِ اﻧﺴﺎن از آﺗﺶِ دوزخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و‬
‫در ﺑﯿﻤﺎرياش‪ ،‬آن را ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد ﺗﺎ ﺑﻪﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﺘﻢِ ﺑﻪﺧﯿﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -146‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدنِ اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽِ ﺑﯿﻤﺎر از ﺧﺎﻧﻮادهي وي‬

‫َ َ ْ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﻠﻋ � َﻦ أﻲﺑ ﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺧ َﺮج ﻣِﻦ ﻋِﻨ ِﺪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻲﻓ‬
‫أن َّ‬ ‫ﻋﺒﺎس‪$‬‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٩١٥‬ﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ْ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫ََْ ْ ََ َ ُ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫َو َﺟ ِﻌ ِﻪ َّاﺬﻟِي ﺗُ ُﻮ ِّ َ‬
‫� �ِﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل اﻨﻟﺎس‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎ اﺤﻟﺴ ِﻦ‪ ،‬ﻛﻴﻒ أﺻﺒﺢ رﺳﻮل اﷲِ‪‬؟ ﻗﺎل ‪ :‬أﺻﺒﺢ‬
‫َ ً‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﺤﺑَﻤ ِﺪ اﷲِ ﺑﺎرﺋﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎمِ ﺑﯿﻤﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ وﻓﺎت‪ ‬اﯾﺸﺎن اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﯿﺮون آﻣﺪ؛ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ!‬
‫ﺣﺎلِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ‪ -‬ﻋﻠﯽ‪ -‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺧﻮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي آداب ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪن از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺑﯿﻤﺎر درﺑﺎرهي ﺣﺎل وي ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﯾﺎدآور ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬در‬
‫ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎمِ ﺑﯿﻤﺎريِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ وﻓﺎت‪ ‬اﯾﺸﺎن اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﯿﺮون آﻣﺪ؛ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬
‫اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ! ﺣﺎلِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ‪ -‬ﻋﻠﯽ‪ -‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺧﻮب ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬داﻣﺎد و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد‪ ‬اﻫﻞ ﺑﯿﺖ و‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪي اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻫﺴﭙﺎر ﻏﺰوهي »ﺗﺒﻮك« ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮادهي اﯾﺸﺎن‪،‬‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ‪ ‬دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﺒﻮك ﺑﺮود؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫ﺎرون ِﻣ ْﻦ ُمﻮﻰﺳ إِﻻ‬‫�ﻟ ِﺔ ﻫ‬
‫َﻣﻮﺿﻮع را درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ ﺗﺮﻰﺿ أن ﺗ�ﻮن ِﻣ� ﺑِﻤ ِ‬
‫ﻲﺒ َ� ْﻌ ِﺪي«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪاري ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻫﺎرون ﺑﺮاي‬‫�ﻧَّ ُﻪ ﻟَيْ َﺲ ﻧَ ٌّ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺎﺷﯽ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮادهام ﻣﯽﮔﻤﺎرم ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﯽ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6266 ،4447) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4416 ،3706) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2404 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪414‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرش رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮادرش ﻫﺎرون‪ ‬را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد در ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ ۡ ۡ َ َ َ َّ ۡ َ َ‬
‫يل ٱل ۡ ُم ۡفسِ د َ‬ ‫ۡ ُۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٤٢ :‬‬ ‫ِين ‪﴾١٤٢‬‬ ‫﴿ٱخلف ِ� ِ� قو ِ� وأصل ِح و� تتبِع سب ِ‬
‫ﺗﻮ در ﻣﯿﺎن ﻗﻮم ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﻢ ﺑﺎش و ﺑﻪ اﺻﻼح ﺑﭙﺮداز و از راه و روش ﻣﻔﺴﺪان و ﺗﺒﻬﮑﺎران‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬در ﺑﯿﻤﺎريِ وﻓﺎت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﺎﻧﻪي اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن زﻣﺎن ﻧُﻪ ﻫﻤﺴﺮ داﺷﺖ و ﻧﻮﺑﺘﺸﺎن را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺳﻮده ﺑﻨﺖ زﻣﻌﻪ& ﻧﻮﺑﺘﺶ را ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& داده ﺑﻮد‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻓﺮدا ﮐﺠﺎﯾﻢ؟ ﻓﺮدا ﮐﺠﺎﯾﻢ؟« ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ@ درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد در ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎرياش را در‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﺧﺮﯾﻦ ﻫﻔﺘﻪي زﻧﺪﮔﺎﻧﯽاش را در ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﺬراﻧﺪ و ﻫﻤﺎنﺟﺎ وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ روزﻫﺎ ﻋﻠﯽ‪ ‬از ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪ؛ ﻣﺮدم از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺣﺎلِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫»ﺧﺪا را ﺷﮑﺮ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺶ ﺧﻮب اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻣﮑﺎنِ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهي وي‪ ،‬ﺟﻮﯾﺎي ﺣﺎﻟَﺶ ﺷﻮﯾﻢ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﻣﺮوزه ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﻤﺎسِ ﺗﻠﻔﻨﯽ و ﺑﺪون ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺎلِ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر را ﭘﺮﺳﯿﺪ؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ اﻣﮑﺎن ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر از ﻧﺰدﯾﮏ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﻤﺎسِ‬
‫ﺗﻠﻔﻨﯽ ﺣﺎﻟَﺶ را ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ؛ انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺛﺒﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -147‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﺎاﻣﯿﺪي از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬

‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َّ َّ َ ُ َ ُ ْ َ ٌ َ َّ َ ُ ُ‬
‫إﻲﻟ‪� ،‬ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‬ ‫‪ -٩١٦‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬وﻫﻮ مﺴتﻨِﺪ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََْ‬ ‫َ‬
‫وأ ْﺤﻟ ِْﻘ� َّ‬ ‫َْْ‬
‫ِﻴﻖ اﻷﻰﻠﻋ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ِ‬ ‫�‬‫ﺑﺎلﺮ‬ ‫ِ‬ ‫وارﻤﺣ ِ� ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪- ‬ﮐﻪ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﭘﯿﺶ از وﻓﺎﺗﺶ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﮑﯿﻪ‬
‫زده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ و ﻣﺮا ﺑﻪ رﻓﯿﻖ‬
‫اﻋﻠﯽ)= ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن( ﻣﻠﺤﻖ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫َ ٌ ُ ُْ ُ‬ ‫َْ ََ ٌ‬ ‫ََُ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺎء‪َ ،‬وﻫ َﻮ ﻳﺪﺧِﻞ‬ ‫ت‪ ،‬ﻋِﻨﺪهُ ﻗﺪح �ِﻴ ِﻪ ﻣ‬
‫‪ -٩١٧‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬وﻫﻮ ﺑِﺎلﻤﻮ ِ‬
‫الﻤ ْﻮ َ َ َ َ‬
‫َ‬ ‫ِّ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ ُ‬ ‫ََُ‬
‫ات‬
‫ت وﺳﻜﺮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﺪه ﻲﻓ اﻟﻘﺪ ِح‪� ،‬ﻢ �ﻤﺴﺢ وﺟﻬﻪ ﺑﺎﻤﻟﺎءِ‪� ،‬ﻢ �ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ أﻋِ� ﻰﻠﻋ �ﻤﺮ ِ‬
‫ات‬
‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫الﻤ ْﻮ ِت«‪] .‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ دﯾﺪم ﮐﻪ ﮐﺎﺳﻪاي‬
‫آب ﮐﻨﺎرش ﺑﻮد؛ وي‪ ،‬دﺳﺘﺶ را در ﮐﺎﺳﻪ ﻓﺮو ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و روي ﺻﻮرﺗﺶ آب ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا ﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺮگ ﯾﺎري ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﺎاﻣﯿﺪي از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ‬
‫از آن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻘﺪر ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﯿﻤﺎر ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ آنﻫﺎ آﻣﺎده ﺷﺪهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را ﺷﻔﺎ داده اﺳﺖ و ﺳﻼﻣﺘﯽِ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ! و ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺧﺸﮏ و ﺑﯽآب‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ آب و ﻏﺬاﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﻣﺮگ ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺠﺎﺗﺸﺎن داده اﺳﺖ! ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4450 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2444 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪1176 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﺸﮑﺎة ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1564‬ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪416‬‬
‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ُ ُ ْ‬ ‫ً َْ َْ‬ ‫َّ ُ َ ُّ‬
‫راﺣﻠ ِﺘ ِﻪ ﺑِﺄ ْر ٍض‬
‫اﺳﺖ‪ �» :‬أﺷﺪ ﻓﺮﺣﺎ ﺑِﺘﻮ� ِﺔ �ﺒ ِﺪهِ ِﺣ� ﻳﺘﻮب إِﻴﻟ ِﻪ ِﻣﻦ أﺣ ِﺪ�ﻢ ﺎﻛن ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ِّ‬ ‫ََ َ ً ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُُ‬ ‫ْ ْ ُْ َْ‬
‫وﺮﺷاﺑُﻪ ﻓﺄ� ِ َﺲ ِﻣﻨ َﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺄﻰﺗ ﺷ َﺠﺮة ﻓﺎﺿ َﻄ َﺠ َﻊ ﻲﻓ ِﻇﻠ َﻬﺎ‪ ،‬وﻗﺪ‬ ‫ﻃﻌﺎﻣﻪ‬ ‫ﻓﻼ ٍة‪ ،‬ﻓﺎﻧﻔﻠﺘﺖ ِﻣﻨﻪ وﻋﻠﻴﻬﺎ‬
‫َّ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ْ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫أَ� َﺲ ِﻣ ْﻦ َ‬
‫ﻫﻮ ﻛﺬلِﻚ إِذ ﻫ َﻮ ِﺑﻬﺎ ﻗﺎ ِﺋﻤﺔ ِﻋﻨﺪه‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬ ِﺨﺑﻄﺎ ِم َﻬﺎ � َّﻢ ﻗﺎل ِﻣ ْﻦ ِﺷﺪ ِة‬ ‫اﺣﻠ ِﺘﻪ‪� ،‬ﺒَيﻨﻤﺎ‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ِ‬
‫َ ُّ َ َ ْ َ َ ْ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻔﺮح‪ :‬ا�َّ أﻧﺖ ﻋﺒ ِﺪي وأﻧﺎ ر�ﻚ‪ ،‬أﺧﻄﺄ ِﻣﻦ ِﺷﺪ ِة اﻟﻔﺮح«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﻮﺑﻪي‬
‫ﺑﻨﺪهاش ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻓﺮدي ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد ﺳﻮار اﺳﺖ؛‬
‫ﺷﺘﺮش ﮐﻪ آب و ﻏﺬاي او را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ دارد‪ ،‬از او ﻣﯽر‪‬ﻣ‪‬ﺪ و ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و او‪ ،‬از‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨﺶ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي درﺧﺘﯽ ﻣﯽرود و ﻧﺎاﻣﯿﺪ از ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮش‪ ،‬دراز‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺷﺘﺮش را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرش اﯾﺴﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺴﺎر ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺷﺪت ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺪهي ﻣﻨﯽ و ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﯾﺎﻓﺘﻦِ ﺷﺘﺮش‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ از‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬ﻧﺎاﻣﯿﺪي از زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﺣﺘﻀﺎر‬
‫و در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﮑﺎن زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪﻧﺶ ﻣﻨﺘﻔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َۡ ۡ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫� ۡل ُق َ‬
‫وم ‪َ ٨٣‬وأ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َٓ َ ََ‬
‫ِين� ِ ٖذ تنظ ُرون ‪َ ٨٤‬و� ُن أق َر ُب إ ِ ۡ�هِ‬
‫نت ۡم ح‬ ‫﴿فل ۡو� إِذا بَلغ ِ‬
‫ت ٱ ُ‬
‫َ ٓ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ ُۡ ََۡ َ‬ ‫َََۡٓ‬ ‫َّ ُ ۡ ُ َ‬ ‫ُ َ‬
‫ج ُعو� َها إِن‬ ‫َ‬
‫�ون ‪ ٨٥‬فلو� إِن كنتم �� مدِينِ� ‪ ٨٦‬تر ِ‬ ‫�ن � �ب ِ‬‫مِن� ۡم َو� ٰ ِ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٨٧ ،٨٣ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٨٧‬‬ ‫ُك ُ‬
‫نت ۡم َ� ٰ ِد� َ‬
‫ﭘﺲ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺟﺎنِ )ﺷﺨﺼﯽ( ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻮم )ﮔﻠﻮﮔﺎه( ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬و ﺷﻤﺎ در آنﻫﻨﮕﺎم ﻧﻈﺎرهﮔﺮ )ﻣﺮ ‪‬‬
‫گ‬
‫وي( ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬و ﻣﺎ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻢ؛ وﻟﯽ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺟﺰا ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ؟‬
‫آري؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم اﻃﺮاﻓﯿﺎنِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﺮدنِ وي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎ ِن ﺷﺨﺺ را ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻠﻮﮔﺎه ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮداﻧَﺪ؟ ﻫﺮﮔﺰ‪ .‬اﻧﺴﺎن در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺮگ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬از زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫اﻣﺎ ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎ و ﻣﺮا ﺑﻪ رﻓﯿﻖ اﻋﻠﯽ ﻣﻠﺤﻖ ﮐﻦ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ آﻣﺮزﯾﺪهي اﻻﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺮ زﺑﺎن داﺷﺖ و درﺧﻮاﺳﺖ رﺣﻤﺖ و آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ رﻓﯿﻖ اﻋﻠﯽ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ آنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻪ رﻓﯿﻘﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎﺗﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و‬
 ‫‪417‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﺎاﻣﯿﺪي از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬

‫ﻇﺮف‪ ‬آﺑﯽ ﮐﻨﺎرش ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻣﺮگ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﺷﺪت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻮاره دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽِ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي دﯾﮕﺮان ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن دوﭼﻨﺪان ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﺎت ﺻﺒﺮ و‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺮدد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ اراده ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎري و وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﺎت‪ ‬ﺻﺎﺑﺮان دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺶ را در ﮐﺎﺳﻪي آب ﻓﺮو ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و روي ﺻﻮرﺗﺶ آب ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا ﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺮگ ﯾﺎري ﺑﻔﺮﻣﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺎريام ﮐﻦ‬
‫ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮِ اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎﺷﻢ و ﻫﻮﺷﯿﺎريِ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﻢ و ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬دﻧﯿﺎ را ﺗﺮك ﮐﻨﻢ؛ زﯾﺮا ﺷﺮاﯾﻂ‪ ‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮاريﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺘﻌﺎل در آن‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺻﺒﺮ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن در ﻣﻌﺮضِ ﺧﻄﺮ ﻗﺮار دارد؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا ﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺮگ‬
‫ﯾﺎري ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪ .‬و در رواﯾﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ؛ ﻣﺮگ‪،‬‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﺷﺪﯾﺪي دارد«‪ .‬و راﺳﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫نت م ِۡن ُه َ� ُ‬
‫� ّق َ� ٰل َِك َما ُك َ‬‫ۡ‬ ‫ۡ ُ ۡ‬ ‫ٓ ۡ‬
‫]ق‪[١٩ :‬‬ ‫ِيد ‪﴾١٩‬‬ ‫﴿ َو َجا َءت َسك َرة ٱل َم ۡو ِ‬
‫ت ب ِٱ َ ِ�‬
‫و ﺳﺨﺘﯽ ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ )و ﺑﺎ آﺷﮑﺎر ﺷﺪن ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺧﺮوي( ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ )و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اي‬
‫اﻧﺴﺎن!( اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺘﯽ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻣﺮگ ﯾﺎري ﮐﻨﺪ و ﺧﺎﺗﻤﻪي‬
‫ﻣﺎ را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺮگ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﺮ اﯾﻤﺎن و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺎ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﻣﺎ راﺿﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -148‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﺪﻣﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ او داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮِ‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﯿﻤﺎرياش ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﻧﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺻﯿﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺠﺎزات‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻗﺼﺎص و اﻣﺜﺎلِ آن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫َّ َّ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َّ ْ َ ً ْ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫ْ‬

‫� ﺣﺒ� ﻣ َِﻦ‬ ‫�‪ :$‬أن أم َﺮأة ﻣِﻦ ﺟﻬﻴﻨﺔ أﺗﺖ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬و ِ‬ ‫‪ -٩١٨‬ﻋﻦ ﻋِﻤﺮان ﺑﻦ اﺤﻟﺼ ِ‬
‫َ ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ّ ً َ ْ ُ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫ِّ َ َ َ َ ْ َ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ،‬ﻓﺪﺎﻋ رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬و ِﻴﻟَّﻬﺎ‪� ،‬ﻘﺎل‪:‬‬ ‫الﺰﻧﺎ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬أﺻﺒﺖ ﺣﺪا ﻓﺄﻗ ِﻤﻪ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُّ َ ُ َّ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ ُ َ‬ ‫ْ ْ َْ َ َ َ َ َ َ ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺸﺪت ﻋﻠﻴﻬﺎ �ِﻴﺎ�ﻬﺎ‪َّ � ،‬ﻢ أم َﺮ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ‬‫ﺄم‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻔ‬‫�‬ ‫«‬‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ِ�‬
‫ِ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺄ‬ ‫»أﺣ ِﺴﻦ إِﻴﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈذا وﺿﻌﺖ ﻓ‬
‫َ َ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑِﻬﺎ ﻓ ُﺮ ِﻤﺟﺖ‪َّ � ،‬ﻢ ﺻ� ﻋﻠﻴﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪي "ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﯿﻨﻪ" ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ زﻧﺎ‬
‫ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪهام ﮐﻪ ﺳﺰاوارِ‬
‫ﺣﺪ )=ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ( ﮔﺸﺘﻪام؛ آنرا ﺑﺮ ﻣﻦ اﺟﺮا ﮐﻦ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ‬او را ﻓﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻦ و ﭼﻮن وﺿﻊِ ﺣﻤﻞ ﮐﺮد‪ ،‬او را ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﺑﯿﺎور«‪.‬‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮد‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎ ِن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ - ‬ﮐﻪ دﺳﺘﻮرِ رﺟﻢِ او را داد‪-‬‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺮ او ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻨﮕﺴﺎر ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ وي‬
‫و ﺗﺤﻤﻞِ او ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ و او را‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﺗُﻨﺪ ﯾﺎ زﺧﻢِ زﺑﺎﻧﺶ ﮐﻪ از ﻋﻮارض ﺑﯿﻤﺎريﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎ‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬رﻧﺠﻮر و ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد و از ﺧﻮد و دﻧﯿﺎ ﺑﻪﺗﻨﮓ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﮔﺎه ﺳﺨﻨﺎنِ ﺗُﻨﺪ و زﻧﻨﺪهاي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﭘﺎداش‬
‫دﻫﺪ؛ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ زﯾﺮدﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدنِ ﻣﺮﮔﺶ ﻣﺤﺮز اﺳﺖ ﯾﺎ در آﺳﺘﺎﻧﻪي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1696 :‬‬

 ‫‪419‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدنِ ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﺪﻣﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﻣﺠﺎزات‪ ‬اﻋﺪام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ‬
‫ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬زﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪي "ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﯿﻨﻪ" ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ زﻧﺎ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪهام ﮐﻪ ﺳﺰاوارِ ﺣﺪ )=ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ(‬
‫ﮔﺸﺘﻪام؛ آنرا ﺑﺮ ﻣﻦ اﺟﺮا ﮐﻦ«‪ .‬آن زن‪ ،‬ﻣﺘﺄﻫﻞ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ‬او را ﻓﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻦ و ﭼﻮن وﺿﻊِ ﺣﻤﻞ ﮐﺮد‪ ،‬او را ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﺑﯿﺎور«‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ آن زن وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ او را ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن زن‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎنِ از ﺷﯿﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﻓﺮزﻧﺪش ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪش را از ﺷﯿﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ ﺗﺎ ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ از اﺟﺮاي‬
‫ﺣﮑﻢ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺮ او ﺑﭙﯿﭽﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﺸﻮد‬
‫و ﻋﻮرﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﮕﺮدد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻨﮕﺴﺎر ﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎنِ ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ او و رﻓﺘﺎرِ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وي ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ زﻧﺎ‪،‬‬
‫ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺑﺎر اﻗﺮار ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داراي ﺳﻼﻣﺖ‪ ‬رواﻧﯽﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ زﻧﺎ اﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻋﺘﺮاﻓﺶ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺠﺮم ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ آﺳﯿﺐ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ آن زن ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از اﻗﺮارش ﺳﻨﮕﺴﺎر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻮدك‪ ‬ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺷﮑﻢ داﺷﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻣ‪‬ﺮد؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ آن زن ﺗﺎ وﺿﻊِ‬
‫ﺣﻤﻠﺶ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ و ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﭽﻪاش را از ﺷﯿﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﻨﮕﺴﺎرِ زن‪،‬‬
‫ﮔﻮداﻟﯽ ﺣﻔﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺮ او ﻣﯽﭘﯿﭽﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺰرگ و ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬او را رﺟﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻤﯿﺮد‪ .‬و ﭼﻮن در ارﺗﮑﺎب اﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﺑﺪن ﻟﺬت ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺟﺮا ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺑﺪن درد‪‬‬
‫ﻣﺠﺎزات را ﺑﭽﺸﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪420‬‬

‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺮاي ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪،‬‬

‫ﺷﺨﺺِ ﻣﺠﺮم را از ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﺲ از اﺟﺮايِ‬
‫ﺣﮑﻢِ آن زن ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -149‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎرم« ﯾﺎ »ﺳﺨﺖ‬
‫ﺑﯿﻤﺎرم« ﯾﺎ »ﺗﺐ دارم« ﯾﺎ »واي ﺳﺮم!« و اﻣﺜﺎلِ آن؛ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻦِ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از روي ﺧﺸﻢ و ﺑﯽﻗﺮاري ﯾﺎ ﻧﺎﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺪارد‬

‫ُ ُ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َ ُ َّ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ََ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬وﻫ َﻮ ﻳﻮﻋﻚ‪� ،‬ﻤﺴﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬إﻧﻚ‬ ‫ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫‪ -٩١٩‬ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬دﺧﻠﺖ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ ْ ِّ ُ َ ُ َ ُ َ ُ َ ُ‬
‫َ‬ ‫ً ََ َ‬ ‫َُ َ ُ َ َ ً َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻼن ﻣِﻨ� ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺘﻟﻮﻋﻚ وﻋﺎﻜ ﺷﺪﻳﺪا‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬أﺟﻞ ‪ ،‬إ� أوﻋﻚ ﻛﻤﺎ ﻳﻮﻋﻚ رﺟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن ﺑﺰﮔﻮار ﺗﺐ‬
‫داﺷﺖ؛ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن دﺳﺖ زدم و ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺗﺐِ ﺷﺪﯾﺪي دارﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ ﻣﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي دو ﻧﻔﺮ از ﺷﻤﺎ ﺗﺐ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ْ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ ْ ْ ْ‬
‫ﺟﻊ اﺷﺘﺪ ِﻲﺑ‪.‬‬ ‫ﺎص‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺟﺎء ِ� رﺳﻮلاﷲ‪� ‬ﻌﻮد ِ� ﻣِﻦ و ٍ‬ ‫‪ -٩٢٠‬و�ﻦ ﺳﻌ ِﺪ ﺑ ِﻦ أﻲﺑوﻗ ٍ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻛﺮ اﺤﻟﺪﻳﺚ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺑﻠﻎ ﻲﺑ َﻣﺎ ﺗَﺮى‪َ ،‬و َأﻧَﺎ ُذو َﻣﺎل َو ﻻَﻳَﺮﺛُ� إﻻَّ اﺑْنﻲﺘ‪َ .«...‬و َذ َ‬
‫َُ ْ َْ َ‬
‫�ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻗﺪ‬
‫ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺑﯿﻤﺎريِ ﺷﺪﯾﺪي ﮐﻪ‬
‫داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﻢ آﻣﺪ‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﺑﯿﻤﺎرم؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﺛﺮوت‬
‫زﯾﺎدي دارم و ﺟﺰ ﺗﻨﻬﺎ دﺧﺘﺮم‪ ،‬وارث دﯾﮕﺮي ﻧﺪارم«‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ آن‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫َْ َ‬ ‫َ َ َ ُ ََ َ‬
‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﺑﻞ أﻧﺎ‪،‬‬ ‫‪ -٩٢١‬وﻋﻦ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ �ﻤﺪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎﻟﺖ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬وارأﺳﺎه! �ﻘ‬
‫َ َ َ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ارأﺳﺎهُ!« وذﻛﺮ اﺤﻟﺪﻳﺚ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬‫و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﻔﺖ‪» :‬واي ﺳﺮم!« ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﻫﻢ )ﺳﺮدرد دارم(؛ واي ﺳﺮم!« آنﮔﺎه راوي‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5667 ،5648) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2571 :‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺪت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎريام‪ ،‬دو ﺑﺮاﺑﺮِ ﺷﺪت ﺑﯿﻤﺎريِ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1296 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1628:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 7‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5661 :‬؛ و رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‪.2387 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪422‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﯾﺾ از ﺑﯿﻤﺎري و ﺷﺪت‪ ‬دردش ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬ﺧﺒﺮ دادن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ از روي ﺑﯽﻗﺮاري ﯾﺎ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ از ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻻﻫﯽ‪.‬‬
‫وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد و ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص و ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ‪‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺨﺖ‬
‫ﺑﯿﻤﺎرم« ﯾﺎ »ﺗﺐ دارم« ﯾﺎ »واي ﺳﺮم!« و اﻣﺜﺎلِ آن‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ وي ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن ﺑﺰﮔﻮار ﺗﺐ داﺷﺖ؛ دﺳﺘﺶ را روي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺗﺐِ ﺷﺪﯾﺪي دارﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ ﻣﻦ ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫دو ﻧﻔﺮ از ﺷﻤﺎ ﺗﺐ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺪت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎرياش‪ ،‬دو ﺑﺮاﺑﺮِ ﺷﺪت ﺑﯿﻤﺎريِ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﺎت ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا اﻧﻮاع ﺻﺒﺮ و‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ در ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺳﻄﺤﺶ در ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬ﺑﺮ اﻧﺠﺎمِ دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻮد؛ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎﺻﯽ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري ﻣﯽﮐﺮد و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزﯾﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ و ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺻﺒﻮر و ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﻮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ دﻋﻮت و‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﭘﯿﺎمِ اﻟﻬﯽ اذﯾﺖ و آزار ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺣﺘﯽ در وﺳﻂ‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام اذﯾﺖ و آزار ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪنِ اﻫﺎﻟﯽ ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬رﻫﺴﭙﺎر اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺷﺪ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ او را‬
‫ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و آنﻗﺪر ﺑﻪ او ﺳﻨﮓ زدﻧﺪ ﮐﻪ آزرده و زﺧﻤﯽ ﺑﻪ رويِ ﺧﻮد رﻓﺖ و‬
‫ﺗﺎ "ﻗﺮناﻟﺜﻌﺎﻟﺐ" ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬آنﺟﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪي ﮐﻮهﻫﺎ ﻧﺰدش آﻣﺪ ﺗﺎ از او اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫َ َّ‬ ‫ِّ َ‬
‫دو ﮐﻮه‪ ‬دو ﻃﺮف را ﺑﺮ ﺳﺮِ اﯾﺸﺎن ﻓﺮود آورد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ؛ إِ� أﺳﺘﺄ� ِﺑ ِﻬﻢ ﻟ َﻌﻞ‬
‫َ ْ ً‬
‫ﺮﺸ ُك ﺑِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫َ ْ َُ ُْ‬
‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ه‬ ‫ﺪ‬‫ﺣ‬‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺪ‬ ‫اﷲ أَ ْن ُ�ْﺮ َج اﷲ ِﻣ ْﻦ أَ ْﺻﻼﺑﻬﻢ ْ‬
‫ﻣﻦ َ� ْﻌﺒُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽدﻫﻢ؛ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ از ﻧﺴﻞِ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آور‪‬د ﮐﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫اﷲ ﯾﮑﺘﺎ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از دو ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرح‪ /‬در ﻗﺎﻟﺐِ ﯾﮏ رواﯾﺖ آورده اﺳﺖ‪» :‬أَﺳﺘﺄﻧﯽ ﺑِﻬِﻢ«‪،‬‬
‫رواﯾﺖ‪ ‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (258/1‬و ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪ (380/6‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺨﺶِ دوم‪ ،‬رواﯾﺖ‪ ‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 3231 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1795 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪423‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎرم« ﯾﺎ »ﺳﺨﺖ ﺑﯿﻤﺎرم« ‪...‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار در اﻧﺠﺎم ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻟﻬﯽ‬

‫ﭘﺎﯾﺪاري ﻣﯽورزﯾﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از او ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري ﻣﯽﮐﺮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮا ِن‬
‫ﺗﺮﺳﺎﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺎرﺳﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮِ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺗﺴﻠﯿﻢِ ﻣﺤﺾ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ و اﻣﺜﺎل آن اذﯾﺖ ﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ و ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﮔﺮدﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻮاره ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﯾﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎداشِ اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﺑﻪ درﺟﻪي ﺻﺎﺑﺮان ﺑﺮﺳﺪ؛ ﻟﺬا در زﻣﯿﻨﻪي ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻟﮕﻮيِ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﺒﯿﺖﻫﺎي دردﻧﺎك ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﯿﺪش‬
‫ﺑﻪ اﷲ و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎنِ اوﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺧﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺶ ﻓﺮو ﻣﯽرود‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺪهاي ﺑﻪ ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد‪‬‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬آﻫﻨﮓ‪ ‬رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ درﺟﺎت را ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻗﻄﻊ از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺑﺰرگ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺑﺰرگ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﻪ رﺗﺒﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺻﺎﺑﺮاﻧﯽ ﻧﺎﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ و‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺗﺮﻓﯿﻊ درﺟﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪‬؛ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺖ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬را‬
‫آورده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ‪ -‬در ﺣﺞ وداع‪ -‬ﺑﻪﺷﺪت ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ‬
‫رﻓﺖ‪ .‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬از ﻣﻬﺎﺟﺮاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮑﻪ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬ﻣ‪‬ﺮدن در ﻣﮑﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از آن ﻫﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻧﯿﺰ در آن ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬از ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻧﮕﺮان‬
‫ﺑﻮد؛ زﯾﺮا او‪ ،‬ﻣﮑﻪ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد و دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ در ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎران‪ ،‬ﻋﺎدت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﻋﺎدﺗﺶ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﺧﻼق و‬
‫ﻣﻨﺶِ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﯾﺎرانِ ﺑﯿﻤﺎرش ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺑﻪﺷﺪت ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او ﻋﯿﺎدت ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﺑﯿﻤﺎرم؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﺛﺮوت زﯾﺎدي دارم و ﺟﺰ ﺗﻨﻬﺎ دﺧﺘﺮم‪ ،‬وارث دﯾﮕﺮي‬
‫ﻧﺪارم‪ .‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ دوﺳﻮم ﺛﺮوﺗﻢ را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ؟« رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪424‬‬

‫»ﻧﺼﻒ ﺛﺮوﺗﻢ را ﭼﻄﻮر«؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬آﯾﺎ ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺪﻫﻢ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ًَ‬ ‫َُ‬ ‫َْ‬ ‫ﻴﺎء َﺧ ْ ٌ‬ ‫ﻚ إ ْن ﺗَ َ‬
‫ﺬر َورﺛﺘَﻚ أﻏ ِﻨ َ‬ ‫ٌ َّ َ‬ ‫ُّ ُ ُ‬ ‫ُّ ُ‬
‫ﺗﺬرﻫ ْﻢ ﺎﻋﻟﺔ ﻳَﺘﻜﻔﻔﻮن‬ ‫� ِﻣﻦ أن‬ ‫»اﺜﻟﻠﺚ واﺜﻟﻠﺚ ﻛ ِﺜ� إِﻧ ِ‬
‫اﻨﻟَّﺎس«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﮏﺳﻮﻣﺶ را ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪه؛ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻫﻢ زﯾﺎد اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ وارﺛﺎﻧﺖ را‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺗﺮك ﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻓﻘﯿﺮ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ رﻫﺎ ﮐﻨﯽ ﺗﺎ‬
‫دﺳﺖ‪ ‬ﮔﺪاﯾﯽ ﭘﯿﺶ اﯾﻦ و آن دراز ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﮐﻢﺗﺮ از ﯾﮏﺳﻮم اﻣﻮاﻟﺶ را‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو داﻧﺸﻤﻨﺪ اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او داﻧﺶ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اي ﮐﺎش ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﮏﺳﻮم اﻣﻮاﻟﺸﺎن‪ ،‬ﯾﮏﭼﻬﺎرﻣﺶ را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮏﺳﻮم؛ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻫﻢ زﯾﺎد اﺳﺖ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دادنِ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ اﻣﻮال از ﺻﺪﻗﻪ دادنِ ﯾﮏﭼﻬﺎرمِ آن‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﻘﯿﻪﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد‪‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪي رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ )ﺧﻤﺲ(؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫�ء فَأ َّن ِ َّ� ُ ُ‬ ‫ۡ َ ْ َ َّ َ ُ ّ َ‬
‫� َس ُهۥ َول َّ‬
‫ِلر ُسو ِل﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َوٱعل ُم ٓوا �� َما غن ِۡمتم مِن ۡ ٖ‬
‫و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ )ﺟﻨﮕﯽ( ﮐﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ‪ ،‬از آنِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬و ‪ ...‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ اﻣﻮاﻟﺶ را ﺻﺪﻗﻪ داد‪ .‬ﻓﻘﻬﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫و اﻓﻀﻞ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ اﻣﻮال وﺻﯿﺖ ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏﺳﻮم اﻣﻮاﻟﺸﺎن وﺻﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬در وﺻﯿﺘﺸﺎن اوﻟﻮﯾﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي وﺻﯿﺖ ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن‬
‫در ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن در ﻣﻮاردي وﺻﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ داراي اﻫﻤﯿﺖ‬
‫و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﮐﻢﺗﺮيﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از وﺻﯿﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬در وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن ﻧﺎﺣﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺜﻼً ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﭘﺴﺮانِ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﻪ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ! و ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﺻﯿﺖ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از وﺻﯿﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز اﺧﺘﻼف و ﻧﺰاع در ﻣﯿﺎن اﻓﺮادي ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ وﺻﯿﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1629 :‬‬

 ‫‪425‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎرم« ﯾﺎ »ﺳﺨﺖ ﺑﯿﻤﺎرم« ‪...‬‬

‫وﺻﯿﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦﻫﺎ در آﯾﻨﺪه ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ‬

‫ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺎماﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﻣﺪارس و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﯾﺎ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺳﻮدﻣﻨﺪ و اﻣﺜﺎلِ آن وﺻﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻢ ﻓﻮاﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬در ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ‬
‫از اﺟﺮ و ﺛﻮابِ ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ و وارﺛﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن وﺻﯿﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﺶ و‬
‫ﺑﯿﻨﺶِ دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪي وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن از اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺸﺎوره ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎ از اﯾﺸﺎن‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﺻﯿﺘﺶ را ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آنﻫﺎ را اﻣﯿﻦِ ﺧﻮد ﻗﺮار داده و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ راﺿﯽ ﮐﺮدنِ ﻣﺮدم ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﯾﻦ و دﻧﯿﺎﯾﺸﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮﯾﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف‪ ‬رﺳﻮم و ﻋﺎدتﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ و‬
‫ارادهي ﺧﯿﺮ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ‬وي در‬
‫ﻗﺒﺮش ﺑﻪ دردش ﺑﺨﻮرد و ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺎري ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﺰ ‪‬د‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺳﺮدرد ﻧﺎﻟﯿﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬واي ﺳﺮم!« ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻫﻢ )ﺳﺮدرد‬
‫دارم(؛ واي ﺳﺮم!« در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻢ ﻧﺎﻟﻪ و ﺧﺒﺮ دادنِ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ& از‬
‫ﺳﺮدرد را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد و ﻫﻢ از ﺳﺮدرد‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺒﺮ داد؛ ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ و‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن‪» :‬واي ﺳﺮم« ﯾﺎ »واي‬
‫ﺷﮑﻤﻢ« و اﻣﺜﺎلِ آن اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﺑﯿﻤﺎري و دردي ﺧﺒﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻫﺪﻓﺶ ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﺧﺎﻟﻖ ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻫﺪﻓﺶ ﺧﺒﺮ دادن از ﺑﯿﻤﺎري ‪-‬‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه در ﻧﺰد ﭘﺰﺷﮏ ﯾﺎ ﺷﺨﺺِ ﻣﻌﺎﻟ‪‬ﺞ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر را از روي ﺧﺸﻢ و اﻋﺘﺮاض‬
‫ﺑﺮ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺮاﻫﺘﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از‬
‫اﻧﻮاع ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ﻣﺼﻮن ﺑﺪارد و ﺳﻼﻣﺘﯽِ ﻣﺎ را ﻧﯿﺮوﯾﯽ در اﻧﺠﺎم ﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -150‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻠﻘﯿﻦِ »ﻻ اﻟﻪاﻻاﷲ« ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻀﺮ‬

‫ُّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬

‫‪ -٩٢٢‬ﻋﻦ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن آﺧ َِﺮ ﺎﻠﻛﻣِ ِﻪ ﻻ � إِﻻ ا� دﺧﻞ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ؛ ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﻹﺳﻨﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺗﻠﻘﯿﻦِ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻀﺮ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﺘﻀﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺟﺎﻧﺶ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ را ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از او در زﻧﺪﮔﯽ و ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮﮔﺶ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َّ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ ُ َُ‬ ‫َ ۡ‬ ‫﴿ َ ُ�ۥ ُم َع ّق َ�ٰ ‪ٞ‬‬
‫ت ّ ِم ۢن َ� ۡ َ َ ۡ‬
‫� يديهِ َوم ِۡن خلفِهِۦ �فظونهۥ م ِۡن أم ِر ٱ� ِ﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪[١١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎنِ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﭘﯽ او را ﺑﻪ اﻣﺮ اﷲ از ﭘﯿﺶ رو و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ۡ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ً َ َّ ٰٓ َ َ ٓ َ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َّ‬
‫ت ت َو� ۡت ُه ُر ُسل َنا َوه ۡم �‬‫﴿و�رسِل علي�م حفظة ح� إِذا جاء أحد�م ٱلمو‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٦١ :‬‬ ‫ُ�ف ّرِ ُطون ‪﴾٦١‬‬
‫و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﮕﻬﺒﺎن را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﭼﻮن ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن‬
‫ﻣﺎ ﺟﺎﻧﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺮگ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﺗﺎ روحِ او را از ﻓﺮﺷﺘﻪي‬
‫ﻣﺮگ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﻗﺒﺾِ روح ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎنﻫﺎ و ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪن‬
‫آن از ﭘﯿﮑﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ ﺟﺰو ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻨﻮط و‬
‫ﮐﻔﻦِ ﺑﻬﺸﺘﯽ دارﻧﺪ و اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ از ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻋﺬاب ﺑﺎ ﺧﻮد ﮐﻔﻦ و‬
‫ﺣﻨﻮﻃﯽ از دوزخ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﺟﺎن دادن اﺳﺖ‪» ،‬ﻻ�إﻻاﷲ« را ﺑﻪ او ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6479 :‬‬

 ‫‪427‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻠﻘﯿﻦ »ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ« ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻀﺮ‬
‫َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ِّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻘﻨُﻮا َم ْﻮﺗﺎ� ْﻢ ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ اﷲ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ را ﺗﻠﻘﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ ،‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ‬
‫را ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺗﻠﻘﯿﻦِ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ و ﺑﺎ آراﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻀﺮ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﺤﺘﻀﺮ در آن ﺣﺎل ﺳﯿﻨﻪاش ﺗﻨﮓ ﺷﺪه و دﻧﯿﺎ ﺑﺮ‬
‫او ﺗﻨﮓ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ »ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ«‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻪ«‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺎ‬
‫از ﺣﺎﻟﺶ ﺧﺒﺮ ﻧﺪارﯾﻢ و ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻧﻔﺲﺗﻨﮕﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ‪ ‬ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞِ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن در ﭼﻨﺎن ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻣﺮدن ﺷﺮحِ ﺻﺪر ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺤﺘﻀﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪايِ واﺿﺢ »ﻻ�إﻻاﷲ« را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﺘﻀﺮ ﺻﺪاي ﺷﻤﺎ را ﺑﺸﻨﻮد و درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﻪ او ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ او ﻧﯿﺰ »ﻻ�إﻻاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ‪ ‬آﻣﺪه‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﺶ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻀﺮ »ﻻ�إﻻاﷲ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻠﻘﯿﻦﮐﻨﻨﺪه ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ و‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻮﯾﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﺤﺘﻀﺮ ﺳﺨﻨﺎنِ دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ؛ ﻣﺜﻼً »ﺑﻪ ﻣﻦ آب دﻫﯿﺪ«‪،‬‬
‫ﺗﻠﻘﯿﻦﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻠﻘﯿﻦِ ﮐﻠﻤﻪ را از ﺳﺮﮔﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦِ ﻣﺮﮔﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﻣﺮﺗﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﺻﯿﻐﻪي اﻣﺮ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ«‪ .‬اﮔﺮ اﷲ ﺑﺮ‬
‫او ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و آن ﺷﺨﺺ ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدﺗﺶ؛ و اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪي‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﺣﺎلِ ﻣﺮگ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺑﻪ او ﺗﻠﻘﯿﻦ ﮐﺮد و از ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪،‬‬
‫ﻋﻤﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ آندﺳﺘﻪ از ﻋﻤﻮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ دورانِ رﺳﺎﻟﺖ را درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬دو ﺗﻦ از اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻤﺰه و ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻤﺰه‪ ‬از‬
‫ﻋﺒﺎس‪ ‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و دو ﻧﻔﺮِ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و اﺑﻮﻟﻬﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﮐﻔﺮ‬
‫ﻣﺮدﻧﺪ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﻟﻬﺐ‪ ،‬از ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اذﯾﺖ و آزارِ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﺎﻧﯿﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ‪ -‬ﭘﺪرِ ﻋﻠﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 916 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪‬؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 917 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪428‬‬

‫اﻣﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻧﮑﻮﻫﺶِ اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺳﻮرهاي ﮐﺎﻣﻞ ﻓﺮو‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﺎﻓﻠﻪي ﺧﻮﯾﺶ آنرا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫� َ� ۡن ُه َم ُ ُ‬
‫ا�ۥ َو َما َك َس َ‬ ‫ٓ َ‬ ‫ت يَ َدا ٓ أَ� ل َ َهب َوتَ َّ‬
‫ار�‬ ‫ب ‪َ ٢‬س َي ۡص َ ٰ‬
‫� نَ ٗ‬ ‫ب ‪َ ١‬ما أ ۡ� َ ٰ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫﴿ َ� َّب ۡ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ات ل َ َهب ‪َ ٣‬وٱ ۡم َر َ�تُ ُهۥ َ َّ‬
‫�الَ َة ٱ ۡ َ‬ ‫َذ َ‬
‫جيدِها َح ۡبل ّمِن َّم َسدِۢ ‪﴾٥‬‬ ‫ب ‪ِ �ِ ٤‬‬ ‫ِ‬ ‫ط‬‫�َ‬
‫ٖ‬
‫]اﳌﺴﺪ‪[٥ ،١ :‬‬
‫زﯾﺎنﮐﺎر و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺎد دو دﺳﺖ اﺑﻮﻟﻬﺐ و ﺧﻮدش ﻧﺎﺑﻮد ﺑﺎد‪ .‬ﻣﺎﻟﺶ و آﻧﭽﻪ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪،‬‬
‫ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪزودي وارد آﺗﺶ ﺷﻌﻠﻪوري ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺴﺮش )ﮐﻪ در‬
‫دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬آﺗﺶﺑﯿﺎر ﻣﻌﺮﮐﻪ ﺑﻮد؛ آري‪ ،‬ﻫﻤﺎن( زنِ ﻫﯿﺰمﮐﺶ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬در ﮔﺮدﻧﺶ‬
‫رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ از ﻟﯿﻒ ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ )و در دوزخ زﻧﺠﯿﺮي آﺗﺸﯿﻦ ﺑﺮ ﮔﺮدن دارد(‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪرﻏﻢ ﮐﻔﺮش‪ ،‬دوﺳﺖدار و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ وﻟﯽ ﻫﻨﮕﺎمِ وﻓﺎﺗﺶ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦِ او ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و دو ﺗﻦ از ﻣﺮدان ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻧﺰد وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ‬ ‫ُّ َ َ‬ ‫َ ً‬ ‫َّ‬ ‫َ ُْ‬
‫أﺣﺎج لﻚ ِﺑ َﻬﺎ ِﻋﻨ َﺪ اﷲ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﻋﻤﻮ! ﯾﮏ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳَﺎ � ِّﻢ‪ ،‬ﻗﻞ‪ :‬ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬ﻠﻛِ َﻤﺔ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻻاﻟﻪ اﻻاﷲ ﺗﺎ ﺑﺎ آن در ﻧﺰد‪ ‬اﷲ ﺑﺮ اﯾﻤﺎنِ ﺗﻮ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻢ«‪ .‬اﻣﺎ آن دو ﻣﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎنِ ﺑﺪي ﺑﻮدﻧﺪ‪ (2 )،‬ﺑﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ از دﯾﻦِ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‬
‫ﺑﺮﮔﺮدي؟« و ﭼﻮن اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬وي را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻋﺪمِ ﭘﺬﯾﺮش‬
‫ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ وادﺷﺖ و اﻇﻬﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮ دﯾﻦِ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي ﺷﺮك ﺑﻮد؛ ‪ -‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬و ﺳﭙﺲ ﻣ‪‬ﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻮي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫دوزخ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻤﻖِ ﮐﻢِ آن‪ .‬اﻣﺎ دو ﮐﻔﺶ آﺗﺸﯿﻦ در ﭘﺎﻫﺎي اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻐﺰ‬
‫ﺳﺮش از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ‪ (3 ).‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! ﮐﻔﺶﻫﺎي آﺗﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎي اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺪاﻣﺶ ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ؟!‬
‫َْ َ‬ ‫ﺎح ﻣ ْﻦ ﻧَﺎر‪َ ،‬ول َ ْﻮﻻ أَﻧَﺎ ﻟَ َﺎﻜ َن ﻲﻓ َّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬
‫اﺪﻟ َر ِك اﻷﺳﻔ ِﻞ ِﻣ َﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫ َﻮ ِﻲﻓ ﺿﺤﻀ ٍ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6681 ،4772 ،3884) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﺴﯿﺐ ﺑﻦ ﺣﺰن‪.‬‬
‫)‪ (2‬آن دو ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻬﻞ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاﻣﯿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6564 ،3885) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 210 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪.‬‬
 ‫‪429‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻠﻘﯿﻦ »ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ« ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻀﺮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫َّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬او‪ ،‬در ﻋﻤﻖِ ﮐﻢِ ﺟﻬﻨﻢ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و اﮔﺮ ﻣﻦ ﻧﺒﻮدم‪ ،‬در ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺗﺮﯾﻦ‬ ‫اﻨﻟ ِ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ دوزخ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدم‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺪﺗﺮي داﺷﺖ و در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫دوزخ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﻤﻮ!‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻻاﻟﻪ اﻻاﷲ«‪ .‬و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ در ﻧﺰد‪ ‬وي و ﯾﺎدآورياش ﺑﻪ او ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﮑﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺻﯿﻐﻪي اﻣﺮ از او ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن در ﻟﺤﻈﻪي ﻣﺮگ‪ ‬ﺑﺮادرش ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦِ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ را ﺑﻪ او ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻣﺮگ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻠﻘﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ وي اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﺪ و ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎقِ ﻓﺮاوان‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺑﻪ او ﺗﻠﻘﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺘﻀﺮ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻟﺤﻈﻪي ﻣﺮﮔﺘﺎن‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬واﷲ ِﻲﻓ َﻋ ْﻮ ِن‬
‫َ‬ ‫َْْ َ َ َ ْ‬
‫ام اﻟ َﻌﺒْ ُﺪ ِﻲﻓ َﻋ ْﻮ ِن أ ِﺧﻴ ِﻪ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﻨﺪهاش را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ‬‫اﻟﻌﺒ ِﺪ ﻣﺎ د‬
‫ﺑﻨﺪه در ﺻﺪد ﯾﺎري ﺑﺮادرش ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺧﺎﺗﻤﻪي ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﺎ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ِّ ُ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -٩٢٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻟﻘﻨﻮا م ْﻮﺗﺎ� ْﻢ ﻻ � إِﻻ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُ‬
‫اﷲ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﻣﺮگ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ را ﺗﻠﻘﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6208 ،3883) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 209:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2699‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.916 :‬‬
 ‫‪ -151‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﻬﺎدن ﭼﺸﻤﺎنِ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‬

‫ََ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺼهُ ‪،‬‬‫ﻰﻠﻋ أﻲﺑ َﺳﻠَﻤﺔ َوﻗَ ْﺪ َﺷ َّﻖ ﺑَ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫‪ -٩٢٤‬ﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬دﺧﻞ رﺳﻮل اﷲ‪‬‬
‫َْ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ ُّ َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َّ َ ٌ ْ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﺮﺼ«؛ ﻓﻀﺞ ﻧﺎس ﻣِﻦ أﻫﻠِ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﺪﻋﻮا‬ ‫‪َّ ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬إن الﺮوح إِذا ﻗﺒِﺾ‪ ،‬ﺗﺒِﻌﻪ اﺒﻟ‬ ‫ﻓﺄ�ﻤﻀﻪ �‬
‫ْ ْ َ‬ ‫ُ ْ ّ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ َ ِّ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ َّ َ َ‬ ‫ََ ُْ‬
‫�‪ ،‬ﻓﺈن الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﻳﺆﻣﻨﻮن ﻰﻠﻋ ﻣﺎ �ﻘﻮلﻮن«‪� .‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ﻷ ِﻲﺑ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺨﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﻻ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﺴ‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬‫ﻰﻠﻋ أ�‬
‫َ َ ْ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ ِّ َ َ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َ ََ َ َْْ ََ َُْ‬
‫ﺳﻠﻤﺔ‪ ،‬وار�ﻊ درﺟﺘﻪ ِﻲﻓ الﻤﻬﺪِﻳ�‪ ،‬واﺧﻠﻔﻪ ﻲﻓ ﻋ ِﻘﺒ ِﻪ ِﻲﻓ اﻟﻐﺎﺑ ِ ِﺮ�ﻦ‪ ،‬واﻏ ِﻔﺮ ﻨﻟﺎ وﻪﻟ ﻳﺎ رب‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺒه ِ‪َ ،‬وﻧ ِّﻮ ْر ﻪﻟُ �ِﻴ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫َ َ َ َ ْ َ ْ َُ َْ‬
‫اﻟﻌﺎل ِﻤ�‪ ،‬واﻓﺴﺢ ﻪﻟ ﻲﻓ � ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد‪ ‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬آﻣﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﻣ‪‬ﺮده و‪ -‬و‬
‫ﭼﺸﺎنِ وي ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ روح از ﺗَﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢ آن را‬
‫دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ دادﻧﺪ )و آرزوي‬
‫ﻣﺮگ ﮐﺮدﻧﺪ(‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪» ‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﺰ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ دﻋﺎي‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ را ﺑﯿﺎﻣﺮز و درﺟﻪاش را در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪات در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﺮدان و ﺧﻮد ﺣﺎﻣﯽِ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎش و‬
‫ﻣﺎ و او را ﺑﯿﺎﻣﺮز اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن! و ﻗﺒﺮش را ﻓﺮاخ و ﻧﻮراﻧﯽ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آنﭼﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﻬﺎدن‬
‫ﭼﺸﻤﺎنِ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ روحِ اﻧﺴﺎن از ﺑﺪﻧﺶ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در آن ﻫﻨﮕﺎم روﺣﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﭘﯿﮑﺮش ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ روح‪ ،‬ﺟﺴﻢِ ﻟﻄﯿﻔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم آنرا ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣ‪‬ﺮده و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎنِ‬
‫ﻣﺮگ آن را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﻋﺎدﺗﺶ ﮐﻪ از ﺑﯿﻤﺎران ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬رﻓﺖ؛‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻨﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬دﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻤﺸﺎنِ وي ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫الﺮوح إ َذا ﻗُﺒ َﺾ ﺗَﺒ َﻌ ُﻪ ْ َ‬
‫اﺒﻟ َﺮﺼ«‪.‬‬ ‫اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ َّن ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ روح از ﺗَﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢ آن را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.920 :‬‬

 ‫‪431‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﻫﻢ ﻧﻬﺎدن ﭼﺸﻤﺎنِ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‬

‫وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ دادﻧﺪ و ﺣﺘﯽ آرزوي ﻣﺮگ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻋﺎدت‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎدت دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‬
‫َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ ََ َُْ‬
‫‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﺧﻮد‬‫«‬ ‫ﻮن‬ ‫ﻮل‬‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻮن‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺆ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺔ‬ ‫�‬ ‫ﺋ‬
‫ِ‬ ‫ﻼ‬‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫ن‬‫ﺈ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬
‫ِ ِ ٍ ِ‬‫ﺨﺑ‬ ‫ﻻ‬ ‫إ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﺴ‬
‫ﺗﺪﻋﻮا ﻰﻠﻋ أ� ِ‬
‫ﻔ‬
‫ﺟﺰ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﮐﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖِ رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ‬
‫َ ًْ ْ‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫ُ ْ‬
‫�ا ِﻣﻨ َﻬﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! در اﯾﻦ‬‫الﻠﻬ َّﻢ أ ُﺟ ْﺮ ِ� ِﻲﻓ ُم ِﺼﻴبَ ِﻲﺘ َوأﺧ ِﻠﻒ ِﻲﻟ ﺧ‬‫دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮ از آن را ﻋﻮض ﺑﺪه«‪ .‬امﺳﻠﻤﻪ&‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ وﻓﺎت‪ ‬ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﮐﻪ او را‬
‫ﺑﺴﯿﺎر دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﻢ از‬
‫اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟« اﻟﺒﺘﻪ او ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎور داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻋﺪهاش ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮد و ﺑﯽﺷﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي‬
‫امﺳﻠﻤﻪ& از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﺻﻞِ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را روي ﭘﻠﮏﻫﺎي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪‬‬
‫ْ ْ َ َ َََ َ َْ َ ُ‬
‫ار� ْﻊ د َر َﺟﺘَﻪ ِﻲﻓ‬ ‫ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ﻷ ِﻲﺑ ﺳﻠﻤﺔ و‬
‫َ‬ ‫اﻏﻔ ْﺮ َﻨﻟَﺎ َو َ ُﻪﻟ ﻳَﺎ َر َّب اﻟْ َﻌﺎلَﻤ َ‬
‫�‪َ ،‬واﻓْ َﺴ ْﺢ ُﻪﻟ ﻲﻓ َ� ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ ْ ِّ َ َ ْ‬
‫اﺧﻠُ ْﻔ ُﻪ ﻲﻓ َ‬
‫ﺮﺒهِ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫�ﻦ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﻐ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬
‫ِ‬ ‫ﻘ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫ِ‬ ‫الﻤﻬ ِﺪﻳ�‪ ،‬و‬
‫َ َ‬
‫َوﻧ ِّﻮ ْر ُﻪﻟ ِ�ﻴ ِﻪ«‪ .‬ﭘﻨﺞ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮاي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪» -1‬ﯾﺎ اﷲ! ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫‪» -2‬درﺟﻪاش را در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪات در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫‪» -3‬ﺧﻮد ﺣﺎﻣﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫‪» -4‬ﻗﺒﺮش را ﻓﺮاخ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫‪» -5‬ﻗﺒﺮش را ﻧﻮراﻧﯽ ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪.‬‬
‫ﻖ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ‬
‫اﯾﻨﮏ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺣ ِ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﻫﻤﻪي اﯾﻦ دﻋﺎ اﻣﯿﺪوارﯾﻢ‪ .‬آن ﺑﺨﺶِ دﻋﺎ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن آن ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ْ ُُْ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬واﺧﻠﻔﻪ ِﻲﻓ‬
‫�ﻦ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪...» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺧﻮد ﺣﺎﻣﯽِ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎش«‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ؛‬‫َﻋﻘﺒ ِﻪ ﻲﻓ اﻟْ َﻐﺎﺑﺮ َ‬
‫ِِ‬ ‫ِِ ِ‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 918 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ امﺳﻠﻤﻪ&‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪432‬‬

‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﭘﺪرﺷﺎن ﮐﺮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ امﺳﻠﻤﻪ& ازدواج ﻧﻤﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺮزﻧﺪانِ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬در داﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻬﺎر دﻋﺎي دﯾﮕﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬را درﺑﺎرهي‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﺟﺰ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦِ ﻣﺤﺘﻀﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ از ﻣ‪‬ﺮدن آنﺷﺨﺺ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ ﮔﺮم اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺘﺎنِ ﺧﻮد را روي ﭘﻠﮏﻫﺎي وي ﺑﮑﺸﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ ﺑﺪنِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺳﺮد ﺷﻮد و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪنِ ﻣ‪‬ﺮده ﮔﺮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﺎﺻﻞِ ﺑﺪﻧﺶ را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر‬
‫ﺣﺮﮐﺖ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺮم ﮔﺮدد و ﻫﻨﮕﺎمِ ﻏﺴﻞ دادن و ﮐﻔﻦ ﮐﺮدن وي‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬روح‪ ،‬ﺟﺴﻢ ﯾﺎ ﻣﺎدهي ﻟﻄﯿﻔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻀﺮ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ دﯾﺪن‬
‫اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﮑﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﮐﺎﻟﺒﺪﻫﺎي ﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺘﺒﺮ و ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺴﻢِ‬
‫ﻟﻄﯿﻒ و ﻧﺮﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺧﻮن در ﭘﯿﮑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از‬
‫ﻣﺎدهاي ﻏﯿﺮ از ﺧﺎك آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ از آن آﮔﺎه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ۡ َّ َ ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ّ ٓ‬ ‫وح ُقل ٱ ُّلر ُ‬
‫وح م ِۡن أ ۡم ِر َر ِ� َو َما أوت ُِيتم ّم َِن ٱل ِعل ِم إِ� قلِي� ‪﴾٨٥‬‬ ‫َ َ ۡ َ ُ َ َ َ ُّ‬
‫﴿و��ٔلونك ع ِن ٱلر ِ � ِ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٨٥ :‬‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي روح ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛ ﺑﮕﻮ‪) :‬آﮔﺎﻫﯽ از روح( وﯾﮋهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫داﻧﺶ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﯿ‪‬ﺖ‬
‫دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﯾﺎد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑ‪‬ﻠَﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪433‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﻫﻢ ﻧﻬﺎدن ﭼﺸﻤﺎنِ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‬

‫‪ -5‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﺮ دﻋﺎي اﻃﺮاﻓﯿﺎن و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎنِ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬آﻣﯿﻦ‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﯿﺖ‪ ،‬دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آه‬
‫و واوﯾﻼ ﺳﺮ دﻫﻨﺪ ﯾﺎ آروزي ﻣﺮگ ﮐﻨﻨﺪ!‬
‫***‬
 ‫‪ -152‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﺟﻨﺎزه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و آنﭼﻪ واﺑﺴﺘﮕﺎن‬
‫ﻣ‪‬ﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬

‫َ َ َ ُ َ َ َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫‪ -٩٢٥‬ﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﺣﺮﻀ� ُﻢ الﻤ ِﺮ�ﺾ أو الﻤﻴﺖ‪،‬‬
‫َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ ً َ َّ َ‬
‫�ﻘﻮلﻮا ﺧ�ا‪ ،‬ﻓﺈن الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﻳﺆﻣﻨﻮن ﻰﻠﻋ ﻣﺎ �ﻘﻮلﻮن«؛ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻓﻠﻤﺎ ﻣﺎت أﺑﻮ ﺳﻠﻤﺔ أ�ﻴﺖ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُ َ‬
‫ﻮ�‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ َوﻪﻟُ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إن أﺑﺎ ﺳﻠﻤﺔ ﻗﺪ ﻣﺎت؛ ﻗﺎل‪» :‬ﻗ ِ‬ ‫اﻨﻟ ِ‬
‫ْ ُ ُ َ َّ ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اﷲ َﻣ ْﻦ ﻫ َﻮ ﺧ ْ ٌ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫� ِﻲﻟ ﻣِﻨﻪ‪� :‬ﻤﺪا‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺒ�‬
‫وأﻋ ِﻘﺒ ِ� ﻣِﻨﻪ �ﻘﻰﺒ ﺣﺴﻨﺔ«‪ .‬ﻓﻘﻠﺖ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻘ ِ‬
‫ﺖ«؛ اﻣﺎ‬ ‫ﺮ�ﺾ« ﯾﺎ »إ َذا َﺣ َﺮﻀ ُ� ُﻢ َ‬
‫الﻤﻴِّ َ‬ ‫َ َ َ ُُ َ َ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ ﺷﮏ در اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إذا ﺣﺮﻀ�ﻢ الﻤ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻮداود و و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ در اﻟﻔﺎظ‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »اﻤﻟﻴﺖ« رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦِ ﺑﯿﻤﺎر ‪ -‬ﯾﺎ ﻣ‪‬ﺮده‪-‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن و دﻋﺎﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ آﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم و‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ َو ُﻪﻟ‪،‬‬
‫ً‬ ‫ُْ ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫َوأﻋ ِﻘﺒْ ِ� ِﻣﻨﻪ �ﻘﻰﺒ َﺣ َﺴﻨَﺔ«‪ (2 ).‬ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﮔﻔﺘﻢ؛ ﭘﺲ اﷲ ﺑﺮاي ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از او‪-،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤﺪ‪ -‬را ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫َ ْ َْ ُ ُُ ُ ٌَ ََُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫‪ -٩٢٦‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ �ﺒ ٍﺪ ﺗﺼﻴﺒﻪ م ِﺼﻴﺒﺔ‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪:‬‬
‫ﻮن‪ ،‬ا�َّ ْاؤ ُﺟ ْﺮ� ﻲﻓ ُمﺼﻴبَﻲﺘ َو َأ ْﺧﻠ ِْﻒ ﻲﻟ َﺧ�اً ﻣ ِْﻨ َﻬﺎ‪ ،‬إﻻ َأ َﺟ َﺮهُ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ّ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺟﻌ‬‫ِ‬ ‫إﻧﺎ ﷲِ و�ﻧﺎ إِﻴﻟ ِﻪ را‬
‫ُ ََ َ‬ ‫َ َ َّ ُ ُ ِّ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫ْ ََ َ َْ ً َْ‬ ‫ُ َ‬ ‫ََ َ‬
‫� أﺑﻮ ﺳﻠﻤﺔ ﻗﻠﺖ ﻛﻤﺎ أم َﺮ ِ� رﺳﻮل‬ ‫�ﻌﺎﻰﻟ ﻲﻓ م ِﺼﻴبﺘِ ِﻪ َوأﺧﻠﻒ ﻪﻟُ ﺧ�ا ﻣِﻨﻬﺎ«‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻓﻠﻤﺎ ﺗﻮ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ‬ ‫َ ً ُْ‬
‫اﷲ ِﻲﻟ ﺧ ْ�ا ﻣِﻨﻪ رﺳﻮل اﷲ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺄﺧﻠَ َﻒ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ‬
‫َ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ْ َ‬ ‫ّ‬
‫ﺟ ْﺮ ِ� ِﻲﻓ ُم ِﺼﻴبَﻲﺘ َوأﺧ ِﻠﻒ‬ ‫اؤ ُ‬ ‫اﺟ ُﻌﻮن‪ ،‬ا�َّ‬
‫ﷲ و�ﻧﺎ ِإﻴﻟ ِﻪ ر ِ‬‫ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬إﻧﺎ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.919 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ و او را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.918 :‬‬
 ‫‪435‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﺟﻨﺎزه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﭽﻪ واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣ‪‬ﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫َ ً ْ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﺼﯿﺒﺘﺶ ﺑﻪ او اﺟﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از‬ ‫) ‪(1‬‬
‫ِﻲﻟ ﺧ�ا ِﻣﻨ َﻬﺎ"‪،‬‬
‫آن‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﮔﻔﺘﻢ؛ ﻟﺬا اﷲ ﺑﺮاي ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﺶ ﮐﺮد‪.‬‬
‫َ َ َ ََُ َْ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‬ ‫‪ -٩٢٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﻣﺎت وﺪﻟ اﻟﻌﺒﺪِ‪ ،‬ﻗﺎل‬
‫َ ََْ‬ ‫ُ ََ ْ ُْ ََ َُ‬ ‫َ ََْ‬ ‫ََ ْ ُْ َََ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺪﻟ �ﺒﺪِي؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪� :‬ﻌﻢ‪ .‬ﻓﻴﻘﻮل‪� :‬ﺒﻀﺘﻢ �ﻤ َﺮة ﻓﺆادِه ِ؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪� :‬ﻌﻢ‪.‬‬ ‫ل ِﻤﻼﺋ ِ�ﺘِ ِﻪ‪� :‬ﺒﻀﺘﻢ و‬
‫َْ ً‬ ‫ُ ََ َ ُْ َْ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َْ َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ َْ‬
‫ﺮﺘﺟﻊ‪ .‬ﻓﻴﻘﻮل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬ا�ﻨﻮا ﻟ ِﻌﺒﺪِي ﺑيﺘﺎ‬ ‫ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻓﻤﺎذا ﻗﺎل �ﺒﺪِي؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻤﺣِﺪك واﺳ‬
‫َ َّ َ َ ُّ ُ َ ْ َ َ ْ‬
‫اﺤﻟﻤ ِﺪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬ ‫ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬وﺳﻤﻮه �ﻴﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻨﺪه)ي ﻣﻮﻣﻦ(‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﺑﻨﺪهام را ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫آري‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺛﻤﺮهي دلِ او را ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﭼﻪ ﮔﻔﺖ؟‬
‫َ‬
‫ج ُعون﴾‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ را ﺑﻪﺟﺎي آورد و﴿إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ � ٰ ِ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ (3 ).‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهام ﺑﺴﺎزﯾﺪ و آنرا ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﺣﻤﺪ ﺑﻨﺎﻣﯿﺪ«‪.‬‬
‫ُْْ‬ ‫ََ َ َ َْ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ َ‬
‫‪� -٩٢٨‬ﻦ أ ِﻲﺑ ﻫ َﺮ� َﺮة‪ :‬أن َرﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻘﻮل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬ﻣﺎ ﻟ ِﻌﺒﺪِي الﻤﺆﻣ ِِﻦ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ َ ٌ َ َ َ ْ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ ُّ ْ َ ُ َّ ْ َ َ َ ُ َّ ْ َ َّ ُ‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎرى[‬ ‫ﻋِﻨﺪِي ﺟﺰاء إِذا �ﺒﻀﺖ ﺻ ِﻔﻴﻪ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ اﺪﻟ�ﻴﺎ �ﻢ اﺣتﺴﺒﻪ إِﻻ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان ﺑﻨﺪهي ﻣﺆﻣﻨﻢ را در دﻧﯿﺎ از او ﻣﯽﮔﯿﺮم و او ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺻﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﭘﺎداﺷﯽ ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﺼﯿﺒﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺎداش‬
‫ﺑﺪه و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1408 :‬‬
‫َ‬ ‫َّ ٓ َ‬ ‫َّ‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ اﻟﺤﻤﺪﷲ و ﴿إِنا ِ َّ�ِ ��ا إِ�ۡهِ َ� ٰ ِج ُعون﴾ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .6424 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 33‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪436‬‬
‫َّ ِّ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ُ ْ ُ َّ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺒهُ أن‬
‫ﺎت اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬إِﻴﻟ ِﻪ ﺗﺪﻋﻮه وﺨﺗ ِ‬ ‫�ﺪ& ﻗﺎل ‪ :‬أرﺳﻠﺖ إﺣﺪى �ﻨ ِ‬ ‫‪ -٩٢٩‬وﻋﻦ أﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ ز ٍ‬
‫ََ َ َ َ َ‬ ‫ْ ْ َ ْ َ َ ْ ْ َ َّ‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫َ َّ ً َ َ َ ْ ْ ً‬
‫ﺮﺒﻫﺎ أن ﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻣﺎ أﺧﺬ‬ ‫ِ‬ ‫ﺄﺧ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻴﻟ‬ ‫إ‬
‫ِ ِ‬‫ﻊ‬‫ﺟ‬ ‫ار‬‫»‬ ‫لﻠﺮﺳﻮل‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫؛‬ ‫ت‬‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﺻﺒِﻴﺎ لﻬﺎ ‪ -‬أو اﺑﻨﺎ‬
‫ْ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺄﺟﻞ ُم َﺴ ّ�‪ُ � ،‬ﻤ ْﺮ َﻫﺎ‪ :‬ﻓﻠ َﺘ ْﺼ ْ‬
‫َُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫أ� َﻄﻰ‪َ ،‬و� ْ‬ ‫ََُ َ ْ‬
‫ﺮﺒ َوﺘﻟَﺤت ِﺴﺐ«‪ .‬وذﻛﺮ ﺗﻤﺎم‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ه‬‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻋ‬
‫ِ‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺷ‬ ‫وﻪﻟ ﻣﺎ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺤﻟﺪﻳﺚ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﯿﮑﯽ ﺑﺮاي ﭘﺪرش‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ وي ﺑﺮوﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﺒﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﻮدك‬
‫ﯾﺎ ﭘﺴﺮش‪ ،‬در ﺣﺎلِ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﺎﺻﺪ دﺧﺘﺮش ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد‪ ‬دﺧﺘﺮم ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮد و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮ‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ و آنﭼﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﻧﯿﺰ از آنِ‬
‫اوﺳﺖ و ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺰد او ﻣﻬﻠﺖ و زﻣﺎن ﻣﺸﺨّﺼﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ او اﻣﺮ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫اﻣﯿﺪ ﺛﻮاب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﺟﻨﺎزه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻋﺰﯾﺰي را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ دو ﺣﺪﯾﺚ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ امﺳﻠﻤﻪ& ﻫﻨﮕﺎ ِم‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫اﺟ ُﻌﻮن‪ ،‬ا�َّ اؤ ُﺟ ْﺮ ِ� ِﻲﻓ‬ ‫َ َّ َ ْ َ‬ ‫ّ‬
‫ﷲ و�ﻧﺎ إِﻴﻟ ِﻪ ر ِ‬
‫وﻓﺎت‪ ‬ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﮔﻔﺖ‪" :‬إﻧﺎ ِ‬
‫َ ً ْ‬ ‫َ ْ ْ‬
‫ُم ِﺼﻴبَﻲﺘ َوأﺧ ِﻠﻒ ِﻲﻟ ﺧ�ا ِﻣﻨ َﻬﺎ") ‪(2‬؛ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را ﺑﻪ امﺳﻠﻤﻪ& داد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﺑﻨﺪهي ﻣﻮﻣﻦ‬
‫َ‬
‫ج ُعون﴾ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬ ‫َّ َّ َّ ٓ َ ۡ َ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑﻨﺪهي ﻣﺆﻣﻦ اﻟﺤﻤﺪﷲ و ﴿إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ � ٰ ِ‬
‫ﻋﻮﺿﺶ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺑﻨﺪهي ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﺑﻨﺪهام را ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬آري‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺛﻤﺮهي دلِ او را ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ«‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪‬‬
‫ﺧﻮد اﯾﻦرا ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺳﺆاﻟﺶ از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻨﺪه را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻟﺬا »ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﭼﻪ ﮔﻔﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ را ﺑﻪﺟﺎي آورد‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7377 ،1284) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.923 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﺼﯿﺒﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺎداش‬
‫ﺑﺪه و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
 ‫‪437‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﺟﻨﺎزه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﭽﻪ واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣ‪‬ﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫َّ ٓ َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ج ُعون﴾ ﮔﻔﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ و ﴿إِنا ِ�ِ ��ا إ ِ ۡ�هِ‬
‫و﴿إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ � ٰ ِ‬
‫َ‬
‫ج ُعون﴾ ﮔﻔﺖ‪» .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهام ﺑﺴﺎزﯾﺪ و آنرا‬ ‫َ‬
‫�ٰ ِ‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﺣﻤﺪ ﺑﻨﺎﻣﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶِ اﷲ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻮدن ﺑﻨﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﺑﻨﺪهي ﺷﮑﯿﺒﺎ‪ ،‬در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ْ َ ْ ُ َّ َ ُ ِّ‬
‫� َﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺼﯿﺒﺖ ﯾﺎ اﻣﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َّ‬
‫اﺬﻟي ِﺑ ِﻨ ْﻌ َﻤ ِﺘ ِﻪ ﺗﺘِ ُّﻢ‬
‫� ِ‬ ‫ﺎل« و ﭼﻮن اﻣﺮِ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣ ٍ‬
‫َ‬
‫َّ‬
‫ﺎت«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬از آنِ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻄﻔﺶ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺎﺤﻟ َ ِ‬
‫الﺼ ِ‬
‫ْ ْ ُ َّ‬
‫�‬ ‫ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺧﻮﺷﺤﺎلﮐﻨﻨﺪهاي ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ ِ‬
‫ْ َ ْ ُ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َّ‬
‫� َﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎت« و اﮔﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬ ‫اﺬﻟي ِﺑ ِﻨﻌﻤ ِﺘ ِﻪ ﺗ ِﺘ ُّﻢ الﺼ ِ‬
‫ﺎﺤﻟ َ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎل«‪.‬‬ ‫ُ ِّ َ‬
‫ﻞﻛ ﺣ ٍ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫او ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻋﻮﺿﺶ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان ﺑﻨﺪهي ﻣﺆﻣﻨﻢ را در دﻧﯿﺎ از او ﻣﯽﮔﯿﺮم و او ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺻﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﭘﺎداﺷﯽ ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪارد«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺰﯾﺰِ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ و اﻣﺜﺎلِ آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﯿﮑﯽ ﺑﺮاي ﭘﺪرش‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺶِ وي ﺑﺮوﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﺒﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﻮدك ﯾﺎ‬
‫ﭘﺴﺮش‪ ،‬در ﺣﺎلِ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﺎﺻﺪ دﺧﺘﺮش ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد‪ ‬دﺧﺘﺮم ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮد و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮ‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ و آنﭼﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﻧﯿﺰ از آ ِن‬
‫ﺨﺼﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ او اﻣﺮ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬ ‫اوﺳﺖ و ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺰد او ﻣﻬﻠﺖ و زﻣﺎن ﻣﺸ ّ‬
‫اﻣﯿﺪ ﺛﻮاب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎ ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﯿﺖ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ داغدﯾﺪه ﯾﺎ ﻣﺼﯿﺒﺖزده‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬وﯾﮋهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4640 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪438‬‬
‫ﻲﺷء ﻋﻨْ َﺪ ُه ﺑ َ‬
‫ﺄﺟ ٍﻞ ُم َﺴ ّ�‪،‬‬
‫ُ ُّ َ‬ ‫َ َ َ َُ َ ْ َ‬ ‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ﷲ ﻣﺎ أﺧﺬ َوﻪﻟ ﻣﺎ أ�ﻄﻰ‪َ ،‬و� ْ ٍ ِ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬إن ِ‬
‫اﺣتَﺴ ْ‬
‫ْ ْ ْ‬
‫ﺐ«‪.‬‬ ‫اﺻ ِﺮﺒ َو ِ‬
 ‫‪ -153‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻮاز ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺪونِ ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﯾﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد‬

‫ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و انﺷﺎءاﷲ در ﮐﺘﺎبِ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬درﺑﺎرهي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﻧﯿﺰ اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮدن آن‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦِ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻤﻞ و ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﺷﺨﺺ در ﺣﯿﺎﺗﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ؛ و ﻓﻘﻂ از ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﯽ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ ﯾﺎ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي و‬
‫ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺑﺎرهي ﺟﻮاز ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮده ﺑﺪون ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي‪،‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ ُ َّ ْ ْ‬ ‫َّ‬
‫الﺮﻤﺣ ِﻦ � ُﻦ‬ ‫‪ -٩٣٠‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻋد ﺳﻌﺪ �ﻦ �ﺒﺎدة وﻣﻌﻪ ﻋﺒﺪ‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ َ ْ ُ‬ ‫َُْ‬ ‫َ َ ُ ْ ُ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺎص ‪َ،‬و�ﺒﺪ اﷲِ � ُﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪‬؛ �ﺒﻰﻜ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ َرأى اﻟﻘ ْﻮم‬ ‫ﻮف‪ ،‬وﺳﻌﺪ �ﻦ أﻲﺑ وﻗ ٍ‬ ‫ﻋ ٍ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ‬ ‫َ َْ ََ َ‬ ‫� َ‬‫ُ َ‬
‫ﺰن‬
‫�‪ ،‬وﻻ ِﺤﺑ ِ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑ�ﻮا‪�َ ،‬ﻘﺎل‪» :‬أﻻ �ﺴﻤﻌﻮن؟ إن اﷲ ﻻ �ﻌﺬب ﺑِﺪﻣﻊِ اﻟﻌ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎء‬ ‫ﺑ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ َ ُ َ َ‬
‫أﺷ َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫ْ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻠﺐ‪َ ،‬وﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر إ ِﻰﻟ ل ِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�ﻦ �ﻌﺬب ﺑِﻬﺬا أو ﻳﺮﺣﻢ«‪ .‬و‬ ‫اﻟﻘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻫﻤﺮاه‪ ‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽوﻗﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ‬رﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ‬
‫اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﮏ‪ ‬ﭼﺸﻢ و ﻏﻢِ دل‪ ،‬ﻋﺬاب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ‬
‫رﺣﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«؛ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮد اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﻮاز ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺪونِ‬
‫ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي«‪.‬‬
‫ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮده‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ‬ﺑﺸﺮيﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ و‬
‫ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1304 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.924 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪440‬‬

‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﺟﺰو ﺧُﻠﻖ و ﺧﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده و ﻧﺸﺎنﮔﺮِ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و دلﺳﻮزيِ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﯾﻪ‪ ،‬ﮔﺎه از روي ﺗﮑﻠﻒ و ﺑﺎ ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﯽ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮدنِ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﻣ‪‬ﺮده در ﺿﻤﻦِ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدهاي ﺑﮕﺮﯾﺪ‬
‫و ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از او ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد و درآوردنِ ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﺻﺪا و ﺑﻘﺒﻘﻮ ﮐﺮدنِ ﮐﺒﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زنِ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان و‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪهي آنرا ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ (1 ).‬اﻣﺎ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦِ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده ﮐﻪ از روي ﻗﺼﺪ و‬
‫اراده ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪي اﻧﺪوه و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﯾﺎدﺷﺪه از ﺳﻮي ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻫﻤﺮاه‪ ‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪،‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ‬رﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﮏ‪ ‬ﭼﺸﻢ و ﻏﻢِ دل‪ ،‬ﻋﺬاب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻪ ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ ﻏﻤﮕﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و ﻧﻪ ﻣ‪‬ﺮده را‪» .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زﺑﺎن‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ رﺣﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ‪ ‬ﻋﺬاب ﺷﺪنِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮده‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺳﺮﺷﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن و‬
‫ﺑﺪون ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺟﺰو ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫اﺑﻦ اﺑْنَﺘﻪ َو ُﻫ َ‬‫أن رﺳﻮل اﷲ‪ُ ‬رﻓ َِﻊ إ َ ْﻴﻟﻪ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫ﻮت‪،‬‬
‫ِ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪$‬‬ ‫�ﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ز‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻣ‬ ‫‪ -٩٣١‬وﻋﻦ أﺳ‬
‫َ ْ َ ٌ َ َ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ٌ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ ََْ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪‬؛ �ﻘﺎل ﻪﻟُ ﺳﻌﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺬا ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟! ﻗﺎل ‪» :‬ﻫ ِﺬه ِ رﻤﺣﺔ ﺟﻌﻠﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻔﺎﺿﺖ �ﻴﻨﺎ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫الﺮ َﻤﺣَ َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ‬
‫اﷲ ﻣ ِْﻦ ﻋ َِﺒﺎدِه ِ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬ ‫ُ ََ َ‬
‫ﺎء«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻮب ﻋِﺒﺎدِه ِ‪ ،‬و��ﻤﺎ ﻳﺮﺣﻢ‬ ‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻲﻓ ﻗﻠ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺴﺮِ دﺧﺘﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﻣﺮگ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن دادﻧﺪ؛ اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪769 :‬؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4690 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪.685 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7377 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.923 :‬‬
 ‫‪441‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻮاز ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺪونِ ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﯾﺎ ‪...‬‬

‫رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬رﺣﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در دل‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫َُ َُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ََ ْ ْ‬ ‫َّ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬دﺧﻞ ﻰﻠﻋ اﺑﻨِ ِﻪ إﺑ َﺮاﻫﻴﻢ‪َ ‬وﻫﻮ �ﻮد ﺑِﻨ ِ‬
‫ﻔﺴ ِﻪ ‪،‬‬ ‫‪ -٩٣٢‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ْ َ ََ َ َُ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ ََْ‬
‫الﺮﻤﺣﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ :‬وأﻧﺖ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟!‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺪ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﺎل‬‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﺎن‪.‬‬ ‫ﻓ‬‫ر‬
‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺗ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬ ‫ﻓﺠﻌﻠﺖ �ﻴ‬
‫َّ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ٌ ُ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َْ‬
‫�ﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ ا�ﻦ ﻋﻮ ٍف إ�ﻬﺎ رﻤﺣﺔ«‪� .‬ﻢ أ�ﺒﻌﻬﺎ ﺑﺄﺧﺮى‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬إن اﻟﻌ� ﺗﺪﻣﻊ واﻟﻘﻠﺐ �ﺰن‪،‬‬
‫َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َُ ُ‬
‫ﺤﺰوﻧﻮن«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري؛ ﻣﺴﻠﻢ‬ ‫َوﻻ �ﻘﻮل إِﻻ ﻣﺎ ﻳ ْﺮ ِﻲﺿ ر�ﻨﺎ‪ ،‬و�ﻧﺎ ﺑ ِ ِﻔﺮاﻗ ِﻚ ﻳﺎ إﺑﺮاﻫِﻴﻢ لﻤ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬رﻓﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺎلِ ﺟﺎن دادن ﺑﻮد‪ .‬ﭼﺸﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘ‪‬ﺮ از اﺷﮏ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﻤﺎ ﻫﻢ )ﻣﯽﮔﺮﯾﯿﺪ(؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻋﻮف! اﯾﻦ‪،‬‬
‫رﺣﻤﺖ اﺳﺖ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ اداﻣﻪ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺸﻢ ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و ﻗﻠﺐ‪،‬‬
‫اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺟﺰ آنﭼﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﻣﺎ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺟﺪاﯾﯽِ ﺗﻮ اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬درﺑﺎرهي ﺟﻮاز ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮده ﺑﺪون‬
‫ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ وي ﺳﭙﺲ دو ﺣﺪﯾﺚ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮ دو ﮐﻮدك ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﻣﺮدن ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﯾﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﻮدك‪ :‬ﭘﺴﺮِ دﺧﺘﺮش ﺑﻮد ﮐﻪ واﭘﺴﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽاش را ﺳﭙﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ او را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دادﻧﺪ‪ .‬اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺎﻫ ‪‬ﺪ‬
‫ﺟﺎن دادنِ ﻧﻮهي ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬دﻟﺶ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻮدك ﺳﻮﺧﺖ و ﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ« و ﭼﺮا ﻣﯽﮔﺮﯾﯿﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫رﺣﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در دل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1303 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2315 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪442‬‬

‫ﮐﻪ رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ‬ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﻪ دلﺳﻮزي‬
‫و ﻣﻬﺮورزي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن و ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﻋﺎدت دﻫﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺑﺮﺧﻮرداري از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﺷﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا »اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﻮازِ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬رﺣﻤﺖ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻫﺮ وﺳﯿﻠﻪاي‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﻧﺠﺎمِ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻗﺮار دﻫﺪ‪:‬‬
‫�ب ّم َِن ٱل ۡ ُم ۡحسِ ن ِ َ‬
‫� ‪﴾٥٦‬‬ ‫ت ٱ َّ�ِ َقر ‪ٞ‬‬ ‫﴿إ َّن َر ۡ َ‬
‫� َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٥٦ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺎداش و ﮐﯿﻔﺮ اﻻﻫﯽ‪ ،‬از ﺟﻨﺲِ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ ﻣﻬﺮ ﺑﻮرزد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﺎﺟﺔ أَﺧﻴﻪ َﺎﻛ َن اﷲ ﻲﻓ َﺣ َ‬
‫ﺎﺟﺘﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺻﺪد ﺑﺮآورده‬ ‫اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺎﻛ َن ﻲﻓ َﺣ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﻧﯿﺎز ﺑﺮادرش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺎزش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫و دوﻣﯿﻦ ﮐﻮدك‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻧﺰد ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬رﻓﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﺟﺎن دادن ﺑﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺴﺮ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﮐﻨﯿﺰِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎرﯾﻪي ﻗﺒﻄﯽ& زاده ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺒﻂ‪،‬‬
‫او را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺪﯾﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﻣﺎرﯾﻪ ﺑﻪدﻧﯿﺎ آﻣﺪ و ﺷﺎﻧﺰده ﻣﺎﻫﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ در ﺣﺎلِ ﻣﺮدن ﺑﻮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارش‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺟﺎن دادن«؛ ﺟﺎنِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰيﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ دارد؛ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ اﺣﺘﻀﺎر ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺷﺎﻧﺰده ﻣﺎﻫﻪ در ﺣﺎل ﺟﺎن دادن ﺑﻮد‪ ،‬او را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دادﻧﺪ؛ اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎن آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬رﺣﻤﺖ اﺳﺖ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ اداﻣﻪ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6951 ،2442) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2580 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ ازﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦﻋﻤﺮ‪.$‬‬
 ‫‪443‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻮاز ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﺪونِ ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﯾﺎ ‪...‬‬

‫»ﭼﺸﻢ ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺟﺰ آنﭼﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را‬

‫ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺟﺪاﯾﯽِ ﺗﻮ اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻣﺮده از روي دلﺳﻮزي و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻏﻢِ ﺟﺪاﯾﯽ از او‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻓﺮاقِ ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن رواﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ از ﻏﻢ و اﻧﺪوه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺒﺮ دﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ اﺳﺖ؛ ‪...‬و ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ‬
‫ﺟﺪاﯾﯽِ ﺗﻮ اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻮده ﮐﻪ ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﯽﻣﺮد‪ ،‬اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪‬‬
‫ﻫﻔﺖ ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺖ‪ :‬ﺳﻪ ﭘﺴﺮ و ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﭘﺴﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ دﺧﺘﺮش‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﮐﻪ ﺑﻪ ازدواج ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬درآﻣﺪ‪ .‬و اﻣﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫دﺧﺘﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪:‬‬
‫زﯾﻨﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ اﺑﯽاﻟﻌﺎص ﺑﻦ رﺑﯿﻊ؛ و امﮐﻠﺜﻮم و رﻗﯿﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ازدواجِ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اوﻟﯽ درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺧﺘﺮِ دﯾﮕﺮش را‬
‫ﺑﻪازدواج ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬درآورد‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دو ﺗﻦ از دﺧﺘﺮاﻧﺶ را ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ او داد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﭘﺴﺮانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ :‬ﻗﺎﺳﻢ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ و اﺑﺮاﻫﯿﻢ؛ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻨﺸﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻓﺮزﻧﺪان رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺧﺪﯾﺠﻪ& زاده ﺷﺪﻧﺪ؛ ﻏﯿﺮ از اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ از ﻣﺎرﯾﻪي‬
‫ﻗﺒﻄﯽ ﺑﻮد و ﻫﻤﻪ در ﺣﯿﺎت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ؛ ﺟﺰ ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﮐﻪ ﭘﺲ از وﻓﺎت‪‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ‪،‬‬
‫ﺟﻠﻮدارِ ﻣﺮگ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و آﺑﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -154‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮدداري از ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮده دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ِّ ً‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫‪ -٩٣٣‬ﻋﻦ َأﻲﺑ راﻓﻊ َأ ْﺳﻠﻢ ْ‬

‫مﻮ� رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻏﺴﻞ ﻣﻴﺘﺎ‬ ‫ٍ‬
‫َ ْ َ َّ ً‬ ‫َ َ َ َ َْ َ َ‬
‫ﻓﻜﺘ َﻢ ﻋﻠﻴﻪ ‪�،‬ﻔ َﺮ اﷲ ﻪﻟ أر� ِﻌ� مﺮة«‪] .‬ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮراﻓﻊ‪ ،‬اﺳﻠﻢ‪ ،‬ﻏﻼمِ آزادﺷﺪهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺮدهاي را ﻏﺴﻞ دﻫﺪ و ﻋﯿﻮب او را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﭼﻬﻞ ﺑﺎر او را ﻣﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺧﻮدداري‬
‫از ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮده دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﻠﻢ‪ ‬را آورده‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻏﺴﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﻮﺑﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮده ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﯿﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﻣﺮده ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬او ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﮔﻮﻧﻪي دوم‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺴﻢ او‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﻧﻮع اول‪ :‬ﻣﺜﻼً ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﻧﮓ‪ ‬ﻣﺮده‪ ،‬ﺗﯿﺮه و دﮔﺮﮔﻮن ﯾﺎ زﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺳﻮء ﺧﺎﺗﻤﻪي اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺮدهﺷﻮ )=‬
‫ﻏﺴﺎل( روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬اﻓﺸﺎي ﻋﯿﻮب ﻣﺮده‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺮده ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرش رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬او‬
‫را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺪل ﯾﺎ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ده ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﻪ او ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ ﮐﺮدارِ ﺑﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮ ﻫﺮ ﺑﺪي‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ‬
‫‪ُۡ ٞ‬‬ ‫َ َ َ ُْ‬
‫�ؤا َس ّيِئَةٖ َس ّيِئَة ّمِثل َها﴾‪.‬‬‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪﴿ :‬وج ٰٓ‬
‫ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺴﻢِ ﻣﺮده ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺜﻼً در ﺑﺪﻧﺶ ﻋﯿﺒﯽ ﭼﻮن ﭘﯿﺴﯽ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺳﯿﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﺧﺎﻟﯽ زﺷﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﺴﯽ از آن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﺣﮑﺎم اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ‪ ،‬ص‪ 69 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ و ذﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 2353‬در‬
‫اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪445‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮدداري از ﺑﺎزﮔﻮﮐﺮدن ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮده دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻏﺴﺎل روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺑﺪنِ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺎﻟﯽ دﯾﺪم‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﻣﺮدهﺷﻮ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ در ﻣﺮده دﯾﺪ‪ ،‬آنرا ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻮرد‪ ‬ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻧﻮراﻧﯽ‬
‫ﮔﺸﺘﻦ ﭼﻬﺮهي ﻣﯿ‪‬ﺖ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﺗﺒﺴﻢ ﺑﺮ ﻟﺐﻫﺎي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن آن در ﻧﺰد ﻣﺮدم‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﻣﺮده‪ ،‬ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺟﺰو ﺑﺸﺎرتﻫﺎي زودرس درﺑﺎرهي ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮋدهﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﺧﻮدش‪ ،‬ﺧﻮاب ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي او‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢ اﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﺴﺎل ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﻀﻮر در ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﻏﺴﻞ دادن وي ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮑﺎن‬
‫ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯽادﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮده ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -155‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﺮده و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي او و ﺣﻀﻮر در‬
‫ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي و ﮐﺮاﻫﺖ ﺷﺮﮐﺖ زﻧﺎن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪:‬‬

‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﻨﺎزة ﺣﻰﺘ ﻳﺼ� ﻋﻠﻴﻬﺎ‪،‬‬ ‫‪ -٩٣٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪ‬
‫ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫ٌ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ََُ‬
‫اﻃﺎن؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣِﺜﻞ‬ ‫ﺎن«‪ِ� .‬ﻴﻞ‪ :‬وﻣﺎ اﻟ ِﻘ� ِ‬‫ﻓﻠﻪ �ِ�اط‪ ،‬وﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﺗﺪ�ﻦ‪ ،‬ﻓﻠﻪ �ِ�اﻃ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َْ‬ ‫ََ َْ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫� اﻟﻌ ِﻈﻴﻤ ِ‬
‫اﺠﻟﺒﻠ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاي‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﮔﺮ ﺗﺎ‬
‫ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش دو ﻗﯿﺮاط ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! دو ﻗﯿﺮاط ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬دو ﮐﻮه ﺑﺰرگ«‪.‬‬
‫ً ْ َ ً َ َ ََُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َّ‬
‫‪ -٩٣٥‬وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣ ِﻦ ا�ﺒﻊ ﺟﻨﺎزة مﺴﻠ ٍِﻢ إﻳﻤﺎﻧﺎ َواﺣتِﺴﺎﺑﺎ‪َ ،‬و�ن ﻣﻌﻪ‬
‫ُْ ُ ُ‬ ‫َ ْ ُ ُّ‬
‫ﻞﻛ � َ‬ ‫َ َّ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ ْ‬
‫اط ﻣِﺜﻞ أﺣ ٍﺪ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ�‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ﻘ�اﻃ‬‫ﺣﻰﺘ ﻳﺼ� ﻋﻠﻴﻬﺎ و�ﻔﺮغ ﻣِﻦ دﻓﻨِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻳﺮﺟﻊ ﻣِﻦ اﻷ ِ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﺮ‬‫ﺟ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اط«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫أن ﺗُ ْﺪ َ� َﻦ‪ ،‬ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻳَ ْﺮ ُ َ‬
‫َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ْ‬
‫ﺟﻊ ﺑِﻘ� ٍ‬ ‫ِ‬ ‫وﻣﻦ ﺻ� ﻋﻠﻴﻬﺎ‪� ،‬ﻢ رﺟﻊ �ﺒﻞ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از روي اﯾﻤﺎن و ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺖ ﭘﺎداش‪ ،‬در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه و‬
‫ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دو ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﯿﺮاط‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﻮه‪‬‬
‫اﺣﺪ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫َ ُ ْ ْ َ ََْ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ ِ َ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺎﺋ ِِﺰ‪َ ،‬ول ْﻢ �ﻌ َﺰم ﻋﻠﻴﻨﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(3‬‬
‫‪ -٩٣٦‬وﻋﻦ أم ﻋﻄﻴﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪» :‬ﻧ ِﻬﻴﻨﺎ ﻋ ِﻦ ا�ﺒﺎع‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﻋﻄﯿﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ زﻧﺎن از ﺷﺮﮐﺖ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﻣﻨﻊ ﺷﺪﯾﻢ؛ اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻊ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﻊ از ﻣﺤﺮﻣﺎت‪ -‬ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺒﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1325 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.945 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.47 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1278 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.938 :‬‬
 ‫‪447‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﺮده و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي او و ﺣﻀﻮر در ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ » :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮده و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي او و ﺣﻀﻮر در ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدان‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ و ﺑﺮاي زﻧﺎن ﮐﺮاﻫﺖ دارد‪.‬‬
‫واژهي »ﺟ‪‬ﻨﺎزه«‪ -‬ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪ‪ -‬اﺳﻤﯽ ﺑﺮاي ﻣﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ واژهي »ﺟِﻨﺎزه« ‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴﺮه‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻮﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮده را روي آن ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دو ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬و ﯾﮏ رواﯾﺖ از امﻋﻄﯿﻪ& آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺳﺮ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﻨﺪازد و ﺑﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ روزي‬
‫را در ﭘﯿﺶ دارد‪:‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ زﻧﺪه ﺑﻮدي‬ ‫اﮔﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﮐﺲ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﺑﻮدي‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎرهي دﻧﯿﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ درﺑﺎرهي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ روزي او را‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮ روي ﺗﺎﺑﻮت ﺣﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎ او درﺑﺎرهي‬
‫دﻧﯿﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﯿﺰ ﯾﺎدآوري ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎمِ ﻫﺮ زﻧﺪهايﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻫﻢ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ -‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي اوﺳﺖ‪ -‬ادا ﺷﻮد و ﻫﻢ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﻋﺒﺮﺗﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺸﯿﯿﻊﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ دو ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آورده اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاي ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﺗﺎ ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش دو ﻗﯿﺮاط ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬در رواﯾﺖ‬
‫ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أ ْﺻﻐ ُﺮﻫ َﻤﺎ ِﻣﺜﻞ َﺟﺒَ ِﻞ أ ُﺣ ٍﺪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﻗﯿﺮاط‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬دو ﮐﻮه ﺑﺰرگ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪" ‬ﮐﻮه اﺣﺪ" ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1325 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 945 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪448‬‬

‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪنِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻗﯿﺮاطﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫گ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﮔﺎه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫را از دﺳﺖ دادهاﯾﻢ«‪ .‬و از آن ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﺮ ‪‬‬
‫ﺟﻨﺎزهاش ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاي ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ ﺗﺎ ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣﯿﺖ ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬از ﭘﺎداش دو ﻗﯿﺮاط‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭘﺎداش‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را از روي اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﺗﺼﺪﯾﻖ وﻋﺪهﻫﺎﯾﺶ و اﻣﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ و ﻫﺪﻓﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺐِ رﺿﺎﯾﺖ‪ ‬واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﯿ‪‬ﺖ و راﺿﯽ ﮐﺮدنِ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺴﻠﯽﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ و ﺛﻮاب‬
‫دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺎداشِ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﻗﯿﺮاط‪ ،‬از آنِ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روي اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﻪ اﷲ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ وﻋﺪهﻫﺎﯾﺶ و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺷﺮﮐﺖ زﻧﺎن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪:‬‬
‫امﻋﻄﯿﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ زﻧﺎن از ﺷﺮﮐﺖ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﻣﻨﻊ ﺷﺪﯾﻢ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻨﻊ‪-‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﻊ از ﻣﺤﺮﻣﺎت‪ -‬ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺒﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ زﻧﺎن را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز‬
‫داﺷﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‪» ‬ﻣﻨﻊ ﺷﺪﯾﻢ« در ﮔﻔﺘﺎرِ ﯾﮏ ﻣﺮد ﯾﺎ زنِ ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از ﺳﺨﻦِ امﻋﻄﯿﻪ& ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﮐ ‪‬‬
‫ﺖ زﻧﺎن در‬
‫ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ؛ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺛﺒﻮت ﻧﻬﯽ از ﺳﻮي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ زﻧﺎن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه‪ ‬اﺧﺘﻼف در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ امﻋﻄﯿﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻨﻊ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﻊ از ﻣﺤﺮﻣﺎت‪ -‬ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﻧﺒﻮد«‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬امﻋﻄﯿﻪ& ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ واﻗﻌﺎً‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﺎن را از ﺷﺮﮐﺖ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﻧﮕﺮﻓﺖ؛ ﯾﺎ ﻋﺪمِ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬امﻋﻄﯿﻪ&‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺖ زﻧﺎن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺣﺮام اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮاي زن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺑﻮدنِ زن‪،‬‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﯽﺻﺒﺮي و ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﮔﺮﯾﺒﺎن ﭼﺎك دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﮐﺖ زﻧﺎن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﻪ اﺧﺘﻼط زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
 ‫‪449‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﺮده و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي او و ﺣﻀﻮر در ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ‪...‬‬

‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬ﺣﻀﻮر در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در ﻋﺎﻗﺒﺖ‬

‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﭼﺸﻢﭼﺮاﻧﯽ اراذل و اوﺑﺎش ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن را از ﺣﻀﻮر در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﺎز دارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﺷﺮﮐﺖ‬
‫زﻧﺎن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ رﻓﺘﻨﺸﺎن ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎ را ﺳﺠﺪهﮔﺎه و ﻣﺤﻞ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده و ﺑﺮ آﻧﺎنﮐﻪ روي ﻗﺒﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺮاغ روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪون ﻟﻔﻆ »ﺳﺮج« ﯾﺎ روﺷﻦ ﮐﺮدن ﭼﺮاغ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮﻫﺎ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬اﻹرواء )‪(762‬؛‬
‫اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ )‪(225‬؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪(4691‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي )‪.(51‬‬
 ‫‪ -156‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﮐﺜﺮت ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه و‬
‫ﺻﻒ ﺑﺴﺘﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران در ﺳﻪ ﺻﻒ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬

‫َ ْ َ ِّ ُ َ ِّ َ َ ْ ُ َّ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -٩٣٧‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﻣﻴ ٍﺖ ﻳﺼ� ﻋﻠﻴ ِﻪ أﻣﺔ ﻣ َِﻦ‬
‫ُ ِّ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ ً ُ ُّ ُ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� �ﺒﻠﻐﻮن ﻣِﺎﺋﺔ ﻠﻛﻬ ْﻢ �ﺸﻔﻌﻮن ﻪﻟُ إِﻻ ﺷﻔﻌﻮا �ِﻴ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫الﻤﺴﻠِ ِﻤ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺮدهاي ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﺑﻪ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺮﺳﺪ و ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮاي او ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن درﺑﺎرهي او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َُ ُ َ ْ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ َرﺟ ٍﻞ مﺴﻠ ٍِﻢ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٩٣٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ َ ُ ََ َ‬
‫ﺮﺸ�ﻮن ﺑِﺎﷲِ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬إِﻻ ﺷﻔﻌﻬ ُﻢ اﷲ �ِﻴ ِﻪ«‪.‬‬ ‫َ‬
‫�ﻤﻮت ‪،‬ﻓﻴﻘﻮم ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺎزﺗ ِ ِﻪ أر�ﻌﻮن رﺟﻼ ﻻ � ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﭼﻬﻞ ﻣ‪‬ﺮد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫اﷲ ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن را درﺑﺎرهي او ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪.‬‬
‫َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ ِّ َ َ‬
‫ﺎل‪َ :‬ﺎﻛ َن َﻣﺎل ُِﻚ ﺑﻦ ُﻫ َﺒ ْ َ‬
‫�ة‪ ‬إِذا ﺻ� ﻰﻠﻋ‬ ‫‪ -٩٣٩‬وﻋﻦ مﺮﺛ ِﺪ ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ اﻟ� ِ� ﻗ‬
‫َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺎزة ِ‪� ،‬ﺘﻘﺎل اﻨﻟﺎس ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﺟﺰأﻫﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺛﻼﺛﺔ أﺟﺰا ٍء‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ََْ ْ َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫أوﺟ َﺐ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻮف �ﻘﺪ‬ ‫ﺻ� ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺛﻼﺛﺔ ﺻﻔ ٍ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺮﺛﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﯾ‪‬ﺰَﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻫﺒﯿﺮه‪ ‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدمِ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه را اﻧﺪك ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻪ ﺻﻒ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.947 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.948 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.5087 :‬‬
 ‫‪451‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﮐﺜﺮت ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه و ﺻﻒﺑﺴﺘﻦ ‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﮐﺜﺮت ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه«‪ .‬وي‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ آوررده اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس و‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻫﺒﯿﺮه‪ ‬ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه‬
‫ﻖ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﻣﯿﺪ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪنِ دﻋﺎ و ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن در ﺣ ّ‬
‫ﻣﯿ‪‬ﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺮدهاي ﮐﻪ‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﺑﻪ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺮﺳﺪ و ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮاي‬
‫او ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن درﺑﺎرهي او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮاي ﻣﯿ‪‬ﺘﯽ ﮐﻪ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاش ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪‬‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي او درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬آﻣﺮزش و رﺣﻤﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻣﯿﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ واﺟﺒﺎت اﯾﻦ ﻧﻤﺎز و ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺑﺪونِ دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﭼﻬﻞ ﻣ‪‬ﺮد‪ ‬ﻣﻮﺣ‪‬ﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺟﻨﺎزهاش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن را درﺑﺎرهي او ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﻣﮋدهي‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻌﺪادي ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاش ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺮاي او ﺷﻔﺎﻋﺖ و دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن را درﺑﺎرهي او ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻫﺒﯿﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻪ ﺻﻒ‬
‫ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺣﺎﺿﺮان در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰارا ِن ﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺰ اﻋﻼم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزهي ﻓﻼﻧﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺗﻌﺪاد‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻣﺎم‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺮﮐﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺮﺳﯿﺪه و از ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺿﺸﺎن ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻨﺎزه ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦدﺳﺘﻪ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ ﻓﺮضِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﺟﺎي آورﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎي ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪452‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ ﻓﺮض ﺧﻮد را ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺻﻒ از ﻧﻤﺎزﮔﺰارانِ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮﺷﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺧﻮد را ﺗﻤﺎم ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر اﮔﺮﭼﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬وﻗﺖ زﯾﺎدي ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ده دﻗﯿﻘﻪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -157‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ)=اﷲ اﮐﺒﺮ( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﭘﺲ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻧﺨﺴﺖ »أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣﻦ‬
‫الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و آنﮔﺎه »ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ دوم را‬
‫َ ِّ َ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫آل‬‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﻠﻮات ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ِّ َ‬ ‫َُ‬
‫� َّﻤ ٍﺪ« و اﮔﺮ اﯾﻦ درود را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ َﺻﻞ َﻰﻠﻋ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ‬
‫ﺎرك‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫�‬
‫َّ‬ ‫ا‬ ‫ﻴﺪ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ﻴﺪ‬ ‫ﻤﺣ‬
‫ِ‬ ‫ﻚ‬ ‫إﻧ‬ ‫ﻴﻢ‬ ‫ﻫ‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫ﺮ‬ ‫إﺑ‬ ‫آل‬
‫ِ‬ ‫وﻰﻠﻋ‬ ‫آل �ﻤ ٍﺪ ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ‬‫�ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫ﻴﺪ«‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ‬ ‫�‬
‫ﻤﺣﻴﺪ ِ‬‫آل إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ إﻧﻚ ِ‬ ‫آل �ﻤ ٍﺪ ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﭘﺲ از ﺗﮑﺒﯿﺮ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪنِ آﯾﻪي ‪ 56‬ﺳﻮرهي اﺣﺰاب ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزﺷﺎن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺳﻮم را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﯿ‪‬ﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﻬﺎرم را ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ْ َ ُ َ َ َ ْ َّ َ ْ َ ُ َ ْ ْ َ َ َ َ ُ ) ‪(1‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ ﻻ ﺤﺗْ ِﺮ ْﻣﻨَﺎ أﺟﺮه وﻻ �ﻔ ِﺘﻨﺎ �ﻌﺪه واﻏ ِﻔﺮ ﻨﻟﺎ وﻪﻟ«‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﻋﺎدت‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬دﻋﺎ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞِ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ آنرا ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺳﻮم ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪:‬‬
‫ََ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٩٤٠‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎلﻚ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻ� رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺎز ٍة‪،‬‬
‫ْ ْ ُ َ‬ ‫ْ ُ َُْ‬ ‫ْ ْ َُ َ ْ َُْ َ‬ ‫ُ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ُ َ‬
‫ارﻤﺣﻪ‪َ ،‬وﺎﻋﻓ ِ ِﻪ َوا�ﻒ �ﻨﻪ‪َ ،‬وأ� ِﺮم ﻧ ُﺰﻪﻟُ‪،‬‬ ‫ﻓﺤ ِﻔﻈﺖ ﻣِﻦ دﺎﻋﺋ ِ ِﻪ‪َ ،‬وﻫ َﻮ ﻳﻘﻮل‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ و‬
‫َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫ﺎلﻤﺎءِ َواﺜﻟَّﻠْﺞ َو َ َ‬‫َ َ ِّ ْ ُ ْ َ َ ُ َ ْ ْ ُ َ‬
‫اﻟﺮﺒدِ‪َ ،‬و�ﻘﻪ ﻣِﻦ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻛﻤﺎ �ﻘﻴﺖ اﺜﻟ ْﻮب اﻷ�ﻴﺾ‬ ‫ِ‬ ‫ووﺳﻊ ﻣﺪﺧﻠﻪ‪ ،‬واﻏ ِﺴﻠﻪ ﺑ ِ‬
‫ْ َْ‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫َ َْ َ َْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ً‬ ‫َ ُْ َ ً َْ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺟ ِﻪ‪،‬‬ ‫اره ِ‪ ،‬وأﻫﻼ ﺧ�ا ﻣِﻦ أﻫﻠِ ِﻪ‪ ،‬وزوﺟﺎ ﺧ�ا ﻣِﻦ زو ِ‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ا‬‫�‬ ‫ﺧ‬ ‫ارا‬‫د‬ ‫أﺑﺪﻪﻟ‬‫و‬ ‫ﺲ‪،‬‬ ‫ﻣِﻦ اﺪﻟ�‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ﺎر«؛ ﺣﻰﺘ �ﻤﻨﻴﺖ أن أ�ﻮن أﻧﺎ ذل ِﻚ‬ ‫اب اﻨﻟ ِ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬وﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬ ‫اب اﻟﻘ ِ‬ ‫وأدﺧِﻠﻪ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وأﻋِﺬه ﻣِﻦ ﻋﺬ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ َ ِّ‬
‫الﻤﻴﺖ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ را از ﭘﺎداشِ ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ‪ -‬او ﻣﺤﺮوم ﻧﮑﻦ و ﭘﺲ از او ﮔﻤﺮاﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﮕﺮدان؛ و ﻣﺎ و او را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.963 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪454‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﻧﻤﺎز‬

‫ْ ْ َُ َ ْ َ ُ‬
‫ارﻤﺣْﻪ‪،‬‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ را از دﻋﺎي او ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ و‬
‫َ ْ ُ َ ْ ُ َ ْ ْ ُ ُ َ ُ َ َ ِّ ْ ُ ْ َ َ ُ َ ْ ْ ُ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ ِّ‬
‫َو َﺎﻋ ِﻓ ِﻪ وا�ﻒ �ﻨﻪ‪ ،‬وأ� ِﺮم ﻧﺰﻪﻟ‪ ،‬ووﺳﻊ ﻣﺪﺧﻠﻪ‪ ،‬واﻏ ِﺴﻠﻪ ِﺑﺎلﻤﺎ ِء واﺜﻟﻠ ِﺞ واﻟﺮﺒ ِد‪ ،‬و�ﻘﻪ ِﻣﻦ‬
‫ﻼ َﺧ�اً ِﻣﻦْ‬ ‫َ ْ ً‬ ‫َ ُْ َ ً َ ْ ً ْ َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫ارهِ‪ ،‬وأﻫ‬
‫ﺲ‪ ،‬وأﺑﺪﻪﻟ دارا ﺧ�ا ِﻣﻦ د ِ‬ ‫اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻛﻤﺎ �ﻘﻴﺖ اﺜﻟﻮب اﻷ�ﻴﺾ ِﻣﻦ اﺪﻟ�‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫أﻫﻠﻪ‪َ ،‬و َز ْو َﺟﺎً َﺧ ْ�اً ِﻣ ْﻦ َز ْ‬
‫ْ‬
‫ﺎر«؛‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫اب‬
‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺮﺒ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫اب‬
‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ﺬ‬‫ﻋ‬‫ِ‬ ‫أ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬‫اﺠﻟ‬ ‫ﻠﻪ‬ ‫ﺧ‬
‫ِ‬ ‫أد‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ِِ‬
‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ آرزو ﮐﺮدم‪ :‬اي ﮐﺎش ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﻮدم!‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آنﭼﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.«...‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻧﺪنِ »ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ« و ﺳﭙﺲ ﺻﻠﻮات ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و آنﮔﺎه‬
‫دﻋﺎﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﺛﻨﺎ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬درود و ﺻﻠﻮات ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﮕﺮداﻧﯿﻢ‪ .‬و ﺳﭙﺲ‬
‫ْ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎم ﺑﺮاي ﻣﯿ‪‬ﺖ دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﺤﻟَﻴِّﻨَﺎ َو َﻣﻴِّ ِتﻨَﺎ«) ‪ (2‬و آنﮔﺎه دﻋﺎي وﯾﮋه‬
‫ْ ْ َُ َ ْ َ ُ‬
‫ارﻤﺣْﻪ‪ .«...‬اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺗﺮﺗﯿﺐِ ﺗﺸﻬﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺮده‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ و‬
‫»اﺘﻟﺤﻴﺎت ﷲ« ﮐﻪ ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻼم و‬
‫درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺧﻮد و ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﷲ‪ ،‬ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬دﻋﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮده ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ دارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ دﻋﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺳﭙﺲ دﻋﺎي‬
‫وﯾﮋهي ﻣﯿﺖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﺸﻬﺪ ﮐﻪ در آن اﺑﺘﺪا دﻋﺎي ﺧﺎص ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺳﻼم و درود ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ دﻋﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ‪ ‬اﷲ‪ ‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪» :‬وﻰﻠﻋ ﻋﺒﺎد اﷲ الﺼﺎﺤﻟ�«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬در‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! او را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ او رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ؛ او را ﺑﺒﺨﺶ و از او درﮔﺬر و در ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از‬
‫او از ‪ -‬در آن ﺳﺮا‪ -‬ﮔﺮاﻣﯽاش ﺑﺪار و ﻗﺒﺮش را ﻓﺮاخ ﺑﮕﺮدان و ‪ -‬ﮔﻨﺎﻫﺎنِ‪ -‬او را ﺑﺎ آب و ﯾﺦ و ﺗﮕﺮگ‬
‫ﺑﺸﻮي و او را از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﭘﺎك ﺳﺎز ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪي ﺳﻔﯿﺪ را از ﭼﺮك ﭘﺎك ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺳﺮاﯾﯽ ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺮا و ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻫﻤﺴﺮي ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﻤﺴﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ؛ او را وارد‪‬‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮدان و از ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ و آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﺶ ﺑﺪه«‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ دﻋﺎ ﺑﻪﺻﻮرت‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ در ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻌﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪455‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺮاي ﺧﻮد دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ؛‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻣﻘﺪم ﺑﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻧﺨﺴﺖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﻦِ‪:‬‬
‫ّ‬
‫»أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ«‪ ،‬ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ؛ آنﮔﺎه ﺗﮑﺒﯿﺮ دوم را‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﻠﻮات ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ؛ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺖ‬ ‫ﻰﻠﻋ آل ُ�َ َّﻤﺪ َﻛ َﻤﺎ َﺻﻠَّﻴْ َ‬‫َ ِّ َ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ اﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ آﻣﻮزش داد‪» :‬ا�َّ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ و‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫ََ َْ َ ََ‬
‫آل � َّﻤ ٍﺪ ﻛ َﻤﺎ‬ ‫ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫�ﻴﺪ ا�َّ ﺑ ِ‬ ‫ﻤﺣﻴﺪ ِ‬‫آل إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ إﻧﻚ ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫َ َْ َ ََ َْ َ َ ََ‬
‫ﻴﺪ«‪ (1 ).‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺳﻮم را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و‬ ‫�‬‫ﻤﺣﻴﺪ ِ‬ ‫آل إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ إﻧﻚ ِ‬‫ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ وﻰﻠﻋ ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﺤﻟَﻴِّﻨَﺎ َو َﻣﻴِّتِﻨَﺎ‪َ ،‬و َﺻ ِﻐ�ﻧﺎ َو�ﺒ�ﻧﺎ‪َ ،‬وذﻛ ِﺮﻧﺎ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َُْ َ َ‬
‫َوأ�ﺜﺎﻧﺎ‪ ،‬وﺷﺎ ِﻫﺪﻧﺎ َوﺎﻏﺋِ ِبﻨﺎ‪ «...‬و آنﮔﺎه ﺑﻪﻃﻮرﺧﺎص ﺑﺮاي ﻣﺮده دﻋﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ‬
‫ْ ُ َ‬ ‫ْ ُ َ ُْ‬ ‫َُ َ ْ َ ُ‬
‫ارﻤﺣْﻪ‪َ ،‬و َﺎﻋﻓِ ِﻪ َوا�ﻒ �ﻨﻪ‪َ ،‬وأ� ِﺮ ْم ﻧ ُﺰ ُﻪﻟ‪] .« ...‬ﺗﺮﺟﻤﻪي اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ [.‬در‬ ‫ﻪﻟ و‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ْ ُ َ‬
‫» َوأ� ِﺮ ْم ﻧ ُﺰ ُﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از او ‪ -‬در آن ﺳﺮا‪ -‬ﮔﺮاﻣﯽاش ﺑﺪار«‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‬
‫ﭘﺲ از اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﻋﺎﻟَﻢ ﺑﺰرخ و ﺳﺮاي آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎنِ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ از دو ﺣﺎل‬
‫ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ در ﻗﺒﺮش ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ْ َ َُ‬
‫از اﯾﻦرو در اﯾﻦ دﻋﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬و َو ِّﺳ ْﻊ ُﻣﺪﺧﻠﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻗﺒﺮش را ﻓﺮاخ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫ﺎلﻤﺎ ِء َواﺜﻟَّﻠْﺞ َو َ َ‬
‫اﻏﺴﻠْ ُﻪ ﺑ َ‬
‫َ ْ‬
‫اﻟﺮﺒ ِد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و )ﮔﻨﺎﻫﺎن( او را ﺑﺎ آب و ﯾﺦ و ﺗﮕﺮگ‬ ‫ِ‬ ‫»و ِ ِ‬
‫ﻏﺴﻞ ﺑﺪه«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬او را ﺑﺎ آب و ﯾﺦ و ﺗﮕﺮگ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﭘﺎك ﺑﻔﺮﻣﺎ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬از آن ﺟﻬﺖ‪ ،‬آب و ﯾﺦ و ﺑﺮف ﯾﺎ ﺗﮕﺮگ را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮد و‬
‫ﺧﻨﮏ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺠﺎزات‪ ‬ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬داغ و ﺳﻮزان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارد ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫زدودن اﯾﻦ ﺣﺮارت‪ ‬ﺳﻮزان‪ ،‬آب و ﯾﺦ و ﺗﮕﺮگ ذﮐﺮ ﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﺮارت‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﺎك ﺷﻮد و ﺑﻪﺟﺎي آن ﺳﺮﻣﺎي آراﻣﺶﺑﺨﺶ ﺑﻪدﺳﺖ آﯾﺪ‪.‬‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ‬
‫اﺪﻟ�ﺲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و او را از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪،‬‬ ‫» َو�ﻘﻪ ِﻣﻦ اﺨﻟ َ َﻄﺎﻳَﺎ ﻛ َﻤﺎ ﻳُﻨﻰﻘ اﺜﻟَّ ْﻮ ُب اﻷ ْ�ﻴَﺾ ِﻣﻦ‬
‫ﭼﻨﺎن ﭘﺎك ﺳﺎز ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪي ﺳﻔﯿﺪ از ﭼﺮك و آﻟﻮدﮔﯽ ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ :‬او را‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6357 ،4797 ،3370) :‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 406 :‬ﺑﺪونِ ﻟﻔﻆ »اﺑﺮاﻫﯿﻢ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »آل اﺑﺮاﻫﯿﻢ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪456‬‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﺎك ﺑﮕﺮدان؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪي ﺳﻔﯿﺪ از ﭼﺮك و آﻟﻮدﮔﯽ‬
‫ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﭘﺎرﭼﻪي ﺳﻔﯿﺪ را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ آﻟﻮدﮔﯽ و‬
‫ﭼﺮﮐﯽ در آن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻟﺒﺎسِ ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻤﯿﺰ ﺑﻪﻧﻈﺮ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫واﻗﻌﺎً ﺗﻤﯿﺰ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﺮﮐﯽ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي رﻧﮕﯽ‪ -‬ﺳﯿﺎه‪،‬‬
‫ﻗﺮﻣﺰ و ﺳﺒﺰ و اﻣﺜﺎل آن‪ -‬ﮐﻪ آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎ و ﭼﺮكﻫﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ ُْ َ ً َ ْ ً ْ َ‬
‫ارهِ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ او ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫»وأﺑﺪﻪﻟ دارا ﺧ�ا ِﻣﻦ ِ‬
‫د‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪ .‬زﯾﺮا او از ﺳﺮاي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺳﺮاي ﺑﺮزخ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪،‬‬
‫دﻧﯿﺎ ﺳﺮاي رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯿ‪‬ﺖ در ﻗﺒﺮ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬در ﻧﺎز و‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ ً َ‬
‫» َوأﻫﻼ ﺧ�ا ِﻣ ْﻦ أﻫ ِﻠ ِﻪ‪َ ،‬و َز ْو َﺟﺎ ﺧ ْ�ا ِﻣ ْﻦ َز ْو ِﺟﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده و ﻫﻤﺴﺮي ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﻤﺴﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ« ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ واﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺶ‬
‫از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﺧﺎﻟﻪ و اﻣﺜﺎلِ آﻧﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﻤﺴﺮ آﺧﺮت ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﻮراﻟﻌﯿﻦ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ ﻫﻤﺴﺮِ اﻧﺴﺎن در دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺮِ ﯾﮏ ﻣﺮد ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎاﯾﻤﺎن از دﻧﯿﺎ ﺑﺮود‪ ،‬در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ زن و ﺷﻮﻫﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎسِ اﯾﻦ دﻋﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﺴﺮ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ زﻧﺎن ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽ و‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي دﻧﯿﻮيِ زﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻘ ْﺮﺒ‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ َﻋ َﺬاب اﻨﻟَّ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ﺎر«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و او را وارد‪‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اب‬
‫»وأد ِﺧﻠﻪ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وأ ِﻋﺬه ِﻣﻦ ﻋ ِ‬
‫ﺬ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮدان و از ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ و آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﺶ ﺑﺪه«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻋﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﻣﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮده‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮده‪،‬‬
‫ُْ َْ‬ ‫ْ ْ َ َ َْ‬
‫ارﻤﺣْﻬﺎ‪َ ،‬و َﺎﻋﻓِﻬﺎ َوا�ﻒ �ﻨﻬﺎ‪«...‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫زن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ﻬﻟﺎ و‬
‫دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮده‪ ،‬ﻣﺮد اﺳﺖ ﯾﺎ زن‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮد ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺆﻧﺚ؛ اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺿﻤﯿﺮِ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ‬
‫ْ َ‬
‫»ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ُﻪﻟ«‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬واژهي‬
‫ْ‬
‫»ﺷﺨﺺ« ﮐﻪ ﻣﺬﮐﺮ ﻟﻔﻈﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي زن ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ‬
‫َ‬
‫ﻬﻟﺎ«‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻨﺎزه را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ واژهي »ﺟﻨﺎزه« ﮐﻪ‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻟﻔﻈﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺮد ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود و ﻫﻢ ﺑﺮاي زن‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
 ‫‪457‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﻣﺮده‪ ،‬ﻣﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮد و اﮔﺮ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮده‪ ،‬زن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ‬
‫ﻣﺆﻧﺚ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ؛ و اﮔﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮده‪ ،‬ﻣﺮد اﺳﺖ ﯾﺎ زن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﮐﻪ‬
‫دادﯾﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺬﮐﺮ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺆﻧﺚ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬
‫‪ -٩٤٣ ،٩٤٢ ،٩٤١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة وأﻲﺑ ﻗﺘﺎدة َوأﻲﺑ إﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻷﺷﻬ� ﻋﻦ أﺑﻴﻪ وأﺑﻮه‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َ ِّ َ َ ِّ َ‬ ‫َّ ُ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َﺻ َﺤ ٌّ‬
‫ﺎﻲﺑ‪ ‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺤﻟﻴﻨﺎ َوﻣﻴتِﻨﺎ‪َ ،‬وﺻ ِﻐ�ﻧﺎ‬ ‫ﻲﺒ‪� :‬ﻧﻪ ﺻ� ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺎز ٍة‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ْ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َُْ َ َ‬
‫َو�ﺒ�ﻧﺎ‪َ ،‬وذﻛ ِﺮﻧﺎ َوأ�ﺜﺎﻧﺎ‪ ،‬وﺷﺎﻫِﺪﻧﺎ َوﺎﻏﺋِبِﻨﺎ‪ ،‬ا�َّ ﻣﻦ أﺣﻴيﺘﻪ ﻣِﻨﺎ ﻓﺄﺣﻴِ ِﻪ ﻰﻠﻋ اﻹﺳﻼ ِم‪َ ،‬وﻣﻦ‬
‫َ ْ َّ َ َ‬ ‫َْ ْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ْ َ ُ َّ َ َ َّ ُ َ َ‬
‫ﺗ َﻮ�ﻴﺘﻪ ﻣِﻨﺎ �ﺘﻮﻓﻪ ﻰﻠﻋ اﻹﻳﻤﺎن‪ ،‬ا�َّ ﻻ ﺤﺗ ِﺮﻣﻨﺎ أﺟ َﺮهُ‪َ ،‬وﻻ �ﻔﺘِﻨﺎ ﺑﻌﺪهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي‬
‫ﺑﻪﻧﻘﻞ از‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮة و اﺷﻬﻠﯽ‪ .‬و رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﻪﻧﻘﻞ از‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮة و اﺑﻮﻗﺘﺎدة‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮط ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺨﺎري ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رواﯾﺖ‪ ‬اﺷﻬﻠﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎري‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬و اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ،‬و اﺑﻮاﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺷﻬﻠﯽ از ﭘﺪرش‪ -‬ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﻮد‪-‬‬
‫ْ‬
‫‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﺤﻟَﻴِّﻨَﺎ َو َﻣﻴِّ ِتﻨَﺎ ‪،‬‬
‫َ‬ ‫ْ ْ ُ َّ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َُْ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫َو َﺻ ِﻐ�ﻧﺎ َو�ﺒ�ﻧﺎ‪َ ،‬وذﻛ ِﺮﻧﺎ َوأ�ﺜﺎﻧﺎ‪ ،‬وﺷﺎ ِﻫﺪﻧﺎ َوﺎﻏﺋِ ِبﻨَﺎ‪ ،‬ا�َّ َﻣ ْﻦ أﺣﻴَيﺘَﻪ ِﻣﻨﺎ ﻓﺄﺣ ِﻴ ِﻪ َﻰﻠﻋ‬
‫َ ْ َّ َ َ ُ ) ‪(2‬‬ ‫َْ ْ ْ‬ ‫َ َّ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ْ َ‬
‫اﻹﻳﻤﺎن‪ ،‬ا�َّ ﻻ ﺤﺗ ِﺮﻣﻨَﺎ أﺟ َﺮ ُه‪َ ،‬وﻻ �ﻔ ِﺘﻨﺎ ﺑﻌﺪه«‪.‬‬
‫َ‬ ‫اﻹﺳﻼمِ ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ ﺗ َﻮ�ﻴْﺘَﻪ ِﻣﻨﺎ �ﺘَﻮﻓﻪ َﻰﻠﻋ‬
‫َ َ َّ ْ ُ ْ َ َ َ ِّ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺖ‪،‬‬ ‫‪ -٩٤٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إِذا ﺻﻠﻴﺘﻢ ﻰﻠﻋ الﻤﻴ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﺪﻟﺎﻋء«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬ ‫ﺄﺧﻠ ُِﺼﻮا َﻪﻟُ ُّ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻓ‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ در اﺣﮑﺎم ﺟﻨﺎﯾﺰ‪ ،‬ص‪ 124 :‬و در ﻣﺸﮑﺎة‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي‪ 1675 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺤﺪﺛﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺮﺳﻞ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ارﺳﺎل ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! زﻧﺪه و ﻣﺮده‪ ،‬و ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ‪ ،‬و ﻣﺮد و زن‪ ،‬و ﺣﺎﺿﺮ و ﻏﺎﯾﺐِ ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز؛‬
‫ﯾﺎ اﷲ! ﻫﺮﮐﻪ از ﻣﺎ را زﻧﺪه ﻧﮕﺎه داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﻼم زﻧﺪهاش ﺑﺪار و ﻫﺮﮐﻪ از ﻣﺎ را ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﯽ‪ ،‬او را ﺑﺮ اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﻤﯿﺮان‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ را از ﭘﺎداشِ ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ‪ -‬او )ﯾﺎ از اﺟﺮ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﻓﺮاﻗﺶ( ﻣﺤﺮوم ﻧﮑﻦ و ﻣﺎ را‬
‫ﭘﺲ از او‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﮕﺮدان«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪669 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪732 :‬؛ اﺣﮑﺎم ﺟﻨﺎﯾﺰ‪ ،‬ص‪ 123 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪاﷲ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪458‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ ﻣﺮده‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮاي او دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي دﻋﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ در آن دﻋﺎي ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺮاي ﻣﯿ‪‬ﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آنرا آورده اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‬
‫َ َ َ َ َ َ َُْ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺑﺎ آن ﺑﺮاي ﻣﺮده دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﺤﻟ َ ِّﻴﻨَﺎ َو َﻣﻴِّتِ َﻨﺎ ‪َ ،‬و َﺻ ِﻐ�ﻧﺎ َو�ﺒ�ﻧﺎ ‪َ ،‬وذﻛ ِﺮﻧﺎ َوأ�ﺜﺎﻧﺎ ‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫� اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﺤﻟَﻴِّﻨَﺎ َو َﻣ ِّﻴ ِت َﻨﺎ« ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫وﺷﺎ ِﻫﺪﻧﺎ َوﺎﻏ ِﺋ ِبﻨَﺎ«‪ .‬ﺑﺨﺶِ ﻧﺨﺴﺖ دﻋﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت‪» :‬ا َّ‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻋﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺗﮑﺮار ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ‬
‫ﺟﻤﻠﻪي دﻋﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوارِ اﺟﺮ و ﭘﺎداشِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ْ‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﺤﻟَﻴِّﻨَﺎ َو َﻣﻴِّتِﻨَﺎ« اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﺑﺮاي‬
‫زﻧﺪﮔﺎن و ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﺪه و ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ‬
‫َ َ َ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪َ » .‬و َﺻ ِﻐ�ﻧﺎ َو�ﺒ�ﻧﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ‪ ‬ﻣﺎ را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺨﺶِ ﻧﺨﺴﺖ دﻋﺎ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ زﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﺮ اﻓﺮاد‪ ‬ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﺧﺮدﺳﺎل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا »ﮐﻮﭼﮏ« ﭘﯿﺮوِ »ﺑﺰرگ« ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬آﻣﺮزﺷﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫َ َ َ َُْ َ‬
‫» َوذﻛ ِﺮﻧﺎ َوأ�ﺜﺎﻧﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪي زﻧﺎن و ﻣﺮدان را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ دﻋﺎﯾﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫»وﺷﺎ ِﻫﺪﻧﺎ َوﺎﻏﺋِ ِبﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺎﺿﺮ و ﻏﺎﯾﺐِ ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ و ﺣ‪‬ﻀَﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و در اداﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫َ َّ ُ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ ُ َّ َ ْ‬
‫َ‬
‫اﻹﻳﻤﺎن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ‬ ‫اﻹﺳﻼمِ ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ ﺗ َﻮ�ﻴْﺘَﻪ ِﻣﻨﺎ �ﺘَﻮﻓﻪ َﻰﻠﻋ‬ ‫»ا�َّ َﻣ ْﻦ أﺣﻴَيﺘَﻪ ِﻣﻨﺎ ﻓﺄﺣ ِﻴ ِﻪ َﻰﻠﻋ‬
‫اﷲ! ﻫﺮﮐﻪ از ﻣﺎ را زﻧﺪه ﻧﮕﺎه داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﻼم زﻧﺪهاش ﺑﺪار و ﻫﺮﮐﻪ از ﻣﺎ را ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﯽ‪،‬‬
‫او را ﺑﺮ اﯾﻤﺎن ﺑﻤﯿﺮان«‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ و اﺳﻼم ﺑﺎ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺮگ و اﯾﻤﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ؛‬
‫زﯾﺮا اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪنِ ﻇﺎﻫﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺷﮑﻞِ ﺣﻘﯿﻘ ِ‬
‫ﯽ‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻠﺶ ﻗﻠﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎمِ ﻣﺮگ و روز‬
 ‫‪459‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫َْ ْ ْ‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ آنﭼﻪ در ﻗﻠﺐ دارد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪» .‬ا�َّ ﻻ ﺤﺗ ِﺮﻣﻨَﺎ أﺟ َﺮ ُه‪َ ،‬وﻻ‬
‫َ� ْﻔﺘﻨَّﺎ ﺑَ َ‬
‫ﻌﺪ ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ را از ﭘﺎداشِ ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ‪ -‬او ﻣﺤﺮوم ﻧﮑﻦ و ﻣﺎ را‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺲ از وي ﮔﻤﺮاه ﻣﮕﺮدان«‪ .‬آري؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫دو ﻗﯿﺮاط اﺟﺮ دارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖزدهاي ﮐﻪ ﻋﺰﯾﺰي از دﺳﺖ داده اﺳﺖ و در ﻏﻢِ‬
‫ﻓﺮاﻗﺶ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫» َوﻻ َ� ْﻔﺘﻨَّﺎ ﺑَ َ‬
‫ﻌﺪ ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ را ﭘﺶ از او ﮔﻤﺮاه ﻣﮕﺮدان«‪ .‬زﯾﺮا آدمِ زﻧﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫ِ‬
‫ﺟﺎن دارد ﯾﺎ روح در ﮐﺎﻟﺒﺪ‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﻄﺮ ﮔﻤﺮاﻫﯽ و اﺑﺘﻼ ﺑﻪ اﻧﺤﺮاﻓﺎت دﯾﻨﯽ‪ ،‬دراﻣﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪َ » :‬وﻻ َ� ْﻔﺘﻨَّﺎ ﺑَ َ‬
‫ﻌﺪ ُه«‪.‬‬ ‫ِ‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮده ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮاي او دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮرِ ﻗﻠﺐ و ﺑﺎ زاري و ﺗﻀﺮع‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺑﺮادرِ ﻣﺮدهي ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا او ﻣﺤﺘﺎجِ دﻋﺎي ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ْ َ ُّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺎزة ِ‪» :‬ا�َّ أﻧﺖ َر�ﻬﺎ‪َ ،‬وأﻧﺖ ﺧﻠﻘﺘﻬﺎ‪َ ،‬وأﻧﺖ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ الﺼﻼة ِ ﻰﻠﻋ‬ ‫‪ -٩٤٥‬وﻋﻨﻪ ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬
‫ﺎء َﻪﻟ‪ُ،‬‬
‫ﺎك ُﺷ َﻔ َﻌ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ ِّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ََََْ‬
‫ﻫﺪ�ﺘﻬﺎ لﻺﺳﻼ ِم‪ ،‬وأﻧﺖ �ﺒﻀﺖ روﺣﻬﺎ‪ ،‬وأﻧﺖ أﻋﻠﻢ �ِﺮﺴﻫﺎ وﻋﻼﻧ ِيﺘِﻬﺎ‪ِ ،‬‬
‫ﺟﺌﻨ‬
‫َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ﻪﻟُ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و‬
‫ْ َ َ َ ََ ْ‬ ‫ْ َ َ ُّ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ‬
‫وﺣ َﻬﺎ‪،‬‬
‫ﺖ ُر َ‬
‫ﻀ َ‬ ‫أﻧﺖ ﻫ َﺪ�ﺘَ َﻬﺎ لﻺﺳﻼمِ ‪ ،‬وأﻧﺖ �ﺒ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�َّ أﻧﺖ ر�ﻬﺎ‪ ،‬وأﻧﺖ ﺧﻠﻘﺘﻬﺎ‪ ،‬و‬
‫َ‬
‫ْ ُ ) ‪(2‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺎك ُﺷ َﻔ َﻌ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ ِّ َ َ َ َ‬
‫ﻼﻧيَﺘ َﻬﺎ‪ ،‬ﺟﺌﻨَ َ‬
‫ﺎء ُﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ«‪.‬‬ ‫وأﻧﺖ أﻋﻠﻢ �ِﺮﺴﻫﺎ وﻋ ِ ِ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.703 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎرِ اوﯾﯽ و ﺗﻮ‪ ،‬او را آﻓﺮﯾﺪهاي و ﺗﻮ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدي و ﺗﻮ‪ ،‬روﺣﺶ را ﮔﺮﻓﺘﯽ و ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﻬﺎن و آﺷﮑﺎر وي داﻧﺎﺗﺮي؛ ﻣﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮانِ ﺷﻔﺎﻋﺖﮔﺮاﻧﺶ ﻧﺰدت‬
‫آﻣﺪهاﯾﻢ؛ ﭘﺲ او را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪460‬‬
‫الﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬
‫َ ُ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ‬
‫�‪،‬‬ ‫ِِ‬ ‫ﺑﻦ اﻷﺳﻘﻊِ ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻ� ﺑِﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻰﻠﻋ َرﺟ ٍﻞ ﻣِﻦ‬ ‫‪ -٩٤٦‬وﻋﻦ واﺛ ِﻠ ِ‬
‫ﺔ‬
‫ََْ َْ َ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ِّ َ َ َ ْ‬ ‫َّ ُ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ ُُْ َُ ُ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬وﻋﺬاب‬ ‫ارك‪ ،‬ﻓ ِﻘ ِﻪ ﻓ ِﺘﻨﺔ اﻟﻘ ِ‬
‫ﺟﻮ ِ‬
‫ﻼن ﻲﻓ ذِﻣﺘﻚ وﺣﺒ ِﻞ ِ‬ ‫ﻓﺴ ِﻤﻌﺘﻪ �ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ إن ﻓﻼن ا�ﻦ ﻓ ٍ‬
‫الﺮ ُ‬
‫ﻮر َّ‬ ‫َ ْ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َّ َ ْ َ َ‬
‫اﻟﻐ ُﻔ ُ‬ ‫َّ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺣﻴﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫اﺤﻟﻤﺪِ؛ ا�َّ ﻓﺎﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ وارﻤﺣﻪ‪ ،‬إﻧﻚ أﻧﺖ‬ ‫اﻨﻟﺎر‪ ،‬وأﻧﺖ أﻫﻞ الﻮﻓﺎءِ و‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬واﺛﻠﻪ ﺑﻦ اﺳﻘﻊ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي ﻣﺮد‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫َّ ُ َ ْ َ ُ‬
‫ﻼن ﻲﻓ‬ ‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد؛ از اﯾﺸﺎن ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ‪-‬در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�َّ إن ﻓﻼن ا�ﻦ ﻓ ٍ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ِّ َ َ َ ْ‬
‫الﻮﻓﺎ ِء َواﺤﻟَﻤ ِﺪ؛ ا�َّ ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ‬ ‫ﺮﺒ‪ ،‬وﻋﺬاب اﻨﻟﺎر‪ ،‬وأﻧﺖ أﻫﻞ‬ ‫ارك‪ ،‬ﻓ ِﻘ ِﻪ ﻓِﺘﻨﺔ اﻟﻘ ِ‬ ‫َ ِذﻣﺘﻚ وﺣﺒ ِﻞ ِﺟﻮ ِ‬
‫ُ ) ‪(2‬‬ ‫اﻟﻐ ُﻔ ُ‬
‫ﻮر َّ‬
‫الﺮﺣﻴﻢ«‪.‬‬
‫ُ َ ْ َ ْ ُ َّ َ ْ َ َ‬
‫ﻪﻟ وارﻤﺣﻪ‪ ،‬إﻧﻚ أﻧﺖ‬
‫ََ َ‬ ‫َّ ُ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫ات‪� ،‬ﻘﺎم‬ ‫ﺑﻦ أﻲﺑ أو�‪� :$‬ﻧﻪ ﻛﺮﺒ ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺎزة ِ ا�ﻨ ٍﺔ ﻪﻟ أر�ﻊ ﺗ�ﺒِ� ٍ‬ ‫‪ -٩٤٧‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬
‫َ ْ َُ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ َ‬
‫� �ﺴﺘﻐ ِﻔﺮ لﻬﺎ و�ﺪﻋﻮ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﺼﻨﻊ‬ ‫�ﻌﺪ الﺮاﺑِﻌ ِﺔ ﻛﻘﺪ ِر ﻣﺎ �� اﺘﻟﻜﺒِ�� ِ‬
‫َ َ‬
‫ﻫﻜﺬا‪.‬‬
‫َ َّ َ ْ َ ً َ َ َ َ َ َ ً َ َّ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ُ َ ِّ ُ َ ْ ً ُ َ َّ َ ْ َ‬
‫ﺮﺒ ﻤﺧﺴﺎ‪َّ � ،‬ﻢ ﺳﻠ َﻢ �ﻦ ﻳﻤﻴﻨِ ِﻪ‬ ‫و� رواﻳﺔ‪ :‬ﻛﺮﺒ أر�ﻌﺎ �ﻤﻜﺚ ﺳﺎﻋﺔ ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺖ �ﻧﻪ ﺳﻴﻜ‬
‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺼف ﻗﻠﻨﺎ ﻪﻟُ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺬا؟ �ﻘﺎل‪ :‬إ� ﻻ أز�ﺪ� ْﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪‬‬ ‫َو� ْﻦ ِﺷﻤ ِ‬
‫ﺎﻪﻟِ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ اﻧ‬
‫َ َ َ ََ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﻳﺼﻨﻊ‪ ،‬أ ْو‪ :‬ﻫﻜﺬا ﺻﻨﻊ رﺳﻮل اﷲ‪] .‬ﺣﺎﮐﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي دﺧﺘﺮش )ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰارد و( ﭼﻬﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﭘﺲ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي دو ﺗﮑﺒﯿﺮ اﯾﺴﺘﺎد‬
‫و ﺑﺮاي دﺧﺘﺮش دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬آنﮔﺎه ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ - ‬در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻨﺎزه‪ -‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ ‪ /‬ش‪.2742 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻓﻼن ﭘﺴﺮ ﻓﻼن در ﭘﻨﺎه و در ﺳﺎﯾﻪي ﭘﯿﻤﺎن و اﻣﺎنِ ﺗﻮﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬او را از ﻋﺬاب‬
‫ﻗﺒﺮ و ﻋﺬاب آﺗﺶ )دوزخ(‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ؛ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنِ ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺸﯽ؛‬
‫ﭘﺲ او را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ او رﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻮ‪ ،‬آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورزي«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ ‪ /‬ش‪1220 :‬؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬اﺣﮑﺎم ﺟﻨﺎﯾﺰ‪.‬‬
 ‫‪461‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬

‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻬﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و آنﮔﺎه ﻣﺪﺗﯽ درﻧﮓ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﮐﺮدم‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭘﻨﺠﻢ را ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و ﭼﭗ ﺳﻼم داد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ روي ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ ﮐﺎري ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﯾﺪم‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﯿﻔﺰودم«‪ .‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -158‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در آﻣﺎده ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮدن و ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدنِ ﺟﻨﺎزه‬

‫َ‬
‫ﺎﺤﻟ ًﺔ‪ ،‬ﻓَ َﺨ ٌ‬
‫�‬ ‫ﻚ َﺻ ِ َ‬ ‫ََ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ْ ُ‬
‫أﺮﺳﻋﻮا ﺑﺎﺠﻟﻨﺎزة ِ‪ ،‬ﻓﺈن ﺗ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬
‫َّ ِّ َ َ‬
‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬
‫َ‬
‫‪‬‬‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٩٤٨‬ﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ َِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸ ﺗﻀﻌﻮﻧﻪ �ﻦ ِرﻗﺎﺑِ� ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﻮ� َﻬﺎ إ َ ْﻴﻟ ِﻪ‪َ ،‬و�ن ﺗﻚ ِﺳ َﻮى ذل ِﻚ‪ ،‬ﻓ ٌّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ‬
‫�ﻘﺪم‬
‫ِ‬
‫َ َ ْ ٌ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ ْ‬
‫� �ﻘﺪمﻮ�ﻬﺎ ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻓﺨ‬
‫ٍ‬ ‫رواﻳﺔ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻨﺎزه را ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ )ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ‬
‫دادن و ﺧﺎكﺳﭙﺎري( آﻣﺎده ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﯿﺮيﺳﺖ ﮐﻪ او را زودﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫آن ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮّيﺳﺖ ﮐﻪ آنرا از ﮔﺮدن ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﺧﯿﺮيﺳﺖ ﮐﻪ او را زودﺗﺮ ﺑﺮ آن ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﯽدارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ََ َُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ُّ‬
‫‪ -٩٤٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إِذا و ِﺿﻌﺖ اﺠﻟﻨﺎزة‪،‬‬
‫� َﺻ ِ َ‬‫�ن َﺎﻛﻧَ ْﺖ َ� ْ َ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ ِّ ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ًَ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ِّ َ ُ َ َ‬
‫ﺎﺤﻟ ٍﺔ‪،‬‬ ‫ﻮ�‪ ،‬و‬
‫ﺎﺤﻟﺔ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺪم ِ‬ ‫الﺮﺟﺎل ﻰﻠﻋ أﻋﻨﺎﻗ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛﻧﺖ ﺻ ِ‬ ‫ﻓﺎﺣﺘﻤﻠﻬﺎ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺷ ٍء إِﻻ اﻹ�ﺴﺎن‪َ ،‬ول ْﻮ ﺳ ِﻤﻊ‬ ‫ﻗَﺎﻟَ ْﺖ ﻷ ْﻫﻠِﻬﺎ‪ :‬ﻳﺎ َو�ﻠﻬﺎ أ� َﻦ ﺗﺬﻫﺒﻮن ﺑﻬﺎ؟ �ﺴ َﻤ ُﻊ َﺻ ْﻮ�ﻬﺎ ﻞﻛ ْ‬
‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ‬
‫اﻹ�ﺴﺎن لﺼ ِﻌﻖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺟﻨﺎزهاي‬
‫آﻣﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮدان آن را ﺑﺮ دوش ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا زودﺗﺮ‬
‫ﺑﺒﺮﯾﺪ و اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬واي ﺑﺮ ﻣﻦ! ﻣﺮا ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ؟ ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺪاي او را ﻣﯽﺷﻨﻮد و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آنرا ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻬﻮش ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺎد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ‬
‫در آﻣﺎده ﮐﺮدن ﺟﻨﺎزه«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺗﺸﯿﯿﻊ و دﻓﻦ ﺟﻨﺎزه‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬از دو‬
‫ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1315 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.944 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1314 :‬‬
 ‫‪463‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در آﻣﺎدهﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮدن و ﺑﻪ ﺧﺎكﺳﭙﺎردنِ ﺟﻨﺎزه‬

‫داﺷﺘﻦِ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪن از رﺳﯿﺪن وي ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﻗﺒﺮ او‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‪ ،‬از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ﻟﺤﻈﻪي ﻣﺮدن ﺑﻪ روﺣﺶ ﻣﮋده ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺗﻮ‬
‫را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ و رﺿﻮان اﻟﻬﯽ ﻣﮋده ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺸﺘﺎق اﯾﻦ ﻣﮋده ﻣﯽﮔﺮدد و دوﺳﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ آن ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻟﺬا درﻧﮓ در ﺗﺸﯿﯿﻊ و دﻓﻦ ﺟﻨﺎزه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﺑﺮدن و ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻔﺎ در ﺣﻖّ ﻣﺮده و ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪن از‬
‫رﺳﯿﺪن وي ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻨﺎزه را ﻫﺮﭼﻪ‬
‫زودﺗﺮ )ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ دادن‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ و ﺧﺎكﺳﭙﺎري( آﻣﺎده ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ« و در اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬درﻧﮓ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﯿﺮيﺳﺖ ﮐﻪ او را زودﺗﺮ ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬او را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ‬و ﻧﻌﻤﺖ و ﺳﺮور و ﻧﻮر ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬و اﻓﺰود‪:‬‬
‫»و اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ«‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪» -‬ﺷﺮّيﺳﺖ ﮐﻪ آنرا از ﮔﺮدن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ« و از آن ﺧﻼص ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در آن ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﻧﺶ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﯿﺮي ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ در آﻣﺎده ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮدن و‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدنِ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺒﺎﯾﺪ درﻧﮓ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻣﺮدهي ﺧﻮﯾﺶ را روي زﻣﯿﻦ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﺎن از اﯾﻦ ﺷﻬﺮ و آن ﺷﻬﺮ‪ -‬ﯾﺎ ﺣﺘﯽ از آﻣﺮﯾﮑﺎ و اروﭘﺎ‪ -‬ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ!« و ﮔﺎه دو ﯾﺎ ﺳﻪ‬
‫روز ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮده را روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻔﺎ در ﺣﻖّ ﻣﺮده و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫از دﺳﺘﻮرِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻨﺎزه را ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ )ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ دادن‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫و ﺧﺎكﺳﭙﺎري( آﻣﺎده ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻮاده و واﺑﺴﺘﮕﺎنِ ﻣﺮده‪ ،‬ﭘﺲ از ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺒﺮش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ اﯾﻦ وﺳﻌﺖ و ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪه ﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﺎكﺳﭙﺎري ﻣﺮده را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫واﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮﺳﻨﺪ؟ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻮدي ﺑﺮاي ﻣﺮده دارد؟ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮده‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ او ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ؛ و اﮔﺮ ﻣﺮده را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎنِ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻗﺒﺮش وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﺮده ﻫﯿﭻ‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روز دوﺷﻨﺒﻪ درﮔﺬﺷﺖ و روز‬
‫ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ؛ ﭼﺮا؟« ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آري؛ اﻣﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺶ را ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪464‬‬

‫ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﮐﺎرﮔﺰار و ﭘﯿﺸﻮا ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﺲ از ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﯿﺮيﺳﺖ ﮐﻪ او را زودﺗﺮ ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .«...،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن‬
‫در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن از ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ زﺷﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن واژهﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺘﻀﺎد‪‬‬
‫واژهي »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر«‪» ،‬ﺑﺪﮐﺎر« اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪«...‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن واژهي »ﺑﺪﮐﺎر«‪ ،‬از ﻋﺒﺎرت ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮم را‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ ادب در اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻠﻤﺎت و واژهﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و‬
‫اﻫﻤﯿﺖ وﯾﮋهاي دارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از زﺑﺎنِ ﺟﻦﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫ُّ‬ ‫َۡ ِ َۡ َ َ‬ ‫� أُر َ‬
‫ي أَ َ ٌّ‬
‫﴿ َو َ�نَّا َ� نَ ۡدر ٓ‬
‫ض أم أ َراد ب ِ ِه ۡم َر� ُه ۡم َرشدا ‪] ﴾١٠‬اﳉﻦ‪[١٠ :‬‬ ‫�د ب ِ َمن ِ� ٱ��‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﺷﺮ و ﺑﻼﯾﯽ اراده ﺷﺪه ﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺮاي آﻧﺎن ارادهي‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻦ از ارادهي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنرا ﺑﻪ اﷲ‬
‫� أُر َ‬
‫�د﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ و ﭼﻮن ﺳﺨﻦ از ارادهي ﺷﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬أَ َ ٌّ‬
‫ِ‬
‫»آﯾﺎ ﺷﺮ و ﺑﻼﯾﯽ اراده ﺷﺪه اﺳﺖ؟« و ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﷲ‪ ‬ﺷﺮ و ﺑﻼﯾﯽ اراده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ اﷲ‪ ‬ارادهي ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪي ﯾﺎ ﺷﺮّي ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫اراده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﻓﻌﺎلِ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﻔﻌﻮﻻت اوﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي اﷲ‪ ،‬ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺮ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺪي‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻌﻞ )ﮐﺎر( اﷲ‪ ،‬ﺷﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺷﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﻣﺮ ﻧﺎﮔﻮاري ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺪيﻫﺎ و ﺷﺮارتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺷﺮ و ﺑﺪي‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺠﺎم دادن ﺑﺪي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺪي ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ آزﻣﻮن‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺪي ﯾﺎ ﺷﺮي را ﺟﺰو ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪‬‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ذات و ﺻﻔﺎﺗﺶ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫اﻗﻮال و اﻓﻌﺎﻟﺶ ﻧﯿﺰ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‪.‬‬
 ‫‪465‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در آﻣﺎدهﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮدن و ﺑﻪ ﺧﺎكﺳﭙﺎردنِ ﺟﻨﺎزه‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻧﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺷﺮ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺪي در آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺷﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﭼﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ واژهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﯽآﻧﮑﻪ در ﻣﻌﻨﺎ ﯾﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺧﻠﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﮔﺮدد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ در‬
‫ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي دﻧﺪانﻫﺎﯾﺶ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ؛ و ﻧﮕﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮابﮔﺰاراﻧﺶ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫و از آنﻫﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاﺑﺶ را ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺧﻮاﺑﺶ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻋﺰﯾﺰان و ﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از آنﻫﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﺷﺪ و از اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬ﻟﺬا دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ آن ﺧﻮابﮔﺰار را‬
‫ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﻮابﮔﺰار دﯾﮕﺮي ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﺶ را ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻤﺮ ﭘﺎدﺷﺎه از ﻫﻤﻪي ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ دو ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﻮد؛‬
‫اﻣﺎ از واژهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا واژهﻫﺎ‪ ،‬اﺛﺮﮔﺬارﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮّيﺳﺖ ﮐﻪ آنرا از ﮔﺮدن ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺟﻨﺎزهاي آﻣﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮدان آن را ﺑﺮ دوش ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا زودﺗﺮ ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺰ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺪاي ﻣﺮده را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺻﺪاي ﻣﺮدﮔﺎنِ روي ﺗﺎﺑﻮت را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ و ﺑﯽﻗﺮار ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ و ﭼﻪﺑﺴﺎ از ﻫﻮش ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺻﺪاي ﻣﺮﮔﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮدات آنرا ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣ‪‬ﺮده اي ﮐﻪ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺮا زودﺗﺮ ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ ﻣﺮا زودﺗﺮ ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺠﺎ؟ آري؛‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺪش را در ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺎن دادن ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪» .‬و اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬واي ﺑﺮ ﻣﻦ!« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آرزوي ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا او را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﻣﯽﮔﺮدد و دﻧﺪهﻫﺎﯾﺶ را در ﻫﻢ‬
‫ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و در آن دروازهاي ﺑﻪ ﺳﻮي آﺗﺶ دوزخ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻓﺮاد‬
‫ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻧﻪ آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻧﻪ اﺣﺴﺎﺳﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ‪ ‬اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آنرا از ﻣﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽدارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را دﻓﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪466‬‬

‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺮده ﺑﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻣﺎده ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ و‬
‫ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ او ﺗﻌﺠﯿﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻣ‪‬ﺮد‪ ،‬ﻣﻘﺪاري ﺻﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ از ﻣﺮگ وي ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ :‬از ﻫﻮش رﻓﺘﻪ‪ ،‬و زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ دادن و ﺗﺸﯿﯿﻊ و ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي دﺳﺖ‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -159‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﺮده و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﻣﺎده‬
‫ﮐﺮدن او؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎنِ‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﻣﺮگ وي درﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬

‫ُ َ َّ َ ٌ َ ْ َ َّ ُ ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻔﺲ الﻤﺆﻣ ِِﻦ ﻣﻌﻠﻘﺔ ﺑِﺪﻳﻨِ ِﻪ ﺣﻰﺘ �ﻘﻰﻀ‬ ‫ِ ِ‬‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬ ‫‪‬‬‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -٩٥٠‬ﻋﻦ أ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َُْ‬
‫�ﻨﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻔﺲ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﯽِ او واﺑﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺑﺪﻫﯽاش از ﺟﺎﻧﺐ او ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﻲﺒ‪‬‬
‫َ َ َ‬
‫‪،‬ﺄﺗَﺎهُ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ‬ ‫أن َﻃﻠْ َﺤ َﺔ ْ� َﻦ َ َ‬
‫اﻟﺮﺒاءِ ﺑﻦ ﺎﻋ ِز ٍب‪ $‬م ِﺮض ﻓ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬
‫� ﺑﻦ َوﺣ َﻮ ٍح‪‬‬
‫ُ َ ْ‬
‫‪ -٩٥١‬وﻋﻦ ﺣﺼ ُ ِ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫َ ِّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َْ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َ ِّ‬
‫�ﻌﻮدهُ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬إ� ﻻ أ َرى ﻃﻠﺤﺔ إِﻻ ﻗﺪ ﺣﺪث �ِﻴ ِﻪ الﻤﻮت‪ ،‬ﻓﺂذِﻧﻮ� ﺑ ِ ِﻪ َوﻋﺠﻠﻮا ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ َُْ َ َْ َ َ ْ َ ْ ْ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ََْ‬
‫ا� أﻫﻠِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬ ‫ﺠﻟﻴﻔ ِﺔ مﺴﻠ ٍِﻢ أن ﺤﺗبﺲ �� ﻇﻬﺮ ِ‬ ‫ﻳنﺒ ِﻲﻐ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺣ‪‬ﺼﯿﻦ ﺑﻦ و‪‬ﺣﻮ‪‬ح‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪$‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﻃﻠﺤﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮا از ﻣﺮگ او ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎزﯾﺪ و در آﻣﺎده ﮐﺮدن و ﺗﺸﯿﯿﻊ و ﺧﺎكﺳﭙﺎر ِ‬
‫ي‬
‫وي ﺗﻌﺠﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﮕﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﺮده و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﻣﺎده‬
‫ﮐﺮدن او؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎنِ اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﻣﺮگ وي درﻧﮓ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ ‪ /‬ش‪6779 :‬؛ وي در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 2915 :‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2099 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪ .3232 :‬وي در‬
‫ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 1625 :‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪468‬‬

‫ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻮادهاش واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺪﻫﯽ داﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺶ را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺶ درﻧﮓ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا آنﭼﻪ از ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﻪارث ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي وي ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬وارﺛﺎن ﺣﻖ ﺗﺼﺮف در اﻣﻮال ﺑﻪﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از ﻣﺮده را‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺶ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪﻫﺎي ﻣﯿﺮاث ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َ ۡ َ َّ ُ َ ٰ َ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ ٓ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٢ :‬‬ ‫صيةٖ يو� بِها أو دي ٍن �� مضارٖ﴾‬ ‫﴿ ِم ۢن �ع ِد و ِ‬
‫)ﻣﯿﺮاث ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ( ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم وﺻﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺳﻔﺎرش‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﺲ از اداي ﺑﺪﻫﯽﻫﺎ)ي ﻣﺮده(؛ آن ﻫﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ وﺻﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺪون زﯾﺎن )و‬
‫ﮐﻢﺗﺮ از ﯾﮏ ﺳﻮم ﻣﯿﺮاث( ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وارﺛﺎن ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از اﻣﻮال ﺑﻪﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از ﻣﺮده را ﺑﺮدارﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﭘﺲ‬
‫از ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺶ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي‬
‫وي ﺷﺘﺎب ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﯾﺎ زﻣﺎن ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺘﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت از ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎران ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎران ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وارﺛﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﺮده اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ]ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎران[ وﺛﯿﻘﻪاي ﺑﻪﻋﻨﻮان رﻫﻦ‬
‫)=ﮔﺮو( در اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺿﺎﻣﻨﺸﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از وارﺛﺎن در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي اﻣﻮات ﺧﻮﯾﺶ درﻧﮓ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑﻪرﻏﻢ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬وارﺛﺎﻧﺶ در اﻣﻮال ﺑﻪﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫از وي ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃﻔﺮه ﻣﯽروﻧﺪ!‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﺠﺎه ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺪﻫﯽ دارد‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ اﻣﺎ اﻣﻼك و‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎ ﺻﺪﻫﺎ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻗﯿﻤﺖ ﻧﯿﺰ از او ﺑﺮﺟﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬وارﺛﺎﻧﺶ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ اﯾﻦ زﻣﯿﻦﻫﺎ را ﺣﺎﻻ ﻧﻤﯽﻓﺮوﺷﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﻗﯿﻤﺘﺶ اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ و آنﮔﺎه ﺑﺎ ﻓﺮوشِ زﻣﯿﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي وي را ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧﮓ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﺮده اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﻮﻧﺪ زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺑﻪﺟﺎﻣﺎﻧﺪه از او را ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻣﻮا ِل‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﻮالِ ﻣﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از‬
‫ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎ ﺻﻨﺪوقﻫﺎ و ﺗﻌﺎوﻧﯽﻫﺎي اﻋﺘﺒﺎري‪ ،‬وام ﻣﺴﮑﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻗﺴﺎﻃﺶ‬
 ‫‪469‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﺮده و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﻣﺎدهﮐﺮدن او؛‪...‬‬

‫را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﺑﺮاي وارﺛﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ اﻗﺴﺎط‬
‫ﻃﻔﺮه ﺑﺮوﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﯿﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎه‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از وارﺛﺎن ﺑﻪرﻏﻢِ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ در ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ اﻗﺴﺎط‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺎ اراﺋﻪي ﻋﻔﻮﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻨﺪوق ﻣﺴﮑﻦ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏ ذيرﺑﻂ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﻮدﮔﯽ وام را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﻮب؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﭘﻮﻟﯽ داده ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺴﮑﻦ‬
‫ﺷﺪهاﯾﻢ؛ ﻣﮕﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻓﻮﻗﺶ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ!« اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺮده در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ اﻗﺴﺎط ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺎﻧﻪ در‬
‫رﻫﻦ ﺻﻨﺪوق ﻣﺴﮑﻦ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏ ذيرﺑﻂ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮدش ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫او در ﮔﻨﺎه ﻃﻔﺮه رﻓﺘﻦِ وارﺛﺎﻧﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺴﺎط‪ ،‬ﺑﯽﮔﻨﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ در رﻫﻦ ﺻﻨﺪوق ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﺖ‪ ،‬از او رﻓﻊ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻋﺰﯾﺰﺷﺎن ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ وام ﻣﺴﮑﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ اﻗﺴﺎط در زﻣﺎن ﺳﺮرﺳﯿﺪ آنﻫﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ‬
‫ﺑﯽﻣﻮرد دارﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ روحِ ﻋﺰﯾﺰﺷﺎن از ﺑﺎﺑﺖ اﻗﺴﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﺳﺮرﺳﯿﺪش در‬
‫زﻣﺎنِ ﺣﯿﺎﺗﺶ ﻧﺒﻮده‪ ،‬آزرده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا روزي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬زرﻫﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪﻫﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي در ﮔﺮو )=رﻫﻦ( ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻧﻔﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﺪﻫﯽاش واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ؟! ﻫﺮﮔﺰ؛ زﯾﺮا آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪﻫﯽاش ﭼﯿﺰي را در ﮔﺮو آن ﯾﻬﻮدي ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن اداي‬
‫ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺎ آن وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻔﺲ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﯽِ او واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺑﺪﻫﯽاش از ﺟﺎﻧﺐ او ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻧﻔﺴﺶ در ﻗﺒﺮ از ﺑﺎﺑﺖ دﯾﺮﮐﺮد ﯾﺎ درﻧﮓ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش آزرده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻟﺬتﻫﺎ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺮ وارﺛﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧﮓ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﻗﺪام‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪470‬‬

‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺗﻌﺠﯿﻞ در آﻣﺎده ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮدن و ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮد ِن ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﺷﻮد«‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺟﻨﺎزه را ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺳﺎﻋﺖ ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ او ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺴﯽ در اﺑﺘﺪاي روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا او را‬
‫ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺣﺎﺿﺮ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ اﯾﻦ درﻧﮓ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -160‬ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪرز دادن ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ )ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ‬
‫ﻣﺮده(‬

‫ََ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫‪ -٩٥٢‬ﻋﻦ َ ِ ٍّ‬

‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ِﻲﻓ ﺟﻨﺎز ٍة ﻲﻓ ﺑﻘﻴﻊِ اﻟﻐ ْﺮﻗﺪِ‪ ،‬ﻓﺄﺗﺎﻧﺎ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻌﺪ‪،‬‬
‫ْ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ‬ ‫َ ََ َْ ُ ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ ٌ َ َ َّ َ‬
‫ﺮﺼﺗ ِ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻨ�ﻢ ﻣِﻦ أﺣ ٍﺪ‬ ‫ﺮﺼة �ﻨﻜﺲ َوﺟﻌﻞ �ﻨﻜﺖ ﺑ ِ ِﻤﺨ‬ ‫و�ﻌﺪﻧﺎ ﺣﻮﻪﻟ وﻣﻌﻪ ِ�‬
‫َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َّ‬
‫ﺎر وﻣﻘﻌﺪه ﻣِﻦ اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪ .‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬أﻓﻼ �ﺘ ِﻞﻜ ﻰﻠﻋ‬ ‫إِﻻ وﻗﺪ ﻛﺘِﺐ ﻣﻘﻌﺪه ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌّ ُ َ ٌ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺴ ل ِﻤﺎ ﺧﻠِﻖ ﻪﻟُ‪ .«...‬وذﻛﺮ �ﻤﺎم اﺤﻟﺪﻳﺚ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻛ ِﺘﺎﺑﻨﺎ؟ �ﻘﺎل‪» :‬ا�ﻤﻠﻮا؛ ﻓﻞﻜ ﻣي‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن "ﺑﻘﯿﻊ اﻟﻐﺮﻗﺪ" ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاي‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ و ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ ﻧﺸﺴﺘﯿﻢ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﺮش‬
‫را ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ ﻋﺼﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽزد؛ آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ )و ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ( وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ در ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ‬
‫دوزخ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺲ ﭼﺮا )ﻋﻤﻞ را ﮐﻨﺎر‬
‫ﻧﮕﺬارﯾﻢ و( ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد‪ ،‬دل ﻧﺴﭙﺎرﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ( ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي آن آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﻫﻤﻪي‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ )ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣﺮده(«‪.‬‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺪرز دادن ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻧﺮم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﭘﻨﺪ ﺑﺮاي ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُٗ‬ ‫لص ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َ ۡ َ ٓ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ‪ُ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫� ۡم َوش َِفا ٓء‪ ٞ‬ل ّ َِما � ٱ ُّ‬
‫ور َوهدى‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�اس قد جاءت�م موعِظة مِن ر� ِ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٥٧ :‬‬
‫�ة‪ّ ٞ‬ل ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٥٧‬‬ ‫َو َر ۡ َ‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﻨﺪي از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺑﻬﺒﻮدي و درﻣﺎن‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﺳﺖ و ﻫﺪاﯾﺖ و رﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4945 ،1362) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2467 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪472‬‬

‫ﻟﺬا ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ دارد ﯾﺎ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺟﺎن و دل‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ و ﭘﻨﺪﻫﺎ‬
‫ﮔﻮش ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز اﺳﺖ؛ اﻣﺎ دلﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻗﺮآن ﭘﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا دلﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻗﺮآن را‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ َ ۡۜ َ َ َ َ ٰ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫� ٱ ۡ� َّول َ‬ ‫َ‬
‫� قلو� ِ ِهم ما �نوا‬ ‫ِ� ‪ ۖ � ١٣‬بل ران‬ ‫� َعلَ ۡيهِ َء َا� ٰ ُت َنا َق َال أ َ ٰ‬
‫� ِط ُ‬ ‫﴿إ ِ َذا ُ� ۡت َ ٰ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[١٤ ،١٣ :‬‬ ‫يَ�سِ ُبون ‪﴾١٤‬‬
‫و ﭼﻮن آﯾﺎت ﻣﺎ ﺑﺮ او ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دلﻫﺎﯾﺸﺎن زﻧﮕﺎر ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬دلﻫﺎﯾﺸﺎن زﻧﮕﺎر ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻘﺎﯾﻖ و‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآن را درﯾﺎﺑﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﻨﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻗﺮآن را درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را در‬
‫ﺟﺮﮔﻪي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ دﯾﺪه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦوري و ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن از ﻣﻮﻋﻈﻪي‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﺮم ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ از ﺷﻨﯿﺪن ﻗﺮآن ﺑﺪﯾﻦ‬
‫اﻧﺪازه ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن "ﺑﻘﯿﻊ اﻟﻐﺮﻗﺪ" ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاي ﺑﻮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻘﯿﻊ‪ ،‬ﻧﺎمِ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﺸﻬﻮري در ﻣﺪﯾﻨﻪي ﻣﻨﻮره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻏﺮﻗﺪ‪ ،‬ﻧﺎمِ درﺧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ اﯾﻦ درﺧﺖ در ﺑﻘﯿﻊ ﮐﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﻪ "ﺑﻘﯿﻊ‬
‫اﻟﻐﺮﻗﺪ" ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺪﻓﻮن در ﺑﻘﯿﻊ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮد و ﺳﻪ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫»الﻠ ُﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻷﻫ ِﻞ ﺑَ ِﻘﻴﻊ اﻟﻐ ْﺮﻗ ِﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎري اﺻﺤﺎب‪ #‬ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺸﺮﯾﻒ آورد و‬
‫ﻧﺸﺴﺖ؛ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻧﯿﺰ اﻃﺮاﻓﺶ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﺮش را ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ‬
‫ﻋﺼﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽزد؛ آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ )و ﻫﯿﭻ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ( وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ در ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ دوزخ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‪ ‬ﻫﺮﮐﺴﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي رﺳﺘﮕﺎران ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
 ‫‪473‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪرزدادن ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ )ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺎﮐﺴﭙﺎريِ ﻣﺮده(‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺲ ﭼﺮا )ﻋﻤﻞ را‬
‫ﮐﻨﺎر ﻧﮕﺬارﯾﻢ و( ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد‪ ،‬دل ﻧﺴﭙﺎرﯾﻢ؟« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻋﻤﻞ را ﮐﻨﺎر ﻧﮕﺬارﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ( ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮي ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي آن آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت در ﻣﺴﯿﺮِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و اﻫﻞ ﺷﻘﺎوت در ﻣﺴﯿﺮِ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﺎت را ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ‬
‫ى ‪َ ٧‬وأ َّما َم ۢن‬
‫� ٰ‬ ‫� ‪َ ٦‬ف َس ُنيَ ّ ِ ُ‬
‫�هُۥ ل ِليُ ۡ َ‬ ‫� ۡس َ ٰ‬ ‫� ‪َ ٥‬و َص َّد َق بٱ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿فأما من أ�طي وٱ�‬
‫ِ‬
‫�هُۥ ل ِۡل ُع ۡ َ‬
‫� ‪ ٩‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫ۡ‬
‫� ‪َ ٨‬و َ� َّذ َب بٱ ُ‬
‫ى ‪] ﴾١٠‬اﻟﻠﻴﻞ‪[١٠ ،٥ :‬‬ ‫� ٰ‬ ‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ِ‬ ‫َ� َِل َوٱ ۡس َت ۡغ َ ٰ‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻻﻫﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪ و ﺧﻮد را )از ﭘﺎداشِ اﻻﻫﯽ( ﺑﯽﻧﯿﺎز داﻧﺴﺖ و آﯾﯿﻦ‬
‫و وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ اﻻﻫﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮاري )ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻤﺮاﻫﯽ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ دوزخ اﺳﺖ‪ (،‬ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺎر ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ دل ﻣﺴﭙﺎر‪ .‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ دارد و در ﺗﻘﺪﯾﺮ او ﭼﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و در ﻣﺴﯿﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﮋدهاي ﺑﺮاي او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬در ﺟﺮﮔﻪي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي آن آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا اي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن!‬
‫اﮔﺮ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺮدار ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ را ﻣﮋده‬
‫ﺑﺎد ﮐﻪ در ﺷﻤﺎرِ اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت ﻗﺮار دارﯾﺪ؛ اﮔﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮏ ﺑﻮدﯾﺪ و ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ داﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ و اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺟﺰو اﻫﻞ‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫� ‪ ٦‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬
‫�هُۥ ل ِليُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬
‫ۡ‬
‫� ‪َ ٥‬و َص َّد َق بٱ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ‬
‫ى ‪﴾٧‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿فأما من أ�طي وٱ�‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[٧ ،٥ :‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻻﻫﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪474‬‬

‫و اﮔﺮ وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻋﮑﺲِ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻮد و ﺧﻮد را ﻣﺸﺘﺎقِ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ دﯾﺪﯾﺪ‬
‫و ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ رﻏﺒﺖ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪﺧﻮد آﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫و ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﻪﮐﺎر ﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﷲ‪ ‬ﺷﻤﺎ را در ﻣﺴﯿﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ روي آورﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪﻗﺪر ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ روي ﻣﯽآورد و از ﺷﻤﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َ� ۡغفِرُ‬ ‫نف ه ۡم َ� َ� ۡق َن ُطوا ْ مِن َّر ۡ َ‬
‫�ةِ ٱ َّ�ِ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ُ ۡ َ ٰ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫ۚ ِ‬ ‫﴿قل �عِبادِي ٱ�ِين أ�فوا � أ سِ ِ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٥٣ :‬‬ ‫ِيعا ۚ﴾‬ ‫ٱ ُّ�نُ َ‬
‫وب َ� ً‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ زﯾﺎدهروي در ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﯾﺪ! از رﺣﻤﺖ اﷲ‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽرود و ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺎن را ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر‪#‬‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي وي ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن آﻣﺪ‪ .‬ﯾﺎراﻧﺶ را دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﻐﻮلِ ﮐَﻨﺪن ﻗﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ آنﺟﺎ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ #‬ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪاﺣﺘﺮام‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺠﻠﺴﺶ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ روي ﺳﺮﺷﺎن ﭘﺮﻧﺪه‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن را ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز داد و درﺑﺎرهي ﻧﺰول ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن رﺣﻤﺖ و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻋﺬاب در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﻋﻈﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫آﻣﺪه و ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﻧﺪرز دادن ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺨﻨﺮان ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﺎك ﺳﭙﺎريِ ﻣﺮده ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺎدي ﺑﺎ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺮگ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم از ﺑﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﮔﺸﻮده و ﻧﯿﺰ ﺑﻪاﺳﺘﻨﺎد ﺑﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎري‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻨﻮان آورده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻄﯿﺐ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﯾﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و ﺧﺎرج از ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺎدي‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻋﻈﻪ در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮي ﺑﺮاي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﻨﺪ دادن‬
 ‫‪475‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﺪرزدادن ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ )ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺎﮐﺴﭙﺎريِ ﻣﺮده(‬

‫ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪاي آﻫﺴﺘﻪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﺛﺎر اﻧﺪوه و ﺗﻔﮑﺮ در او ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ را ﭘﻨﺪ دﻫﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫روش ﺳﺨﻨﺮاﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺣﻤﻠﻪي ﻧﺰدﯾﮏ‪ ‬دﺷﻤﻦ ﺑﯿﻢ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺳﺎزد؛‬
‫اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺘﯽ از ﭘﺎرهاي از ﻧﺼﻮص و ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -161‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮده ﭘﺲ از دﻓﻦ او و ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻗﺒﺮش ﺑﺮاي ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻋﺎ ﺑﺮاي او و اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻗﺮاﺋﺖ‬

‫َُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬

‫‪ -٩٥٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﻤﺮو ‪ -‬وﻗﻴﻞ‪ :‬أﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ،‬وﻗﻴﻞ‪ :‬أﺑﻮ ﻴﻟ�‪ -‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫ِﻴ� ْﻢ َو َﺳﻠُﻮا َﻪﻟُ‬ ‫َ َ َ َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ُ‬ ‫ْ َْ‬
‫ﺖ َو�ﻒ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬اﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮوا ﻷﺧ‬
‫َ ِّ‬ ‫َﺎﻛ َن اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬إِذا ﻓ َﺮغ ﻣِﻦ دﻓ ِﻦ الﻤﻴ ِ‬
‫ْ َ َ َّ ُ َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺘﻟَّثﺒِﻴﺖ؛ ﻓﺈﻧﻪ اﻵن �ﺴﺄل«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﻤﺮو‪ -‬ﯾﺎ اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﯾﺎ اﺑﻮﻟﯿﻠﯽ‪ -‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺲ از دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﻗﺒﺮش ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﺑﺮادرِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫آﻣﺮزش و ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ )در ﻗﺒﺮ( از او ﺳﺆال ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َْ َ ُْ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ََُُْ‬
‫ﻮ�‪ ،‬ﻓﺄ�ِﻴﻤﻮا ﺣ ْﻮل � ْﺮﺒِي ﻗﺪ َر ﻣﺎ �ﻨﺤ ُﺮ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٩٥٤‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬إِذا د�ﻨﺘﻤ‬
‫ُ َ ِّ‬ ‫ُ ْ َ ْ ََ َ َ َُ ُ‬ ‫َ ُ ٌ َ ُ َ َّ ُ َ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ‬
‫ﺟﻊ ﺑ ِ ِﻪ ُرﺳﻞ َر�‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺟﺰور‪ ،‬و�ﻘﺴﻢ ﺤﻟﻤﻬﺎ ﺣﻰﺘ أﺳﺘﺄ� ِﺲ ﺑِ�ﻢ‪ ،‬وأﻋﻠﻢ ﻣﺎذا أرا ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا در ﻗﺒﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬در اﻃﺮاف ﻗﺒﺮم ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺘﺶ را ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ اُﻧﺲ ﺑﮕﯿﺮم ‪ -‬و وﺣﺸﺖ ﻣﻦ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ -‬و ﺑﺒﯿﻨﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﻮاﺑﯽ ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ‬
‫) ‪(3‬‬
‫از ﻗﺮآن ﺗﻼوت ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن ﺧﺘﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﻮﺑﺴﺖ«‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪945 :‬؛ اﺣﮑﺎم ﺟﻨﺎﯾﺰ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ص‪155:‬؛ وي‪ ،‬در اﻟﻤﺸﮑﺎة‪ ،‬ش‪ 133 :‬ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.121 :‬‬
‫)‪ (3‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﭘﯿﺮاﻣﻮ ِن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ درﺑﺎرهي اﻧﺘﺴﺎب اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪477‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮده ﭘﺲ از دﻓﻦ او و ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮش ﺑﺮاي ‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮده ﭘﺲ از‬
‫دﻓﻦ او و ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮش ﺑﺮاي ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻋﺎ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﺮاي وي«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺮده را در ﻗﺒﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﻨﺪ و از او درﺑﺎرهي ﭘﺮوردﮔﺎر‪،‬‬
‫دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﻗﺒﺮش ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﺑﺮادرِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش و ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ )در‬
‫ﻗﺒﺮ( از او ﺳﺆال ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺲ از ﺧﺎكﺳﭙﺎري ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮادر‬
‫ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! او را ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﷲ! او را اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﮕﺮدان« و‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﺎﯾﺶ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺪون ﺗﻮﻗﻒ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﺮاي ذﮐﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا در ﻗﺒﺮ ﮔﺬاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬در اﻃﺮاف ﻗﺒﺮم ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺘﺶ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ اُﻧﺲ ﺑﮕﯿﺮم ‪ -‬و‬
‫وﺣﺸﺖ ﻣﻦ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ -‬و ﺑﺒﯿﻨﻢ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﻮاﺑﯽ ﻣﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ از ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻈﺮِ ﺷﺨﺼﯽ و اﺟﺘﻬﺎد ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎص‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؛ زﯾﺮا روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روش دﯾﮕﺮان ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺘﺶ را‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮش‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي او درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش و ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺲ‪ .‬و‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺮدم ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ و اﯾﺼﺎل ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮِ‬
‫ﻗﺒﺮي ﺑﺮود و آنﺟﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﯾﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺛﺒﻮﺗﯽ‬
‫ٌ‬ ‫ُّ‬
‫ﻧﺪارد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ ﺑﺪﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -162‬ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﺳﻮي ﻣﯿ‪‬ﺖ و دﻋﺎ ﺑﺮاي او‬
‫) ‪(1‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ َ‬ ‫ون َر َّ� َنا ٱ ۡغفِ ۡر َ�َا َو ِ� ۡخ َ� ٰن َِنا ٱ َّ� َ‬
‫ِين َس َبقونا‬
‫ۢ َۡ ۡ َُ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٓ‬
‫ِين َجا ُءو ِمن �ع ِدهِم �قول‬ ‫﴿وٱ�‬
‫ِ‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ :‬‬
‫بٱ ۡ� َ‬
‫ي� ٰ ِن﴾‬ ‫ِ ِ‬
‫)و ﻧﯿﺰ اﻣﻮال ﻓﯽء از آنِ( آﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن‬
‫را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬‬

‫َّ ُ ِّ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ُ َ َ‬ ‫ً َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ :‬إن أ� ا�ﺘﻠِﺘﺖ �ﻔﺴﻬﺎ َوأ َراﻫﺎ ل ْﻮ‬ ‫ﺎل ل ِﻠﻨَّ ِّ‬ ‫َّ‬
‫‪ -٩٥٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أن رﺟﻼ ﻗ‬
‫ِ‬
‫َ َ َّ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َّ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗ�ﻠﻤﺖ ﺗﺼﺪﻗﺖ‪� ،‬ﻬﻞ لﻬﺎ أﺟ ٌﺮ إن ﺗﺼﺪﻗﺖ �ﻨﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﻌ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ؛ ﺑﻪﮔﻤﺎﻧﻢ اﮔﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﺣﺮف زدن ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽداد )ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دادن ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﻧﻤﻮد(‪ .‬آﯾﺎ اﮔﺮ از ﺳﻮي او ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺮاي او ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َْ َ َ َ َ ُُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٩٥٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﻣﺎت اﻹ�ﺴﺎن ا�ﻘﻄﻊ �ﻤﻠﻪ إِﻻ ﻣِﻦ‬
‫َْ ُ َ‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫َ َ َْ ْ ََُْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺪﻟ ﺻﺎﻟ ٍِﺢ ﻳﺪﻋﻮ ﻪﻟُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﻗﺔ ﺟﺎر� ٍﺔ‪ ،‬أو ﻋِﻠ ٍﻢ ﻳنﺘﻔﻊ ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬أو و ٍ‬
‫ﻼث‪ :‬ﺻﺪ ٍ‬
‫ﺛ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﻧﻔﻊ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﺳﻮي ﻣﯿ‪‬ﺖ و دﻋﺎ‬
‫ﺑﺮاي او«‪ .‬وي ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﻘﺪﻣﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1388 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1004 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1631 :‬‬
 ‫‪479‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪدادن از ﺳﻮي ﻣﯿﺖ و دﻋﺎ ﺑﺮاي او‬

‫ُ َ‬ ‫ون َر َّ� َنا ٱ ۡغفِ ۡر َ�َا َو ِ� ۡخ َ� ٰن َِنا ٱ َّ� َ‬

‫ِين َس َبقونا‬
‫ۢ َۡ ۡ َُ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٓ‬
‫ِين َجا ُءو ِمن �ع ِدهِم �قول‬
‫﴿وٱ�‬
‫ِ‬
‫ُ ُ َ ّ ّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ ٓ َّ َ َ ُ ‪ٞ‬‬ ‫ٗ‬ ‫َ َۡ ۡ‬ ‫بٱ ۡ� َ‬
‫وف َّرح ٌ‬
‫ِيم ‪﴾١٠‬‬ ‫ي� ٰ ِن َو� � َعل ِ� قلو�ِنا غِ� ل ِ�ِين ءامنوا ر�نا إِنك رء‬ ‫ِ ِ‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ :‬‬
‫)و ﻧﯿﺰ اﻣﻮال ﻓﯽء از آنِ( آﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن‬
‫را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬و در دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻ ﮐﯿﻨﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻗﺮار‬
‫ﻣﺪه؛ اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهي ﻣﻬﺮورزي‪.‬‬
‫َ َّ َ ٓ‬
‫ِين َجا ُءو ِم ۢن َ� ۡع ِده ِۡم﴾ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﭘﺲ از دو ﮔﺮوه‪ ‬ﭘﯿﺶﮔﺎم در‬
‫﴿وٱ�‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر‪ #‬ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎر‪ #‬ﭘﯿﺶ از ﻣﻬﺎﺟﺮان در ﺳﺮاي‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و راه اﯾﻤﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬اﻧﺼﺎر‪ ،‬و آﯾﻨﺪﮔﺎن و ﭘﯿﺮوان اﯾﺸﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦﻫﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دو ﺟﺎي ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ را ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬
‫َ َ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫﴿ َوٱ َّ ٰ ُ َ َّ َ َ ُ َ‬
‫�‬ ‫ۡ َٰ‬
‫�ن َّر ِ َ‬ ‫َ َ‬
‫ل�بِقون ٱ�ولون مِن ٱلم� ٰ ِ‬
‫ج ِر�ن وٱ�نصارِ وٱ�ِين ٱ�بعوهم �ِإِح ٖ‬
‫ُ ْ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٠ :‬‬ ‫� � ۡن ُه ۡم َو َرضوا � ۡن ُه﴾‬ ‫ٱ‬
‫اﷲ‪ ،‬از ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ )اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از( ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬راﺿﯽ اﺳﺖ‪ .‬و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از اﷲ ﺧﺸﻨﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ در ﺳﻮرهي »ﺣﺸﺮ« ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُ َ َ ۡ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ‬ ‫َُۡ َٓ َُۡ‬
‫ِين أخ ِر ُجوا مِن دِ� ٰ ِره ِۡم َوأ ۡم َ� ٰل ِ ِه ۡم يَ ۡب َتغون فض� ّم َِن ٱ� ِ‬ ‫ج ِر�ن ٱ�‬ ‫﴿ل ِلفقراءِ ٱلم� ٰ ِ‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ ۡ َ ٰ ٗ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ ُ َ َ ُ‬
‫ِين � َب َّو ُءو ٱ َّ� َار‬ ‫و� ۚ ٓۥ أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل� ٰدِقون ‪ ٨‬وٱ�‬ ‫ورِض�نا و�ن�ون ٱ� ورس‬
‫ۡ َ َ ٗ ّ َّ ٓ‬
‫� ُدون ِ� ُص ُدورِهِم حاجة مِما‬
‫َ‬ ‫َ ۡ ۡ ُ ُّ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َ‬ ‫َ ۡ َ َ‬
‫وٱ ِ�ي� ٰن مِن �بل ِ ِهم �ِبون من هاجر إِ� ِهم و� ِ‬
‫َ ُ َۡ‬ ‫ۡ َ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ ُ ْ َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫اصة ۚ َو َمن يُوق ش َّح �فسِ هِۦ‬ ‫� أنفسِ ِه ۡم َول ۡو �ن ب ِ ِهم خص‬ ‫أوتوا و�ؤث ِرون‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ ُ َ َ َّ َ ۡ ۡ ََ‬ ‫َ َ ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َُ َ َ ُ‬
‫ِين َجا ُءو ِم ۢن �ع ِدهِم �قولون ر�نا ٱغ ِفر �ا‬ ‫فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪ ٩‬وٱ�‬
‫ُ ُ َ ّٗ ّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ ٓ‬ ‫َ َۡ ۡ‬ ‫ِين َس َب ُقونَا بٱ ۡ� َ‬ ‫َو ِ� ۡخ َ� ٰن َِنا ٱ َّ� َ‬
‫ي� ٰ ِن َو� � َعل ِ� قلو�ِنا غِ� ل ِ�ِين ءامنوا ر�نا‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ٞ‬‬
‫إِنَّك َر ُءوف َّرح ٌ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ ،٨ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١٠‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪480‬‬

‫)و ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮال ﻓﯽء( از آنِ ﻓﻘﯿﺮان ﻣﻬﺎﺟﺮيﺳﺖ ﮐﻪ از دﯾﺎر و اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﯿﺮون راﻧﺪه‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻓﻀﻞ )و ﻧﻌﻤﺖ اﷲ( و ﺧﺸﻨﻮدي او را ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ و اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن راﺳﺘﮕﻮﯾﺎﻧﻨﺪ‪) .‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از آن( ﮐﺴﺎﻧﯽ )اﺳﺖ( ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻬﺎﺟﺮان در ﺳﺮاي‬
‫ﻫﺠﺮت ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و راه اﯾﻤﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻫﺠﺮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در دلﻫﺎﯾﺸﺎن دﻏﺪﻏﻪ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و )آﻧﺎن را( ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از آز و ﺑﺨﻞِ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎراﻧﻨﺪ‪ .‬و )ﻧﯿﺰ از آنِ( آﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز و در دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻ ﮐﯿﻨﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻗﺮار ﻣﺪه؛ اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهي ﻣﻬﺮورزي‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﻪ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻣﺤﺒﺖ دارد و ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺪارد و ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از اﯾﻦ‬
‫اﻣﺖ ﻧﺪارد و از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬دور اﺳﺖ و ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ از او دورﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﺻﺤﺎب‪ #‬در‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬واﺳﻄﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬واﺳﻄﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن اﺳﺖ و ﺳﺨﻦ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از اﯾﻦ واﺳﻄﻪﻫﺎ ﺑﻪوﯾﮋه اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ از‬
‫ﻫﻤﻪي ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﯿﺮوان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﭘﯿﺮوان ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻠﯽاﷲ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﺟﻤﻌﯿﻦ از‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺮﺗﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از آﻧﺎن ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ذرهاي‬
‫اﯾﻤﺎن در دﻟﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ و ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ دﯾﻦِ اﷲ‪ ‬ﺧﺮده ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ون َر َّ� َنا ٱ ۡغفِ ۡر َ�َا َو ِ� ۡخ َ� ٰن َِنا ٱ َّ� َ‬
‫ِين َس َبقونا‬
‫ۢ َۡ ۡ َُ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٓ‬
‫ِين َجا ُءو ِمن �ع ِدهِم �قول‬ ‫﴿وٱ�‬
‫ِ‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ :‬‬
‫بٱ ۡ� َ‬
‫ي� ٰ ِن﴾‬ ‫ِ ِ‬
‫‪ ...‬و )ﻧﯿﺰ از آنِ( آﻧﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪)،‬و( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن را‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ درﮔﺬﺷﺖ؛ ﺑﻪﮔﻤﺎﻧﻢ اﮔﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﺣﺮف زدن ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
 ‫‪481‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪدادن از ﺳﻮي ﻣﯿﺖ و دﻋﺎ ﺑﺮاي او‬

‫ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽداد )ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﻧﻤﻮد(‪ .‬آﯾﺎ اﮔﺮ از ﺳﻮي او ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ‪،‬‬
‫ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺮاي او ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺟﻮاز ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﺳﻮي ﻣﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺻﺪﻗﻪاي‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدر ﯾﺎ ﺑﺮادر‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺮﺗﺎن ﯾﺎ از ﺳﻮي ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﻣﺮدهاي ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﻪ او‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮده؛ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد«؛ زﯾﺮا ﺳﺮاي ﻋﻤﻞ‪ ،‬دﻧﯿﺎﺳﺖ و ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺎي ﻋﻤﻞ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻓﺮﺻﺖ‪ ‬آن‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ‬
‫ﻣﻮرد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﻧﻔﻊ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از »ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري«‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن در ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﯾﺎ‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي را ﺑﺮاي ﻓﻘﺮا ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺎماﻟﻤﻨﻔﻌﻪ وﻗﻒ ﮐﻨﺪ‪ .‬و »ﻋﻠﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ«‪ ،‬داﻧﺶِ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و دﯾﮕﺮان از آن ﺳﻮد ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﻮرد‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﻋﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«؛ زﯾﺮا ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺎﺧﻠﻒ ﺑﻪ ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ از دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ درﯾﻎ ﻣﯽورزد‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دﻋﺎﯾﺶ را از ﭘﺪر و ﻣﺎدرش درﯾﻎ ﻧﻤﯽدارد و ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺑﺮاي‬
‫آﻧﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮروشِ ﻧﯿﮏ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن‬
‫ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن را ﺧﻮب و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺎ؛ ﭼﻮن ﺑﺮاي ﻣﺎ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬داﻧﺶِ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﻣﯽزﻧﻢ‪:‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺟﺰو ﻋﺎﻟﻢﺗﺮﯾﻦ اﺻﺤﺎب رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ وي‪ ،‬ﮔﺎه از ﺷﺪت ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‬
‫ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺎد؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﻧﺒﻮه رواﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ او ﺑﺮاي ﻣﺎ‬

‫)‪ (1‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺗﺄﻣﻞ دارد و ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﻘﺪﻣﻪي‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪482‬‬

‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﺻﺪﻗﻪاي ﺟﺎري ﺑﺮاي او در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪﻗﺎت و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ ﮐﻪ در دوران وي ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬درسﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺸﺎن در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺮاﺛﯽ ﮔﺮانﺑﻬﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬آﯾﺎ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎزرﮔﺎن آن دوران اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻔﻊ و ﻓﺎﯾﺪهي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺗﺎ دورانِ‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟! ﻫﺮﮔﺰ؛ ﻟﺬا از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ اﻣﺎ داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺸﺘﺎق ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ آن‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮ و ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮي ﮐﻪ ﻧﯿﺘﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ و ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن از ﻗﺒﯿﻞ زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب و اﻣﺜﺎل‬
‫آن ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ انﺷﺎءاﷲ ﻫﻢ ﺧﻮدﺗﺎن از اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﻔﻌﯽ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -163‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ‬ﻣﺮدم از ﻣﺮده‬

‫ََ ْ ُ‬ ‫ََ َ َََْْ َ َْ َ َ ْ ً َ َ َ‬ ‫َ‬

‫ﻲﺒ‪َ » :‬وﺟﺒﺖ«‪َّ � .‬ﻢ‬ ‫ﺎل اﻨﻟِّ َ ُّ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬م ُّﺮوا ِﺠﺑﻨﺎز ٍة ﻓﺄ�ﻨﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺧ�ا �ﻘ‬ ‫‪ -٩٥٧‬ﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬وﺟﺒﺖ«‪� .‬ﻘﺎل ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ :‬ﻣﺎ‬
‫َ ََ ْ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ﺮﺷا‪� ،‬ﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺄ� َﻨﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻓ‬ ‫ى‪،‬‬ ‫َم ُّﺮوا ﺑﺄُ ْﺧ َ‬
‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وﻫ َﺬا أﺛْنَ ْﻴ ُﺘ ْﻢ َﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ َ ّ‬
‫ﺮﺷاً‪ ،‬ﻓَ َﻮ َﺟ َﺒ ْﺖ َﻪﻟُ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ً َ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ‬
‫َوﺟﺒﺖ؟ �ﻘﺎل‪» :‬ﻫﺬا أﺛنﻴﺘﻢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺧ�ا‪ ،‬ﻓﻮﺟﺒﺖ ﻪﻟ اﺠﻟﻨﺔ‪،‬‬
‫ََ‬
‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رض«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اء اﷲِ ﻲﻓ اﻷ ِ‬ ‫اﻨﻟَّﺎر‪ْ ،‬أ� ُﺘ ْﻢ ُﺷ َﻬ َﺪ ُ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﺻﺤﺎﺑﻪ( از ﮐﻨﺎر ﺟﻨﺎزهاي ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد‬

‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺟﺐ ﺷﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﮐﻨﺎر ﺟﻨﺎزهي دﯾﮕﺮي ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و او را‬
‫ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺟﺐ ﺷﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫واﺟﺐ ﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ را ﺳﺘﻮدﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاﯾﺶ واﺟﺐ ﺷﺪ و از‬
‫ﺷﺨﺺ دوم ﺑﻪﺑﺪي ﯾﺎد ﮐﺮدﯾﺪ؛ ﭘﺲ آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﺎنِ اﷲ‬
‫در زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫ََ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ﺖ إ َﻰﻟ ُ� َﻤ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ََ َ َ َْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪� ‬ﻤ َّﺮت‬ ‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ِﻳﻨ‬ ‫ﺪ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﺖ‬ ‫ِﻣ‬
‫ﺪ‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ﻮ‬‫اﻷﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -٩٥٨‬وﻋﻦ أ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ َ َ ْ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ ٌ َُْ َ َ َ‬
‫َ‬
‫ﺣﺒِﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﺻ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫ى‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ‬ ‫م‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺟ‬ ‫و‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬‫�‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫ﺒ‬
‫ِِ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺻ‬ ‫ﺑِﻬﻢ ﺟﻨﺎزة‪ ،‬ﻓﺄﺛ ِ� ﻰﻠﻋ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َ َ ّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ً َ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ َّ ُ َّ َّ َ‬
‫ُ‬
‫ﺮﺷا‪� ،‬ﻘﺎل ﻋﻤﺮ‪َ :‬وﺟﺒﺖ ‪،‬ﻗﺎل‬ ‫ﺣﺒِﻬﺎ‬ ‫� ﻰﻠﻋ ﺻﺎ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫ِ‪،‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎﺜﻟ‬‫ﺧ�ا‪� ،‬ﻘﺎل ﻋﻤﺮ‪ :‬وﺟﺒﺖ‪� ،‬ﻢ مﺮ ﺑِﺎﺜﻟ ِ‬
‫ُّ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِﻨ�؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻛﻤﺎ ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� الﻤﺆﻣ َ‬ ‫ُ‬ ‫أﻣ َ‬ ‫ُ َ َ َ ََ ْ َ ْ‬ ‫َُ‬
‫ﻲﺒ‪��» :‬ﻤﺎ مﺴﻠ ٍِﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺟ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫و‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‬ ‫ِ‪:‬‬ ‫د‬‫اﻷﺳﻮ‬ ‫ﻮ‬ ‫أﺑ‬
‫َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ َ َ ُ ُ َ َّ َ ُ ْ َ َ َ َ ٌ َ َ َ َ َ ٌ‬ ‫ٌ‬
‫َ َ ُ ََْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎن؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫� َ‪ ،‬أدﺧﻠﻪ اﷲ اﺠﻟﻨﺔ«‪ .‬ﻓﻘﻠﻨﺎ‪ :‬وﺛﻼﺛﺔ؟ ﻗﺎل‪» :‬وﺛﻼﺛﺔ«؛ ﻓﻘﻠﻨﺎ‪ :‬وا�ﻨ ِ‬ ‫ﺷ ِﻬﺪ ﻪﻟ أر�ﻌﺔ ِﺨﺑ ٍْ‬
‫َ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺎن«‪� .‬ﻢ لﻢ �ﺴﺄﻪﻟُ ﻋﻦ الﻮا ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪِ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫»وا�ﻨ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻻﺳﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪه و ﻧﺰد ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم؛‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺟﻨﺎزهاي از آنﺟﺎ ﻋﺒﻮر دادﻧﺪ و از آن ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»واﺟﺐ ﺷﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺟﻨﺎزهي دﯾﮕﺮي از آنﺟﺎ ﻋﺒﻮر دادﻧﺪ و از او ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺟﺐ ﺷﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﺟﻨﺎزهي ﺳﻮﻣﯽ ﻋﺒﻮر داده ﺷﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺶ‬
‫را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺟﺐ ﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻮاﻻﺳﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي اﻣﯿﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1367 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.949 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1368 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪484‬‬

‫ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﭼﻪ ﭼﯿﺰي واﺟﺐ ﺷﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدم ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻼﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ)‪ (‬او را وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪) :‬ﮔﻮاﻫﯽِ( ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬اﮔﺮ( ﺳﻪ ﻧﻔﺮ )ﻫﻢ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ(«‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬دو ﻧﻔﺮ ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬اﮔﺮ( دو ﻧﻔﺮ )ﻧﯿﺰ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ(«‪ .‬و از آن ﺑﺰرﮔﻮار درﺑﺎرهي ﮔﻮاﻫﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺮدم از ﻣﺮده«‪.‬‬
‫ﯾﺎد‪ ‬ﻣﺮدم از ﻣﺮده ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎ از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪﺑﺪي‪ .‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﺟﺮاي اﺑﻮاﻻﺳﻮد ﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ از ﮐﻨﺎر‬
‫ﺟﻨﺎزهاي ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺻﺤﺎب از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺟﺐ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ از ﮐﻨﺎر ﺟﻨﺎزهي دﯾﮕﺮي ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و او را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»واﺟﺐ ﺷﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﭼﯿﺰي واﺟﺐ ﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫» ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ را ﺳﺘﻮدﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاﯾﺶ واﺟﺐ ﺷﺪ و از ﺷﺨﺺ دوم ﺑﻪﺑﺪي‬
‫ﯾﺎد ﮐﺮدﯾﺪ؛ ﭘﺲ آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﺎنِ اﷲ در زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬اﷲ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﮔﻮﯾﺎ ﺷﺨﺺ دوم از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ادﻋﺎي اﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺎﻃﻦ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ردهي دوزخ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﺮدهاي ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ و ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ وي واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ از‬
‫ﻣﺮدهاي ﺑﻪﺑﺪي ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ دوزﺧﯽﺳﺖ و آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ در ﻣﯿﺎن ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دوران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮاﻻﺳﻮد ﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪‬‬
‫ﭘﺲ از دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ او‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯽ ﯾﺎ دوزﺧﯽﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﺷﮑﺎرا درﺑﺎرهاش ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﯾﺎ دوزﺧﯽﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﺧﻠﻔﺎي‬
 ‫‪485‬‬ ‫ﻒ ﻣﺮدم از ﻣﺮده‬
‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺮﯾ ‪‬‬

‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ‪ #‬و ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺸﺮهي ﻣﺒﺸﱠﺮه ﮔﻮاﻫﯽ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻬﺸﺘﯽاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﺑُﻮ ﺑَ� ٍﺮ ِﻲﻓ‬
‫ْ َّ‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟَﻨَّ ِﺔ‪َ ،‬و ُّ‬ ‫ْ َ َّ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َّ َ ُ ْ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َّ‬
‫� ِﻲﻓ اﺠﻟَﻨ ِﺔ‪،‬‬‫الﺰ َ� ْ ُ‬ ‫ﺤﺔ ِﻲﻓ‬ ‫ﻲﻠﻋ ِﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ‪ ،‬وﻃﻠ‬‫ﺎن ِﻲﻓ اﺠﻟَﻨَّ ِﺔ‪َ ،‬و َ ٌّ‬ ‫اﺠﻟَﻨ ِﺔ‪َ ،‬و� َﻤ ُﺮ ِﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ‪ ،‬و�ﺜﻤ‬
‫ِ‬
‫ْ َّ َ ُ َ َ‬ ‫الﺮ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟَﻨَّ ِﺔ‪َ ،‬و َ�ﺒْ ُﺪ َّ‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟَﻨَّﺔ‪َ ،‬و َﺳﻌ ُ‬ ‫ٌْ‬
‫ﻤﺣ ِﻦ ْ� ُﻦ َﻋ ْﻮ ٍف ِﻲﻓ اﺠﻟَﻨ ِﺔ‪َ ،‬وأﺑُﻮ �ﺒَﻴْﺪة ْ� ُﻦ‬ ‫ﻴﺪ ْ� ُﻦ َز�ْ ٍﺪ ِﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َو َﺳﻌﺪ ِﻲﻓ‬
‫ْ َّ‬ ‫ْ‬
‫اح ِﻲﻓ اﺠﻟَﻨ ِﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ ﻋﻤﺮ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛‬ ‫اﺠﻟَ َّﺮ ِ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ زﺑﯿﺮ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ ﺳﻌﺪ ‪-‬ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪-‬‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‬
‫ﺑﻦ ﺟﺮّاح ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ده ﻧﻔﺮ را ﺟﺰو ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻋﮑﺎﺷﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﺼﻦ‪‬؛ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ‪» :‬ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻧﻔﺮ از اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺪون‬
‫ﺣﺴﺎب و ﻋﺬاب‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﻋﮑﺎﺷﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﺼﻦ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬از‬
‫اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺟﺰو آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺰو آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬ﻣﺮدي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ ‪» :‬از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﻢ«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﮑﺎﺷﻪ‪،‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ّ َ َ ۡ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ٓ ْ ۡ َ ٰ َ ُ ۡ َ ۡ َ‬
‫َ‬
‫� َو� � َه ُروا ُ�ۥ‬ ‫ِِ‬ ‫�‬‫ٱ‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫ۡ‬
‫و‬ ‫ص‬ ‫ق‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � تر�عوا أص�ت�م فو‬
‫ُ ۡ َ ۡ َ ََۡ َ َ ۡ َُٰ ُ ۡ َ ُ ۡ َ َۡ ُ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َ َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬
‫ض�م ِ�ع ٍض أن �بط أع�ل�م وأنتم � �شعرون ‪﴾٢‬‬ ‫ب ِٱلق ۡو ِل كجهرِ َ�ع ِ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[٢ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺻﺪاﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻓﺮاﺗﺮ از ﺻﺪاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺒﺮﯾﺪ و ﺑﺎ او‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﺑﯽآﻧﮑﻪ درﯾﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ‪ ‬ﮐﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﺰول اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﺮﺳﯿﺪ و‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﺷﺪ و از ﺗﺮس اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﺗﺒﺎه ﺷﻮد‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ‬
‫ْ َ ُ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﻧﺰدش ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او ﻣﮋده داد ﮐﻪ‪» :‬ﺑَﻞ ﺗ ِﻌيﺶ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪2946 :‬؛ و اﻟﻤﺸﮑﺎة‪ ،‬ش‪(6111 ،6110) :‬؛ و ﺗﺨﺮﯾﺞ اﻟﻌﻘﯿﺪة‬
‫اﻟﻄﺤﺎوﯾﮥ )‪ (728‬از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺗﺨﺮﯾﺞ آن‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 75‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪486‬‬
‫َ ً ُ ْ َ ُ َ ً َ ْ ُ ُ ْ َّ َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﺘﻮده )و ﺳﺮاﻓﺮاز( زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺑﻪ‬ ‫ﻴﺪا َوﺗﺪﺧﻞ اﺠﻟَﻨﺔ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻤﺣﻴﺪا‪ ،‬و�ﻘﺘﻞ ﺷ ِﻬ‬
‫ِ‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻣﯽرﺳﯽ و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮي«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻮدن وي‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ و ﻫﺮﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﺷﮑﺎرا‬
‫درﺑﺎرهاش ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دوزﺧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ آنﺷﺨﺺ‬
‫دوزﺧﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ دوزﺧﯽ ﺑﻮدن ﻋﺪهاي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي اﺑﻮﻟﻬﺐ ﮐﻪ ﻋﻤﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َ� ۡن ُه َم ُ ُ‬
‫ا�ۥ َو َما َك َس َ‬ ‫ٓ َ‬ ‫ت يَ َدا ٓ أَ� ل َ َهب َوتَ َّ‬
‫ار�‬ ‫ب ‪َ ٢‬س َي ۡص َ ٰ‬
‫� نَ ٗ‬ ‫ب ‪َ ١‬ما أ ۡ� َ ٰ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫﴿ َ� َّب ۡ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ ۡ‬ ‫َ َ ََ‬
‫جيدِها َح ۡبل ّمِن َّم َسدِۢ ‪﴾٥‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫�‬ ‫‪٤‬‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫ط‬‫�َ‬‫َ‬ ‫ب ‪ ٣‬وٱمر�تهۥ �الة ٱ‬ ‫ذات له ٖ‬
‫]اﳌﺴﺪ‪[٦ ،١ :‬‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ‪ :‬ﺣﺎﮐﻢ در اﻟﻤﺴﺘﺪرك )‪(261/3‬؛ و روﯾﺎﻧﯽ )‪(1002‬؛ و اﺑﻦ اﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﯽ‬
‫)‪ (3399‬و اﻟﺠﻬﺎد )‪(225‬؛ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪(70/2‬؛ و اﺻﺒﻬﺎﻧﯽ در دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة )‪ ،(309‬از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ از ﻋﻄﺎء ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ از دﺧﺘﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ا‪‬ﺳﻨﺎدي‬
‫ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﻄﺎء ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺪوق )راﺳﺘﮕﻮ( ﺑﻮد‪ - ،‬در ﻧﻘﻞ رواﯾﺖ‪ -‬ﺑﻪﮐﺜﺮت اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﺮد؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮحِ ﺣﺎﻟﯽ از دﺧﺘﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ را ﻣﻌﻤﺮ در اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (239/11‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﻫﺮي‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﺳﻞ از ﺛﺎﺑﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬زﻫﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ‬
‫در اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ (66/2‬و اﻻوﺳﻂ )‪ (18/1‬از ﻃﺮﯾﻖ اوزاﻋﯽ از زﻫﺮي از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺼﺎري از ﭘﺪرش‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ ﺣﺎﻓﻆ در اﻟﺘﻬﺬﯾﺐ )‪ (56/5‬در ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ از ﭘﺪرش و ﻧﯿﺰ از ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺳﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اندو در‬
‫ﺟﻨﮓ ﯾﻤﺎﻣﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و او )=ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ( ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در دوران‬
‫ﻃﻔﻮﻟﯿﺘﺶ ﭼﯿﺰي از ﭘﺪرش ﺷﻨﯿﺪه و ﺣﻔﻆ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻤﺎع زﻫﺮي از وي )=ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ(‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬روﯾﺎﻧﯽ )‪ ،(1001‬و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ (67/2‬و‬
‫اﺑﻦ ﻣﺒﺎرك در اﻟﺠﻬﺎد )‪ (123‬از ﻃﺮﯾﻖ زﻫﺮي از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ از ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬رواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ و ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ از زﻫﺮي اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺎﻟﯿﺢ ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﺨﻀﺮ و اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ در اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﺑﺎ ﻣﺎﻟﮏ و ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ اﺧﺘﻼف ﮐﺮده و آنرا از ﻃﺮﯾﻖ زﻫﺮي از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ از ﭘﺪرش از ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع رواﯾﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ در اﻟﻌﻠﻞ )‪ (236/2‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺻﺎﻟﺢ در آن دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ از زﻫﺮي از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اوﯾﺴﯽﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪487‬‬ ‫ﻒ ﻣﺮدم از ﻣﺮده‬
‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻌﺮﯾ ‪‬‬

‫زﯾﺎنﮐﺎر و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺎد دو دﺳﺖ اﺑﻮﻟﻬﺐ و ﺧﻮدش ﻧﺎﺑﻮد ﺑﺎد‪ .‬ﻣﺎﻟﺶ و آﻧﭽﻪ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪،‬‬
‫ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪزودي وارد آﺗﺶ ﺷﻌﻠﻪوري ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺴﺮش )ﮐﻪ در‬
‫دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬آﺗﺶﺑﯿﺎر ﻣﻌﺮﮐﻪ ﺑﻮد؛ آري‪ ،‬ﻫﻤﺎن( زنِ ﻫﯿﺰمﮐﺶ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬در ﮔﺮدﻧﺶ‬
‫رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ از ﻟﯿﻒ ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ )و در دوزخ زﻧﺠﯿﺮي آﺗﺸﯿﻦ ﺑﺮ ﮔﺮدن دارد(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻋﻤﻮﯾﺶ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ دوزخ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻤﻖِ ﮐﻢِ آن‪ ،‬اﻣﺎ دو ﮐﻔﺶ آﺗﺸﯿﻦ در ﭘﺎﻫﺎي اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻐﺰ ﺳﺮش از آن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺪرم ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪرت‬
‫در دوزخ اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﺤﯽ را در دوزخ دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رودهﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺖ ﺑﻪاﺗﻔﺎق از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن‬
‫ﺛﻮري‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ و دﯾﮕﺮ اﻣﺎﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﻣﺖ از آنﻫﺎ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻬﺸﺘﯽاﻧﺪ‪ .‬درﺑﺎرهي ﺷﺨﺺ ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﻣﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻋﺪهي اﻧﺪك و ﻧﺎﭼﯿﺰي ﮐﻪ از‬
‫رويﮐﺮد ﻋﻤﻮمِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻨﺎره ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﻟﺬا درﺑﺎرهي ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺨﺎري‪ /‬آنرا‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﺳﻪ ﯾﺎ دو ﻧﻔﺮ از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ وي واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﮔﻮاﻫﯽِ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺳﺆال ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺎ را ﺑﺮ آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﺣﺮام ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﺤﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت را ﺑﻪﻧﺎمِ‬
‫وﻗﻒ ﺑﺮاي ﺑﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده رﻫﺎ ﮐﺮد‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .(3524 ،1212) :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -164‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﻮﭼﮑﺶ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‬

‫َ ُ ُ َ َ ََ ٌ َ َْ ُ‬ ‫َ ْ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ مﺴﻠ ٍِﻢ �ﻤﻮت ﻪﻟُ ﺛﻼﺛﺔ ل ْﻢ �ﺒﻠﻐﻮا‬ ‫‪ -٩٥٩‬ﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ ﺑِﻔﻀ ِﻞ َرﻤﺣﺘ ِ ِﻪ إﻳﺎﻫ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫أد َﺧﻠَ ُﻪ ُ‬
‫اﷲ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬
‫اﺤﻟ ِﻨﺚ إِﻻ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻧﺎﺑﺎﻟﻐﺶ‬
‫ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻟﻄﻒ رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪانِ آنﺷﺨﺺ‪ ،‬او را وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ٌََ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َُ ُ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ِﻤ� ﺛﻼﺛﺔ‬ ‫‪ -٩٦٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﻤﻮت ﻷﺣ ٍﺪ ﻣ َِﻦ الﻤﺴﻠ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ َ َ َ‬ ‫َ ُّ‬
‫ﻤﺴ ُﻪ اﻨﻟَّ ُ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺎر إِﻻ ﺤﺗِﻠﺔ اﻟﻘﺴ ِﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫الﻮ ِ‬
‫ﺪﻟ ﻻ ﺗ‬ ‫ﻣِﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬آﺗﺶ ﺑﻪ آن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﺳﻮﮔﻨﺪ )ﭘﺮوردﮔﺎر(«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺤﻘﻖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن ّمِن� ۡم إِ� َوارِدها ۚ﴾؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫آﻧﮑﻪ از دوزخ ﮔﺬر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬و ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﻋﺒﻮر از "ﭘ‪‬ﻞ ﺻﺮاط" ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫روي ﺟﻬﻨﻢ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ را از آن ﻣﺼﻮن ﺑﺪارد‪[.‬‬
‫َ‬ ‫ََ َ ْ َ‬ ‫ْ ٌ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎءت امﺮأة إِﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫اﺨﻟﺪري‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -٩٦١‬وﻋﻦ أ‬
‫َّ‬
‫ُ َ ُ َ َّ َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫ْ َْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ِّ َ ُ‬
‫الﺮﺟﺎل ِﺤﺑَﺪِﻳﺜﻚ‪ ،‬ﻓﺎﺟﻌﻞ ﻨﻟَﺎ ﻣِﻦ �ﻔ ِﺴﻚ ﻳ ْﻮﻣﺎ ﻧﺄ�ِﻴﻚ �ِﻴ ِﻪ �ﻌﻠﻤﻨﺎ مِﻤﺎ ﻋﻠﻤﻚ‬ ‫اﷲ‪ ،‬ذﻫﺐ‬
‫ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َّ َّ ُّ َ َ َّ َ ُ َّ َّ َ َّ َ ُ ُ َُّ‬ ‫ُ َ َ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬اﺟﺘ ِﻤﻌﻦ ﻳﻮم ﻛﺬا و�ﺬا«؛ ﻓﺎﺟﺘﻤﻌﻦ ‪،‬ﻓﺄﺗﺎﻫﻦ اﻨﻟﻲﺒ‪� ‬ﻌﻠﻤﻬﻦ مِﻤﺎ ﻋﻠﻤﻪ اﷲ‪� ،‬ﻢ‬
‫ْ ٌ‬
‫ﻓﻘﺎﻟﺖ ام َﺮأة‪:‬‬ ‫ﺎر«‪.‬‬ ‫ِﺠﺎﺑﺎً ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ‬
‫َ‬
‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬
‫َ ُ ََ‬
‫ﻬ‬ ‫ل‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻧ‬‫ﺎﻛ‬ ‫ﻻ‬ ‫إ‬ ‫ِ‬
‫ﺪﻟ‬
‫ْ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ ً َ َ َ‬
‫الﻮ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺛ‬ ‫م‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫ة‬ ‫أ‬‫ﺮ‬‫ام‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬
‫َ َ َ ْ ُ‬
‫� َّ‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻨ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ َْْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َْ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�؟ �ﻘﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬واﺛن ِ‬ ‫واﺛن ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(1248 ،138) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1251 ،102) :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2632 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺳﻮرهي ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬آﯾﻪي‪71‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪101 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2634 :‬‬
 ‫‪489‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﻮﭼﮑﺶ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮدان ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ از ﺳﺨﻨﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدﻧﺪ؛ ﭘﺲ روزي از ‪ -‬وﻗﺖ‪ -‬ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ اﺧﺘﺼﺎص دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﺰدﺗﺎن ﺑﯿﺎﯾﯿﻢ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫آﻣﻮزش دﻫﯿﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﻓﻼن و ﻓﻼنروز ﺟﻤﻊ ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺰدﺷﺎن آﻣﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن آﻣﻮزش داد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮ زﻧﯽ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎدرﺷﺎن ﻣﺎﻧﻌﯽ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد«‪ .‬زﻧﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ دو ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺑﻠﻪ؛( دو ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﻮﭼﮑﺶ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ را از دﺳﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ درﯾﺎﻓﺖ ﭘﺎداش از اﷲ‪ ‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ دارد ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ اﺣﺎدﯾﺚ اﻧﺲ‪ ،‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ #‬را در اﯾﻦﺑﺎره آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻧﺎﺑﺎﻟﻐﺶ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻟﻄﻒ رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪا ِن آنﺷﺨﺺ‪ ،‬او را وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎل ﯾﺎ ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص درﺧﻮرِ رﺣﻤﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺲ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻬﺮ و ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﺎز ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺤﺒﺖ و‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ از دﺳﺖ دﻫﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺮاي او ﻣﺎﻧﻌﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َّ ُ َ ّ َّ َ َّ َ ْ‬ ‫ّ ُ ۡ َّ َ ُ َ َ َ َ َ ٰ َ ّ َ َ ۡ ٗ َّ ۡ ٗ‬
‫ض ّيا ‪� ٧١‬م �ن ِ� ٱ�ِين ٱ�قوا‬‫﴿�ن مِن�م إِ� وارِدها ۚ �ن � ر�ِك حتما مق ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ َ ُ َّ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٧٢ ،٧١ :‬‬ ‫جث ِ ّيا ‪﴾٧٢‬‬
‫ونذر ٱل�ٰل ِ ِم� �ِيها ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺮ دوزخ ﮔﺬر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬وﻋﺪهي ﻗﻄﻌﯽ و‬
‫ﻣﻘﺪريﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران را ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺳﺘﻢﮔﺮان‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در دوزخ رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪490‬‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ زﻧﺎن ﺣﻀﻮر‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ آﻧﺎن از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﻮزش داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ زﻧﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎدرﺷﺎن ﻣﺎﻧﻌﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد«‪ .‬زﻧﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ دو ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺑﻠﻪ؛( دو ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ ﻫﻢ از ﻟﻄﻒ و ﻓﻀﻞِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ دو ﻓﺮزﻧﺪش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي او در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ دﺧﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﺴﺮ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -165‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮﯾﻪ و ﺗﺮس ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﮐﻨﺎر ﻗﺒﻮر و ﻣﺤﻞ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ ﺳﺘﻢﮔﺮان و اﻇﻬﺎر ﻋﺠﺰ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل؛ و زﻧﻬﺎر از‬
‫ﻏﻔﻠﺖ از آن‬

‫ﻳﻌ� ل َ َّﻤﺎ َو َﺻﻠُﻮا اﺤﻟ ِْﺠ َﺮ‪ ،‬دِﻳَ َ‬

‫ﺎر‬
‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ﻷﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ‪-‬‬
‫َّ‬ ‫‪ -٩٦٢‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫َ ْ ُ ُ َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ َّ ْ َ ُ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َُ َ‬
‫ِ�‪ ،‬ﻓﻼ‬ ‫�ﻤﻮد‪» :-‬ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا ﻰﻠﻋ ﻫﺆﻻءِ الﻤﻌﺬ�ِ� إِﻻ أن ﺗ�ﻮﻧﻮا ﺑﺎﻛ ِ�‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﺗ�ﻮﻧﻮا ﺑﺎﻛ‬
‫ُ ُ ُ َ َ َُ‬ ‫َْ ُ ُ َ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﺪﺧﻠﻮا ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻻ ﻳ ِﺼﻴﺒ� ْﻢ ﻣﺎ أﺻﺎ�ﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َّ َ َ َ ُ‬ ‫َْ ُ ُ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬
‫ِﻳﻦ ﻇﻠﻤﻮا‬ ‫�ﻦ اﺬﻟ‬ ‫رواﻳﺔ ﻗﺎل‪ :‬لﻤﺎ م َّﺮ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑِﺎﺤﻟ ِﺠ ِﺮ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا مﺴﺎ ِ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ َ ُ ْ ْ ُ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َّ ْ َ ُ ُ َ َ ُ َّ َ َّ‬
‫أ�ﻔﺴﻬﻢ‪ ،‬أن ﻳ ِﺼﻴﺒ�ﻢ ﻣﺎ أﺻﺎ�ﻬﻢ‪ ،‬إِﻻ أن ﺗ�ﻮﻧﻮا ﺑﺎﻛ ِ�«؛ �ﻢ �ﻨﻊ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬رأﺳﻪ‬
‫ﺎز َ‬‫ْ َ َ َّ ْ َ َ َّ َ َ‬
‫الﻮادِي‪.‬‬ ‫وأﺮﺳع الﺴ� ﺣﻰﺘ أﺟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ‪ -‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ "ﺣﺠﺮ"‪،‬‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻋﺬاب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﮔﺮﯾﻪﮐﻨﺎن ﻋﺒﻮر ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ ﮔﺮﯾﺎن ﻧﺒﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﺟﺎ وارد ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎدا ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫"ﺣﺠﺮ" ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖﮔﺎهﻫﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫ﮔﺮﯾﻪﮐﻨﺎن وارد ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ ﻣﺒﺎدا آنﭼﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮد ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ آن وادي را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ‬
‫ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﮐﻨﺎر ﻗﺒﻮر و ﻣﺤﻞ ﻫﻼﮐﺖ ﺳﺘﻢﮔﺮان و ﺗﺮس از اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاﺑﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻋﺬاب آﻧﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﺳﺪ«‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬درﺑﺎرهي ﮔﺬر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از‬
‫ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد را آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮم ﺛﻤﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻗﻮم ﺻﺎﻟﺢ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4420 ،4419 ،433) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2980 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪492‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ‪ ‬را ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ آنﻫﺎ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﻟﺢ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﻪ روز ﻓﺮﺻﺖ‬
‫دارﯾﺪ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻧﮕﯽ ﺷﺪﯾﺪ و ﻣﺮگﺑﺎر‪،‬‬
‫ﻗﻮم ﺛﻤﻮد را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن از ﭘﺎ درآﻣﺪﻧﺪ و ﻧﻘﺶ زﻣﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫آنﭼﻨﺎن ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﮐﻮهﻫﺎ را ﻣﯽﺗﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ و در‬
‫دلِ ﮐﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎخﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮕﯽ ﻣﺮگﺑﺎر ﻫﻼك ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ رﻫﺴﭙﺎر "ﺗﺒﻮك"‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻋﺬاب ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮔﺮﯾﻪﮐﻨﺎن ﻋﺒﻮر ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ ﮔﺮﯾﺎن ﻧﺒﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﺟﺎ وارد ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺛﻤﻮد ]و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎﯾﯽ[ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﮔﺮدش و دﯾﺪن‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﯾﻪﮐﻨﺎن و ﺑﺮاي ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮود‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫ﮔﺮﯾﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻋﺬاب آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﺳﺮزﻣﯿﻦ "ﺣﺠﺮ" ﺳﺮ ﺧﻮد را‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ اﯾﻦ وادي را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه‪ ‬آندﺳﺘﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮔﺮدش و ﺗﻔﺮﯾﺢ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺛﻤﻮد و‬
‫اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽروﻧﺪ و ﭼﻨﺪ روزي در انﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻨﺖ و رﻫﻨﻤﻮد آن ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ آنﺟﺎ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﮕﺬارد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﺳﮑﻮﻧﺖ و ﻣﺎﻧﺪن‬
‫در ﺳﮑﻮﻧﺖﮔﺎهﻫﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻋﺬاﺑﯽ ﭼﻮن ﻋﺬاب آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد؛ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬و ﭼﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﺟﺰ ﮐﻔﺮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ دﯾﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -7‬ﮐﺘﺎب‪ :‬آداب ﺳﻔﺮ‬

‫‪ -166‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن آﻏﺎز ﺳﻔﺮ در روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ و اﺑﺘﺪاي‬

‫روز‬

‫َ َ ُ‬ ‫َُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﺧ َﺮج ﻲﻓ ﻏ ْﺰ َوة ِ �ﺒﻮك ﻳ ْﻮم اﺨﻟ ِﻤيﺲ‪َ ،‬و�ن �ِ ُّﺐ‬‫‪ -٩٦٣‬ﻋﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎلﻚ‪ ‬أن اﻨﻟ‬
‫ْ َْ َ َْ َ َْ‬
‫أن � ُﺮج ﻳﻮم اﺨﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻤيﺲ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َْ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻲﻓ الﺼﺤﻴﺤ�‪ :‬ﻟﻘﻠﻤﺎ ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ُ � ‬ﺮج إِﻻ ﻲﻓ ﻳﻮ ِم اﺨﻟ ِﻤ ِ‬
‫يﺲ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك‬
‫ﺷﺪ و دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ روزﻫﺎي ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺳﻔﺮش را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻢﺗﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در روزي‬
‫ﺟﺰ ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ‪ -‬از ﺧﺎﻧﻪ‪ -‬ﺑﯿﺮون ﺑﺮود )و ﺳﻔﺮش را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫داﻋ َﺔ اﻟﻐﺎﻣﺪ ِّ‬
‫َ َ‬
‫ﺎرك‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫�‬
‫َّ‬ ‫ا‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫الﺼﺤﺎﻲﺑ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬ ‫ِي‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٩٦٤‬وﻋﻦ ﺻﺨﺮ ﺑﻦ و‬
‫ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ً َ ْ َ ْ َ ً َ َ َ ُ ْ ْ َّ َّ َ َ َ َ َ ْ ٌ َ ً‬ ‫ُ َّ‬
‫ﺟﺮا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﺗ‬ ‫ﺮ‬‫ﺨ‬ ‫ﺻ‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬‫ﺎر‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬‫اﻨﻟ‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫أو‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬‫ﻬ‬‫ﺜ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬‫ﺸ‬ ‫ي‬ ‫ﺟ‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ﺔ‬ ‫�‬ ‫ﺮﺳ‬
‫ِ‬ ‫ﺚ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ا‬‫ذ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ن‬ ‫�‬‫و‬ ‫؛‬‫«‬‫ﺎ‬‫ﻫ‬‫ﻮر‬
‫ِ‬ ‫�‬‫ﺑ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻲﺘ‬
‫ﻷ ِ‬
‫ﻣ‬
‫َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َّ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ُُ‬
‫و�ن �ﺒﻌﺚ ِﺠﺗﺎرﺗﻪ أول اﻨﻟﻬﺎر‪ ،‬ﻓﺄﺛﺮى و�ﺮﺜ ﻣﺎﻪﻟ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺻﺨﺮ ﺑﻦ وداﻋﻪي ﻏﺎﻣﺪي ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ﯾﺎ‬
‫اﷲ! ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن را ﺑﺮاي اﻣﺘﻢ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ ﺑﮕﺮدان«‪ .‬و ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻪ ﯾﺎ‬
‫ﻟﺸﮑﺮي را ﮔﺴﯿﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آﻧﺎن را در آﻏﺎز روز ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺻﺨﺮ‪ ‬ﺑﺎزرﮔﺎن ﺑﻮد و‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﮐﺎروانﻫﺎي ﺗﺠﺎري )و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي(ﺧﻮد را در اﺑﺘﺪاي روز اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد؛ ﻟﺬا‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪ و اﻣﻮاﻟﺶ زﯾﺎد ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2949 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1300 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1818 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪494‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ رﺣﻤﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم آداب ﺳﻔﺮ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮك وﻃﻦ و رﻓﺘﻦ اﻧﺴﺎن از ﻣﺤﻞّ اﻗﺎﻣﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي دﯾﮕﺮ‪ .‬واژهي‬
‫ﺳﻔﺮ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي ﮐﻠﻤﻪي »ا‪‬ﺳﻔﺎر« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺮوج و ﻇﻬﻮر ﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬أﺳﻔﺮ اﻟﺼﺒﺢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﺒﺢ روﺷﻦ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاريِ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺮ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻧﺴﺎن‬
‫را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺳﺎزد و در ﺳﻔﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدان‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎمآﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ آﻧﺎن را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻫﻢﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و در ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮﯾﺸﺎن ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻋﺎدت داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﺣﻀﻮر وي‪ ،‬از ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ او ﻫﻢﺳﻔﺮ‬
‫ﺷﺪهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﺎ او ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮔﻮاﻫﯽ آنﻫﺎ را‬
‫درﺑﺎرهي آنﺷﺨﺺ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺸﺎن درﺑﺎرهي آنﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ و آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن را ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﻓﺮت اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺧﺮ ﻫﻔﺘﻪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﺶ ر ا در روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‬
‫آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد و ﮔﺎه در ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻔﺮش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺣﺞ وداع را در روز ﺷﻨﺒﻪ آﻏﺎز ﻓﺮﻣﻮد؛ اﻣﺎ ﻋﺎدﺗﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً روزﻫﺎي‬
‫ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﻏﺰوات‪ .‬اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﺣﮑﻤﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ او ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮوج در راه اﷲ‪،‬‬
‫در آنروز ﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺮش را در اﺑﺘﺪاي روز‬
‫آﻏﺎز ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن در ﺳﻔﺮش ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ در اﺑﺘﺪاي روز ﺑﯿﺮون‬
‫آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮا روﯾﺶ دارد؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺳﻔﺮﻫﺎي آن‬
‫دوران ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺳﻔﺮ اﻧﺪك ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﺑﺎ اﺳﺐ و ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ اﻣﮑﺎﻧﺎت از ﻗﺒﯿﻞ وﺟﻮد ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻫﺎ ﻣﻨﻈﻢ و‬
‫در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ اﻣﮑﺎن آﻏﺎز ﺳﻔﺮ در روز‬
 ‫‪495‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن آﻏﺎز ﺳﻔﺮ در روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ و اﺑﺘﺪاي روز‬

‫ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در روز ﯾﺎ زﻣﺎن‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺳﻔﺮش را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺨﺮ‪ ‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ!‬
‫ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن را ﺑﺮاي اﻣﺘﻢ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﺎ ﻧﻤﻮد‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آﻏﺎز روز را ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در اﺑﺘﺪاي روز‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮاي ﮐﺎر ﮐﺮدن دارد و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬روز‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﮐﺎر‬
‫و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺎش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﻨﺒﺎ‪[١١ :‬‬
‫ٗ‬ ‫﴿ َو َج َع ۡل َنا ٱ�َّ َه َ‬
‫ار َم َعاشا ‪﴾١١‬‬
‫و روز را ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺎش ﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﮐﺎر و ﺗﻼش ﺧﻮﯾﺶ را در‬
‫اﺑﺘﺪاي روز آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺎ‬
‫ﺗﺎ دﯾﺮوﻗﺖ و ﺣﺘﯽ ﺗﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻇﻬﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﻢ و آﻏﺎز روز را ﮐﻪ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺳﺮدار و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي روز‪ ،‬آﻏﺎز آن‬
‫اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎن در اﺑﺘﺪاي روز وﻗﺘﺶ را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺮﺻﺖ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺎر و ﺗﻼش دارد‪ .‬و ﭼﻪ ﺧﻮب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺳﺤﺮﺧﯿﺰ ﺑﺎش ﺗﺎ ﮐﺎﻣﺮوا ﺑﺎﺷﯽ«! از‬
‫اﯾﻦرو ﺻﺨﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺎزرﮔﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﮐﺎروانﻫﺎي ﺗﺠﺎري )و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي( ﺧﻮد را‬
‫در اﺑﺘﺪاي روز اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد؛ ﻟﺬا ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪ و اﻣﻮاﻟﺶ زﯾﺎد ﮔﺮدﯾﺪ؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و دﻋﺎي اﯾﺸﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! آﻏﺎز روز‬
‫را ﺑﺮاي اﻣﺘﻢ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -167‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻫﻢﺳﻔﺮ و اﻣﯿﺮ ﻗﺮار دادن ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن در ﺳﻔﺮ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ از او ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ‬

‫َ َ‬ ‫َ َْ َُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ل ْﻮ أن اﻨﻟَّﺎس �ﻌﻠﻤﻮن ﻣ َِﻦ الﻮﺣﺪة ِ ﻣﺎ‬ ‫‪ -٩٦٥‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ْ َ‬ ‫ْ َُ َ َ َ َ ٌ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻛﺐ ﺑِﻠﻴ ٍﻞ َوﺣﺪهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬‫أﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﺳﺎر ر‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻦ درﺑﺎرهي ‪-‬‬
‫ﺧﻄﺮات‪ -‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رﻓﺘﻦ را ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮارهاي ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬
‫در ﺷﺐ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﯽرﻓﺖ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ‬
‫الﺮاﻛ ُِﺐ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪َّ » :‬‬ ‫ﺐ ﻋﻦ أﺑﻴﻪ ﻋﻦ ﺟﺪه ِ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل‬ ‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﻴ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٩٦٦‬وﻋﻦ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ ْ َ ٌ َ َّ َ‬
‫ﺎن‪َ ،‬واﺜﻟﻼﺛﺔ َر� ٌﺐ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ‬ ‫ﺎن ﺷﻴﻄﺎﻧ ِ‬
‫ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬والﺮاﻛ ِﺒ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎدﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ ﺳﻮاره )ﯾﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﺳﻔﺮ اﺳﺖ(‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دو ﺳﻮاره‪ ،‬دو ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﻪ ﺳﻮاره‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﺎروان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ ََ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٩٦٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ وأﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ $‬ﻗﺎﻻ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﺧ َﺮج ﺛﻼﺛﺔ ﻲﻓ ﺳﻔ ٍﺮ‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ ُ َ ِّ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻓﻠﻴﺆﻣ ُﺮوا أﺣﺪﻫ ْﻢ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2998 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3524 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪62 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻃﺒﺮي ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮد و ﻫﺸﺪاري ﺑﺎزدارﻧﺪه ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﯽرود ﯾﺎ ﺷﺐ را در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮ آن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﺮﺳﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﻗﻠﺒﯽ ﺿﻌﯿﻒ و اﻧﺪﯾﺸﻪاي ﺳﺴﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮدم در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﮔﻮﻧﺎﮔﻮناﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻫﺸﺪار ﺑﺎزدارﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎزداﺷﺘﻦ از ﺧﻄﺮات اﺣﺘﻤﺎﻟﯽِ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽﺳﺖ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮات رﻓﺘﻦ و ﺑﻪﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد و ﮐﺮاﻫﺖ درﺑﺎرهي دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﯾﮑﯽ ﺑﻮدن و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪500 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪1322 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در‬
‫ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،3911 :‬ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪497‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻫﻢﺳﻔﺮ و اﻣﯿﺮ ﻗﺮاردادن ﯾﮑﯽ از ﺧﻮدﺷﺎن‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ رﻫﺴﭙﺎر ﺳﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮدﺷﺎن را اﻣﯿﺮ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ ْ َ َ ٌ َ َ ْ ُ َّ َ َ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬
‫ﺎل‪َ » :‬ﺧ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫الﺮﺴاﻳﺎ‬ ‫الﺼﺤﺎﺑ ِﺔ أر�ﻌﺔ‪ ،‬وﺧ�‬ ‫�‬ ‫ﺎس‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗ‬ ‫‪ -٩٦٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒ ٍ‬
‫َ َ َ ْ ً ْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ ُْ َ‬ ‫ََُْ َ‬ ‫َُْ َ َ َُْ ُُ‬
‫ِﻠﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺮﺸ أﻟﻔﺎ ﻣِﻦ ﻗ ٍ‬ ‫ﻋ‬ ‫أر�ﻌﺔ آﻻ ٍف‪َ ،‬وﻟﻦ �ﻐﻠ َﺐ ا�ﻨﺎ‬ ‫ﻮش‬
‫اﺠﻟﻴ ِ‬ ‫أر�ﻌ ِﻤﺎﺋ ٍﺔ‪ ،‬وﺧ�‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻫﻤﺮاﻫﺎن‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﺳﺘﻪ)ي ﻧﻈﺎﻣﯽ( ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮﻧﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮ‪ ،‬ﭼﻬﺎرﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ .‬و‬
‫دوازدهﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﻤﯽِ ﺗﻌﺪاد ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻫﻢﺳﻔﺮ و اﻣﯿﺮ ﻗﺮار دادن ﯾﮑﯽ از ﺧﻮدﺷﺎن در ﺳﻔﺮ«‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎب‪،‬‬
‫ﺣﺎوي دو ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻢﺳﻔﺮي ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫ﻧﺮود‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻦ درﺑﺎرهي ‪ -‬ﺧﻄﺮات‪ -‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رﻓﺘﻦ را ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮارهاي ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ در ﺷﺐ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﯽرﻓﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮود؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎر و ﺣﺘﯽ ﺑﯽﻫﻮش ﺷﻮد ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺧﻄﺮات ﺳﻔﺮي ﮐﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻫﻢﺳﻔﺮي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻄﺮات ﺳﻔﺮ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ در آن ﻫﻮﯾﺪاﺳﺖ؛ ﻧﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺴﯿﺮﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﻢﺗﺮ از ﻫﺮ دﻗﯿﻘﻪ‪ ،‬ﺧﻮدروﯾﯽ از ﮐﻨﺎرِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬرد؛ ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن در‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺧﻮدش‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻔﺮي‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ و اﯾﺮادي در آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻣﺴﯿﺮﻫﺎي ﺳﻔﺮ از ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮ و از اﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﺳﺘﺎنﻫﺎ ﺑﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3278 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.986 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪498‬‬

‫اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬اﯾﻤﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت رﻓﺘﻦ ]ﺑﺮاي ﻣﺮدان[ ﻫﯿﭻ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﯾﮏ ﺳﻮاره )ﯾﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﺳﻔﺮ اﺳﺖ(‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دو ﺳﻮاره‪،‬‬
‫دو ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﻪ ﺳﻮاره‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﺎروان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ ،‬دو ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻫﻢﺳﻔﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه و ﮐﺎرواﻧﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﻧﯿﺰ از اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ دو ﻧﻔﺮ ﻫﻢﺳﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر‬
‫ﻣﯽدارد؛ اﻣﺎ در ﻫﻢﺳﻔﺮ ﺑﻮدن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اﺷﮑﺎﻟﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻫﺎ و ﻣﺴﯿﺮﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آنﻫﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬را آورده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮان‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮدﺷﺎن را اﻣﯿﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن را ﺳﺮﮔﺮوه ﯾﺎ رﯾﯿﺲ ﺧﻮﯾﺶ در ﺳﻔﺮ ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫در ﺳﻔﺮ را ﻋﻬﺪهدار ﺑﺎﺷﺪ و زﻣﺎن ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺣﺖ‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮردن و اﻣﺜﺎل آن را ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻢﺳﻔﺮان ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺳﺮﮔﺮوه ﯾﺎ رﯾﯿﺴﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد و آﺷﻔﺘﻪ و ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﻣﯿﺮ ﺳﻔﺮ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻔﺮ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﺮدي ﮐﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از ﺳﺮﮔﺮوه ﯾﺎ اﻣﯿﺮ‬
‫ﺳﻔﺮ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﮔﺮوه‪ ،‬ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﺧﻮدرأي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن و رﻫﻨﻤﻮد اﻟﻬﯽ ﺑﺎ ﻫﻢﺳﻔﺮاﻧﺶ ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﺪ و درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻫﺎي آﻧﺎن را ﻧﯿﺰ ﺟﻮﯾﺎ ﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ روﺷﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﻫﻢﺳﻔﺮان ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َّ ۡ َ َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ ۡ ُ َ‬
‫ت � َت َو� � ٱ�ِ﴾‬ ‫﴿فٱ�ف � ۡن ُه ۡم َوٱ ۡس َتغ ِف ۡر ل ُه ۡم َوشاوِ ۡره ۡم ِ� ٱ�م ِر� فإِذا عزم‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٥٩ :‬‬
‫‪ ...‬ﭘﺲ آﻧﺎن را ﺑﺒﺨﺶ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه و در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﺎ و ﭼﻮن‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺖ را ﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻦ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -168‬ﺑﺎب‪ :‬آداب ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﻮﻗﻒ‪ ،‬و ﮔﺬراﻧﺪن ﺷﺐ و ﺧﻮاﺑﯿﺪن در‬
‫ﺳﻔﺮ؛ و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﯿﻤﻮدن ﻣﺴﯿﺮ در ﺷﺐ‪ ،‬و ﻣﻼﯾﻤﺖ و‬
‫ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﺎلِ آنﻫﺎ؛ و ﺟﻮاز ﺳﻮار‬
‫ﺷﺪن دو ﻧﻔﺮ ﺑﺮ ﭼﺎرﭘﺎي ﻗﻮي؛ و اﻣﺮ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻖ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َُْْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َ‬

‫ﺐ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄﻮا اﻹﺑﻞ‬ ‫ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﺳﺎﻓﺮ�ﻢ ِﻲﻓ اﺨﻟ ِﺼ ِ‬ ‫‪-٩٦٩‬‬
‫َ ْ ُ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬
‫ﺄﺮﺳﻋﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ الﺴ�‪ ،‬و�ﺎدِروا ﺑِﻬﺎ ﻧ ِﻘﻴﻬﺎ‪ ،‬و�ِذا‬ ‫ﺣﻈﻬﺎ ﻣِﻦ اﻷر ِض‪ ،‬و�ِذا ﺳﺎﻓﺮ�ﻢ ﻲﻓ اﺠﻟﺪ ِب‪ ،‬ﻓ ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ َّ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ َّ َ َ َّ َ ُ ُ ُ َّ ِّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺪﻟ َواب‪َ ،‬وﻣﺄ َوى الﻬ َﻮام ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻋﺮﺳﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺘنِﺒﻮا اﻟﻄ ِﺮ�ﻖ؛ ﻓﺈ�ﻬﺎ ﻃﺮق‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه در ﻣﺴﯿﺮي ﺳﺮﺳﺒﺰ ﺳﻔﺮ‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﺷﺘﺮ را از زﻣﯿﻦ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ )و ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ ﺣﯿﻮان در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺑﭽﺮد( و ﭼﻮن در ﻣﺴﯿﺮي ﺧﺸﮏ و ﺑﯽﻋﻠﻒ ﺳﻔﺮ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬او را ﺗﻨﺪ ﺑﺮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻐﺰ اﺳﺘﺨﻮان ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮان و ﻧﯿﺮوﯾﺶ از ﺑﺎﺑﺖ ﺧﺴﺘﮕﯽ و رﻧﺞ راه از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺷﺐ در ﺟﺎﯾﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬از اﺗﺮاق ﮐﺮدن در راه‬
‫ﻞ ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن و ﺣﺸﺮات اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا راه‪ ،‬ﮔﺬرﮔﺎه ﺣﯿﻮاﻧﺎت و در ﺷﺐ‪ ،‬ﻣﺤ ّ‬
‫َ َ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -٩٧٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا ﺎﻛن ِﻲﻓ ﺳﻔ ٍﺮ‪� ،‬ﻌﺮس ﺑِﻠﻴ ٍﻞ اﺿﻄﺠﻊ‬
‫َ َ َ ُ َ َ َ ِّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ ُّ ْ َ َ‬ ‫ََ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻰﻠﻋ ﻳ ِﻤﻴﻨ ِﻪ‪َ ،‬و�ِذا ﻋ َّﺮس �ﺒﻴﻞ الﺼﺒﺢِ ﻧﺼ َﺐ ذ َِراﻋﻪ‪َ ،‬و َوﺿﻊ َرأﺳﻪ ﻰﻠﻋ ﻛﻔ ِﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ در ﺳﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ در ﺷﺐ ﺗﻮﻗﻒ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﻤﯽ ﭘﯿﺶ از ﺻﺒﺢ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد را از ﻗﺴﻤﺖ آرﻧﺞ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺮش را ﺑﺮ روي ﮐﻒ دﺳﺘﺶ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺳﺎﻋﺪ‪ ‬دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺧﻮاب ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮو ﻧﺮود و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻓﻮت ﻧﺸﻮد ﯾﺎ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1926 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.683 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪500‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب آداب ﻓﺮاواﻧﯽ درﺑﺎرهي ﺳﻔﺮ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫ﺳﻮاري آورده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﯾﺎ اﻻغ‪ ،‬ﯾﺎ اﺳﺐ و ﻗﺎﻃﺮ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻣﺴﺆول اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻋﺎﺗﺸﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺞ وداع ﺑﺮ ﺷﺘﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻮار ﺑﻮد و در ﺳﺮﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻣﻘﺪاري اﻓﺴﺎر را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ اﻓﺴﺎر‪ ،‬ﺷﺘﺮ را‬
‫اذﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آداب ﺳﻔﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن در اﯾﺎم ﯾﺎ ﻣﺴﯿﺮي ﺳﺮﺳﺒﺰ‬
‫ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﯿﻮان را ﺗﻨﺪ ﻧﺮاﻧﺪ و ﺑﻬﺮهي ﺣﯿﻮان از زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﮕﺬارد‬
‫ﺗﺎ ﺣﯿﻮان ﺑﭽﺮد‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺣﯿﻮان را آرام ﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﯿﻮان ﻓﺮﺻﺖ ﭼﺮﯾﺪن در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﺑﻮد و ﮔﯿﺎﻫﯽ در زﻣﯿﻦ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺣﯿﻮان را‬
‫ﺗﻨﺪ ﺑﺮاﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ آرام ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺪت ﺳﻔﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﯿﺎﻫﯽ ﻫﻢ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان از آن ﺑﭽﺮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮان و ﻧﯿﺮوي ﺣﯿﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﺮزاﻧﮕﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﺑﯿﻨﺸﯽ داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽداد و‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺴﺎﻓﺮان را رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ آداب رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺳﻔﺮ ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در راه ﯾﺎ ﺟﺎده ﺑﺨﻮاﺑﯿﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﮔﺬرﮔﺎه ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ و ﻣﺮدم در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﺟﺎدهﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺳﺮ رﺳﺪ و ﺑﺮﺧﻮردي ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد و در ﺟﺎده ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫راهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﭘﺲﻣﺎﻧﺪهﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي‬
‫رﻫﮕﺬران در راه ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺣﺸﺮات و ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺗﺮاق ﮐﺮدن و ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬از ﺟﺎده ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﻧﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺎﯾﺮ رﻫﮕﺬران ﻣﺸﮑﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و ﻧﻪ ﺧﻮدﻣﺎن در ﻣﻌﺮض اذﯾﺖ و آزار ﺣﺸﺮات و‬
‫ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه در ﺟﺎدهﻫﺎي اﻣﺮوزي ﮐﻪ دور ﺷﺪن از ﺣﺎﺷﯿﻪي ﺟﺎده‪،‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد؛ زﯾﺮا اﺗﻔﺎق ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ راﻧﻨﺪهي‬
‫ﺧﻮابآﻟﻮد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﺟﺎده ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺎدف ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪي دلﺧﺮاﺷﯽ روي دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا از ﺗﻮﻗﻒ و ﺧﻮاﺑﯿﺪن در ﮐﻨﺎر ﺟﺎدهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در‬
‫ﮐﻨﺎر ﺑﺰرگراهﻫﺎ ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ و ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮل ﻫﺪاﯾﺖ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪501‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﻮﻗﻒ‪ ،‬و ﮔﺬراﻧﺪن ﺷﺐ و ﺧﻮاﺑﯿﺪن در ‪...‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﻔﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ در آﻏﺎز ﺷﺐ ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺘﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و راﺣﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺻﺒﺢ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺣﺘﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮاﺑﺶ ﺳﻨﮕﯿﻦ‬
‫ﻧﺸﻮد و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﺎزش ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺪ‪ ‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺮش را روي ﮐﻒ دﺳﺘﺶ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪاﯾﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺘﺶ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ و ﻫﻢ ﻋﺒﺎدت ﭘﺮوردﮔﺎرش را از ﯾﺎد ﻧﺒﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن در اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﯿﺮﺧﻮاب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﯾﺎ دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﮐﻪ در ﺧﻮاب ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮو ﺑﺮود؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﺑﻪ روﺷﯽ ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﯿﺪار اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﻮاﺑﺶ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻧﺸﻮد‬
‫و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺤﺶ را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﮓ ﻫﺸﺪارِ ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﻓﻌﺎل ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ زﻧﮓ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﯿﺪار ﺷﻮﯾﻢ و ﻧﻤﺎزﻣﺎن ﻓﻮت ﻧﺸﻮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ان‬
‫ﺟﻬﺖ ﺳﺎﻋﺪ‪ ‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در ﺧﻮاب ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮو ﻧﺮود و ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﯿﺪار‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﻋﺖ زﻧﮓدار ﺑﺮاي ﺑﯿﺪار ﺷﺪن‪ ،‬ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ْ ُ ْ ُّ ْ َ َ َّ ْ َ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫اﻷرض �ﻄ َﻮى‬ ‫‪ -٩٧١‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺑِﺎﺪﻟﺠﻟﺔِ‪ ،‬ﻓﺈن‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ْ‬
‫ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺷﺐ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا زﻣﯿﻦ‬
‫در ﺷﺐ در ﻫﻢﭘﯿﭽﯿﺪه و ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ِّ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ َ ُ َ ْ ً َ َ َّ ُ‬
‫ِّ‬ ‫َ َْ ََ َ ُ َ‬
‫ﺎب‬
‫�ﻻ �ﻔﺮﻗﻮا ﻲﻓ الﺸﻌ ِ‬ ‫‪ -٩٧٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻌﻠﺒﺔ اﺨﻟﺸ ِ�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟﺎس إِذا ﻧﺰلﻮا ﻣ ِ‬
‫ُ‬
‫ِ� ْﻢ ﻣِﻦَ‬ ‫َ ْ َ َّ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َّ َ َ ُّ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ ََ َ‬
‫ﺎب واﻷودِﻳ ِﺔ إ�ﻤﺎ ذﻟ‬ ‫واﻷودِﻳﺔِ‪� .‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن �ﻔﺮﻗ�ﻢ ِﻲﻓ ﻫ ِﺬه ِ الﺸﻌ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4064 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪681 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ذﯾﻞ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ ،3009‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ا‪‬ﺳﻨﺎدش "ﺟﯿﺪ" ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪502‬‬
‫ْ َ َْ ُ ُ َ َْ‬ ‫ََْ َْ ُ َْ َ َ َ َْ ً‬ ‫َّ ْ َ‬
‫�ﻻ إِﻻ اﻧﻀ َّﻢ �ﻌﻀﻬ ْﻢ إِﻰﻟ �ﻌ ٍﺾ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬‫ﺎن«‪ .‬ﻓﻠﻢ ��ِلﻮا �ﻌﺪ ذل ِﻚ ﻣ ِ‬
‫الﺸﻴﻄ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺛﻌﻠﺒﻪي ﺧُﺸَﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫در درهﻫﺎ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎي ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫ﺷﺪن ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﮐﻮهﻫﺎ و درهﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي وﺳﻮﺳﻪ و ﻓﺮﯾﺐِ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪ .‬از آن ﭘﺲ‪،‬‬
‫ﻣﺮدم ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ اﺗﺮاق ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -٩٧٣‬وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ -‬وﻗﻴﻞ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ الﺮ�ﻴﻊ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ -‬اﻷﻧﺼﺎري اﻤﻟﻌﺮوف‬

‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑ َﺒﻌ� ﻗَ ْﺪ َﺤﻟ َِﻖ َﻇ ْﻬ ُﺮهُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ان‪ -‬ﻗﺎل‪ :‬م َّﺮ‬‫ِّ ْ َ‬ ‫ََُ‬ ‫َّ‬
‫ِ ِ ٍ‬ ‫ﺑﺎﺑﻦ اﺤﻟﻨﻈﻠِﻴﺔ‪ ‬وﻫﻮ ﻣﻦ أﻫﻞ ﺑﻴﻌﺔ الﺮﺿﻮ ِ‬
‫ُ َ َ َ ْ َُ َ َ ًَ َُُ َ َ ًَ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺎﺤﻟﺔ«‪.‬‬ ‫ﺎﺤﻟﺔ‪ ،‬و�ﻮﻫﺎ ﺻ ِ‬ ‫ﺑِﺒﻄﻨِ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ا�ﻘﻮا اﷲ ﻲﻓ ﻫ ِﺬه ِ اﺒﻟَﻬﺎﺋ ِِﻢ الﻤﻌﺠﻤﺔِ‪ ،‬ﻓﺎرﻛﺒﻮﻫﺎ ﺻ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ -‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ -‬اﻧﺼﺎري‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦﺣﻨﻈﻠﯿﻪ‪ ‬ﮐﻪ از اﻫﻞ ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ﺑﻮد‪ ،‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از‬
‫ﮐﻨﺎرِ ﺷﺘﺮي ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﻤﺶ ‪ -‬از ﻓﺮط ﻻﻏﺮي‪ -‬ﺑﻪ ﭘﺸﺘﺶ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت زﺑﺎنﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ )و ﺑﻪآنﻫﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ(‬
‫ﻫﻢ ﺧﻮب ﺳﻮارﺷﺎن ﺷﻮﯾﺪ و ﻫﻢ ﺧﻮب از آنﻫﺎ ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -٩٧٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺟﻌﻔﺮ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬أردﻓ� رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ذات ﻳﻮمٍ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َّ َّ َ ً ُ َ ِّ ُ‬
‫ﺎس‪ ،‬و�ن أﺣﺐ ﻣﺎ اﺳتﺮﺘ ﺑ ِ ِﻪ رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫ﺧﻠﻔﻪ‪ ،‬وأﺮﺳ إﻲﻟ ﺣﺪِﻳﺜﺎ ﻻ أﺣﺪث ﺑ ِ ِﻪ أﺣﺪا ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫َ َ َْ‬ ‫َ َ ٌ َْ َ ُ َْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻌ�‪ :‬ﺣﺎﺋ ِﻂ � ٍﻞ‪] .‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ِﺤﻟﺎﺟﺘِ ِﻪ ﻫﺪف أو ﺣﺎ� ِﺶ � ٍﻞ‪ ،‬ﻳ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﺮﺒﻗﺎ� ﺑﺈﺳﻨﺎد مﺴﻠﻢ ‪ -‬ﺑﻌﺪ ﻗ ْﻮﻪﻟ‪ :‬ﺣﺎ� ِﺶ � ٍﻞ‪ -‬ﻓﺪﺧﻞ ﺣﺎﺋ ِﻄﺎ ل َِﺮﺟ ٍﻞ ﻣ َِﻦ‬ ‫وزاد �ِﻴ ِﻪ َ ْ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ُ َّ ُّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٌ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻤﺴﺢ‬ ‫ﺎر‪ ،‬ﻓﺈذا �ِﻴ ِﻪ ﻤﺟﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ َرأى َرﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺟﺮﺟﺮ وذرﻓﺖ �ﻴﻨﺎه ‪،‬ﻓﺄﺗﺎه اﻨﻟ‬ ‫اﻷﻧ ِ‬
‫ﺼ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2288 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪104 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪33 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪،3370 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2429 ،342) :‬‬
 ‫‪503‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﻮﻗﻒ‪ ،‬و ﮔﺬراﻧﺪن ﺷﺐ و ﺧﻮاﺑﯿﺪن در ‪...‬‬

‫اﺠﻟ َﻤ ُﻞ؟« ﻓَ َﺠ َ‬
‫اﺠﻟ َﻤﻞ؟ ل َِﻤ ْﻦ َﻫ َﺬا َ‬ ‫ْ َ َُ َ َْ ُ َ َ َ َ ََ َ‬
‫ﺎل‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َر ُّب َﻫ َﺬا َ‬ ‫َ َ َُ‬
‫ﺎء‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺳاﺗﻪ ‪ -‬أي‪ِ :‬ﺳﻨﺎﻣﻪ‪ -‬وذِﻓﺮاه ﻓﺴ�ﻦ ‪�،‬ﻘ‬
‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻰﺘ ﻣ َِﻦ اﻷﻧﺼﺎرِ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻫﺬا ِﻲﻟ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪� .‬ﻘﺎل‪» :‬أﻓﻼ �ﺘ ِﻲﻘ ا� ﻲﻓ ﻫ ِﺬه ِ اﺒﻟَ ِﻬﻴﻤ ِﺔ اﻟﻲﺘ‬ ‫�ًَ‬
‫َ َّ َ َ ُّ َّ َ َ َّ ُ َ ْ ُ َ َّ َّ َ ُ ُ ُ ُ ْ ُ ُ‬
‫ﺠﺗﻴﻌﻪ وﺗﺪﺋ ِﺒﻪ«‪] .‬اﺑﻮداود‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬ ‫مﻠﻜﻚ ا� إﻳﺎﻫﺎ؟ ﻓﺈﻧﻪ �ﺸﻜﻮ إﻲﻟ �ﻧﻚ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺮﻗﺎﻧﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻮار ﻣﺮﮐﺐ ﮐﺮد و ﺳﺨﻨﯽ در ﮔﻮش ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ دوﺳﺖ داﺷﺖ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را‬
‫ﭘﺸﺖ آن ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﭙﻪي ﺧﺎك و ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻗﺎﻧﯽ ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬آورده اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وارد‪ ‬ﺑﺎغِ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻧﺼﺎر‪ #‬ﺷﺪ و آنﺟﺎ ﺷﺘﺮي دﯾﺪ‪ .‬ﺷﺘﺮ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺪاﯾﯽ از ﮔﻠﻮي‬
‫ﺧﻮد درآورد و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﭘﺮ از اﺷﮏ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶِ ﺷﺘﺮ آﻣﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ و ﮔﻮش و‬
‫ﮐﻮﻫﺎﻧﺶ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺷﺘﺮ آرام ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺎﺣﺐِ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺘﺮ ﮐﯿﺴﺖ؟ اﯾﻦ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺎلِ ﮐﯿﺴﺖ؟« ﺟﻮاﻧﯽ از اﻧﺼﺎر آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺎل‬
‫ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﯿﻮان ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ داده اﺳﺖ‪ ،‬از اﷲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﯽ؟ اﯾﻦ ﺣﯿﻮان ﻧﺰد ﻣﻦ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬او را ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻧﮕﻪ ﻣﯽداري و‬
‫ﺧﺴﺘﻪاش ﻣﯽﮐﻨﯽ )و از او زﯾﺎد ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﯽ(«‪.‬‬
‫ُ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ً ُ َ ِّ ُ َ َّ َ ُ َّ ِّ َ‬
‫الﺮﺣﺎل‪] .‬اﺑﻮداود‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫�ﻻ‪ ،‬ﻻ �ﺴﺒﺢ ﺣﻰﺘ �ﻞ‬ ‫‪ -٩٧٥‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ إِذا ﻧﺰﻨﻟﺎ ﻣ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ را ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﺘﺮﻫﺎ را ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ )و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﯿﻢ(‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺷﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي آداب ﺳﻔﺮ آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻣﺘﺶ را ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدن در ﺷﺐ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ و ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2549 :‬‬

‫)‪ (2‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻟﻤﺸﮑﺎة‪ ،‬ش‪ ،3917 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪504‬‬

‫ﻣﺴﺎﻓﺮ در ﺷﺐ در ﻫﻢﭘﯿﭽﯿﺪه و ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺴﺎﻓﺮ در ﺷﺐ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ را‬

‫ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ در روز ﻧﻤﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺐ‪ ،‬ﺧﻨﮏ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﻧﺸﺎط و ﭼﺎﻻك ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪن زﻣﯿﻦ در ﻫﻢ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺷﺪنِ آن‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از دﯾﮕﺮ از آداب ﺳﻔﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢﺳﻔﺮان ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻫﺮﮔﺎه در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﮐﻮهﻫﺎ و درهﻫﺎ‬
‫ﻣﺘﻔﺮق ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪن ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﮐﻮهﻫﺎ و درهﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫وﺳﻮﺳﻪ و ﻓﺮﯾﺐِ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ اﺗﺮاق ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﻗﺪرت ﺑﻮد و ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫از ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ دﺷﻤﻦ در ﺗﺎرﯾﮑﯽِ ﺷﺐ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪور ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن‬
‫دﻓﺎع و روﯾﺎروﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮان و ﻧﯿﺮوي دﻓﺎﻋﯽِ‬
‫آﻧﺎن ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ و ﺑﯿﺶ از‬
‫ﺗﻮاﻧﺸﺎن از آنﻫﺎ ﮐﺎر ﻧﮑﺸﺪ و در دادن آب و ﻏﺬا ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﭼﺎرﭘﺎ ﺳﻮار ﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺣﻤﻞ‬
‫دو ﻧﻔﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮد و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺗﻮاﻧﺶ از او ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﻧﺴﺎن از ﮔﻮﺷﺖ و‬
‫ﺧﻮن و اﺳﺘﺨﻮان ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎن ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﮐﺎري‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺗﻮانِ اوﺳﺖ ﯾﺎ ﮐﺎري ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫زﺑﺎنﺑﺴﺘﻪ از اﷲ‪ ‬ﺑﺘﺮﺳﯿﻢ و در ﺣﻘﺸﺎن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺖ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﭘﺸﺖ آن ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﭙﻪي ﺧﺎك و‬
‫ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬روزي ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ وارد‪ ‬ﺑﺎ ِغ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر‪ #‬ﺷﺪ و آنﺟﺎ‬
‫ﺷﺘﺮي دﯾﺪ‪ .‬ﺷﺘﺮ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺪاﯾﯽ از ﮔﻠﻮي ﺧﻮد درآورد و‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﭘﺮ از اﺷﮏ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶِ ﺷﺘﺮ آﻣﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ و ﮔﻮش و ﮐﻮﻫﺎﻧﺶ دﺳﺖ‬
 ‫‪505‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آداب ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﻮﻗﻒ‪ ،‬و ﮔﺬراﻧﺪن ﺷﺐ و ﺧﻮاﺑﯿﺪن در ‪...‬‬

‫ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺷﺘﺮ آرام ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺎﺣﺐِ اﯾﻦ ﺷﺘﺮ ﮐﯿﺴﺖ؟«‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ از اﻧﺼﺎر آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ‬
‫درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﯿﻮان ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ داده اﺳﺖ‪ ،‬از اﷲ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﯽ؟ اﯾﻦ ﺣﯿﻮان ﻧﺰد ﻣﻦ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬او را ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻧﮕﻪ ﻣﯽداري و ﺧﺴﺘﻪاش ﻣﯽﮐﻨﯽ )و از او زﯾﺎد ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯽ(«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰهﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰه ﯾﺎ ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﺒﻮﺗﺶ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫او را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﭘﯿﺎمآور اﻟﻬﯽﺳﺖ و‬
‫ﻣﻌﺠﺰهاي ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم او را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﻣﯽداد ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺘﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫داده ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦﮐﺜﯿﺮ‪ /‬در »اﺒﻟﺪاﻳﺔ و اﻨﻟﻬﺎﻳﺔ« آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﻌﺠﺰهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﯾﮏ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‬
‫ﻣﻌﺠﺰه ﯾﺎ ﺑﺰرگﺗﺮ از آن داده ﺷﺪ؛ ﭼﻪ آن ﻣﻌﺠﺰه ﺑﺮاي ﺷﺨﺺِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و ﭼﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺮواﻧﺶ‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻣﻌﺠﺰهﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻌﺠﺰهاي ﭼﻮن ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻣﻌﺠﺰهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ‬اﺳﺖ‪،‬‬
‫َْ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َّ َ َّ ُ ُ َ ْ َ‬
‫ﻲﻟ‪ ،‬ﻓﺄ ْر ُﺟﻮ أن‬
‫ﻲﺣ أ ْو َﺣ ُﺎه اﷲ إ َّ‬
‫ِ‬
‫اﺬﻟي أو ِ�ﻴﺖ و ٌ‬
‫داده ﻧﺸﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ِ��ﻤﺎ ِ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ داده ﺷﺪه‪ ،‬وﺣﯿﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ‬ ‫ﻮن أَ ْ� َ َ‬
‫ﺮﺜ ُﻫ ْﻢ ﺗَﺎﺑ ًﻌﺎ ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫أ�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺳﻮي ﻣﻦ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﭘﯿﺮوان‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ«‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺮآن‪ ،‬وﺣﯿﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﻣﺮدم آنرا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن آﯾﺎت و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ در آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7274 ،4981 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 152 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪ -169‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻫﻢﺳﻔﺮ‬

‫در اﯾﻦﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫َ‬ ‫َْ َْْ َ َ َ ْ‬
‫ام اﻟ َﻌﺒْ ُﺪ ِﻲﻓ َﻋ ْﻮ ِن أ ِﺧﻴ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﻨﺪهاش را ﯾﺎري‬‫ﮔﺬﺷﺖ‪» :‬واﷲ ِﻲﻓ ﻋﻮ ِن اﻟﻌﺒ ِﺪ ﻣﺎ د‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در ﺻﺪد ﯾﺎري ﺑﺮادرش ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ]ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪ .‬و‬ ‫وف ﺻﺪﻗَﺔٌ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد[‪ُ » :‬ﻛ ﱡﻞ ﻣﻌﺮ ٍ‬
‫ُ‬
‫اﻣﺜﺎل اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ ٌ ََ‬ ‫ََْ َ َْ‬ ‫َ‬
‫ﺎء َرﺟﻞ ﻰﻠﻋ َراﺣِﻠ ٍﺔ ﻪﻟُ‪،‬‬ ‫‪ -٩٧٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑيﻨﻤﺎ � ُﻦ ﻲﻓ ﺳﻔ ٍﺮ إذ ﺟ‬
‫َ ْ َ َ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ ََُْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ َ ْ ُ َ َ َ َ ً َ ً ََ َ‬
‫ﺮﺼهُ ﻳ ِﻤﻴﻨﺎ َو ِﺷﻤﺎﻻ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻣﻌﻪ ﻓﻀﻞ ﻇﻬ ٍﺮ ﻓﻠﻴﻌﺪ ﺑ ِ ِﻪ‬ ‫ﺮﺼف ﺑ‬‫ﻓﺠﻌﻞ ﻳ ِ‬
‫َ َ َُ َ َ َ َ ْ ْ َ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َُ َ َ ْ َ َ َُ َ ْ ُ َ ََُْ ْ‬ ‫ََ َ ْ‬
‫ﺎف‬ ‫ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻻ ﻇﻬﺮ ﻪﻟ‪ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ﻓﻀﻞ زا ٍد ﻓﻠﻴﻌﺪ ﺑ ِ ِﻪ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻻ زاد ﻪﻟ«‪ ،‬ﻓﺬﻛﺮ ﻣِﻦ أﺻﻨ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ َّ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎل ﻣﺎ ذﻛ َﺮهُ‪ ،‬ﺣﻰﺘ َرأ�ﻨﺎ �ﻧﻪ ﻻ ﺣﻖ ﻷﺣ ٍﺪ ﻣِﻨﺎ ِﻲﻓ ﻓﻀ ٍﻞ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫الﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺳﻔﺮي‪ -‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدﯾﻢ؛ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺘﺮش ﺳﻮار ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﺪ و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ي اﺿﺎﻓﻪاي دارد‪ ،‬آن را‬
‫‪ -‬از ﻧﮕﺎﻫﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺎج اﺳﺖ و‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻮار ِ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺒﯽ ﻧﺪارد؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬آذوﻗﻪ )ﺗﻮﺷﻪي( اﺿﺎﻓﯽ دارد‪ ،‬آنرا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺗﻮﺷﻪ اﺳﺖ«‪ .‬و اﻧﻮاع ﻣﺎلﻫﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺎ ﺣﻘّﯽ در اﻣﻮال ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎزش ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫الﻤ َﻬﺎﺟﺮ َ‬‫َّ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ‬
‫�ﻦ‬ ‫ِ ِ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪� :‬ﻧﻪ أراد أن �ﻐﺰو‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٩٧٧‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻋﻦ‬
‫ٌ َ ْ َ ُ َّ َ ُ ْ َ ْ َّ ُ َْ‬ ‫ً‬
‫َّ ْ ْ َ ُ ْ َ ْ ْ َ ُ ْ َ ٌ َ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ‬
‫�‬‫ﺎر‪ ،‬إن ﻣِﻦ إﺧﻮاﻧ ِ�ﻢ ﻗﻮﻣﺎ ﻟيﺲ لﻬﻢ ﻣﺎل وﻻ ﻋ ِﺸ�ة‪ ،‬ﻓﻠﻴﻀﻢ أﺣﺪ�ﻢ إِﻴﻟ ِﻪ الﺮﺟﻠ ِ‬
‫واﻷﻧ ِ‬
‫ﺼ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2699‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 250‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6021 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1005 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 136‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1728 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 571‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪507‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻫﻢﺳﻔﺮ‬

‫ﺖ َ َّ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َْ ُ‬ ‫ُْ ٌ ََُْ َْ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ‬
‫إﻲﻟ‬ ‫واﺜﻟﻼﺛﺔ«‪� ،‬ﻤﺎ ﻷﺣﺪِﻧﺎ ﻣِﻦ ﻇﻬ ٍﺮ � ِﻤﻠﻪ إِﻻ �ﻘﺒﺔ ﻛﻌﻘﺒ ٍﺔ؛ �ﻌ� أﺣﺪﻫِﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻀﻤﻤ‬
‫ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫ٌَُْ َ‬ ‫ْ َْ َ َ ََ ً َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� أ ْو ﺛﻼﺛﺔ ﻣﺎ ِﻲﻟ إِﻻ �ﻘﺒﺔ ﻛﻌﻘﺒ ِﺔ أﺣ ِﺪﻫ ِْﻢ ﻣِﻦ ﻤﺟ ِ�‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫اﺛن ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﮔﺮوه ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر! ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺮادران ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺮاه و ﺷﺮﯾﮏ ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﯾﮏ‬
‫از ﻣﺎ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان ﺳﻮاري داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ دﯾﮕﺮان ﻓﻘﻂ داراي ﯾﮏ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺮاي ﺳﻮار ﺷﺪن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﮐﺮدم و ﻣﺜﻞِ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺳﻮار‬
‫ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮم‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﻮﺑﺖ داﺷﺘﻢ )و ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد ﺳﻮار ﻣﯽﺷﺪم(‪.‬‬
‫ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫‪ -٩٧٨‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﺘﺨﻠﻒ ﻲﻓ الﻤﺴ�‪ِ �ُ � ،‬ﻲﺟ الﻀ ِﻌﻴﻒ‪َ ،‬و� ْﺮدِف‬
‫َْ ُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َو�ﺪﻋﻮ ﻪﻟُ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺴﯿﺮِ )ﺳﻔﺮ ﯾﺎ ﺟﻬﺎد( ﮔﺎه ﺑﻪﻋﻤﺪ ﻋﻘﺐ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ‪ -‬اﻓﺮاد‪ -‬ﻧﺎﺗﻮان را ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽراﻧﺪ و)آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﮐﻤﮏ و ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺳﻮاري ﻧﺪاﺷﺖ( ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﺳﻮار ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﻫﻤﺴﻔﺮ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ او ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آداب ﺳﻔﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻫﻢﺳﻔﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ او‬
‫ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦﺑﺎره آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﻔﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻧﺰدش آﻣﺪ و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬از ﻧﮕﺎﻫﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺎج اﺳﺖ و‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻮاريِ اﺿﺎﻓﻪاي‬
‫دارد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺒﯽ ﻧﺪارد؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬آذوﻗﻪ )ﺗﻮﺷﻪي( اﺿﺎﻓﯽ دارد‪،‬‬
‫آنرا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺗﻮﺷﻪ اﺳﺖ«‪ .‬و اﻧﻮاع ﻣﺎلﻫﺎ را ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﻢﺳﻔﺮان ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺳﻮاري ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﺳﻮار‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7979 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪309 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2209 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4901 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪2120 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2298 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪508‬‬

‫ﻣﯽﻧﻤﻮد و او را در ﺗﻮﺷﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ دوم آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻧﻮﺑﺖ ﺳﻮار ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ در ﺳﻮار‬
‫ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه در اﻧﺘﻬﺎي ﮐﺎروان‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺿﻌﯿﻒ ﮐﻪ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﻧﻤﻮد و آنﻫﺎ را ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽراﻧﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در »ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬در ﯾﮏ ﺳﻔﺮ ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﺿﻌﯿﻒ و ﺑﯽرﻣﻖ ﺳﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰد ﺟﺎﺑﺮ‪‬‬
‫رﻓﺖ و ﺷﺘﺮ ﺟﺎﺑﺮ را ﺑﻪآراﻣﯽ زد و ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﻮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﺘﺮ ﺟﺎﺑﺮ ﻫﻢﭘﺎي‬
‫دﯾﮕﺮان و ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ از آنﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻢﺳﻔﺮاﻧﺶ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن آﺳﺘﯿﻦ ﻫﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو آداب‬
‫و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -170‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﻮاري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ّ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ك وٱ�ن� ِم ما تركبون ‪١٢‬‬ ‫﴿ َوٱ�ِي خلق ٱ�ز�ج �ها وجعل ل�م مِن ٱلفل ِ‬
‫� ۡم إ َذا ٱ ۡس َت َو ۡ� ُت ۡم َعلَ ۡيهِ َو َ� ُقولُوا ْ ُس ۡب َ‬
‫ُ َّ َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ َ ّ ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ َٰ ُ‬
‫�ٰ َن‬ ‫ِ‬ ‫� ظ ُهورِه ِۦ �م تذكروا ن ِعمة ر ِ�‬ ‫ل ِتستوۥا‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إِ ٰ� َر ّ� ِ َنا ل ُمنقل ُِبون ‪﴾١٤‬‬
‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ٱ َّ�ِي َس َّخ َر �َا َ�ٰ َذا َو َما ك َّنا ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[١٤ ،١٢ :‬‬
‫‪ ...‬و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ )ﺑﺮ آنﻫﺎ( ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‬
‫آنﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ را ﻣﺴﺨّﺮِ ﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺴﺨﯿﺮ آن را ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬و‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫ً َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ََ ََ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎرﺟﺎ إِﻰﻟ ﺳﻔ ٍﺮ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫�‬
‫‪ -٩٧٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن إِذا اﺳﺘﻮى ﻰﻠﻋ ﺑ ِ‬
‫ﻌ‬
‫ِ‬
‫َّ ٓ َ‬ ‫خ َر َ�َا َ� ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ َ ً ُ َّ َ َ‬
‫ﺎل‪ُ ﴿» :‬س ۡب َ‬
‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ ٰ� َر�ّ ِ َنا‬ ‫ِ‬ ‫�ٰ َن ٱ�ِي س‬ ‫ﻛﺮﺒ ﺛﻼﺛﺎ‪� ،‬ﻢ ﻗ‬
‫ﻚ ﻲﻓ ﺳﻔﺮﻧَﺎ ﻫﺬا َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُّ ّ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﻟﻌﻤﻞ ﻣﺎ ﺗﺮﻰﺿ‪ ،‬ا�َّ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﺮﺒ واﺘﻟَّﻘﻮى‪َ ،‬وﻣ َِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ل ُمنقل ُِبون ‪﴾١٤‬؛ الﻠﻬ َّﻢ إﻧﺎ �ﺴﺄل‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫الﺼﺎﺣ ُ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ ُ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ِﺐ ﻲﻓ الﺴﻔ ِﺮ‪ ،‬واﺨﻟﻠِﻴﻔﺔ ﻲﻓ اﻷﻫ ِﻞ؛‬ ‫ﻫ ِّﻮن ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺳﻔ َﺮﻧﺎ ﻫﺬا‪َ ،‬واﻃ ِﻮ �ﻨﺎ �ﻌﺪهُ؛ ا�َّ أﻧﺖ‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َُْ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ِّ ُ ُ َ ْ َ ْ َ‬
‫اﻤﻟﺎل َواﻷﻫ ِﻞ«‪َ .‬و�ِذا‬ ‫ﺐ ﻲﻓ ِ‬ ‫ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ و�ﺜﺎءِ الﺴﻔ ِﺮ‪ ،‬و�ﺂﺑ ِﺔ الﻤﻨﻈ ِﺮ‪ ،‬وﺳﻮءِ الﻤﻨﻘﻠ ِ‬
‫ُ َ َ ُ َ َ ُ َ ِّ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻴﻬ َّﻦ‪» :‬آﻳِﺒﻮن‪ ،‬ﺗﺎﺋ ِﺒﻮن‪ ،‬ﺎﻋﺑِﺪون‪ ،‬ل َِﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎﻣِﺪون«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫رﺟﻊ ﻗﺎلﻬﻦ وزاد � ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﺳﻔﺮي ﺑﻮد و ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮش ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ ٓ َ‬
‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َنا ل ُمنقل ُِبون ‪ ﴾١٤‬؛‬‫�ٰ َن ٱ َّ�ِي َس َّخ َر َ�َا َ�ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬ ‫»﴿ ُس ۡب َ‬
‫ِ‬
‫ََْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ﻚ ﻲﻓ ﺳﻔﺮﻧَﺎ ﻫﺬا َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ّ ُ َّ ّ‬
‫اﻟﻌﻤﻞ ﻣﺎ ﺗﺮﻰﺿ‪ ،‬ا�َّ ﻫ ِّﻮن َﻋﻠﻴﻨﺎ َﺳﻔ َﺮﻧﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻦ‬‫واﺘﻟﻘﻮى‪َ ،‬و ِﻣ َ‬‫اﻟﺮﺒ َّ‬
‫ِ‬ ‫�ﺴﺄل‬ ‫ﺎ‬ ‫الﻠﻬﻢ إﻧ‬
‫ِّ ُ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َّ‬
‫ﺎﺣﺐ ﻲﻓ الﺴﻔ ِﺮ‪ ،‬واﺨﻟ ِﻠﻴﻔﺔ ﻲﻓ اﻷﻫ ِﻞ؛ ا�َّ إ� أﻋﻮذ ِﺑﻚ‬ ‫ﻫﺬا‪ ،‬واﻃ ِﻮ �ﻨﺎ �ﻌﺪه؛ ا�َّ أﻧﺖ الﺼ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1342 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪510‬‬
‫َْ‬ ‫ُ َْ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ْ َ َْ‬
‫اﻤﻟﺎل َواﻷﻫ ِﻞ«‪ (1 ).‬و ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﯿﺰ‬ ‫ﺐ ﻲﻓ ِ‬ ‫ِﻣﻦ و�ﺜﺎ ِء الﺴﻔ ِﺮ‪ ،‬و�ﺂﺑ ِﺔ الﻤﻨﻈ ِﺮ‪ ،‬وﺳﻮ ِء الﻤﻨﻘﻠ ِ‬
‫ُ َ ) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽاﻓﺰود‪ِ » :‬آﻳﺒُﻮن‪ ،‬ﺗﺎ ِﺋﺒُﻮن‪َ ،‬ﺎﻋ ِﺑ ُﺪون‪ ،‬ل ِ َﺮ ِّ�ﻨَﺎ َﺣﺎ ِﻣﺪون«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب »آداب ﺳﻔﺮ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آنﭼﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ‬
‫ﺳﻮاري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دﻋﺎي ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﻮاري را ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﺳﻮار ﺷﺪن‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ از ﻇﺎﻫ ِﺮ آﯾﻪي ﮐﺮﯾﻤﻪ ]در ﺳﻮرهي زﺧﺮف[‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﭼﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ داﺷﺘﻪ و ﭼﻪ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﺎرﭘﺎ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺳﻮار ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر در آﯾﻪ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬را آورده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي‬
‫اﷲ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ّ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َّ‬ ‫َّ‬
‫ك َوٱ�ن� ٰ ِم َما ت ۡرك ُبون ‪١٢‬‬ ‫﴿ َوٱ�ِي خل َق ٱ�ز َ� ٰج � َها َو َج َعل ل�م م َِن ٱلفل ِ‬
‫� ۡم إ َذا ٱ ۡس َت َو ۡ� ُت ۡم َعلَ ۡيهِ َو َ� ُقولُوا ْ ُس ۡب َ‬
‫�ٰ َن‬
‫ُ َّ َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ َ ّ ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ َٰ ُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ل ِتستوۥا � ظهورِه ِۦ �م تذكروا ن ِعمة ر� ِ‬
‫َ َ َ‬
‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إِ ٰ� َر ّ� ِ َنا ل ُمنقل ُِبون ‪﴾١٤‬‬
‫َّ ٓ َ‬ ‫ٱ َّ�ِي َس َّخ َر َ�َا َ�ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[١٤ ،١٢ :‬‬
‫‪ ...‬و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ )ﺑﺮ آنﻫﺎ( ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‬
‫آنﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ را ﻣﺴﺨّﺮِ ﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺴﺨﯿﺮ آن را ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬و‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ را ﻣﺴﺨّﺮِ ﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺴﺨﯿﺮ آن را‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬و ﺑﯽﺷﮏ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ از ﺗﻮ ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬
‫و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪي‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! اﯾﻦ ﺳﻔﺮ را ﺑﺮ ﻣﺎ آﺳﺎن ﺑﮕﺮدان و دوريِ راه را ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﻫﻤﺮاه و ﯾﺎورم در ﺳﻔﺮ‪ ،‬و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﻢ در ﺧﺎﻧﻮادهام ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! از ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﺳﻔﺮ‬
‫و دﯾﺪن ﻣﻨﺎﻇﺮ ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ و ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار در ﻣﺎل و ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪...» :‬ﻣﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ و ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎدتﮔﺰاران و ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﺮان ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ«‪.‬‬
 ‫‪511‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮارﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﻮاري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫»ﻓُﻠﮏ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﺸﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ آن »ﺳﻔﯿﻨﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﺮ ﺳﻪ‬

‫ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬درﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺧﺸﮑﯽ‪ ،‬و ﻓﻀﺎﯾﯽ؛ ﻧﻮعِ درﯾﺎﯾﯽِ آن‪ ،‬از دﯾﺮزﻣﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از دوران‬
‫ﻧﻮح‪ ‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي ﺑﺸﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُۡۡ َ َ ۡ‬ ‫ٓ َ َ‬ ‫ََ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٢٧ :‬‬ ‫﴿فأ ۡو َح ۡي َنا إ ِ ۡ�هِ أ ِن ٱ ۡص َنعِ ٱلفلك بِأ� ُين ِ َنا َو َو ۡحي ِ َنا﴾‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﻮح وﺣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ و ﺑﺎ وﺣﯽ )و رﻫﻨﻤﻮد( ﻣﺎ ﮐﺸﺘﯽ را ﺑﺴﺎز‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ ٓ ٗ َ ۡ‬
‫]اﻟﻘﻤﺮ‪[١٥ :‬‬ ‫﴿ َولقد ت َر� َ�ٰ َها َءايَة � َهل مِن ُّم َّدك ِٖر ‪﴾١٥‬‬
‫و آن را )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان( ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﯿﻢ؛ ﭘﺲ آﯾﺎ ﭘﻨﺪﭘﺬﯾﺮي وﺟﻮد دارد؟‬
‫اﻣﺎ ﺳﻔﯿﻨﻪﻫﺎي ﺧﺸﮑﯽ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻮدروﻫﺎ و ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮنﻫﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﮐﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪ و اﯾﻨﮏ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از‬
‫ﺳﻔﯿﻨﻪﻫﺎي ﻓﻀﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎرِ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬از آن‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﻓُﻠﮏ« و ﻧﻌﻤﺘﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬در ﺳﻮرهي »زﺧﺮف« ﯾﺎد‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» .‬ﻓُﻠﮏ« ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي »ﻓَﻠَﮏ« اﺳﺖ و »ﻓَﻠَﮏ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﺮدوﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ و‬
‫داﯾﺮهي ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺪار ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻧﯿﺰ »ﻓَﻠَﮏ« ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﺟﻪ ﻧﺎمﮔﺬاري »ﻓُﻠﮏ«‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ را در ﺧﻮد ﮔﺮد ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ۡ َۡ َ‬
‫و اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﴿ َوٱ�ن� ٰ ِم﴾‪ ،‬ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﭼﻮن‪ :‬ﺷﺘﺮ‪ ،‬اﺳﺐ‪ ،‬اﻻغ و ﻗﺎﻃﺮ و اﻣﺜﺎل‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺟﻮاز ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﭼﻮن ﮔﺎو ﮐﻪ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﺣﯿﻮان ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎو‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﻮار‬
‫ﺷﺪن آﻓﺮﯾﺪه ﻧﺸﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي دﯾﮕﺮي دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان در ﻣﺸﻘﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫َ ۡ َُ ْ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ َٰ ُ‬
‫� ظ ُهورِه ِۦ﴾؛ ﺣﺮف »ﻻم« در ﴿ل ِتستوۥا﴾ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻋﻠﺖ اﺳﺖ و ﯾﺎ‬ ‫﴿ل ِتستوۥا‬
‫ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ و‬
‫ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آنﻫﺎ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪512‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻮاريﻫﺎ را از اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺎرج ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ روي آنﻫﺎ ﺳﻮار و ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ روي‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺧﻮدروﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ و ﺷﺘﺮان و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎنِ رام و‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َۡ ُ ْ‬
‫اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪َّ �﴿ .‬م تذك ُروا ن ِۡع َمة َر ّ�ِ� ۡم إِذا ٱ ۡس َت َو ۡ� ُت ۡم َعل ۡيهِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﺎ‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‪ ‬دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ را ﺑﻪﯾﺎد آورﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻟﻄﻒ ﮐﺮده و‬
‫ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺳﻮاريِ ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪه ﯾﺎ داﻧﺶِ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﺸﺘﯽ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ ٓ َ‬ ‫�ٰ َن ٱ َّ�ِي َس َّخ َر َ�َا َ�ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬
‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َنا ل ُمنقل ُِبون‬ ‫﴿ َو َ� ُقولُوا ْ ُس ۡب َ‬
‫ِ‬
‫‪﴾١٤‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦرا ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺴﺨّﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّه اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺗﺴﺨﯿﺮ و رام ﮐﺮدنِ آنرا ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬و ﺑﯽﺷﮏ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ«‪ .‬اﺑﺘﺪا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪﺟﺎي ﺗﺴﺒﯿﺢِ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬او را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﻋﻠﺖ و ﭼﺮاﯾﯽِ ﺗﺴﺒﯿﺢ در‬
‫اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ واژهي »ﺳﺒﺤﺎن« ﺑﺮاي ﭘﺎﮐﯽ و ﻣﻨﺰه ﺑﻮدنِ اﷲ‪ ‬از ﻋﯿﺐ و‬
‫ﻧﯿﺎز دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮاريﻫﺎ را ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ درك ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﷲ‪‬‬
‫را ﮐﻪ از ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺴﺒﯿﺢ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ از ﮔﻔﺘﻦِ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺤﻤﯿﺪ‪ ،‬در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﺎ‬
‫�ٰ َن ٱ َّ�ِي َس َّخ َر َ�َا َ�ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬
‫ِ�‬ ‫درﺑﺎرهي اﯾﻦ آﯾﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﴿ ُس ۡب َ‬
‫ِ‬
‫‪﴾١٣‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ‪ ‬اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺎ رام و ﻣﺴﺨّﺮ ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫آنﻫﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ ۡ‬
‫]ﻳﺲ‪[٧٢ :‬‬ ‫﴿ َوذلل َ�ٰ َها ل ُه ۡم ف ِم ۡن َها َر�و�ُ ُه ۡم َوم ِۡن َها يَأ�لون ‪﴾٧٢‬‬
‫و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن را ﺑﺮاﯾﺸﺎن رام ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺳﻮاري اﯾﺸﺎن اﺳﺖ و از ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻓﮑﺮ ﮐﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺰرگ‪ ،‬رام ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ ﺳﻮار ﺷﻮﯾﻢ؟ آﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ آنﻫﺎ را داﺷﺘﯿﻢ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮔﺰ؛ زﯾﺮا ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪهاي وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﻣﻮرد‬
 ‫‪513‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮارﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﻮاري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫اﺳﺘﻔﺎدهي ﻣﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺮ آنﻫﺎ دﺳﺖ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ؛ وﻟﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ‬
‫ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺮاي ﻣﺎ رام و ﻣﺴﺨﺮ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اﻓﺴﺎر ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ﺑﮕﯿﺮد و آنرا ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺒﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن را ﺑﺮاي ﻣﺎ رام ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫�ٰ َن ٱ َّ�ِي َس َّخ َر َ�َا َ�ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬
‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َنا ل ُمنقل ُِبون ‪﴾١٤‬‬ ‫﴿ ُس ۡب َ‬
‫ِ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺸﺘﯽ ﯾﺎ‬
‫ﭼﺎرﭘﺎي رام ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻔﺮِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽاش از دﻧﯿﺎﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻔﺮش از دﻧﯿﺎ ﺑﻪﺳﻮي اﷲ‪ ‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﻣﺮدم او را ﺑﺮ روي‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ ٓ َ‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪��﴿ :‬ا إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َنا ل ُمنقل ُِبون ‪﴾١٤‬؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ َّ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫]اﻻﻧﺸﻘﺎق‪[٦ :‬‬ ‫�� ُن إِنك �د ٌِح إ ِ ٰ� َر ّ�ِك ك ۡد ٗحا � ُم� ٰقِيهِ ‪﴾٦‬‬‫�� ُّ� َها ٱ ِ�‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫اي اﻧﺴﺎن! ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺗﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرت در ﺗﻼﺷﯽ ﺳﺨﺖ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرت در ﺗﻼﺷﯽ ﺳﺨﺖ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد« و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت‪«...‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اي اﻧﺴﺎن! ﻓﺮﺟﺎمِ ﺗﻮ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﻧﺞ و ﺗﻼﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪�﴿ :‬د ٌِح إِ ٰ� َر ّ�ِك﴾؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻫﻤﻪي رﻧﺞ و‬
‫َ َ‬
‫ﺗﻼﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدي ﴿� ُم� ٰ ِقيهِ﴾ و او را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ و در ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ؟! ﻟﺬا ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺠﺎ و ﭼﻪوﻗﺖ ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺪﻫﺪ و ﯾﺎ ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﻘﺪس ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬در‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﻘﺪس از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻪ‬
‫وﺿﻌﯿﺘﯽ و ﺑﺎ ﭼﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد؟ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫و اﯾﻤﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻬﻢ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ از دﻧﯿﺎ ﺑﺮوﯾﻢ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻤﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ آنﺟﺎ ﯾﺎ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﻘﺪس ﯾﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﯾﺎ در اﯾﻦ ﻣﺎه ﯾﺎ در اﯾﻦ‬
‫روز ﯾﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ؛ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﯿﺮ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪514‬‬

‫ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻤﯿﺮﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺳﻮار ﻣﺎﺷﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ذﮐﺮ و دﻋﺎﯾﯽ را ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻪ ﺑﺎر »اﷲ‬
‫ُ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫�ٰ َن ٱ�ِي َسخ َر �َا �ٰذا َو َما ك َّنا ُ�ۥ‬ ‫اﮐﺒﺮ« ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ُ ﴿» :‬س ۡب َ‬
‫ُ َ‬ ‫ّ ّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ ٓ َ‬ ‫ُم ۡقر� َ‬
‫واﺘﻟﻘﻮى‪َ ،‬و ِﻣ َﻦ‬ ‫ﻚ ﻲﻓ ﺳﻔﺮﻧَﺎ ﻫﺬا َّ‬
‫اﻟﺮﺒ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َنا ل ُمنقل ُِبون ‪﴾١٤‬؛ الﻠ ُﻬ َّﻢ إﻧﺎ �ﺴﺄل‬ ‫ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ِّ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫ﺎﺣﺐ ﻲﻓ الﺴﻔ ِﺮ‪،‬‬ ‫� أﻧﺖ الﺼ ِ‬ ‫� ﻫﻮن ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺳﻔﺮﻧﺎ ﻫﺬا‪ ،‬واﻃ ِﻮ �ﻨﺎ �ﻌﺪه؛ ا َّ‬ ‫اﻟﻌﻤﻞ ﻣﺎ ﺗﺮﻰﺿ‪ ،‬ا َّ‬
‫ِ‬
‫َُْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫ِّ ُ ُ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َُ‬
‫ﺐ ﻲﻓ‬ ‫واﺨﻟ ِﻠﻴﻔﺔ َ ﻲﻓ اﻷﻫ ِﻞ؛ ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ و�ﺜﺎ ِء الﺴﻔ ِﺮ‪ ،‬و�ﺂﺑ ِﺔ الﻤﻨﻈ ِﺮ‪ ،‬وﺳﻮ ِء الﻤﻨﻘﻠ ِ‬
‫ْ‬
‫اﻤﻟﺎل َواﻷﻫ ِﻞ«‪ (1 ).‬دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺎرﺗﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﺣﺎﻃﻪي اﷲ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ‬
‫ﺎﺣ ُﺐ ﻲﻓ الﺴﻔ ِﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ در ﺳﻔﺮ‬ ‫ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ أﻧﺖ الﺼ ِ‬
‫ْ‬ ‫َُ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﻨﯽ و ﺳﻔﺮ را ﺑﺮ ﻣﻦ آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﯽ‪» .‬واﺨﻟ َ ِﻠﻴﻔﺔ ﻲﻓ اﻷﻫ ِﻞ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﻮ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﻦ‬
‫در ﺧﺎﻧﻮادهام ﻫﺴﺘﯽ و ﺑﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ و ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ از آﻧﺎن ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺑﻪ اﻣﻮرﺷﺎن‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯽ‪ .‬ﭘﺲ اﷲ‪ ‬در ﺳﻔﺮ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او در ﺧﺎﻧﻮادهاش‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺣﺎﻃﻪ دارد‪.‬‬
‫***‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ َََ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺟﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا ﺳﺎﻓ َﺮ �ﺘﻌ َّﻮذ ﻣ ِْﻦ َو�ﺜﺎءِ‬ ‫‪ -٩٨٠‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺮﺳ ِ‬
‫َْ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََ ْ َ َْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َْ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫ﻮم‪ ،‬وﺳﻮءِ الﻤﻨﻈ ِﺮ ﻲﻓ اﻷﻫ ِﻞ‬ ‫ﺐ‪ ،‬واﺤﻟﻮرِ �ﻌﺪ الﻜﻮ ِن‪ ،‬ودﻋﻮة ِ الﻤﻈﻠ ِ‬ ‫الﺴﻔ ِﺮ‪ ،‬و�ﺂﺑ ِﺔ الﻤﻨﻘﻠ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ‬
‫ﺎل‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫والﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﺮﺟِﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬از ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﺳﻔﺮ و از ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎ و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ و از ﮐﺎﺳﺘﯽ )و‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬

‫ْ‬ ‫َْ َْ َ َ‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1343 :‬ﻧﻮوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »اﺤﻟﻮر �ﻌﺪ الﻜﻮ ِن« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ْ‬
‫الﻜﻮ ُر«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺣﺮف‬‫ﺗﺮﻣﺬي و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »‬
‫»راء« ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﯾﮏ از دو رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮ دو واژه – ﺑﺎ »ﻧﻮن«‬
‫و »راء«‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﭘﺎﯾﺪاري ﯾﺎ ﻓﺰوﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺴﺘﯽ و ﮐﺎﺳﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺎﻣﺔ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﭽﺎﻧﺪن و ﺟﻤﻊ‬ ‫�ﺮ اﻟ ِﻌﻤ‬
‫رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف »راء« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از »ﺗ� ِﻮ ِ‬
‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﮐﺮدنِ ﻋﻤﺎﻣﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »الﻜ ْﻮ ِن« آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﺼﺪرِ »ﺎﻛن ﻳ�ﻮن« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﯿﺪاﯾﺶ‬
‫و اﺳﺘﻘﺮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫‪515‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮارﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﻮاري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﺧﻮاري( ﭘﺲ از ﻓﺰوﻧﯽ )و ارﺟﻤﻨﺪي(‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از دﻋﺎي ﺳﺘﻢدﯾﺪه و از دﯾﺪن ﻣﻨﺎﻇﺮ‬

‫ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ )و ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار( در ﻣﺎل و ﺧﺎﻧﻮاده ‪ -‬ﺑﻪ اﷲ‪ -‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد‪.‬‬
‫ُ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﺎل‪َ :‬ﺷ ِﻬ ْﺪ ُت َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ‪ ‬أ ِﻲﺗ ﺑِﺪاﺑ ٍﺔ ﻟ ِ�ﻛﺒﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﻠﻋ �ﻦ أﻲﺑ‬ ‫ﻲﻠﻋ ﺑﻦ ر�ﻴﻌﺔ‪ ،‬ﻗ‬ ‫‪ -٩٨١‬وﻋﻦ ِ‬
‫ُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ََ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ َ ْ َُ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ � َّﻢ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫الﺮﺎﻛ ِب‪ ،‬ﻗﺎل‪ � :‬اﷲِ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ اﺳﺘ َﻮى ﻰﻠﻋ ﻇﻬ ِﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫َوﺿﻊ ِرﺟﻠﻪ ﻲﻓ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ ٓ َ‬ ‫خ َر َ�َا َ�ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ ُس ۡب َ‬
‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ ٰ� َر�ّ ِ َنا ل ُمنقل ُِبون ‪َّ � ﴾١٤‬ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫�ٰ َن ٱ�ِي س‬
‫ُ َ َ ُْ َ َ َ ّ َ َْ ُ‬
‫ات‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ إ� ﻇﻠﻤﺖ‬ ‫ُ ْ َ ُ َ َ َ َّ‬ ‫ُ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ات‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﺛﻼث مﺮ ٍ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ‪ ،‬ﺛﻼث مﺮ ٍ‬
‫�‪ ،‬ﻣ ِْﻦ ِّ‬ ‫الﻤﺆﻣﻨ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ ْ َ َّ ُ َ ْ ُ ُّ ُ َ َّ ْ َ ُ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫أي‬ ‫ِِ‬ ‫ﺤﻚ؛ ﻓﻘﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ أﻣِ�‬ ‫�ﻔ ِﻲﺴ ﻓﺎﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ﻓﺈﻧﻪ ﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب إ ِﻻ أﻧﺖ‪� ،‬ﻢ ﺿ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ َّ َّ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ ُ ْ ُ َ‬
‫ﺤﻚ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻣِﻦ‬ ‫ﺤﻜﺖ؟ ﻗﺎل‪ :‬رأﻳﺖ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻌﻞ ﻛﻤﺎ �ﻌﻠﺖ �ﻢ ﺿ ِ‬ ‫ﻲﺷ ٍء ﺿ ِ‬
‫َ ْ َ ُ َّ ُ‬ ‫ُُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻚ �ﻌ َﺠ ُﺐ ﻣ ِْﻦ ﻋﺒ ِﺪه ِ إذا ﻗﺎل‪ :‬اﻏﻔ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫أي َ ْ‬ ‫ِّ‬
‫ﻮ�‪� ،‬ﻌﻠﻢ �ﻧﻪ ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬‫ذ‬ ‫ﻲﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫إن‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫؟‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﺤ‬
‫ِ‬ ‫ﺿ‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺷ‬
‫َ ْ ُ ُّ ُ َ َ ْ‬
‫�ي«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬ ‫�ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب � ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ اﺑﻮداود‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﺎرﭘﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪‬‬
‫ﷲ« و‬ ‫آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﺷﻮد؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘﺎﯾﺶ را در رﮐﺎب ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ �» :‬ا ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ ۡ َ َّ‬
‫�ٰ َن ٱ�ِي َسخ َر‬ ‫ﷲ« و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪﴿» :‬سب‬ ‫ْ ُ‬
‫ﭼﻮن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫َّ ٓ َ َ ّ َ َ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ ُ ُ ۡ َ‬
‫ﷲ«‬ ‫�ا �ٰذا وما كنا �ۥ مق ِر�ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ ٰ� ر�ِنا لمنقل ِبون ‪«﴾١٤‬؛ ﺳﭙﺲ ﺳﻪ ﺑﺎر »اﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫ُ ْ َ َ َ ّ َ َْ ُ َْ‬ ‫ُ ْ‬
‫أ� َ ُ‬
‫ﺖ �ﻔ ِﻲﺴ‬ ‫ﺮﺒ« ﮔﻔﺖ و آنﮔﺎه اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ إ� ﻇﻠﻤ‬ ‫و ﺳﻪ ﺑﺎر »اﷲ‬
‫َّ ْ َ ) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ َ َّ ُ َ ْ ُ ُّ ُ‬
‫ﻓﺎﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ﻓﺈﻧﻪ ﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب إِﻻ أﻧﺖ« و ﺳﭙﺲ ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬اي اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن! از‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎﺑﺖ ﺧﻨﺪﯾﺪي؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﻦ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم داد‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! از ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺧﻨﺪﯾﺪﯾﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎ ِر‬
‫ﭘﺎك ﺗﻮ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1653 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ؛ ﭘﺲ ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز ﮐﻪ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪516‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي دﻋﺎﻫﺎ و اذﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ‬
‫ﺳﻮاري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺷﺮح آﯾﻪي ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َّ َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ َ ّ ُ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ َٰ ُ‬
‫� ظ ُهورِه ِۦ �م تذكروا ن ِعمة ر�ِ�م إِذا ٱستو�تم عليهِ و�قولوا‬ ‫﴿ل ِتستوۥا‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[١٣ :‬‬
‫�ٰ َن ٱ َّ�ِي َس َّخ َر َ�َا َ�ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬
‫ِ� ‪﴾١٣‬‬ ‫ُس ۡب َ‬
‫ِ‬
‫‪ ...‬ﺗﺎ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آنﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﯾﺎد‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ را ﻣﺴﺨّﺮِ ﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺴﺨﯿﺮ آن‬
‫را ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬و ﺑﯽﺷﮏ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﺳﻔﺮ و از دﯾﺪن ﻣﻨﺎﻇﺮ ﺑﺪ و ﻧﺎﮔﻮار و ﺗﻐﯿﯿﺮات‬
‫ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ و ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار( در ﻣﺎل و ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﯿﺰ از دﻋﺎي ﺳﺘﻢدﯾﺪه ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و از او درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ورﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﻪ ﺑﺎر »اﺤﻟﻤﺪ�« و ﺳﻪ ﺑﺎر »اﷲ‬
‫اﻛﺮﺒ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ در دﻋﺎﻫﺎ و اذﮐﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺎظ‬
‫و واژهﻫﺎﯾﯽ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺎظ‬
‫و واژهﻫﺎﯾﯽ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن از ﻫﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﯽ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ُ ﴿ :‬س ۡب َ‬
‫�ٰ َن ٱ�ِي َسخ َر �َا‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ ٓ َ‬ ‫َ�ٰ َذا َو َما ُك َّنا َ ُ�ۥ ُم ۡقر� َ‬
‫ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َنا ل ُمنقل ُِبون ‪﴾١٤‬‬ ‫ِ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آﻣﺮزش و رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﻨﺪهاش ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َّ ُ َ ُّ‬
‫� أﺷﺪ ﻓﺮﺣﺎ ِﺑﺘَ ْﻮ� ِﺔ �ﺒْ ِﺪهِ ِﻣ ْﻦ أ َﺣ ِﺪ� ْﻢ‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫َ َ‬
‫اﺣﻠﺘِ ِﻪ‪ (1 ).«...‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻓﺮدي ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در‬ ‫ِﺑﺮ ِ‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد ﺳﻮار اﺳﺖ؛ ﺷﺘﺮش ﮐﻪ آب و ﻏﺬاي او را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ دارد‪ ،‬از او‬
‫ﻣﯽر‪‬ﻣ‪‬ﺪ و ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و او‪ ،‬از‪ -‬زﻧﺪﮔﯽ‪ -‬و از ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮش ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا زﯾﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻔﻆ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 2744‬از‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪2747‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 6309‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ رواﯾﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮي در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎري وﺟﻮد دارد‪.‬‬
 ‫‪517‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮارﺷﺪن ﺑﺮ ﺳﻮاري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﺳﺎﯾﻪي درﺧﺘﯽ ﻣﯽرود و ﻧﺎاﻣﯿﺪ دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
‫ﺷﺘﺮش را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرش اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺴﺎر ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺷﺪت‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﻣﻨﯽ و ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﻓﺮط ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻟﺬا اﷲ‪ ‬از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺧﺸﻨﻮد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭘﺲ اي ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ و از او‬
‫آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ راﺳﺘﯽ و اﺧﻼص از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻣﺮزش‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻣﯽآﻣﺮزد‪:‬‬
‫� َ� ُف ٗ‬
‫ور� َّرح ٗ‬
‫ِيما ‪﴾١١٠‬‬ ‫﴿ َو َمن َ� ۡع َم ۡل ُس ٓو ًءا أَ ۡو َ� ۡظل ِۡم َ� ۡف َس ُهۥ ُ� َّم � َ ۡس َت ۡغفِر ٱ َّ َ‬
‫� َ� ِد ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٠ :‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎر ﺑﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ از اﷲ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ را‬
‫آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد و ﺑﺮ ﻣﺎ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‬
‫او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -171‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﮔﺮدﻧﻪﻫﺎ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻔﺘﻦ وي در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از درهﻫﺎ و‬
‫ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽﻫﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽرود؛ و ﻧﻬﯽ از ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺻﺪا در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ و اﻣﺜﺎل آن‬

‫َ َ ْ َ َّ ْ َ‬ ‫ُ َّ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ‬
‫ﺮﺒﻧﺎ‪َ ،‬و�ِذا ﻧ َﺰﻨﻟَﺎ ﺳﺒﺤﻨﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ إِذا ﺻ ِﻌﺪﻧﺎ ﻛ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٩٨٢‬ﻋﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه از ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪» ،‬اﷲ اﮐﺒﺮ« ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ و‬
‫ﭼﻮن از ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪» ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫َ ََُ‬ ‫ﻮﺷ ُﻪ إ َذا َﻋﻠَﻮا اﺜﻟَّ َﻨﺎﻳَﺎ َﻛ َّ ُ‬
‫ﺮﺒوا‪َ ،‬و�ِذا ﻫﺒﻄﻮا‬
‫ُ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬وﺟﻴ‬
‫َ َ‬
‫ﺎل‪َ :‬ﺎﻛ َن اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫‪ -٩٨٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗ‬
‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ ُ‬
‫ﺳﺒﺤﻮا‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي‬
‫»اﷲ اﮐﺒﺮ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪» ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آداب و دﻋﺎﻫﺎي ﺳﻔﺮ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از آداب ﺳﻔﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از‬
‫ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي ﯾﺎ ﮐﻮه و ﮔﺮدﻧﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ اوج ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر »اﷲ‬
‫اﻛﺮﺒ« ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮود آﻣﺪن‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ او دﺳﺖ دﻫﺪ؛ ﻟﺬا »اﷲ اﻛﺮﺒ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﯾﺎ ﻧﻔﺲِ ﺧﻮﯾﺶ را در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ و ﻋﻈﻤﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺷﻤﺎرد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﻧﻔﺲ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﻧﻔﺲ! ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮوي‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﷲ‪ ‬از ﺗﻮ ﻓﺮاﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ از ﺟﺎﯾﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽرود‪» ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺗﺪاﻋﯽﮔﺮ ﺣﻘﺎرت و‬
‫ﺧﻮاريﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬از ﻧﺰول و ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪﻧﯽ ﮐﻪ در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2993 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.264 :‬‬
 ‫‪519‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻔﺘﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ از ﮔﺮدﻧﻪﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪... ،‬‬

‫آن ﻧﻘﺺ و ﺣﻘﺎرت اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ او‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰول ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪن اﷲ‪ ‬ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﺰول‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ اوﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮمِ‬
‫ﺣﻘﺎرت و ﺧﻮاري ﯾﺎ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﯾﮑﯽ از آداب ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ و روشﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي و ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ »اﷲ اﻛﺮﺒ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ از ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺪ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮود آﻣﺪن ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ‪،‬‬
‫»ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي در زﻣﯿﻦ ﺑﺎ اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ در‬
‫آﺳﻤﺎن و ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺘﻦ از ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﺑﺎ ﻓﺮود آﻣﺪن از آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َ َ َ ِّ َ ْ ُ ْ َ ُ َّ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫أو� ﻰﻠﻋ ﺛنِﻴ ٍﺔ أ ْو ﻓﺪﻓ ٍﺪ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬إِذا �ﻔﻞ ﻣِﻦ اﺤﻟﺞ أو اﻟﻌﻤﺮة ِ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ‬ ‫ﺎل‪َ :‬ﺎﻛ َن اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫‪ -٩٨٤‬وﻋﻨﻪ ﻗ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟ ْﻤ ُﺪ‪َ ،‬و ُﻫ َﻮ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ ْ‬ ‫ﻚ َوﻪﻟُ َ‬ ‫ُ َ ْ َُ َ َ ُ ُ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ ً ُ َّ َ َ‬
‫ﻲﺷ ٍء‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠ‬ ‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫ه‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻛﺮﺒ ﺛﻼﺛﺎ‪� ،‬ﻢ ﻗ‬
‫ﺮﺼ َ� ْﺒ َﺪه‪ُ،‬‬ ‫اﷲ َو ْﻋ َﺪهُ‪َ ،‬وﻧَ ََ‬‫ون‪َ ،‬ﺻ َﺪ َق ُ‬ ‫َ ٌ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َ ِّ َ َ ُ َ‬
‫ﺟﺪون‪ ،‬ل ِﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎﻣِﺪ‬ ‫ﻗﺪِﻳﺮ‪ .‬آﻳِﺒﻮن‪ ،‬ﺗﺎﺋ ِﺒﻮن‪ ،‬ﺎﻋﺑِﺪون‪ ،‬ﺳﺎ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻫ َﺰم اﻷﺣﺰاب َوﺣﺪهُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َّ َ َ َ َ ِّ َ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َََ‬
‫اﺤﻟﺞ أو اﻟﻌﻤ َﺮة ِ‪.‬‬ ‫ﻮش والﺮﺴاﻳﺎ أو‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪ :‬إِذا �ﻔﻞ ﻣ َِﻦ اﺠﻟﻴ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و� رواﻳﺔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋ‪‬ﻤﺮه ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ُ ْ‬
‫اﷲ َوﺣ َﺪ ُه ﻻ‬ ‫ﺑﺎر ﮐﻪ از ﮔﺮدﻧﻪ ﯾﺎ زﻣﯿﻦ ﺳﺨﺖ و ﺑﻠﻨﺪي ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ � ِإﻻ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ٌ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫ﺎﺟ ُﺪون‪،‬‬ ‫ِ‬
‫ون‪َ ،‬‬
‫ﺳ‬ ‫آﻳﺒﻮن‪ ،‬ﺗﺎﺋِﺒﻮن‪ ،‬ﺎﻋ ِﺑﺪ‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻗ ِﺪﻳﺮ‪ِ .‬‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ ُ ) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ َ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ‬
‫لِﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎ ِﻣﺪون‪ ،‬ﺻﺪق اﷲ وﻋﺪه‪ ،‬وﻧﺮﺼ �ﺒﺪه‪ ،‬وﻫﺰم اﻷﺣﺰاب وﺣﺪه«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ از ﻣﯿﺎن ﻟﺸﮑﺮﻫﺎ و دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ﺟﻬﺎد‪ -‬ﯾﺎ از ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪....‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2995 ،1797) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1344 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲِ ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ و ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اوﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ و ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎدتﮔﺰاران و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﺮان ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﺑﻪ وﻋﺪهاش وﻓﺎ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻫﻤﻪي‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎ)ي ﮐﻔﺮ( را ﺷﮑﺴﺖ داد«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪520‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ّ ُ ُ ْ ُ َ‬ ‫ً َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺻ�‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪ -٩٨٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إ� أر�ﺪ أن أﺳﺎﻓ َِﺮ ﻓﺄو ِ‬
‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َّ َّ ُ ُ َ َ‬ ‫َ َ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ َ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َ َْ َ َْ َ‬
‫الﺮﺟﻞ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ا�َّ اﻃ ِﻮ ﻪﻟُ اﺒﻟُﻌﺪ‪،‬‬ ‫ﺮﺷ ٍف«‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ و�‬ ‫� ﻰﻠﻋ‬‫»ﻋﻠﻴﻚ ﺑِﺘﻘﻮى اﷲِ‪ ،‬واﺘﻟﻜﺒِ ِ‬
‫َ ْ َ َ ْ َّ َ‬
‫َوﻫ ِّﻮن ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺴﻔ َﺮ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻔﺮ ﺑﺮوم؛ ﻣﺮا وﺻﯿﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ و ﮔﻔﺘﻦ "اﷲاﻛﺮﺒ" ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﺑﻠﻨﺪي ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎش«‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ آن ﻣﺮد روي ﮔﺮداﻧﺪ و رﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ﯾﺎ‬
‫اﷲ! دوريِ ﻣﺴﺎﻓﺖ را ﺑﺮ او ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬و ﺳﺨﺘﯽ ﺳﻔﺮ را ﺑﺮ او آﺳﺎن ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ ُ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫أﺮﺷ�ﻨﺎ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ ﺳﻔ ٍﺮ‪ ،‬ﻓﻜﻨﺎ إِذا‬ ‫ﻛﻨﺎ َﻣ َﻊ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِّ‬
‫اﻷﺷﻌﺮي‬ ‫مﻮﻰﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٩٨٦‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬
‫ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َُْ َ‬ ‫َ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ْ‬
‫أﺻ َﻮ ُا� َﻨﺎ‪� ،‬ﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ‬
‫ﺴ�ﻢ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬ار�ﻌﻮا ﻰﻠﻋ أ�ﻔ ِ‬ ‫وا ٍد ﻫﻠﻠﻨﺎ و�ﺮﺒﻧﺎ وار�ﻔﻌﺖ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ ً َّ ُ َ َ ُ ْ َّ ُ َ ٌ َ‬
‫ﻓﺈﻧ�ﻢ ﻻ ﺗﺪﻋﻮن أﺻﻢ وﻻ ﺎﻏﺋ ِﺒﺎ‪ ،‬إﻧﻪ ﻣﻌ�ﻢ‪ ،‬إﻧﻪ ﺳ ِﻤﻴﻊ ﻗ ِﺮ�ﺐ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺳﻔﺮي ﻫﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫از ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪» ،‬ﻻ�إﻻاﷲ« و »اﷲاﻛﺮﺒ« ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ و ﺻﺪاﯾﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺑﺮ ﺧﻮد رﺣﻢ ﮐﻨﯿﺪ )و ﺻﺪاﯾﺘﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﺎورﯾﺪ(؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﺷﺨﺺِ ﻧﺎﺷﻨﻮا و ﻏﺎﯾﺒﯽ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬و ﺷﻨﻮا و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺟﺎﯾﯽ‪» ،‬اﷲاﻛﺮﺒ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﭼﻮن از ﺟﺎﯾﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﺪ‪» ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺧﻮدش را در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ‬
‫ﻧﯿﻨﺪازد و ﺻﺪاﯾﺶ را ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ در ﺳﻔﺮي ﻫﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ و »ﻻ�إﻻاﷲ« و »اﷲاﻛﺮﺒ«‬
‫َ‬ ‫َ ُّ‬
‫�� َﻬﺎ اﻨﻟَّ ُ‬
‫ار َ� ُﻌﻮا َﻰﻠﻋ‬
‫ﺎس‪ْ ،‬‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺻﺪاﯾﺸﺎن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1730 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6384 ،2992) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2704 :‬‬
 ‫‪521‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻔﺘﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ از ﮔﺮدﻧﻪﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪... ،‬‬
‫ُ‬ ‫ُْ‬
‫أ�ﻔ ِﺴ� ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اي ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺧﻮد آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺻﺪاﻫﺎﯾﺘﺎن در‬
‫زﺣﻤﺖ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ‪» .‬زﯾﺮا ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺷﺨﺺِ ﻧﺎﺷﻨﻮا و ﻏﺎﯾﺒﯽ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ‪ -‬را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬و ﺷﻨﻮا و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن را در رﻧﺞ‬
‫و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦِ »ﻻ�إﻻاﷲ«‪» ،‬اﷲاﻛﺮﺒ« و »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﺻﺪاﻫﺎﯾﺘﺎن را‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻣﯽﺷﻨﻮد و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺣﺎﻃﻪ دارد‪ .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آﺳﻤﺎنﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ و‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ در دﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﻦ و ﮔﺴﺘﺮدهﻣﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ داﻧﻪ‬
‫ﺧﺮدل )=اﺳﭙﻨﺪان( در دﺳﺖ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪ .‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ و ﻋﻈﻤﺖ‬
‫اﻻﻫﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺣﺎﻃﻪ دارد و ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮدش را در ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻧﻪ در اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدات وﻧﻪ در ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ آن‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻼﻗﻪي‬
‫ﻓﺮاواﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺮ روز‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﭘﺮدازم«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاي؟« ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪام«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺶ را ﻧﺪاري؛ ﻫﻢ‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮ و ﻫﻢ ﺑﺨﻮر‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ ﺑﺨﻮاب و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﺑﺮﺧﯿﺰ )و ﻋﺒﺎدت ﮐﻦ(‬
‫و ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ﺳﻪ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ ﭘﺎداش ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳﻪ روز در‬
‫ﻣﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽام‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﯾﮏ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮ و دو روز ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪاز«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬ﻃﺎﻗﺖ و ﺗﻮان ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از‬
‫ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َْ ً ََْ ْ ْ َ َ‬
‫ﻳﻮﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺬلﻚ ِﺻﻴَﺎم داود‪َ ‬وﻫﻮ أﻋ َﺪل‬ ‫اﯾﻦ اﺳﺖ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺼﻢ ﻳﻮﻣﺎ وأﻓﻄﺮ‬
‫ِّ‬
‫الﺼﻴَﺎمِ «؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬روزهي داوود‪ ‬و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫روزه اﺳﺖ«‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﺑﺰرگ ﺷﺪ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺎش رﺧﺼﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﺮدم؛ زﯾﺮا ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪((6227 ،5052 ،3419 ،1980 ،1979 ،1974) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫)‪ (1162 ،1159‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪] .$‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 154‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪522‬‬

‫ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎﻧﺰده روزِ ﭘﯿﺎﭘﯽ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺎﻧﺰده روز‪ ،‬روزه ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي روزهي ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﯿﻤﯽ از ﻫﺮ ﻣﺎه را روز ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻗﯿﺎم ﺷﺐ و ﻋﺒﺎدت ﺷﺒﺎﻧﻪي ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﺰد اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز داوود‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﯾﮏﺷﺸﻢ دﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮدش را ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت در زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ آﺳﺎن ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ آب ﮔﺮم دﺳﺘﺮﺳﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﺳﺮد وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺧﻮد را اذﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫ك ۡر ُ� ۡم َو َء َ‬
‫ام ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ ُ َّ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٧ :‬‬ ‫نت ۡم﴾‬ ‫� ب ِ َعذابِ� ۡم إِن ش‬ ‫ما �فعل ٱ‬
‫اﮔﺮ ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺑﺎ ﻋﺬاب ﺷﻤﺎ ﮐﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫آري؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ آب ﮔﺮم دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪارﯾﺪ و ﺑﺎ آب ﺳﺮد وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﯾﻦﮐﻪ ﺛﻮاب دارد‪ ،‬ﺧﻮد را اذﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﺨﺖ را ﺑﺮ ﮔﺰﯾﻨﻪي آﺳﺎن ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را‬
‫ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽروم ﮐﻪ ﺛﻮاب‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد!« ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪار اﺷﺘﺒﺎﻫﯽﺳﺖ‪ .‬از ﺷﺮاﯾﻂ آﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺮق و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺟﺎﯾﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻮرِ ﺿﻌﯿﻒ ﻗﺮآن‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﺗﻼوت ﻗﺮآن در زﯾﺮ ﻧﻮر ﺿﻌﯿﻒ ﺳﺨﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺛﻮاب‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد«! اﯾﻦ ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺷﺮاﯾﻂ آﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت وﺟﻮد دارد‪ ،‬از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎ و در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻦ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ آﺳﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺑﺎ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬آنوﻗﺖ ﻫﺮﭼﻪ زﺣﻤﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪ -172‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دﻋﺎ در ﺳﻔﺮ‬

‫َ َّ‬ ‫ُ َ ََ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫ات مﺴﺘﺠﺎﺑﺎت ﻻ ﺷﻚ‬ ‫‪ -٩٨٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺛﻼث دﻋﻮ ٍ‬
‫ََ ْ َُ َ ََ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ َ ْ ُ‬
‫ﺪﻟه ِ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛‬ ‫ﻮم ‪َ ،‬ودﻋ َﻮة الﻤﺴﺎﻓ ِِﺮ‪ ،‬ودﻋﻮة الﻮ ِ ِ‬
‫اﺪﻟ ﻰﻠﻋ َو ِ‬ ‫الﻤﻈﻠ ِ‬ ‫ِﻴﻬﻦ‪ :‬دﻋﻮة‬‫� ِ‬
‫ََ ََ‬
‫ﺪﻟهِ«‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ ،‬ﻟﻔﻆ »ﻰﻠﻋ و ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺳﻪ دﻋﺎي ﻣﺴﺘﺠﺐ‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن آنﻫﺎ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬دﻋﺎي ﺳﺘﻢدﯾﺪه‪ ،‬دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬و‬
‫) ‪(2‬‬
‫دﻋﺎي ﭘﺪر ]و ﻣﺎدر[ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3031 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ش‪596 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﮥ‪ ،‬ش‪ 3115 :‬ﺣﺴﻦ داﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻟﺒﺘﻪ در رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ ،‬دﻋﺎي ﭘﺪر ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﻋﺎي ﭘﺪر در ﺣﻖ ﻓﺮزﻧﺪ‪- ،‬‬
‫ﭼﻪ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ در ﺣﻖ او ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ‪ -‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫‪ -173‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻫﻨﮕﺎمِ ﺗﺮﺳﯿﺪن از ﻣﺮدم و ﻏﯿﺮ آﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬

‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ً َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن إِذا ﺧﺎف ﻗ ْﻮﻣﺎ ﻗﺎل‪» :‬ا�َّ إﻧﺎ‬
‫ِّ‬ ‫‪ -٩٨٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‬
‫ﻚ ﻣ ِْﻦ ُ ُ‬ ‫ُُ ْ ََُ ُ َ‬ ‫ََْ ُ َ‬
‫ورﻫ ِْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺷ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮذ‬‫ﻌ‬ ‫�‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ِﻢ‬ ‫ﻫ‬‫ﻮر‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻚ‬ ‫�ﻌﻠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﯿﻤﻨﺎك‬
‫ْ ) ‪(2‬‬ ‫ُُ ْ ََُ ُ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ ُ ُ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ َ‬
‫ور ِﻫﻢ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺷ‬ ‫ﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﻮذ‬‫ﻌ‬‫�‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻢ‬‫ﻫ‬‫ِ‬ ‫ﻮر‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إﻧﺎ �ﻌﻠ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ وﻃﻨﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽرود و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎً دﻋﺎي‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دﻋﺎي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﺷﺪن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ را ﺑﯿﺶ از دﻋﺎي دﯾﮕﺮان ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺳﻪ دﻋﺎي ﻣﺴﺘﺠﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن آنﻫﺎ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬دﻋﺎي‬
‫ﺳﺘﻢدﯾﺪه‪ ،‬دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬و دﻋﺎي ﭘﺪر‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﯾﺎ ﺳﺘﻢدﯾﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻣﺎل ﺷﻤﺎ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎﯾﺘﺎن را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﺳﺘﻢ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫او ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﺷﻤﺎ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ را دوﺳﺖ دارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن دﻋﺎي ﮐﺎﻓﺮِ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻋﺪل و داد را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻘﺶ از‬
‫ﻇﺎﻟﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬را ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫َ ٌ‬
‫ﺎب«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از دﻋﺎي‬ ‫ﻮة ال ْ َﻤ ْﻈﻠُﻮمِ ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻟَيْﺲ ﺑيﻨﻬﺎ ْ َ‬
‫و�� اﷲ ِﺣﺠ‬
‫ْ َ‬ ‫َّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺗ ِﻖ دﻋ‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4706 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1360 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را در ﺑﺮاﺑﺮِ آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ از ﺷﺮارتﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورﯾﻢ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .213‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪525‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺗﺮﺳﯿﺪن از ﻣﺮدم و ﻏﯿﺮ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬

‫ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮس‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺣﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ و دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬ﻟﺬا دﻋﺎي‬
‫ﺳﺘﻢدﯾﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻇﺎﻟﻢ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻇﻠﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻇﺎﻟﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ از آن؛ و اﮔﺮ ﻣﻈﻠﻮم ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ‪ ‬ﻇﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫دﻋﺎي ﻣﺴﺘﺠﺎب‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ دﻋﺎي ﻣﺴﺘﺠﺎب‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻔﺮش را آﺳﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﺳﻔﺮ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫دﻋﺎﯾﺶ را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﺮﺻﺖ دﻋﺎ در ﺳﻔﺮ را‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎرد؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺳﻔﺮي ﻋﺒﺎدي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻔﺮ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻋﻤﺮه و ﺣﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ََ ََ‬ ‫ﺳﻮم‪ :‬دﻋﺎي ﭘﺪر؛ در ﺑﺮﺧﯽ از اﻟﻔﺎظ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬د ْﻋ َﻮ ُة َ‬
‫اﺪﻟ ﻰﻠﻋ و ِﺪﻟ ِه«؛‬
‫الﻮ ِ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﻋﺎي ﭘﺪر ﺑﺮ ﺿﺪ ﻓﺮزﻧﺪش«‪ .‬و در ﺑﺮﺧﯽ از رواﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬دﻋﺎي ﭘﺪر ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻣﻄﻠﻖ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﻋﺎي ﭘﺪر در ﺣﻖ ﻓﺮزﻧﺪ‪ - ،‬ﭼﻪ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ در ﺣﻖ او ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ‪ -‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ از انﺟﺎ ﮐﻪ ﭘﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﺒﺖ دارد‪،‬‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺣﻘﺶ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭘﺪري ﺟﺰ ﺑﻪﺣﻖ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺴﺘﺤﻖّ آن ﺑﺎﺷﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ‬
‫دﻋﺎي ﭘﺪر را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ واژهي »واﻟﺪ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺪر ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺎدر‪.‬‬
‫ﻟﺬا دﻋﺎي ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬و دﻋﺎي ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫درﺑﺎرهي ﻓﺮزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ درﺑﺎرهي دﻋﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺗﺮﺳﯿﺪن از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫َ ُ‬
‫ﻮر ِﻫ ْﻢ‪َ ،‬و� ُﻌﻮذ‬‫ُُ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ ﮐﻪ از او ﺑﯿﻤﻨﺎﮐﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ا�َّ إﻧﺎ �ﻌﻠﻚ ﻲﻓ � ِ‬
‫ور ِﻫ ْﻢ«‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ دﻋﺎ را از روي ﺻﺪق و اﺧﻼص و ﺑﺎ ﻋﺰم راﺳﺘﯿﻦ ﺑﺮاي‬ ‫َ ْ ُ ُ‬
‫ِﺑﻚ ِﻣﻦ ﺮﺷ ِ‬
‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪن ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را از ﺷﺮّﺷﺎن ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم‬
‫دﻋﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ ﺗﻮ را روﯾﺎروي اﯾﻦﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﺗﻮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪526‬‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮِ اﯾﻦﻫﺎ از ﻣﺎ دﻓﺎع ﮐﻨﯽ و ﻣﺎ را از ﺷﺮﺷﺎن ﻧﮕﻪ داري‪» .‬و از‬
‫ﺷﺮارتﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورﯾﻢ«‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را از ﺷﺮّﺷﺎن در ﺣﻔﻆ و ﭘﻨﺎ ‪‬ه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬دو ﻋﺒﺎرت آﺳﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺻﺪق و اﺧﻼص‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -174‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻗﻒ ﯾﺎ اﺗﺮاق ﮐﺮدن در ﺟﺎﯾﯽ‬

‫َُ ُ َ ْ َََ َْ ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬

‫�ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ل‬‫ﺰ‬‫ﻧ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ِﻴﻢ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ‬‫ﺑﻨﺖ ﺣﻜ ٍ‬ ‫‪ -٩٨٩‬ﻋﻦ ﺧﻮﻟﺔ ِ‬
‫ْ َ ِّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ ُ َ ْ ٌ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ ْ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ُ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﺎت ﻣِﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺧﻠﻖ‪ ،‬لﻢ ﻳﺮﻀه ﻲﺷء ﺣﻰﺘ ﻳﺮﺤﺗِﻞ ﻣِﻦ ﻣ�ِ ِﻪﻟ ِ‬ ‫ﺎت اﷲِ اﺘﻟﺎﻣ ِ‬ ‫�ﻢ ﻗﺎل‪ :‬أﻋﻮذ ﺑِ�ﻠِﻤ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬
‫ذل ِﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬ﺧﻮﻟﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﮑﯿﻢ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫َ َ‬ ‫ﺎﻣﺎت ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ ﺧﻠ َﻖ") ‪،(2‬‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ ُ ُ َ َ‬
‫ﷲ اﺘﻟ ِ‬ ‫ﺎت ا ِ‬
‫در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬أﻋﻮذ ﺑِ� ِﻠﻤ ِ‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او آﺳﯿﺐ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ از آنﺟﺎ ﮐﻮچ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫أرض‪،‬‬ ‫‪ -٩٩٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا ﺳﺎﻓ َﺮ ﻓﺄ�ﺒﻞ الﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ‬
‫َ َ ِّ َ َ ُّ‬ ‫َ َ ِّ َ ُ َ‬ ‫ْ َ ِّ َ َ ِّ َ‬ ‫ُ ُ ُ‬ ‫َ ِّ َ ُّ‬
‫ﺮﺷ ﻣﺎ ﻳﺪِب‬ ‫ِﻴﻚ‪ ،‬و‬
‫ﺮﺷ ﻣﺎ ﺧﻠِﻖ � ِ‬ ‫ِﻴﻚ‪ ،‬و‬
‫ﺮﺷ ﻣﺎ � ِ‬ ‫ﻚ اﷲ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑِﺎﷲِ ﻣِﻦ ﺮﺷكِ و‬ ‫ر� َور� ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َْ‬
‫� ِﻦ اﺒﻟَ�ِ‪َ ،‬وﻣِﻦ َو ِ ٍ‬
‫اﺪﻟ‬ ‫اﺤﻟﻴ ِﺔ َواﻟﻌﻘ َﺮ ِب‪َ ،‬وﻣِﻦ ﺳﺎ ِ‬ ‫ﻚ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣِﻦ ﺮﺷ أﺳ ٍﺪ وأﺳﻮ ٍد‪ ،‬وﻣِﻦ‬ ‫ﻋﻠﻴ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺪﻟ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬ ‫َو َﻣﺎ َو َ َ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽرﻓﺖ و ﺷﺐ‬

‫ﺮﺷ َﻣﺎ ِ�ﻴﻚ‪َ ،‬و َ ِّ‬ ‫ﺮﺷ ِك َو َ ِّ‬ ‫ُ ُ ُ‬
‫ﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬ ‫َ ْ ُ َ ِّ َ ُّ‬
‫ﺮﺷ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ أرض‪ ،‬ر� َور� ِﻚ اﷲ‪ ،‬أﻋ ِ ِ‬
‫ْ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َﻣﺎ ُﺧﻠ َﻖ ِ�ﻴﻚ‪َ ،‬و َ ِّ‬
‫اﻟﻌﻘ َﺮ ِب‪،‬‬ ‫أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣﻦ ﺮﺷ أﺳ ٍﺪ وأﺳﻮ ٍد‪ ،‬و ِﻣﻦ اﺤﻟﻴ ِﺔ و‬ ‫ﺮﺷ َﻣﺎ ﻳَ ِﺪ ُّب َﻋﻠﻴْ ِﻚ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ َ ) ‪(4‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﺪﻟ وﻣﺎ وﺪﻟ«‪.‬‬
‫�‪ ،‬و ِﻣﻦ و ِ ٍ‬ ‫َو ِﻣﻦ ﺳ ِ‬
‫ﺎ� ِﻦ اﺒﻟ ِ‬

‫)‪(1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2708 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ﺑﻪ ﮐﻼم ﮐﺎﻣﻞ و ﺻﻔﺎت‪ ‬ﺑﯽﻋﯿﺐ اﷲ‪ ،‬از ﺷﺮ آنﭼﻪ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﺻﻔﺖ ﮐﻼم ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎرح‪ /‬در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﮐﻠﻤﺎت ﮐﺎﻣﻞ اﻻﻫﯽ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻟﮑﻠﻢ اﻟﻄﯿﺐ‪ ،‬ص‪ ،64 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬اي زﻣﯿﻦ! ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ و ﺗﻮ‪ ،‬اﷲ اﺳﺖ؛ از ﺷﺮّ ﺗﻮ و از ﺷﺮّ آنﭼﻪ در ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬و از ﺷﺮّ آنﭼﻪ‬
‫در ﺗﻮ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺷﺮ آنﭼﻪ ﺑﺮ روي ﺗﻮ ﻣﯽﺟﻨﺒﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم؛ از ﺷﺮّ ﺷﯿﺮ و اﻧﺴﺎن‬
‫ﺳﺘﻤﮑﺎر‪ ،‬و از ﻣﺎر و ﻋﻘﺮب و ﺟﻦﻫﺎي ﺳﺎﮐﻦ در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ و از ﺷﯿﻄﺎن و ﺗﺒﺎرش ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪528‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي دﻋﺎﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻗﻒ ﯾﺎ اﺗﺮاق ﮐﺮدن در‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺧﻮﻟﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﮑﯿﻢ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺎﻣﺎت ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ ُ ُ َ َ‬
‫ﷲ اﺘﻟ ِ‬ ‫ﺎت ا ِ‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬أﻋﻮذ ﺑِ� ِﻠﻤ ِ‬
‫َ َ‬
‫ﺧﻠ َﻖ"‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او آﺳﯿﺐ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ از آنﺟﺎ ﮐﻮچ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ‬
‫دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنﺟﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﮐﻠﻤﺎت ﮐﺎﻣﻞ اﷲ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻼ ِم ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ او ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻼم ﺗﺸﺮﯾﻌﯽاش؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫)=آﯾﻪي ‪ 82‬ﺳﻮرهي »ﯾﺲ«( ﺑﻪ ﮐﻼم ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﺧﻮﯾﺶ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ ُ ُ‬ ‫َّ َ ٓ َ ۡ ُ ُ ٓ َ ٓ َ َ َ َ ۡ ً َ ُ َ َ‬
‫]ﻳﺲ‪[٨٢ :‬‬ ‫�ٔا أن َ�قول ُ�ۥ �ن � َيكون ‪﴾٨٢‬‬ ‫﴿إِ�ما أمرهۥ إِذا أراد ش‬
‫ﺷﺄن او‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن )ﭘﯿﺪاﯾﺶ( ﭼﯿﺰي را اراده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻮﺟﻮد ﺷﻮ«‬
‫و ﺑﯽدرﻧﮓ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ دﻋﺎي ﻣﺬﮐﻮر در ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﮐﻼمِ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻼم ﺷﺮﻋﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ از‬
‫ﻫﺮ ﺑﺪي و ﺷﺮّي ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول ﺑﻼ و ﭼﻪ ﭘﺲ از آن‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن »آﻳﺔالﻜﺮﻰﺳ« از ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ در ﺷﺐ‬
‫»آﻳﺔالﻜﺮﻰﺳ« را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ او ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ‬
‫ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻧﺰول ﺑﻼ ﯾﺎ اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ«‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﯿﻤﺎري ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬آن ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺮآن‪ ،‬ﺷ‪‬ﻔﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ُٗ‬ ‫لص ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َ ۡ َ ٓ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ‪ُ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫� ۡم َوش َِفا ٓء‪ ٞ‬ل ّ َِما � ٱ ُّ‬
‫ور َوهدى‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�اس قد جاءت�م موعِظة مِن ر� ِ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٥٧ :‬‬
‫�ة‪ّ ٞ‬ل ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٥٧‬‬ ‫َو َر ۡ َ‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﻨﺪي از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺑﻬﺒﻮدي و درﻣﺎن‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﺳﺖ و ﻫﺪاﯾﺖ و رﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اي ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن! وﻗﺘﯽ در ﺟﺎﯾﯽ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﯿﺪ و ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ و‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪن در ﻣﮑﺎﻧﯽ از ﺧﺸﮑﯽ ﯾﺎ درﯾﺎ ﺗﻮﻗﻒ و اﺗﺮاق ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
 ‫‪529‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻗﻒ ﯾﺎ اﺗﺮاقﮐﺮدن در ﺟﺎﯾﯽ‬
‫َ َ‬ ‫ﺎﻣﺎت ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ ﺧﻠ َﻖ« و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنﺟﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪،‬‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ ُ ُ َ َ‬
‫ﷲ اﺘﻟ ِ‬ ‫ﺎت ا ِ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪» :‬أﻋﻮذ ﺑِ� ِﻠﻤ ِ‬
‫آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
 ‫‪ -175‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش‬

‫ََُْ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ ٌ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫اب‪� ،‬ﻤﻨﻊ‬ ‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻌ‬ ‫ِﻄ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺮ‬‫ﻔ‬‫الﺴ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٩٩١‬ﻋﻦ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُْ ْ ََُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ْ َ َ َُ َ َُ ْ َُ‬
‫أﺣﺪ�ﻢ ﻃﻌﺎﻣﻪ َوﺮﺷاﺑﻪ َوﻧﻮﻣﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗﻰﻀ أﺣﺪ�ﻢ �ﻬﻤﺘﻪ ﻣِﻦ ﺳﻔ ِﺮه ِ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻌﺠﻞ إِﻰﻟ أﻫﻠِ ِﻪ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﭘﺎرهاي از ﻋﺬاب اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﻧﺴﺎن را از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﺪف‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ از ﺳﻔﺮ را ﺑﻪاﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎز ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ در ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻬﺮ و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و در ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫و ﺗﺮﺑﯿﺖ آنﻫﺎ ﺑﮑﻮﺷﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﮐﻪ ﺿﺮورت ﺣﻀﻮرش‬
‫در ﮐﻨﺎر ﺧﺎﻧﻮاده را ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آورده‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪن ﻫﺪف ﺧﻮﯾﺶ از ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ‬
‫زودﺗﺮ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻔﺮ را ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﺬاب‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻫﻢ ﻋﺬاب روﺣﯽﺳﺖ و ﻫﻢ ﻋﺬابِ ﺟﺴﻤﯽ‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺳﻔﺮ اﻧﺪك ﺑﻮد و ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده ﯾﺎ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ و در ﮔﺮﻣﺎي‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و ﺳﺮﻣﺎي زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﭘﺎرهاي از ﻋﺬاب اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن را از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽدارد«‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﺸﻐﻠﻪي ﻓﮑﺮي دارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎدي‪،‬‬
‫ﺑﺨﻮرد و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ ﯾﺎ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ و دﯾﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎز ﮔﺮدد ﺗﺎ ﻫﻢ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1804 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1927 :‬‬

 ‫‪531‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪...‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و اﻣﻮزﺷﯽ آﻧﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﺪن در ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮاده از ﺗﺮك‪ ‬آنﻫﺎ و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ او ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ‬
‫ﺣﻮﯾﺮث‪ ‬ﺑﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﺗﻦ از ﺟﻮاﻧﺎن ﻫﻢﺳﻦ و ﺳﺎﻟﺶ ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺐ‬
‫ﻧﺰدش ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﻣﺸﺘﺎق ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﺷﺪهاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ُ‬ ‫ِّ ُ‬
‫ﻴﻬﻢ‪َ ،‬وﻋﻠﻤﻮﻫﻢ َو ُم ُﺮوﻫﻢ‪ (1 ).«...‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺰد‪‬‬ ‫�‬ ‫ﻮا‬ ‫ﺟﻌﻮا إﻰﻟ أَ ْﻫﻠﻴ�ﻢ ﻓَﺄَ� ُ‬
‫ﻴﻤ‬ ‫ار ُ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ْ » :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﺰد‪ ‬آنﻫﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آنﻫﺎ را ﺗﻌﻠﯿﻢ دﻫﯿﺪ و آنﻫﺎ را ‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﺳﺎﯾﺮ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم‪ -‬اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ‪ ‬ﺿﺮورت‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارد و‬
‫در ﮐﻨﺎرﺷﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﭘﺲ از اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫زودﺗﺮ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎز ﮔﺮدد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 717‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬

‫‪ -176‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮاده در روز و ﮐﺮاﻫﺘﺶ در‬
‫ﺷﺐ ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫َََْ َ َْ َ ْ َُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬

‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أﻃﺎل أﺣﺪ� ُﻢ اﻟﻐﻴﺒﺔ ﻓﻼ �ﻄ ُﺮ� َّﻦ أﻫﻠﻪ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٩٩٢‬ﻋﻦ‬
‫َ ً‬
‫ْﻴﻟﻼ«‪.‬‬
‫َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ ُ ُ ْ َ ُ َ ً‬ ‫َّ‬
‫الﺮﺟﻞ أﻫﻠﻪ ْﻴﻟﻼ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(1‬‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ �� ‬أن �ﻄﺮق‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻏﯿﺒﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺳﻔﺮ‪ -‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ در ﺷﺐ ‪ -‬ﺑﺪون اﻃﻼع ﻗﺒﻠﯽ‪ -‬ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﺮود«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ )ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮِ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ(‪ ،‬در ﺷﺐ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮود‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ْ ُْ ً َ‬ ‫َْ ُ ْ َُ َ ً َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ِﻴﻬﻢ ﻏﺪ َوة أ ْو‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻻ �ﻄ ُﺮق أﻫﻠﻪ ﻴﻟْﻼ‪َ ،‬و�ن ﻳﺄ�‬ ‫‪ -٩٩٣‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ ً‬
‫ﻋ ِﺸﻴﺔ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ - ‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ‪ -‬در ﺷﺐ ﻧﺰد‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﻤﯽرﻓﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺒﺢ ﯾﺎ ﻏﺮوب‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5244 ،1801) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.715 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1800 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1928 :‬‬
 ‫‪ -177‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﻬﺮ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‬

‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ در ﺑﺎب ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َّ َ ْ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ ْ‬
‫‪ -٩٩٤‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ� َﺒﻠ َﻨﺎ َﻣ َﻊ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺣﻰﺘ إِذا ﻛﻨﺎ ﺑِﻈﻬ ِﺮ الﻤﺪِﻳﻨﺔِ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬آﻳِﺒﻮن ‪،‬‬
‫ِّ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ ُ َ‬
‫ﺗﺎﺋ ِﺒﻮن‪ ،‬ﺎﻋﺑِﺪون‪ ،‬ل َِﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎﻣِﺪون«؛ ﻓﻠ ْﻢ ﻳ َﺰل �ﻘﻮل ذل ِﻚ ﺣﻰﺘ ﻗﺪِﻣﻨﺎ الﻤﺪِﻳﻨﺔ‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺘﯿﻢ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ -‬و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻳِﺒُﻮن ‪ ،‬ﺗﺎ ِﺋﺒُﻮن ‪َ ،‬ﺎﻋ ِﺑ ُﺪون ‪ ،‬ل ِ َﺮ�ِّﻨَﺎ‬
‫َ‬
‫َﺣﺎ ِﻣ ُﺪون«) ‪ (3‬و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وارد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .983‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1345 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ و ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎدتﮔﺰاران و ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﺮان ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪ -178‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﻞّ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮود و در آن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‬

‫َ َ َ َ َ ْ َ َ ََ َْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺠ ِﺪ‬
‫‪ -٩٩٥‬ﻋﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎل ٍِﻚ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن إِذا ﻗﺪِم ﻣِﻦ ﺳﻔ ٍﺮ‪ ،‬ﺑﺪأ ﺑِﺎلﻤﺴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ ََْ‬ ‫ََََ‬
‫�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻓﺮ�ﻊ �ِﻴ ِﻪ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﺳﻔﺮي ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرﻓﺖ و در آن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫دو ﺑﺎب دﯾﮕﺮ درﺑﺎرهي آداب ﺳﻔﺮ را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﺳﻔﺮي‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﻣﺪت ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﺐ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﺮود؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﻃﻼع‬
‫ﻗﺒﻠﯽ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً در ﺳﻔﺮ اذﯾﺖ ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺶ اﻣﮑﺎن‬
‫ﻣﺎﻧﺪن ﺗﺎ ﺻﺒﺢ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮود‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش اﻃﻼع دﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺮود‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﯿﺒﺘﺶ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َ ََْ‬
‫ﺷﺐ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮود؛ ﻋﻠﺘﺶ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﻟﻲﻜْ �ﻤت ِﺸ َﻂ الﺸ ِﻌﺜﺔ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َو� ْﺴﺘَ ِﺤ َّﺪ ال ُﻤ ِﻐﻴﺒَﺔ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪...» :‬ﺗﺎ زنِ ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي‪ ،‬ﺳﺮش را ﺷﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﺪ و ﻣﻮﻫﺎي زاﺋﺪ‬
‫ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺣﮑﻤﺘﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زن‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﺑﯿﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﯿﺎراﯾﺪ و ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﻤﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺮِ ﻣﺮد‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ در ﺳﻔﺮﻫﺎي ﮐﻮﺗﺎهﻣﺪﺗﯽ ﭼﻮن ﺳﻔﺮﻫﺎي‬
‫ﯾﮏروزه ﯾﺎ دو روزه و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺰد‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮود‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽﻣﺪت‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺷﺐ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮود؛ ﻣﮕﺮ از روي ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺑﺎ اﻃﻼع ﻗﺒﻠﯽ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4677 ،3088) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2769 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5246 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪) .5073 :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪535‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ‪...‬‬

‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﮐﺎري و ﭘﯿﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و در آنﺟﺎ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارش‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﺳﻨﺖ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﺳﻔﺮي ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرﻓﺖ و دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎري ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻫﻢﺳﻔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ ﺗﺎ ﭘﻮل ﺷﺘﺮي را ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻪ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ْ ُ ْ ْ َ ْ َ َ َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬
‫�«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬ ‫»ادﺧﻞ الﻤﺴ ِﺠﺪ ﻓﺼﻞ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ﺳﻨﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺑﯽﺗﻮﺟﻪاﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ! ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖ را زﻧﺪه ﮐﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -179‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮت زن ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬

‫ْ‬ ‫َ ُّ ْ َ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫‪ -٩٩٦‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ِﻞ ﻻم َﺮأ ٍة ﺗﺆﻣ ُِﻦ ﺑِﺎﷲِ َواﻴﻟَ ِ‬
‫ﻮم‬
‫َْ َ ََْ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫َُ ُ َ ََ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ة ﻳ ْﻮمٍ َوﻴﻟْﻠ ٍﺔ إِﻻ ﻣﻊ ذِي � َﺮمٍ ﻋﻠﻴﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﻵﺧ ِِﺮ �ﺴﺎﻓ ِﺮ م ِﺴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮاي زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز واﭘﺴﯿﻦ )=رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ(‬
‫اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز را ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮود«‪.‬‬
‫َ ْ ُ َّ ُ ٌ ْ َ َّ َ َ َ‬ ‫‪ -٩٩٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪� $‬ﻧَّ ُﻪ َﺳ ِﻤ َﻊ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻻ �ﻠ َﻮن َرﺟﻞ ﺑِﺎم َﺮأ ٍة إِﻻ َوﻣﻌﻬﺎ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََْ ََ َ َُ َ ُ ٌ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ُ َْ‬
‫ذو � َﺮمٍ ‪َ ،‬وﻻ �ﺴﺎﻓ ِ ُﺮ الﻤ ْﺮأة إِﻻ ﻣﻊ ذِي �ﺮمٍ «‪� .‬ﻘﺎل ﻪﻟ رﺟﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إن امﺮ ِأﻲﺗ ﺧﺮﺟﺖ‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ً ِّ ْ ُ ْ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺎﺟﺔ‪َ ،‬و�� اﻛﺘتِﺒﺖ ﻲﻓ ﻏ ْﺰ َوة ِ ﻛﺬا َو�ﺬا؟ ﻗﺎل‪» :‬ا�ﻄﻠِﻖ ﻓﺤﺞ ﻣﻊ ام َﺮأﺗ ِﻚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي ﺑﺎ ﻫﯿﭻ‬
‫زنِ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪاي ﺧﻠﻮت ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻣﺤﺮﻣﯽ ﺑﺎ زن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﯿﭻ زﻧﯽ ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﺑﻪ‬
‫ﺳﻔﺮ ﻧﺮود«‪ .‬ﻣﺮدي ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻤﺴﺮم ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮود و ﻧﺎم ﻣﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﻓﻼنﻏﺰوه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو و ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮت ﺣﺞ ﺑﮕﺰار«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮت زن‬
‫ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ زن ﺑﺮ ﻋﻘﻞ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪي او ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ و ﺧﯿﻠﯽ زود ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺴﺘﯽ و‬
‫ﺧﻮاري ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬زن‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪي ﻣﺮدان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ْ َ َ‬
‫اﺋﻴﻞ َﺎﻛﻧَ ْ‬ ‫َ َّ َ َ ْ‬
‫اﻟنﺴﺎء«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺘﻨﻪ )و ﺳﺮآﻏﺎزِ‬ ‫َ‬ ‫ﺖ ﻲﻓ‬ ‫»ﻓﺈِن أ َّول ﻓِﺘﻨ ِﺔ ﺑَ ِ� إﺮﺳ‬
‫ْ ً‬ ‫اﻧﺤﺮاف‪ (‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬درﺑﺎرهي زﻧﺎن ﺑﻮد«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ ﺗَ َﺮ ْ� ُ‬
‫ﺖ َ� ْﻌ ِﺪي ﻓِﺘﻨَﺔ‬
‫ِّ‬
‫ﺎل ِﻣ َﻦ اﻟن َﺴﺎ ِء«‪ (4 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‬ ‫َ َ َّ َ َ ِّ َ‬
‫أﺮﺿ ﻰﻠﻋ الﺮﺟ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1088 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1339 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3006 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1341 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2742 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5096 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2741 :‬‬
 ‫‪537‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮت زن ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬

‫ﺑﺮﺟﺎي‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺎن اﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺴﺎﻓﺮت‪ ‬زن ﺑﺪون ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع و ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮاي زن ﻣﻤﻨﻮع و‬
‫ﻧﺎرواﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت زن را ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﺑﺪون ﻣﺤﺮم‪ -‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺳﻔﺮي ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺎروا داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از ﺳﻔﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﻨﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺮدم ﺳﻔﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ را ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺒﺒﯿﻨﺪ ﯾﺎ از او ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ #‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام‬
‫ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮت زن ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي زن ﺟﻮان و ﺑﺰرگﺳﺎل‪ ،‬و زﺷﺖ و زﯾﺒﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ زن‪،‬‬
‫زﻧﺎن دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ زن‪ ،‬اﯾﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﻔﺮ زن ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﺑﺪون ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺑﻪﺳﻼﻣﺖ‬
‫و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﻪاﻧﺠﺎم رﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﺶ‪،‬‬
‫اﯾﻤﻦ و ﺑﺪون ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬زن ﺑﻪﺷﺪت از ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﯾﻦ دوران‪ ،‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺳﺴﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﺳﻔﺮ زن ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﺮوﻫﯽ و ﺑﺎ‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه و ﺳﺴﺘﯽ در اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﺳﻔﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺤﺮﻣﺶ او را‬
‫ﺗﺎ ﭘﺎي ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﺑﺪرﻗﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﺤﺮﻣﯽ دﯾﮕﺮ در ﻣﻘﺼﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪرﻗﻪ و اﺳﺘﻘﺒﺎل‪ ،‬ﺿﺮﯾﺐ اﻣﻨﯿﺖ زن در ﺳﻔﺮ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در داﺧﻞ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﮐﻨﺎر آن زن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؟ زﯾﺮا اﻣﺮوزه در ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ‪،‬‬
‫زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﯾﮏﺟﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ زن و ﻣﺮد ﺑﯿﮕﺎﻧﻪاي ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺳﻔﺮ زن ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﯾﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﺎرﭘﺎ ﯾﺎ ﺑﺎ ﭘﺎي‬
‫ﭘﯿﺎده‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺮمِ زن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ آن زن ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﯾﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺳﺒﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮ وي ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺤﺎرم ﻧﺴﺒﯽ و ﺳﺒﺒﯽ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪538‬‬

‫را در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫َ َ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ت َعل ۡي� ۡم أ َّم َ� ٰ ُت� ۡم َو�َ َنات� ۡم َوأخ َ� ٰت� ۡم َو َع� ٰ ُت� ۡم َو� ٰ� ٰ ُت� ۡم‬
‫﴿ ُح ّر َم ۡ‬
‫ِ‬
‫َََ ُ ۡ َ ِ َََ ُ ۡ ُ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٣ :‬‬ ‫ت﴾‬‫و�نات ٱ�خ و�نات ٱ�خ ِ‬
‫)ﻧﮑﺎحِ( ﻣﺎدراﻧﺘﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻪﻫﺎﯾﺘﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻟﻪﻫﺎﯾﺘﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﺑﺮادر و دﺧﺘﺮان‬
‫ﺧﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﻣﺤﺮمِ ﻧﺴﺒﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﻣﺤﺎرمِ رﺿﺎﻋﯽ ﯾﺎ ﻫﻢﺷﯿﺮ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ ُ َّ َ ٰ ُ ُ ُ َّ ٰ ٓ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ َ ٰ ُ ُ ّ َ َّ َ‬
‫﴿وأم�ت�م ٱ� ِ� أ�ضعن�م وأخ�ت�م مِن ٱلر�عةِ﴾‬
‫و )ﻧﮑﺎح( ﻣﺎدران رﺿﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﯿﺮ دادهاﻧﺪ و )ﻧﮑﺎح( ﺧﻮاﻫﺮان رﺿﺎﻋﯿﺘﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َْ‬
‫ﻋﻤﻪ و ﺧﺎﻟﻪي رﺿﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻣﺤﺎرم ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ُ �» :‬ﺮم‬
‫َّ‬ ‫َْ‬
‫الﺮ َﺿﺎع َﻣﺎ � ُﺮم ِﻣ ْﻦ اﻟن َﺴﺐ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﭼﻪ از ﻧَﺴ‪‬ﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن‬
‫ِﻣ ْﻦ َّ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيِ ﺳﺒﺒﯽ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺤﺮَم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺪر و‬
‫ﭘﺪرﺑﺰرگ‪ ‬ﻣﺎدري و ﭘﺪريِ ﺷﻮﻫﺮ؛ و ﻧﯿﺰ ﭘﺴﺮِ ﺷﻮﻫﺮ و ﭘﺴﺮِ ﺧﻮاﻫﺮِ ﺷﻮﻫﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زنِ ﭘﺴﺮ ﯾﺎ زنِ ﻧﻮهي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮود؛ زﯾﺮا ﻣﺤﺮم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮِ ﭘﺪرش را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺒﺮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﺤﺮم ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬زﻧﯽ را از ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮﻣﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺜﻼً زﻧﯽ در ﺣﺎل ﻏﺮق ﺷﺪن‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺮدي ﻣﯽآﯾﺪ و او را ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪاي در آﺗﺶ ﻣﯽﺳﻮزد و زﻧﯽ در آن‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺮدي ﻣﯽآﯾﺪ و آن زن را ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد را ﻣﺤﺮمِ زﻧﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﺠﺎﺗﺶ داده اﺳﺖ! اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎرم ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺤﺎرم رﺿﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻬﺎر‬
‫ﮔﺮوه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيِ ﺳﺒﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺮم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮِ ﻫﺮ زﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺮمِ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،2645 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎسم‪.‬‬

 ‫‪ -8‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻓﻀﺎﯾﻞ‬

‫‪ -180‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ رﺣﻤﻪاﷲﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺘﺎبِ ﻓﻀﺎﯾﻞ«‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ‪ ،‬ﺟﻤﻊِ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﮐﺘﺎباﷲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺎﺑﯽ در‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎرِ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻼمِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬اﯾﻦ واژهﻫﺎ را ﮔﻔﺘﻪ و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬آنرا‬
‫ﺷﻨﯿﺪه و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َٰ َ ۡ َ َ ُ َ‬ ‫ُ َۡ‬
‫�م ُ‬ ‫َ َ‬ ‫�ل َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫َّ ُ َ َ ُ‬
‫�كون م َِن‬ ‫ِ� ‪ � ١٩٣‬قلبِك ِ‬ ‫� ‪ ١٩٢‬ن َزل بِهِ ٱ ُّلروح ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫﴿�نهۥ � ِ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[١٩٤ ،١٩٢ :‬‬ ‫ٱل ۡ ُمنذِر َ‬
‫�ن ‪﴾١٩٤‬‬‫ِ‬
‫و ﺑﻰﺗﺮدﯾﺪ اﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﺎزلﺷﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ روحاﻻﻣﯿﻦ )=ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ( آنرا ﺑﺮ‬
‫ﻗﻠﺒﺖ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﺗﺎ از ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﻰ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنرا ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺖ ﻧﺎزل ﮐﺮد«؛ زﯾﺮا ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺷﻌﻮر و ادراك اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن داﺷﺖ‪ ،‬آﯾﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬ ‫َ َ َ َۡ ََ‬ ‫َ ُ ۡ‬
‫جل بِهِ ٓۦ ‪ ١٦‬إِن َعل ۡي َنا � َع ُهۥ َوق ۡر َءان ُهۥ ‪ ١٧‬فإِذا ق َرأ�ٰ ُه‬ ‫﴿� �َ ّ ِرك بِهِۦ ل ِسانك ِ�ع‬
‫َ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪[١٩ ،١٦ :‬‬ ‫فٱتب ِ ۡع ق ۡر َءان ُهۥ ‪َّ � ١٨‬م إِن َعل ۡي َنا َ� َيان ُهۥ ‪﴾١٩‬‬
‫)اي ﻣﺤﻤﺪ! ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺰول ﻗﺮآن( زﺑﺎﻧﺖ را ﺑﺮاي ﺗﮑﺮار آن‪ ،‬ﺷﺘﺎبزده ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺪه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﮔﺮدآوري و )آﺳﺎن ﮐﺮدن( ﻗﺮاﺋﺘﺶ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ را )ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ(‬
‫ﺗﻤﺎم ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ را دﻧﺒﺎل ﮐﻦ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺑﯿﺎن آن ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻼم اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻫﺮ‬
‫زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬آنرا ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ك � َز ۡوج َها َو� َ ۡش َت�ٓ إ َ� ٱ َّ�ِ َوٱ َّ ُ‬
‫� � َ ۡس َم ُع‬
‫َ ۡ َ َ َّ ُ َ ۡ َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿قد س ِمع ٱ� قول ٱل ِ� ت�ٰدِل ِ‬
‫� َسم ُ َ‬ ‫َ َ ُ ُ ٓ َّ َّ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١ :‬‬ ‫� ‪﴾١‬‬‫ص ٌ‬
‫يع ۢ ب ِ‬ ‫او َر� َما ۚ إِن ٱ َ ِ‬‫�‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪540‬‬

‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﻦ زﻧﯽ را ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺎ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ اﷲ ﺷﮑﺎﯾﺖ‬

‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ؛ و اﷲ‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮﯾﺘﺎن را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫َۡ‬ ‫َ ۡ َ َ َّ ُ َ ۡ َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫ج َها﴾‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي ﻣﺎﺿﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ از‬ ‫﴿قد س ِمع ٱ� قول ٱل ِ� ت�ٰدِلك ِ� زو ِ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﻦِ آن زن را ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫َ‬
‫واژهي ﴿ق ۡد َس ِم َع﴾ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا آن زن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻼم ﺧﻮﯾﺶ را درﺑﺎرهي وي ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻏﺰوهي‬
‫»اﺣﺪ« ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يع َعل ٌ‬ ‫ِ� َم َ�ٰ ِع َد ل ِۡل ِق َتال َوٱ َّ ُ‬
‫� َس ِم ٌ‬ ‫ۡ َ َ ۡ َ ۡ َۡ َ َُّ ُ‬
‫ئ ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِيم ‪﴾١٢١‬‬ ‫ِ�‬ ‫﴿�ذ غدوت مِن أهل ِك �بوِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٢١ :‬‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﺑﻪ ﯾﺎد آور( ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺪادان )ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ اﺣﺪ( از ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﯿﺮون آﻣﺪي و ﻣﻮﻣﻨﺎن‬
‫را ﺑﺮاي ﮐﺎرزار در ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن ﻣﯽﮔﻤﺎﺷﺘﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﺰولِ اﯾﻦ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از آراﯾﺶ ﻧﻈﺎﻣﯽِ ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم در »اﺣﺪ« ﺗﻮﺳﻂ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺎ روا ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﻼمِ اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﻼمِ ﻣﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺪاﯾﺶ را در ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪاي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﭙﻨﺪارﯾﻢ؛ ﻫﺮﮔﺰ‪.‬‬
‫آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺣﺮوﻓﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺣﺮوﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺎ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻫﻢ در ﻣﻌﻨﺎ و ﻫﻢ در ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﮐﻼمِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺎوريﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‬
‫و اﺟﻤﺎع ﺳﻠﻒ و اﻣﺎﻣﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻼمِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻧﺰد او‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺘﺎً اﯾﻦ واژهﻫﺎ را ﮔﻔﺘﻪ و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬آنرا از او درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮده و‬
‫ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ِ� ‪ُّ ٢٠‬م َطاعٖ � َّم‬ ‫َ‬ ‫َۡۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ ۡ ُ َ ُ‬
‫�� ‪ ١٩‬ذِي قو ٍ� عِند ذِي ٱلعر ِش مك ٖ‬
‫ول ك ِر ٖ‬
‫﴿إِنهۥ لقول رس ٖ‬
‫َ‬
‫]اﻟﺘﻜﻮﻳﺮ‪[٢١ ،١٩ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢١‬‬‫أ ٖ‬ ‫م‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر )اﺑﻼغﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ( ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي ﺑﺰرﮔﻮار)ي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ( اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪي( ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﮐﻪ ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺮش داراي ﻣﻘﺎﻣﯽ واﻻﺳﺖ‪ .‬آنﺟﺎ )در ﻣﻠﮑﻮت آﺳﻤﺎنﻫﺎ(‬
‫ﻣﻮرد اﻃﺎﻋﺖ )ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬و( اﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪541‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫ﻓﺮﺷﺘﻪي اﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﻪ اﻣﯿﻦِ اﻧﺴﺎنﻫﺎ رﺳﺎﻧﺪ؛ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬اﻣﯿﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﻣﯿﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ دو اﻣﯿﻦِ وﺣﯽ اﻟﻬﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﺷﺎﻣﻞِ ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن اﺳﺖ و‬
‫ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ‪ ،‬وﯾﮋهي ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﻪﻫﺎ و ﺳﻮرهﻫﺎ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ‪» ،‬ﺳﺒﻊ‬
‫ﻣﺜﺎﻧﯽ«ﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮرهاي ﮐﻪ داراي ﻫﻔﺖ آﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﻤﺎز ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫»اماﻟﮑﺘﺎب« اﺳﺖ‪» .‬آﻳﺔالﻜﺮﻰﺳ«‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آﯾﻪي ﻗﺮآن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﻪﻫﺎ و‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬داراي ﻓﻀﺎﯾﻞ وﯾﮋهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم داراي‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي آﯾﻪﻫﺎ و ﺳﻮرهﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﻀﺎﯾﻞ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺸﺘﺎقِ ﺗﻼوت‪ ‬ﮐﻼماﷲ‬
‫در ﺷﺐ و روز ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ده ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﺗﻼوت ﻫﺮ ﺣﺮف‪ ‬ﻗﺮآن‪ ،‬ده‬
‫ُۡ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً در واژهي ﴿قل﴾ ﺑﯿﺴﺖ ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬دو ﺣﺮف دارد‪:‬‬
‫َ ُ ُ‬
‫»ﻗﺎف« و »ﻻم«‪ .‬در واژهي ﴿أعوذ﴾ ﮐﻪ داراي ﭼﻬﺎر ﺣﺮف اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺼﻮرش را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﻼوت اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺮﯾﻒ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ از ﻫﯿﭻ ﺳﻮ ﺑﻪ آن راه ﻧﺪارد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ‪ٞ‬‬
‫�ل ّم ِۡن َ‬ ‫َۡ ََ ۡ ََ ۡ َ ۡ‬ ‫ۡ َٰ ُ‬ ‫َّ َ ۡ‬
‫ِي� �ِي ٖد ‪﴾٤٢‬‬
‫ٍ‬ ‫ك‬ ‫ح‬ ‫�‬ ‫ت‬
‫ۖ ِ‬ ‫ۦ‬‫ه‬
‫ِ‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫خ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ي‬‫د‬‫ي‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ۢ‬
‫ن‬ ‫ِ‬
‫م‬ ‫ل‬ ‫ط‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ِي‬ ‫�‬ ‫﴿� يأ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٤٢ :‬‬
‫ﺑﺎﻃﻞ )=ﺗﺤﺮﯾﻒ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ( از ﻫﯿﭻ ﺳﻮ ﺑﻪ آن راه ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ؛ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﺣﮑﯿﻢ و ﺳﺘﻮده‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺣﻮﺻﻠﻪ و ﺑﺪون ﺷﺘﺎب ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪي‬
‫ﺣﺮوف ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻓﯽ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم آنﻗﺪر ﺗﻨﺪ‬
‫ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺮوف ﺗﻼوت ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺮآن را ﺑﺎﯾﺪ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ و ﺑﺎ اداي ﻫﻤﻪي ﺣﺮوف ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺠﻮﯾﺪ ﻣﺼﻄﻠﺤﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻬﺘﺮ ﮐﺮدن ﺻﺪا ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺠﻮﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺣﺮوف از ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ و ﻫﻤﻪي ﺣﺮوف‪ ،‬واﺿﺢ‬
‫و روﺷﻦ ﺗﻼوت ﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ‪ ‬ﺗﺠﻮﯾﺪ ﻣﺼﻄﻠﺢ را واﺟﺐ و ﻋﺪم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪542‬‬

‫ﻣﺮاﻋﺎﺗﺶ را ﮔﻨﺎه ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻔﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﺷﺄن ﻗﺮآن‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺣﺮوﻓﺶ روﺷﻦ و واﺿﺢ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﺣﺮوﻓﺶ ﺑﻪروﺷﻨﯽ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﺠﻮﯾﺪ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺪف از اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﮐﺮدن ﺻﺪا در ﺗﻼوت ﻗﺮآن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻗﺮآن‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﮔﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﺮبﻫﺎ‪ ،‬از ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺶﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻟﻬﺠﻪي دﯾﮕﺮان ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮآن را‬
‫در ﻫﻔﺖ ﮔﻮﯾﺶ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬آنرا ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﯾﻦ روﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﮔﻮﯾﺶﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻧﯿﺰ در ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﺗﺎ دوران ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺧﺘﻼف ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﮑﺎﻣﻞ زﺑﺎن و‬
‫ﻏﻠﺒﻪي ﮔﻮﯾﺶ ﻗﺮﯾﺸﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻗﺮﯾﺸﯽ ﺑﻮدن ﻫﻤﻪي ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬ﺑﯿ ِﻢ آن‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم درﺑﺎرهي ﮐﻼم اﻟﻬﯽ دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﯾﮏ ﮔﻮﯾﺶ ﮐﻪ زﺑﺎن و ﮔﻮﯾﺶ ﻗﺮﯾﺸﯽ ﮔﺮد آورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻗﺮآن در ﯾﮏ ﮔﻮﯾﺶ ﮔﺮدآوري ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﯾﺸﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺼﺤﻒﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪي اﺧﺘﻼف ﻣﻨﺘﻔﯽ‬
‫ﮔﺮدد و ﻣﺮدم در ﻓﺘﻨﻪ ﻧﯿﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﮐﺎرِ ﺑﺰرﮔﯽ اﻧﺠﺎم داد ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺑﺰرگ در‬
‫آن ﺑﻮد و ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ وﺻﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮاي اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ او از ﺳﻮي ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮدم و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺗﻼوت ﮐﺘﺎباﷲ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﻗﺮآن را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن را در ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﯾﺎ در ﻣﺎه دو ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺣﺪاﮐﺜﺮ در ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ده ﺑﺎر ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن را ﺗﻼوت ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳﻪ روز‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺮآن ﺧﺘﻢ ﮐﻨﯿﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در ﻫﺮ ﻫﻔﺘﻪ ﯾﺎ در ﻫﺮ دو ﯾﺎ ﺳﻪ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ در ﻣﺎﻫﯽ ﯾﮏ ﺑﺎر‪ .‬ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻗﺮآن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻼمِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻮرِ ﻗﻠﺐ‬
‫و ﺑﯿﻨﺶ و ﺑﺼﯿﺮت‪ ‬ﻋﻠﻤﯽِ ﺷﻤﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪543‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬
‫ُ ْ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َُ ُ َُْ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ َُ ََ‬
‫ﺄﻲﺗ‬
‫‪ -٩٩٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬اﻗﺮؤوا اﻟﻘﺮآن؛ ﻓﺈﻧﻪ ﻳ ِ‬
‫َ َ َ َ َ ً َْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺷ ِﻔﻴﻌﺎ ﻷﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ ُْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻳﺆ� ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬ ‫اس ِ‬‫‪ -٩٩٩‬وﻋﻦ اﻨﻟَّ َّﻮ ِ‬
‫ُ َ َّ‬ ‫َُ ََ َ َ‬ ‫ُّ ْ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫ُ ْ َ ْ َّ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﺎن‬‫آن وأﻫﻠِ ِﻪ اﺬﻟﻳﻦ ﺎﻛﻧﻮا �ﻌﻤﻠﻮن ﺑ ِ ِﻪ ﻲﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ �ﻘﺪﻣﻪ ﺳﻮرة اﺒﻟﻘﺮة ِ وآل ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﺤﺗﺎﺟ ِ‬ ‫ﺑِﺎﻟﻘﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﺣﺒِ ِﻬﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻦ ﺻﺎ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻮ‪‬اس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن و اﻫﻠﺶ‪ ،‬آﻧﺎنﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آورده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎي "ﺑﻘﺮه" و "آلﻋﻤﺮان"‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶِ آن ﻗﺮار دارﻧﺪ و از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« در ﺑﺨﺶِ ﻓﻀﺎﯾﻞ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﻗﺮآن ﮔﺸﻮده و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد؛ ﻟﺬا ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ و در ﻫﺮ وﺿﻌﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫در ﺣﺎلِ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺮآن‪ ،‬داراي اﺣﺘﺮام و ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهايﺳﺖ و در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ ْ‬
‫�ﺴ ِﻢ اﷲ ا�َّ َﺟﻨبﻨَﺎ الﺸﻴْ َﻄﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ْ » :‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ِّ ْ َّ‬
‫ﺐ الﺸﻴْ َﻄﺎن َﻣﺎ َر َز�ﺘَﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺷﯿﻄﺎن را از ﻣﺎ و ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ‬ ‫وﺟﻨ‬
‫ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬دور ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎداش اﯾﻦ ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ اﯾﺴﺘﺎده ﻗﺮار‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.804 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.805 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪544‬‬

‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ‬
‫و ﺛﻮاب اﻻﻫﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ده ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاش‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻮاس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن و اﻫﻠﺶ‪ ،‬آﻧﺎنﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آورده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺳﻮرهﻫﺎي "ﺑﻘﺮه" و "آلﻋﻤﺮان"‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶِ آن ﻗﺮار دارﻧﺪ و از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﮔﺎن ﻗﺮآن دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﺰارشﻫﺎ و‬
‫اﺧﺒﺎر ﻗﺮآن اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ و اﺣﮑﺎﻣﺶ را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ‪ .‬و ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﻗﺮآن اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﺶ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺠﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از اﯾﻦﻫﺎ دﻓﺎع و ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫َ‬ ‫ٌ َ َ َ‬ ‫ُْ ُ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻘ ْﺮآن ُﺣ َّﺠﺔ لﻚ أ ْو َﻋﻠﻴْﻚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻗﺮآن‪،‬‬
‫ﺣﺠﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮ ﯾﺎ ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﻮﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ درﺑﺎرهي ﻗﺮآن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َّ َ ُ ْ ُ ْ ۡ َ ۡ َ‬ ‫َ ٌ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُ َ َ ‪َ َ ْ ٓ ُ َّ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫﴿كِ�ٰب أنزل�ٰه إِ�ك م�ٰرك ِ�دبروا ءا� ٰتِهِۦ و ِ�تذكر أولوا ٱ�ل�ٰ ِ‬
‫ب ‪﴾٢٩‬‬
‫]ص ‪[٢٩ :‬‬
‫)اﯾﻦ( ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﻣﺒﺎرك ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺗﺎ در آﯾﺎﺗﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‬
‫و ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﺎ در آﯾﺎﺗﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﺶ را درﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫از آن ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن و ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﭘﺲ از ﺗﺪﺑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺗﺪﺑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺪون ﺗﺪﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻋﻠﻢ‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن اﺳﺖ و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ و ﺷﺎﺧﻪاي از ﻋﻠﻢ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﺪف از ﻧﺰول‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻼوت ﺷﻮد و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﺧﺒﺎر ﻗﺮآن اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎورد و ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 26‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

 ‫‪545‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺮآن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از اﻫﻞ ﺧﻮد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺼﺤﻒﻫﺎ وﺟﻮد دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺑﺘﺪا ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺳﻮرهﻫﺎي آلﻋﻤﺮان و ﻧﺴﺎء‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم؛‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء را و آنﮔﺎه ﺳﻮرهي آلﻋﻤﺮان‬
‫را‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪ و ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺧﯿﺮ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ آن ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﻮرهي آلﻋﻤﺮان‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫ﭘﺲ از ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﺳﻮرهي آلﻋﻤﺮان ﻗﺮار دارد و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َّ ْ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫�� ْﻢ ﻣﻦ �ﻌﻠ َﻢ اﻟﻘ ْﺮآن‬‫‪ -١٠٠٠‬وﻋﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺧ‬
‫َ َّ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻋﻠﻤﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد و آنرا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش دﻫﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َّ َ‬ ‫َّ َ ْ ُ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -١٠٠١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬اﺬﻟِي �ﻘ َﺮأ اﻟﻘ ْﺮآن َوﻫ َﻮ ﻣﺎﻫ ٌِﺮ ﺑ ِ ِﻪ ﻣﻊ الﺴﻔ َﺮةِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ُ َ َ َ ْ َ ٌّ َ ُ ْ‬
‫أﺟ َ‬ ‫َ ِ َ َ َ َ َّ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫ان«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﺎق‬‫ﺷ‬ ‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬‫ﻋ‬ ‫ﻮ‬‫ﻫ‬‫و‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِﻴ‬ ‫�‬ ‫ﻊ‬ ‫الﻜِﺮام اﻟﺮﺒرة ِ‪ ،‬واﺬﻟِي �ﻘﺮأ اﻟﻘﺮآن و�تﺘﻌﺘ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺰرﮔﻮار و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ وﻗﻔﻪ و ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬
‫) ‪(3‬‬
‫و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5027 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4937 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.798 :‬‬
‫)‪ (3‬اﺑﻦﮐﺜﯿﺮ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺰرگﻣﻨﺶ و ﻧﯿﮏرﻓﺘﺎرﻧﺪ و اﺧﻼق و ﮐﺮدار ﭘﺎك و ﻧﯿﮑﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﻮدن ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن وﺣﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻼن ﭘﯿﺎمﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه و‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ راﺳﺖﮔﻔﺘﺎر و درﺳﺖﮐﺮدار ﺑﺎﺷﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪546‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮآن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد و آنرا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش دﻫﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻫﻤﻪي اﻣﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻓﺮاد اﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دو وﯾﮋﮔﯽ دارﻧﺪ‪ :‬ﻫﻢ ﺧﻮد ﻗﺮآن را ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻫﻢ آنرا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﻠﻢ و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﯾﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮي و آﻣﻮزش‬
‫دادن‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ روﺧﻮاﻧﯽ ﻗﺮآن ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢِ آن‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روﺧﻮاﻧﯽ‬
‫و ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﻮرد اﺷﺎره در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ روﺧﻮاﻧﯽ و ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﻣﯽﭘﺮدازد ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﮑﺎﺗﺐ و ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﭘﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬آﻣﻮزﺷﮕﺎهﻫﺎي ﻗﺮآن ﯾﺎ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي آﻣﻮزش ﻗﺮآن ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮﭘﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن ﻗﺮآن را آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ و ﻓﻀﯿﻠﺖ وﯾﮋهاي دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ ﮐﺲ در‬
‫آنﻫﺎ ﺳﻬﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺮش را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﺮاي ﯾﺎدﮔﯿﺮي‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎ و آﻣﻮزﺷﮕﺎهﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﻗﺮآﻧﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽِ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻪ اﺳﺘﺎدي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻤﮕﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﯽﮔﻨﺠﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻓﺮا‬
‫ﮔﯿﺮد و آنرا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش دﻫﺪ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻮع دومِ آﻣﻮزش ﻗﺮآن‪ ،‬آﻣﻮزش ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآن ﯾﺎ آﻣﻮزش ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻼمِ اﷲ‪ ‬و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮِ ﻗﺮآن را ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫آﻣﻮزش دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآن‪ ،‬واﺿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻔﻆ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺜﻞِ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ�َّ ُّ َ‬
‫� َوٱغلظ َعل ۡي ِه ۡ ۚم َو َمأ َوٮ ٰ ُه ۡم َج َه َّن ُمۖ َو�ِئ َس‬ ‫� � ٰ ِه ِد ٱلكفار وٱلم�فِقِ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫ص ُ‬ ‫ۡ‬
‫� ‪﴾٧٣‬‬ ‫ٱل َم ِ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻦ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن دوزخ اﺳﺖ؛ و‬
‫ﭼﻪ ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ!‬
 ‫‪547‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻟﻔﺎظ ﻫﻢ در ﺳﻮرهي »ﺗﻮﺑﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻫﻢ در ﺳﻮرهي‬

‫»ﺗﺤﺮﯾﻢ«‪ (1 ).‬آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن و اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ آنرا آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬از ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﻮرد اﺷﺎره در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و‬
‫) ‪(2‬‬
‫و‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻨﺤﺮﻓﺎﻧﯽ ﭼﻮن اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ‬
‫اﻣﺜﺎﻟﺸﺎن آﯾﺎت اﻻﻫﯽ را ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّٗ‬ ‫َ ۡ َ ُ ّٗ‬ ‫ٓ‬
‫]اﻟﻔﺠﺮ‪[٢٢ :‬‬ ‫﴿ َو َجا َء َر ُّ�ك َوٱل َملك َصفا َصفا ‪﴾٢٢‬‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺻﻒ در ﺻﻒ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺻﻔﺖ‪ ‬آﻣﺪن را ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آﻧﺎنﮐﻪ‬
‫ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ را ﺗﺄوﯾﻞ ﯾﺎ اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از آﻣﺪنِ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻓﺮا رﺳﯿﺪن‬
‫ﻓﺮﻣﺎنِ اوﺳﺖ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر از ﻫﺮ آﯾﻪاي ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺳﺎدهاي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺰرگ و ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺳﺨﻦِ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦرويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎمِ آن‬
‫ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﻣﻄﺮح ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﺟ‪‬ﺮﻣﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي ﮐﻼم‬
‫آن‬ ‫ُْ ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ِﻲﻓ اﻟﻘﺮ ِ‬

‫)‪ (1‬آﯾﻪي ‪ 73‬ﺳﻮرهي ﺗﻮﺑﻪ؛ و آﯾﻪي ‪ 9‬ﺳﻮرهي ﺗﺤﺮﯾﻢ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬

‫)‪ (2‬ﻣﻨﻈﻮر از اﻫﻞ ﺗﻌﻄﯿﻞ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺎت اﻻﻫﯽ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ‪ ‬را از ﻫﺮ ﺻﻔﺘﯽ ﻣﺒﺮا‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ! در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﺎ اﻫﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻔﺎت اﷲ‪ ‬را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺎت ﻣﺨﻠﻮق ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬اﻫﻞ ﺣﻖ‪ ،‬ﺻﻔﺎﺗﯽ را ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﯾﺎ در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﺗﺄوﯾﻞ و ﺗﻌﻄﯿﻞ ﯾﺎ اﻧﮑﺎر ﺻﻔﺎت اﻻﻫﯽ ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰﻧﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪548‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ درﺑﺎرهي ﻗﺮآن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي‬ ‫ﺎر«‪.‬‬ ‫ﺑ َﺮأﻳ ِﻪ ﻓَﻠْﻴَتَﺒَ َّﻮأ َﻣ ْﻘ َﻌ َﺪ ُه ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد در دوزخ را آﻣﺎده ﺳﺎزد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫رﻓﺘﻨﺶ ﺑﻪ دوزخ‪ ،‬ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‬
‫آﯾﻪاي را ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ اﻣﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﯾﮏ ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ ﯾﺎ داﻧﺸﺠﻮ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶِ ﯾﮏ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﯾﺎ اﺳﺘﺎد ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از او داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪاي‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺘﺎدش او را‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه در‬
‫اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت‪ ،‬از داﻧﺸﺠﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﻪاي را ﻣﻌﻨﺎ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫داﻧﺸﺠﻮ ﯾﺎ داﻧﺶآﻣﻮز در ﺟﻠﺴﻪي اﻣﺘﺤﺎن ﺣﻀﻮر ذﻫﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ آﯾﺎ ﭼﯿﺰي در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺘﺤﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ را‬
‫ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻧﺪارد و ﺑﻪ اﺻﻮل و ﺿﻮاﺑﻂ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ آﺷﻨﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‬
‫ﻗﺮآﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻼمِ اﷲ‪ ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻦِ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫َّ َ ْ َ ُ‬
‫اﺬﻟي �ﻘﺮأ‬ ‫در ﺣﺪﯾﺚ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬‬
‫َ َ َ َ َّ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ‬
‫آن َو َ�تَﺘَ ْﻌﺘَ ُﻊ �ﻴﻪ َو ُﻫ َﻮ َﻋﻠَﻴﻪْ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫ُْ َ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﺬﻟي �ﻘﺮأ اﻟﻘﺮ‬ ‫اﻟﻘﺮآن َوﻫ َﻮ ﻣﺎ ِﻫ ٌﺮ ِﺑ ِﻪ ﻣﻊ الﺴﻔ َﺮ ِة ال ِ‬
‫ﻜ َﺮامِ اﻟﺮﺒر ِة‪ ،‬و ِ‬
‫ان«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺰرﮔﻮار و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‬ ‫َ ٌّ َ ُ ْ َ‬
‫ﺷﺎق ﻪﻟ أﺟﺮ ِ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ وﻗﻔﻪ و ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از اﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﯾﺎد ﮐﺮده و‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬رﻓﻌﺶ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و راﺟﺢ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪ .‬رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي )‪(2950‬؛ و اﺣﻤﺪ در‬
‫ﻣﺴﻨﺪش )‪(233،269/1‬؛ و ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪(31/5‬؛ ]و اﺑﻮﻋﻤﺮ[ داﻧﯽ در اﻟﺴﻨﻦ )‪(201/1‬؛ و اﺑﻦﺣﺰم‬
‫در اﻹﺣﮑﺎم )‪ ،(210/6‬ﭼﺎپ‪ :‬داراﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮري از ﻋﺒﺪاﻻﻋﻠﯽ از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ از‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎسم ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻻﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺑﻦﻋﺎﻣﺮ ﺛﻌﻠﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮي ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﺑﻮزرﻋﻪ درﺑﺎرهاش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺮﻓﻮع ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد و ﮔﺎه‪،‬‬
‫ﻣﻮﻗﻮف«‪ .‬اﺑﻦاﺑﯽﺷﯿﺒﻪ ﻧﯿﺰ )‪ (136/6‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از وﮐﯿﻊ از اﺑﻦﻋﺎﻣﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻗﻮف آورده اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫آنﭼﻪ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﺣﻔﻆ و ﺛﺒﺖ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪549‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ‬

‫ك َّر َمة ‪َّ ١٣‬م ۡرفُ َ‬
‫وعةٖ ُّم َط َّه َرة ِۢ ‪ ١٤‬بِ�يۡدِي َسف َر� ٖ ‪ ١٥‬ك َِرا� بَ َر َر�ٖ ‪﴾١٦‬‬ ‫ٖ‬
‫﴿� ُص ُ‬
‫ح ٖف م‬ ‫ِ‬
‫]ﻋﺒﺲ ‪[١٦ ،١٣ :‬‬
‫‪...‬در اﻟﻮاح و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي )ﭼﻮن ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ( ﺛﺒﺖ اﺳﺖ؛ اﻟﻮاح ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰهاي‬
‫ﮐﻪ در دﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ )از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ )ﻓﺮﺷﺘﮕﺎنِ( ﮔﺮاﻣﯽ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ و ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﻗﺮاﺋﺘﺶ ﺑﺎ وﻗﻔﻪ و ﻟﮑﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺎداشِ ﻗﺮاﺋﺖ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺎداش رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ َْ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺮك َﻰﻠﻋ ﻗﺪ ِر ﻧ َﺼ ِﺒ ِﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺎداﺷﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهي رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺟ ِ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ و ﺑﺎ وﻗﻔﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺎداش ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺎداش رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﺷﺨﺺ دوم ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻ و ﺑﺰرﮔﯽ دارد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داراي ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻﯾﯽﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻢﺳﻄﺢ او ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از اوﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ دو ﭘﺎداش ﻣﯽ‬
‫ﯾﺎﺑﻨﺪ؛ و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﻢ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺛﺮوت ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬داراي آﺑﺮو و ﻣﻘﺎم و ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي اﺳﺖ؛ و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻋﺘﺒﺎرش و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺨﺺِ ﻧﺨﺴﺖ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺰرﮔﻮار و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ وﻗﻔﻪ و ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪهي ﻗﺮآن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان زﯾﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َُ‬ ‫َّ‬ ‫ََُ ُْ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٠٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺜﻞ الﻤﺆﻣ ِِﻦ اﺬﻟِي �ﻘﺮأ‬
‫َْ ُ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََُ ُْ ْ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ِّ‬ ‫َ َ ِّ‬ ‫ُ َ َ َ ُ ُ ْ َّ‬
‫اﻟﻘ ْﺮآن ﻣﺜﻞ اﻷﺗ ُﺮﺟﺔِ‪ِ :‬ر �ُﻬﺎ ﻃﻴ ٌﺐ َوﻃﻌﻤﻬﺎ ﻃﻴ ٌﺐ‪َ ،‬وﻣﺜﻞ الﻤﺆﻣ ِِﻦ اﺬﻟِي ﻻ �ﻘ َﺮأ اﻟﻘ ْﺮآن‬
‫َّ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ ََ ْ ُ َ ُ ٌْ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َََ‬
‫الﺮ �ﺎﻧﺔِ‪:‬‬ ‫ﺜﻞ‬
‫ﻛﻤﺜ ِﻞ اﺘﻟﻤﺮة ِ‪ :‬ﻻ رِ�ﺢ لﻬﺎ وﻃﻌﻤﻬﺎ ﺣﻠﻮ‪ ،‬وﻣﺜﻞ الﻤﻨﺎﻓ ِِﻖ اﺬﻟِي ﻳﻘﺮأ اﻟﻘﺮآن ﻛﻤ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪550‬‬
‫ٌ‬ ‫َْ َ َ َْ َ ََ‬ ‫َ ْ َُ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َ ِّ ٌ َ َ ْ ُ َ ُ ٌّ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫اﺤﻟﻨﻈﻠﺔِ‪ :‬ﻟيﺲ لﻬﺎ ِر�ﺢ‬ ‫ﺜﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻛ‬ ‫آن‬‫ﺮ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫أ‬‫ﺮ‬‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ِي‬
‫اﺬﻟ‬ ‫ِﻖ‬
‫ر�ﻬﺎ ﻃﻴﺐ وﻃﻌﻤﻬﺎ مﺮ‪ ،‬وﻣﺜﻞ الﻤ ِ‬
‫ﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬
‫َ ْ َُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻃﻌﻤﻬﺎ م ٌّﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﻧﺠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ دارد و ﻫﻢ ﻣﺰهي ﺧﻮﺑﯽ؛ و ﻣﺜﺎل‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺰهاش ﺷﯿﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﻣﺜﺎل ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻞ رﯾﺤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﯾﺶ ﺧﻮش‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺰهاش‬
‫ﺗﻠﺦ اﺳﺖ؛ و ﻣﺜﺎل ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻨﻈﻞ )=ﻫﻨﺪواﻧﻪي اﺑﻮﺟﻬﻞ(‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮ ﻧﺪارد و ﻣﺰهاش ﺗﻠﺦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آنرا در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫اوﺿﺎع و رويﮐﺮد ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽ ﭘﺮدازد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺜﺎلﻫﺎي‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﻨﺎﻓﻖ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﯾﺎ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﻧﺞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ دارد و ﻫﻢ ﻣﺰهي‬
‫ﺧﻮﺑﯽ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺜﺎل ﻣﺆﻣﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻢ ﻧﻬﺎد و ﻗﻠﺐ ﭘﺎك و ﺧﻮﺑﯽ‬
‫دارد و ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ او ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﻧﯿﮏ را ﺑﻪ ﻋﻄﺎر ﯾﺎ دارﻧﺪهي ﻣ‪‬ﺸﮏ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ً‬ ‫ُْ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ‬ ‫»ﻓَﺤﺎم ُﻞ الﻤ ْﺴﻚ‪ ،‬إ َّﻣﺎ أَ ْن ُ�ْﺬﻳَ‬
‫ﺠﺗ َﺪ ِﻣﻨﻪ ر�ًﺎ ﻃﻴِّﺒﺔ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ﻪ‬‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫ﺎع‬ ‫ﺘ‬ ‫ب‬‫ﺗ‬ ‫ن‬‫أ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫�‬‫و‬ ‫ﻚ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»دارﻧﺪهي ﻣ‪‬ﺸﮏ )= ﻋﻄﺎر(‪ ،‬ﯾﺎ از ﻣ‪‬ﺸﮏ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﯾﺎ از او ﻣ‪‬ﺸﮏ‬
‫ﻣﯽﺧَﺮي ﯾﺎ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ از او ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫وﺟﻮدش ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺧﻮدش و ﻫﻢ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﻧﺞ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻮي ﺧﻮش دارد و ﻫﻢ ﻣﺰهي ﺧﻮب‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺰهاش ﺷﯿﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﻧﺞ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪.‬؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯽﺑﻮﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺆﻣﻨﯽ را ﺑﻪ ﺧﺮﻣﺎي ﺑﯽﺑﻮ ﺗﺸﺒﯿﻪ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﻧﺞ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ ﻧﺪارد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻮي ﺧﺎص ﺧﻮدش را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5427 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.797 :‬‬

‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 367‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪551‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫دارد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻆ ﻣﺰهاش ﺷﯿﺮﯾﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﻧﺞ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ دارد و ﻫﻢ ﻣﺰهي ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺜﺎلِ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن را‬
‫ﯾﺎد ﻧﺪارد و روﺧﻮاﻧﯽِ آنرا ﻓﺮا ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺜﺎل ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﮔﻞ ﯾﺤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺰهاش ﺗﻠﺦ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻬﺎد‪ ‬ﻣﻨﺎﻓﻖ‪،‬‬
‫ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻇﻬﺎر اﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻗﻠﺐ ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -.‬اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ِ� ‪٨‬‬ ‫ام َّنا بٱ َّ�ِ َو�ٱ ۡ�َ ۡو ِم ٱ�خِر َو َما ُهم ب ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َ َُ ُ‬
‫ول َء َ‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫اس من �ق‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ٰ ُ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ َ ُ َ َّ ٓ َ ُ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ي�دِعون ٱ� وٱ�ِين ءامنوا وما �دعون إِ� أنفسهم وما �شعرون ‪�ِ ٩‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ۡ‬ ‫َّ ‪َ ٌ َ َ ۡ ُ َ َ ٗ َ ُ َّ ُ ُ َ َ َ ٞ‬‬ ‫ُُ‬
‫اب أ ِ� ُم ۢ ب ِ َما �نوا يَ�ذِبُون ‪﴾١٠‬‬ ‫قلو� ِ ِهم م َرض فزادهم ٱ� م َرضاۖ ولهم عذ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠ ،٨ :‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫اﷲ و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﻓﺮﯾﺐ دﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ درك ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ‪.‬در‬
‫دلﻫﺎﯾﺸـﺎن‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎريِ )ﻧﻔﺎق( وﺟﻮد دارد؛ ﭘﺲ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎرﯾﺸﺎن اﻓﺰود و ﺑﻪ ﺧﺎﻃـﺮ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫دروﻏـﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐـﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺗﺮﺗﯿﻞ‪ ،‬و ﺗﺠﻮﯾﺪ و ﺻﺪاي ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫َُْ َ‬
‫ﻮن ﻛﺘَ َ‬
‫ﺎب اﷲ َر ْﻃﺒًﺎ ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺧﻮارجاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪�» :‬ﺘﻠ‬
‫ُ‬ ‫ُ�َ ُ َ َ‬
‫ﺎﺟ َﺮﻫ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺘﺎبِ اﷲ را ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﺛﺮش از‬ ‫ﺎوز ﺣﻨ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺣﻨﺠﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﮔﺬرد«‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﻪ ﮔﻞ رﯾﺤﺎن ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ داراي ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮي ﺧﻮش‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻗﺮآﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﻬﺎدي ﭘﻠﯿﺪ و ﻫﺪﻓﯽ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬در ﻃﻌﻢ و ﻣﺰه ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻞ رﯾﺤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻠﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7432 ،6931 ،5058 ،4351 ،3344) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1064 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺧﺪري‪ ‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6930 ،5057 ،3611) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1066 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﻣﺘﻔﺎوت‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪552‬‬

‫را ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻨﻈﻞ ﯾﺎ ﻫﻨﺪواﻧﻪي اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم از آن ﻧﻔﻊ ﺑﺒﺮﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻨﻈﻞ ﮐﻪ ﺗﻠﺦ اﺳﺖ و ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ ﻫﻢ ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ از اوﺿﺎع و‬
‫رويﮐﺮد ﻣﺮدم درﺑﺎرهي ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ ﭘﺲ اي ﺧﻮاﻫﺮ و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺟﺰو‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﻧﺞِ ﺧﻮشﺑﻮ و ﺧﻮشﻣﺰه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻼوت ﻗﺮآن‪،‬‬
‫ﺟﺰو اﻓﺮاد ﻧﯿﮏﻧﻬﺎد ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻫﻢ ﺧﻮدﺗﺎن از آن ﻧﻔﻊ ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺳﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َْ ً‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬
‫ﺎب أﻗﻮاﻣﺎ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن اﷲ ﻳﺮ�ﻊ ﺑِﻬﺬا الﻜِﺘ ِ‬‫‪ -١٠٠٣‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬أن اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ َ‬
‫ﻀ ُﻊ ﺑﻪ آﺧﺮ َ‬
‫�ﻦ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِِ ِ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب )=ﻗﺮآن(‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم را ارﺟﻤﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب )=ﻗﺮآن(‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم را ارﺟﻤﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﻧﺎن را در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت واﻻﻣﻘﺎم و ارﺟﻤﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟ و آﻧﺎنﮐﻪ‬
‫اﷲ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮار و زﺑﻮﻧﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺧﺒﺎرش را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎﯾﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬از‬
‫ق ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﻧﻮاﻫﯽاش ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﺶ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد و ﺧﻮدش را ﺑﻪ اﺧﻼ ِ‬
‫ﻧﯿﮏ و ﺳﺘﻮدهي ﻗﺮآﻧﯽ آراﺳﺘﻪ ﺳﺎزد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﺮآن او را در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫ارﺟﻤﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎسِ داﻧﺶ و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪي ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻤﻪي داﻧﺶ و آﮔﺎﻫﯽﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.817 :‬‬

 ‫‪553‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫ت﴾‬ ‫ٰ‬ ‫ِين أُوتُوا ْ ٱ ۡلع ۡل َم َد َر َ‬

‫�‬ ‫ِن� ۡم َوٱ َّ� َ‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ َ َّ ُ َّ َ َ َ ْ‬
‫ام ُنوا م‬‫﴿يرفعِ ٱ� ٱ�ِين ء‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫اﷲ )ﺟﺎﯾﮕﺎه( ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﺘﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺟﺎت ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ را در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي ﭘﺮﻧﻌﻤﺖ ارﺟﻤﻨﺪ‬
‫و واﻻﻣﻘﺎم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪهي ﻗﺮآن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺑﺨﻮان و ﺷﻤﺮده ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺨﻮان‬
‫و از درﺟﺎت ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮو«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮاﺋﺘﺶ در ﺑﻬﺸﺖ ﺻﻌﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﻧﺎن را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻗﺮاﺋﺘﺸﺎن ﻫﻢ ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻗﺮآن و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎﯾﺶ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬اﯾﻦﻫﺎ اﺧﺒﺎرش را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﺣﮑﺎﻣﺶ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﻋﻤﻞ‪ ،‬از آن رويﮔﺮدان ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﺧﺒﺎرش را اﻧﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ! وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮي ﻗﺮآﻧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﯾﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﺒﺮي‬
‫درﺑﺎرهي روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬در آن ﺷﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﻤﺎريِ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪﺷﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﺎق و اﻧﮑﺎر ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ! ﻟﺬا از اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮراﺗﺶ را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﻧﺎن را در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮار و‬
‫زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻓﺮﺟﺎﻣﺸﺎن‪ ،‬ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاريﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎﺣﯽ‬
‫از دﻧﯿﺎ و ﻇﻮاﻫﺮ زﯾﺒﺎ و ﻓﺮﯾﺒﻨﺪهاش ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﺟﺰ‬
‫زﯾﺎن و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ﻣﻬﻠﺖ ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ و دروازهﻫﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ‬
‫روﯾﺸﺎن ﮔﺸﻮده ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﺗﺒﺎﻫﯽ و زﯾﺎن‬
‫ﻓﺮو ﻣﯽروﻧﺪ‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪-.‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ۡ َ‬
‫ار أذه ۡب ُت ۡم َط ّي ِ َ�ٰتِ� ۡم ِ� َح َيات ِ� ُم ٱ ُّ�� َيا‬ ‫﴿و�وم �عرض ٱ�ِين �فروا � ٱ� ِ‬
‫َۡ‬ ‫َ ُ ُۡ َۡ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ ۡ ۡ َ ُۡ َ ۡ َ َ َ َ ُۡ‬
‫�ون ِ� ٱ�� ِض‬ ‫ون بِما كنتم �ستك ِ‬ ‫وٱستمتعتم بِها فٱ�َوم �زون عذاب ٱله ِ‬
‫َ ۡ َۡ ّ َ َ ُ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻻﺣﻘﺎف‪[٢٠ :‬‬ ‫نت ۡم �ف ُسقون ‪﴾٢٠‬‬ ‫بِغ�ِ ٱ� ِق و�ِما ك‬
‫و روزي ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺮ آﺗﺶ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪) ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (:‬آﯾﺎ )ﻟﺬت‪ (‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ را در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮدﯾﺪ و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪﯾﺪ؟ اﻣﺮوز ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺬاب ﺧﻔﺖﺑﺎر ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪554‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮِ ﺳﺮﮐﺶ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و او را از دﻧﯿﺎ و‬

‫ﻟﺬتﻫﺎﯾﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻬﻠﺖ و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮ زﯾﺎن و‬
‫ﺗﺒﺎﻫﯽِ ﮐﺎﻓﺮ در آﺧﺮت ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -.‬ﭘﺲ ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﻤﺎرِ دﺳﺘﻪي دوم ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪،‬‬
‫آﻧﺎن را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو دﺳﺘﻪي اول ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻗﺮآن‪،‬‬
‫آﻧﺎن را واﻻﻣﻘﺎم و ارﺟﻤﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را ﺟﺰو اﯾﻦﻫﺎ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ٌُ َ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺣﺴﺪ إِﻻ ﻲﻓ اﺛنﺘ�‪َ :‬رﺟﻞ آﺗﺎهُ اﷲ‬ ‫‪ -١٠٠٤‬وﻋﻦ اﺑْ ِﻦ ﻋﻤﺮ‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ ً َ ُ ْ ُ َ َ َّ ْ‬ ‫ٌُ َ‬ ‫ﺎء الﻠَّﻴﻞ وآﻧَ َ‬
‫ﻮم ﺑ ِﻪ آﻧَ َ‬
‫َُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺎء الﻠﻴ ِﻞ‬ ‫ﺎء اﻨﻟَّﻬﺎر‪َ .‬و َرﺟﻞ آﺗﺎهُ اﷲ ﻣﺎﻻ‪ ،‬ﻓﻬﻮ �ﻨ ِﻔﻘﻪ آﻧ‬ ‫اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻓﻬﻮ �ﻘ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻬﺎر«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َ َ َّ‬
‫وآﻧﺎء اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺷﮏ ﺑﺮدن )ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن( ﻓﻘﻂ‬
‫در دو ﻣﻮرد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻗﺮآن )و ﻣﻌﺎرف ﻗﺮآﻧﯽ( را ﯾﺎد داده و‬
‫او در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫داده اﺳﺖ و او در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺷﺐ و روز‪ ،‬آن را اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ َﺣ َﺴﺪ ِإﻻ ﻲﻓ اﺛنﺘَ�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮرد درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .«...‬ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺴﺪ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن ﯾﺎ رﺷﮏ ﺑﺮدن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم در‬
‫اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎي ﺧﻮب و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﺎﻧﻮادهي ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﻪ او رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او ﭼﻪ ﻧﯿﮏﺑﺨﺖ اﺳﺖ! ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم از‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﺳﻼﻣﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5025 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .815 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 577‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪555‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫دﯾﮕﺮان از آنﻫﺎ ﺣﺮفﺷﻨﻮي دارﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ از آﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا دﯾﮕﺮان ﺑﻪ او رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ داﻧﺶ ﻗﺮآن داده اﺳﺖ و او در‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﺶ را در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ‬
‫َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫لصل ٰوة﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺟﺎي آورﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪﺟﺎ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أ�ِيموا ٱ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ ُ َّ َ‬
‫لزك ٰوة﴾؛‬‫ﻣﯽآورد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي زﮐﺎت ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وءاتوا ٱ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺘﺎن را ﺑﺪﻫﯿﺪ«‪ .‬از اﯾﻦرو زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‬
‫درﺑﺎرهي ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫�ٔاۖ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إِ ۡح َ ٰ‬
‫� ٗنا﴾‬
‫َ ۡٗ‬
‫ش‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫��وا‬
‫﴿وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫ِ‬
‫و اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻓﺮﻣﺎن اﷲ درﺑﺎرهي ﺻﻠﻪي رﺣﻢ و ﻣﺮاﻋﺎت ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ُ َ َ ٓ َ َ َ َّ ُ ٓ ُ َ َ‬
‫َ‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[٢١ :‬‬ ‫وصل﴾‬ ‫﴿وٱ�ِين ي ِصلون ما أمر ٱ� بِهِۦ أن ي‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪياش را ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽدارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫� ُنب َوٱ َّ‬‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫� َوٱ َ‬
‫�ار ٱ ُ‬ ‫ُۡۡ َ‬ ‫﴿ َوٱ ۡ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫ب﴾‬
‫ِ‬ ‫�‬‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬
‫ِ ِ‬‫ِب‬
‫ح‬ ‫ا‬‫لص‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫ر‬ ‫ق‬‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِي‬ ‫ذ‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫�‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﯾﺎر ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺷﺐ و روز‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎل و ﺛﺮوت داده اﺳﺖ و او ﺷﺐ و روز‪ ،‬آن را در راه‬
‫اﷲ و در راهﻫﺎﯾﯽ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬از ﻣﺠﺎﻫﺪان ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽِ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ورﺷﮑﺴﺘﮕﺎن ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ دﯾﮕﺮي از اﯾﻦ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪556‬‬

‫ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﺬل ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺠﻮﯾﺪ؛ ﻧﻪ آدمِ دﺳﺖﺑﺴﺘﻪ و ﺧﺴﯿﺴﯽﺳﺖ و‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮﯾﺰ و ﺑﭙﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﷲ و در راه اﷲ و ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ از او اﻧﻔﺎق و ﺑﺪل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪه و او آنرا ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ اﻧﻔﺎق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮدش ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ دارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ از ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﻬﺮهاي ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻬﺮهاي دﻧﯿﻮي اﺳﺖ و در آﺧﺮت‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي از‬
‫او ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﺛﺮوت داده و ﻫﻤﺖ‬
‫ﺧﺮج ﮐﺮدن در راهﻫﺎي درﺳﺘﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﮑﻮﺷﺪ و ﮐﺮدارش را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺘﻮار ﺳﺎزد و رﻫﻨﻤﻮد ﻗﺮآن را در ﭘﯿﺶ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬ﺣﻘﺶ را ادا ﮐﻨﺪ و‬
‫آنرا در ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﺮ ﺻﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َْ ُ ََ ٌ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ٌ َ ْ َُ ُ َ َ ْ َ ْ‬
‫ﺎﻋز ٍب‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺟﻞ �ﻘﺮأ ﺳﻮرة اﻟﻜﻬ ِﻒ‪ ،‬وﻋِﻨﺪه ﻓﺮس‬ ‫‪ -١٠٠٥‬وﻋﻦ اﻟﺮﺒاءِ ﺑﻦ ِ‬
‫َ ْ ُ ٌ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ ٌ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ َ‬
‫�‪� ،‬ﺘﻐﺸﺘﻪ ﺳﺤﺎﺑﺔ ﻓﺠﻌﻠﺖ ﺗﺪﻧﻮ‪ ،‬وﺟﻌﻞ ﻓﺮﺳﻪ �ﻨ ِﻔﺮ ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ أﺻﺒﺢ أﻰﺗ‬ ‫مﺮ�ﻮط �ِﺸﻄﻨ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻨﻟَّ َّ َ َ َ َ َ َ ُ‬
‫آن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺬﻛﺮ ذل ِﻚ ﻪﻟ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﺗ ِﻠﻚ الﺴﻜِﻴﻨﺔ ��ﻟﺖ ل ِﻠﻘﺮ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﺳﻮرهي "ﮐﻬﻒ" را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﺳﺒﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮐﻨﺎرش ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ دو رﯾﺴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ اﺛﻨﺎ اﺑﺮي او را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﺳﺐ ﺷﺮوع ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎ زدن ﮐﺮد‪ .‬ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬آن ﻣﺮد ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫آﻣﺪ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن‪ ،‬آراﻣﺶ و رﺣﻤﺘﯽ‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻗﺮآن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5011 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.795 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻧﻮوي‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﮑﯿﻨﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آن آراﻣﺶ و رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻧﺎزل ﻣﯽﮔﺮدد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪557‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﺳﻮرهي "ﮐﻬﻒ" را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺳﻮرهي ﮐﻬﻒ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﻮرهايﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺳﻮرهﻫﺎي "ا‪‬ﺳﺮاء" و‬
‫"ﻣﺮﯾﻢ" ﻗﺮار دارد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻓﻀﺎﯾﻞ اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن در روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺗﻼوﺗﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪهاش روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺳﻮره‪ ،‬داﺳﺘﺎنﻫﺎ و آﻣﻮزهﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻮره را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﺳﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻨﺎرش ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ دو رﯾﺴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ اﺛﻨﺎ اﺑﺮي او را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﺳﺐ‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎ زدن ﮐﺮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ر‪‬م ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ آن ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن‪ ،‬آراﻣﺶ و رﺣﻤﺘﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻗﺮآن‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬آراﻣﺶ و رﺣﻤﺖ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﺣﻮﺻﻠﻪ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬آراﻣﺶ ﻧﺎزل ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪهي‬
‫ﻗﺮآن ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪهي ﻗﺮآن‪ ،‬ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ‬
‫ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي اوﻟﯿﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا اوﻟﯿﺎ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻤﻪي اوﻟﯿﺎ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺖ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اوﻟﯿﺎ و دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﮐﺮاﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را در ﻣﺴﯿﺮ ﺣﻖ ﭘﺎﯾﺪار ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺗﺼﺪﯾﻘﯽ ﺑﺮ درﺳﺘﯽ روﺷﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در آن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف روال ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺮﺧﯽ از دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﯾﻪي ﭘﺎﯾﺪاريِ‬
‫آﻧﺎن و ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﺗﺄﯾﯿﺪي ﺑﺮ درﺳﺘﯽِ روشِ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﺮاﻣﺖ ﻫﺮ وﻟﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰهي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ آن وﻟﯽ از او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬در ﺷﻤﺎ ِر‬
‫ﻣﻌﺠﺰهﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ زﯾﺮا در ﻧﻮعِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده را در ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻌﺠﺰات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪558‬‬

‫‪ -3‬و دﺳﺘﻪاي از ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده ﮐﻪ ﺑﻪﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪدﺳﺖ‪ ‬ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﯾﺎ‬

‫دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻣﻮر ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي راﺳﺘﯽِ ﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اوﻟﯿﺎي‬
‫رﺣﻤﻦ و دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮ ‪‬د‬
‫ﻣﻌﺠﺰه‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫و ﭘﯿﺎمآور اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ و ﺳﺤﺮ‬
‫و ﭼﺸﻢﺑﻨﺪي و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي ﮐﺮاﻣﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﻨﺪهاي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ از‬
‫اوﻟﯿﺎ و دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرﻧﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ٓ َّ‬
‫﴿�� إِن أ ۡو ِ�َا َء ٱ�ِ � خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪ ٦٢‬ٱ�ِين ءامنوا و�نوا‬
‫ُ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٣ ،٦٢ :‬‬ ‫َ� َّتقون ‪﴾٦٣‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آﻧﺎنﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺎر ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻨﺪهاي ﻧﯿﮏ و ﺑﺎاﯾﻤﺎن و ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﺑﻪاﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻮع ﺳﻮم از ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده‪ ،‬ﺳﺤﺮ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﮐﺮاﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮد را‬
‫اوﻟﯿﺎ و دوﺳﺘﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻋﻘﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺎزي‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ! ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦﻫﺎ ﻋﻤﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ آﺳﺘﯿﻦﻫﺎي ﮔﺸﺎد ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ و رﯾﺶِ ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺧﻮد‬
‫را ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺮ ﺧﺎك ﻣﯽﻣﺎﻟﻨﺪ ﺗﺎ اﺛﺮ ﺳﺠﺪه ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮد را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﺎﺑﺪ و زاﻫﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ را ﺑﺮاي ﻫﺪفﻫﺎي ﭘﻠﯿﺪ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺘﺮ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﻪﭘﻬﻠﻮ ﯾﺎ ﭘﺸﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎ آنﻫﺎ را در‬
‫آﺳﻤﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻓﺮاوان ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ؛ دﯾﺮزﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻣﺮدم را ﺑﻪﺑﺎزي ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي از آﻧﺎن ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺎرﻫﺎي‬
 ‫‪559‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاريِ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو از ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهي دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان »اﻫﺎﻧﺖﻫﺎي ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻓﺮاوان و ﻣﻔﯿﺪي درﺑﺎرهي‬
‫ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي اوﻟﯿﺎ و اﻫﺎﻧﺖﻫﺎي ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪،‬‬
‫"اﻟﻔﺮﻗﺎن ﺑ� اوﻴﻟﺎء الﺮﻤﺣﻦ واوﻴﻟﺎء الﺸﻴﻄﺎن" اﺛﺮ اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در آن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي اوﻟﯿﺎي اﷲ‪ ‬و اﻫﺎﻧﺖﻫﺎي ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺴﯿﻠﻤﻪي ﮐﺬاب ﮐﻪ در ﯾﻤﺎﻣﻪ ادﻋﺎي ﻧﺒﻮت ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺪهاي ﻧﺰدش‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﭼﺎﻫﯽ دارﯾﻢ ﮐﻪ آﺑﺶ ﮐﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ« و از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ‬
‫ﭼﺎه ﺑﺮود ﺗﺎ در آن ﺑﺮﮐﺖ ﺑﯿﻔﺘﺪ و آب ﮐﻨﺪ! اﯾﻦﻫﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫دروﻏﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎري ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﮑﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰهﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﺎدق و اﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺰدش از ﮐﻤﺒﻮد آب ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اذن ﭘﺮوردﮔﺎر از ﻣﯿﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ آب ﺟﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﻨﺪار‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺴﯿﻠﻤﻪي‬
‫ﮐﺬاب آﻣﺪﻧﺪ؛ او درﺧﻮاﺳﺘﺸﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺳﺮِ ﭼﺎه رﻓﺖ و آب دﻫﺎﻧﺶ را در ﭼﺎه‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان ﺑﯽﺧﺮدش ﺗﻮﻗﻊ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺎه ﭘ‪‬ﺮ از آب ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎن اﻧﺪك آﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﭼﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻢ ﺷﺪ و در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو رﻓﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬ﻧﺸﺎﻧﻪي دروغﮔﻮ ﺑﻮدن آن‬
‫ﮐﺬاب را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد‪ .‬اﮔﺮ در ﭼﺎﻫﯽ آب دﻫﺎن ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ و ﭘﺮ از آب ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎري‬
‫ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن دروغﮔﻮ را رﺳﻮا ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ از ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎرِ‬
‫ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي اوﻟﯿﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ آنﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﮐﺎر ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده‪ ،‬ﺟﺎدو و ﺟﻨﺒﺮ و ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﺎرﻫﺎ و‬
‫ﻓﺮﯾﺐﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﭼﺸﻢﺑﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺮدم را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه‪ ،‬ﺳﺤﺮ‬
‫و ﺟﺎدو از ﻃﺮﯾﻖ ﭼﺸﻢﺑﻨﺪي و واﻗﻌﯽ ﻧﺸﺎن دادنِ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﯽء ﻣﺘﺤﺮك را ﺳﺎﮐﻦ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻦ و‬
‫ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎلِ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺟﺎدوﮔﺮان ﻓﺮﻋﻮن ﮐﻪ‬
‫رﯾﺴﻤﺎنﻫﺎي ﻋﺎدي را روي زﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﭼﺸﻤﺎن ﻣﺮدم را ﺟﺎدو ﮐﺮدﻧﺪ و آنﺟﺎ ﭘ‪‬ﺮ‬
‫از ﻣﺎرﻫﺎي در ﺣﺎلِ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻧﯿﺰ در دروﻧﺶ اﺣﺴﺎس‬
‫ﺗﺮس ﮐﺮد‪ .‬آنﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او وﺣﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻋﺼﺎﯾﺶ را روي زﻣﯿﻦ ﺑﯿﻨﺪازد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪560‬‬
‫َََٰۡ َ َ ُ َ َ َ َُۡ ‪ٞ‬‬
‫ان ُّمب ‪ٞ‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٠٧ :‬‬ ‫� ‪﴾١٠٧‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ف�ل� عصاه فإِذا ِ� �عب‬
‫)ﻣﻮﺳﯽ( ﻋﺼﺎﯾﺶ را اﻧﺪاﺧﺖ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت اژدﻫﺎي آﺷﮑﺎري درآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺼﺎي ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬روي رﯾﺴﻤﺎنﻫﺎ ﺑﻪﺣﺮﮐﺖ درآﻣﺪ و ﻫﻤﻪ را ﺑﻠﻌﯿﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﯽ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﭘﯽ ﺑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﺼﺎﯾﺶ ﻫﻤﻪي ﺟﺎدوﻫﺎ را ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره‬
‫ﺑﻠﻌﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ آن ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ او‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻮرهي ﮐﻬﻒ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﻬﺎدﺗﯽ ﻋﯿﻨﯽ و‬
‫ﻋﻤﻠﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ‬
‫ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﻗﺮآن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و آنرا ﺣﺠﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ ﻣﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي ﭘﺮﻧﻌﻤﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫ََُ‬ ‫َ ْ ََ َْ ً ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎب اﷲِ ﻓﻠﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِﺘ‬ ‫ﻛ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻓﺎ‬ ‫ﺮ‬‫ﺣ‬ ‫أ‬‫ﺮ‬‫ﻗ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫‪ -١٠٠٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫أﻣ َﺜﺎل َِﻬﺎ‪ ،‬ﻻ أﻗﻮل‪ :‬ألﻢ ﺣﺮف‪َ ،‬وﻟ� ْﻦ‪ :‬أﻟ ِﻒ ﺣ ْﺮف‪َ ،‬وﻻم ﺣ ْﺮف‪َ ،‬وﻣ ٌ‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٌَ َ َ َ َُ َ ْ ْ‬
‫ِﻴﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺸ‬
‫ﺣﺴﻨﺔ‪ ،‬واﺤﻟﺴﻨﺔ ﺑِﻌ ِ‬
‫َ ٌ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣ ْﺮف«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮏ ﺣﺮف از ﮐﺘﺎبِ اﷲ‬
‫را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و ﻫﺮ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮش ﭘﺎداش دارد؛ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪﴾﴿ :‬‬
‫ﯾﮏ ﺣﺮف اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ »اﻟﻒ« ﯾﮏ ﺣﺮف‪» ،‬ﻻم« ﯾﮏ ﺣﺮف‪ ،‬و »ﻣﯿﻢ« ﯾﮏ ﺣﺮف اﺳﺖ«‪.‬‬
‫إن َّاﺬﻟِي ﻟَيْ َﺲ ﻲﻓ َﺟ ْﻮﻓ ِ ِﻪ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٌء ﻣ َِﻦ‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٠٠٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُْ‬
‫ﺖ اﺨﻟ ِﺮ ِب«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ‬ ‫آن ﺎﻛﺒﻟَﻴ ِ‬
‫اﻟﻘﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6469 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،2137 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪557 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،2135 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪561‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ‬ﻗﺮآن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪاش ﭼﯿﺰي از‬

‫ﻗﺮآن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪي وﯾﺮان اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮏ ﺣﺮف از ﮐﺘﺎبِ اﷲ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ٓ‬
‫ﺑﺮاي او ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و ﻫﺮ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮش ﭘﺎداش دارد؛ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪﴿ :‬ال ٓم﴾ ﯾﮏ‬
‫ﺣﺮف اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ »اﻟﻒ« ﯾﮏ ﺣﺮف‪» ،‬ﻻم« ﯾﮏ ﺣﺮف‪ ،‬و »ﻣﯿﻢ« ﯾﮏ ﺣﺮف اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ٓ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺴﺎب‪ ،‬در ﻗﺮاﺋﺖ ﴿ال ٓم﴾ ﺳﯽ ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺳﺎﯾﺮ ﮐﻠﻤﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻧﺪنِ ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ از ﻫﺮ ﯾﮏ از واژهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬ده ﻧﯿﮑﯽ دارد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺰرگ‬
‫و ﭘﺎداﺷﯽ ﻓﺮاوان اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻗﺮآن‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﮐﻞّ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﺟﺰءﻫﺎي ‪ 29‬و ‪ 30‬را ﺣﻔﻆ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن‪ ،‬ﺧﯿﺮ و‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد﴾ را‬ ‫ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﴿قل ه َو ٱ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺳﯿﻨﻪي‬
‫ﺧﺎﻟﯽ از ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪي وﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن آﺑﺎداﻧﯽ و ﺣﯿﺎت‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و آنرا ﺑﺎ ﻧﻮرِ ﻋﻠﻢ و ﮐﻼم اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻧﻮراﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻗﻠﺐ ﮐﺴﯽ از ﻗﺮآن‬
‫ﺗﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ وﯾﺮاﻧﻪاي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﻫﺸﺪاري‬
‫ﺟﺪ‪‬ي درﺑﺎرهي دوري از ﻗﺮآن و ﻧﺨﻮاﻧﺪنِ آن اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7374 ،6643 ،5015 ،5014) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪‬؛ و رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 811‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﻟﺪرداء‪‬؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 812 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪562‬‬
‫َ َ َُ ُ َ‬ ‫‪ -١٠٠٨‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲِ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِﺐ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻘﺎل ل ِﺼﺎﺣ ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ َُ َ‬ ‫ُّ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ِّ ْ َ َ ُ ْ َ ُ َ ِّ ُ‬ ‫ُْ ْ‬
‫�ﺘﻟﻚ ﻋِﻨﺪ آﺧ ِِﺮ آﻳﺔ �ﻘﺮؤﻫﺎ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺈن‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ﻴ‬‫�‬‫اﺪﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻞ‬ ‫آن‪ :‬اﻗﺮأ وارﺗ ِﻖ ورﺗﻞ ﻛﻤﺎ ﻛﻨﺖ ﺗﺮﺗ‬ ‫اﻟﻘﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن‬
‫)ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ورودش ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻗﺮآن ﺑﺨﻮان و ‪ -‬از ﭘﻠﻪﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ – ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺮو و ﺷﻤﺮده و ﺑﺎ ﺗﺄﻧﯽ ﺑﺨﻮان؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺷﻤﺮده و ﺑﺎ ﺗﺮﺗﯿﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﻮ‪ ،‬در آﺧﺮﯾﻦ آﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪8122 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪1317 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ ،2134‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﻦ ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن‪ ،‬آنرا ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﻔﻆ دارد و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬واﻻ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -181‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﻣﻮاﻇﺒﺖ از ﻗﺮآن )ﺑﺎ ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻼوﺗﺶ( و ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد‬

‫َ ْ ُ ُ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻌﺎﻫﺪوا ﻫﺬا اﻟﻘ ْﺮآن‪ ،‬ﻓ َﻮاﺬﻟِي �ﻔﺲ �ﻤ ٍﺪ‬ ‫‪ -١٠٠٩‬ﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬ ‫َ َ ُ َ ُّ َ َ ُّ ً‬
‫ُُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻹﺑﻞ ِﻲﻓ �ﻘﻠِﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫ِ‬ ‫�ِﻴ ِﺪه ِ لﻬ َﻮ أﺷﺪ �ﻔﻠﺘﺎ ﻣ َِﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺣﻔﻆ اﯾﻦ ﻗﺮآن )ﺑﺎ ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻼوﺗﺶ( ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎنِ ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن از‬
‫ﺷﺘﺮي ﮐﻪ زاﻧﻮﯾﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮّارﺗﺮ اﺳﺖ )و از ﺣﺎﻓﻈﻪي اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد(«‪.‬‬

‫اﻹﺑ ِ ِﻞ‬
‫َََ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫آن ﻛﻤﺜ ِﻞ ِ‬
‫ﺎﺣﺐ اﻟﻘﺮ ِ‬‫‪ -١٠١٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إ�ﻤﺎ ﻣﺜﻞ ﺻ ِ‬
‫ْ ْ ََ َ َ ََ ْ‬ ‫ُ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫الﻤﻌﻘﻠﺔِ‪ ،‬إن ﺎﻋﻫﺪ ﻋﻠﻴﻬﺎ أمﺴﻜﻬﺎ‪َ ،‬و�ن أﻃﻠﻘﻬﺎ ذﻫﺒﺖ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺜﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺘﺮِ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ از آن ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﻧﮕﻪ دارد و اﮔﺮ‬
‫رﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻔﻆ و ﻣﻮاﻇﺒﺖ از ﻗﺮآن )ﺑﺎ ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ ﺗﻼوﺗﺶ( و ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از اﯾﻦﮐﻪ در‬
‫ﻣﻌﺮض ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و ﺗﻮﻓﯿﻘﺖ داد ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ آنرا از ﯾﺎد ﻧﺒﺮي؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﻓﺮّار اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از‬
‫آن ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و اﮔﺮ رﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽرود‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎنِ ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ‪‬‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن از ﺷﺘﺮي ﮐﻪ زاﻧﻮﯾﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮّارﺗﺮ اﺳﺖ )و از ﺣﺎﻓﻈﻪي اﻧﺴﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5033) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.791 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5031) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.789 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪564‬‬

‫ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد(«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ روزاﻧﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﻗﺮآن را ﺗﻼوت ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻣﺜﻼً‪:‬‬
‫روزي ﯾﮏ ﺟﺰء ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ در ﻣﺎه ﯾﮏﺑﺎر ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﯾﺎ روزي دو ﺟﺰء ﺗﺎ ﻫﺮ‬
‫ﭘﺎﻧﺰده روز‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ روزي ﺳﻪ ﺟﺰء ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬در ﻣﺎه ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻣﺪت ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺟﺰءﻫﺎﯾﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ روزاﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؛ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﺗﻼوت روزاﻧﻪ ده ﺟﺰء‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻪ روز ﯾﮏﺑﺎر ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮ ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ آنرا ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬در ﭘﺎرهاي از اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدن ﻗﺮآن ﻫﺸﺪارﻫﺎﯾﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻫﺸﺪارﻫﺎ درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﺗﮑﺮار و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫از ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻬﻨﺴﺎﻟﯽ ﯾﺎ از دﺳﺖ دادن ﺣﺎﻓﻈﻪاش و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻗﺮآن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن‪ ،‬از آن ﻏﻔﻠﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر اﺳﺖ و‬
‫ﺑﯿﻤﯽ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اي ﺧﻮاﻫﺮ و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن! اﮔﺮ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره آنرا ﺗﮑﺮار و ﺗﻼوت ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ ﺑﻘﺎ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎريِ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬در ﻗﻠﺐ و در ﺗﻤﺎم وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد و آنﮔﺎه ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﮔﺮدد و از ﯾﺎد‬
‫ﻧﻤﯽرود‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻮرد ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ و ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و ﺷﻤﺮده ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺗﻨﺪﺧﻮاﻧﯽِ ﻗﺮآن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺮوف ﺗﻠﻔﻆ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﺪم ﺗﻠﻔﻆ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺮوف‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﮐﻼم اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻨﺪﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫ﺣﺮوف ﺗﻠﻔﻆ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -182‬ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش و درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ از اﻓﺮاد ﺧﻮشﺻﺪا و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ آن‬

‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ل ِﻲﺸ ٍء ﻣﺎ أذِن‬ ‫‪ -١٠١١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ أذِن‬
‫ُ ْ ََْ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َّ‬ ‫َ ٍّ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫آن �ﻬ ُﺮ ﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ت �ﺘﻐ� ﺑِﺎﻟﻘﺮ ِ‬ ‫ﻲﺒ ﺣﺴ ِﻦ الﺼﻮ ِ‬ ‫ِﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺧﻮش و آﺷﮑﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺧﻮشﺻﺪا در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﮔﻮش داده‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﮔﻮش ﻧﺪاده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ِﻴﺖ م ِْﺰ َﻣﺎراً ﻣ ِْﻦ َم َ‬
‫َ‬ ‫َ َ َُ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ�‬
‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ا‬‫ﺰ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ﻘﺪ‬‫ﻟ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﺷﻌﺮي‬ ‫اﻷ‬ ‫مﻮﻰﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٠١٢‬وﻋﻦ أ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َُ‬
‫اود«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫آل د‬
‫ِ‬
‫َ َْ َ َ‬ ‫َ َ َُ َْ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺎرﺣﺔ«‪.‬‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ﻪﻟ‪» :‬لﻮ رأﻳت ِ� وأﻧﺎ أﺳﺘ ِﻤﻊ ﻟ ِ ِﻘﺮاءﺗ ِﻚ اﺒﻟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫و� رواﻳﺔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺻﺪاي ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪاي ﺧﻮشِ آلداوود داده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ دﯾﺸﺐ ﻣﺮا‬
‫ﻣﯽدﯾﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺗﻮ ﮔﻮش ﻣﯽدادم‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﺪي«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« درﺑﺎرهي آداب ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش و درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ از اﻓﺮاد‬
‫ﺧﻮشﺻﺪا و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ آن«؛ ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ دو ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش‪ .‬زﯾﺒﺎ ﮐﺮدن ﺻﺪا در‬
‫ﻫﻨﮕﺎن ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7544 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.789 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5048 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.793 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪566‬‬

‫‪ -1‬درﺳﺖ و زﯾﺒﺎ ادا ﮐﺮدن ﺣﺮوف؛ ﯾﻌﻨﯽ اداي ﻫﺮ ﺣﺮف از ﻣﺨﺮﺟﺶ ﺗﺎ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬واﺿﺢ و روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺣﺮوﻓﺶ ﺣﺬف ﻧﺸﻮد و ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺼﯽ‬
‫در ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪايِ ﺧﻮش‪.‬‬
‫ﻫﺮ دو ﻣﻮرد‪ ،‬ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اداي ﺣﺮوف‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﺗﮑﻠﻒ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫زﯾﺎدهروي و ﺗﮑﻠﻒ در اداي ﺣﺮوف‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺎرﯾﺎن‪ ،‬آنﻗﺪر ﺗﮑﻠﻒ‬
‫ﺑﻪﺧﺮج ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ رﻧﮓ ﭼﻬﺮهي آنﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻼوت‪ ،‬ﻗﺮﻣﺰ ﻣﯽﺷﻮد و در »ﻏُﻨﻪ« و‬
‫»ادﻏﺎم« و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺑﺎ اداي واﺿﺢ و روﺷﻦ ﺣﺮوف ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و ﺗﮑﻠﻒ در اداي ﺣﺮوف‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي‬
‫ﺗﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ واﺟﺐ‪ (1 ).‬ﻟﺬا ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﺗﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش را ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد و زﯾﺒﺎ ﮐﺮدن ﺻﺪا در ﺣﯿﻦ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ واﺟﺐ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ زﯾﺒﺎ ﮐﺮدن ﺻﺪا در ﺣﯿﻦ ﻗﺮاﺋﺖ؛ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺪاي ﺧﻮش ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺻﺪاي ﺧﻮش‪ ،‬ﺧﺪاداديﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ‬
‫ﺑﮕﺬارد و ﺣﻨﺠﺮهي ﻗﻮي و ﺻﺪاي ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻮشﺻﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫آري! ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن راهﮐﺎرﻫﺎي زﯾﺒﺎ‬
‫ﮐﺮدن ﺻﺪا را ﺑﯿﺎﻣﻮزد؛ زﯾﺮا ﺻﺪاي ﺧﻮب‪ ،‬ﻫﻢ ﺧﺪاداديﺳﺖ و ﻫﻢ اﻣﮑﺎن ﻓﺮاﮔﯿﺮي و‬
‫ﮐﺴﺐِ آن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮب ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺻﺪاﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و زﯾﺒﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺧﻮش و آﺷﮑﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺧﻮشﺻﺪا در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﮔﻮش داده‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﮔﻮش ﻧﺪاده اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ‬از‬

‫)‪ (1‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎرح‪ /‬ﺣﮑﻢ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﺗﺠﻮﯾﺪ را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ زﺑﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺿﺮورت ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻣﺨﺎرج ﺣﺮوف ﺑﺮاي ﻏﯿﺮﻋﺮبﻫﺎ ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪهي ﮔﺮاﻣﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺨﺎرج ﺣﺮوف را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪567‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش و درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ‪...‬‬

‫ﻣﯿﺎن ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺪايِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﺧﻮشﺻﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش‬
‫و آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﺻﺪاﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ و ﮔﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒ ِﺮ‬
‫ﺧﻮشﺻﺪا ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺻﺪاي آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﺻﺪاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ و ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮب و آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋهاي‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﺻﺪاي ﺧﻮش و درﺳﺖ و زﯾﺒﺎ ادا ﮐﺮدن ﺣﺮوف‬
‫را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻮش داد و ﺻﺪاﯾﺶ را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺻﺪاي ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺻﺪاي ﺧﻮشِ آلداوود داده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﻨﻈﻮر از "آلداوود" ﺷﺨﺺِ‬
‫داوود‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪاي زﯾﺒﺎ و ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ َ َّ َ ۡ ٗ َ َ ُ َ ّ َ َ ُ َ َّ ۡ َ َ َ َ َّ َ ُ ۡ‬
‫جبال أوِ ِ� معهۥ وٱلط� ۖ و��ا � ٱ�دِيد ‪﴾١٠‬‬ ‫﴿ولقد ءاتينا داوۥد مِنا فض� ۖ � ٰ ِ‬
‫]ﺳﺒﺎ‪[١٠ :‬‬
‫و از ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ داوود‪ ،‬ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ؛ )و ﻓﺮﻣﺎن دادﯾﻢ‪ (:‬اي ﮐﻮهﻫﺎ! ﺑﺎ داوود )در ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻫﻢﻧﻮا ﺷﻮﯾﺪ؛ و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن )را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﻫﻢآﻫﻨﮓ ﮐﺮدﯾﻢ( و آﻫﻦ را ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺮم ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! داوود‪ ‬آنﻗﺪر ﺧﻮشﺻﺪا ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ "زﺑﻮر" ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮهﻫﺎ و‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺑﯽﺟﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ و ﺣﺮﮐﺖ در ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﻫﻢﻧﻮا‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺻﺪاي ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪاي ﺧﻮشِ‬
‫آلداوود داده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و اﻓﺰود‪» :‬اﮔﺮ دﯾﺸﺐ ﻣﺮا ﻣﯽدﯾﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺗﻮ ﮔﻮش‬
‫ﻣﯽدادم‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﺪي«‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬در ﭘﺎﺳﺦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﻦ ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ و‬
‫ﺧﻮشﺻﺪاﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻬﺘﺮ و‬
‫زﯾﺒﺎﺗﺮي ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﻨﻮﻧﺪه ﻟﺬت ﺑﺒﺮد؛ و اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﻧﮕﯿﺰهايﺳﺖ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﮐﻼم اﻻﻫﯽ ﮔﻮش ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ و از آن ﺑﻬﺮه‬
‫ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ دﻟﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ اﻓﺮاد ﺧﻮشﺻﺪا‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪568‬‬

‫ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ و اﻣﺮوزه اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﻮارﻫﺎي‬
‫ﺻﻮﺗﯽ و ﻟﻮحﻫﺎي ﻓﺸﺮده ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ آندﺳﺘﻪ از ﻗﺎرﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﯾﺒﺎ و ﺑﯽﺗﮑﻠﻒ ﻗﺮآن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮش دﻫﻨﺪ؛ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺎرﯾﺎﻧﯽ اﺣﺴﺎس ﺧﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﺛﺮِ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﻗﺎريِ ﺧﻮشﺻﺪا و ﺑﯽﺗﮑﻠﻔﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺟﺎن و دل‪ ،‬ﺑﻪ آن ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮآن را‬
‫ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش و ﻫﻢ ﺑﺎ اداي ﻧﯿﮏ و درﺳﺖ‬
‫ﺣﺮوف‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺣﺮوف ﻗﺮآن را‬
‫درﺳﺖ ادا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﺣﻘﺶ را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺠﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻣﺎ‪.‬‬
‫***‬
‫ِّ َ َّ ْ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻮن‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫�‬ ‫الﺰ‬‫و‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎﺘﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ء‬ ‫ﺎ‬‫ﺸ‬ ‫ﻌ‬
‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺮ‬ ‫ﺎﻋز ٍب‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌ‬
‫ﺑﻦ ِ‬ ‫‪ -١٠١٣‬وﻋﻦ اﻟﺮﺒاءِ ِ‬
‫ِ‬
‫ََ َ ْ ُ َ ً ْ َ َ ً ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻤﺎ ﺳ ِﻤﻌﺖ أﺣﺪا أﺣﺴ َﻦ ﺻ ْﻮﺗﺎ ﻣِﻨﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﺳﻮرهي‬
‫ون﴾ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻫﺮﮔﺰ ﺻﺪاﯾﯽ ﺑﻬﺘﺮ و دلﻧﺸﯿﻦﺗﺮ از ﺻﺪاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬ ‫﴿ َوٱ ّ� َ َّ ۡ ُ‬
‫ِ� وٱلز�ت ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻧﺸﻨﯿﺪهام‪.‬‬
‫َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ُ‬
‫ﺎﻟﻘ ْ‬ ‫َ َُ َ َ‬
‫آن‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻦ‬‫ﻐ‬ ‫ﺘ‬‫�‬ ‫ﻢ‬‫ل‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬‫ﻲﺒ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬‫اﻤﻟﻨﺬر‬ ‫ﻋﺒﺪ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫�ﺸ�‬ ‫ﺔ‬ ‫‪ -١٠١٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺒﻟﺎﺑ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ ْ َ َّ‬
‫ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺟﯿ‪‬ﺪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻟُﺒﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺑﺸﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﺬر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش ﻧﺨﻮاﻧَﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ‬ ‫وﻋﻦ اﺑﻦ َمﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ اﻨﻟَّ ُّ‬‫َ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬اﻗﺮأ ﻰﻠﻋ اﻟﻘﺮآن«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل‬ ‫‪-١٠١٥‬‬
‫ََ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ِّ ُ ُّ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َْ َ ُْ‬ ‫َ ْ َُ َ َ ْ‬
‫�ي«‪ .‬ﻓﻘﺮأت ﻋﻠﻴﻪ ﺳﻮرة‬
‫اﷲ‪ ،‬أﻗﺮأ ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬وﻋﻠﻴﻚ أﻧ ِﺰل؟ ﻗﺎل‪» :‬إِ� أﺣِﺐ أن أﺳﻤﻌﻪ ﻣِﻦ � ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7547 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.464 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5442 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ، /‬ش‪ .(1323 ،1321) :‬ﺑﺨﺎري‪ /‬ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‪ 7546‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آورده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪569‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش و درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ‪...‬‬

‫ك َ َٰ‬ ‫َ َۡ َ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َ‬ ‫ك ۡي َف إ َذا ۡ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ِّ‬

‫�‬ ‫جئنا ِب‬
‫� أمة ِۢ �ِش ِهي ٖد و ِ‬ ‫جئنا مِن ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺟﺌﺖ إﻰﻟ ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ‪﴿ :‬ف‬ ‫اﻟنﺴﺎء‪ ،‬ﺣﻰﺘ ِ‬
‫َ َ ْ َ َ ُّ ْ َ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ ْ ُ َ‬ ‫َ ٰٓ ُ َ ٓ ِ َ ٗ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺎن‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ِ ِ‬ ‫ر‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻨﺎه‬ ‫ِﻴ‬
‫�‬ ‫ا‬‫ذ‬‫ِ‬ ‫ﺈ‬‫ﻓ‬ ‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ﻴﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻔ‬‫ﺎﺘﻟ‬‫ﻓ‬ ‫«‬ ‫اﻵن‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﺣ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫﴾‬ ‫‪٤١‬‬ ‫ا‬‫يد‬ ‫�ؤ�ء ش ِه‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮان«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ دارم آنرا از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮدم ﺑﺸﻨﻮم«‪ .‬و ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻮرهي‬
‫َ ََۡ َ‬
‫ج ۡئ َنا‬
‫»ﻧﺴﺎء« را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻼوت ﮐﺮدم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ رﺳﯿﺪم‪﴿ :‬فكيف إِذا ِ‬
‫َ ۡ َ َ َ َ ٰ َ ٰٓ ُ َ ٓ َ ٗ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َ‬
‫�ؤ�ءِ ش ِهيدا﴾‪»] (2 ).‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد آنﮔﺎه‬ ‫جئنا بِك �‬ ‫� أمة ِۢ �ِش ِهي ٖد و ِ‬
‫مِن ِ‬
‫ﮐﻪ از ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؟«[‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم‪ ،‬دﯾﺪم اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﺳﺮازﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي زﯾﺒﺎ ﮐﺮدن ﺻﺪا در ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮب ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ون﴾ را ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻫﺮﮔﺰ ﺻﺪاﯾﯽ‬ ‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺧﻮاﻧﺪم؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﻮرهي ﴿ َوٱ ّ� َ َّ ۡ ُ‬
‫ِ� وٱلز�ت ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و دلﻧﺸﯿﻦﺗﺮ از ﺻﺪاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﻨﯿﺪهام«‪ .‬آري! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻤﻪ ﺧﻮشﺻﺪاﺗﺮ‬
‫ﺑﻮد؛ او‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاق ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪» :‬اﷲ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﺪاي ﺧﻮش و آﺷﮑﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺧﻮشﺻﺪا در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﮔﻮش داده‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰِ‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻮش ﻧﺪاده اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ و زﯾﺒﺎﺗﺮ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺻﺪاي‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺻﺪاي او‪ ،‬دلﻧﺸﯿﻦ ﻧﺒﻮد؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﺎزل ﺷﺪ و‬
‫اﺧﻼق‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن »ﻗﺼﺎر ﻣﻔﺼﻞ« در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺳﻮرهي »ﺗﯿﻦ« ﺟﺰو "ﻗﺼﺎر ﻣﻔﺼﻞ" ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5056 ،4582) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .800 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 451‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﻧﺴﺎء‪.41:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪570‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ در‬ ‫»وﺳﻂ ﻣﻔﺼﻞ«‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﺳﻮرهﻫﺎي »اﻋﻠﯽ«‪» ،‬ﻏﺎﺷﯿﻪ«‪» ،‬ﻟﯿﻞ« و »ﺷﻤﺲ« و اﻣﺜﺎلِ آنﻫﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ]ﮐﻪ‬
‫ﺟﺰو »وﺳﻂ ﻣﻔﺼﻞ« ﻫﺴﺘﻨﺪ[‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻮرهﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن »ﺗﯿﻦ« و »زﻟﺰﻟﻪ« و دﯾﮕﺮ‬
‫»ﻗﺼﺎر ﻣﻔﺼﻞ« در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ زﯾﺒﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن‪ ،‬ﯾﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش ﻧﺨﻮاﻧَﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫آن ﻓﻠي َﺲ ِﻣﻨﺎ«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‬ ‫ْ‬
‫ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ لﻢ �ﺘﻐﻦ ِﺑﺎﻟﻘﺮ ِ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬دو ﻣﻌﻨﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫آن‪ ،«...‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﺮآن از ﻏﯿﺮِ آن ﺑﯽﻧﯿﺎز‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ُ ْ‬
‫ﯾﮑﻢ‪» :‬ﻣﻦ لﻢ �ﺘﻐﻦ ِﺑﺎﻟﻘﺮ ِ‬
‫ﻧﺸﻮد و ﻫﺪاﯾﺖ را در ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﻗﺮآن ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ از ﻏﯿﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪-.‬‬
‫َ َ َ‬
‫دوم‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ل ْﻢ �ﺘَﻐ َّﻦ‪ ،«...‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش ﻧﺨﻮاﻧَﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪] .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ [.‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم‪ :‬از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻗﺮآن‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ؟!« ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ و‬
‫از ﻣﻦ داﻧﺎﺗﺮﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ دارم ﻗﺮآن را از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮدم ﺑﺸﻨﻮم«‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺳﻮرهﻫﺎي ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬از ﺳﻮرهي »ﺣﺠﺮات« ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ‪» :‬ﻃﻮال ﻣﻔﺼﻞ« از‬
‫ﺳﻮرهي »ﺣﺠﺮات« ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ ﺳﻮرهي »ﻧﺒﺄ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و »وﺳﻂ ﻣﻔﺼﻞ« از ﺳﻮرهي »ﻋﺒﺲ« ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ‬
‫ﺳﻮرهي »ﻟﯿﻞ«‪ .‬و »ﻗﺼﺎر ﻣﻔﺼﻞ« از دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎﻓﻌﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻨﺒﻠﯽﻫﺎ و ﻣﺎﻟﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬از ﺳﻮرهي »ﺿﺤﯽ« ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ و ﻧﺰد ﺣﻨﻔﯽﻫﺎ‪ ،‬از ﺳﻮرهي »ﺑﯿﻨﻪ« ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮآن‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي آﻏﺎز ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از اﯾﻦﺑﺨﺶﺑﻨﺪيﻫﺎ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎﯾﯽ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺬاﻫﺐ ﻓﻘﻬﯽ وﺟﻮد دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﻮرهي ﻃﻮال ﻣﻔﺼﻞ دوازده دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره اﺷﺎره ﮐﺮدم‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬واژهي »ﻣﻔﺼﻞ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﺪاﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻔﮑﯿﮏﺷﺪه‪ ،‬داراي ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫و‪ .«...‬اﯾﻦ ﺳﻮرهﻫﺎ را از آن ﺟﻬﺖ‪" ،‬ﻣﻔﺼﻞ" ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ دارﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮐﺜﺮت‬
‫ﺑﺴﻤﻠﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ‪ ،‬از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪571‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش و درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ‪...‬‬

‫اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن ﻗﺮآن از دﯾﮕﺮان‪ ،‬در آن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﺎري‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ در ﻗﺮاﺋﺖ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﺗﺪﺑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻗﺎري‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﻣﯽدوﺷﺪ و ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺷﯿﺮ را ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ«‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ؟!«‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ دارم ﻗﺮآن را از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮدم ﺑﺸﻨﻮم«‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ َ َ ٰ َ ٰٓ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ك ۡي َف إ َذا ۡ َ‬
‫�ؤ�ءِ ش ِهيدا ‪﴾٤١‬‬ ‫جئنا بِك �‬
‫� أمة ِۢ �ِش ِهي ٖد و ِ‬
‫جئنا مِن ِ‬‫ِ ِ‬ ‫﴿ف‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٤١ :‬‬
‫ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد آنﮔﺎه ﮐﻪ از ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺣﺎلِ ﺗﻮ و ﺣﺎلِ آﻧﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم و دﯾﺪم ﮐﻪ اﺷﮏ از‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺑﻮد ﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ او را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻮاه ﺑﺮ اﻣﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻣﯽآورﻧﺪ؛ زﯾﺮا در آن روز از ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻟﻬﯽ ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم در آنروز ﮔﻮاه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻋﻠﻤﺎ؛‬
‫زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﺎﻣﻼن ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬واﺳﻄﻪي ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺮدم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻋﻠﻤﺎ از دو ﺟﻬﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در دو رده ﻗﺮار دارد‪:‬‬
‫ردهي ﺑﺎﻻ و ردهي ﭘﺎﯾﯿﻦ‪.‬‬
‫ﮔﻮاﻫﯽِ ردهي ﺑﺎﻻي ﻫﺮ ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻮاﻫﯽ ردهي ﭘﺎﯾﯿﻨﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ دﯾﻦ‪ ،‬آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎي‬
‫دﯾﻦ‪ ،‬از دو ﺟﻬﺖ ﺷﺎﻫﺪ و ﮔﻮاهاﻧﺪ‪ :‬ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﺑﺎﻻ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ را ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪572‬‬

‫و ﻫﻢ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﻣﺮدم اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ ﻧﻤﻮده و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ را‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از ﻫﺮ اﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪي ﻣﯽآورﻧﺪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻟﻬﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎم‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ رﺳﺎﻧﺪﯾﻢ‪ .‬و ﮔﻮاﻫﯽ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ اﻣﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از او ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎم اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ اﻣﺘﺶ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار در دﻧﯿﺎ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ آنروز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽِ رﺳﺎ و‬
‫َّ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺷﯿﻮاﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬أﻻ ﻫﻞ ﺑﻠﻐﺖ؟« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺎن! آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟«‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﻪ ﯾﮏﺻﺪا ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺷﺎﻫﺪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺎش«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﻪ آﯾﻪي ‪ 41‬ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺖ و از‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ اﺷﮏ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا آن ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار را ﺗﺠﺴﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻓﮑﺮش را‬
‫ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮاريﺳﺖ؛ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪهاﻧﺪ و ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا در آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﺳﺨﺖ و وﺣﺸﺘﻨﺎك‪ ،‬ﻫﺮ اﻣﺘﯽ‬
‫ﺑﻪزاﻧﻮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ٰ ُ َّ ُ َّ َ َ ٗ ُ ُّ َّ ُ ۡ َ ٰٓ ٰ َ ٰ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ َ ُ َ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫نت ۡم � ۡع َملون ‪﴾٢٨‬‬‫﴿وترى � أم ٖة جا�ِية ۚ� أم ٖة تد� إِ� كِ�بِها ٱ�وم �زون ما ك‬
‫]اﳉﺎﺛﻴﺔ ‪[٢٨ :‬‬
‫و )آن روز( ﻫﺮ اﻣﺘﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻓﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ )در آن روز ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ (:‬اﻣﺮوز ﺳﺰا و ﺟﺰاي اﻋﻤﺎﻟﯽ را ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﭘﺲ از آﯾﻪاي ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.210‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪573‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺧﻮش و درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ‪...‬‬

‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ُّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َّ ُ َ‬

‫ول ل َ ۡو � ُ َس َّو ٰ‬
‫ى ب ِ ِه ُم ٱ��ض َو� يَ� ُت ُمون‬ ‫﴿يوم� ِ ٖذ يود ٱ�ِين �فروا وعصوا ٱلرس‬
‫ٗ‬ ‫ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٤٢ :‬‬ ‫� َحدِيثا ‪﴾٤٢‬‬
‫در آن روز ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آرزو ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎك ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ را از اﷲ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺎﻓﺮان آرزو ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اي ﮐﺎش در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﺎك ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫اﯾﻦ آرزو ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﯿﺰي را از اﷲ‪ ‬ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ از‬
‫ٗ‬ ‫ََ َ ُُۡ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫� َحدِيثا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﯿﭻ‬ ‫اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� ي�تم‬
‫ﺳﺨﻨﯽ را از اﷲ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ آنﺷﺨﺺ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﮐﻢﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖﮐﻨﻨﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﻧﺪﮐﯽ دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺧﻮشﺻﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺟﺰاي ﻧﯿﮏ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮاﯾﻢ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮان‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ از ﮐﺠﺎي ﻗﺮآن ﺗﻼوت ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ او را ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮدش از ﻫﺮ‬
‫ﺟﺎي ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺗﻼوﺗﺶ ﮔﻮش دﻫﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻗﺎري از آن ﻧﻔﻊ ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﻢ ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎركﺗﺮﯾﻦ و ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻔﻆ و ﺗﻼوت و ﺷﻨﯿﺪنِ آن‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي اﻫﻞ‬
‫ﻗﺮآن ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -183‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺨﺺ‬

‫َ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ُ َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﻴﺪ َراﻓ ِﻊِ ﺑﻦ الﻤﻌ�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻻ أﻋﻠﻤﻚ أ�ﻈ َﻢ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻌ‬‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫‪ -١٠١٦‬ﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُْ َْ ْ ُ َ َ َ ْ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫أردﻧﺎ أن � ُﺮج‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫ﺠﺪِ؟« ﻓﺄﺧﺬ �ِﻴﺪِي‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫ﺳﻮر ٍة ﻲﻓ اﻟﻘﺮآن �ﺒﻞ أن ﺨﺗﺮج ﻣِﻦ الﻤﺴ ِ‬
‫ِّ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫أ� َﻈ َﻢ ُﺳ َ‬‫ُ َ ِّ َ َّ َ ْ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ‬ ‫ُ َ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ِ�ِ َرب‬ ‫آن؟ ﻗﺎل‪﴿» :‬‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻘ ْ‬
‫ﺮ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ﻮر‬ ‫َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬إﻧﻚ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻷﻋﻠﻤﻨﻚ‬
‫َ َّ ْ ُ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َّ ُ ُ ُ‬ ‫اﻟْ َﻌﺎلَﻤ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻴﻢ اﺬﻟِي أوﺗ ِيﺘﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫�﴾‪ �ِ ،‬الﺴﺒﻊ الﻤﺜ ِﺎ� واﻟﻘﺮآن اﻟﻌ ِﻈ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬راﻓﻊ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻼّ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﭘﯿﺶ از‬
‫آنﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮوي‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﻮرهي ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﯿﺎﻣﻮزم؟« و ﺳﭙﺲ‬
‫دﺳﺘﻢ را ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮوﯾﻢ‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﻮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﻮرهي ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽآﻣﻮزم؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫�﴾؛ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺳﻮرهي »ﺣﻤﺪ«‪ -‬ﮐﻪ داراي ﻫﻔﺖ آﯾﻪ‬ ‫ِ‬ ‫» ﴿ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﺮ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد ]و ﺷﺎﻣﻞِ دو ﺑﺨﺶ ﺳﺘﺎﯾﺶ و دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[ و ﻫﻤﺎن ﻗﺮآنِ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ داده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺨﺺ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﻓﻀﺎﯾﻞ وﯾﮋهاي دارﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺳﻮرهي‬
‫»ﻓﺎﺗﺤﻪ« ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖﺗﺮﯾﻦ ﺳﻮره در ﮐﺘﺎباﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫»اماﻟﻘﺮآن« ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬اﺻﻞ و رﯾﺸﻪي ﻫﻤﻪي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎدآوري ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫رﯾﺸﻪ و اﺻﻞ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪» ،‬اُم« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮاﺋﺖ اﯾﻦ ﺳﻮره را در‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻫﻤﻪي رﮐﻌﺖﻫﺎي ﻧﻤﺎز‪ ،‬واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ َﺻﻼة ل ِ َﻤ ْﻦ ل ْﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(5006 ،4474) :‬‬

 ‫‪575‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫ﺎب«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎزِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻧﺨﻮاﻧَﺪ‪،‬‬ ‫َ� ْﻘ َﺮأْ ِّ‬
‫ﺑﺄم اﻟﻘﺮآن أَو ﺑ َﻔﺎﺤﺗَﺔ اﻟْ َ‬
‫ﻜﺘ ِ‬
‫ِ ِ ِ ِ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آنرا ﺑﺮ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻪ اذنِ اﷲ‪ ‬ﺷ‪‬ﻔﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ آنرا از روي اﯾﻤﺎن و‬
‫ﺑﺎورِ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﯿﻤﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﺛﺮﺑﺨﺶ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﺳﻮرهي ﺑﺰرگ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫دو ﺷﺮط دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺎور و اﯾﻤﺎنِ ﺧﻮاﻧﻨﺪه‪.‬‬
‫‪ -2‬و دوم اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬آنرا ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎرِ ﺑﺎاﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻧَﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ و ﻓﺎﯾﺪهي اﯾﻦ ﺳﻮره‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎن دارد‪.‬‬
‫دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺪهاي از ﻣﺠﺎﻫﺪان را ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪان در اﻗﺎﻣﺖﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ اردو زدﻧﺪ و از آﻧﺎن درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ آن ﻗﻮم از اﯾﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﻘﺮﺑﯽ رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ را ﻧﯿﺶ‬
‫زد‪ .‬رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ از درد ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اردوﮔﺎه اﯾﻦدﺳﺘﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮوﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﺮ رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺰد ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫ﺷﺮط ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ درﯾﺎﻓﺖ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪي آﻧﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬رﻓﺖ و ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« را ﺑﺮ آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ آن ﺷﺨﺺ از ﺷﺪت درد ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ آن ﺻﺤﺎﺑﯽ‬
‫ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﺮ او ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ زاﻧﻮﺑﻨﺪش را ﭘﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﯿﭻ دردي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آنﻫﺎ ﻃﺒﻖ ﻗﺮاري ﮐﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا از ﮔﻮﺷﺖ اﯾﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﺳﯿﻢ و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ َ ْ‬
‫اﺮﺿ ُ�ﻮا ِﻲﻟ َﻣ َﻌ� ْﻢ َﺳﻬ ًﻤﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنرا ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﻬﻤﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﻦ در‬
‫»اﻗ ِﺴﻤﻮا و ِ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦرا از آن ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ آنرا ﺑﺨﻮرﻧﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪756 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 394 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪576‬‬

‫ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ و از آن‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮرهي‬
‫ْ ٌ‬ ‫ْ َ َ َّ‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﺮ آن ﺷﺨﺺ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬و َﻣﺎ ﻳُﺪ ِر�ﻚ �� َﻬﺎ ُر�ﻴَﺔ؟«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﮐﺠﺎ‬
‫داﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮي دارد؟« ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬آنرا ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎرِ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﺛﺎر و ﻓﻮاﯾﺪ ﺷﮕﻔﺖآوري در اﯾﻦ ﺳﻮره ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻓﻀﺎﯾﻞ‬
‫ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﻮرهي ﻗﺮآن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫ح ٌد﴾‪:‬‬ ‫� أَ َ‬ ‫ﺎل ﻲﻓ ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬

‫‪ -١٠١٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬
‫َ‬

‫َ َّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ َ ْ‬
‫آن«‪.‬‬ ‫»واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ إ�ﻬﺎ ﺘﻟﻌﺪِل ﺛﻠﺚ اﻟﻘﺮ ِ‬
‫ُ‬
‫اﻟﻘ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ُ ُ ْ ْ َ ْ ََ ُ ُ‬ ‫َ َ َْ َ‬ ‫َّ‬
‫آن ِﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺚ‬‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺜ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫أ‬‫ﺮ‬‫ﻘ‬‫�‬ ‫أن‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﺪ‬ ‫أﺣ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺠ‬‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬‫أ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫رواﻳﺔ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ﻷﺻ ِ‬
‫ﺎﺑ‬ ‫ﺤ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ﻴﻖ ذل َِﻚ ﻳَﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ �ﻘﺎل‪﴿» :‬قُل ُه َو ٱ َّ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ‬
‫� أ َح ٌد‬
‫ُّ َ ُ ُ‬
‫ْﻴﻟﻠ ٍﺔ«‪ .‬ﻓﺸﻖ ذل ِﻚ ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ‪َ ،‬وﻗﺎلﻮا‪�� :‬ﻨﺎ ﻳ ِﻄ‬
‫ُُ ُ ُْ ْ‬ ‫َّ ُ َّ َ ُ‬
‫‪ ١‬ٱ� ٱلصمد ‪ :﴾٢‬ﺛﻠﺚ اﻟﻘﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫آن«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﴿قل ه َو ٱ� أحد﴾‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺎ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن ﺑﺮاﺑﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن را در ﻫﺮ ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ؟« اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي آﻧﺎن دﺷﻮار‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ رﺳﯿﺪ؛ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮐﺪامﯾﮏ از ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري را دارد؟‬
‫� أَ َح ٌد ‪ ١‬ٱ َّ ُ‬
‫� ٱ َّ‬
‫لص َم ُد ‪ ،﴾٢‬ﻣﻌﺎدلِ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪﴿» :‬قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .2276 :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5015 :‬‬
 ‫‪577‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫أﺻﺒَ َﺢ َﺟ َ‬ ‫َّ َ ُ ً َ َ َ ُ ً َ ْ َ ُ ُ ۡ ُ َ َّ ُ َ َ ٌ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َّ ْ‬
‫ﺎء‬ ‫‪ -١٠١٨‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن رﺟﻼ ﺳ ِﻤﻊ رﺟﻼ �ﻘﺮأ‪﴿ :‬قل هو ٱ� أحد﴾ ﻳﺮددﻫﺎ ﻓﻠﻤﺎ‬
‫َْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ ُ َ َ َ ُّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫الﺮﺟﻞ �ﺘﻘﺎلﻬﺎ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ‬ ‫ﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺬﻛﺮ ذل ِﻚ ﻪﻟ و�ن‬ ‫إِﻰﻟ رﺳ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫آن«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫�ِﻴ ِﺪه ِ‪ ،‬إ�ﻬﺎ ﺘﻟﻌﺪِل ﺛﻠﺚ اﻟﻘﺮ ِ‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد﴾‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﴿قل ه َو ٱ‬
‫را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آنرا ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺻﺒﺢ ﺷﺪ‪ ،‬آن ﻣﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻧﺎﭼﯿﺰ و‬
‫ﮐﻢﺛﻮاب ﻣﯽﺷﻤﺮد‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﻗﺮآن‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫﴿قل ه َو ٱ� أحد ‪ ١‬ٱ� ٱلصمد ‪ ﴾٢‬آورده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺳﻮرهي »اﺧﻼص«‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده و در آن‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﺧﻮﯾﺶ ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻮره‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎب‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﯿﺎن اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿ ِﻢ آن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺷﺮك‪ ،‬ﺑﺪور اﺳﺖ و ﺑﻨﺪهي ﻣﺨﻠﺺِ اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد﴾‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪﴿ :‬قل ه َو ٱ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺸﺮﮐﺎن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪» :‬ﻧَﺴ‪‬ﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﭼﯿﺴﺖ؟« ﮔﻮﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮرﺷﺎن اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬اوﺳﺖ؟ ‪ -‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬ﯾﺎ ﮔﻮﯾﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ از ﭼﯿﺴﺖ؟ از ﻃﻼ ﯾﺎ ﻧﻘﺮه؟! ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﺳﻮره را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ُۡ ُ‬
‫� أ َح ٌد﴾؛ »اَﺣ‪‬ﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﺘﺎ و ﯾﮕﺎﻧﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ذاﺗﯽ ﮐﻪ در اﺳﻤﺎء و‬ ‫﴿قل ه َو ٱ‬
‫ﺻﻔﺎﺗﺶ ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ‪» .‬اَﺣ‪‬ﺪ« ﻧﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋهي‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او اﻃﻼق ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫﴿ٱ َّ ُ‬
‫� ٱ َّ‬
‫لص َم ُد﴾؛ ]اﷲ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪﺳﺮورِ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ )ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﺑﺮاي رﻓﻊ‬
‫ﻧﯿﺎزﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي او روي ﻣﯽآورﻧﺪ(‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5013 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪578‬‬

‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ درﺑﺎرهي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢِ »ﺻﻤﺪ« ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬

‫ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او در ﺻﻔﺎﺗﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﻪ او ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ؛ او در ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺣﻠﻢ و دﯾﮕﺮ ﺻﻔﺎﺗﺶ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ و‬
‫اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ ﺑﻪ او ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ و ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي او‬
‫روي ﻣﯽآورﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ در ﻣﯿﺎن اﻣﻮاج ﭘﺮﺗﻼﻃﻢِ درﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ او را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﺮﺟﻊ ﻫﻤﻪي ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ؛ ذاﺗﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﺻﻔﺎﺗﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ او ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ َّ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫� َول َ ۡم يُ َ ۡ‬
‫﴿ل َ ۡم يَ ِ ۡ‬
‫]اﻻﺧﻼص‪[٥ ،٣ :‬‬ ‫و� ‪َ ٣‬ول ۡم يَ�ن ُ�ۥ كف ًوا أ َح ُد ۢ ‪﴾٤‬‬
‫ﻧﻪ )ﻓﺮزﻧﺪي( زاده و ﻧﻪ )ﺧﻮد‪ (،‬زاده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ و ﻫﻤﺘﺎي او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا از ﻫﻤﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ٰ َ ُ ُ َ ُ َ َ ‪َۡ َّ ُ َ َ َ َ ٞ َ ٰ َ ُ َّ ُ َ ۡ َ َ ٞ‬‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٠١ :‬‬ ‫حبة ۖوخلق � �ءٖ�﴾‬ ‫﴿�� ي�ون �ۥ و� ولم ت�ن �ۥ � ِ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻓﺮزﻧﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻫﻤﺴﺮي ﻧﺪارد؟‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬رد‪‬ي آﺷﮑﺎر ﺑﺮ اد‪‬ﻋﺎي ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا و ﻣﺸﺮﮐﺎن اﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽِ ﭘﻨﺪارﺷﺎن را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻋ‪‬ﺰﯾﺮ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺧﺪاﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪي ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ او‬
‫اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺰﯾﺮ زاده اﺳﺖ! ﻧﺼﺎرا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻣﺴﯿﺢ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺧﺪاﺳﺖ«!‬
‫و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ«! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدن ﭘﻨﺪارﺷﺎن‬
‫� َول َ ۡم يُ َ ۡ‬
‫و�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻧﻪ زاده و ﻧﻪ ﺧﻮد‪ ،‬زاده ﺷﺪه‬ ‫را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ل َ ۡم يَ ِ ۡ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬اول و ازﻟﯽ و اﺑﺪيﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺶ از او ﻧﺒﻮده و آنﭼﻪ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آورده‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ َّ ُ ُ َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َول ۡم يَ�ن ُ�ۥ كف ًوا أ َح ُد ۢ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﻤﺘﺎي او ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﷲ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ‪ ،‬ﻫﻤﺘﺎ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻧﺪارد؛ ﻧﻪ در ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرﺗﺶ و ﻧﻪ در ﺳﺎﯾﺮ ﺻﻔﺎﺗﺶ‪ .‬ﻗﻮم ﻋﺎد‬
‫ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﻟﯿﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ؟«‬
‫اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ّ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُّ َّ ُ َّ ً َ َ ۡ َ َ ۡ ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫�وا ْ � ٱ�� ِض ب َغ ۡ‬ ‫كَُ‬‫َ َ َّ َ ‪ۡ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫� ٱ� ِق وقالوا من أشد مِنا قوة ۖ أو لم يروا‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿فأما �د فٱست‬
‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ ٗ َ ُ ْ َ‬ ‫ُ َ‬‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َّ َّ َ َّ‬
‫� ٱ�ِي خلق ُه ۡم ه َو أش ُّد م ِۡن ُه ۡم ق َّوة ۖ َو�نوا �� ٰت ِ َنا � َح ُدون ‪ ١٥‬فأ ۡر َسل َنا‬ ‫أن ٱ‬
 ‫‪579‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ۡ‬ ‫�ِ ۡز ِي ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َياۖ‬
‫ُّ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ‬ ‫� َ�يَّا� َّ� َ‬ ‫َ َۡ ۡ ٗ َ ۡ َ ٗ‬
‫ات ِ�ذِيقهم عذاب ٱ‬
‫ٖ‬ ‫ِس‬ ‫علي ِهم رِ�حا ��� ِ ٓ ٖ‬
‫َ َ ۡ َ ٰ َ ُۡ َ ُ َ ُ َ‬ ‫َولَ َع َذ ُ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[١٦ ،١٥ :‬‬ ‫ن�ون ‪﴾١٦‬‬ ‫اب ٱ�خِرة ِ أخزىۖ وهم � ي‬
‫اﻣﺎ ﻗﻮم ﻋﺎد‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ در زﻣﯿﻦ ﺗﮑﺒﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ را آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬از آﻧﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﻫﻤﻮاره‬
‫آﯾﺎت ﻣﺎ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻨﺪﺑﺎدي ﺳﺨﺖ و ﺳﺮد در روزﻫﺎﯾﯽ ﺷﻮم ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫ﻋﺬاب ﺧﻔﺖﺑﺎر را در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﭽﺸﺎﻧﯿﻢ‪ .‬و ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻋﺬاب آﺧﺮت‪ ،‬ﺧﻔﺖﺑﺎرﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن ﯾﺎري ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎد‪ ،‬ﺟﺮﯾﺎنِ ﻫﻮاﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﭼﻮن ﺑﺎد ﮐﻪ ﺟﺰو ﻧﺮمﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻼﯾﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯿﺎن ﻗﺪرت را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ و ﺗﻨﺪﺑﺎدي ﺳﺨﺖ و ﺳﺮد ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ َّ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﻤﺘﺎي اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ‪َ ﴿ :‬ول ۡم يَ�ن ُ�ۥ كف ًوا أ َح ُد ۢ﴾‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬در‬
‫ُُ‬
‫واژهي ﴿كف ًوا﴾ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬؛ ﺑﻪ ﺿﻢ‪» ‬ﻓﺎء«‪ .‬و ﺑﺎ ﺳﮑﻮنِ »ﻓﺎء« درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ُْ‬
‫‪ -2‬ﺑﺎ ﻫﻤﺰه و ﺳﮑﻮنِ »ﻓﺎء«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻛﻔﺌﺎ«‪.‬‬
‫ُُ‬
‫‪ -3‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺰه و ﺿﻢ‪» ‬ﻓﺎء«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻛﻔ ًﺆا«‪.‬‬
‫ﺣﺮف »ﻓﺎء« در ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ »واو« اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﮔﺎه از ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻗﺎرﯾﺎن ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﺮف‪» ‬ﻓﺎء« را ﺑﺎ ﺳﮑﻮن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ‬
‫اﯾﻦ واژه را ﺑﺎ ﺣﺮف »واو« ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺮف »ﻓﺎء« را ﺿﻤﻪ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ از اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن را در ﻫﺮ ﺷﺐ‬
‫ُۡ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ؟« و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬ﺳﻮرهي اﺧﻼص اﺳﺖ‪﴿ :‬قل‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ُ َّ ُ ُ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ َ ۡ ََۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ ُ َ‬
‫ه َو ٱ� أحد ‪ ١‬ٱ� ٱلصمد ‪ ٢‬لم ي ِ� ولم يو� ‪ ٣‬ولم ي�ن �ۥ كفوا أحد ‪﴾٤‬‬
‫ۢ‬ ‫ً‬
‫ﭘﺎداشِ اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺎ ﺛﻮاب ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ؛ ﮔﺎه ﭘﺎداش ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺑﺎ ﭘﺎداش‬
‫ﯾﮏ ﻋﻤﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺟﺰاي ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨﺪهاش ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻲﺷ ٍء‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪» :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ﻳﺮ« ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ده ﺑﺎر آنرا ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ از ﻓﺮزﻧﺪان‬ ‫ﻗَﺪ ٌ‬
‫ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪580‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬را از ﻗﯿﺪ ﺑﺮدﮔﯽ آزاد ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ آزاد ﮐﺮدن ﭼﻬﺎر ﺑﺮده از ﻧﺴﻞ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدهاي ﺑﺮ‬
‫ﮔﺮدنِ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪] ،‬ﻣﺜﻼً ﻣﺆﻣﻨﯽ را ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ[‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاﺑﺮي در ﺛﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮاﺑﺮي در اﺟﺰا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻮرهي اﺧﻼص‪ ،‬در ﺛﻮاب‪ ،‬ﻣﻌﺎدلِ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در اﺟﺰا؛ از اﯾﻦرو‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آنرا ﺳﻪ ﺑﺎر در ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« را ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ ْ ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َََُْ‬
‫َ‬
‫‪ -١٠١٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ﻲﻓ ﴿قل هو ٱ� أحد﴾‪» :‬إ�ﻬﺎ �ﻌﺪِل‬
‫) ‪(2‬‬
‫آن«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ﺮ‬‫ﺚ اﻟْ ُﻘ ْ‬
‫ُُ َ‬
‫ﺛﻠ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬
‫� أ َح ٌد﴾ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺎ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻮرةَ‪﴿ :‬قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬ ‫ُّ‬
‫الﺴ َ‬ ‫ّ ُ ُّ‬ ‫َّ ُ ً َ َ َ ُ َ‬
‫�‬ ‫‪ -١٠٢٠‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬أن َرﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬إ� أﺣِﺐ ﻫ ِﺬه ِ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫َّ ُ َّ َ ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫أَ َ‬
‫ح ٌد﴾ ؛ ﻗﺎل‪» :‬إن ﺣﺒﻬﺎ أدﺧﻠﻚ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻠّﻖ در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪[ .‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻮره را‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد﴾‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺤﺒﺖ اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺗﻮ را وارد‪‬‬ ‫دوﺳﺖ دارم‪﴿ :‬قل ه َو ٱ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2693 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري‪] .‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6404 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري و اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪) .$‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.812 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺑﺨﺎري‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺗﻌﻠﯿﻘﺎً ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 774‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪581‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬
‫َّ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َْ ََ َ ُْ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﺎت أﻧ ِﺰﻟﺖ ﻫ ِﺬه ِ الﻠﻴﻠﺔ ل ْﻢ‬
‫‪ -١٠٢١‬وﻋﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﺎﻋم ٍِﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ألﻢ ﺗﺮ آﻳ ٍ‬
‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُۡ َ ُ ُ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬ ‫ُ َ ْ ُ ُ َّ َ ُّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ب ٱ�اس﴾«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ب ٱلفل ِق﴾ و ﴿قل أعوذ بِر ِ‬ ‫ﻳﺮ ﻣِﺜﻠﻬﻦ �ﻂ؟ ﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺸﺐ‬
‫) ‪ُ ُ َ ۡ ُ (2‬‬
‫وذ ب َر ّ‬
‫ب‬‫آﯾﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن دﯾﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ ﴿قل أع ِ ِ‬
‫ُۡ َ ُ ُ‬
‫وذ ب َر ّ‬ ‫َۡ َ‬
‫اس﴾«‪.‬‬‫ب ٱ َّ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫﴿‬ ‫و‬ ‫﴾‬‫ق‬‫ٱلفل ِ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ َ ِّ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ َ‬
‫�‬
‫ﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﺘﻌﻮذ ﻣِﻦ اﺠﻟﺎن‪ ،‬و� ِ‬ ‫‪ -١٠٢٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳ ِﻌ ٍ‬
‫َُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ ُ َ ِّ َ َ‬
‫ﺎن‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﻧ َﺰﺘﻟَﺎ‪ ،‬أﺧﺬ ﺑ ِ ِﻬﻤﺎ َوﺗ َﺮك ﻣﺎ ِﺳ َﻮاﻫﻤﺎ‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ‬
‫اﻹ�ﺴﺎن‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻧﺰﻟﺖ الﻤﻌﻮذﺗ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺟﻦ و ﭼﺸﻢ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻮ‪‬ذَﺗﯿﻦ )=ﺳﻮرهﻫﺎي »ﻓﻠﻖ« و »ﻧﺎس«( ﻧﺎزل ﺷﺪ؛ از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻼوت اﯾﻦ دو ﺳﻮره ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ُ ٌَ َ ُ َ ًَ َ َ َ ْ‬ ‫ﺎل‪» :‬ﻣ َِﻦ اﻟ ُﻘ ْ‬‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻮرة ﺛﻼﺛﻮن آﻳﺔ ﺷﻔﻌﺖ‬ ‫آن ﺳ‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٠٢٣‬وﻋﻦ أ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ل َِﺮ ُﺟﻞ َﺣ َّﻰﺘ ُﻏ ِﻔ َﺮ ﻪﻟُ‪َ ،‬و ِ َ‬
‫�‪﴿ :‬ت َ�ٰ َر َك ٱ�ِي � ِ َي ِده ِ ٱل ُملك﴾«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﻗﺮآن ﺳﻮرهايﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯽ‬
‫آﯾﻪ دارد و ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ‪-‬ﮐﻪ آنرا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ -‬آنﻗﺪر ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﻮد؛ و‬
‫ۡ ۡ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫آن‪ ،‬ﺳﻮرهي ﴿ت َ�ٰ َر َك ٱ�ِي � ِ َي ِده ِ ٱل ُملك﴾ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.814 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ در زﻣﯿﻨﻪي ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﯽﻧﻈﯿﺮﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4902 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2830 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪(2092 ،2091) :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪1265 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از‬
‫ﺖ«‪» ،‬ﺗَ ْﺸ َﻔ ُﻊ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪] .3053 :‬ﻧﻮوي‪ :‬در رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي » َﺷ َﻔ َﻌ ْ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪582‬‬
‫ﺎل‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻗَ َﺮ َأ ﺑﺎﻵﻳَتَ ْ� ﻣ ِْﻦ آﺧِﺮ ُﺳ َ‬
‫ﻮرة ِ‬
‫َّ ِّ َ َ‬
‫ﻗ‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬
‫َ‬
‫ي‬‫‪ -١٠٢٤‬وﻋﻦ أَﻲﺑ مﺴﻌﻮد اﺒﻟَ ْﺪر ِّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ َ َََ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺒﻟَﻘ َﺮة ِ ﻲﻓ ﻴﻟْﻠ ٍﺔ ﻛﻔﺘﺎهُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دو آﯾﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ‬
‫ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه را در ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ دو آﯾﻪ ﺑﺮاي او ﺑﺴﻨﺪه و ﮐﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در آن ﺷﺐ ﻧﮕﻪدارِ او از ﻫﺮ اﻣﺮ ﻧﺎﮔﻮاري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬او را از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﯽﻧﻴﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﺎت ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻮرهﻫﺎي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« و »اﺧﻼص« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫درﺑﺎرهاش ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻮ‪‬ذَﺗﯿﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮرهﻫﺎي »ﻓﻠﻖ« و »ﻧﺎس«‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺎ ﺗﻼوت اﯾﻦ دو ﺳﻮره از روي ﺻﺪق و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪،‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻮرهي »ﻓﻠﻖ«؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ‬
‫وذ ب َر ّب ٱ ۡل َفلَق ‪ ١‬مِن َ ّ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٢ ،١ :‬‬ ‫� َما خل َق ‪﴾٢‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿قل أع ِ ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺳﭙﯿﺪهدم ﭘﻨﺎه ﻣﻰﺑﺮم؛ از ﺷﺮّ آنﭼﻪ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5009 ،4408) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.808 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺣﺎﻓﻆ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﺑﺮاي او در زﻣﯿﻨﻪي اﻋﺘﻘﺎد و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ اﺷﺎره دارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري« ج‪ ،9‬ص‪ 69 :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در رواﯾﺘﯽ از‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ َ ََ َ َ َْ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ‬
‫اﺒﻟﻘ َﺮة أﺟ َﺰأت �ﻨﻪ ِ�ﻴَﺎم ﻴﻟْﻠﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﺎﯾﺎن‬ ‫اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺧﺎﺗِﻤﺔ‬
‫ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ آﯾﺎت‪،‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن را ﻓﺮاري ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ‪ ‬در ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺎل«؛‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ‬ ‫َُْ‬
‫آن ِﻲﻓ دار �ﻴﻘﺮ�ﻬﺎ الﺸﻴﻄﺎن ﺛﻼث ﻴﻟ ٍ‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري آنرا رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪...» :‬ﻻ �ﻘﺮ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﯿﻄﺎن ﺳﻪ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ اﯾﻦ دو آﯾﻪ در آن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1025‬ﻧﯿﺰ ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺎﯾﺮ رواﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬را روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬و ﻫﻤﮕﯽ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﻦ دو آﯾﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪583‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫»ﻓَﻠَﻖ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﯿﺪه زدن و ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﭙﯿﺪهدم اﻃﻼق‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﺎف‪ ‬داﻧﻪ و ﻫﺴﺘﻪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺗﻌﺒﯿﺮ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٩٦ :‬‬ ‫﴿فال ُِق ٱ ِ� ۡص َب ِ‬
‫اح﴾‬
‫)اﷲ( ﺷﮑﺎﻓﻨﺪهي ﺳﭙﯿﺪهدم اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ب َوٱ�َّ َو ٰ‬
‫ى﴾‬ ‫َّ َّ َ َ ُ ۡ َ ّ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٩٥ :‬‬ ‫﴿إِن ٱ� فال ِق ٱ� ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬داﻧﻪ و ﻫﺴﺘﻪ را ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺳﭙﯿﺪهدم اﺳﺖ و اوﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﻪﻫﺎ و ﻫﺴﺘﻪﻫﺎ را ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺪ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ اﻧﺠﺎمِ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ّ‬
‫� َما خل َق﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﺷﺮّ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬ ‫﴿مِن ِ‬
‫ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم؛ از ﺟﻤﻠﻪ از ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه‬
‫ُ‬
‫أﻧﻔﺴﻨَﺎ‪َ ،‬و ﻣ ْﻦ َﺳيِّﺌَﺎت َ‬ ‫ْ ُ ُ‬ ‫َُ ُ‬
‫أﻋﻤ ِﺎﻨﻟﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﺑﺪيﻫﺎ و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ور‬
‫اﺳﺖ‪» :‬و�ﻌﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣﻦ ﺮﺷ ِ‬
‫ﺗﺒﻬﮑﺎريﻫﺎي ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﯿﺰ از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺘﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ«؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲِ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو از ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﯿﺰ‬
‫از ﺷﺮّ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺟﻦﻫﺎ و اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ب ‪﴾٣‬‬ ‫� َ�سِق إ َذا َوقَ َ‬‫َ ّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٣ :‬‬ ‫ٍ ِ‬ ‫﴿ومِن ِ‬
‫‪ ...‬و از ﺷﺮ ﺷﺐ ﺗﺎرﯾﮏ‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد )ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﺳﭙﯿﺪهدم ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم(‪.‬‬

‫﴿‪ ،﴾‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺐ ﺗﺎرﯾﮏ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺷﺐ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﻓﺮا‬

‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬درﻧﺪﮔﺎن و ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن در زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو از ﺷﺮّ ﺷﺐِ ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ ّ َّ َ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٤ :‬‬ ‫ت ِ� ٱل ُعق ِد ‪﴾٤‬‬
‫� ٱ َّ��ٰ�ٰ ِ‬ ‫َ‬
‫﴿ومِن ِ‬
‫‪ ...‬و از ﺷﺮّ زﻧﺎن ﺟﺎدوﮔﺮي ﮐﻪ در ﮔﺮهﻫﺎ ﻣﯽدﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺧﻄﺒﻪي ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﭘﮋوﻫﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﻃُﺮُق و رواﯾﺖﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪584‬‬
‫َّ َ‬
‫﴿ٱ�َّ�ٰ�ٰ ِ‬
‫ت﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻔﻮسِ ﺟﺎدوﮔﺮ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﻣﺮدان ﺟﺎدوﮔﺮ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺎن ﺟﺎدوﮔﺮ؛ اﻣﺎ از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ زﻧﺎنِ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺟﺎدوﮔﺮي‬
‫]و ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﺎدو و ﺟﻨﺒﺮ[ در ﻣﯿﺎن زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ّ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٥ :‬‬ ‫� َحاس ٍِد إِذا َح َس َد ‪﴾٥‬‬ ‫َ‬
‫﴿ومِن ِ‬
‫و از ﺷﺮ ﻫﺮ ﺣﺴﻮدي‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزد‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﺳﺨﻦ از زﺧﻢ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزد و دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮﺳﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬و زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎدت‪ ‬ﺣﺴﻮد از درون‬
‫ﭘﻠﯿﺪش ﺑﻪﺳﺎن ﺗﯿﺮ از ﮐﻤﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ آدم ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ رﻫﺎ ﺷﺪن اﯾﻦ‬
‫ﺗﯿﺮ ﻫﯿﭻ ﺳﻮد و ﻓﺎﯾﺪهاي ﺑﺮاي ﺣﺴﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﯿﺎنﮔﺮ درونﻣﺎﯾﻪي ﭘﻠﯿﺪ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ‬
‫و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﺧﻢ ﭼﺸﻢ ﻣﺘﺒﻼ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫َْ َ ََ َْ َ َ َ ْ َ َ ُْ ْ ْ‬
‫ﻲﺷ ٌء ل َﺴﺒَﻘﺘﻪ اﻟ َﻌ�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬لﻮ ﺳﺒﻖ اﻟﻘﺪر‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﺧﻢ ﭼﺸﻢ ﺑﻮد«‪ .‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫زﺧﻢ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ دارد و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ آﺧﺮﯾﻦ آﯾﻪي ﺳﻮرهي »ﻗﻠﻢ« را ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ َّ َ َ َ‬
‫�ل ِقونك بِ�بۡ� ٰ ِره ِۡم ل َّما َس ِم ُعوا ٱ�ِك َر َو�َقولون‬ ‫ِين �ف ُروا ل‬‫﴿�ن ي�اد ٱ�‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َّ َ‬
‫]اﻟﻘﻠﻢ‪[٥١ :‬‬ ‫إِن ُهۥ ل َم ۡج ُنون ‪﴾٥١‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻠﻐﺰاﻧﻨﺪ )و از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺒﺮﻧﺪ( و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬دﯾﻮاﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ّ‬
‫� َحاس ٍِد إِذا َح َس َد﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﺷﺮّ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزد‪،‬‬ ‫َ‬
‫﴿ومِن ِ‬
‫َ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺳﭙﯿﺪهدم ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬إِذا َح َس َد﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺣﺴﺪ‬
‫ﻣﯽروزد؛ زﯾﺮا ﮔﺎه‪ ،‬آدم ﺣﺴﻮد ﺣﺴﺎدت ﻧﻤﯽورزد؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﺪ ﻣﯽورزد‪،‬‬
‫ﺷﺮّش ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺷﺎرهي آﯾﻪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﻮديﺳﺖ ﮐﻪ زﺧﻢ ﭼﺸﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻟﻤﺸﮑﺎة‪ ،‬ش‪ ،4560 :‬و در ﺗﺨﺮﯾﺞ اﻟﮑﻠﻢ اﻟﻄﯿﺐ )‪ (246‬و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ‬
‫اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪ 1252 :‬و اﻟﻈﻼل )‪ ،(310‬و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ 2829 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪585‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﻮديﺳﺖ ﮐﻪ زﺧﻢ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ زﺧﻢ‬
‫ﭼﺸﻢ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺴﻮدﻧﺪ‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪-‬‬
‫ﺣﺴﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮرداري دﯾﮕﺮان از ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻧﺎﮔﻮار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن آرزوي زوال ﻧﻌﻤﺖ ﻧﮑﻨﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺎ آرزوي زوال ﻧﻌﻤﺖ از‬
‫دﯾﮕﺮان ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫آدمﻫﺎي ﺣﺴﻮد در آﺗﺶ ﺣﺴﺎدت ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺳﻮزﻧﺪ و راه ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﺗﺶ ﺣﺴﺪ در دل و وﺟﻮدﺷﺎن زﺑﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﮔﺎه ﺑﺮاي ﻓﺮو‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪنِ اﯾﻦ آﺗﺶ‪ ،‬در ﺣﻖِ دﯾﮕﺮان ﺳﺘﻢ روا ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﻨﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ و ﺑﻪ او ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﯽدﻫﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ آدمِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢ دﯾﺪنِ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺘﯽ را ﺑﺮ آن ﺑﻨﺪه ﻧﺪارد و ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش‬
‫در آﺗﺶ ﺣﺴﺪ ﻣﯽﺳﻮزد! ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و‬
‫آنﺷﺨﺺ در ﭼﺸﻢِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻘﺒﻮل و ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽﮔﺮدد؛ وﻟﯽ ﻋﺰﺗﺶ ﺑﺮ آدمِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫و دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻮد درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارد؛ ﻏﺎﻓﻞ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﺼﻠﺘﯽ ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ‬ ‫اس َ َ ٰ‬
‫� َما ٓ َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َۡ َۡ ُ ُ َ‬
‫ون ٱ�َّ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٤ :‬‬ ‫� مِن فضلِهِۦ﴾‬ ‫﴿أم �سد‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ و ﮐَﺮَﻣﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ؟!‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻓﻀﻞ و ﮐَﺮَم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﻟﺬا ﺣﺴﺎدت‬
‫ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢ در ﺣﻖّ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻫﻢ در‬
‫ﺣﻖّ اﷲ‪ ‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﺣﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖّ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزﯾﺪ و ﺑﺮ ﺑﺨﺸﺶِ ﺧﺪاوﻧﺪي ﺧﺮده‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻼوت ﺳﻮرهﻫﺎي »ﻓﻠﻖ« و »ﻧﺎس« ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد؛‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺟﻦ و ﭼﺸﻢ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻮ‪‬ذَﺗﯿﻦ )ﺳﻮرهﻫﺎي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪586‬‬

‫»ﻓﻠﻖ« و »ﻧﺎس«( ﻧﺎزل ﺷﺪ؛ از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺗﻼوت اﯾﻦ دو ﺳﻮره ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮد و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫ََْ ُ ُُ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٢٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺠﺗﻌﻠﻮا �ﻴﻮﺗ� ْﻢ ﻣﻘﺎﺑ ِ َﺮ‪ ،‬إن‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻘﺮة ِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎن َ� ْﻨﻔ ُﺮ ﻣ َِﻦ اﺒﻟَ ْﻴﺖ َّاﺬﻟِي ُ� ْﻘ َﺮ ُأ �ِﻴﻪ ُﺳ َ‬
‫ﻮرةُ اﺒﻟَ َ‬ ‫َّ ْ َ َ‬
‫الﺸﻴﻄ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن را )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ (‬ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫)ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز و ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد( ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن از ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در‬
‫آن ﺳﻮرهي "ﺑﻘﺮه" ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد«‪.‬‬
‫ُّ َ ْ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ََ ُْْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َُ‬
‫ﻌﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ الﻤﻨﺬِرِ‪ ،‬أﺗﺪري أي آﻳ ٍﺔ ﻣِﻦ‬ ‫ﺑﻦ ﻛ ٍ‬‫‪ -١٠٢٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َّ ُ َ ٓ َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ َ ُّ ۡ َ ُّ ُ َ َ َ َ‬ ‫ََ َ ْ َ ُ ُْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎب اﷲ ﻣﻌﻚ أ�ﻈﻢ«؟ ﻗﻠﺖ‪﴿ :‬ٱ� � إِ�ه إِ� هو ٱل� ٱلقيوم﴾‪ ،‬ﻓﺮﻀب ِﻲﻓ ﺻﺪرِي‬ ‫ﻛ ِﺘ ِ‬
‫ْ ََ ُْْ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َوﻗﺎل‪َ ِ » :‬ﻴﻟﻬﻨِﻚ اﻟ ِﻌﻠ ُﻢ أﺑﺎ الﻤﻨﺬ ِِر«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اُﺑ‪‬ﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﺎﻣﻨﺬر! آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫َّ ُ َ ٓ َ‬
‫� � إِ� ٰ َه‬ ‫ﮐﺪاﻣﯿﻦ آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داري‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ )و ﺑﺮﺗﺮ( اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪﴿ :‬ٱ‬
‫وم﴾ ]آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ[‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪام زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﺎﻣﻨﺬر!‬ ‫� ٱ ۡل َق ُّي ُ‬‫إ ِ َّ� ُه َو ٱ ۡل َ ُّ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﮔﻮارا ﺑﺎد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ در ﻓﻀﯿﻠﺖ آﯾﻪﻫﺎ و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز و ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ٌ‬ ‫َ ُ ُ ُّ‬
‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻷ ْرض ﻠﻛ َﻬﺎ َم ْﺴ ِﺠﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.780 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.810 :‬‬
 ‫‪587‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬
‫َْ َََْ َ ْ‬
‫اﺤﻟ َ َّﻤ َ‬
‫ﺎم«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ»ﻫﻤﻪ ﺟﺎي زﻣﯿﻦ ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن و ﺣﻤﺎم«‪ .‬و‬ ‫إﻻ الﻤﻘﺮﺒة و‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫ﻮر َوﻻ ﺠﺗ ِﻠ ُﺴﻮا َﻋﻠﻴْ َﻬﺎ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪﺳﻮي ﻗﺒﺮﻫﺎ ﻧﻤﺎز‬‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺼﻠﻮا ِإﻰﻟ اﻟﻘﺒ ِ‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ و روي آنﻫﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ«‪ .‬در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻧﻤﺎزِ ﻧﻔﻞ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﺠﺪهي ﺗﻼوت و ﺳﺠﺪهي ﺷﮑﺮ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻧﻮاع ﻧﻤﺎزﻫﺎ در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه در‬
‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ ﭘﯿﺶ از دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ و ﭼﻪ ﭘﺲ از آن‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﭘﺲ از دﻓﻦِ آن‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در اوﻗﺎت ﻣﻤﻨﻮع ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه و ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آن ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن رﻓﺘﯿﺪ و دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزه را ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﺳﭙﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در وﻗﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﻫﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﺑﺮ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن رﺳﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻨﺎزه را در زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻫﻨﻮز دﻓﻨﺶ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫وﺟﻮد دارد و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ داراي ﺳﺒﺐ اﺳﺖ‪] ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﯾﺎ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ[‬
‫در اوﻗﺎت ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن از ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫در آن ﺳﻮرهي "ﺑﻘﺮه" ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ در ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻮرهي‬
‫"ﺑﻘﺮه" را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن از ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ در ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖﺗﺮﯾﻦ آﯾﻪي ﻗﺮآن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اُﺑ‪‬ﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﺎﻣﻨﺬر! آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داري‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ )و ﺑﺮﺗﺮ( اﺳﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ‬
‫وم﴾ ]آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ[‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪاش زد و‬ ‫� َ�ٓ إ ِ َ� ٰ َه إ ِ َّ� ُه َو ٱ ۡل َ ُّ‬
‫� ٱ ۡل َق ُّي ُ‬ ‫داد‪﴿ :‬ٱ َّ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﺎﻣﻨﺬر! ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﮔﻮارا ﺑﺎد«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﯽ ﺑﻦ‬
‫ﮐﻌﺐ‪ ‬ﺗﺒﺮﯾﮏ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ :‬آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آﯾﻪي ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫َّ ُ َ ٓ َ َّ ُ‬
‫� � إِ� ٰ َه إِ� ه َو‬ ‫آﯾﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ده ﺻﻔﺖ از ﺻﻔﺎت اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ‬
‫ٱ ۡل َ ُّ‬
‫� ٱ ۡل َق ُّي ُ‬
‫وم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنِ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪ 463 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 972 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻣﺮﺛﺪ ﻏﻨﻮي‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪588‬‬
‫َّ ُ َ ٓ َ َّ ُ‬
‫� � إِ� ٰ َه إِ� ه َو﴾‪ .‬از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪﻋﻨﻮان‬ ‫ﻧﺎب و ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ‬
‫»ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻫﻤﻪي ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﺳﺘﯿﺪن‬
‫آنﻫﺎ و ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد ﺧﻮاﻧﺪنِ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از آﻧﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﯾﺎد ﺷﻮد؛ ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﺎمﮔﺬاري ﮐﺮده و آنﻫﺎ را ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﷲ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ درﺳﺘﯽِ آنﻫﺎ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪﴿ .‬ٱ ۡل َ ُّ‬
‫�‬
‫وم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﯿﺸﻪزﻧﺪهاي ﮐﻪ اداره و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﯽ را در دﺳﺖ دارد«‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ٱ ۡل َق ُّي ُ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ذاﺗﯽﮐﻪ در ﺣﯿﺎت و ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ و آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ازﻟﯽ و اﺑﺪيﺳﺖ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬اول اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺶ از ﻧﺒﻮده و او‪،‬‬
‫آﺧ‪‬ﺮ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﭘﺲ از او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ ّ َ ُ َۡ َٰ َ ۡ ۡ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫�ك َر ِام ‪] ﴾٢٧‬اﻟﺮﲪﻦ‪[٢٧ ،٢٦ :‬‬ ‫ان ‪ ٢٦‬و�ب ٰ‬
‫� وجه ر�ِك ذو ٱ�� ِل وٱ ِ‬ ‫﴿� من عليها ف ٖ‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ روي زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و ذات ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺷﮑﻮه و ﺑﺨﺸﺶ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪي ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪،‬‬
‫ُ ُّ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫ان﴾ وﻗﻒ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ و ﺑﺪون وﻗﻒ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪َ �﴿ :‬م ۡن‬ ‫﴿� من عليها ٖ‬
‫ف‬
‫َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ ّ َ ُ ۡ َ َ ٰ َ ۡ َۡ‬ ‫َ َۡ َ َ‬
‫� وجه ر�ِك ذو ٱ�� ِل وٱ ِ�كر ِام ‪.﴾٢٧‬‬ ‫ان ‪ ٢٦‬و�ب ٰ‬ ‫عليها ف ٖ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮدن آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ و ﮐﻤﺎلِ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ‬در‬
‫ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ‪ ،‬دﭼﺎر ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺼﯽ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﺣﯿﺎت‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﺷﻨﻮاﯾﯽات‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻨﻮي؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ و ﺳﻼﻣﺘﯽات؛ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺒﺘﻼ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﺎﺗﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل »ﻗﯿ‪‬ﻮم« اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﺎﯾﻢ ﺑﻪ ذات ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد‪:‬‬
‫� ‪﴾٩٧‬‬‫� َعن ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫� َغ ِ ٌّ‬
‫� َف َر َفإ َّن ٱ َّ َ‬
‫َ‬
‫﴿ َو َمن‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ از ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪589‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ُ ُ ْ‬ ‫ۡ ُۡ‬ ‫ن� ۡمۖ َو َ� يَ ۡر َ ٰ‬
‫� لِعِ َبادِه ِ ٱل�ف َر ۖ �ن �شكروا‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ َ َّ َّ َ َ ٌّ َ ُ‬
‫﴿إِن ت�فروا فإِن ٱ� غ ِ� ع‬
‫َ َ ُ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٧ :‬‬ ‫يَ ۡرض ُه ل� ۡم﴾‬
‫اﮔﺮ ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ از ﺷﻤﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ را ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد و اﮔﺮ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ُُ َْ َ َْ‬
‫ﺮﻀو�‪َ ،‬وﻟ ْﻦ �ﺒْﻠﻐﻮا �ﻔ ِﻲﻌ �ﺘَﻨﻔ ُﻌﻮ�«‪.‬‬ ‫� ْﻢ ﻟَ ْﻦ َ�ﺒْﻠُ ُﻐﻮا ُ ِّ‬
‫ﺮﺿي َ�ﺘَ ُ ُّ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻳَﺎ ِﻋﺒَﺎ ِدي إِﻧ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﺷﻤﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﻔﻊ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬اﷲ‪‬‬
‫ﻗﺎﯾﻢ ﺑﻪ ذات ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺟﺰ او‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻗﺎﯾﻢ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َ َ ٓ ٌ َ َٰ ُ ّ َ ۡ‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[٣٣ :‬‬ ‫� �ف� بِما كسبت﴾‬ ‫﴿أ�من هو قا�ِم � ِ‬
‫آﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ ﻣﺮاﻗﺐ و ﺣﺴﺎبﮔﺮِ اﻋﻤﺎلِ ﻫﻤﻪ اﺳﺖ‪) ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟(‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﺮاﻗﺐ و‬
‫ﺣﺴﺎبﮔﺮِ اﻋﻤﺎلِ ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪» ،‬ﻗﯿ‪‬ﻮم« دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪ :‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ؛ و ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﻗﺐ و ﺗﺪﺑﯿﺮﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻫﺴﺘﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫‪َ َ ٞ‬‬ ‫َ َۡ ُ ُ‬
‫﴿� تأخذهُۥ س َِنة َو� ن ۡوم‪﴾ٞ‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬او را ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻪ ﭼ‪‬ﺮت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻪ ﺧﻮاب«‪.‬‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭼ‪‬ﺮت‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺧﻮاب اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻧﻪ ﭼﺮت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻪ‬
‫ﺧﻮاب‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ -‬ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﭼﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‪ -‬ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﮔﺎه در‬
‫ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ در ﺧﻮاب ﻓﺮو ﻣﯽرود ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼ‪‬ﺮت‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت و ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﺮت ﻣﯽزﻧﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺎم َوﻻ ﻳَنْﺒَﻲﻐ َ ُﻪﻟ أَ ْن َ�ﻨَ َ‬
‫ﺎم«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إ َّن اﷲ ﻻ َ�ﻨَ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»اﷲ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺑﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاش ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﯿﺎﺗﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺎﻣﻼً ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .113‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 179 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪590‬‬

‫ﮐﺴﯽ اﻣﻮر ﻫﺴﺘﯽ و آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ را ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ اداره و ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻣﻮر‬
‫ﻫﺴﺘﯽ را در دﺳﺖ دارد؛ ﻟﺬا ﻧﻪ ﭼ‪‬ﺮت ﻣﯽزﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ََ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ‬
‫آت‬ ‫‪ -١٠٢٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬و� ِ� رﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬ﺤﺑِﻔ ِﻆ ز�ة ِ رمﻀﺎن‪ ،‬ﻓﺄﺗ ِﺎ� ٍ‬
‫َ َ ِّ ُ ْ َ ٌ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ ُ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َُْ‬
‫ﺎج‪َ ،‬و َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ‬ ‫ﻓﺠﻌﻞ �ﺜﻮ ﻣ َِﻦ اﻟﻄﻌﺎم‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬﺗﻪ ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻷ ْر�ﻌﻨﻚ إِﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬إ� �ﺘ‬
‫َ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫َ َ ٌ َ َ ٌ َ َ َّ ْ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ‬ ‫َ ٌ‬
‫�ﻴﺎل‪َ ،‬و ِ� ﺣﺎﺟﺔ ﺷﺪِﻳﺪة‪ ،‬ﻓﺨﻠﻴﺖ �ﻨﻪ‪ ،‬ﻓﺄﺻﺒﺤﺖ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﻫﺮ�ﺮة‪ ،‬ﻣﺎ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ ً َ َ ً َ ْ ُ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ ُ‬ ‫َََ َ ُ َ َ َ َ ُْ ُ َ‬
‫ﺮﻤﺣﺘﻪ ﻓﺨﻠﻴﺖ ﺳبﻴﻠﻪ‪.‬‬ ‫ﺎرﺣﺔ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﺷﺎﻜ ﺣﺎﺟﺔ و�ِﻴﺎﻻ‪ ،‬ﻓ ِ‬ ‫�ﻌﻞ أ ِﺳ�ك اﺒﻟ ِ‬
‫ََ َ ْ ُُ َ‬ ‫ُ‬
‫ُ ُ َ ُ‬‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ ْ‬
‫ﻟﻘﻮل رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﺻﺪﺗﻪ ‪،‬ﻓﺠﺎء‬ ‫ِ‬ ‫�ﻘﺎل‪» :‬أﻣﺎ إﻧﻪ ﻗﺪ ﻛﺬﺑﻚ َوﺳﻴﻌﻮد«؛ �ﻌ َﺮﻓﺖ �ﻧﻪ ﺳﻴﻌﻮد‬
‫َ َ َ ْ َ ِّ ُ ْ َ ٌ َ َ َ َّ َ ٌ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ َّ َ َ‬
‫ﻲﻠﻋ �ِﻴﺎل ﻻ‬ ‫ﺎم‪� ،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻷر�ﻌﻨﻚ إِﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬دﻋ ِ� ﻓﺈ� �ﺘﺎج ‪،‬و‬ ‫�ﺜﻮ ﻣِﻦ اﻟﻄﻌ ِ‬
‫َ َََ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ‬
‫ﺮﻤﺣﺘﻪ ﻓﺨﻠﻴﺖ ﺳبﻴﻠﻪ ‪،‬ﻓﺄﺻﺒﺤﺖ �ﻘﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﻫﺮ�ﺮة‪ ،‬ﻣﺎ �ﻌﻞ‬ ‫أﻋﻮد ‪،‬ﻓ ِ‬
‫َ َ َ َ ً َ َ ً َ ْ ُ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ‪،‬ﺷﺎﻜ ﺣﺎﺟﺔ و�ِﻴﺎﻻ ‪،‬ﻓ ِ‬
‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َ‬
‫ﺮﻤﺣﺘﻪ ﻓﺨﻠﻴﺖ ﺳبﻴﻠﻪ‪� .‬ﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﺎرﺣﺔ؟« ﻗﻠ‬ ‫أ ِﺳ�ك اﺒﻟ ِ‬
‫َ َّ َ ِ َ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ‬ ‫َُْ‬ ‫َّ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ‬
‫»إﻧﻪ ﻗﺪ ﻛﺬﺑﻚ وﺳﻴﻌﻮد«‪ .‬ﻓﺮﺻﺪﺗﻪ اﺜﻟﺎﺜﻟﺔ‪ ،‬ﻓﺠﺎء �ﺜﻮ ﻣِﻦ اﻟﻄﻌﺎم ﻓﺄﺧﺬﺗﻪ ‪�،‬ﻘﻠﺖ‪:‬‬
‫َُ ُ ُ َُ ََ َ َ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫ﻚ إ َﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬وﻫﺬا آﺧ ُِﺮ ﺛﻼث َم َّ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ‬
‫ات �ﻧﻚ ﺗ ْﺰ� ُﻢ ﻻ �ﻌﻮد‪َّ � ،‬ﻢ �ﻌﻮد! �ﻘﺎل‪ :‬دﻋ ِ�‬ ‫ٍ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻷر�ﻌُﻨ ِ‬
‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََْ ُ َ ُ َ‬ ‫َ ِّ َ ِّ ُ َ َ َ‬
‫اﷲ ﺑِﻬﺎ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻫ َّﻦ؟ ﻗﺎل‪ :‬إِذا أ َو�ﺖ إِﻰﻟ ﻓ َِﺮا ِﺷﻚ ﻓﺎﻗ َﺮأ آﻳﺔ‬ ‫ﺎت �ﻨﻔﻌﻚ‬ ‫ﻓﺈ� أﻋﻠﻤﻚ ﻠﻛِﻤ ٍ‬
‫َ ْ ُ َ َ ْ َ ٌ َ َّ ُ ْ َ َ َ َّ ْ ُ‬ ‫َ ٌ‬ ‫ُ ْ ِ ِّ َ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ‬
‫ﻲﺳ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻟﻦ ﻳ َﺰال ﻋﻠﻴﻚ ﻣ َِﻦ اﷲ ﺣﺎﻓ ِﻆ‪َ ،‬وﻻ �ﻘ َﺮ�ﻚ ﺷﻴﻄﺎن ﺣﻰﺘ ﺗﺼﺒِﺢ‪ ،‬ﻓﺨﻠﻴﺖ‬ ‫الﻜﺮ‬
‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ‬
‫ﺎرﺣﺔ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬ ‫ﺳبِﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺄﺻﺒﺤﺖ‪� ،‬ﻘﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ �ﻌﻞ أ ِﺳ�ك اﺒﻟ ِ‬
‫َ‬ ‫ُْ ُ َ َ‬ ‫ﺎل‪َ » :‬ﻣﺎ ِ َ‬ ‫ُ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ُ َ ِّ ُ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫� ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ‪ :‬إِذا‬ ‫ﺎت �ﻨﻔﻌ ِ� اﷲ ﺑِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺨﻠﻴﺖ ﺳبﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻗ‬ ‫ز�ﻢ �ﻧﻪ �ﻌﻠﻤ ِ� ﻠﻛِﻤ ٍ‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ََْ َ َ َ َ َ ْ َ‬
‫�‬ ‫� � إِ� ٰ َه إِ� ُه َو ٱل َ ُّ‬ ‫ﺨﺗﺘ َﻢ اﻵﻳﺔ‪﴿ :‬ٱ َّ ُ‬ ‫ْ ِّ ْ َّ َ َ َّ ْ‬
‫ﻲﺳ ﻣِﻦ أول ِﻬﺎ ﺣﻰﺘ ِ‬ ‫ﻚ ﻓﺎﻗ َﺮأ آﻳﺔ الﻜﺮ ِ‬ ‫أو�ﺖ إِﻰﻟ ﻓ ِﺮا ِﺷ‬
‫َ ٌ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ٌ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ‬
‫وم﴾‪َ ،‬وﻗﺎل ِﻲﻟ‪ :‬ﻻ ﻳ َﺰال ﻋﻠﻴﻚ ﻣ َِﻦ اﷲِ ﺣﺎﻓ ِﻆ‪ ،‬وﻟﻦ �ﻘﺮ�ﻚ ﺷﻴﻄﺎن ﺣﻰﺘ ﺗﺼﺒِﺢ‪� .‬ﻘﺎل‬
‫ْ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٱ ۡل َق ُّي ُ‬
‫َ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ٌ َ ْ َ ُ َ ْ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ‬ ‫اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِﺐ ﻣﻨﺬ ﺛﻼ ٍث ﻳﺎ أﺑﺎ ﻫ َﺮ� َﺮة؟« ﻗﻠﺖ‪:‬‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬أﻣﺎ إﻧﻪ ﻗﺪ ﺻﺪﻗﻚ وﻫﻮ ﻛﺬوب‪� ،‬ﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺨﺗﺎﻃ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َ َ َْ ٌ‬
‫ﻻ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ذاك ﺷﻴﻄﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا ﻣﺴﺆول ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ از زﮐﺎت رﻣﻀﺎن‬
‫ﻗﺮار داد؛ ﺷﺨﺼﯽ آﻣﺪ و ﻣ‪‬ﺸﺖﻣ‪‬ﺸﺖ از آن ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد‪ .‬او را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮدم و ﺑﻪ‬
‫او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ را ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻋﯿﺎلوارم و ﭼﻨﺪﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2311 :‬‬

 ‫‪591‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫ﻧﺎنﺧﻮر دارم و ﺳﺨﺖ ﻣﺤﺘﺎج و ﺗﻬﯽدﺳﺘﻢ«‪ .‬دﻟﻢ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و رﻫﺎﯾﺶ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه! دﯾﺸﺐ اﺳﯿﺮت ﭼﻪ ﮐﺮد؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! او از ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ و ﻋﯿﺎلواري ﺷﮑﺎﯾﺖ داﺷﺖ؛ ﻟﺬا دﻟﻢ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و‬
‫آزادش ﮐﺮدم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﺑﻪ ﺗﻮ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و دوﺑﺎره ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ«‪.‬‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ او ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮد؛ ﭘﺲ در ﮐﻤﯿﻨﺶ ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ .‬آﻣﺪ و‬
‫ﻣ‪‬ﺸﺖﻣ‪‬ﺸﺖ از زﮐﺎت رﻣﻀﺎن ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬او را ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ را ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻋﯿﺎلوارم و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﺎنﺧﻮر دارم و ﺳﺨﺖ ﻣﺤﺘﺎج و‬
‫ﺗﻬﯽدﺳﺘﻢ؛ دوﺑﺎره ﻧﻤﯽآﯾﻢ«‪ .‬دﻟﻢ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و رﻫﺎﯾﺶ ﮐﺮدم‪ .‬ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اي اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه! اﺳﯿﺮت‪ ،‬دﯾﺸﺐ ﭼﻪ ﮐﺮد؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او‬
‫از ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ و ﻋﯿﺎلواري ﻣﯽﻧﺎﻟﯿﺪ؛ ﻟﺬا دﻟﻢ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و آزادش ﮐﺮدم‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﺑﻪ ﺗﻮ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و دوﺑﺎره ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ«‪ .‬ﺑﺎرِ ﺳﻮم ﻧﯿﺰ در‬
‫ﮐﻤﯿﻨﺶ ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ .‬آﻣﺪ و ﻣ‪‬ﺸﺖﻣ‪‬ﺸﺖ از ﻃﻌﺎم )زﮐﺎت رﻣﻀﺎن( ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬او را ﮔﺮﻓﺘﻢ و‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ را ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ و اﻟﺒﺘﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎريﺳﺖ ﮐﻪ اد‪‬ﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﻗﻮل ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدي‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدي‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮا رﻫﺎ ﮐﻦ؛ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻣﯽآﻣﻮزم ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاﺑﺖ ﻣﯽروي‪" ،‬آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ" را ﺑﺨﻮان ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺖ و ﻫﯿﭻ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا آزادش ﮐﺮدم‪ .‬ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﺳﯿﺮت‪ ،‬دﯾﺸﺐ ﭼﻪ ﮐﺮد؟«‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮزش داد ﮐﻪ ﺑﻪﭘﻨﺪار ﺧﻮدش‪ ،‬اﷲ ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا آزادش ﮐﺮدم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﻮد؟« ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬ﺑﻪ‬
‫� َ�ٓ إ ِ َ� ٰ َه إ ِ َّ� ُه َو ٱ ۡل َ ُّ‬
‫�‬ ‫ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاﺑﺖ ﻣﯽروي‪ ،‬آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ‪﴿،‬ٱ َّ ُ‬

‫وم﴾ را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ ﺑﺨﻮان ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺖ‬ ‫ٱ ۡل َق ُّي ُ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫دروغﮔﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ اي اﺑﺎﻫﺮﯾﺮه! آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻪ ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدهاي؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪592‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ داﺳﺘﺎنِ ﭘﺮاﻫﻤﯿﺖ و ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ﺑﺮ‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ زﮐﺎت رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﮔﻤﺎﺷﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ روز ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﺴﺆول ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ از زﮐﺎت ﺟﻤﻊآوريﺷﺪهي ﻓﻄﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﻣﺮدي آﻣﺪ و ﻣ‪‬ﺸﺖﻣ‪‬ﺸﺖ از زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬او را ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ را ﭘﯿﺶِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬آن ﻣﺮد ﺗﺮﺳﯿﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻋﯿﺎلوار و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪم‪ .‬ﻟﺬا دل اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و او را آزاد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﺳﯿﺮت دﯾﺸﺐ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺮد؟« اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن ﺷﺐ ﭘﯿﺶ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﺒﻮد و‬
‫از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﺳﯿﺮت دﯾﺸﺐ ﭼﻪ ﮐﺮد؟«‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او‪ ،‬ﻋﯿﺎلوار و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا دﻟﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و رﻫﺎﯾﺶ ﮐﺮدم‪.‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﺑﻪ ﺗﻮ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و دوﺑﺎره‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ آن ﻣﺮد ﺣﺘﻤﺎً ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫آﻣﺪ«‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﺪهﻫﺎي ﺧﻮد اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﺬا در‬
‫ﮐﻤﯿﻨﺶ ﻧﺸﺴﺘﻢ؛ آن ﻣﺮد آﻣﺪ و ﻣ‪‬ﺸﺖﻣ‪‬ﺸﺖ از زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ را‬
‫ﭘﯿﺶ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬اﯾﻦﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻓﻌﻪي ﻗﺒﻞ‪ ،‬از ﻋﯿﺎلواري و ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪش‬
‫ﻧﺎﻟﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو دلِ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫آن ﻣﺮد دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬از ﺣﻠﻢ و ﺑﺮدﺑﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﮔﺎه ﺑﻮد و‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ او را ﺳﺮزﻧﺶ و ﺗﻮﺑﯿﺦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آزاد ﮐﺮدن آن دزد ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﺑﻪ ﺗﻮ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و دوﺑﺎره ﻧﯿﺰ ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﯿﻦ آن ﻣﺮد ﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آﻣﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ دزدي از زﮐﺎت ﻓﻄﺮ و ﺧﻮردنِ آن ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦﺑﺎر ﺗﻮ را ﭘﯿﺶ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺮم؛ زﯾﺮا دو ﺑﺎر‬
‫ﻗﻮل دادي ﮐﻪ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدي؛ اﻣﺎ ﺑﺮﮔﺸﺘﯽ«‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا آزاد ﮐﻦ؛ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ‬
‫آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آن‬
 ‫‪593‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫وم﴾ ﮐﻪ اﮔﺮ‬ ‫� َ�ٓ إ ِ َ� ٰ َه إ ِ َّ� ُه َو ٱ ۡل َ ُّ‬

‫� ٱ ۡل َق ُّي ُ‬ ‫ﮐﻠﻤﺎت ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ‪﴿ :‬ٱ َّ ُ‬

‫آنرا ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺖ و ﻫﯿﭻ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﺷﺮّ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺻﺪ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻫﻢ اﺳﺘﺨﺪام ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺷﻤﺎ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات آﺳﺎن از ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن ﻣﺮد ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ دروغﮔﻮﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺑﺎر ﺑﻪ ﺗﻮ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ اي‬
‫اﺑﺎﻫﺮﯾﺮه! آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻪ ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدهاي؟« اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ اﻧﺴﺎن درآﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﮑﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢِ‬
‫َ َۡ ُ ُ‬
‫اداﻣﻪي آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ �﴿ :‬تأخذهُۥ‬
‫‪َ َ ٞ‬‬
‫س َِنة َو� ن ۡوم‪﴾ ۚ ٞ‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬او را ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻪ ﭼ‪‬ﺮت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻪ ﺧﻮاب«‪ .‬و ﺳﭙﺲ‬
‫َۡ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�ُ َّ ﴿ :‬ۥ َما � ٱ َّ َ‬
‫ض﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﭼﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‬ ‫ت َو َما ِ� ٱ�� �ِ‬
‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻮدن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫َّ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﺳﻠﻄﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪�ُ ﴿ :‬ۥ َما‬
‫َۡ‬ ‫� ٱ َّ َ‬
‫ض﴾‪ .‬دﻟﯿﻞِ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻮدنِ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽاش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬ ‫ت َو َما ِ� ٱ�� �ِ‬ ‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﮐﻪ واژهي﴿ َما﴾ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪» ،‬اﺳﻢِ ﻣﻮﺻﻮل« اﺳﺖ و اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل‪ ،‬اﻓﺎدهي ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و دﻟﯿﻞ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽِ اﷲ در ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ و ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪم آﻣﺪه و ﭼﻮن ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪم ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ »ﺣﺼﺮ« اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﷲ‪ .‬ﻟﺒﺎس و ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺴﺘﻐﻼﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در اﺧﺘﯿﺎر دارد‪ ،‬اﻣﻼﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯿﻠﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آنﻫﺎ ﺗﺼﺮف‬
‫ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬او را ﺑﺎز ﻣﯽدارﻧﺪ ﯾﺎ اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﮐﺎر‪،‬‬
‫ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا آنﭼﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارم ﯾﺎ ﻣ‪‬ﻠﮏ ﻣﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫در آن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﯽﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺼﺮف ﮐﻨﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را در ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي ر‪‬ﺑ‪‬ﻮي‬
‫ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ ﯾﺎ ﭘﻮل ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﯿﻢ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬راﺿﯽ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪594‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد آزاد ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺪود و ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫َّ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬در آن ﺗﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از آنِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪�ُ ﴿ :‬ۥ َما ِ�‬
‫َۡ‬ ‫ٱ َّ َ‬
‫ت َو َما ِ� ٱ�� ِض﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﭼﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ«‪.‬‬ ‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ َمن َذا ٱ َّ�ِي � َ ۡش َف ُع ع َ‬
‫ِندهُ ٓۥ إِ� �ِإِذنِهِۦ﴾؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻔﻬﺎمِ اﻧﮑﺎريﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺰدش ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اذﻧﺶ«‪ .‬ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و‬
‫ﺳﻔﺎرش ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺮاي او ﯾﺎ دﻓﻊ ﺿﺮر و زﯾﺎن از وي‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﺷﺄن و ﻋﻈﻤﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺪون اﺟﺎزهي‬
‫آﻧﺎن ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﯾﮏ ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ از او‬
‫اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺰد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزه و اذن‬
‫او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎل ﻗﺪرت و ﻏﻠﺒﻪي اﻟﻬﯽﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫ﮐﻤﺎلِ ﻗﺪرت و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽِ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﯾﺎراي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﻧﺰد‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را‬
‫ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ‪ .‬ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ آدﻣﯽزاده در ﻧﺰد‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﯿﺴﺖ؟ آري؛ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ .‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺪون‬
‫اﺟﺎزه و ﻓﺮﻣﺎنِ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او اﺟﺎزهي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺳﺠﺪهاي ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﺑﺮاي ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺟﺎري‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﺳﺠﺪهاي ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫و ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎﯾﯽ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎم و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻣﻘﺎم رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﺰد‪‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽِ ﻣﻄﻠﻖ از آنِ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزه و‬
‫َ َۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َۡ َ َ‬
‫� �يۡدِي ِه ۡم َو َما خلف ُه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎل و آﯾﻨﺪهي‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ‪�﴿ .‬علم ما �‬
‫آﻧﺎن را ﻣﯽداﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎلِ ﻋﻠﻢِ اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ‬
‫َ َۡ َ َ‬
‫� �يۡدِي ِه ۡم﴾ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي‬ ‫ﭼﯿﺰ اﺣﺎﻃﻪ دارد؛ ﻫﻢ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻫﻢ ﺑﺮ ﺣﺎل و آﯾﻨﺪه‪﴿ .‬ما �‬
‫َ َۡ‬
‫اﻣﻮر آﯾﻨﺪه اﺷﺎره دارد و ﴿ َو َما خلف ُه ۡم﴾ ﺷﺎﻣﻞِ ﻫﻤﻪي اﻣﻮر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا آنﭼﻪ‬
 ‫‪595‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬
‫َ َۡ َ َ‬
‫� �يۡدِي ِه ۡم﴾‬ ‫ي اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ در ﻣﻔﻬﻮم ﴿ما �‬
‫ﭘﯿﺶ رو ِ‬
‫ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ و آنﭼﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﻗﺒﻞ ﻧﯿﺰ در ﻣﻔﻬﻮمِ ﴿ َو َما‬
‫َ َۡ‬
‫خلف ُه ۡمۖ﴾ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﻗﺒﻞ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺟﺰوِ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﻣﺎﺳﺖ و‬
‫آنﭼﻪ اﯾﻨﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﯾﺎ آنﭼﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫زﯾﺮا او ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎل و آﯾﻨﺪهي ﻣﺎ را ﻣﯽداﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎلِ ﻋﻠﻢِ اوﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶِ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ؛ از دو ﺟﻬﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﯾﻞ را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ و در ﮔﺬر زﻣﺎن ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ داﻧﺸﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﯾﺎ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي داﻧﺸﯽ ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬از‬
‫آﻓﺖ‪ ‬ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﺼﻮن ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ‪ ،‬از ﻫﺮ دو ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﻪ آن راه دارد و ﻧﻪ ﻣﻌﯿﻮب ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﯿﺶﺗﺮ از آن ﺑﯽاﻃﻼع‬
‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻋﻮن و ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُّ ّ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫ضل َر ِ�‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َُ‬ ‫ون ٱ� ٰ‬ ‫ُُ‬
‫ب�ي ِ‬ ‫و� ‪ ٥١‬قال عِلمها عِند ر ِ� ِ� كِ�ٰ ٖ �‬ ‫﴿قال �ما بال ٱلقر ِ‬
‫ن� ‪﴾٥٢‬‬ ‫َو َ� يَ َ‬

‫)ﻓﺮﻋﻮن( ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﺣﺎل اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ )ﻣﻮﺳﯽ‪ (‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻋﻠﻤﺶ در‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ؛ ﭘﺮوردﮔﺎرم اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از ﯾﺎد ﻧﻤﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫َّ َ ُّ‬
‫ضل﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬از ﻋﯿﺐِ ﺟﻬﻞ و ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ‪،‬‬ ‫﴿� ي ِ‬
‫َ‬
‫ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّه اﺳﺖ‪َ ﴿ .‬و� يَ َ‬
‫ن�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ از دو ﻋﯿﺐِ‬
‫ﺶ ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺪود و ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ دو ﻧﻘﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ داﻧ ِ‬
‫ﻧﻘﺺِ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﯾﺎ ﻗﺒﻠﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﻬﻞ ﯾﺎ ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﻪ داﻧﺸﯽ دﺳﺖ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺑﯽاﻃﻼﻋﯿﻢ‪ .‬و دوم‪ ،‬ﻧﻘﺺِ اﻟﺤﺎﻗﯽ ﯾﺎ آﻓﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬آن را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﯿﺎن و‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﻟﻬﯽ از ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻋﯿﺐﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎك اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪596‬‬

‫]ﺗﮑﺮار و ﺷﺮحِ ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﺷﻤﺎرهي ‪[:1026‬‬

‫ُّ َ ْ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ََ ُْْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -١٠٢٦‬وﻋﻦ أ َ ِّ‬
‫أي آﻳ ٍﺔ ﻣِﻦ‬ ‫ﻌﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ الﻤﻨﺬِرِ‪ ،‬أﺗﺪري‬ ‫ٍ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻲﺑ‬
‫َ ْ‬ ‫َّ ُ َ ٓ َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ َ ُّ ۡ َ ُّ ُ َ َ َ َ‬ ‫ََ َ ْ َ ُ ُْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎب اﷲ ﻣﻌﻚ أ�ﻈﻢ«؟ ﻗﻠﺖ‪﴿ :‬ٱ� � إِ�ه إِ� هو ٱل� ٱلقيوم ۚ﴾‪ ،‬ﻓﺮﻀب ِﻲﻓ ﺻﺪرِي‬ ‫ﻛ ِﺘ ِ‬
‫ُْ ََ ُْْ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻗﺎل‪َ ِ » :‬ﻴﻟﻬﻨِﻚ اﻟ ِﻌﻠﻢ أﺑﺎ الﻤﻨﺬ ِِر«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اُﺑ‪‬ﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﺎﻣﻨﺬر! آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫َّ ُ َ ٓ َ‬
‫� � إِ� ٰ َه‬ ‫ﮐﺪاﻣﯿﻦ آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داري‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ )و ﺑﺮﺗﺮ( اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪﴿ :‬ٱ‬
‫وم ۚ﴾ ]آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ[‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪام زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﺎﻣﻨﺬر!‬ ‫� ٱ ۡل َق ُّي ُ‬‫إ ِ َّ� ُه َو ٱ ۡل َ ُّ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﮔﻮارا ﺑﺎد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﻗﺮآن ﮔﺸﻮده و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﻓﻀﯿﻠﺖ »آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ« آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آﯾﻪ در ﮐﺘﺎباﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دادﯾﻢ و ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َۡ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َّ‬
‫� �يۡدِي ِه ۡم َو َما خلف ُه ۡمۖ َو�‬ ‫ِندهُ ٓۥ إِ� �ِإِذنِهِۚۦ �علم ما �‬ ‫﴿ َمن ذا ٱ�ِي �َشف ُع ع‬
‫َ ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫ون � ِ َ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٥٥ :‬‬ ‫�ءٖ ّم ِۡن عِل ِمهِۦٓ إِ� ب ِ َما شا َء﴾‬ ‫�ِيط‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺰدش ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ا‪‬ذﻧﺶ‪ .‬آنﭼﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫آنِ اوﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎل و آﯾﻨﺪهي آﻧﺎن را ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از ﻋﻠﻢ اﻻﻫﯽ )اﻋﻢ از ﻋﻠﻢ‬
‫ذات و ﺻﻔﺎﺗﺶ( آﮔﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ ُ ُ َ‬
‫ون � ِ َ ۡ‬
‫�ءٖ ّم ِۡن عِل ِمهِ ٓۦ إِ� ب ِ َما شا َء﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� �ِيط‬
‫ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از ﻋﻠﻢِ او آﮔﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﻠﻢ در‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ؛ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.810 :‬‬

 ‫‪597‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫َ َّ‬
‫ول فإِن ُهۥ‬ ‫� مِن َّر ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ‬ ‫� َ� ۡيبهِۦٓ أَ َح ً‬
‫ب فَ َ� ُ� ۡظ ِه ُر َ َ ٰ‬ ‫َ ُ َۡۡ‬
‫ٖ‬ ‫س‬ ‫ٰ‬ ‫ت‬‫ر‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫‪٢٦‬‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫﴿� ٰل ِم ٱلغي ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ ُ ُ‬
‫]اﳉﻦ‪[٢٧ ،٢٦ :‬‬ ‫� يَ َديۡهِ َوم ِۡن خل ِفهِۦ َر َصدا ‪﴾٢٧‬‬ ‫�سلك ِم ۢن � ِ‬
‫داﻧﺎي ﻧﻬﺎن اﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺑﺮ ﻏﯿﺐ ﺧﻮد آﮔﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ )آنﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺠﺰه(‪ ،‬و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﯽ ﭘﯿﺶ رو و ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﮔﺴﯿﻞ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﻋﻢ از ﻋﻠﻢ ذات و ﺻﻔﺎﺗﺶ آﮔﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ذات و ﺻﻔﺎت و ﻧﺎمﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎنﻗﺪر‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎت‪ ‬اﷲ‪،‬‬
‫ﺗﻮﻗﯿﻔﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب و‬
‫ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﯾﺎ ﻧﻔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و از ﭘﯿﺶِ ﺧﻮد‪،‬‬
‫اﻇﻬﺎرِ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﺎ از ذات‪ ،‬ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيِ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺎ او را از‬
‫داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎزد‪َ ﴿ .‬وس َِع ُك ۡرس ُِّي ُه ٱ َّ َ‬
‫ت‬‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬
‫َ َۡ َ‬
‫ض﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐُﺮﺳﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫وٱ�� ۖ‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺪﻣﯿﻦ )دو ﭘﺎي( ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ‬ﺑﺮ »ﮐﺮﺳﯽ« ﻗﺮار دارد و‬
‫ﮐﺮﺳﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از »ﻋﺮش« اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮش از ﮐﺮﺳﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫ُ‬ ‫ِّ َّ‬
‫إﻻ َﻛ َ‬ ‫َ َّ َ ُ‬
‫ﺤﻠﻘ ٍﺔ أﻟ ِﻘﻴَﺖ ﻲﻓ‬ ‫الﺴﺒﻊ واﻷرﺿ� َّ‬
‫الﺴﺒﻊ ِﻲﻓ الﻜﺮﻲﺳ‬ ‫ﻮات َّ‬‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ الﺴﻤ‬
‫َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻀﻞ اﻟﻔﻼ ِة ﻰﻠﻋ ﻫﺬه اﺤﻟَﻠﻘ ِﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﻷرض و�ن ﻓﻀﻞ اﻟﻌﺮش ﻰﻠﻋ الﻜﺮﻲﺳ ﻛﻔ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﻼ ٍة ﻣﻦ‬
‫»ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن و ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻠﻘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ‬
‫ﭘﻬﻨﺎوري اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻋﺮش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺰرﮔﯽ زﻣﯿﻦ ﭘﻬﻨﺎور ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻋﺮش‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﮐﺮﺳﯽﺳﺖ و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي ﻋﺮش‪ ،‬از‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﮐﺮﺳﯽ ﮐﻪ از ﻋﺮش ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي آﺳﻤﺎنﻫﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﺮش اﻟﻬﯽ ﭼﻪﻗﺪر ﺑﺰرگ اﺳﺖ! ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ََ َُ ُ‬
‫�ٔودهُۥ‬ ‫ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻧﮕﻬﺪاري آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪﴿ :‬و�‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪598‬‬
‫ۡ ُ‬
‫حِفظ ُه َما ۚ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاريِ آنﻫﺎ ﺑﺮاي اﷲ دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‪ :‬ﺣﻔﻆ‬
‫و ﻧﮕﻬﺪاريِ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و وﺳﻌﺘﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻧﮕﻬﺪاريِ‬
‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬اﷲ را درﻣﺎﻧﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰيﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ او ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدات آﺳﻤﺎنﻫﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ را ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫ۡ َّ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ ُ َُ‬ ‫َ ۡ‬ ‫﴿ َ ُ�ۥ ُم َع ّق َ�ٰ ‪ٞ‬‬
‫ت ّ ِم ۢن َ� ۡ َ َ ۡ‬
‫� يديهِ َوم ِۡن خلفِهِۦ �فظونهۥ م ِۡن أم ِر ٱ� ِ﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪[١١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎنِ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﭘﯽ او را ﺑﻪ اﻣﺮ اﷲ از ﭘﯿﺶ رو و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ل� ٰ ِ� َ‬ ‫َ‬
‫� ٰف ٗظاۖ َو ُه َو أ ۡر َح ُم ٱ َّ‬ ‫﴿فَٱ َّ ُ‬
‫� َخ ۡ ٌ َ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٦٣ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٦٤‬‬ ‫� ِ‬
‫اﷲ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه اﺳﺖ و او ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮﯾﻦ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻋﻠﻮ‪ ‬ذات و ﺻﻔﺎﺗﺶ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ و ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاريِ آنﭼﻪ‬
‫� ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫يم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و او‪،‬‬
‫ۡ‬
‫در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ‪َ ﴿ .‬و ُه َو ٱل َع ِ ُّ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ و ﺑﺰرگ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ؛ و ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﻋﻈﻤﺖ‪ ،‬ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺰت‪ ،‬ﺟﻼل و ﭼﯿﺮﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻮ را ﺑﺮ دو ﻧﻮع داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﻮ‪ ‬ذات‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰيﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻠﻮ‪ ‬ﺻﻔﺎت؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺻﻔﺎﺗﺶ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي اﯾﻦ آﯾﻪي ﺑﺰرگ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﭘﺮاﻫﻤﯿﺖﺗﺮﯾﻦ آﯾﻪ در ﮐﺘﺎباﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎوي ﻧﮑﺎت ارزﺷﻤﻨﺪيﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ﻣﺴﺆول ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ از زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﻗﺮار داد‪ .‬زﮐﺎت ﻓﻄﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﻮراك ﯾﺎ‬
‫ﻃﻌﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ روز ﭘﯿﺶ از ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﺟﻤﻊآوري ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺘﻤ ًﺎ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻮعِ ﺧﻮراك ﯾﺎ ﻃﻌﺎم ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺑﺮﻧﺞ و اﻣﺜﺎ ِل آن‪ .‬و اﺧﺮاج زﮐﺎت ﻓﻄﺮ از‬
‫ﻏﯿﺮﺧﻮراﮐﯽ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﮏ ﺻﺎع ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﯾﺎ ﺷﺶ دﺳﺖ‬
 ‫‪599‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫ﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﻓﻘﺮا ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻓﻄﺮش را ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ (1 ).‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ‬
‫از‬
‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﮔﻤﺎﺷﺖ؛ در ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺷﺨﺼﯽ در ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي ﯾﮏ اﻧﺴﺎن آﻣﺪ و‬
‫ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﻧﮕﻬﺒﺎن ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﺸﺖﻣ‪‬ﺸﺖ از زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬او را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ را ﭘﯿﺶ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬آنﺷﺨﺺ ﮐﻪ‬
‫ﺧﯿﻠﯽ ﺗﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺮدي‪ ،‬ﻋﯿﺎلوار و ﺗﻬﯽدﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا دلِ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و او را آزاد ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﯿﺮت دﯾﺸﺐ ﭼﻪ ﮐﺮد؟« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ دﯾﺸﺐ ﮔﺮﻓﺘﯽ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻓﻘﯿﺮ و ﻋﯿﺎلوار اﺳﺖ؛‬
‫ﻟﺬا دﻟﻢ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و آزادش ﮐﺮدم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﺑﻪ ﺗﻮ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫دوﺑﺎره ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ دوﺑﺎره ﻧﯿﺰ ﻣﯽآﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﮐﻤﯿﻨﺶ ﻧﺸﺴﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺷﺐ دوم آﻣﺪ و‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﺎﺟﺮاي ﺷﺐ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﮑﺮار ﺷﺪ و ﻫﻤﺎن ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي را آورد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ آورده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦﺑﺎر ﻧﯿﺰ دل اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﺳﻮﺧﺖ و رﻫﺎﯾﺶ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ از ﻣﺎﺟﺮا‬
‫ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﺑﻪ ﺗﻮ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺖ«‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ و ﭼﻮن آنﺷﺨﺺ ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ دزدي آﻣﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬او را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ را ﭘﯿﺶِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ‬
‫آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آن ﮐﻠﻤﺎت‬
‫� إِ َ� ٰ َه إِ َّ� ُه َو ٱ ۡل َ ُّ‬
‫� ٱ ۡل َق ُّي ُ‬
‫وم﴾ ﮐﻪ اﮔﺮ آنرا ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ‬
‫َّ ُ َ ٓ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ‪﴿ :‬ٱ�‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺖ و ﻫﯿﭻ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ دروغﮔﻮ و ﻓﺮﯾﺐﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺑﺎر ﺑﻪ ﺗﻮ را ﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ«؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﺪرﻣﺎن‪ ،‬آدم‪ ‬ﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻮد‪،‬‬
‫دروغ ﮔﻔﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ ُ ُّ َ َ َ ٰ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ ۡ َّ‬
‫]ﻃﻪ‪[١٢٠ :‬‬ ‫ك � َ� ۡب َ ٰ‬
‫� ‪﴾١٢٠‬‬ ‫�ـٔادم هل أدلك � شجرة ِ ٱ� ِ‬
‫� ومل ٖ‬ ‫﴿قال ٰٓ‬

‫)‪ (1‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬ﭘﻮل ﻧﻘﺪ ﻧﯿﺰ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﻮل‬
‫ﻧﻘﺪ رواج داﺷﺖ‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﺧﺮاج زﮐﺎت ﻓﻄﺮ از ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪600‬‬

‫)ﺷﯿﻄﺎن( ﮔﻔﺖ‪ :‬اي آدم! آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ درﺧﺖ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﭘﺎﯾﺪار و ﺑﯽزوال راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﻢ؟‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آدم و ﺣﻮاء ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٣٥ :‬‬ ‫﴿ َو� م ِۡن َها َرغ ًدا َح ۡيث شِئ ُت َما َو� �ق َر�َا �ٰ ِذه ِ ‪﴾٣٥‬‬
‫و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ درﺧﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاغ آدم و ﺣﻮاء آﻣﺪ و آﻧﺎن را ﻓﺮﯾﻔﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﺸﺎن اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دروغﮔﻮ و ﻓﺮﯾﺐﮐﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﮑﺎت و آﻣﻮزهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ داﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي وي ﺑﺪﻫﻨﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪاي ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري‬
‫زﮐﺎت ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬وﮐﯿﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﻮﮐّﻞ ﺧﻮﯾﺶ در ﺣﻮزهي وﮐﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﺗﺼﺮف ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮد و ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ آنﺷﺨﺺ‪ ،‬از ﻃﻌﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ » :‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ آنﺷﺨﺺ«؛ زﯾﺮا اﯾﻦ واژهﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺟﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُ ُ َ َ ّ َ ۡ َ ُ ُ َٗ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ َ ‪ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫� ِّن ف َزادوه ۡم َرهقا ‪﴾٦‬‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ال‬‫ج‬‫ر‬
‫ِِ ٖ‬ ‫ب‬ ‫ون‬ ‫وذ‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫�س‬‫ِ‬ ‫�‬
‫﴿و�نهۥ �ن رِجال مِن ٱ ِ‬
‫]اﳉﻦ‪[٦ :‬‬
‫و )ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ( ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮداﻧﯽ از ﺟﻦ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ ﺳﺮﮐﺸﯽ‬
‫آﻧﺎن اﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ درﻣﯽآورد و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ْ َ ُ َ ْ َ ٌ ) ‪(1‬‬
‫َ‬ ‫ْ َْ‬
‫ﺳﮓ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻠﻜ ُﺐ اﻷﺳﻮد ﺷﻴﻄﺎن«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﮓ ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺧﻮدش را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﮓ‪ ‬ﺳﯿﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و در ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي ﺳﮓ ﺳﯿﺎه ﻧﻤﺎﯾﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 510 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮذر‪.‬‬

 ‫‪601‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﮓ ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﺳﮓﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺎﻧﺶ ﻓﺮاوان و ﻧﻔﻌﺶ‪ ،‬اﻧﺪك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﭼﻮن ﮔﺮﺑﻪ و ﻣﺎر ﻧﯿﺰ درﻣﯽآورﻧﺪ؛ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ از اﻧﺼﺎر‪ #‬ازدواج ﮐﺮد؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش آﻣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش را ﺟﻠﻮي درب‬
‫ﺧﺎﻧﻪ دﯾﺪ‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺎ و ﺑﺒﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺎري در رﺧﺘﺨﻮاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫آن ﺟﻮان ﻧﯿﺰهاي ﺑﻪ ﻣﺎر زد و او را ﮐﺸﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ از ﭘﺎ درآﻣﺪ و ﻣ‪‬ﺮد؛‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺸﺪ‪ :‬ﻣﺎر زودﺗﺮ ﻣ‪‬ﺮد ﯾﺎ آن ﺟﻮان‪ .‬زﯾﺮا آن ﻣﺎر‪ ،‬ﺟﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮدش را ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ درآورده ﺑﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ آن ﻣﺮد او را ﮐﺸﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺟﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫آن ﻣﺮد را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺎري را ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮑﺸﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﺳﻪ روز ﺑﺎ او اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ ﮐﻨﺪ و اﻋﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ از ﺣﻀﻮرش در ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺧﺎﻧﻪام ﻧﻨﺸﯿﻦ و از ﺧﺎﻧﻪام ﺑﺮو ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺧﺎﻧﻪام را‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﺮام دارم‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺲ از ﺳﻪ ﺑﺎر اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ ﺑﺎز آﻣﺪ‪ ،‬او را ﺑﮑﺸﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺟﻦ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﻪ ﺑﺎر ﻫﺸﺪار ﺑﺎز ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻦ و ذيﺷﻌﻮر ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﺷﻤﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺸﺘﻦ دو ﮔﻮﻧﻪ از اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت را‪ -‬اﮔﺮﭼﻪ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ -‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺎر د‪‬مﮐﻮﺗﺎه و ﺧﻄﺮﻧﺎك‪ ‬اﻓﻌﯽ‪ ،‬و دﯾﮕﺮي‪،‬‬
‫ﻣﺎري ﮐﻪ دو ﺧﻂ ﺳﻔﯿﺪ ﺑﺮ روي ﭘﺸﺘﺶ دارد‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﻣﺎر ﺑﺪون ﻫﺸﺪار ﻗﺒﻠﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ :‬از ﺑﺲ زﺷﺖاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢﻫﺎ‬
‫را ﻣﯽرﺑﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻘﻂ ﺟﻨﯿﻦ زن ﺑﺎردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ (1 ).‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫دو ﮔﻮﻧﻪي ﻣﺎر در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺪون ﻫﺸﺪار ﻗﺒﻠﯽ دﺳﺘﻮر داد‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪاي ﻏﯿﺮ از ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪاي اﺻﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ در‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﮔﺮ زﮐﺎت ﻓﻄﺮ را ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي وي ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﯿﺶ‬
‫از دو روز ﻗﺒﻞ از ﻋﯿﺪ ادا ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺰارش واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت ﻓﻄﺮ‬
‫را در زﻣﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺶ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2233 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻟﺒﺎﺑﻪي اﻧﺼﺎري‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪602‬‬

‫‪ -5‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰهﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ‪ ،‬از‬
‫ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬و آن ﻣﺮد ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاﺑﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ را ﺗﺎ‬
‫ِين ﴾ ﺟﺰو‬ ‫ّ‬ ‫َٓ َۡ َ‬ ‫ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﴿ َو ُه َو ٱ ۡل َع ُّ ۡ َ ُ‬
‫� ٱلع ِظيم﴾ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ �﴿ :‬إِكراه ِ� ٱ� ِ�‬
‫ِ‬
‫آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ آﯾﻪي ﭘﺲ از آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاب‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﺤﺎﻓﻈﯽ از‬
‫ﺳﻮي اﷲ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣﺆذن ﻣﺴﺠﺪﻣﺎن ﺑﺮاﯾﻢ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﺐ‬
‫آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم؛ اﻣﺎ ﯾﮏ ﺷﺐ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدم ﮐﻪ آنرا ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺷﺐ‬
‫ﻋﻘﺮب ﻣﺮا ﻧﯿﺶ زد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﺷﺐ آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ را‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﺪرﺑﺰرگ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‬ ‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛‬
‫ﮐﻪ آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻟﺬا آن ﺷﺐ ﻣﺤﺎﻓﻈﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻋﻘﺮب‪ ،‬او را ﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ‬
‫ﺷﺐ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاب ﻣﯽروﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﯾﮏ ﺷﯿﻄﺎن ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺸﺮك ﯾﺎ ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي‬
‫ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺣﻖ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﻘﯿﻘﺖ را از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﻖ را از ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﻗﺒﻮل ﮐﺮد و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن درﺑﺎرهي آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َ ٗ َ ُ ْ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ‬
‫حشة قالوا وجدنا عليها ءاباءنا وٱ� أمرنا بِهاۗ قل إِن ٱ� �‬ ‫﴿�ذا �علوا � ٰ ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ۡ َ َ ٓ َ َ ُ ُ َ َ َ َّ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٨ :‬‬ ‫يَأ ُم ُر ب ِٱلف ۡحشاءِ� ��قولون � ٱ�ِ َما � � ۡعل ُمون ‪﴾٢٨‬‬
‫و ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺪراﻧﻤﺎن را ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ و اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﷲ ﺑﻪ ﮐﺎر زﺷﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ؟‬
‫دو ﻋﻠﺖ ﺑﺮاي ارﺗﮑﺎب ﮐﺎر زﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺪراﻧﺸﺎن را ﺑﺮ آن‬
‫ﮐﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 3275 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5010 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪603‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬
‫َۡ َ ٓ‬ ‫ُ ۡ َّ َّ َ َ ۡ‬
‫� � يَأ ُم ُر ب ِٱلف ۡحشاءِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺎر زﺷﺖ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل إِن ٱ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ«‪ .‬اﻣﺎ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺸﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﭘﺪراﻧﻤﺎن را ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ«‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ در اﯾﻦﺑﺎره درﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﭘﺪراﻧﺸﺎن را ﺑﺮ آن‬
‫ﮐﺎر زﺷﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را ﺑﻪ آن ﮐﺎر ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺪاده ﺑﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﻖﭘﺬﯾﺮيِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﯾﻬﻮد ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ در ﺗﻮرات ﺧﻮاﻧﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ را ﺑﺮ ﯾﮏ اﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬و زﻣﯿﻦﻫﺎ را ﺑﺮ ﯾﮏ اﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬و درﺧﺘﺎن را ﺑﺮ ﯾﮏ‬
‫اﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬و آب و ﺧﺎك را ﺑﺮ ﯾﮏ اﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ را ﺑﺮ ﯾﮏ اﻧﮕﺸﺖ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻨﺪﯾﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ دﻧﺪانﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﺷﺪ و آنﮔﺎه اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪:‬‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ُ‬ ‫َ ۡ ُ َ ٗ َۡ َ‬
‫ض ُت ُهۥ يَ ۡو َم ٱ ۡلقِ َ�ٰ َمةِ َوٱ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َو َما قَ َد ُروا ْ ٱ َّ َ‬
‫ت‬ ‫� َح َّق ق ۡدرِه ِۦ وٱ��ض �ِيعا �ب‬
‫ُ ۡ َ ٰ َ ُ َ َ َ ٰ َ ٰ َ َّ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ َّ ُ ۢ َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٦٧ :‬‬ ‫��ون ‪﴾٦٧‬‬ ‫مطوِ� ٰت �ِي ِمينِهِۚۦ سب�نهۥ وت�� �ما � ِ‬
‫و )ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ورزﯾﺪﻧﺪ( اﷲ را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﻖّ ﺷﻨﺎﺧﺖ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻫﻤﻪي زﻣﯿﻦ در ﻣﺸﺖ او ﻗﺮار دارد و آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ در‬
‫ﻫﻢ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬او از آنﭼﻪ ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ را ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن درﺑﺎرهي آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را از زﺑﺎن ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ و ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻃﻞ و‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ را از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﻤﺖﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺎن ﺣﮑﻤﺖآﻣﯿﺰ ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را‬
‫ﻣﻼك ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ ﻗﺮار ﻣﺪه‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﺎه ﺧﻄﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺎه درﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪604‬‬
‫ﺮﺸ آﻳَﺎت ﻣ ِْﻦ َأ َّول ُﺳ َ‬
‫ﻮرة ِ‬
‫َ َ‬
‫ﺎل‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺣ ِﻔ َﻆ َﻋ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٢٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ اﺪﻟرداءِ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ُ َ َ َّ َّ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺎل«‪.‬‬
‫الﻜﻬ ِﻒ‪ ،‬ﻋ ِﺼﻢ ﻣِﻦ اﺪﻟﺟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ َ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﻮرة ِ الﻜﻬ ِﻒ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫و� رواﻳﺔ‪» :‬ﻣِﻦ آﺧ ِِﺮ ﺳ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ده آﯾﻪ از اﺑﺘﺪاي‬
‫ﺳﻮرهي "ﮐﻬﻒ" را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي "دﺟﺎل" دراﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪ .‬و در رواﯾﺖ‬
‫دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ده آﯾﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﻮرهي ﮐﻬﻒ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.«...‬‬
‫ً ْ‬ ‫َ ٌ ْ َ َّ ِّ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َََْ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺳ ِﻤﻊ ﻧﻘﻴﻀﺎ ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟ ْﺮﺒ�ﻞ‪ ‬ﻗﺎﻋِﺪ ﻋِﻨﺪ اﻨﻟ‬ ‫ﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑيﻨﻤﺎ ِ‬ ‫اﺑﻦ �ﺒ ٍ‬ ‫‪ -١٠٢٩‬وﻋﻦ ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ٌ َ َّ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ٌّ َّ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻮﻗ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺮ�ﻊ رأﺳﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻫﺬا ﺑﺎب ﻣِﻦ الﺴﻤﺎءِ ﻓﺘِﺢ اﻴﻟﻮم ولﻢ �ﻔﺘﺢ �ﻂ إِﻻ اﻴﻟﻮم‪ ،‬ﻓ�ل ﻣﻨﻪ‬
‫ْ ْ ُ َْ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ْ ْ ّ َّ‬ ‫َ ٌ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ‬
‫ﻮر� ِﻦ‬ ‫اﻷرض لﻢ ﻳ�ل ﻗﻂ إﻻ اﻴﻟﻮم ﻓﺴﻠ َﻢ وﻗﺎل‪ :‬أ� ِﺮﺸ ﺑِﻨ‬ ‫ِ‬ ‫مﻠﻚ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻫﺬا مﻠﻚ ﻧﺰل إﻰﻟ‬
‫َْ‬ ‫َْ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫ﺎﺤﺗَ ُﺔ الﻜ َِﺘﺎب‪َ ،‬و َﺧﻮا� ُ‬
‫ِﻴﻢ ُﺳ َ‬ ‫ُ َُ َ َْ ُ َُ َ َ َْ َ َ َ‬
‫ﻮرة ِ اﺒﻟَﻘ َﺮة ِ‪ ،‬ﻟﻦ �ﻘ َﺮأ ِﺤﺑَ ْﺮ ٍف ﻣِﻨﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺒ �ﺒﻠﻚ‪ :‬ﻓ‬ ‫أوﺗ ِيﺘﻬﻤﺎ لﻢ ﻳﺆ�ﻬﻤﺎ ﻧ ٌّ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ ْ َ‬
‫إِﻻ أﻋ ِﻄ ]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﻪ‪.‬‬ ‫ﻴﺘ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
‫ﺻﺪاﯾﯽ از ﺑﺎﻻي ﺳﺮش ﺷﻨﯿﺪ؛ ﺳﺮش را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﯾﻦ‪) ،‬ﺻﺪاي( دروازهاي از‬
‫آﺳﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎز ﺷﺪ و ﺟﺰ اﻣﺮوز ﻫﺮﮔﺰ ﮔﺸﻮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ و ﻓﺮﺷﺘﻪاي از آن‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ«؛ آنﮔﺎه ﮔﻔﺖ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮود آﻣﺪه و ﺟﺰ اﻣﺮوز ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺲ ﺳﻼم ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ را ﺑﻪ دو ﻧﻮر ﻣﮋده ﺑﺎد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي داده ﻧﺸﺪ‪ :‬ﻓﺎﺗﺤﮥاﻟﮑﺘﺎب و آﯾﺎت ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه؛ ﻫﺮ‬
‫ﺣﺮﻓﯽ از آنرا ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﻓﻀﯿﻠﺖ آﯾﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﻗﺮآن‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺳﻮرهي ﮐﻬﻒ و ﻧﯿﺰ ﻓﺎﺗﺤﮥاﻟﮑﺘﺎب و آﯾﺎت ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺳﻮرهي‬
‫ﺑﻘﺮه آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪809 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﻘﺪﻣﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب درﺑﺎرهي اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.806 :‬‬
 ‫‪605‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ده آﯾﻪ از اﺑﺘﺪاي ﺳﻮرهي‬
‫"ﮐﻬﻒ" ﯾﺎ از ﭘﺎﯾﺎنِ آنرا ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي "دﺟﺎل" دراﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪ .‬دﺟﺎل‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮ زﻣﺎن و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ رو ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛‬
‫اﺑﺘﺪا ادﻋﺎي ﻧﺒﻮت و ﺳﭙﺲ ادﻋﺎي ﺧﺪاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪي روي‬
‫زﻣﯿﻦ از زﻣﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم‪ ‬ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ دﺟﺎل در زﻣﺎن ﻣﻦ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻣﯽاﯾﺴﺘﻢ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺖ او را ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺳﺎزم‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ُ ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ﺮج َول َ ْﺴ ُ‬
‫َ ْ َْ ْ‬
‫ﺠﻴﺞ �ﻔ ِﺴﻪ‪ ،‬واﷲ ﺧﻠﻴﻔﻲﺘ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬ ‫ﺖ ِ�ﻴ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻞﻜ امﺮي ٍء ﺣ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و�ن �‬
‫ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ دﺟﺎل‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﻣﺪاﻓﻊِ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و اﷲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ دﻓﺎع ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻓﺎع از اﻣﺖ را در ﺑﺮاﺑﺮ دﺟﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬واﮔﺬار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل‪ ،‬ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آن ﻫﺸﺪار ﻣﯽداد ﺗﺎ ﻣﺮدم از اﯾﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ دﺟﺎل در آﺧﺮ زﻣﺎن‬
‫ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻫﺸﺪارﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل‪ ،‬آزﻣﻮن و ﺑﻼي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ از آن ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬او را از ﺷﺮّ دﺟﺎل ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي ﺑﻪ دﺳﺖ دﺟﺎل‬
‫ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آزﻣﻮﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﻟﺬا دﺟﺎل‪،‬‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ اﯾﻦ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﺸﺎن ﺧﺸﮏ و ﺑﯽﮔﯿﺎه اﺳﺖ و دامﻫﺎﯾﺸﺎن ﺿﻌﯿﻒ و ﻻﻏﺮﻧﺪ؛ آنﮔﺎه آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺮوي از ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﯾﺒﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﺎرد و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ از آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد و دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺮوﯾﺪ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ دامﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪﻃﺮز ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪاي ﻓﺮﺑﻪ و ﭘ‪‬ﺮﺷﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﻣﺮدﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﻣﯽرود و آﻧﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺳﺮزﻣﯿﻨﺸﺎن ﺑﯽآب و ﺧﺸﮏ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬آﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 5228 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻧﻮاس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪606‬‬

‫ﺑﺰرگﺗﺮ از اﯾﻦ ﺳﺮاغ دارﯾﺪ؟ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺑﯿﺎﺑﺎن و ﺑﺮاي ﮐﻮچﻧﺸﯿﻨﺎن ﮐﻪ آب و ﻣﺮاﺗﻊ‬

‫اﻫﻤﯿﺖ وﯾﮋهاي دارد! در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ از او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮﺳﺘﺎن و آﺗﺸﯽ‬
‫ﺑﺎ اوﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ از وي ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ از او ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او را در آﺗﺶ ﯾﺎ دوزخ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ! ﺑﻮﺳﺘﺎن ﯾﺎ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دوزخ اﺳﺖ؛ و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬آﺗﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻇﺎﻫﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آنﻫﺎ را در ﺣﻔﻆ و‬
‫ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ دﺟﺎل‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐ‪‬ﺬبِ اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﭼﺸﻤﺶ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺎﻓﺮ«؛ )ك‪ ،‬ف‪،‬‬
‫ر( و ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﯽﺳﻮاد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻋﺎدي ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن در ﻗﺒﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ درﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬اﷲ؛ دﯾﻨﻢ‪ ،‬اﺳﻼم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ -‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎﺳﻮاد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي دﺟﺎل را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬او‪ ،‬ﻟﻮچ و ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﭼﺸﻢ دارد؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ و از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﻘﺼﯽ در ﺻﻔﺎت او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ ﭼﺸﻢِ راﺳﺖ دﺟﺎل‪ ،‬ﮐﻮر اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي‬
‫اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ واﺿﺢ و روﺷﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺟﺎل ﺑﺎ آن ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺰرﮔﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻬﻞ روز در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬روز اول‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫ﺳﺎل ﯾﺎ دوازده ﻣﺎه اﺳﺖ؛ و روز دوم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ﯾﺎ ﺳﯽ روز ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و روز‬
‫ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ روﯾﺎروي دﺟﺎل ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬از آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﺎﺣﯿﻪاي از ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ و او را ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮐُﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺰرگ و ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‬
‫ِّ َ ُ َ‬
‫ﺗﺎ در ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬در ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪاش ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا�َّ ِإ� أ ُﻋﻮذ ِﺑﻚ‬
‫ْ َْ َْ‬ ‫ْ َْ َْ ْ َ َْ َ‬ ‫َْْ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﺎت‪َ ،‬و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ‬
‫ﻴﺢ‬ ‫ﺮﺒ‪َ ،‬و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ َوالﻤﻤ ِ‬
‫اب اﻟﻘ ِ‬
‫اب ﺟﻬﻨﻢ و ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬ ‫ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬
 ‫‪607‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎل«؛‬ ‫َّ َّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﺬاب دوزخ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ‪ ،‬و از‬ ‫اﺪﻟﺟ ِ‬
‫ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬زﯾﺮا ﻓﺘﻨﻪاش ﺑﺰرگ و ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ ﺻﺎدق‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي ﻣﺴﯿﺢ دﺟﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮﯾﻢ؛ ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺠﺎت از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن ده آﯾﻪ از اﺑﺘﺪاي ﺳﻮرهي ﮐﻬﻒ ﯾﺎ ده آﯾﻪي‬
‫ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ آن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﺮ دﺟﺎل ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺷﺮّش دراﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﺎت ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮐﻪ داراي ﻓﻀﺎﯾﻞ وﯾﮋه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ و دو آﯾﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه اﺷﺎره ﮐﺮد؛ ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ‬
‫و دو آﯾﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫آﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد؛ در ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ٰ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ‬ ‫لص َ� ٰ َط ٱل ۡ ُم ۡس َتقِ َ‬
‫ۡ َ ّ‬
‫وب‬
‫� ٱلمغض ِ‬ ‫ص�ط ٱ�ِين ��عمت علي ِهم � ِ‬ ‫يم ‪ِ ٦‬‬ ‫﴿ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫َ َ ۡ ۡ َ َ َّ‬
‫لضآ ّل َ‬
‫]اﻟﻔﺎﲢﺔ‪[٧ ،٦ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٧‬‬ ‫علي ِهم و� ٱ‬
‫ﻣﺎ را ﺑﻪ راه راﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎ؛ راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ دادهاي؛ ﻧﻪ راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪاي و ﻧﻪ )راه( ﮔﻤﺮاﻫﺎن‪.‬‬
‫َ َ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﺎت را در ﻧﻤﺎزش ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻫﺬا‬
‫ََ‬
‫ِﻟ َﻌﺒْ ِﺪي َو ِﻟ َﻌﺒْ ِﺪي َﻣﺎ َﺳﺄل«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﺪهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪاش‬
‫را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزم«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﯾﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه‪:‬‬
‫َ‬
‫تۗ َر َّ� َنا �‬ ‫�تَ َس َب ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ت َو َعل ۡي َها َما ٱ‬ ‫� َ� ۡف ًسا إ َّ� ُو ۡس َع َها ۚ ل َ َها َما َك َس َب ۡ‬ ‫� ّل ُِف ٱ َّ ُ‬‫َ ُ َ‬
‫﴿� ي‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬
‫�ل َت ُهۥ َ� ٱ� َ‬
‫ِين‬ ‫�� ك َما َ َ‬ ‫� ِم ۡل َعل ۡي َنا إ ۡ ٗ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬
‫ينا أ ۡو أخ َط�نا ۚ َر َّ� َنا َو�‬ ‫تُ َؤاخِذنَا إن �سِ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫� َنا ٓۚ أ َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ُ َ َّ َ ۡ ۡ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫نت‬ ‫مِن � ۡبل َِنا ۚ َر َّ� َنا َو� �َ ّ ِمل َنا َما � َطاقة �َا بِهِۖۦ وٱ�ف �نا وٱغفِر �ا وٱر‬
‫� ٰفِر َ‬ ‫َ ۡ َ َٰ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٦ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٢٨٦‬‬ ‫ِ‬ ‫مولٮنا فٱن�نا � ٱلقو ِم ٱل‬

‫)‪(1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 588 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .598 :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪608‬‬

‫اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ و ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺑﺪي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﺮرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﮑﻦ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ ﻣﺎ آنﭼﻨﺎن ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ دﺷﻮاري ﻗﺮار ﻧﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﻣﺎ ﻧﻬﺎدي‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ و ﻣﺼﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺘﺶ را ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫دوﺷﻤﺎن ﻗﺮار ﻣﺪه و از ﻣﺎ در ﮔﺬر و ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺶ و ﺑﺮ ﻣﺎ رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎورﻣﺎن ﻫﺴﺘﯽ؛‬
‫ﭘﺲ ﻣﺎ را ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﺮوز ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﺟﻤﻠﻪي دﻋﺎﯾﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر در اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎز و ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‬
‫درﮔﺬرد و ﻣﺎ را ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﭘﯿﺮوز ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -184‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ﺗﻼوت ﻗﺮآن‬

‫ْ ُُ‬ ‫َ َ ْ ََ َ ٌَْ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫ﻮت‬
‫‪ -١٠٣٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬وﻣﺎ اﺟﺘﻤﻊ ﻗﻮم ِﻲﻓ �ﻴ ٍﺖ ﻣِﻦ �ﻴ ِ‬
‫َ َ َ َ َ ُ َ ُ َ ْ َ ُ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َّ ْ َ ُ‬ ‫َ ُ َ َ َ‬
‫الﺮﻤﺣﺔ‪،‬‬ ‫اﷲِ ﻳﺘﻠﻮن ﻛ ِﺘﺎب اﷲِ‪ ،‬و�ﺘﺪارﺳﻮﻧﻪ ﺑيﻨﻬﻢ‪ ،‬إِﻻ ﻧﺰﻟﺖ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ الﺴﻜِﻴﻨﺔ وﻏ ِﺸيﺘﻬﻢ‬
‫َ َ َّ ْ ُ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ ْ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ �ِﻴﻤﻦ ﻋِﻨﺪهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫وﺣﻔﺘﻬﻢ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ‪ ،‬وذﻛﺮﻫﻢ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪهاي در ﺧﺎﻧﻪاي از‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ )ﻣﺴﺎﺟﺪ( ﮔﺮد ﻫﻢ آﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺘﺎباﷲ را ﺗﻼوت ﮐﻨﻨﺪ و آنرا ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد و رﺣﻤﺖ آنﻫﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﷲ آﻧﺎن را در ﺟﻤﻊ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ﺗﻼوت ﻗﺮآن«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرش اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﺟﻠﺴﺎت و ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬راﯾﺞ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻠﺴﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﻣﻮزش و ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻗﺮآن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از آن دﺳﺖ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪاﻧﺠﺎم آن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪهاي در ﺧﺎﻧﻪاي از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ‬
‫)ﻣﺴﺎﺟﺪ( ﮔﺮد ﻫﻢ آﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺘﺎباﷲ را ﺗﻼوت ﮐﻨﻨﺪ و آنرا ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ‬
‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ آنﻫﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﷲ آﻧﺎن را در ﺟﻤﻊ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﻦ اﺟﺘﻤﺎع ﯾﺎ ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2699 :‬رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 250‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪610‬‬
‫َ ُۡ‬
‫ِيها ب ِٱلغ ُد ّ ِو‬
‫َ‬ ‫� أَن تُ ۡر َ� َع َو�ُ ۡذ َك َر � َ‬
‫ِيها ٱ ۡس ُم ُهۥ � ُ َس ّب ِ ُح ُ�ۥ �‬ ‫﴿� ُ� ُيوت أَذ َِن ٱ َّ ُ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َٓ‬ ‫َّ َٰ‬ ‫ۡ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫‪ٞ‬‬
‫ام ٱلصلوة ِ �يتا ِء‬ ‫ال ‪ ٣٦‬رِ َجال � تُل ِهي ِه ۡم ت َِ�ٰ َرة ‪َ ٞ‬و� َ� ۡي ٌع َعن ذِك ِر ٱ�ِ �ق ِ‬ ‫وٱ�ص ِ‬
‫َ َ‬
‫َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٣٧ ،٣٦ :‬‬ ‫ٱ َّلزك ٰوة ِ﴾‬
‫)اﯾﻦ ﭼﺮاغ و ﻧﻮرش( در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ)ﺳﺖ( ﮐﻪ اﷲ اﺟﺎزه داده ارج داده ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎﻣﺶ در آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﯾﺎد ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﯾﺎد اﷲ و ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز و دادن زﮐﺎت ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺑﺰرگداﺷﺖ‪ ‬آنﻫﺎ در ﮐﻨﺎر ﻧﺎم ﺧﻮﯾﺶ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺎﮐﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻞِ ﯾﺎد‪ ‬اﷲ و ﺗﻼوت ﮐﺘﺎﺑﺶ و ﺟﺎي ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ او ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻋﺮش ﺧﻮد ﻓﺮاﺗﺮ از آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ و در ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﺟﺎي ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ در او ﺣﻠﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺟﻼﻟﻪي اﷲ ﻣﻀﺎف ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺻﻔﺖ و ﺑﺎ ذﮐﺮِ ﻣﻮﺻﻮف‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﻨﺎر ﻧﺎمِ ﺟﻼﻟﻪي‬
‫اﷲ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺟﺪا از ﻧﺎمِ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﺻﻔﺎت اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺰت‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﮐﻼمِ اﷲ‪ ،‬ﺳﻤﻊ )ﺷﻨﻮاﯾﯽِ( اﷲ و ﺑﺼﺮ )ﺑﯿﻨﺎﯾﯽِ( اﷲ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺟﺪا و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻧﺎ ِم اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ و ﺟﺰو‬
‫ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﺰرگداﺷﺖ‪ ‬آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ‪ ‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫َ َ ُ َّ‬ ‫ُُ‬ ‫َ َ ٰ َ َّ‬
‫ﻮت اﷲ«‪ ،‬و »ناقة ٱ�ِ«؛ و ﻧﯿﺰ‬
‫جد ٱ�ِ«‪�» ،‬ﻴ ِ‬
‫ﯾﺎ در ﮐﻨﺎرِ ﻧﺎﻣﺶ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬م� ِ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ درﺑﺎرهي آدم‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٢٩ :‬‬ ‫و�﴾‬ ‫﴿ َو َ� َف ۡخ ُ‬
‫ت �ِيهِ مِن ُّر ِ‬
‫و از روح ﺧﻮد در او دﻣﯿﺪم‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪم‪ ،‬در او دﻣﯿﺪم«‪ .‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ را درﺑﺎرهي‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا روح‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ذات اﷲ‪ ‬ﺟﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬آن‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﻧﺎم اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪611‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﺟﻤﻊﺷﺪن ﺑﺮاي ﺗﻼوت ﻗﺮآن‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺘﺎباﷲ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺗﻼوت ﮐﺘﺎباﷲ ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬

‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻼوت ﻟﻔﻈﯽ ﯾﺎ روﺧﻮاﻧﯽ ﻗﺮآن‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻼوت ﻣﻌﻨﻮي ﯾﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮي و درك ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآن‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻼوت ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻗﺮآن‪.‬‬
‫روﺧﻮاﻧﯽ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ دو روش اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺻﻔﺤﻪ از روي ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و دﯾﮕﺮان ﺧﻂ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺎن ﺑﺨﺸﯽ را ﮐﻪ ﺷﺨﺺ اول ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‬
‫روش‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ در آﻣﻮزش روﺧﻮاﻧﯽ ﻗﺮآن ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺻﻔﺤﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﻔﺮ دوم‪ ،‬اداﻣﻪي آنرا ﺗﻼوت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻌﺪي را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺛﻮاب ﺗﻼوت ﻫﻤﻪي ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮان ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺎﺿﺮان‬
‫ﺗﻼوﺗﺶ را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻗﺴﻤﺘﯽ را ﮐﻪ آنﺷﺨﺺ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻼوت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺣﺎﺿﺮان ﻣﯽرﺳﺪ و ﭘﺎداش‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺛﻮاب ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي‬
‫»ﯾﻮﻧﺲ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا‬‫�ن ٗة َوأ ۡم َ� ٰ ٗ� ِ� ٱ َ‬
‫ت ف ِۡر َع ۡو َن َو َم َ�هُۥ ز َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ٰ َ َّ َ ٓ َّ َ‬
‫ك َء َا� ۡي َ‬ ‫﴿وقال مو� ر�نا إِن‬
‫ِ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ َ ۡ ۡ َ َ ٰٓ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ُّ ْ‬
‫� قلو� ِ ِه ۡم ف�‬ ‫ضلوا َعن َسبِيل ِكۖ ر�نا ٱط ِمس � أم� ٰل ِ ِهم وٱشدد‬ ‫ر�نا ِ� ِ‬
‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ ْ َ َّ َ َ ُ ْ ۡ َ َ َ ۡ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٨٨ :‬‬ ‫اب ٱ� ِ� َم ‪﴾٨٨‬‬ ‫� يروا ٱلعذ‬ ‫يؤمِنوا ح ٰ‬
‫و ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﺗﻮ ﺑﻪ ﻓﺮﻋﻮن و ﺳﺮان ﻗﻮﻣﺶ در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ زﯾﻮرآﻻت و‬
‫اﻣﻮال ﻓﺮاواﻧﯽ دادهاي ﺗﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ را از راه ﺗﻮ ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻧﺎﺑﻮد‬
‫و دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺳﺨﺖ ﺑﮕﺮدان ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎك را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ آﯾﻪ اﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪612‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َ َّ ۡ َ ُ ُ َ َ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ ٓ ّ َ َ َّ َ َ‬
‫ِين � َ� ۡعل ُمون‬‫جيبت دعوت�ما فٱستقِيما و� تتبِعا ِن سبِيل ٱ�‬ ‫﴿قال قد أ ِ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٨٩ :‬‬ ‫‪﴾٨٩‬‬
‫)ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دﻋﺎي ﺷﻤﺎ دو ﻧﻔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ؛ ﭘﺲ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ورزﯾﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان از راه‬
‫و روش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺎرون‪ ‬دﻋﺎي ﺑﺮادرش‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ و ﺑﺮ دﻋﺎﯾﺶ‬
‫»آﻣﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ ﭘﺲ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﺮ دو دﻋﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و دﻋﺎﯾﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻼوت‪ ‬ﻗﺎري ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺗﻼوت ﻣﻌﻨﻮي ﯾﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآن ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﺶ را ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﺮور ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫َََ َ َُ ْ‬
‫ار ُﺳﻮﻧﻪ ﺑَيﻨَ ُﻬ ْﻢ« ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬‫اﺳﺘﺎدي‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪�» .‬ﺘﺪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارد‪ .‬ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻼوت ﻗﺮآن‬
‫ﻋﺠﻠﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺶ از ده آﯾﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﺶ را‬
‫درﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي آن ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﺗﻼوت‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻼوت‪ ‬ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻫﺪف ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ب ‪﴾٢٩‬‬ ‫ٰ‬ ‫ك ّ ِ�َ َّدبَّ ُر ٓوا ْ َء َا� ٰتِهِۦ َو ِ�َ َت َذ َّك َر أُ ْولُوا ْ ٱ ۡ�َ ۡل َ‬
‫�‬
‫َٰ ٌ َ َ ۡ َُٰ َۡ َ‬
‫ك ُم َ�ٰ َر ‪ٞ‬‬ ‫﴿كِ�ب أنزل�ه إِ�‬
‫ِ‬
‫]ص ‪[٢٩ :‬‬
‫)اﯾﻦ( ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﻣﺒﺎرك ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺗﺎ در آﯾﺎﺗﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‬
‫و ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﺎ در آﯾﺎﺗﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﺶ را درﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻪ آنﭼﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺒﺎر ﻗﺮآن اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﺶ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از دﺳﺘﻮراﺗﺶ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ُ‬
‫ﻜﻴﻨَﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ُ َّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻼوت‪ ‬ﻋﻤﻠﯽِ ﮐﺘﺎباﷲ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧ َﺰﻟﺖ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ الﺴ ِ‬
‫آﻧﺎن ﺳﮑﯿﻨﻪ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺳﮑﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺳﮑﻮن و آراﻣﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از اﺿﻄﺮاب و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ رﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺮدﯾﺪ و ﺑﯽﻗﺮارياش ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮔﺮدد و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗَﺪ‪‬ر اﻟﻬﯽ راﺿﯽ و‬
 ‫‪613‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﺟﻤﻊﺷﺪن ﺑﺮاي ﺗﻼوت ﻗﺮآن‬

‫ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ زﯾﺎن و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزد و ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﺧﻮﺷﯽ ﯾﺎ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺷﮑﺮﮔﺰارِ ﺧﺪاﺳﺖ و‬
‫اﷲ را ﺑﺮ آن ﻧﻌﻤﺖ ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬آرام و راﺿﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ را ﻧﺎزل ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٗ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ ۡ َ َۡ َ ُْٓ‬ ‫ُ َ َّ ٓ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫وب ٱلمؤ ِمن ِ� ل ِ�دادوا إِي�نا مع إِي�ن ِ ِهم﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪[٤ :‬‬
‫﴿هو ٱ�ِي أنزل ٱلسكِينة ِ� قل ِ‬
‫او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ در دل ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬آراﻣﺶ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ ُ َّ ْ َ ُ‬
‫ﻤﺣﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻟﺬا ﺳﮑﯿﻨﻪ و آراﻣﺶ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب اﻓﺰاﯾﺶ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪» .‬وﻏ ِﺸيﺘﻬﻢ الﺮ‬
‫»و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ آﻧﺎن را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ« ﯾﺎ آﻧﺎن را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬رﺣﻤﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﭘﻮﺷﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫َ َ َّ ْ ُ ُ َ َ َ ُ‬
‫الﻤﻼ ِﺋ�ﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺸﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ« ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻼوت‬ ‫»وﺣﻔﺘﻬﻢ‬
‫ْ‬
‫ﻴﻤ ْﻦ ِﻋﻨ َﺪ ُه«؛‬ ‫ﻗﺮآن ﮔﻮش دﻫﻨﺪ و ﮔﻮاه و ﺷﺎﻫﺪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﺸﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪َ » .‬و َذ َﻛ َﺮ ُﻫ ُﻢ ُ‬
‫اﷲ � َ‬
‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﷲ آﻧﺎن را در ﺟﻤﻊ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫آنرا در ﻣﻸ اﻋﻠﯽ و در ﺟﻤﻊ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن واﻻﻣﻘﺎم ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫َْ ْ‬ ‫َ َ َ ُُْ‬ ‫َ ْ َ ََ‬
‫� ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﮔﺮ ﻣﺮا در‬ ‫َ‬
‫ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ِ�ن ذﻛﺮ ِ� ِﻰﻓ مﻸ ٍ ذﻛﺮﺗﻪ ِﻰﻓ مﻸ ٍ ﺧ ٍ‬
‫ﺟﻤﻌﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را در ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﺎن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ﺗﻼوت ﮐﺘﺎباﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -185‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ ٰ َ ۡ ُ ْ ُ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ‬
‫َ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �متم إِ� ٱلصلوة ِ فٱغسِ لوا وجوه�م و�يدِي�م إِ�‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ُ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َّ َّ ُ ْ‬ ‫ُ ۡ ََۡ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ َۡۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ ُُ‬ ‫ََۡ‬
‫�� �ن كنتم جنبا فٱطهر ۚوا‬ ‫ٱلمراف ِِق وٱمسحوا بِرءوسِ�م وأرجل�م إِ� ٱلكعب ِ‬
‫َ َ‬ ‫َۡٓ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ َ ‪ٞ‬‬ ‫ُ ُ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� َسف ٍر أ ۡو َجا َء أ َحد ّمِن�م ّم َِن ٱلغا� ِ ِط أ ۡو � ٰ َم ۡس ُت ُم‬ ‫� أو ٰ‬ ‫�ن كنتم مر ٰٓ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ّ َ ٓ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ٓ ٗ َ َ َ َّ ُ ْ َ ٗ َ ّ ٗ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫حوا ب ِ ُو ُجوهِ� ۡم َو�يۡدِي�م‬ ‫�دوا ماء �تيمموا صعِيدا طيِبا فٱمس‬ ‫ٱلنِساء فلم ِ‬
‫�ت ِ َّم‬‫�د ِ ُ� َط ّه َر ُ� ۡم َو ِ ُ‬ ‫�ن يُر ُ‬ ‫َ‬ ‫�د ٱ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ ّ‬
‫� ِ�َج َعل عل ۡي�م م ِۡن َح َر ٖج َو� ٰ ِ‬ ‫ّم ِۡن ُه َما يُر ُ‬
‫ۚ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦ :‬‬ ‫ن ِۡع َم َت ُهۥ َعل ۡي� ۡم ل َعل� ۡم �شك ُرون ‪﴾٦‬‬
‫)اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺘﺎن را ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ‪ (...‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫)اﷲ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺣﮑﻢ دﺷﻮاري ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻤﺎ را ﭘﺎك ﺑﺪارد و ﻧﻌﻤﺘﺶ‬
‫را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪(.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ«‪.‬‬
‫واژهي »وﺿﻮء« در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از واژهي »وﺿﺎءة« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﺻﻄﻼح ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﭘﺎك ﮐﺮدن اﻋﻀﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫روﺷﯽ ﻣﻌﯿﻦ اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻧﺪام ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي وﺿﻮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺻﻮرت‪ ،‬دو دوﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮ‪ ،‬و دو ﭘﺎ‪ .‬وﺿﻮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از اﻟﻄﺎف و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺖ را ﺑﻪ وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ دﺳﺘﻮر داده و ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها‬‫انﺷﺎءاﷲ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫لصل ٰوة ِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﻤﺎز‬ ‫ام ُن ٓوا إِذا � ۡم ُت ۡم إِ� ٱ‬‫ٱ�ِين ء‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا﴾ و ﺑﺎ ﻧﺪاي »اي ﻣﺆﻣﻨﺎن«‪،‬‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .«...‬وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ﻣﺎ را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮب دﻗﺖ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﻧﺪاﯾﺶ ﮔﻮش‬
‫ﺑﺴﭙﺎرﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﯾﺎ ﻣﺎ را از ﮐﺎرِ زﺷﺘﯽ ﺑﺎز‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻣﯽدارد و ﯾﺎ ﺧﺒﺮِ راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪﴿ .‬إِذا � ۡم ُت ۡم إِ�‬
 ‫‪615‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬
‫َّ َ‬
‫لصل ٰوة ِ﴾‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﯾﺪ‪«...‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﯾﺎ ﻧﻔﻞ‬ ‫ٱ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪﴿ ....‬فٱغسِلوا ُو ُجوه� ۡم َو�يۡدِيَ� ۡم إِ� ٱل َم َراف ِِق﴾‪» :‬ﺻﻮرت و دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را ﺗﺎ‬
‫آرﻧﺞ ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺴﺘﻦ ﮐﻔّﯿﻦ را ذﮐﺮ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﺷﺴﺘﻦ ﮐﻔﯿﻦ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫واﺟﺐ‪ .‬و اﻣﺎ ﻋ‪‬ﺮض ﺻﻮرت از ﯾﮏ ﮔﻮش ﺗﺎ ﮔﻮش دﯾﮕﺮ اﺳﺖ و ﻃﻮلِ آن‪ ،‬از ﺧَﻢ‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﯾﺎ رﺳﺘﻨﮕﺎه ﻣﻮ ﺗﺎ زﯾﺮِ ﭼﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺴﺘﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺮﻗﺮه ﮐﺮدن ﯾﺎ‬
‫ُ َ ۡ‬ ‫َ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪن آب در دﻫﺎن و ﮐﺸﯿﺪنِ آب در ﺑﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪َ ﴿ .‬و�يۡدِيَ� ۡم إِ� ٱل َم َراف ِِق﴾‪:‬‬
‫»و دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را ﺗﺎ آرﻧﺞ ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬آرﻧﺞ‪ ،‬ﻣﻔﺼﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺳﺎﻋﺪ و ﺑﺎزو ﻗﺮار دارد و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺴﺘﻪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺷﺴﺘﻦ دﺳﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺪ و آرﻧﺠﺶ را ﻧﯿﺰ‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ‬
‫حوا ب ِ ُر ُءوسِ� ۡم﴾‪» :‬و ﺳﺮِﺗﺎن را ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ‪‬‬ ‫ﻣﯽﺷﺴﺖ‪﴿ .‬وٱمس‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن ﺳ‪‬ﺮ دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺴﺘﻦ آن؛ زﯾﺮا ﺳﺮ ﻣﻮ دارد و‬
‫ﺷﺴﺘﻦِ آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم دﺷﻮار اﺳﺖ و روي ﺑﺪن و ﻟﺒﺎس اﻧﺴﺎن آب ﻣﯽرﯾﺰد و اﯾﻦ‬
‫دﺷﻮاري در ﺳﺮﻣﺎي زﻣﺴﺘﺎن دوﭼﻨﺪان ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا از ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ‪ ‬اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮ‬
‫را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﮔﻮشﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺟﺰ ﺳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ََۡ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ َۡۡ‬
‫�﴾‪» :‬و ﭘﺎﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺗﺎ دو ﻗﻮزك‬
‫ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪﴿ .‬وأرجل�م إِ� ٱلكعب ِ‬
‫ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬ﻗﻮزكﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن دو اﺳﺘﺨﻮان ﺑﺮآﻣﺪهي دو ﻃﺮف ﭘﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﺳﺎق‬
‫ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺴﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺪام ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي وﺿﻮﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‪‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن ُك ُ‬
‫نت ۡم ُج ُن ٗبا فٱ َّط َّه ُروا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﮔﺮ ﺟ‪‬ﻨُﺐ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫﴿فٱ َّط َّه ُروا﴾ در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن اﺷﺎره دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در آﯾﻪي ‪ 43‬ﺳﻮرهي‬
‫َ َّ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫� �غتسِ لوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و در ﺣﺎلِ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺰدﯾﮏ‬ ‫»ﻧﺴﺎء« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ح ٰ‬
‫ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﺟ‪‬ﻨُﺐ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻞ ﮔﺮداﻧﺪن آب در دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻣﻀﻤﻀﻪ ﯾﺎ ﻗﺮﻗﺮه‬ ‫ﺷﺎﻣ ِ‬
‫ﮐﺮدن و ﻧﯿﺰ اﺷﺘﻨﺸﺎق ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪن آب در ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢ در وﺿﻮ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻫﻢ در ﻏﺴﻞ‪.‬‬
‫ﺟ‪‬ﻨُﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد؛ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺰال ﻣﻨﯽ ﺑﺎ ﺷﻬﻮت ﯾﺎ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪون اﻧﺰال ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻪ اﻧﺰال ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد و ﭼﻪ ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪616‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻧﺰال ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻏﺴﻞ ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﻧﺰال‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻓﮑﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡٓ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ َ ‪ٞ‬‬ ‫ُ ُ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� َسف ٍر أ ۡو َجا َء أ َحد ّمِن�م ّم َِن ٱلغا� ِ ِط أ ۡو � ٰ َم ۡس ُت ُم‬
‫� أو ٰ‬ ‫﴿�ن كنتم مر ٰٓ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ّ َ ٓ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ٓ ٗ َ َ َ َّ ُ ْ َ ٗ َ ّ ٗ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫حوا ب ِ ُو ُجوهِ� ۡم َو�يۡدِي�م‬ ‫�دوا ماء �تيمموا صعِيدا طيِبا فٱمس‬ ‫ٱلنِساء فلم ِ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦ :‬‬ ‫ّم ِۡن ُه﴾‬
‫و اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻮدﯾﺪ ﯾﺎ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﺮدﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ زﻧﺎن آﻣﯿﺰش ﻧﻤﻮدﯾﺪ و آﺑﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎك ﭘﺎك ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﺻﻮرت و دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را ﻣﺴﺢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ ﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آب‬
‫دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪارد ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ و اﺳﺘﻌﻤﺎلِ آب ﺑﺮاﯾﺶ زﯾﺎنﺑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ دو ﮐﻒ دﺳﺘﺶ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﺰﻧﺪ و ﺻﻮرت و ﮐﻔﯿﻦ ﺧﻮد را ﻣﺴﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫�د ٱ َّ ُ‬
‫� ِ�َ ۡج َعل َعل ۡي�م ّم ِۡن َح َر ٖج﴾‬ ‫﴿ َما يُر ُ‬
‫ِ‬
‫اﷲ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺣﮑﻢ دﺷﻮاري ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻧﺰول اﯾﻦ اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ از ﺧﻮدﻣﺎن و از ﻓﺮزﻧﺪان و ﻣﺎدراﻧﻤﺎن‬
‫َ َ َۡ ُ ُ ْٓ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺎ را از ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬و� �قتلوا‬
‫ۡ‬ ‫َ ُ َ ُ‬
‫أنفس�م﴾‪» :‬و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮑﺸﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻧﺰول اﯾﻦ‬
‫اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎ را ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ََ‬
‫�د ِ�ُ َط ّ ِه َر� ۡم﴾‪» :‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻤﺎ را ﭘﺎك‬
‫�ن يُر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و‬
‫ﺑﺪارد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﺣﮑﺎم وﺿﻮ و ﻏﺴﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮِ ﻣﺎ را‬
‫ﺑﺎ آب‪ ،‬و ﺑﺎﻃﻦِ ﻣﺎ را ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن وﺿﻮ‪،‬‬
‫َ ُ َّ ّ ً َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺒﺪهُ‬ ‫أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪ ُه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ُﻪﻟ وأﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا ﻋ‬ ‫اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪» :‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ور ُﺳ ُ ُ‬
‫�ﻦ«‪َ ﴿ .‬و ِ�ُت ِ َّم ن ِۡع َم َت ُهۥ َعل ۡي� ۡم﴾‪:‬‬
‫الﻤﺘَ َﻄ ِّﻬﺮ َ‬
‫ِ‬
‫واﺟﻌﻠ� ﻣ َﻦ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫اﺘﻟ َّﻮا� َ‬
‫�‬ ‫ِ‬
‫ﻮﻪﻟ‪ ،‬ا�َّ َ‬
‫اﺟﻌﻠ� ِﻣ َﻦ َّ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫»ﺗﺎ ﻧﻌﻤﺘﺶ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ وﺿﻮ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﺎﯾﻪي رﻓﻊ‬
‫درﺟﺎت اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﮐﺲ وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ دﻋﺎي ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺸﺖ دروازهي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ از ﻫﺮ ﮐﺪام ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬وارد‬
 ‫‪617‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ْ َُ ََْ ُ ْ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫اﺠﻟَﻨَّ ِﺔ اﺜﻟَّ َﻤﺎ ِ�ﻴَ ُﺔ ﻳَ ْﺪ ُﺧ ُﻞ ِﻣ ْﻦ � ِّ� َﻬﺎ َﺷ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎء«‪.‬‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ ﮔﺮدد‪» :‬ﻓ ِﺘﺤﺖ ﻪﻟ أﺑﻮاب‬
‫َ َّ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫﴿ل َعل� ۡم �شك ُرون﴾‪» :‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎ ِ‬
‫س‬
‫اﷲ‪ ‬را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﺮﮔﺰار ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻓﺮاوان و ﺑﯽﺷﻤﺎر اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش درآورد؛‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺷﮑﺮ ﯾﺎ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ زﺑﺎن‪ ،‬و ﺑﺎ اﻧﺪام و ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻟﻬﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و از‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ او را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ُ َّ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٣١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إن أﻣ ِﻲﺘ ﻳﺪﻋ ْﻮن ﻳ ْﻮم‬
‫ْ ََ َ ْ ُ ْ ُ َ ُ َُ ََْْ َْ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َّ ً ُ َ َّ َ ْ َ‬
‫الﻮﺿﻮءِ‪� ،‬ﻤ ِﻦ اﺳﺘﻄﺎع ﻣِﻨ� ْﻢ أن ﻳ ِﻄﻴﻞ ﻏ َّﺮﺗﻪ ﻓﻠﻴﻔﻌﻞ«‪.‬‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻏﺮا �ﺠﻠ� ﻣِﻦ آﺛ ِ‬
‫ﺎر‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺖ ﻣﻦ روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و اﻧﺪام وﺿﻮﯾﺸﺎن ﺳﻔﯿﺪ و‬
‫ﻧﻮراﻧﯽﺳﺖ«؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﺳﻔﯿﺪي و درﺧﺸﺶ را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫َْ ُ َُُْ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ‬ ‫َُ ُ َُُْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ‬
‫ِﻴ�‪� ‬ﻘﻮل‪�» :‬ﺒﻠﻎ اﺤﻟ ِﻠﻴﺔ ﻣ َِﻦ الﻤﺆﻣ ِِﻦ ﺣﻴﺚ �ﺒﻠﻎ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺧ‬ ‫‪ -١٠٣٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫الﻮ ُﺿ ُ‬
‫ﻮء«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ُ‬

‫ﻠ� ِﻣ َﻦ‬ ‫َ‬ ‫اﺘﻟ َّﻮ َ‬

‫اﺟﻌﻠ� ِﻣ َﻦ َّ‬ ‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪234 :‬؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪» ،‬الﻠَّ َّ‬
‫ﻬﻢ َ‬
‫ا�� واﺟﻌ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ﻦ« ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي و دﯾﮕﺮان وﺟﻮد دارد و ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ‬ ‫الﻤﺘَ َﻄ ِّﻬﺮ َ‬
‫ُ‬
‫ِ‬
‫اﻟﻔﺎظ را در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 6167 :‬ﺛﺎﺑﺖ وﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪136 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.246 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.250 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪618‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از دوﺳﺖ و ﯾﺎر ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮﯾﺶ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﻮرِ )ﺑﻬﺸﺘﯽِ( ﻣﺆﻣﻦ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ آب وﺿﻮﯾﺶ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺿ َ‬‫َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻮء ‪،‬‬ ‫‪ -١٠٣٣‬وﻋﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑ ِﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴﻦ الﻮ‬
‫ْ َْ َْ َ‬ ‫َ َّ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫ﺧ َﺮﺟﺖ ﺧﻄﺎﻳﺎه ﻣِﻦ ﺟﺴ ِﺪه ِ ﺣﻰﺘ ﺨﺗ ُﺮج ﻣِﻦ ﺤﺗ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎره ِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺖ أﻇ ِ‬
‫ﻔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫آنرا ﮐﺎﻣﻞ و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از ﺑﺪن وي‪ ،‬ﺣﺘﯽ از زﯾﺮ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽرﯾﺰد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ آورده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﻣﺖ ﻣﻦ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و اﻧﺪام وﺿﻮﯾﺸﺎن‬
‫ﺳﻔﯿﺪ و ﻧﻮراﻧﯽﺳﺖ«؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﺳﻔﯿﺪي و درﺧﺸﺶ را ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و اﻧﺪام وﺿﻮي اﯾﻦ اﻣﺖ در روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﻮراﻧﯽﺳﺖ و ﻣﯽدرﺧﺸﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋهي اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﺳﺖ‪– .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ‪-‬‬
‫ُْ‬ ‫َ َْ َ ْ َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺖ ِﻷ َﺣ ٍﺪ ِﻣ ْﻦ اﻷ َمﻢ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟ� ْﻢ ِﺳﻴﻤﺎ ﻟيﺴ‬
‫»ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ‪ -‬در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ -‬دارﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻣﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫وﺿﻮﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺪام وﺿﻮ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺪ و ﻧﻮراﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﺳﻔﯿﺪي و درﺧﺸﺶ را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺨﻦ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﺟﻬﺖ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛‪.‬زﯾﺮا از ﻇﺎﻫﺮش ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن‬
‫از دو ﻃﺮف ﺑﻪ ﮔﻮشﻫﺎ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و از ﻃﻮل ﺑﻪ ﺧَﻢ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و زﯾﺮ ﭼﺎﻧﻪ‪ .‬ﻟﺬا در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.245 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2471 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪619‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬

‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ان را از روي اﺟﺘﻬﺎد و ﺑﻪﻋﻨﻮان‬

‫ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻦﻗﯿﻢ‪ /‬در »ﻧﻮﻧﯿﻪ« ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻐﺪا ﻳﻤ�ه أولﻮ اﻟﻌـﺮﻓـﺎن‬ ‫وأﺑﻮﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل ذا ﻣـﻦ ﻛیﺴــﻪ‬
‫أﻳﻀﺎ وﻫﺬا واﺿـﺢ اﺘﻟبﻴﺎن‬ ‫و�ﻃﺎﻟﺔ اﻟﻐﺮات ﻟيﺲ ﺑﻤﻤـ�ﻦ‬
‫»اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬اﯾﻦ را از اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان آنرا‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدنِ ﺳﻔﯿﺪي و درﺧﺸﺶِ ﭼﻬﺮه‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺴﺘﻦ وﺿﻮ و دﺳﺖﻫﺎ ﺗﺎ آرﻧﺞ و ﻧﯿﺰ ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎﻫﺎ ﺗﺎ دو‬
‫ﻗﻮزك را ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺮض ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺘﻬﺎي ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﺪام وﺿﻮ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان‬
‫ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪنﻫﺎﯾﺸﺎن از آﺛﺎر وﺿﻮ ﻣﯽدرﺧﺸﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮﺳﺖ‬
‫و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ را ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن روز‬
‫ﻫﻤﻪي اﻣﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﮐﺘﺎﺑﺸﺎن ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﺘﺎﺑﺸﺎن را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫از دوﺳﺖ و ﯾﺎر ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮﯾﺶ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﻮرِ ﻣﺆﻣﻦ )در روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ( ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ آب وﺿﻮﯾﺶ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از زﯾﻮر‪،‬‬
‫دﺳﺖﺑﻨﺪﻫﺎﯾﯽ از ﺳﯿﻢ و زر و ﻣﺮوارﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎ آن‬
‫آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُّ ْ َ‬
‫]اﻹﻧﺴﺎن‪[٢١ :‬‬ ‫﴿ َو ُحل ٓوا أ َساوِ َر مِن ف ِض ٖة﴾‬
‫و ﺑﻪ دﺳﺘﺒﻨﺪﻫﺎي ﺳﯿﻤﯿﻦ آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِيها َحر ‪ٞ‬‬
‫اس ُه ۡم � َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ ُ�َ َّل ۡو َن � َ‬
‫ِيها م ِۡن أ َساو َر مِن ذ َهب َول ۡؤل ٗؤ�ۖ َو ِ�َ ُ‬
‫�ر ‪] ﴾٢٣‬اﳊﺞ ‪[٢٣ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫و در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎ دﺳﺘﺒﻨﺪﻫﺎﯾﯽ از ﻃﻼ و ﻣﺮوارﯾﺪ آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪620‬‬

‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻧﻮاع زﯾﻮرآﻻﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ‬

‫ﮐﻪ دﺳﺖﺑﻨﺪﻫﺎي ﺳﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬زرﯾﻦ و ﻣﺮوارﯾﺪﻫﺎ و ﮔﻮﻫﺮﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﯾﯽِ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﭼﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽ و‬
‫ﺟﻤﺎﻟﯽ دوﭼﻨﺪان دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آري! روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻧﺪامِ وﺿﻮي ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ آراﺳﺘﻪ ﺑﻪ زﯾﻮرآﻻﺗﯽ از ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه و‬
‫ﻣﺮوارﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺧﺸﺶ و ﺟﻤﺎﻟﯽ ﺧﯿﺮهﮐﻨﻨﺪه دارد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ در ﺟﺮﮔﻪي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و آنرا ﮐﺎﻣﻞ و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از ﺑﺪن‬
‫وي‪ ،‬ﺣﺘﯽ از زﯾﺮ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﯾﺰد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﺿﻮ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻓﺮورﯾﺨﺘﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن اﻧﺴﺎن از ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺲ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از زﯾﺮ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را در ﭘﯽ دارد‪ .‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﺿﻮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر دل و‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ اﺣﺴﺎس وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنِ اﷲ‪ ‬را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ْ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦ :‬‬ ‫لصل ٰوة ِ فٱغسِ لوا ُو ُجوه� ۡم﴾‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �متم إِ� ٱ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺘﺎن را ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺣﺴﺎس وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮوي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪش از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرداري از ﭘﺎداش‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ وﺿﻮي درﺳﺖ و‬
‫ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪621‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬
‫َ َ ُ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ‬
‫ﻮ� ﻫﺬا‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺗ َﻮﺿﺄ‬
‫ِ‬ ‫ﺿ‬ ‫و‬ ‫ﻞ‬ ‫ِﺜ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺄ‬‫ﺿ‬‫ﻮ‬ ‫ﺗ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫أﻳﺖ‬‫‪ -١٠٣٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ر‬
‫َ ًَ‬ ‫ََ َ ْ َ َُ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ‬
‫ﻫﻜﺬا‪ ،‬ﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِ ِﻪ‪ ،‬و�ﻧﺖ ﺻﻼﺗﻪ ومﺸﻴﻪ إِﻰﻟ الﻤﺴﺠ ِﺪ ﻧﺎﻓ ِﻠﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ وﺿﻮ ﻣﻦ‪،‬‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش‬
‫آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻤﺎز و رﻓﺘﻨﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺎداﺷﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ آﻣﺮزش‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُْْ‬ ‫َ َ َّ َ ْ ْ ُ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٣٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا ﺗﻮﺿﺄ اﻟﻌﺒﺪ الﻤﺴﻠِﻢ‪ ،‬أو الﻤﺆﻣ ُِﻦ‬
‫َْ ْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ْ ُ ُّ‬ ‫َ َ ْ َُ‬
‫أو ﻣﻊ آﺧِﺮ �ﻄ ِﺮ اﻤﻟﺎء‪،‬‬ ‫ﻴﺌﺔ ﻧﻈﺮ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ ﺑﻌﻴﻨ ِﻪ ﻣﻊ اﻤﻟﺎء‪،‬‬‫ﻓﻐﺴﻞ وﺟﻬﻪ ﺧﺮج ﻣِﻦ وﺟ ِﻬ ِﻪ ﻞﻛ ﺧ ِﻄ ٍ‬
‫َْ ْ‬ ‫َْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ ُ ُّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻓﺈِذا ﻏﺴﻞ ﻳﺪﻳ ِﻪ ﺧﺮج ﻣِﻦ ﻳﺪﻳ ِﻪ ﻞﻛ ﺧ ِﻄﻴﺌ ٍﺔ ﺎﻛن ﺑﻄﺸﺘﻬﺎ ﻳﺪاهُ ﻣﻊ الﻤﺎءِ أو ﻣﻊ آﺧ ِِﺮ �ﻄ ِﺮ اﻤﻟﺎء‪،‬‬
‫َ ْ ْ َ َ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ ُّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻓﺈِذا ﻏﺴﻞ ِرﺟﻠﻴ ِﻪ ﺧﺮﺟﺖ ﻞﻛ ﺧ ِﻄﻴﺌ ٍﺔ مﺸﺘﻬﺎ ِرﺟﻼه ﻣﻊ اﻤﻟﺎءِ أ ْو ﻣﻊ آﺧ ِِﺮ �ﻄ ِﺮ الﻤﺎءِ ﺣﻰﺘ‬
‫ُّ ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻮب«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫� ُﺮج ﻧ ِﻘﻴﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﻣﺆﻣﻦ‪،‬‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﻮرﺗﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﺮام‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ ﺑﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن از ﭼﻬﺮهاش ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﺎﻧﺶ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻗﻄﺮهي آن‪ ،‬از دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻗﺪم ﺑﺮداﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن‪ ،‬از ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﻣﺤﻮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ دو دﺳﺘﺶ را ﺗﺎ ﻣﭻ ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺷﺴﺖ و ﺳﭙﺲ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻗﺮﻗﺮه و ﺳﻪ ﺑﺎر اﺳﺘﻨﺸﺎق ﮐﺮد و آنﮔﺎه ﺻﻮرﺗﺶ را ﺳﻪ ﺑﺎر‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.229 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .244 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 131‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪622‬‬

‫ﺷﺴﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﺳﻪ ﺑﺎر دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺗﺎ آرﻧﺞ ﺷﺴﺖ و آنﮔﺎه ﺑﺎ دو دوﺳﺘﺶ ﺳﺮِ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﺴﺢ ﮐﺮد؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ را روي ﺳﺮ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﮐﺸﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و‬
‫ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ را ﻣﺴﺢ ﮐﺸﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﺳﻪ ﭘﺎر ﺗﺎ ﻗﻮزك ﺷﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﺗَ َﻮ َّﺿﺄَ َ�ْ َﻮ ُو ُﺿﻮ� َﻫ َﺬا ُ� َّﻢ َﺻ َّ� َر ْ� َﻌﺘَ ْ� ﻻ ُ�َ ِّﺪث ِ�ﻴﻬ َﻤﺎ َ� ْﻔ َﺴ ُﻪ ُﻏ ِﻔﺮَ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫ُﻪﻟ َﻣﺎ �ﻘ َّﺪ َم ِﻣ ْﻦ ذﻧ ِﺒ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ وﺿﻮي ﻣﻦ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ‪ -‬ﺗﺎ آنﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎرِ اوﺳﺖ‪ -‬وﺳﻮﺳﻪ و رﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻋﻤﻞِ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدهايﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﻣﻐﻔﺮت ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از‬
‫وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻞ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎً ﺳﻨﺖ وﺿﻮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺻﺒﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ‪ ،‬روز ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬داراي ﺳﺒﺐ اﺳﺖ و‬
‫ْ ُ َ‬ ‫َُُ‬ ‫ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ :‬و َ�ﻧَ ْ‬
‫ﺖ َﺻﻼﺗﻪ َو َمﺸﻴُﻪ إِﻰﻟ‬
‫َ ًَ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺠﺪ ﻧﺎﻓِﻠﺔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻧﻤﺎز و رﻓﺘﻨﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺎداﺷﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ‬ ‫الﻤﺴ ِ‬
‫آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﻧﺎﻓﻠﻪ در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻔﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺎﻓﻠﻪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﭼﯿﺰي اﻓﺰون ﺑﺮ آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن اوﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي »ﻧﻔﻞ«‪ ،‬اﻓﺰوﻧﯽ و‬
‫زﯾﺎدت اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ اﻓﺰون ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬ﻧﻔﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٗ َّ َ‬ ‫َّ َ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ ۡ� ِل � َت َه َّج ۡد بِهِۦ ناف ِلة لك﴾‬
‫و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﯿﺪار ﺑﺎش ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﻮرﺗﺶ را‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﺮام ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ ﺑﺎ‬

‫)‪ (1‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .159 :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪623‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن از ﭼﻬﺮهاش ﻣﯽرﯾﺰد«‪ .‬راوي ﺷﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ آب« ﯾﺎ‬
‫»ﺑﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آب«‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﺎﻧﺶ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن‪ ،‬از دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻗﺪم‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن‪ ،‬از ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد«‪ (1 ).‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ را ﺑﻪﯾﺎد دارد و ﯾﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎﺳﯽ وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﺤﻀﺎر اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺎ‬
‫ﺑﺪونِ ﭼﻨﯿﻦ درك و اﺣﺴﺎﺳﯽ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﭘﺎداش ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮﯾﺶ ﭼﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺤﻀﺎر اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪون‬
‫ي آن‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺛﻮاب و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺧﻮد را دارد؛ اﻣﺎ ﺑﺪون ﺷﮏ اﮔﺮ‬
‫اﺳﺘﺤﻀﺎر و ﯾﺎدآور ِ‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﺤﻀﺎر و ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ درك و اﺣﺴﺎﺳﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺎداش را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب‬
‫اﻟﻬﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻣﯿﺪوار ﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﺪ داد؛‬
‫ﺑﺮ ﻋﮑﺲِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﭘﺎداش را‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻧﺠﺎم ﺗﮑﻠﯿﻒ‪ ،‬وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ار ﻗَ ُم ْﺆﻣﻨ َ‬ ‫َّ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ‬
‫�‪،‬‬ ‫ِِ‬ ‫‪ -١٠٣٦‬وﻋﻨﻪ ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أﻰﺗ اﻤﻟﻘﺮﺒة‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ د َ ﻮمٍ‬
‫ََْ َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ ُ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ َّ ْ َ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫أولﺴﻨﺎ إﺧ َﻮاﻧﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل‬ ‫اﷲ ﺑِ� ْﻢ ﻻﺣِﻘﻮن‪َ ،‬ودِدت �ﻧﺎ ﻗﺪ َرأ�ﻨﺎ إﺧﻮا�ﻨﺎ«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪:‬‬ ‫و�ﻧﺎ إن ﺷﺎء‬
‫َ ْ ْ َ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َُْ‬‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َُ‬ ‫ُْ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺄت �ﻌﺪ‬ ‫اﷲ؟ ﻗﺎل‪» :‬أ�ﺘﻢ أﺻﺤ ِﺎﻲﺑ‪ ،‬و�ﺧﻮا�ﻨﺎ اﺬﻟِﻳﻦ لﻢ ﻳﺄﺗﻮا �ﻌﺪ«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻛﻴﻒ �ﻌ ِﺮف ﻣﻦ لﻢ ﻳ ِ‬

‫)‪ (1‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﮐﺒﯿﺮه‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ْ ُ َ‬ ‫َّ َ ُ ْ‬
‫الﺼﻠ َﻮات اﺨﻟ َ ْﻤ ُﺲ َواﺠﻟ ُ ْﻤ َﻌﺔ إِﻰﻟ‬‫ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 233‬رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ْ َ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َّ ٌ َ َ ْ َ ُ َّ َ ْ‬
‫اﺟﺘُ ِنﺒَ ِﺖ اﻟﻜﺒَﺎﺋِﺮ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ﻧﻤﺎز‬ ‫اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ ورمﻀﺎن إِﻰﻟ رمﻀﺎن ﻛﻔﺎرة لِﻤﺎ ﺑيﻨﻬﻦ ﻣﺎ‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪي دﯾﮕﺮ و ﻧﯿﺰ رﻣﻀﺎن ﺗﺎ رﻣﻀﺎن ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻏﯿﺮ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﺷﻮد«‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪624‬‬
‫َ ْ َ َ ْ َّ َ ُ ً َ ُ َ ٌ ُ ٌّ ُ َ َّ َ ٌ َ ْ َ َ ْ ْ َ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َّ َ َ‬
‫� ﻇﻬ َﺮي ﺧﻴ ٍﻞ‬ ‫ﻣِﻦ أﻣﺘِﻚ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲ؟ �ﻘﺎل‪» :‬أرأﻳﺖ لﻮ أن رﺟﻼ ﻪﻟ ﺧﻴﻞ ﻏﺮ �ﺠﻠﺔ �‬
‫َّ ُ ْ َ ُ َ ُ ّ ً ُ َ‬
‫� َّﺠ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َْ ُ ََُْ‬ ‫ُ ْ ُْ‬
‫ﻠ� ﻣ َِﻦ‬ ‫دﻫ ٍﻢ �ﻬ ٍﻢ‪ ،‬أﻻ �ﻌ ِﺮف ﺧﻴﻠﻪ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺈ�ﻬﻢ ﻳﺄﺗﻮن ﻏﺮا‬
‫َ ََُ ُ ْ ََ‬ ‫ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺤﻟ ْﻮ ِض«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﻰﻠﻋ َ‬ ‫الﻮﺿﻮءِ‪ ،‬وأﻧﺎ ﻓﺮﻃﻬﻢ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﺎﮐﻦ در اﯾﻦ ﺳﺮا! و ﻣﺎ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ«‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ #‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ‬
‫ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮادران ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ دوﺳﺘﺎن و ﯾﺎران ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ و ﺑﺮادران ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ آندﺳﺘﻪ از اﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﺐﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﺮد ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺳﻔﯿﺪ در ﻣﯿﺎن ﮔﻠﻪاي ﺳﯿﺎه و ﻫﻢرﻧﮓ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ آن ﻣﺮد اﺳﺒﺎن‬
‫ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﯿﻤﺎ و اﻧﺪاﻣﯽ ﺳﻔﯿﺪ و‬
‫ﻧﻮراﻧﯽ در اﺛﺮ وﺿﻮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ آﻧﺎن ﺳﺮِ ﺣﻮض ﮐﻮﺛﺮ اﯾﺴﺘﺎدهام«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫َّ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ْ َ َ ُ ُ‬
‫اﷲ ِﺑ� ْﻢ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ دار ﻗﻮمٍ مﺆ ِﻣ ِﻨ�‪ ،‬و�ﻧﺎ إن ﺷﺎء‬
‫َ ُ َ‬
‫ﻻ ِﺣﻘﻮن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﺎﮐﻦ در اﯾﻦ ﺳﺮا! و ﻣﺎ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﯿﻮﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﺘﺪا از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻨﻮز‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮك و ﻓﺘﻨﻪي ﻗﺒﻮر دﭼﺎر‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﯾﻤﺎن در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﻪ زﯾﺎرت‬
‫َ ُ ُ َ ُ ُ ُ َ َّ ُ َ ِّ َ‬ ‫ُ ْ ُ ََ ُْ ُ ْ َ ْ‬
‫وروﻫﺎ؛ ﻓ ِﺈ� َﻬﺎ ﺗﺬﻛ ُﺮﻧﺎ‬‫ﻮر ﻓﺰ‬
‫ﻗﺒﻮر دﺳﺘﻮر داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛﻨﺖ �ﻬﻴﺘ�ﻢ �ﻦ ِز�ﺎرة اﻟﻘﺒ ِ‬
‫ﺎﻵﺧ َﺮ ِة«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺷﻤﺎ را از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﺮدم؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ زﯾﺎرت‬
‫ﺑِ ِ‬
‫ﻗﺒﻮر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ -‬ﺑﺮوﯾﺪ؛ زﯾﺮا رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬آﺧﺮت ﻣﯽاﻧﺪازد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.249:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (1977 ،977) :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﺮﯾﺪه ﺑﻦ ﺣﺼﯿﺐ‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 586‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪625‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ِّ‬
‫اﻵﺧ َﺮة«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﯾﺎدآورِ آﺧﺮت اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺬﻛ ُﺮ ِ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻣﺘﺶ را ﺑﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن دﺳﺘﻮر داد و ﺣﮑﻤﺘﺶ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ راه ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﺎ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪،‬‬
‫درون اﯾﻦ ﺧﺎك ﻣﯽرود؛ اﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ آنروز ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ؟ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد‪ ‬ﯾﮏ روز روي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﻫﻤﺎن روز‪ ،‬زﯾﺮِ ﺧﺮوارﻫﺎ ﺧﺎك؛ و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺎﻣﮕﺎه را روي زﻣﯿﻦ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺮداﯾﺶ در ﺷﮑﻢ ﺧﺎك ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد! ﻟﺬا رﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬آﺧﺮت ﻣﯽاﻧﺪازد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺪر‪ ،‬ﻋﻤﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﯾﺎ ﺑﺮادرش ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ دﯾﺮوز ﺑﺎ او ﻫﻢﺳﻔﺮه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ او ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﯾﮏ ﺳﻔﺮه ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﻣﯽآﺷﺎﻣﯿﺪﻧﺪ؛ ﺑﺎ او ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺎ او در ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮏ در ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن در ﮔﺮو اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ را‬
‫ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬و ﺧﻮش و ﺧﺮم ﺑﻮدﻧﺪ و از دﻧﯿﺎ ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺧﻮش ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ آنﻫﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ و دﻧﯿﺎ را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و در ﮔﺮو ﮐﺮدار‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﯾﺎدآورِ آﺧﺮت اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﮔﻬﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮوﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪي ﺧﺎك ﺧﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن را ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دﯾﺮوز ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و اﯾﻨﮏ در درون زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ! ﯾﺎ اﷲ! اﻣﺮوز و ﻓﺮداﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﺎ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺨﻮاﺑﯿﻢ و ﺧﺮوارﻫﺎ ﺧﺎك روي ﻣﺎ ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ :‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﯾﺎدآورِ آﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻬﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ‬
‫َّ َ‬
‫الﺴﻼ ُم‬ ‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻘﯿﻊ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﻘﯿﻊ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬‬
‫ار ﻗَﻮمٍ ُم ْﺆﻣﻨ َ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫� ْﻢ َد َ‬
‫�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﺎﮐﻦ در اﯾﻦ ﺳﺮا!« اﷲ ﺑﻬﺘﺮ‬ ‫ِِ‬ ‫ﻋﻠﻴ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آنﻫﺎ‬
‫َّ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ‬
‫ار ﻗﻮمٍ‬ ‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻮاب دﻫﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ د‬
‫ُ ْ َ َ َّ ْ َ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫اﷲ ِﺑ� ْﻢ ﻻ ِﺣﻘﻮن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﺎﮐﻦ در اﯾﻦ‬ ‫مﺆ ِﻣ ِﻨ�‪ ،‬و�ﻧﺎ إن ﺷﺎء‬
‫ﺳﺮا! و ﻣﺎ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﯿﻮﺳﺖ«‪ .‬آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺳﺖ‬
‫ﺎء ُ‬ ‫َ َّ ْ‬
‫إن َﺷ َ‬
‫اﷲ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻫﺮ زﻧﺪهاي ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و�ﻧﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪626‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺑِ� ْﻢ ﻻ ِﺣﻘﻮن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و انﺷﺎءاﷲ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﯾﻢ«‪ .‬اﻣﺎ ﭼﺮا ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»انﺷﺎءاﷲ«؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدن و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬اﻣﺮي ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ؟! ﻋﻠﻤﺎ‬
‫رﺣﻤﻬﻢاﷲ در اﯾﻦﺑﺎره دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ در ﮔﻔﺘﻦ »انﺷﺎءاﷲ« ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠّﻖ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛‬
‫زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻦ »انﺷﺎءاﷲ« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻘﺾِ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮدن ﻣ‪‬ﺮدن ﺑﻪ اراده و ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادهي اﷲ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﯾﻢ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ و اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اراده ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛‬
‫آري! اﷲ‪ ‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و درﺑﺎرهي ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﮕﺮ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ام إن َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬ ‫ۡ‬
‫� ّق َ َ� ۡد ُخلُ َّن ٱل ۡ َم ۡسج َد ٱ َ َ‬‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� َر ُس َ ُ‬
‫﴿ َّل َق ۡد َص َد َق ٱ َّ ُ‬
‫�‬ ‫� َر ِ‬ ‫ِ‬ ‫و� ٱ ُّلر ۡءيا ب ِٱ َ ِ�‬
‫� َ‬ ‫َ َ َُّ َ ُُ َ ُ ۡ ََُ ّ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٧ :‬‬ ‫�ن﴾‬ ‫ءا ِمن ِ� �ل ِ ِق� رءوس�م ومق ِ ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬رؤﯾﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ اﯾﻤﻦ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮي ﺳﺮﺗﺎن‬
‫را ﺗﺮاﺷﯿﺪه و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ورود اﺻﺤﺎب‪ #‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام را ﺑﺎ ﻗﯿﺪ »انﺷﺎءاﷲ« ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ورودﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺴﻢ و »ﻻم« و »ﻧﻮن« ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ورودﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫در ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻗﺮار ﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮدﯾﺪ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آري؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺴﺎل اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ ﻟﺬا ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻣﯽروي و ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ .‬ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻦِ »انﺷﺎءاﷲ« در دﻋﺎي زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦِ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ اراده و ﻣﺸﯿﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﺑﺮادران ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ«‪ .‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آرزو ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮادران ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺒﯿﻨﺪ؛ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫‪627‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬

‫اﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ #‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮادران ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﯾﺎران و دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ«؛‬
‫دوﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮادرِ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﯿﺰي ﻓﺮاﺗﺮ از آن‪ .‬و ﺑﺮادر‪ ،‬ﺑﺮادر اﺳﺖ و ﺑﺲ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﯾﺎران ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻫﻢ دوﺳﺘﺎن‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻢ ﺑﺮادران آن ﺑﺰرﮔﻮار؛ و ﻧﺴﻞﻫﺎي ﭘﺲ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،#‬ﻓﻘﻂ‬
‫دوﺳﺘﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎران او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ«‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ #‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮادران ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﯾﺎران و دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ و ﺑﺮادران ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي ﺗﻮﺳﺖ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ را ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم ﺑﮕﺮدان‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎور دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﺑﺎورﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ او را دﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫را ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺮدي را ﻣﺜﺎل زد ﮐﻪ‬
‫اﺳﺒﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺳﻔﯿﺪ دارد و ﮔﻠﻪاش ﺑﺎ ﮔﻠﻪاي ﺳﯿﺎه و ﻫﻢرﻧﮓ آﻣﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ آن ﻣﺮد اﺳﺒﺎن ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺖ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺳﯿﻤﺎ و اﻧﺪاﻣﯽ ﺳﻔﯿﺪ و ﻧﻮراﻧﯽ ﻣﯽآﯾﻨﺪ«) ‪ (1‬ﮐﻪ اﺛ ِﺮ‬
‫وﺿﻮﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺎ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻧﻮراﻧﯽ و دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﯽ ﺳﻔﯿﺪ و درﺧﺸﺎن ﮐﻪ اﺛﺮ وﺿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺪان‬
‫ﺣﺸﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﺮدم در آن روز ﺑﺰرگ آﻧﺎن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻣﺖ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪي اﻧﺤﺼﺎري ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻟﻄﻒ و ﺑﺰرﮔﻮاري ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﭼﻨﯿﻦ ﺳﯿﻤﺎﯾﯽ ﻣﺤﺸﻮر ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و در ﻇﺎﻫﺮ‬
‫و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺟﺰو اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪136 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (249 ،247) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 248 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪628‬‬
‫َُْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫و�ﺮ�ﻊ ﺑ ِ ِﻪ‬ ‫‪ -١٠٣٧‬وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻻ أدﻟ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ �ﻤﺤﻮ اﷲ ﺑ ِ ِﻪ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ‪،‬‬
‫َ ْ ُ ُْ َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ‬
‫اﺪﻟرﺟﺎت؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬إﺳﺒﺎغ ال ُﻮﺿﻮ ِء ﻰﻠﻋ الﻤﺎﻜ ِره ِ و�ﺮﺜة اﺨﻟﻄﺎ إِﻰﻟ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ُ َّ ُ‬ ‫ُ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َّ‬ ‫َْ‬
‫الﺮ�ﺎط«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫الﺮ�ﺎط ﻓﺬﻟ ِ�ﻢ‬ ‫ﺎر الﺼﻼةِ ﺑﻌ ِﺪ الﺼﻼة ِ‪ ،‬ﻓﺬﻟ ِ�ﻢ‬‫ﺟﺪ‪ ،‬واﻧﺘِﻈ‬
‫اﻤﻟﺴﺎ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و درﺟﺎت ﺷﻤﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﮔﺎمﻫﺎي زﯾﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﭘﺲ‬
‫از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن؛ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ و‬
‫ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ﻮر َﺷ ْﻄ ُ‬
‫اﻟﻄ ُﻬ ُ‬
‫ُّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎن«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫اﻹﻳﻤ‬ ‫ﺮ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫اﻷﺷﻌﺮي‬ ‫ﻣﺎلﻚ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٠٣٨‬وﻋﻦ أ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺼﻞ در ﺑﺎب ﺻﺒﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ‪ ،‬ﻧﺼﻒ اﯾﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬و در ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪ ‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﭘﺎﯾﺎنِ ﺑﺎب اﻣﯿﺪ‪ ‬ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺰرگ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻮاردي از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را در ﺧﻮد دارد‪[.‬‬
‫َّ ِّ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ْ ُ ََ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻨ� ْﻢ ﻣِﻦ أﺣ ٍﺪ �ﺘ َﻮﺿﺄ �ﻴﺒﻠﻎ ‪-‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺎب‬
‫ِ‬ ‫ﻄ‬ ‫اﺨﻟ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫‪ -١٠٣٩‬و�ﻦ �ﻤﺮ‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َّ ُ َ َّ ً‬ ‫َُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َ ُ َّ َ‬ ‫َْ َُْ ُ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا‬ ‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫ه‬‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻻ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫أن‬ ‫ﺪ‬ ‫أﺷﻬ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻮء‬ ‫ﺿ‬ ‫الﻮ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻎ‬‫أو ﻓيﺴﺒِ‬
‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ َ ْ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎء«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َ‬ ‫ِّ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ اﺜﻟﻤﺎ�ِﻴﺔ ﻳﺪﺧﻞ ﻣِﻦ ��ﻬﺎ ﺷ َ‬ ‫َ� ْﺒ ُﺪ ُه َو َرﺳﻮﻪﻟُ؛ إﻻ ﻓﺘِﺤﺖ ﻪﻟُ أﺑ َﻮاب َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬
‫َ ) ‪(4‬‬ ‫َ ُ َ َ ِّ‬ ‫َ َّ َّ َ َ ْ َ ْ‬ ‫ْ َْ‬
‫وزاد اﻟﺮﺘﻣﺬي‪» :‬ا�َّ اﺟﻌﻠ ِ� ﻣِﻦ اﺘﻟﻮا�ِ�‪ ،‬واﺟﻌﻠ ِ� ﻣِﻦ الﻤﺘﻄﻬ ِﺮ�ﻦ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫ُ ْ َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫اﷲ َوﺣﺪ ُه ﻻ‬ ‫"أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إِﻻ‬ ‫و وﺿﻮﯾﺶ را درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .251 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 133‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .223 :‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .26‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.251 :‬‬
‫)‪ (4‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.48 :‬‬
 ‫‪629‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬

‫ﻮﻪﻟ" درﻫﺎي ﻫﺸﺖﮔﺎﻧﻪي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ روي او‬ ‫أن ُ�َ َّﻤﺪاً َ�ﺒْ ُﺪ ُه َو َر ُﺳ ُ ُ‬
‫َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َّ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ‬ ‫ِ‬
‫ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ از ﻫﺮ ﮐﺪام ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫اﺟ َﻌﻠْ� ِﻣ َﻦ َّ‬
‫ْ‬
‫�‪َ ،‬واﺟ َﻌﻠ ِ� ِﻣ َﻦ‬
‫اﺘﻟ َّﻮا� َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ آورده اﺳﺖ‪» :‬ا�َّ‬
‫الﻤﺘَ َﻄ ِّﻬ ِﺮ�ﻦ«‪.‬‬
‫َ ) ‪(1‬‬ ‫ُ‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ در ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬در ﺷﺮح آن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ و ﯾﺎدآور ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﯾﺎد آﺧﺮت ﻣﯽاﻧﺪازد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﯾﺎ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫زﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎ را‬
‫ﺳﺠﺪهﮔﺎه و ﻣﺤﻞ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده و ﺑﺮ آﻧﺎنﮐﻪ روي ﻗﺒﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺮاغ‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻮاﻃﻔﺶ را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺷﯿﻮن و زاري ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ و ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﺰﻧﺪ و ﯾﺎ ﻓﺮﯾﺎد و ﻓﻐﺎن ﺳﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ‬
‫دﯾﮕﺮش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻗﺒﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ﺧﺎﻟﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﯿ ِﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﻓﺮاد‪‬‬
‫ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺐ و ﺳﺒﮏﺳﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﻪ راه ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﯽﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽروﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوريﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮔﺬرِ زن ﺑﻪﻃﻮر اﺗﻔﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬زﯾﺎرت‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدان‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﺮ اﻫﻞ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‬
‫و دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻋﺒﻮر اﺗﻔﺎﻗﯽِ زن از ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از روي ﻗﺼﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫رﻓﺘﻦ وي از روي ﻗﺼﺪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدﮔﺎن‬
‫ﺧﻔﺘﻪ در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻫﻢ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻟﮏ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﻔﻊ و زﯾﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از آﻧﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﻔﻊ ﯾﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮاي آﻧﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﮐﻪ ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا در ﺷﻤﺎرِ ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﭘﮑﯿﺰﮔﺎن ﻗﺮار ﺑﺪه«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪630‬‬

‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﺮد؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﻪ در‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از آﻧﺎن دﻋﺎ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ و ﻧﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از آﻧﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َّ َ ۡ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ُّ َّ َ ۡ ُ ْ‬
‫يب ُ� ٓۥ إ ِ ٰ� يَ ۡو ِم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ َوه ۡم‬ ‫ج‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ن‬‫م‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ون‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫﴿ومن أضل مِمن يدعوا‬
‫َ‬ ‫ۡ ٓ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ َ ُ ْ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ ٓ‬
‫اس �نوا ل ُه ۡم أع َدا ٗء َو�نوا بِعِ َبادت ِ ِه ۡم‬ ‫َعن د َ�� ِ ِه ۡم � ٰ ِفلون ‪� ٥‬ذا ح ِ� ٱ�‬
‫َ‬
‫� ٰ ِفر َ‬
‫]اﻻﺣﻘﺎف‪[٦ ،٥ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٦‬‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﮔﻤﺮاهﺗﺮ از ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺟﺰ اﷲ را ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻧﯿﺰ درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و آﻧﺎن )=ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ( از دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﯽﺧﺒﺮﻧﺪ‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬دﺷﻤﻦ اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‬
‫و ﻣﻨﮑ‪‬ﺮ ﻋﺒﺎدت اﯾﻦﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ُ ُ ۡ َ َۡ َ ُ ْ‬ ‫َ َۡ ُ َ‬
‫ون مِن ق ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫� ‪ ١٣‬إِن تدعوهم � �سمعوا‬ ‫ٍ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ِط‬ ‫ِك‬ ‫ل‬‫م‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫و‬‫د‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ون‬ ‫﴿وٱ�ِين تدع‬
‫ُ َٓ َ ُ ۡ َ َۡ َ ُ ْ َ ۡ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫�كِ� ۡ ۚم َو�‬‫د�ء�م ولو س ِمعوا ما ٱستجابوا ل�مۖ و�وم ٱلقِ�ٰمةِ ي�فرون � ِ ِ‬
‫َُّ ُ َ ُۡ َ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[١٤ ،١٣ :‬‬ ‫� ‪﴾١٤‬‬ ‫ينبِئك مِثل خب ِ ٖ‬
‫و آﻧﺎنﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ )ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎد( ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﭘﻮﺳﺖ ﻧﺎزك ﻫﺴﺘﻪي ﺧﺮﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ آﻧﺎن‬
‫را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﺘﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺷﺮك ﺷﻤﺎ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر داﻧﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را )از ﺣﻘﺎﯾﻖ و ﻓﺮﺟﺎم‬
‫اﻣﻮر( ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬دﯾﮕﺮي ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده اﺳﺖ؛‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و درﺟﺎت ﺷﻤﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا!‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﮔﺎمﻫﺎي زﯾﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‬
‫ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن؛ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن وﺿﻮ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﺮﻣﺎي ﻫﻮا‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﺮد ﺑﻮدن آب‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دﺳﺘﺮﺳﯽ دﺷﻮار ﺑﻪ آب در اﺛﺮ ﺑﺎرش ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﺑﺎران‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻞِ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﺮاي وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﻪرﻏﻢ‬
 ‫‪631‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬

‫اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ‪ ،‬وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮاي وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﻮدن آب ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل آب ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻣﻀﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﯿﻤﻢ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮاي وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻮ ﺷﺪن‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن و رﻓﻊ درﺟﺎت را در ﭘﯽ دارد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮدش را‬
‫ﺑﻪﻋﻤﺪ در ﻣﺸﻘﺖ ﺑﯿﻨﺪارد و ﺑﺎ وﺟﻮ ‪‬د آبِ ﮔﺮم‪ ،‬ﺑﺎ آبِ ﺳﺮد وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺎ آب ﺳﺮد وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮم ﺗﺎ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺪ! ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪي‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫ك ۡر ُ� ۡم َو َء َ‬
‫ام ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ ُ َّ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٧ :‬‬ ‫نت ۡم﴾‬ ‫� ب ِ َعذابِ� ۡم إِن ش‬ ‫﴿ما �فعل ٱ‬
‫اﮔﺮ ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺑﺎ ﻋﺬاب ﺷﻤﺎ ﮐﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ آﻓﺘﺎب اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد؛ ﻋﻠﺘﺶ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮد ﻧﺬر ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮ آﻓﺘﺎب ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﯾﻪ ﻧﺮود‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻣﺮد را از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺎز داﺷﺖ و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮود‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش را‬
‫اذﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ﻫﻢ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ‬
‫روشِ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸﻘﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ ﻧﯿﺰ ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎرِ‬
‫ﺧﻮدش ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﺎرهي دﯾﮕﺮي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎمﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺰ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﺤﻮ ﮔﻨﺎﻫﺎن و رﻓﻊ درﺟﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﺎمﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را از او ﻣﯽزداﯾﺪ و درﺟﺎﺗﺶ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ‪ ،‬وﺿﻮي درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و ﻗﺼﺪي ﺟﺰ ﻧﻤﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ و‬
‫اﻧﮕﯿﺰهاي ﺟﺰ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪش ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰود ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎش ﮐﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎي ﻧﻤﺎزش ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯽوﺿﻮ ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ آزار‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺮ او رﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎ و او را ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﷲ!‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪632‬‬

‫ﺗﻮﺑﻪي او را ﺑﭙﺬﯾﺮ«‪» (1 ).‬ﻓﺮاواﻧﯽِ ﮔﺎمﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ« ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻣﺴﯿﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ را ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺎمﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ از ﺣﺪ‪ ‬ﻋﺎدي ﺑﺮدارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ روش ﻋﺎدي ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺎم ﺑﺮدارد و راه‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ دو ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶِ روي‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﮐﻮﺗﺎه و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬دور ﺑﺎﺷﺪ و راه و ﭼﺎرهي دﯾﮕﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاواﻧﯽِ ﮔﺎمﻫﺎ‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ زدوده ﺷﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ درﺟﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﻓﺎزغ‬
‫ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ و ﻣﺸﺘﺎقِ ﻧﻤﺎزِ ﺑﻌﺪي ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻗﻠﺒﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖِ ﺧﺎﻃﺮ دارﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن و رﻓﻊ درﺟﺎت را در ﭘﯽ‬
‫الﺮ َ� ُ‬ ‫ُ‬
‫� ُﻢ ّ‬ ‫ُ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎط«؛ واژهي رﺑﺎط در اﺻﻞ ﺑﻪ‬ ‫الﺮ�ﺎط ﻓﺬﻟِ‬ ‫دارد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺬ ِﻟ�ﻢ‬
‫ﺟﻬﺎد ﮐﺮدن و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ دﺷﻤﻦ و آﻣﺎده ﮐﺮدن ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ و ﺑﺴﺘﻦ ﺗﺠﻬﯿﺰات‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺰو ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ از‬
‫اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ و رﻋﺎﯾﺖ ﭘﺎﮐﯽ و ﻃﻬﺎرت‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ واژهي »رﺑﺎط« در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬اﺳﻤﯽﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺳﯿﻠﻪ ﯾﺎ اﺑﺰار‬
‫ﺑﺴﺘﻦ؛ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ و ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن را از اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺎزﻣﯽدارد‪.‬‬
‫»رﺑﺎط« ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي واژهي »ﻣﺮاﺑﻄﻪ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬
‫و ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َّ ُ ْ َّ َ َ َّ ُ ُ ۡ‬
‫� ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪﴾٢٠٠‬‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱص ِ�وا وصابِروا ورابِطوا وٱ�قوا ٱ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٢٠٠ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد )و دﯾﮕﺮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ( آﻣﺎده‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 11‬ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪633‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮي‪ ‬را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫اﻹﻳﻤﺎن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ‪ ،‬ﻧﺼﻒ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪ .‬واژهي » ُّﻃ ُﻬ ُ‬
‫َ‬ ‫ُّ ُ ُ َ‬
‫ﻮر« ﯾﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮر ﺷ ْﻄ ُﺮ‬‫»اﻟﻄﻬ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ ﻃﻬﺎرت ﺑﺎ آب‪ ،‬و ﺗﯿﻤﻢ و ﻧﯿﺰ ﭘﺎﮐﯽِ ﻗﻠﺐ از ﺷﺮك و ﺷﮏ‪ ،‬و ﮐﯿﻨﻪ و‬
‫ﺑﺪﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﻣﻞِ ﭘﺎﮐﯽ از دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎك‬
‫ﺷﺪن از آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻢ ﻃﻬﺎرت و ﭘﺎﮐﯽِ ﻇﺎﻫﺮي را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﻢ ﻃﻬﺎرت‬
‫و ﭘﺎﮐﯽ ﻣﻌﻨﻮي ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻨﯽ را‪ .‬ﻟﺬا ﻃﻬﺎرت و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ‪ ،‬ﻧﺼﻒ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و ﻧﯿﻤﻪي دﯾﮕﺮ‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻤﺎلِ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﻟﻮدﮔﯽ و ﺷﺎﺋﺒﻪاي ﭘﺎك ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻓﻀﺎﯾﻞ و‬
‫ارزشﻫﺎ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﮐﻤﺎلِ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬دو ﻧﯿﻤﻪ دارد‪ :‬ﯾﮏ ﻧﯿﻤﻪاش‬
‫ﭘﺎك ﺷﺪن از رذاﯾﻞ و آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎﺳﺖ و ﻧﯿﻤﻪي دﯾﮕﺮش‪ ،‬آراﺳﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯾﻞ و‬
‫ارزشﻫﺎ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ‪ ،‬ﻧﺼﻒ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ« و ﻧﯿﻤﻪي دﯾﮕﺮ را‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ارزشﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺑﺎب را ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫أن ﻻ � إﻻ ُ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫از ﺷﻤﺎ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و وﺿﻮﯾﺶ را ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬أﺷﻬﺪ‬
‫ﻮﻪﻟ" درﻫﺎي ﻫﺸﺖﮔﺎﻧﻪي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ روي‬ ‫أن ُ�َ َّﻤﺪاً َ�ﺒْ ُﺪ ُه َو َر ُﺳ ُ ُ‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َّ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ‬‫وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫او ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ از ﻫﺮ ﮐﺪام ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﮔﺮدد«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ‬
‫اﺟ َﻌﻠْ� ﻣ َﻦ ُ‬
‫الﻤﺘَ َﻄ ِّﻬﺮ َ‬
‫�ﻦ«‪ (1 ).‬اﯾﻦﻫﺎ‪،‬‬
‫َ َّ َّ َ َ ْ‬
‫و‬ ‫‪،‬‬‫�‬ ‫ا�‬‫ﻮ‬‫اﺘﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫�‬
‫ْ َْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ آورده اﺳﺖ‪» :‬ا�َّ اﺟﻌﻠ ِ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻤﻪي‬
‫رواﯾﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦﺑﺎره را ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ در ﻓﻀﯿﻠﺖ‪‬‬
‫وﺿﻮ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮏ ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح دﻧﯿﺎ و آﺧﺮﺗﺸﺎن در آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

 ‫‪ -186‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬

‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٠٤٠‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ل ْﻮ �ﻌﻠ ُﻢ اﻨﻟَّﺎس ﻣﺎ ﻲﻓ اﻨﻟِّﺪاءِ والﺼ ِﻒ‬
‫َّ ْ‬ ‫َْ َُ َ َ‬ ‫ْ ََ ُ َ َْ‬ ‫ْ َْ َ ُ َ َْ‬ ‫َ َّ ُ َّ َ ْ َ ُ‬
‫�‬
‫ِ ِ‬‫ﺠ‬ ‫ﻬ‬ ‫اﺘﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ﻮن‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ولﻮ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ﻻﺳ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻤ‬‫ﻬ‬‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﺴ‬ ‫�‬ ‫أن‬ ‫ﻻ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫وا‬ ‫ﺪ‬ ‫�‬
‫اﻷو ِل‪� ،‬ﻢ لﻢ ِ‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َََ‬ ‫َ ُ َ َ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻻﺳتﺒﻘﻮا إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ‪َ ،‬ول ْﻮ �ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ ِﻲﻓ اﻟﻌﺘﻤ ِﺔ َوالﺼﺒﺢِ ﻷﺗ ْﻮﻫﻤﺎ َول ْﻮ ﺣﺒﻮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮدم از ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان و‬
‫ﺻﻒ اول آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ‬
‫ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زود رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭼﻪ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ دارد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي آن ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﺒﻘﺖ ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ در‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ و در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اذان‪ ،‬اﻋﻼم ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در اﺑﺘﺪاي وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن وﻗﺖ‪ ‬آن‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮانِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮓ ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﻮا ﺧﻨﮏﺗﺮ ﺷﻮد؛ ﻟﺬا دﯾﺮﺗﺮ اذان ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ ،‬در اذان ﻋﺸﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫َ َ‬
‫ﮐﻠﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓ ِﺈذا‬
‫ُ‬ ‫َّ ُ َ ْ ِّ ْ َ ُ َ‬
‫الﺼﻼة ﻓﻠﻴُ َﺆذن ﻟ� ْﻢ أ َﺣ ُﺪ� ْﻢ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬ ‫َﺣ َ َ‬
‫ﺮﻀ ِت‬
‫ﺷﻤﺎ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫اذانِ ﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺎﻧﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و در ﺳﺎل‬
‫دوم ﻫﺠﺮي واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اذان‪ ،‬دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪615 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.437 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7246 ،6008 ،685 ،631 ،628) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 674 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‪ :‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ‬
‫ﺣﻮﯾﺮث‪.‬‬
 ‫‪635‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬

‫واﺟﺐ ﺷﺪ‪ .‬ﺟﺮﯾﺎن از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﻣﺸﻮرت و راﯾﺰﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺮِ‬
‫ﻧﺤﻮهي اﻋﻼم وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮِ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آﺗﺶ ﺑﺰرﮔﯽ روﺷﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم آنرا ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ زﻧﮓ‪ ‬ﺑﺰرﮔﯽ ﻓﺮا رﺳﯿﺪن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را اﻋﻼم ﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺼﺎرا ﮐﻪ ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺎﻗﻮس اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬از ﺷﯿﭙﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ را‬
‫ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب‪ #‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﺮدي را در ﺧﻮاب دﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﻗﻮﺳﯽ در دﺳﺖ داﺷﺖ؛ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﺎﻗﻮس‪ ،‬ﻓﺮوﺷﯽﺳﺖ؟ آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺎ آن ﭼﻪﮐﺎر ﮐﻨﯽ؟ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺎ آن‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز را اﻋﻼم‬
‫ﮐﻨﻢ‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ روش ﺑﻬﺘﺮي ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺸﺎن دﻫﻢ؟ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آري‪ .‬آنﮔﺎه آن ﻣﺮد ﻧﺤﻮهي اذان و اﻗﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬آﻣﻮزش داد‪ .‬ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺧﻮاﺑﺶ را ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮاب راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ؛ آنرا ﺑﻪ ﺑﻼل آﻣﻮزش ﺑﺪه«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻼل‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺆذن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و اذان ﮔﻔﺖ‪ .‬در زﻣﺎن ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اذان دوم ﮐﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ آﻣﺪنِ اﻣﺎم‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اذان ﻧﺨﺴﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬دو ﺑﺎر اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‬
‫اذان ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ اﻋﻼم دﺧﻮل وﻗﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز آﻣﺎده ﺷﻮﻧﺪ؛ و دﯾﮕﺮي‪،‬‬
‫اذان دوم ﮐﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ آﻣﺪن اﻣﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺑﻼل‪ ‬دﺳﺘﻮر داد‬
‫ً ِّ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻋﻼم وﻗﺖ ﺳﺤﺮ‪ ،‬اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِن ﺑِﻼﻻ ﻳُ َﺆذن ﺑِﻠﻴْ ٍﻞ‬
‫ِّ ُ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ِّ َ‬ ‫� ْﻢ ﻓَ ُﻠﻜُﻮا َو ْ َ‬
‫ُ َ َ َ ُ ْ ََْ َ َ ُ ُ‬
‫اﺮﺷ ُ�ﻮا َﺣ َّﻰﺘ ﻳُﺆذن ِا ْ� ُﻦ أ ّم َﻣﻜﺘُﻮم؛ ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻳُ َﺆذن‬ ‫ِﻴﻟﻮﻗِﻆ ﻧﺎﺋِﻤ�ﻢ و�ﺮ ِﺟﻊ ﻗﺎﺋِﻤ‬
‫اﻟﻔﺠﺮ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻼل‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اذان ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺷﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫ُ‬ ‫ﺣﻰﺘ ﻳﻄﻠﻊ‬‫ّ‬

‫ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﯿﺪار ﺷﻮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺤﺮي ﺑﺨﻮرد؛ ﻟﺬا ‪ -‬ﭘﺲ از اذان ﺑﻼل‪-‬‬
‫ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ امﻣﮑﺘﻮم اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا او زﻣﺎﻧﯽ اذان ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اذانِ ﭘﺎﯾﺎنِ ﺷﺐ ﮐﻪ ﻣﺮدم آنرا‬
‫اذان اول ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﻋﻼم وﻗﺖ‪ ‬ﺳﺤﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.2040 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪636‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اذان ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭘﺲ از دﺧﻮل وﻗﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اذان اول ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي‬
‫از ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اد‪‬ﻋﺎي ﺳﻨّﯽ ﺑﻮدن‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اذان اول ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در‬
‫زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ! اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﯽآنﮐﻪ درك ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و دﯾﮕﺮ اﺻﺤﺎب‪ #‬ﺧﺮده ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺨﻦ اﯾﻦ‬
‫اﻓﺮاد‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻋﻈﻢ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ْ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ُ َّ َ ُ َّ ْ‬
‫اﺨﻟُﻠُ َﻔﺎ ِء َّ‬
‫ﻳﻦ ال َﻤﻬ ِﺪﻳِّ� ِﻣ ْﻦ َ� ْﻌ ِﺪي«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻨﺖ ﻣﻦ و‬ ‫الﺮا ِﺷ ِﺪ‬ ‫»ﻋﻠﻴ�ﻢ �ﺴنﻲﺘ وﺳﻨ ِﺔ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪ و ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪي ﭘﺲ از ﻣﺮا ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬و ﺑﻪاﺟﻤﺎع‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺟﺰو ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از او‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ از ﯾﮑﯽ از ﺧﻠﻔﺎي‬
‫راﺷﺪﯾﻦ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ از ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﻧﮑﺎرِ ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳﺨﻦ اﯾﻦ اﻓﺮاد‪،‬‬
‫از آن ﺟﻬﺖ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎرِ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬را رد ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻄﺎي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬درﺑﺎرهي اﺗﻤﺎم ﺣﺞ در »ﻣﻨﺎ« را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬اذان اول ﺟﻤﻌﻪ را رد ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻓﻪي اﻓﺮاد داﻧﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و اذان اول ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ و ﻣﺼﺎﻟﺢِ آنرا ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارﻧﺪ؟! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬راﺳﺖ و درﺳﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻧﺴﻞﻫﺎي آﺧﺮ اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺴﻞﻫﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ (2 ).‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ؛ ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻟﺬا اذان اول‬
‫اول ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺷﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2656 ،1919 ،623 ،617) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1092 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.$‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬إرواء‬
‫اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪2455 :‬؛ ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪165 :‬؛ اﻟﻈﻼل‪ ،‬و اﻟﺘﺮاوﯾﺢ‪ ،‬ص‪6:‬؛ و در ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫)‪(41 ،40‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪.937 :‬‬
 ‫‪637‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬

‫اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺟﻤﺎع ﺳﮑﻮﺗﯽِ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،#‬اذاﻧﯽ‬
‫ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﻦﺑﺎره اﺷﮑﺎلﺗﺮاﺷﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬زﺑﺎنِ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺧﺮده ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬از ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮاران‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد داﺷﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﺮا‬
‫ﺷﺨﺺ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اذان اول را ﺑﻨﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮد و در ﯾﮏ ﺣﻢ ﺻﺮﯾﺢ درﺑﺎرهاش ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﮕﻔﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺳﺒﺒﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ در دوران ﻋﺜﻤﺎن ‪ ‬اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ؛ ﻟﺬا ﺿﺮورت اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫اذان دوم ﮐﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ آﻣﺪن اﻣﺎم ﺑﻮد‪ ،‬اذان دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﻧﺒﻮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻼل‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اذاﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از دﺧﻮل وﻗﺖ ﺻﺒﺢ‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺪار ﺷﻮد و آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﺮي ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ و ﻫﺪﻓﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮد؛ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اذان اول ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ در ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﺑﻮدنِ آن ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز اول ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ دﻟﯿﻞِ اﺷﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﺑﻪاﺟﻤﺎع آندﺳﺘﻪ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﮐﻪ در آن زﻣﺎن زﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اذاﻧﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ و اذانِ ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ در‬
‫رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﺨﻦ ﺻﺮﯾﺢ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺸﺮوع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ در ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫درﺳﺖ و ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ ﻋﻤﻞِ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﺑﺮ اذان ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ در ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن وارد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ در ﻫﻤﯿﻦﺑﺎره ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫الﺼﻼة َﺧ ٌ‬
‫� ِﻣ َﻦ اﻨﻟّ ْﻮمِ « در اذان اولِ ﭘﯿﺶ از ﺻﺒﺢ‪،‬‬ ‫ﻣﺘﺄﺧﺮان ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ‪َّ » :‬‬

‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﻨﺪار‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻼل‪ ‬دﺳﺘﻮر داد‬
‫َ ُّ ْ‬
‫الﺼﺒ ِﺢ‬ ‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را در اذان ﺻﺒﺢ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬و� َذا أَ َّذﻧْ َ‬
‫ﺖ ﺑ َّ‬
‫ﺎﻷو ِل ِﻣﻦ‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻼة َﺧ ْ ٌ‬
‫َّ ُ‬ ‫ﻼة َﺧ ْ ٌ‬‫َّ ُ‬ ‫َُْ‬
‫� ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ ْﻮمِ «؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در اذان اول ﺻﺒﺢ دو ﺑﺎر‬ ‫� ِﻣ َﻦ اﻨﻟّ ْﻮمِ ‪ ،‬الﺼ‬ ‫�ﻘﻞ‪ :‬الﺼ‬
‫� ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ ْﻮمِ «‪ .‬اذان ﺻﺒﺢ را از آن ﺟﻬﺖ اذان اول ﺻﺒﺢ ﻧﺎﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪ‬ ‫ﻼة َﺧ ْ ٌ‬
‫َّ ُ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬الﺼ‬
‫ﻧﯿﺰ اذان ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﻗﺎﻣﻪ‪ ،‬اذان دوم اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻓﻘﻂ در اذان ﺻﺒﺢ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪638‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ در اﻗﺎﻣﻪي ﺻﺒﺢ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺄﺧﺮان از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ؛ در‬
‫ٌ‬ ‫َ ْ َ ُ ِّ َ َ َ ْ‬
‫� َﺻﻼة«؛) ‪» :(1‬ﻣﯿﺎن ﻫﺮ دو اذان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ��» :‬ﻞﻛ أذا� ِ‬
‫ﺑﯿﻦ ﻫﺮ اذان و اﻗﺎﻣﻪاي‪ ،‬ﻧﻤﺎزي وﺟﻮد دارد«‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ اذان اول ﺻﺒﺢ داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺆذن ﺑﯿﺎﯾﺪ و اذان دوم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اذان اول ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اذاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از دﺧﻮل وﻗﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد و اذان‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اذان ﺳﺤﺮ‪ ،‬اذان ﺻﺒﺢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎنﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺪار ﺷﻮﻧﺪ و آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﯿﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺤﺮي ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اذان ﺟﺰو ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ و از اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزي ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺆذن‪ ،‬ﺷﺒﺎﻧﻪروزي ﭘﻨﺞ ﺑﺎر و ﮔﺎه ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮓ ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﯽِ‬
‫اﷲ‪ ‬و ﺗﻮﺣﯿﺪش را ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و رﺳﺎ اﻋﻼم‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و رﺳﺘﮕﺎري ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮاي اﻣﺎم ﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ درﺧﺖ و ﺳﻨﮓ و ﮐﻠﻮﺧﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي ﻣﺆذن را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻌﺶ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺟﺎﯾﮕﺎه اذان ﻓﺮاﺗﺮ از ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺧﻮد رﺳﻮل اﷲ‪‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬اذان ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺧﻠﻔﺎي‬
‫راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﻣﺸﻐﻮل رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﻓﺮﺻﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺆذن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ آن زﻣﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ دوران‬
‫ﻣﺎ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻣﺆذن‪ ،‬وﻗﺖ اذان و ﻧﻤﺎز را از روي ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺆذن در‬
‫آن دوران ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﯾﻪ را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‬
‫و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﯿﺺ وﻗﺖ ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﻏﺮوب‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺷَﻔَﻖ را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻠﻮع ﺳﭙﯿﺪهدم را ﻧﯿﺰ ﭘﯽﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ وﻗﺖ ﺻﺒﺢ را ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا اذان در آن دوران‪ ،‬دﺷﻮاريﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮدش را‬
‫داﺷﺖ و وﻗﺖﮔﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ ،#‬ﺧﻮد ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(627 ،624) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 838 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪.‬‬
 ‫‪639‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬

‫اذان را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬اذان از اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪان‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را از اذان ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫اذان را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮدم از ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﭘﺎداش اذان آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺮدم‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎرِ‬
‫ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آنرا ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺣﻮاﻟﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ‬
‫اذان ﺑﺪه و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻮدت اذان ﺑﮕﻮ! ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﺳﻔﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺆذن‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬در ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻔﺮ ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﻔﺮﻫﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﻣﯿﺮ ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺳﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻣﯿﺮِ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ‬
‫را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺆذن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺮود و اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﺆذن‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و ﺗﻌﯿﯿﻦﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزي را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ واﮔﺬار ﮐﺮد‪ ،‬آنﺷﺨﺺ اﻣﺎم اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫َ َ ُ َّ َّ َّ ُ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ‬ ‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺮود و اﻣﺎﻣﺖ دﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬وﻻ ﻳﺆﻣﻦ‬
‫ْ‬ ‫َّ َ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ ﻲﻓ ُﺳﻠ َﻄﺎﻧِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻣﺤﺪودهي ﺗﺤﺖ اﺧﺘﯿﺎرِ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي او اﻣﺎﻣﺖ ﻧﺪﻫﺪ«؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َ ِّ ُ َ ْ ُ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٤١‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎو�ﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬الﻤﺆذﻧﻮن أﻃ َﻮل اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس‬
‫ْ ً َ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫أﻋﻨﺎﻗﺎ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﺮدنِ ﻣﺆذنﻫﺎ در‬
‫) ‪(3‬‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از ﮔﺮدنِ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،673 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.387 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺷﻤﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در آنروز ﺳﺨﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﻋﺮق ﻓﺮو ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮدن ﻣﺆذنﻫﺎ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ در ﻋﺮق ﻓﺮو ﻧﺮود و اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺮﺳﺪ«؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺮبﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ را درﺑﺎرهي‬
‫اﻓﺮاد ﺳﺮاﻓﺮاز و ﺳﺮآﻣﺪ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺆذنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم در روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪640‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ْ‬
‫اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‬ ‫ﻌﻴﺪ‬
‫‪ -١٠٤٢‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ ﺑﻦ أﻲﺑ ﺻﻌﺼﻌﺔ‪ :‬أن أﺑﺎ ﺳ ٍ‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ََ َ َ ُْ َ‬ ‫َ ُ ِّ َ َ ُ ُّ َ َ‬
‫أراك ﺤﺗِﺐ اﻟﻐﻨ َﻢ َواﺒﻟَﺎدِﻳﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻛﻨﺖ ﻲﻓ �ﻨ ِﻤﻚ ‪ -‬أ ْو ﺑﺎدِﻳﺘِﻚ ‪ -‬ﻓﺄذﻧﺖ لﻠﺼﻼة ِ‪،‬‬ ‫ﻪﻟ‪» :‬إ�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ‬
‫الﻤﺆذن ﺟ ٌّﻦ‪َ ،‬وﻻ إ� ٌﺲ‪َ ،‬وﻻ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َْ َ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ َ ِّ َ‬
‫َ‬
‫ﻲﺷ ٌء‪ ،‬إِﻻ ﺷ ِﻬﺪ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ت‬
‫ﻓﺎر�ﻊ ﺻﻮﺗﻚ ﺑِﺎﻨﻟﺪاءِ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ �ﺴﻤﻊ ﻣﺪى ﺻﻮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺳﻮل اﷲ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ر‬‫ﺎل َأﺑُﻮ َﺳﻌﻴﺪ‪َ :‬ﺳﻤ ْﻌ ُﺘ ُﻪ ﻣ ِْﻦ َ‬
‫َُ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﻪﻟ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪ .‬ﻗ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽﺻﻌﺼﻌﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺧﺪري‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻋﻼﻗﻪ داري؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺖ ‪ -‬ﯾﺎ در ﺑﯿﺎﺑﺎن‪ -‬ﺑﻮدي و ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‪ ،‬اذان ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺻﺪاﯾﺖ را ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﻦ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﺟﻦ ﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺻﺪاي ﻣﺆذن را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ را از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﺮدنِ ﻣﺆذنﻫﺎ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از ﮔﺮدنِ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺆذﻧﺎن اﻣﯿﺘﺎزي وﯾﮋه‬
‫و اﻧﺤﺼﺎري دارﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺮدﻧﺸﺎن از ﮔﺮدن ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﻣﻘﺎم واﻻﯾﺸﺎن ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺆذنﻫﺎ اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و رﺳﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮازِ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﯾﺎ از ﮔﻞدﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮓ ﺗﮑﺒﯿﺮ و‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ اﷲ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﻧﺪاي رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪﺳﻮي ﻧﻤﺎز و رﺳﺘﮕﺎري‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﭘﺎداﺷﺸﺎن از ﺟﻨﺲ ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن ﮔﺮدنﻫﺎﯾﺸﺎن در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ و ﺳﺮاﻓﺮاز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺗﻔﺮﯾﺢ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﮑﻮﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي اذان ﮔﻔﺘﻦ ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮدم از ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان و ﺻﻒ اول آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن‬
‫ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان ﺣﺪﯾﺚ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﮔﺬﺷﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﺟﻦ ﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺻﺪاي ﻣﺆذن را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.609 :‬‬

 ‫‪641‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬

‫او ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻀﺎﯾﻞ اذان اﺳﺖ ﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﭘﺎداش ﻣﺆذن ﺑﻪ ﻧﻔﻌﺶ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎر ﻣﺆذنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻨﮑﻪ اذان ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرﮔﯽ دارد؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ‬
‫اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﮑﻮﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆذن‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺮاي‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﻣﺆذن اﺻﻠﯽ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ از ﻣﺆذن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود ﺗﺎ در اذان ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻗﺒﻞ از ﻣﺆذن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻖّ ﻣﺆذن اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬وﻻ‬
‫ْ‬ ‫َ ُ َّ َّ َّ ُ ُ َّ َ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ ﻲﻓ ُﺳﻠ َﻄﺎﻧِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻣﺤﺪودهي ﺗﺤﺖ اﺧﺘﯿﺎرِ ﺷﺨﺼﯽ‬ ‫ﻳﺆﻣﻦ الﺮﺟﻞ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي او اﻣﺎﻣﺖ ﻧﺪﻫﺪ«؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ ْ َ َّ ْ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٤٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﻧﻮد َِي ﺑﺎلﺼﻼة ِ‪ ،‬أدﺑ َﺮ الﺸﻴﻄﺎن‪،‬‬
‫ْ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ِّ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ َّ‬ ‫َ َ ُ ُ َ ٌ َ َّ‬
‫اء أ�ﺒﻞ‪ ،‬ﺣﻰﺘ إِذا ﺛ ِّﻮب لﻠﺼﻼة ِ أدﺑ َﺮ‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬ ‫ﺮﺿاط ﺣﻰﺘ ﻻ �ﺴﻤﻊ اﺘﻟﺄذِﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗ ِﻲﻀ اﻨﻟﺪ‬ ‫وﻪﻟ‬
‫واذ ُﻛ ْﺮ َﻛ َﺬا ‪ -‬ل َِﻤﺎ لَﻢْ‬
‫َُ ُ ْ ُْ َ َ ْ‬ ‫َ ُ َ َّ ْ ُ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫إِذا ﻗ ِﻲﻀ اﺘﻟﺜﻮِ�ﺐ أ�ﺒﻞ‪ ،‬ﺣﻰﺘ � ِﻄﺮ �� الﻤﺮءِ و�ﻔ ِ‬
‫ﺴ ِﻪ‪� ،‬ﻘﻮل‪ :‬اذﻛﺮ ﻛﺬا‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َّ َّ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫َ ُ ْ َْ ُ ْ َُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺮﺟﻞ ﻣﺎ ﻳﺪرِي � ْﻢ ﺻ�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻳ�ﻦ ﻳﺬﻛﺮ ﻣِﻦ �ﺒﻞ ‪ -‬ﺣﻰﺘ �ﻈﻞ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻤﺎز ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ‪ -‬ﺑﯽﻗﺮار ﺷﺪه‪ -‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از او ﺑﺎد ﺑﯿﺮون ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد ﺗﺎ ﺻﺪاي اذان‬
‫را ﻧﺸﻨﻮد؛ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اذان ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﻮن ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎز ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزﮔﺰار را‬
‫وﺳﻮﺳﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﻣﻮﺿﻮع و ﻓﻼن ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪﯾﺎد آور و ﻧﻤﺎزﮔﺰار را ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎد‪ ‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﯾﺎدش ﻧﺒﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ‬
‫‪ -١٠٤٤‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪� :$‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إِذا‬
‫َ ْ ُ ُ ْ ُ َ ِّ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ُ ُ َّ َ ُّ َ َ َّ َ َّ َ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ ً َ َّ ُ َ َ ْ‬
‫ﻲﻠﻋ ﺻﻼة ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴ ِﻪ‬ ‫ﺳ ِﻤﻌﺘﻢ الﻤﺆذن �ﻘﻮلﻮا ﻣِﺜﻞ ﻣﺎ �ﻘﻮل‪� ،‬ﻢ ﺻﻠﻮا ﻲﻠﻋ؛ ﻓﺈﻧﻪ ﻣﻦ ﺻ�‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪608 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.389 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪642‬‬
‫ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ََْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ٌ‬ ‫َ َ ْ ً ُ َّ َ ُ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻻ ﺗنﺒ ِﻲﻐ إِﻻ ﻟ ِﻌﺒ ٍﺪ ﻣِﻦ ﻋِﺒﺎدِ اﷲِ‬ ‫�ﻟﺔ ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫ﺈ�‬ ‫ﻓ‬ ‫؛‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻴﻠ‬ ‫ﺳ‬
‫ِ‬ ‫الﻮ‬ ‫ﻲﻟ‬‫ِ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﺑِﻬﺎ ﻋﺮﺸا‪� ،‬ﻢ ﺳﻠ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﻮ ِﺳﻴﻠﺔ ﺣﻠﺖ ﻪﻟُ الﺸﻔﺎﻋﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻲﻟ َ‬‫أ�ﻮن أﻧﺎ ﻫ َﻮ‪� ،‬ﻤﻦ ﺳﺄل ِ َ‬ ‫أرﺟﻮ أن‬ ‫و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺻﺪاي اذان را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ و آنﮔﺎه ﺑﺮ ﻣﻦ درود و ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮏ درود ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮش ده درود ﺑﺮ او ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻣﻦ "وﺳﯿﻠﻪ" را‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ واﻻ در ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪،‬‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد و اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬آن ﺑﻨﺪه ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪ را ﺑﺮاي ﻣﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ - ‬ﻣﻦ‪ -‬ﺑﺮاﯾﺶ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ در ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻣﺆذن اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﮐﻪ ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﺷﻨﯿﺪﻧﺶ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮدد و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از او ﺑﺎد ﺑﯿﺮون ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‬
‫ﺗﺎ ﺻﺪاي اذان را ﻧﺸﻨﻮد‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اس ٱ ۡ َ‬
‫� َّن ِ‬
‫َ ّ ۡ‬
‫� ٱل َو ۡس َو ِ‬
‫]اﻟﻨﺎس‪[٤ :‬‬ ‫اس ‪﴾٤‬‬ ‫﴿مِن ِ‬
‫از ﺷﺮّ )ﺷﯿﻄﺎنِ( وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ و ﮐﻤﯿﻦﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ )ﭼﻮن اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ‬
‫ﻧﺪارد و( ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ‬
‫اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ و ﻣﻌﺎﺻﯽ را‬
‫دوﺳﺖ دارد؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ َ ٰ ُ َ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٓ‬
‫﴿ٱلشي�ن يعِد�م ٱلفقر و�أمر�م ب ِٱلفحشاءِ﴾‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.384 :‬‬

 ‫‪643‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬

‫ﻟﺬا ﺷﯿﻄﺎن دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮوﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻧﺠﺎﻣﺶ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺆذن اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﻗﺪر دور ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﺪاي اذان را ﻧﺸﻨﻮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫اذان ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎز ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزﮔﺰار را‬
‫وﺳﻮﺳﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﻣﻮﺿﻮع و ﻓﻼن ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪﯾﺎد آور و ﻧﻤﺎزﮔﺰار را ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎد‪ ‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﯾﺎدش ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وارد ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﯾﺎدش ﻣﯽآورد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ /‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﯿﺰي را ﺟﺎﯾﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهام ﮐﻪ آنرا ﮐﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪام‪ .‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮو وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮان؛ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ ﯾﺎدت ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ آنرا ﮐﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاي‪ .‬آن ﻣﺮد وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وارد ﻧﻤﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﯾﺎدش آﻣﺪ ﮐﻪ آن ﭼﯿﺰ را ﮐﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫واﻗﻌﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪي ﻣﻬﻤﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اذان‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن را ﻣﯽراﻧﺪ و او را دور و ﮔﺮﯾﺰان ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﻮش ﻧﻮزاد‪ ،‬اذان ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﯿﻄﺎن را از او دور ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﮔﻮش ﻧﻮزاد اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻧﺎم و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اذان‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن را دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻏﯿﺮ از وﻗﺖ اذان‪ ،‬اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﯿﻄﺎن دور ﻣﯽﺷﻮد؟ اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ؛‬
‫اﻣﺎ ذﮐﺮِ اﷲ‪ ‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺷﯿﻄﺎن را دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا » ‪ «‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫اﷲ‪ ‬ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و دور ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دوم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺻﺪاي اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ‪،‬‬
‫اﷲ اﻛﺮﺒ«‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬‫ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ُ » :‬‬
‫َْ‬ ‫َْ َ ُ ْ‬
‫اﷲ«‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬أﺷ َﻬ ُﺪ‬
‫أن ﻻ � إﻻ ُ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ُ » :‬‬
‫اﷲ اﻛﺮﺒ«‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬أﺷﻬﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪644‬‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﷲ«‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬ ‫أن ﻻ � إِﻻ اﷲ«‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳﻮل ا ِ‬
‫الﺼﻼة« و » َ َّ‬ ‫ﻰﺣ َﻰﻠﻋ َّ‬ ‫ﷲ«‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺆذن ﻋﺒﺎرتﻫﺎي » َ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ‬
‫ﻰﺣ َﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬‫»أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻔﻼح« را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﻻ َﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة‬
‫ِّ‬
‫ِإﻻ ِﺑﺎ�«؛ زﯾﺮا ﻣﺎ دﻋﻮتﺷﺪﮔﺎﻧﯿﻢ و ﻣﺆذن‪ ،‬دﻋﻮتﮔﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫الﺼﻼة« و » َ َّ‬
‫ﻰﺣ‬ ‫ﻰﺣ َﻰﻠﻋ َّ‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺆذن ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪﺳﻮي ﻧﻤﺎز و رﺳﺘﮕﺎري ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪َّ َ » ،‬‬
‫َ‬
‫َﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح« ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪﺳﻮي ﻧﻤﺎز و رﺳﺘﮕﺎري‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻤﮏ و‬
‫ِّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪» :‬ﻻ َﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة ِإﻻ ِﺑﺎ�«‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي‬
‫اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ و ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﯾﺎ اﺻﻼحِ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﺜﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي دو ﺑﺎغدار ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از زﺑﺎنِ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ٓ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ َ َّ ُ َ ُ َّ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٣٩ :‬‬ ‫� � ق َّوةَ إِ� ب ِٱ�ِ﴾‬ ‫﴿ولو� إِذ دخلت جنتك قلت ما شاء ٱ‬
‫)ﺑﺎغدار ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ آن ﯾﮑﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ (:‬ﭼﺮا آنﮔﺎه ﮐﻪ وارد ﺑﺎﻏﺖ ﺷﺪي‪ ،‬ﻧﮕﻔﺘﯽ‪:‬‬
‫»آﻧﭽﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪) ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد(؛ ﻫﯿﭻ ﺗﻮان و ﻗﺪرﺗﯽ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ«؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎوري داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺎﻏﺖ از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ و ارزﺷﻤﻨﺪيﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫» َ َّ َ ُ ُّ َ َ َ َ ْ ﻣ ْﻦ ُﻛﻨُ‬
‫ﻮز اﺠﻟَﻨ ِﺔ؟«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﮔﻨﺠﯽ از ﮔﻨﺞﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺸﺎن‬ ‫ِ‬ ‫� ِ‬
‫أﻻ أدﻟﻚ ﻰﻠﻋ ﻛ ٍ‬
‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺪﻫﻢ؟« ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ َﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ ِﺑﺎ�«‪ (1 ).‬ﭘﺲ‬
‫َ‬ ‫الﺼﻼة« و » َ َّ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺆذن ﻋﺒﺎرتﻫﺎي » َ َّ‬
‫ﻰﺣ َﻰﻠﻋ َّ‬
‫ﻰﺣ َﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح« را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ »ﻻ‬
‫ﻼة َﺧ ْ ٌ‬
‫َّ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫� ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ ْﻮمِ « را‬ ‫َﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة ِإﻻ ِﺑﺎ�« ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و آنﮔﺎه ﮐﻪ در اذان ﺻﺒﺢ »الﺼ‬
‫ﻼة َﺧ ْ ٌ‬
‫� ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ ْﻮمِ «‪ .‬و‬
‫َّ ُ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬الﺼ‬
‫ﭼﻮن »اﷲ اﻛﺮﺒ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺗﮑﺒﯿﺮ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و وﻗﺘﯽ »ﻻ � إﻻ ُ‬
‫اﷲ«‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از او‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7386 ،6384 ،4205) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2704 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪.‬‬
 ‫‪645‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬
‫ِّ َ ُ َ‬ ‫ّ‬
‫ﺻﻠﻮات ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ َﺻﻞ َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ‪«...‬؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ درود ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬در ﺑﺮاﺑﺮش ده درود ﺑﺮ او ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه از اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي‬
‫اﺪﻟ ْﻋ َﻮ ِة َّ‬
‫اﺘﻟ َّ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪" ،‬وﺳﯿﻠﻪ" را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا�َّ َر َّب َﻫﺬه َّ‬
‫ِِ‬
‫َ َ ْ َ ُ ) ‪(1‬‬ ‫ُ َ َّ ً ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ً َ ْ ُ ً َّ‬ ‫َّ َ ْ َ َ‬
‫اﺬﻟى وﻋﺪﺗﻪ«‪.‬‬ ‫آت �ﻤﺪا ال َﻮ ِﺳﻴﻠﺔ َواﻟﻔ ِﻀﻴﻠﺔ َوا�ﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎ �ﻤﻮدا ِ‬
‫َوالﺼﻼ ِة اﻟﻘﺎﺋِﻤ ِﺔ ِ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ و "وﺳﯿﻠﻪ" را ﺑﺮاﯾﺶ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬درﺟﻪ و ﻣﻘﺎﻣﯽ واﻻ در ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ؛‬
‫واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ وﺟﻮد دارد و ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻻﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬آن ﺑﻨﺪه ﺑﺎﺷﻢ«‪ .‬و انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪه و ﺑﻨﺪهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ﻫﺮ اذاﻧﯽ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺎم را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ و دﻋﺎ در ﻣﯿﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ‪ ،‬رد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪي‬
‫ْ ََ‬ ‫َُ‬
‫آت � َّﻤ ًﺪا ال َﻮ ِﺳﻴﻠﺔ«‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎمِ وﺳﯿﻠﻪ را ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫اﻣﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ِ » :‬‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪ .‬و اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن‬
‫داده ﺷﻮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎﯾﺸﺎن را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬آن ﺑﻨﺪه ﺑﺎﺷﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺻﺪاي اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻼوت را ﻗﻄﻊ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺟﻮاب ﻣﺆذن را ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻼوت ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ دﻫﯿﻢ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف‬
‫ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ اذان را ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آري؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب اذان را ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ْ ِّ َ‬ ‫َ‬
‫اذان‪ ،‬ذﮐﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا َﺳ ِﻤ ْﻌﺘُ ُﻢ ال ُﻤ َﺆذن‬
‫َُ ُ‬ ‫َُ ُ َْ‬
‫�ﻘﻮلﻮا ِﻣﺜﻞ َﻣﺎ �ﻘﻮل«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺻﺪاي اذان را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﺆذن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪614 :‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اي ﭘﺮوردﮔﺎر اﯾﻦ ﻓﺮاﺧﻮان ﮐﺎﻣﻞ و ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد! ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪ )=ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي در ﺑﻬﺸﺖ( و ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺎص ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ‬
‫و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ وﻋﺪه ﻓﺮﻣﻮدهاي‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ‬وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﺎن«‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 384 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪.$‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪646‬‬

‫ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺆذن را ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز‪ ،‬اذﮐﺎر و اوراد وﯾﮋهاي دارد و‬
‫اذان ﻧﯿﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را از ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﻟﺬا ﭼﻮن ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺒﺎرات اذان را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺎلِ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺆذن را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﺒﺎرات اذان‪ ،‬ذﮐﺮ اﺳﺖ‬
‫و دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ ﺟﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ذﮐﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت‬
‫اذان را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻮاب اذان را داد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ دﯾﮕﺎه‪ ،‬ﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ دارد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬و دﻧﺒﺎل ﮐﺮدن واژهﻫﺎي اذان ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن آوردن آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺻﺪاي ﭼﻨﺪ ﻣﺆذن را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﻤﻪ را ﺑﺪﻫﯿﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ اذا ِن ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اذان‪ ،‬اذان دوم ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب اذان ﻧﺨﺴﺖ‬
‫را ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﺑﻪ اذان دوم ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اذان دوم را ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن اذان ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب اذان دوم را ﻧﯿﺰ ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ در‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺻﺪاي اذان را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ اﯾﻦ را ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اذان دﯾﮕﺮي ﺑﺸﻨﻮد و او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺟﻮاب اﯾﻦ اذان را ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اذان‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮاي وي ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ وي آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي آورده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺗﺄﻣﻞ دارد؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﻓﺮﻣﻮدهي ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي اذان‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦِ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬اﯾﻦ اذان‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮاي وي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫آري؛ اﯾﻨﮏ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻣﺠﻤﻮع ﮐﻪ ﻫﺮ اذاﻧﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﻧﻤﺎز و رﺳﺘﮕﺎريﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺟﻮاب اذان را ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺿﺮري ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪647‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬
‫َ َ ْ ُ ُ ِّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اء‪� ،‬ﻘﻮلﻮا‬‫‪ -١٠٤٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﺳ ِﻤﻌﺘﻢ اﻨﻟﺪ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ ُ ُ ُ ِّ ُ‬
‫ﻛﻤﺎ �ﻘﻮل الﻤﺆذن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي اذان‬
‫را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ‬ ‫ِ� � َ ْﺴ َﻤ ُﻊ اﻨﻟِّ َﺪ َ‬
‫ﺎل ﺣ ْ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َّ‬
‫اء‪ :‬ا�َّ رب ﻫ ِﺬه ِ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٠٤٦‬وﻋﻦ‬
‫ُ َ َّ ً َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ً َ ْ ُ ً َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َّ َّ َ َّ‬
‫آت �ﻤﺪا الﻮ ِﺳﻴﻠﺔ‪ ،‬واﻟﻔ ِﻀﻴﻠﺔ‪ ،‬وا�ﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎ �ﻤﻮدا اﺬﻟِي‬ ‫اﺪﻟﻋﻮة ِ اﺘﻟﺎﻣﺔِ‪ ،‬والﺼﻼة ِ اﻟﻘﺎﺋ ِﻤﺔِ‪ِ ،‬‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َوﻋﺪﺗﻪ‪ ،‬ﺣﻠﺖ ﻪﻟُ ﺷﻔﺎﻋﻲﺘ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي اذان‪،‬‬
‫َ ََ‬ ‫ُ َ َّ ً َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ ْ َ َّ َّ‬ ‫َ َّ‬
‫الﻮ ِﺳﻴﻠﺔ‪َ ،‬واﻟﻔ ِﻀﻴﻠﺔ‪،‬‬ ‫آت �ﻤﺪا‬ ‫ﻫﺬ ِه اﺪﻟﻋﻮ ِة اﺘﻟﺎﻣ ِﺔ‪َ ،‬والﺼﻼ ِة اﻟﻘﺎ ِﺋﻤ ِﺔ‪ِ ،‬‬ ‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬ا�َّ رب ِ‬
‫َْ‬ ‫ْ َ ْ ُ َ َ َ ً َ ْ ُ ً َّ‬
‫اﺬﻟي َو َﻋﺪﺗ ُﻪ") ‪ (3‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬ ‫َوا�ﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎ �ﻤﻮدا ِ‬
‫َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َ ِّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِ� �ﺴﻤﻊ الﻤﺆذن‪:‬‬ ‫ﻲﺒ‪� ‬ﻧﻪ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﺣ‬ ‫ﺎص‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ٍ‬ ‫وﻗ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٠٤٧‬وﻋﻦ ﺳﻌ ِﺪ ﺑﻦ‬
‫ًَّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ِ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ُ‬‫ْ‬ ‫ْ َُ ْ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟُ‪َ ،‬وأن �ﻤﺪا �ﺒﺪهُ َو َرﺳﻮﻪﻟُ‪َ ،‬ر ِﺿﻴﺖ ﺑِﺎﷲِ ر�ﺎ‪،‬‬ ‫أﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻪﻟ إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ً ُ َ َُُْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ ً‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﻼم دِﻳﻨﺎ‪ ،‬ﻏ ِﻔ َﺮ ﻪﻟُ ذ�ﺒﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫َو� ِ ُﻤ َﺤﻤ ٍﺪ َرﺳﻮﻻ‪َ ،‬و�ِﺎﻹﺳ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن‬
‫أن ُ�َ َّﻤﺪاً َ�ﺒْ ُﺪهُ َو َر ُﺳ ُ ُ‬
‫ﻮﻪﻟ‪،‬‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬و‬ ‫ﻻ‬ ‫ه‬‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻻ‬
‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ﺻﺪاي اذان‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ ِ‬
‫إ‬ ‫إﻪﻟ‬
‫ً‬ ‫ﻮﻻ‪َ ،‬و� ْ‬‫َ ّ ً َ ُ َ َّ َ ُ ً‬ ‫َ ُ‬
‫ﺎﻹﺳﻼمِ ِدﻳﻨﺎ") ‪ (5‬ﮔﻨﺎﻫﺶ آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ ر�ﺎ‪ ،‬و ِ�ﻤﺤﻤ ٍﺪ رﺳ‬
‫ر ِﺿﻴﺖ ﺑِﺎ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪611 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.383 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.614 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.386:‬‬
‫)‪ (5‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﮐﻪ ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد دارد و‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪف ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ‪ ،‬و ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻪﻋﻨﻮان دﯾﻦ‪ ،‬راﺿﯽ و ﺧﺮﺳﻨﺪم«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪648‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ َ ُّ َ ْ َ َ َ‬ ‫ُّ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ان َواﻹﻗﺎﻣ ِﺔ«‪.‬‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬اﺪﻟﺎﻋء ﻻ ﻳﺮد �� اﻷذ ِ‬ ‫‪ -١٠٤٨‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎ در ﻣﯿﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ رد‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬در اداﻣﻪي ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان آورده‬
‫َ َ ْ ُ ُ ِّ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ ُ‬
‫اء‪� ،‬ﻘﻮلﻮا ﻛ َﻤﺎ �ﻘﻮل‬ ‫اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إذا ﺳ ِﻤﻌﺘﻢ اﻨﻟﺪ‬
‫ُ ِّ ُ‬
‫الﻤﺆذن«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي اذان را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﺆذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫َّ ْ‬ ‫َ َّ‬
‫اﺪﻟﻋ َﻮ ِة‬ ‫ﻫﺬ ِه‬
‫ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ دﻋﺎي ﭘﺎﯾﺎن اذان اﺳﺖ‪» :‬ا�َّ رب ِ‬
‫ْ َُ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ً َ ْ ُ ً َّ‬ ‫ُ َ َّ ً َ َ َ‬ ‫َّ َّ َ َّ َ َ َ‬
‫اﺬﻟي َو َﻋﺪﺗﻪ«‬ ‫الﻮ ِﺳﻴﻠﺔ‪َ ،‬واﻟﻔ ِﻀﻴﻠﺔ‪َ ،‬وا�ﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎ �ﻤﻮدا ِ‬ ‫آت �ﻤﺪا‬ ‫اﺘﻟﺎﻣ ِﺔ‪ ،‬والﺼﻼ ِة اﻟﻘﺎﺋِﻤ ِﺔ‪ِ ،‬‬
‫ﻮﻪﻟ‪،‬‬‫أن ُ�َ َّﻤﺪاً َ�ﺒْ ُﺪ ُه َو َر ُﺳ ُ ُ‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬و‬ ‫و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ دﻋﺎ‪» :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻪﻟ إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ً‬ ‫ﻮﻻ‪َ ،‬و� ْ‬‫َ ّ ً َ ُ َ َّ َ ُ ً‬ ‫َ ُ‬
‫ﺎﻹﺳﻼمِ ِدﻳﻨﺎ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ ر�ﺎ‪ ،‬و ِ�ﻤﺤﻤ ٍﺪ رﺳ‬ ‫ر ِﺿﻴﺖ ﺑِﺎ ِ‬
‫ُ َ ْ َُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ‬ ‫و ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ دﻋﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن اذان‪» :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻪﻟ إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ً‬
‫ﺎﻹﺳﻼمِ ِدﻳﻨﺎ«؛ و‬ ‫ﻮﻻ‪َ ،‬و� ْ‬ ‫َ ّ ً َ ُ َ َّ َ ُ ً‬
‫ﺳ‬‫ر‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬‫ﺤ‬ ‫ﻤ‬‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﺎ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ﷲ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑ‬ ‫ﻮﻪﻟ‪َ ،‬رﺿ ُ‬
‫ﻴﺖ‬ ‫أن ُ�َ َّﻤﺪاً َ�ﺒْ ُﺪ ُه َو َر ُﺳ ُ ُ‬
‫َ ُ َ َّ‬
‫ﻪﻟ‪ ،‬و‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ‪» :‬دﻋﺎ در ﻣﯿﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ رد ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي اذان«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن اذان ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺳﭙﺲ »ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ُْ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُ َ َّ ً َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ ْ َ َّ َّ‬ ‫َ َّ‬
‫الﻮ ِﺳﻴﻠﺔ‪َ ،‬واﻟﻔ ِﻀﻴﻠﺔ‪َ ،‬و ْا� َﻌﺜﻪ‬ ‫آت �ﻤﺪا‬‫ﻫﺬ ِه اﺪﻟﻋﻮ ِة اﺘﻟﺎﻣ ِﺔ‪َ ،‬والﺼﻼ ِة اﻟﻘﺎ ِﺋﻤ ِﺔ‪ِ ،‬‬ ‫"ا�َّ رب ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ ً َ ْ ُ ً َّ‬
‫اﺬﻟي َو َﻋﺪﺗ ُﻪ" روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از ﺷﻔﺎﻋﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎ �ﻤﻮدا ِ‬
‫َّ ْ َ َّ َّ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﻋﻮت ﯾﺎ ﻓﺮاﺧﻮانِ ﮐﺎﻣﻞ«؛ زﯾﺮا اذان‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ ﺑﻪﺳﻮي‬ ‫»اﺪﻟﻋﻮ ِة اﺘﻟ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﻧﻤﺎز و رﺳﺘﮕﺎريﺳﺖ و از ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ دﻋﻮتﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪َ » .‬و َّ‬
‫الﺼﻼ ِة اﻟﻘﺎﺋِ َﻤ ِﺔ«‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد«؛ زﯾﺮا اذان‪ ،‬اﻋﻼ ِم دﺧﻮل وﻗﺖ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3408 :‬؛ و إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪ 224 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪاﷲ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪649‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬
‫َ ََ‬ ‫ُ َ َّ ً َ َ َ‬
‫الﻮ ِﺳﻴﻠﺔ‪َ ،‬واﻟﻔ ِﻀﻴﻠﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪ )=ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي در‬ ‫آت �ﻤﺪا‬ ‫» ِ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ( و ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺎص ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪" .‬وﺳﯿﻠﻪ" ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪي ﺑﻬﺸﺖ‬
‫َ ََ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺧﺘﺼﺎص دارد‪َ » .‬واﻟﻔ ِﻀﻴﻠﺔ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻣﺘﯿﺎز و رﺗﺒﻪي ﺑﺎﻻ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫َُْ‬ ‫َّ‬ ‫ً‬ ‫َُْْ َ َ ًَ َُْ‬
‫اﺬﻟي َو َﻋﺪﺗﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ وﻋﺪه ﻓﺮﻣﻮدهاي‪ ،‬او را ﺑﻪ‬
‫» َوا�ﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎ �ﻤﻮدا ِ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ‬وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﺎن«‪ .‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ وﻋﺪهي اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٗ َّ َ‬ ‫َّ َ‬
‫اما � ُمودا ‪﴾٧٩‬‬‫� أن �بعثك ر�ك مق‬ ‫ك َع َ ٰٓ‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ ۡ� ِل � َت َه َّج ۡد بِهِۦ ناف ِلة ل‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬
‫و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﯿﺪار ﺑﺎش ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫ﺗﻮﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋه و ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎم ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﻣﺮدم در روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎﻧﮕﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره در‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﺰرگ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻟُﺨﺖ و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪاﻧﺪ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‬
‫دوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از آﻧﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ در آنﻫﻨﮕﺎم ﻫﺮ ﮐﺴﯽ از ﺑﺮادر‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪﻓﺎﺻﻠﻪي ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﺑﺎﻻي ﺳﺮِﺷﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫آنﺟﺎ ﻫﯿﭻ ﭘﺴﺘﯽ و ﺑﻠﻨﺪي و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪاش ﺑﺮود‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻣﺮدم در آنروز ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي وﺻﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮي دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد‬
‫ﺗﺎ در ﭘﯽِ ﮐﺴﯽ ﺑﺮآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰد آدم‪ ،‬ﻧﻮح‪،‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﯿﺴﯽ ﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرﮔﻮار‪‬‬
‫ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﻪ اﺟﺎزهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﺎن‪ ،‬او را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫ﻣﻘﺎم واﻻ و ﺳﺘﻮدهاي ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او وﻋﺪه ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪650‬‬

‫در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري رﺣﻤﻪاﷲ‪ ،‬دﻋﺎي ﭘﺲ از اذان ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َُْ‬ ‫ْ َ ْ ُ َ َ َ ً َ ْ ُ ً َّ‬
‫اﺬﻟي َو َﻋﺪﺗﻪ«؛ اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺰدون ﻋﺒﺎرت‪ِ » ‬إﻧﻚ ﻻ‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪َ » :‬وا�ﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎ �ﻤﻮدا ِ‬
‫ُْ ُ ْ َ َ‬
‫ﻴﻌﺎد«‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﻫﻢ دﻋﺎي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬ ‫ﺨﺗ ِﻠﻒ ال ِﻤ‬
‫َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ٰ ُ ُ َ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫يعاد‬ ‫﴿ر�نا وءات ِنا ما وعد�نا � رسل ِك و� � ِزنا يوم ٱلقِ�مةِ� إِنك � �ل ِف ٱل ِم‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩٤ :‬‬ ‫‪﴾١٩٤‬‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ! آنﭼﻪ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ وﻋﺪه دادهاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫رﺳﻮاﯾﻤﺎن ﻣﮕﺮدان‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫آري؛ اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﮐﻤﺎلِ ﺻﺪاﻗﺘﺶ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﮐﻤﺎل ﻗﺪرﺗﺶ ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬؛ زﯾﺮا ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه از دو ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎ وﻋﺪهدﻫﻨﺪه‪،‬‬
‫دروغﮔﻮﺳﺖ؛ و ﯾﺎ وﻋﺪهدﻫﻨﺪه از اﻧﺠﺎمِ ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از‬
‫ﻫﻤﻪ راﺳﺘﮕﻮﺗﺮ و ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش وﻋﺪه ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬ ‫اما � ُمودا ‪﴾٧٩‬‬‫﴿ع� أن �بعثك ر�ك مق‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در وﻋﺪهاش راﺳﺖﮔﻮ‪ ،‬و در اﻧﺠﺎمِ آن‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺆذن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﺎﻧﮓ ﻣﯽزﻧﺪ‪،‬‬
‫أن ُ�َ َّﻤﺪاً َ�ﺒْ ُﺪ ُه َو َر ُﺳ ُ ُ‬
‫ﻮﻪﻟ‪َ ،‬رﺿ ُ‬
‫ﻴﺖ‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻪﻟ إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬و‬
‫ً‬ ‫َ ّ ً َ ُ َ َّ َ ُ ً‬
‫ﻮﻻ‪َ ،‬و� ْ‬
‫ﺎﻹﺳﻼمِ ِدﻳﻨﺎ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ ر�ﺎ‪ ،‬و ِ�ﻤﺤﻤ ٍﺪ رﺳ‬
‫ِﺑﺎ ِ‬
‫و آﺧ‪‬ﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ دﻋﺎ ﮐﺮدن در ﻣﯿﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا دﻋﺎ در‬
‫ﻣﯿﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‬
‫ﺗﺎ اﷲ‪ ‬دﻋﺎﯾﻤﺎن را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬

‫***‬