‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوي‪/‬‬

‫)‪ 676-631‬ﻫـ(‬

‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬
‫)‪(6‬‬

‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‪/‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ از‪:‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫ﺷﺮح رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ ﻣﻦ ﮐﻼم ﺳﯿﺪ اﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮ ﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوی‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‬ ‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬ ‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬
‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫اﺳﻔﻨﺪ )ﺣﻮت( ‪ ۱۳۹۴‬ﺷﻤﺴﯽ – ﺟﻤﺎدي اﻷول ‪ ۱۴۳۷‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
‫ﺑﺎزﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺳﻢ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه‬
‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺎ‪:‬‬
‫‪book@aqeedeh.com‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -17‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع ‪9 ................. ................................‬‬

‫‪ -254‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن ‪9 ............................................‬‬
‫‪ -255‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﺣﺮاﻣﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آن را رد ﮐﻨﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪهاش را از ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺎز ﺑﺪارد و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﯾﺎ ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻏﯿﺒﺖ را ﺗﺮك ﮔﻮﯾﺪ ‪36.........................................................‬‬
‫‪ -256‬ﺑﺎب‪ :‬اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح ‪42 .................................................................‬‬
‫‪ -257‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪﻗﺼﺪ دو ﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ‪51.....................................................................................‬‬
‫‪ -258‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ و اﺣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﺎمداران در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻧﮕﺮاﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺪي ﻣﻨﻔﯽ و اﻣﺜﺎل آن وﺟﻮد ﻧﺪارد ‪57 ......................................‬‬
‫‪ -259‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﮑﻮﻫﺶ اﻓﺮاد دوروي ‪60................................................................‬‬
‫‪ -260‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ‪63 .......................................................................‬‬
‫‪ -261‬ﺑﺎب‪ :‬دروغﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪88...........................................................‬‬
‫‪ -262‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻗﺖ ﮐﺮدن و ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪91...............................................................‬‬
‫‪ -263‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﻬﺎدت دروغ ‪95................................................‬‬
‫‪ -264‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري ‪99....................‬‬
‫‪ -265‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﮔﻨﻪﮐﺎران ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠّﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص ‪111.‬‬
‫‪ -266‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ‪125 ...........................‬‬
‫‪ -267‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ و ﺑﺪون ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺮﻋﯽ ‪137‬‬
‫‪ -268‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺮدمآزاري ‪139 .................................................................‬‬
‫‪ -269‬ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪143 .................‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -270‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺣﺴﺪ ‪155 ...................................................................‬‬

‫‪ -271‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺶ ﮔﻮش داده ﺷﻮد ‪158 ..........................................................................‬‬
‫‪ -272‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﺿﺮورت ‪164 ............................‬‬
‫‪ -273‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪166 ...................................................‬‬
‫‪ -274‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺷﻤﺎﺗﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن و اﻇﻬﺎر ﺷﺎدي در ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼﺗﺶ‪171‬‬
‫‪ -275‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﺮ ﻧﺴﺐﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖﺷﺪه در ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ ‪172‬‬
‫‪ -276‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﻘﻠﺐ و دﻏﻞﺑﺎزي‪173 .........................................................‬‬
‫‪ -277‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ‪177 ............................................‬‬
‫‪ -278‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺶ ‪183 ...........................‬‬
‫‪ -279‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ )ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ( و ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ‪185 ..............‬‬
‫‪ -280‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﺑﺪﻋﺖ ﯾﺎ ﻓﺴﻖ آﺷﮑﺎر از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪190 ...........‬‬
‫‪ -281‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از درﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن دو ﻧﻔﺮ در ﺣﻀﻮر ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺪون‬
‫ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه از او‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت؛ ﻣﻨﻈﻮر از درﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت آرام و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻮﻣﯽ ﻧﺸﻨﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪199 ..............................................‬‬
‫‪ -282‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از زدنِ زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ اﻓﺰون‬
‫ﺑﺮ ﺣﺪ‪ ‬ﺗﺄدﯾﺐ ‪203 ...........................................................................................‬‬
‫‪ -283‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﻮرﭼﻪ و اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺎ‬
‫آﺗﺶ ‪212 .......................................................................................................‬‬
‫‪ -284‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺗﻮانﮔﺮ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش )در زﻣﺎن ﺳﺮرﺳﯿ ‪‬ﺪ‬
‫آن ﯾﺎ( ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺣﻘﺶ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ ‪215 .........................................‬‬
‫‪ -285‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن اﻧﺴﺎن از ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز آنرا ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ آنرا ﺑﻪ او ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮده و ﭼﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
 ‫‪3‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺧﺮﯾﺪن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﯾﺎ ﮐﻔﺎره و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫از ﺧﻮد‪ ‬آن ﺷﺨﺺ ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛ وﻟﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنرا از ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ او اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ ‪219 .......................................................‬‬
‫‪ -286‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ ‪222 .....................................................‬‬
‫‪ -287‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎ‪229 ..............................................................‬‬
‫‪ -288‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن رﯾﺎ ‪255 .......................................................................‬‬
‫‪ -289‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه رﯾﺎ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ ‪270 ......................‬‬
‫‪ -290‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ‪272 ....................................................................................................‬‬
‫‪ -291‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﺎ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم ‪281 ....................................‬‬
‫‪ -292‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن و زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس و‬
‫ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر ‪284 ..................................................................................‬‬
‫‪ -293‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان ‪288 ............................‬‬
‫‪ -294‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ ﻣﺮد و زن از رﻧﮓ ﮐﺮدن ﻣﻮ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﯿﺎه‪292 ...........................‬‬
‫‪ -295‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ؛ و ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺗﻤﺎم ﺳﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي زن ‪294 ..................................................‬‬
‫‪ -296‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن وﺻﻞ ﻣﻮ‪ ،‬ﺧﺎلﮐﻮﺑﯽ و ﺗﺮاش دﻧﺪان ‪297 .........................‬‬
‫‪ -297‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ‪ ‬رﯾﺶ و ﺳﺮ و دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ؛ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻬﯽ ﻧﻮﺟﻮان ﺗﺎزهﺑﺎﻟﻎ از ﮐﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎي ﺗﺎزهروﯾﯿﺪهي رﯾﺶ ﺧﻮد‪300 .....................‬‬
‫‪ -298‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ و ﻟﻤﺲ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺪون ﻋﺬر ‪301 ........‬‬
‫‪ -299‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻮزه )ﺟﻮراب( ﺑﺪون‬
‫ﻋﺬر؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﮐﻔﺶ و ﻣﻮزه در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺪون ﻋﺬر ‪303 .........‬‬
‫‪ -300‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از روﺷﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻦ آﺗﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫آﺗﺶ ﭼﺮاغ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ آﺗﺸﯽ دﯾﮕﺮ ‪306 ............................................................‬‬
‫‪ -301‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﮑﻠﻒ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﺮدارِ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﯾﺎ ﺑﯽﻣﻮردي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ دﺷﻮاري اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ‪308 ..............................................................................‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪4‬‬

‫‪ -302‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﺑﻮدن زدن ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮ و ﺻﻮرت و ﭼﺎك دادن ﮔﺮﯾﺒﺎن و ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎ و ﺳﺮ دادن آه و واوﯾﻼ ‪312 .........‬‬
‫‪ -303‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺎلﮔﯿﺮان‪ ،‬و رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﮓ‬
‫و ﺟﻮ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬رﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪321 .................................................................‬‬
‫‪ -304‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻓﺎل ﺑﺪ زدن ‪330 ..............................................‬‬
‫‪ -305‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﭘﻮل‪،‬‬
‫ﺑﺎﻟﺶ و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن آن ‪334 ................................................‬‬
‫‪ -306‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ‬
‫زراﻋﺖ ‪343 ....................................................................................................‬‬
‫‪ -307‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺑﺴﺘﻦ زﻧﮕﻮﻟﻪ در ﮔﺮدن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﮐﺮاﻫﺖ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻦ ﺳﮓ‬
‫و زﻧﮓ در ﺳﻔﺮ ‪346 .........................................................................................‬‬
‫‪ -308‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د؛ و ﭼﻮن ﻋﻠﻒ ﭘﺎﮐﯽ‬
‫ﺧﻮرد و ﮔﻮﺷﺘﺶ ﭘﺎك ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود ‪348 ......................................‬‬
‫‪ -309‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻣﺴﺠﺪ از‬
‫آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎ ‪349 .................................................................................................‬‬
‫‪ -310‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﻋﻮا و درﮔﯿﺮي در ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺻﺪا در آن و اﻋﻼمِ ﻧﺸﺎﻧ ِ‬
‫ﯽ‬
‫ﮔﻢﺷﺪه ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦِ آن و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و اﺟﺎره و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎﻣﻼت ‪351........‬‬
‫‪ -311‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺎز‪ ،‬ﺗﺮه و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي ﺑﺪﺑﻮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت‪357 ..............................................................‬‬
‫‪ -312‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺧﻮابآور اﺳﺖ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽرود و ﺗﺮس‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن وﺿﻮﺳﺖ ‪360 ................................................................................‬‬
‫‪ -313‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ذياﻟﺤﺠﻪ و‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪361 ............‬‬
‫‪ -314‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬
‫آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎﮐﺎن‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬روح و‪...‬؛ و از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻧﻬﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ‪363 ...............................................................................................‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -315‬ﺑﺎب‪ :‬وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ‪368 ....................................................‬‬

‫‪ -316‬ﺑﺎب‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪش‬
‫ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ ‪371 ..............................................................................................‬‬
‫‪ -317‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﻮدﮔﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ و اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻔﺎره ﻧﺪارد؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد ‪374 ....................................‬‬
‫‪ -318‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪377 ........‬‬
‫‪ -319‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ و ذات ذواﻟﺠﻼلِ اﷲ‪ ،‬ﭼﯿﺰي‬
‫ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ درﯾﻎ داﺷﺘﻦ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ‬
‫ﭼﯿﺰي را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺎمِ او را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآور‪‬د ‪379 ................................‬‬
‫‪ -320‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن واژهي »ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه« ﯾﺎ »ﻣ‪‬ﻠ‪‬ﮏ اﻟﻤﻠﻮك« ﺑﺮاي‬
‫ﺳﻠﻄﺎن و ﻏﯿﺮ او؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ وﯾﮋهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ‪383 .....................‬‬
‫‪ -321‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادن ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﻋﺖﮔﺮ و اﻣﺜﺎﻟﺸﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺳﺮور و آﻗﺎ‪384 ...............................................................................................‬‬
‫‪ -322‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺗﺐ ‪385 .....................................................‬‬
‫‪ -323‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺑﺎد؛ و ﺑﯿﺎن دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم وزﯾﺪن ﺑﺎد‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪387 ...........................................................................................‬‬
‫‪ -324‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺧﺮوس ‪390 ...............................................‬‬
‫‪ -325‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و اﻗﺒﺎل ﻓﻼنﺳﺘﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران‬
‫ﺑﺎرﯾﺪ ‪391 .......................................................................................................‬‬
‫‪ -326‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »اي ﮐﺎﻓﺮ« ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ ‪394 .................................‬‬
‫‪ -327‬ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ ‪397 ............................................‬‬
‫‪ -328‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ادﯾﺒﺎﻧﻪ ﺣﺮف زدن و ﺗﮑﻠﻒ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻋﻮام ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎر‬
‫ﺑﺮدن واژهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس ‪398 ...........................................................................‬‬
‫‪ -329‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽام ﭘﻠﯿﺪ و ﺧﺮاب اﺳﺖ«‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ‪401 ........‬‬
‫‪ -330‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﻋﻨﻮانِ »ﮐَﺮْم« ﺑﺮاي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ‪402 ...................‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪6‬‬

‫‪ -331‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از وﺻﻒ زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي زن ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﻪﺿﺮورت و ﺑﺎ‬
‫ﻫﺪﻓﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ازدواج ﺑﺎﺷﺪ ‪405 ...............................................................‬‬
‫‪ -332‬ﺑﺎب‪ :‬اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ و ﺟﺪي درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﻣﺴﺄﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪407 ................‬‬
‫‪ -333‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ« ‪411‬‬
‫‪ -334‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ )ﯾﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﮐﺮدن( ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ‪414 ...........‬‬
‫‪ -335‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺮ ﺑﺎز زدن زن از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ او را‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻋﺬري ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪417 ..................‬‬
‫‪ -336‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ زن در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي وي‪ ،‬روزهي ﻧﻔﻞ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد ‪418 ......................................................................................................‬‬
‫‪ -337‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮم )ﻣﻘﺘﺪي( ﺳ‪‬ﺮَش را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم از رﮐﻮع ﯾﺎ‬
‫ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ ‪420 ........................................................................................‬‬
‫‪ -338‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﻤﺮ ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮ در ﻧﻤﺎز ‪422 ..........................‬‬
‫‪ -339‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن اﺷﺘﻬﺎي‬
‫ﺧﻮردن دارد و ﻧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ ‪423 ...................................‬‬
‫‪ -340‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن در ﻧﻤﺎز‪425 ...............................‬‬
‫‪ -341‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف در ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﻋﺬر ‪427 ........................‬‬
‫‪ -342‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﺮﻫﺎ ‪429 .........................................‬‬
‫‪ -343‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻋﺒﻮر از ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار ‪430 ..........................................‬‬
‫‪ -344‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ آﻏﺎز ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﭘﺲ از ﺷﺮوع ﻣﺆذن ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ دﯾﮕﺮي ‪431 ..................................‬‬
‫‪ -345‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﺨﺼﯿﺺ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي روزه و ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﻗﯿﺎم‪432‬‬
‫‪ -346‬ﺣﺮام ﺑﻮدن روزهي وﺻﺎل ﯾﺎ ﺑﻪﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دو روز‬
‫ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ ‪437 ...........‬‬
‫‪ -347‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ ‪438 ..............................................‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -348‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﭻﮐﺎري ﻗﺒﺮ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ‪439 ...................................‬‬

‫‪ -349‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦِ ﺑﺮده از آﻗﺎﯾﺶ ‪442 .....................................‬‬
‫‪ -350‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ( ‪443‬‬
‫‪ -351‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ در راه ﻣﺮدم ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ آن‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﻧﯿﺰ در ﻣﺠﺎريِ آب و اﻣﺜﺎلِ آن ‪450 ..................................................‬‬
‫‪ -352‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ادرار ﮐﺮدن و اﻣﺜﺎلِ آن در آب راﮐﺪ ‪451 ................................‬‬
‫‪ -353‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ‪ ‬اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي دﻫﺪ ‪453 ............................................................................‬‬
‫‪ -354‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك آراﯾﺶ در ﻋﺰاي‬
‫ﻣﺮده‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز اﺳﺖ ‪458 ............................‬‬
‫‪ -355‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮوش ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآورد؛ و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎريِ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او ﯾﺎ ﭘﺲ از رد ﺷﺪن وي ‪463 ............‬‬
‫‪ -356‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮف ﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ ‪469 .........................................................................‬‬
‫‪ -357‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﻠﺤﻪ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﺪي ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﺷﻮﺧﯽ؛ و ﻧﻬﯽ از ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻤﺸﯿﺮِ ﺑﺮﻫﻨﻪ‪478 ...................................‬‬
‫‪ -358‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از اذان‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﺬر ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‬
‫را ﺑﻪ ﺟﺎي آور‪‬د ‪480 .........................................................................................‬‬
‫‪ -359‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ رد ﮐﺮدن رﯾﺤﺎن ﺑﺪون ﻋﺬر‪482 ..........................................‬‬
‫‪ -360‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻓﺮد در ﭘﯿﺶ روي او‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﯿﻢِ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﺷﻮد و ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن آن ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮف درﺑﺎرهي او وﺟﻮد ﻧﺪارد ‪484.‬‬
‫‪ -361‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ورود ﺑﻪ آن‪489 ..........................................................‬‬
‫‪ -362‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي ‪498 ........................................‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪8‬‬

‫‪ -363‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻢِ آن‬
‫ﺑﺮود ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﯿﻔﺘﺪ ‪510 ..........................................................‬‬
‫‪ -364‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬و‬
‫ﻃﻬﺎرت و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل ‪511 ..................................................................‬‬
‫‪ -365‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﺑﺮاي ﻣﺮد ‪515 ...................‬‬
‫‪ -366‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺳﮑﻮت در ﻃﻮل روز ﺗﺎ ﺷﺐ‪516 ..........................................‬‬
‫‪ -367‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه‬
‫ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آزادﮐﻨﻨﺪهاش ‪518 .................................................................................‬‬
‫‪ -368‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ارﺗﮑﺎب ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‪ ‬از آن ﻣﻨﻊ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪525 ...................................................................................................‬‬
‫‪ -369‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ‪529‬‬

‫‪ -18‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻧﮑﺎت ﻣﻠﯿﺢ و دلﻧﺸﯿﻦ ‪535 ..............‬‬

‫‪ -370‬ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ‪535 ..............................‬‬

‫‪ -19‬ﮐﺘﺎب‪ :‬اﺳﺘﻐﻔﺎر )ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش( ‪645 .... ................................‬‬

‫‪ -371‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن ‪645 ....................................................‬‬
‫‪ -372‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ ‪657 ..................‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
 ‫‪ -17‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع‬

‫‪ -254‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺎﺑﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و وﺟﻮب ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‪ ،‬ﮔﺸﻮده‬
‫و ﺗﻌﺪادي آﯾﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ را ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ‬
‫ﻛﺮ َك‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟« ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬ذ ُ‬

‫ﺎك ﺑﻤﺎ ﻳ� َﺮ ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫أَ َﺧ َ‬
‫ْ َ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬در او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺎﻛن ِ�ﻴ ِﻪ‬
‫ُ‬ ‫َُ ُ ََ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ ُ ََ ْ ْ‬
‫ﻣﺎ ﺗﻘﻮل �ﻘ ِﺪ ا�ﺘَبﺘﻪ‪ ،‬و�ن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ِ�ﻴ ِﻪ ﻣﺎ �ﻘﻮل �ﻘﺪ َ� َﻬﺘَّﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‬
‫در او وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و اﮔﺮ آن ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن‬
‫ﺑﺴﺘﻪاي«؛ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﻫﻢ ﮐﺮدهاي‪ .‬ﻏﯿﺒﺖ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز و روزه و ﺻﺪﻗﻪ و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬از اﷲ‪ ‬آﻣﺮزش‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﻮي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫و�ﺘﺎﻫﻤﺎ ﻛﺮﺒی ﻰﻠﻋ ﻧﺺ أﻤﺣﺪ‬ ‫وﻗﺪ ﻗﻴـﻞ ﺻﻐﺮی ﻏﻴﺒﺔ وﻧﻤﻴﻤﺔ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ و ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ دو ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬
‫ﻛﺮ َك أ َﺧ َ‬
‫ﺎك ﺑﻤﺎ‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻏﯿﺒﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ذ ُ‬
‫ْ‬
‫ﻳ� َﺮ ُه«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ«؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ ﻫﺮ ﻋﯿﺐ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺟﺴﻤﯽ و دﯾﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ آن ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن در ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2589 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪10‬‬

‫ﻣﯽرود‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﻟَﻨﮓ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﻮر ﯾﺎ ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺖ ﯾﺎ ﻗﺪﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻏﯿﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺸﻢﭼﺮان‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻋﯿﺒﯽ دﯾﻨﯽ از او را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺧﺎرج از ﺿﻮاﺑﻂ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﯽﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ از‬
‫او در ﻏﯿﺎب وي ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاﯾﺪ و ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاريِ ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎبِ ﺷﺨﺺ ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﯿﺶِ روي او ﻋﯿﺒﺶ‬
‫را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻏﯿﺒﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ در او وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و اﮔﺮ آن ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺴﺘﻪاي‪ .‬ﺑﺤﺚ‬
‫ﻏﯿﺒﺖ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ از آن ﺟﻬﺖ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺑﻬﺘﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻧﻈﯿﺮش را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در اﯾﻦ‬
‫ْ َ‬ ‫ْ ُ َّ َ ْ َ ْ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬و ِددت �ﻧﺎ ﻗﺪ َرأ�ﻨَﺎ إﺧﻮا�ﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ«‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ #‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫َ ْ ُ ) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ َ َ ُ‬ ‫ُْ ْ َ‬
‫ﻳﻦ ل ْﻢ ﻳَﺄﺗﻮا �ﻌﺪ«؛‬ ‫آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮادران ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ�ﺘ ْﻢ أﺻﺤ ِﺎﻲﺑ‪ ،‬و�ﺧﻮا�ﻨﺎ ِ‬
‫اﺬﻟ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ دوﺳﺘﺎن و ﯾﺎران ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ و ﺑﺮادران ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ از اﺻﺤﺎب‪ #‬ﻧﻔﯽ اﺧﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب‪#‬‬
‫ﺑﺮادران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻢ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮادراﻧﺶ؛ وﻟﯽ ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮادران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬و اﺻﺤﺎب او ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻏﯿﺒﺘﺶ را‬
‫ﮐﺮدهاي و ﻫﻢ ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﻫﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎﯾﺶ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﺢ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻏﯿﺒﺖ ﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻤﺎ؛ زﯾﺮا ﻏﯿﺒﺖ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ و آﺛﺎر ﻣﻨﻔﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫دارد‪ .‬ﻏﯿﺒﺖ ﻋﻠﻤﺎ از ارزش و اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪ دارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم‪ ،‬از آﻧﺎن ﺣﺮفﺷﻨﻮي ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫دﯾﻦ زﯾﺎنآور اﺳﺖ‪ .‬ﻏﯿﺒﺖ ﺣﮑﺎم ﻧﯿﺰ از ﻫﯿﺒﺖ آنﻫﺎ در ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و آﻧﺎن را‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ‪] .1036‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪11‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﮑﺎم‪ ،‬وا ﻣﯽدارد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﮑﺎم ﺑﺸﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮج و‬
‫ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ دﻟﯽ ﺟﻮﺷﺎن‪ ،‬ﭘﺮدرد و آﮐﻨﺪه از ﺧﺸﻢ دارﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ آن را ﺑﺮ ﺳﺮِ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺧﻮدﺗﺎن از ﻫﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻠﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺒﯽ در ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؟ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﯿﺐ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫ﺣﮑﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﺪﻓﻤﺎن‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آﻓﺮﯾﻦ؛ ﭼﻪ ﻧﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽ! اﻣﺎ ﻫﺮ ﮐﺎري‪ ،‬راﻫﯽ دارد و راه اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻣﺴﺆوﻻن و زﻣﺎمداران ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﺨﺶ‬
‫و ﻧﺸﺮ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ داﻣﻨﻪي ﻣﻨﮑﺮات را ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺮ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﮔﺎه ﺳﻨﮓ روي ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺣﺮﻓﺶ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﯽﺧﯿﺎل! او ﯾﮏ ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺖ! ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدم از ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺪﺑﯿﻦ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش آﺷﻮب و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻧﯿﻤﻪي ﭘ‪‬ﺮ ﻟﯿﻮان را ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و از‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎدﺷﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ ٰ َ َّ ُ َ َ ٓ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ‬
‫�ٔان‬ ‫ط و� � ِرمن�م ش‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا كونوا ق�مِ� ِ�ِ شهداء ب ِٱل ِقس ِ �‬
‫َ ۡ َ َ ٰٓ َ َّ َ ۡ ُ ْ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٨ :‬‬ ‫قو ٍ� � �� �عدِلوا﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮاي اﷲ ﺑﻪ داد ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿﺪ؛ و ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺷﻤﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻮرزﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه و در ﻫﯿﭻ ﺟﻠﺴﻪاي‪ ،‬از زﺑﺎﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺧﺪاﺗﺮس و ﺑﺎﺗﻘﻮا ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ دروغ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ و از ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻓﺮﯾﺐﮐﺎري و ﮐﻼه‬
‫ﺑﺮداري ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻫﻢ ﺟﺎمِ ﺧﺸﻢ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي اﺻﻼح آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫روي ﻣﺸﮑﻼت ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ و دروﻏﯽ ﮐﻪ در‬
‫داد و ﺳﺘﺪﻫﺎ‪ ،‬راﯾﺞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﻫﻢ ﺑﺮاي اﺻﻼﺣﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ در ﺳﻄﺢ ﺷﻬﺮوﻧﺪان‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬دﻫﺎن ﻧﻤﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﻗﻠﻢ ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺎﯾﻨﺪ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪي رﺷﺪﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪايﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻓﺮدي و ﻣﺪﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ در ﭼﺎرﭼﻮب آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻋﻤﻞ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪12‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ درﺳﺖﮐﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و رﺷﺪﯾﺎﻓﺘﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﭘﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺻﻼح اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد؛ وﻟﯽ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﯿﻤﺎرﻧﺪ و ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﮑﻼت‬
‫و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ را ﻓﺎش ﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﯾﺎ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ﯾﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ را ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺑﯽﺗﮑﻠﻔﯽ و ﺑﻪدور از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ا‪‬ﺷﮑﺎلﺗﺮاﺷﯽ‪ ،‬در ﺣﻀﻮر ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﻪ واﮐﺎوي و ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش‬
‫ﺑﭙﺮدازد؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه‪ ،‬ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺖﻫﺎي زﻣﺎمداران و ﻣﺴﺆوﻻن را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﻨﻨﺪ و از ﮐﺎه‪ ،‬ﮐﻮه ﺑﺴﺎزﻧﺪ! ﭘﺲ‬
‫ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻣﺴﯿﺮ ﺣﻖ و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﻖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و راه درﺳﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ٗ َ ُ ْ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َ‬
‫� أم َرنا ب ِ َها﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[٢٨ :‬‬ ‫حشة قالوا وجدنا عليها ءاباءنا وٱ‬ ‫﴿�ذا �علوا � ِ‬
‫و ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺪراﻧﻤﺎن را ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ و اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ ﻧﯿﺎﮐﺎﻧﻤﺎن را ﺑﺮ اﯾﻦ روش ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ و از‬
‫آﻧﺎن ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪ ،‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛‬
‫اﻣﺎ در اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮐﻪ ﺑﻪدروغ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ«‪،‬‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺒﺸﺎن ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٓ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٨ :‬‬ ‫﴿قل إِن ٱ� � يأمر ب ِٱلفحشاءِ﴾‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﷲ ﺑﻪ ﮐﺎر زﺷﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﻫﺮ دو ﻧﯿﻤﻪي ﻟﯿﻮان را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ؛ ﺑﻪوﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﺑﺎ آﺑﺮوي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارد؛ ﺑﻪﺧﺼﻮص درﺑﺎرهي ﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻤﺎ‪ .‬از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﭘﯽ‬
‫رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ دﯾﺮ ﯾﺎ زود‪ ،‬او را‪ -‬ﺣﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﻣﺎدرش‪ -‬رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻏﯿﺒﺖ دوري ﮐﻨﯿﻢ و زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ را از‬
‫ﻏﯿﺒﺖ دﯾﮕﺮان ﺑﺎزدارﯾﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻏﯿﺒﺘﯽ‪ ،‬از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﻤﺎن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از او ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ُْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ْ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬أﺗﺪرون ﻣﻦ الﻤﻔ ِﻠﺲ؟«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻔﻠﺲ‬
‫َّ ْ ْ‬
‫اﺳﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوت ﻧﻘﺪي و ﻏﯿﺮﻧﻘﺪي ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن ال ُﻤﻔ ِﻠ َﺲ ِﻣ ْﻦ‬
‫َ ََ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫أﻣ ِﻲﺘ ﻣﻦ ﻳﺄ ِﻲﺗ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺑِﺼﻼ ٍة و ِﺻﻴﺎمٍ وز� ٍة ‪ ،‬و�ﺄ ِﻲﺗ وﻗﺪ ﺷﺘﻢ ﻫﺬا‪ ،‬وﻗﺬف ﻫﺬا وأ�ﻞ ﻣﺎل‬
‫َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺣﺴﻨﺎﺗِﻪ‪ ،‬ﻓ ِﺈن ﻓ ِﻨﻴَﺖ‬ ‫ﺣﺴﻨﺎﺗِﻪ‪ ،‬وﻫﺬا ِﻣﻦ‬ ‫ﺮﺿ َب ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﻴُﻌ َﻄﻰ ﻫﺬا ِﻣﻦ‬‫ﻫﺬا‪َ ،‬و َ َ‬ ‫ﻫﺬا‪ ،‬وﺳﻔﻚ دم‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﺖ ﻋﻠَﻴْﻪ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ُﻃﺮح ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬ ‫ُُ ََْ َ ْ ْ َ َ َ َْ ُ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ‬
‫ﺎر«؛‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﺴﻨﺎﺗﻪ �ﺒﻞ أن ﻳﻘ ِﻲﻀ ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬أ ِﺧﺬ ِﻣﻦ ﺧﻄﺎﻳﺎﻫﻢ �ﻄﺮﺣ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻔﻠﺲ در اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺒﻮﻫﯽ از )اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ(‬
‫ﻧﻤﺎز و روزه و زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ را دﺷﻨﺎم‬
‫داده و ﺑﻪ آن ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ زده اﺳﺖ؛ ﻣﺎلِ اﯾﻦ را ﺧﻮرده و ﺧﻮنِ آن ﯾﮑﯽ را رﯾﺨﺘﻪ و‬
‫ﻓﻼﻧﯽ را زده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ از اداي ﺣﻘﻮقِ ﺣﻖداران ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﺴﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﺑﻪ ﺣﺴﺎبِ او ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ او را در آﺗﺶِ دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ ﺗﻮ را ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﻄﻤﺌﻨﯿﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﺮاي ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وي ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ از آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮده و او‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ! ﻫﺪﯾﻪدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ دادي و ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺪﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫دادهام‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﭼﯿﺰ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻫﺪﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫دادهاي‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ ‬ﭼﻪ ﺑﯿﻨﺸﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ از ﺧﻮاﻫﺮان و ﺑﺮادران ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ از ﻏﯿﺒﺖ‬
‫دوري ﮐﻨﯿﺪ و ﺧﻮد را در ورﻃﻪي ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ و ﻏﯿﺒﺖ از ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح دارﯾﺪ و اﻣﮑﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺆوﻻن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼت را‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮشِ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ و ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎري و راهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺆوﻻن اﻣﺮ را در‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺸﮑﻼت و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﮕﺮ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .223‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪14‬‬

‫ﻏﯿﺒﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ﭼﻪ ﻧﻔﻌﯽ دارد و ﮔﺮه از ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽِ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و زﻣﺎمداراﻧﺸﺎن را در ﭘﯽ دارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻧﻘﺪ و‬
‫اﻧﺘﻘﺎد‪ ‬رو در رو‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪﻣﺖﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه از ﺳﻮي‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن را ﻧﺎدﯾﺪه ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ و ﭘﺨﺶ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ دﭼﺎر ﺷﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َۡٗ َ َ ُۡ ُ ُ‬ ‫� َل َ ۡ‬
‫� َم أخِيهِ ميتا فك ِرهتموهۚ‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫﴿ َ�غ َتب َّ� ۡعض�م َ� ۡعضا ۚ �� ُِّب أ َح ُد� ۡم أن يأ‬
‫ۡ‬
‫اب َّرح ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾١٢‬‬ ‫� إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� تَ َّو ‪ٞ‬‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٢ :‬‬ ‫وٱ�قوا ٱ ۚ ِ‬
‫و از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را‬
‫ﺑﺨﻮرد؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻔﺮت دارﯾﺪ‪ .‬و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ ﻫﺮ وﯾﮋﮔﯽ دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ و ﺟﺴﻤﯽِ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن‪-‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ -‬ﻏﯿﺒﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮔﺎه در ﻏﯿﺎب ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎدآوري ﺷﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬روزه و ﺣﺞ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺨﺸﺶ آن ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻢﺳﺎن‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺳﻨﺠﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺢ‬
‫و ﮔﻨﺎه اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ و ﻣﻔﺎﺳﺪ آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻏﯿﺒﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎ‬
‫َ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و�‬
‫ً‬ ‫ُ ُ‬ ‫ۡ‬
‫َ�غ َتب َّ� ۡعض�م َ� ۡعضا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬
‫َ َ‬
‫َّ ّ ۡ ‪ْ ُ َّ َ َ َ َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�� ّم َِن ٱلظ ِّن إِن َ� ۡعض ٱلظ ِن إِثمۖ و � �سسوا‬ ‫ام ُنوا ْ ٱ ۡج َتن ِ ُبوا ْ َكث ِ ٗ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َل َ ۡ‬
‫� َم أخِيهِ َم ۡي ٗتا‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ ُ‬
‫َو� َ�غ َتب َّ� ۡعض�م َ� ۡعضا ۚ �� ُِّب أ َح ُد� ۡم أن يأ‬
‫َ ۡ‬
‫اب َّرح ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾١٢‬‬ ‫� إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� تَ َّو ‪ٞ‬‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ ُ َ َّ ُ ْ َّ َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٢ :‬‬ ‫فكرِهتموهۚ وٱ�قوا ٱ ۚ ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺗﺠﺴﺲ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان( ﻧﭙﺮدازﯾﺪ و از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را ﺑﺨﻮرد؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻔﺮت‬
‫دارﯾﺪ‪ .‬و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻏﯿﺒﺖ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده و ﺳﭙﺲ ﺑﺪيِ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن را ﺑﻪ ﮐﺎري‬
‫َُ‬
‫ﻧﻔﺮتاﻧﮕﯿﺰ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ از آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُِّ ��﴿ :‬ب‬
‫َ َ ۡ‬ ‫َ َ ُ ُ ۡ َ َۡ ُ َ َ َ‬
‫� َم أخِيهِ َم ۡي ٗتا فك ِره ُت ُموهُ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ‬
‫أحد�م أن يأ�ل ۡ‬

‫دارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را ﺑﺨﻮرد؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻔﺮت دارﯾﺪ«‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را ﺑﺨﻮرد؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻧﻔﺮت دارد‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ دارد؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﻣﯽﮐﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻀﻮر ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻮدش دﻓﺎع ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدهاي ﮐﻪ اﮔﺮ او را ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ واﮐﻨﺸﯽ از او ﺳﺮ ﻧﻤﯽزﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاريِ‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎبِ ﺷﺨﺺ ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﭘﯿﺶِ روي او ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻏﯿﺒﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫� إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� تَ َّو ‪ٞ‬‬
‫اب َّرح ‪ٞ‬‬
‫ِيم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ‬
‫اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱ�قوا ٱ ۚ ِ‬
‫ﺳﺎزﯾﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ از ﻏﯿﺒﺖ ﻧﻬﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري دﺳﺘﻮر داد‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮا ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ در ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ دﯾﺪي و آن را ﻓﺎش ﮐﺮدي‬
‫و آﺑﺮوﯾﺶ را رﯾﺨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺪان ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻤﺎرد ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﭘﺲ‬
‫�‬‫ﺆذوا ال ْ ُﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬
‫ُ ُ‬
‫از ﻣﺮﮔﺖ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺪﻧﺎم و رﺳﻮا ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗ‬
‫ِِ‬
‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُّ َ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫أﻣ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫َوﻻ ﺗت ِﺒ ُﻌﻮا َﻋ ْﻮ َراﺗِ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ َﻣﻦ ﺗتﺒﻊ َﻋ ْﻮ َراﺗِ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﻀﺤﻪ ا� َول ْﻮ ِﻲﻓ َ�ﻴ ِﺖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪16‬‬

‫»ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﯿﺎزارﯾﺪ و در ﭘﯽ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ و رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‬

‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﭘﯽ رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﺑﺮادرش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺎدرش ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻏﯿﺒﺖ از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛‬
‫ﻼ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﺰدﺗﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺜ ً‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ازﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎ آن ﺷﺨﺺ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺷﻤﺎ آن‬
‫ﺷﺨﺺ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ و ﻣﯽ داﻧﯿﺪ ﮐﻪ آدمِ ﺑﺪﻣﻌﺎﻣﻠﻪايﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺐ آن ﺷﺨﺺ را از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرتﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﺑﺮاي ﻣﺸﻮرت و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻮﺟﻬﻢ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑﻮﺟﻬﻢ دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺰﻧﯽ دارد و زﻧﺎن را ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد؛ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ ازدواج ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دو ﻧﻔﺮ ﻧﺨﺴﺖ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ذﮐﺮش ﺑﺮاي‬
‫آﻧﺎن ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻧﺒﻮد؛ اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ را از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد و ﻗﺼﺪش‪،‬‬
‫رﺳﻮا ﮐﺮدن ﯾﺎ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺰدﺗﺎن‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻓﻼن اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺗﻠﻤﺬ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﻧﺰد ﻓﻼﻧﯽ؛ اﮔﺮ اﺳﺘﺎد‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬اﻧﺤﺮاف ﻓﮑﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ را‬
‫ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪ او ﻣﺸﻮرت دﻫﯿﺪ ﮐﻪ از درس ﺧﻮاﻧﺪن در ﻧﺰد ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺻﺮف‬
‫ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﻌﺎﯾﺐ دﯾﮕﺮان از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و در ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫ﭼﻨﯿﻦ راﯾﺞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻏﯿﺒﺖ ﻓﺎﺳﻖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد«! اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﺳﺨﻦِ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﻓﺎﺳﻖ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن از دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻫﺪف‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ ﻣﺮدم از ﻋﻘﯿﺪه ﯾﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪي اﻧﺤﺮاﻓﯽاش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻏﯿﺒﺖ از‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1480 :‬‬

 ‫‪17‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ‬
‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�‬
‫َُۡ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٦‬‬ ‫�نه م‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫﴿ َّما يَ ۡلفِ ُظ مِن قَ ۡول إ َّ� َ َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫ِيب َعتِيد ‪﴾١٨‬‬
‫]ق‪[١٨ :‬‬ ‫ٍ ِ‬
‫)اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر‬
‫دارد‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�‬
‫َُۡ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٦‬‬ ‫�نه م‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ داﻧﺶ ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬ﺳﮑﻮت‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﺣﺮﻓﯽ ﻧﺰﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻻزﻣﻪي ﺻﺤﺖ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و‬
‫آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻄﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ و اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ دادن ﺳﺨﻦ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﺎري از‬
‫روي ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش‪ ،‬ﺟﺰو ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً‬
‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﻮده« و در ﺣﻘﯿﻘﺖ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ آﯾﻪاي از ﻗﺮآن را ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫آن‬ ‫ُْ ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﷲ دروغ ﺑﺴﺘﻪاﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ِﻲﻓ اﻟﻘﺮ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺎر«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ درﺑﺎرهي ﻗﺮآن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي‬ ‫ﺑ َﺮأﻳ ِﻪ ﻓَﻠْﻴَتَﺒَ َّﻮأ َﻣ ْﻘ َﻌ َﺪ ُه ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬

‫)‪ (1‬رﻓﻌﺶ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و راﺟﺢ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪ .‬رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي )‪(2950‬؛ و اﺣﻤﺪ در‬
‫ﻣﺴﻨﺪش )‪(233،269/1‬؛ و ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪(31/5‬؛ ]و اﺑﻮﻋﻤﺮ[ داﻧﯽ در اﻟﺴﻨﻦ )‪(201/1‬؛ و اﺑﻦﺣﺰم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪18‬‬

‫ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد در دوزخ را آﻣﺎده ﺳﺎزد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫رﻓﺘﻨﺶ ﺑﻪ دوزخ‪ ،‬ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽ را ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫آﯾﻪاي از ﮐﺘﺎباﷲ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آنرا ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﯾﺎ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ آﯾﻪاي را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺗﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺷﺘﺎبزدﮔﯽ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي را در ﮐﻨﺎر ﺷﺮك‪ ،‬ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ۡ َّ َ َ َ َ ّ ۡ َ َ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ ّ َ َ‬
‫� بغ� ٱ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫� ِق وأن‬ ‫﴿قل إِ�ما حرم ر ِ� ٱلف� ٰحِش ما ظهر مِنها وما �طن وٱ ِ��م وٱ� َ ِ ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ ْ َ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ۡ ُ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ ّ ۡ‬
‫�ل بِهِۦ ُسل َ�ٰ ٗنا َوأن �قولوا � ٱ�ِ َما � � ۡعل ُمون ‪﴾٣٣‬‬ ‫��وا ب ِٱ�ِ ما لم � ِ‬
‫� ِ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٣٣ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ – ﭼﻪ آﺷﮑﺎر و ﭼﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﺶ – و ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﻧﺎﺣﻖ را ﺣﺮام‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ ﺳﺎزﯾﺪ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ درﺳﺘﯽ آن ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و ﺑﺪون آﮔﺎﻫﯽ‬
‫از ﺻﺤﺖ آن‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﻧﮑﻨﯿﺪ و‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺸﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ و اﺧﺘﻼﻓﺎت در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﻧﺘﺴﺎب آن ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﯾﮏ ﮐﻼغ را ﭼﻬﻞ ﮐﻼغ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﮐﺎه‪ ،‬ﮐﻮه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫در اﻹﺣﮑﺎم )‪ ،(210/6‬ﭼﺎپ‪ :‬داراﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮري از ﻋﺒﺪاﻻﻋﻠﯽ از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ از‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻻﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺑﻦﻋﺎﻣﺮ ﺛﻌﻠﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮي ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﺑﻮزرﻋﻪ درﺑﺎرهاش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺮﻓﻮع ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد و ﮔﺎه‪،‬‬
‫ﻣﻮﻗﻮف«‪ .‬اﺑﻦاﺑﯽﺷﯿﺒﻪ ﻧﯿﺰ )‪ (136/6‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از وﮐﯿﻊ از اﺑﻦﻋﺎﻣﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻗﻮف آورده اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫آنﭼﻪ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﺣﻔﻆ و ﺛﺒﺖ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ُ ُ َ َۡ ُ ََۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َََ ۡ َ َۡ َ ۡ َٰ َ َ‬
‫�� َن َو� ۡعل ُم َما ت َو ۡسوِ ُس بِهِۦ �فسه ۖۥ و�ن أقرب إِ�هِ مِن حب ِل‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ولقد خلقنا ٱ ِ�‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٱل ۡ َور�د ‪ ١٦‬إ ۡذ َ� َتلَ َّ� ٱل ُم َتل ّق َي َ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ال قعِيد ‪َّ ١٧‬ما يَل ِفظ مِن‬ ‫� َوع ِن ٱ ِ‬
‫لشم ِ‬ ‫ان ع ِن ٱ�َ ِم ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪ٞ‬‬
‫ِيب َعتِيد ‪﴾١٨‬‬ ‫قَ ۡول إ َّ� َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫َ‬
‫]ق‪[١٨ ،١٦ :‬‬ ‫ٍ ِ‬
‫و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ و وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﻧﻔﺲ او را ﻣﯽداﻧﯿﻢ؛ و ﻣﺎ از رگ ﮔﺮدن ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻢ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﺸﺴﺘﻪ در راﺳﺖ و ﭼﭗِ )آدﻣﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ‬
‫را( درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ(‪) .‬اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‪،‬‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر دارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ ،‬ﻓﻘﻂ آﯾﻪي ﻫﺠﺪﻫﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت را ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮيﺳﺖ‬
‫ﻓﻄﺮي و ﻗﻄﻌﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﻫﻮﯾﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﯾﮑﺘﺎ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه اﺳﺖ و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه‪ ،‬اﺳﺮار و‬
‫رﻣﻮز آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ب ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ‬
‫يف ٱ ۡ َ‬
‫]اﳌﻠﻚ‪[١٤ :‬‬ ‫� ‪﴾١٤‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿�� �علم من خلق وهو ٱلل ِط‬
‫آﯾﺎ ذاﺗﯽ ﮐﻪ )ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را( آﻓﺮﯾﺪه‪) ،‬اﺳﺮار و رﻣﻮز را( ﻧﻤﯽداﻧﺪ؟ و او‪ ،‬ﺑﺎرﯾﮏﺑﯿﻦ آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﷲ‪ ‬از اﺣﻮال‪ ،‬ﻧﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬و آﯾﻨﺪهي ﻣﺎ و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﻪي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫َۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬و� ۡعل ُم َما ت َو ۡسوِ ُس بِهِۦ �ف ُس ُهۥ﴾‪» :‬ﻣﺎ از‬
‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن آﮔﺎﻫﯿﻢ«‪ .‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫در درون ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽ ﮔﺬرد؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ ﻣﺆاﺧﺬه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﻔﺼﻞ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪي دروﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭘﻨﺪار و ﺑﺎور دروﻧﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ آن در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﷲ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َّ َّ َ َ َ َ َ ُ َّ‬
‫ﺖ ِﺑ ِﻪ أﻧﻔ ُﺴ َﻬﺎ َﻣﺎ ل ْﻢ � ْﻌ َﻤﻞ أ ْو �ﺘَﻠﻜ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪،‬‬ ‫ﺎو َز � ْﻦ أﻣ ِﻲﺘ َﻣﺎ ﺣﺪﺛ‬ ‫»إِن ا� ﺠﺗ‬
‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در دل اﻣﺖ ﻣﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎف ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ را ﻋﻤﻠﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ درﺑﺎرهي آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎورﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5269،6664 ،2528) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 127 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪20‬‬

‫ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻃﻼق دادن ﻫﻤﺴﺮش ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﺮاوان ﭘﯿﺒﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺧﯿﺮ؛ ﻫﻤﺴﺮش ﻃﻼق ﻧﻤﯽﺷﻮد؛‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در درون ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ او را ﻃﻼق دﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ را‬
‫ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن از ﻗﺼﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﺎر او داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫ّ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ َ َ َ َّ ۡ ُ َ َ ّ َ‬
‫ال قعِيد ‪َّ ١٧‬ما يَل ِفظ مِن ق ۡو ٍل إِ�‬ ‫� َوع ِن ٱ ِ‬
‫لشم ِ‬ ‫ان ع ِن ٱ�َ ِم ِ‬
‫﴿إِذ �تل� ٱلمتل ِقي ِ‬
‫]ق‪[١٨ ،١٧ :‬‬
‫‪ٞ‬‬
‫ِيب َعتِيد ‪﴾١٨‬‬ ‫َ َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫و ﻣﺎ از رگ ﮔﺮدن ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻢ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﺸﺴﺘﻪ در راﺳﺖ و ﭼﭗِ‬
‫)آدﻣﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ را( درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ(‪) .‬اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر دارد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دو ﻓﺮﺷﺘﻪ را ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از‬
‫آنﻫﺎ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اوﺳﺖ و دﯾﮕﺮي در ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ؛ اﯾﻦ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ۡ ُ‬
‫و ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺴﺎن را ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪َّ ﴿ :‬ما يَلفِظ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫مِن قَ ۡول إ َّ� َ َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫ِيب َعتِيد﴾‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻧﺴﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‬ ‫ٍ ِ‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦِ( آن ﺣﻀﻮر دارد«‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺮف‪﴿ ‬مِن﴾ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪َ ﴿ .‬ر� ٌ‬
‫ِيب﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاﻗﺐ و ﻧﮕﻬﺒﺎن؛ ﺑﻪ‬
‫‪ٞ‬‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬و ﴿ َعتِيد﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻏﺎﯾﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮏ ﺿﺒﻂ ﺻﻮت ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬در ﮐﻤﺎل ﺗﻌﺠﺐ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺎه از روي ﺑﯽﻓﮑﺮي ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﻫﻢ اﻧﺘﻈﺎرش را ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﺪ! ﮔﺎه‬
‫اﻧﺴﺎن از روي ﺑﯽﺧﯿﺎﻟﯽ و ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﺻﻼً ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﺮدد و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد از ﺷﺪت‪ ‬درد ﻣﯽﻧﺎﻟﯿﺪ؛ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼن ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ ،‬ﺣﺘﯽ آه و‬
‫ﻧﺎﻟﻪي ﺑﯿﻤﺎر را ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ‬ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺗﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ آه و ﻧﺎﻟﻪ‬
 ‫‪21‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫ﻧﮑﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ْ َ ْ ُ ْ ) ‪(1‬‬
‫ََُْ ْ َ ًْ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫�ا أو ِﻴﻟﺼﻤﺖ«؛‬ ‫اﻵﺧ ِﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ذات ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﺎﯾﻪي اﻟﻔﺖ و ﻣﺤﺒﺖ دوﺳﺘﺎن و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﺷﻤﺎ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎﻧﺘﺎن را آزار ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺒﺎح‪ ،‬اﻟﻔﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽآورد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ دو ﺟﻨﺒﻪ‬
‫دارد‪ :‬ﯾﺎ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺎﺣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي در ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﺷﻤﺎ ﺛﺒﺖ ﮔﺮدد! زﯾﺮا اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ داراﯾﯽِ ﺷﻤﺎ در آنوﻗﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از او ﻏﺒﯿﺖ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬داده ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي‬
‫از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎي ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و روي ﺑﺪيﻫﺎي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و آنﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دوزخ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫***‬
‫ﺑﺪان ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﮑﻠﻔﯽ زﺑﺎﻧﺶ را از ﻫﺮ ﮔﻔﺘﺎري ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﺶ آﺷﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺳﮑﻮت ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﮔﻔﺘﻦ آن ﺳﺨﻦ ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺳﺨﻦِ‬
‫ﻣﺒﺎح‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮام ﯾﺎ ﻣﮑﺮوﻫﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬در روﻧﺪ ﻋﺎدي زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮد و ﻓﺮاوان‬
‫اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺘﯽ از ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ََُْ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫‪ -١٥١٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣِﻦ ﺑِﺎﷲِ واﻴﻟﻮم اﻵﺧ ِِﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ‬
‫ْ ُ ْ‬ ‫َْ ًَ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺧ�ا أ ْو ِ َﻴﻟﺼﻤﺖ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6018 :‬و‪...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6018 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .47:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 313‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪22‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن‬

‫دارد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫]اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ درﺳﺘﯽ و ﻣﺼﻠﺤﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺎه در آﺷﮑﺎر ﺑﻮدن ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﮏ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪[.‬‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُْ ُ َ‬ ‫َ‬
‫� أﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ‬ ‫‪ -١٥٢٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ أ ُّي الﻤﺴﻠ ِﻤ‬
‫َ‬ ‫ُ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺳﻠ َِﻢ الﻤﺴﻠِﻤﻮن ﻣِﻦ ل ِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ َو� ِﺪه ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و زﺑﺎن او در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺪان ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﮑﻠﻔﯽ زﺑﺎﻧﺶ را از ﻫﺮ ﮔﻔﺘﺎري ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺘﺶ آﺷﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ دﻧﯿﻮي ﯾﺎ دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬ﯾﺎ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ‪،‬‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﻠﯿﻞ‪ ،‬و آﻣﻮزش ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ و اﻣﺜﺎل آن؛ و ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺎﺣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺎﺣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﮑﻮﺗﺶ ﺑﺮاي ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن وي رﻧﺞآور اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺮدم دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ رﻓﯿﻘﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺜﻞِ اﺧﻤﻮ و ﺗﺮشروي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﺒﺎح ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪاﻧﺪن ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺳﺨﻦ دروغ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد! ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ْ ٌ َّ‬
‫�ي‬‫زﺑﺎنِ »ﻃﻨﺰ« دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و�ﻞ ل ِ ِ‬
‫ٌ َ ٌ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ ِّ ُ َ ْ‬
‫�َﺪث �ﻴَﻜ ِﺬ ُب ِﻴﻟُﻀ ِﺤﻚ ِﺑ ِﻪ اﻟﻘ ْﻮ َم ‪َ ،‬و�ْﻞ ُﻪﻟ َو�ْﻞ ُﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬واي ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪11 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.42:‬‬

 ‫‪23‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ!« اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫دﯾﮕﺮان را ﺷﺎدﻣﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ درﺳﺖ و ﻣﺒﺎح ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ دروغ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و زﺑﺎن او در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﻌﺪي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﻏﯿﺒﺖ و ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ و اﻣﺜﺎلِ آن؛ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آزار ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﮐﺘﮑﺸﺎن ﻧﻤﯽزﻧﺪ و‬
‫رﻓﺘﺎر ﺧﺸﻮتآﻣﯿﺰي ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار و ﻋﺎدل اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖ و زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و از ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ اﻣﻮال‪ ،‬آﺑﺮو و ﺣﺮﻣﺖ آﻧﺎن‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬رﻓﺘﺎر ﺳﺎﻟﻤﯽ دارد و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از او راﺿﯽ و‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ْ َ َْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺤﻟﻴﻴ ِﻪ َوﻣﺎ‬ ‫ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﻳﻀﻤﻦ ِﻲﻟ ﻣﺎ ��‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٥٢١‬ﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ‬
‫َ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫� ر ْﺟﻠَ ْﻴ ِﻪ أ ْﺿ َﻤ ْﻦ َﻪﻟُ َ‬
‫ََْ‬
‫� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاﯾﻢ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﻓَﮏ و ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎﯾﺶ را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫را ﺑﺮاي او ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫َّ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫ﺑﺎلﻠﻜ َﻤﺔ َﻣﺎ ﻳَتَﺒَ َّ�ُ‬ ‫َّ َ َ َّ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ ِ‬ ‫‪ -١٥٢٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪� :‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إن اﻟﻌﺒﺪ ﻴﻟﺘﻠﻜﻢ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ُّ َ َ َّ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ‬
‫ﺮﺸ ِق والﻤﻐ ِﺮ ِب«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺎر أ�ﻌﺪ مِﻤﺎ �� الﻤ ِ‬‫�ِﻴﻬﺎ ﻳ ِﺰل ﺑِﻬﺎ إِﻰﻟ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪه ﺑﺎ‬
‫ﺑﯽﻓﮑﺮي‪ -‬و ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ -‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6474 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6478 ،6477) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2988:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪24‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن از ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﯿﺶ از ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب در آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺪ«‪.‬‬
‫ََ َ َ ُْ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ ْ َ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ َُْ َ‬
‫ان اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻣﺎ ﻳﻠ ِﻲﻘ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن اﻟﻌﺒﺪ ﻴﻟﺘﻠﻜﻢ ﺑِﺎلﻠﻜِﻤ ِﺔ ﻣِﻦ رِﺿﻮ ِ‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪ -١٥٢٣‬و�ﻨﻪ‬
‫ُْ ََ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ً ََْ ُ ُ ُ َ َ‬
‫ﺟﺎت‪ ،‬و�ن اﻟﻌﺒﺪ ﻴﻟﺘﻠﻜﻢ ﺑِﺎلﻠﻜﻤ ِﺔ ﻣِﻦ ﺳﺨ ِﻂ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻻ ﻳﻠ ِﻲﻘ لﻬﺎ‬‫لﻬﺎ ﺑﺎﻻ ﻳﺮ�ﻌﻪ اﷲ ﺑِﻬﺎ در ٍ‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺎﻻ �ﻬ ِﻮي ﺑِﻬﺎ ِﻲﻓ ﺟﻬﻨ َﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪه ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ‬
‫در ﺟﻬﺖ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐِ آن‪ ،‬ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﯽﻓﮑﺮي ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ‬
‫در دوزخ ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻫﻤﯿﺖ زﺑﺎن اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﺑﺎن ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻧﺪام ﺑﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺸﯽ ﺟﺪي در ﻓﺮﺟﺎم اﻧﺴﺎن دارد؛ در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاﯾﻢ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﻓَﮏ‬
‫و ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎﯾﺶ را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮاي او ﺿﻤﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ زﺑﺎن و ﺷﺮﻣﮕﺎﻫﺶ را از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود‪ .‬ﺣﻔﻆ زﺑﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺣﺮام ﻧﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ دروغ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﭼﯿﻨﯽ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺣﻔﻆ ﺷﺮﻣﮕﺎه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ‪ ،‬ﻟﻮاط و ﻣﻘﺪﻣﺎت آن ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻟﻐﺰش زﺑﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻟﻐﺰش ﺷﺮﻣﮕﺎه و ﺑﺴﯿﺎر‬
‫زﺷﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ دو را ﺑﺎ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎن ﻧﯿﺰ ﺷﻬﻮت ﺳﺨﻦ‬
‫دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺬت درﺑﺎرهي آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ! ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫كه َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ُ ٓ ْ َ ٰٓ ۡ ُ َ َ ُ ْ َ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٣١ :‬‬ ‫� ‪﴾٣١‬‬ ‫� أهل ِ ِهم ٱنقلبوا ف ِ ِ‬‫﴿�ذا ٱنقلبوا إ ِ‬
‫و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ )و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن ﻣﺆﻣﻨﺎن( ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6478 :‬‬

 ‫‪25‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان را ﺑﻪﺑﺎزي ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻫﻢ ﻋﻼﻗﻪي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ دارﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان‪ ،‬دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ٌ َ ٌ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ ِّ ُ َ ْ‬ ‫ْ ٌ َّ‬
‫�ي �َﺪث �ﻴَﻜ ِﺬ ُب ِﻴﻟُﻀ ِﺤﻚ ﺑِ ِﻪ اﻟﻘ ْﻮ َم‪َ ،‬و�ْﻞ ُﻪﻟ َو�ْﻞ ُﻪﻟ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و�ﻞ ل ِ ِ‬
‫»واي ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ! واي ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺶ!«‬
‫دوﻣﯿﻦ ﻣﻮردي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻬﻮت ﺳﺨﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻬﻮت و ﺗﻤﺎﯾﻼت‬
‫ﺟﻨﺴﯽﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻼت در دوران ﺟﻮاﻧﯽ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ دو ﺷﻬﻮت را در ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮﯾﺶ درآورد و زﺑﺎن و ﺷﺮﻣﮕﺎﻫﺶ را از ﺣﺮام ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺿﻤﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﭘﺎداش ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن و ﺷﺮﻣﮕﺎه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﮔﻨﺎه ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دوم آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﯽﻓﮑﺮي‪ -‬و ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ -‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن از ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﯿﺶ از ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫درﺳﺘﯽِ آن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ُ ِّ‬ ‫َ ْ ُ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻰﻔ ِﺑﺎل َﻤ ْﺮ ِء ﻛ ِﺬﺑًﺎ أن �َﺪث ِﺑ�ﻞ َﻣﺎ َﺳ ِﻤ َﻊ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي دروغﮔﻮ ﺑﻮدن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ«‪ .‬آدم ﺑﺎ ﻓﮑﺮي ﺣﺮﻓﯽ ﻣﯽزﻧﺪ‬
‫و ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺮﻓﺶ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﯾﺎ ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن از‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﯿﺶ از ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﻓﺼﺎﻟﻪي ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﻐﺮب و ﻣﺸﺮق‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﺼﻒ ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﯾﮏ‬
‫ﺣﺮف ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﯿﺶﺗﺮ از‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب در دوزخ ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮاﻇﺐ ﺣﺮف زدن ﺧﻮد‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪2315 :‬؛ اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪4490 :‬؛ دارﻣﯽ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد )‪ (2702‬و اﺣﻤﺪ در‬
‫ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد )‪ (5،7/5‬و‪ ...‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻬﺰ ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‬
‫روﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﺴﻠﻢ در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد؛ و اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪.4992 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪26‬‬

‫ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺳﻨﺠﯿﺪه و درﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﭼﻪ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ را از ﮐﺴﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫و ﭼﻪ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﺗﺄﻧﯽ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺷﺘﺎبزده ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب و از روي ﺑﯽﻓﮑﺮي ﺣﺮﻓﯽ را‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﻮب دﻗﺖ ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﺮاﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﻊ ﯾﺎ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در آن‬
‫ﺳﺨﻦ وﺟﻮد دارد‪ ،‬آنرا ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورﯾﻢ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻨﺪه ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺳﺨﻨﺶ‪ -‬ﻓﮑﺮ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﯽ در ﺟﻬﺖ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐِ آن‪ ،‬ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮده ﯾﺎ داﻧﺸﯽ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﻓﮑﺮش را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﯾﺎ ﮔﻤﺎﻧﺶ را ﻫﻢ ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰوده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ »ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﯽﻓﮑﺮي‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ در دوزخ ﺳﻘﻮط‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد؛ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﺨﻦ از‬
‫ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬وِﻟَﺶ ﮐﻦ؛ اﺻﻼً ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﺎم ﻣﺒﺮ؛ او ﮐﻪ‬
‫اﺻﻼً ﺳﺮ ﺑﻪ راه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﯽﺷﮏ ﺧﺪا او را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪ«! اﯾﻦ ﭼﻪ ﺣﺮﻓﯽﺳﺖ؟ از‬
‫ﮐﺠﺎ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬آن ﺷﺨﺺ را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪ؟! ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ درﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنِ ﮔﻨﻪﮐﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ‬
‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ْ‬
‫ﻼن وﻗﺪ‬
‫ﻲﻠﻋ �ﻻ أﻏ ِﻔﺮ ِﻟﻔ ٍ‬ ‫اﺬﻟي �ﺘ�ﻰﻟ‬
‫او‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪ .‬و اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ذا ِ‬
‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََْ‬
‫ﻼن ‪َ ،‬وأﺑْﻄﻠﺖ � َﻤﻠﻚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫�ﻔﺮت ِﻟﻔ ٍ‬
‫ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪم«‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺣﮑﻢراﻧﯽ از آنِ ﮐﯿﺴﺖ؟ آري؛ از آنِ اﷲ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻮ ﭼﻪ ﺣﻘﯽ‬
‫داري ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد؟ ﻫﺮﮐﻪ ﭘﺎ از ﮔﻠﯿﻢ ﺧﻮد‬
‫درازﺗﺮ ﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪارد‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪ 1685 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫زﻣﯿﻨﻪي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺳﻠﻄﻪي اﻻﻫﯽ ﻧﺰاع ﮐﺮده اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﺧﻮار‬
‫و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪم«‪ .‬آن ﺑﯿﭽﺎره ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ ﺗﺒﺎه ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻟﻐﺰش زﺑﺎن ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻟﻐﺰش زﺑﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮدي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻗﺎي ﻓﻼﻧﯽ! ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛ اﮔﺮ ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛‬
‫او‪ ،‬ﺳﺮﮐﺶ و ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ؛ ﻣﮕﺮ دلﻫﺎ در دﺳﺖ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫َ ُّ ْ‬ ‫َّ ُ ُ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داده‪ ،‬دلﻫﺎ در در دﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ِ » :‬إن ﻗﻠﻮب ﺑَ ِ� آدم ﻠﻛ َﻬﺎ َ��‬
‫ُ َ‬
‫ﺮﺼﻓﻪ َﺣﻴْﺚ �َﺸﺎء«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دلﻫﺎي ﻫﻤﻪي‬
‫ُ َ ِّ ُ‬
‫اﺣﺪ ﻳ‬‫و‬‫َ‬ ‫ﺐ‬
‫َّ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﻠ‬‫ﻘ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻦ‬‫ﻤﺣ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﻊ‬‫ﺎﺑ‬ ‫إ ْﺻﺒَ َﻌ ْ� ﻣ ْﻦ أَ َ‬
‫ﺻ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﻗﻠﺐ در ﻣﯿﺎن دو اﻧﮕﺸﺖ از اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آن را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت اﻧﺴﺎن در ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ اﷲ‪ ‬او را ﺛﺎﺑﺖ‬
‫و اﺳﺘﻮار ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﻟﻐﺰش ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ دلﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫و ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﻫﺪاﯾﺖﺑﺸﻮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺼﯿﺤﺖ و ارﺷﺎدش ﻓﺎﯾﺪهاي‬
‫ﻧﺪارد؟! اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﻧﺎرواﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ دﻋﻮت ﺑﺪه و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﺸﻮ‪ .‬ﻣﮕﺮ در اﯾﻦ اﻣﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻤﻨﯽ را داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ؛ آنﻫﻢ ﭼﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ؟! دوﻣﯿﻦ ﭘﯿﺸﻮاي اﯾﻦ اﻣﺖ ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫آري؛ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪‬؛ ﻫﻤﻮ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﻼم ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮد و از آن‬
‫ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺟﺰو ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ دوﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ و ﻋﮑﺮﻣﻪ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻮﺟﻬﻞ در ﺟﻨﮓ اُﺣ‪‬ﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ؟ آن دو ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺳﻮارﮐﺎران ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻔﻮف‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺎ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺷﮑﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﺑﺮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﭼﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 4798 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮو‪‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪28‬‬

‫ﺷﺪ؟ آري؛ ﻫﺮ دوي اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار ﺟﺰو ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻓﺎﺗﺢ اﺳﻼم ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻮ اي‬
‫ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ دﻋﻮتﮔﺮ! ﺧﺴﺘﻪ و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﺸﻮ و در ﻣﺴﯿﺮ دﻋﻮت‪ ،‬از ﭘﺎ ﻣﻨﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫�‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن‬ ‫الﻤ َﺰ ِّ‬ ‫ث‬
‫ِ‬ ‫اﺤﻟﺎر‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﻼل‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫الﺮﻤﺣﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٥٢٤‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ ُ ُّ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ُّ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ‬
‫ان اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻣﺎ ﺎﻛن �ﻈﻦ أن �ﺒﻠﻎ ﻣﺎ ﺑﻠﻐﺖ ﻳ�ﺘﺐ ا� ﻪﻟ‬ ‫الﺮﺟﻞ ﻴﻟﺘﻠﻜﻢ ﺑِﺎلﻠﻜِﻤ ِﺔ ﻣِﻦ ِرﺿﻮ ِ‬
‫َ َ َ َ ُ ُّ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َّ َّ ُ َ َ َ َ َّ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻴﻟَﺘﻠﻜ ُﻢ ﺑِﺎلﻠﻜِﻤ ِﺔ ﻣِﻦ ﺳﺨ ِﻂ اﷲِ ﻣﺎ ﺎﻛن �ﻈﻦ أن �ﺒﻠﻎ‬ ‫ﻮم ﻳﻠﻘﺎه‪ ،‬و�ن‬ ‫ﺑِﻬﺎ ِرﺿﻮاﻧﻪ إِﻰﻟ ﻳ ِ‬
‫ْ‬
‫َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َََ ْ َ ُْ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻠﻐﺖ ﻳ�ﺘ ُﺐ اﷲ ﻪﻟُ ﺑِﻬﺎ ﺳﺨﻄﻪ إِﻰﻟ ﻳ ْﻮ ِم ﻳﻠﻘﺎهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ در اﻟﻤﻮﻃﺄ؛ و ﺗﺮﻣﺬي‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺑﻼل ﺑﻦ ﺣﺎرث ﻣ‪‬ﺰَﻧﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺷﺨﺺ ﺳﺨﻨﯽ در ﺟﻬﺖ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي‬
‫وي ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را دﯾﺪار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬و ﺷﺨﺺ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮدش ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ درﺟﻪاي ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐِ آن ﺧﺸﻢ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ او ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش دﯾﺪار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َْ َ َْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُْ ُ َ‬
‫‪ -١٥٢٥‬وﻋﻦ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﺣﺪﺛ� ﺑﺄم ٍﺮ أ�ﺘ ِﺼ ُﻢ ﺑ ِ ِﻪ؛‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ِّ َ ُ ُ َّ ْ َ ْ ُ ْ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫ِﺴﺎن‬
‫� اﷲ �ﻢ اﺳﺘ ِﻘﻢ«؛ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻣﺎ أﺧﻮف ﻣﺎ ﺨﺗﺎف ﻲﻠﻋ؟ ﻓﺄﺧ ِ ِ‬
‫ﻠ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻞ‪ :‬ر‬
‫ُ َ َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫�ﻔ ِﺴ ِﻪ ‪َّ �،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻫﺬا«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺎري‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﭼﻨﮓ ﺑﺰﻧﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬اﷲ اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ‪ -‬ﺑﺮ اواﻣﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1619 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.888 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4395 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪3208 :‬؛ اﺻﻞ اﯾﻦ راوﯾﺖ در‬
‫ﺖ ﺑﺎﷲ ُ� َّﻢ ْ‬
‫ْ ُ‬ ‫ْ‬
‫اﺳﺘَ ِﻘ ْﻢ«‪.‬‬ ‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻗﻞ‪ :‬آﻣﻨ ِ ِ‬
 ‫‪29‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫و ﻧﻮاﻫﯽ اﻟﻬﯽ‪ -‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﮐﻦ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﭼﻪ ﺑﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﺑﯿﻤﻨﺎﮐﯽ؟ آن ﺑﺰرﮔﻮار زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ«‪.‬‬
‫َ ََ َْ ْ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫� ذِﻛ ِﺮ اﷲِ؛‬
‫‪ -١٥٢٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺗ� ِﺮﺜوا الﺎﻠﻜم ﺑِﻐ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َّ ْ َ َ‬ ‫ََ َ َْ ٌَ َ ْ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ‬
‫ﺎس ﻣ َِﻦ اﷲِ ﺗﻌﺎﻰﻟ اﻟﻘﻠ ُﺐ‬‫ﺐ! و�ن أ�ﻌﺪ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬‫ِﻠﻘ‬ ‫ل‬ ‫ة‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺎﻰﻟ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﺮ‬
‫�ذ ِ‬
‫ِﻛ‬ ‫ﻓﺈن ﻛﺮﺜة الﺎﻠﻜ ِم ﺑِﻐ ِ‬
‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎﻲﺳ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي[‬ ‫اﻟﻘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺰ ﺑﻪ ذﮐﺮ اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ زﯾﺎد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ذﮐﺮِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻨﮓدﻟﯽﺳﺖ‬
‫و دورﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻓﺮاد ﺳﻨﮓدلاﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺤﻟﻴﻴ ِﻪ‪،‬‬ ‫‪ -١٥٢٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ وﻗﺎه اﷲ ﺮﺷ ﻣﺎ ��‬
‫َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬ ‫وﺮﺷ ﻣﺎ �� ِرﺟﻠﻴ ِﻪ دﺧﻞ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را از ﺷﺮّ‬
‫ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﻓﮑﺶ و ﻧﯿﺰ از ﺷﺮّ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َّ َ ُ َ َ َ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُْ ُ َ‬
‫ﺴﻚ‬‫ﺎﻋمﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ ﻣﺎ اﻨﻟﺠﺎة؟ ﻗﺎل‪» :‬أم ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٥٢٨‬وﻋﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ‬
‫َ َْ َ َ َ َ َ َْ َ ْ َ َُْ َ ْ ََ َ َ َ‬
‫ﻚ ﻰﻠﻋ ﺧ ِﻄﻴئﺘِﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬ ‫ﻋﻠﻴﻚ ل ِﺴﺎﻧﻚ ‪،‬وﻟيﺴﻌﻚ ﺑيﺘﻚ‪ ،‬واﺑ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻧﺠﺎت در‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﺑﺎﻧﺖ را از ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن زﯾﺎنﺑﺎر ﺣﻔﻆ ﮐﻦ و ﺧﻠﻮت و ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺧﺎﻧﻪات را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﯾﻪ ﮐﻦ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6265 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.920 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1392 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.510 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6593 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪ 890 :‬و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫‪ 2406‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‪» :‬أ ْم ِﻠﻚ َﻋﻠﻴْﻚ ل ِ َﺴﺎﻧَﻚ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪30‬‬
‫َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻀ َ‬
‫ﺎء‬ ‫‪ -١٥٢٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أﺻﺒﺢ ا�ﻦ آدم‪ ،‬ﻓﺈن اﻷﻋ‬
‫ْ ََ ْ َ ْ ََ َْ‬ ‫َ َ َ َّ َ ُ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ُ َ ِّ ُ ِّ َ َ ُ ُ َّ‬
‫و�ن‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻘ‬‫ﺘ‬ ‫اﺳ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻤ‬‫ﻘ‬‫ﺘ‬ ‫اﺳ‬ ‫ﺈن‬
‫ﻠﻛﻬﺎ ﺗ�ﻔﺮ الﻠﺴﺎن‪� ،‬ﻘﻮل‪ :‬اﺗ ِﻖ اﷲ �ِﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻤﺎ �ﻦ ﺑِﻚ؛ ﻓ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َْ‬
‫اﻋﻮﺟﺠﺖ اﻋﻮﺟﺠﻨﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ روز ﺻﺒﺢ اﻧﺪام اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن او ﺧﻮاﻫﺶ و اﻟﺘﻤﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬درﺑﺎرهي ﻣﺎ از اﷲ ﭘﺮوا ﮐﻦ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎداش و ﮐﯿﻔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ اﮔﺮ ﺗﻮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ راﺳﺖ ﻫﺴﺘﯿﻢ و اﮔﺮ‬
‫ﺗﻮ ﮐﺠﯽ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ دﭼﺎر ﮐﺠﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ«‪.‬‬
‫َ َّ َ ُ َ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ َو�ﺒﺎﻋِﺪ ِ�‬
‫ََ ُْ ُ‬
‫ﺮﺒ ِ� ﺑِﻌﻤ ٍﻞ ﻳﺪﺧِﻠ�‬ ‫ﻮل اﷲِ‪َ ،‬أ ْﺧ ْ‬ ‫َ َ ُْ ُ َ َ ُ َ‬
‫‪ -١٥٣٠‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳ‬
‫َُ‬
‫ِ‬
‫ُ َ َ َ َ َْ َ ْ ُ ُ‬ ‫ﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ � َ َّ َ‬ ‫َّ ُ َ َ ٌ َ َ‬ ‫َ َ ََ ْ َ َ َ ْ َ‬
‫ﺮﺴهُ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪� :‬ﻌﺒﺪ‬ ‫ﻈﻴﻢ‪ ،‬و�ﻧﻪ ﻟيﺴ�‬ ‫ﺎر؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻟﻘﺪ ﺳﺄﻟﺖ �ﻦ ﻋ ٍ‬
‫َ َّ‬
‫ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫َّ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ُّ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ ْ ً َ ُ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫ُْ ُ‬
‫الﺰﺎﻛة‪ ،‬وﺗﺼﻮم َرمﻀﺎن‪ ،‬وﺤﺗُﺞ اﺒﻟَﻴﺖ« ‪َّ �،‬ﻢ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺆ�‬
‫ﺮﺸك ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬وﺗ ِﻘﻴﻢ الﺼﻼة‪ ،‬وﺗ ِ‬ ‫اﷲ ﻻ � ِ‬
‫ﺎء اﻨﻟَّ َ‬ ‫َ‬
‫ﺊ الﻤ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺊ اﺨﻟ ِﻄﻴﺌﺔ ﻛﻤﺎ �ﻄ ِﻔ ُ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ﻚ ﻰﻠﻋ أﺑﻮاب اﺨﻟ ْ�؟ الﺼ ْﻮم ﺟﻨﺔ‪َ ،‬والﺼﺪﻗﺔ �ﻄ ِﻔ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ َ‬
‫ﺎر‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫»أﻻ أدﻟ‬
‫َ َّ َ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ج َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ‬ ‫َّ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ ﻣ ِْﻦ َﺟ ْﻮ ِف الﻠ ْﻴﻞ«‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﺗَﻼ‪َ �َ ﴿ :‬ت َ‬ ‫َو َﺻﻼَةُ َّ‬
‫جعِ ﴾ ﺣﻰﺘ ﺑﻠﻎ‬ ‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ ُ َ‬ ‫ُ َّ َ َ‬ ‫َۡ َُ َ‬
‫أس اﻷم ِﺮ‪َ ،‬و�ﻤﻮدِه ِ‪َ ،‬وذ ِْر َوة ِ ِﺳﻨﺎﻣِ ِﻪ؟«‬ ‫ﺮﺒك ﺑ ِ َﺮ ِ‬ ‫﴿�عملون﴾ ]الﺴﺠﺪة‪� [١٧،١٦ :‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﻻ أﺧ ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ ُ َ َ ُ ُ ُ َّ َ ُ َ ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ ََ َ‬
‫ﺠﻟﻬﺎد«؛‬ ‫ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ ُرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻗﺎل‪ » :‬رأس اﻷمﺮ اﻹﺳﻼم‪ ،‬و�ﻤﻮده الﺼﻼة‪ ،‬وذِروة ِ ِﺳﻨﺎﻣِ ِﻪ ا ِ‬
‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ِّ ُ ْ ُ َ َ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫ُ َّ َ َ‬
‫ﺮﺒك ﺑِﻤِﻼكِ ذل ِﻚ ﻠﻛ ِﻪ!« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬ ﺑِﻠِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ ﻗﺎل‪» :‬ﻛﻒ‬ ‫�ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﻻ أﺧ ِ‬
‫َ َ َ ْ َ ُ ُّ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َّ ُ‬ ‫َّ َ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ َ َ ُْ ُ َ‬
‫�ﻠﺘﻚ أﻣﻚ! َوﻫﻞ‬ ‫ﻋﻠﻴﻚ ﻫﺬا«؛ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ و�ﻧﺎ لﻤﺆاﺧﺬون ﺑ ِﻤﺎ �ﺘﻠﻜﻢ ﺑ ِ ِﻪ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺛ ِ‬
‫ّ َ َ ُ َْ َ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُّ‬
‫ﺎر ﻰﻠﻋ ُوﺟﻮﻫ ِِﻬ ْﻢ إِﻻ ﺣﺼﺎﺋ ِﺪ أل ِﺴنﺘِ ِﻬ ْﻢ؟«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ‬ ‫ﻳ�ﺐ اﻨﻟﺎس ِﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮا از ﻋﻤﻠﯽ آﮔﺎه ﮐﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮا وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺳﺎزد و از آﺗﺶ دوزخ دور ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬درﺑﺎرهي اﻣﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪي؛‬
‫و ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺑﺮ او آﺳﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻬﻞ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯽ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﮕﺮداﻧﯽ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰاري‪ ،‬زﮐﺎت‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪351 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1962 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1392 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪890 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در اﻹرواء‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 413‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫دﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮي و اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ را داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺞ ﺑﯿﺖاﷲ را‬
‫ﺑﻪﺟﺎي آوري«؛ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺳﻮي دروازهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن‬
‫ﺷﻮم؟ روزه‪ ،‬ﺳﭙﺮ ي )در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬آﺗﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﺧﺎﻣﻮش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آب‪ ،‬آﺗﺶ را ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﺨﺺ در دل ﺷﺐ‬
‫)ﻧﯿﺰ ﺟﺰو دروازهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ(«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٗ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫جعِ يَ ۡدعون َر َّ� ُه ۡم خ ۡوفا َو َط َم ٗعا َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم يُنفِقون‬ ‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫﴿�تج‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ل ُهم ّمِن ُق َّرة ِ أ ۡ� ُ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ‪ۡ َّ ٞ‬‬
‫ٓ‬ ‫َ‬
‫� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ‪﴾١٧‬‬ ‫ٖ‬ ‫َ‬ ‫‪ ١٦‬ف� �علم �فس ما أ ِ‬
‫خ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ ،١٦ :‬‬
‫)ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن( ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از‬
‫آنﭼﻪ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ‬
‫روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ( اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را از اﺳﺎس دﯾﻦ‪ ،‬و ﺳﺘﻮن و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ آن‪ ،‬آﮔﺎه ﮔﻨﻢ؟«‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﺎس دﯾﻦ‪ ،‬اﺳﻼم )= ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ( اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺘﻮﻧﺶ‪ ،‬ﻧﻤﺎز؛ و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ آن‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را از ﭘﺎﯾﻪ و‬
‫زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬آﮔﺎه ﺳﺎزم؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬زﺑﺎﻧﺶ‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮاﻇﺐِ اﯾﻦ ﺑﺎش«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﮔَﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ! ﻣﮕﺮ‬
‫ﻣﺮدم را ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﭼﻬﺮه در دوزخ‪ ،‬واژﮔﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ؟«‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي زﺑﺎن و آﻓﺖﻫﺎي آن ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺑﯽﭘﺮواﯾﯽ‬
‫و از روي ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ او را ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭼﻪ ﺑﻪﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬زﺑﺎن ﺳﺮخ ﺳﺮ ﺳﺒﺰ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺮ ﺑﺎد«!‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﮐﻤﺎل ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﺧﻮد و اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﺎ دوﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻼً ﺑﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪارﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن ﮔﺮدد و‬
‫آنﮔﺎه آن دﻋﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را از ﭘﺎﯾﻪ و زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬آﮔﺎه ﺳﺎزم؟« ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪32‬‬

‫ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؟ ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮاﻇﺐِ اﯾﻦ ﺑﺎش« ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﻣﻌﺎذ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ :‬ﺧﺪا ﭼﻪﮐﺎر‪‬ت ﮐﻨﺪ؟! ﻣﮕﺮ ﺟﺰ ﻣﺤﺼﻮﻻت زﺑﺎن )ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ(‪ ،‬ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن در دوزخ‪ ،‬واژﮔﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ؟« ﺣﻔﻆ‬
‫زﺑﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دروغﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ و ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ او را از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دور ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﺳﺰاوار ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ََ ُ ُ‬
‫ﻮﻪﻟُ‬ ‫َ َ ََْ َ َ ْ َُ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٥٣١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﺗﺪ ُرون ﻣﺎ اﻟ ِﻐﻴﺒﺔ«؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬اﷲ ورﺳ‬
‫َ ُ ُ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ‬
‫أﻲﺧ ﻣﺎ أﻗﻮل؟ ﻗﺎل‪» :‬إن ﺎﻛن �ِﻴ ِﻪ‬ ‫أﻋﻠ ُﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ذِﻛ ُﺮك أﺧﺎك ﺑِﻤﺎ ﻳ� َﺮ ُه«؛ �ِﻴﻞ‪ :‬أﻓ َﺮأﻳﺖ إن ﺎﻛن ﻲﻓ ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫ْ ََُْ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺎ �ﻘﻮل‪ ،‬ﻓﻘﺪ ا�ﺘبﺘﻪ؛ و�ن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ �ِﻴ ِﻪ ﻣﺎ �ﻘﻮل �ﻘﺪ �ﻬﺘﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟«‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬در او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ در او وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و اﮔﺮ آن‬
‫ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي«‪.‬‬
‫َ َّ‬ ‫ً‬ ‫ُ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ‬
‫‪ -١٥٣٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ﻲﻓ ﺧﻄﺒﺘِ ِﻪ ﻳ ْﻮم اﻨﻟَّﺤ ِﺮ ﺑ ِ ِﻤ� ﻲﻓ ﺣﺠ ِﺔ‬
‫ُ َ َ‬ ‫ْ َ ُ َ ٌ َ َْ ُ َ ُ َ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫الﻮ َد ِ‬
‫اع‪» :‬إن دِﻣﺎء� ْﻢ‪َ ،‬وأم َﻮاﻟ� ْﻢ‪ ،‬وأﻋ َﺮاﺿ� ْﻢ‪ ،‬ﺣ َﺮام ﻋﻠﻴ� ْﻢ ﻛﺤ ْﺮﻣ ِﺔ ﻳ ْﻮﻣِ� ْﻢ ﻫﺬا ﻲﻓ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َّ ْ ُ‬ ‫ََ ُ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺷﻬ ِﺮ� ْﻢ ﻫﺬا‪ ،‬ﻲﻓ ﺑ�ِ� ْﻢ ﻫﺬا‪ ،‬أﻻ ﻫﻞ ﺑﻠﻐﺖ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮه ]ﻧُﻔَﯿﻊ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ [‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺞ وداع‪ ،‬در‬
‫ﺧﻄﺒﻪي ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن در "ﻣﻨﺎ" ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2589 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ (8078 ،4462 ،67) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1679 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 218‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟«‬
‫ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ﺖ ل ِﻠﻨَّ ّ‬‫ُْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ :‬ﺣﺴﺒﻚ ﻣِﻦ ﺻ ِﻔﻴﺔ ﻛﺬا و�ﺬا‪ .‬ﻗﺎل ﺑﻌﺾ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺖ‪:‬‬ ‫ﻗﺎﻟ‬ ‫&‬ ‫ﺎﻋ�ﺸﺔ‬ ‫‪ -١٥٣٣‬وﻋﻦ‬
‫َ ََ ْ ُ ْ َ َ ً َْ ُ َ ْ َ ِ َ ْ ََ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َْ َ ًَ‬
‫ﺖ ﻠﻛِﻤﺔ لﻮ م ِﺰﺟﺖ ﺑِﻤﺎء اﺒﻟﺤ ِﺮ لﻤﺰﺟﺘﻪ«! ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬وﺣﻜﻴﺖ‬ ‫الﺮواة ِ‪� :‬ﻌ ِ� ﻗﺼ�ة‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻟﻘﺪ ﻗﻠ ِ‬
‫َ َ ََ َ‬ ‫َ ُ ْ َ ً َ َ َ َ ُ ُّ ِّ َ َ ْ ُ ْ ً َّ‬
‫ﻪﻟ إ�ﺴﺎﻧﺎ �ﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ أﺣِﺐ �� ﺣﻜﻴﺖ إ�ﺴﺎﻧﺎ و�ن ِﻲﻟ ﻛﺬا و�ﺬا«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ ﺻﻔﯿﻪ‪ ،‬ﻓﻼن‬
‫ﻋﯿﺐ را دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از راوﯾﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﻔﯿﻪ& ﮐﻮﺗﺎه ﻗﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ آب درﯾﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬آنرا ﺗﻠﺦ و ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و اداي ﮐﺴﯽ را ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن درآوردم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارم ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﻣﺎﻟﯽ ﻓﺮاوان‪ ،‬اداي ﮐﺴﯽ را درآورم )ﯾﺎ ﻋﯿﺐ ﮐﺴﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻢ(«‪.‬‬
‫]اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از رﺳﺎﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎي ﻧﺒﻮي در ﻧﻬﯽ از ﻏﯿﺒﺖ اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ ‪[٤ ،٣ :‬‬ ‫و� ‪﴾٤‬‬ ‫ى ‪ ٣‬إ ِ ۡن ُه َو إ ِ َّ� َو ۡ ‪ٞ‬‬
‫� يُ َ ٰ‬ ‫﴿ َو َما يَن ِط ُق َعن ٱل ۡ َه َو ٰٓ‬
‫ِ‬
‫)ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( از روي ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ وﺣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺎزل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪[.‬‬

‫ﺎس‬ ‫َ َ ْ ُ َ َُ ْ ْ َ ٌ ْ َُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬لﻤﺎ ﻋ ِﺮج ِﻲﺑ مﺮرت ﺑِﻘﻮمٍ لﻬﻢ أﻇﻔﺎر ﻣِﻦ � ٍ‬ ‫‪ -١٥٣٤‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َّ َ َ ُ ُ َ‬ ‫ُ َ َ ُ‬ ‫ُ ُ َُْ َ ُ ُ َُْ َُ ْ ُ َ ْ ُ َ‬ ‫َْ ُ َ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻫﺆﻻءِ اﺬﻟِﻳﻦ ﻳﺄ�ﻠﻮن‬ ‫� ِﻤﺸﻮن ﺑِﻬﺎ وﺟﻮﻫﻬﻢ وﺻﺪورﻫﻢ؛ �ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺆﻻءِ ﻳﺎ ِ‬
‫ﺟ ِ‬
‫ْ‬ ‫ََ ُ َ‬ ‫ُُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺿ ِﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺎس‪َ ،‬و�ﻘﻌﻮن ﻲﻓ أﻋ َﺮ ِ‬‫ﺤﻟﻮم اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺬرم‬
‫ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺲ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺻﻮرت و ﺳﯿﻨﻪي ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﻣﯽﺧﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ! اﯾﻦﻫﺎ ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدم را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺎ آﺑﺮوي آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5140 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4080 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5213 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.533 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪34‬‬
‫َ ٌ َُُ‬ ‫ََ ُ ْ‬ ‫َ َ ُ ُّ ُ ْ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٥٣٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻞﻛ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻰﻠﻋ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﺣ َﺮام‪ :‬دﻣﻪ‬
‫ُ ُ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻋ ِْﺮﺿﻪ َوﻣﺎﻪﻟُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺎل و ﺧﻮن )=ﺟﺎنِ( ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ‬
‫زﺑﺎن آورده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ ﻫﺮ ﻋﯿﺐ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺟﺴﻤﯽ‬
‫و دﯾﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽ ﻋﯿﻮبِ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از روي ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ﻼ ﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﻤﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜ ً‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ اﻫﻞ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﻼهﺑﺮدار ﯾﺎ دروغﮔﻮﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﻋﯿﺐ آن ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﺑﺮاي ﻣﺸﻮرت و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮد‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻮﺟﻬﻢ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑﻮﺟﻬﻢ دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺰﻧﯽ دارد و زﻧﺎن را ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد؛ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ ازدواج ﮐﻦ«‪ (2 ).‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﺑﺎب ﻧﺼﯿﺤﺖ اﺳﺖ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮن‪ ،‬آﺑﺮو و اﻣﻮال ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او‬
‫و ﯾﺎراﻧﺶ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺞ وداع ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا در آن ﺣﺞ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ‬
‫ﺻﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و‬
‫آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟« و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪:‬‬
‫»ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮِ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﺷﺨﺺ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﯿﺐ ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2564 :‬‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1480 :‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن‬

‫ﺻﻔﯿﻪ)&( ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻣﺘﯽ ﮐﻮﺗﺎه دارد«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ آب درﯾﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬آنرا ﺗﻠﺦ و ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺳﺨﻨﺖ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﺛﺮ ﺑﺪش اﯾﻦﻫﻤﻪ زﯾﺎد اﺳﺖ! ﭼﻪﺑﺴﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﯿﻪ& ﻃﻮرِ دﯾﮕﺮي ﺷﻮد و از او ﺧﻮﺷَﺶ‬
‫ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺟ‪‬ﺮم ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ‬
‫اﺳﺖ و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آن ﺷﺐ از ﮐﻨﺎر ﮔﺮوﻫﯽ ﮔﺬر ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺲ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺻﻮرت و ﺳﯿﻨﻪي ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدم‬
‫را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺎ آﺑﺮوي آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻪ از‬
‫ﺳﺴﺖزﺑﺎﻧﯽ و ﭘ‪‬ﺮﮔﻮﯾﯽ و ﻏﯿﺒﺖ دﯾﮕﺮان و دﯾﮕﺮ آﻓﺖﻫﺎي زﺑﺎن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و ﺟﺰ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ‬
‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫اﻵﺧ ِﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ‬
‫�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ‬‫ََُْ ْ َ ْ‬
‫ﺖ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ‬ ‫ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ ً ِ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6018 :‬و‪...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47:‬‬

 ‫‪ -255‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ‬
‫ﺣﺮاﻣﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را رد ﮐﻨﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪهاش را از ﻏﯿﺒﺖ‬
‫ﺑﺎز ﺑﺪارد و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﯾﺎ ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻏﯿﺒﺖ‬
‫را ﺗﺮك ﮔﻮﯾﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬
‫ْ َّ ۡ ۡ ُ ْ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٥٥ :‬‬ ‫﴿�ذا َس ِم ُعوا ٱللغ َو أع َرضوا � ۡن ُه﴾‬
‫و ﭼﻮن ﺳﺨﻦ ﺑﯿﻬﻮدهاي ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬از آن روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ ُ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٣ :‬‬ ‫ِين ه ۡم َع ِن ٱللغوِ ُم ۡع ِرضون ‪﴾٣‬‬
‫﴿وٱ�‬
‫و آﻧﺎنﮐﻪ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده رويﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ْ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٦‬‬ ‫﴿إِن ٱلسمع وٱ�� وٱلفؤاد � أو ٰٓ��ِك �ن �نه م‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ُ َ ٓ َ َ ٰ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫�ذا َر َ�يۡ َ‬
‫َ‬
‫ِيث‬
‫� �وضوا ِ� حد ٍ‬ ‫ت ٱ�ِين �وضون ِ� ءا�تِنا فأع ِرض �نهم ح‬ ‫﴿‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َ َّ َ َّ ۡ َ ٰ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ّ َ ٰ َ َ َ ۡ ِ َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬ ‫َۡ‬
‫� ‪﴾٦٨‬‬ ‫ِ‬ ‫�هۚ ِۦ �ما ينسِ ينك ٱلشي�ن ف� �قعد �عد ٱ�ِكرى مع ٱلقوم ٱ‬ ‫� ِ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٦٨ :‬‬
‫و ﭼﻮن ﮐﺴﺎﻧﯽ را دﯾﺪي ﮐﻪ درﺑﺎرهي آﯾﺎﺗﻤﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﻖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن روي ‪-‬‬
‫ﺑﮕﺮدان ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ و ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻮ را دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از ﯾﺎدآوري‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻣﻨﺸﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﺣﺮاﻣﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪... ،‬‬
‫َ َّ ُ َ ْ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ ْ َّ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ �ﻦ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ َرد �ﻦ ﻋ ِْﺮ ِض أﺧﻴ ِﻪ‪ ،‬رد‬
‫ِ ِ‬‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬ ‫‪‬‬‫اﺪﻟرداء‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٥٣٦‬وﻋﻦ أ‬
‫َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫َوﺟ ِﻬ ِﻪ اﻨﻟﺎر ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از آﺑﺮوي ﺑﺮادرش دﻓﺎع ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ آﺗﺶ دوزخ را از او دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬
‫ﺗﻘﺪ َم ﻲﻓ ﺑﺎب َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫الﺮﺟﺎء‬ ‫ِ‬ ‫ﺎلﻚ‪ِ ‬ﻲﻓ ﺣﺪﻳﺜﻪ اﻟﻄﻮ�ﻞ اﻤﻟﺸﻬﻮر اﺬﻟِي‬ ‫ﺑﻦ ﻣ ٍ‬
‫‪ -١٥٣٧‬وﻋﻦ ﻋِﺘﺒﺎن ِ‬
‫ُ ُّ‬ ‫ََ َ ٌُ َ َ َُ ٌ‬ ‫ُ ُ ُّ ْ ُ‬ ‫َّ ُّ ُ َ ِّ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫اﺪﻟﺧﺸ ِﻢ«؟ �ﻘﺎل َرﺟﻞ‪ :‬ذل ِﻚ ﻣﻨﺎﻓ ِﻖ ﻻ �ِﺐ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﺼ� �ﻘﺎل‪» :‬أ� َﻦ ﻣﺎل ِﻚ ﺑﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎم اﻨﻟ‬
‫ُ ُ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ َْ َ َ‬ ‫َُْ َ َ‬ ‫َ ُ ُ ََ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻻ �ﻘﻞ ذل ِﻚ؛ أﻻ ﺗﺮاهُ ﻗﺪ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ ﻳﺮ�ﺪ ﺑِﺬلﻚ َوﺟﻪ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫اﷲ وﻻ رﺳﻮﻪﻟ‪� ،‬ﻘ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫ُ ََْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻳبﺘﻲﻐ ﺑِﺬل ِﻚ َوﺟﻪ اﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫ﺎر ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إِﻻ‬ ‫اﷲِ؟! و�ن اﷲ ﻗﺪ ﺣﺮم ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎب »اﻣﯿﺪ«‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ د‪‬ﺧﺸﻢ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟«‬
‫ﻣﺮدي ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬او‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮕﻮ؛ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ او ﻻ�إﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻪ و از ﮔﻔﺘﻦ آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي او ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و ذﮐﺮ‬
‫ﭘﺎرهاي از ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﻣﻨﻔﯽ و ﮔﻨﺎﻫﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮔﻮش دادن ﺑﻪ‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮي را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻏﯿﺒﺖ ﮔﻮش دﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ او را از ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن ﺑﺎز ﺑﺪارد و‬
‫ﺑﮑﻮﺷﺪ ﮐﻪ رﺷﺘﻪي ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ و ﺳﻮي دﯾﮕﺮي ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ و ﻣﻮﺿﻮع را ﻋﻮض‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮدرداء‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6262 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1575 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪425 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .33:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 422‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪38‬‬

‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺠﻠﺲ را ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫ۡ َٰ َ ۡ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ‬
‫ت ٱ�ِ ي�ف ُر بِها و�ستهزأ‬ ‫ب أن إِذا َس ِمعت ۡم َءا� ٰ ِ‬‫﴿وقد نزل علي�م ِ� ٱلكِ� ِ‬
‫َّ ُ ٗ ۡ ُ‬
‫�ه ِۦٓ إِن� ۡم إِذا ّمِثل ُه ۡم﴾‬ ‫وضوا ْ � َحدِيث َ� ۡ‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ُ ُ‬
‫بِها ف� �قعدوا معهم ح� �‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٠ :‬‬
‫و اﷲ )اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را( در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﮐﺮده ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮔﺮوﻫﯽ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ را اﻧﮑﺎر و‬
‫اﺳﺘﻬﺰا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎرِ ﺣﺮاﻣﯽ ﮔﻮش دﻫﺪ‪ ،‬در ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪهي آن ﺷﺮﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺮك آن ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ درﺑﺎرهي‬
‫رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺳﺨﻨﺎن و ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎن و اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ َّ ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٢ :‬‬ ‫﴿�ذا َم ُّروا ب ِٱللغوِ َم ُّروا ك َِر ٗاما ‪﴾٧٢‬‬
‫و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻟﻐﻮ و ﺑﯿﻬﻮده ﻣﻰﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﻮارى و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻣﻰﮔﺬرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻟﻐﻮ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ﻣﺒﺘﻼ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﺪان ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺒﺶ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬را درﺑﺎرهي ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ‬
‫دﺧﺸﻢ‪ ‬آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي درﺑﺎرهي آﺑﺮوي ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ذﺧﺸﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن ﻣﺮد را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ او ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫و از ﮔﻔﺘﻦ آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟« اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮف زدن ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻏﯿﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ در زﻣﯿﻨﻪي‬
‫ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻏﯿﺒﺘﺶ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را دلآزرده ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺰ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ از آدمِ ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﮐﺎر‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﮐﺮدنِ ﻓﺴﻖ او‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﺣﺮاﻣﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪... ،‬‬
‫َْ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺎلﻚ‪ِ ‬ﻲﻓ ﺣﺪﻳﺜ ِﻪ اﻟﻄﻮ�ﻞ ِﻲﻓ ﻗﺼ ِﺔ ﺗ ْﻮ�ﺘِ ِﻪ َوﻗﺪ ﺳﺒﻖ ِﻲﻓ ﺑﺎب‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٥٣٨‬وﻋﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ‬
‫ََ َ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻮم ﺑتﺒﻮك‪» :‬ﻣﺎ �ﻌﻞ ﻛ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ َ ُ َ‬‫َ َ َ َ‬
‫ﻣﺎلﻚ؟« �ﻘﺎل رﺟﻞ‬
‫ٍ‬ ‫ﻌﺐ ﺑﻦ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬وﻫﻮ ﺟﺎل ِﺲ ﻲﻓ اﻟﻘ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺘﻟَّﻮ�ﺔِ؛ ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫ْ َْ ََ َ َُ ُ ُ‬
‫ﻌﺎذ ُ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪َ ،‬ﺣبَ َﺴ ُﻪ ﺑُ ْﺮ َداهُ واﻨﻟَّ َﻈ ُ‬‫َ‬ ‫ْ َ َ ََ َ‬
‫ﺟﺒﻞ‪:‬‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪.‬‬‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻔ‬ ‫ِﻄ‬‫ﻋ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣِﻦ ﺑ ِ� ﺳﻠﻤﺔ‪ :‬ﻳ‬
‫َ َ ْ َّ َ ْ ً َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ُْ َ‬
‫ﺑِئﺲ ﻣﺎ ﻗﻠﺖ‪ ،‬واﷲ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﻨﺎ ﻋﻠﻴ ِﻪ إِﻻ ﺧ�ا‪ ،‬ﻓﺴﻜﺖ رﺳﻮل اﷲ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻮﻻﻧﯽاش ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺗﻮﺑﻪي اوﺳﺖ و‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎب ﺗﻮﺑﻪ) ‪ (2‬ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در "ﺗﺒﻮك" در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﮐﻌﺐ ﭼﻪﮐﺎر ﮐﺮد«؟ ﻣﺮدي از ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫او را ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ آنﻫﺎ از آﻣﺪن‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﺪي ﮔﻔﺘﯽ؛ اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺟﺰ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي‬
‫از او ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﮑﻮت ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﻨﯿﺪن ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺗﻮﺑﻪي ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬را‬
‫ﯾﺎدآوري ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻌﺐ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻋﺬري از ﺷﺮﮐﺖ در‬
‫ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻣﺮاره ﺑﻦ رﺑﯿﻊ‪ ،‬ﻫﻼل ﺑﻦ اﻣﯿﻪ و ﮐﻌﺐ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ #‬ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮك ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺗﺒﻮك ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺬر داﺷﺘﯿﻢ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪزﺑﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎﻃﻨﺸﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا واﮔﺬار ﻧﻤﻮد؛ وﻟﯽ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و دو دوﺳﺘﺶ راﺳﺘﺸﺎن را ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﻇﻬﺎر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻋﺬري از ﺣﻀﻮر در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺮدم ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼﻣﺸﺎن را ﻫﻢ ﻧﻤﯽدادﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﻌﺐ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4677 ،4418) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2769 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 22‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 22‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪40‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻣﯽرﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﺳﻼم‬

‫ﻣﯽﮐﺮدم و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﻟﺐﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮاي ﺟﻮاب ﺳﻼم ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫آنﮔﺎه ﻧﺰدﯾﮑﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم و زﯾﺮﭼﺸﻤﯽ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ زﯾﺮﭼﺸﻤﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮدم‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺶ را از‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻬﻞ و ﻫﺸﺖ روز‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮان اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﮐﻪ از ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻫﻼل و ﻣﺮاره ﺑﻦ رﺑﯿﻊ‪ $‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮان‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن اﺟﺎزه داد ﮐﻪ ﻧﺰد آن دو ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻫﻤﺴﺮ‬
‫ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ رﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺷﮕﻔﺖآور در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آنرا ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ده ﺛﻮاب ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺣﺮوﻓﺶ ده ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت َو َضاقَ ۡ‬ ‫ت َعلَ ۡيه ُم ٱ ۡ�َ� ُض ب َما َر ُح َب ۡ‬
‫� إ َذا َضاقَ ۡ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َّ َ ُ ّ ُ ْ َ َّ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و� ٱ�� ٰثةِ ٱ�ِين خل ِفوا ح ٰٓ ِ‬
‫َ َ ۡ ۡ َ ُ ُ ُ ۡ َ َ ُّ ٓ ْ َ َّ َ ۡ َ َ َ َّ َّ ٓ َ ۡ ُ َّ َ َ َ َ ۡ ۡ َ ْ َّ‬
‫� ُتو�ُ ۚ ٓوا إِن‬
‫علي ِهم أنفسهم وظنوا أن � ملجأ مِن ٱ�ِ إِ� إِ�هِ �م تاب علي ِهم ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١٨ :‬‬ ‫� ُه َو ٱ َّ� َّو ُ‬
‫اب ٱ َّلرح ُ‬
‫ِيم ‪﴾١١٨‬‬ ‫ٱ َّ َ‬
‫و ﺑﻪ آن ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪي آﻧﺎن ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن ﻧﻤﻮد؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽاش ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪﻧﺪ و درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﷲ ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﯽ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺣﻤﺘﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫اﷲ ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﺒﻮك ﺗﺸﺮﯾﻒ داﺷﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮاغ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬را ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﮐﻌﺐ ﭼﻪﮐﺎر ﮐﺮد«؟ ﻣﺮدي از‬
‫ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او را ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ آنﻫﺎ از آﻣﺪن‪،‬‬
‫ﺑﺎزداﺷﺖ«‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ‪ ‬ﮐﻌﺐ‪ ‬ﺑﻮد؛ زﯾﺮا آن ﻣﺮد درﺑﺎرهي ﮐﻌﺐ‪‬‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮐﻌﺐ‪ ‬راﺿﯽ ﻧﺒﻮد؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬ﺗﻮﻓﯿﻖ داد ﮐﻪ از‬
‫ﮐﻌﺐ‪ ‬دﻓﺎع ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺟﺰ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰ‬
‫دﯾﮕﺮي از ﮐﻌﺐ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ«‪ .‬و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﮑﻮت ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن از ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺒﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎش؛ از اﷲ ﭘﺮوا ﮐﻦ‪ .‬و اﮔﺮ ﺣﺮﻓﺶ‬
 ‫‪41‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﺣﺮاﻣﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪... ،‬‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮي ﻧﺪاﺷﺖ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﺟﻠﺴﻪاي ﻧﺸﺴﺘﻪ ﮐﻪ در آن از اﻓﺮاد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻓﺎع از اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح ﺑﺮﺧﯿﺰد؛ و اﮔﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪي ﻏﯿﺒﺖ را‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ در ﮔﻨﺎه ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -256‬ﺑﺎب‪ :‬اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح‬

‫ﺑﺪان ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺎ ﻫﺪف‪ ‬درﺳﺖ و ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﺟﺰ ﺑﺎ ﻏﯿﺒﺖ ﻣﻤﮑﻦ‬

‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺶ ﺳﺒﺐ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬دادﺧﻮاﻫﯽ؛ ﭘﺲ ﺑﺮاي ﺳﺘﻢدﯾﺪه ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺳﻠﻄﺎن و ﻗﺎﺿﯽ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖّ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻇﺎﻟﻢ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻇﻠﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﺮاي ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻨﮑَﺮ و ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﻪ راه راﺳﺖ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش ﺑﺮاي از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﻣﻨﮑَﺮ اﻣﯿﺪ دارد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﻼنﮐﺎر ﺷﺪ؛ او را ﺗﻮﺑﯿﺦ و از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﻦ«؛ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ و‬
‫ﻫﺪﻓﺶ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﻣﻨﮑَﺮ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬اﺳﺘﻔﺘﺎ )ﻓﺘﻮا ﺧﻮاﺳﺘﻦ(؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻣﻔﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪرم‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮادرم‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮم ﯾﺎ‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ از ﺷﺮّ او رﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﯾﺎﺑﻢ و ﺑﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻢ و دﻓﻊ ﻇﻠﻢ ﮐﻨﻢ؟ اﯾﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺿﺮورت‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫و اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي ﻣﺮد ﯾﺎ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮي ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ذﮐﺮ ﻧﺎم ﻓﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و انﺷﺎءاﷲ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺷﺮ‪ ،‬و ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﺪ وﺟﻪ دارد‪:‬‬
‫• ﺑﯿﺎن ﻋﯿﻮب راوﯾﺎن و ﺷﺎﻫﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﺷﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن‪ ،‬وارد اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺑﻪاﺟﻤﺎع‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺿﺮورت‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫• ﻣﺸﺎوره در زﻣﯿﻨﻪي ازدواج ﺑﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﯾﺎ در زﻣﯿﻨﻪي ﺷﺮاﮐﺖ ﺑﺎ او در ﮐﺎري‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ درﺑﺎرهي ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰي در ﻧﺰد او و ﯾﺎ ﻣﺸﻮرت ﺧﻮاﺳﺘﻦ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺑﺎ او و اﻣﺜﺎل آن؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺮ ﻣﺸﺎور‪ ،‬واﺟﺐ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.1543‬‬

 ‫‪43‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻃﺮف را ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎﯾﯽ را‬
‫ﮐﻪ در آن ﺷﺨﺺ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫• وﻗﺘﯽ داﻧﺶﭘﮋوه ﯾﺎ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﯾﮏ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﯾﺎ ﻓﺎﺳﻖ ﻣﯽرود و از او‬
‫داﻧﺶ ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻢ از آن ﺷﺨﺺ اﺛﺮ‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه و اﺧﻼق او آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺮﺳﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ آن ﺷﺨﺺ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺼﯿﺤﺖ‬
‫و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫روي ﻣﯽدﻫﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ از روي ﺣﺴﺎدت ﭼﯿﺰي‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺷﯿﻄﺎن او را در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽاﻧﺪازد و اﯾﻦ ﭘﻨﺪار را در ذﻫﻨﺶ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ! ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦﺑﺎره ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫• ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ دارد و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ را ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً ﻓﺎﺳﻖ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎر اﺳﺖ‪ .‬ذﮐﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي او ﻧﺰد ﺑﺎﻻدﺳﺖ وي واﺟﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ او را ﺑﺮﮐﻨﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽاش را دارد؛ ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻻدﺳﺖ‪ ،‬ﻋﯿﻮب اﯾﻦ ﻣﺴﺆول را ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي وﺿﻌﯿﺖ وي ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮد و او را ﺑﻪ اﺻﻼح ﺧﻮد و اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي را ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﻋﺘﯽ ﻣﯽﮔﺰارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻏﺼﺐ اﻣﻮال ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎجﮔﯿﺮي و)ﻓﺴﺎد ﻣﺎﻟﯽ( و اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده؛ ﻟﺬا‬
‫ذﮐﺮ آندﺳﺘﻪ از ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ دﯾﮕﺮ ﻋﯿﻮﺑﺶ ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻮازِ آن‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ از اﺳﺒﺎﺑﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻟﻘﺐ ﯾﺎ ﺷﻬﺮت‪ ‬ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻟﻘﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺿﻌﯿﻒﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻟَﻨﮓ‪،‬‬
‫ﮐَﺮ‪ ،‬ﮐﻮر‪ ،‬ﻟﻮچ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻘﺎب ﻣﻌﺮﻓﯽ ﯾﺎ ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮده ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﻃﻼق ﭼﻨﯿﻦ اﻟﻘﺎﺑﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﯾﺎ اﺳﺘﻬﺰا و ﺧﺮدهﮔﯿﺮي و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﯾﺎ ذﮐﺮ ﻧﺎمِ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﻏﯿﺮ اﯾﻦ اﻟﻘﺎب ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺶ ﺳﺒﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮﺷﺎن ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪44‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ را ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻏﯿﺒﺖ‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص داده و‬
‫ﺷﺶ ﻣﻮرد در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻨﺶ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و روي آن ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دﻻﯾﻠﯽ دارد ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫وي اﯾﻦ دﻻﯾﻞ را آورده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻮوي را ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ و ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َُْ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ً ْ َ َ َ ََ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل‪» :‬اﺋﺬﻧﻮا ﻪﻟُ‪ ،‬ﺑِئﺲ أﺧﻮ‬
‫ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ﺄذ‬‫ﺘ‬ ‫اﺳ‬ ‫رﺟﻼ‬ ‫أن‬ ‫‪ -١٥٣٩‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫اﻟﻌ ِﺸ َ‬
‫�ة ِ!«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺪ آدﻣﯽ در ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﺑﺨﺎري در ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ از ﻓﺎﺳﺪان و ﮔﻤﺮاﻫﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َ َ ْ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُّ ُ ً ُ ً َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻓﺎن ﻣِﻦ دِﻳنِﻨﺎ ﺷيﺌﺎ«‪.‬‬
‫‪ -١٥٤٠‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ أﻇﻦ ﻓﻼﻧﺎ وﻓﻼﻧﺎ �ﻌ ِﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫أﺣ ُﺪ ُرواة َﻫ َﺬا اﺤﻟﺪﻳﺚ‪ :‬ﻫﺬان الﺮﺟﻼن ﺎﻛﻧﺎ ﻣ َِﻦ اﻤﻟﻨﺎﻓِﻘ َ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ْ ُ‬
‫�‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳﻌﺪ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل الﻠﻴﺚ ﺑﻦ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ‬
‫از دﯾﻦ ﻣﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺪاﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ دو ﻣﺮد‪ ،‬از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6032 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2591 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6068 :‬‬
 ‫‪45‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح‬
‫ُ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ‬‫َ ََْ ُ‬
‫ﺎو�ﺔ‬‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬‫و‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬‫اﺠﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﺑ‬‫أ‬ ‫إن‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗيﺲ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬أ�ﻴ‬ ‫ﺑﻨﺖ ٍ‬ ‫‪ -١٥٤١‬وﻋﻦ ﻓﺎﻃﻤﺔ ِ‬
‫َْ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ َ ُ ْ ُ ٌ‬ ‫ََ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺧﻄﺒ ِﺎ�؟ �ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أﻣﺎ ﻣﻌﺎوِ�ﺔ‪ ،‬ﻓﺼﻌﻠﻮك ﻻ ﻣﺎل ﻪﻟ‪ ،‬وأﻣﺎ أﺑﻮ اﺠﻟﻬ ِﻢ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳﻀﻊ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ ْ َ‬
‫اﻟﻌﺼﺎ �ﻦ ﺎﻋﺗ ِ ِﻘ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ ُ َ ْ َ َ َّ ٌ ِّ‬
‫ﺮﻀاب ل ِﻠنﺴﺎءِ« َوﻫ َﻮ ﺗﻔﺴ� لﺮواﻳ ِﺔ‪» :‬ﻻ ﻳﻀﻊ اﻟﻌﺼﺎ‬ ‫ﺴﻠﻢ‪» :‬وأﻣﺎ أﺑﻮ اﺠﻟﻬ ِﻢ ﻓ‬
‫رواﻳﺔ ﻤﻟِ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ ْ َ‬
‫�ﻦ ﺎﻋﺗ ِ ِﻘ ِﻪ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﺑﻮﺟﻬﻢ و ﻣﻌﺎوﯾﻪ‬
‫از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و‬
‫اﺑﻮﺟﻬﻢ ﻋﺼﺎ از دوش ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﮔﺬارد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻮﺟﻬﻢ‪ ،‬زﻧﺎن را زﯾﺎد ﮐﺘﮏ ﻣﯽزﻧﺪ« و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮاي رواﯾﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦﮐﻪ »ﻋﺼﺎ از دوش‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او زﯾﺎد ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽرود‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ََ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻮل اﷲ‪ِ ‬ﻲﻓ ﺳﻔ ٍﺮ أﺻﺎب اﻨﻟَّﺎس �ِﻴ ِﻪ‬ ‫‪ -١٥٤٢‬وﻋﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ ُ أرﻗﻢ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧﺮﺟﻨﺎ ﻣﻊ رﺳ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ ََ َ ْ‬ ‫ﻋﺒﺪ اﷲِ ﺑﻦ أ َ ّ‬
‫ُ‬ ‫َّ ٌ َ َ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺣﻰﺘ �ﻨﻔﻀﻮا‪ ،‬وﻗﺎل‪ :‬ﻟ ِﻦﺌ‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺑ‪ :‬ﻻ �ﻨ ِﻔﻘﻮا ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻋِﻨﺪ‬ ‫ِﺷﺪة‪� ،‬ﻘﺎل‬
‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َُُْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ﺄرﺳﻞ‬ ‫ﺮﺒﺗﻪ ﺑﺬل ِﻚ ‪،‬ﻓ‬ ‫َرﺟﻌﻨﺎ إِﻰﻟ الﻤﺪِﻳﻨ ِﺔ ﻴﻟُﺨ ِﺮﺟﻦ اﻷﻋ ُّﺰ ﻣِﻨﻬﺎ اﻷذل‪ ،‬ﻓﺄ�ﻴﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻓﺄﺧ‬
‫َ ََ‬ ‫ٌ ُ َ‬ ‫ُ َ ِّ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺑ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺘﻬﺪ ﻳ ِﻤﻴﻨﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻓﻌﻞ‪� ،‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻛﺬب ز�ﺪ َرﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻓ َﻮ�ﻊ ِﻲﻓ‬ ‫إِﻰﻟ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ أ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َٓ َ ۡ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ َ ِّ َ ْ‬ ‫َّ َ ُ ُ َّ ٌ َ َّ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫جا َءك ٱل ُم َ�ٰفِقون﴾‬ ‫ِﻳﻲﻘ‪﴿ :‬إِذا‬
‫�ﻔ ِﻲﺴ مِﻤﺎ ﻗﺎلﻮه ِﺷﺪة ﺣﻰﺘ أﻧﺰل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻰﻠﻋ ﻧبِﻴ ِﻪ ﺗﺼﺪ ِ‬
‫ُ َ ُ‬ ‫َ ْ َْ َُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪َّ �ُ [١:‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻟ ِيﺴﺘﻐ ِﻔ َﺮ لﻬ ْﻢ ﻓﻠ َّﻮ ْوا ُرؤوﺳﻬ ْﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫دﺎﻋﻫ ُﻢ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ﻢ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﺮاه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻔﺮي رﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ در آن‬
‫ﻣﺮدم ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اُﺑ‪‬ﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻧﻔﺎق ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و اﻓﺰود‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ اﺷﺮاف و‬
‫ﻋﺰﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ذﻟﯿﻼن و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن را ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪم و اﯾﻦ را ﺑﻪ‬
‫اﻃﻼع اﯾﺸﺎن رﺳﺎﻧﺪم‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻓﺮاوان ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1480 :‬و در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4903 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2772 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪46‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺮا ﺳﺨﺖ آﺷﻔﺘﻪ و ﻏﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٓ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﻦ‪﴿ ،‬إِذا َجا َء َك ٱل ُم َ�ٰفِقون﴾ ]ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮرهي »ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن«[ را ﻓﺮو‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ؛‬
‫وﻟﯽ آﻧﺎن ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و‪ -‬ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ‪ -‬ﺳﺮ ﺗﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب »اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح« ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫َُْ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺋﺬﻧﻮا‬
‫� ِة!«؛ و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑئْ َﺲ اﺑْﻦ اﻟْ َﻌﺸ َ‬
‫�ة«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ او‬
‫ُ‬
‫أﺧﻮ َ‬
‫اﻟﻌﺸ َ‬ ‫َ ُﻪﻟ‪ ،‬ﺑ َ‬
‫ئﺲ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺪ آدﻣﯽ در ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪﯾﺶ و ﻓﺎﺳﺪ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﻣﺮدم اﯾﻦ را ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪﮐﺎر و ﮔﻤﺮاه دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﻧﻮﺷﺘﺎرش ﻣﺮدم را ﺟﺎدو ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻣﺮدم‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻨﺪ و ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪيﻫﺎي اﯾﻦ ﻓﺮد را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮي در او ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﻮرﻧﺪ و زﺑﺎﻧﯽ رﺳﺎ و ﮔﯿﺮا‪ ،‬و ﻇﺎﻫﺮي ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه‬
‫دارﻧﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﺑﯿﺎن ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ از دﯾﻦ ﻣﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺪاﻧﻨﺪ«‪ .‬آن دو‬
‫ﻣﺮد‪ ،‬از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﺪي ﯾﺎد ﮐﺮد و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آن‬
‫دو ﭼﯿﺰي از دﯾﻦ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﻗﻠﺐ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﭼﯿﺰي از دﯾﻦ اﺳﻼم وﺟﻮد ﻧﺪارد؛‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ از اﺳﻼم ﺑﻪ ﮔﻮشِ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﻠﺒﺶ آن را درﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ادﻋﺎي اﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِ� ‪٨‬‬ ‫ام َّنا بٱ َّ�ِ َو�ٱ ۡ�َ ۡو ِم ٱ�خِر َو َما ُهم ب ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ول َء َ‬‫َ َُ ُ‬
‫اس من �ق‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ ٓ َ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ َ ٰ ُ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ام ُنوا َو َما � َد ُعون إِ� أنف َس ُه ۡم َو َما �َش ُع ُرون ‪﴾٩‬‬ ‫ي�دِعون ٱ� وٱ�ِين ء‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٩ ،٨ :‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫اﷲ و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﻓﺮﯾﺐ دﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ درك ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& را در ﺑﺎب ﻣﺸﺎوره ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫آورده اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻮﺟﻬﻢ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﺑﻮﺟﻬﻢ دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺰﻧﯽ دارد و زﻧﺎن را ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد؛ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ‬
‫ازدواج ﮐﻦ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آن زﻣﺎن ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬درﺑﺎرهي اﺑﻮﺟﻬﻢ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ‬
‫اﻟﻌ َﺼﺎ � ْﻦ َﺎﻋﺗِ ِﻘ ِﻪ«؛‬ ‫»ﻓَ َ َّ ٌ‬
‫اب لﻠنِّﺴﺎء« و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳَ َﻀ ُﻊ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺮﻀ ِ‬
‫ﻫﺮ دو‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم دارد و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ »اﺑﻮﺟﻬﻢ‪ ،‬زﻧﺎن را زﯾﺎد ﮐﺘﮏ ﻣﯽزﻧﺪ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺰﻧﯽ دارد و ﺑﺎ زﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﮏ زدن زﻧﺎن‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ َ ۡ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َّ ٰ َ َ ُ َ ُ ُ َ ُ َّ َ ُ ُ َّ َ ۡ ُ ُ ُ‬
‫��ُوه َّنۖ فإِن‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫عِ‬ ‫ج‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫ض‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ن‬‫وه َّ‬ ‫﴿وٱ� ِ� �افون �شوزهن فعِظوهن وٱهجر‬
‫� َ� َن َعل ِّٗيا َكب ٗ‬ ‫َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ْ َ َ ۡ َّ َ ً‬
‫ي� ۗ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫�� ‪] ﴾٣٤‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫ِ‬ ‫أطعن�م ف� �بغوا علي ِهن سب ِ ِ‬
‫و زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯿﺸﺎن ﺑﯿﻢ دارﯾﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آنﮔﺎه از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫دوري ﮐﻨﯿﺪ و )اﮔﺮ ﻣﻄﯿﻊ ﻧﺸﺪﻧﺪ( ﺗﻨﺒﯿﻬﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ آنﮔﺎه اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن در ﭘﯽ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪي ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻬﺎﻧﻪاي دﺳﺖ روي ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه و ﻧﺎرواﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٩ :‬‬ ‫وف﴾‬‫�وه َّن ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬‫﴿و� ِ‬
‫و ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﻫﻤﺴﺮت ﺑﯿﻢ داﺷﺘﯽ و در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻔﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻦ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﺎ و ﺣﻘﻮق ﺷﻮﻫﺮ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﮐﻦ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اداي ﺣﻘﻮق ﺷﻮﻫﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و او را از ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر و‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﺘﺮﺳﺎن‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺮ ﺑﻪراه ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم را در‬
‫ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪48‬‬

‫دوم‪ :‬از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ او دوري ﮐﻦ و ﺑﺎ او ﻧﺨﻮاب؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ او ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻗﻬﺮ ﻧﮑﻦ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎ او ﺣﺮف ﺑﺰن؛ وﻟﯽ اﯾﻦ رﺧﺼﺖ ﺑﺮاﯾﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﻪ روز ﺑﺎ او ﺣﺮف ﻧﺰﻧﯽ و‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ُ َ َ‬ ‫ََْ َ َ ُ َ َ‬ ‫َْ َْ ُ َ َ ُ ََْ َ‬ ‫َ ُّ‬
‫ﺎن �ﻴُ ْﻌ ِﺮض ﻫﺬا‪َ ،‬و ُ� ْﻌ ِﺮض ﻫﺬا‪،‬‬ ‫ﺆﻣﻦ أن �ﻬﺠ َﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛ ٍ‬
‫ﻼث‪ ،‬ﻳﻠﺘ ِﻘﻴ ِ‬ ‫ﻻ�ﻞ ُ ِﻤﻟ ٍ‬‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫ﺎلﺴﻼمِ «؛) ‪» (1‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ‬ ‫� ُﻫ َﻤﺎ َّاﺬﻟي َ�ﺒْ َﺪأ ﺑ َّ‬
‫َو َﺧ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ‬
‫روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم )و آﺷﺘﯽ( را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ دو ﮔﺰﯾﻨﻪ اﻓﺎده ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﮐﺘﮑﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺘﮑﯽ ﮐﻪ ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻪ او آﺳﯿﺐ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺪف‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻪ ﯾﺎ ادب ﮐﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﺑﻮﺟﻬﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳَ َﻀ ُﻊ َ‬
‫اﻟﻌ َﺼﺎ � ْﻦ‬
‫َﺎﻋﺗِ ِﻘ ِﻪ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او زﻧﺎن را زﯾﺎد ﮐﺘﮏ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ او زﯾﺎد ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا در آن زﻣﺎن ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﯿﺎز داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﻮبدﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﻋﺼﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬از‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ رواﯾﺖﻫﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ دو رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ‬
‫ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ازدواج ﮐﻨﺪ؛ و ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺷﺪ و‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ،‬از اﺳﺎﻣﻪ ﺧﯿﺮ ﻓﺮاوان دﯾﺪ و ﺑﺎ او ﺧﻮشﺑﺨﺖ ﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﺎوره و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ و ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪرﺳﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺸﻮرت ﻧﻮﻋﯽ اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﯿﻮب آن ﺷﺨﺺ را ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﻧﺼﯿﺤﺖ اﺳﺖ و ﻫﺪف‪،‬‬
‫رﺳﻮاﯾﯽ و ﻓﻀﯿﺤﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺮدم ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪيﻫﺎ و ﻋﯿﻮﺑﺸﺎن‬
‫را ﻓﺎش ﮐﻨﺪ و ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮق ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد‬
‫دارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺮاه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻔﺮي رﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ در آن ﻣﺮدم ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6237 ،6077) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2560 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري‪.‬‬
 ‫‪49‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح‬

‫ﺑﻦ اُﺑ‪‬ﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫در ﺳﻮرهي »ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن« ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺷﺎره دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َّ َ َ ُّ ْ‬
‫� ينفضوا﴾ ]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[٧ :‬‬ ‫ون َ� تُنفِ ُقوا ْ َ َ ٰ‬
‫� َم ۡن ع َ‬
‫ِند َر ُسو ِل ٱ�ِ ح ٰ‬ ‫ُ ُ َّ َ َ ُ ُ َ‬
‫﴿هم ٱ�ِين �قول‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫﴿ َح َّ ٰ‬
‫�﴾ در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻏﺎﯾﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬
‫ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪» .‬ﮐﺎﻓﺮ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﮐﯿﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﻨﺪارد«؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي از اﻣﻮال و ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺮده ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺣﺮف ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﺄﯾﯿﺪ زﯾﺪ‪ ‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ‪:‬‬
‫ۡ َ َ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َّ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َ َ ۡ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[٨ :‬‬ ‫ِين ِة �ُخ ِر َج َّن ٱ� َع ُّز م ِۡن َها ٱ�ذل﴾‬
‫﴿�قولون ل�ِن رجعنا إِ� ٱلمد‬
‫)ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻋﺰﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ذﻟﯿﻼن )و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن( را‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫زﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟﺬا ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪم و ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ را ﺑﻪ اﻃﻼع‬
‫اﯾﺸﺎن رﺳﺎﻧﺪم‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫ﻓﺮاوان ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺮا ﺳﺨﺖ آﺷﻔﺘﻪ و ﻏﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻮرهي »ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن« را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َّ َ ُّ ْ َّ َ ٓ‬
‫� يَنفض ۗوا َو ِ�ِ خ َزا� ِ ُن‬ ‫ِند َر ُسو ِل ٱ�ِ ح ٰ‬ ‫� َم ۡن ع َ‬ ‫ون َ� تُنفِ ُقوا ْ َ َ ٰ‬
‫ُ ُ َّ َ َ ُ ُ َ‬
‫﴿هم ٱ�ِين �قول‬
‫ٓ َ‬ ‫ُ ُ َ َ‬ ‫َ َ ٰ َّ ۡ ُ َ ٰ َ َ ۡ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫ٱ َّ َ‬
‫� � َ�فق ُهون ‪�َ ٧‬قولون ل�ِن َّر َج ۡع َنا إِ�‬ ‫�ن ٱلم�فِقِ‬ ‫ت َوٱ�� ِض و� ِ‬ ‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬
‫َ ُۡۡ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ َ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ َ َ ۡ‬
‫� َّن‬‫ِ� َو� ٰ ِ‬ ‫ِينةِ �ُخ ِر َج َّن ٱ� َع ُّز م ِۡن َها ٱ�ذل ۚ َو ِ َّ�ِ ٱلعِ َّز ُة َول َِر ُس ِ‬
‫و�ِۦ ول ِلمؤ ِمن‬ ‫ٱلمد‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[٨ ،٧ :‬‬ ‫� � َ� ۡعل ُمون ‪﴾٨‬‬ ‫ٱل ُم َ�ٰ ِف ِق‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬از آنِ اﷲ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن درك‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪50‬‬

‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻋﺰﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ذﻟﯿﻼن )و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن( را‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺣﺎلآنﮐﻪ ﻋﺰت‪ ،‬از آنِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او و ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻗﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ را ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ اﺷﺮاف و ﻋﺰﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ذﻟﯿﻼن و‬
‫ۡ‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن را ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﷲ‪ ‬در ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬و ِ َّ�ِ ٱل ِع َّزةُ َول َِر ُس ِ‬
‫و�ِۦ‬
‫ِ�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻋﺰت‪ ،‬از آنِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او و ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ« و ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬ ‫َول ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬

‫ﻋﺰﯾﺰﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﯿﺰ ﻋﺰت دارﻧﺪ؛‬
‫ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺰﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﺎت و ﻧﯿﺰ از ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎمدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم را ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آﻧﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻨﺎن اﻓﺮاد ﺗﺒﻪﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﻔﺴﺪان ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ در‬
‫دوران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺗﺄﯾﯿﺪ زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪ ‬و ﮔﺰارﺷﯽ ﮐﻪ داده ﺑﻮد‪ ،‬وﺣﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ؛‬
‫وﻟﯽ اﯾﻨﮏ ﮐﻪ وﺣﯽ ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﺿﻮاﺑﻄﯽ را در ﺑﯿﺎن اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ‬
‫دﻻﯾﻠﺶ را آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ٌ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ َ َ َّ‬ ‫ُْ َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٥٤٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎﻟﺖ ﻫِﻨﺪ امﺮأة أﻲﺑ ﺳﻔﻴﺎن ل ِﻠﻨ ِﻲﺒ‪ ‬إن أﺑﺎ ﺳﻔﻴﺎن رﺟﻞ‬
‫ُ‬ ‫َْ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ ٌ ََْ َ ُْ‬
‫ﻴ� ﻣﺎ ﻳ�ﻔﻴ� ووﺪﻟِي إِﻻ ﻣﺎ أﺧﺬت ﻣِﻨﻪ‪َ ،‬وﻫ َﻮ ﻻ �ﻌﻠ ُﻢ؟ ﻗﺎل‪ » :‬ﺧﺬِي‬ ‫ِ‬ ‫ﻄ‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺤﻴﺢ وﻟيﺲ �‬ ‫ﺷ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ﻴﻚ َو َو َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺪﻟكِ ﺑِﺎلﻤﻌ ُﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫وف«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻣﺎ ﻳ� ِﻔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮد‬
‫ﺑﺨﯿﻠﯽﺳﺖ و ﻣﺨﺎرج ﻣﻦ و ﻓﺮزﻧﺪم را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮدم ﺑﺪون‬
‫اﻃﻼع او‪ ،‬از اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮدارم؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﺒﻖ ﻋ‪‬ﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪت ﺑﺮدار«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5364 ،2211) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1714:‬‬

 ‫‪ -257‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪﻗﺼﺪ دو ﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ي� ‪﴾١١‬‬ ‫َ َّ َّ َّ ٓ َ‬
‫]اﻟﻘﻠﻢ‪[١١ :‬‬ ‫﴿همازٖ مشاء ِۢ بِن ِم ٖ‬
‫و از ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ در رﻓﺖ و آﻣﺪ اﺳﺖ‪) ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺒﺮ(‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫﴿ َّما يَ ۡلفِ ُظ مِن قَ ۡول إ� َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫]ق‪[١٨ :‬‬ ‫ِيب َعتِيد ‪﴾١٨‬‬ ‫ٍ ِ‬
‫)اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر‬
‫دارد‪.‬‬

‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ َّ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ََْ َ َ َ َ َ‬

‫اﺠﻟﻨﺔ �ﻤﺎم«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫‪ -١٥٤٤‬وﻋﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﻳﺪﺧﻞ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻦ وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎن‪َ ،‬وﻣﺎ‬‫ﻋﺒﺎس‪ :$‬أن َرﺳﻮل اﷲ‪ ‬مﺮ ﺑِﻘﺮﺒ� ِﻦ �ﻘﺎل‪» :‬إ�ﻬﻤﺎ �ﻌﺬﺑ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٥٤٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ َّ َ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ‬
‫�؛ أﻣﺎ أﺣﺪﻫﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻜن �ﻤ ِﻲﺸ ﺑِﺎﻨﻟَّ ِﻤﻴﻤﺔِ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻵﺧ ُﺮ ﻓﺎﻜن ﻻ‬ ‫ﺒ�‪ ،‬ﺑ� إﻧﻪ ﻛﺒِ‬‫ٍ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫ﺎن‬
‫ِ‬ ‫�ﻌﺬﺑ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ‬ ‫َْ َ ُ ْ َ‬
‫�ﺴت ِﺮﺘ ﻣِﻦ ﺑﻮ ِﻪﻟِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﯾﮑﯽ از رواﯾﺖﻫﺎي ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ دو ﻗﺒﺮ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺰرگ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد و‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬از ادرار ﺧﻮد ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6056 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.105:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1387 ،216) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.292:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪52‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح ﭘﺮداﺧﺖ و ﺷﺶ ﻣﺴﺄﻟﻪ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد و دﻻﯾﻠﯽ آورد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬دادﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮردي اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺳﺘﻢِ ﺟﻔﺎﮐﺎر‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺣ ّ‬
‫اوﺳﺖ ﮐﻪ دادﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻨﺪ و ﺣﻖّ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮد؛ دﻟﯿﻞ ﺟﻮازش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮد ﺑﺨﯿﻠﯽﺳﺖ و‬
‫ﻣﺨﺎرج ﻣﻦ و ﻓﺮزﻧﺪم را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮدم ﺑﺪون اﻃﻼع او‪ ،‬از‬
‫اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮدارم؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﺒﻖ ﻋ‪‬ﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪت ﺑﺮدار«‪ .‬ﺑ‪‬ﺨﻞ‪،‬‬
‫ﺻﻔﺖ ﻧﮑﻮﻫﯿﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺴﺒﺖ داد؛ اﻣﺎ ﭼﺮا؟ ﻫﺪﻓﺶ دادﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺶ و ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﮕﯿﺮد و از ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫رﻓﻊ ﻇﻠﻢ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ و ﻣﺨﺎرج ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را در‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋ‪‬ﺮف و ﺑﺪون اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َّ َ َ ٓ َ‬
‫نف ُقوا ْ ل َ ۡم � ُ ۡ�فُوا ْ َول َ ۡم َ� ۡق ُ ُ ْ َ َ ۡ َ َ َ َ ٗ‬
‫�وا َو�ن َ�� � ٰل ِك ق َواما ‪] ﴾٦٧‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا أ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﻔﺎق ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎدهروى ﻧﻤﻰﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺨﻞ ﻧﻤﻰورزﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﻔﺎﻗﺸﺎن ﻫﻤﻮاره‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬در ﺣﺪ‪ ‬اﻋﺘﺪال اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑ‪‬ﺨﻞ‪ ،‬ﺳﺘﻤﯽ ﺑﺮ او ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘّﺶ را دارد‪ ،‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﺒﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﻣﺨﺎرج او را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬او را از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﺨﯿﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ از آنﺟﺎ ﮐﻪ او ﺧﻮاﻫﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘﺶ ﺑﻮد‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ ﺳﺨﻨﺶ را ﺗﺄﯾﯿﺪ و او را راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﺒﻖ ﻋ‪‬ﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﻧﯿﺎز ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪت ﺑﺮدار«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺎوي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺮاي دادﺧﻮاﻫﯽ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﺷﮑﺎﯾﺖ در ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع و ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺣﻖ را دارد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬دادﺧﻮاﻫﯽ ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ در ﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ‪...‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﺨﺎرج زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻋ‪‬ﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎزﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮد ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﻮد‪ ‬زن‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﻘﻪاش را ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ زﻧﯽ ﻣﻌﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺿﻤﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﻗﯿﺪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺮد او را از ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮد ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﺣﻘﻮق درﯾﺎﻓﺘﯽ زن را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺷﺎﻏﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮط در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ زﻧﺶ را از ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﺣﻘﻮﻗﺶ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮدارد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ در زﻣﺎن ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﻃﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻧﺶ را از ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﻘﻮق زن از آنِ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش اﺟﺎزهي اﺷﺘﻐﺎل و ﺗﺪرﯾﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﻔﻘﻪي زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﻃﺒﻖ‬
‫ﻋ‪‬ﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻃﺒﻖ ﻋ‪‬ﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎزﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﻃﻼع ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬از اﻣﻮال او ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬؛ ﭼﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﺪاﻧﺪ و ﭼﻪ ﻧﺪاﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﺪﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ از‬
‫ﺟﯿﺐ ﺷﻮﻫﺮش ﯾﺎ از ﮔﺎوﺻﻨﺪوق وي ﭘﻮل ﺑﺮدارد‪ .‬ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺳﯽ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ و ﺳﻌﯿﺪ اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‬
‫اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﺣﺴﻦ وﺟﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺎ ِل ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را وﺻﻮل‬
‫ﮐﻨﺪ؛ آﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﺣﺴﻦ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﻔﻘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻔﺎوت دارد؛ در ﺑﺤﺚ ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺿﺮوري‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرتﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﺬﮐﻮر را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‬
‫و ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻼن زن‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪي‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را ﺑﺪﻫﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ روﺷﻦ و واﺿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺛﺒﻮت آن‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ و ﻣﺪرك ﻧﯿﺎز دارد و ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎريِ ﻗﻀﺎﯾﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﭘﯽﮔﯿﺮي ﺷﻮد؛‬
‫َ َ‬ ‫َ َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِّ َ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أد اﻷ َﻣﺎﻧﺔ إِﻰﻟ َﻣ ْﻦ ا�ﺘَ َﻤﻨَﻚ َوﻻ ﺨﺗ ْﻦ َﻣ ْﻦ ﺧﺎﻧﻚ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻃﺮق و ﺷﻮاﻫﺪ زﯾﺎدي دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪54‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮدان و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ‬

‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﮑﻦ«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺴﺄﻟﻪي »ﻇﻔﺮ« ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﯽ از ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا در‬
‫ﻗﺒﺎل ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎري ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮدارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﭘﺎﺳﺨﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ آن‬
‫ﻣﺎل در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻔﻘﻪي واﺟﺐ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎري‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻓﺮﻣﻮدهي ﻋﺎم‬
‫و ﻓﺮاﮔﯿﺮِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﮑﻦ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺤﺚ ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻮال ﻣﻮﺿﻮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎري ﻗﻀﺎﯾﯽ و‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ ُ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ َ ِّ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ‬
‫‪ -١٥٤٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻻ أﻧبﺌ�ﻢ ﻣﺎ اﻟﻌﻀﻪ؟ � اﻨﻟﻤﻴﻤﺔ؛‬
‫َ َُ ََْ‬
‫اﻟﻘﺎﻟﺔ �� اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎس«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮ دﻫﻢ ﮐﻪ "ﻋ‪‬ﻀْﻪ"‬
‫)=دروغ و ﺑﻬﺘﺎن( ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ و دوﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻟﻘﺎﻟَ ُﺔ َ� ْ َ‬
‫َّ َ َ ُ َ‬ ‫َ ُ َ ِّ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ‬
‫�‬ ‫اﻟﻌﻀﻪ؟ � اﻨﻟﻤﻴﻤﺔ؛‬ ‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ أﻧبﺌ�ﻢ ﻣﺎ‬
‫َ ْ‬
‫"ﻋﻀﻪ" )=دروغ و ﺑﻬﺘﺎن( ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺎس«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮ دﻫﻢ ﮐﻪ‬‫اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ و دوﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ‬
‫واژهي » َﻋﻀﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮﯾﺪن و ﭘﺎرهﭘﺎره ﮐﺮدن ﯾﺎ ﺑﺨﺶﺑﺨﺶ ﻧﻤﻮدن اﺳﺖ و‬
‫�﴾ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬‫ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي واژهي ﴿عِض َ‬
‫ِ‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫ان عِض َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٩١ :‬‬ ‫� ‪﴾٩١‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱ�ِين جعلوا ٱلقرء‬
‫آﻧﺎنﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺨﺶﺑﺨﺶ ﻗﺮار دادﻧﺪ )و ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن را ﺳﺤﺮ و ﺑﺨﺸﯽ را ﺷﻌﺮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آدم ﺳﺨﻦﭼﯿﻦ ﺣﺮف ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2606 :‬‬

 ‫‪55‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ در ﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ‪...‬‬

‫ﺗﺎ دوﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ دو ﻗﺒﺮ‬
‫ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﺰرگ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬از ادرار ﺧﻮد ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﻼﻗﻪي‬
‫ﻋﺠﯿﺒﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮفِ اﯾﻦ و آن را ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﭘﯿﺎزداﻏﺶ را ﻫﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻧﺰد اﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﺰد آن ﯾﮑﯽ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼنﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ! ﮔﺎه ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬راﺳﺖ اﺳﺖ و ﮔﺎه دروغ‪ .‬ﺗﺎزه اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻫﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬از‬
‫ﭘﯿﺮوي از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ َّ َّ ٓ َ‬ ‫َ َ ُ ۡ ُ َّ‬
‫� َح َّ�ف َّ‬
‫]اﻟﻘﻠﻢ‪[١١ ،١٠ :‬‬ ‫ي� ‪﴾١١‬‬‫� ‪ ١٠‬همازٖ مشاء ِۢ بِن ِم ٖ‬ ‫ه‬
‫ِ ٍ‬ ‫م‬ ‫ٖ‬ ‫﴿و� ت ِطع‬
‫و از ﻫﯿﭻ ﺳﻮﮔﻨﺪﺧﻮردهي ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪاي ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺒﺮ؛ )و ﻧﯿﺰ( و از ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ در رﻓﺖ و آﻣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﭼﻪ ﻧﯿﮏ و ﺑﻪﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﻋﯿﺐ دﮔﺮان ﭘﯿﺶ ﺗﻮ آورد و ﺷﻤﺮد ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻋﯿﺐ ﺗﻮ ﭘﯿﺶ دﮔﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف دﯾﮕﺮان را ﻧﺰدت ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮏ ﻧﮑﻦ ﮐﻪ ﺣﺮف ﺗﻮ‬
‫را ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺮد؛ ﭘﺲ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻧﮕﯿﺮ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﺑﺎش‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﯿﻮهي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺟﻬﺶ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬آنرا در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؛ اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺣﻮاس‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد و ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي دﻧﺒﺎل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮي ﭼﻨﯿﻦ روشﻫﺎﯾﯽ در آﻣﻮزش‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﺑﻪﺟﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺪف‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪه ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺎﻣﻮزد ﯾﺎ آنرا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺴﭙﺎرد‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮدي ﺑﻪ دوﺳﺖ ﺧﻮد آنﻗﺪر‬
‫ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﺳﺮار و رازﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ او در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬارد ‪ ،‬وﻟﯽ دوﺳﺘﺶ اﺳﺮار‬
‫او را ﻓﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اول ﺧﺒﺮ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻼندوﺳﺖ ﺗﻮ آدم رازداري‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪56‬‬

‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را ﭘﯿﺶ آن و آن ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ؛ آري؛ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آدم رازداري ﻧﯿﺴﺖ و درﺑﺎرهي ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﺑﺎب ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ و ﻫﺪف‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫دو ﻃﺮف را ﺑﻪﻫﻢ ﺑﺰﻧﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺪف‪ ،‬اﺻﻼح اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ دوﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َّ ُ َ ۡ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٠ :‬‬ ‫� َ� ۡعل ُم ٱل ُمفس َِد م َِن ٱل ُم ۡصل ِحِ ﴾‬ ‫﴿وٱ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺪ را از ﻣﺼﻠﺢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -258‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ و اﺣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﺎمداران در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﭼﻮن ﻧﮕﺮاﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺪي ﻣﻨﻔﯽ و اﻣﺜﺎل آن‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ََ ََ َُ ْ ََ ۡ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِن﴾‬‫﴿و� �ع‬
‫و ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﯾﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬

‫َ ْ‬ ‫ُ َ ِّ ْ َ َ ٌ ْ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫‪ -١٥٤٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﺒﻠﻐ ِ� أﺣﺪ ﻣِﻦ أﺻﺤ ِﺎﻲﺑ �ﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ ْ ً ِّ ُ ُّ ْ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َّ ْ‬
‫ﻠﻴﻢ الﺼﺪ ِر«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي[‬ ‫أﺣ ٍﺪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻓﺈ� أﺣِﺐ أن أﺧﺮج إِﻴﻟ�ﻢ وأﻧﺎ ﺳ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫اﺻﺤﺎﺑﻢ ﻫﯿﭻ ﺧﺒﺮي از دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﯿﺎورد؛ زﯾﺮا دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺰدﺗﺎن‬
‫ﻣﯽآﯾﻢ‪ ،‬در دﻟﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎب ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻨﺎن و اﺣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﺎمداران‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ«؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﻮﻋﯽ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﺑﺪون ﺿﺮورت ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر را در ذﻫﻨﺸﺎن ﺗﺪاﻋﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﺎ از آﻧﺎن‬
‫راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﺒﺮﭼﯿﻨﯽ ﺑﺮاي زﻣﺎمداران‪ ،‬ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در اﯾﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از‬
‫اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻧﺎﮔﻮار‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﺠﺎﻟﺲ از ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﻪﺑﺪي ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6322 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1035 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪58‬‬

‫ﺟﻔﺎﯾﯽ در ﺣﻖّ آن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﮔﻤﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم از آﻧﺎن راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ دلﺳﺮد ﺷﺪه‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫ﻻزم را در ﺟﻬﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯽﻣﻮرد ﺑﻪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ‬
‫از ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن ﻣﯽﭘﺮدازد و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻫﺪﻓﺶ اﯾﺠﺎد آﺷﻮب و‬
‫ﮔﺴﺘﺮش داﻣﻨﻪي ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺪﺑﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد آن ﺷﺨﺺ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺟﻠﻮي او را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ در‬
‫آﺷﻮبﮔﺮي و ﻫﺠﻮم ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬زﻣﺎمداران و ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﻓﺮو ﻧﺮود؛ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﮑﻮت‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻪﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮي در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﺼﯿﺤﺖ و‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﺒﺮﭼﯿﻨﯽ ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از آﺷﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دﻻﯾﻞ و ﻣﺪارك ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺴﺆوﻻن از اﻗﺪاﻣﺎت ﻓﺘﻨﻪﮔﺮاﻧﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ و در ﺟﻬﺖ ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫رﺿﺎﯾﺘﻤﻨﺪيِ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﯾﮏ آﯾﻪ و ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ و در‬
‫ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا اﯾﻦ آﯾﻪ را ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ََ َُ ْ ََ ۡ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِن﴾‬‫﴿و� �ع‬
‫و ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﯾﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﻌﺎون و ﻫﻤﮑﺎري در ﻣﺴﯿﺮ ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺪون ﺿﺮورت ﺧﺒﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺪون دﻟﯿﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره آورده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﺻﺤﺎﺑﻢ ﻫﯿﭻ ﺧﺒﺮي از دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﻦ‬
‫ﻧﯿﺎورد؛ زﯾﺮا دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺰدﺗﺎن ﻣﯽآﯾﻢ‪ ،‬در دﻟﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﺮزاﻧﮕﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ در دﻟﺶ ﭼﯿﺰي ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را دوﺳﺖ دارد و‬
 ‫‪59‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ و اﺣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاران در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫او را ﻓﺮدي ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﭘﻨﺪارد؛ اﻣﺎ درﺑﺎرهي آن ﺷﺨﺺ ﺧﺒﺮي ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ‬
‫و ﻣﺤﺒﺘﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﺷﺨﺺ از دﻟﺶ ﻣﯽرود و از او ﻣﺘﻨﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ در ﺳﮑﻮت اﺳﺖ ﯾﺎ در اﻧﺘﻘﺎل ﺧﺒﺮ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺳﻌﺪي‪:‬‬
‫»دو ﭼﯿﺰ ﻃُﺮّهي ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪ :‬دم ﻓﺮوﺑﺴﺘﻦ ﺑﻪ وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ و ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ وﻗﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ آن ﺑﻪ ﮐﻪ در ﺳﺨﻦ ﮐﻮﺷﯽ«‪.‬‬ ‫»اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶ ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ادب اﺳﺖ؛‬
 ‫‪ -259‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﮑﻮﻫﺶ اﻓﺮاد دوروي‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َّ َ ُ َ َ َ ُ ۡ ۡ ُ َ ّ ُ َ َ َ‬ ‫ُۡ َ‬
‫اس و� �ستخفون مِن ٱ�ِ وهو معهم إِذ يبيِتون ما �‬ ‫﴿� َ ۡس َتخفون م َِن ٱ�َّ ِ‬
‫َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ون ُ� ً‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠٨ :‬‬ ‫ِيطا ‪﴾١٠٨‬‬ ‫ير� مِن ٱلقو ِل� و�ن ٱ� بِما �عمل‬
‫آﻧﺎن ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺘﺸﺎن را از ﻣﺮدم ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺷﺎن را از اﷲ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﺗﺪاﺑﯿﺮ و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ ﮐﻪ )اﷲ( ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬اﷲ ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ؛ و اﷲ ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن اﺣﺎﻃﻪي ﮐﺎﻣﻞ دارد‪.‬‬

‫َ ُ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎرﻫﻢ ﻲﻓ‬ ‫ﺠﺗﺪون اﻨﻟﺎس ﻣﻌﺎدِن‪ :‬ﺧِﻴ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٥٤٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬‬
‫َ َ َّ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ ً‬ ‫َ ُ َ‬
‫ون ﺧ َِﻴ َ‬ ‫ْ َ َ َُُ‬ ‫َ َّ َ ُ ُ ْ‬
‫ﺄن أﺷﺪﻫﻢ ﻪﻟُ ﻛ َﺮاﻫِﻴﺔ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫الﺸ‬ ‫ا‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎس‬
‫ِ‬ ‫ﺎر اﻨﻟَّ‬
‫اﺠﻟﺎﻫِﻠِﻴ ِﺔ ﺧِﻴﺎرﻫﻢ ِﻲﻓ اﻹﺳﻼ ِم إِذا �ﻘﻬﻮا‪ِ ،‬‬
‫وﺠﺗﺪ‬
‫ْ‬ ‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫ون َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�‪ ،‬اﺬﻟِي ﻳ ِﺄﻲﺗ ﻫﺆﻻءِ ﺑ ِ َﻮﺟ ٍﻪ‪َ ،‬وﻫﺆﻻءِ ﺑ ِ َﻮﺟ ٍﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫ﺎس ذا الﻮﺟﻬ ِ‬ ‫ﺮﺷ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﺠﺗﺪ‬
‫و ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎدنِ )ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه( ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ؛ آﻧﺎنﮐﻪ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و داﻧﺶ دﯾﻨﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را در اﻣﺮ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش آنرا ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را اﻓﺮاد‬
‫دوروﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏ‪‬رو و ﭘﯿﺶ آنﻫﺎ روﯾﯽ دﯾﮕﺮ دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ ْ ُ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬إﻧﺎ ﻧﺪﺧﻞ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺠﻟﺪه ِ ﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑﻦ‬ ‫ز�ﺪ‪ :‬أن ﻧﺎﺳﺎ ﻗﺎلﻮا ِ‬ ‫‪ -١٥٤٩‬وﻋﻦ �ﻤﺪ ﺑﻦ ٍ‬
‫ً‬
‫َ َّ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ َ َ ََُ ُ َُ‬
‫ﺳﻼﻃِﻴنﻨﺎ �ﻨﻘﻮل لﻬ ْﻢ ِﺨﺑِﻼ ِف ﻣﺎ �ﺘﻠﻜ ُﻢ إِذا ﺧ َﺮﺟﻨﺎ ﻣِﻦ ﻋِﻨ ِﺪﻫ ِْﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ �ﻌﺪ ﻫﺬا ﻧ ِﻔﺎﻗﺎ ﻰﻠﻋ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ ُ‬
‫ﻮل اﷲ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫�ﻬ ِﺪ رﺳ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺪ‪‬ش ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7179 ،3493) :‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2526 :‬‬
‫ﻮل اﷲ‪ «‬آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫َ ْ ُ‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،7178 :‬ﺑﯽآنﮐﻪ در آن ﻟﻔﻆ »�ﻬ ِﺪ رﺳ ِ‬
 ‫‪61‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﮑﻮﻫﺶ اﻓﺮاد دوروي‬

‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎبِ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ اﯾﻦ را در‬
‫دوران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻔﺎق ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ در ﻧﮑﻮﻫﺶ اﻓﺮاد دوروي ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﻓﺮاد دوروي ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏ روي و ﭘﯿﺶ دﯾﮕﺮان‪ ،‬روﯾﯽ دﯾﮕﺮ دارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ اﷲ ﻣﻌﺘﺎل درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ام ُنوا ْ قَال ُ ٓوا ْ َء َ‬
‫ام َّنا �ذا خل ۡوا إِ ٰ� ش َ�ٰ ِطين ِ ِه ۡم قال ٓوا إِنا َم َع� ۡم‬ ‫�ذا لَ ُقوا ْ ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫َ‬
‫﴿‬
‫َ‬ ‫َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٤ :‬‬ ‫إِ� َما � ُن ُم ۡس َت ۡه ِز ُءون ‪﴾١٤‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) :‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ( اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﻢ؛ و‬
‫ﭼﻮن ﺑﺎ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و دوﺳﺘﺎن ﮔﻤﺮاﻫﺸﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫)ﻣﺆﻣﻨﺎن را( ﺑﻪ اﺳﺘﻬﺰا و رﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺼﻠﺖ دوروﯾﯽ ﮐﻪ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﺷﻤﺎ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﺷﻤﺎ ﮔﺰاﻓﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺗﺎن ﺷﻤﺎ را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮده‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺑﺪي ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دوروﯾﯽ و وﯾﮋﮔﯽِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را اﻓﺮاد دوروﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏ‬
‫رو و ﭘﯿﺶ آنﻫﺎ روﯾﯽ دﯾﮕﺮ دارﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراي ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺼﻠﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ر‪‬ك و ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ در دل دارد‪ ،‬ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد؛ اﮔﺮ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮده ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد؛ وﻟﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺶِ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬روﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در ﺗﻌﺎﻣﻠﺶ ﺑﺎ ﻣﺮدم؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت دوروﯾﯽ‬
‫در ﻋﺒﺎدت و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َّ َ ُ َ َ َ ُ ۡ ۡ ُ َ ّ ُ َ َ َ‬ ‫ُۡ َ‬
‫اس و� �ستخفون مِن ٱ�ِ وهو معهم إِذ يبيِتون ما �‬ ‫﴿� َ ۡس َتخفون م َِن ٱ�َّ ِ‬
‫َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ون ُ� ً‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠٨ :‬‬ ‫ِيطا ‪﴾١٠٨‬‬ ‫ير� مِن ٱلقو ِل� و�ن ٱ� بِما �عمل‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪62‬‬

‫آﻧﺎن ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺘﺸﺎن را از ﻣﺮدم ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺷﺎن را از اﷲ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﺗﺪاﺑﯿﺮ و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ ﮐﻪ )اﷲ( ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬اﷲ ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ؛ و اﷲ ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن اﺣﺎﻃﻪي ﮐﺎﻣﻞ دارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد و از‬
‫ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از اﷲ‪ ‬ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ!‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﻧﯿﺰ در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آن را ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫َ ) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُّ َ َّ ُ َ ً َّ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ أﻣ ِﻲﺘ ﻣﻌﺎﻰﻓ إِﻻ الﻤﺠﺎ ِﻫ ِﺮ�ﻦ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد اﻣﺘﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ »ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮد و ﺻﺒﺢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪) ،‬آن را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ و( ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﻣﻦ‪ ،‬دﯾﺸﺐ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدهام‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮد؛ وﻟﯽ او‪ ،‬ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺮده و ﺳﺘﺮ اﻟﻬﯽ را از روي‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽدارد«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏرو و ر‪‬ك ﺑﺎﺷﺪ و ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻨﺶ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻨﻤﺎن را از ﻇﺎﻫﺮﻣﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺮدار و‬
‫ﮔﻔﺘﺎري ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .246‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪ -260‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ٌم﴾‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫﴿ َّما يَ ۡلفِ ُظ مِن قَ ۡول إ َّ� َ َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫ِيب َعتِيد ‪﴾١٨‬‬
‫]ق‪[١٨ :‬‬ ‫ٍ ِ‬
‫)اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر‬
‫دارد‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ دروغ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻼف‪ ‬واﻗﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي روي داد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫روي ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا دروغ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ دروغ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َّ َّ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ى َ� ٱ َّ�ِ َكذ ِٗبا ِ�ُ َّ َّ َ َ ۡ‬ ‫َ‬
‫﴿ َ� َم ۡن أ ۡظلَ ُم م َِّمن ٱ ۡ� َ َ‬
‫� عِل ٍ �� إِن ٱ� �‬
‫ضل ٱ�اس بِغ ِ‬‫ِ‬ ‫� ٰ‬
‫ِ‬
‫ۡ َ ۡ َ َّ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٤٤ :‬‬ ‫� ‪﴾١٤٤‬‬ ‫ل�ٰلِم َ‬
‫ِ‬ ‫َ� ۡهدِي ٱلقوم ٱ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ از ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﯽدﻟﯿﻞ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ‬
‫ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ّ ُ َّ‬
‫ضل﴾ ﺑﺮاي ﻋﺎﻗﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬‫ﺣﺮف‪» ‬ﻻم« در ﴿ ِ� ِ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ً‬ ‫ٗ‬ ‫َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨ :‬‬ ‫﴿فٱ�َق َط ُه ٓۥ َءال ف ِۡر َع ۡون ِ�َكون ل ُه ۡم َع ُد ّو� َو َح َزنا﴾‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ را از آب ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ دﺷﻤﻦ و ﻣﺎﯾﻪي ﻏﻢ و اﻧﺪوﻫﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪64‬‬

‫ﺣﺮف‪» ‬ﻻم« ﯾﺎ ﺣﺮف‪» ‬ﺗﺎ« ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﻦ آﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ‪ .‬ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ را از آب ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬او را دﺷﻤﻦ و ﻣﺎﯾﻪي ﻏﻢ و اﻧﺪوه اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ‬
‫دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ دروغ و اﻓﺘﺮا ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫دروغ ﺑﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫• اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪدروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫• ﮐﻼم اﻻﻫﯽ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮ از انﭼﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻘﺼﻮد از ﻫﺮ ﮐﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم آن اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮاد از اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦ و آن اﺳﺖ و آﯾﻪ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از روي اﺟﺘﻬﺎد در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪاي دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪،‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از او درﻣﯽﮔﺬرد؛ زﯾﺮا ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ََ َ َۡ ُ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٧٨ :‬‬ ‫ِين م ِۡن َح َر ٖج﴾‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫� ۡم � ٱ ّ‬
‫ِ‬ ‫﴿وما جعل علي‬
‫و در دﯾﻨﺘﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٦ :‬‬ ‫� �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها﴾‬ ‫﴿� يُ�ل ِف ٱ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻤﺪ و ﺑﻪﭘﯿﺮوي از اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد‬
‫و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺑﺎورﻫﺎ و ﭘﯿﺶداوريﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﮐﻼم اﻻﻫﯽ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ اﷲ‪ ‬دروغ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫درﺟﻪي ﺑﻌﺪ‪ ،‬دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺮار دارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دروغ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ْ‬
‫ﺎر«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻲﻠﻋ ُﻣﺘَ َﻌ ِّﻤﺪاً َﻓﻠْ َﻴتَﺒَ َّﻮأ َﻣ ْﻘ َﻌ َﺪ ُه ِﻣ َﻦ َّ‬
‫اﻨﻟ‬ ‫آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و َﻣ ْﻦ َﻛ َﺬ َب َ َ َّ‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺟﺰو اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻮاﺗﺮيﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه و ﺷﻤﺎر‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪65‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫»ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪﻋﻤﺪ دروﻏﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎﻫﺶ را در دوزخ آﻣﺎده ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻋﻤﺪ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را در آﺗﺶ دوزخ‬
‫آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ رﺗﺒﻪي ﻧﺨﺴﺖ را در دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دارﻧﺪ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺼﻄﻠﺢ ﺣﺪﯾﺚ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﻣﯿﺎن اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﻓﺮﻗﻪاي ﺑﻪاﻧﺪازهي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دروغ ﻧﺒﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي رواﯾﯽِ آنﻫﺎ ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬اﯾﻦ را ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﮏ ﻧﻮﻋﺶ ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري و ﺑﻨﺪهاي ﻣﻮﻣﻦ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻫﻞ ﮐﻔﺮ و ﺳﺮﮐﺸﯽﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻔﺎق اﮐﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ام َّنا بٱ َّ�ِ َو�ٱ ۡ�َ ۡو ِم ٱ�خِر َو َما ُهم ب ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٨‬‬
‫َ َُ ُ‬
‫ول َء َ‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫اس من �ق‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٨ :‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ اﯾﻦ را ﺑﻪزﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻪدروغ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ دﻻﯾﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ درﺑﺎرهي دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ادﻋﺎي اﯾﻤﺎن در ﻧﺰد ﻣﺮدم وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاش را ﻣﯽﺗﻮان در ﺳﻮرهي‬
‫»ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن« ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﺑﺘﺪاي ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﭘﺮده از دروغ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در ادﻋﺎي‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ُ َّ‬ ‫ُ َ َ ُ ْ َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٓ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١ :‬‬ ‫﴿إِذا َجا َء َك ٱل ُم َ�ٰفِقون قالوا �ش َه ُد إِنك ل َر ُسول ٱ�ِ﴾‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺰدت ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫َّ َ َ ُ َّ‬ ‫َۡ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬ش َه ُد إِنك ل َر ُسول ٱ�ِ﴾؛ ﺳﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت وﺟﻮد دارد‪�» :‬ﺸﻬﺪ«‪» ،‬إن« و ﺣﺮف »ﻻم« در »لﺮﺳﻮلاﷲ«‪ .‬ﻟﺬا ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ‪ ،‬و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫ﺧﺪا ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ از راز ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪66‬‬
‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َّ ۡ َ‬
‫� �ش َهد إِن ٱل ُم� ٰفِقِ� ل� ٰ ِذبون ‪] ﴾١‬اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١ :‬‬
‫و�ۥ َوٱ ُ‬‫ُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ‬
‫� َ�عل ُم إنك ل َر ُس ُ‬
‫﴿ َوٱ ُ‬
‫ِ‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي او ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬دروغﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫َّ َ‬ ‫َۡ‬
‫دو ﮔﻮاﻫﯽ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻫﻢ ﻗﺮار دارد؛ ﯾﮑﯽ ﺳﺨﻦِ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬ش َه ُد إِنك‬
‫� � َ ۡش َه ُد إ َّن ٱل ۡ ُم َ�ٰفِقِ َ‬
‫�‬
‫ََ ُ ُ‬
‫ول ٱ َّ�ِ﴾ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ َّ ُ‬ ‫لرس‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ل� ٰذِبُون﴾‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬راﺳﺖ و درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬
‫در اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮐﻪ »ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﺧﺪاﺳﺖ«‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در رﺳﺎﻟﺖ و ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آنﭼﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ رﺳﺎﻟﺘﺶ را ﻗﺒﻮل دارﯾﻢ‪ ،‬دروغ و ادﻋﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬دروﻏﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬رواج دارد؛ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺺ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻢ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ؛ ﺣﺎل‬
‫آنﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ آﻣﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮام و ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٌ‬ ‫ُ ْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آﻳَﺔ ال ُﻤﻨَﺎﻓِ ِﻖ ﺛﻼث‪ :‬إذا َﺣﺪث ﻛﺬ َب…«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﻪي‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.«...‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬دﻻﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�‬
‫َُۡ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٦‬‬ ‫�نه م‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ از دﻧﺒﺎﻟﻪروي و ﭘﯿﺮوي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي آنﭼﻪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن آﮔﺎﻫﯽ دارد و ﺧﻼﻓﺶ را‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .694‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪67‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از روي آﮔﺎﻫﯽ و ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻌﯿﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺶ در‬
‫اﺻﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺎح اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻔﺴﺪه ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺪي ﻣﻨﻔﯽ در ﺳﺨﻨﺶ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫دروﻏﯽ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻋﻠﻢ‬
‫َ َۡ ُ‬
‫ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮيﺳﺖ؛ از اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و� �قف‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ٌم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪ آن آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد؛ و ﻧﯿﺰ از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻌﯿﺖ و از روي‬
‫آﮔﺎﻫﯽﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺶ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ۡ ُ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َّ ﴿ :‬ما يَلفِظ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫مِن قَ ۡول إ َّ� َ َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫ِيب َعتِيد﴾‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻧﺴﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‬ ‫ٍ ِ‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦِ( آن ﺣﻀﻮر دارد«‪.‬‬
‫َ ۡ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ َ َ َ َّ ۡ ُ َ َ ّ َ‬
‫ال قعِيد ‪َّ ١٧‬ما يَل ِفظ مِن قو ٍل إِ�‬ ‫� َوع ِن ٱ ِ‬
‫لشم ِ‬ ‫ان ع ِن ٱ�َ ِم ِ‬
‫﴿إِذ �تل� ٱلمتل ِقي ِ‬
‫]ق‪[١٨ ،١٧ :‬‬
‫‪ٞ‬‬
‫ِيب َعتِيد ‪﴾١٨‬‬ ‫َ َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﺸﺴﺘﻪ در راﺳﺖ و ﭼﭗِ )آدﻣﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ را( درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ(‪) .‬اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ‬
‫)ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر دارد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ ٰ َ ُ ُ ُ َ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫﴿أم �سبون �نا � �سمع ِ�هم و�وٮه �م ب� ورسلنا �ي ِهم ي�تبون ‪﴾٨٠‬‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٨٠ :‬‬
‫ﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬رازﺷﺎن و ﺳﺨﻨﺎنِ درﮔﻮﺷﯽ آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﻢ؟ آري؛ )ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ( و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﻤﺎن ﻧﺰدﺷﺎن )ﻫﺴﺘﻨﺪ و( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪68‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﺟﺪيﺳﺖ و ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ -‬ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺪ‪ ،‬آﺷﮑﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ زﯾﺎن ﻣﺎ‪ -‬ﺛﺒﺖ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ آن را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫َ ۡ ُ َُ َ ۡ َ ۡ َٰ َ َٰٗ َۡ َ ُٰ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َّ َ َ ۡ‬
‫نش ً‬ ‫��ن �ل َز ۡم َ�ٰ ُه َ ٰٓ‬
‫�� ِ َرهُۥ ِ� � ُنقِهِۖۦ و� ِرج �ۥ يوم ٱلقِ�مةِ كِ�با يلقٮه م‬ ‫ٰ‬
‫ورا‬ ‫﴿و� ۡإ ِ ٍ‬
‫ك َحس ٗ‬ ‫ۡ َ ََٰ َ َ َ ٰ َۡ َ َۡۡ َ َ َۡ َ‬
‫]اﻹﴎاء‪[١٤ ،١٣ :‬‬ ‫ِيبا ‪﴾١٤‬‬ ‫‪ ١٣‬ٱقرأ كِ�بك ك� بِنفسِك ٱ�وم علي‬
‫و ﮐﺮدار ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﺶ آوﯾﺨﺘﻪاﯾﻢ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآورﯾﻢ و آن را ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪) .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (:‬ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪات را ﺑﺨﻮان؛ اﻣﺮوز ﺧﻮدت ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺴﺎبرس ﮐﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﯽ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﺴﺎبرس ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ از ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺎ ﺑﺎ اﻧﺼﺎف و ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ را ﺣﺴﺎبرس‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ٌۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِلم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و‬
‫از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ«‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺮف‪﴿ ‬مِن﴾ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ِيب﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاﻗﺐ و‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪َ ﴿ .‬ر� ٌ‬
‫‪ٞ‬‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎن؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬و ﴿ َعتِيد﴾‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻏﺎﯾﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد از ﺷﺪت‪ ‬درد ﻣﯽﻧﺎﻟﯿﺪ؛ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼن ﺗﺎﺑﻌﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ ﻃﺎووس‪ /‬را ﻧﺎم ﺑﺮد‪-‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ ،‬ﺣﺘﯽ آه و ﻧﺎﻟﻪي ﺑﯿﻤﺎر را ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ‬ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺗﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ آه و ﻧﺎﻟﻪ ﻧﮑﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫اﻵﺧ ِﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ﺑِ ِ‬
‫�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْ ُ ْ‬‫َْ ُْ َْ‬
‫ﺖ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ‬ ‫ﻓﻠﻴَﻘﻞ ﺧ ً ِ ﺼﻤ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6018 :‬و‪...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47:‬‬

 ‫‪69‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬
‫َّ‬ ‫الﺼ ْﺪ َق َ� ْﻬ ِﺪي إ َﻰﻟ ِّ‬
‫اﻟﺮﺒ‪ ،‬و�ن‬
‫َّ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫‪ -١٥٥٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫ِّ ً‬ ‫َّ َّ ُ َ َ ْ ُ ُ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ‬
‫ﺻﺪﻳﻘﺎ؛ و�ن الﻜﺬِب‬ ‫الﺮﺟﻞ ﻴﻟَﺼﺪق ﺣﻰﺘ ﻳ�ﺘﺐ ﻋِﻨﺪ اﷲِ ِ‬ ‫اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬و�ن‬ ‫اﻟﺮﺒ �ﻬﺪِي إِﻰﻟ‬‫ِ‬
‫َّ َّ ُ َ َ َ ْ ُ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َْ‬
‫�ﻬﺪِي إِﻰﻟ اﻟﻔﺠﻮرِ‪ ،‬و�ن اﻟﻔﺠﻮر �ﻬﺪِي إِﻰﻟ اﻨﻟﺎرِ؛ و�ن الﺮﺟﻞ ﻴﻟﻜﺬِب ﺣﻰﺘ ﻳ�ﺘﺐ ﻋِﻨﺪ اﷲِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ ً‬
‫ﻛﺬاﺑﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺪﯾﻖ و راﺳﺖﮔﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﮐﺬب و دروغ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺬاب و دروغﮔﻮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮح دادﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ‬
‫رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ راﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺪﯾﻖ و راﺳﺖﮔﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺬب و‬
‫دروغ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺬاب و دروغﮔﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻳَّﺎ�ﻢ والﻜ ِﺬ َب«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﺮﻫﯿﺰ و دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ« ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم دروغﻫﺎﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﯽِ اﯾﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪» :‬اﮔﺮ دروغ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد« و در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪاري ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻫﯿﭻﯾﮏ از دادهﻫﺎ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻗﯿﺪي ﻧﯿﺎﻣﺪه؛ ﺑﻠﮑﻪ دروغ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺮام ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫»ﮐﺬب و دروغ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎن آنﻗﺪر دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6094 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2607 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶ ﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 55‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪70‬‬

‫ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽرﺳﺪ و ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﻧﻬﺪ و دﺳﺖ از‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش‪ ،‬دوزخ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ب َّم ۡر ُق ‪ٞ‬‬
‫� ‪ ٨‬ك َِ�ٰ ‪ٞ‬‬
‫ِج ‪ٞ‬‬
‫ّ‬ ‫ََََٓۡ َ َ‬ ‫ب ٱ ۡل ُف َّجار َل� س ّ‬ ‫َ َّ‬
‫�ٓ إ َّن ك َِ�ٰ َ‬
‫وم ‪٩‬‬ ‫� ‪ ٧‬وما أدرٮ ٰك ما س ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِج‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿‬
‫َ ُ َ ُّ َ َۡ ّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫َۡ ‪ََۡ ٞ‬‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[١١ ،٧ :‬‬ ‫و�ل يوم�ِ ٖذ لِلمكذِ�ِ� ‪ ١٠‬ٱ�ِين ي�ذِبون �ِيو ِم ٱ� ِ‬
‫ِين ‪﴾١١‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ(؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل ﺑﺪﮐﺎران در »ﺳﺠﯿﻦ« اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻮ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ »ﺳﺠﯿﻦ« ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ )در »ﺳﺠﯿﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ( ﻣﻤﻬﻮر و ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه‬
‫)در ﻣﻮرد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺪﮐﺎران( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درآن روز واي ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﮑﺬﯾﺐﮐﻨﻨﺪﮔﺎن! آﻧﺎن ﮐﻪ روز‬
‫ﺟﺰا را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺬاب و‬
‫دروغﮔﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و درﺑﺎرهي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي دروغ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ آنﮔﺎه وﺻﻒ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺬاب و ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ درﺑﺎرهاش ﻣﺼﺪاق ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺻﺪق و راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ْ ُ ْ ِّ ْ‬
‫ﺎلﺼﺪ ِق«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﻮاره راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺎه دﻫﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﯿﺪ‪،‬‬ ‫»ﻋﻠﻴ�ﻢ ِﺑ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﯿﺎورﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» : :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن‬
‫را ﺑﻪﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ب َّم ۡرقُوم‪ٞ‬‬ ‫ُّ َ‬
‫ون ‪ ١٩‬ك َِ�ٰ ‪ٞ‬‬ ‫ّ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ب ٱ�بۡ َرار ل� عِل ِّي َ‬ ‫�ٓ إ َّن ك َِ�ٰ َ‬ ‫َ َّ‬
‫� ‪َ ١٨‬و َما أد َرٮ ٰك َما عِل ِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿‬
‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢١ ،١٨ :‬‬ ‫‪َ� ٢٠‬ش َه ُدهُ ٱل ُمق َّر�ُون ‪﴾٢١‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ؛ )ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ(‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺎن در »ﻋﻠّﯿﯿﻦ« اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻮ‬
‫ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ »ﻋﻠﯿﯿﻦ« ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮐﺘﺎﺑﯽ )ﮐﻪ در »ﻋﻠﯿﯿﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ( ﻣﻤﻬﻮر و ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه‬
‫)در ﻣﻮرد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﯿﮑﺎن( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮب‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪق و راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ ﻋﺎدت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪاش رهﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬و ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺻﺪﯾﻖ و راﺳﺖﮔﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻘﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻗﺮار‬
‫دارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫ّ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ َ َ َّ ُ َ‬
‫� َعل ۡي ِهم ّم َِن ٱ�َّب ِ ِ�ۧ َن‬ ‫﴿ َو َمن يُ ِطعِ ٱ� وٱلرسول فأو ٰٓ��ِك مع ٱ�ِين ��عم ٱ‬
‫ٗ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ ٓ‬ ‫ّ‬
‫لص ّدِي ِق َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٩ :‬‬ ‫�ۚ َو َح ُس َن أ ْو ٰٓ��ِك َر�ِيقا ‪﴾٦٩‬‬
‫ح َ‬
‫� َوٱلش َه َداءِ َوٱل� ٰل ِ ِ‬ ‫َوٱ ِ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ؛ و ﭼﻪ رﻓﯿﻘﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ!‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي دروغ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﺢ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛‬
‫ﻟﺬا دروغﮔﻮﯾﯽ در ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬از ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺒﺮ دروﻏﯿﻦ ﯾﺎ ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ و ﮔﻨﺎه‪ ‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ در داد و ﺳﺘﺪ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﮔﻨﺎه‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ دروﻏﯿﻦ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﻣﯽآورد؛ زﯾﺮا دروغ ﮔﻔﺘﻦ در داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫و�ن ﻛﺘَﻤﺎ و�ﺬﺑَﺎ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ ِّ َ‬
‫ﻓﺈن ﺻﺪﻗﺎ و�يﻨﺎ ﺑﻮ ِرك لﻬﻤﺎ ﻲﻓ ﺑﻴﻌ ِﻬﻤﺎ‪ِ ،‬‬
‫ﻴﺎر ﻣﺎ لﻢ ﻳﺘﻔﺮﻗﺎ‪ِ ،‬‬
‫ﺨﻟ ِ‬‫اﺳﺖ‪» :‬اﺒﻟﻴﻌﺎن ﺑﺎ ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ� َﻘ ْ‬
‫ﺖ ﺑﺮ�ﺔ ﺑﻴْ ِﻌ ِﻬﻤﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه و ﺧﺮﯾﺪار ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر‬ ‫ِ‬
‫ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﯿﺮ‬
‫و ﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻ را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪ و دروغ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي آنﻫﺎ ﺑﯽ‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از دروغﮔﻮﯾﯽ در داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺒﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دروغ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دروغ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎرواﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دروغﮔﻮﯾﯽ‬
‫در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﯾﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺎﻻ؛ ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﻪدروغ‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ ﻣﺮﻏﻮب‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮامﺧﻮاريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از دﻻﻻن و‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮدرو اﺷﺎره ﮐﺮد وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ را ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻋﯿﺐ‬
‫ﺟﺰﺋﯽاش را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺻﺎدق ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ و ﻋﯿﺐ اﺻﻠﯽاش را ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﻋﯿﺐِ ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ را ﮐﻪ از آن اﻃﻼع دارد‪ ،‬ﮐﺘﻤﺎن ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫واﻗﻌﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ ﭼﻪ ﻋﯿﺒﯽ دارد و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ ﻋﯿﺒﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او از آن ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻮد‪ ،‬رﻓﻊ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺸﺘﺮي‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﺷﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻋﯿﺒﯽ در آن ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2079 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1532 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) 60‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪72‬‬
‫َّ ّ َ َ ْ َ ٌ َ ْ ُ‬
‫أر�ﻊ ﻣﻦ � َّﻦ �ِﻴ ِﻪ‪،‬‬ ‫‪ -١٥٥١‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ ٌَ ْ‬ ‫َ ْ َ ٌ ْ ُ َّ َ َ ْ‬ ‫ً َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ َ َُ ً َ‬
‫ِﻔﺎق ﺣﻰﺘ ﻳﺪ�ﻬﺎ‪:‬‬ ‫ﺎﻛن ﻣﻨﺎﻓ ِﻘﺎ ﺧﺎل ِﺼﺎ‪ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻨﻬﻦ‪ ،‬ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻦ ﻧ ٍ‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ََ ََ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫إِذا أؤﺗ ِﻤ َﻦ ﺧﺎن‪َ ،‬و�ِذا ﺣﺪث ﻛﺬب‪َ ،‬و�ِذا ﺎﻋﻫﺪ ﻏﺪ َر‪َ ،‬و�ِذا ﺧﺎﺻ َﻢ ﻓﺠ َﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖُ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻬﺎر‬
‫وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ و ﺗﻤﺎمﻋﯿﺎر اﺳﺖ؛ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در او ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق را دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪،‬‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻗﺘﯽ وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﻨﮕﺎمِ دﻋﻮا‪ ،‬ﺣﻖﮐُﺸﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ و ﺗﻤﺎمﻋﯿﺎر اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﭼﻬﺎر‬
‫وﯾﮋﮔﯽ در اوﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻔﺎق در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬
‫اﻋﺘﻘﺎدي ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻧﻔﺎق اﻋﺘﻘﺎدي ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺎق اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﺷﺨﺺ را از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ‬
‫ادﻋﺎي اﺳﻼم و اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﺑﺎﻃﻦ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻓﺮادي ﮐﻪ داراي ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و از اﯾﻦرو ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻔﺎق در آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎقِ ﺷﺨﺺ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪،‬‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺮدم او را اﻣﯿﻦ اﻣﻮال ﯾﺎ اﺳﺮار ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿ ِﺰ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ﭘﻮل ﯾﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﮐﺎﻻ و ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪاي را‬
‫ﻧﺰد ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪاﻣﺎﻧﺖ ﻣﯽﮔﺬارد و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﮕﻪ دارد؛ وﻟﯽ آن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪34 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .58 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 695‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛‬
‫و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 694‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫ﺷﺨﺺ از آن وﺳﯿﻠﻪ اﺳﺘﻔﺎدهي ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ از آن‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‬

‫ﻧﮕﻪداري ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﻔﻆ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ راز ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬رازيﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﻦ و ﺗﻮﺳﺖ‬
‫و ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ؛ وﻟﯽ ﻧﺨﻮد در دﻫﺎن آنﺷﺨﺺ ﻧَﻢ ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ ﻣﯽرود و‬
‫راز آن ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا را ﻓﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﻼﻗﻪي ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮت‬
‫دارﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﺴﺆول ﯾﺎ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ‪ ،‬رازي را ﺑﺎ آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻧﺎمدار و ﺳﺮآﻣﺪ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺖ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ در اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﯿﺎﻧﺖ در وﻻﯾﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽِ ﯾﺘﯿﻤﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﻧﮕﻪداري از‬
‫اﻣﻮال آن ﯾﺘﯿﻢ و ﻧﯿﺰ در ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﻧﮕﻪداري از او‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖدار ﻧﯿﺴﺖ و وﻇﯿﻔﻪاش را‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً از اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﺮض ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻧﻤﯽداﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن را دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﯾﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ او ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺧﯿﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد را در ﻗﺒﺎل ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫آنﻫﺎ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﭙﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ ٗ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ۡ‬ ‫ُ َۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ‬
‫ارةُ﴾‬
‫ج َ‬‫�ِ َ‬ ‫ام ُنوا ق ٓوا أنف َس� ۡم َوأهل ِي�م نار� وقودها ٱ�اس وٱ‬‫﴿���ها ٱ�ِين ء‬
‫]اﻟﺘﺤﺮﻳﻢ‪[٦ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را از آﺗﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﺰﻣﺶ ﻣﺮدم و ﺳﻨﮓﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهي اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد؛ ﺣﺘﯽ در آن روز آرزو ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﻫﯿﭻ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪي ﻣﯿﺎن ﺗﻮ و ﺧﺎﻧﻮادهات وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي‬
‫ُّ‬
‫ل‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ي‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ح َبتِهِۦ َو�َ‬
‫ِ‬ ‫﴿يَ ۡو َم يَفِ ُّر ٱل ۡ َم ۡر ُء م ِۡن أخِيهِ ‪َ ٣٤‬وأ ّ ِمهِۦ َوأ�ِيهِ ‪َ ٣٥‬و َ� ٰ‬
‫ِ‬
‫َ ۡ ‪ۡ ٞ‬‬
‫]ﻋﺒﺲ ‪[٣٧ ،٣٤ :‬‬ ‫ّم ِۡن ُه ۡم يَ ۡو َم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ‪﴾٣٧‬‬
‫روزي ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﺑﺮادرش ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و از ﻣﺎدر و ﭘﺪرش ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ .‬و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ .‬در آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﮐﺎري دارد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪74‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ‬
‫را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ و ﺳﺮِ وﻗﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ؛ ﺑﺎري ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎري دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺄﺧﯿﺮ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﭘﺎرهاي از اوﻗﺎت‪ ،‬ﺧﺎرج از ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ از اوﻗﺎت‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺗُﻨﺪ و ﺑﺪون آراﻣﺶ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﺪﯾﺎن ﺧﻮد اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ! اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ در اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﯽ و رﻓﺘﺎري و ﻧﯿﺰ در داد و ﺳﺘﺪ دارد و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ از ﮐﺴﯽ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻼناﺗﻔﺎق روي داده اﺳﺖ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺷﻮﺧﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺷﻮﺧﯽ ﮐﺮدﯾﻢ!‬
‫ﻣﮕﺮ ﺷﻮﺧﯽ و دروغ ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ دارﻧﺪ؟! ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان دروغ‬
‫ْ ٌ َّ‬
‫�ي‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﺎﻣﺶ را ﻃﻨﺰ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و�ﻞ ل ِ ِ‬
‫ٌ َ ٌ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ ُ َ ْ‬
‫�َ ِّﺪث �ﻴَﻜ ِﺬ ُب ِﻴﻟُﻀ ِﺤﻚ ِﺑ ِﻪ اﻟﻘ ْﻮ َم ‪َ ،‬و�ْﻞ ُﻪﻟ َو�ْﻞ ُﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬واي ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ!« ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ‪ ،‬دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اوﺳﺖ و ﺳﭙﺲ دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻋﻠﻤﺎ؛‬
‫زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﻋﺎﻟﻢ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻼل و آن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻼن ﮐﺎر واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد؛ زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺷﺮﯾﻌﺖاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮادي ﮐﻪ از زﺑﺎن ﻋﻠﻤﺎ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏاﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل دروغ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ّ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ ُ ِّ َ ْ‬
‫أن َ� ْﻌﻘ َﺪ َ� ْ َ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺤﺗﻠﻢ ِﺤﺑﻠ ٍﻢ لﻢ ﻳﺮه‪ ،‬ﻠﻛﻒ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٥٥٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ُ ُ ََْ‬ ‫َُُْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ ُ ْ َُ َ ُ َ ُ‬ ‫َ ََْ ََ ْ َْ ََ َ َ ْ ََ َ َ َ‬
‫ﺪﻳﺚ ﻗﻮمٍ وﻫﻢ ﻪﻟ ﺎﻛ ِرﻫﻮن‪ ،‬ﺻﺐ ﻲﻓ أذ�ﻴ ِﻪ اﻵﻧﻚ ﻳﻮم‬ ‫ﺷ ِﻌ��� وﻟﻦ �ﻔﻌﻞ‪ ،‬وﻣ ِﻦ اﺳﺘﻤﻊ إِﻰﻟ ﺣ ِ‬
‫َ َ َ َ ْ َ َّ َ ُ َ ً ُ ِّ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ْ ُ َ َ ُّ َ ْ َ‬
‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺮوح َوﻟيﺲ ﺑﻨﺎﻓ ٍِﺦ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬وﻣﻦ ﺻﻮر ﺻﻮرة ﻋﺬب و�ﻒ أن �ﻨﻔﺦ �ِﻴﻬﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.7042 :‬‬

 ‫‪75‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺑﯽ را ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪) ،‬در آﺧﺮت( ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ دو داﻧﻪي ﺟﻮ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﺮه ﺑﺰﻧﺪ؛ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮان ﮔﻮش دﻫﺪ و‬
‫آﻧﺎن راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ ﺳ‪‬ﺮب ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪاي ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در آن‪ ،‬روح ﺑﺪﻣﺪ؛‬
‫وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺑﯽ را ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫)در آﺧﺮت( ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ دو داﻧﻪي ﺟﻮ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﺮه ﺑﺰﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯽآنﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪدروغ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺧﻮاب ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن دﯾﺪم‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو داﻧﻪي‬
‫ﺟﻮ ﮔﺮه ﺑﺰﻧﺪ؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دو داﻧﻪي ﺟﻮ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﺮه ﺑﺒﻨﻨﺪ؛‬
‫وﻟﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻋﺬاب ﻣﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدن ﺧﻮاب دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﯽ ﺧﺮد ﺑﻪ دروغ و ﺑﯽآنﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در‬
‫ﺧﻮاب ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن دﯾﺪﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﺜﻼً ﺧﻮدﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺮدم را ﺑﺨﻨﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪﺗﺮ از‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دروغ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪدروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﻮد! ﮔﻨﺎه اﯾﻦ دروغ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺧﻮاب ﺧﻮب ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ اﺳﺖ و در آن‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ او‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺸﺎن دارﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺴﻮد و ﺑﺪﺧﻮاه‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﺴﺎدت‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻃﺮح و ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ و ﺷﻤﺎ را از دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺪي ﮐﻪ در ﺧﻮاب‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪76‬‬

‫دﯾﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬در داﺳﺘﺎن ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬و ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﻪروﺷﻨﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ ََۡ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿إ ۡذ قَ َال يُ ُ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫� ك ۡوك ٗبا َوٱلش ۡم َس َوٱلق َم َر‬ ‫ت أ َح َد َع َ َ‬ ‫ت إ ِ ِ� ر�ي‬ ‫� �ب َ ِ‬‫وس ُف ِ��ِيهِ ٰٓ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ُ َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ٰٓ ۡ َ َ َ َ ُ ْ ََ‬ ‫�جد َ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ ُ ُ ۡ‬
‫ِين ‪ ٤‬قال � ٰب� � �قصص رءياك � إِخوت ِك �يكِيدوا لك‬ ‫ر��تهم ِ� ٰ ِ‬
‫��ن َع ُد ّ ‪ٞ‬و ُّمب ‪ٞ‬‬ ‫ٰ‬ ‫َ ۡ ً َّ َّ ۡ َ ٰ َ ۡ َ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٥ ،٤ :‬‬ ‫� ‪﴾٥‬‬ ‫ِ‬ ‫كيد�ۖ إِن ٱلشي�ن ل ِِ� ِ‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻪ ﭘﺪرش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرﺟﺎن! ﻣﻦ )در ﺧﻮاب( دﯾﺪم ﮐﻪ ﯾﺎزده ﺳﺘﺎره و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و‬
‫ﻣﺎه ﺑﺮاﯾﻢ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) .‬ﯾﻌﻘﻮب( ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺴﺮ ﻋﺰﯾﺰم! ﺧﻮاﺑﺖ را ﺑﺮاي ﺑﺮادراﻧﺖ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﻮ ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬دﺷﻤﻦ آﺷﮑﺎرِ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺮاي دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺑﺘﺎن را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دوم‪ :‬ﺧﻮابِ ﺑﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و از ﺳﻮي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ در ﺧﻮاب اﻧﺴﺎن ﻣﯽآور‪‬د ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬رﻧﺞآور اﺳﺖ‪.‬‬
‫دواﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن و از ﺷﺮِ ﺧﻮابِ ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺧﻮاب ﺑﺪ‬
‫را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺸﺘﺎق ﺗﻌﺒﯿﺮِ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺧﻮاب‬
‫ﺑﺪي ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮش را ﺑﺪاﻧﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﺰد‪ ‬ﺗﻌﺒﯿﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎنِ ﺧﻮاب ﻣﯽروﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاﺑﺸﺎن را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺑﯽ را ﺑﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮِ آن‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫و ﺧﻮاب ﺑﺪي ﮐﻪ دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺧﻮاﺑﺶ را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺪ‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان از ﺷﺮ ﺧﻮاب ﺑﺪ ﻧﺠﺎت‬
‫ﯾﺎﻓﺖ؛ زﯾﺮا داروﯾﺶ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﺶ را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﻨﺪ و‬
‫از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن و از ﺷﺮ ﺧﻮاب ﯾﺎ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز رخ ﻧﺪاده‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻮاﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف و ﻣﻌﻨﺎي روﺷﻨﯽ ﻧﺪارد و ﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫رواﻧﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دلﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و ﭼﻮن ﺑﻪ آن ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را در‬
‫ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪي وﺳﻮﺳﻪ و ﺑﺎزيِ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺧﻮابِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽآورد ﯾﺎ در ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد؟‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَم ﻗﻄﻊ‬
 ‫‪77‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻏﻠﺘﯿﺪ و ﻣﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﯽدوﯾﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻄﺎن ِﺑﻚ ِﻲﻓ َﻣﻨَﺎ ِمﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎزياي را ﮐﻪ‬
‫َّ‬
‫الﺸ‬ ‫ﺐ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ُﺤﺗَ ِّﺪث اﻨﻟَّ َ‬
‫ﺎس ﺑﺘَﻠَ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن در ﺧﻮاب ﺑﺎ ﺗﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻦ«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ ﺳ ِﺮ اﻧﺴﺎن ﻗﻄﻊ ﺷﻮد و آنﮔﺎه او ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﺮِ ﻗﻄﻊﺷﺪهاش ﮐﻪ روي‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻏﻠﺘﺪ‪ ،‬ﺑِﺪ‪‬ود؟!‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را ﺷﺒﯿﻪ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺴﺎزد و ﺟﺮأت ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري را ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽ را در ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﺪ و‬
‫در دﻟﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ در ﺧﻮاب‬
‫دﯾﺪه‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﻮاب دﯾﺪه‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬آنﭼﻪ دﯾﺪه‪ ،‬اوﻫﺎﻣﯽ از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داد؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﺮدي‬
‫ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﯾﻦ اوﺻﺎف و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ آن ﻓﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪهاي‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ اوﺻﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻮابِ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬اوﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺖ«‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي‬
‫در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در دروغ ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬ﺟﺎي ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﮔﺮ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب اﯾﻦ ﻓﺮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮد‪ ،‬ﺑﻪدروغ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در‬
‫ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را‬
‫در ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ از او روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺎزﮔﺮدد و در ﺧﻮد ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2268 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪78‬‬

‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﭼﻪ ﻣﻮردي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﺮده ﯾﺎ در ﭼﻪ ﮐﺎري ﺑﺮ ﺧﻼف روش و‬

‫ﺳﻨﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار رﻓﺘﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮان‬
‫ﮔﻮش دﻫﺪ و آﻧﺎن راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ ﺳ‪‬ﺮب ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺳ‪‬ﺮب ﮔﺪاﺧﺘﻪي دوزخ‪ ،‬ﻧﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎر داغﺗﺮ از آﺗﺶ دﻧﯿﺎﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﮔﻮش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ ﻋﺬاب‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ درﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﻧﻔﺲ اﺳﺘﺮاق ﺳﻤﻊ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﺎرواﯾﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ رﻓﺘﺎر زﺷﺖ ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺜﻼً دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺷﺨﺺ از روي ﻓﻀﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺮﻣﯽدارد و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺸﺎن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺪﻓﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن آن دو ﻧﻔﺮ ﮔﻮش ﮐﻨﺪ! ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻦﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﮔﻮشﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳ‪‬ﺮب‬
‫ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺨﺶ دوم ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي و ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزيﺳﺖ‪ ،‬انﺷﺎءاﷲ در‬
‫ﺻﻔﺤﺎت آﯾﻨﺪه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ُ َ َّ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫الﺮﺟﻞ �ﻴنﻴ ِﻪ ﻣﺎ ل ْﻢ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬أﻓ َﺮى اﻟ ِﻔ َﺮى أن ﻳ ِﺮي‬ ‫ِ‬
‫‪ -١٥٥٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗ َﺮ�ﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دروغﻫﺎ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺧﻮاب ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُُْ‬ ‫َ ََُ‬
‫ﺮﺜ أن �ﻘﻮل ﻷﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ‪:‬‬ ‫ﺑﻦ ﺟﻨﺪ ٍب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬مِﻤﺎ ﻳ� ِ‬ ‫‪ -َ ١٥٥٤‬وﻋﻦ ﺳﻤﺮة ِ‬
‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ‬ ‫َ ٌ ْ ُ ْ ْ ُ ْ َ َ َ ُ ُّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ُ َّ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺎء اﷲ أن �ﻘﺺ‪ ،‬و�ﻧﻪ ﻗﺎل ﻨﻟﺎ ذات‬ ‫»ﻫﻞ َرأى أﺣﺪ ﻣِﻨ�ﻢ ﻣِﻦ رؤ�ﺎ؟« �ﻴﻘﺺ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻣﻦ ﺷ‬
‫َّ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ِّ ْ َ َ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َْ ْ‬ ‫َّ ُ َ َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َّ ْ َ َ َ‬ ‫ََ‬
‫ﺎن‪ ،‬و��ﻬﻤﺎ ﻗﺎﻻ ِﻲﻟ‪ :‬ا�ﻄﻠِﻖ‪ ،‬و�� ا�ﻄﻠﻘﺖ ﻣﻌﻬﻤﺎ‪ ،‬و�ﻧﺎ أﺗيﻨﺎ ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ﻏﺪا ٍة‪» :‬إﻧﻪ أﺗ ِﺎ� الﻠﻴﻠﺔ آ�ِﻴ‬
‫ََْ َُ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫َ َْ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ُ ْ َ‬
‫ﺠ ٍﻊ‪َ ،‬و�ِذا آﺧ ُﺮ ﻗﺎﺋ ٌِﻢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺑِﺼﺨ َﺮ ٍة‪َ ،‬و�ِذا ﻫ َﻮ �ﻬ ِﻮي ﺑِﺎلﺼﺨ َﺮة ِ ل َِﺮأ ِﺳ ِﻪ‪� ،‬ﻴﺜﻠﻎ َرأﺳﻪ‪،‬‬
‫رﺟ ٍﻞ مﻀﻄ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.7043 :‬‬

 ‫‪79‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬
‫َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َ َ َ ُ‬
‫ﺟﻊ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ ﺣﻰﺘ ﻳ ِﺼﺢ َرأﺳﻪ ﻛﻤﺎ ﺎﻛن‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫�ﻴﺘﺪﻫﺪه اﺤﻟﺠﺮ ﻫﺎ ﻫﻨﺎ‪� ،‬ﻴتﺒﻊ اﺤﻟﺠﺮ �ﻴﺄﺧﺬه ﻓﻼ ﻳﺮ ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ُْ ُ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َْ ََْ َ ُ‬
‫اﻷو�!« ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻠﺖ ﻬﻟﻤﺎ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ! ﻣﺎ ﻫﺬان؟‬ ‫�ﻌﻮد ﻋﻠﻴ ِﻪ‪� ،‬ﻴﻔﻌﻞ ﺑ ِ ِﻪ ﻣِﺜﻞ ﻣﺎ �ﻌﻞ الﻤﺮة‬
‫ْ َ ْ َ ْ َ َْ َ ََََْ ََ َ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ُ َ ٌ َ َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎﻻ ﻲﻟ‪ :‬ا�ﻄﻠ ِِﻖ ا�ﻄﻠِﻖ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺗيﻨﺎ ﻰﻠﻋ رﺟ ٍﻞ مﺴﺘﻠ ٍﻖ ﻟ ِﻘﻔﺎه‪ ،‬و�ِذا آﺧﺮ ﻗﺎﺋ ِﻢ ﻋﻠﻴ ِﻪ‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ْ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ َُ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ُّ‬
‫ﺮﺷ ِﺷﺪﻗﻪ إِﻰﻟ �ﻔﺎهُ‪ ،‬وﻣِﻨﺨ َﺮهُ إِﻰﻟ‬ ‫ﺄﻲﺗ أﺣﺪ ِﺷﻲﻘ وﺟ ِﻬ ِﻪ ﻓيﺮﺸ ِ‬ ‫ﺪﻳﺪ‪ ،‬و�ِذا ﻫﻮ ﻳ ِ‬ ‫ﻮب ﻣِﻦ ﺣ ٍ‬ ‫ﺑِ�ﻠ ٍ‬
‫ﺑﺎﺠﻟﺎﻧ ِﺐ َّ‬ ‫َ� َﻔﺎهُ‪ ،‬و�ﻴﻨﻪ إﻰﻟ �ﻔﺎهُ‪َّ � ،‬ﻢ �ﺘﺤ َّﻮل إﻰﻟ اﺠﻟﺎﻧﺐ اﻵﺧﺮ‪� ،‬ﻴﻔﻌﻞ ﺑ ِﻪ ﻣِﺜﻞ َﻣﺎ �ﻌﻞ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اﻷو ِل‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ َّ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َّ َ َ‬ ‫ََ ََْ ُ ْ َ َ‬
‫اﺠﻟﺎﻧﺐ ﺣﻰﺘ ﻳ ِﺼﺢ ذل ِﻚ اﺠﻟﺎﻧﺐ ﻛﻤﺎ ﺎﻛن‪� ،‬ﻢ �ﻌﻮد ﻋﻠﻴ ِﻪ �ﻴﻔﻌﻞ ﻣِﺜﻞ ﻣﺎ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻤﺎ �ﻔﺮغ ﻣِﻦ ذل ِﻚ‬
‫ْ َ ْ َ ْ َ َْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ‬ ‫َََ‬
‫ﻫﺬان؟ ﻗﺎﻻ ﻲﻟ‪ :‬ا�ﻄﻠ ِِﻖ ا�ﻄﻠِﻖ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻨﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫�ﻌﻞ ِﻲﻓ اﻤﻟﺮة ِ اﻷو�«؛ ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ! ﻣﺎ‬
‫ْ ٌ َ َّ َ ْ َ‬ ‫ٌََ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ ُ َ َ‬ ‫َّ ُّ‬ ‫ََََْ ََ ْ‬
‫ﺴﺐ �ﻧﻪ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺈذا �ِﻴ ِﻪ ﻟﻐﻂ‪ ،‬وأﺻﻮات‪ ،‬ﻓﺎﻃﻠﻌﻨﺎ �ِﻴ ِﻪ ﻓﺈذا �ِﻴ ِﻪ‬ ‫ﻓﺄﺗيﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﻣِﺜ ِﻞ اﺘﻟﻨﻮرِ«؛ ﻓﺄﺣ ِ‬
‫ُ ْ َ َ َّ َ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫ْ ََ ٌ ْ ْ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ ٌ َ ٌ ُ ٌ َ ُْ َ‬
‫ِﺴﺎء ﻋ َﺮاة‪َ ،‬و�ِذاﻫﻢ ﻳﺄ�ِﻴِﻬﻢ لﻬﺐ ﻣِﻦ أﺳﻔﻞ ﻣِﻨﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈذا أﺗﺎﻫﻢ ذل ِﻚ الﻠﻬﺐ ﺿﻮﺿﻮا‪.‬‬ ‫ِرﺟﺎل و�‬
‫َ ْ ُ َّ ُ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ َْ َ ََََْ ََ َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ َ َ‬
‫ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺆﻻ ِء؟ ﻗﺎﻻ ِﻲﻟ‪ :‬ا�ﻄﻠ ِِﻖ ا�ﻄﻠِﻖ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺗيﻨﺎ ﻰﻠﻋ �ﻬ ٍﺮ«؛ ﺣ ِﺴﺒﺖ �ﻧﻪ ﺎﻛن �ﻘﻮل‪:‬‬
‫ﻰﻠﻋ َﺷ ِّﻂ اﻨﻟَّ ْﻬﺮ َر ُﺟ ٌﻞ ﻗَ ْﺪ َﻤﺟَ َﻊ ﻋ ِْﻨ َﺪهُ‬ ‫ٌ َْ َ ُ َ َ ََ‬ ‫َّ ْ َ ُ ٌ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ ُ َّ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﺢ‬ ‫ﺒ‬‫ﺴ‬ ‫�‬ ‫ﺳﺎﺑﺢ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ا‬‫ذ‬ ‫»أﻤﺣﺮ ﻣِﺜﻞ اﺪﻟ ِم‪ ،‬و� ِ‬
‫َ ََ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َُ‬ ‫ً َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َ َ َّ‬ ‫َ ًَ‬
‫ﺄﻲﺗ ذل ِﻚ اﺬﻟِي ﻗﺪ ﻤﺟﻊ ﻋِﻨﺪه اﺤﻟ ِﺠﺎرة‪،‬‬ ‫ﺣِﺠﺎرة ﻛﺜ�ة‪ ،‬و�ِذا ذل ِﻚ الﺴﺎﺑﺢ �ﺴﺒﺢ ﻣﺎ �ﺴﺒﺢ‪� ،‬ﻢ ﻳ ِ‬
‫َ َ ْ َ ُ َ ُ ُ َ ُ ْ ُ ُ َ َ ً َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ ْ ُ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺟﻊ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ َرﺟﻊ إِﻴﻟْ ِﻪ‪� ،‬ﻐ َﺮ ﻪﻟُ ﻓﺎهُ‪،‬‬ ‫�ﻴﻔﻐﺮ ﻪﻟ ﻓﺎه ‪�،‬ﻴﻠ ِﻘﻤﻪ ﺣﺠﺮا ‪،‬ﻓﻴﻨﻄﻠِﻖ ﻓيﺴﺒﺢ‪� ،‬ﻢ ﻳﺮ ِ‬
‫ْ َ ْ َ ْ َ َْ َ ََََْ ََ َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ ُ َ َ ً ُ ْ ُ َُ‬
‫ﻫﺬان؟ ﻗﺎﻻ ِﻲﻟ‪ :‬ا�ﻄﻠ ِِﻖ ا�ﻄﻠِﻖ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺗيﻨﺎ ﻰﻠﻋ رﺟ ٍﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻤﺎ‪:‬‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻓﺄﻟﻘﻤﻪ ﺣﺠﺮا ‪،‬ﻗﻠﺖ ل‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ ٌ َ ُ ُّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫رﺟﻼ َم ْﺮ ً‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫أى‪ ،‬ﻓﺈذا ﻫﻮ ﻋِﻨﺪه ﻧﺎر �ﺸﻬﺎ و�ﺴﻰﻌ ﺣﻮلﻬﺎ‪.‬‬ ‫اﻤﻟﺮآة ِ‪ ،‬أ ْو ﻛﺄ� َﺮه ِ ﻣﺎ أﻧﺖ َرا ٍء‬ ‫ﻛﺮ� ِﻪ‬
‫َ ْ ُ ِّ‬ ‫َ ُ ْ َ َّ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ َْ َ َ ََْ ََ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ ُ َُ َ َ َ َ‬
‫ﻗﻠﺖ لﻬﻤﺎ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺬا؟ ﻗﺎﻻ ﻲﻟ‪ :‬ا�ﻄﻠ ِِﻖ ا�ﻄﻠِﻖ ‪،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺗيﻨﺎ ﻰﻠﻋ َر ْوﺿ ٍﺔ ﻣﻌﺘﻤ ٍﺔ �ِﻴﻬﺎ ﻣِﻦ ﻞﻛ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ُ ً‬ ‫ٌُ َ ٌ َ ُ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ ََْ َ ْ‬ ‫ﻧَ ْﻮر َّ‬
‫الﺮ ْوﺿ ِﺔ َرﺟﻞ ﻃﻮ�ﻞ ﻻ أ�ﺎد أ َرى َرأﺳﻪ ﻃﻮﻻ ﻲﻓ الﺴﻤﺎءِ‪َ ،‬و�ِذا‬ ‫� ﻇﻬ َﺮي‬ ‫الﺮ�ﻴﻊِ ‪ ،‬و�ِذا �‬ ‫ِ‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ ْ َ ُّ ُ ْ ُ َ َ َ‬ ‫ْ َ َْ‬ ‫َ ْ َ َّ ُ‬
‫ﻠﻖ‬ ‫ﺪﻟان ﻣﺎ رأ�ﺘﻬﻢ �ﻂ ‪،‬ﻗ َﻠﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺬا؟ وﻣﺎ ﻫﺆﻻءِ؟ ﻗﺎﻻ ﻲﻟ‪ :‬ا�ﻄ ِ‬ ‫ﺮﺜ وِ ٍ‬ ‫ﺣﻮل الﺮﺟ ِﻞ ﻣِﻦ أ� ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ً َ ُّ ْ َ ْ َ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ َْ َ ََََْ َ َ ْ َ َ‬
‫ﻈﻴﻤﺔ لﻢ أر دوﺣﺔ �ﻂ أﻋﻈﻢ ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬وﻻ أﺣﺴﻦ! ﻗﺎﻻ‬ ‫ٍ‬ ‫ا�ﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺗيﻨﺎ إِﻰﻟ دوﺣ ٍﺔ ﻋ‬
‫َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﻦﺒ ﻓ ِﻀ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺄﺗيﻨﺎ ﺑﺎب الﻤﺪِﻳﻨ ِﺔ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺐ وﻟ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻦﺒ ذﻫ‬ ‫ٍ‬ ‫ارق �ِﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎر�ﻘﻴﻨﺎ �ِﻴﻬﺎ إِﻰﻟ ﻣﺪﻳﻨ ٍﺔ ﻣﺒنِﻴ ٍﺔ ﺑِﻠ‬ ‫ﻲﻟ‪:‬‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ٌ َ ْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ََْ ْ َ ُ َ‬
‫َ‬
‫ﻓﺎﺳﺘﻔﺘﺤﻨﺎ‪� ،‬ﻔﺘِﺢ ﻨﻟَﺎ ﻓﺪﺧﻠﻨﺎﻫﺎ‪� ،‬ﺘﻠﻘﺎﻧﺎ ِرﺟﺎل ﺷﻄ ٌﺮ ﻣِﻦ ﺧﻠ ِﻘ ِﻬﻢ ﻛﺄﺣﺴ ِﻦ ﻣﺎ أﻧﺖ را ٍء‬
‫َ ُ َْ َُْ ٌ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َُ ْ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ْ‬
‫َوﺷﻄ ٌﺮ ﻣِﻨﻬ ْﻢ ﻛﺄ�ﺒﺢِ ﻣﺎ أﻧﺖ را ٍء! ﻗﺎﻻ لﻬ ْﻢ‪ :‬اذﻫﺒﻮا �ﻘﻌﻮا ﻲﻓ ذل ِﻚ اﻨﻟَّﻬ ِﺮ‪َ ،‬و�ِذا ﻫ َﻮ �ﻬ ٌﺮ ﻣﻌﺮﺘِض‬
‫ُ َّ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ََ َُ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬
‫إﻴﻟﻨﺎ ﻗﺪ ذﻫ َﺐ ذل ِﻚ‬ ‫ﺎض‪ ،‬ﻓﺬﻫﺒﻮا ﻓ َﻮ�ﻌﻮا �ِﻴ ِﻪ‪� .‬ﻢ رﺟﻌﻮا‬ ‫� ِﺮي ﻛﺄن ﻣﺎءه الﻤﺤﺾ ﻲﻓ اﺒﻟَﻴ ِ‬
‫َ َْ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ ْ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُّ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ُ‬
‫�لﻚ‪،‬‬ ‫الﺴﻮء �ﻨﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺼﺎروا ﻲﻓ أﺣﺴ ِﻦ ﺻﻮر ٍة«؛ ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺎﻻ ِﻲﻟ‪ :‬ﻫ ِﺬه ِ ﺟﻨﺔ ﻋﺪ ٍن‪ ،‬وﻫﺬاك ﻣ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ ْ ٌ ْ ُ َّ َ َ‬ ‫ُ ُ ً‬ ‫َ َ َ‬
‫الﺮ�ﺎﺑ ِﺔ اﺒﻟَﻴﻀﺎءِ‪ ،‬ﻗﺎﻻ ﻲﻟ‪ :‬ﻫﺬاك ﻣ�لﻚ؟ ﻗﻠﺖ ﻬﻟﻤﺎ‪ :‬ﺑﺎرك‬ ‫ﻓﺴﻤﺎ ﺑ َﺮﺼي ﺻﻌﺪا‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗﺮﺼ ﻣِﺜﻞ‬
‫ُ ُْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ ْ ُ َ ُ َ َ ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬
‫اﷲ ﻓﻴﻜﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺬرا� ﻓﺄدﺧﻠﻪ‪ .‬ﻗﺎﻻ‪ :‬أﻣﺎ اﻵن ﻓﻼ‪ ،‬وأﻧﺖ داﺧِﻠﻪ‪ ،‬ﻗﻠﺖ لﻬﻤﺎ‪ :‬ﻓﺈ� َرأﻳﺖ ﻣﻨﺬ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪80‬‬
‫َّ ُ َّ َ َ ْ َ‬ ‫َ َّ َ ُ ْ ُ َ َ َّ َّ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ً‬
‫اﻷول اﺬﻟِي أ�ﻴﺖ‬ ‫الﺮﺟﻞ‬ ‫الﻠﻴﻠﺔ ﻋﺠﺒﺎ؟ ﻓﻤﺎ ﻫﺬا اﺬﻟِي رأﻳﺖ؟ ﻗﺎﻻ ﻲﻟ‪ :‬أﻣﺎ إﻧﺎ ﺳﻨﺨ ِﺮﺒك‪ :‬أﻣﺎ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ َّ ُ ُ َ ُ ُ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َ َْ ُْ َُ َ ُ ُ َ َ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻳﺄﺧﺬ اﻟﻘﺮآن � َ�ﻓﻀﻪ‪ ،‬و�ﻨﺎم ﻋ ِﻦ الﺼﻼة ِ الﻤﻜﺘﻮ�ﺔِ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺤﻟﺠ ِﺮ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻪ �ﺜﻠﻎ رأﺳﻪ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َُ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ُ ُ َّ‬
‫ﺮﺷ ِﺷﺪﻗﻪ إِﻰﻟ �ﻔﺎهُ‪ ،‬وﻣِﻨﺨ ُﺮهُ إِﻰﻟ �ﻔﺎهُ‪َ ،‬و�ﻴﻨﻪ إِﻰﻟ �ﻔﺎهُ ‪،‬‬ ‫الﺮﺟﻞ اﺬﻟِي أ�ﻴﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ �ﺮﺸ‬ ‫وأﻣﺎ‬
‫اﻟﻌﺮاةُ َّاﺬﻟِﻳﻦَ‬ ‫ِّ َ ُ ُ‬ ‫َّ ِّ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻓﺈﻧﻪ الﺮﺟﻞ �ﻐﺪو ﻣِﻦ ﺑيﺘِ ِﻪ �ﻴﻜ ِﺬب الﻜِﺬﺑﺔ �ﺒﻠﻎ اﻵﻓﺎق‪ .‬وأﻣﺎ الﺮﺟﺎل واﻟنﺴﺎء‬
‫ََْ َُُْ‬ ‫ْ َْ ََ ْ ُ‬ ‫َّ ُ َّ ُ ُ َ ْ ُ‬
‫َّ‬ ‫َْ ُ‬‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ َّ‬ ‫َ َّ ُ ُ ُّ َ ُ َّ‬ ‫َّ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ‬
‫ﻬﺮ‪،‬‬ ‫وا�‪ ،‬وأﻣﺎ الﺮﺟﻞ اﺬﻟي أﺗﻴﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ �ﺴﺒﺢ ﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬ ‫ﻮر‪ ،‬ﻓﺈ�ﻬﻢ الﺰﻧﺎة والﺰ ِ‬ ‫ﻫﻢ ﻲﻓ ﻣﺜ ِﻞ ﺑﻨﺎءِ اﺘﻟﻨ ِ‬
‫ْ َ َّ َ ُّ َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َّ ُ ُ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺎر �ُﺸﻬﺎ َو�ﺴﻰﻌ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬ ‫ﻋ‬ ‫ِي‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ة‬ ‫اﻤﻟﺮآ‬ ‫ﺮ�ﻪ‬ ‫الﻜ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﺎ‬‫وأﻣ‬ ‫‪،‬‬ ‫�ﺎ‬ ‫آ�ﻞ ِّ‬
‫الﺮ‬ ‫َو�ﻠﻘ ُﻢ اﺤﻟﺠﺎرة‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ‬
‫ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ َ َ َّ َ َّ َّ ُ ُ َّ ُ َّ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪--‬‬ ‫الﺮ ْوﺿﺔِ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ‬ ‫الﺮﺟﻞ اﻟﻄﻮ�ﻞ اﺬﻟِي ﻲﻓ‬ ‫ﺣﻮلﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻣﺎلﻚ ﺧﺎزِن ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬وأﻣﺎ‬
‫َ ْ ِّ ُ َ َ َ‬
‫ﻗﺎ�‪» :‬و ِ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُّ َ ْ ُ‬ ‫ُ َّ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺪﻟ ﻰﻠﻋ‬ ‫وأﻣﺎ الﻮﺪﻟان اﺬﻟِﻳﻦ ﺣﻮﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻞﻜ مﻮلﻮ ٍد ﻣﺎت ﻰﻠﻋ اﻟ ِﻔﻄﺮة ِ«؛ و� رواﻳﺔ اﻟﺮﺒ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺸ��؟ ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬ ‫ﺴﻠﻤ�‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬وأوﻻد الﻤ‬ ‫اﻟ ِﻔﻄ َﺮة ِ«؛ �ﻘﺎل ﺑﻌﺾ الﻤ‬
‫ْ ُ َ ٌ َّ ُ َ ٌ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُْْ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ُ َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬
‫ﻳﻦ ﺎﻛﻧﻮا ﺷﻄ ٌﺮ ﻣِﻨﻬﻢ ﺣﺴ ٌﻦ ‪،‬وﺷﻄ ٌﺮ ﻣِﻨﻬ ْﻢ ﻗﺒﻴﺢ‪ ،‬ﻓﺈ�ﻬ ْﻢ ﻗﻮم‬ ‫اﻤﻟﺮﺸ�� ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻟﻘﻮم اﺬﻟ‬ ‫»وأوﻻد‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُ َ َ ً َ ً َ َ َ ِّ ً َ َ َ‬
‫ﺎوز اﷲ ﻋﻨﻬﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺎﺤﻟﺎ وآﺧﺮ ﺳيﺌﺎ‪ ،‬ﺠﺗ‬ ‫ﺧﻠﻄﻮا �ﻤﻼ ﺻ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫أﺗﻴﺎ� ﻓﺄﺧ َﺮ َﺟﺎ� إﻰﻟ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َُ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫أر ٍض ﻣﻘﺪﺳ ٍﺔ«‪َّ � ،‬ﻢ ذﻛ َﺮهُ وﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫� ِ‬ ‫رواﻳﺔ ﻪﻟ‪» :‬رأﻳﺖ الﻠﻴﻠﺔ رﺟﻠ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َََْ‬ ‫ٌ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ ً‬ ‫ْ ُ َ ِّ ٌ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َّ ُّ‬ ‫َ ْ َ َْ َ َ َْ‬
‫ﺖ‬ ‫ﻣﺜﻞ اﺘﻟﻨﻮرِ‪ ،‬أﻋﻼه ﺿﻴﻖ وأﺳﻔﻠﻪ وا ِﺳﻊ؛ �ﺘﻮﻗﺪ ﺤﺗﺘﻪ ﻧﺎرا‪ ،‬ﻓﺈذا ار�ﻔﻌ ِ‬ ‫ﺐ ِ‬ ‫»ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻨﺎ إِﻰﻟ �ﻘ ٍ‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫ﺟﻮا‪َ ،‬و�ذا ﻤﺧَ َﺪت‪َ ،‬ر َﺟﻌﻮا �ِﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻓﻴﻬﺎ رﺟﺎل و� ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ ُ َ َّ َ ُ‬
‫ِﺴﺎء ﻋﺮاة«‪ .‬وﻓﻴﻬﺎ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ار�ﻔﻌﻮا ﺣﻰﺘ ﺎﻛدوا أن �ﺮ‬
‫ِّ َّ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ٌ ََ َ َ‬ ‫َ ٌُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ‬
‫ﻬﺮ‬
‫»ﺣﻰﺘ أﺗيﻨﺎ ﻰﻠﻋ �ﻬ ٍﺮ ﻣِﻦ دمٍ « ‪-‬ولﻢ �ﺸﻚ‪ِ�» -‬ﻴ ِﻪ رﺟﻞ ﻗﺎﺋ ِﻢ ﻰﻠﻋ و َﺳ ِﻂ اﻨﻟﻬ ِﺮ وﻰﻠﻋ ﺷﻂ اﻨﻟ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َّ ُ ُ‬ ‫َ َّ ُ َّ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫الﺮﺟﻞ ِﺤﺑَﺠ ٍﺮ‬ ‫ﻬﺮ‪ ،‬ﻓﺈذا أراد أن �ﺮج ر�‬ ‫رﺟﻞ‪ ،‬و�� ﻳﺪﻳ ِﻪ ﺣِﺠﺎرة‪ ،‬ﻓﺄﻗﺒﻞ الﺮﺟﻞ اﺬﻟي ﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬
‫َ‬

‫ﺟﻊ ﻛﻤﺎ‬
‫َ َ ََْ ْ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ‬
‫ﻲﻓ �ِﻴ ِﻪ ‪،‬ﻓﺮده ﺣﻴﺚ ﺎﻛن‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ ﻠﻛﻤﺎ ﺟﺎء ِﻴﻟﺨﺮج ﺟﻌﻞ ﻳﺮ ِ� ﻲﻓ �ِﻴ ِﻪ ِﺤﺑﺠ ٍﺮ‪ِ �� ،‬‬
‫َ َ ٌ ُ ُ ٌ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ َ ُّ ْ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫أر �ﻂ أﺣﺴ َﻦ ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻴﻬﺎ ِرﺟﺎل ﺷﻴﻮخ‬ ‫ﺎﻛن«‪ .‬وﻓﻴﻬﺎ‪» :‬ﻓﺼ ِﻌﺪا ِﻲﺑ الﺸﺠﺮة‪ ،‬ﻓﺄدﺧﻼ ِ� دارا لﻢ‬
‫ْ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ ُ َ َّ َ ْ ُ َ‬ ‫ْ َ ُ ُ َ ُّ ْ ُ ُ َ َ َّ ٌ ُ ِّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ٌ‬
‫َوﺷﺒﺎب«‪ .‬وﻓﻴﻬﺎ‪» :‬اﺬﻟِي َرأ�ﺘﻪ �ﺸﻖ ِﺷﺪﻗﻪ ﻓﻜﺬاب‪َ� ،‬ﺪث ﺑِﺎلﻜِﺬﺑ ِﺔ �ﺘﺤﻤﻞ �ﻨﻪ ﺣﻰﺘ �ﺒﻠﻎ‬
‫ْ َ ُ ُ ْ َ ُ ُ ُ َ ُ ٌ َ َّ َ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ََ ْ َ َ َ ِ َ َ‬ ‫َ َ َُ ْ َُ‬
‫ﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪َ ،‬و�ِﻴﻬﺎ‪» :‬اﺬﻟِي َرأ�ﺘﻪ �ﺸﺪخ َرأﺳﻪ ﻓ َﺮﺟﻞ ﻋﻠﻤﻪ‬ ‫اﻵﻓﺎق‪� ،‬ﻴﺼﻨﻊ ﺑ ِ ِﻪ ﻣﺎ رأﻳﺖ إِﻰﻟ ﻳ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َُْ َُ‬ ‫ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫ار‬ ‫واﺪﻟ ُ‬ ‫ﺎﻣﺔِ‪َّ ،‬‬ ‫ﻬﺎر‪� ،‬ﻴﻔﻌﻞ ﺑ ِ ِﻪ إِﻰﻟ ﻳ ْﻮ ِم اﻟ ِﻘﻴ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ اﻟﻘﺮآن‪� ،‬ﻨﺎم �ﻨﻪ ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ‪ ،‬ولﻢ �ﻌﻤﻞ �ِﻴ ِﻪ ﺑﺎﻨﻟ ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ ُّ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ ُ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ‪ ،‬وﻫﺬا‬ ‫ﺟ ِ‬ ‫اﻷو� اﻟﻲﺘ دﺧﻠ ْﺖ دار ﺎﻋﻣ ِﺔ الﻤﺆﻣِﻨِ�‪ ،‬وأﻣﺎ ﻫ ِﺬه ِ اﺪﻟار ﻓﺪار الﺸﻬﺪاءِ‪ ،‬وأﻧﺎ ِ‬
‫َ َْ ُ َ ُْ ُ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫ﺖ َر ِ‬ ‫ُ َ َْْ َ َ َ َََْ ُ‬
‫�لﻚ‪ ،‬ﻗﻠﺖ ‪:‬‬ ‫ﺤﺎب‪ ،‬ﻗﺎﻻ‪ :‬ذاك ﻣ ِ‬ ‫أﻲﺳ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻓﻮ ِ� ﻣِﺜﻞ الﺴ ِ‬ ‫ﻣِﻴﺎﻜﺋﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺎر�ﻊ رأﺳﻚ‪ ،‬ﻓﺮ�ﻌ‬
‫َّ ُ َ َ َ ُ ُ ٌ َ ْ َ ْ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ََ‬ ‫ْ ُ ُ َْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﻘ لﻚ �ﻤﺮ لﻢ �ﺴﺘﻜ ِﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻓﻠ ِﻮ اﺳﺘﻜﻤﻠﺘﻪ أ�ﻴﺖ ﻣ�ِلﻚ«‪.‬‬ ‫��‪ ،‬ﻗﺎﻻ‪ :‬إﻧﻪ ﺑ ِ َ‬ ‫دﺎﻋ ِ� أدﺧﻞ ﻣ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(7047 ،1386) :‬‬

 ‫‪81‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آن را‬

‫ﻓﺮاوان ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ؟« و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﺶ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﮏ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﻣﺸﺐ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ -‬درﺧﻮاب‪ -‬ﻧﺰدم آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﯿﺎ و ﻣﻦ ﺑﺎ آن دو رﻓﺘﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدي رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ دراز ﮐﺸﯿﺪه و ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ او اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﺳﻨﮓ را ﺑﺮ ﺳﺮِ وي ﻣﯽﮐﻮﺑﯿﺪ و ﺳﺮش را‬
‫ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺖ و ﺳﻨﮓ ﮐﻤﯽ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﯽﻏﻠﺘﯿﺪ و آن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﻨﮓ ﻣﯽرﻓﺖ و آن‬
‫را ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﺳﺮِ آن ﻣﺮد ﺧﻮب و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اول ﻣﯽﺷﺪ؛ وي‬
‫دوﺑﺎره ﭘﯿﺶ ﻣﺮد درازﮐﺸﯿﺪه ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ و ﻫﻤﺎن ﮐﺎر را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﺣﮑﺎﯾﺖ اﯾﻦ دو ﭼﯿﺴﺖ؟ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮو‪ ،‬ﺑﺮو! و ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدي رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺧﻮاﺑﯿﺪه و ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻗﻼﺑﯽ آﻫﻨﯿﻦ ﺑﺎﻻي‬
‫ﺳﺮش اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﻗﻼب را در ﯾﮏ ﺳﻮي ﺻﻮرت آن ﻣﺮد ﻓﺮو ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و ﮐُﻨﺞ ﻟﺐ‪،‬‬
‫ﺑﯿﻨﯽ و ﭼﺸﻢ او را ﺗﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻧﯿﻤﻪي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺻﻮرت‪ ‬وي ﻣﯽرﻓﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬و ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮف ﻓﺎرغ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺧﻮب ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺖ درﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬وي اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻫﻢﭼﻨﺎن‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﺟﺮﯾﺎن اﯾﻦ دو ﭼﯿﺴﺖ؟ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮو‪ ،‬ﺑﺮو! و ﺑﺎ ﻫﻢ رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﻨﻮرﻣﺎﻧﻨﺪ رﺳﯿﺪﯾﻢ«‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﯾﺎدﻫﺎ و ﺳﺮ و ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ از آن ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﭼﻮن در آن‬
‫ﺳﺮ ﮐﺸﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎري زن و ﻣﺮد ﺑﺮﻫﻨﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﺷﺮارهي آﺗﺶ از‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آنﻫﺎ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺟﯿﻎ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟‪ -‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻦ‪ ،‬ﺑﺮو! و ﺑﺎ ﻫﻢ رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ رودي رﺳﯿﺪﯾﻢ«‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رودي ﮐﻪ آﺑﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن‪ ،‬ﻗﺮﻣﺰ ﺑﻮد و ﻣﺮدي در آن ﺷﻨﺎ ﻣﯽﮐﺮد؛ و در‬
‫ﮐﻨﺎرهي رود‪ ،‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻨﺎﮔﺮ ﻧﺰد اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮد ﻣﯽآﻣﺪ و دﻫﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاي او ﻣﯽﮔﺸﻮد؛ آن ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﺳﻨﮕﯽ در دﻫﺎن وي‬
‫ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و ﺷﻨﺎﮔﺮ دوﺑﺎره ﺷﻨﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬راه‬
‫ﺑﯿﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮو! و ﺑﺎ ﻫﻢ رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدي زﺷﺖروي رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدي رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪82‬‬

‫ﭼﻬﺮهاش ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺷﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن دﯾﺪهاي‪ -‬و ﻧﺰدش آﺗﺸﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮدش آن را ﺷﻮر ﻣﯽداد ﺗﺎ ﺷﻌﻠﻪور ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ در اﻃﺮاﻓﺶ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ دو‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ راﻫﺖ اداﻣﻪ ﺑﺪه‪ ،‬ﺑﺮو! و رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺮم رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ در آن اﻧﻮاع ﮔﻞﻫﺎي ﺑﻬﺎري وﺟﻮد داﺷﺖ و در ﻣﯿﺎن ﺑﺎغ‪ ،‬ﻣﺮدي‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﻠﻨﺪي ﻗﺎﻣﺘﺶ‪ ،‬ﺳﺮش در ﺑﻠﻨﺪاي آﺳﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ آن را ﻧﺒﯿﻨﻢ و ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ آنﻗﺪر ﺑﭽﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه آنﻫﻤﻪ ﺑﭽﻪ ﻧﺪﯾﺪهام‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬او ﮐﯿﺴﺖ و اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻦ‪،‬‬
‫ﯽ‬
‫ﺑﺮو! و ﺑﺎ ﻫﻢ رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ درﺧﺖ ﺑﺰرﮔﯽ رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ درﺧﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ و زﯾﺒﺎﯾ ِ‬
‫آن ﻧﺪﯾﺪهام‪ .‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از اﯾﻦ درﺧﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮو‪ .‬از درﺧﺖ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮي رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ از ﺧﺸﺖﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﻪ دروازهي ﺷﻬﺮ رﻓﺘﯿﻢ‬
‫و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دروازه را ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ؛ دروازه ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ و وارد ﺷﻬﺮ‬
‫ﺷﺪﯾﻢ؛ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽ از آﻧﺎن در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد و ﻧﯿﻤﯽ دﯾﮕﺮ در ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ دﯾﺪهاي‪ ،‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮوﯾﺪ و ﺧﻮد را در آن رود‬
‫ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ آنﺟﺎ رودي ﭘﻬﻦ ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ آﺑﺶ ﺑﻪ ﺳﻔﯿﺪيِ ﺷﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬آن ﻣﺮدان رﻓﺘﻨﺪ‬
‫و در رود ﻏﻮﻃﻪ زدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن زﺷﺘﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ«‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ -» :‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ‬اﺑﺪيﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﺗﻮﺳﺖ؛ ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ رﻓﺖ؛ ﮐﺎﺧﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮي ﺳﻔﯿﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ آن دو ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﷲ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ دﻫﺪ! ﺑﮕﺬارﯾﺪ داﺧﻠﺶ ﺑﺮوم‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ واردش ﻣﯽﺷﻮي؛ وﻟﯽ‬
‫اﯾﻨﮏ وﻗﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬در ﻃﻮل ﺷﺐ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻋﺠﯿﺒﯽ دﯾﺪم؛ اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ دﯾﺪم؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاﯾﺖ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ؛ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪي و‬
‫ﺳﺮش ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ آن را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ .‬و ﻣﺮدي ﮐﻪ ﮐُﻨﺞ ﻟﺐ‪،‬‬
‫ﺳﻮراخ ﺑﯿﻨﯽ و ﭼﺸﻤﺶ را ﺑﺎ ﮔﯿﺮه ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺒﺢ از ﺧﺎﻧﻪ اش ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود و دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دروﻏﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬و اﻣﺎ‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺮﻫﻨﻪاي ﮐﻪ در ﮔﻮدال ﺗﻨﻮرﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن و ﻣﺮدان زﻧﺎﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺮدي‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪي‪ ،‬در رود ﺷﻨﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ درون دﻫﺎﻧﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬و آن ﻣﺮد زﺷﺖﭼﻬﺮهاي ﮐﻪ آﺗﺶ را ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‬

‫و ﭘﺮاﻣﻮﻧﺶ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ‪" ،‬ﻣﺎﻟﮏ"‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎن دوزخ اﺳﺖ‪ .‬و آن ﻣﺮد ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺘﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻮد و ﺑﭽﻪﻫﺎي اﻃﺮاﻓﺶ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻓﻄﺮت‪ -‬و‬
‫دوران ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ‪ -‬از دﻧﯿﺎ ﻣﯽروﻧﺪ«‪ .‬در رواﯾﺖ "ﺑﺮﻗﺎﻧﯽ" آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »‪...‬ﺑﺮ ﻓﻄﺮت‬
‫ﺑﻪدﻧﯿﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺘﯽ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺸﺮﮐﺎن؟‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺘﯽ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺸﺮﮐﺎن«‪.‬‬
‫»و اﻣﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﯿﻤﻪي آﻧﺎن‪ ،‬زﯾﺒﺎ و ﻧﯿﻤﻪي دﯾﮕﺮﺷﺎن زﺷﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﻣﯿﺰهاي از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از آﻧﺎن‬
‫درﻣﯽﮔﺬرد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺸﺐ دو ﻧﻔﺮ را دﯾﺪم ﮐﻪ‪ -‬در ﺧﻮاب‪-‬‬
‫ﻧﺰدم آﻣﺪﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﻘﺪس ﺑﺮدﻧﺪ« و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»رﻓﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮراﺧﯽ ﺗﻨﻮرﻣﺎﻧﻨﺪ رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ دﻫﺎﻧﻪاش ﺗﻨﮓ‪ ،‬و ﭘﺎﯾﯿﻨﺶ ﻓﺮاخ ﺑﻮد و زﯾ ِﺮ‬
‫آن آﺗﺸﯽ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬زﻧﺎن و ﻣﺮدانِ ﺑﺮﻫﻨﻪاي ﮐﻪ در آن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﭼﻮن آﺗﺶ ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ درون آن ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ رودي از ﺧﻮن رﺳﯿﺪﯾﻢ« و راوي‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي وﺳﻂ رود ﺑﻮد و ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ در ﮐﻨﺎرهي رود‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﻠﻮﯾﺶ ﻣﻘﺪاري ﺳﻨﮓ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺮد‪ ‬وﺳﻂ رود ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮدي ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر رود اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ در دﻫﺎن وي ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و او‬
‫را ﺟﺎي اوﻟﺶ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﺮﺑﺎر ﮐﻪ ﻣﺮد وﺳﻂ رود ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮد‬
‫ﮐﻨﺎر رود ﺳﻨﮕﯽ در دﻫﺎﻧﺶ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮد ﺷﻨﺎﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮا از درﺧﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﻧﺪ و وارد ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻬﺘﺮ از آن ﻧﺪﯾﺪهام و ﺷﻤﺎري ﭘﯿﺮﻣﺮد و ﺟﻮان در آن ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ دﯾﺪي ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻪي دﻫﺎﻧﺶ ﭘﺎره ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دروﻏﺶ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫آﻓﺎق ﻣﯽرﺳﺪ و ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﻫﻤﺎن ﮐﺎري ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﺪي«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪84‬‬

‫و در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و آنﮐﻪ دﯾﺪي ﮐﻪ ﺳﺮش ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻗﺮآن را ﺑﻪ او ﯾﺎد داده و او ﺑﻪﺟﺎي آنﮐﻪ آن را در ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑ‪‬ﺪ و در روز ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫»و ﺧﺎﻧﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ واردش ﺷﺪي‪ ،‬ﺳﺮاي ﻋﻤﻮم ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺮاي ﺷﻬﺪاﺳﺖ؛ ﻣﻦ ﺟﺒﺮﺋﯿﻠﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ اﺳﺖ؛ ﺳ‪‬ﺮَت را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻦ‪ .‬ﺳﺮم را ﺑﺎﻻ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﭼﯿﺰي اﺑﺮﮔﻮﻧﻪ دﯾﺪم‪ .‬آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ درون ﻣﻨﺰﻟﻢ ﺑﺮوم‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻨﻮز ﻋ‪‬ﻤﺮي از ﺗﻮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن را‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻧﮑﺮدهاي؛ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮت‪ -‬در دﻧﯿﺎ‪ -‬ﺑﻪﺳﺮ آﻣﺪ‪ ،‬وارد ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻣﯽﺷﻮي«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺑﯽ را ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪) ،‬در آﺧﺮت( ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ دو‬
‫داﻧﻪي ﺟﻮ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﺮه ﺑﺰﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮان ﮔﻮش دﻫﺪ و آﻧﺎن راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ ﺳ‪‬ﺮب‬
‫ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪاي ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﮑﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در آن‪ ،‬روح ﺑﺪﻣﺪ؛ وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن دو ﺑﺨﺶ اﺑﺘﺪاﯾﯽِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ و اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي و‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺣﺠﻢدار ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﭼﻬﺮهي اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻣﺒﺎح؛ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان و ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب را در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺮ روي ﮐﺎﻏﺬ و اﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ داراي ﺣﺠﻢ ﯾﺎ‬
‫ﺟﺴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي‬
 ‫‪85‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ‪ ،‬ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮردي ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬زﻣﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك‬
‫ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﻮم ﻧﻮح‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﮏﻣﺮداﻧﯽ را‬
‫ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدان را ﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ!‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي ﯾﺎ ﺣﺠﻢﺳﺎزي ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺟﺎندار و ﮐﺸﯿﺪنِ ﻧﻘﺎﺷﯽِ‬
‫آنﻫﺎ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫»إِﻻ َﻣﺎ ﺎﻛن َر� ًﻤﺎ ِﻲﻓ ﺛ ْﻮب«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛‬
‫وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﻧﻘﺎﺷﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻫﺮ دو ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺛﺮش در ﺣ ‪‬ﺪ اﻣﮑﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي‬
‫ﻓﺘﻮﮔﺮاﻓﯽ ﮐﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺰو اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن و ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﺸﻢ و ﺑﯿﻨﯽ و ﻟﺐﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ اﺑﺰار‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﻮريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﮑﺲﺑﺮداري از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد و روﺷﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﻟﺬا ﻋﮑﺲﺑﺮداري‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮِ ﯾﮏ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ دﺳﺖ ﺑﺸﺮ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﯾﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﮐُﭙﯽ‬
‫از آن ﻋﮑﺲ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﮐﭙﯽ ﺑﺮدارد‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮐﭙﯽ ﯾﺎ ﻋﮑﺲ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎبِ آﻗﺎي ﻋﮑﺎس ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﺑﺮدار اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب آﻗﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﻋﮑﺲ در ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﮑﺲﺑﺮداري‬
‫ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪهي "ﺳﺪ ذراﯾﻊ" ﮐﻪ ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5958 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2106 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ از ﻃﻠﺤﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪86‬‬

‫ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از ارﺗﮑﺎب ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ و اﺑﺰار ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺣﺮام‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻤﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﯾﺪن ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﺑﺮاي ﻗﻤﺎرﺑﺎزيﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺧﺮﯾﺪاريِ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﮑﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﮔﻮاﻫﯽﻧﺎﻣﻪي راﻧﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرت ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و‬
‫اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻔﺮﯾﺢ و‬
‫ﺛﺒﺖ ﺧﺎﻃﺮات ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﯾﮏ آﻓﺖ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺣﺮام ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﺣﺮام ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮق ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﺗﺎ از ﯾﮏﺳﻮ ﻣﺮدم را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪﻫﯿﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﺮام ﻣﺒﺘﻼ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در آنﭼﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬روح ﺑﺪﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن اﺷﯿﺎي ﺑﯽروح ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎه و‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻮهﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ -،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎﻫﺎن‪ -‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا در‬
‫َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ ً َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ ً‬
‫�ة«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم ﯾﺎ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻠﻴﺨﻠﻘﻮا ﺣﺒﺔ وﻴﻟﺨﻠﻘﻮا ﺷ ِﻌ‬
‫داﻧﻪاي ﺟﻮ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ« و ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ اﮔﺮﭼﻪ روح ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن آنﭼﻪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﺧﻮدروﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬دروازهﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي دﺳﺖ‬
‫ﺑﺸﺮ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن آندﺳﺘﻪ از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه و‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﮐﻮهﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ رواﺳﺖ؛ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ روح ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﺮ‪ /‬ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﻬﻮريﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ روح دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5953 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪87‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ‬

‫اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮيِ ﻣﻤﻨﻮع داﺧﻞ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻋﮑﺲﺑﺮداري آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -261‬ﺑﺎب‪ :‬دروغﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ دروغ اﮔﺮﭼﻪ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﭘﺎرهاي از ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ‬
‫و در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺧﺎص ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب »اﻻذﮐﺎر« ﻧﯿﺰ آوردهام‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﻼﺻﻪاش اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻨﻈﻮر و اﻫﺪاف اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻫﺪف ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آن ﺑﺪون دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ در آن ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ ﺑﺎ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه اﮔﺮ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﺪف‪ ،‬ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ در آن ﻣﺒﺎح اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ در ﭘﯽِ ﻗﺘﻞ‬
‫او ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎلِ اوﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن ﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ و از ﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي او‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮاي ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن وي‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻣﺎﻧﺘﯽ‬
‫ﻧﺰدش ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺘﻢﮐﺎري ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ آنرا ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮاي ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن‬
‫آن اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺣﺘﯿﺎط در ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻫﺪف درﺳﺘﯽ را ﻧﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدش‬
‫دروغﮔﻮ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪه‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دروغﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺗﻮرﯾﻪ ﻧﮑﻨﺪ و ﻋﺒﺎرت دروغ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن دروغ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ امﮐﻠﺜﻮم& اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫اب َّاﺬﻟي ﻳُ ْﺼ ُ َ ْ َ‬ ‫َْ َ ْ َ‬
‫ﻜ َّﺬ ُ‬
‫ﺎس‬‫ﻠﺢ �� اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺲ اﻟ‬
‫ََْ َ ًْ َْ َ ُ ُ‬
‫ﻮل َﺧ ْ ً‬
‫�ا«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪،‬‬ ‫�ﻴﻨ� ﺧ�ا‪ ،‬أو �ﻘ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖآﻣﯿﺰي را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬دروغﮔﻮ‬
‫ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ امﮐﻠﺜﻮم& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺸﻨﯿﺪم ﮐﻪ در آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮدن( ﺟﺰ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .254‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪89‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دروغﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‬

‫رﺧﺼﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬در ﺻﺤﺒﺖ‬
‫ﻣﺮد ﺑﺎ زﻧﺶ ﯾﺎ ﺻﺤﺒﺖ زن ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ دروغ‪ ،‬ﺣﺮام و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن دروغ‬
‫ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬از ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ دروغ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫دروغ ﺑﺮاي دﻓﻊ زﯾﺎن ﯾﺎ ﺳﺘﻢ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺘﻢﮐﺎري در ﺗﻌﻘﯿﺐ آدم‬
‫ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ او را ﺑﮑﺸﺪ و آدم ﺑﯽﮔﻨﺎه ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻞ‬
‫اﺧﺘﻔﺎي او را ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ .‬ﺳﺘﻢﮐﺎري ﮐﻪ در ﺗﻌﻘﯿﺐ اوﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‬
‫ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ در اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻞ ﻣﺨﻔﯽ ﺷﺪن آن ﻣﻈﻠﻮمِ ﻓﺮاري را‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ دروغ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ دروغ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺪف‪ ،‬ﻧﺠﺎت دادن ﯾﮏ ﺑﯽﮔﻨﺎه از ﺷﺮّ ﺳﺘﻢﮐﺎري‬
‫ﻗﺎﺗﻞ و ﺑﯽرﺣﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻘﺪﻣﻪي واﺟﺐ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ راهﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم واﺟﺐ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﯾﺎ ﻧﯿﺘﺘﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ از ﻇﺎﻫﺮِ ﺳﺨﻨﺘﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﺗﻮرﯾﻪ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ )ﺷﻨﻮﻧﺪه( ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﻧﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﻮﯾﻨﺪهي آن‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺘﻢﮐﺎر از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ و ﺷﻤﺎ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻓﺮاري در آنﺟﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ در ﺗﻌﻘﯿﺐ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﺑﻮد؛ وي ﻧﺰد اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ او‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺑﻪراﺳﺘﯽ آن ﺷﺨﺺ در‬
‫دﺳﺘﺎن اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ اﻣﺎم ﺑﺰرﮔﻮار ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﮔﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎري‬
‫در ﺗﻌﻘﯿﺐ ﯾﮏ ﺑﯽﮔﻨﺎه‪ ‬ﻓﺮاري ﺑﻮد و از ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻔﺎي او ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ روش اﻣﺎم اﺣﻤﺪ دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻤﺎﻟﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺪارﯾﺪ و ﺑﺎ اﺻﺮار و ﭘﺎﻓﺸﺎري از ﺷﻤﺎ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﭘﻮل ﮐﺮد و ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﻮل را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪90‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻟﯿﺪه‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﯾﮏ رﯾﺎل ﻫﻢ در دﺳﺘﻢ ﻧﯿﺴﺖ! و او ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ اﺻﻼً ﭘﻮل‬
‫ﻧﺪارﯾﺪ و دﺳﺖ از ﺳﺮﺗﺎن ﺑﺮﻣﯽدارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دروغ ﻫﻢ ﻧﮕﻔﺘﻪاﯾﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل در‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺟﺎﯾﺰ و ﺣﺘﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻨﮕﯽ؛ ﺣﻔﻆ اﺳﺮار و اﻃﻼﻋﺎت از‬
‫ﺟﺎﺳﻮسﻫﺎي دﺷﻤﻦ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺟﻨﮓ دارد؛ ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن‬
‫دﺷﻤﻦ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ﻃﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در دل دﺷﻤﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺮس و ﻫﺮاس ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ .‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ و ﺑﻬﺘﺮ از آن‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮدن ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺻﻼح و اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد و دﻋﺎﮔﻮي‬
‫ﺗﻮ ﺑﻮد«‪ ،‬و ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﻋﺘﻤﺎد آنﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻠﺐ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﮐﻪ ﺗﻮرﯾﻪ در آن ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد و زن در‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻮ را از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارم و ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻣﻬﺮ و ﻋﻼﻗﻪاش ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت آدم ﺑﯽﮔﻨﺎه از ﺷﺮّ ﺳﺘﻢﮐﺎري‬
‫ﮐﻪ در ﺗﻌﻘﯿﺐ اوﺳﺖ ﺗﺎ او را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﻧﮕﻪداري از ﻣﺎلِ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﻢﮐﺎري در ﺻﺪد ﻏﺼﺐ ﯾﺎ ﺗﺼﺎﺣﺐ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دروغ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬و در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺑﺰرگ در ﻣﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ در ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ از دروغ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -262‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻗﺖ ﮐﺮدن و ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن‬
‫درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ٌم﴾‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫﴿ َّما يَ ۡلفِ ُظ مِن قَ ۡول إ� َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫]ق‪[١٨ :‬‬ ‫ِيب َعتِيد ‪﴾١٨‬‬ ‫ٍ ِ‬
‫)اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر دارد‪.‬‬

‫ُ ِّ َ‬ ‫َ ً ْ ُ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻛﻰﻔ ﺑﺎلﻤ ْﺮءِ ﻛﺬِﺑﺎ أن �َﺪث ﺑِ�ﻞ ﻣﺎ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٥٥٥‬وﻋﻦ أ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬
‫ﺳ ِﻤﻊ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي دروغﮔﻮ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َّ ُ َ ٌ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ ِّ َ‬ ‫َ ََُ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺪﻳﺚ ﻳ َﺮى �ﻧﻪ ﻛﺬِب‬
‫‪ -١٥٥٦‬وﻋﻦ ﺳﻤﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺪث �� ِﺤﺑ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ََُ َ َ ُ َ‬
‫الﺎﻜذ َ‬
‫ِﺑ�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻬﻮ أﺣﺪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻣﻦ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ دروغ اﺳﺖ‪ ،‬او‪ ،‬ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از دروغﮔﻮﯾﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َّ ُ َ ٌ ْ‬ ‫َ َّ ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ً‬
‫ﻲﻠﻋ ﺟﻨﺎح إن‬ ‫ﺮﺿة ﻓﻬﻞ‬ ‫‪ -١٥٥٧‬وﻋﻦ أﺳﻤﺎء& أن امﺮأة ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إن ِﻲﻟ‬
‫الﻤتَ َﺸ ِّﺒ ُﻊ ﺑﻤﺎ ل َ ْﻢ ُ� ْﻌ َﻂ َﺎﻠﻛَ� ِﺲ ﺛَ ْﻮ َ ْ‬
‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َّ ْ ُ‬
‫ﺖ ﻣ ِْﻦ َز ْ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﻴ�؟‬ ‫ﻄ‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ِي‬
‫اﺬﻟ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﻲﺟ‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫�ﺸﺒﻌ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬
‫ور«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ز ٍ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.5 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2662 ،9) :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪92‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ ﻫﻮوﯾﯽ دارم؛ اﮔﺮ‬
‫ﻧﺰدش واﻧﻤﻮد ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮم ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮم؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪدروغ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﺷﻠﻮاري دروﻏﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ ﮐﺮده )ﮐﻪ اﻧﺪازهاش ﻧﯿﺴﺖ(«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﭘﺲ از ﺑﺎبِ ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻗﺖ ﮐﺮدن و ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ دروغ‪ ،‬ﺧﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﻼ ‪‬‬
‫ف‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻏﯿﺮ از وﺟﻪ اﺻﻠﯽِ آن ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺒﺮ‬
‫ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ دروغ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﺻﺤﺖ ﺧﺒﺮ‪،‬‬
‫آنرا ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﻦ دوران ﮐﻪ ﺷﺎﯾﻌﻪﭘﺮاﮐﻨﯽ و دروغﮔﻮﯾﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ٌم﴾‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ از دﻧﺒﺎﻟﻪروي و ﭘﯿﺮوي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ََُْ ْ َ ًْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُْ ُ‬
‫�ا أ ْو‬ ‫اﻵﺧ ِﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ‬
‫ِ‬ ‫ﷲ َواﻴﻟَ ْﻮمِ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑﺎ ِ‬
‫ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ‬
‫ﺖ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ‬ ‫ِ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َّ ﴿ :‬ما يَل ِف ُظ مِن ق ۡول إ� َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫ِيب َعتِيد﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ٍ ِ‬
‫»اﻧﺴﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦِ( آن ﺣﻀﻮر‬
‫ف ﴿مِن﴾ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺛﺒﺖ و‬‫دارد«‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺮ ‪‬‬
‫ﺿﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪َ ﴿ .‬ر� ٌ‬
‫ِيب﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاﻗﺐ و ﻧﮕﻬﺒﺎن؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫‪ٞ‬‬
‫ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬و ﴿ َعتِيد﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5219 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2130:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6018 :‬و‪...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47:‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻗﺖﮐﺮدن و ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن در ﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻏﺎﯾﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻫﺸﺪاريﺳﺖ ﺟﺪ‪‬ي‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ آن آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫آورده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮاي دروغﮔﻮ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺪون دﻗﺖ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض دروغﮔﻮﯾﯽ ﻗﺮار دارد؛ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﮔﺎه‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺧﺒﺮي ﻣﯽآورد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ اﺻﻼً ﺧﺒﺮي ﮐﻪ او آورده‪ ،‬روي ﻧﺪاده اﺳﺖ! ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﭘﺮسوﺟﻮ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼنﺷﺨﺺ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ! در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﯽﭘﺮوا درﺑﺎرهي اﺣﮑﺎم و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺮ‬
‫اﷲ‪ ‬دروغ ﺑﺒﻨﺪد؛ ﻣﺜﻼً ﻗﺮآن را ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ و ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮد و ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و‬
‫آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دروغ ﺑﺒﻨﺪد و ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دروغ‬
‫اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻣﻦ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ دروغ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬او‪ ،‬ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از دروغﮔﻮﯾﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫دروغ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﻤﺎء& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ ﻫﻮوﯾﯽ دارم؛ اﮔﺮ ﻧﺰدش واﻧﻤﻮد ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮم ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎي‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮم؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪدروغ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﺷﻠﻮاري دروﻏﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ‬
‫ﮐﺮده )ﮐﻪ اﻧﺪازهاش ﻧﯿﺴﺖ(«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬دﻗﺖ ﮐﻨﺪ و ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﺻﺤﺖ ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ او ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻫﺴﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﺮﻓﯽ زد ﯾﺎ ﺧﺒﺮي را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪94‬‬

‫َ ٓ َ ُ ۡ َ ُ ۢ َ َ َ َ َ َّ ُ ٓ ْ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[٦ :‬‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِن جاء�م فاسِق بِنبإٖ �تبينوا﴾‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﮔﺮ ﻓﺎﺳﻘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮي آورد‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دوران ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎ زﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻨﺪي ﺑﺮ ﺻﺤﺘﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﺑﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن‬
‫از ﺻﺤﺖ اﺧﺒﺎر و ﺳﺨﻨﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن در اﺛﺮ ﺑﯽﭘﺮواﯾﯽ در ﻧﻘﻞ‬
‫اﺧﺒﺎر و ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬ﺧﻮد را در ورﻃﻪي ﻫﻼﮐﺖ و دروغﮔﻮﯾﯽ ﻧﯿﻨﺪازد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -263‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﻬﺎدت دروغ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ور ‪﴾٣٠‬‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ ُّ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫﴿وٱجتنِبوا قول ٱلز ِ‬
‫و از ﺳﺨﻦ و ﮔﻮاﻫﯽ دروغ دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ٌم﴾‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫﴿ َّما يَ ۡلفِ ُظ مِن ق ۡول إ� َ�يۡهِ َر� ٌ‬
‫َ‬
‫]ق‪[١٨ :‬‬ ‫ِيب َعتِيد ‪﴾١٨‬‬ ‫ٍ ِ‬
‫)اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر‬
‫دارد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻔﺠﺮ‪[١٤ :‬‬ ‫﴿إِن َر َّ�ك � ِٱل ِم ۡر َصادِ ‪﴾١٤‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت در ﮐﻤﯿﻦﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ون ٱ ُّلز َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٢ :‬‬ ‫ور﴾‬ ‫﴿وٱ�ِين � �شهد‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﻰ دروغ ﻧﻤﻰدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫َُْ‬ ‫ُ َ ِّ ُ ُ ْ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ ََ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺮﺒ الﻜﺒﺎﺋ ِِﺮ«؟ ﻗﻠﻨﺎ‪:‬‬‫ﺄ�‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﺌ‬‫ب‬ ‫ﻧ‬‫أ‬ ‫أﻻ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -١٥٥٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫َ َ ُ َّ ً َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُُ ُ َ َْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬اﻹﺮﺷاك ﺑﺎﷲِ‪ ،‬و�ﻘﻮق الﻮ ِاﺪﻟﻳ ِﻦ«‪ ،‬و�ن ﻣﺘﻜِﺌﺎ ﻓﺠﻠﺲ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬أﻻ‬
‫َ َُ َ َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َّ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َ ُ ُّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ور«‪ .‬ﻓﻤﺎ زال ﻳ� ِّﺮ ُرﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﻗﻠﻨﺎ‪ْ :‬ﻴﻟﺘﻪ ﺳﻜﺖ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ور وﺷﻬﺎدة الﺰ ِ‬‫وﻗﻮل الﺰ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2654 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .87:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 341‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪96‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن‬

‫ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﻨﻢ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ دروغ‬
‫و ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ«‪ .‬و آنﻗﺪر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي ﮐﺎش ﺳﮑﻮت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد!‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﻬﺎدت دروغ«‪ .‬ﺷﻬﺎدت دروغ‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫• اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف واﻗﻌﯿﺖ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ و اﯾﻦ را ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫• ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻬﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫• ﯾﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در اﺻﻠﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺤﻮهي ﺷﻬﺎدت‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ دارد‪ ،‬ﮐﺘﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﺜﻼً ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از ﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر اﺳﺖ؛ و ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ و ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي در ادارات دوﻟﺘﯽ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﻋﯿﺎلوار اﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻧﯿﺎز دارد؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻤﮏ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ! در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﻮاﻫﯽ دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ؛ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻔﺎ ﮐﺮده‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺷﺪه و ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او در ﺳﺘﻢﮐﺎري و‬
‫ﺣﺮامﺧﻮاري ﮐﻤﮏ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻠﻮي او را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻮﻣﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮادرت را ﯾﺎري ﮐﻦ؛ ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ و‬‫ﺎك َﻇﺎل ًﻤﺎ أَ ْو َﻣ ْﻈﻠُ ً‬
‫ﺮﺼ أَ َﺧ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧْ ُ ْ‬
‫ِ‬
‫ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﺎرياش ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎز‬
 ‫‪97‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺷﻬﺎدت دروغ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ‬ ‫داري؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﺎري دادن ﺑﻪ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺿﺮر ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادران ﺧﻮﯾﺶ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎﺗﯽ را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ؛ ﯾﮑﯽ از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ َ َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫لر ۡج َس م َِن ٱ� ۡو� ٰ ِن َوٱ ۡج َتن ِ ُبوا ق ۡول ٱ ُّلزورِ ‪﴾٣٠‬‬‫﴿فَٱ ۡج َتن ِ ُبوا ْ ٱ ّ‬
‫ِ‬
‫ﭘﺲ از ﭘﻠﯿﺪي ﺑﺖﻫﺎ و ﺳﺨﻦ و ﮔﻮاﻫﯽ دروغ دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺼﺪاق ﺳﺨﻦ دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت دروغ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن را در‬
‫ﮐﻨﺎرِ ﭘﻠﯿﺪيِ ﺑﺖﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﻨﺎرِ ﺷﺮك‪ ،‬ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت دروغ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﺶ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ون ٱل ُّز َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٢ :‬‬ ‫ور﴾‬ ‫﴿وٱ�ِين � �شهد‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﻰ دروغ ﻧﻤﻰدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻋﺪم ﺷﻬﺎدت دروغ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽِ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ دروﻏﯿﻦ و ﺷﻬﺎدت دروغ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ،‬ﻧﻔﯿﻊ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﻨﻢ؟«‬
‫ﻃﺮح اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺷﯿﻮهي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ در اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫را از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﻨﻢ؟« اﺻﺤﺎب‪ #‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ«؛ ﺷﺮك‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در رأس ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب را در ﭘﯽ دارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ و دوزخ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺷﺮك ﻣﯽورزد‪ .‬دوﻣﯿﻦ‬
‫ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻋﺎم و ﮔﺴﺘﺮدهاش‪ ،‬ﻋﺪم ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .242‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪98‬‬

‫ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ او را ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر‬
‫دﻫﻨﺪ ﯾﺎ اﻣﺮﺷﺎن‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از آﻧﺎن‪،‬‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ دروغ و ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫درﺑﺎرهي ﺷﺮك و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺷﻬﺎدت دروغ آنﻗﺪر ﻣﻬﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ دوري از آن‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ دروغ و ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ«‪ .‬و آنﻗﺪر اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﺿﺮان ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي ﮐﺎش ﺳﮑﻮت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد! اﯾﻦ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت دروغ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺎز ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺷﻬﺎدت دروغ‪ ،‬ﻫﻢ ﺳﺘﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﻖّ او ﺷﻬﺎدت دروغ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -264‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري‬

‫َ ْ َ ِّ ْ َ َ َ‬ ‫اﻷﻧﺼﺎري‪َ ،‬و ُﻫ َ‬
‫ِّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ‬
‫ان‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺿ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫أﻫﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺎك‬ ‫ﺤ‬ ‫الﻀ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ز�ﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٥٥٩‬ﻋﻦ‬
‫ً ُ َ َ ِّ ً َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫� ﺑ ِ ِﻤﻠ ٍﺔ ��ِ اﻹﺳﻼ ِم ﺎﻛذِﺑﺎ ﻣﺘﻌﻤﺪا‪� ،‬ﻬﻮ ﻛﻤﺎ ﻗﺎل‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻒ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻗﺎل رﺳ‬
‫ﻰﻠﻋ َر ُﺟﻞ ﻧَ ْﺬ ٌر ﻓﻴﻤﺎ ﻻ َ� ْﻤﻠ ُِﻜ ُﻪ‪َ ،‬وﻟَ ْﻌﻦُ‬‫َ َ َ َ َ َْ َ ََ‬ ‫ُ ِّ َ‬ ‫َ َ ْ َََ َْ َ ُ َ‬
‫وﻣﻦ �ﺘﻞ �ﻔﺴﻪ �ِﻲﺸ ٍء‪ ،‬ﻋﺬب ﺑ ِ ِﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬وﻟيﺲ‬
‫ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََْ‬ ‫ُْ‬
‫الﻤﺆﻣ ِِﻦ ﻛﻘﺘﻠِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮزﯾﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك اﻧﺼﺎري‪ -‬ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﺣﺎﺿﺮ در ﺑﯿﻌﺖ‬
‫رﺿﻮان‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪدروغ و ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﻪ دﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ او ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آن ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺬر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺬرش ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮدن ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺸﺘﻦ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري«‪.‬‬
‫ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎي راﻧﺪه ﺷﺪن از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪:‬‬
‫»ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻓﻼﻧﯽ«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاﻧَﺪ ﯾﺎ او‬
‫را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد‪ ،‬دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﻌﻨﺖ ﯾﺎ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮدن ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﺒﺎرت‪» ‬ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻓﻼﻧﯽ« ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦِ »ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻓﺮاد ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ٌ َ ۡ َ ُ َ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ َ ّ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫﴿ليس لك مِن ٱ�مرِ �ء أو �توب علي ِهم أو �عذِ�هم فإِ�هم �ل ِمون ‪﴾١٢٨‬‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٢٨ :‬‬
‫)اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ!( ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮ ﮐﺎري )ﺟﺰ ﺗﺒﻠﯿﻎ( ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮﺑﻪﺷﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﯾﺎ‬
‫ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ آﻧﺎن ﺳﺘﻢﮐﺎرﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6047 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.110:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪100‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻏﯿﺮﺗﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻟﻌﻨﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؟ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن ﮐﺎﻓﺮ را ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫و در ﺷﻤﺎرِ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬دوﻣﯿﻦ ﭘﯿﺸﻮاي اﯾﻦ اﻣﺖ ﭘﺲ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ؟ آري؛ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪‬؛ ﻫﻤﻮ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺳﻼم ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮد و از آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺟﺰو ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد؛‬
‫اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ دوﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ و ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻦ اﺑﻮﺟﻬﻞ و ﺑﺴﯿﺎري از اﺻﺤﺎب ﺑﺰرﮔﻮار‪ #‬در اﺑﺘﺪا ﺟﺰو‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﷲ‪ ‬آﻧﺎن را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ ٌ ۡ َُ َ َ َ‬
‫وب عل ۡي ِه ۡم أ ۡو ُ� َعذ َِ� ُه ۡم فإِ� ُه ۡم �ٰل ُِمون ‪﴾١٢٨‬‬ ‫﴿ليس لك مِن ٱ�م ِر �ء أو �ت‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٢٨ :‬‬
‫)اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ!( ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮ ﮐﺎري )ﺟﺰ ﺗﺒﻠﯿﻎ( ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮﺑﻪﺷﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﯾﺎ‬
‫ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ آﻧﺎن ﺳﺘﻢﮐﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ‬
‫ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻓﺮﺻﺘﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه و ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﻣﺮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻟﻌﻦ و‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮِ ﻣﺮده ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي دارد؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﻢِ آن ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ‬
‫َْْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﺮده‪ ،‬در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﮕﻨﺠﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ � ُﺴﺒُّﻮا اﻷم َﻮات‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫ﻓﺈِ�ﻬﻢ ﻗﺪ أﻓﻀﻮا إﻰﻟ ﻣﺎ ﻗﺪمﻮا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮِ ﻣﺮده را ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ‬
‫او را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي دارد و ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ او ﮐﻪ ﺑﺪون‬
‫ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺗﻮ‪ ،‬از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ راﻧﺪه ﺷﺪه و ﺟﺰو دوزﺧﯿﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در‬
‫دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ دارد ﮐﻪ او را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﯽ؟ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و‬
‫ﺟﺎﻧﻮران ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬انﺷﺎءاﷲ ﺣ‪‬ﮑﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻌﺪي ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6516 ،1393) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬

 ‫‪101‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮزﯾﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك‬
‫اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪدروغ و ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﻪ دﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ او ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﻬﻮدي‬
‫ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﺨﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽﺳﺖ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ و ﻋﻤﺪي ﺑﻪ آﯾﯿﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﺮام و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪدروغ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﻫﺸﺪار ﻧﻤﯽﺷﻮد؛‬
‫اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ْ َ ْ ُ ْ ) ‪(1‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ً َ َْ ْ ْ‬
‫ﷲ أو ِﻴﻟﺼﻤﺖ«‪.‬‬‫ﮐﻦ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﺣﺎ ِﻟﻔﺎ ﻓﻠﻴﺤ ِﻠﻒ ِﺑﺎ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﮑﻮت‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻋﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي‬
‫ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرد و ﺳﭙﺲ روﺷﻦ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﻨﺪارش ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﮐﻔﺎرهاي ﺑﺮ‬
‫اوﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺑﺎور ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرم ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﻓﺮدا ﻣﯽآﯾﺪ؛‬
‫وﻟﯽ ﻓﺮداﯾﺶ ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاي ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺮدي در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﺳﻨﮓﻻخ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاي از ﺧﺎﻧﻮادهي او ﻓﻘﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او از اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻫﻤﻪي‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﮔﻤﺎنِ ﻏﺎﻟﺐِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻓﻘﯿﺮﺗﺮﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آن ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺧﻮردن ﺳ‪‬ﻢ ﯾﺎ زﻫﺮ‬
‫ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در دوزخ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ زﻫﺮ ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﮔﺮ اﮔﺮ ﺧﻮدش را از ارﺗﻔﺎع ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﻨﺪازد و ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در دوزخ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6646 ،2679) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1646 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.$‬‬
‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6710 ،6087 ،5368 ،2600 ،1937) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪102‬‬

‫ﭼﺎﻗﻮ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در دوزخ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﺐ و ﻣﻮاد‬
‫ﻣﻨﻔﺠﺮه ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺧﻮد را در ﻣﯿﺎن دﺷﻤﻦ ﻣﻨﻔﺠﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺷﻬﺎدتﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت اﻧﺘﺤﺎريﺳﺖ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺷﻬﺎدتﻃﻠﺐ ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﺪه و ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﺷﻬﺪا ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻬﯿﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞِ ﺣﺮاﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬از آن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿و� �قتلوا أنفس� ۚم إِن ٱ� �ن بِ�م رحِيما ‪﴾٢٩‬‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫� ُ� ُِّب ٱل ُم ۡحسِ ن ِ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫كةِ َوأ ۡحسِ ُن ۚ ٓوا إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ُ‬
‫َّ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُُۡ ْ َ‬
‫� ‪﴾١٩٥‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َو� تلقوا بِ�يۡدِي� ۡم إِ� ٱ�هل‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٥ :‬‬
‫و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ و ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه و ﺑﺎ ﺗﺄوﯾﻞ ﻋﻤﻠﯿﺎت اﻧﺘﺤﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺪون ﺷﮏ ﻫﯿﭻ اﺟﺮي ﻧﺪارﻧﺪ و در‬
‫ﺟﺮﮔﻪي ﺷﻬﯿﺪان ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ از آن ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﻪ ﻣﯿﺎن دﺷﻤﻦ‬
‫ﻧﻤﯽزدﻧﺪ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ ﮔﺎه ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن دﺷﻤﻦ ﯾﻮرش ﻣﯽﺑﺮد؛ اﻣﺎ آﯾﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺧﻮدﮐﺸﯽﺳﺖ؟ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن زﯾﺎد ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺠﺎت ﻫﻢ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﯾﮏ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﻮف دﺷﻤﻦ ﯾﻮرش ﻣﯽﺑ‪‬ﺮْد و ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻦ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻔﺮ از ﭘﯿﮑﺎرﺟﻮﯾﺎن دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻟﺸﮑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬در ﺟﻨﮓ "ﯾﻤﺎﻣﻪ" اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮاء‪ ،‬ﺑﺮادر‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ $‬و ﻣﺮدي ﺷﺠﺎع ﺑﻮد؛ در ﺟﻨﮓ ﯾﻤﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺴﯿﻠﻤﻪي ﮐﺬاب و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﻏﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮا از ﺑﺎﻻي دﯾﻮار در ﺑﺎغ ﺑﯿﻔﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
 ‫‪103‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري‬

‫او را در ﺳﭙﺮي ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﯿﺰه ﺑﺎﻻ دادﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺧﻮد را از ﺑﺎﻻي دﯾﻮار ﺑﻪ‬
‫درون ﺑﺎغ ﺑﯿﻨﺪازد‪ .‬او‪ ،‬ﮐﻨﺎر درب ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﮐﺮد و در را ﺑﺎز ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از‬
‫دري ﮐﻪ ﺑﺮاء‪ ‬ﮔﺸﻮده ﺑﻮد‪ ،‬وارد ﺑﺎغ ﺷﺪﻧﺪ و آنﮔﺎه ﭘﯿﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﯿﻠﻤﻪي‬
‫ﮐﺬاب رﻗﻢ ﺧﻮرد و ﺑﺮاء‪ ‬ﻧﯿﺰ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎﯾﯽ از ﺳﻮي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،#‬ﻋﻤﻠﯿﺎت اﻧﺘﺤﺎري را ﺟﺎﯾﺰ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮد؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آندﺳﺘﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ دﭼﺎر اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺆاﺧﺬه‬
‫ﻧﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و از آﻧﺎن درﮔﺬرد؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ از روي ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ و ﺑﺎ ﻧﯿﺖ درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در آﺗﺶ دوزخ ﺑﺎ آن ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﻪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻋﺬاب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﯿﺸﻪ و ﺟﺎوادﻧﻪ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻏﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻔﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺮدي‬
‫در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮد؛ او را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در‬
‫دوزخ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا ذﮐﺮ اﺑﺪي ﺑﻮدن ﻋﺬاب در ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺷﺪت ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫و ﻫﺸﺪار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ؛ وﮔﺮﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﻋﺘﺼﺎب ﻏﺬا ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ‪ ‬ﻣﺮگ‪ ،‬ﺧﻮدﮐﺸﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﺮدن ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺸﺘﻦ اوﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ«‪،‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ او را ﮐُﺸﺘﻪاي؛ زﯾﺮا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎي ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ و دوري از رﺣﻤﺖ‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﷲ دور ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺪ و از‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد؛ وﺟﻪ ﺷﺒﺎﻫﺘﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ دور‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﺣﯿﺎت و ﺳﻌﺎدت اﺧﺮوي ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦِ ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﺣﺮام و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪104‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﯽ را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ وي ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﯽرود ﮐﻪ او را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ آنﺷﺨﺺ ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻦ و‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻠﻌﻮن ﻣﯽﺷﻮد! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ ُ َ َ َّ ً‬ ‫ِّ‬ ‫ََْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻳﻖ أن ﻳ�ﻮن ﻟﻌﺎﻧﺎ«‪.‬‬ ‫ﺪ‬
‫ِ ِ ٍ‬‫ِﺼ‬ ‫ل‬ ‫ﻲﻐ‬ ‫ﺒ‬‫ن‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٥٦٠‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﯿﭻ ﺻﺪ‪‬ﯾﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ ُ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ِ‬
‫‪ -١٥٦١‬وﻋﻦ أﻲﺑ اﺪﻟرداء‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﻳ�ﻮن الﻠﻌﺎﻧﻮن ﺷﻔﻌﺎء‪ ،‬وﻻ‬
‫ُ ََ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اء ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ﺷﻬﺪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﻪ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺷﻔﯿﻊ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﮔﻮاه«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك اﻧﺼﺎري‪ ‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﯾﮏ ﻋﺒﺎرﺗﺶ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺬر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺬرش ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ آن را در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﺬر ﮐﻨﺪ و ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺬر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺬرش ﺑﺎﻃﻞ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎلِ ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺬري ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺎلِ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ آﻗﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﺬر ﮐﺮدن‪ ،‬ﻧﻬﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2597:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2598:‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﺷﻬﺎدﺗﺸﺎن‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪105‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري‬
‫َّ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ ُ ْ َ ْ‬
‫ﺨ َﺮ ُج ﺑ ِﻪ ِﻣ َﻦ ْ َ‬
‫ﻴﻞ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ﺨ‬
‫ِ‬ ‫اﺒﻟ‬ ‫ِ‬ ‫� و ِ��ﻤﺎ �ﺴﺘ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن اﻨﻟﺬر ﻻ ﻳﺄ ِﻲﺗ ِﺨﺑ ٍ‬
‫»ﻧﺬر‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد )و ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ( و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي از دﺳﺖ ﺑﺨﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﻓﺮاوان دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻣﺮﯾﻀﯽ دارد‬
‫ﯾﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرش را ﺷﻔﺎ دﻫﺪ‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد ﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ ﻣﺜﻼً ﻓﻼن ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﺳﭙﺲ وﻗﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻋﺰﯾﺰِ آن ﺷﺨﺺ را ﺷﻔﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﻗﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد را از اﯾﻦ ﻧﺬر‬
‫ﺧﻼص ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽرود ﺗﺎ راﻫﯽ ﺑﯿﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻧﺬرش ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ! ﺣﺘﯽ ﮔﺎه ﺗﻨﺒﻠﯽ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺬرش را ادا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﭼﯿﺰي را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎزد‪ ،‬ﻓﻼن ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺷﻤﺎ ﺑﺮآورده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ زﺷﺘﯽ‬
‫ﺷﺪهاﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ َّ ۡ َ ٰ َ َ َّ َ َ‬
‫� ل� ِ ۡن َءاتى ٰ َنا مِن فضلِهِۦ �َ َّص َّد� َّن َو�َكو� َّن م َِن‬ ‫﴿ومِنهم من �هد ٱ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ََ ٓ َ‬ ‫َّ‬
‫� ‪ ٧٥‬فل َّما َءاتٮ ٰ ُهم ّمِن فضلِهِۦ �ِلوا بِهِۦ َوت َولوا َّوهم ُّم ۡع ِرضون ‪٧٦‬‬ ‫ح َ‬‫ٱل� ٰل ِ ِ‬
‫ُ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ ٓ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ٗ‬ ‫ََ ۡ َ‬
‫فأ�ق َب ُه ۡم ن ِفا�ا ِ� قلو� ِ ِهم إِ� يو ِم يلقونهۥ بِما أخلفوا ٱ� ما وعدوه و�ِما �نوا‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧٧ ،٧٥ :‬‬ ‫يَ�ذِبُون ‪﴾٧٧‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ )اﷲ( از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً زﮐﺎت‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ و از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬در آن‬
‫ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪﻧﺪ و رويﮔﺮداﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن )از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ( رويﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ‬
‫ﮐﻪ در ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﺧﻼف ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ دروغ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪) ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﯿﺰ( ﻧﻔﺎق را‬
‫ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﺑﺎ او دﯾﺪار ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎمِ اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﻔﺎق را ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺸﺎن در دلﻫﺎﯾﺸﺎن اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬وﻋﯿﺪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺳﺨﺘﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﺬر ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري وادار ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ اﷲ او را ﺑﺪان ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﯿﻤﺎرﺗﺎن را ﺷﻔﺎ دﻫﺪ ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ از دﺳﺖ دادهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6199 ،6198 ،6118) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (3095 ،3094 ،3093) :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪106‬‬

‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﯿﻤﺎرم را ﺷﻔﺎ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎﻟَﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﮔﺮدان‪.‬‬
‫راه‪ ‬دﻋﺎ ﮐﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ و اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻠﺘﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺬر ﮐﺮدن ﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺬر ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﻧﺬر‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ و ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ و ﻧﻮع ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﺑﮕﺰارد‪ .‬اداي ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫َ ْ ََ َ َْ ُ َ َ َْ ُ‬
‫اﷲ ﻓﻠﻴُ ِﻄ ْﻌﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺬر أن ﻳ ِﻄﻴﻊ‬
‫ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺬرش‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻧﺬرِ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎ ﻧﺬرِ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﻧﺬري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اداي آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او ﺑﺮادر دﯾﻨﯽاش ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺬر‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاي او روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ُ َ َ‬ ‫ََ َْ َ‬
‫ﻧﺬري ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و َﻣ ْﻦ ﻧﺬ َر أن � ْﻌ ِﺼﻴَﻪ ﻓﻼ � ْﻌ ِﺼ ِﻪ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﮑﻨﺪ«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻧﺬرش‬
‫را ادا ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﻧﺬر‪ ،‬ﻧﺬريﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد و اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽِ آن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت و ﯾﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ آن‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺑﻮدي‪ ،‬دروغ ﺑﻮد؛ و او‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ دروغ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮم‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺼﺪش از ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ و ﺧﺒﺮش‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﯾﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺬرش‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗَﺴ‪‬ﻢ را دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﻼنﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺬر روزهي ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6206 ،6202) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 1871‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6700 ،6696) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﺎدر ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ زﯾﺮا ﻗﺼﺪش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠﺰَم‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي اﻧﺠﺎم آن ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن را اﻧﺠﺎم داد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮعِ ﭼﻬﺎرﻣﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﺬر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺬر ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ دارد؛‬
‫�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﻔﺎرهي‬ ‫َ َّ َ ُ َّ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ َّ َ ُ َ‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻔﺎرة اﻨﻟﺬ ِر إذا لﻢ �ﺴﻢ ﻛﻔﺎرة ﻳ ِﻤ ٍ‬
‫ﻧﺬري ﮐﻪ ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش ﻧﺬرﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫آنﭼﻪ از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﻘﺪر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻧﺬر ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺬر‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد و ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎرﺷﺎن در آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﺸﺎن‬
‫ﺣﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻼن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان آنﻫﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎرﻣﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ و اﷲ‪ ،‬او را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮم‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎرﺷﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﻨﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن از اﯾﻦ ﮔﻮﺷﺖ ﻧﺨﻮرﻧﺪ‬
‫و ﻫﻤﻪ را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺪا ﺷﺪن ﮔﻢﺷﺪهاش ﻧﺬر ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﻢﺷﺪهاش را ﺑﻪ او ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وي‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻤﻪاش را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و ﺧﻮدش از آن‬
‫ﻧﺨﻮر‪‬د‪ .‬ﻟﺬا از اﺳﺎس‪ ،‬ﻧﺬر ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آنرا ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َُ ََْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ َ ْ ُُْ‬
‫‪ -١٥٦٢‬وﻋﻦ ﺳﻤ َﺮة ﺑ ِﻦ ﺟﻨﺪ ٍب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ ﺗﻼ�ﻨﻮا ﺑِﻠﻌﻨ ِﺔ اﷲِ‪َ ،‬وﻻ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫ﺑِﻐﻀﺒِ ِﻪ‪ ،‬وﻻ ﺑِﺎﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1645 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7443 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.890 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪108‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ دوري‬

‫از رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ،‬و ﺧﺸﻢِ او و ﺑﻪ آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َّ َّ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎن‪َ ،‬وﻻ‬
‫‪ -١٥٦٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻟيﺲ الﻤﺆﻣِﻦ ﺑﺎﻟﻄﻌ ِ‬
‫َ‬
‫اﻟﻔﺎﺣِﺶ‪َ ،‬وﻻ اﺒﻟَﺬ ِّ‬ ‫َّ َّ‬
‫ِي«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺎن‪َ ،‬وﻻ‬
‫الﻠﻌ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ ﻃﻌﻨﻪزن‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺪدﻫﻦ و ﺑﺪرﻓﺘﺎر )و ﺑﯽﺷﺮم( ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َّ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ً َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ت‬‫ِ‬ ‫ﻌﺪ‬ ‫ﺻ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺌﺎ‬‫ي‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻦ‬‫ﻌ‬ ‫ﻟ‬ ‫ا‬‫ذ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫إن‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬‫رﺳ‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫اﺪﻟرداء‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٥٦٤‬وﻋﻦ‬
‫َُْ َُ ْ َُ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ََ‬ ‫ُ ْ ُ ْ ُ َّ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ َّ‬
‫الﻠﻌﻨﺔ إِﻰﻟ الﺴﻤﺎءِ‪� ،‬ﺘﻐﻠﻖ أﺑﻮاب الﺴﻤﺎءِ دو�ﻬﺎ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻬﺒِﻂ إِﻰﻟ اﻷر ِض‪� ،‬ﺘﻐﻠﻖ أﺑﻮا�ﻬﺎ دوﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ ً‬ ‫ً َ َ ْ َ ْ َ َ ً َ َ ْ َ َّ ُ‬ ‫ُ َّ َ ُ ُ َ ً َ‬
‫ﺠﺗﺪ مﺴﺎﺎﻏ َرﺟﻌﺖ إِﻰﻟ اﺬﻟِي ﻟ ِﻌ َﻦ ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن أﻫﻼ ِﺬﻟل ِﻚ‪ ،‬و�ﻻ‬ ‫�ﻢ ﺗﺄﺧﺬ ﻳﻤﻴﻨﺎ و ِﺷﻤﺎﻻ‪ ،‬ﻓﺈذا لﻢ ِ‬
‫َ َ ْ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َرﺟﻌﺖ إِﻰﻟ ﻗﺎﺋِﻠِﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪه ﭼﯿﺰي‪ -‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ‪ -‬را‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و دروازهﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽآﯾﺪ و درﻫﺎي زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﭼﭗ و‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽرود و ﭼﻮن راﻫﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد؛ اﮔﺮ‬
‫ﺳﺰاوارش ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫َ ْ ٌ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َََْ ُ ُ‬ ‫ُ َ ْ‬
‫ﺎره ِ‪ ،‬وامﺮأة‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬ ‫أﺳ‬ ‫ﺾ‬‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫�‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑيﻨﻤﺎ رﺳ‬ ‫‪ -١٥٦٥‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ اﺤﻟﺼ ِ‬
‫َ ُ ُ َ َ َْ َ‬ ‫ْ َََََْ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ ََ َ َ َ َ‬
‫ﺠ َﺮت ﻓﻠﻌﻨﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺴ ِﻤﻊ ذل ِﻚ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺧﺬوا ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎر ﻰﻠﻋ ﻧﺎﻗ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻀ‬ ‫ﻣِﻦ اﻷﻧﺼ ِ‬
‫َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ َ َّ َ‬
‫َ‬
‫ﺎس ﻣﺎ �ﻌ ِﺮض لﻬﺎ أﺣﺪ‪.‬‬ ‫َودﻋﻮﻫﺎ؛ ﻓﺈ�ﻬﺎ مﻠﻌﻮﻧﺔ«‪ .‬ﻗﺂل ﻋﻤﺮان‪ :‬ﻓﻜ�� أ َراﻫﺎ اﻵن �ﻤ ِﻲﺸ ﻲﻓ اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﺶ ﺗﺸﺮﯾﻒ‬
‫داﺷﺖ و زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﺳﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ از راﻧﺪن ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪ و ﻟﻌﻨﺘﺶ ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪5381 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪.320 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1672 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪1269 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4099 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2595 :‬‬
 ‫‪109‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آن را ﺷﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎرِ ﺷﺘﺮ را ﺑﺮدارﯾﺪ و رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﻤﺮان‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ آن ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم راه‬
‫ﻣﯽرود و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ ََْ َ َ ٌَ ََ َ َ َ َْ َ‬ ‫ِّ‬
‫َْ َ‬ ‫َ َْ ََ َ ْ ََ ْ ُ َْ‬
‫ﺎر�ﺔ ﻰﻠﻋ ﻧﺎﻗ ٍﺔ ﻋﻠﻴﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤ‬‫ﻨ‬‫ي‬ ‫ﺑ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺳ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﻴ‬‫‪ -١٥٦٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑﺮزة ﻧﻀﻠﺔ ﺑ ِﻦ �ﺒ‬
‫َ ْ ْ َ ُ َ ْ َّ ِّ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َّ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َْ ُ‬
‫ﺎع اﻟﻘﻮ ِم‪ ،‬إِذ ﺑﺮﺼت ﺑِﺎﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬وﺗﻀﺎ�ﻖ ﺑ ِ ِﻬﻢ اﺠﻟﺒﻞ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﺣﻞ‪ ،‬الﻠﻬﻢ اﻟﻌﻨﻬﺎ؛ �ﻘﺎل‬ ‫ﺾ َﻣ َﺘ ِ‬ ‫�ﻌ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َْ َْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻻ ﺗﺼﺎﺣِﺒﻨﺎ ﻧﺎﻗﺔ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻟﻌﻨﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﺮزه‪ ،‬ﻧﻀﻠﻪ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺒﯿﺪ اﺳﻠﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -:‬در ﯾﮏ ﺳﻔﺮ‪ -‬دﺧﺘﺮي ﺑﺮ‬
‫ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻣﻘﺪاري از وﺳﺎﯾﻞ ﻗﻮم را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻓﺘﺎد )و دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ را ﮔﻢ ﮐﺮد؛ در ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم( ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اداﻣﻪي راه را ﺑﺮ آﻧﺎن دﺷﻮار ﮐﺮد‪ .‬آن دﺧﺘﺮ ﺑﺮاي راﻧﺪن ﺷﺘﺮ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا‪،‬‬
‫ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫]ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺘﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺷﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮوﺧﺘﻦ‪،‬‬
‫ﺳﻮار ﺷﺪن ﯾﺎ ذﺑﺢِ آن در ﻧﺒﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ و‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﺼﺮﻓﺎت‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد و از ﻫﯿﭻﯾﮏ ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺪ؛ و ﻓﻘﻂ از ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻬﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن آورده اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ دوري از رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ،‬و ﺧﺸﻢِ او و ﺑﻪ آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ »ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﺎ »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺧﺸﻢ ﺑﮕﯿﺮد«؛ ﯾﺎ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﺑﻪ دوزخ ﺑﺒﺮد«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺰاوارش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ ﻃﻌﻨﻪزن‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺪدﻫﻦ و ﺑﯽﺷﺮم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2596 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪110‬‬

‫ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺼﯽ در اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫و ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن را از ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻮﻣﻦ ﻃﻌﻨﻪزن ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ زﺧﻢ زﺑﺎن ﻧﻤﯽزﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻧَﺴ‪‬ﺐ‪ ،‬آﺑﺮو‪ ،‬ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪ و آرزوﻫﺎي ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﻌﻨﺘﯽ!« ﯾﺎ »ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ«! ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﺪرﻫﺎ ﮐﻪ ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﺎ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺻﺪا ﺑﺰﻧﻨﺪ! ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺘﺎن ﮐﻨﺪ؛ ﻓﻼن ﭼﯿﺰ‬
‫را ﺑﯿﺎورﯾﺪ!‬
‫ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪدﻫﻦ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺪرﻓﺘﺎر؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﺳﺰا ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺻﺪاﺑﻠﻨﺪي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫و رﻓﺘﺎرِ ﺑﺪي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎرش‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ »وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪه ﭼﯿﺰي‪ -‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ‪ -‬را ﻟﻌﻨﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و دروازهﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫آنﮔﺎه ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽآﯾﺪ و درﻫﺎي زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ‬
‫ﻣﯽرود و ﭼﻮن راﻫﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد؛ اﮔﺮ‬
‫ﺳﺰاوارش ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﺶ ﺗﺸﺮﯾﻒ داﺷﺖ و زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﺳﻮار ﺑﻮد و ﭼﻮن از‬
‫راﻧﺪن ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺘﺶ ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آن را ﺷﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎرِ ﺷﺘﺮ را‬
‫ﺑﺮدارﯾﺪ و رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﻤﺮان‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ آن‬
‫ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم راه ﻣﯽرود و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﺷﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺑﺮاي آن زن ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﺎﻧﻮري را ﮐﻪ ﺳﺰاوارِ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -265‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﮔﻨﻪﮐﺎران ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠّﯽ و ﺑﺪون‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َّ َ َ َّ‬
‫]ﻫﻮد‪[١٨ :‬‬ ‫﴿�� لعنة ٱ�ِ � ٱل�ل ِ ِم� ‪﴾١٨‬‬
‫آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﷲ ﺑﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ّ ُ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٤٤ :‬‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫� ‪﴾٤٤‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿فأذن ُمؤذِنۢ بَ ۡي َن ُه ۡم أن ل ۡع َنة ٱ�ِ � ٱ‬
‫و آنﮔﺎه ﻧﺪادﻫﻨﺪهاي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎﻧﮓ ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﺮﯾﻦ اﷲ ﺑﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎران‪.‬‬
‫َ َ ُ َ ََ‬
‫اﺻﻠﺔ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ الﻮ ِ‬
‫ََ‬
‫الﻤ ْﺴﺘَ ْﻮ ِﺻﻠﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ زﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﻮي دﯾﮕﺮي ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزﻧﺪ‬ ‫َو ُ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ ُ‬
‫اﷲ آ ِ� َﻞ ِّ‬
‫الﺮ َ�ﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»اﷲ‪ ،‬رﺑﺎﺧﻮار را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان را ﻧﯿﺰ ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫َْ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ اﷲ َﻣ ْﻦ َ� َّ َ‬
‫� َﻣﻨَﺎر اﻷ ْرض«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ را‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اراﺿﯽ‬
‫َ َ َ ُ َّ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫اﺒﻟﻴْ َﻀﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ‬ ‫ﺮﺴق‬ ‫ﺎرق � ِ‬
‫ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ الﺴ ِ‬
‫اﷲ َﻣ ْﻦ ﻟَ َﻌ َﻦ َو َ‬
‫اﺪﻟﻳ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫دزدي ﮐﻪ ﺗﺨﻢﻣﺮغ ﻣﯽدزدد‪ .«...‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ ُ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫»ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ«‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ ُ‬
‫اﷲ ﻣﻦ ذﺑَ َﺢ‬
‫ﻟ َﻐ ْ‬
‫ﷲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده‬ ‫�ا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ﺔ واﻨﻟَّﺎس ْ َ‬
‫أﻤﺟ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ﻴﻬﺎ َﺣ َﺪﺛﺎ أ ْو َ ُ ْ َ َ ْ ْ َ‬
‫ث� َ‬ ‫َ ْ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻌ�«؛‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ َوالﻤﻼﺋِ‬ ‫آوى � ِﺪﺛﺎ �ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ ا ِ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ أﺣﺪ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪاي‪ -‬اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاري‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮي‪-‬‬
‫را ﺟﺎي دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻪ‬
‫َّ ُ َّ ْ َ ْ ْ ً َ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫وﻋ َﺼﻴَّﺔ‪:‬‬ ‫ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﻮد و ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬الﻠﻬﻢ اﻟﻌﻦ ِرﻋﻼ‪ ،‬وذﻛﻮان‪،‬‬
‫ﻮﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! رِﻋﻞ‪ ،‬ذﮐﻮان و ﻋ‪‬ﺼ‪‬ﯿ‪‬ﻪ را ﮐﻪ از اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش‬ ‫اﷲ َو َر ُﺳ َ ُ‬
‫َﻋ َﺼ ُﻮا َ‬
‫َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ‬
‫اﺨﺗ ُﺬوا ُ�ﺒُ َ‬
‫ﻮر أﻧْبﻴَﺎﺋﻬ ْﻢ َم َ‬
‫ﺎﺟ َﺪ«؛‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻦ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ اﻴﻟﻬﻮد‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪112‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن را ﻣﺤﻞّ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار دادﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ در اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ در دو ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﻦ دو ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺑﻨﺪه ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ اﺷﺎره ﮐﺮدم و‬
‫انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮِ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب در ﺑﺎبﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺِ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ اﷲ‪ ‬او را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﯾﺎ ازدﯾﻦﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دوﺑﺎره ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد و اﮔﺮ از اﺳﺎس‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﮔﻨﻪﮐﺎران ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠّﯽ و‬
‫ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮدي ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾ ِ‬
‫ﻦ‬
‫ﮐﻠّﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺨﺎص ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﻟﺬا ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﮔﻨﻪﮐﺎران ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و‬
‫ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وي در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﺷﻤﺎري از آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ َّ َ َ َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫]ﻫﻮد‪[١٨ :‬‬ ‫� ‪﴾١٨‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿�� لعنة ٱ�ِ � ٱ‬
‫آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﷲ ﺑﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ّ ُ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٤٤ :‬‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫� ‪﴾٤٤‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿فأذن ُمؤذِنۢ بَ ۡي َن ُه ۡم أن ل ۡع َنة ٱ�ِ � ٱ‬
‫و آنﮔﺎه ﻧﺪادﻫﻨﺪهاي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎﻧﮓ ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﺮﯾﻦ اﷲ ﺑﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎران‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﺳﺘﻢﮔﺮان‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﯾﺎ اﷲ! ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻦ«؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﺳﺘﻢﮐﺎري را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫‪113‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﻮي‬

‫دﯾﮕﺮي ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را اﻧﺒﻮه و‬
‫ﺑﻠﻨﺪ و ﻓﺸﺮده ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ زﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ زﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﻣﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﻮي دﯾﮕﺮي ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزد ﯾﺎ زﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ دو زن را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ ﻟﻌﻦ و‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﻬﺪا ﺑﻬﺸﺘﯽاﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐُﻠّﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ اﷲ َﻣ ْﻦ َ� َّ َ‬
‫�‬
‫َْ‬
‫َﻣﻨَﺎر اﻷ ْرض«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اراﺿﯽ ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ و اﯾﻦ‬
‫درﺑﺎرهي اﻓﺮاديﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻦ دارﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻋﻼﻣﺖﻫﺎي ﻧﺼﺐﺷﺪه را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ را در زﻣﯿﻦ ﺧﻮد‬
‫داﺧﻞ ﮐﺮده‪ ،‬آن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ از ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪي زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫وﺟﺐ از زﻣﯿﻦِ‪ -‬ﮐﺴﯽ‪ -‬را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از‬
‫ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬از ﻧﻨﮓ و رﺳﻮاﯾﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ؛ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ زﻣﯿﻨﯽ را ﮐﻪ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آنﻫﻢ ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪي آن را ﺑﺮ دوش ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﮐﻨﺪ!‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻖّ‬
‫ﻫﺮ ﭘﺪر و ﻣﺎدريﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻟﻌﻨﺖ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و از‬
‫رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ‬دور و ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ«؛ ﻟﺬا ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻫﺮﮐﻪ را ﮐﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدرش را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ و از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دور ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪114‬‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و رواﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬

‫ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزان را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻦ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯿﺎن ﻋﺎم و ﺧﺎص ﺗﻔﺎوت وﺟﻮد دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﻔﺮﯾﻦِ‬
‫ﮐﻠﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻫﺪف ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻦ‬
‫و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ‬
‫ﮐﺮدن ﮔﻨﻪﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ََ‬ ‫الﻮاﺻﻠَ َﺔ َو ُ‬
‫الﻤ ْﺴﺘَ ْﻮ ِﺻﻠﺔ«؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬ ‫اﷲ َ‬ ‫اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟَ َ‬
‫ﻌﻦ ُ‬
‫ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﻮي دﯾﮕﺮي ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را اﻧﺒﻮه و ﺑﻠﻨﺪ و ﻓﺸﺮده ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎي ﮐﻮﺗﺎه و ﮐﻢﺗﺮاﮐﻢ دارد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻼهﮔﯿﺲ را‪ -‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮدآراﯾﯽ و زﯾﻨﺖ زن ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش‪ -‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﮐﻼهﮔﯿﺲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در وﻋﯿﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﻨﺰﻫﺎي زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را دارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ اﺷﮑﺎل را وارد ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻟﻨﺰﻫﺎي زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﻮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﻨﺰ‪ ،‬در ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت‬
‫ﺿﺮر دارد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻮارﺿﺶ در ﮐﻮﺗﺎهﻣﺪت ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ اﻓﺮاد رﺑﺎﺧﻮار‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ را در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ رﺑﺎ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬دو ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬رﺑﺎ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف رﺑﺎ‪ ،‬ﻗﺮارداد رﺑﻮي را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻫﺮﮐﻪ را ﮐﻪ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ﻧﻘﺸﯽ دارد‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﻠﯽﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻓﺮد ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻠّﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﻫﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﭼﻮن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﯿﺮ‪ ،‬ﻣﯿﻤﻮن و ﺣﺸﺮات را ﮐﻪ‬
 ‫‪115‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‬

‫داراي روح ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻋﻤﻮم ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان‪ ،‬ﺑﺪون ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮد‪ ‬ﻣﻌﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺣﺠﻢدار ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬ﺳﺨﺘﻦ‬
‫ﭼﻬﺮهي اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻣﺒﺎح؛ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان و ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب را در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺮ روي ﮐﺎﻏﺬ و اﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ داراي ﺣﺠﻢ ﯾﺎ‬
‫ﺟﺴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي‬
‫را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ‪ ،‬ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮردي ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬زﻣﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك‬
‫ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﻮم ﻧﻮح‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﮏﻣﺮداﻧﯽ را‬
‫ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدان را ﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ!‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي ﯾﺎ ﺣﺠﻢﺳﺎزي ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺟﺎندار و ﮐﺸﯿﺪنِ ﻧﻘﺎﺷﯽِ‬
‫آنﻫﺎ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫»إِﻻ َﻣﺎ ﺎﻛن َر� ًﻤﺎ ِﻲﻓ ﺛ ْﻮب«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛‬
‫وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﻧﻘﺎﺷﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻫﺮ دو ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺛﺮش در ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي‬
‫ﻓﺘﻮﮔﺮاﻓﯽ ﮐﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺰو اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن و ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﺸﻢ و ﺑﯿﻨﯽ و ﻟﺐﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5958 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2106 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ از ﻃﻠﺤﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪116‬‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و در وﻋﯿﺪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي در دوزخ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ اﺑﺰار‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﻮريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و ﺳﭙﺲ ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﮑﺲﺑﺮداري از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﻟﺬا ﻋﮑﺲﺑﺮداري‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮِ ﯾﮏ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ دﺳﺖ ﺑﺸﺮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪهي ﺳﺪ ذراﯾﻊ‬
‫و ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ و اﺑﺰار ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻤﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﯾﺪن ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﺑﺮاي ﻗﻤﺎرﺑﺎزيﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺧﺮﯾﺪاريِ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ در اﺻﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﮑﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﮔﻮاﻫﯽﻧﺎﻣﻪي راﻧﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرت ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و‬
‫اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻔﺮﯾﺢ و‬
‫ﺛﺒﺖ ﺧﺎﻃﺮات ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﯾﮏ آﻓﺖ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺣﺮام ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﺣﺮام ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮق ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﺗﺎ از ﯾﮏﺳﻮ ﻣﺮدم را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪﻫﯿﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﺮام ﻣﺒﺘﻼ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ ﺳﻪ ﻣﻮرد از ﻣﻮاردي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‪،‬‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪ و اﻣﺎ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻣﻮرد‪:‬‬
‫َْ‬ ‫»ﻟَ َﻌ َﻦ اﷲ َﻣ ْﻦ َ� َّ َ‬
‫� َﻣﻨَﺎر اﻷ ْرض«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ را‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اراﺿﯽ‬
‫ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ وﻋﯿﺪ درﺑﺎرهي اﻓﺮاديﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻦ دارﻧﺪ‬
‫و ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖﻫﺎي ﻧﺼﺐﺷﺪه را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ را‬
‫در زﻣﯿﻦ ﺧﻮد داﺧﻞ ﮐﺮده‪ ،‬آن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺪه و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ از ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪي‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦِ‪ -‬ﮐﺴﯽ‪ -‬را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از‬
‫ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬وﺿﻊ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از‬
‫زﻣﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي زﻣﯿﻦ‬
 ‫‪117‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‬

‫ﮐﺴﯽ را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ و دوري از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﻮاﻫﺎن دروﻏﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻌﺸﺎن ﺷﻬﺎدت دﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا در دادﮔﺎه‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻌﺸﺎن ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺸﻤﻮلِ اﯾﻦ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪه‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫در اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪ از زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻏﺼﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﭘﯿﭽﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ َ َ ُ َّ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ ُ ُ َ َ ْ ُ َ ْ َ‬
‫ﺮﺴق اﺤﻟﺒﻞ‬
‫ﺮﺴق اﺒﻟﻴﻀﺔ �ﺘﻘﻄﻊ ﻳﺪه‪ ،‬و� ِ‬ ‫ﺎرق � ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ الﺴ ِ‬
‫َ ْ‬
‫�ﺘُﻘ َﻄ ُﻊ ﻳَ ُﺪ ُه«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ دزدي ﮐﻪ ﺗﺨﻢﻣﺮغ ﻣﯽدزدد و دﺳﺘﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و رﯾﺴﻤﺎن ﻣﯽدزدد و دﺳﺘﺶ ﺑﺮﯾﺪه ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬دزد‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ از‬
‫آن ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ در ﺟﺎي ﺑﺴﺘﻪ و اﻣﻨﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﯽدارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽِ ﺷﺐ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺧﻮاباﻧﺪ‪ ،‬از دﯾﻮار ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺮدم ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود ﯾﺎ‬
‫دري را ﺑﺎز ﮐﺮده‪ ،‬دزدي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﯿﻤﺖ اﻣﻮال ﻣﺴﺮوﻗﻪ ﺑﻪ رﺑﻊ دﯾﻨﺎر ﯾﺎ ﻣﻌﺎدل آن‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬دﺳﺖ راﺳﺖ دزد از ﻗﺴﻤﺖ ﻣ‪‬ﭻ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ُ َ َّ َ ُ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ُ َ َ َ ٓ َ ۢ َ َ َ َ َ َ‬
‫� ٰ ٗ� ّم َِن ٱ َّ�ِ َوٱ َّ ُ‬
‫�‬ ‫ۗ‬ ‫﴿وٱلسارِق وٱلسارِقة فٱ�طعوا �يدِ�هما جزاء بِما كسبا ن‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٨ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٣٨‬‬ ‫َعز ٌ‬
‫�ز َحك ‪ٞ‬‬
‫ِ‬
‫دﺳﺖ‪ ‬ﻣﺮد و زن دزد را ﺑﻪ ﺳﺰاي ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺎزاﺗﯽ از ﺳﻮي اﷲ‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎي ﺑﺎﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دزد‪ ،‬ﻓﺮدي ﻧﺎمدار ﯾﺎ از ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮد‬
‫ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ دزدي ﺷﻮد؛ دزد ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا زﻧﯽ از‬
‫»ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم« ﺳﺮﻗﺖ ﮐﺮد؛ وﻗﺘﯽ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺎن اﯾﻦ زن‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬رﻓﺖ و از اﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد؛ ﭘﺲ از‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ(‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد‪ ‬ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را رﻫﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6799 ،6783) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1687 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪118‬‬

‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه‪ ،‬ﻓﺮد‪ ‬ﺿﻌﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َ َ ) ‪(1‬‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ْ َّ َ‬
‫ﺮﺳﻗﺖ ﻟﻘﻄﻌﺖ ﻳﺪﻫﺎ«؛‬ ‫ﺎﻃ َﻤﺔ ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و اداﻣﻪ داد‪» :‬لﻮ أن ﻓ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغدزد اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﻣﯽدزدد و دﺳﺖ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﯾﮏ‬
‫ﺗﺨﻢﻣﺮغ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ‪ ‬ﺳﺎرﻗﺶ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬واژهي‬
‫َ َ‬
‫اﺒﻟﻴْ َﻀﺔ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن‪» ،‬ﮐﻼهﺧﻮد« اﺳﺖ ﮐﻪ ارزش آن‬‫»‬
‫ََْ‬
‫ﺑﻪ رﺑﻊ دﯾﻨﺎر ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر از واژهي »اﺤﻟﺒﻞ« در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رﯾﺴﻤﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ را ﺑﻪ اﺳﮑﻠﻪ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ‬
‫َ َ‬
‫اﺒﻟﻴْ َﻀﺔ« را ﺑﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬‫ﻗﯿﻤﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬واژهي »‬
‫َْ َ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد و در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ‪» ،‬اﺒﻟﻴﻀﺔ« ﮔﻔﺘﻪ‬
‫َ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر »اﺤﻟَﺒْﻞ« ﯾﺎ رﯾﺴﻤﺎن در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رﯾﺴﻤﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽﺳﺖ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ رﯾﺴﻤﺎن ﻫﯿﺰمﮐﺶ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دﺳﺖ ﺗﺨﻢﻣﺮغدزد‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ‬
‫دزدي ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎرش ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻣﯽدزدد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ارزش آنﻫﺎ‪ ،‬رﺑﻊ دﯾﻨﺎر و ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻪ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﺗﺨﻢﻣﺮغ دزد‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺷﺘﺮ دزد ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ آن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ َﻣ ْﻦ ﻟَ َﻌ َﻦ َو َ‬
‫اﺪﻟﻳ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ ُ‬
‫ِ‬
‫را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ«؛ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻦ و‬
‫ﺐ أَﺑَﺎ َّ‬
‫الﺮ ُﺟ ِﻞ‬ ‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ �َ » :‬ﻌ ْﻢ! � َ ُﺴ ُّ‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻓيَ ُﺴ ُّﺐ أﺑَ ُﺎه‪َ ،‬و� َ ُﺴ ُّﺐ أ َّﻣﻪ ﻓيَ ُﺴ ُّﺐ أ َّﻣﻪ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آري؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر‬
‫ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﭘﺪر وي ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎدر وي ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻧﻔﺮﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6290 ،3965 ،3453) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (3197 ،3196) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 130 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪.‬‬
 ‫‪119‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‬

‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ زﻣﯿﻨﯽ را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد«؟‬
‫ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮدي ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؛ از اﷲ‪ ‬ﭘﺮوا ﮐﻦ و ﺑﺪان ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ اﷲ َﻣ ْﻦ َ� َّ َ‬
‫� َﻣﻨَﺎر‬
‫َْ‬
‫اﻷ ْرض«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‬
‫دﺷﻨﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻔﺮﯾﻨﺸﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ‬
‫اﻓﺮادي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻨﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﺎ آنﺷﺨﺺ را‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﻣﻌﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﯾﮏ دزد ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ او را ﻧﺼﯿﺤﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬از اﷲ‪ ‬ﭘﺮوا ﮐﻦ و دﺳﺖ از ﺳﺮﻗﺖ و دزدي ﺑﺮدار‪.‬‬
‫***‬
‫ﷲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ ُ‬
‫اﷲ ﻣﻦ َذﺑَ َﺢ ﻟ َﻐ ْ‬
‫�ا ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ً َْ َ ُْ ً‬
‫ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ أﺣﺪث ِ�ﻴﻬﺎ ﺣﺪﺛﺎ أو آوى � ِﺪﺛﺎ‬
‫�ﺔ واﻨﻟَّﺎس ْ َ‬
‫أﻤﺟ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َََْ ََُْ‬
‫ﻌ�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪاي‪-‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ والﻤﻼﺋِ‬
‫�ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ ا ِ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاري‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮي‪ -‬را ﺟﺎي دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﻮد و دﻋﺎ ﮐﺮد‪:‬‬
‫اﷲ َو َر ُﺳ َ ُ‬
‫ﻮﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! رِﻋﻞ‪ ،‬ذﮐﻮان و‬ ‫وﻋ َﺼﻴَّ َﺔ‪َ :‬ﻋ َﺼ ُﻮا َ‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ ْ ْ ً َ َ ْ َ َ‬
‫ان‪ُ ،‬‬‫»الﻠﻬﻢ اﻟﻌﻦ ِرﻋﻼ‪ ،‬وذﻛﻮ‬
‫ﻋ‪‬ﺼ‪‬ﯿ‪‬ﻪ را ﮐﻪ از اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮدي ﻣﻌﯿﻦ‪ -‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻓﻼﻧﯽ«‪ .‬اﻣﺎ ﻟﻌﻦ و‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮔﻨﻪﮐﺎران‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎدن‬
‫ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﻇﺎﻟﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﷲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ ُ‬
‫اﷲ ﻣﻦ َذﺑَ َﺢ ﻟ َﻐ ْ‬
‫�ا ِ‬‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪120‬‬

‫ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«؛ زﯾﺮا ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ‪ ،‬ﺷﺮك اﺳﺖ و‬
‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬وﯾﮋهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ را ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮك‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اي َو َم َما� ِ َّ�ِ َر ّ ۡ َ َ َ‬
‫ب ٱل� ٰل ِم� ‪] ﴾١٦٢‬اﻷﻧﻌﺎم‪[١٦٢ :‬‬
‫َ َۡ‬
‫� َي َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ۡ َّ َ‬
‫﴿قل إِن َص� ِ� َو� ُس ِ� و‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﻤﺎز و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮﮔﻢ‪ ،‬از آنِ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ‬ ‫َ ّ‬
‫]اﻟﻜﻮﺛﺮ‪[٢ :‬‬ ‫﴿ف َص ِل ل َِر ّ�ِك َوٱ�َ ۡر ‪﴾٢‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار و )ﺑﺮاي او‪ ،‬ﺷﺘﺮ( ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﻣﺸﺮك اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ذﺑﺢِ ﺣﯿﻮان ﺑﺮاي‬
‫ﻏﯿﺮاﷲ‪ ،‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرگداﺷﺖ او اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮد‪،‬‬
‫َ َ ْ َ ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫ﺎ� واﻴﻟَ ْﻮمِ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازيﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ‬
‫َ‬ ‫َْ‬
‫ﻴﻜﺮ ْم َﺿﻴْﻔ ُﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را‬
‫اﻵﺧﺮ‪ ،‬ﻓﻠ ِ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ ﻧﺎمدار ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽرود و ﺟﻠﻮي ﭘﺎﯾﺶ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ ﺗﺎ او را ﺑﺰرگ ﺑﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮك اﮐﺒﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻓﺎﻋﻠﺶ را از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي‪ ،‬دوزخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺳﺘﻢﮐﺎران‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﯾﺎوري ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﺻﺮﯾﺢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﻣﻠﻌﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮي از ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮔﻨﻪﮐﺎران‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫ْ‬
‫أﻤﺟَ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ ً َْ َ ُْ ً َ َ َْ ََُْ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﻌ�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﷲ َوالﻤﻼﺋِ�ﺔ واﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس‬ ‫أﺣﺪث ِ�ﻴﻬﺎ ﺣﺪﺛﺎ أو آوى � ِﺪﺛﺎ �ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ ا ِ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .313‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪121‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‬

‫»ﻫﺮﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪاي‪ -‬اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاري‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮي‪ -‬را ﺟﺎي‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫واژهي » َﺣ َﺪث« در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ در اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪َ » ‬ﺣ َﺪث« و‬
‫ٌ ) ‪(1‬‬ ‫ٌ َّ‬ ‫َّ ُ َّ‬
‫»ﺑﺪﻋﺖ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﺮادف ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن ﻞﻛ �ﺪﺛ ٍﺔ ﺑﺪﻋﺔ و� ﺑﺪﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ«؛‬
‫ٌ‬
‫ﺿﻼﻟﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪاي‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫آري؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬در ﺷﻬﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺷﻬﺮ ﺳﻨﺖ و ﻫﺪاﯾﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻓﺘﻨﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ واژهي » َﺣ َﺪث« در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب ﺑﻪﭘﺎ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ ﭼﻪ آﺷﻮبﮔﺮياش ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و‬
‫ﺧﻮنرﯾﺰي ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ و ﭼﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﯾﺎ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬از ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ در ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ‬
‫و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺪﻋﺘﯽ‬
‫ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ آﺷﻮﺑﯽ ﺑﻪﭘﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻠّﯽ ﺑﺪان‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﻮد و‬
‫اﷲ َو َر ُﺳ َ ُ‬
‫ﻮﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! رِﻋﻞ‪،‬‬ ‫وﻋ َﺼﻴَّ َﺔ‪َ :‬ﻋ َﺼ ُﻮا َ‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ ْ ْ ً َ َ ْ َ َ‬
‫ان‪ُ ،‬‬‫دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬الﻠﻬﻢ اﻟﻌﻦ ِرﻋﻼ‪ ،‬وذﻛﻮ‬
‫ذﮐﻮان و ﻋ‪‬ﺼ‪‬ﯿ‪‬ﻪ را ﮐﻪ از اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﻤﺎري از اﺻﺤﺎب‪ #‬را ﮐﺸﺘﻨﺪ؛‬
‫ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻟﻌﻨﺘﺸﺎن ﮐﻦ«؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺨﺺِ‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻧﺎم ﻧﺒﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪.(4369 ،2549‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪122‬‬

‫اﷲ! ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از اﻓﺮاد اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎراﻧﻢ را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﺑﻔﺮﺳﺖ و آﻧﺎن را‬
‫از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دور ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬آندﺳﺘﻪ از اﻓﺮاد اﯾﻦ‬
‫ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٦٤ :‬‬ ‫ى﴾‬‫﴿ َو َ� تَز ُر َواز َرة ‪ ٞ‬و ۡز َر أ ۡخ َر ٰ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ دوش ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ‬
‫اﺨﺗ ُﺬوا ُ�ﺒُ َ‬
‫ﻮر أﻧْبﻴَﺎﺋﻬ ْﻢ َم َ‬
‫ﺎﺟ َﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ اﻴﻟﻬﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن را ﻣﺤﻞّ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار دادﻧﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از‬
‫ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‬
‫در دو ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻨﺪه ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ اﺷﺎره ﮐﺮدم و انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮِ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫را در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب در ﺑﺎبﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻠّﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ ُ ُ ُ َ ْ‬
‫ﻮر أﻧ ِبﻴَﺎﺋِ ِﻬ ْﻢ‬‫ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ اﻴﻟﻬﻮد اﺨﺗﺬوا �ﺒ‬
‫ﺎﺟ َﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن را ﻣﺤﻞّ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار‬ ‫َ َ‬
‫مﺴ ِ‬
‫دادﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﺪﻋﯽ ﭘﯿﺮوي از ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺼﺎرا ﺧﻮد را ﭘﯿﺮوان ﻋﯿﺴﯽ‪‬‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺻﺪاﻗﺘﺶ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻧﺎن را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮد و ﺳﺒﺒﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻧﺎن ﻗﺒﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن‬
‫را ﻣﺤﻞّ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار دادﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﯾﻬﻮدي و ﻧﺼﺮاﻧﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎي اﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻠﻌﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدتﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬در آن اﷲ را ﻋﺒﺎدت‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺒﺮ را‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ و ﺣﺮام اﺳﺖ و اﻋﺎدهي آن ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪123‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص‬

‫ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶﮔﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن در آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﷲ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز و ذﮐﺮ‬
‫و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺒﺮه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﺠﺪي‪ ،‬از ﭘﯿﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ اﻣﯿﺮ ﯾﺎ وزﯾﺮي را در آنﺟﺎ دﻓﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﺮش را ﻧﺒﺶ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺟﻨﺎزه را ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ و اﺑﻘﺎي ﻗﺒﺮ در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻗﺒﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ‬
‫روي آن‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎط اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺠﺪي ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﻨﺪ و از‬
‫آن دوري ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزﺷﺎن در ﻣﻌﺮض ﺑﻄﻼن ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮ وﺟﻮد ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺷﮑﺎل ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻗﺒﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫اﻣﺎ ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ وارد ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﺒﺮ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪاي ﻗﺮار دارد ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺪا و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﯾﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫دﻟﯿﻞﺗﺮاﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﺮاضﻫﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ‬
‫ﻗﺼﺪ رﺑﻮدنِ ﭘﯿﮑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﻮﻧﻠﯽ در زﯾﺮِ زﻣﯿﻦ ﺣﻔﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺒﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺳﺪ و ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺒﺎرﮐﺶ را ﺑﺮﺑﺎﯾﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬در ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪي دارﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاب اﻫﻤﯿﺖ داد و ﺑﺮاي ﭘﯽﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد‬
‫و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ آندو را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪي اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ را دﻋﻮت ﮐﻦ؛‬
‫ﮔﻮﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن دو ﻧﻔﺮ را در ﺧﻮاب دﯾﺪه ﺑﻮد و اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫آﻧﺎن را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺿﯿﺎﻓﺖ دﻋﻮت ﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه آن‬
‫دو ﻧﻔﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺎﻓﺖ؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽِ ﺧﻮاب ﺧﻮد ﺑﺎور داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪ در اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا؛ ﻫﻤﻪي اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آن دو ﻧﻔﺮ را ﻧﺰدم‬
‫ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آندو را ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن دو ﻧﻔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه در ﺧﻮاب‬
‫دﯾﺪه ﺑﻮد و آﻧﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺣﻔﺮ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﻣﺲ و ﺳ‪‬ﺮب و ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﯽ ﺑﻪ د‪‬و‪‬رِ ﻗﺒﺮ ﺑﮑﺸﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺒﺎرك دﺳﺖ ﻧﯿﺎﺑﺪ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻗﺒﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺟﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﻫﻞ ﺷﺮك و ﻗﺒﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪124‬‬

‫اﺷﮑﺎﻟﯽﺗﺮاﺷﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺳﺨﻨﺶ درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺷﺒﯿﻪﺳﺎزي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در روش ﺣﺮف زدن‪ ،‬راه رﻓﺘﻦ‪ ،‬و‬
‫ﻧﯿﺰ در ﻧﺤﻮهي ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﯾﮏ ﻣﺮد‪ ،‬ﺻﺪاﯾﺶ را ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻧﺎزك ﮐﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻟﺒﺎس زﻧﺎﻧﻪ ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺳﺮش ﮐﻼهﮔﯿﺲ ﺑﮕﺬارد و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي‬
‫زﻧﺎن درآور‪‬د ﯾﺎ ﺳﺎﻋﺖ زﻧﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي زﻧﺎﻧﻪ و ﻣﺮداﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻠﯽ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ زﻧﺎن ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ زﻧﯽ در ﻧﺤﻮهي راه رﻓﺘﻦ‬
‫ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﯾﺎ در ﻣﻮردي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﺰرگ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮد ﯾﺎ زﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ :‬ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ؟ ﺧﯿﺮ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﻓﺮدي ﻣﻌﯿﻦ‪ -،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ و ﻓﺎﺳﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -266‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ُ ُ ٌ َ ُ‬
‫ِﺘﺎﻪﻟُ‬ ‫َ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫‪ -١٥٦٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪ِ » :‬ﺳﺒﺎب الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻓﺴﻮق ‪،‬وﻗ‬
‫ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻔ ٌﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺴﻖ‬
‫اﺳﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او‪ ،‬ﮐﻔﺮ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ دﺷﻨﺎم‬
‫دادن ﯾﺎ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﻀﻮر ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ او ﺑﺪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ او ﺧﺮده ﺑﮕﯿﺮد و از او ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﻣﺠﺎزاﺗﺶ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر آزاردﻫﻨﺪهاي ﻣﯽﺷﻮد؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪48 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.64:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪126‬‬

‫ﻫﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اذﯾﺖ و آزارش‪ ،‬ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺰرگﺗﺮيﺳﺖ؛ ﻟﺬا آزاررﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬از اذﯾﺖ ﮐﺮدن ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اذﯾﺖ ﮐﺮدن‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ از آزاررﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻗُﺒﺢ و ﮔﻨﺎه‬
‫آزاررﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﮕﻮﻧﻪ و در ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ‬
‫ﺟﺎي ﺑﺴﯽ ﺷﮕﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽآزارﻧﺪ و در زﻧﺪﮔﯽِ‬
‫آنﻫﺎ ﺳ‪‬ﺮَك ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد!« ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺴﯽ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش از ﺷﺮّ او دراﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ۡ َ ْ‬ ‫َۡ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬بِغ ِ‬
‫را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ .«...‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ آزار دادن زن ﯾﺎ ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬واﮐﻨﺸﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي دو ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ََ ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ َ ََ ۡ ُ ْ َۡ ٓ‬ ‫� َۡ َ‬
‫ان يأت ِ� ٰن َِها مِن� ۡم �ٔاذوه َماۖ فإِن تابا َوأصلحا فأع ِرضوا �ن ُه َما﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٦ :‬‬
‫َ َّ َ‬
‫﴿وٱ ِ‬
‫و آن زن و ﻣﺮدي را ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آزار دﻫﯿﺪ و ﭼﻮن ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و رو‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ آوردﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ از آزارﺷﺎن ﺑﺮدارﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻓﺮﻣﺎن ﮐﺸﺘﻦ ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزان اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻮاطﮐﺎر را ﻧﻪ ﺷﻼق ﻣﯽزدﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ او را آزار ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ‬
‫ﻟﻮاطﮐﺎر‪ ،‬اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل دﺳﺘﻮر داد و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺴﻖ اﺳﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او‪ ،‬ﮐﻔﺮ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﺴﻖ‪ ،‬از ﮐﻔﺮ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .310‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪127‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دﺷﻨﺎمدادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ‬

‫را ﻓﺴﻖ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮد و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او را ﮐﻔﺮ داﻧﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫دﺷﻨﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺣﻖ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﯾﺎ وﻻﯾﺘﺶ ﺑﺮ دﺧﺘﺮش ﻧﯿﺰ ﺳﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ازدواج دﺧﺘﺮش‬
‫ﻧﻘﺸﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در ﻣﻘﺎم اﻣﺎم و ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﻣﺆذن ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺎور ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺎرهاي از اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دﺷﻨﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻦ او را ﺣﻼل‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﮐﺸﺘﻨﺶ را روا ﻧﺪاﻧﺪ‪ ،‬از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُۡ ۡ َ ۡ ََ ُ ْ ََ ۡ ُ ْ َۡ َ ُ َ َ ۢ َ َ ۡ ۡ َ ُٰ َ ََ‬ ‫َ ٓ ََ‬
‫ان مِن ٱلمؤ ِمن ِ� ٱ�تتلوا فأصل ِحوا بينهماۖ فإِن �غت إِحدٮهما �‬ ‫﴿�ن طا�ِفت ِ‬
‫َّ َ َ ٓ ۡ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫ْ‬
‫� أ ۡم ِر ٱ�ِۚ فإِن فا َءت فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َما‬‫� َء إ ِ ٰٓ‬
‫ُ ْ َّ‬ ‫ٱ ۡ� ۡخ َر ٰ‬
‫ى َف َ�ٰتِلوا ٱل ِ� َ� ۡب ِ� َح َّ ٰ‬
‫� تَ ِ ٓ‬
‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ‪ْ ُ ۡ َ َ ٞ‬‬ ‫سط َ‬ ‫َ ۡ ُ ْ َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ‬ ‫َۡۡ‬
‫� ‪ ٩‬إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا‬ ‫ب ِٱلعد ِل َوأقسِط ٓۖوا إِن ٱ� �ِب ٱل ُمق ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫َۡ َ َ َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ ،٩ :‬‬ ‫� أخ َو ۡ�� ۡم﴾‬ ‫�‬
‫و اﮔﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو‬
‫ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ )ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ اﷲ( ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ و دادﮔﺮي‬
‫ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬دادﮔﺮان را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛‬
‫ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دو ﮔﺮوه ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮادران ﮔﺮوه‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻄﺮ ﺳﻘﻮط در ﮐﻔﺮ را دارد‪ ،‬اﻣﺎ از‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ و آﻧﺎن را از اﺳﻼم ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪128‬‬
‫ْ َ‬ ‫ٌُ ُ ً‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ َ‬ ‫‪ -١٥٦٨‬وﻋﻦ أَﻲﺑ ٍّ‬
‫ذر‪� ‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻻ ﻳ ْﺮ ِ� َرﺟﻞ َرﺟﻼ ﺑِﺎﻟ ِﻔﺴ ِﻖ أ ِو‬
‫َّ َ َّ ْ َ َ ْ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ُ َ َ‬ ‫ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻟ�ﻔ ِﺮ‪ ،‬إِﻻ ْارﺗﺪت ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬إن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ﺻﺎﺣِﺒﻪ ﻛﺬل ِﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮذر‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪،‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﯾﺎ ﮐﻔﺮ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ و آنﺷﺨﺺ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﮐﻔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ َ َ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎن ﻣﺎ ﻗﺎﻻ �ﻌ� اﺒﻟَﺎدِي ﻣﻨﻬﻤﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﺑ‬‫ﺴ‬ ‫ت‬ ‫الﻤ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٥٦٩‬وﻋﻦ أ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ ُ‬‫ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ‬
‫ﺣﻰﺘ �ﻌﺘﺪِي الﻤﻈﻠﻮم«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺷﻨﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺮ آﻏﺎزﮔﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺳﺘﻢدﯾﺪه ]ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺮ دوم[ از ﺣﺪ ﺑﮕﺬرد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﯾﺎ ﮐﻔﺮ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ و آنﺷﺨﺺ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻘﯽ« ﯾﺎ‬
‫»ﺗﻮ ﮐﺎﻓﺮي«‪ ،‬اﯾﻦ اﺗﻬﺎم ﺑﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ آنﺷﺨﺺ واﻗﻌﺎ ﻓﺎﺳﻖ ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدن ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﯾﺎ ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻬﺎمﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﻣﺘﻬﻢﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺘﻬ‪‬ﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻬﺎمﻫﺎ ﺑﻪ او وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬واﻗﻌﺎ ﻓﺎﺳﻖ ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﺣﺬر‬
‫داﺷﺘﻦ از او‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﮐﻔﺮش را ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﻖ ﯾﺎ ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪك ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﮐﻔﺮ‬
‫ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻓﺴﻖ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺳﺖ!‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺮ آﻏﺎزﮔﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6045 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.61 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2587 :‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دﺷﻨﺎمدادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ‬

‫آنﮐﻪ ﺳﺘﻢدﯾﺪه ]ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺮ دوم[ از ﺣﺪ ﺑﮕﺬرد«‪ .‬ﻟﺬا دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺪ و ﺑﯿﺮاه‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺮ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫دوم از ﺣﺪ ﻧﮕﺬرد و ﻓﻘﻂ ﺟﻮاب دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه را ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ از ﺣﺪ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫آنﮔﺎه ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽِ ﺷﺨﺺ دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه را ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﺪ و دﺷﻨﺎمﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺣﺪ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫اﺪﻟﻳ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ«؛‬ ‫اﷲ َﻣ ْﻦ ﻟَ َﻌ َﻦ َو َ‬
‫»ﻟَ َﻌ َﻦ ُ‬
‫ِ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺐ‬‫ﺐ أَﺑَ ُﺎه‪َ ،‬و� َ ُﺴ ُّ‬ ‫ﺐ أَﺑَﺎ َّ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ ﻓَيَ ُﺴ ُّ‬ ‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ �َ » :‬ﻌ ْﻢ! � َ ُﺴ ُّ‬
‫ِ‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫أ َّﻣﻪ ﻓيَ ُﺴ ُّﺐ أ َّﻣﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آري؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﭘﺪر وي ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺷﺨﺺ‬
‫دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎدر وي ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آﻏﺎزﮔ ِﺮ ﺷﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮ و ﺑﺪياش ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و از آن‪ ،‬ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻓﺮدي ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺪ و ﺑﯿﺮاه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺮ دوم از ﺣﺪ ﻧﮕﺬرد‪ ،‬ﮔﻨﺎه‬
‫ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اول‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ دوم‪ ،‬ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﺣﻖِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ ُ ْ َ َّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺷب ﻤﺧ ًﺮا ﻗﺎل‪» :‬اﺮﺿ�ﻮهُ« ﻗﺎل أﺑﻮﻫ َﺮ�ﺮة‪ :‬ﻓ ِﻤﻨﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺮﺟﻞ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ﺑ‬ ‫‪‬‬ ‫ُّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬
‫ﻲﺗ اﻨﻟَّ‬‫َ‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٥٧٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ ُ َ ْ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﺎرب ﺑِﺜﻮ�ِﻪ؛ ﻓﻠﻤﺎ اﻧﺮﺼف ﻗﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻘﻮم‪ :‬أﺧﺰاك ا�‪،‬‬ ‫ﺎرب �ِﻴﺪه ِ والﻀﺎرِب ﺑِﻨﻌﻠﻪ‪ ،‬والﻀ ِ‬ ‫الﻀ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﻘﻮلﻮا ﻫﺬا‪ ،‬ﻻ ﺗ ِﻌﻴﻨﻮا ﻋﻠﻴﻪ الﺸﻴﻄﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 130 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6777 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 248‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪130‬‬

‫ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﺧﻮﯾﺶ و ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد‪ ،‬او را زدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ آن ﻣﺮد‪ ،‬رﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻮ را ﺧﻮار و رﺳﻮا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ رﺣﻤﻪ اﷲ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬واژهي »ﺧﻤﺮ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺧﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهاي‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آبِ اﻧﮕﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ از ﺟﻮ و ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﻫﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهي دﯾﮕﺮي‪ .‬اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ زﯾﺎد‪ ،‬ﭼﻪ اﻋﺘﯿﺎدآور ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ُ ُّ‬
‫ﻞﻛ ُم ْﺴﻜﺮ َﻤﺧْ ٌﺮ ‪َ ،‬و ُ ُّ� ُم ْﺴﻜﺮ َﺣ َﺮ ٌ‬
‫ام«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهاي‪،‬‬ ‫ٍِ‬ ‫ٍِ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ﺧﻤﺮ و ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎديﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺬت و ﻃﺮب ﯾﺎ ﺷﺎدي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ؛‬
‫از اﯾﻦرو "ﺑﻨﮓ" اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺨﺪر اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰو ﻣﻮاد‬
‫ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ آدم ﻣﺴﺖ‪ ،‬از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي ﺑﻪد‪‬ر ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنروا ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖ! ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻮﯾﺶ ﺣﻤﺰه ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ‬را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺣﻤﺰه‪ ‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ؛ اﻣﺎ ﺣﻤﺰه ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮاب ﺧﻮرده و از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي ﺑﻪد‪‬ر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎ ﻏﻼﻣﺎن ﭘﺪرم ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ؟‬
‫و ﭼﻮن ﻣﺴﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺣﺮام ﺷﺪن ﺷﺮاب‬
‫ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺷﺮاب‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺣﻠﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﺑﺘﺪا ﺷﺮاب‪ ،‬ﻣﺒﺎح ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ًۡ َ ً‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬
‫خذون مِنه َسك ٗر� َورِزقا ح َسنا﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪[٦٧ :‬‬ ‫يل وٱ�ع� ِ‬
‫ب �ت ِ‬ ‫خ ِ‬ ‫﴿ َومِن � َم َ� ٰ ِ‬
‫ت ٱ�َّ ِ‬
‫و از ﻣﺤﺼﻮﻻت درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺷﺮاب ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ و ﮔﺎﻫﯽ رزق ﭘﺎك‬
‫و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،2003 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.$‬‬

 ‫‪131‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دﺷﻨﺎمدادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم‪ :‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنرا در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻗﺮار داد؛ اﻣﺎ‬
‫ﺣﺮاﻣﺶ ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُُۡ َٓ‬ ‫ٓ ۡ َ‬ ‫ُۡ‬
‫�� قل �ِي ِه َما إِث ‪ٞ‬م كبِ�‪َ ٞ‬و َم َ�ٰفِ ُع ل َِّلن ِ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ َُ َ َ َ‬
‫اس ��مهما‬ ‫﴿��ٔلونك ع ِن ٱ� ۡم ِر َوٱل َمي ِِ‬
‫َّ ۡ‬ ‫َ ۡ‬
‫�َُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٩ :‬‬ ‫� مِن �فعِ ِه َما﴾‬ ‫أ‬
‫از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬در ﻫﺮ دو ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم دارد؛ اﻣﺎ ﮔﻨﺎﻫﺸﺎن از ﺳﻮدﺷﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬از ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ و ﺷﺮابﺧﻮاري‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻔﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ َ ٰ َ ٰ َ َّ ٰ َ َ ْ َ ُ ُ َ‬
‫َ‬
‫� � ۡعل ُموا َما �قولون﴾‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �قر�وا ٱلصلوة وأنتم س�رى ح‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٤٣ :‬‬
‫اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! در ﺣﺎلِ ﻣﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﯽ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ ﺟﺰ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻣﺒﺎح ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي »ﻣﺎﺋﺪه«‪ ،‬ﺷﺮاب را ﺑﻪﮐﻠﯽ ﺣﺮام ﻓﺮﻣﻮد و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻧﻬﺎﯾﯽ درﺑﺎرهي ﺷﺮاب ﮐﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اب َوٱ ۡ�َ ۡز َ� ٰ ُم ر ۡج ‪ٞ‬‬ ‫� َوٱ ۡ�َ َ‬ ‫ام ُن ٓوا ْ إ َّ� َما ٱ ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫َ‬
‫س ّم ِۡن � َم ِل‬ ‫نص ُ‬ ‫� ۡم ُر َوٱل ۡ َم ۡي ِ ُ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٩٠ :‬‬ ‫ٱلش ۡي َ�ٰ ِن فٱ ۡج َتن ِ ُبوهُ ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪﴾٩٠‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺷﺮاب‪ ،‬و ﻗﻤﺎر‪ ،‬و ﺑﺖﻫﺎ )و ﻫﻤﻪي ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ( و ﺗﯿﺮﻫﺎي ﻗﺮﻋﻪ‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪ و از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از آﻧﻬﺎ دوري ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﺮدم از ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﺮاب و ﺷﺮابﺧﻮاري‬
‫ﻋﻼﻗﻪ دارد‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪه ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺷﺮابﺧﻮاري ﻗﺮار داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻌﺪاد ﺿﺮﺑﻪﻫﺎ را ﻣﻌﯿﻦ ﻧﮑﺮد؛ ﻟﺬا ﻣﺠﺎزات‬
‫ﺷﺮابﺧﻮار‪ ،‬ﺟﺰو ﺣﺪود ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺪود ﺑﻪ آندﺳﺘﻪ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺪ و اﻧﺪازهاش‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﺠﺎزات ﺷﺮابﺧﻮاري ﺟﺰو‬
‫ﺗﻌﺰﯾﺮات اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﻣﺮد ﺷﺮابﺧﻮار را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪132‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﺰﻧﯿﺪ«؛ وﻟﯽ ﺗﻌﺪاد ﺿﺮﺑﻪﻫﺎ را ﻣﻌﯿﻦ ﻧﮑﺮد‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﺧﻮﯾﺶ و ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد‪ ،‬او را‬
‫زدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﻣﺮد رﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻮ را ﺧﻮار و رﺳﻮا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﮔﺮﭼﻪ‬
‫آن ﻣﺮد ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ او ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي‬
‫ﺷﺮابﺧﻮار ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؟ آري؛ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﯾﺶ درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ و‬
‫آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! او را ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! او را از اﯾﻦ‬
‫ﮔﻨﺎه‪ ،‬دور ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاب‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺷﺮابﺧﻮاري‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دارد؛‬
‫در دوران ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﺮدﻣﺎن زﯾﺎدي‪ ،‬اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم و اﺣﮑﺎم آن‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺮابﺧﻮاري‪ ،‬زﯾﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ‬
‫اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد و از آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮابﺧﻮاري و ﻣﺠﺎزات آن‪ ،‬ﻧﻈﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﻤﻪي اﺻﺤﺎب‪ #‬را ﺟﻤﻊ ﻧﮑﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ از‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ‬
‫درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ اﻓﺮاد ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﭙﺮدازد؛ »ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺰي ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد را در ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬آنوﻗﺖ ﺳﻨﮓ روي ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﮐﺎري را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫اﻫﻞ آن ﺳﭙﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ۡ ‪ْ ُ َ َ ۡ َۡ َ ۡ َ ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫اعوا بِهِۖۦ َول ۡو َر ُّدوهُ إِ� ٱ َّلر ُسو ِل ��ٰٓ‬ ‫﴿�ذا جاءهم أمر مِن ٱ�م ِن أوِ ٱ�و ِف أذ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٣ :‬‬
‫َ‬ ‫أُ ْو� ٱ ۡ�َ ۡمر م ِۡن ُه ۡم لَ َعل َِم ُه ٱ َّ� َ‬
‫ِين � َ ۡس َت�ب ِ ُطون ُهۥ م ِۡن ُه ۡم﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ اﻣﯿﺪﺑﺨﺶ ﯾﺎ ﻧﮕﺮانﮐﻨﻨﺪهاي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آن را ﺷﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫آن را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮر ﺧﻮﯾﺶ واﮔﺬار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﮐﻪ اﻫﻞ درك و اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ را درك ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﺗﺨﺼﺺ ﺧﻮد اﯾﻔﺎي‬
‫ﻧﻘﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮب و ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ و دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف روش ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺧﻠﻔﺎي‬
 ‫‪133‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دﺷﻨﺎمدادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ‬

‫راﺷﯿﺪﯾﻦ‪ #‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ روش ﺳﻠﻒ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺸﯽ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ دوراﻧﺪﯾﺶ و ﺑﺎرﯾﮏﺑﯿﻦ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و درﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺮابﺧﻮاري و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫اﯾﻦ آﺳﯿﺐ‪ ،‬از آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و ﺑﺎزدارﻧﺪهﻫﺎ‬
‫دﯾﻨﯽ و اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫از آﺳﯿﺐﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺪيﺗﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ اﯾﻦ دو اﻣﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهﻫﺎي اﯾﻤﺎﻧﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و آﺳﯿﺐﻫﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آﺳﯿﺐﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺖ و ﻣﻠﺖ رو ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﺮابﺧﻮاري از اﻫﻞ ﻧﻈﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻮرت ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺗﻬﻤﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮابﺧﻮاري را ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺷﻼق‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫دﻫﯿﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﺠﺎزات ﺷﺮابﺧﻮاري‬
‫را ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻌﺰﯾﺮ‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﺷﻼق ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺷﻼق اﻓﺰاﯾﺶ داد و‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬او را ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ و اﮔﺮ دوﺑﺎره‬
‫ﺷﺮاب ﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ او را ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺎر ﺳﻮم ﺷﺮاب ﺧﻮرد‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﺶ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم ﮐﻪ ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ او را‬
‫ﺑﮑُﺸﻨﺪ‪ .‬در ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮﯾﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه را دارﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺮابﺧﻮار در ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﮐُﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻨﺼﺮ ﻓﺎﺳﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺮابﺧﻮار را ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﮐُﺸﺖ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻼق ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ .‬ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم‪ /‬ﺣﺪ وﺳﻂ‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺷﺮابﺧﻮاري در ﺟﺎﻣﻌﻪ زﯾﺎد ﺷﻮد و ﻣﺮدم ﺟﺰ از ﺗﺮس‬
‫اﻋﺪام دﺳﺖ از ﺷﺮابﺧﻮاري ﺑﺮﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺮابﺧﻮار در ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻣﺠﺎزاﺗﺶ‪ ،‬ﮐُﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه دﻗﯿﻖ و ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ را در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻢ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﺘﻮن ﺻﺮﯾﺢ را و ﻫﻢ ﻣﺼﻠﺤﺖ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﺮابﺧﻮاري در ﺟﺎﻣﻌﻪ را؛ زﯾﺮا ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﻣﺠﺎزات‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪134‬‬

‫ﺷﺮابﺧﻮاري را ﺗﺎ ﺣﺪ‪ ‬اﻋﺪام ﻗﺮار ﻧﺪاد؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ در ﻣﻮرد ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ درﺑﺎرهي آن‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آﯾﺎ ﺣ‪‬ﮑﻤﺶ ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ و آﯾﺎ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪه ﯾﺎ‬
‫ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم‪ /‬ﮐﻪ ﺣﺪ وﺳﻂ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ درﺳﺖ و دﻗﯿﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اي ﮐﺎش ﺣﮑﺎم و ﺳﺮان ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪهي ﺷﺮابﺧﻮاري ﮐﻪ رو‬
‫ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ در ﭘﯽ دارد و از ﭼﻪ‬
‫آﺳﯿﺐﻫﺎ و ﻣﻨﮑﺮاﺗﯽ ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ! اﻣﺮوزه در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺷﺮابﺧﻮاري ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﺷﯿﺪن آب ﭘﺮﺗﻘﺎل و آب ﻟﯿﻤﻮ و دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎي ﺣﻼل‪،‬‬
‫رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺟﻠﻮهاي ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم درب ﯾﺨﭽﺎل را ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻄﺮي ﺷﺮاب را از درون ﯾﺨﭽﺎل ﺑﺮداﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﻮ� َّﻦ ﻣ ْﻦ أُ َّﻣﻲﺘ أَﻗْ َﻮ ٌ‬
‫ام‬
‫ََ ُ َ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺼﺪاق ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻴﻟﻜ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ ُّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎزف«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﻣﯿﺎن اﻣﺘﻢ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ‬ ‫�ﺴﺘ ِﺤﻠﻮن اﺤﻟِﺮ واﺤﻟ ِﺮ�ﺮ واﺨﻟﻤﺮ والﻤﻌ ِ‬
‫زﻧﺎ‪ ،‬اﺑﺮﯾﺸﻢ‪ ،‬ﺷﺮاب و آﻻت ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ را ﺣﻼل ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻨﮏ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر‬
‫آﻓﺖ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﺟﻤﻠﻪ زﻧﺎ و ﻟﻮاط در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر آنرا ﻣﺒﺎح ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮاﻧﯽ ﺟﻮان ﺑﺎ ﺟﺎمﻫﺎي‬
‫ﺷﺮاب از ﻣﺴﺎﻓﺮان اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ‪] !...‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ[‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و اﻓﺮادي ﮐﻪ از رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ! ﺣﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﮔﺮدنﺑﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮﻫﺎي ﻃﻼ و ﮔﻮﺷﻮاره و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﻋﺎدي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﮐﻪ اﺻﻼً ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺑﺎ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﺶ‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﻫﻤﻪي ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ رواج و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺒﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪ را از اﯾﻦ آﻓﺖﻫﺎ در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺳﺮان و ﺷﻬﺮوﻧﺪان‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را اﺻﻼح ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪135‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن دﺷﻨﺎمدادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ‬
‫َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ ِّ َ ُ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎلﺰ� �ﻘﺎم ﻋﻠﻴ ِﻪ‬ ‫‪ -١٥٧١‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل َ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺬف مﻤﻠﻮ�ﻪ ﺑ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫َ ُّ َ َ َ َ‬
‫اﺤﻟﺪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬إِﻻ أن ﻳ�ﻮن ﻛﻤﺎ ﻗﺎل«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ‬
‫را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﺗﻬﺎﻣﺶ‬
‫ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﺗﻬﺎﻣﺶ ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻏﻼم‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻻ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫رﻫﻦ داده ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻫﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ درﺑﺎرهي آزاد و‬
‫ﺑﺮده‪ ،‬ﺟﺰ در اﻣﻮر ﻣﺎدي‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﺑﺮده‪ ،‬ﻋﻼوه ﻫﻢ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺑﺮده را در دﺳﺖ دارد و ﻫﻢ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﺮده‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ؛‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ ﺑﺮدهاش را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اي زﻧﺎﮐﺎر«‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﺑﺮ او ﺣﺪ‪‬‬
‫ﺷﺮﻋﯽ اﺟﺮا ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ »اي زﻧﺎﮐﺎر« و »اي ﻟﻮاطﮐﺎر«‪،‬‬
‫ﻗﺬف ﯾﺎ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮده ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﻗﺬف اﺟﺮا ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ در آﺧﺮت ﮐﻪ ﻋﺬاﺑﺶ ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدن ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫زﻧﺎ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ در آﺧﺮت ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او‬
‫اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﺗﻬﺎﻣﺶ ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ اﻣﺎ ﺻﺤﺖ اﺗﻬﺎم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و ﺑﺪون ﮐﻨﺎﯾﻪ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫دﺧﻮل ﺑﻮده و دﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﻧﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﺷﺨﺺ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6858 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1660 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪136‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻣﺠﺎزات اﻓﺮاد‪ ‬آزاد‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت مِنَ‬ ‫ٰ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ب َ�ٰح َشة � َعل ۡيه َّن ن ِۡص ُف َما � ٱل ُم ۡح َص�َ‬
‫َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ۡ َّ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ٖ‬ ‫صن فإِن ��‬‫﴿فإِذا أح ِ‬
‫َۡ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٥ :‬‬ ‫اب﴾‬‫ٱلعذ ِ‬
‫و ﭼﻮن ﺷﻮﻫﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ زﺷﺘﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻣﺠﺎزات زﻧﺎن آزاد را ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢِ دوﺷﯿﺰهي آزادي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺻﺪ ﺷﻼق ﺑﺰﻧﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﻨﯿﺰي زﻧﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﭘﻨﺠﺎه ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و‬
‫درﺑﺎرهي ﺗﺒﻌﯿﺪش‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬او را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺒﻌﯿﺪ‬
‫ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺗﺒﻌﯿﺪش‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪن ﺣﻘﻮقِ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺮده‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺪ را ﺑﺮ ﺑﺮدهاش ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺮا ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﻨﯿﺰي زﻧﺎ ﮐﺮد و زﻧﺎﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺶ )ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ( او را‬
‫ﺷﻼق ﺑﺰﻧﺪ و او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﺪ؛ اﮔﺮ دوﺑﺎره زﻧﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺪ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮِ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ از ﻣﻮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ (1 ).‬اﻣﺎ ﺷﻼق زدن ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ آزادي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي وي اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ و‬
‫ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮادرش ﻧﯿﺰ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا‬
‫ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي اوﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮدهاي ﻣﺮﺗﮑﺐ دزدي ﯾﺎ‬
‫ﺳﺮﻗﺘﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺪ‪‬ش ﻗﻄﻊ دﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﺟﺮاي ﭼﻨﯿﻦ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي اوﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐ ﯾﺎ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﺑﺮده‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ را ﺑﺮ ﺑﺮدهي ﺧﻮد اﺟﺮا ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﺠﺎزات ﺷﻼق را‪ .‬واﷲ‬
‫اﻋﻠﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .247‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪ -267‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ و ﺑﺪون‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺮﻋﯽ‬

‫و ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را از اﻗﺘﺪا ﮐﺮدن ﺑﻪ او در ﺑﺪﻋﺖ ﯾﺎ‬

‫ﻓﺴﻘﺶ ﺑﺮﺣﺬر دارﻧﺪ‪ .‬آﯾﻪ و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﯿﺰ‬
‫ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬

‫َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ ْ َ‬ ‫َ ُ ُّ‬ ‫ْ َ َ ُ ُ‬
‫‪ -١٥٧٢‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﺴﺒﻮا اﻷم َﻮات‪ ،‬ﻓﺈ�ﻬ ْﻢ ﻗﺪ أﻓﻀ ْﻮا‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َّ ُ‬
‫إِﻰﻟ ﻣﺎ ﻗﺪمﻮا«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ و ﺑﺪون‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺮﻋﯽ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻣﺘﯽ ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮِ ﻣﺮده‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ دلﺧﻮري و‬
‫ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻣﺖ و اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻧﺪارد و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺨﻦِ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ«؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از ﻣﺮدﮔﺎن ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن آزار رﺳﺎﻧﺪه و ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺸﺎر ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬آدﻣﯽ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﻮده و ﺑﺪﻋﺘﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻣﺼﻠﺤﺖ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪيﻫﺎي آن ﻣﺮده را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ او ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ و از راه و روش وي دوري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1393 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪138‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ«؛ ﻧﻬﯽ در اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻠﺘﺶ را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪه دارد و ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ آنﻫﺎ ﮐﻪ از ﺳﺮاي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮاي ﻣﮑﺎﻓﺎت ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه و ﺳﺰاي اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را دﯾﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﺮگ‪ ‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ‬اوﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮده‬
‫َ ُ ُ َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِذا َﻣﺎت ْا� ُﻦ آد َم ا�ﻘ َﻄ َﻊ � َﻤﻠﻪ إِﻻ ِﻣ ْﻦ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ََُْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺪﻟ َﺻﺎ ِﻟ ٍﺢ ﻳَﺪ ُﻋﻮ ُﻪﻟ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬ ‫ﻼث‪ :‬ﺻﺪﻗ ٍﺔ ﺟﺎر� ٍﺔ‪ ،‬أ ْو ِﻋﻠ ٍﻢ ﻳنﺘﻔﻊ ِﺑ ِﻪ‪ ،‬أ ْو َو ٍ‬
‫ﺛ ٍ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از‬
‫آن ﻧﻔﻊ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ زﺑﺎﻧﺶ را از ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺑﯽﻣﻮرد و ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬روش ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران و ﺑﻨﺪﮐﺎن ﻧﯿﮏ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﮐﻨﺎر ﺳﺨﻨﺎن و ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﻮاري و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺟﺰ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1391‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪ -268‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺮدمآزاري‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫َ ْ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬

‫‪ -١٥٧٣‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ �ﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬الﻤﺴﻠ ُِﻢ ﻣﻦ‬
‫َُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُْ ْ ُ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟ ُﺮ َﻣ ْﻦ ﻫﺠ َﺮ ﻣﺎ �� اﷲ �ﻨﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺳﻠِﻢ الﻤﺴﻠِﻤﻮن ﻣِﻦ ل ِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ و�ﺪِه‪ ،‬والﻤﻬﺎ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و زﺑﺎن او در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ ْ َ َ َ َّ َ‬ ‫أن ﻳُ َﺰ ْﺣ َﺰ َح َﻋﻦ اﻨﻟَّ‬
‫َ ْ َ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪،‬‬ ‫ﺎر‪ ،‬و�ﺪﺧﻞ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺐ‬ ‫أﺣ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫‪ -١٥٧٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ُ ُّ ْ ُ ْ َ َْ‬
‫ﺎس اﺬﻟِي �ِﺐ أن ﻳﺆ� إِﻴﻟ ِﻪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫ت إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﺄ‬‫َ‬ ‫ﻴﻟ‬ ‫ﻮم اﻵﺧِﺮ‪َ ،‬‬
‫و‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫اﻴﻟ‬ ‫ﻓَﻠْ َﺘﺄﺗ ِ ِﻪ َﻣﻨِيَّ ُﺘ ُﻪ َو ُﻫ َﻮ ﻳُ ْﺆﻣ ُِﻦ ﺑﺎﷲِ َ‬
‫و‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ از‬
‫آﺗﺶ دوزخ دور و وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و‬
‫آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﻮدش‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر رﻓﺘﺎر ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪10 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .40:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 216‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1844 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 673‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪140‬‬

‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن‬
‫ﻣﺮدم آزاري«‪.‬‬
‫ﻣﺮدمآزاري ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد؛ ﭼﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ و ﻋﻤﻞ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اذﯾﺖ ﺷﺪن دﯾﮕﺮان ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دلآزرده ﮔﺮدد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ او زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ اذﯾﺖ و آزار ﻋﻤﻠﯽ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺘﻦ ﯾﺎ راه رﻓﺘﻦ را ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺗﻨﮓ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫را ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ﺣﺮام و ﻣﺮدمآزاريﺳﺖ و وﻋﯿﺪ ﺳﺨﺘﯽ دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ۡ َ ْ‬ ‫َۡ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬بِغ ِ‬
‫را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ .«...‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ آزار دادن زن ﯾﺎ ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬واﮐﻨﺸﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ََ ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ َ ََ ۡ ُ ْ َۡ ٓ‬ ‫� َۡ َ‬
‫ان يأت ِ� ٰن َِها مِن� ۡم �ٔاذوه َماۖ فإِن تابا َوأصلحا فأع ِرضوا �ن ُه َما﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٦ :‬‬
‫َ َّ َ‬
‫﴿وٱ ِ‬
‫و آن زن و ﻣﺮدي را ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آزار دﻫﯿﺪ و ﭼﻮن ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و رو‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ آوردﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ از آزارﺷﺎن ﺑﺮدارﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻓﺮﻣﺎن ﮐﺸﺘﻦ ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزان اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻮاطﮐﺎر را ﻧﻪ ﺷﻼق ﻣﯽزدﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫او را آزار ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻟﻮاطﮐﺎر‪،‬‬
‫اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل دﺳﺘﻮر داد و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
 ‫‪141‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺮدمآزاري‬
‫َ ْ َ َ ْ ُُ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َْ ُ َ ْ ُ َْ َ ْ ْ َ‬
‫ﻮط ﻓﺎ�ﺘُﻠﻮا اﻟﻔﺎ ِﻋﻞ َوال َﻤﻔ ُﻌﻮل ﺑِ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ را‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ وﺟﺪ�ﻤﻮه �ﻌﻤﻞ �ﻤﻞ ﻗﻮمِ ل ٍ‬
‫دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻗﻮم ﻟﻮط را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل را ﺑﮑﺸﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ ﮐُﺸﺘﻦ ﻟﻮاطﮐﺎر اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل‪،‬‬
‫اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺸﺘﻨﺶ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﻨﮕﺴﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ او را از ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪي ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﯾﺎ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻠﻪي ﮐﻮه( ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ و ﺳﭙﺲ آنﻗﺪر ﺑﻪ او ﺳﻨﮓ ﺑﺰﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻤﯿﺮد‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ او را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪﺣﻖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺷﺨﺼﯽ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬او را آزار‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ؛ ﺧُﺐ‪ ،‬ﺳﺰاوارش! زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ دﯾﺪن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﺎيﺑﻨﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮدﺧﻮري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و زﺑﺎن او در‬
‫اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ و راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان دﺷﻨﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻨﺸﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮﺷﺎن ﺣﺮف ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺳﺤﻦﭼﯿﻨﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﻫﻤﻪي‬
‫آﻓﺖﻫﺎي زﺑﺎن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ او‬
‫دراﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ ﮐﺘﮑﺸﺎن ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن‬
‫دﺳﺖﺑﺮد ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن دﯾﮕﺮي وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر و ﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻣﺮِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛‬
‫وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮي‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ دارد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن رﻓﺘﺎري درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﻨﻊ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ‬
‫دﯾﻦ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺠﺮت‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 6589 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪.$‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪142‬‬

‫دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آنﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻬﺎﺟﺮ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬واﺟﺒﯽ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از ﻣﺤﺮﻣﺎت ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰد؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬دوري ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ از آﺗﺶ دوزخ دور و وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮدش ﻫﻤﺎنﻃﻮر رﻓﺘﺎر ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﯾﻖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ از آﺗﺶ دوزخ دور و‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬راهﮐﺎرش را ﻓﺮاروي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺮار‬
‫داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ از آﺗﺶ دوزخ دور و وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻫﻤﻮاره در ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ و آﺧﺮﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت را ﭘﯿﺶِ ﭼﺸﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ و ﺑﺮ دﯾﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ورزﯾﻢ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻖّ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬در ﻋﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت‬
‫از دوزخ و ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬اﯾﻦ راهﮐﺎر و ﻗﺎﻧﻮن را ﻫﻢ ﻓﺮاروي ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺮار داد‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﻮدش ﻫﻤﺎنﻃﻮر رﻓﺘﺎر ﮔﺮدد«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﺮدمآزاري ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ زﯾﺮا دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان او را اذﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﻘﺶ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ در داد و ﺳﺘﺪ ﺑﻪ او ﮐَﻠَﮏ ﺑﺰﻧﻨﺪ! ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد دﯾﮕﺮان ﺑﺎ او ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎر را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدم‬
‫در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﯾﺠﺶ را در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ْ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳُﺆ ِﻣ ُﻦ‬
‫َ ُ ُّ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫� ْﻢ َﺣ َّﻰﺘ ُ� َّ‬
‫ﺐ ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‬‫�‬‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬
‫ِ ِ‬‫ﻷﺧ‬ ‫ﺐ‬ ‫ِ‬ ‫أﺣﺪ‬
‫ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را ﺑﭙﺴﻨﺪد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪188‬؛ ]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪ -269‬ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻔﺮ ﻗﻠﺒﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ؛ از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن ﯾﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎ زﺑﺎن اﺳﺖ و ﻫﻢ در ﻋﻤﻞ؛ رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي و از ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮﯾﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را در دل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻼً ﭼﻪ دﻟﯿﻞ و ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ از ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﺘﻨﻔﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﮐﯿﻨﻪاش را ﺑﻪ دل ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﮐﻠﯽ از او ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺰاوار ﭼﻨﯿﻦ ﮐﯿﻨﻪ و‬
‫ﺗﻨﻔﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮐﯿﻨﻪي ﮐﺎﻓﺮان را در دل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در‬
‫آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارﯾﻢ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﺴﻖ و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از او ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﮕﺮ ﺣﺐ و ﺑﻐﺾ ﯾﺎ دوﺳﺘﯽ و‬
‫ﺗﻨﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﯾﮏﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آري؛ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬دوﺳﺘﺶ‬
‫ﺑﺪارﯾﻢ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺴﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از او ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎر ﮐﻪ ﻃﻌﻢ‬
‫و راﯾﺤﻪي داروي ﺗﻠﺦ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ دوﺳﺖ دارد دارو ﺑﺨﻮرد ﺗﺎ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﯿﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ و او در اﺻﻞِ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ و‬
‫ﻫﺮ دوي ﺷﻤﺎ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﮐﯿﻨﻪاش را ﺑﻪ دل ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ او را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎﻧﺶ دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از او‬
‫دلﺧﻮر ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاش اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫آنﮐﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا دوﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻗﻬﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ دﺳﺖ از ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮدارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪144‬‬

‫و اﻣﺎ از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن ﯾﺎ‬
‫ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﮔﻨﻪﮐﺎر‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُْ ُ‬
‫اﻵﺧ ِﺮ ﻓﻠﻴُﻜ ِﺮ ْم َﺟﺎ َر ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ‬ ‫ْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑﺎﷲ َواﻴﻟَﻮم ِ‬
‫اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد«‪ .‬ﻟﺬا در ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﮔﺮاﻣﯽاش ﺑﺪارﯾﺪ؛ و اﮔﺮ اﻫﻞ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺗﻮﺟﯿﻬﺸﺎن‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬اﻫﻞ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺘﺎن ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻫﻞ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻗﻄﻊ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﯽ دارم ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ؛ و ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽورزم‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ داغ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮراﻧﯽ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮِ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ (1 ).‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎش؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﺻﻞﮐﻨﻨﺪهي راﺳﺘﯿﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ‪ ‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎ او دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬او ارﺗﺒﺎﻃﺶ را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ؛ رويﮔﺮداﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫دلﺧﻮريِ ﻗﻠﺒﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺟﻨﺒﻪي ﻋﻤﻠﯽ دارد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن از ﺷﻤﺎ دلﺧﻮر اﺳﺖ‪ ،‬از او دلﺟﻮﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ روي ﮔﺮداﻧﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯽﻣﺤﻠﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﯾﺪ و ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪323‬؛ ]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪327‬؛ ]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪145‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬

‫ك َو�َ ۡي َن ُهۥ َع َ� ٰ َوة ‪َ ٞ‬ك َ�نَّ ُهۥ َو ٌّ� َ� ‪ٞ‬‬

‫ِيم ‪﴾٣٤‬‬
‫ََۡ َ‬
‫ن‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ِي‬
‫�‬
‫َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ‬ ‫ۡ َ َّ‬
‫﴿ٱد� ۡع ب ِٱل ِ� ِ� أحسن فإِذا ٱ‬
‫ِ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٣٤ :‬‬
‫)ﺑﺪي را( ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪه ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﻮ و او‬
‫دﺷﻤﻨﯽﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ دوﺳﺘﯽ ﺻﻤﯿﻤﯽ و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﻻﻫﯽ و ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎزي ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ؟ او از ﺗﻮ‬
‫روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﯽﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آنوﻗﺖ ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺰدش ﺑﺮوي!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﻮن ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ رويﮔﺮداﻧﯽ‬
‫از ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺼﺎدﯾﻖ رويﮔﺮداﻧﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﯽﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و او ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﯾﺎ از روي ﻏﺮور و ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺻﻮرت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ادب ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺟﻤﻊ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬از ادب ﺑﻪدور اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮادروار ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎﯾﯽ روﺑﻪروي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ (1 ).‬روﺑﻪروي ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬از‬
‫ادب و ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ از ادب‬
‫ﺑﻪدور اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﻓﺴﻮس ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد از ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻬﺮهاي ﻧﺪارﻧﺪ!‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﻤﯽ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﯽروﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﭘﺸﺖ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪه ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري از روي ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺟﺎ‪ ،‬ﺗﻨﮓ ﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ‬
‫راﺣﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ«‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮادر ﻋﺰﯾﺰ! ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ راﺣﺖ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﺟﻠﻮ‬
‫ﺑﺮو و ﺑﻪ دﯾﻮار ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺰن؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﺸﺘﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﻮدت ﻫﻢ راﺣﺖﺗﺮي‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ آﯾﻪي ‪ 47‬ﺳﻮرهي »ﺣﺠﺮ«‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪146‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ۡ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ۡ ۡ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫﴿إِ� َما ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ٰفِر َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ‬
‫َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٤ :‬‬ ‫�ن﴾‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫﴿أذِل ٍة � ٱلمؤ ِمن ِ� أعِز ٍ�‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََٓ ََۡ‬ ‫َ‬
‫ُّ َ َّ ‪َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫ار ُر�ا ُء بين ُه ۡم﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬
‫�ِ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلكف ِ‬ ‫﴿�مد رسول ٱ ۚ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎن‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي و از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ۡ ۡ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫﴿إِ� َما ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ در اداﻣﻪي آﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آن دو ﮔﺮوه از ﻣﻮﻣﻨﺎن را ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﮔﺮوه ﺳﻮﻣﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫﴿�ن َطا ٓ� َف َتان م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ٱ ۡ� َت َتلُوا ْ فَأ ۡصل ُِحوا ْ بَ ۡي َن ُه َماۖ فَإ ۢن َ� َغ ۡ‬
‫ت إ ِ ۡح َدٮ ٰ ُه َما �‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ ٰ َ ٓ َ ٰٓ ۡ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ى َف َ�ٰتلُوا ٱل� َ� ۡ‬ ‫ُۡۡ‬
‫�ِ فإِن فا َءت فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َما‬ ‫ِ ۚ‬ ‫ٱ‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫إ‬
‫ِ ِ‬‫ء‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫ح‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫خ‬‫ٱ�‬
‫َ‬
‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ‪ْ ُ ۡ َ ٞ‬‬ ‫سط َ‬ ‫ۡ ُ ْ َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َۡۡ‬
‫� ‪ ٩‬إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا‬ ‫ب ِٱلعد ِل َوأقسِط ٓۖوا إِن ٱ� �ِب ٱل ُمق ِ ِ‬
‫َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ ،٩ :‬‬ ‫�ون ‪﴾١٠‬‬ ‫�� أخو�� ۚم وٱ�قوا ٱ� لعل�م تر‬
‫و اﮔﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو‬
‫ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ )ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ اﷲ( ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ و دادﮔﺮي‬
 ‫‪147‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬

‫ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬دادﮔﺮان را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛‬
‫ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮔﺮوه ﺳﻮم‪ ،‬در ﻣﯿﺎن دو ﮔﺮوه ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و‬
‫آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻠﻔﺎت ﺟﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻟﯽِ دو ﻃﺮف را ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮادرﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ آندﺳﺘﻪ از اﯾﺸﺎن ﮐﻪ‬
‫روﯾﺎروي ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ آﯾﻪ رد‪‬ي ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺮ ﺧﻮارج‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه را ﮐﻔﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮهاي‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از دو ﮔﺮوه ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ و ﻧﯿﺰ از‬
‫ﮔﺮوه ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﻣﻨﺎن ﯾﺎد ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ‪َ َ َ ۡ َ ْ ُ ۡ َ َ ٞ‬‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫� أخ َو ۡ�� ۡم﴾‬ ‫﴿إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا �‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛ ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن دو ﮔﺮوه‬
‫ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﮐﯿﻨﻪ و‬
‫دﺷﻤﻨﯽ دارﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﻪ درﮔﯿﺮي و ﻗﺘﻞ و ﺧﻮنرﯾﺰي ﻧﯿﻨﺠﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ دلﺧﻮريﻫﺎ و ﮐﯿﻨﻪﻫﺎ را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪي ﺳﺎزش اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َ‬ ‫َ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫� بِق ۡو ٖ�‬ ‫ام ُنوا َمن يَ ۡرت َّد مِن� ۡم َعن دِينِهِۦ ف َس ۡوف يَأ ِ� ٱ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ُّ ُ ۡ َ ُ ُّ َ ُ ٓ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٤ :‬‬ ‫�ن﴾‬ ‫� ٰ ِفر َ‬ ‫حبونهۥ أذِل ٍة � ٱلمؤ ِمن ِ� أعِز ٍ� � ٱل‬ ‫�ِبهم و� ِ‬
‫ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آندﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ‬
‫آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮﺗﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻣﯽآورد ﮐﻪ آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ؛‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ آنﻫﺎ اﷲ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوي از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪148‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺳﺒﺎب و دﻻﯾﻞ ﻣﺤﺒﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬

‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ۡ ُ ُ َّ ُ ۡ‬ ‫� فَٱتَّب ُ‬
‫ون ٱ َّ َ‬ ‫ُ‬
‫ُ ُ ۡ ُّ َ‬ ‫ُۡ‬
‫� َو�َغ ِف ۡر ل� ۡم ذنو�َ� ۡم﴾‬ ‫و� �بِب�م ٱ‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫﴿قل إِن كنتم �ِب‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮوي‬
‫ﮐﻦ؛ راه‪ ،‬واﺿﺢ و روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َ ۡ ُ ُّ ُ ۡ َ ُ ُّ َ ُ ٓ َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َۡ‬
‫حبونهۥ أذِل ٍة � ٱلمؤ ِمن ِ� أعِز ٍ� �‬‫﴿ف َس ۡوف يأ ِ� ٱ� بِقو ٖ� �ِبهم و� ِ‬
‫ۡ َ‬
‫� ٰفِر َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٤ :‬‬ ‫�ن﴾‬‫ِ‬ ‫ٱل‬
‫‪...‬اﷲ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽِ ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻧﺮﻣﺶ و ﺧﻮاري ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ و ﺷﺪت ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺎزش و دوﺳﺘﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﺑﻪ ذﻟﺖ و ﺧﻮاري ﺗﻦ دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬دﯾﻨﯽ ﻗﺮار‬
‫داده ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﻤﻪي ادﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﯿﻨﻪي ﮐﺎﻓﺮان را در دل‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و آﻧﺎن را دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﯿﻢ و از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻫﯿﭻ اﻗﺪاﻣﯽ در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻧﺎﻓﻊ ﻣﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺑﺪهﺑﺴﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺷﻮم ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫آنﻫﺎ دﺷﻤﻦ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد از دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻃﻤﻊ ﺧﯿﺮ داﺷﺖ؟ دﺷﻤﻦ ﻫﺮ ﭼﻪﻗﺪر‬
‫اﻇﻬﺎر دوﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ و دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﻫﯿﭻﮐﺲ از اﷲ‪ ‬ﮐﻪ راز‬
‫ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ را ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬راﺳﺖﮔﻮﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ ُ ّ َ َ ُ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َٓ‬
‫]اﳌﻤﺘﺤﻨﺔ ‪[١ :‬‬ ‫خذوا عدوِي وعدو�م أو ِ�اء﴾‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ت ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! دﺷﻤﻨﺎن ﻣﻦ و دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮدﺗﺎن را دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻣﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪149‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ ۡ َ ُ َ َ َّ َ ٰ َ ٰٓ ۡ َ ٓ َ َ ۡ ُ ُ ۡ ۡ َ ٓ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫خذوا ٱ�هود وٱ��رى أو ِ�اء ۘ �عضهم أو ِ�اء �ع ٖ �‬
‫ض‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ت ِ‬
‫َ ۡ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ ّ ُ‬
‫ِن� ۡم فَإنَّ ُهۥ م ِۡن ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� ‪﴾٥١‬‬ ‫ل�ٰلِم َ‬
‫ِ‬ ‫� � َ� ۡهدِي ٱلقوم ٱ‬ ‫ۗ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ومن �تولهم م‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥١ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا را ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬آﻧﺎن دوﺳﺘﺎن ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن دوﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﺟﺮﮔﻪي آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﮔﺮوه ﺳﺘﻢﮐﺎر را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ َ ٰ َ ٰ َ َّ ٰ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َولَن تَ ۡر َ ٰ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٢٠ :‬‬ ‫� تتب ِ َع مِل َت ُه ۡم﴾‬ ‫� َعنك ٱ�َ ُهود َو� ٱ��رى ح‬
‫و ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﻫﺮﮔﺰ از ﺗﻮ راﺿﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آﯾﯿﻨﺸﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن راﺿﯽ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و آﯾﯿﻦِ آﻧﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ ﮔﺎه از ﻃﺮﯾﻖ و ﺗﺮوﯾﺞ ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﭘﺨﺶ ﻓﯿﻠﻢﻫﺎي ﻣﺒﺘﺬل و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﮔﺴﺘﺮده از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﯿﻨﻤﺎي ﻣﺒﺘﺬل و وﯾﺮانﮔﺮ‬
‫و اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ؛ و ﮔﺎه آﺷﮑﺎرا ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﻔﺮ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َّ ٗ َ ۡ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ن�ون ‪َ ٤١‬و�� َب ۡع َ�ٰ ُه ۡم ِ�‬ ‫﴿وجعل�هم أ�ِمة يدعون إِ� ٱ�ارِ� و�وم ٱلقِ�مةِ � ي‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٤٢ ،٤١ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٤٢‬‬‫َ�ٰ ِذه ِ ٱ ُّ� ۡ� َيا لَ ۡع َن ٗة ۖ َو�َ ۡو َم ٱ ۡلقِ َ�ٰ َمةِ ُهم ّم َِن ٱل ۡ َم ۡق ُبوح َ‬
‫و آﻧﺎن را ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮي آﺗﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﯾﺎري ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و‬
‫در دﻧﯿﺎ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺷﻤﺎر راﻧﺪهﺷﺪﮔﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫َ َّ َ َ‬
‫� ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أذِل ٍة‬
‫»در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ و ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫در ﺳﻮﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََٓ ََۡ‬ ‫ُّ َ َّ ‪َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫ار ُر�ا ُء بين ُه ۡم﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬
‫�ِ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلك ِ‬
‫ف‬ ‫﴿�مد رسول ٱ ۚ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎن‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪150‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬وﺻﻒ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻪ‬
‫دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﻧﺮﻣﺶ و ﺳﺎزش از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫ََُٓ‬
‫�ا ُء بَ ۡي َن ُه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ و رﻓﺘﺎر ﻧﺮم‬ ‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪﴿ :‬ر‬
‫و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ دارﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽِ ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ و ﻋﮑﺲ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺺ در اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادران اﯾﻤﺎﻧﯽاش ﻣﻬﺮ ﻧﻤﯽورزد‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ‬
‫ﻧﻮرزد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﻐﺾ و‬
‫ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد را در دﻟﺘﺎن ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎﻻي ﻧﺎﭼﯿﺰ دﻧﯿﺎ‬
‫ﮐﯿﻨﻪي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪدل ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن روي ﺧﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و دلﺧﻮريﻫﺎ را ﮐﻨﺎر‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از آنﭼﻪ ﺑﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دلﺧﻮري ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬دوري ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ََ َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫َّ َّ ّ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﺒﺎﻏﻀﻮا‪َ ،‬وﻻ ﺤﺗَﺎﺳﺪوا‪َ ،‬وﻻ ﺗﺪاﺑ ُﺮوا‪َ ،‬وﻻ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬أن اﻨﻟ‬
‫‪ -١٥٧٥‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ْ َْ ُ َ َ ُ َْ َ َ َ‬ ‫َ ُّ ُ ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫�ﻘﺎﻃﻌﻮا‪َ ،‬و�ﻮﻧﻮا ﻋِﺒﺎد اﷲِ إﺧ َﻮاﻧﺎ‪َ ،‬وﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺴﻠ ٍِﻢ أن �ﻬﺠﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛﻼ ٍث«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﺮادروار ﺑﻨﺪﮔﺎنِ )ﻧﯿﮏ و ﻋﺒﺎدتﮔﺰارِ( اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﯿﻨﻪورزي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6076 ،6065) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2559 :‬‬
 ‫‪151‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬

‫ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﺮادروار ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﭼﻬﺎر ﭼﯿﺰ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ در دﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪ‬
‫اﻓﺘﺎد ﯾﺎ از ﮐﺴﯽ دلﺧﻮر ﺷﺪي‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دلﺧﻮري را از ﻗﻠﺒﺖ ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﯿﻨﺪازي؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي آن ﺷﺨﺺ ﺑﻨﮕﺮ ﺗﺎ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ را از ﯾﺎد ﺑﺒﺮي؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻣﺮد‪ ‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﯽ ﻣﺆﻣﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ‪ -‬ﺑﺪ ﻧَﺒ‪‬ﺮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮏ اﺧﻼﻗﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬اﺧﻼق دﯾﮕﺮش را‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«‪ (1 ).‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﻮازن و اﻧﺼﺎف درﺑﺎرهي ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎي دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺪيﻫﺎي دﯾﮕﺮان را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻫﻢ ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪيﻫﺎ را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﺪل و‬
‫اﻧﺼﺎف‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو روي ﺳﮑﻪ را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺪيﻫﺎ را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ و ﻫﻢ‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را؛ اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻫﻞ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫از ﺧﻄﺎي دﯾﮕﺮان ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ از ﮐﺴﯽ دلﺧﻮر ﺷﺪي‬
‫ﯾﺎ در دﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﮐﯿﻨﻪاي ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ دلﺧﻮري و ﮐﯿﻨﻪ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮي‬
‫و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﯿﺎور؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ او ﻓﺮدي ﻣﺤﺘﺮم و ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را دوﺳﺖ دارد؛ ﭘﺲ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ‬
‫را ﺑﻪ ﯾﺎد ﺑﯿﺎور ﺗﺎ اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﺎﻃﺮت ﻣﺤﻮ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬وﻻ‬
‫ُ‬
‫ﺗﻨﺎﺟﺸﻮا«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫»ﻻﺗﻨﺎﺟﺸﻮا«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »�َﺶ« ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻧَﺠ‪‬ﺶ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ دادن ﺧﺮﯾﺪار ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻮد‪‬‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ‬
‫ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را در ﺑﺎزار در ﻣﻌﺮضِ ﻓﺮوش‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪280‬؛ ]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪152‬‬

‫ﻣﯽﮔﺬارﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻻي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺪه ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪،‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ ﺻﺪ و دهﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺼﺪش‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪﻧﻔﻊ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬واﻗﻌﺎً از اﺑﺘﺪا ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻗﯿﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ آن ﺟﻨﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺎﻻ ﺑﺮود ﮐﻪ از ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺰاﯾﺪه‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎديِ ﺧﻮد را ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود‪ ،‬از ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﺟﻨﺲ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر وارد ﻧﯿﺴﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دوم‪َ » :‬وﻻ َﺤﺗَ َ‬
‫ﺎﺳ ُﺪوا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺣﺴﺎدت‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫َ‬
‫ﺳﻮم‪َ » :‬وﻻ ﺗ َﺪاﺑَ ُﺮوا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ اراﺋﻪ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ﭼﻬﺎرم‪َ » :‬وﻻ َ�ﻘ َ‬
‫ﺎﻃ ُﻌﻮا«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋ‪‬ﺮف و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺰهي ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ آﻣﺪ و ﺷﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻧﮕﯿﺰهي ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دارد و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد‪ .‬در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاق ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻪ او‬
‫ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ از او روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﻬﺮ ﮐﺮدﻧﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا دوﺳﺘﻢ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؟ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﮔﻨﺎه و اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺳﻪ ﺗﻦ از اﺻﺤﺎﺑﺶ ﮐﻪ از ﺷﺮﮐﺖ در ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻬﺮ و‬
 ‫‪153‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬

‫ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن در اﺻﻞ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن‬
‫ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺗﺄﻣﻞ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد و از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� و� ْﻮم‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫اﻹﺛ‬ ‫م‬‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫اﺠﻟ‬ ‫ﻮاب‬ ‫أﺑ‬ ‫ﺢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٥٧٦‬وﻋﻦ أ‬
‫� أﺧِﻴ ِﻪ َﺷ ْﺤ ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ﺟﻼ ﺎﻛﻧَ ْﺖ ﺑَيْ َﻨ ُﻪ َو َ� ْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫اﺨﻟَ ْﻤي ِﺲ‪ُ �َ ،‬ﻴ ْﻐ َﻔ ُ‬
‫ﻨﺎء‪،‬‬ ‫ﺮﺸك ﺑِﺎﷲِ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬إِﻻ ر‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ِﻞﻜ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َ ُ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫ﻳﻦ ﺣﻰﺘ ﻳﺼﻄﻠِﺤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻴﻘﺎل‪ :‬أﻧ ِﻈﺮوا ﻫﺬﻳ ِﻦ ﺣﻰﺘ ﻳﺼﻄﻠِﺤﺎ‪ ،‬أﻧ ِﻈﺮوا ﻫﺬ ِ‬
‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ِّ َ ْ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َُ ُْ َ ُ‬
‫ِيﺲ و�ﺛن�«‪.‬‬ ‫رواﻳﺔ ﻪﻟ‪�» :‬ﻌﺮض اﻷﻋﻤﺎل ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮ ِم ﻤﺧ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ در روزﻫﺎي‬
‫دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﮐﯿﻨﻪاي وﺟﻮد دارد؛ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫آﻣﺮزش اﯾﻦ دو را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ آﻣﺮزش اﯾﻦ دو را ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻋﻤﺎلِ )ﻣﺮدم( در روز دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‪-‬‬
‫ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد«؛ و ﺳﭙﺲ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن را آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ در روزﻫﺎي دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﮐﯿﻨﻪاي وﺟﻮد دارد؛ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬آﻣﺮزش اﯾﻦ دو را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ آﻣﺮزش اﯾﻦ دو را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ دلﺧﻮري و‬
‫ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﺒﺎدرت ورزد؛ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2565 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪154‬‬

‫ﺳﻨﮕﯿﻦ و دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ در ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن دلﺧﻮريﻫﺎ ﺑﮑﻮﺷﺪ و ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ دﻟﺶ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭘﺎك و ﺻﺎف‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﭘﺎداش و ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﺑﺲ ﻧﯿﮏ دارد؛ آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺎداش ﻋﻤﻠﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎمِ آن ﺑﺮاي او آﺳﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪ ﯾﺎ ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪ‪ ‬ﻋﻤﻠﯽ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬ﺗﺮك ﮐﺮدن آن ﺑﺮاﯾﺶ آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮدش‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﮐﯿﻨﻪﻫﺎ و دلﺧﻮريﻫﺎ ﻧﺰد ﺑﺮادرش ﺑﺮود‪ ،‬ﻓﺮد ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدي را‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻫﺮ دو ﻃﺮف اﺳﺖ‪ ،‬واﺳﻄﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -270‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺣﺴﺪ‬

‫ﺣﺴﺪ‪ ،‬آروزي زوال ﻧﻌﻤﺖ از ﺻﺎﺣﺐ آن اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ دﻧﯿﻮي‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٰ َ َ َ ٰ ُ ُ َّ‬
‫ٓ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٤ :‬‬ ‫﴿أم �سدون ٱ�اس � ما ءاتٮهم ٱ� مِن فضلِهِۦ﴾‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ و ﮐَﺮَﻣﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ؟!‬
‫) ‪(1‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫َّ َّ َّ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﺎت‬
‫اﺤﻟﺴﻨ ِ‬ ‫‪ -١٥٧٧‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ :‬أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إﻳﺎ�ﻢ واﺤﻟﺴﺪ؛ ﻓﺈن اﺤﻟﺴﺪ ﻳﺄ�ﻞ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ﻛﻤﺎ ﺗﺄ�ﻞ اﻨﻟﺎر اﺤﻟﻄﺐ« أو ﻗﺎل‪» :‬اﻟﻌﺸﺐ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺣﺴﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺴﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آﺗﺶ‪ ،‬ﻫﯿﺰم‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮔﯿﺎه‪ -‬را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺣﺴﺪ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﯾﺎ او را از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ او ﺣﺴﺪ‬
‫ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.1575‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2197 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬ش‪1902 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1048 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪156‬‬
‫ٗ‬ ‫ِ� ۡم ُك َّف ً‬
‫َٰ ُ‬ ‫َ َّ َ ‪ُ َ ُّ َ ٰ َ ۡ ۡ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫ارا َح َسدا ّم ِۡن‬ ‫ب ل ۡو يَ ُردون�م ّ ِم ۢن َ� ۡع ِد إِي�ن‬
‫﴿ود كثِ� مِن أه ِل ٱلكِ� ِ‬
‫َ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠٩ :‬‬ ‫عِن ِد أنفسِ ِهم﴾‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺴﺎدﺗﯽ ﮐﻪ در وﺟﻮدﺷﺎن رﯾﺸﻪ ﮐﺮده‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬
‫� مِن فَ ۡضلِهِۦ َ� َق ۡد َءاتَ ۡي َنا َءال إبۡ َ� ٰه َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫اس َ ٰ‬
‫� َما َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫ون ٱ َّ� َ‬‫َۡ َۡ ُ ُ َ‬
‫ِيم‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬ ‫﴿أم �سد‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ َ َ َ ۡ‬
‫ك َم َة َو َء َا� ۡي َ�ٰ ُهم ُّمل ً� َع ِظ ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٤ :‬‬ ‫يما ‪﴾٥٤‬‬ ‫ٱلكِ�ٰب وٱ� ِ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ و ﮐَﺮَﻣﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬ﺣﺴﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ؟! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﺘﺎب و ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻄﺎ ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺰرﮔﯽ دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺣﺴﺪ ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آﺗﺶ ﻫﯿﺰم را‬
‫در ﮐﺎم ﺧﻮد ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ ،‬ﺣﺴﺪ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ را ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ .‬ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﮕﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫آري؛ اﷲ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮﺷﯽِ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻧﺎراﺣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ از‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ اﻋﺘﺮاض‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﻄﺮِ ﺑﺰرﮔﯽ ﻗﺮار دارد و ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺶ را از دﺳﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪ -.‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﺗﻘﺪﯾﺮ رباﻻرﺑﺎب‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ!‬
‫ﮔﺎه ﺣﺴﺪ‪ ،‬آدم ﺣﺴﻮد را ﺑﻪ ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪي ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ وا ﻣﯽدارد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫او را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻧﺰد دﯾﮕﺮان ﺑﻪدروغ ﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺖ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داراي ﻧﻌﻤﺘﯽﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪ؛ آﺗﺶِ ﺣﺴﺪ در ﻗﻠﺐِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬زﺑﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﺪ و او را در آه و اﻓﺴﻮس‪ ،‬و ﻏﻢ‬
‫و اﻧﺪوه ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و او را ﻧﺎآرام و ﺑﯽﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺷﻤﺎر اﺳﺖ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ آدمِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢِ دﯾﺪنِ اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﺴﺎدت در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي در ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ آدمِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫اﻧﺪازه ﮐﻪ ﻧﺎراﺣﺖ و ﻧﺎﺧﻮش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮاي زوال ﻧﻌﻤﺖ از دوﺳﺘﺎن و‬
‫اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﻌﯽ و ﺗﻼش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﺑﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
 ‫‪157‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺣﺴﺪ‬
‫ْ َ ْ َ ْ ُ َ َّ‬
‫ﻮك إِﻻ‬ ‫ﻮك �ِﻲﺸء‪ ،‬لﻢ �ﻨﻔﻌ‬ ‫ﻔﻌ َ‬‫ﻰﻠﻋ أَ ْن ﻳﻨْ ُ‬
‫َ ْ ََ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﻋﻠﻢ‪ :‬أن اﻷ َّﻣﺔ لﻮ اﺟﺘﻤﻌﺖ‬
‫َ ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ ُّ َ َّ‬
‫ﻻ �َ َ ْ‬
‫ﻲﺸ ٍء ﻗﺪ ﻛﺘَﺒَﻪ‬ ‫ﺮﻀوك �ِﻲﺸء‪ ،‬لﻢ ﻳﺮﻀوك ِإ‬ ‫ﻰﻠﻋ أَ ْن ﻳَ ُ ُّ‬
‫ْ ََ ُ ََ‬
‫و� ِن اﺟﺘﻤﻌﻮا‬
‫َ ْ َ َ َ َ ُ َّ ُ َ‬
‫�ِﻲﺸ ٍء ﻗﺪ ﻛﺘﺒﻪ ا� لﻚ‪ِ ،‬‬
‫اﷲ ﻋﻠﻴْﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺪان ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ رﻗﻢ زده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﺴﺎدت‬
‫ﻣﯽورزد‪ ،‬ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد و ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﺮا ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎدت ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ داده‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ دوﺳﺖ داﺷﺘﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﻮ ﺣﺴﺎدت ﮐﻨﻨﺪ؟ ﺣﺴﺎدت ﺗﻮ‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺿﺮر ﺧﻮد‪ ‬ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺴﺎدت را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ اﻃﻤﯿﻨﺎن و آراﻣﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫اﺧﻼق و ﮐﺮدار رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺮدار و اﺧﻼق ﺳﻮق ﻣﯽدﻫﯽ؛‬
‫اﺧﻼق زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ را از ﻣﺎ دور ﺑﮕﺮدان و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﺗﻮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .63‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫‪ -271‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﮔﻮش داده ﺷﻮد‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٢ :‬‬ ‫﴿ َو � �َ َّس ُسوا﴾‬
‫و ﺑﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺗﺠﺴﺲ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان( ﻧﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫َ َ َّ ُ ْ َ َّ َّ َ َّ َّ َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٥٧٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إﻳﺎ�ﻢ واﻟﻈﻦ‪ ،‬ﻓﺈن اﻟﻈﻦ أ�ﺬب‬
‫ََ َ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ََ َُ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫ِﻳﺚ‪ ،‬وﻻ ﺤﺗﺴﺴﻮا َوﻻ ﺠﺗَﺴﺴﻮا َوﻻ �ﻨﺎﻓﺴﻮا‪َ ،‬وﻻ ﺤﺗَﺎﺳﺪوا‪َ ،‬وﻻ �ﺒﺎﻏﻀﻮا‪َ ،‬وﻻ ﺗﺪاﺑ ُﺮوا‪،‬‬ ‫اﺤﻟﺪ ِ‬ ‫َ‬
‫َْ ُُ‬ ‫َْ ُُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ً ََ ََُْ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫اﷲ؛ الﻤﺴﻠ ُِﻢ أﺧﻮ الﻤﺴﻠ ِِﻢ‪ ،‬ﻻ �ﻈﻠِﻤﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﺬﻪﻟُ َوﻻ‬ ‫َو�ﻮﻧﻮا ﻋِﺒﺎد اﷲِ إﺧﻮاﻧﺎ ﻛﻤﺎ أمﺮ�ﻢ‬
‫أن َ�ْﻘ َﺮ أ َﺧﺎهُ‬‫َ َّ ِّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َُ َُ ُ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َّ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺐ ام ِﺮ ٍئ ﻣِﻦ الﺮﺸ‬ ‫� ِﻘﺮه‪ ،‬اﺘﻟﻘﻮى ﻫﻬﻨﺎ‪ ،‬اﺘﻟﻘﻮى ﻫﻬﻨﺎ« و� ِﺸ� إِﻰﻟ ﺻﺪ ِره ِ؛ » ِﺤﺑﺴ ِ‬
‫َ‬ ‫َُْ‬ ‫إن َ‬ ‫َ َ ٌ َ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ُ ُ َّ‬ ‫ََ ُ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ ْ‬ ‫ُ ْ‬
‫اﷲ ﻻ �ﻨﻈ ُﺮ إِﻰﻟ‬ ‫الﻤﺴﻠ َِﻢ‪ ،‬ﻞﻛ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻰﻠﻋ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﺣﺮام‪ :‬دﻣﻪ‪ ،‬وﻋِﺮﺿﻪ‪ ،‬وﻣﺎﻪﻟ؛‬
‫ْ َ ُ‬ ‫ْ َُْ َ ُُ ُ‬ ‫َ ُ َ ُْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫�ﻦ �ﻨﻈ ُﺮ إِﻰﻟ ﻗﻠﻮ�ِ� ْﻢ وأ�ﻤﺎﻟ ِ� ْﻢ«‪.‬‬ ‫أﺟﺴﺎدِ�ﻢ‪َ ،‬وﻻ إِﻰﻟ ﺻﻮرِ�ﻢ‪َ ،‬وﻟ ِ‬
‫ُ ُ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫َ َ ُ‬
‫َو ِ� رواﻳﺔ‪» :‬ﻻ ﺤﺗَﺎﺳﺪوا‪َ ،‬وﻻ �ﺒﺎﻏﻀﻮا‪َ ،‬وﻻ ﺠﺗَﺴﺴﻮا‪َ ،‬وﻻ ﺤﺗَﺴﺴﻮا‪َ ،‬وﻻ �ﻨﺎﺟﺸﻮا َو�ﻮﻧﻮا‬
‫ْ ً‬ ‫َ َ‬
‫ﻋِﺒﺎد اﷲِ إﺧﻮاﻧﺎ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫و� رواﻳﺔ‪» :‬ﻻ �ﻘﺎﻃﻌﻮا‪َ ،‬وﻻ ﺗﺪاﺑ ُﺮوا‪َ ،‬وﻻ �ﺒﺎﻏﻀﻮا‪َ ،‬وﻻ ﺤﺗﺎﺳﺪوا‪َ ،‬و�ﻮﻧﻮا ﻋِﺒﺎد اﷲِ‬
‫ْ ً‬
‫إﺧﻮاﻧﺎ«‪.‬‬
‫َ ْ َْ ُ ُ ََ َْ َْ‬ ‫ََ َ‬
‫َو ِ� ِرواﻳﺔ‪» :‬ﻻ �ﻬﺎﺟ ُﺮوا َوﻻ ﻳﺒِﻊ �ﻌﻀ� ْﻢ ﻰﻠﻋ �ﻴﻊِ �ﻌ ٍﺾ«‪] .‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ آنﻫﺎ را رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6064 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2564 ،2563) :‬‬
 ‫‪159‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﮔﻤﺎن ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬

‫ﮔﻤﺎن ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ اﺳﺖ‪ .‬و در ﭘﯽ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺗﺠﺴﺲ در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان ﻧﭙﺮدازﯾﺪ و‪ -‬ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎ‪ -‬رﻗﺎﺑﺖ و ﭼﺸﻢ و‬
‫ﻫﻢﭼﺸﻤﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮادروار‪،‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن )ﻧﯿﮏ و ﻋﺒﺎدتﮔﺰارِ( اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ و‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و او را ﺧﻮار ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬و ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪاش ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮا‪،‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ؛ ﺗﻘﻮا‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ« و اﻓﺰود‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد‪ .‬آﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺎل و ﺧﻮن )ﺟﺎنِ( ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﺟﺴﻢﻫﺎ و ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺎه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دلﻫﺎ و اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺗﺠﺴﺲ در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان ﻧﭙﺮدازﯾﺪ و‬
‫در ﭘﯽ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ و ﺑﺮادروار‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن )ﻧﯿﮏ و ﻋﺒﺎدتﮔﺰارِ( اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻗﻬﺮ و ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ ﻧﮑﺮده‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ و‬
‫ﺑﺮادروار‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن )ﻧﯿﮏ و ﻋﺒﺎدتﮔﺰارِ( اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻬﺮ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪﻫﻢ ﻧﺰﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺠﺴﺲ و ﮐﻨﺠﮑﺎوي در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺴﺲ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان ﺗﺠﺴﺲ ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﮐﻨﺪ و در‬
‫ﭘﯽ ﮐﺸﻒ ﻋﯿﺐﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﺠﺴﺲ در ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮان و ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از آﻧﺎن ﺑﭙﺮدازد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ از دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺿﺒﻂ ﺻﻮت ﯾﺎ ﺗﻠﻔﻦ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪160‬‬

‫اﺑﺰارآﻻت اﻣﺮوزي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﮐﻨﺠﮑﺎوي در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان و‬

‫ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از آﻧﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫َّ ّ ۡ ‪َ َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ام ُنوا ْ ٱ ۡج َتن ِ ُبوا ْ َكث ِ ٗ‬
‫�� ّم َِن ٱلظ ِّن إِن َ� ۡعض ٱلظ ِن إِثمۖ و �‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٢ :‬‬ ‫�َ َّس ُسوا﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺗﺠﺴﺲ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان( ﻧﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﺠﺴﺲ و ﮐﻨﺠﮑﺎوي در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان‪ ،‬آزاررﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬آﯾﻪي دﯾﮕﺮي را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي آزاررﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ِ� َوٱل ۡ ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺴﺲ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ آزاررﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎر‪‬ش ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺑﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ ﺗﺠﺴﺲ در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺧﻮدآزاري ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﻧﯿﺰ در زﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد و‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺮ از ﮐﺎر دﯾﮕﺮان درآور‪‬د‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ و ﮔﺎه ﺑﻪ آنﺟﺎ‬
‫ﺳ‪‬ﺮَك ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺠﺴﺲ و ﻓﻀﻮﻟﯽ در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درب‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺮدم ﭘﺎ ﺑﻪ ﮔﻮش ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﺗﺎ ﺑﺸﻨﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ! آنﮔﺎه ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ اﺳﺘﺮاق‬
‫ﺳﻤﻊ‪ ،‬دروغ و ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻤﺎن ﺑﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آورده اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺘﻌﺪديﺳﺖ و‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺑﯿﺶﺗﺮِ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮاردي ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﮔﻤﺎن ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﻤﺎن ﺑﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪161‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ‪...‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬
‫�� م َِن ٱلظ ّ ِن إِن َ�عض ٱلظ ّ ِن إِث ‪ٞ‬م﴾ ]اﳊﺠﺮات‪[١٢ :‬‬
‫ْ َ‬ ‫َُ ْ َۡ‬ ‫َّ‬
‫ِين َءامنوا ٱجتن ِ ُبوا كث ِ ٗ‬ ‫َ َ ُّ‬
‫��� َها ٱ� َ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺎنﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬از ﻫﻤﻪي ﮔﻤﺎنﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺎنﻫﺎ دوري‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪش ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ ﻗﻮي ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﺤﺾ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ و‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده و آنرا ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫دروغ ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮔﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬در دﻟﺶ ﭼﯿﺰﻫﺎي‬
‫زﯾﺎدي ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﻔﺴﺶ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮد؛ ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪي‬
‫دارد ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ذﻫﻨﺶ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ‬
‫را ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮادروار‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن )ﻧﯿﮏ و ﻋﺒﺎدتﮔﺰارِ( اﷲ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽِ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻢﮐﯿﺶ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪﺳﺎن ﯾﮏ ﺑﺮادر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ او دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در اﺛﺮ ﯾﮏ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻢ ﮐﯿﻨﻪي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪدل ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي و دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻫﻢﮐﯿﺶِ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﺤﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از او دﻓﺎع و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﯾﮏ ﺑﺮادر در ﺣﻖ ﺑﺮادرش را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ آنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ و ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﺧﻮار ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ او دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ« و ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪاش اﺷﺎره ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﻮا‬
‫در دل اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ دل ﺑﺎﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻧﺪام و ﺟﻮارح اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻮا‬
‫ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ دل ﺧﺪاﺗﺮس ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺪام و ﺟﻮارح ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺗﻘﻮا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ﻀﻐ ًﺔ إذا ﺻﻠَ َ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫ﺤﺖ َﺻﻠ َﺢ‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﻻ و�ِن ﻲﻓ اﺠﻟﺴ ِﺪ م‬
‫َ ْ‬ ‫ُ ُّ َ َ‬ ‫َ ُ ُ ُّ َ َ َ َ ْ‬
‫ت ﻓَ َ‬
‫ﺴﺪ اﺠﻟَ َﺴ ُﺪ ﻠﻛﻪ‪ :‬أﻻ َو ِ� اﻟﻘﻠ ُﺐ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ در ﺑﺪن‪،‬‬ ‫اﺠﻟﺴﺪ ﻠﻛﻪ‪ ،‬و ِ�ذا ﻓﺴﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 52 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1599 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪.$‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪162‬‬

‫ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻀﻮ‪،‬‬

‫ﻗﻠﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ در دلِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻠﺐ اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﺻﻞ‪ ،‬ﻧﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎك ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻘﻮا در دل اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن رﯾﺶ‪ ،‬ﺣﺮام و ﺗﻘﻠﯿﺪ از‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﻣﺠﻮﺳﯿﺎن اﺳﺖ ﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ‪ ،‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻘﻮا در دل اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آري؛ ﺗﻘﻮا در دل اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﻮ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ‬
‫و ﺑﺎﺗﻘﻮا ﺑﻮدي‪ ،‬از ﺧﺪا ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪي و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮدي؛ ﭼﻮن ﻣﺤﺎل‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ ﮐﺴﯽ ﺗﻘﻮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﺪام و ﺟﻮارح او‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮد و آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪي ﺟﺎﻣﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺮ‬
‫س زﻧﺪﮔﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ آن ﺑﻬﺮه‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬آنرا اﺳﺎ ِ‬
‫ﺑﺮﮔﯿﺮد و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽِ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ات‬
‫إن ا�ﺒﻌﺖ ﻋﻮر ِ‬ ‫‪ -١٥٧٩‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎو�ﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إﻧﻚ ِ‬
‫َ ْ َ ْ َُ َ ْ َ ْ ُْ َ ُ‬ ‫ُ ْ‬
‫ِﻤ� أﻓﺴﺪ�ﻬ ْﻢ‪ ،‬أ ْو ﻛ ِﺪت أن �ﻔ ِﺴﺪﻫ ْﻢ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‬ ‫الﻤﺴﻠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ در ﭘﯽِ آﺷﮑﺎر‬
‫ﮐﺮدن ﻋﯿﻮب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮآﯾﯽ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن را ﺧﺮاب ﺑﮕﺮداﻧﯽ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2295 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4088 :‬‬
 ‫‪163‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ‪...‬‬
‫َّ ُ ُ َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ٌ َ ْ ُ ُ ْ َ ُ ُ َ ْ ً َ َ َ َّ َ ْ‬
‫ﺤﻟﻴﺘﻪ ﻤﺧﺮا‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬إﻧﺎ ﻗﺪ‬ ‫‪ -١٥٨٠‬ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪� ‬ﻧﻪ أ ِﻲﺗ ﺑِﺮﺟ ٍﻞ ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟ‪ :‬ﻫﺬا ﻓﻼن �ﻘﻄﺮ ِ‬
‫ْ ْ َ ْ َ ْ ََ َ ْ َ ُ ْ‬ ‫َ ُّ‬ ‫ُ َْ َ‬
‫ﻲﺷ ٌء‪ ،‬ﻧﺄﺧﺬ ﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ‬ ‫�ﻦ إن �ﻈﻬﺮ ﻨﻟﺎ‬ ‫ﻧ ِﻬﻴﻨﺎ ﻋ ِﻦ اﺘﻟَّﺠﺴ ِﺲ‪ ،‬وﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﻪ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدي ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺷﺮط ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي را ﻧﺰد وي آوردﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺶِ او آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﺮات ﺷﺮاب اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮐﻨﮑﺎش‬
‫در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺰﯾﺮ‪ -‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4090 :‬‬

 ‫‪ -272‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ‬
‫َّ َّ ۡ َ َّ ۡ‬
‫�� م َِن ٱلظ ّ ِن إِن َ�عض ٱلظ ّ ِن إِث ‪ٞ‬م﴾ ]اﳊﺠﺮات‪[١٢ :‬‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُنوا ْ ٱ ۡج َتن ُبوا ْ َكث ٗ ّ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ْ َ ُ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٥٨١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إﻳﺎ� ْﻢ واﻟﻈ َّﻦ‪ ،‬ﻓﺈن اﻟﻈ َّﻦ أ�ﺬب‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻳﺚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟﺪ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﮔﻤﺎن ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﮔﻤﺎن ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي درﺑﺎرهي ﺑﺮادران‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻧﻤﯽﭘﺮدازد و در ﭘﯽِ ﮐﺸﻒ‪ ‬ﻋﯿﻮب و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﭘﻨﻬﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ رﻓﺘﺎ ِر ﻇﺎﻫﺮ و ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺎري ﺑﻪ‬
‫اﺳﺮارﺷﺎن ﻧﺪارد و در ﭘﯽِ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از آﻧﺎن ﯾﺎ ﻓﻀﻮﻟﯽ در ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﭘﯽِ آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن ﻋﯿﻮب و‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮآﯾﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﺧﺮاب‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﭘﺮوردﮔﺎرِ اوﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪‬‬
‫آنرا ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن ﺑﻨﺪه را در ﺳﺘﺮ و ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺪ و وﺿﻌﯿﺘﺶ ﺧﻮب ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫در ﭘﯽ ﮐﻨﺠﮑﺎوي از اﺳﺮار و اﻋﻤﺎل ﭘﻮﺷﯿﺪهي آن ﺑﻨﺪه ﺑﺮآﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺳ‪‬ﺮك ﮐﺸﯿﺪن در ﮐﺎر او‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﭼﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آن ﺑﻨﺪه را‬
‫ﺧﺮاب ﮐﺮده و رازي را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺮﻣﻼ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6064 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2564 ،2563) :‬‬
 ‫‪165‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬
‫َ َّ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ﺆذوا ال ْ ُﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬
‫� َوﻻ ﺗتﺒِ ُﻌﻮا َﻋ ْﻮ َراﺗِ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ َﻣﻦ‬
‫ُ ُ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗ‬
‫ِِ‬ ‫ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ُ ُّ َ‬ ‫ﻲﻓ َ�ﻴْﺖ ِّ‬
‫أﻣ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﯿﺎزارﯾﺪ و در ﭘﯽ‬ ‫ﺗتﺒﻊ َﻋ ْﻮ َرا ِﺗ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﻀﺤﻪ ا� َول ْﻮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﭘﯽ رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي‬ ‫ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ و رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي‬
‫ﺑﺮادرش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺎدرش ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺰاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﺑﺮوي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﻣﯽرﯾﺰد؛ ﻟﺬا در و دﯾﻮار ﻫﻢ از‬
‫آﺑﺮوي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﺣﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﻣﺎدرش ﻧﯿﺰ رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدي را ﻧﺰد وي آوردﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺶِ او آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﺮات ﺷﺮاب اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮐﻨﮑﺎش‬
‫در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺰﯾﺮ‪ -‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺠﺴﺲ و ﮐﻨﺠﮑﺎوي‬
‫در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ در ﺑﺎب ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬و آﯾﻪاي از ﺳﻮرهي »ﺣﺠﺮات« اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫درﺑﺎرهي آﯾﻪ و ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -273‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ‪َ َ ۡ ُ ۡ ّ ٗ ۡ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫� أن ي�ونوا خ�� مِنهم و�‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا � �سخر قوم مِن قو ٍ� ع ٰٓ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ ٓ ‪ْ ُ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ُ َ ْ ٓ ُ ۡ َ َ َ َّ ُ ۡ ّ ٗ ۡ َ َّ ُ َ َ َ َ ٓ َ ّ ّ ٞ‬‬
‫� أن ي�ن خ�� مِنهنۖ و� تل ِمزوا أنفس�م و� �نابزوا‬ ‫� ِساء مِن � ِسا ٍء ع ٰٓ‬
‫ُ‬
‫ۡ ُ ۡ ُ ُ ُ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ ََۡ‬
‫ب فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم‬ ‫ب بِئ َس ٱ ِ�سم ٱلفسوق �عد ٱ ِ�ي� ِ �ن ومن لم �ت‬ ‫ٰ‬ ‫�‬
‫ب ِٱ�ل ِ �‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١١ :‬‬ ‫ٱل�ٰل ُِمون ‪﴾١١‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﯿﭻ ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي را ﻣﺴﺨﺮه ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ )آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ( از اﯾﻦﻫﺎ )ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ (،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ زﻧﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن را ﻣﺴﺨﺮه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ‬
‫ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﭙﺮدازﯾﺪ و ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﺎ ﻟﻘﺐﻫﺎي زﺷﺖ ﺻﺪا ﻧﺰﻧﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻤﺎن‬
‫آوردن‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﺑﺪﮐﺎري‪ ،‬ﻧﺎم و رﺳﻢ ﺑﺪيﺳﺖ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ‬ ‫َۡ ‪ُ ُّ ّ ٞ‬‬
‫]اﳍﻤﺰة‪[١ :‬‬ ‫ِ� ه َم َز�ٖ ل َم َز ٍ� ‪﴾١‬‬
‫﴿و�ل ل ِ‬
‫واي ﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﯿﺐﺟﻮي ﻣﺴﺨﺮهﮔﺮي!‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻮار ﺷﻤﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ از ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ‬
‫ﺑﮑﺎﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام و ﺳﺘﻢ و ﺟﻔﺎ در ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺣﺘﺮاﻣﺶ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان واﺟﺐ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫�ونُوا ْ َخ ۡ ٗ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ‬
‫خ ۡر قَ ۡو ‪ٞ‬م ّمِن قَ ۡو ٍ� َع َ ٰٓ‬
‫�� ّم ِۡن ُه ۡم َو�‬ ‫� أن ي‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �س‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٓ ‪َ َّ ُ َ َ ٰٓ َ َ ٓ َ ّ ّ ٞ‬‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١١ :‬‬ ‫� ِساء مِن � ِسا ٍء ع� أن ي�ن خ�� مِنهن﴾‬
 ‫‪167‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬

‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﯿﭻ ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي را ﻣﺴﺨﺮه ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ )آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ( از اﯾﻦﻫﺎ )ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ (،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ زﻧﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن را ﻣﺴﺨﺮه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها‬‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َّ َ َ َ ْ‬
‫ام ُنوا﴾‪» :‬اي ﻣﻮﻣﻨﺎن!«؛ اﯾﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬ ‫ٱ�ِين ء‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰو ﻟﻮازم اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺪم ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻧﻘﺺ در‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﺎن ﯾﮏ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﭘﺲ از ﻧﺪا ﯾﺎ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن ﯾﺎ ﺑﻪ رﯾﺸﺨﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪،‬‬
‫اَﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻪ اداي ﮐﺴﯽ را درآورﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﭼﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي‬
‫ﮐﺴﯽ را ﻣﺴﺨﺮه ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮ ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ او ﺧﺮده ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ! ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ اﺳﺘﻬﺰا و ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ‬
‫َ َ ٰٓ َ َ ُ‬
‫�ونُوا ْ َخ ۡ ٗ‬
‫��‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ع� أن ي‬
‫ّم ِۡن ُه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ را درﺑﺎرهي زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َۡ ْ َ ُ‬
‫در ادﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و� تل ِم ُز ٓوا أنف َس� ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﺧﻮدﺗﺎن‬
‫ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﯿﺐ ﺧﻮدش را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم‬
‫آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﺎ واژهي‬
‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫﴿أنف َس� ۡم﴾ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮادرش را‬
‫ُ‬ ‫َ َۡ ْ َ ُ‬
‫ﻫﻢﺳﺎن ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﴿ َو� تل ِم ُز ٓوا أنف َس� ۡم﴾ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ٰ‬ ‫َ َ ََ َُ ْ ۡ ََۡ‬
‫ب﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫�‬
‫ﯾﺎ از ﺑﺮادران ﺧﻮد ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� �نابزوا ب ِٱ�ل ِ‬
‫ُۡ ُ‬ ‫ۡ‬
‫ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺳﺘﻬﺰا‪ ،‬ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﺎ ﻟﻘﺐﻫﺎي زﺷﺖ ﺻﺪا ﻧﺰﻧﯿﺪ‪﴿ .‬بِئ َس ٱ ِ� ۡس ُم ٱلف ُسوق َ� ۡع َد‬
‫ي� ٰ ِن﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ از اﯾﻤﺎن آوردن‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﺑﺪﮐﺎري‪ ،‬اﺳﻢ و رﺳﻢ ﺑﺪيﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ٱ ۡ� َ‬
‫ِ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان و ﻧﯿﺰ ﺻﺪا زدن آنﻫﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪168‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ‬
‫ب فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰل ُِمون﴾؛‬ ‫ﺑﺎ اﻟﻘﺎب زﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪﴿ .‬ومن لم �ت‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُّ‬ ‫َۡ ‪ُ ُّ ّ ٞ‬‬
‫]اﳍﻤﺰة‪[١ :‬‬ ‫ِ� ه َم َز�ٖ ل َم َز ٍ� ‪﴾١‬‬
‫﴿و�ل ل ِ‬
‫واي ﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﯿﺐﺟﻮي ﻣﺴﺨﺮهﮔﺮي!‬
‫‪ٞ‬‬
‫واژهي ﴿ َو ۡ�ل﴾ ﺑﺮاي ﻫﺸﺪار ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود و در ﭼﻨﺪ ﺟﺎي ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫﴿ه َم َز� ٖ﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﺶ از دﯾﮕﺮان ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﴿ل َم َز ٍ�﴾ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺨﺮهﮔﺮي اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎ ادا و اﻃﻮار‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ ِّ ْ َ ْ َ َ‬
‫أﺧﺎهُ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺐ ام ِﺮ ٍئ ﻣِﻦ الﺮﺸ أن � ِﻘﺮ‬
‫‪ -١٥٨٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ِ » :‬ﺤﺑﺴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ْ‬
‫الﻤﺴﻠِﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد«‪.‬‬
‫َْ ُ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ ﻣﻦ ﺎﻛن ﻲﻓ ﻗﻠﺒِ ِﻪ ﻣﺜﻘﺎل‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺪﺧﻞ‬ ‫مﺴﻌﻮ ٍد‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ُ‬
‫‪َ -١٥٨٣‬وﻋِﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ َ َ ًَ‬ ‫ْ َ ُ َ َ ُُ َ َ ً‬ ‫َ ُ ٌ َّ َّ ُ َ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ‬
‫الﺮﺟﻞ �ِ ُّﺐ أن ﻳ�ﻮن ﺛ ْﻮ�ﻪ ﺣﺴﻨﺎ‪ ،‬وﻧﻌﻠﻪ ﺣﺴﻨﺔ؟ ﻗﺎل‪» :‬إِن‬ ‫ِﺮﺒ«؛ ﻓﻘﺎل رﺟﻞ‪ :‬إِن‬‫ٍ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻦ‬ ‫ذر ٍة ﻣ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُ َ َ ُ َ ِّ َ ْ ُ‬ ‫َّ َ َ ٌ ُ ُّ َ َ‬
‫ﺎس«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ا� ﻤﺟِﻴﻞ �ِﺐ اﺠﻟﻤﺎل؛ الﻜِﺮﺒ �ﻄﺮ اﺤﻟﻖ و�ﻤﻂ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ذرهاي ﮐﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد‬
‫ﻟﺒﺎس و ﮐﻔﺶ زﯾﺒﺎ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ زﯾﺒﺎﺳﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ را‬
‫دوﺳﺖ دارد؛ ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪(2564 ،2563) :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1578‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .91 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 617‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪169‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫َْ‬ ‫َ َ ٌُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -١٥٨٤‬وﻋﻦ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻗﺎل َرﺟﻞ‪َ :‬واﷲِ ﻻ �ﻐ ِﻔ ُﺮ‬
‫ِّ َ ْ َ َ ُ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﻼن؟ إ� ﻗﺪ �ﻔ ْﺮت ﻪﻟُ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِﻔ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺮ‬‫ﻔ‬‫ِ‬ ‫أﻏ‬ ‫ﻻ‬ ‫أن‬ ‫ﻼن‪� ،‬ﻘﺎل اﷲ‪ :‬ﻣﻦ ذا اﺬﻟِي �ﺘ�ﻰﻟ ﻲﻠﻋ‬ ‫اﷲ ﻟ ِﻔ ٍ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َْْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوأﺣﺒﻄ ُﺖ �ﻤﻠﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد؛ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪم«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﺧﻮار ﺷﻤﺮدن اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد«‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن او ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ! ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن را ﺧﻮار ﻧﮑﻨﯿﺪ و او را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرﯾﺪ؛ ﻧﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺎك و‬
‫ﻟﺒﺎﺳﺶ و ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪ ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﻇﺎﻫﺮياش‪ .‬ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻤﺎن ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ دارد و ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﺮاﻣﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‬
‫و ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهي ذرهاي ﮐﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﻟﺒﺎس و ﮐﻔﺶ زﯾﺒﺎ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻫﻢ ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ زﯾﺒﺎﺳﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ دارد«‪ .‬آري؛‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ذات و ﺻﻔﺎت و اﻓﻌﺎﻟﺶ زﺑﯿﺎﺳﺖ و زﺑﯿﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ دارد؛ ﻟﺬا اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﺮﭼﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ و در ﺣﺪ‪ ‬وﺳﻊ و ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮﺳﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺖ و ﺑﺎﻟَﺶ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺠﻤﻞ و ﺷﯿﮏﭘﻮﺷﯽ‪ ،‬از اﯾﻦ و آن‪ ،‬ﻗﺮض ﺑﮕﯿﺮد! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬اﺛﺮش را ﺑﺮ او ﺑﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2621 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪170‬‬

‫ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ‬

‫اﷲ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد؛ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﮔﺮداﻧﯿﺪم«‪.‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! آن ﻣﺮد ﮐﻠﻤﻪاي ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮد را ﺗﺒﺎه ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺮادرش را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻧﻤﻮد و ﻗﺴﻢ ﺧﻮرد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ! اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﭘﻨﺪار اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ را ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﻨﺎﻫﺶ‬
‫ﮐﻢﺗﺮ از ﺷﺮك ﺑﻮد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آنﺷﺨﺺ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﻮﺑﻪ داد و ﺗﻮﺑﻪاش را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﻋﻤﻞِ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺴﺎرﺗﯽ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽآﻣﺮزد‪ ،‬ﺗﺒﺎه و ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﭼﯿﺮه اﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را‬
‫ﯾﺎراي ﺟﺴﺎرت در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮوردﮔﺎر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد؛‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪﺣﻖ و درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺴﺎرت ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺎﻷﺑْ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ‬
‫ﺑﺮ ُه«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﺨﺺِ‬
‫ﻷ َّ‬ ‫ا�‬
‫اب لﻮ أﻗﺴﻢ ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ٍ‬
‫ﻮع‬‫ﻓ‬‫ﻣﺪ‬ ‫أﻏﺮﺒ‬ ‫ﻌﺚ‬ ‫»رب أﺷ‬
‫ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي‪ ،‬ﻏﺒﺎرآﻟﻮد و راﻧﺪه از ﻫﺮ دري‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .262‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪ -274‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺷﻤﺎﺗﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن و اﻇﻬﺎر ﺷﺎدي در ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ‬
‫و ﻣﺸﮑﻼﺗﺶ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ۡ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ۡ ۡ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫﴿إِ� َما ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ام ُنوا ل َ ُه ۡم َع َذ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ ُ َ‬
‫ۡ‬
‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ِ� ٱ ُّ�� َيا‬ ‫ح َش ُة � ٱ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫يع ٱل�ٰ ِ‬ ‫ِين � ُِّبون أن �شِ‬‫﴿إِن ٱ�‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٩ :‬‬ ‫َوٱ�خ َِرة ِ﴾‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ آﻧﺎن ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٥٨٥‬وﻋﻦ َواﺋ ِﻠﺔ ﺑﻦ اﻷﺳﻘﻊِ ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﻈ ِﻬ ِﺮ الﺸﻤﺎﺗﺔ ﻷﺧِﻴﻚ‬
‫ََْ ََُ ُ ََْ َ‬
‫اﷲ َو�بﺘﻠِﻴﻚ«‪] .‬و ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬ ‫��ﻤﺣﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬واﺛﻠﻪ ﺑﻦ اﺳﻘﻊ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻧﺎراﺣﺘﯽ و ﮔﺮﻓﺘﺎريِ‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺖ اﻇﻬﺎر ﺷﺎدي ﻧﮑﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ )و او را از ﻏﻢ و ﻏﺼﻪ‬
‫رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ( و ﺗﻮ را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ [:‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺻﺎدق اﺳﺖ‪:‬‬
‫ام]‪َ :‬د ُﻣ ُﻪ‪َ ،‬وﻋ ْﺮ ُﺿ ُﻪ‪َ ،‬و َﻣ ُ ُ‬
‫ﺎﻪﻟ[«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺎل و ﺧﻮن‬ ‫الﻤ ْﺴﻠﻢ َﺣ َﺮ ٌ‬ ‫ََ‬
‫ﻰﻠﻋ ُ‬ ‫الﻤ ْﺴ ِﻠ ِﻢ‬
‫ﻞﻛ ُ‬‫ُ ُّ‬
‫»‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫)=ﺟﺎنِ( ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6245 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.450 :‬‬
‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.1578‬‬
 ‫‪ -275‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﺮ ﻧﺴﺐﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖﺷﺪه در‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬ ‫َ‬
‫ت بِغ ۡ�ِ َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ ُ ۡ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫ِين يؤذون ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬
‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ُْ‬ ‫َُ‬ ‫ََْ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٥٨٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬اﺛنﺘﺎن ﻲﻓ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس ﻫﻤﺎ ﺑ ِ ِﻬﻢ �ﻔ ٌﺮ‪:‬‬
‫َ َ ُ َ َ ْ َ ِّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ْ ُ‬
‫ﺐ‪َ ،‬واﻨﻟِّﻴﺎﺣﺔ ﻰﻠﻋ الﻤﻴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻟﻄﻌﻦ ِﻲﻓ اﻟنﺴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو رﻓﺘﺎر در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رواج‬
‫دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو‪ ،‬از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ‪ :‬ﻃﻌﻨﻪ زدن در ﻧﺴﺐ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي‬
‫ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.67 :‬‬

 ‫‪ -276‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﻘﻠﺐ و دﻏﻞﺑﺎزي‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﺣﺰاب‪[٥٨:‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ِّ َ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٥٨٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻤﺣﻞ ﻋﻠﻴﻨﺎ الﺴﻼح ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ‪،‬‬
‫َ َّ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َو َﻣ ْﻦ ﻏﺸﻨﺎ ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ُُ‬ ‫َ ََ َ ْ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺮﺒة ِ ﻃﻌﺎمٍ ﻓﺄدﺧﻞ ﻳﺪهُ �ِﻴﻬﺎ �ﻨﺎﻟﺖ أﺻﺎﺑِﻌﻪ‬ ‫رواﻳﺔ ﻪﻟُ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬مﺮ ﻰﻠﻋ ﺻ‬ ‫ٍ‬ ‫َو ِ�‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ َ ُ َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ََ ً ََ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎء ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؛ ﻗﺎل‪» :‬أﻓﻼ‬ ‫ﺎم؟« ﻗﺎل‪ :‬أﺻﺎﺑﺘﻪ الﺴﻤ‬ ‫اﻟﻄﻌ ِ‬ ‫ﺑﻠﻼ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻫﺬا ﻳﺎ ﺻﺎﺣِﺐ‬
‫ُ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫ﺎم َﺣ َّﻰﺘ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ َّ َ‬
‫ﻳﺮاهُ اﻨﻟَّﺎس؟ ﻣﻦ ﻏﺸﻨﺎ ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ«‪.‬‬ ‫اﻟﻄﻌ ِ‬ ‫ﺟﻌﻠﺘﻪ ﻓﻮق‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻣﺎ اﺳﻠﺤﻪ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﯿﺮد‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ و آنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺗﻘﻠﺐ و دﻏﻞﺑﺎزي ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮐﻨﺎر ﺗﻮدهاي ﮔﻨﺪم ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫دﺳﺘﺶ را در آن ﻓﺮو ﺑ‪‬ﺮد؛ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻣﺒﺎرك‪ ،‬ﺧﯿﺲ ﺷﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺻﺎﺣﺐ ﮔﻨﺪم! اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آب ﺑﺎران ﺑﻪ آن ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﭼﺮا آنرا‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاي ﺗﺎ ﻣﺮدم آنرا ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ؟ ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎ را ﻓﺮﯾﺐ دﻫﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٥٨٨‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻨﺎﺟﺸﻮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(102 ،101) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2150 ،2140) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1515 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪174‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َّ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻧ� ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّﺠ ِﺶ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(1‬‬
‫‪ -١٥٨٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬أن اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از "ﻧَﺠ‪‬ﺶ" ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ََ َ‬ ‫َّ ُ ُ ْ َ ُ‬
‫ع ﻲﻓ اﺒﻟُ ُﻴ ِ‬ ‫َ َ َ ََ َ ٌُ َُ‬
‫ﻮع؟ �ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪:‬‬ ‫ﻮل اﷲ‪� ‬ﻧﻪ �ﺪ‬ ‫‪ -١٥٩٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ذﻛﺮ رﺟﻞ ل ِﺮﺳ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ََ َ‬ ‫َ ْ َ َْ َ َُْ‬
‫»ﻣﻦ ﺑﺎ�ﻌﺖ‪� ،‬ﻘﻞ‪ :‬ﻻ ﺧِﻼﺑﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﻌﺎﻣﻼت‪،‬‬
‫ﻓﺮﯾﺒﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ ﻫﺮﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺒﯽ‬
‫) ‪(4‬‬
‫در ﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َْ ُ َُ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٥٩١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺧﺒ َﺐ ز ْوﺟﺔ ام ِﺮ ٍئ‪ ،‬أ ْو مﻤﻠﻮ�ﻪ‬
‫) ‪(5‬‬ ‫َ َ ْ َ َّ‬
‫ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻫﻤﺴ ِﺮ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﺑﺮدهي او‬
‫را ﻓﺮﯾﺐ دﻫﺪ‪ -‬و او را ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،-‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در دو ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ دو ﻣﻮﺿﻮع ﺷﻤﺎﺗﺖ و ﻃﻌﻨﻪ زدن در ﻧَﺴ‪‬ﺐ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎﺗﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎريِ دﯾﮕﺮان ﮐﻪ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2142 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1516 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧَﺠ‪‬ﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ دادن ﺧﺮﯾﺪار ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻮد‪ ‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺷﺎرح‪ /‬ذﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 241‬در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2117 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1533 :‬‬
‫)‪ (4‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺒﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻓﺴﺦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺛﺒﻮت ﻏﺒﻦ‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮوط ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻗﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر دارد و ﺳﺒﺐ ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (5‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6223 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪324 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪.4307 :‬‬
 ‫‪175‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﻘﻠﺐ و دﻏﻞﺑﺎزي‬

‫َ ۡ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ۡ ۡ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫﴿إِ� َما ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﺮادري دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮادرش را ﺷﻤﺎﺗﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎريِ ﺑﺮادرش‬
‫ﺷﺎدي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎﺗﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺮدمآزاريﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬ ‫َۡ‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ ُ ۡ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫ِين يؤذون ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫ت بِغ ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬
‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ينا ‪﴾٥٨‬‬ ‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ واﺛﻠﻪ ﺑﻦ اﺳﻘﻊ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻧﺎراﺣﺘﯽ و ﮔﺮﻓﺘﺎريِ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺖ اﻇﻬﺎر ﺷﺎدي ﻧﮑﻦ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺑﺮ او رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ )و او را از ﻏﻢ و ﻏﺼﻪ رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ( و ﺗﻮ را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻃﻌﻨﻪ زدن در َﻧﺴ‪‬ﺐ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ از ﻓﻼنﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﺑﻪ ﻧﺴﺐ ﮐﺴﯽ ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو رﻓﺘﺎر در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رواج دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو‪ ،‬از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ‬
‫و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ‪ :‬ﻃﻌﻨﻪ زدن در ﻧﺴﺐ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده«‪.‬‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد و درآوردنِ ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﺻﺪا و ﺑﻘﺒﻘﻮ ﮐﺮدنِ ﮐﺒﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﯾﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮ ﻣﺮگ‪ ‬ﻣﺮده‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬زنِ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان و ﺷﻨﻮﻧﺪهي آنرا ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻋﺰا ﯾﺎ ﭘ‪‬ﺮﺳﻪي ﻣﯿ‪‬ﺖ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎ ﻏﺬا و ﺧﺮﻣﺎ و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬از آنﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي و ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑ‪‬ﺠ‪‬ﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﯿ‪‬ﺖ و ﻏﺬا درﺳﺖ ﮐﺮدن را ﺟﺰو‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآوردﯾﻢ«‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآوردﻧﺪ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ درب ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻋﺰا و ﭘ‪‬ﺮﺳﻪ‪ ،‬ﺑﮕﺸﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪176‬‬

‫ﺑﺪﻋﺖ و ﮐﺎري ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ اﺳﺖ و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ ﻗﻀﺎ و ﻗَﺪ‪‬ر اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﺮاي ﭘ‪‬ﺮﺳﻪ و ﻋﺰا ﺑﺎز ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺴﻠﯿﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬او را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻪ او‬
‫ﺗﺴﻠﯿﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدان اﺳﺖ؛ ﭘ‪‬ﺮﺳﻪ و ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺰا ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﺮﺳﻮم ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬دو‬
‫رﻓﺘﺎر در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رواج دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو‪ ،‬از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ‪ :‬ﻃﻌﻨﻪ‬
‫زدن در ﻧﺴﺐ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده«‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم ﭘ‪‬ﺮﺳﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬
‫يل ٱ�ِ﴾‬ ‫ب‬ ‫� َمن � ٱ ۡ�َ� ِض يُض ُّل َ‬
‫وك َعن َ‬
‫س‬
‫ُ ۡ َ ۡ‬
‫�ََ‬ ‫﴿�ن ت ِطع أ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١١٦ :‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و اﮔﺮ از ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدمِ روي زﻣﯿﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻮ را از راه اﷲ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اس َول َ ۡو َح َر ۡص َ‬
‫ت ب ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َََٓ ۡ‬
‫�َُ‬
‫� ٱ�َّ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[١٠٢ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾١٠٣‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما أ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎق )و آرزوﻣﻨﺪ‪ ‬اﯾﻤﺎن آوردﻧﺸﺎن( ﺑﺎﺷﯽ‪) ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ( ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺎس‪ ،‬ﻋﻤﻞﮐﺮد ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺪار اﻋﻤﺎل ﺑﺮ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و روش‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و ﻋﻤﻞﮐﺮد ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﯿﭻﯾﮏ از آنﻫﺎ ﭘ‪‬ﺮﺳﻪ ﻧﮕﺮﻓﺖ و درب‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﺮاي ﻋﺰا و ﭘﺮﺳﻪ ﺑﺎز ﻧﮑﺮد؛ آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻏﺬاي ﭘ‪‬ﺮﺳﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮاي ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪﺷﺪت از آن دوري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﯾﮑﯽ از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زنِ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان و‬
‫ﺷﻨﻮﻧﺪهاش را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -277‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ ۡ ُ‬
‫َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١ :‬‬ ‫ام ُن ٓوا أ ۡوفوا ب ِٱل ُعقودِ﴾‬‫﴿���ها ٱ�ِين ء‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٤ :‬‬ ‫﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م�ٔو� ‪﴾٣٤‬‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎب درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﯾﺎ ﻧﺎرو زدن‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬اﻣﺎﻧﺖداريﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎرو زدن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺧﯿﺎﻧﺖ در اﻣﺎﻧﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﯾﮏ ﻧﻮع اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي وﺟﻮب وﻓﺎداريﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺿﺪ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ۡ ُ ْ ۡ ُ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١ :‬‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا أوفوا ب ِٱلعقودِ﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮوط آن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻗﺮاردادﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﯾﺎ داد و ﺳﺘﺪﻫﺎ؛‬
‫ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬
‫ﻼ اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪاي را ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن ﻣﯽﻓﺮوﺷﯿﺪ و در‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺜ ً‬
‫ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺷﺮط ﻣﯽﮔﺬارﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل در آن ﺧﺎﻧﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﺮﯾﺪار‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻓﻼنﻋﯿﺐ را دارد و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻤﺎن ﻋﯿﺐ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮوﺷﯿﺪ و او ﻫﻢ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪178‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪار ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش از آن اﻃﻼع داﺷﺘﻪ‬
‫و آنرا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ از ﻋﯿﺐِ ﮐﺎﻻي ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﺧﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﺘﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؛ ﻫﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮدت ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﭘﻮﻟﺶ را ﺑﺪه و اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ رﺑﻄﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه از ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻﯾﺶ ﺑﺎﺧﺒﺮ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ دﻏﻞﺑﺎزي و ﺗﻘﻠﺐ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺘﺶ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻟﺬا اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮي را‬
‫ﻣﺘﺮدد ﺑﮕﺬارد و ﻋﯿﺒﺐ ﮐﺎﻻ را ﺑﯿﺎن ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺸﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺮط ﮐﺎﻻ را‬
‫ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺِ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮐﻪ ﻧﻘﺺ ﯾﺎ ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻ را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻃﺮح اﯾﻦ ﺷﺮط‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻﯾﺶ را آﺷﮑﺎرا ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻋﯿﻮﺑﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺘﻤﺎن ﻧﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﻧﺒﻮد‪ ‬ﻋﯿﺐ را ﺷﺮط ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪﻫﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺎﻻ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ -،‬ﺳﺎﻟﻢ ﯾﺎ ﻋﯿﺐﻧﺎك‪ -‬آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮوﺧﺘﻢ؛‬
‫و واﻗﻌﺎً از ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻮده‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﺲ از ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز‪ ،‬آن‬
‫ﻋﯿﺐ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ا‪‬ﺷﮑﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪه وارد ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻘﻠﺐ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ در ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪه واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ‬
‫ﺟﻨﺲ ﻓﺮوﺧﺘﻪﺷﺪه را ﭘﺲ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي زن و ﻣﺮد ﺑﻪ ﺷﺮوط ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﺷﺮطﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬زن و ﻣﺮد ﺑﺮاي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺜﻼً زن ﺷﺮط ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺷﻮﻫﺮش زﻧﺪﮔﯽ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺴﮑﻦ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١ :‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ام ُن ٓوا أ ۡوفوا ب ِٱل ُعقودِ﴾‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪179‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ‬

‫ﯾﺎ ﺑﯿﻮهزﻧﯽ ﮐﻪ از ﺷﻮﻫﺮ ﭘﯿﺸﯿﻨﺶ ﻓﺮزﻧﺪ دارد‪ ،‬در ازدواج ﺟﺪﯾﺪ ﺷﺮط ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎرش ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ازدواج ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮد‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد وﻓﺎ ﮐﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ آن زن را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﺗﺤﺖ‬
‫ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﺎن آﯾﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻬﺮﯾﻪي زﻧﺶ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺮط ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽ در ﻣﯿﺎن آن دو ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛‬
‫ﻣﺜﻼً زﻧﯽ ﺑﺮاي ازدواج ﺑﺎ ﻣﺮدي ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ آن ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺨﺴﺘﺶ را ﻃﻼق‬
‫دﻫﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﻃﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا از‬
‫اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ زﻧﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺒﺎﯾﺪ دوﺑﺎره ازدواج‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮط‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢ ﻧﺸﺪه و ﭘﺬﯾﺮش ﯾﺎ ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ‬ﻣﺮد ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﺷﺮط را ﻗﺒﻮل ﮐﺮده‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺮدي اﯾﻦ ﺷﺮط را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ و دوﺑﺎره ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺨﺴﺘﺶ ﺣﻖ دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ازدواج دوم ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﭼﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮش راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺷﺮط ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺗﻘﻠﺐ و دﻏﻞﺑﺎزي دوري ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ٌ َ ْ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫أر�ﻊ ﻣﻦ � َّﻦ �ِﻴ ِﻪ‬ ‫‪ -١٥٩٢‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�ِ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬أن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ْ ٌَ‬ ‫َ َ ٌ ْ ُ َّ َ ْ‬ ‫َ َ َُ ً َ ً ََ ْ َ َ ْ‬
‫ﻔﺎق ﺣﻰﺘ ﻳﺪ�ﻬﺎ‪ :‬إذا‬ ‫ﺎﻛن ﻣﻨﺎﻓ ِﻘﺎ ﺧﺎل ِﺼﺎ؛ وﻣﻦ ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻨﻬﻦ ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ ََ ََ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اؤﺗ ِﻤ َﻦ ﺧﺎن‪ ،‬و�ذا ﺣﺪث ﻛﺬب‪َ ،‬و�ذا ﺎﻋﻫﺪ ﻏﺪر‪َ ،‬و�ذا ﺧﺎﺻﻢ ﻓﺠ َﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻬﺎر‬
‫وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ و ﺗﻤﺎمﻋﯿﺎر اﺳﺖ؛ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در او ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق را دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪34 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .58 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪] 695‬و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎرهي ‪ [1551‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪180‬‬

‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪،‬‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻗﺘﯽ وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﻨﮕﺎمِ دﻋﻮا‪ ،‬ﺣﻖﮐُﺸﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ٌ َ َ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ َ‬
‫ِﻮاء ﻳ ْﻮم‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻟ ِﻞﻜ ﺎﻏد ٍِر ل‬ ‫وأ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻗ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٥٩٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ،‬واﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ٍ ،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ َُ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫ﻓﻼن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ٍ‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻫ ِﺬه ِ ﻏﺪرة‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬اﺑﻦﻋﻤﺮ و اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ‬
‫ﻓﺮد‪ ‬ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ )و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎري(‪ ،‬ﭘﺮﭼﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ )و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮدد(«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ٌ َْ ْ‬ ‫ُ ِّ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟ ِﻞﻜ ﺎﻏد ٍِر ل ِﻮاء ﻋِﻨﺪ أﺳﺘِ ِﻪ ﻳﻮم‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٥٩٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ َْ ً ْ‬ ‫َ َ َُْ ُ َُ َ َ َ ْ‬
‫ِ� ﺎﻋﻣ ٍﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻳﺮ�ﻊ ﻪﻟ ﺑِﻘﺪ ِر ﻏﺪ ِره ِ‪ ،‬أﻻ وﻻ ﺎﻏدِر أ�ﻈﻢ ﻏﺪرا ﻣِﻦ أﻣ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ‬
‫ﭘﺮﭼﻤﯽ در ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﺑﯽوﻓﺎﯾﯽاش ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﺎن!‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻋﻬﺪﺷﮑﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ ُُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ََ ٌ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺎل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬ﺛﻼﺛﺔ أﻧﺎ ﺧﺼﻤﻬ ْﻢ ﻳ ْﻮم‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٥٩٥‬وﻋﻦ‬
‫ً‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ََُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌُ‬ ‫َ َ‬
‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪َ :‬رﺟﻞ أ�ﻄﻰ ِﻲﺑ � َّﻢ ﻏﺪ َر‪َ ،‬و َرﺟﻞ ﺑﺎع ﺣ َّﺮا ﻓﺄ�ﻞ �ﻤﻨﻪ‪َ ،‬و َرﺟﻞ اﺳﺘﺄﺟ َﺮ أﺟ�ا‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُْ َ ُْ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﻓﺎﺳﺘ ْﻮ� ﻣِﻨﻪ َ‪،‬ول ْﻢ �ﻌ ِﻄ ِﻪ أﺟ َﺮهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬دﺷﻤﻦ و ﻃﺮف ﺣﺴﺎب اﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﺒﻨﺪد و ﺳﭙﺲ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ؛ آنﮐﻪ ﺷﺨﺺِ آزادي را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﭘﻮل ﻓﺮوش او را ﺑﺨﻮرد؛‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮي ﺑﮕﯿﺮد و از او ﮐﺎر ﺑﮑﺸﺪ و ﻣﺰدش را ﻧﺪﻫﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6178 ،3188 ،3187 ،3186) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(1737 ،1735) :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1738 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ »ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از ﻫﺮ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﺿﺮرش ﺑﻪ ﺷﻤﺎرِ ﺑﯿﺶﺗﺮي از ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2227 :‬‬
 ‫‪181‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺑﯽوﻓﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ و ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻧﻮوي‪/‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٤ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٤‬‬ ‫﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻗﻮل‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﻼن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﻓﻼن ﺧﺒﺮ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﺘﺎن ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ »روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ ﻓﺮد‪ ‬ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ )و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎري(‪ ،‬ﭘﺮﭼﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ‪ ‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ«؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺮد ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ‪ ،‬رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﭼﻤﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬درﻓﺸﯽ در‬
‫ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﻓﺮد‪ ‬ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎريِ اوﺳﺖ؛ ارﺗﻔﺎع‬
‫اﯾﻦ درﻓﺶ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﯿﺰان ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا درﺑﺎرهاش اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎدراﻧﺸﺎن‪.‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬رواج ﻓﺮاوان ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮاﻧﯽ را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ از آﻧﺎن ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺰدﺷﺎن را‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺷﻤﻦ و ﻃﺮفﺣﺴﺎبِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬دﺷﻤﻦ و‬
‫ﻃﺮفﺣﺴﺎب اﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺒﻨﺪد و ﺳﭙﺲ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ؛ آنﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪182‬‬

‫ﺷﺨﺺِ آزادي را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﭘﻮل ﻓﺮوش او را ﺑﺨﻮرد؛ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮي ﺑﮕﯿﺮد و از‬
‫او ﮐﺎر ﺑﮑﺸﺪ و ﻣﺰدش را ﻧﺪﻫﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم از ﮐﺎرﮔﺮاﻧﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺰدﺷﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮان را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ و از ﭼﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻘﺮرات و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺎر در‬
‫ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪن ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬در ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺣﺮامﺧﻮاريﺳﺖ و ﻫﺮ ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮام‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوارِ آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎران ﺳﺘﻢﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻮﻗﻌﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫دﻋﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؟! زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﺳﻔﺮي‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮده و ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و ﻏﺒﺎرآﻟﻮد اﺳﺖ؛ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭘﺮوردﮔﺎر! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آب و ﻏﺬا و ﻟﺒﺎﺳﺶ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻟﺬا‬ ‫ﺣﺮام‪ ،‬ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﻋﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟«‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮاﻧﺸﺎن را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻘﻮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد؛ ﻟﺬا اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﮐﺎراﻧﺸﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ زودﻫﻨﮕﺎم دﭼﺎر ﮔﺮدﻧﺪ! ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي‬
‫زودﻫﻨﮕﺎم ﻫﺮ ﻋﻤﻞِ زﺷﺘﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ زﺷﺘﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮ آن‪،‬‬
‫ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﻨﺎﻫﺶ روز ﺑﻪروز او را از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و در اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻧﻘﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻣﯽآور‪‬د؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ ﺗﻮﻓﯿﻖ‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺨﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1015 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪ -278‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺶ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ْ َ َ َ ُ ۡ َ ّ َ ۡ ََ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٤ :‬‬ ‫���ها ٱ�ِين َءامنوا � �ب ِطلوا صد� ٰتِ�م ب ِٱلمن وٱ�ذ ٰ‬
‫ى﴾‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺨﺸﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و آزار ﺑﺎﻃﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َّ َ ُ ۡ ُ َ َ ٓ َ َ ُ ْ َ ّٗ َ َ ٓ َٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ُ ُ َ ۡ َ َ ُ ۡ‬
‫يل ٱ�ِ �م � يتبِعون ما أنفقوا منا و� أذى﴾‬ ‫﴿ٱ�ِين ينفِقون أم� ٰلهم ِ� سب ِ ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٢ :‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﻨّﺘﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و آزاري‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪....‬‬

‫َُْ‬ ‫ٌ ُ َ ِّ ُ ُ َّ ُ َ َ َ‬ ‫ذر‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬

‫ﻰﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﻳ�ﻠﻤﻬ ُﻢ ا� ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬وﻻ �ﻨﻈ ُﺮ‬ ‫ِ‬
‫‪ -١٥٩٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍّ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ّ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُْ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫َ ُ َ ِّ‬ ‫َْ‬
‫ات‪ .‬ﻗﺎل أﺑﻮ ذ ٍّر‪:‬‬ ‫ﻴﻬﻢ‪ ،‬ولﻬﻢ ﻋﺬاب أﻴﻟﻢ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻘﺮأﻫﺎ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺛﻼث مﺮ ٍ‬ ‫إِﻴﻟﻬﻢ‪ ،‬وﻻ ﻳﺰ� ِ‬
‫ﻠﻒ‬ ‫الﻤ ْﻨ ِﻔ ُﻖ ِﺳﻠْ َﻌ َﺘ ُﻪ ﺑ َ‬
‫ﺎﺤﻟ ِ‬
‫َّ ُ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫وﺧﺮﺴوا ﻣﻦ ﻫ ْﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل ا�؟ ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺴﺒِﻞ‪ ،‬واﻤﻟﻨﺎن و‬
‫ُ َ ْ ُ‬
‫ِ‬
‫ُ‬
‫ﺧﺎﺑﻮا‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺎﻜذ ِِب«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«‪ .‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻘﺪر ﺑﺪﺑﺨﺖ و زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ! اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎلِ ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو‬
‫ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ[ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪106 :‬؛ ]اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 798‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪184‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺨﺸﺶ و‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و اﻣﺜﺎل آن«‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺻﺪﻗﻪاش ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﷲ‪ ‬و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اوﺳﺖ و آنﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽاش اﻣﺮ‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ دارد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﯾﺎ ﻧﯿﮑﯽاش‪ ،‬ﻣﻨﺖ‬
‫ﺑﮕﺬارد؟ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻣﻨﺖ ﺑﮕﺬار و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را دادم؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦرا ﺟﻠﻮي ﺧﻮ ‪‬د‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮش؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را دادهام‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ْ َ َ َ ٰ ُ‬
‫�م ب ِٱل ۡ َم ّن َوٱ ۡ� َذ ٰ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٤ :‬‬ ‫ى﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ب ِطلوا صد�ت ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺨﺸﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و آزار ﺑﺎﻃﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺛﻮاﺑﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫نف ُقوا ْ َم ّٗنا َو َ�ٓ أَ ٗذى ل َّ ُهمۡ‬
‫َّ ُ َّ َ ُ ۡ ُ َ َ ٓ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ َ ۡ َ َ‬
‫يل ٱ�ِ �م � يتبِعون ما أ‬ ‫﴿ٱ�ِين ينفِقون أم� ٰلهم ِ� سب ِ ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٢ :‬‬
‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َ ٌ َ َ‬ ‫أَ ۡج ُر ُه ۡم ع َ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم َو� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪﴾٢٦٢‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﻨّﺘﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و آزاري‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﺸﺎن ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﺗﺮس و اﻧﺪوﻫﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«‪ .‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮذر‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻘﺪر ﺑﺪﺑﺨﺖ و زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ!‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎلِ ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ[ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -279‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ )ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ( و ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ُّ ٓ ْ َ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ ‪[٣٢ :‬‬ ‫� ۡمۖ ُه َو أ ۡعل ُم ب ِ َم ِن ٱ َّ� َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾٣٢‬‬ ‫﴿ف� تز�وا أنفس‬
‫ﭘﺲ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ آﮔﺎﻫﯽ دارد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫ون ِ� ٱ ۡ�� ِض ب َغ ۡ� ٱ ۡ َ‬
‫� ّ ِ �ق أ ْو ٰٓ��ِك‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ‬
‫﴿إِ�ما ٱلسبِيل � ٱ�ِين �ظل ِمون ٱ�اس و�بغ‬
‫ِ ِ‬
‫َُ ۡ َ َ ٌ َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٢ :‬‬ ‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ‪﴾٤٢‬‬ ‫لهم عذ‬
‫اﯾﺮاد و ﻋﺘﺎب ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﺳﺘﻢ و‬
‫ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ‪.‬‬

‫َّ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َِ‬ ‫َ‬

‫ﻰﻟ أن‬ ‫ﻗﺎل رﺳﻮل َا�‪» :‬إِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ أوﻰﺣ إ ِ‬ ‫ﺎر‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ ﻤﺣ‬
‫ِ‬ ‫ﺎض‬‫‪ -١٥٩٧‬وﻋﻦ �ِﻴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ٌ‬ ‫َْ َ َ َ َ ٌ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ‬
‫ﺒﻲﻐ أﺣﺪ ﻰﻠﻋ أﺣ ٍﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫وﻻ‬ ‫ﺪ‬
‫ﺗﻮاﺿﻌﻮا ﺣﻰﺘ ﻻ �ﻔﺨﺮ أﺣﺪ ﻰﻠﻋ أ ٍ‬
‫ﺣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﯿﺎض ﺑﻦ ﺣﻤﺎر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫وﺣﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﻪ ﻓﺨﺮ ﺑﻔﺮوﺷﺪ‬
‫و ﻧﻪ ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎب درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺳﺘﻢ و‬
‫ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﺎ زور و‬
‫ﻗﻮت ﺑﺎزو ﮐﻪ از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰد دﯾﮕﺮان ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺳﺮ و‬
‫ﮔﺮدﻧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻟﻄﻒ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2865 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 607‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪186‬‬

‫اﺣﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ َ ّ َ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[١١ :‬‬ ‫ح ّدِث ‪﴾١١‬‬ ‫﴿وأما بِن ِعمةِ ر�ِك ف‬
‫و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ِّ ُ َ َ َ‬
‫آد َم ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ َوﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪﻟ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﻧﺎ ﺳﻴﺪ و ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺮور ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﻫﺴﺘﻢ و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺗﮑﺒﺮ‬ ‫ﻓﺨﺮ«؛‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﺳﺘﻢ و‬
‫ﺗﺒﻪﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد؛ ﭼﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺎلِ دﯾﮕﺮان ﺗﻌﺪي و ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‬
‫و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس آنﻫﺎ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺸﺎن ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺪنِ ﮐﺴﯽ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﻪي‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪي ﻗﺮآن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬
‫ََ َُ ٓ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ ‪[٣٢ :‬‬ ‫� ۡمۖ ُه َو أ ۡعل ُم ب ِ َم ِن ٱ َّ� َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾٣٢‬‬ ‫﴿ف� تز�وا أنفس‬
‫ﭘﺲ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ آﮔﺎﻫﯽ دارد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُّ ْ َ ُ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ﴿ف� ت َز� ٓوا أنف َس� ۡم﴾ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و‬
‫ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ از ﺗﻮ‬
‫داﻧﺎﺗﺮم«؛ ﯾﺎ »ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮم« ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﻪ »ﺗﺰﮐﯿﻪي ﻧﻔﺲ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺰﮐﯿﻪي ﻧﻔﺲ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﯿﭻ‬
‫ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎ ﺷﺸﻤﯿﻦ آﯾﻪي ﺳﻮرهي »ﺷﻤﺲ« وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺗﺰﮐﯿﻪي ﻧﻔﺲ در ﺳﻮرهي ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺎزي و ﭘﺎكﺳﺎزي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ ََۡ‬
‫]اﻟﺸﻤﺲ‪[٩ :‬‬ ‫﴿ق ۡد أفل َح َمن َز�ٮ ٰ َها ‪﴾٩‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2278 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪187‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ )ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ( و ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ‬

‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﭘﺎك ﺑﺪارد‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫و ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺎ ﺷﺮك و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﯿﺎﻻﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎر اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻤﺲ‪[١٠ :‬‬
‫َ‬ ‫﴿ َوقَ ۡد َخ َ‬
‫اب َمن د َّسٮ ٰ َها ‪﴾١٠‬‬
‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را )ﺑﺎ ﺷﺮك و ﻣﻌﺼﯿﺖ( ﺑﯿﺎﻻﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯽ آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﺮﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ آﯾﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﯾﺎن ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬در ﭘ ِ‬
‫را دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬در آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﻌﺎرض وﺟﻮد دارد؛ ﻗﺮآن در ﯾﮏﺟﺎ‬
‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُّ ْ َ ُ‬
‫ﺗﺰﮐﯿﻪي ﻧﻔﺲ را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ و در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ف� ت َز� ٓوا أنف َس� ۡم﴾«‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﻗﺮآن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻗﺮآن‪ ،‬در دلﻫﺎﯾﺸﺎن اﻧﺤﺮاف‬
‫و ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ وﺟﻮد دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َُ‬ ‫ُ َ َّ ٓ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ َ َ ٰ ‪َ ۡ ُّ َّ ُ ٌ ٰ َ َ ۡ ُّ ٞ‬‬
‫ُ‬
‫ب وأخ ُر‬ ‫ٰ‬
‫﴿هو ٱ�ِي أنزل عليك ٱلكِ�ب مِنه ءا�ت �ك�ت هن أم ٱلك ِ‬
‫ِ�‬
‫� َب َه م ِۡن ُه ٱبۡت َغا ٓ َء ٱ ۡلف ۡتن ِةَ‬ ‫ُ ُ ۡ َ ۡ ‪َ َ َ َ ُ َّ َ َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ ‪َّ َّ َ َ ٞ‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�بِ� ٰتۖ فأما ٱ�ِين ِ� قلو� ِ ِهم ز�غ �يتبِعون ما �‬ ‫مت ٰ‬
‫ۡ َ ٓ َۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٧ :‬‬ ‫َوٱبتِغا َء تأوِ�لِهِۦ﴾‬
‫او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮو ﻓﺮ ﺳﺘﺎد؛ ﺑﺨﺸﯽ از آن‪ ،‬آﯾﺎت روﺷﻦ و ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺻﻞ و اﺳﺎس اﯾﻦ ﮐﺘﺎباﻧﺪ و ﺑﺨﺶِ دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دلﻫﺎﯾﺸﺎن اﻧﺤﺮاف‬
‫)و ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ( وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰي و ﺗﺄوﯾﻞ )ﻧﺎدرﺳﺖ( آﯾﺎت‪ ،‬در ﭘﯽ آﯾﺎت‪ ‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض ﯾﺎ ﺗﻨﺎﻗﻀﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٢ :‬‬ ‫﴿ َول َ ۡو َ� َن م ِۡن عِن ِد َ� ۡ� ٱ َّ�ِ ل َ َو َج ُدوا ْ �ِيهِ ٱ ۡخت ِ َ� ٰ ٗفا َكث ِ ٗ‬
‫�� ‪﴾٨٢‬‬ ‫ِ‬
‫اﮔﺮ ﻗﺮآن از ﻧﺰد ﻏﯿﺮ اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ در آن اﺧﺘﻼف ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻫﯿﭻ اﺧﺘﻼف و ﺗﻨﺎﻗﻀﯽ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﮐﺘﺎب »اﻻﺗﻘﺎن‬
‫ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن« آورده اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺧﻮارج ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ازرق‪ ،‬در ﮔﻔﺘﮕﻮ‬
‫ﺑﺎ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﺷﻤﺎري از آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﻗﺮآن را ذﮐﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬در آنﻫﺎ ﺗﻌﺎرض‬
‫ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬درﺑﺎرهي ﯾﮑﺎﯾﮏ اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮔﻔﺖ و ﺷﺒﻬﺎت ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ازرق‬
‫را ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪188‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺘﻢ و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ‬
‫َ‬ ‫ون ِ� ٱ�� ِض ب َغ ۡ� ٱ َ‬
‫� ّ ِ �ق أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫﴿إِ�ما ٱلسبِيل � ٱ�ِين �ظل ِمون ٱ�اس و�بغ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َُ ۡ َ َ ٌ َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٢ :‬‬ ‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ‪﴾٤٢‬‬‫لهم عذ‬
‫اﯾﺮاد و ﻋﺘﺎب ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﺳﺘﻢ و‬
‫ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﺰاوارِ ﻋﺘﺎب و ﺳﺮزﻧﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ روا ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎل و‬
‫آﺑﺮو و ﺟﺎن و ﻧﺎﻣﻮس دﯾﮕﺮان ﺗﻌﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﺳﺘﻢ و ﺗﺒﻪﮐﺎري‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ ﻗﯿﺪ‪» ‬ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ« ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺣﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮارد‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ وﺟﻮد دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫� ۡم َوٱ َّ� َ‬
‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ ۡ ْ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ� ۡم ل َعل� ۡم‬ ‫اس ٱ� ُب ُدوا َر َّ�� ُم ٱ�ِي خلق‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�‬
‫َ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١ :‬‬ ‫� َّتقون ‪﴾٢١‬‬
‫اي ﻣﺮدم! ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ و ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎﻧﺘﺎن را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ ﻣﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر دﯾﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎري را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ و ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻧﺘﺎن را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ«‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺑﯿﺎن واﻗﻌﯿﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ روزي ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻋﺘﺎب و ﺳﺮزﻧﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺎض ﺑﻦ ﺣﻤﺎر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﻪ ﻓﺨﺮ ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﻧﻪ ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ«؛ ﻟﺬا ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ‪ ،‬اﻣﺮ ﺳﺎدهاي ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻋﻨﺎﯾﺖ دارد و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن‬
 ‫‪189‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ )ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ( و ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ‬

‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ دوري ﮐﻨﻨﺪ و از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ‬
‫ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﮐُﺮﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َُ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الﺮﺟﻞ‪ :‬ﻫﻠﻚ اﻨﻟَّﺎس‪� ،‬ﻬ َﻮ‬ ‫‪ -١٥٩٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﻗﺎل‬
‫ْ َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أﻫﻠﻜﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻫﻼك‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ در ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮديﺳﺖ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻬﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از روي ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ و ﺗﺤﻘﯿﺮ‬
‫ﻣﺮدم و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از روي ﻏﻢﺧﻮاري ﺑﺮ آﻧﺎن و‬
‫دﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادهاﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪي و ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از آن دﺳﺖ اﻣﺎﻣﺎن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮاري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را دادهاﻧﺪ و ﺑﻨﺪه‪ ،‬اﯾﻦ را در ﮐﺘﺎب »اﻻذﮐﺎر« ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دادهام‪[.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2623 :‬‬

 ‫‪ -280‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﺑﺪﻋﺖ ﯾﺎ ﻓﺴﻖ آﺷﮑﺎر از ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ‪َ َ ۡ َ ْ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫� أخ َو ۡ�� ۡم﴾‬ ‫﴿إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا �‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛ ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ََ َُ ْ ََ ۡ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِن﴾‬‫﴿و� �ع‬
‫و ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﯾﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ََ َ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬

‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﻘﺎﻃﻌﻮا‪َ ،‬وﻻ ﺗﺪاﺑ ُﺮوا‪َ ،‬وﻻ �ﺒﺎﻏﻀﻮا‪َ ،‬وﻻ‬ ‫‪ -١٥٩٩‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ ً َ َ ُّ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫ََ َ ُ َُ ُ َ َ‬
‫ﺤﺗﺎﺳﺪوا‪ ،‬و�ﻮﻧﻮا ﻋِﺒﺎد اﷲِ إﺧﻮاﻧﺎ‪ ،‬وﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺴﻠ ٍِﻢ أن �ﻬﺠﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛﻼث«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﺮادروار ﺑﻨﺪﮔﺎنِ )ﻧﯿﮏ و ﻋﺒﺎدتﮔﺰارِ( اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ْ َْ ُ َ َ َ ُ َْ َ َ َ‬ ‫َ ُّ ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ث‬
‫‪ -١٦٠٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻳﻮب‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺴﻠ ٍِﻢ أن �ﻬﺠﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛﻼ ِ‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ ْ َ ُ َّ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﻫﻤﺎ اﺬﻟِي �ﺒﺪأ ﺑِﺎلﺴﻼ ِم«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺎن‪� ،‬ﻴﻌ ِﺮض ﻫﺬا‪ ،‬و�ﻌ ِﺮض ﻫﺬا‪ ،‬وﺧ‬
‫ﺎل؛ ﻳﻠﺘ ِﻘﻴ ِ‬
‫ﻴﻟ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﯾﻮب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫از ﻫﻢ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم )و آﺷﺘﯽ( را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6065 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2559 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6077 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2560 :‬‬
 ‫‪191‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻗﻬﺮﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ‪...‬‬
‫ِّ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ‬ ‫َُْ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫‪ -١٦٠١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪�» :‬ﻌﺮض اﻷ�ﻤﺎل ﻲﻓ ﻞﻛ اﺛن ِ‬
‫َ ْ ً َّ ْ‬
‫ام َﺮءاً َﺎﻛﻧَ ْﺖ ﺑَيْ َﻨ ُﻪ َو�َ ْ َ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ ُ ِّ ْ‬ ‫َ َْ‬
‫� أﺧِﻴ ِﻪ‬ ‫ﺮﺸك ﺑﺎﷲِ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬إِﻻ‬ ‫يﺲ‪� ،‬ﻴﻐ ِﻔﺮ اﷲ ﻟ ِﻞﻜ ام ِﺮ ٍئ ﻻ � ِ‬
‫وﻤﺧ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎء‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬اﺗ ُﺮﻛﻮا ﻫﺬﻳ ِﻦ ﺣﻰﺘ ﻳﺼ َﻄﻠِﺤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺷﺤﻨ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪»» :‬اﻋﻤﺎلِ )ﻣﺮدم( در روز دوﺷﻨﺒﻪ‬
‫و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‪ -‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﻪ او ﺷﺮك ﻧﯿﺎورده ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽآﻣﺮزد؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪ وﺟﻮد دارد؛‪-‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﷲ‪ -‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ دو را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬واﮔﺬارﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫أن َ� ْﻌﺒُ َﺪهُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إن الﺸﻴﻄﺎن ﻗﺪ أ�ﺲ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٠٢‬وﻋﻦ‬
‫ََُْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ َ ُّ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫�ﺶ ﺑيﻨﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻦ ﻲﻓ اﺘﻟَّﺤﺮِ ِ‬ ‫�ﺮة ِ اﻟﻌ َﺮ ِب‪َ ،‬وﻟ ِ‬ ‫الﻤﺼﻠﻮن ِﻲﻓ ﺟﺰِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب او را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺮاب ﮐﺮدن آﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ و ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ«‪.‬‬
‫ْ َْ ُ َ َ َ‬ ‫َ ُّ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٦٠٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺴﻠِ ٍﻢ أن �ﻬﺠ َﺮ أﺧﺎهُ ﻓ ْﻮق‬
‫َ َ ْ َ َ َ َْ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎت َد َﺧ َﻞ اﻨﻟَّ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬ ‫ﺛﻼ ٍث‪� ،‬ﻤﻦ ﻫﺠﺮ ﻓﻮق ﺛﻼ ٍث �ﻤ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﻗﻬﺮ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬وارد دوزخ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2565 :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1576‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻣﺮزش اﯾﻦ دو ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2812 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7659 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4106 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪192‬‬
‫َّ‬ ‫ُّ ُّ ّ‬ ‫ِّ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ﺣ ْﺪ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻠ� الﺼﺤﺎﻲﺑ‪� :‬ﻧﻪ‬ ‫اﻷﺳﻠ�‪ ،‬و�ﻘﺎل‪ :‬الﺴ ِ‬ ‫ﺑﻦ أﻲﺑ ﺣﺪ َر ٍد‬
‫ِ‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ِﺮاش‬
‫ٍ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٦٠٤‬وﻋﻦ أ‬
‫َ َ َّ َّ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ ً َ ُ َ َ َ ْ َ‬
‫ﻚ دﻣِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‬
‫ﺳ ِﻤﻊ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﻫﺠﺮ أﺧﺎه ﺳﻨﺔ �ﻬﻮ ﻛﺴﻔ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺧ‪‬ﺮاش‪ ،‬ﺣ‪‬ﺪ‪‬ر‪‬د ﺑﻦ اﺑﻮﺣﺪرد اﺳﻠﻤﯽ‪ -‬و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺳ‪‬ﻠَﻤﯽ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ -‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َْ ُ ُْ ً َ َ‬ ‫َ ُّ ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ًّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٦٠٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺆﻣ ٍِﻦ أن �ﻬﺠ َﺮ مﺆﻣِﻨﺎ ﻓﻮق‬
‫َّ َ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ ٌ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ َ ْ َّ َ َ ْ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺘ� ﻲﻓ‬ ‫ﺛﻼ ٍث ‪،‬ﻓﺈن م َّﺮت ﺑ ِ ِﻪ ﺛﻼث ‪،‬ﻓﻠﻴﻠﻘﻪ ﻓﻠيﺴﻠ ْﻢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ‪،‬ﻓﺈن َرد ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺴﻼم �ﻘ ِﺪ اﺷ‬
‫ْ‬ ‫ْ َ َ َ َ ُ‬
‫لﻤ َﺴﻠِّ ُﻢ ﻣ َ‬ ‫�ن ل َ ْﻢ ﻳَ ُﺮ َّد َﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ َ� َﻘ ْﺪ ﺑَ َ‬
‫ْ َ ْ‬
‫الﻬﺠ َﺮة ِ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ا‬ ‫ج‬ ‫ﺮ‬‫ﺧ‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﻢ‬‫ِ‬ ‫ﺎﻹﺛ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎء‬ ‫اﻷﺟ ِﺮ‪ ،‬و‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﻮﻣﻨﯽ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﻣﻨﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﺳﻪ روز ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ ﺑﺮود و ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ وي‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را داد‪ ،‬ﻫﺮ دو در ﭘﺎداش‬
‫ﺷﺮﯾﮏاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺟﻮاب ﻧﺪاد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه و ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه از ﻗﻬﺮ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫]اﺑﻮداود ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﻣﻬﻤﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻫﻼك ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﻤﻪ در ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮديﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬دو وﺟﻪ دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو وﺟﻬﺶ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6581 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪928 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4107 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6335 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪2029 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1051 :‬‬
 ‫‪193‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻗﻬﺮﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ‪...‬‬

‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺋﻤﻪ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ وﺟﻬﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدي‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻫﻼك ﺷﺪﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ورﻃﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﻌﺎﺻﯽ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﻫﺪﻓﺶ از‬
‫ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ و ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﻤﻪ در ورﻃﻪي ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮديﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﯽآنﮐﻪ درك ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺗﺒﺎه‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽآﻣﺮزد؛ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﮔﺮداﻧﯿﺪم«؛) ‪ (1‬زﯾﺮا‬
‫آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از روي ﺗﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺷﺨﺺ‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﺮ زﺑﺎن آورد و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺮد از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪدور اﺳﺖ! در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد ﺑﯽﺧﺮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ ُّ َ‬ ‫﴿ َو َمن َ� ۡق َن ُط مِن َّر ۡ َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٥٦ :‬‬ ‫�ةِ َر ّ�ِهِۦٓ إِ� ٱلضآلون ‪﴾٥٦‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﮔﻤﺮاﻫﺎن از رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺤﻘﯿﺮ دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬از ﻫﻼﮐﺖ و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‬
‫ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ در ورﻃﻪي ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮديﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮك ﺳﺨﻦ در‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﺳﻪ روز ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻫﻢ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دلﺧﻮر ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﻪ روز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ او ﺣﺮف ﻧﺰﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺟﺎزهاي ﺑﻪ او داده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻪ روز‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻗﻬﺮ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ ﭘﯽ ﺑﺒﺮد و دﺳﺖ از ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮدارد‪ ،‬ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ او ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و ﻫﻼل ﺑﻦ اﻣﯿﻪ و ﻣﺮاره ﺑﻦ رﺑﯿﻊ‪ #‬ﮐﻪ از ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮده‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1584‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪194‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺗﺒﻮك ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺰد آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺨﻠﻒ از ﺷﺮﮐﺖ در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ ۡ ُ ْ َ‬‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ ُ َ َ َ‬
‫﴿ َس َي ۡحلِفون ب ِٱ�ِ ل� ۡم إِذا ٱنقل ۡب ُت ۡم إِ ۡ� ِه ۡم ِ�ُ ۡع ِرضوا � ۡن ُه ۡمۖ فأع ِرضوا � ۡن ُه ۡمۖ إِ� ُه ۡم‬
‫� ۡم ل َ ۡ َ ْ َ ۡ‬‫َۡ ُ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬
‫ِ�ض ۡوا �ن ُه ۡمۖ‬ ‫س َو َمأ َوٮ ٰ ُه ۡم َج َه َّن ُم َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا يَ�س ُِبون ‪� ٩٥‬لِفون ل‬ ‫ۡ ‪ٞ‬‬
‫رِج ۖ‬
‫س ِق� ‪] ﴾٩٦‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٩٦ ،٩٥ :‬‬
‫� َعن ٱ ۡل َق ۡو ِم ٱ ۡل َ ٰ� ِ َ‬‫� َ� يَ ۡر َ ٰ‬‫فَإن تَ ۡر َض ۡوا ْ َ� ۡن ُه ۡم َفإ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ )از ﺗﺒﻮك( ﺑﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ از آﻧﺎن‬
‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺲ از آﻧﺎن روي ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ آنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬دوزخ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﺗﺎ از آﻧﺎن راﺿﯽ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ از‬
‫آﻧﺎن راﺿﯽ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ اﷲ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﻓﺎﺳﻖ و ﻧﺎﺑﮑﺎر راﺿﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ -‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﻣﺮاره ﺑﻦ رﺑﯿﻊ‪ ،‬ﻫﻼل ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‪ -‬ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد‬
‫و ﺗﻮﻓﯿﻘﺸﺎن داد ﮐﻪ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻋﺬري ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ ﭼﺎﺑﮏ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ ﺗﻤﺎم‬
‫اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺬري ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب‪ #‬رﻫﺴﭙﺎر ﺗﺒﻮك ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫دو ﺷﺘﺮ داﺷﺖ و از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ آﻣﺎدهﺗﺮ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ آنﻗﺪر اﻣﺮوز و ﻓﺮدا ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺣﻀﻮر در‬
‫اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺗﺒﻮك ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻧﺰد آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ‬
‫ﻋﺬري ﺑﯿﺎورم و ﺧﻮد را از ﺧﺸﻤﺶ ﺑﺮﻫﺎﻧﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ از ﻓﻦ ﺳﺨﻨﻮري ﺑﺮﺧﻮردارم‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ دارم ﮐﻪ اﮔﺮ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﮐﺬب و دروغ‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ ﺷﻤﺎ را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪزودي‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را از ﻣﻦ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻣﯽرﻧﺠﯿﺪ؛‬
‫اﻣﺎ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬واﷲ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺬري ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺟﻬﺎد ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪم‪ ،‬از ﻫﺮ زﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﻗﻮيﺗﺮ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪدارﺗﺮ‬
‫ﺑﻮدم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ راﺳﺖ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯿﺰ )و ﺑﺮو( ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎرهات‬
‫ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﺪ«‪ .‬و آنﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﺣﺘﯽ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﺨﺺ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻣﯽرﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﺳﻼم‬
 ‫‪195‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻗﻬﺮﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ‪...‬‬

‫ﻣﯽﮐﺮدم و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﻟﺐﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮاي ﺟﻮاب ﺳﻼم ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫آنﮔﺎه ﻧﺰدﯾﮑﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم و زﯾﺮﭼﺸﻤﯽ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ زﯾﺮﭼﺸﻤﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮدم‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺶ را از‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺐ را ﺑﺪﯾﻦﺣﺎل ﺳﭙﺮي ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎري از‬
‫دﯾﻮار ﺑﺎغ اﺑﻮﻗﺘﺎده ﮐﻪ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﻢ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدم؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﻢ را ﻧﺪاد«‪ .‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از‬
‫اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼمِ ﮐﻌﺐ‪ ‬را ﻧﺪاد‪:‬‬
‫َّ ُ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫اع ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٠ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ َّمن يُ ِطعِ ٱلرسول �قد أط‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻌﺐ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اي اﺑﻮﻗﺘﺎده! ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬اﷲ‬
‫و رﺳﻮﻟﺶ را دوﺳﺖ دارم؟« او‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺖ‪ .‬ﮐﻌﺐ‪ ‬او را دوﺑﺎره ﺳﻮﮔﻨﺪ داد‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﺳﮑﻮت ﮐﺮد و ﮐﻌﺐ‪ ‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ او را ﺳﻮﮔﻨﺪ داد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎر اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎن ﮐﻌﺐ‪ ‬ﺟﺎري ﺷﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و از ﺑﺎغ‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ آزﻣﻮن دﯾﮕﺮي ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪاي از ﭘﺎدﺷﺎه »ﻏﺴﺎن« ﺑﻪ ﮐﻌﺐ‪ ‬رﺳﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ در آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ رﻓﯿﻘﺖ )ﻣﺤﻤﺪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را در وﺿﻌﯿﺘﯽ ﻗﺮار ﻧﺪاده ﮐﻪ ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺷﻮي و ﺣﻘّﺖ ﺿﺎﯾﻊ ﮔﺮدد‪ .‬ﻧﺰد ﻣﺎ‬
‫ﺑﯿﺎ ﺗﺎ از ﺗﻮ ﻗﺪرداﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از آزﻣﺎﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آنرا در ﺗﻨﻮر اﻧﺪاﺧﺘﻢ و ﺳﻮزاﻧﺪم«‪ .‬وي‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ را از آن ﺟﻬﺖ‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ روزﻧﻪاي را ﺑﺒﻨﺪد ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا وﺳﻮﺳﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﻮت ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﺴﺎن‬
‫ﺗﻦ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺷﺐ از ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﮏ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد ﮐﻌﺐ‪ ‬رﻓﺖ‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﻤﺴﺮت‪ ،‬ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﻨﯽ‪ .‬ﮐﻌﺐ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﻢ؟ او را ﻃﻼق دﻫﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ او ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﮑﻦ‪ .‬ﻗﺎﺻﺪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﮐﻌﺐ‪ $‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺮو و آنﺟﺎ ﺑﺎش ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮ ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش رﻓﺖ و ﮐﻌﺐ ده روز دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ‬
‫در ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺳﭙﺮي ﮐﺮد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺣﺎل و روزِ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ در اﯾﻦ اﯾﺎم‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪196‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ َ ۡ َ َ َ ۡ َ‬
‫ت َعل ۡي ِه ۡم أنف ُس ُه ۡم َوظ ُّن ٓوا أن‬‫� إِذا ضاقت علي ِهم ٱ��ض بِما رحبت وضاق‬ ‫﴿ح ٰٓ‬
‫َّ َّ ٓ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ� َم ۡل َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١٨ :‬‬ ‫جأ م َِن ٱ�ِ إِ� إ ِ ۡ�هِ﴾‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽاش ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪﻧﺪ و درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﯽ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ده ﺷﺐ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺻﺒﺮ ﮐﺮدم و ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺐ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬از‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﻣﺮدم را از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫ﭘﻨﺠﺎﻫﻤﯿﻦ ﺷﺐ را ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮ ﺑﺎم ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم و ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﯽ را داﺷﺘﻢ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺳﻌﺘﺶ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺗﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد و از ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪﺗﻨﮓ آﻣﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻓﺮﯾﺎد ﺷﺨﺼﯽ را ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه »ﺳ‪‬ﻠﻊ« رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ! ﺗﻮ را ﺑﺸﺎرت ﺑﺎد‪ .‬از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎدم و داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪،‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪي ﻣﺎ را از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻋﻼم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻣﮋده دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﮋدهدﻫﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻧﺰد دوﺳﺘﺎﻧﻢ )ﻫﻼل و ﻣﺮاره‪ ($‬رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدي ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻣﮋده‪،‬‬
‫ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺒﺶ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﻦ ﺗﺎﺧﺖ و ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از ﻃﺎﯾﻔﻪي »اﺳﻠﻢ«‪ ،‬ﭘﯿﺎده دوﯾﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺑﺎﻻي ﮐﻮه رﻓﺖ و ﺻﺪاﯾﺶ زودﺗﺮ از ﺳﻮارﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاﯾﺶ‬
‫را ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﯾﮏ ﻧﺰدم آﻣﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﻢ را درآوردم و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﮋدهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪم‪ .‬ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬در آن وﻗﺖ‪ ،‬ﻟﺒﺎس دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻢ؛ از اﯾﻦرو دو‬
‫ﻟﺒﺎس )ازار و رداﯾﯽ( ﺑﻪاﻣﺎﻧﺖ ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﭘﻮﺷﯿﺪم و ﺑﻪﺳﻮي رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدم‪ .‬ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﮔﺮوهﮔﺮوه ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﯾﮏ و ﺗﻬﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻗﺒﻮﻟﯽ ﺗﻮﺑﻪام‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﻢ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪات از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﻣﺒﺎرﮐﺖ ﺑﺎد‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪم‪ .‬دﯾﺪم رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻣﺮدم‪ ،‬اﻃﺮاﻓﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻼم ﮐﺮدم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻬﺮهاش از ﺧﻮشﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزي ﻣﮋده ﺑﺎد ﮐﻪ از وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪهاي‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ روزي ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﮋده‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮي ﺷﻤﺎﺳﺖ ﯾﺎ از ﺳﻮي اﷲ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺳﻮي اﷲ‪.«‬‬
‫ﮐﻌﺐ‪ ‬ﺑﻪﺷﮑﺮاﻧﻪي اﯾﻦ ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ ﺑﻪﺟﺎي آورد‪ .‬آري؛ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎﯾﺪاري ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫آﯾﺎﺗﯽ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﻼوت ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را در ﺧﻠﻮت‬
 ‫‪197‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻗﻬﺮﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ‪...‬‬

‫و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ در ﺗﻬﺠﺪﻫﺎ و ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻼوت اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﻪ اﷲ‪‬‬

‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺣﺮوﻓﺶ ده ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺘﯿﺎزي دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؟ آري؛ اﯾﻦ دﺳﺖآورد ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي او روي ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و دو دوﺳﺘﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﺰرگ را در ﭘﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺻﺎدق‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﯾﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫واﺟﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬او را ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﯾﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑﺰرگ ﺑﻪدﺳﺖ آﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻗﻬﺮ‬
‫ﮐﺮدن ﻫﯿﭻ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ را ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﮐﺮد و آن ﻓﺮد را از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺎن دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ و ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را ﻫﻢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬اداﻣﻪ‬
‫دﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز روا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه دو ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﮐﻨﺎر ﯾﮏدﯾﮕﺮ رد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ از ﮐﻨﺎر ﯾﮏ‬
‫ﻣﺮدار ﯾﺎ از ﮐﻨﺎر ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮔﺬرد! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮادر دﯾﻨﯽِ اوﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ده ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﺑﺮد و اﯾﻤﺎن و اﻟﻔﺖ و ﻣﺤﺒﺖ در دﻟﺶ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫َّ َ‬ ‫َْ ُ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ا� ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا اﺠﻟَﻨﺔ َﺣ َّﻰﺘ‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و ِ‬
‫الﺴ َ‬
‫ﻼم‬ ‫� ْﻢ � َﻲﺸ ٍء إ َذا َ� َﻌﻠْﺘُ ُﻤﻮه َﺤﺗَﺎﺑَبْﺘُﻢ؟ أَﻓْ ُﺸﻮا َّ‬
‫ُ ْ ُ َ َّ َ َ ُّ َ َ ُ ْ ُ ُ‬ ‫ُْ ُ‬
‫ﺗﺆ ِﻣﻨﻮا ‪،‬وﻻ ﺗﺆ ِﻣﻨﻮا ﺣﻰﺘ ﺤﺗﺎﺑﻮا‪ ،‬أﻓﻼ أﺧ ِﺮﺒ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑيﻨَ�ﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﯾﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻢدﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد رواج دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ و ﺗﺮوﯾﺞ آن در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺤﺒﺖ و ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬واﻗﻌﺎ ﺗﺄﺳﻒآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي و ارزش اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 383‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪198‬‬

‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﮔﺎه دو ﻫﻢﮐﻼﺳﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ داﻧﺸﮑﺪهي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ از ﮐﻨﺎر ﻫﻢ‬
‫ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ! ﭘﺲ ﻓﺎﯾﺪهي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫وﻗﺘﯽ ﯾﮏ داﻧﺸﺠﻮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از دﯾﮕﺮان ﭼﻪ اﻧﺘﻈﺎريﺳﺖ؟ از اﯾﻦرو از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﺧﻮد اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺿﺮري ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ داراي ﻓﻮاﯾﺪ ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ؛‬
‫ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ؛ ﮐﺎرِ ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪهاي‬
‫ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -281‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از درﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن دو ﻧﻔﺮ در ﺣﻀﻮر‬
‫ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺪون ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه از او‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت؛ ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫درﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت آرام و‬
‫ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻮﻣﯽ ﻧﺸﻨﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ‬ ‫﴿إ ِ َّ� َما ٱ�َّ ۡج َو ٰ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫ى م َِن ٱلش ۡي َ�ٰ ِن﴾‬
‫درِ ﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫َ َ َ ُ َ ًَ َ َََ َ َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫ﺎن دون‬
‫‪ -١٦٠٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﺎﻛﻧﻮا ﺛﻼﺛﺔ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳتﻨﺎﻰﺟ ا�ﻨ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬
‫اﺜﻟﺎﻟ ِِﺚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ ُ ُّ َ‬ ‫ُ َ َ ًََْ َ َ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َ َ َُ‬ ‫َُ‬
‫ﺮﻀك‪.‬‬ ‫ﺄر�ﻌﺔ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ﻳ‬ ‫ﻻﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :‬ﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ‪:‬‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺑ‬‫أ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫وزاد‪:‬‬ ‫داود‬ ‫ﻮ‬ ‫ورواه أﺑ‬
‫َ ْ ُ َ ْ ُ ُ ََ َْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫دﻳﻨﺎر‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ أﻧﺎ وا�ﻦ �ﻤﺮ ﻋِﻨﺪ َ دارِ‬ ‫ٍ‬ ‫ورواه ﻣﺎلﻚ ﻲﻓ »اﻤﻟﻮﻃﺄ«‪ :‬ﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ‬
‫َ َ َ َ ُ ٌ ُ ُ ْ َُ َُ َ َْ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ٌ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ ُ ْ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺟﻴﻪ‪ ،‬وﻟيﺲ ﻣﻊ اﺑ ِﻦ �ﻤﺮ أﺣﺪ‬ ‫ﻮق‪ ،‬ﻓﺠﺎء رﺟﻞ ﻳ َﺮ�ﺪ أن �ﻨﺎ ِ‬ ‫ﺎﺪﻟ ﺑﻦ �ﻘﺒﺔ اﻟﻲﺘ ﻲﻓ الﺴ ِ‬ ‫ﺧ ِِ‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫ُ ً َ َ َّ ُ َّ َ َ ً َ َ َ‬ ‫ََ َ ْ ُ َ‬ ‫َْ‬
‫لﻠﺮﺟ ِﻞ اﺜﻟﺎﻟ ِِﺚ اﺬﻟِي دﺎﻋ‪:‬‬ ‫��ِي‪ ،‬ﻓﺪﺎﻋ ا� ُﻦ �ﻤ َﺮ َرﺟﻼ آﺧ َﺮ ﺣﻰﺘ ﻛﻨﺎ أ ْر�ﻌﺔ‪� ،‬ﻘﺎل ِﻲﻟ و‬
‫َََ َ َْ ُ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ ْ ً َ ِّ َ ْ ُ‬
‫ﺎن دون َواﺣ ٍِﺪ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫ا�‬ ‫ﺎﻰﺟ‬ ‫ﻨ‬ ‫ت‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻳﻘ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫اﺳﺘﺄﺧِﺮا ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻓﺈ� ﺳ ِﻤﻌ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ‬
‫از آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون )رﺿﺎﯾﺖ و در ﺣﻀﻮرِ( ﺷﺨﺺ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ درِﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آورده اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﺻﺎﻟﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا‪‬ﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ در »اﻟﻤﻮﻃﺄ« اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ دﯾﻨﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬در ﺑﺎزار دربِ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ ﮐﻪ در ﺑﺎزار ﺑﻨﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﺮدي آﻣﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6288 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2183:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪200‬‬

‫و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ درِﮔﻮﺷﯽ ﺑﺎ اﺑﻦﻋﻤﺮ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﺒﻮد؛‬

‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺷﺪﯾﻢ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻦ و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاﯾﺶ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻤﯽ ﻋﻘﺐ ﺑﺮوﯾﺪ؛ ﻣﻦ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو ﻧﻔﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون )رﺿﺎﯾﺖ و در ﺣﻀﻮر( ﺷﺨﺺ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫درِﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ ْ ُ ْ َ ََ ً َ َََ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎن‬
‫‪ -١٦٠٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﻛﻨﺘﻢ ﺛﻼﺛﺔ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳتﻨﺎﻰﺟ ا�ﻨ ِ‬
‫ْ ْ َّ َ َ ُ ْ ُ ُ‬ ‫ُ َ َ َ َّ َ ْ َ ُ‬
‫دون اﻵﺧ ِﺮ ﺣﻰﺘ ﺨﺗﺘﻠِﻄﻮا ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎس‪ ،‬ﻣِﻦ أﺟ ِﻞ أن ذل ِﻚ � ِﺰﻧﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬دو‬
‫ﻧﻔﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ درِﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺳﻮم را ﻧﮕﺮان و ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﯾﮑﯽ از آداﺑﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ آن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮده و ﻧﻮوي‪ /‬ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ آن اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از درِﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ در ﺟﻤﻊ ﺳﻪ ﻧﻔﺮه ﻧﻬﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫﴿إ ِ َّ� َما ٱ�َّ ۡج َو ٰ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫ى م َِن ٱلش ۡي َ�ٰ ِن﴾‬
‫درِ ﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ و ﻫﺪف ﺷﯿﻄﺎن را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١٠ :‬‬
‫ام ُنوا ْ َولَ ۡي َس ب َضا ٓ ّره ِۡم َش ۡ ً‬
‫�ٔا﴾‬ ‫﴿ ِ�َ ۡح ُز َن ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬
‫ِ ِ‬
‫‪...‬ﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن را اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﮐﻨﺪ؛ و ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﮐﺎﻓﺮان ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻏﻤﮕﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬درِﮔﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي ﺑﺪي ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻏﻤﮕﯿﻦ و ﻧﮕﺮان ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻧﺘﻈﺎريﺳﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6290 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2184:‬‬

 ‫‪201‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از درﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖﮐﺮدن دو ﻧﻔﺮ در ﺣﻀﻮر ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ‪...‬‬

‫ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن از دﺷﻤﻨﺎنِ اﷲ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﻗﻌﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻏﻤﮕﯿﻦ و‬
‫ﻧﮕﺮان ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ آﻧﺎن آﺳﯿﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ضا ٓ ّره ِۡم َش ۡ ً‬
‫َ‬ ‫ََۡ َ‬
‫�ٔا﴾‪» :‬و ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﯿﭻ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن‬ ‫﴿وليس ب ِ ِ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬آري؛ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﺪ و اﻣﯿﺪ و اﻋﺘﻤﺎدش ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ْ َ َ َ ْ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ َ َ َ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ‬
‫ا� لﻚ‪،‬‬ ‫»واﻋﻠﻢ‪ :‬أن اﻷ َّﻣﺔ لﻮ اﺟﺘﻤﻌﺖ ﻰﻠﻋ أن ﻳﻨﻔﻌﻮك �ِﻲﺸء‪ ،‬لﻢ �ﻨﻔﻌﻮك إِﻻ �ِﻲﺸ ٍء ﻗﺪ ﻛﺘﺒﻪ‬
‫َ ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ ُّ َ َّ‬
‫ﻻ �َ َ ْ‬
‫ﻲﺸ ٍء ﻗﺪ ﻛﺘَﺒَﻪ اﷲ ﻋﻠﻴْﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ ُّ‬
‫و� ِن اﺟﺘﻤﻌﻮا ﻰﻠﻋ أن ﻳﺮﻀوك �ِﻲﺸء‪ ،‬لﻢ ﻳﺮﻀوك إِ‬
‫ِ‬
‫»ﺑﺪان ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ‬
‫را ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ رﻗﻢ زده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬دو ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻦﻋﻤﺮ و اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ #‬در ﻫﻤﯿﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از درِﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن دو ﻧﻔﺮ در ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﺟﻤﻊ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮه ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ از آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون‬
‫)رﺿﺎﯾﺖ و در ﺣﻀﻮرِ( ﺷﺨﺺ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ درِﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺨﺺِ‬
‫ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ و ﻧﮕﺮان ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭼﺮا ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ؟« اﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آندو ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ آن دو ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از درِﮔﻮﺷﯽ ﺣﺮف زدن دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺣﻀﻮر ﯾﮏ ﻧﻔﺮِ دﯾﮕﺮ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آداب ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﯿﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ و دوﺳﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از آن اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫دﯾﮕﺮ را ﻫﻢ ﺻﺪا ﺑﺰن ﺗﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﺮﺳﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺣﺮﻓﺸﺎن را آرام‬
‫و درِﮔﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و دو ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد و رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ راهﮐﺎر اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺟﻤﻊ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي درِﮔﻮﺷﯽ ﺣﺮف‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .63‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪202‬‬

‫زدن دو ﻧﻔﺮ در ﯾﮏ ﮔﺮوه ﺳﻪ ﻧﻔﺮه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﺮِ ﺳﻮم ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ ﯾﺎ آن زﺑﺎن را ﯾﺎد ﻧﺪارد؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ درِﮔﻮﺷﯽ ﺣﺮف زدن‪ .‬ﻟﺬا راﻫﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺗﺎ در ﺟﻤﻊ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و اﮔﺮ‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬از ﺷﺨﺺ اﺟﺎزه ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﯿﻢ؟ و اﮔﺮ اﺟﺎزه داد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن دلﺧﻮاﻫﺸﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻧﮕﺮاﻧﯽِ ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ﻧﮕﺮان ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -282‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از زدنِ زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺣﺪ‪ ‬ﺗﺄدﯾﺐ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫�‬
‫ۡ‬
‫�ارِ ذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬‫ِ� َوٱ ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫� َوٱل َم َ ٰ‬
‫ۡ‬
‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬
‫ۡ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫﴿ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ‬
‫�ك ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ َ ۡ َۡ َُٰ ُ‬
‫� ۡم إ َّن ٱ َّ�َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫�ُ‬‫�ار ٱ ۡ ُ‬ ‫َوٱ ۡ َ‬
‫يل وما ملكت �ي�ن ۗ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫لس‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِب‬
‫ِ‬ ‫ح‬ ‫ا‬‫لص‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫َ ُ ُّ َ َ َ ُ ۡ َ ٗ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫� �ِب من �ن �تا� فخورا ‪﴾٣٦‬‬
‫و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬و ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﯾﺎر ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻣﺴﺎﻓﺮِ در راهﻣﺎﻧﺪه و آنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ‬
‫ﺷﺪهاﯾﺪ )ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ(‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ ﻣﺘﮑﺒﺮ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫ْ ٌَ‬ ‫َ َ ُ ِّ َ‬ ‫َّ‬

‫ﺖ ام َﺮأة ﻲﻓ ﻫ َِّﺮةٍ ﺳﺠﻨﺘﻬﺎ ﺣﻰﺘ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻋﺬﺑ ِ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٦٠٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ ََََْ َ ُُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ََ َ َ ْ َ‬
‫ِﻴﻬﺎ اﻨﻟَّ َ‬
‫� ﺣبﺴﺘﻬﺎ‪َ ،‬وﻻ ِ� ﺗﺮ�ﺘﻬﺎ ﺗﺄ�ﻞ ﻣِﻦ‬ ‫� أﻃﻌﻤﺘﻬﺎ َوﺳﻘﺘﻬﺎ‪ ،‬إذ ِ َ‬ ‫ﺎر‪ ،‬ﻻ ِ َ‬ ‫ﻣﺎﺗﺖ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻠﺖ �‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎش اﻷ ْر ِض«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺧﺸ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻧﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﯾﮏ ﮔﺮﺑﻪ ﻋﺬاب‬
‫داده ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺮﺑﻪ را زﻧﺪاﻧﯽ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺮﺑﻪ ﻣ‪‬ﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ آن زن وارد دوزخ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮔﺮﺑﻪ را زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ او آب و ﻏﺬا ﻧﺪاد و آزادش ﻧﮑﺮد ﮐﻪ از‬
‫ﺟﺎﻧﻮران زﻣﯿﻦ‪ -‬ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ و‪ -‬ﺑﺨﻮرد«‪.‬‬
‫ْ َُْ َْ َ َ ُ َ ً َ ُ ْ َْ ُ َُ ََْ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ ُ َ َّ ْ َ‬
‫ِﺐ‬‫ﺎن ﻣِﻦ َ ﻗﺮ� ٍﺶ ﻗﺪ ﻧﺼﺒﻮا ﻃ�ا وﻫﻢ ﻳﺮمﻮﻧﻪ‪ ،‬وﻗﺪ ﺟﻌﻠﻮا ل ِﺼﺎﺣ ِ‬ ‫‪ -١٦٠٩‬و�ﻨﻪ �ﻧﻪ مﺮ ﺑ ِ ِﻔﺘﻴ ٍ‬
‫ْ ُ َ ََ ُ ََ َ ْ ُ َ َ ْ َََ َ َ ََ‬ ‫َّ ْ ُ َّ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ َّ‬
‫ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ َرأ ْوا ا� َﻦ �ﻤ َﺮ �ﻔ َّﺮﻗﻮا ‪�،‬ﻘﺎل ا� ُﻦ �ﻤ َﺮ‪ :‬ﻣﻦ �ﻌﻞ ﻫﺬا؟ ﻟﻌ َﻦ‬ ‫� ﻞﻛ ﺧﺎﻃِﺌ ٍﺔ ﻣِﻦ �ﺒﻠ‬
‫اﻟﻄ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُّ ُ َ َ ً‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ً‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َ َ َ َّ‬
‫اﷲ ﻣﻦ �ﻌﻞ ﻫﺬا‪ ،‬إن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻟﻌﻦ ﻣ ِﻦ اﺨﺗﺬ ﺷيﺌﺎ �ِﻴ ِﻪ الﺮوح ﻏﺮﺿﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از ﮐﻨﺎر ﺗﻌﺪادي از ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪهاي را‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﻪ‪ -‬آوﯾﺰان ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3482 ،2365) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2242:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5513 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1958:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪204‬‬

‫آنﻫﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬را دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﺟﺎنداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻫﺪف و ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ُ ْ ََ َ‬ ‫َ َ ََ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺒ اﺒﻟَﻬﺎﺋ ُِﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أن ﺗﺼ‬
‫‪ -١٦١٠‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﻧﻮران زﻧﺪه و درﺑﻨﺪ را ﻫﺪف و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ََ ْ َُْ َ َ َ ْ َ ْ َ َُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬
‫ﻲﻠﻋ ﺳﻮ� ِﺪ ﺑﻦ ﻣﻘ ِّﺮ ٍن‪ ‬ﻗﺎل ‪ :‬ﻟﻘﺪ َرأﻳت ِ� ﺳﺎﺑِﻊ ﺳﺒﻌ ٍﺔ ﻣِﻦ ﺑ ِ� ﻣﻘ ِّﺮ ٍن ﻣﺎ ﻨﻟَﺎ‬
‫‪ -١٦١١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍّ‬
‫ْ ُْ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٌ ََ َ َ ْ َ َ َََ َ‬ ‫َ ٌ ّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺧﺎدِم إِﻻ َواﺣِﺪة ﻟﻄﻤﻬﺎ أﺻﻐ ُﺮﻧﺎ ﻓﺄم َﺮﻧﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أن �ﻌﺘِﻘﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻘﺮﱢن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﭘﺴﺮ ﻣﻘﺮّن ﺑﻮدم؛ ﻣﺎ‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر داﺷﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪﯾﺎد دارم ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺑﺮادر‪ ،‬ﺑﻪ آن ﮐﻨﯿﺰ ﺳﯿﻠﯽ زد؛ ﻟﺬا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آن ﮐﻨﯿﺰ را آزاد ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﺑﺮادر ﺑﻮدم‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�‬
‫ۡ‬
‫�ارِ ذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫ِ� َوٱ ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫� َوٱل َم َ ٰ‬
‫ۡ‬
‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬
‫ۡ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫﴿ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ‬
‫�ك ِ‬ ‫ِ‬
‫� ۡم إ َّن ٱ َّ�َ‬‫َ َ َ َ َ ۡ َۡ َُٰ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫�ُ‬‫�ار ٱ ۡ ُ‬ ‫َوٱ ۡ َ‬
‫يل وما ملكت �ي�ن ۗ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫لس‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِب‬
‫ِ‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫لص‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬
‫]اﻟنﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫ورا ‪﴾٣٦‬‬ ‫َ� ُ�ِب من �ن �تا� فخ ً‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬
‫و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬و ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﯾﺎر ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻣﺴﺎﻓﺮِ در راهﻣﺎﻧﺪه و آنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ‬
‫ﺷﺪهاﯾﺪ )ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ(‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ ﻣﺘﮑﺒﺮ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ب﴾ را ﯾﺎرِ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻫﻢﺳﻔﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬ ‫�‬‫�‬‫لصاحِب بٱ ۡ َ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﴿ َوٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ب﴾‪» ،‬ﻫﻤﺴﺮ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫َۡ‬ ‫َ َّ‬
‫ِب ب ِٱ�� ِ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﴿وٱلصاح ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5515 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1956:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1658:‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از زدن زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ‪...‬‬
‫ََ ََ َ‬
‫ك ۡ‬
‫ت‬ ‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما مل‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫�يۡ َ� ٰ ُن� ۡم﴾‪» :‬و ﺑﻪ آنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ ﺷﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ« ﮐﻪ ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﺑﺮدﮔﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن‪ .‬اﻧﺴﺎن دﺳﺘﻮر دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر وﯾﮋهي‬
‫ﺧﻮد ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز در ﺧﺪﻣﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮدهاش ﻧﯿﺰ ﺑﺨﻮراﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﯿﺰ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و‬
‫ﺧﺎﻧﻪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖﮔﺎﻫﯽ درﺧﻮر و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ در اﺧﺘﯿﺎرش دﻫﺪ و او را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻮاﻧﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وادار ﻧﺴﺎزد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻧﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﯾﮏ ﮔﺮﺑﻪ ﺑﻪ دوزخ رﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺮﺑﻪ را‬
‫زﻧﺪاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ او ﻧﻪ آب و ﻏﺬا داد و ﻧﻪ آزادش ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﻮران زﻣﯿﻦ ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺨﻮرد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﺑﻪ ﻣ‪‬ﺮد و آن زن ﺑﻪﺳﺰاي اﯾﻦ ﮐﺮدار ﺑﻪ دوزخ رﻓﺖ و ﻣﺠﺎزات ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ آن زن ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﮔﺮﺑﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺪد و رﻗﻤﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﻣﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ آن ﮔﺮﺑﻪ آب و ﻏﺬا ﻧﺪاد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪي ورودش ﺑﻪ دوزخ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮔﺮﺑﻪ آب و ﻏﺬاي ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽداد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪاﺷﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ دﭼﺎر ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن در ﻗﻔﺲ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را دارد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮕﻪداري ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن در ﻗﻔﺲ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آب و ﻏﺬاي ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺪﻫﻨﺪ و آنﻫﺎ‬
‫را از ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻧﮕﻪداري و ﻣﺮاﻗﺒﺖ از‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎﻋﺚ‪ ‬ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﺎزاﺗﺶ را ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫دﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن زن ﮐﻪ ﮔﺮﺑﻪ را زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖّ آنﮐﻪ را ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﭼﻪ اﻧﺴﺎن و ﭼﻪ ﺣﯿﻮان‪ -‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ادا ﮐﻨﺪ؛‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداي ﺣﻖِ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار دارد؛ زﯾﺮا ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﻧﺪ و ﺷﺮاﻓﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬از ﮐﻨﺎر‬
‫ﺗﻌﺪادي از ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪهاي را‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﻪ‪ -‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫او ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬را دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪206‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎنداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻫﺪف و ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد«؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﺣﯿﻮان اﺳﺖ و ﻣﺮﮔﺶ را ﺳﺨﺖ و‬
‫دﺷﻮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﻟﺶ ﻣﯽزﻧﺪ و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﭘﺮﻧﺪه و آن ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﯿﻨﻪ و ﭘﻬﻠﻮﯾﺶ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﺮﻧﺪه ﯾﺎ ﺣﯿﻮان زﺑﺎنﺑﺴﺘﻪ رﻧﺞ و درد ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دردي ﺣﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﻧﻮران زﻧﺪه و درﺑﻨﺪ را ﻫﺪف و ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻗﺮار‬
‫دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﻮان ﺣﯿﻮان درﺑﻨﺪ و ﺑﺴﺘﻪ را ذﺑﺢ‬
‫ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﯿﺮياش ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﻨﯿﻦ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دردآور اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺎه ﺷﺪن ﯾﮏ ﻧﻌﻤﺖ را ﻫﻢ در ﭘﯽ دارد‪.‬‬
‫***‬
‫ََ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ ُ ْ ُ ُ ًَ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫أﺮﺿب ﻏﻼﻣﺎ ِﻲﻟ ﺑﺎلﺴ ْﻮ ِط‪ ،‬ﻓﺴ ِﻤﻌﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﺒﻟﺪر ِّ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫د‬
‫ٍ‬ ‫مﺴﻌﻮ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٦١٢‬وﻋﻦ أ‬
‫َ َ َّ َ َ ِّ َ َُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ً ْ َ ْ‬
‫ﺐ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ دﻧﺎ ﻣِ� إِذا ﻫﻮ‬ ‫ت ﻣِﻦ اﻟﻐﻀ ِ‬
‫ﺻﻮﺗﺎ ﻣِﻦ ﺧﻠ ِﻲﻔ‪» :‬اﻋﻠﻢ أﺑﺎ مﺴﻌﻮ ٍد« ﻓﻠﻢ أ�ﻬ ِﻢ الﺼﻮ ِ‬
‫َّ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫ْ َ ََ َ ْ ُ‬ ‫ُ َُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻚ َﻰﻠﻋ ﻫﺬا اﻟﻐ ِ‬
‫ﻼم«‪.‬‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺈذا ﻫ َﻮ �ﻘﻮل‪» :‬اﻋﻠ ْﻢ أﺑﺎ مﺴﻌﻮ ٍد أن اﷲ أﻗﺪر ﻋﻠﻴﻚ ﻣِﻨ‬
‫ْ ُ َ ْ ُ ً َْ َ ََ ً‬ ‫َُ ُ‬
‫أﺮﺿب مﻤﻠﻮ� �ﻌﺪهُ أﺑﺪا‪.‬‬ ‫�ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻻ ِ‬
‫َّ ُ ْ َ ْ َ‬ ‫ََ َ َ ْ َ‬
‫َو ِ� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻓﺴﻘﻂ ﻣِﻦ ﻳﺪِي الﺴ ْﻮط ﻣِﻦ ﻫﻴبﺘِ ِﻪ‪.‬‬
‫َ َ َ َْ َْ‬ ‫ََ َ ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ َ‬
‫رواﻳﺔ‪� :‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻫ َﻮ ﺣ ٌّﺮ ل َِﻮﺟ ِﻪ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬أﻣﺎ ل ْﻮ ل ْﻢ �ﻔﻌﻞ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﻚ اﻨﻟَّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ْ َ َّ ُ ْ َ َّ َ‬
‫َ‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫لﻠﻔﺤﺘﻚ اﻨﻟﺎر‪ ،‬أو لﻤﺴﺘ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻏﻼم ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﻼق ﻣﯽزدم ﮐﻪ از ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﺎن! اي اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد!«؛ اﻣﺎ از ﺷﺪت ﺧﺸﻢ ﺻﺪا را‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد!‬
‫ﺑﺪان ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ از ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻏﻼم داري‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻫﯿﭻ ﻏﻼﻣﯽ را ﻧﻤﯽزﻧﻢ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬از ﻫﯿﺒﺘﺶ ﺷﻼق از دﺳﺘﻢ اﻓﺘﺎد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1659:‬‬

 ‫‪207‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از زدن زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ‪...‬‬

‫و در رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او ﺑﺮاي رﺿﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آزاد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﺮدي‪ ،‬آﺗﺶ ﺗﻮ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ ﯾﺎ آﺗﺶ ﺗﻮ را ﻟﻤﺲ ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫َْ ََ َُ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ً َ َ ّ ً َ َ‬
‫ﺮﺿب ﻏﻼﻣﺎ ﻪﻟُ ﺣﺪا ل ْﻢ ﻳﺄﺗ ِ ِﻪ‪ ،‬أو ﻟﻄﻤﻪ‪،‬‬ ‫‪ -١٦١٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ‬
‫ﺎرﺗﻪ أن �ﻌﺘِﻘﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻓﺈن ﻛﻔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻏﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﺟ‪‬ﺮم ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺣﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﯿﻠﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را آزاد ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َّ َ َّ َّ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎط‪َ ،‬وﻗﺪ‬ ‫ﺎس ﻣِﻦ اﻷ�ﺒ ِ‬ ‫ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻦ ﺣِﺰامٍ ‪� $‬ﻧﻪ مﺮ ﺑﺎلﺸ ِﺎم ﻰﻠﻋ أﻧ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٦١٤‬وﻋﻦ ﻫِﺸﺎم ﺑﻦ‬
‫ََ‬ ‫ُ َ َّ ُ َ‬ ‫ُ َّ ْ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ُ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ُ ُ‬
‫اج‪ -‬و�‬ ‫أﻗﻴِﻤﻮا ِﻲﻓ الﺸﻤ ِﺲ‪ ،‬وﺻﺐ ﻰﻠﻋ رؤو ِﺳ ِﻬﻢ الﺰ�ﺖ! �ﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺬا؟ ﻗﻴﻞ‪� :‬ﻌﺬﺑﻮن ﻲﻓ اﺨﻟﺮ ِ‬
‫َّ َ ُ َ ِّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ََ ْ ُ‬ ‫َ ََ َ َ ٌ‬ ‫ُ ُ‬
‫اﷲ �ﻌﺬب‬ ‫ﺠﻟ ْﺰ� ِﺔ‪� -‬ﻘﺎل ﻫِﺸﺎم‪ :‬أﺷﻬﺪ لﺴ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إن‬ ‫رواﻳﺔ‪ :‬ﺣبِﺴﻮا ﻲﻓ ا ِ‬
‫َ ُ ُّ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ َ َ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ ُ َ ِّ ُ َ َّ‬
‫ِ� ‪ ،‬ﻓﺤﺪﺛﻪ ‪،‬ﻓﺄم َﺮ ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ﻓﺨﻠﻮا‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫اﺬﻟِﻳﻦ �ﻌﺬﺑﻮن اﻨﻟﺎس ﻲﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ«‪ .‬ﻓﺪﺧﻞ ﻰﻠﻋ اﻷﻣ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي در ﺷﺎم ﺑﺮ ﻋﺪهاي از‬
‫ﮐﺸﺎورزان ﻏﯿﺮﻋﺮب ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را در آﻓﺘﺎب ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ و روي ﺳﺮﺷﺎن روﻏﻦ‬
‫رﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ! ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﺎﺟﺮا ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮاج‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ -.‬و در‬
‫رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﺰﯾﻪ ﺣﺒﺲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ -.‬ﻫﺸﺎم‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﻣﺮدم را ﺷﮑﻨﺠﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﻧﺰد اﻣﯿﺮ رﻓﺖ و ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﯿﺮ دﺳﺘﻮر آزادي‬
‫آﻧﺎن را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آزاد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ِ َ ً َ ْ ُ َ َ ْ ََْ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫الﻮﺟ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺄﻧ� َﺮ ذل ِﻚ؛‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬رأى رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻤﺣﺎرا مﻮﺳﻮم‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦١٥‬ﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺎل‪» :‬واﷲِ ﻻ أ ِﺳ ُﻤ ُﻪ إﻻ أﻗ َﻰﺼ ْ‬
‫الﻮﺟ ِﻪ«؛ وأم َﺮ ِﺤﺑِﻤﺎرِه ِ ﻓﻜﻮِ َي ﻲﻓ ﺟﺎﻋِﺮ�ﻴ ِﻪ‪� ،‬ﻬﻮ أول‬ ‫ﻲﺷ ٍء ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻘ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ََْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫�‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻣﻦ ﻛﻮى اﺠﻟﺎﻋِﺮ� ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1657:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2613:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2118:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪208‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درازﮔﻮﺷﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ داغ ﺷﺪه‬

‫ﺑﻮد و اﯾﻦ ﮐﺎر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ داغ ﮐﺮدن ﺻﻮرت‪ -‬را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺷﻤﺮد‪ .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺟﺎﯾﯽ را داغ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ از ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان دور ﺑﺎﺷﺪ«‪ (1 ).‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ اﻻﻏﺶ را ﺑﯿﺎورﻧﺪ و آنﮔﺎه دو ﮐَﭙ‪‬ﻠﺶ را داغ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و او‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ داغ‬
‫ﮐﺮدن دو ﮐﭙﻞ ﺣﯿﻮاﻧﺎت را‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاري‪ -‬اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َّ َّ َ َّ َ َ ْ َ ٌ َ ْ‬
‫اﷲ اﺬﻟِي‬ ‫ﺎر ﻗﺪ ُو ِﺳ َﻢ ﻲﻓ َوﺟ ِﻬ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻟﻌﻦ‬ ‫‪ -١٦١٦‬وﻋﻨﻪ‪ $‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬مﺮ ﻋﻠﻴ ِﻪ ِﻤﺣ‬
‫َ َُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َوﺳﻤﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬ﻋﻦ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ً ََ‬
‫الﻮﺟ ِﻪ‪.‬‬ ‫الﻮﺳ ِﻢ ﻲﻓ‬ ‫الﻮﺟ ِﻪ‪َ ،‬وﻋ ِﻦ‬ ‫الﺮﻀ ِب ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ أﻳﻀﺎ‪� :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ (3 ):‬درازﮔﻮﺷﯽ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ داغ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﮐﻨﺎر‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ او را داغ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از زدن ﺑﻪ ﺻﻮرت و از‬
‫داغ ﮐﺮدن آن ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺪف از زدن‪ ،‬اﺻﻼح و ادب ﮐﺮدن اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﺠﺎد درد و رﻧﺞ ﯾﺎ اذﯾﺖ‬
‫و آزا ِر ﮐﺴﯽ ﮐﻪ او را ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ از ﮐﺘﮏ زدن ﺑﻪ "ﺗﻨﺒﯿﻪ" ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ادب ﮐﺮدن ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎ روﺷﯽ ﻏﯿﺮ از زدن ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زدﻧﺶ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً راه‪ ‬دﯾﮕﺮي ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ او را ﮐﺘﮏ ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ زدن‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﯿﺰ ﻧﺒﺎﺷﺪ و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﺗﻨﺒﯿﻪ زﻧﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬از ﻇﺎﻫﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از زﺷﺘﯽ‬
‫و ﺣﺮﻣﺖ داغ ﮐﺮدن ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان‪ ،‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫آورد؛ ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎري در »اﻟﺘﺎرﯾﺦ« آورده‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪهي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﭘﺪر‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﻫﻤﻮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ داغ ﮐﺮدن ﮐﭙﻞ ﺣﯿﻮاﻧﺎت را اﻧﺠﺎم داد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2117:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬راوي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪.$‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪209‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از زدن زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ‪...‬‬

‫َ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َ ُ َ ُ ُ َ ُ َّ َ ُ ُ َّ َ ۡ ُ ُ ُ َّ‬ ‫َ َّ‬

‫فإِن‬‫��وه َّنۖ‬ ‫﴿وٱ� ٰ ِ� �افون �شوزهن فعِظوهن وٱهجروهن ِ� ٱلمضا ِ‬
‫جعِ وٱ ِ‬
‫ً‬ ‫ُ ََ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫أ َط ۡع َن� ۡم ف� � ۡبغوا َعل ۡي ِه َّن َسبِي�﴾‬
‫و زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯿﺸﺎن ﺑﯿﻢ دارﯾﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آنﮔﺎه از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫دوري ﮐﻨﯿﺪ و )اﮔﺮ ﻣﻄﯿﻊ ﻧﺸﺪﻧﺪ( ﺗﻨﺒﯿﻬﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ آنﮔﺎه اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن در ﭘﯽ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻨﺒﯿﻪ ﮐﺮدن زﻧﺎنِ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن را در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺪف از زدن‪ ،‬اﺻﻼح اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺮز درد و آﺳﯿﺐ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪‬‬
‫ﻏﻼم ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﻼق ﻣﯽزد ﮐﻪ از ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮ ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﺎن! اي‬
‫اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد!«؛ اﻣﺎ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬از ﺷﺪت ﺧﺸﻢ ﺻﺪا را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪهي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد! ﺑﺪان‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ از ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻏﻼم داري‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺗﻮان و ﻗﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫� َ� َن َعل ِّٗيا َكب ٗ‬ ‫َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ْ َ َ ۡ َّ َ ً‬
‫ي� ۗ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫�� ‪] ﴾٣٤‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿فإِن أطعن�م ف� �بغوا علي ِهن سب ِ ِ‬
‫آنﮔﺎه اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﺘﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن در ﭘﯽ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪي‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﯾﺎدآوري ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ و‬
‫ﺑﺰرگ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﯿﺎورد و دﺳﺖ از زدن ﻏﻼﻣﺶ ﺑﺮدارد؛ ﻫﯿﺒﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺗﺬﮐﺮش‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎندم ﺷﻼق از دﺳﺖ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ از اﯾﻦرو اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ﻏﻼﻣﺶ را آزاد ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻬﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﻗﯿﻖ آن ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫لس ّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫﴿إ ِ َّن ٱ َ‬
‫� َس َ�ٰ ِ ُ ۡ َ َّ‬
‫]ﻫﻮد‪[١١٤ :‬‬ ‫ات﴾‬
‫�ٔ ِ‬ ‫ت يذهِ� ٱ ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪210‬‬

‫ﻟﺬا اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ را زده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺒﺮان اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﺳﺰا ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد و‬
‫آزادش ﻧﻤﻮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮﮐﺲ ﻏﻼﻣﺶ را ﺑﻪ ﺟ‪‬ﺮم ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺣﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﯿﻠﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را آزاد ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺰام‪ $‬در ﺷﺎم ﺑﺮ ﻋﺪهاي از ﮐﺸﺎورزان ﻏﯿﺮﻋﺮب ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را در آﻓﺘﺎب ﻧﮕﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ و روي ﺳﺮﺷﺎن روﻏﻦ رﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ! ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﺎﺟﺮا ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮاج‪،‬‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮔﻮﯾﺎ آنﻫﺎ ﺧﺮاج و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزاﺗﺸﺎن‬
‫روي ﺳﺮﺷﺎن روﻏﻦ رﯾﺨﺘﻪ و آنﻫﺎ را در آﻓﺘﺎب ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﮑﻨﺠﻪي‬
‫دردآوري ﺑﻮد؛ زﯾﺮا روﻏﻦ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺮارت ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺸﺎم‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﻣﺮدم را ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﻧﺰد اﻣﯿﺮ‬
‫رﻓﺖ و ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﯿﺮ دﺳﺘﻮر آزادي آﻧﺎن را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آزاد‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﺣ‪‬ﺴﻦ رﻓﺘﺎر ﺳﻠﻒ‪ #‬در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺣﮑﺎم اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﻧﺼﯿﺤﺘﺸﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺣﺮﻓﺸﺎن را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺳﺮ ﺑﻪراه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬از دوشِ ﻧﺼﯿﺤﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ؛‬
‫ﺣﮑﺎم ﺧﺪاﺗﺮس ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﭘﻨﺪ داده ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎدآوري‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬از ﮐﻨﺎرش ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬرﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻫﺸﺎم‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮد و دﺳﺘﻮر آزاديِ ﮐﺸﺎورزان را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ از ﺣ ‪‬ﺪ ﺗﻨﺒﯿﻪ و‬
‫اﺻﻼح ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از داغ ﮐﺮدن ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﺎت ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫داغ ﮐﺮدن ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺣﺮام و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﺎت را داغ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬داغ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاري‬
‫و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽِ آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ »و‪‬ﺳﻢ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫الﺴ ْﻤﺔ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﻋﻼﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬دامداران ﺑﺮاي ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاريِ‬
‫واژهي » ِّ‬
 ‫‪211‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از زدن زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ‪...‬‬

‫دامﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را داغ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺮ اﯾﻞ و ﻃﺎﯾﻔﻪاي‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ وﯾﮋهي ﺧﻮدش را دارد ﺗﺎ‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ دامﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﮔﻠﻪ ﯾﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت دﯾﮕﺮي درآﻣﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آنﻫﺎ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﺨﺼﻮص‪ ،‬ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬داﻣﯽ را در دﺳﺖ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﺑﺒﯿﻨﺪ و ادﻋﺎي ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ آن ﺣﯿﻮان را ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫داغ ﻣﺨﺼﻮﺻﺶ ﺑﺮ روي دام‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ ﻣﺪﻋﯽﺳﺖ‪ .‬داغ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪﻗﺼﺪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاري‪ ،‬در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آن زﻣﺎن‬
‫ﺷﺘﺮﻫﺎي زﮐﺎت را ﻋﻼﻣﺖﮔﺬاري و داغ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬داغ ﮐﺮدن‬
‫ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ران‪ ،‬ﮐَﭙ‪‬ﻞ و ﮔﺮدن ﺷﺘﺮﻫﺎ را داغ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را داغ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان را داغ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان را داغ ﮐﺮده اﺳﺖ«؛ اﻟﺒﺘﻪ ذﮐﺮ ﻧﺎمِ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ! ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ذﮐﺮ‬
‫ﻧﺎمِ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ آنﮐﻪ ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان را داغ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در‬
‫ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﺪﻓﻮع ﯾﺎ ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻟﻌﻨﺖ‬
‫ََ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ا�ﻘﻮا ال َﻤﻼ ِﻋ َﻦ اﺜﻟَّﻼﺛﺔ‪:‬‬
‫�ﻖ َواﻟﻈﻞ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﺳﻪ ﮐﺎر ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ِّ ِّ‬ ‫ََْ َ‬
‫از ﻲﻓ ال ْ َﻤ َﻮارد َوﻗَ َ َّ‬
‫ﺎرﻋ ِﺔ اﻟﻄ ِﺮ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫اﻟﺮﺒ ِ‬
‫دوري ﮐﻨﯿﺪ‪ :‬ﻣﺪﻓﻮع ﮐﺮدن ﺑﺮ ﺳﺮِ ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ‪ ،‬در راهﻫﺎ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ و ﻧﯿﺰ در ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ«‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -283‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
‫ل آن ﺑﺎ آﺗﺶ‬
‫ﻣﻮرﭼﻪ و اﻣﺜﺎ ِ‬

‫ْ َ َ ْ ُْ ُ َ ً‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َََ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٦١٧‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪� :‬ﻌﺜﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻲﻓ �ﻌ ٍﺚ �ﻘﺎل‪» :‬إن وﺟﺪ�ﻢ ﻓﻼﻧﺎ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺣ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ََ ْ ُ ُ‬
‫ﻮﻫ َﻤﺎ ﺑﺎﻨﻟَّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ْ ُ ْ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫ُ ً‬
‫ِ�‬ ‫ﺎر «؛ � َّﻢ ﻗﺎل‬
‫ِ‬ ‫� ﻣِﻦ ﻗ َﺮ� ٍﺶ ﺳﻤﺎﻫﻤﺎ‪» -‬ﻓﺄﺣ ِﺮﻗ‬ ‫ِ‬ ‫َوﻓﻼﻧﺎ«‪ -‬ل ِﺮﺟﻠ‬
‫ﺎر ﻻ ُ� َﻌ ِّﺬ ُب ﺑ َﻬﺎ إﻻّ اﷲ‪ُ،‬‬ ‫ُ َ ِّ ُ ْ ُ َ َ ْ ُ ُ ْ ْ ُ ْ ُ ُ ً ُ ً َّ‬
‫و�ن اﻨﻟَّ َ‬ ‫ََْ‬
‫ِ ِ‬ ‫أردﻧﺎ اﺨﻟﺮوج‪» :‬إ� ﻛﻨﺖ أمﺮﺗ�ﻢ أن ﺤﺗ ِﺮﻗﻮا ﻓﻼﻧﺎ وﻓﻼﻧﺎ‪،‬‬
‫ُُْ ُ‬ ‫ْ َ ْ ُُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺈن َوﺟﺪ�ﻤﻮﻫﻤﺎ ﻓﺎ�ﺘﻠﻮﻫﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻟﺸﮑﺮي ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎد و‬
‫دو ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺶ را ﻧﺎم ﺑﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ را ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ«؛‬
‫ﺳﭙﺲ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ را آﺗﺶ‬
‫ﺑﺰﻧﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﻋﺬاب دادن ﺑﺎ آﺗﺶ‪ ،‬وﯾﮋهي اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ آندو را ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﮑُﺸﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َْ‬ ‫َْ ََ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬
‫ﺤﻟﺎﺟﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻓ َﺮأ�ﻨﺎ‬ ‫‪ -١٦١٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻣﻊ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻲﻓ ﺳﻔ ٍﺮ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻖ‬
‫ُ َّ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َّ ُّ َ َ َ‬ ‫ََ َ َْ َْ َ َْ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ً َ َ َ َ ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺎء‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ش‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ة‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬‫اﺤﻟ‬ ‫ﺎءت‬
‫ِ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻓ‬
‫‪،‬‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺮ‬‫ﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬‫ﺬ‬ ‫ﺧ‬‫ﺄ‬‫ﻓ‬‫‪،‬‬ ‫ﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻤﺣﺮة ﻣﻌﻬﺎ ﻓﺮ‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ُّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬
‫ﺪﻟﻫﺎ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ«؛ ورأى ﻗ ْﺮ�ﺔ �ﻤ ٍﻞ ﻗﺪ ﺣ َّﺮ�ﻨﺎﻫﺎ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺣ َّﺮق‬ ‫»ﻣﻦ ﻓﺠﻊ ﻫ ِﺬه ِ ﺑِﻮﺪﻟِﻫﺎ؟ ردوا و‬
‫أن ُ� َﻌ ِّﺬ َب ﺑﺎﻨﻟَّﺎر إﻻ َر ُّب اﻨﻟَّ‬
‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َ ْ ُ َ َ َّ ُ َ ْ َ‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻲﻐ‬
‫ﻫ ِﺬه ِ؟« ﻗﻠﻨﺎ‪� :‬ﻦ؛ ﻗﺎل‪» :‬إﻧﻪ ﻻ ﻳن ِ‬
‫ﺒ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺳﻔﺮي ﻫﻤﺮاه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ رﻓﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪهاي دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ دو ﺟﻮﺟﻪ داﺷﺖ؛ ﺟﻮﺟﻪﻫﺎﯾﺶ‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘﺮﻧﺪهي ﻣﺎدر‪ ،‬اﻃﺮاف ﺟﻮﺟﻪﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺸﺮﯾﻒ آورد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪه را ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﻮﺟﻪﻫﺎﯾﺶ آزرده اﺳﺖ؟ ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻻﻧﻪي ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎﯾﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ آنرا آﺗﺶ زده ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3016 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2425 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪ (487 ،25) :‬و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪،/‬‬
‫ش‪.2329 :‬‬
 ‫‪213‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﻮرﭼﻪ و اﻣﺜﺎل آن ‪...‬‬

‫ﮐﺴﯽ اﯾﻦ را آﺗﺶ زده اﺳﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ دادﯾﻢ‪ :‬ﻣﺎ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ -‬و روا‪ -‬ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺎ آﺗﺶ‪ ،‬ﻋﺬاب دﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرِ آﺗﺶ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﮑﻨﺠﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎري اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪهاي را ﺑﺎ آﺗﺶ‪ ،‬ﺷﮑﻨﺠﻪ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻫﺪف‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎﻧﺶ ﺑﻪ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﺗﺶ زدن ﯾﺎ ﺳﻮزاﻧﺪن‪ ،‬ﺷﮑﻨﺠﻪي‬
‫ﺷﺪﯾﺪي و ﺳﺨﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻟﺸﮑﺮي ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎد و دو ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺶ را ﻧﺎم ﺑﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ را ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ«؛ ﺳﭙﺲ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﻋﺬاب دادن ﺑﺎ آﺗﺶ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ آندو را ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﮑُﺸﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻧﺨﺴﺘﺶ‬
‫را ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن دوم ﺧﻮﯾﺶ ﻟﻐﻮ ﮐﺮد؛ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آن دو ﻗﺮﯾﺸﯽ را ﭘﺲ از‬
‫دﺳﺖﮔﯿﺮي آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن دوﻣﺶ اﯾﻦ را ﻟﻐﻮ ﮐﺮد و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ آندو را ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑ‪‬ﮑﺸﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺰاوار ﻣﺮگ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ او را ﺑﻪ آﺗﺶ‬
‫ﮐﺸﯿﺪ و ﺳﻮزاﻧﺪن او‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻣﻮزهﻫﺎ و دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫روشﻫﺎي ﻋﺎدي ﮐُﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮداود‪ /‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎي‬
‫ﺣﺎﺟﺖ رﻓﺖ؛ در اﯾﻦ ﺑﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﭘﺮﻧﺪهاي دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ دو ﺟﻮﺟﻪ داﺷﺖ‬
‫وﺟﻮﺟﻪﻫﺎﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﺮﻧﺪهي ﻣﺎدر در اﻃﺮاف ﺟﻮﺟﻪﻫﺎﯾﺶ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دل ﺟﺎﻧﻮران ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ از ﻫﻤﯿﻦروﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻮر‪ ،‬ﺳ‪‬ﻢ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﺑﭽﻪاش آﺳﯿﺒﯽ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎي‬
‫آن ﭘﺮﻧﺪه را آزاد ﮐﻨﻨﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻻﻧﻪي‬
‫ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎﯾﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ آﺗﺶ زده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ را آﺗﺶ زده اﺳﺖ؟«‬
‫ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ -‬و روا‪ -‬ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ‬
‫آﺗﺶ‪ ،‬ﻋﺬاب دﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﭘﺮوردﮔﺎ ِر آﺗﺶ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ ﻣﻮرﭼﻪ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪214‬‬

‫آنﻫﺎ را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ روﺷﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ آنﺟﺎ را‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ اﻣﮑﺎن دﻓﻌﺸﺸﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪-‬‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﺎدي‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ‪ -‬آنﻫﺎ را ﺑﮑُﺸﯿﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﮐُﺸﺘﻨﺸﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫دﻓﻊ ﺟﺎﻧﻮران و ﺣﺸﺮات ﻣﻮذيﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﺸﺘﻦ ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ وﺟﻮد ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬اذﯾﺖ و آزار رﺳﯿﺪ و اﻣﮑﺎن دﻓﻌﺸﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ ﮐُﺸﺘﻦ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﮑُﺸﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -284‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺗﻮانﮔﺮ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش )در‬
‫زﻣﺎن ﺳﺮرﺳﯿﺪ‪ ‬آن ﯾﺎ( ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺣﻘﺶ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ ٰ َ ٰ َ ٰٓ ۡ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٨ :‬‬ ‫﴿إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ‬
‫ت إِ� أهل ِها﴾‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫ٗ َ َّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٣ :‬‬ ‫﴿فإِن أم َِن َ� ۡعض�م َ� ۡعضا فل ُيؤ ِد ٱ�ِي ٱؤت ِم َن أ�ٰ َن َت ُهۥ﴾‬
‫و اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آنﮐﻪ اﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻣﺎﻧﺘﺶ را ﭘﺲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫َ ُْ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َْ ُ َ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫� ﻇﻠ ٌﻢ‪َ ،‬و�ِذا أﺗﺒﻊ أﺣﺪ� ْﻢ‬
‫أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻄﻞ اﻟﻐ ِ ِّ‬ ‫‪ -١٦١٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َََْْْ‬ ‫ََ َ‬
‫ﻰﻠﻋ م ِ� ٍء ﻓﻠﻴتﺒﻊ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي‬
‫اداي ﺑﺪﻫﯽاش‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ؛ و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﻃﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﺗﻮانﮔﺮي ﺣﻮاﻟﻪ داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪ او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺗﻮانﮔﺮ در‬
‫ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش را دارد و آن را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدن اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر از ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﻓﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮐﻔﯿﻞ ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐِ ﮐﺎر از ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮش‬
‫اﺳﺘﻨﮑﺎف ﻣﯽورزد و ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮ ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺮاﻧﺶ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد و اﻣﺮوز‬
‫و ﻓﺮدا ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﮐﺎرﮔﺮ ﺑﯿﻨﻮا ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر و ﺧﺎﻧﻮادهاش را در ﻃﻠﺐ ﻟﻘﻤﻪاي ﻧﺎن رﻫﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2287 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1564 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪216‬‬

‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺮأت ﻧﺪارد ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺎرش‪ ،‬وﯾﺰا‬
‫ﯾﺎ روادﯾﺪ ﮐﺎرِ او را ﻟﻐﻮ ﮐﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردي ﺑﺎ زﯾﺮدﺳﺘﺎن و ﮐﺎرﮔﺮان‬
‫ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮاﺗﺮ از آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﭘﯿﺶ‬
‫از ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ ﺳﺨﺖ و دردﻧﺎك ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ؟! زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎرﮔﺮان ﺑﯿﻨﻮا‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ و‬
‫َ‬ ‫َ ٌََ‬
‫درﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺛﻼﺛﺔ أﻧﺎ ﺧ ْﺼ ُﻤ ُﻬ ْﻢ ﻳَ ْﻮ َم‬
‫ً‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ َ ُ ٌ َ َ ُ َّ ً َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ٌ ْ‬
‫اﺳﺘَ َ‬ ‫ٌ ْ‬
‫ﺄﺟ َﺮ أﺟ�ا‪،‬‬ ‫ﺎﻣ ِﺔ‪َ :‬ر ُﺟﻞ أ� َﻄﻰ ِﻲﺑ �ﻢ ﻏﺪر‪ ،‬ورﺟﻞ ﺑﺎع ﺣﺮا ﻓﺄ�ﻞ �ﻤﻨﻪ‪ ،‬ورﺟﻞ‬ ‫اﻟﻘﻴَ َ‬
‫ِ‬
‫ْ َ ُ ) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َْ َ ُْ ََْ ُ ْ‬
‫ﻓﺎﺳﺘﻮ� ِﻣﻨﻪ‪ ،‬ولﻢ �ﻌ ِﻄ ِﻪ أﺟﺮه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬دﺷﻤﻦ و‬
‫ﻃﺮف ﺣﺴﺎب اﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺒﻨﺪد و ﺳﭙﺲ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ؛ آنﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺِ آزادي را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﭘﻮل ﻓﺮوش او را ﺑﺨﻮرد؛ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮي ﺑﮕﯿﺮد و از‬
‫او ﮐﺎر ﺑﮑﺸﺪ و ﻣﺰدش را ﻧﺪﻫﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢِ آﺷﮑﺎريﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﻫﮑﺎري ﺳﭙﺮي‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و او‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش اﻗﺪام ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺷﻮد و از اداي ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺎزﺑﻤﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺨﻠﺶ‬
‫او را ﺑﻪﮐﻠﯽ از اداي ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺎزدارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٨ :‬‬ ‫� أهل َِها﴾‬ ‫﴿إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ‬
‫ت إِ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﯾﺎ ﭘﻮل ﮐﺎﻻﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﺑﺪﻫﺪ و در ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬آن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اداي ﺑﺪﻫﯽاش‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ؛ و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻃﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺗﻮانﮔﺮي ﺣﻮاﻟﻪ داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪ او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢ ﺟﺎﻧﺐِ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺟﺎﻧﺐِ ﺑﺪﻫﮑﺎر را؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻧﯿﮏ و ﺑﻪﻣﻮﻗﻊ ﺑﺪﻫﯽ را ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار داده و ﻫﻢ روشِ ﻧﯿﮏ‪‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖ ﯾﺎ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎري را‪ .‬آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اداي‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1595‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪217‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺗﻮاﻧﮕﺮ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش )در زﻣﺎن ﺳﺮرﺳﯿﺪ‪... ‬‬

‫ﺑﺪﻫﯽاش‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ«‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﻧﯿﮏ و ﺑﻪﻣﻮﻗﻊِ ﺑﺪﻫﯽ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬

‫دﯾﮕﺮ‪ :‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﻧﺒﻮي ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش‬
‫ﻣﺒﺎدرت ورزد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬آنرا ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﺑﺪﻫﮑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫آنﻫﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻣﺰد ﺧﺪﻣﺘﯽ ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و آنﻫﺎ ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺘﺸﺎن ﺑﺎز اﺳﺖ و ﮔﺎوﺻﻨﺪوﻗﺸﺎن ﭘ‪‬ﺮ از ﭘﻮل‪ ،‬اﻣﺮوز و‬
‫ﻓﺮدا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارد‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎر اﺳﺖ؛ در‬
‫واﻗﻊ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﻓﺮاد را ﺑﻪﺑﺎزي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﭼﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ اﻧﮕﺎر‬
‫اﮔﺮ ﭘﻮل را ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ د‪‬ﯾ‪‬ﻦ از ﮔﺮدﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد! ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺪﻫﯽِ‬
‫ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ در دﻧﯿﺎ ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬در آﺧﺮت‪ ،‬از آﻧﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎزيﭼﻪي دﺳﺖ ﺷﯿﻄﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اداي ﺑﺪﻫﯽاش‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ«؛ ﻟﺬا‬
‫ﻓﻘﯿﺮي ﮐﻪ دﺳﺖ و ﺑﺎﻟﺶ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪﻫﯽاش را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ ﺳﺘﻢﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺘﻢﮐﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺪﻫﮑﺎرش را ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را از او ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺑﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﺗﻨﮓدﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺧﻮد را‬
‫زﯾﺮ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٠ :‬‬ ‫�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ ِ َ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫�� ٖ﴾‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺨﺶِ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﻃﻠﺒﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺗﻮانﮔﺮي ﺣﻮاﻟﻪ داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪ او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ«‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫روشِ ﻧﯿﮏ‪ ‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖ ﯾﺎ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎري؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﺳﯽ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از ﺣﺴﻦ‬
‫ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر اﺳﺖ؛ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ را از ﻋﺎﻣﺮ ﻃﻠﺐ دارد‪ .‬ﺣﺎل ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎﻣﺮ ﺣﻮاﻟﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﻋﺎﻣﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎرم؛ ﻧﺰد‪ ‬او ﺑﺮو و ﻃَﻠﺒﺖ را از او‬
‫ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي ﺳﻌﯿﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻧﭙﺬﯾﺮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﻃﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺗﻮانﮔﺮي ﺣﻮاﻟﻪ‬
‫داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪ او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ«؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺪﺣﺴﺎب‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪218‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﻣﺮ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺳﻌﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﯿﺖ ﻋﺎﻣﺮ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر‪ ،‬ﺣﻮاﻟﻪي ﺑﺪﻫﮑﺎرش را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي وﺟﻮﺑﯽ دارد ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽﻫﺎ اﯾﻦ را واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎري ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﺣﻮاﻟﻪ داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﻃﻠﺒﺶ‬
‫ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﺣﻮاﻟﻪ را ﻣﺴﺘﺤﺐ داﻧﺴﺘﻪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻮاﻟﻪ را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي‬
‫ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎرياش از ﺷﺨﺺِ اول‪ ،‬ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ دوﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺣﻮاﻟﻪ‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻮاﻟﻪي ﺑﺪﻫﮑﺎرش را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -285‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن اﻧﺴﺎن از ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز آنرا‬
‫ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ آنرا ﺑﻪ او ﺗﺴﻠﯿﻢ‬
‫ﮐﺮده و ﭼﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮﯾﺪن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﯾﺎ ﮐﻔﺎره و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ داده اﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﻮد‪ ‬آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛ وﻟﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنرا از ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ‬

‫َ َ َْ َْ ُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺟﻊ ﻲﻓ‬
‫ﺐ ﻳﺮ ِ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺬﻟِي �ﻌﻮد ﻲﻓ ﻫِﺒﺘِ ِﻪ ﺎﻛلﻠﻜ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٢٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ‬
‫�ﻴﺌِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ُ َُ ُ َْ ََ ُ ُُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َََ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ُ َّ َ ْ ُ‬
‫ﺐ ﻳ ِﻲﻘ ُء‪َّ � ،‬ﻢ �ﻌﻮد ﻲﻓ �ﻴﺌِ ِﻪ �ﻴﺄ�ﻠﻪ«‪.‬‬
‫ﺟﻊ ﻲﻓ ﺻﺪﻗﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻛﻤﺜ ِﻞ الﻠﻜ ِ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﻣﺜﻞ اﺬﻟِي ﻳﺮ ِ‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬اﻟﻌﺎﺋ ِﺪ ﻲﻓ ﻫِﺒﺘِ ِﻪ ﺎﻛﻟﻌﺎﺋ ِ ِﺪ ﻲﻓ �ﻴﺌِ ِﻪ«‪.‬‬
‫ﺶ ﺧﻮد را ﭘﺲ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸ ِ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮر‪‬د«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﺮاغ اﺳﺘﻔﺮاﻏﺶ ﻣﯽرود و آنرا ﻣﯽﺧﻮرد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮرد«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََْ ُ ََ ََ‬ ‫َ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ ﻓﺄﺿﺎﻋﻪ اﺬﻟِي ﺎﻛن‬ ‫‪ -١٦٢١‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻤﺣﻠﺖ ﻰﻠﻋ ﻓ َﺮ ٍس ﻲﻓ ﺳ ِ‬
‫َُْ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ َّ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ُ ُ ُ ْ‬ ‫َ ُ َََْ ُ‬
‫ﺮﺘه ِ َوﻻ �ﻌﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺸ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻟ‬‫ﺄ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ﺺ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺮ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴﻌ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬‫ﻳ‬ ‫ﻪ‬ ‫�ﻧ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻨ‬‫ﻇ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ﺮﺘ‬ ‫أﺷ‬ ‫أن‬ ‫ت‬ ‫ﻋِﻨﺪه‪ ،‬ﻓﺄرد‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ِﻲﻓ ﺻﺪﻗﺘِﻚ و�ن أ�ﻄﺎﻛﻪ ﺑِﺪ ِْرﻫ ٍﻢ؛ ﻓﺈن اﻟﻌﺎﺋ ِﺪ ﻲﻓ ﺻﺪﻗﺘ ِ ِﻪ ﺎﻛﻟﻌﺎﺋ ِ ِﺪ ﻲﻓ �ﻴﺌ ِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳﺒﯽ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎﻫﺪان راه‪ ‬اﷲ ﺑﺨﺸﯿﺪم؛‬
‫وﻟﯽ او در ﻧﮕﻪداري از آن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﮐﻪ او‪ ،‬آنرا ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2621 ،2589) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1622 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2623 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1620:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪220‬‬

‫ارزان ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﻪ آنرا ﺑﺨﺮم‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنرا ﻧَﺨَﺮ‬
‫و در ﭘﯽِ ﺑﺎزﭘﺲﮔﯿﺮيِ ﺻﺪﻗﻪات ﻧﺒﺎش؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ آنرا ﺑﻪ ﯾﮏ درﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪي ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮرد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺸﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺑﻪ دلﺧﻮاه ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﭼﻪ اﻧﺪك و ﮐﻢارزش ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻓﺮاوان ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﺳﮕﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‬
‫آنﭼﻪ را در ﺷﮑﻢ دارد‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽآورد و ﺳﭙﺲ آن را ﻣﯽﺧﻮرد؛ اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺘﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺷﺪت از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و ﻗﺮاﺑﺘﯽ ﺑﺎ او ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎﻟﯽ‬
‫درﺑﺎرهاش ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻓﺮد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﭘﺪر ﺧﻮد ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺪري ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ﻫﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ رواﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪﯾﻪاش را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻻ َ ِ ُّ َ‬
‫ﻴﻤﺎ َوﻫ َﺐ ل ِ َﻮ ِﺪﻟهِ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺐ أن ﻳﺮ ِﺟﻊ ِ�ﻴﻤﺎ وﻫﺐ إﻻ الﻮ ِاﺪﻟ ِ�‬
‫�ﻞ لِﻮا ِﻫ ٍ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫»ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﺑﺨﺸﻨﺪهاي روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻣﮕﺮ ﭘﺪر ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫رواﺳﺖ ﻫﺪﯾﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﺎزﭘﺲ ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭘﺪري ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش زﯾﺎن ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺎلِ وي‪ ،‬ﺣﺘﯽ از ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺒﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳﺒﯽ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎﻫﺪان راه‪ ‬اﷲ ﺑﺨﺸﯿﺪم؛ وﻟﯽ او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از آن‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﮕﻪداري ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﮐﻪ او‪ ،‬آنرا ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ ارزان ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﻪ آنرا ﺑﺨﺮم‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنرا ﻧَﺨَﺮ و در ﭘﯽِ‬
‫ﺑﺎزﭘﺲﮔﯿﺮيِ ﺻﺪﻗﻪات ﻧﺒﺎش؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ آنرا ﺑﻪ ﯾﮏ درﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﺪ«؛ زﯾﺮا ﺗﻮ‪ ،‬آن را‬
‫در راه اﷲ ﺻﺪﻗﻪ دادهاي و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ را ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫دوﺑﺎره ﺑﺨﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪي ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
 ‫‪221‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎنﺷﺪن اﻧﺴﺎن از ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز آن را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ‪...‬‬

‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮرد«‪ .‬اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ‬

‫ﻗﺼﺪ ﻫﺪﯾﻪاش را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺗﺤﻮﯾﻞ داده ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻨﻮز‬
‫آنرا ﺑﻪ او ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ آنرا ﺑﻪ او‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﮑﺮده‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﻔﺎق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺼﻠﺘﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻔﺎق را ﺑﻪ ﺧﻮد راه دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -286‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬
‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ ٰ َ َ َ ٰ َ ٰ ُ ۡ ً َّ َ َ ُ ُ َ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ون � ُ� ُطونِه ۡم نَ ٗ‬
‫ار�ۖ‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين يأ�لون أم�ل ٱ��� ظلما إِ�ما يأ�ل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠ :‬‬ ‫َو َس َي ۡصلَ ۡو َن َسعِ ٗ‬
‫�� ‪﴾١٠‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﺗﺶِ )ﺟﻬﻨﻢ( را در ﺷﮑﻢ‪-‬‬
‫ﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪ زودي در آﺗﺶ ﻓﺮوزان ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٥٢ :‬‬ ‫﴿ َو َ� َ� ۡق َر�ُوا َمال ٱ�َتِي ِم إِ� ب ِٱل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن‪﴾١٥٢‬‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُ‬
‫� ۡم َوٱ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫ك َعن ٱ�َ َ�ٰ َ ٰ ُ ۡ ۡ َ ‪ٞ ۡ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬ ‫ََۡ َُ َ َ‬
‫�‬ ‫�� قل إِص�ح لهم خ� ۖ �ن �ال ِطوهم فإِخ� ٰن ۚ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و��ٔلون‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٠ :‬‬ ‫َ� ۡعل ُم ٱل ُمفس َِد م َِن ٱل ُم ۡصل ِحِ ﴾‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﯾﺘﯿﻤﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﺻﻼح اﻣﻮرﺷﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﺎرﮐﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺪ را از ﻣﺼﻠﺢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‬

‫ُ َ ُ َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫ﺎت«؛ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل‬ ‫ﻘ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻮ�‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺒ‬ ‫الﺴ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﺒ‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ﺘ‬ ‫اﺟ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٦٢٢‬وﻋﻦ أ‬
‫ُ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫والﺴ ْﺤ ُﺮ‪َ ،‬و� ْﺘ ُﻞ اﻨﻟَّ ْﻔﺲ اﻟﻲﺘ َﺣ َّﺮ َم ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ ْ ُ‬ ‫َ َ ُ َّ َ َ‬
‫ﺑﺎﺤﻟﻖ‪ ،‬وأ�ﻞ‬ ‫اﷲ إِﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‪،‬‬ ‫ﷲ‬ ‫ﺑﺎ‬ ‫ك‬ ‫الﺮﺸ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫اﷲِ‪ ،‬وﻣﺎ ﻫﻦ؟ ﻗ‬
‫َ َ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ َ ِّ َ ْ َ َّ ْ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ِّ َ‬
‫ت«‪.‬‬ ‫ﺎت اﻟﻐﺎﻓ ِﻼ ِ‬
‫ﺎت الﻤﺆﻣِﻨ ِ‬ ‫ﻴﻢ‪ ،‬واﺘﻟﻮ� ﻳﻮم الﺰﺣ ِﻒ‪ ،‬وﻗﺬف الﻤﺤﺼﻨ ِ‬ ‫ﺎل اﻴﻟَتِ ِ‬ ‫الﺮ�ﺎ‪ ،‬وأ�ﻞ ﻣ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«؛‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ ﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﺤﺮ و‬
‫ﺟﺎدوﮔﺮي‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺣﻖ‪ (2 )،‬رﺑﺎﺧﻮاري‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2766 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.89:‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪223‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ‬

‫ﺧﻮردن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮار ﮐﺮدن از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬و ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ‬
‫ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﭘﺴﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﭘﺪرش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﺘﯿﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺰاوارِ ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﺮگ‪ ‬ﭘﺪرش‪ ،‬دلﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢﻫﺎ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻓﺮﻣﻮده و در آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ ٰ َ ٰ ُ ً َّ َ َ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫ون � ُ� ُطونِه ۡم نَ ٗ‬
‫ار�ۖ‬
‫ُ َ‬
‫ِين يَأ�لون أ ۡم َ� ٰل ٱ��� ظلما إِ�ما يأ�ل‬ ‫﴿إ َّن ٱ� َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠ :‬‬ ‫َو َس َي ۡصلَ ۡو َن َسعِ ٗ‬
‫�� ‪﴾١٠‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﺗﺶِ )ﺟﻬﻨﻢ( را در ﺷﮑﻢ‪-‬‬
‫ﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪ زودي در آﺗﺶ ﻓﺮوزان ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﯽ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎلِ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدي ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑﺮادرش ﺳﺮﭘﺮﺳﺘ ِ‬
‫وي را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ از آن ﻓﺮد ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﺧﻞ و ﺗﺼﺮﻓﺶ در ارث ﺑﻪﺟﺎﻣﺎﻧﺪه ﺑﺮاي‬
‫ﺑﭽﻪﻫﺎ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ را در ﺷﮑﻢﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٥٢ :‬‬ ‫﴿ َو َ� َ� ۡق َر�ُوا ْ َم َال ٱ ۡ�َتِي ِم إِ� ب ِٱل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن‪﴾١٥٢‬‬
‫َّ‬
‫ِ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎ اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد‪ ‬وي و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي داد و ﺳﺘﺪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮﻓﯽ را در آن ﻧﺪارﯾﺪ؛ اﮔﺮ دو ﮐﺎر ﯾﺎ‬
‫ﻃﺮح اﻗﺘﺼﺎدي و درآﻣﺪزا ﭘﯿﺶ رويِ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ را در ﮐﺎر‬
‫ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﯾﺘﯿﻢ اﺳﺖ و ﺳﻮد‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي‬
‫او دارد و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ در ﭘﯽِ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺧﻮد ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن دﯾﮕﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪224‬‬

‫ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺘﺮدد و دودل ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﻼنﮐﺎر ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﯾﺘﯿﻢ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬اﺻﻼً‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﯾﺘﯿﻢ را در ﮐﺎر ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ و در آن دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آن ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ اﻣﺎﻧﺖ ﻧﮕﻪداري ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٥٢ :‬‬ ‫﴿ َو َ� َ� ۡق َر�ُوا ْ َم َال ٱ ۡ�َتِي ِم إ ِ َّ� ب ِٱ َّل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن‪﴾١٥٢‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻗﺮض دادنِ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺰدﺗﺎن‬
‫آﻣﺪ و ﻣﺜﻼً ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن وام ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﭘﻮل ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آنﺷﺨﺺ وام ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﯾﺘﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ وامﮔﯿﺮﻧﺪه از‬
‫ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺄﺳﻒآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﯾﺘﯿﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد ﺗﺠﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و رﯾﺎﻟﯽ از درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﺗﺠﺎرت را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﯾﺘﯿﻢ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ! ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت و اﻧﺘﻈﺎرات ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﮐﺎري ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﻮد و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﯾﺘﯿﻢ را در آن ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻼﺷﺘﺎن زﯾﺎن‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻣﺠﺘﻬﺪ و ﺗﻼشﮔﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﻪ آنﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻣﯽرود‪ ،‬ﯾﮏ ﺛﻮاب‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ زﯾﺎن‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻏﻔﻠﺖ و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎرﯾﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُ‬
‫� ۡم َوٱ َّ ُ‬ ‫ك َعن ٱ ۡ�َ َ�ٰ َ ٰ ُ ۡ ۡ َ ‪ٞ ۡ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬ ‫ََۡ َُ َ َ‬
‫�‬ ‫�� قل إِص�ح لهم خ� ۖ �ن �ال ِطوهم فإِخ� ٰن ۚ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و��ٔلون‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٠ :‬‬ ‫َ� ۡعل ُم ٱل ُمفس َِد م َِن ٱل ُم ۡصل ِحِ ﴾‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﯾﺘﯿﻤﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﺻﻼح اﻣﻮرﺷﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﺎرﮐﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺪ را از ﻣﺼﻠﺢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ در ﭘﺎﺳﺦِ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن ﻧﺰد ﻣﺎﺳﺖ؛ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﯾﮏ‬
‫ﺳﻔﺮه ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﻢ؛ ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻏﺬاﯾﺸﺎن ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ۡ َ ‪ۡ َ َّ ٞ‬‬
‫زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﻪ ﮐﻨﯿﻢ؟ اﷲ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬إِص�ح ل ُه ۡم خ�‪ۖٞ‬‬
‫ُ َ ۡ ُ ُ‬ ‫َُ‬
‫�ن �ال ُِطوه ۡم فإِخ َ� ٰن� ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻼحِ آنﻫﺎﺳﺖ و در‬
 ‫‪225‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ‬

‫ﻏﺬا ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﺻﻼحِ ﯾﺘﯿﻤﺎن ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻔﺴﺪ را از ﻣﺼﻠﺢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را در رﻧﺞ و‬
‫ﻣﺸﻘﺖ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ ﭼﻪ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪.«...‬‬
‫ﻦ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛‬
‫ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﻣﻬﻠﮑﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﯾ ِ‬
‫آري؛ ﻫﻼﮐﺖﺑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﺗﻮ را آﻓﺮﯾﺪه و در ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫زﻧﺪﮔﯽات‪ ،‬از ﺷﮑﻢ ﻣﺎدر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ دوران ﮐﻮدﮐﯽات و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻌﻤﺖ داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮك ﺑﯿﺎوري و ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﺳﺎزي‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻇﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻇﻠﻢ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﻣﻬﻠﮏ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﺗﻮ را آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬ﺷﺮك ﺑﻮرزي‪.‬‬
‫ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهاش را ﺑﺰرگ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﯾﺪهاي ﭼﻮن ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﮐﻨﺪ و او را‬
‫ﺑﻪﺳﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺑﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران ﺑﺮاي آﻗﺎ‬
‫و ﺧﺎن و رﯾﯿﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺶ از ﺗﻌﻈﯿﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! اﮔﺮ ﺟﻨﺎب رﯾﯿﺲ در‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ او دﺳﺘﻮري ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرش ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺮواﯾﯽ‬
‫ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮق را ﺑﯿﺶ از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺰرگ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺷﺮك ﻣﯽورزﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮك در ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ و‬
‫دلﺑﺎﺧﺘﻪي ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ وﺟﻮد دارد و دلﻫﺎﯾﺸﺎن آﮐﻨﺪه از ﻣﺤﺒﺖ ﻏﯿﺮاﷲ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺣﺘﯽ ﻣﻌﺸﻮﻗﺸﺎن را از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارﻧﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ٗ ُ ُّ َ ُ ۡ َ ُ ّ َّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ُ‬
‫ب ٱ�ِۖ وٱ�ِين ءامنوا‬
‫ون ٱ�ِ أندادا �ِبو�هم كح ِ‬‫خذ مِن د ِ‬
‫اس من �ت ِ‬‫﴿ َوم َِن ٱ َّ� ِ‬
‫ٗ ّ َّ‬ ‫ََ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٦٥ :‬‬ ‫أش ُّد ُح ّبا ِ�ِ﴾‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﻏﯿﺮ از اﷲ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﷲ دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﷲ را ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪226‬‬

‫رﯾﺎ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻣﺮي ﭘﻮﺷﯿﺪه و‬

‫ﺧﻔﯽﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﭼﻮن ﻓﻼﻧﯽ او را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﻬﺘﺮ و‬
‫ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﺧﻀﻮع و ﺧﺸﻮع ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺷﺮك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺴﯽ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ دﯾﮕﺮان درﺑﺎرهاش ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺠﺐ آدم ﻋﺒﺎدتﮔﺰاريﺳﺖ و ﭼﻪ ﻫﻤﻪ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد! ﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ از او‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺮدي ﺑﺨﺸﻨﺪه ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ رﯾﺎﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﺪﺳﯽ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ً َ‬ ‫ِّ‬
‫�ي ﺗ َﺮ�ﺘُﻪ‬ ‫ﻏ‬ ‫ﻰﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴﻪ‬ ‫�‬
‫ِ‬
‫ﺮﺷ َ‬
‫ك‬ ‫َ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬أﻧﺎ أﻏ� ُّ َ‬
‫الﺮﺸ�ء َﻋ ِﻦ الﺮﺸ ِك‪ ،‬ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ �ﻤﻼ أ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َُ‬
‫َو ِﺮﺷ�ﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ ﻣﻦ را در آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺶ )ﻋﻤﻞ‬
‫ﺷﺮكآﻣﯿﺰش( واﻣﯽﮔﺬارم«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺷﺮك ﺧﻔﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ و ﻣﺤﺒﺘﺶ ﻓﮑﺮ و ﺗﻤﺎم‬
‫وﺟﻮد اﻧﺴﺎن را ﺑﮕﯿﺮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺧﻮاب و ﺧﻮراك و ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪاش‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﭼﻪ ﺑﻪدﺳﺖ آوردم‪ ،‬ﭼﻪﻗﺪر ﻓﺎﯾﺪه ﮐﺮدم و ﭼﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار زﯾﺎن دﯾﺪم؟ از اﯾﻦرو ﺷﯿﻔﺘﻪ و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪي دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ از ﻫﺮ راﻫﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎ دروغ و ﮐﻼهﺑﺮداري زر و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ و اﺻﻼً ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام؛ زﯾﺮا دﻧﯿﺎ او را اﺳﯿﺮ ﺧﻮد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺎر«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻨﺪهي‬ ‫ْ ُ ِّ َ‬ ‫َ َ‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦِ ﻧﻮع ﺷﺮك‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗ ِﻌﺲ ﻋﺒﺪ اﺪﻟﻳﻨ ِ‬
‫دﯾﻨﺎر‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﺑﺎد«! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪهي دﯾﻨﺎر«؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي دﯾﻨﺎر ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﺧﯿﺮ؛ اﻣﺎ‬
‫از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺎل و ﭘﻮل‪ ،‬ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش را ﺗﺴﺨﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ِّ َ‬
‫ﺎر َواﺪﻟرﻫ ِﻢ َواﻟﻘﻄﻴﻔ ِﺔ َواﺨﻟ ِﻤﻴﺼ ِﺔ‪ ،‬إِن أ ِ‬
‫ﻋﻄ َﻲ رﻲﺿ‪،‬‬ ‫ﺑﻨﺪهي دﯾﻨﺎر ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗ ِﻌﺲ ﻋﺒﺪ اﺪﻟﻳﻨ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َْ ُ َ َ‬
‫ﻌﻂ ل ْﻢ ﻳَ ْﺮض«؛) ‪» (2‬ﺑﻨﺪهي دﯾﻨﺎر و درﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﻨﺪهي ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﻧﻔﯿﺲ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي‬ ‫و ِ�ن لﻢ ﻳ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2985:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .472‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪227‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﺑﺎد‪ .‬اﮔﺮ از اﻣﻮال دﻧﯿﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ ﺑﺮﺧﻮردار‬ ‫زﯾﺒﺎ‪،‬‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﺑﺮدهي زر و زﯾﺒﺎﯾﯽﺳﺖ و آنﻗﺪر ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻮل و ﻟﺒﺎس و ﻓﺮش ﺧﻮد اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺑﺰرگ و ﺑﺨﺸﻨﺪهاي دارم؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺮﺳﺪ ﯾﺎ از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺸﻮد‪،‬‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َح ۡرف َفإ ۡن أ َصابَ ُهۥ َخ ۡ ٌ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ َّ َ َ َ‬
‫ا� ۡت ُه‬
‫�ن أ َص َ‬ ‫� ٱ ۡط َمأن بِهِۖۦ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٖ‬ ‫ٰ‬ ‫اس من �عبد ٱ�‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ َّ� ِ‬
‫ان ٱل ۡ ُمب ُ‬‫َ َ َٰ َ ُ َ ُۡ ۡ َ ُ‬ ‫� ٱ ُّ� ۡ� َيا َ‬ ‫� َو ۡجههِۦ َخ ِ َ‬
‫ٰ‬ ‫ٌَۡ َ َ َ ََ‬
‫� ‪﴾١١‬‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫و‬‫ه‬ ‫ِك‬ ‫ل‬‫�‬ ‫ۚ‬ ‫ة‬‫ِر‬
‫خ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ف ِتنة ٱنقلب‬
‫]اﳊﺞ ‪[١١ :‬‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﷲ را در ﺣﺎﺷﯿﻪ و ﺑﺎ ﺷﮏ و دودﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﯿﺮي ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ آن آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻼﯾﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬رويﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت زﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﯾﺎن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺑﻮديِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻣﻮر وي ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ‬
‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﭘﺮﯾﺸﺎن و ﺑﯽﻗﺮار اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬و ِ�ذا ِﺷﻴﻚ ﻓﻼ ا�ﺘَﻘﺶ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﺧﺎري ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺨَﻠَﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫آنرا از ﭘﺎي ﺧﻮد ﺑﯿﺮون ﺑﮑﺸﺪ«؛ زﯾﺮا ﻣﺸﻐﻮل زراﻧﺪوزيﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ زر و‬
‫َّ َ ْ َ‬ ‫آﺧ ٍﺬ ﺑ ِﻌﻨَ َ َ‬ ‫ُ َ َْ‬
‫ا� أﺷ َﻌﺚ‬ ‫ﻴﻞ ِ‬
‫َ‬
‫ﭘﻮل ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﻮ� ِﻟﻌﺒ ٍﺪ ِ ِ ِ‬
‫ﺎن ﻓﺮ ِﺳ ِﻪ ِﻲﻓ ﺳ ِب ِ‬
‫َّ َ ) ‪(2‬‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ‬
‫اﺤﻟ َﺮ َ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫الﺴﺎﻗ ِﺔ ﺎﻛن ِﻲﻓ الﺴﺎﻗ ِﺔ«؛‬ ‫اﺳ ِﺔ َو ِ�ن ﺎﻛن ِﻲﻓ‬ ‫ﺮﺒ ٍة ﻗﺪﻣ ُﺎه ِإن ﺎﻛن ِﻲﻓ ِ‬
‫اﺤﻟ َﺮاﺳ ِﺔ ﺎﻛن ِﻲﻓ ِ‬ ‫رأﺳﻪ ﻣﻐ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺎﮐﯿﺰه در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت از آنِ ﺑﻨﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮي ژوﻟﯿﺪه و‬
‫ﭘﺎﻫﺎﯾﯽ ﻏﺒﺎرآﻟﻮد اﻓﺴﺎر اﺳﺒﺶ را در راه اﷲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ در ﺑﺨﺶ ﺗﺪارﮐﺎت و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪاش ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارزشﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﺠﻤﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﻇﻮاﻫﺮ آن‪ ،‬دلﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫دارد؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺧﺮﺳﻨﺪ اﺳﺖ و اﺣﺴﺎس ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2887 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪228‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﮐﺴﺐِ رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺎﮐﯿﺰهاي در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ زر و ﺳﯿﻢ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ اﺣﺴﺎس‬
‫ﮐﺮدي ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺖ ﭼﻨﺒﺮه زده و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دﻧﯿﺎ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﯽ‪ ،‬در ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪي‬
‫زر و ﺳﯿﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯽ و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎل ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮي‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺪان ﮐﻪ‬
‫ﻗﻠﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك آﻟﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻣﻌﺮض ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاي؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺎر«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻨﺪهي دﯾﻨﺎر‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﺑﺎد«! اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽِ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ْ ُ ِّ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗ ِﻌﺲ ﻋﺒﺪ اﺪﻟﻳﻨ ِ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﭘﻮل و ﺛﺮوت ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از راه ﺣﻼل ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ از راه ﺣﺮام؛ زﯾﺮا ﺣﺮص و آز‪ ،‬ﭼﺸﻢ و دﻟﺶ را ﮐﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﺣﺮام‬
‫روي ﺑﯿﺎورد؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮام ﺧﻮاري‪ ،‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر را در ﭘﯽ دارد و‬
‫رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬در ﮐﺴﺐ ﺣﻼل اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ از راه درﺳﺖ و ﺣﻼل‪ ،‬ﮐﺴﺐ درآﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ و آنرا ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در راه درﺳﺖ و ﺣﻼل ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰ از آنﻫﺎ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻓﺮﻣﻮد و انﺷﺎءاﷲ درﺑﺎرهي ﺷﺶ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -287‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ون إ� َك َما َ� ُق ُ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ ّ َ ْ َ ُ ُ َ‬
‫َ‬
‫وم ٱ�ِي َ� َتخ َّب ُط ُه ٱلش ۡي َ�ٰ ُن م َِن‬ ‫لر� ٰوا � �قوم ِ‬ ‫﴿ٱ�ِين يأ�لون ٱ ِ‬
‫ۡ َ ّ َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ ُ ّ َ ٰ ْ َ َ َّ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ َ ّ ْ َ‬
‫َ‬
‫لر�َ ٰۚوا � َمن‬
‫لر� ۗوا وأحل ٱ� ٱ�يع وحرم ٱ ِ‬ ‫س �ل ِك بِ��هم قالوا إِ�ما ٱ�يع مِثل ٱ ِ‬ ‫ٱ لم ِ ۚ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ٓ َ ُ َ ۡ َ ‪َ َ ٰ َ َ َ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫� فل ُهۥ َما َسلف َوأ ۡم ُرهُ ٓۥ إِ� ٱ�ِۖ َو َم ۡن َ�د‬ ‫جاءهۥ موعِظة مِن ر�ِهِۦ فٱنت‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ َّ ُ ّ َ ٰ ْ‬ ‫َ َٰ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََُْ َ َ‬
‫لر�وا و�ر ِ�‬ ‫فأو ٰٓ��ِك أص�ب ٱ�ارِ� هم �ِيها � ِ�ون ‪� ٢٧٥‬محق ٱ� ٱ ِ‬ ‫ٰ‬
‫َّ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٦ ،٢٧٥ :‬‬ ‫ت﴾‬‫ٱلص َد� ٰ ِ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ )از ﻗﺒﺮﺷﺎن( ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺷﺪت دﭼﺎر‬
‫ﺟﻨﻮن و اﺧﺘﻼل ﺣﻮاس ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬داد و ﺳﺘﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ«؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل‪ ،‬و رﺑﺎ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش )درﺑﺎرهي رﺑﺎ‪ (،‬از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎز آﯾﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ و‬
‫ﮐﺎرش ﺑﺎ اﷲِ )ﻣﺘﻌﺎل( اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬دوزﺧﯽاﻧﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬رﺑﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺻﺪﻗﺎت را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪...‬‬
‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٨ :‬‬
‫َ ّ ْ‬
‫لر�َ ٰٓوا ‪﴾٢٧٨‬‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫� َو َذ ُروا ْ َما بَ‬
‫ام ُنوا ْ ٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ از اﻣﻮال رﺑﺎ )ﻧﺰد ﻣﺮدم( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺸﻬﻮري در اﯾﻦﺑﺎره در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺑﺎ ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎد ﺷﺪن و اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ اﺻﻞ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ و ﯾﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ در‬
‫درﯾﺎﻓﺖ آن؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺣ‪‬ﮑﻢ رﺑﺎ و وﻋﯿﺪ‪ ‬آن را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ رﺑﺎ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺑﺎ در ﺷﺶ ﻧﻮع‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪230‬‬

‫ﮐﺎﻻﺳﺖ‪ :‬ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ و ﻧﻤﮏ‪ (1 ).‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﻨﺲ را ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ‬
‫از ﻫﻤﺎن ﺟﻨﺲ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪ دو ﺷﺮط ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ :‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﻫﺮ‬
‫دو ﮐﺎﻻ‪ ،‬و ﻣﻌﺎوﺿﻪي ﻫﺮ دو ﮐﺎﻻ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻃﻼ را ﺑﺎ ﻃﻼ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻢ وزن ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن‬
‫از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻧﻘﺮه ﺑﺎ‬
‫ﻧﻘﺮه‪ .‬در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﮔﻨﺪم ﺑﺎ ﮔﻨﺪم ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪي ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و داد و ﺳﺘﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي و‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺟﻮ ﺑﺎ ﺟﻮ‪ ،‬و ﻧﻤﮏ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻤﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﺶ ﮐﺎﻻﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﯾﮏ‬
‫ﮐﺎﻻ ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﺟﻨﺲ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدن‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي ﺷﺮط اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﯾﮏ ﺻﺎع‬
‫ﮔﻨﺪم ﺑﺎ دو ﺻﺎع ﺟﻮ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن‬
‫دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﺎ ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت در‬
‫وزن‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي و دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا‬
‫ﺷﺪن ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺷﺶﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن رﺑﺎ در آنﻫﺎ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را دارﻧﺪ؛ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺷﺶﮔﺎﻧﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻫﻢﺳﺎن و ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ دو ﭼﯿﺰ ﺟﺪا و ﭘﺮاﮐﻨﺪه‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬رﺑﺎﺧﻮاري‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد ﮐﻪ ﭘﻠﯿﺪﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪،‬‬
‫ﺣﺮامﺧﻮاري و رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺣﺮام ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6435 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪231‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫ﯾﮑﯽ از وﻋﯿﺪﻫﺎي رﺑﺎﺧﻮاري‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ َ َّ ُ ُ َّ‬
‫لش ۡي َ�ٰ ُن مِنَ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ ّ َ ٰ ْ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫﴿ٱ�ِين يأ�لون ٱلرِ�وا � �قومون إِ� كما �قوم ٱ�ِي �تخبطه ٱ‬
‫ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٥ :‬‬ ‫ٱل َم ِّس﴾‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ )از ﻗﺒﺮﺷﺎن( ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺷﺪت دﭼﺎر‬
‫ﺟﻨﻮن و اﺧﺘﻼل ﺣﻮاس ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ اﻓﺮاد رﺑﺎﺧﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آري؛ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﺎنﮐﻪ ﻟﻄﻒ و ﻣﻨﺖ اﻟﻬﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اذﮐﺎر ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪن آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ در ﺷﺐﻫﺎ از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﺼﻮن‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎنِ ﺟﻦزده‪ ،‬دﭼﺎر ﺑﯿﻬﻮﺷﯽ و ﺻﺮع ﻣﯽﺷﻮد و از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ؛ رﺑﺎﺧﻮران ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ و ﺣﺮﮐﺎﺗﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﺟﻦزده‪ ،‬ﻏﯿﺮﻋﺎديﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ دو دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ رﺑﺎﺧﻮاران در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‬
‫از ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن در دﻧﯿﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﺟﻦزده‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﺣﺮﮐﺎﺗﺸﺎن ﻏﯿﺮﻋﺎديﺳﺖ؟‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎ را ﺑﺮ آن‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺑﺎﺧﻮران در دﻧﯿﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﺟﻦزده رﻓﺘﺎري ﻏﯿﺮﻋﺎدي دارﻧﺪ و‬
‫در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ از ﻗﺒﺮﺷﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬او را دﭼﺎر ﺟﻨﻮن و‬
‫اﺧﺘﻼل ﺣﻮاس ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ!‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﯽاﺳﺎس و ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ْ‬ ‫ُۡ‬ ‫َّ ۡ‬
‫رﺑﺎﺧﻮاري روي ﻣﯽآورﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪﴿ :‬إِ� َما ٱ�َ ۡي ُع مِثل ٱ ّلرِ�َ ٰوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ در ﻣﯿﺎن رﺑﺎ و داد و ﺳﺘﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد!‬
‫ﺑﻪادﻋﺎي اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺎرِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎرِ‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن را ﺑﺎ ﺻﺪ و ده ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻗﯿﺎس اﯾﻦﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﯿﺎس ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ آدم‪ ‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِ� ‪] ﴾٧٦‬ص ‪ [٧٦ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬اﺑﻠﯿﺲ(‬ ‫ط‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫ۥ‬ ‫﴿قَ َال َ�نَا ۠ َخ ۡ�‪ّ ٞ‬م ِۡن ُه َخلَ ۡق َت� مِن نَّار َو َخلَ ۡق َت ُ‬
‫ه‬
‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از آدم ﺑﻬﺘﺮم؛ ﻣﺮا از آﺗﺶ و او را از ﮔ‪‬ﻞ آﻓﺮﯾﺪهاي«‪ .‬اﻓﺮاد رﺑﺎﺧﻮار ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪232‬‬

‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ روي ﻣﯽآورﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ«! اﻣﺎ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وأَ َح َّل ٱ َّ ُ‬
‫�‬
‫ۡ َ ۡ َ َ َ َّ َ ّ ْ‬
‫لر�َ ٰوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل‪ ،‬و رﺑﺎ را ﺣﺮام‬
‫ٱ�يع وحرم ٱ ِ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ« و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‪ ،‬ﺑﺎ رﺑﺎ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﯾﻦ دو ﯾﮏﺳﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺶ واروﻧﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ را ﺣﻖ و ﺣﻖ را‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درك و ﻗﻠﺒﺶ ﻣﺤﻮ و واروﻧﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ٱ ۡ� َّول َ‬ ‫َ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[١٣ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾١٣‬‬ ‫� َعلَ ۡيهِ َء َا� ٰ ُت َنا قَ َال أ َ ٰ‬
‫� ِط ُ‬ ‫﴿إ ِ َذا ُ� ۡت َ ٰ‬
‫و ﭼﻮن آﯾﺎت ﻣﺎ ﺑﺮ او ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺶ ﺳﺎﻟﻢ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬واﺿﺢﺗﺮﯾﻦ و رﺳﺎﺗﺮﯾﻦ ﮐﻼم را‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ؛ اﷲ‪ ‬دﻟﯿﻠﺶ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡۜ َ َ َ َ ٰ ُ ُ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[١٤ :‬‬ ‫� قلو� ِ ِهم َّما �نوا يَ�سِ ُبون ‪﴾١٤‬‬ ‫﴿� ۖ بل ران‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دلﻫﺎﯾﺸﺎن زﻧﮕﺎر ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺶ زﻧﮕﺎر ﮔﻨﺎه ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻖ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﺎﻃﻞ را ﺣﻖ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺧﻮاران ﮐﻪ داد و ﺳﺘﺪ و رﺑﺎ را ﯾﮏﺳﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫ﻓﺮوش‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ«؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل‪ ،‬و رﺑﺎ را ﺣﺮام‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل راه ﺗﻮﺑﻪ را ﻓﺮاروي رﺑﺎﺧﻮاران ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ راه ﺗﻮﺑﻪ را ﻓﺮاروي ﻫﺮ ﮔﻨﻪﮐﺎري ﻣﯽﻧﻬﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎزﮔﺮدد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ْ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫ً َْ َْ‬ ‫َّ ُ َ ُّ‬
‫اﺣﻠﺘِ ِﻪ‪ (1 ).«...‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ �» :‬أﺷﺪ ﻓﺮﺣﺎ ِﺑﺘﻮ� ِﺔ �ﺒ ِﺪهِ ِﻣﻦ أﺣ ِﺪ�ﻢ ﺑِﺮ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻔﻆ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 2744‬از‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪2747‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
 ‫‪233‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫»اﷲ‪ ،‬از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻓﺮدي ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺳﻮار اﺳﺖ؛ ﺷﺘﺮش ﮐﻪ آب و ﻏﺬاي او را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ دارد‪ ،‬از او ﻣﯽر‪‬ﻣ‪‬ﺪ و ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫او‪ ،‬از‪ -‬زﻧﺪﮔﯽ‪ -‬و از ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮش ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي درﺧﺘﯽ ﻣﯽرود و‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺷﺘﺮش را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻨﺎرش اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺴﺎر ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺷﺪت ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﻣﻨﯽ و ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﻓﺮط ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮد ﮐﻪ ﺧﻮد را در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻪﻗﺪر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد؟! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮدي ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪي ﺗﺤﺮﯾﻢ رﺑﺎ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ ٓ َ ُ َ ۡ َ ‪َ َ ٰ َ َ َ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫� فل ُهۥ َما َسلف﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ‬ ‫﴿�من جاءهۥ موعِظة مِن ر�ِهِۦ فٱنت‬
‫از رﺳﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش )درﺑﺎرهي رﺑﺎ( از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎز آﯾﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺐ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ«؛ ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪي رﺑﺎﺧﻮاري را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده‪ ،‬از‬
‫آن اوﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ از ﺑﺎﺑﺖ رﺑﺎ از ﮐﺴﯽ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آن ﺑﮕﺬرد و رﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺞ وداع اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺑﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮِ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽاﺳﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در دوران‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬در ﺳﺮرﺳﯿﺪ‪ ‬ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ واﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬وامِ‬
‫ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻦ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري دﯾﮕﺮ روي آن ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ و ﺑﺮاي ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺘﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﺒﻠﻎ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬رﺑﺎي دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را‬
‫ﻟﻐﻮ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬رﺑﺎي ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪﻫﯽ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ درﯾﺎﻓﺖ وام رﺑﻮي‪ ،‬ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوي ﺑﺰرگ اﯾﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺣﮑﺎم اﻻﻫﯽ‬

‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 6309‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ رواﯾﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮي در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎري وﺟﻮد دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪234‬‬

‫را اﺟﺮا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻟﻐﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬رﺑﺎي ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻋﺒﺎس اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﯾﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻗﺎزادﮔﺎن اﻣﺮوزي ﮐﻪ زﯾﺮ‬
‫ﭼﺘﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺸﺎن‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺎر ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و از دﯾﭙﻠﻮﻣﺎﺳﯽ و ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮاي ﭘﯿﺶﺑﺮد اﻫﺪاف ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ ،‬رﺑﺎي ﻋﻤﻮﯾﺶ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدم را از ﮐﺎري ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮدم را از ﻓﻼن ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهام؛ اﯾﻨﮏ ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﮕﺎه ﭘﺮﻧﺪهي ﺷﮑﺎري ﺑﻪ ﺷﮑﺎرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺮﺳﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﻓﻼن ﮐﺎر ﻣﻤﻨﻮع را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﮐﻪ او را دوﭼﻨﺪان ﻣﺠﺎزات‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺗﻦ دادﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﺑﺮ ﻣﺸﺮقزﻣﯿﻦ ﺗﺎ ﻣﻐﺮبزﻣﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ راﻧﺪﻧﺪ و از‬
‫ﺧﺎور ﺗﺎ ﺑﺎﺧﺘﺮ را در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ درآوردﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ اﻣﺖ و‬
‫ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺮ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺣﺎﮐﻢ ﺟﺎري‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻧﺰدﯾﮑﺎن اوﺳﺖ و ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫ﺣﺎﺷﯿﻪي اﻣﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و ﮐَﺮم‪ ‬و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ راه ﺗﻮﺑﻪ را ﻓﺮاروي‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ ٓ َ ُ َ ۡ َ ‪َ َ ٰ َ َ َ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫� فل ُهۥ َما َسلف﴾‪.‬‬ ‫ﮔﻨﻪﮐﺎران ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪�﴿ :‬من جاءهۥ موعِظة مِن ر�ِهِۦ فٱنت‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ت ُ� َّم ل َ ۡم َ� ُتو�ُوا ْ فَلَ ُه ۡم َع َذ ُ‬
‫اب َج َه َّن َم َول ُه ۡم‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ� َ َ َ ُ ْ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫ِين �تنوا ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ َۡ‬
‫]اﻟﱪوج‪[١٠ :‬‬ ‫�ق ‪﴾١٠‬‬‫عذاب ٱ� ِر ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن را ﺷﮑﻨﺠﻪ دادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب دوزخ و ﻋﺬاب‬
‫آﺗﺶ ﺳﻮزان‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن )آﻣﺎده( اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﻘﺮه‪275:‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪي آﯾﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

 ‫‪235‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن "اﺻﺤﺎب اﺧﺪود" اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﮔﻮدالﻫﺎﯾﯽ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺣﻔﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و در آن آﺗﺶ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑﺎاﯾﻤﺎن را در اﯾﻦ‬
‫ﮐﻮرهﻫﺎي آدمﺳﻮزي ﺑﻪ آﺗﺶ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ٓ‬ ‫ََ ْ ۡ‬ ‫َ ُ ۡ َ َٰ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ ۡ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫ِ� ش ُهود ‪َ ٧‬و َما �ق ُموا مِن ُه ۡم إِ� أن يُؤم ُِنوا ب ِٱ�ِ‬ ‫﴿وهم � ما �فعلون ب ِٱلمؤ ِمن‬
‫]اﻟﱪوج‪[٨ ،٧ :‬‬ ‫ٱ ۡل َعز�ز ٱ ۡ َ‬
‫� ِمي ِد ‪﴾٨‬‬ ‫ِ ِ‬
‫و ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﻋﺬاﺑﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و از ﻣﺆﻣﻨﺎن اﯾﺮادي ﺟﺰ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ ﺗﻮاﻧﺎ و ﺳﺘﻮده اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ ﻣﻮﻣﻨﺎن و دوﺳﺘﺎن اﷲ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ُ َ ُ ْ‬
‫ت � َّم ل ۡم َ�تو�ُوا﴾‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدان و‬
‫ﺗﻮﺑﻪ داده ﺑﻮد‪﴿ :‬إ َّن ٱ َّ� َ َ َ ُ ْ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫ِين �تنوا ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن را ﺷﮑﻨﺠﻪ دادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را‬
‫َ َ َ َُٓ َ ۡ َ ‪ٞ‬‬
‫دوﺳﺖ دارد؛ از اﯾﻦرو درﺑﺎرهي ﮔﻨﻪﮐﺎران رﺑﺎﺧﻮار ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬من جاءهۥ موعِظة‬
‫ََ‬ ‫ّ َّ ّ َ َ َ ٰ َ َ‬
‫� فل ُهۥ َما َسلف﴾‪» :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش )درﺑﺎره‪-‬‬ ‫مِن ر�ِهِۦ فٱنت‬
‫ي رﺑﺎ( از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎز آﯾﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ«؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺲ از ﺣﺮام‬
‫ﺷﺪن رﺑﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام روي ﺑﯿﺎورد و ﺣﺮام ﺑﺨﻮرد و ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬دوزﺧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫َ َ ۡ َ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬
‫�ون﴾‪:‬‬ ‫ار� هم �ِيها � ِ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ومن �د فأو��ِك أص�ب ٱ� ِ‬
‫»و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬دوزﺧﯽاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺠﺎزات رﺑﺎﺧﻮاران در آﺧﺮت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺠﺎزات دﻧﯿﻮي رﺑﺎﺧﻮاران‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫َ ۡ َ ُ َّ ُ ّ ْ‬
‫لر�َ ٰوا﴾‪» :‬اﷲ‪ ،‬رﺑﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ« و آنرا از ﻣﯿﺎن‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬محق ٱ� ٱ ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺮد؛ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن رﺑﺎ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن ﺣﺴﯽ و ﻇﺎﻫﺮي؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫آﻓﺘﯽ ﭼﻮن ﺑﯿﻤﺎريِ ﺧﻮدش ﯾﺎ ﻋﺰﯾﺰاﻧﺶ ﻣﯽاﻧﺪازد و رﺑﺎﺧﻮار ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫دارو و درﻣﺎن‪ ،‬ﭘﻮل ﻓﺮاواﻧﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﺶ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﯾﺎ دزدي‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫داراﯾﯽِ او را ﺑﻪﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ دﻧﯿﻮيﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺑﻮديِ ﻣﻌﻨﻮي و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس رﺑﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ در ﺛﺮوت رﺑﺎﺧﻮار‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﯿﺴﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘ‪‬ﺮ از ﭘﻮل دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮدش از آن ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﯽﺑﺮد و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪236‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﺮا زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ داﻧﺴﺖ؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫وﺿﻊ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ از ﻫﺮ ﻓﻘﯿﺮي ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﯿﺴﻪﻫﺎ ﭘﻮل دارد و آنرا ﺑﺮاي‬
‫وارﺛﺎﻧﺶ ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺧﻮدش ﻫﯿﭻ اﺳﺘﻔﺎدهاي از آن ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺑﯽﺧﯿﺮي و ﻧﺎﺑﻮديِ ﻣﻌﻨﻮيﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ اﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� ۡر ِ� ٱلص َد� ٰ ِ‬
‫ت﴾‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺻﺪﻗﺎت را اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬رﺷﺪ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و ﺛﺮوت را در ﭘﯽ دارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ْ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ ُ َّ َّ ِّ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫ﺐ ﻓ ِﺈن اﷲ ﻳﻘﺒَﻠ َﻬﺎ‬ ‫ﺐ َﻃﻴِّﺐ‪ ،‬وﻻ �ﻘﺒﻞ ا� ِإﻻ اﻟﻄﻴ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺼﺪق ِﺑ ِﻌﺪ ِل �ﻤﺮ ٍة ِﻣﻦ ﻛﺴ َ ٍ‬
‫ﺒﻞ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻮن ِﻣﺜْ َﻞ اﺠﻟَ‬
‫َ ُ َ‬
‫�‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺣﻰﺘ‬ ‫� ْﻢ ﻓَﻠُ َّﻮ ُ‬
‫ه‬
‫َ َ ُ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬‫ﻛ‬ ‫ﻬﺎ‪،‬‬‫�ﻴَﻤﻴﻨﻪ ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﻳُ َﺮ ِّ�ﻴﻬﺎ ل َﺼﺎﺣﺒَ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ از ﻣﺎل ﺣﻼل ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ -،‬و اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺻﺪﻗﻪاي را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن‬
‫را ﭼﻨﺎن ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻮه‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺮهاﺳﺐ‬
‫ﺧﻮد را ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﯿﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ون أَ ۡم َ� ٰل َ ُه ۡم � َسبيل ٱ َّ�ِ ك َم َثل َح َّبة أ� َب َت ۡ‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ َّ َ ُ ُ َ‬
‫ت َس ۡب َع َس َنابِل ِ�‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿مثل ٱ�ِين ينفِق‬
‫َ ْ َُ‬ ‫ُّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦١ :‬‬ ‫� ُس� ُبل ٖة ّمِائة َح َّبةٖ﴾‬
‫ِ‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻫﻔﺖ‬
‫ﺧﻮﺷﻪ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و در ﻫﺮ ﺧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﯾﮑﺼﺪ داﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريﺳﺖ و ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﻧﺴﺎن ﻫﺮ‬
‫ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺻﺪﻗﻪاش ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي‬
‫ٌَ‬ ‫ﺛﺮوﺗﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ َ� َﻘ َﺼ ْ‬
‫ﺖ َﺻ َﺪﻗﺔ ِﻣ ْﻦ‬
‫ﺎل«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫َ‬
‫ﻣ ٍ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﺪﻗﺎت را در ﮐﻨﺎرِ رﺑﺎ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺑﺎ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ و ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺣﺮامﺧﻮاريﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن‪ ،‬اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺻﺪﻗﻪ و رﺑﺎ را‬
‫در ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و ﺳﺘﻢﮐﺎران رﺑﺎﺧﻮار‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .566‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .561‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪237‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ ٰ َ َ َ ُ ْ َّ َ‬
‫لصل ٰوةَ َو َءات ُوا ٱ َّلزك ٰوةَ ل ُه ۡم أ ۡج ُره ۡم‬ ‫ت وأقاموا ٱ‬
‫﴿إِن ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا ٱل�ل ِ� ِ‬
‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َ ٌ ََ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٧ :‬‬ ‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم َو� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪﴾٢٧٧‬‬
‫ع َ‬
‫ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده و اﻋﻤﺎل ﺷﺎﺳﯿﺘﻪ اﻧﺠﺎم داده و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷﺘﻪ و زﮐﺎت داده‪-‬‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺗﺮس و اﻧﺪوﻫﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﺲ از ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫� م َِن ٱ ّلر�َ ٰٓوا ْ إن ُك ُ‬
‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٢٧٨‬‬
‫ْ‬ ‫ام ُنوا ْ ٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َو َذ ُروا َما بَ ِ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٨ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ از اﻣﻮال رﺑﺎ )ﻧﺰد‬
‫ﻣﺮدم( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺲ از ﯾﮏ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻘﻮاﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺎص‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻬﯽ از رﺑﺎ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﻪ اﺟﺘﻨﺎب از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام و‬
‫اﻧﺠﺎمِ واﺟﺒﺎت اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ب ّم َِن‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ۡ‬ ‫ُ ُ ُّ ۡ َ‬ ‫َ ّ َ ٰٓ ْ‬ ‫ْ‬
‫﴿ َو َذ ُروا َما بَ ِ َ‬
‫لر�وا إِن كنتم مؤ َ ِمن ِ� ‪ ٢٧٨‬فإِن لم �فعلوا فأذنوا ِ�ر ٖ‬ ‫� مِن ٱ ِ‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬ ‫ُ َ َۡ‬ ‫ُُۡ ََ ُ‬
‫ُ ۡ‬
‫و� ِۖۦ �ن تبت ۡم فل� ۡم ُر ُءوس أم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون ‪﴾٢٧٩‬‬ ‫ٱ َّ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٩ ،٢٧٨ :‬‬
‫و اﮔﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ از اﻣﻮال رﺑﺎ )ﻧﺰد ﻣﺮدم( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از‬
‫دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ در ﯾﮏ وام رﺑﻮي‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯽ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ دادهاﯾﺪ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ اﺻﻞ ﭘﻮلِ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮع‪ ،‬ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﺎن ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن را درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي از ﺟﻤﻠﻪ در‬
‫ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻮد‪ ‬ﭘﻮﻟﺶ را ﺑﮕﯿﺮد و آنرا ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﯿﺎس و ﭘﻨﺪار ﺑﺎﻃﻠﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ آﻟﻮده‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪238‬‬

‫ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آنرا ﺑﺸﻮﯾﺪ؟ ﭼﺮا از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا از ﻧﺠﺎﺳﺖ دوري ﻧﮑﻨﺪ؟ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺎﺳﯽ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻮد ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬رﺑﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬آنرا ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﮔﻔﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻧﮏ آنرا ﺑﺮاي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮدارد‪ .‬ﺗﺎزه اﮔﺮ از آن‬
‫ﭘﻮل ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دارد؟ ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ اﺻﻼً در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﺷﻤﺎ ﯾﺎ از آنِ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﭼﻨﯿﻦ راﻫﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو آنﻫﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﻮﻟﺘﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮاﻓﻖ اﻧﺠﺎمﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻮد‪ ‬ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺳﭙﺮدهي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﺳﻮد و زﯾﺎنِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﺳﻮدي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺮدهي ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﻮﻟﺘﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻦ اﯾﻦ ﺳﻮد را از آﻧﺎن ﻧﮕﯿﺮم‪ ،‬آنﻫﺎ آنرا در راه ﺣﺮام ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺻﻼً‬
‫اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاريِ ﺣﺮاﻣﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺗﺎزه اﮔﺮ ﺳﻮد ﭘﻮل‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﺪادهاﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺷﻮﯾﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﺣﮑﺎﯾﺖ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را در ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و آنﮔﺎه‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﺳﺘﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎزه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻠﯿﻮن ﭘﻮل از ﻃﺮﯾﻖ رﺑﺎ ﯾﺎ ﺑﻬﺮهي ﺑﺎﻧﮑﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬او‬
‫آنرا ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ؟ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺣﺮص و آز‪ ،‬او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﺑﺪارد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﭘﻮل را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﻢ؟ و آنﻗﺪر اﻣﺮوز و ﻓﺮدا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و آنرا ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪآﻣﻮزي دارد؛‬
‫دﯾﮕﺮان ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ ﮐﻪ آدم ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻮﻟﺶ را در ﺑﺎﻧﮏ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺳﻮدش را ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺲ ﻻﺑﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﯾﺮادي ﻧﺪارد«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺰهي‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﮐﺎمِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ در ﭘﯽِ ﺗﺄﺳﯿﺲ و راهاﻧﺪازي ﺑﺎﻧﮏ‬
 ‫‪239‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ دارد و ﮐﺎرِ‬
‫دﺷﻮاريﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮدﺟﻮﯾﺎن ﺑﺮاي راهاﻧﺪازيِ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊﺗﺮاﺷﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮدم ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي دﺳﺖرﺳﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﯾﻢ در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن از ﺑﻬﺮهي‬
‫ﺑﺎﻧﮑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﯿﻢ و آنرا ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻬﯽ ﺑﺮاي ﺟﻮاز‬
‫ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي و ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺳﻮد‪ ‬ﺑﺎﻧﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﮐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎﻃﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺺ‪‬‬
‫ُ َ‬ ‫ََ ُ ۡ ُ ُ َ‬
‫وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم �‬ ‫آﺷﮑﺎر ﻗﺮآن روي آوردهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فل�م ر ُء‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬ ‫َۡ‬
‫�ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾‪» :‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺑﺎي راﯾﺞ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯽِ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم را ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺑﺎ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ رواج داﺷﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫آن دوران‪ ،‬اﯾﻦ رﺑﺎ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد درﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنرا ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺑﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬زﯾﺮِ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫و ﺑﯽاﺳﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺑﺎ را ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮم و آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻢ؟!‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺎمداري ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ دﻗﺖ و ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ در اﺷﺘﺒﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن‬
‫ُ‬ ‫ُُۡ ۡ ََ ُ ۡ ُ ُ َ‬
‫وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم﴾‪» :‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ«؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬ ‫تبتم فل�م ر ُء‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي را ﺣﺮام‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬ ‫ُ َ َۡ‬ ‫ُ َۡ‬ ‫ُُۡ ََ ُ‬
‫ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪�﴿ :‬ن تبت ۡم فل� ۡم ُر ُءوس أم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾‪» :‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺄﺳﻒآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ و ﮐﺎﻓﺮان در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺑﺎﺧﻮار ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻞ ﭘﻮل ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪240‬‬

‫و از ﻓﺮعِ آن ﺑﮕﺬرد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﮔﺮدد و ﻧﻪ ﺑﺎ از‬
‫دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاش ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﻮل را‬
‫از دﺳﺖ‪ ‬ﮐﻔﺎر ﺑﻪد‪‬ر آورﯾﻢ ﺗﺎ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﻮل ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد؟ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮر و ﺗﻮﻫﻤﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از وﺳﻮﺳﻪ و ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺎزه ﺣﺎل‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎبِ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺣ‪‬ﮑﻢ‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬ ‫ُ َ َۡ‬ ‫ُ َۡ‬ ‫ُُۡ ََ ُ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪�﴿ :‬ن تبت ۡم فل� ۡم ُر ُءوس أم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾‪» :‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﺸﺎﯾﺶ و ﺑﺮونرﻓﺘﯽ از ﻫﺮ‬
‫ﻣﺸﮑﻞ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺑﺎ رﺑﺎ‬
‫ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ‬
‫ُ‬
‫اﺟﺘﻬﺎد و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪوﺿﻮح ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن ت ۡب ُت ۡم‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬ ‫ُ َ َۡ‬ ‫ُ َۡ‬ ‫ََ ُ‬
‫فل� ۡم ُر ُءوس أم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾‪» :‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﺨﺺِ ﺑﺪﻫﮑﺎر‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﺑﺪﻫﯽاش ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮد و ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﻬﻠﺖ دﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ اﺻﻞِ‬
‫ﻃﻠﺒﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎي دوﯾﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎري‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎل دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ وﻗﺖ ﻣﯽدﻫﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺑﺪﻫﯽ! اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٠ :‬‬ ‫�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ ِ َ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫�� ٖ﴾‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﺗﺼﺮف در‬
‫آنرا ﺑﺮاي او ﻣﺒﺎح ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرش را ﺑﻪ‬
 ‫‪241‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫زﻧﺪان‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻻ ﭘﻮﻟﻢ را ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ درﺻﺪي ﺳﻮد ﺑﭙﺮدازي؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪ دادﮔﺎه و زﻧﺪان ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻤﺎن و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ‪ ‬ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﺑﻨﺪهي راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺮد؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺑﻨﺪهي درﻫﻢ و دﯾﻨﺎر ﯾﺎ ﻏﻼمِ زر و ﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﭘﻮل و‬
‫ﺛﺮوت ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهي زر و ﺳﯿﻢ‪ ،‬دﻋﺎي ﻧﺎﺑﻮدي ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي اﺻﻞِ ﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﺮع ﯾﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪.‬‬
‫َ َ ُ ْ َ َّ ُ‬
‫و اﻣﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم ﮐﻪ از ﻣﻬﻠﺖ دادن ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وأن ت َص َّدقوا خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم﴾؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﮔﺮ )ﺑﺪﻫﯽاش را( ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ از ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺬري و ﺑﺪﻫﯽاش را ﺑﺒﺨﺸﯽ؛‬
‫آﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪي‪ ،‬ﻫﺰار دﺳﺖ ﻟﺒﺎس و ﻫﺰار ﮐﯿﺴﻪ زر و ﺳﯿﻢ داﺷﺘﯽ؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪي‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدي‪ .‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ رﺳﺎﻧﺪ و اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ‬
‫َ َ َّ ُ ْ َ ۡ َّ ُ‬
‫ﺗﻮ ارزاﻧﯽ داﺷﺖ؟ آري؛ اﷲ‪ .‬ﻫﻤﻮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأن ت َصدقوا خ�‪ ٞ‬ل� ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و‬
‫اﮔﺮ )ﺑﺪﻫﯽاش را( ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َّ ُ َ َّ ٰ ُ ُّ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫ت َوه ۡم �‬ ‫� � �ف ٖس ما كسب‬ ‫﴿ َوٱ�قوا يَ ۡو ٗما ت ۡر َج ُعون �ِيهِ إِ� ٱ�ِۖ �م تو‬
‫ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨١ :‬‬ ‫ُ�ظل ُمون ‪﴾٢٨١‬‬
‫و از روزي ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻋﻤﻞ ﻫﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آري؛ ﺑﺎﯾﺪ از آن روز ﺑﺰرگ ﺗﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻟﺨﺖ و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي‬
‫ُّ‬
‫ل‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ي‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ح َبتِهِۦ َو�َ‬
‫ِ‬ ‫﴿يَ ۡو َم يَفِ ُّر ٱل ۡ َم ۡر ُء م ِۡن أخِيهِ ‪َ ٣٤‬وأ ّ ِمهِۦ َوأ�ِيهِ ‪َ ٣٥‬و َ� ٰ‬
‫ِ‬
‫َ ۡ ‪ۡ ٞ‬‬
‫]ﻋﺒﺲ ‪[٣٧ ،٣٤ :‬‬ ‫ّم ِۡن ُه ۡم يَ ۡو َم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ‪﴾٣٧‬‬
‫روزي ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﺑﺮادرش ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و از ﻣﺎدر و ﭘﺪرش ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ .‬و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ .‬در آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﮐﺎري دارد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪242‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي آن‬

‫روز ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎت«؛ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ‬
‫‪ -١٦٢٣/١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺟﺘنِﺒﻮا الﺴﺒﻊ الﻤﻮ�ِﻘ ِ‬
‫َّ َ َّ َ ُ َّ َ ِّ‬ ‫َُْ ْ‬ ‫ِّ ْ‬ ‫ِّ ْ ُ‬ ‫َ ُ َّ َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫الﺮﺸك ﺑﺎﷲِ‪ ،‬والﺴﺤ ُﺮ‪َ ،‬و�ﺘﻞ اﻨﻟَّﻔ ِﺲ اﻟ ِﻲﺘ ﺣﺮم اﷲ إِﻻ ﺑﺎﺤﻟﻖ‪،‬‬ ‫َرﺳﻮل اﷲِ‪َ ،‬وﻣﺎ ﻫﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬‬
‫ُْ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ َ ِّ َ ْ َ َّ ْ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ُ ِّ َ‬
‫ﺎت‬
‫ﺎت الﻤﺆﻣِﻨ ِ‬‫ﻴﻢ‪ ،‬واﺘﻟﻮ� ﻳﻮم الﺰﺣ ِﻒ‪ ،‬وﻗﺬف الﻤﺤﺼﻨ ِ‬ ‫ﺎل اﻴﻟَتِ ِ‬ ‫وأ�ﻞ الﺮ�ﺎ‪ ،‬وأ�ﻞ ﻣ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬
‫اﻟﻐﺎﻓ ِﻼ ِت«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ ﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﺤﺮ و‬
‫) ‪(2‬‬
‫رﺑﺎﺧﻮاري‪،‬‬ ‫ﺟﺎدوﮔﺮي‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺣﻖ‪،‬‬
‫ﺧﻮردن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮار ﮐﺮدن از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬و ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ‬
‫ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ را ﻧﺎم ﺑﺮد‬
‫ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ‪ ،‬اﺷﺘﯿﺎق ﺑﯿﺶﺗﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ و آﻣﺎدهي ﺷﻨﯿﺪن رﻫﻨﻤﻮد‬
‫ﻧﺒﻮي ﺷﻮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ ﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﻧﻮاع ﺷﺮك‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ‪ ،‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﺮه ﺑﺴﺘﻦ و دﻣﯿﺪن؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪنِ اﻓﺴﻮن و دﻣﯿﺪن در آن‪ ،‬ﺷﺨﺺِ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش را اذﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ درﺻﺪد‪ ‬آﺳﯿﺐ زدن ﺑﻪ او ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ او را از ﻫﺪﻓﺶ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ او‬
‫را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﮐﺎري ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪﻓﺶ‬
‫از ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎي ﭘﻠﯿﺪ و زﺷﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2766 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.89:‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪243‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ْ َّ َ ُ َ َ ٰ ۡ‬
‫� َّن‬ ‫َ‬
‫ك ُسل ۡي� ٰ َنۖ َوما �ف َر ُسل ۡي�ٰ ُن َو� ٰ ِ‬ ‫� ُمل ِ‬ ‫﴿وٱ�بعوا ما �تلوا ٱلش�ٰ ِط�‬
‫ك ۡ� ب َباب َل َ�ٰ ُر َ‬‫ّ ۡ َ ََ ٓ َ ََ َۡ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ٰ َ َ َ ْ ّ َ‬
‫وت‬ ‫نزل � ٱلمل ِ ِ ِ‬ ‫لسحر وما أ ِ‬ ‫� �ف ُروا ُ� َعل ُِمون ٱ َّ�اس ٱ ِ‬ ‫ٱلش� ِط‬
‫‪َ َّ َ ُ ۡ َ َ َ ٞ‬‬ ‫ۡ َ َ َّ ٰ ُ َ ٓ َّ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ َ ََ ََُّ‬
‫� َ�قو� إِ� َما � ُن ف ِۡت َنة ف� ت�ف ۡر ۖ � َي َت َعل ُمون‬ ‫ان مِن أح ٍد ح‬ ‫و�ٰروتۚ وما �علِم ِ‬
‫َّ ۡ‬ ‫َ‬ ‫� ٱل ۡ َم ۡر ِء َو َز ۡوجهِۦ َو َما ُهم ب َضا ٓ ّر َ‬ ‫َُۡ َ َُُّ َ‬
‫ون بهِۦ َ� ۡ َ‬
‫�ن بِهِۦ م ِۡن أ َح ٍد إِ� �ِإِذ ِن‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ۚ‬ ‫مِنهما ما �ف ِرق ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ َ َ‬
‫نف ُع ُه ۡم َو َل َق ۡد َعل ُِموا ْ ل َ َمن ٱ ۡش َ َ‬
‫�ٮ ٰ ُه َما ُ�ۥ ِ� ٱ�خ َِرة ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫�ِ و�تعلمون ما ي�هم و� ي‬ ‫ٱ ۚ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠٢ :‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫� ۡوا بِهِ ٓۦ أنف َس ُه ۡ ۚم ل ۡو �نوا َ� ۡعل ُمون ‪﴾١٠٢‬‬ ‫م ِۡن َخ َ� ٰ �ق َو َ� ۡئ َس َما َ َ‬
‫ٖ ِ‬
‫و )ﯾﻬﻮدﯾﺎن( از آنﭼﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ درﺑﺎرهي ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﻠﯿﻤﺎن )ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم(‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮐﻔﺮ ﻧﻮرزﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺤﺮ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻪ ﻧﺎم‪-‬‬
‫ﻫﺎي( ﻫﺎروت و ﻣﺎروت ﻧﺎزل ﺷﺪ‪) ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش ﻣﯽدادﻧﺪ(‪) .‬آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻃﺮز ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﮐﺮدن ﺳﺤﺮ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ( و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﯾﺎد ﻧﻤﯽدادﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ )اﺑﺘﺪا( ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ وﺳﯿﻠﻪي آزﻣﺎﯾﺸﯿﻢ؛ ﻣﺒﺎدا ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮي‪ .‬وﻟﯽ آنﻫﺎ از آندو ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﺮد و ﻫﻤﺴﺮش ﺟﺪاﯾﯽ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزه و ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺿﺮر داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﻓﺎﯾﺪه؛ و ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺧﺮﯾﺪار ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي در آﺧﺮت‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬و آنﭼﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐُﺸﺘﻦ ﺳﺎﺣﺮ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ از ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﺴﺎرت و‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﯽاش و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎن ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در‬
‫ﺎلﺴﻴْ ِﻒ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺎﺣﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﺮﺿ ُ� ُﻪ ﺑ َّ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﺣ ُّﺪ َّ‬
‫الﺴﺎﺣﺮ َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺮﺿ�َ ٌﺔ ﺑ َّ‬
‫ﺎلﺴﻴْ ِﻒ«‬ ‫ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺰﻧﻨﺪ )و ﺑﮑُﺸﻨﺪ(«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ْ َ » :‬‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ رﻓﻊِ آن‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي )‪(1460‬؛ دارﻗﻄﻨﯽ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد‬
‫)‪(114/3‬؛ اﺑﻦ اﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻟﺪﯾﺎت‪ ،‬ص‪53:‬؛ و راﻣﻬﺮﻣﺰي در اﻟﻤﺤﺪث اﻟﻔﺎﺿﻞ‪ ،‬ص‪ ،485 :‬از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﮑﯽ از ﺣﺴﻦ از ﺟﻨﺪب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و‬
‫ت ﻣﻌﻨﻌﻦ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬اﻟﻌﻠﻞ اﻟﮑﺒﯿﺮ از ﺗﺮﻣﺬي )‪(430‬؛‬
‫ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺪﻟﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮر ‪‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي در ﺟﺎﻣﻊ ﺧﻮد )‪ (60/4‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬درﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺖ ﻣﻮﻗﻮف اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺟﻨﺪب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪244‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاع ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو‪ ،‬ﮐﻔُﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺟﻦﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻦ در ﻣﯿﺎن زن‬
‫و ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ آﯾﻪي ‪ 102‬ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﮐُﻔﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از‬
‫ﺷﺮك‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي اﻧﺴﺎن ﺗﻦ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﺎدو ﺷﺪ؛ ﯾﻬﻮدي ﭘﻠﯿﺪي ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻟﺒﯿﺪ ﺑﻦ اﻋﺼﻢ‪ ،‬آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﺳﺤﺮ ﮐﺮد؛ وي‬
‫ﺟﺎدوﯾﺶ را در ﭼﺎﻫﯽ ﮔﺬاﺷﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﺎدوي آن ﭘﻠﯿﺪ ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭘﺎرهاي از ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽِ‬
‫ُۡ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬
‫ب ٱلفل ِق﴾ و ﴿قل‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﻮرهﻫﺎي ﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫اس﴾ را ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬اﯾﻦ دو ﺳﻮره را ﺑﺮ‬ ‫ب ٱ َّ� ِ‬‫َ ُ ُ َ ّ‬
‫أعوذ بِر ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﷲ‪ ‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دور ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ و اﯾﻦ ﺳﺤﺮ را از ﭼﺎه ﺑﯿﺮون آورد و آنرا از ﻣﯿﺎن ﺑ‪‬ﺮد‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوي آن ﯾﻬﻮديِ ﭘﻠﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺧﺒﺎﺛﺖ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‬
‫و دﺷﻤﻨﯽِ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳﻼم اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ ٗ ّ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ ُ َ َ َّ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫ٰ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ‬
‫اس ع�وة ل ِ�ِين ءامنوا ٱ�هود وٱ�ِين أ��وا﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[٨٢ :‬‬ ‫جدن أشد ٱ� ِ‬ ‫﴿� ِ‬
‫ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را در دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﯾﻬﻮد و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﯾﻬﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ ﻣﻮﻣﻨﺎن ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺸﺮﮐﺎن را؛ ﻟﺬا ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺳﺤﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و اﷲ‪ ‬را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﮐﻪ ﺳﺤﺮﺷﺎن را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫• ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ارواح ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ و ﮐُﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫• و ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮه ﺑﺴﺘﻦ و داروﻫﺎ و‬
‫ﭼﻮبﻫﺎي ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺐ و اﻣﺜﺎلِ آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫‪245‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺟﺎدوﮔﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﮑُﺸﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺟﺎدوﯾﺶ از ﻧﻮعِ ﮐُﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ارﺗﺪادش ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺳﺤﺮش از ﻧﻮع دوم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺒﻪﮐﺎري و‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﺣﻖّ دﯾﮕﺮان ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻋﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ً َ ُ َ َّ ُ ْ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض فسادا أن �قتل ٓوا أو‬ ‫﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين �ارِ�‬
‫ُ َ َّ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ّ ۡ َ َ ۡ ُ َ ۡ ْ َ ۡ َ‬
‫ض﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٣ :‬‬ ‫يصلب ٓوا أو �قطع �يدِي ِهم وأرجلهم مِن خِ� ٰ ٍف أو ينفوا مِن ٱ�� ِ‬
‫ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺑﻪﺣﻖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐُﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮِ‬
‫ذﻣﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮِ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ‪.‬‬
‫ذﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در‬
‫ﻗﺒﺎل وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬از ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮوِ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و در‬
‫ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ وارد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬او را‬
‫در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺎزرﮔﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاي داد و ﺳﺘﺪ ﺑﻪ او اﻣﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ درﺑﺎرهي اﺳﻼم ﺟﺴﺖوﺟﻮ‬
‫ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﺳﻼم را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٱ َّ�ِ ُ� َّم َ�بۡل ِۡغهُ‬ ‫� � َ ۡس َم َع َك َ� ٰمَ‬
‫ج ۡر ُه َح َّ ٰ‬
‫َ ۡ َ َ َ َ ََ‬ ‫ۡ َ َ ‪ۡ ُۡ َ ّ ٞ‬‬
‫�� ِ� ٱستجارك فأ ِ‬
‫﴿�ن أحد مِن ٱلم ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦ :‬‬ ‫مأمنهۥ﴾‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺸﺮﮐﯽ از ﺗﻮ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او اﻣﺎن ﺑﺪه ﺗﺎ ﮐﻼم اﷲ را ﺑﺸﻨﻮد و آنﮔﺎه او را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫اﻣﻨﺶ ﺑﺮﺳﺎن‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺣﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﺟﻨﮓ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻋﻬﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﮐُﺸﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ او ﺑﺮاي‬
‫ﮐُﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺑﯿﺎن ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺘﻞ‬
‫ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺣﻖ« و در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪246‬‬

‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮔﺎه ﮐُﺸﺘﻦ اﻓﺮادي ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐُﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده‪ ،‬روا و‬
‫َّ ْ َ َ‬ ‫امﺮ ُ ْ‬ ‫َ ُّ َ ُ ْ‬
‫ﻼث‪:‬‬
‫ئ مﺴ ِﻠ ٍﻢ إﻻ ِﺑ ِﺈﺣﺪى ﺛ ٍ‬‫�ﻞ دم ِ ٍ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ِ‬
‫اﺘﻟﺎر ُك ﺪﻟﻳﻨﻪ ال ْ ُﻤ َﻔﺎر ُق لﻠ َﺠ َﻤ َ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ ِّ ُ َّ‬
‫ﺎﻋ ِﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺸﺘﻦ ﻫﯿﭻ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﺜﻟﻴﺐ الﺰ ِا�‪َ ،‬واﻨﻟَّﻔﺲ ﺑِﺎﻨﻟَّﻔ ِﺲ‪َ ،‬و ِ ِ ِ ِ ِ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ :‬ﻣﺘﺄﻫﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنﮐﻪ دﯾﻨﺶ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و از‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدواج ﮐﺮده و ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻨﮓﺳﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدم در اﻃﺮاﻓﺶ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﮓ او را‬
‫ﻫﺪف ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻨﮓﻫﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ آنﻗﺪر ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرش ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﻮد و آنﻗﺪر ﮐﻮﭼﮏ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﮓﺳﺎر وي ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ و درد و رﻧﺠﺶ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨﮓﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﺣﺴﺎس ﺑﺪن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ زودﻫﻨﮕﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺰﻧﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ‪ ،‬ﺷﮑﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪ و رانِ او را‬
‫ﻫﺪف ﻗﺮار دﻫﻨﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻨﮓﺳﺎر ﮐﺮدن زﻧﯽ از‬
‫ﻏﺎﻣﺪيﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻋﺰ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﮑُﺸﺪ و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺼﺎص ﮐﺎﻣﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﻨﺶ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﺪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﮐُﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ درﺑﺎرهي ﺳﻪ ﮔﻨﺎه ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪» ‬رﺑﺎﺧﻮاري« را ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ‬
‫ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ رﺑﺎ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﯾﻢ و اﺟﻨﺎس و ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ رﺑﺎ در‬
‫آنﻫﺎ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ رﺑﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪» ‬ﺧﻮردن ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ« را ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﯾﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﭘﺪرش را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬از اﻣﻮال وي‬
‫ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﯾﺎ از آن ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﻣﻬﻠﮑﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1676 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬

 ‫‪247‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﺴﺮ؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺧﻮردن ﻣﺎلِ‬
‫ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫»ﻓﺮار از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ«‪ ،‬ﺷﺸﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫دو ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻣﻨﻔﯽ دارد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ روﺣﯿﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻫﻢ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و دوم‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪي دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﷲ‪ ‬ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد را در دو ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ ُ َ ِّ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ ٓ َّ ُ َ َ ّ ٗ ّ َ ۡ ُ َ َ ّ ً ٰ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ‬
‫َ‬
‫ب‬‫ال أو متح ِ�ا إِ� ف ِئةٖ �قد باء بِغ ٖ‬
‫ض‬ ‫﴿ومن يول ِهم يوم� ِ ٖذ دبرهۥ إِ� متح ِرفا لِقِت ٍ‬
‫ص ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َ َّ‬ ‫ّ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[١٦ :‬‬ ‫� ‪﴾١٦‬‬ ‫م َِن ٱ�ِ َومأ َوٮ ٰه ج َهن ُمۖ َو�ِئ َس ٱل َم ِ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺸﺖ ﮐﻨﺪ‪ -‬ﺟﺰ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ( ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪي دوﺑﺎره ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ‪ -‬ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ دوزخ اﺳﺖ و ﭼﻪ‬
‫ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ!‬
‫اﮔﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ ﺟﻨﮕﯽ در ﺟﻬﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮار از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻋﺪهاي از رزﻣﻨﺪﮔﺎن در‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮهي دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻗﻮا‪ ،‬ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ‪» :‬ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه«؛‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ و ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن زن‪ ،‬زﻧﺎﮐﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺑﺪﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪهي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ را ﻫﺸﺘﺎد ﺷﻼق ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ از ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫ۡ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َٰ َ َ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُ‬
‫ۡ‬
‫�ة‬ ‫ت � َّم ل ۡم يَ�توا بِأر�ع ِة شهداء فٱج ِ�وهم ث�ن ِ� ج‬ ‫﴿وٱ�ِين يرمون ٱلمحص� ِ‬
‫ۡ‬
‫َ َ ُ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َ َۡ ُ ْ َ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٤ :‬‬ ‫َو� �ق َبلوا ل ُه ۡم ش َ� ٰ َدةً �بَد�ۚ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰسِقون ‪﴾٤‬‬
‫و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و آنﮔﺎه ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺸﺘﺎد‬
‫ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻮاﻫﯽ آﻧﺎن را ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻓﺎﺳﻖاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢِ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﯾﺎ اﺳﻘﺎط ﻋﺪاﻟﺖ از آﻧﺎن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻤﯽ ﺗﻌﻠﯿﻘﯽﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪248‬‬
‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫ِين تابوا ِم ۢن َ�ع ِد � ٰل ِك َوأصلحوا فإن ٱ َ‬
‫� �فور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬
‫﴿إ� ٱ� َ‬ ‫َّ‬
‫ِيم ‪] ﴾٥‬اﻟﻨﻮر ‪[٥ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪،‬‬
‫آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ادﻋﺎي ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬زﻣﺎن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﺮد ﭘﺎكداﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد و‬
‫ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ در ﭘﻨﺎه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ِّ َ َ ُ َ ُ‬ ‫َ ََ‬
‫ﻮ�ﻪ‪] .‬رواﯾﺖ‬‫‪ -١٦٢٣/٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻌ َﻦ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬آ�ِﻞ الﺮ�ﺎ وم ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ُ َ َْ َ َُ‬
‫وﻏ�هُ‪َ :‬وﺷﺎﻫِﺪﻳ ِﻪ َو�ﺗ ِﺒﻪ‪.‬‬ ‫زاد اﻟﺮﺘﻣﺬي‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺑﺎﺧﻮار و رﺑﺎدﻫﻨﺪه را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي و دﯾﮕﺮان اﻓﺰودهاﻧﺪ‪ :‬دو ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي آن را ﻧﯿﺰ ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺑﺎﺧﻮار و رﺑﺎدﻫﻨﺪه را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﺑﺎﺧﻮار ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﭼﻪ از آن ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ آنرا‬
‫ﺑﺮاي ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﻣﺴﮑﻦ ﯾﺎ ﻓﺮش و ﯾﺎ ﺳﻮارياش اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫رﺑﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﯾﻬﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ۡ ُ ّ ْ َ ُ ْ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٦١ :‬‬ ‫لر�َ ٰوا َوق ۡد � ُهوا � ۡن ُه﴾‬
‫﴿وأخ ِذهِم ٱ ِ‬
‫و )ﻧﯿﺰ( ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﺑﺎﺧﻮاريِ آنﻫﺎ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از آن ﻧﻬﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ )از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎك‪،‬‬
‫ﻣﺤﺮوم ﮔﺸﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ رﺑﺎﺧﻮار و رﺑﺎدﻫﻨﺪه ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1597 :‬‬

 ‫‪249‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫آري؛ رﺑﺎدﻫﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ از او‬
‫رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻈﻠﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﺳﺘﻢﮐﺎر اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو آنﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﯾﺎ رﺑﺎﺧﻮار در زﻣﯿﻨﻪي ﮔﻨﺎه و ﺳﺘﻢﮐﺎري ﮐﻤﮏ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺎك ﻇﺎل ِ ًﻤﺎ أ ْو‬‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻧﺮﺼ أﺧ‬
‫َﻣ ْﻈﻠُ ً‬
‫ﻮﻣﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮادرت را ﯾﺎري ﮐﻦ؛ ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﯾﺎرياش ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎز داري؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﺎري دادن‬
‫ﺑﻪ اوﺳﺖ«‪ (1 ).‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دو ﻣﻠﯿﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﭘﻮل ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ و ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﺳﻪ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪،‬‬
‫وامدﻫﻨﺪه و وامﮔﯿﺮﻧﺪه‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي اﷲ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؛ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻪﻗﺪر ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ! ﻣﯽداﻧﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬دوري از رﺣﻤﺖ‪ ‬اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ‪ ‬اﻻﻫﯽ‬
‫راﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫َّ َ َ َّ َ َ‬
‫از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ راﻧﺪه ﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪�﴿ :‬ن َعل ۡيك ٱلل ۡع َنة إ ِ ٰ�‬
‫َۡ ّ‬
‫يو ِم ٱ� ِ‬
‫ِين﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺗﺎ روز ﺟﺰا ﺑﺮ ﺗﻮ ﻟﻌﻨﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻫﻢ از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ دور و راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺣﺮامﺧﻮاري ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻫﺮ ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮام‪ ،‬ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺰاوار آﺗﺶ دوزخ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ را از ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﺑﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ آﻓﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﭼﺎر ﺷﺪه‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ٓ َُۡ ّ ّٗ َُّۡ ْ َ‬
‫اس ف� ير�وا عِند ٱ� ِ﴾ ]اﻟﺮوم‪[٣٩ :‬‬ ‫َّ‬ ‫ٰ‬
‫� أم� ِل ٱ� ِ‬ ‫﴿وما َءاتيتم مِن ر�ا ل ِ�� َوا ِ ٓ‬
‫ِ‬
‫و آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﺗﺎ در ﻣﯿﺎن اﻣﻮال ﻣﺮدم اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ )و ﺑﯿﺶﺗﺮ از آنﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫دادهاﯾﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﯿﺪ(‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﻓﺰوﻧﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪي‬
‫رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﻪ رﺑﺎﺧﻮار‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .242‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪250‬‬

‫را اﻧﺠﺎم داده و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ اﻣﮑﺎن ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ وﺟﻮد دارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻮﺑﻪاش ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺑﺎ‬
‫اﺧﻼص ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﺪي ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ دوﺑﺎره اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺣﺮام را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ رﺑﺎ از رﺑﺎﺧﻮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ رﺑﺎدﻫﻨﺪه ﻣﺴﺘﺮد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﺰاﻧﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺼﺎدره ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ رﺑﺎدﻫﻨﺪه از آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ رﺑﺎ ﺑﻪ او ﻣﺴﺘﺮد ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻫﻢ ﻣﺒﻠﻎ رﺑﺎ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﻫﻢ ﺣﻖّ ﺑﻬﺮهﺑﺮي از آن را‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي و دﯾﮕﺮان در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آوردهاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻼوه ﺑﺮ رﺑﺎﺧﻮار و‬
‫رﺑﺎدﻫﻨﺪه‪ ،‬دو ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي آن را ﻧﯿﺰ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ دو‬
‫ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي رﺑﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﮔﻨﻪﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ درﺑﺎرهي رﺑﺎ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫»رﺑﺎﺧﻮار‪ ،‬رﺑﺎدﻫﻨﺪه‪ ،‬دو ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاش«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﮔﻨﺎه‪ ‬اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي آن‪ ،‬ﺳﻬﯿﻢ اﺳﺖ؛‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫وضوا ْ � َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ َ َ ُ ُ َ ٓ َ َ ٰ َ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ُ ُ‬
‫ِيث‬
‫ٍ‬ ‫د‬ ‫ح‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ذا ر�يت ٱ�ِين �وضون ِ� ءا�تِنا فأع ِرض �نهم ح� �‬
‫َّ ُ َ َّ َ َّ ۡ َ ٰ ُ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ّ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ۡ ِ َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬ ‫َۡ‬
‫� ‪﴾٦٨‬‬ ‫ِ‬ ‫�هۚ ِۦ �ما ينسِ ينك ٱلشي�ن ف� �قعد �عد ٱ�ِكرى مع ٱلقوم ٱ‬ ‫� ِ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٦٨ :‬‬
‫و ﭼﻮن ﮐﺴﺎﻧﯽ را دﯾﺪي ﮐﻪ درﺑﺎرهي آﯾﺎﺗﻤﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﻖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن روي ‪-‬‬
‫ﺑﮕﺮدان ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ و ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻮ را دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از ﯾﺎدآوري‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻣﻨﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ‬
‫ت ٱ�ِ ي�ف ُر بِها و�ستهزأ‬ ‫ب أن إِذا َس ِمعت ۡم َءا� ٰ ِ‬ ‫﴿وقد نزل علي�م ِ� ٱلكِ�ٰ ِ‬
‫� ۡم إ ٗذا ّم ِۡثلُ ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬
‫َ ۡ ٓ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ ُ ۡ َ َّ َ ُ ُ ْ‬
‫�‬ ‫ۗ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِيث � ِ‬
‫�ه ِۦ إِن‬ ‫� �وضوا ِ� حد ٍ‬ ‫بِها ف� �قعدوا معهم ح ٰ‬
‫�ن � َج َه َّن َم َ� ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ‬ ‫َ ُ َُۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٠ :‬‬ ‫ِيعا ‪﴾١٤٠‬‬ ‫جامِع ٱلم�ٰفِقِ� وٱل� ٰفِ ِر ِ‬
‫و اﷲ )اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را( در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﮐﺮده ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮔﺮوﻫﯽ آﯾﺎت اﻻﻫﯽ را اﻧﮑﺎر‬
‫و اﺳﺘﻬﺰا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﮐﺎﻓﺮان را در دوزخ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪251‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬

‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه ﺑﺎ ﺷﺨﺺِ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫رواﯾﺖ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي درﺑﺎرهي رﺑﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ وﺟﻮب دوري‬
‫از آن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺴﺘﺮش و رواج رﺑﺎﺧﻮاري‪ ،‬زﯾﺎنﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وارد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ وام رﺑﻮي ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ واﻣﺶ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ از ﻧﯿﺖ اﯾﻦ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﯿﻨﻮا‬
‫آﮔﺎهﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﯿﻨﻮا آنﻗﺪر وام ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺿﺮورﺗﯽ‪ ،‬زﯾﺮِ ﺑﺎر ﻗﺮض‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﻓﺮش ﮐﺮدن ﭘﻠﻪﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬وام ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ! آﯾﺎ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﺿﺮورت دارد؟ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺠﻤﻼﺗﯽ و ﭼﺸﻢ و ﻫﻢﭼﺸﻤﯽ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ وامﻫﺎي رﺑﻮي روي ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ‬
‫ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺟﺰ در ﺿﺮورت ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ وامﻫﺎي‬
‫رﺑﻮي ﮐﻪ از اﺳﺎس‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر‪ ،‬رﺣﻢ‬
‫و ﻣﺮوت ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ و آن ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎرِ ﺑﯽرﺣﻢ‪ ،‬ﭘﻮلِ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و اﮔﺮ ﻃَﻠﺒﺶ وﺻﻮل ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺪﻫﮑﺎر‬
‫ﺧﻮد ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورد ﯾﺎ او را ﺑﻪ دادن رﺑﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ از او ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬او را ﺑﻪ‬
‫زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺪازد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎران‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ ِ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٠ :‬‬ ‫�� ٖ﴾‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد‪.‬‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺪﯾﻮن و‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎر از دﻧﯿﺎ ﺑﺮود‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽاش ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺟﻨﺎزهاي ﻣﯽآوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫»آﯾﺎ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ؟« و اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺟﻨﺎزهي‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر را آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﺟﻠﻮ رﻓﺖ؛ آنﮔﺎه ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري؛ ﺳﻪ دﯾﻨﺎر ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻮده و ادا ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلﺧﺪا‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ رﻓﯿﻘﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬رﻧﮓ ﭼﻬﺮهي ﺣﺎﺿﺮان ﻋﻮض‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪252‬‬

‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ رﻓﯿﻘﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ؟ اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺪﻫﯽاش را ﻣﻦ ﻣﯽﭘﺮدازم‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي آن‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ د‪‬ﯾ‪‬ﻦ و ﺑﺪﻫﮑﺎري‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻢاﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ از اﯾﻦ و آن ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت در راه اﷲ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در راه‪ ‬اﷲ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ‬ﮐﻢﻓﮑﺮ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺧﺮﯾﺪن ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﻫﻔﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن را دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘ‪‬ﺬرﻓﺘﺎري‪،‬‬
‫زﯾﺮ ﺑﺎر ﻗﺮض ﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﯽ ﺑﺨﺮﻧﺪ! ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر وام رﺑﻮي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ! ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ اﻗﺴﺎﻃﯽ روي ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﻮاع ﺣﯿﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﮐﻼه ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﭘ‪‬ﺬ‪ ‬ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ را ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﺶ را ﻧﺪارﻧﺪ! ﻣﺜﻼً ﻧﺰد‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﺑِﺨَﺮ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻔﺮوش؛ آﻗﺎي ﭘﻮلدار ﻫﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﯿﺐ ﺧﻮد ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﻣﯽﺧَﺮَد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬روي ﻗﯿﻤﺘﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻖّ دﻻّﻟﯽام را ﻣﯽﮔﯿﺮم‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﺎب ﺧﺮﯾﺪار‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﻮا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪاي ﮐﻪ ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را‬
‫ﺟﻔﺖ و ﺟﻮر ﮐﻨﻨﺪ! ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن را ﺑﻔﺮﯾﺒﻨﺪ؛ ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ!‬
‫ُ َ ٰ ُ َ َّ َ ُ َ ُ‬
‫� َوه َو � ٰدِ� ُه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬ﺑﻪ ﭘﻨﺪار ﺧﻮد( اﷲ را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ؛ و اﷲ‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮ‬ ‫﴿ي�دِعون ٱ‬
‫ﻧﯿﺮﻧﮕﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺪون ﺣﯿﻠﻪﺳﺎزي‪ ،‬رﺑﺎ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و رﺑﺎ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ روﯾﻪاي ﮐﻪ آنﻫﺎ در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﻨﺎه رﺑﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﺣﯿﻠﻪﮔﺮي‬
‫و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺣﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ رﺑﺎ روي ﻣﯽآورد‪ ،‬اﻋﺘﺮاف دارد ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪﮔﺮي و ﻧﯿﺮﻧﮓ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ را ﺣﻼل ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ؛ ﻧﻪ از ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ؛ آﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4952 ،2133) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،3040 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪253‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ‬
‫ْ‬ ‫اﻃ َﻤ َ�ﻧَّ ْ‬
‫َ‬
‫إِﻴﻟْ ِﻪ اﻨﻟَّﻔﺲ‪،‬‬
‫ﺖ‬ ‫اﻟﺮﺒ‪ :‬ﻣﺎ ْ‬
‫ﻚ‪ُّ ،‬‬ ‫ََْ َ‬
‫اﺳﺘَﻔ ِﺖ ﻗﻠﺒ‬
‫ْ ْ‬
‫رواﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ِ‬
‫أَ ْ�ﺘَ َ‬
‫ﺎك اﻨﻟَّ ُ‬
‫ﺎس‬
‫ْ‬
‫و�ن‬ ‫‪،‬‬‫ر‬
‫َّ ْ‬
‫ﺪ‬ ‫الﺼ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫َ َ َّ َ‬
‫د‬ ‫د‬ ‫ﺮ‬ ‫وﺗ‬ ‫ﺲ‬
‫َّ ْ‬
‫ﻔ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫َ‬
‫ﺣﺎك‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺛﻢ‬
‫ْ َ َ َّ َ ْ َ‬
‫اﻟﻘﻠْﺐ‪ ،‬واﻹ ُ‬ ‫واﻃﻤﺄن ِإﻴﻟ ِﻪ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻮك«؛) ‪(1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﺑﭙﺮس؛ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ درون و ﻗﻠﺐ‬ ‫َوأَ ْ�ﺘَ َ‬

‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﻣﻄﻤﺌﻦ و آرام ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺑﺪي‪ ،‬ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ در درون و ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ‪ -‬درﺑﺎرهي ﺻﺤﺘﺶ‪ -‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬از ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﭙﺮس؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺧﻮدت ﺑﭙﺮس‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ را داري و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻮد ﮐﻨﯽ؟ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً ﻓﻼن ﻓﻘﯿﺮ ﻧﺰدت‬
‫ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﻣﯽﺧﺮﯾﺪي؟ واﻗﻌﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد ﺗﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﻮلﻫﺎي آن‬
‫ﺑﯿﭽﺎره؟ آري؛ ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺪي ﺑﻪ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺧﺮﯾﺪي ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺴﻄﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﻧﺰده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﻮا ﺑﺪﻫﯽ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻨﺼﻔﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻼً ﺑﺤﺚ داد و ﺳﺘﺪ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺎﻧﺰده ﻣﯿﻠﯿﻮن در ﺑﺮاﺑﺮ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎرﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻓﺘﻮا دﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي را ﻧﺎروا و ﻧﻮﻋﯽ ﺣﯿﻠﻪ و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي رﺑﻮي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﺻﻄﻼح ﺑﻪ آن »اﻟ ِﻌﻴْﻨَﺔ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا‬
‫َ ُ ْ َّ ِ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ‬
‫ﺎد‪َ ،‬ﺳ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َ ُْ‬ ‫ََ َُْْ‬
‫ﻠﻂ اﷲ‬ ‫اﺠﻟﻬ‬
‫�ﺒﺎ�ﻌﺘﻢ ِﺑﺎﻟ ِﻌﻴﻨ ِﺔ‪ ،‬وأﺧﺬ�ﻢ ِﺑﺄذﻧﺎب اﺒﻟﻘ ِﺮ‪ ،‬ورﺿﻴﺘﻢ ِﺑﺎلﺰرع‪ ،‬وﺗﺮ�ﺘﻢ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ ًّ َ ْ ُ‬
‫� ُﻋﻪ َﻋﻨ�ﻢ َﺣ ّﻰﺘ ﺗ ْﺮ ِﺟ ُﻌﻮا إﻰﻟ ِدﻳﻨ�ﻢ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي‬ ‫ﻋﻠﻴ�ﻢ ذﻻ ﻻ � ِ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .596‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(28/2‬؛ و ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﻃﺮﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻣﯿﻪ در ﻣﺴﻨﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪(229) $‬؛ و ﺑﯿﻬﻘﯽ در ﺷﻌﺐ اﻹﯾﻤﺎن )‪ (4224‬از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﯽﺑﮑﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﯿﺎش از اﻋﻤﺶ از ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽرﺑﺎح از اﺑﻦﻋﻤﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ ﺳﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺑﻦ ﻋﯿﺎش دارد‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦﻧﻤﯿﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻨﺪ در اﻋﻤﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ در‬
‫اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ (432/12‬از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﯽﺑﮑﺮ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺎﻓﻆ در ]اﻟﺘﻠﺨﯿﺺ اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪[(19/3‬‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺑﻦاﻟﻘﻄﺎن درﺑﺎرهي رواﯾﺖ ﻣﻮﻗﻮف را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺣﻤﺪ در اﻟﺰﻫﺪ‪ ،‬رﺟﺎﻟﺶ را ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻦاﻟﻘﻄﺎن ﺻﺤﯿﺤﺶ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ﮐﻪ رﺟﺎﻟﺶ ﺛﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻮن اﻋﻤﺶ‪ ،‬ﻣﺪﻟﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻤﺎﻋﺶ از ﻋﻄﺎء ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻄﺎء‪ ،‬ﻋﻄﺎء ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ اﺳﻘﺎط ﻧﺎﻓﻊ ﻣﯿﺎن ﻋﻄﺎء و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪254‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫) ‪(1‬‬
‫و ﺑﻪ زراﻋﺖ و ﮐﺸﺎورزي راﺿﯽ‬ ‫را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ و دمﻫﺎي ﮔﺎوﻫﺎ را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‬ ‫ﻋﯿﻨﻪ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ و ﺟﻬﺎد را ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاري و ذﻟﺘﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫دﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎز ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ذﻟﺖ را از ﺷﻤﺎ ﺑﺮﻧﻤﯽدارد«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺣﯿﻠﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮﯾﻢ ﺗﺎ ﻓﺘﻮاي ﺟﻮازِ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﯾﮑﺘﺎ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد و آنﺟﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺘﯽ و ﻏﯿﺮﻣﻔﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﻪ از راز ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي ﮐﻪ ذرهاي ﺷﺎﺋﺒﻪي رﺑﺎ در آن وﺟﻮد دارد‪ ،‬دوري ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺗﺪﻟﯿﺲ ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺳﻨﺎد ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻄﺎء ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ از ﻧﺎﻓﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪(316/5‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از دو ﺟﻬﺖ‪ ‬ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬از ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽرﺑﺎح از اﺑﻦﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮداود )‪ (3462‬و اﺑﻦﻋﺪي در اﻟﮑﺎﻣﻞ )‪ (360/5‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﯿﻮة ﺑﻦ ﺷﺮﯾﺢ از اﺳﺤﺎق‪ ،‬اﺑﯽﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻄﺎء ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﮐﻪ ﻧﺎﻓﻊ‪ ،‬آنرا ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع از اﺑﻦﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺳﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﯿﺰ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ذﻫﺒﯽ در اﻟﻤﯿﺰان )‪ (393/7‬آنرا در ﺷﺮحِ ﺣﺎلِ اﺳﺤﺎق‪،‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺟﺰو ﻣﻨﮑﺮﻫﺎي وي ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (5659‬از‬
‫اﺑﻮﺧﯿﺜﻤﻪ از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻠﯿﻪ از ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ از ﻋﻄﺎء از اﺑﻦﻋﻤﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻮﻗﻮف‪ .‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪:‬‬
‫ردﯾﺎﻧﯽ در ﻣﺴﻨﺪش ) ‪ (1422‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻟﯿﺚ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ اﺳﻘﺎط ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش‬
‫)‪ (84/2‬از ﯾﺰﯾﺪ از اﺑﻮاﻟﺠﻨﺎب ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﯿﮥ از ﺷﻬﺮ ﺑﻦ ﺣﻮﺷﺐ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬و‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺿﻌﻒ اﺑﻮﺟﻨﺎب‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﻧﯿﺰ آنرا ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻨﻌﻦ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬ﻣﺪﻟﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 675 :‬و‬
‫ﻧﯿﺰ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪ 11 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻋﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرح‪ /‬در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﻣﺜﺎل درﺑﺎرهي ﺧﺮﯾﺪن ﺧﻮدرو ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬راﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻋﯿﻨﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻻي ﺧﻮد را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﺴﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺎن ﮐﺎﻻ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺪي ﭘﯿﺶ از وﺻﻮل ﻃﻠﺒﺶ ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ ارزانﺗﺮ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ در "ﻧﯿﻞ اﻷوﻃﺎر" دﯾﺪﮔﺎه اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ رﺣﻤﻬﻢ اﷲ را درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮدن اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﻮاز اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاﻧﺪ؛ اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬دﻻﯾﻞ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮدن اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﺴﺒﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﺎر و ﮐﺴﺐ دﻧﯿﺎ و زراﻋﺖ و ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬و رﻫﺎ ﮐﺮدن ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪.‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -288‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن رﯾﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َٓ‬ ‫� َ ُ� ٱ ّ� َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻴﻨﺔ‪[٥ :‬‬ ‫ِين ُح َنفا َء﴾‬ ‫�ل ِص َ‬
‫ِ‬ ‫﴿وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ�‬
‫و ﻓﺮﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ ﺟﺰ آنﮐﻪ اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي آﯾﯿﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪي‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي او ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ْ َ َ َ ٰ ُ‬
‫�م ب ِٱل ۡ َم ّن َوٱ ۡ� َذ ٰ‬
‫ى َكٱ َّ�ِي يُنفِ ُق َم َا�ۥُ‬
‫ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ب ِطلوا صد�ت ِ‬
‫ٓ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٤ :‬‬ ‫اس﴾‬‫رِئَا َء ٱ َّ� ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺨﺸﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و آزار ﺑﺎﻃﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ ٓ ُ َ َّ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َّ َ ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٢ :‬‬ ‫� إِ� قل ِي� ‪﴾١٤٢‬‬ ‫﴿يراءون ٱ�اس و� يذكرون ٱ‬
‫و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﻣﺎم ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن رﯾﺎ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ رﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ت ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﺒﺎد ‪‬‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺶ را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﺠﺐ آدمِ‬
‫ﻋﺒﺎدتﮔﺰاريﺳﺖ! ﭼﻪ ﺧﻮب ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻟﺬا ﻫﺪﻓﺶ از ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﺒﺎدت را وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك‬
‫اﮐﺒﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻫﺪف‪ ‬آدم رﯾﺎﮐﺎر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را وﺳﯿﻠﻪاي ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﺑﺴﺘﺎﯾﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﻋﺎﺑﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬زﯾﺎد‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد! ﯾﺎ زﯾﺎد ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و آدمِ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ! ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ و در ﭘﯽِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪256‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺮك اﺻﻐﺮ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫َ َ ٓ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻴﻨﺔ‪[٥ :‬‬
‫َٓ‬ ‫� َ ُ� ٱ ّ� َ‬
‫ِين ُح َنفا َء﴾‬ ‫�ل ِص َ‬
‫ِ‬ ‫﴿وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ�‬
‫و ﻓﺮﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ ﺟﺰ آنﮐﻪ اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي آﯾﯿﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪي‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي او ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺪور از ﺷﺮك و رﯾﺎ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي اﷲ‪ ‬ﻗﺮار دﻫﻨﺪ؛ ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﺧﻼص و ﭘﺎﮐﯽِ ﻧﯿﺖ‬
‫ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺣﺠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُ ْ َّ َ‬
‫لصل ٰوةَ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ادا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي اﻗﺎﻣﻪي‬ ‫﴿و�قِيموا ٱ‬
‫َ‬ ‫ُۡ ْ‬
‫ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪َ ﴿ .‬و�ُؤتوا ٱ َّلزك ٰوةَ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺸﺎن راﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َٰ َ ُ ۡ َ‬
‫ِين ٱلق ّي ِ َمةِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻦ اﺳﺘﻮار و راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫﴿و�ل ِك د‬
‫در ﻗﻠﺐِ آدمِ ﻣﺨﻠﺺ ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا او ﺑﺎ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬را ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻻﻫﯽ و‬
‫رﺳﺘﮕﺎري در ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ َ َُ‬ ‫ۡ َ ّ َ ۡ َ َ ٰ َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ‬
‫ام ُنوا � � ۡب ِطلوا َص َد� ٰتِ�م ب ِٱلم ِن وٱ�ذى كٱ�ِي ينفِق ما�ۥ‬‫���ها ٱ�ِين ء‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ٓ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٤ :‬‬ ‫اس﴾‬‫رِئَا َء ٱ َّ� ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺨﺸﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و آزار ﺑﺎﻃﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َٓ‬ ‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬كٱ َّ�ِي يُنفِ ُق َم َ ُ‬
‫ا�ۥ رِئا َء‬
‫ٱ�َّ ِ‬
‫اس﴾‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻟﺶ را اﻧﻔﺎق‬
 ‫‪257‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ وﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ آدمِ ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ! ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ!‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ ٓ ُ َ َّ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َّ َ ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٢ :‬‬ ‫﴿يراءون ٱ�اس و� يذكرون ٱ� إِ� قل ِي� ‪﴾١٤٢‬‬
‫و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ از روي ﮐﺴﺎﻟﺖ و ﺗﻨﺒﻠﯽ ﺑﻪﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬از روي ﻧﺸﺎط و ﻋﻼﻗﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫و ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ و دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در آن زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺮق و اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻣﺮوزي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺻﺒﺢ و‬
‫ﻋﺸﺎ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪه و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ و ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬در ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻔﺎق و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶِ آنﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﺧﺮوﺟﺸﺎن ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻮد؛‬
‫از اﯾﻦرو آنﮐﻪ اﻫﻞ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫‪﴿‬فَ َو ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم َص ّل َ‬
‫ِين ه ۡم َعن َص�ت ِ ِه ۡم َساهون ‪ ٥‬ٱ�‬
‫ِين ه ۡم يُ َرا ُءون ‪﴾٦‬‬ ‫ِ� ‪ ٤‬ٱ�‬
‫]اﳌﺎﻋﻮن‪[٦ ،٤ :‬‬
‫ﭘﺲ واي ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ! آﻧﺎن ﮐﻪ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ رﯾﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬و ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺮك اﺳﺖ و در ﭘﺎرهاي از‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﺷﺮك و ﻧﻔﺎق در‬
‫ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ََ َ َ ْ َ‬ ‫َُ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٦٢٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻗﺎل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬أﻧﺎ أ��‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َْ ََُُْ َ ْ َ ُ‬ ‫ِّ ْ َ ْ َ َ َ َ ً ْ َ َ‬ ‫ُّ َ َ َ‬
‫ﺮﺷﻛﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫الﺮﺸ�ءِ ﻋ ِﻦ الﺮﺸكِ ‪ ،‬ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ �ﻤﻼ أﺮﺷك �ِﻴ ِﻪ ﻣ ِﻲﻌ � ِ‬
‫�ي ﺗﺮ�ﺘﻪ و ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2985 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪258‬‬

‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ ﻣﻦ را در آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺶ )ﻋﻤﻞ‬

‫ﺷﺮكآﻣﯿﺰش( واﻣﯽﮔﺬارم«‪.‬‬
‫ُْ َ َ َ َ َ َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎس �ﻘﻰﻀ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻋﻠﻴ ِﻪ‬ ‫‪ -١٦٢٥‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إن أول اﻨﻟ ِ‬
‫َ َ َ َ َْ ُ‬ ‫ََ َُ ْ ََُ ََ ََ َ َ ََ َ ْ َ‬ ‫ُ‬
‫َ‬
‫ﻲﺗ ﺑ ِ ِﻪ‪� ،‬ﻌ َّﺮﻓﻪ ﻧ ِﻌﻤﺘﻪ‪� ،‬ﻌ َﺮ�ﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻤﺎ ﻋ ِﻤﻠﺖ �ِﻴﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎﺗﻠﺖ �ِﻴﻚ‬ ‫اﺳتُ ْﺸ ِﻬ َﺪ‪ ،‬ﻓَﺄ ِ َ‬ ‫َ ٌُ ْ‬
‫رﺟﻞ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫يء! �ﻘﺪ �ِﻴﻞ‪َّ � ،‬ﻢ أم َِﺮ ﺑ ِ ِﻪ‬ ‫ﺖ ﻷن �ﻘﺎل‪َ :‬ﺟﺮ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺣﻰﺘ اﺳتﺸ ِﻬﺪت‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺬﺑﺖ‪َ ،‬وﻟﻜِﻨﻚ ﻗﺎﺗﻠ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ْ َ َ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ُ‬ ‫ِ‬
‫ﺮآن‪ ،‬ﻓَﺄ ِ َ‬ ‫ُ ٌ َ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ ْ‬ ‫َ ُ َ ََ َ ْ‬
‫ﻲﺗ ﺑ ِ ِﻪ‬ ‫ﺎر‪َ .‬و َرﺟﻞ �ﻌﻠ َﻢ اﻟ ِﻌﻠﻢ وﻋﻠﻤﻪ‪ ،‬وﻗﺮأ اﻟﻘ‬ ‫ِ‬
‫ﻲﻘ ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟ‬ ‫أ‬ ‫ﻰﺘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬
‫ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺤﺐ ﻰﻠﻋ و‬ ‫ﻓﺴ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ َ َّ ْ ُ ُ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ْ ُ‬ ‫ََ َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫�ﻌﺮﻓﻪ ﻧ ِﻌﻤﻪ �ﻌﺮ�ﻬﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻤﺎ ﻋ ِﻤﻠﺖ �ِﻴﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻠﻤﺖ اﻟﻌِﻠﻢ وﻋﻠﻤﺘﻪ ‪،‬وﻗﺮأت �ِﻴﻚ‬
‫َ َ ُ َ َ َ ُ َ ٌ ََ ْ‬ ‫َّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ َْ َ‬
‫اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺬﺑﺖ‪َ ،‬ولﻜِﻨﻚ �ﻌﻠﻤﺖ ِ ُﻴﻟﻘﺎل‪ :‬ﺎﻋل ٌِﻢ! َوﻗ َﺮأت اﻟﻘ ْﺮآن ِ ُﻴﻟﻘﺎل‪ :‬ﻫ َﻮ ﻗﺎرِئ؛ �ﻘﺪ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ٌ َّ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ ْ‬ ‫َ ُ َ ََ َ ْ‬ ‫ِﻴﻞ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ُأم َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر‪َ .‬و َرﺟﻞ َوﺳﻊ اﷲ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪َ ،‬وأﻋﻄﺎهُ ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬
‫ﻲﻘ ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟ‬ ‫أ‬ ‫ﻰﺘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻬ‬
‫ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫و‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺐ‬ ‫ﺤ‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ِﺮ‬ ‫�‬
‫ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﺗ ﺑ ِ ِﻪ �ﻌ َّﺮﻓﻪ ﻧ ِﻌﻤﻪ‪� ،‬ﻌ َﺮ�ﻬﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻤﺎ ﻋ ِﻤﻠﺖ �ِﻴﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺗ َﺮ�ﺖ ﻣِﻦ‬ ‫ﺎل‪ ،‬ﻓﺄ ِ َ‬ ‫ﺎف الﻤ ِ‬ ‫أﺻﻨ ِ‬
‫َّ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬‫َ‬ ‫َْْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َُْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫بﻴﻞ ﺤﺗ ُِّﺐ أن �ﻨﻔﻖ �ِﻴﻬﺎ إِﻻ أ�ﻔﻘﺖ �ِﻴﻬﺎ لﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺬﺑﺖ‪َ ،‬ولﻜِﻨﻚ �ﻌﻠﺖ ِ ُﻴﻟﻘﺎل‪ :‬ﻫ َﻮ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺳ‬
‫ﻲﻘ ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬ ‫َ َ ٌ َ َ ْ َ ُ َّ ُ َ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ َّ ُ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ﺤﺐ ﻰﻠﻋ وﺟ ِﻬ ِﻪ �ﻢ أﻟ ِ‬ ‫ﺟﻮاد! �ﻘﺪ �ِﻴﻞ‪� ،‬ﻢ أمِﺮ ﺑ ِ ِﻪ ﻓﺴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهي او ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ او را‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻫﻢ آنﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ )و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﮐﺮدي؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در راه ﺗﻮ ﺟﻨﮕﯿﺪم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺪم‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ﮐﺮدي ﺗﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬دﻻور اﺳﺖ! و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ دوزخ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش داده و ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او را ﻣﯽآورﻧﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻫﻢ‬
‫آنﻫﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ )و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺮدي؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻢ و آن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش دادم و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﻮ ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﯽ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1905 :‬‬

 ‫‪259‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ‬

‫ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ اﺳﺖ! و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش‬
‫ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ دوزخ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او‬
‫ﺛﺮوت و روزيِ ﻓﺮاوان داده اﺳﺖ‪ .‬او را ﻣﯽآورﻧﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او‬
‫ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻫﻢ آنﻫﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ )و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ(‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺮدي؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﻣﻮردي ﮐﻪ اﻧﻔﺎق‬
‫در راه آنرا دوﺳﺖ داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮو ﻧﮕﺬاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮديِ ﺗﻮ اﻧﻔﺎق ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادي ﺗﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ! و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﺮك و رﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ ﻣﻦ‬
‫را در آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺶ )ﻋﻤﻞ ﺷﺮكآﻣﯿﺰش( وا ﻣﯽﮔﺬارم«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنرا از ﻃﺮف اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنرا‬
‫ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ ﻣﻦ را در آن ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺶ )ﻋﻤﻞ ﺷﺮكآﻣﯿﺰش( واﻣﯽﮔﺬارم«‪ .‬ﻫﺮ دو ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻼ دو‬
‫ﻫﻢ ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از آنﻫﺎ از ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﮔﺬرد‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫ﻧﻔﺮ در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺎ ﺳﻬﻤﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻬﻢِ ﺧﻮد را ﺑﺪه ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪ را ﺗﻌﻤﯿﺮ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬از ﻫﻤﻪي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ را‬
‫ﺑﺮاي اﷲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و در آن‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪260‬‬

‫ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي اﷲ و ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎزش را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و اﯾﻦﻃﻮر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺼﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزي را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ و ﻧﺼﻒ‪ ‬دﯾﮕﺮش را ﻣﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاش ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺷﺮﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ اﷲ را در آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬اﷲ‪ ‬آنﺷﺨﺺ را ﺑﺎ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺷﺮكآﻣﯿﺰش رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ رﯾﺎ در آن داﺧﻞ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺷﺎءاﷲ؛ ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از‬
‫ﻧﻤﺎزش ﻧﻤﯽﺑ‪‬ﺮَد و اﷲ‪ ‬آنرا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد و ﻗﯿﺎم و ﻗﻌﻮدش را‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د و ﺧﺎﺷﻊ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪهﮔﺎﻫﺶ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا در ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺷﺮﯾﮏ ﮔﺮداﻧﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﯾﻦ ﻓﺮد ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو آنرا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻓﻘﺮا ﻣﯽرود و ﭼﯿﺰي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻋﺠﺐ آد ِم‬
‫ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ«‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از ﺻﺪﻗﻪاش ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﺷﺮﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم«‪ .‬ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل را ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻓﺮد‪ ‬ﻣﺨﻠﺼﯽ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ اﺧﻼص آﻏﺎز ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﭼﯿﺰي از رﯾﺎ در‬
‫دﻟﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ آنرا از ﺧﻮد دور ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪاي ﮐﻪ در دﻟﺶ‬
‫ﺧﻄﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش را‬
‫ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ ﻋﺒﺎدﺗﺶ را ﺑﻪ رﯾﺎ ﺑﯿﺎﻻﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ را دﻓﻊ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮاري و ﺳﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﻧﮕﻮﯾﺪ‪» :‬رﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﻢ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ« ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﺳﺖ از ﻋﺒﺎدت ﺑﮑﺸﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن از او دور ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
 ‫‪261‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ‬

‫اس ٱ ۡ َ‬
‫� َّن ِ‬
‫َ ّ ۡ‬
‫� ٱل َو ۡس َو ِ‬
‫]اﻟﻨﺎس‪[٤ :‬‬ ‫اس ‪﴾٤‬‬ ‫﴿مِن ِ‬
‫از ﺷﺮّ )ﺷﯿﻄﺎنِ( وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ و ﮐﻤﯿﻦﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ )ﭼﻮن اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ‬
‫ﻧﺪارد و( ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺑﻪ اﷲ ﺑﺒﺮ(‪.‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ ﮐﻤﯿﻦ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ در ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ اﻧﺴﺎن را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﻫﺪﻓﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ‬
‫را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺑﯽاﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎزي را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﮐﻨﺪ و در اﺛﻨﺎي ﻧﻤﺎز رﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ دﻟﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ رﯾﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ رﯾﺎ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش از‬
‫اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ رﯾﺎ آﻟﻮده‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺒﺎدا از ﺗﺮسِ رﯾﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪﺳﺮاغ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽرود و او را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺎﯾﺴﺖ ﯾﺎ ﻗﺮآن ﻧﺨﻮان ﮐﻪ رﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد! ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺮ ﺑﻪزﯾﺮ و وﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ راه ﻧﺮو ﮐﻪ رﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد! ﺷﯿﻄﺎن از آن ﺟﻬﺖ اﻧﺴﺎن را ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را از ﻋﺒﺎدت و‬
‫اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎز دار‪‬د؛ ﻟﺬا ﻋﺮﺻﻪ را ﺑﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻨﮓ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ او ﻣﺠﺎل وﺳﻮﺳﻪ‬
‫ﻧﺪﻫﯿﻢ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺴﺎن از دو ﺟﻬﺖ در اﺣﺎﻃﻪي وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن ﻗﺮار دارد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺷﺮوع ﻋﺒﺎدت؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ از انﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎدﺗﯽ را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن او را از اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪه ﮐﻪ رﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و از ﺗﻮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫دوم‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎدﺗﯽ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫و او را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ‬
‫اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﺒﺎدﺗﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺳﭙﺲ از‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺸﻨﻮد ﮐﻪ از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاﯾﺶ زﯾﺎن دارد؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ و ﺑﺪور از رﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺪح و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﮋدهﻫﺎي زودﻫﻨﮕﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪262‬‬

‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﷲ‪ ‬ﺷﻮد و ﺑﺎريﺗﻌﺎﻟﯽ را ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ زﺑﺎن دﯾﮕﺮان اﻓﺘﺎده و دﯾﮕﺮان از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﺸﻨﻮدي‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻏﺮور و ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ؟ و آﯾﺎ ﻋﺒﺎدﺗﺶ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻋ‪‬ﺠﺐ و ﻏﺮور‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺶ را ﺑﺮ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮕﺬارد؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎدي از اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ‪ ‬را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ‬
‫َ ْ َ َّ ْ ُ‬
‫ﺮﺳﺗﻪ‬ ‫ﺷﺎدي‪ ،‬ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َُُ َ َ َُْ‬
‫ﺎءﺗﻪ َﺳيِّﺌَﺘُﻪ � ُﻬ َﻮ ُمﺆ ِﻣ ٌﻦ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽاش او را ﺧﻮشﺣﺎل و‬ ‫ﺣﺴنﺘﻪ وﺳ‬
‫ﺑﺪياش او را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺑﺘﺪا درﺑﺎرهي ﺳﻪ‬
‫ﮔﺮوه ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ‪ ،‬رزﻣﻨﺪه‪ ،‬و ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ و ﻗﺮآن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش داده اﺳﺖ‪ ،‬آورده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و آنﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬از او ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﭼﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﮑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﻪﺟﺎي آورده اﺳﺖ؟ و او ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻢ و ﻗﺮآن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﻗﺮآن را ﺧﻮاﻧﺪي ﺗﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺎريﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻧﮑﺮدي؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ از روي رﯾﺎ و‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم دادي‪ .‬ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﺑﻪﺳﻮي دوزخ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ و او را در آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻃﻠﺒﻪ وداﻧﺸﺠﻮ ﯾﺎ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﺘﺶ را ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫ﻣﺮدم او را ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﭼﻮن‪ :‬ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ و اﺳﺘﺎد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ رﺿﺎﯾﺖ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﭘﺎﺳﺪاري از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ و زدودن ﺟﻬﻞ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6294 :‬‬

 ‫‪263‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ‬

‫ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﮑﻮﺷﺪ ﮐﻪ آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺳﺎزد ﺗﺎ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﺟﺮﮔﻪي ﺷﻬﯿﺪاﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﮐﻪ رﺗﺒﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن ﭘﺲ از ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﺻﺪﯾﻘﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫﴿ َو َمن يُ ِطعِ ٱ َّ َ‬
‫� َعل ۡي ِهم ّم َِن ٱ�َّب ِ ِ�ۧ َن‬ ‫� َوٱ َّلر ُسول فأ ْو ٰٓ��ِك َم َع ٱ�ِين ��عم ٱ‬
‫ٗ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ ٓ‬ ‫ّ‬
‫لص ّدِيقِ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٩ :‬‬ ‫�ۚ َو َح ُس َن أ ْو ٰٓ��ِك َر�ِيقا ‪﴾٦٩‬‬
‫ح َ‬
‫� َوٱلش َه َداءِ َوٱل� ٰل ِ ِ‬ ‫َوٱ ِ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ؛ و ﭼﻪ رﻓﯿﻘﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ!‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯽﭘﺮدازد ﺗﺎ ﺑﻪ او ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ‪ ،‬اﺳﺘﺎد و ﯾﺎ ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺮﺑﺎد اﺳﺖ و او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهاش ﺣ‪‬ﮑﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اورا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﭼﻬﺮه ﺑﻪ ﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ و او را در‬
‫آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬دوﻣﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬رزﻣﻨﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان‬
‫ﻧﺒﺮد و ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﮐﺮده و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ او را ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر‪‬‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬از او ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﭼﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ ﺟﻬﺎد ﮐﺮدم و ﺟﺎن ﺑﺮ ﮐﻒ‪،‬‬
‫در راه ﺗﻮ ﺟﻨﮕﯿﺪم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪم‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪي ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻪ دﻻور اﺳﺖ! ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﺑﻪﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي و ﻧﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﺮاي رزﻣﻨﺪﮔﺎن وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬رزﻣﻨﺪه و ﻣﺠﺎﻫﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در راه اﷲ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻠﻤﻪ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﺮﺗﺮ و ﭼﯿﺮه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي وﻃﻦدوﺳﺘﯽ و ﺑﺪون اﻧﮕﯿﺰهي اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮕﺶ در راه‬
‫ﻃﺎﻏﻮت اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﺗﻌﺼﺐ ﻧﮋادي و ﻗﻮﻣﯽ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺮدش‬
‫در راه ﻃﺎﻏﻮت و ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يل‬ ‫ب‬ ‫ون � َ‬
‫س‬
‫َ َ ُ ْ َُٰ َ‬
‫ُ‬
‫ل‬‫ِ‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫وا‬ ‫ر‬‫ف‬‫�‬ ‫ون � َسبيل ٱ َّ�ِۖ َوٱ َّ� َ‬
‫ِين‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ٰ ُ َ‬
‫﴿ٱ�ِين ءامنوا ي�تِل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٧٦ :‬‬ ‫ٱل�ٰغ ِ‬
‫وت﴾‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎن در راه اﷲ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﮐﺎﻓﺮان در راه ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪264‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮد ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎرش در‬
‫راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺛﻤﺮهي دﻓﺎع از ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﭘﺎسداري از‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ و ﺳﺮاﻓﺮازي و ﻏﻠﺒﻪي ﮐﻠﻤﻪ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﮐُﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎرش در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﻮاﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﮐُﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫رﺗﺒﻪي ﺷﻬﺪا ﺑﺮﺳﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪف ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥاﷲ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ رزﻣﻨﺪه زﻧﺪه ﻫﻢ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎرش در راه اﷲ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺗﻮانﮔﺮ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺖ و ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ و او ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ او را ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ؛ آنﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ‬
‫او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از او‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﭼﻪ ﮐﺮدهاي؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ دادم و ﭼﻨﯿﻦ‬
‫و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدم‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺗﻮ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم دادي ﺗﺎ درﺑﺎرهات ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬آد ِم ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ! و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭼﻬﺮهاش ﺑﻪﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﺳﻪ‬
‫ﮔﺮوﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﺘﺶ را در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮديِ اﷲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ ً َ ُ َ َّ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن ﻧﺎﺳﺎ ﻗﺎلﻮا ﻪﻟُ‪ :‬إﻧﺎ ﻧﺪﺧﻞ ﻰﻠﻋ ﺳﻼﻃِﻴنﻨﺎ �ﻨﻘﻮل لﻬ ْﻢ ِﺨﺑِﻼ ِف‬‫‪ -١٦٢٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ً ََ َ ْ‬ ‫ُ َّ َ ُ ُّ َ َ‬ ‫ْ ْ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ‬
‫اﺑﻦ �ﻤ َﺮ‪ :$‬ﻛﻨﺎ �ﻌﺪ ﻫﺬا ﻧ ِﻔﺎﻗﺎ ﻰﻠﻋ �ﻬ ِﺪ رﺳﻮل‬ ‫ﻣﺎ �ﺘﻠﻜ ُﻢ إِذا ﺧ َﺮﺟﻨﺎ ﻣِﻦ ﻋ �ِ‬
‫ِﻨﺪﻫِﻢ‪ .‬ﻗﺎل‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،7178 :‬ﺑﯽآنﮐﻪ در آن ﻟﻔﻆ »ﻋ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪ ‬رﺳ‪‬ﻮلِ اﷲ‪ «‬آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1549‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪265‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ‬

‫ﻏﯿﺎبِ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ اﯾﻦ را در دوران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎبِ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ اﯾﻦ را در‬
‫دوران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻔﺎق ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ«؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ روي ﮐﺮدي درﺑﺎرهي ﺣﺎﮐﻤﺎن‪ ،‬از‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ و و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪدور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺰاري‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﺑﮕﻮﯾﺪ و واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻤﺎن و‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ و وﺿﻌﯿﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎديِ ﻣﺮدم را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ و‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪدروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ از‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺮدم وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮﺑﯽ دارﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ ﺣﮑﺎم ﮐﻪ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﺪ‪ .‬ادراك و اﻃﻼﻋﺎت ﻫﺮ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ آدﻣﯽ دﻏﻞﺑﺎز و دروغﮔﻮ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎي دروﻏﯿﻨﯽ از وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎﯾﯽ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ واﻗﻌﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي اﺻﻼح ﮐﻢﺑﻮدﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ از‬
‫آن ﺑﯽاﻃﻼع اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺮاﺣﺖ و راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ ﺑﺎ ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺿﺮورت‬
‫وﯾﮋهاي دارد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ درﻣﺎن زﺧﻢﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺘﻤﺎن‬
‫واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﻫﺮ زﺧﻤﯽ‪ ،‬آن را اﺑﺘﺪا ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮن‬
‫و ﭼﺮك از آن ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ آن را ﭘﺎﻧﺴﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ درﻣﺎن زﺧﻢﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﻤﺎن ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬راهﮐﺎر ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ و‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا واروﻧﻪ ﺟﻠﻮه دادن واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻧﻔﺎق‬
‫اﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺳﻄﺢ ﮐﻼن ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬در ﯾﮏ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺧﻮاﺑﮕﺎه و داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﮐﺘﻤﺎن ﻣﺸﮑﻼت و ﺣﻘﺎﯾﻖ‪ ،‬روا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺿﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻫﺮ داﻧﺸﺠﻮ و ﻃﻠﺒﻪاي ﺑﻪﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪266‬‬

‫ذيرﺑﻂ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬اﺗﺨﺎذ‬
‫ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ذﮐﺮ ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ ﺑﺮاي رﻓﻊ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﯿﻦِ اﺻﻼح و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ و‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﺑﺮاي ﻣﺸﻮرت و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻮﺟﻬﻢ از او‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑﻮﺟﻬﻢ دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺰﻧﯽ دارد و زﻧﺎن را‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد؛ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ ازدواج ﮐﻦ«‪.‬‬
‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ اﯾﻦ‪ ،‬از ﺳﺮِ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﻪ از ﺳﺮِ ﮐﯿﻨﻪ و ﺑﺪﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺻﻼح و ﺑﻪﮐﺮد‪‬‬
‫وﺿﻌﯿﺘﺶ در ﻧﺰد وﻟﯽ ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ وي ﺧﺒﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺸﮑﻠﯽ دارد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎرﺗﺎن ﺛﻮاب‬
‫دارد‪ .‬ﻟﺬا اﺻﻼح ﻣﺸﮑﻼت و رﻓﻊ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﻫﺮ ﻣﺤﯿﻂ و ﺟﺎﻣﻌﻪاي‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ و‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺻﻮرت‪ ‬واﻗﻌﯽِ آن اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﮐﺘﻤﺎن ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﯾﮏ داﻧﺸﺠﻮ ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺧﻼﻗﯽ ﯾﺎ اﻧﺤﺮاف‪ ‬رﻓﺘﺎري دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﺘﺪا او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﯿﺪ و اﮔﺮ اﻓﺎده ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ را ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮ ﯾﺎ ﻧﺎﻇﻢ داﻧﺸﮑﺪه‬
‫ﺧﺒﺮ دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﻼحِ وﺿﻌﯿﺘﺶ اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ داﻧﺸﺠﻮ ﯾﺎ ﻃﻠﺒﻪاي‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﮑﺮوب‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و ﻃﻼب را ﻫﻢ ﺧﺮاب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻫﻤﻪي اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺧﺒﺮﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻓﻊ ﯾﺎ‬
‫اﺻﻼحِ آنﻫﺎ اﻗﺪام ﺷﻮد و اﮔﺮ اﻗﺪاﻣﯽ ﺟﺪ‪‬ي از ﺳﻮي ﮐﺎرﮔﺰاران ﻣﺤﻠﯽ و ردهي ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن ردهي ﺑﺎﻻ ﺧﺒﺮ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل از اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﯾﮏ رو و ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮش‪ ،‬روي‬
‫دﯾﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﺗﺮش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﯿﺶ روي ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ آدم ﺧﻮب و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻫﺴﺘﯽ؛ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ و زﺑﺎنﺑﺎزي و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ دﻟﯽ ﭘﺮ از ﮐﯿﻨﻪ‪ ،‬در ﺻﺪد ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ آن ﻓﺮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ او را ﺧﺎم ﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي از او ﺑﮕﯿﺮد؛ و ﭼﻪﺑﺴﺎ آن ﻓﺮد‪ ،‬آدم ﭘﺎكدﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1480 :‬‬

 ‫‪267‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ‬

‫ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻤﻠﻖ و ﭼﺎﭘﻠﻮس‪ ،‬اﺣﺴﺎن ﮐﻨﺪ! ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ روي آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮش از او ﺑﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺘﺮﺳﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ و از دروغﮔﻮﯾﯽ و دﻏﻞﺑﺎزي ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و ر‪‬ك‬
‫و ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺻﻼح ﻣﺸﮑﻼت را ﺑﻪدﺳﺖ او رﻗﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َّ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻤﻊ ﺳﻤﻊ اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٦٢٧‬وﻋﻦ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲِ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﺑﻪ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ ﻳُﺮاﻲﺋ ﻳُﺮاﻲﺋ ُ‬
‫اﷲ ﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪[$‬‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻔﯿﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ )ﺑﺎ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺶ( ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻬﺮت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را رو ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ رﯾﺎﮐﺎري ﯾﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎرياش را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َّ ْ ً َّ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٦٢٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ �ﻌﻠ َﻢ ﻋِﻠﻤﺎ مِﻤﺎ ﻳبﺘﻰﻐ ﺑ ِ ِﻪ َوﺟﻪ‬
‫َ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ َ ً َ ُّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪.‬‬ ‫�ﺪ ﻋ ْﺮف‬
‫اﷲِ‪ ‬ﻻ �ﺘﻌﻠﻤﻪ إِﻻ ِﻴﻟ ِﺼﻴﺐ ﺑ ِ ِﻪ ﻋﺮﺿﺎ ﻣِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬لﻢ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻠﻤﯽ را ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫رﺿﺎي اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان و ﻣﺸﻬﻮري در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ )ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺶ( ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻬﺮت‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را رو ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﺮﮐﺲ رﯾﺎﮐﺎري ﯾﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎرياش‬
‫را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﯾﺎ ذﮐﺮِ اﷲ‪ ‬ﺻﺪاﯾﺶ را ﺑﻠﻨﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6499 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2987 ،2978) :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6159 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 227 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1399‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪268‬‬

‫ﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ آدم ﻋﺒﺎدتﮔﺰاريﺳﺖ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را رﺳﻮا‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺮدم درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ آدم‬
‫رﯾﺎﮐﺎريﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﯿﺪ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ رﺳﻮاﯾﯽ در دﻧﯿﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﯾﺎ در‬
‫آﺧﺮت؛ ﻟﺬا اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﯾﺎ در آﺧﺮت ﯾﺎ در ﻫﺮ دو ﺳﺮا ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻗﻄﻊ رﺳﻮاﯾﯽِ آﺧﺮت‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺧﻔﺖﺑﺎرﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ٰ َ ُۡ َ ُ َ ُ َ‬ ‫﴿ َولَ َع َذ ُ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[١٦ :‬‬ ‫اب ٱ�خِرة ِ أخزىۖ وهم � ين�ون ‪﴾١٦‬‬
‫و ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻋﺬاب آﺧﺮت‪ ،‬ﺧﻔﺖﺑﺎرﺗﺮ اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن ﯾﺎري ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮐﻪ رﯾﺎﮐﺎري ﯾﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎي ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل رﯾﺎﮐﺎريِ او را ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺳﺎزد‬
‫و او را ﻧﺰد ﻣﺮدم رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮدم روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او‪ ،‬آدم‬
‫رﯾﺎﮐﺎريﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪيﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺎ ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ و رﯾﺎﮐﺎر ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﻧﯿﺖ ﺑﺎﻃﻠﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮش ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮﻣﻼ‬
‫ﮐﺮدن ﻋﯿﺐ و ﻧﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻠﻤﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي رﺿﺎي اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ از آن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي رﺿﺎي اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪي آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻮعِ دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﮏ و اﻣﺜﺎل آن اﺳﺖ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﻧﯿﻮي ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﮐﺴﺐ آن ﺑﺎ ﻫﺪف دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت دﻧﯿﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﮐﺴﯽ در ﯾﮑﯽ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ در رﺷﺘﻪي ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﮏ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺣﻘﻮق دلﺧﻮاه ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻫﺪف دﻧﯿﻮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺤﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺷﺘﻐﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺪﻓﺶ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در رﺷﺘﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺑﻪ‬
‫ﮐﻔﺎر ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد و دﯾﮕﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶﺑﺮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺧﻮد و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ‬
‫ﻫﺪف ﮐﺴﯽ از ﺗﺤﺼﯿﻞ در ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ اﺷﺘﻐﺎل و دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺣﻘﻮق‬
 ‫‪269‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﺎ ﻫﺪف دﻧﯿﻮي درس ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ‬
‫را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻫﺪف دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪار‬
‫ﺷﺪﯾﺪيﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ دﯾﻦ و ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ را وﺳﯿﻠﻪي ارﺗﺰاق ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ دﻧﯿﻮي ﺑﻪ ﮐﺴﺐ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﺑﺮﮐﺘﯽ در ﻋﻠﻢِ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم و ﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻣﯽﭘﺮدازم«؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ ﺗﺎ ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﮕﯿﺮم و ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺪرﯾﺲ ﺷﻮم و ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺑﮕﯿﺮم« ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻫﺪاﻓﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد؛ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎم ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎمﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽِ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ و‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻣﺪرﮐﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوريﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺪرك ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫داﻧﺶﺟﻮﯾﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ ﺗﺎ ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﮕﯿﺮم و ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ ﺗﺪرﯾﺲ دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﻢ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﻢ« ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻫﺪاﻓﯽ ﻣﺪرك ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺖ‬
‫ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫‪ -289‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه رﯾﺎ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫َْ َُ َََ‬ ‫َ ْ َ َّ ُ َ َّ‬

‫الﺮﺟﻞ اﺬﻟِي �ﻌﻤﻞ اﻟﻌﻤﻞ ﻣ َِﻦ‬ ‫ِﺮﺳﻮل اﷲ‪ :‬أرأﻳﺖ‬ ‫ل‬
‫َ‬
‫ِﻴﻞ‬ ‫�‬ ‫‪:‬‬
‫َ َ‬
‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫‪ -١٦٢٩‬وﻋﻦ َأﻲﺑ ٍّ‬
‫ذر‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َّ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ‬
‫ﺟﻞ �ﺮﺸى الﻤﺆﻣ ِِﻦ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫� ‪،‬و �ﻤﺪه اﻨﻟﺎس ﻋﻠﻴ ِﻪ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺗ ِﻠﻚ ﺎﻋ ِ‬
‫اﺨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬درﺑﺎرهي ﻣﺮدي ﮐﻪ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﺮدم او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﮐﺎر ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﮋدهاي زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎ ﮔﺸﻮدن اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي را‬
‫رﯾﺎ ﻣﯽﭘﻨﺪارد و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ رﯾﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وي در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬درﺑﺎرهي ﻣﺮدي ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﺮدم او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﮐﺎر ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﮋدهاي زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﯽآنﮐﻪ ﺧﻮدش ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬آدم ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ را ﻣﮋدهاي زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻦ ﻗﻠﻤﺪاد ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻧﺸﺎن از ﻣﮋدهاي اﺧﺮوي ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﻮاﻫﺎن و ﺷﺎﻫﺪان‬
‫اﻻﻫﯽ در زﻣﯿﻦ ﭘﺮوردﮔﺎرﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬از ﮐﻨﺎر ﺟﻨﺎزهاي ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و از او‬
‫ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺟﺐ ﺷﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﮐﻨﺎر ﺟﻨﺎزهي دﯾﮕﺮي ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‬
‫و او را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺟﺐ ﺷﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي واﺟﺐ ﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ را ﺳﺘﻮدﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاﯾﺶ واﺟﺐ ﺷﺪ و‬
‫از ﺷﺨﺺ دوم ﺑﻪﺑﺪي ﯾﺎد ﮐﺮدﯾﺪ؛ ﭘﺲ آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﺎنِ اﷲ‬
‫در زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪ (2 ).‬ﺗﻔﺎوت ﻣﮋدهي زودﻫﻨﮕﺎمِ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎ رﯾﺎ‪ ،‬در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2642 :‬‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.957‬‬
 ‫‪271‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه رﯾﺎ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ رﺑﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫رﯾﺎﮐﺎر ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ را ﺗﻨﻬﺎ از آن ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در‬
‫ﻧﯿﺘﺶ ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ وﺟﻮد دارد و ﻏﯿﺮاﷲ را در ﻧﯿﺖ ﺧﻮد ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﯿﺖ ﻣﻮﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﺎ‬
‫او را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪﻗﺪر ﭘﻨﻬﺎنﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و‬
‫ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺮدم ﺳﺮ از ﮐﺎر‪‬ش درﻣﯽآورﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬او را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﮋدهاي زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻣﮋدهي زودﻫﻨﮕﺎم ﻣﻮﻣﻦ و رﯾﺎ ﭘﯽ ﺑﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -290‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ‬
‫ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ ۡ ُ ۡ َ ُ ُّ ْ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٣٠ :‬‬ ‫ِ� َ�غضوا م ِۡن �بۡ� ٰرِه ِۡم﴾‬ ‫﴿قل ل ِلمؤ ِمن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدان ﻣﺆﻣﻦ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ُ ْ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫﴿إِن ٱلسمع وٱ�� وٱلفؤاد � أو ٰٓ��ِك �ن �نه م�ٔو� ‪﴾٣٦‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� ٱ ُّ‬
‫لص ُد ُ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ ُ َ ٓ ََ ۡ ۡ ُ َ َ ُۡ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[١٩ :‬‬ ‫ور ‪﴾١٩‬‬ ‫� وما ِ‬ ‫﴿�علم خا�ِنة ٱ�� ِ‬
‫)اﷲ( ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ و آنﭼﻪ را ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻔﺠﺮ‪[١٤ :‬‬ ‫﴿إِن َر َّ�ك � ِٱل ِم ۡر َصادِ ‪﴾١٤‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت در ﮐﻤﯿﻦﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و‬
‫ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬زﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﺮﻣﯿﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ و او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻏﺮﯾﺒﻪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‬
‫ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﺸﻢﻫﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ل ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬‫ُ ّ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ُّ ْ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ْ ُ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ‬
‫�‬ ‫﴿قل ل ِلمؤ ِمن ِ� �غضوا مِن �ب� ٰ ِرهِم و�حفظوا ف ُروجه ۚم � ٰل ِك أز ٰ ۚ ِ‬
‫َ‬ ‫َخب ُ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٣٠ :‬‬ ‫� ۢ ب ِ َما يَ ۡص َن ُعون ‪﴾٣٠‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدان ﻣﺆﻣﻦ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺷﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪273‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ‪...‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﺸﻢﻫﺎ را ﭘﯿﺶ از ﺣﻔﻆ ﺷﺮﻣﮕﺎه ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﻋﺪم ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﺪمِ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﺸﻢﭼﺮاﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را از ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺎن‬
‫دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﮕﺎهﻫﺎ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺧﻠﻮت‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺤﺸﺎ و ﺑﺪﮐﺎري ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺪﮐﺎريﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﺸﻢﻫﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� ٱ ُّ‬
‫لص ُد ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ ٓ ََ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُۡ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[١٩ :‬‬ ‫ور ‪﴾١٩‬‬ ‫� وما ِ‬ ‫﴿�علم خا�ِنة ٱ�� ِ‬
‫)اﷲ( ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ و آنﭼﻪ را ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ‪ ،‬دزداﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﯾﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎﻫﯽ آﮔﺎه اﺳﺖ و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در دلِ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﺬرد و‬
‫از ﻧﯿﺖﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ‪ ‬ﻫﻤﮕﺎن آﮔﺎﻫﯽ دارد؛ ﺑﻠﮑﻪ آﯾﻨﺪهي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ و وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽِ‬
‫او را ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ْ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ٗ‬
‫��ِك �ن �نه م�ٔو� ‪] ﴾٣٦‬اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫﴿إِن ٱلسمع وٱ�� وٱلفؤاد � أو ٰٓ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي آنﭼﻪ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺮام ﮔﻮش ﺳﭙﺮده ﯾﺎ ﺑﺎ ﮔﻮش‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺻﺪاي زﻧﯽ ﻧﺎﻣﺤﺮم و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻟﺬت ﺑﺮده اﺳﺖ؟ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي ﭼﺸﻢ‬
‫و دﻟﺶ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﺮ‪،‬‬
‫دﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺪ و ﺳﺎق ﭘﺎي زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ازدواج ﺑﺎ او ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن دﭼﺎر وﺳﻮﺳﻪ ﺷﻮد و در ﻓﺘﻨﻪ ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ رﺿﺎﻋﯽ دارد ﮐﻪ زﯾﺒﺎﺳﺖ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮ رﺿﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺧﻮاﻫﺮ ﻧَﺴ‪‬ﺒﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮ رﺿﺎﻋﯽاش دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ و وﺳﻮﺳﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺮش ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از او ﺣﺠﺎب‬
‫ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا وﺟﻮب ﺣﺠﺎب ﺑﺮاي دراﻣﺎن ﻣﺎﻧﺪن از ﻓﺘﻨﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮف ﻓﺘﻨﻪ ﯾﺎ وﺳﻮﺳﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪274‬‬

‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺠﺎب ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻣﺤﺎرم ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ دﺧﺘﺮﻋﻤﻪ‪،‬‬
‫دﺧﺘﺮﺧﺎﻟﻪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺮزن و زنﺑﺮادر و دﯾﮕﺮ زﻧﺎن ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺎروا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺤﺎرم در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﻧﺎرواﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮف ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َّ َّ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ِّ َ ُ ْ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الﺰﻧﺎ ﻣﺪ ِرك‬ ‫‪ -١٦٣٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻛﺘِﺐ ﻰﻠﻋ اﺑﻦ آدم ﻧ ِﺼﻴﺒﻪ ﻣِﻦ‬
‫َ َُ‬ ‫ِّ َ ُ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ ُ َ َّ َ ُ َ ُ ُ َ‬ ‫ََ ََ ََْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎن زِﻧﺎﻫﻤﺎ اﻻﺳﺘِﻤﺎع‪َ ،‬والﻠﺴﺎن ِزﻧﺎهُ الﺎﻠﻜم‪،‬‬‫ِ‬ ‫ﺎن ِزﻧﺎﻫﻤﺎ اﻨﻟﻈﺮ‪ ،‬واﻷذﻧ‬
‫ِ‬ ‫ذل ِﻚ ﻻ �ﺎﻟﺔ‪ :‬اﻟﻌﻴﻨ‬
‫ُ َ ِّ ُ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َْ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ ِّ ْ ُ َ َ ُ َ‬
‫الﺮﺟﻞ ِزﻧﺎﻫﺎ اﺨﻟﻄﺎ‪ ،‬واﻟﻘﻠ ُﺐ �ﻬ َﻮى َو�ﺘﻤ�‪َ ،‬و�ﺼﺪق ذل ِﻚ اﻟﻔ ْﺮج أ ْو‬ ‫واﻴﻟﺪ ِزﻧﺎﻫﺎ اﺒﻟﻄﺶ‪ ،‬و‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ َ ِّ ُ ُ‬
‫ﻳ�ﺬﺑﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺼﯿﺐ آدﻣﯽزاد از زﻧﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬زﻧﺎي ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن و زﻧﺎي ﮔﻮش‪ ،‬ﮔﻮش دادن‬
‫و زﻧﺎي زﺑﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و زﻧﺎي دﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ و زﻧﺎي ﭘﺎ‪ ،‬ﮔﺎم ﻧﻬﺎدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻗﻠﺐ‪-‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺮام‪ -‬ﻣﯿﻞ و آزرو ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﺮﻣﮕﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺗﺼﺪﯾﻖ ﯾﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺼﯿﺐ آدﻣﯽزاد از زﻧﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از زﻧﺎ دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﷲ او را‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از زﻧﺎ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻧﺎي ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﺮدن اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي ﺑﻪ زﻧﯽ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻧﮕﺎﻫﺶ از روي ﺷﻬﻮت‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ زﻧﺎﺳﺖ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺎي ﭼﺸﻢ ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد و اﻓﺰود‪» :‬و زﻧﺎي ﮔﻮش‪،‬‬
‫ﮔﻮش دادن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺻﺪاي زﻧﯽ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﮔﻮش دﻫﺪ و ﻟﺬت ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و زﻧﺎي زﺑﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و زﻧﺎي دﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ«؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زنِ ﻧﺎﻣﺤﺮم دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و زﻧﺎي ﭘﺎ‪ ،‬ﮔﺎم ﻧﻬﺎدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻗﻠﺐ‪ -‬ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6612 ،6343) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2657 :‬‬
 ‫‪275‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ‪...‬‬

‫ﺳﻮي ﺣﺮام‪ -‬ﻣﯿﻞ و آزرو ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﺮﻣﮕﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺗﺼﺪﯾﻖ ﯾﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن زﻧﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ زﻧﺎي ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ را‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻧﺸﻮد و از زﻧﺎي ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫زﻧﺎي ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺪاﻣﺶ را ﻣﺤﻘﻖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از واﺑﺴﺘﮕﯽ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ زﻧﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺻﺪاي زﻧﺎن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ‬
‫و دﺳﺖ زدن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و ﺑﻪ ﻫﻮش ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ زﻧﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺮم دل ﺑﺒﻨﺪد ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻣﯿﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از زﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﭘﺎكداﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﺪاﻣﺶ را از زﻧﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ وﺳﻮﺳﻪ ﯾﺎ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﺑﻪ او دﺳﺖ داد‪ ،‬از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن در وﺟﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺗﯿﺮي زﻫﺮآﻟﻮد از ﺗﯿﺮﻫﺎي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه اﻧﺴﺎن در ﻧﮕﺎه‪ ‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ زﻧﯽ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﮕﺎه دوم و‬
‫ﺳﻮم ﮐﻪ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺮد را ﺑﻪﻗﺪري ﺷﯿﻔﺘﻪ و دلﺑﺎﺧﺘﻪي زن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در‬
‫ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎلِ آن زن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و آن زن‪ ،‬ﻫﻤﻪي ذﮐﺮ و ﻓﮑﺮش ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از آن زن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬در ذﮐﺮ و ﻓﮑﺮ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦ ﺧﻮاب ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن زن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و وﻗﺘﯽ از ﺧﻮاب ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪،‬‬
‫از ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ! و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ ُ َ‬ ‫ُُ‬ ‫َّ ِّ َ َ ّ ُ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٦٣١‬وﻋﻦ أَﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟُ ِّ‬
‫ﺎت«؛‬
‫واﺠﻟﻠﻮس ِﻲﻓ اﻟﻄﺮﻗ ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إﻳﺎ� ْﻢ‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺪري‬ ‫ٍ‬
‫َ َ َ ْ ُ ْ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ ُ ٌّ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ ﻨﻟﺎ ﻣِﻦ �ﺎل ِِﺴﻨﺎ ﺑﺪ‪� ،‬ﺘﺤﺪث �ِﻴﻬﺎ‪� .‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻓﺈذا أﺑيﺘﻢ إِﻻ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ َ ُّ َّ‬ ‫َ ْ َ ََ ْ ُ‬
‫ﺮﺼ‪،‬‬
‫ﺮ�ﻖ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻏﺾ اﺒﻟ ِ‬ ‫ِﺲ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄﻮا اﻟﻄﺮِ�ﻖ ﺣﻘﻪ«؛ ﻗﺎلﻮا‪ :‬وﻣﺎ ﺣﻖ اﻟﻄ ِ‬ ‫الﻤﺠﻠ‬
‫ُْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫واﻷمﺮ ﺑﺎلﻤﻌ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َو َ� ُّﻒ اﻷذى‪َ ،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�‬ ‫وف‪ ،‬واﻨﻟ ُ‬‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫‪،‬‬ ‫ِ‬
‫م‬ ‫ﻼ‬ ‫الﺴ‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫و‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ )و‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6229 ،2465) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2121 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 195‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪276‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻖّ راه را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﻖّ راه ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮان(‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب از اذﯾﺖ و آزار‬
‫رﻫﮕﺬران‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ«‪.‬‬
‫ْ َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ِﻴﻬﺎ ﻓَ َﺠ َ‬
‫ﺎء‬
‫َ َ ُ َّ ُ ُ ً‬
‫ﺳﻬﻞ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ �ﻌﻮدا ﺑﺎﻷﻓﻨِﻴ ِﺔ �ﺘﺤﺪث �‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ز�ﺪ‬ ‫ﻃﻠﺤﺔ‬ ‫ﻲﺑ‬‫أ‬ ‫‪ -١٦٣٢‬وﻋﻦ‬
‫ٍ‬
‫ْ َ ُ ََ َ‬ ‫ُّ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ََ َ َ َ َ ََ َ‬ ‫ُ‬
‫ات؟ اﺟﺘنِﺒﻮا �ﺎل ِﺲ‬ ‫ﺎلﺲ الﺼﻌﺪ ِ‬ ‫رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﺎم ﻋﻠﻴﻨﺎ �ﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻟ�ﻢ ول ِﻤﺠ ِ‬
‫َ َ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫ُّ ُ َ‬
‫ﺄس‪� ،‬ﻌﺪﻧﺎ �ﺘﺬاﻛ ُﺮ َو�ﺘﺤﺪث‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬إﻣﺎ ﻻ ﻓﺄدوا‬ ‫� ﻣﺎ ﺑ ٍ‬‫ات«؛ ﻓﻘﻠﻨﺎ‪ :‬إ�ﻤﺎ �ﻌﺪﻧﺎ ﻟ ِﻐ ِ‬ ‫الﺼﻌﺪ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُّ َّ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُّ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺼ‪َ ،‬و َرد الﺴﻼ ِم‪َ ،‬وﺣﺴ ُﻦ الﺎﻠﻜ ِم«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺣﻘﻬﺎ‪ :‬ﻏﺾ اﺒﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺟﻠﻮي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﺸﺮﯾﻒ آورد و ﺑﺎﻻي ﺳﺮﻣﺎن اﯾﺴﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎري ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺻﺤﺒﺖ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺎل ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻖِ راه را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‪ :‬ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬و ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي وﺟﻮب ﻓﺮوﻫﺸﺘﻦ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ )و ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم اﻣﺮوزي در ﺣﯿﺎط ﯾﺎ ﺟﻠﻮي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و دﯾﻨﻮي ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻖّ راه را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﻖّ راه ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن‬
‫ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮان؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﮐﻮﭼﻪ و در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﻫﺮ رﻫﮕﺬري را از‬
‫ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽرود‪ ،‬زﯾﺮِ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻧﺒﻮي ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ رﻫﮕﺬران اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ زﻧﺎن ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2161 :‬‬

 ‫‪277‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ‪...‬‬

‫ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ زﻧﺎن رﻫﮕﺬر؛ و ﻧﯿﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰ از زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ رﻫﮕﺬري ﮐﻪ از آنﺟﺎ ﻋﺒﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ و اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺣﻖّ راه‪» ،‬اﺟﺘﻨﺎب از اذﯾﺖ و آزار رﻫﮕﺬران« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﯿﭻ‬
‫رﻫﮕﺬري را ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ رﻓﺘﺎرِ ﺧﻮد اذﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷَﺶ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ و ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺒﺎدا ﺑﺎ دراز ﮐﺮدن ﭘﺎﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬راه را ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﯿﻦ‬
‫ﺣﻖّ راه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻼم ﮐﺮد‪» ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼمِ« او را ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻟﺴﻼمﻋﻠﯿﮑﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻاﻗﻞ ﺑﻪ او‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬وﻋﻠﯿﮑﻢاﻟﺴﻼم؛ و ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪» :‬ﺑﻪﺑﻪ! ﺧﻮش آﻣﺪي« و اﻣﺜﺎل آن‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اداي اﯾﻦ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ َ ُّ َ ٓ‬ ‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ْ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫ح ُّيوا بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها أ ۡو ُردوها﴾‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫حيةٖ ف‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺣﻖّ راه‪» ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ در اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﯾﺎ روش ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در ﻋ‪‬ﺮف ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬آن را ﻧﯿﮏ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه و در ﮐﻮﭼﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﺪ و ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ و ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻓﺮوﻫﺸﺘﻦ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ دو‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪278‬‬
‫ْ ْ‬ ‫َ َْ ََ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫اﺮﺻف‬
‫ِ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻘ‬‫�‬ ‫‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ﺄ‬‫ﺠ‬ ‫اﻟﻔ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻈ‬ ‫�‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺳﺄﻟ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﺟﺮ�ﺮ‪ ‬ﻗ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٣٣‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺮﺼك«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺑ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻧﮕﺎه ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺸﻤ‪‬ﺖ را ﺑﺮﮔﺮدان«‪.‬‬
‫ُ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ ُ ُ ِّ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ َ ََ‬
‫اﺑﻦ أم‬ ‫‪ -١٦٣٤‬ﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻛﻨﺖ ﻋِﻨﺪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬وﻋﻨﺪه ﻣﻴﻤﻮﻧﺔ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺒﻞ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ ُْ َُ َْ َ‬ ‫ُّ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ََ َ َْ َ ْ ُ َْ‬
‫ﺠﺒﺎ ﻣِﻨﻪ«؛ �ﻘﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪،‬‬ ‫ﺎب؛ �ﻘﺎل اﻨﻟ ِﻲﺒ‪» :‬اﺣﺘ ِ‬ ‫ﻣﻜﺘﻮمٍ ‪ ،‬وذل ِﻚ �ﻌﺪ أن أمِﺮﻧﺎ ﺑِﺎﺤﻟ ِﺠ ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َُ َ َْ ُ‬ ‫َْ َ َُ ْ‬
‫أ� َ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬أ�ﻌﻤﻴﺎوان أﻧﺘﻤﺎ ألﺴﺘﻤﺎ �ﺒ ِ َ‬
‫ﺮﺼاﻧ ِ ِﻪ«؟!‬ ‫ُّ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﺎ؟‬‫ﻨ‬ ‫�‬‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ﻧ‬‫ﺮﺼ‬‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫�‬ ‫أﻟيﺲ ﻫﻮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﺣﺠﺎب داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ& در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم ﮐﻪ اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم‪ ‬آﻣﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از او‬
‫ﺣﺠﺎب ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ او ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻧﻪ ﻣﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎ را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ و او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ؟«‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ ُ ُ َ َ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻨﻈﺮ الﺮﺟﻞ إِﻰﻟ ﻋﻮرة ِ الﺮﺟ ِﻞ‪ ،‬وﻻ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٣٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َْ ُ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ َْ ُ َ َ ْ َ َ َْ َ ُ ْ‬
‫الﻤﺮأة إِﻰﻟ ﻋﻮرة ِ الﻤﺮأة ِ‪ ،‬وﻻ �ﻔ ِﻲﻀ الﺮﺟﻞ إِﻰﻟ الﺮﺟ ِﻞ ﻲﻓ ﺛﻮ ٍب واﺣ ٍِﺪ‪ ،‬وﻻ �ﻔﻲﻀ الﻤﺮأة إِﻰﻟ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫الﻤ ْﺮ َأة ﻲﻓ اﺜﻟَّ ْ‬
‫َ‬
‫ﺣ ِﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ِ‬ ‫الﻮا‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮر ‪‬‬
‫ت ﻣﺮد دﯾﮕﺮي ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﺪ و زن ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮرت زﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﮕﺮد؛ دو ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺮِ ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ‪ -‬ﯾﺎ در ﯾﮏ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺑﺴﺘﺮ‪ -‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و دو زن ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺮ ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ )ﯾﺎ در ﯾﮏ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ(«‪.‬‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ(«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2159 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪536 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪887 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در‬
‫ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 3116 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.338 :‬‬
‫)‪ (4‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎس ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﭘﻮﺳﺖ دو ﻣﺮد ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﭘﻮﺳﺖ دو زن‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ روا ﻧﯿﺴﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪279‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺮ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻧﮕﺎه ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺸﻤ‪‬ﺖ‬
‫را ﺑﺮﮔﺮدان«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻣﺮد‬
‫ﺑﻪ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﻣﻮردي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺪون ﻗﺼﺪ و ارادهي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﺣﺠﺎب داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ& در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم ﮐﻪ‬
‫اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم‪ ‬آﻣﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از او ﺣﺠﺎب ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ‬
‫او ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻧﻪ ﻣﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺪ و او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ؟« اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﺪهي ﺧﻮد‬
‫را در ﺧﺎﻧﻪي ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﺖ‪ ،‬اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم ﺳﭙﺮي ﮐﻦ ﮐﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻟﺒﺎﺳﺖ را‬
‫درآوري«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬در "ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ" آﻣﺪه اﺳﺖ؛ وي اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬درﺑﺎرهي ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬رﻓﻊِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن زن ﺑﻪ ﻣﺮد ﻧﺎﻣﺤﺮم اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از روي ﺷﻬﻮت ﯾﺎ ﻟﺬت‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدان ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار راه ﻣﯽروﻧﺪ و زنﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫آنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ اﮔﺮ دﯾﺪن ﻣﺮد ﺑﺮاي زن ﺣﺮام ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺮدﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻮرت ﺧﻮد‬
‫را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زنﻫﺎ ﺣﺠﺎب ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﻣﺮد ﺑﻪ‬
‫زن‪ ،‬ﻧﺎرواﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮرت‪ ‬ﻣﺮد دﯾﮕﺮي ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ و زن ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮرت‬
‫زﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﮕﺮد؛ دو ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺮِ ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ‪ -‬ﯾﺎ در ﯾﮏ ﺑﺴﺘﺮ‪ -‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و دو زن‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺮ ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ )ﯾﺎ در ﯾﮏ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ْ َ‬ ‫َُْ ْ َ َ‬
‫ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ(«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﻨﻈﺮ ال َﻤ ْﺮأة إِﻰﻟ َﻋ ْﻮ َرة ال َﻤ ْﺮأة«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»زن ﺑﻪ ﻋﻮرت‪ ‬زن ﻧﮕﺎه ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ زنِ ﺑﯿﻨﻨﺪه ﯾﺎ زﻧﯽ را ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪280‬‬

‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪﺑﺴﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﺗﻦ دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﺶ را درﺑﯿﺎورد؛ و‬
‫ﻫﯿﭻ زﻧﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻋﻮرت‪ ‬ﻫﻢﺟﻨﺲ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﻧﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻮرت زن از ﻧﺎف ﺗﺎ زاﻧﻮﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارد‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن را‬
‫ﺧﻮرده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺤﻮهي ﭘﻮﺷﺶ زﻧﺎن در دورهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زن در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻀﻮرِ زﻧﺎن ﯾﺎ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺮﻣﺶ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ از ﮐﻒ دﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻮزك ﭘﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫الﺮ ُﺟ ُﻞ إ َﻰﻟ َﻋ ْﻮ َر ِة َّ‬
‫الﺮ ُﺟ ِﻞ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬ ‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ َ�ﻨْ ُﻈﺮ َّ‬
‫ِ‬
‫ﻋﻮرت‪ ‬ﻣﺮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺮدﻫﺎ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ازار و ردا‪ -‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ و‬
‫ﺷﻠﻮار‪ -‬ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ازار ﯾﺎ ﺷﻠﻮار ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدن ﺳﯿﻨﻪ‬
‫و ﺷﺎﻧﻪي ﻣﺮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره اﺷﺎره‬
‫ﮐﻨﻢ؛ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﻧﺒﯽ اﮐﺮم‪ ‬ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدي‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل‪‬ﺧﺪا! او را ﺑﻪ ازدواج ﻣﻦ درآور‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻣﻬﺮش داري«؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ دارم‪ ،‬ازارِ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ازارش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﺮﯾﻪ ﺑﻪ آن زن ﺑﺪﻫﺪ؟ اﮔﺮ ازارش را ﺑﻪ آن زن ﻣﯽداد‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻧﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮد آن را ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬آن زن ﺑﺪون ﻣﻬﺮ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ! ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺪا ﮐﻦ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮي آﻫﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ (1 ).‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮد اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻟُﻨﮓ ﯾﺎ‬
‫ازاري ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﻨﻪاش را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺠﺎب ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران ﺧﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ و ﺿﺮورت ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‬
‫و ﺧﻄﺮ ﺑﯽﺣﺠﺎﺑﯽ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ زﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران ﺟﻮان و زﯾﺒﺎ ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﭘﺴﺮان ﺟﻮاﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5087 ،5030 ،5029) :‬و‪(...‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1425 :‬‬
 ‫‪ -291‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﺎ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ َ ۡ ُ ُ ُ َّ َ َ ٰ ٗ َ ۡ َ ُ ُ‬
‫وه َّن مِن َو َرا ٓءِ ح َ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٣ :‬‬ ‫اب﴾‬
‫ٖ‬ ‫ِج‬ ‫﴿�ذا س��موهن م�عا ف�ٔل‬
‫و ﭼﻮن از ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬از ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫َ َ َّ ُ ْ َ ُّ ُ َ َ َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫اﺪﻟﺧﻮل ﻰﻠﻋ اﻟنﺴﺎءِ«؛‬ ‫ﺎﻋمﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إﻳﺎ�ﻢ و‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٣٦‬وﻋﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ‬
‫َْ َ ُ‬ ‫ََ ْ َ َْ َ َ‬ ‫ََ َ َ ٌُ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺤﻟﻤ ُﻮ الﻤ ْﻮت«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫اﺤﻟﻤ َﻮ؟ ﻗﺎل‪» :‬‬ ‫ﺎر‪ :‬أﻓﺮأﻳﺖ‬‫�ﻘﺎل رﺟﻞ ﻣِﻦ اﻷﻧ ِ‬
‫ﺼ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد زﻧﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬درﺑﺎرهي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺷﻮﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯽ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺘﻨﻪاش )ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ (‬ﻣﺮگ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َ َّ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻠﻮن أﺣﺪ� ْﻢ ﺑﺎم َﺮأ ٍة إِﻻ ﻣﻊ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٣٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ذِي � َﺮمٍ «‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي ﺑﺎ ﻫﯿﭻ زنِ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪاي‬
‫ﺧﻠﻮت ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻣﺤﺮﻣﯽ ﺑﺎ زن ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﻘﺎﻋﺪ َ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ َُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ َ‬
‫ِﻳﻦ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٦٣٨‬وﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺣ ْﺮﻣﺔ � ِﺴﺎءِ الﻤﺠﺎﻫِﺪِﻳﻦ ﻰﻠﻋ‬
‫ََ ُ ُُ‬ ‫ْ‬ ‫الﻤ َﺠﺎﻫﺪ َ‬‫ْ َ َْ ُُ َ ُ ً َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ َّ َ‬
‫ِﻳﻦ ﻲﻓ أﻫﻠِ ِﻪ‪� ،‬ﻴﺨﻮﻧﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻛﺤ ْﺮﻣ ِﺔ أمﻬﺎﺗ ِِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣِﻦ َرﺟ ٍﻞ ﻣ َِﻦ اﻟﻘﺎ ِﻋﺪِ�ﻦ �ﻠﻒ رﺟﻼ ﻣِﻦ‬
‫ُ َّ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫ْ َّ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ‬
‫إﻴﻟﻨﺎ‬ ‫ﺎء ﺣﻰﺘ ﻳ ْﺮﻰﺿ«؛ �ﻢ اﺘﻟﻔﺖ‬ ‫ِﻴﻬﻢ إِﻻ و�ﻒ ﻪﻟ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪� ،‬ﻴﺄﺧﺬ ﻣِﻦ ﺣﺴﻨﺎﺗ ِ ِﻪ ﻣﺎ ﺷ‬ ‫� ِ‬
‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻇﻨ� ْﻢ؟« ]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5232 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2172 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5233 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1341 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 997‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1897 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪282‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺮﻣﺖ زﻧﺎن ﻣﺠﺎﻫﺪان ﺑﺮ ﻣﺮدان‬

‫ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺎدراﻧﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺮد ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻨﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺬري ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﯿﻦِ ﯾﮏ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهي او را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ و‬
‫درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ورزد‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و آنﻗﺪر از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ راﺿﯽ ﺷﻮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ رو ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ )آﯾﺎ ﭼﯿﺰي از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ؟(«‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﺎ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬زنِ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺧﺘﺮﻋﻤﻮ‪ ،‬دﺧﺘﺮﻋﻤﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮﺧﺎﻟﻪ و اﻣﺜﺎلِ آنﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫زﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﻣﺤﺎرم اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﺎ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ زن و ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺧﻠﻮت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻨﺸﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﺷﻤﺎ‬
‫درﺑﺎرهي دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺳﻮﻣﯿﻨﺸﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﮔﻤﺎﻧﯽ دارﯾﺪ؟ ﺑﺪون ﺷﮏ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ‬
‫در ﻣﻌﺮض ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ!‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ُ َّ َ َ ٰ ٗ َ ۡ َ ُ ُ‬
‫وه َّن مِن َو َرا ٓءِ ح َ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٣ :‬‬ ‫اب﴾‬
‫ٖ‬ ‫ِج‬ ‫﴿�ذا س��موهن م�عا ف�ٔل‬
‫و ﭼﻮن از ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬از ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد زﻧﺎن ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬از ﭘ‪‬ﺸﺖ ﭘﺮده ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﻠﻮت ﺻﻮرت ﻧﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد زﻧﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫درﺑﺎرهي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺷﻮﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺘﻨﻪاش )ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ (‬ﻣﺮگ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺑﺮادر‪ ،‬ﻋﻤﻮ و داﯾﯽِ اوﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺪرﺷﻮﻫﺮ و ﭘﺴﺮِ‬
‫ﺷﻮﻫﺮ از ﻫﻤﺴﺮِ دﯾﮕﺮش‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﺤﺎرم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻨﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎن‬
‫ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ دﻗﯿﻖ و ﺟﺎﻣﻌﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از‬
 ‫‪283‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺧﻠﻮتﮐﺮدن ﺑﺎ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم‬

‫ﻣﺮگ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺧﻮﯾﺸﺎن و ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺷﺪﯾﺪ و ﺟﺪيﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش از ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮِ وي ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در اﯾﻦﺑﺎره ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ اﺟﺎزه‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﺑﺎﻟﻐﺸﺎن در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮﺷﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام و ﻧﺎرواﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راﻫﺶ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ زﻧﺎن و ﻣﺮدان را ﺑﺎ درب از ﻫﻢ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ و ﮐﻠﯿﺪ را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﻪ‬
‫دارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﺐ درب و ﺟﺪا ﮐﺮدن ﺧﺎﻧﻪي ﺑﺮادرش‪ ،‬درب را ﻗﻔﻞ ﮐﻨﺪ و ﮐﻠﯿﺪ را‬
‫ﺑﺮدارد ﺗﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ زﻣﯿﻨﻪاي ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﻠﻮت ﺣﺮام‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﺮﻓﻬﯽ ﮐﻪ راﻧﻨﺪهي ﺷﺨﺼﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ راﻧﻨﺪه‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﯾﺎ دﺧﺘﺮﺷﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن در ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﺴﺎد و ﺑﺪﮐﺎري ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻞّ دلﺧﻮاﻫﺸﺎن ﺑﺮوﻧﺪ و ﺑﺪون‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻ ﻣﺮد ﺑﺎﻏﯿﺮﺗﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺮ ﯾﺎ دﺧﺘﺮش ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺎ راﻧﻨﺪه‪ -‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﭘﻨﺞ دﻗﯿﻘﻪ‪ -‬ﺳﻮار ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﯿﻢِ‬
‫آن ﻣﯽرود ﮐﻪ دﯾ‪‬ﻮث و ﺑﯽﻏﯿﺮت ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا زﻣﯿﻨﻪي ﻓﺴﺎد و ﺑﺪﮐﺎري را ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻮس‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -292‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن و زﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس و ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر‬

‫َ ُ َ َ ِّ َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ ََ َ ُ ُ‬
‫ت‬
‫ﺮﺘﺟﻼ ِ‬ ‫ﺎل‪ ،‬والﻤ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻌﻦ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬الﻤﺨﻨثِ� ﻣِﻦ الﺮﺟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٣٩‬ﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ِّ َ‬
‫ﻣ َِﻦ اﻟنﺴﺎءِ‪.‬‬
‫ِّ َ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ َ ِّ َ‬ ‫ََ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎت ﻣ َِﻦ اﻟنﺴﺎءِ‬
‫ﺎل ﺑﺎﻟنﺴﺎءِ ‪ ،‬والﻤتﺸﺒﻬ ِ‬
‫رواﻳﺔ‪ :‬ﻟﻌﻦ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬الﻤتﺸﺒ ِﻬ� ﻣِﻦ الﺮﺟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ِّ َ‬
‫ﺎل‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺑﺎلﺮﺟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زﻧﺎن‬
‫درﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َْ َ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ََ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٦٤٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻌﻦ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬الﺮﺟﻞ ﻳﻠبﺲ ﻟ ِبﺴﺔ الﻤﺮأة ِ‪ ،‬والﻤﺮأة‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ َّ ُ‬
‫الﺮﺟ ِﻞ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫ﺗﻠبِﺲ ﻟ ِبﺴﺔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس زﻧﺎﻧﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﺑﺮ‬
‫زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدان ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫َّ َ َ ُ َ َ ٌ َ َ ُ َ ٌ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎر ل ْﻢ أ َرﻫﻤﺎ‪ :‬ﻗﻮم ﻣﻌﻬ ْﻢ ِﺳﻴﺎط‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬ ‫ِ‬ ‫أﻫ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬‫ﻨ‬ ‫ﺻ‬
‫ِ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫‪ -١٦٤١‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ َ ٌ َ َ ٌ َ َ ٌ ُ َ ٌ َ َ ٌ ُ ُ ُ َُّ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺮﻀ�ﻮن ﺑِﻬﺎ اﻨﻟﺎس‪ ،‬و� ِﺴﺎء ﺎﻛ ِﺳﻴﺎت ﺎﻋرِ�ﺎت م ِﻤﻴﻼت ﻣﺎﺋ ِﻼت‪ ،‬رؤوﺳﻬﻦ‬ ‫ﺎب اﺒﻟﻘ ِﺮ ﻳ ِ‬ ‫ﻛ َﺄذﻧ ِ‬
‫َّ َ َ َ ُ َ‬
‫ﻮﺟ ُﺪ ﻣ ِْﻦ َم ِﺴ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ‬
‫�ة ِ‬ ‫�ﺪن ِر �َﻬﺎ‪ ،‬و�ن ِر �ﻬﺎ ﻴﻟ‬ ‫ﺖ اﻤﻟﺎﺋ ِﻠ ِﺔ ﻻ ﻳﺪﺧﻠﻦ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وﻻ ِ‬ ‫ﻛﺄﺳﻨِﻤ ِﺔ اﺒﻟُﺨ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻛﺬا َو�ﺬا«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو ﮔﺮوه از دوزﺧﯿﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫آنﻫﺎ را ﻧﺪﯾﺪهام‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن د‪‬م ﮔﺎو ﺑﺎ ﺧﻮد دارﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﻣﺮدم را‬
‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬و )ﮔﺮوه دوم‪ (:‬زﻧﺎنِ ﻧﯿﻢﺑﺮﻫﻨﻪاي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮﻫﻨﻪاﻧﺪ و از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(5886 ،5885) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3545 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2128 :‬‬
 ‫‪285‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن و زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس ‪...‬‬

‫راه درﺳﺖ‪ -‬و از ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ -‬ﻣﻨﺤﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف‬
‫و ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ؛ ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ از ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ‬
‫دور اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن‬
‫و زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس و ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر«؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺟﻨﺲ‬
‫زن و ﻣﺮد‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ داده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو زنﻫﺎ در آﻓﺮﯾﻨﺶ و دﯾﻦ و اﺧﻼق‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدﻫﺎ دارﻧﺪ و و ﻣﺮدﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﻟﺤﺎظ ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬ﺧُﻠﻖ و‬
‫ﺧﻮي و رﻓﺘﺎر و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎ زنﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ زﻧﺎن را‬
‫ﻫﻢﺳﺎن ﻣﺮدان و ﻣﺮدان را ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در آنﭼﻪ اﷲ‪ ‬آﻓﺮﯾﺪه ﯾﺎ ﻣﺸﺮوع ﮔﺮداﻧﯿﺪه‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖﻫﺎﺳﺖ و‬
‫ﺧَﻠﻖ و ﺷﺮع اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ در ﻣﺘﻮن و دادهﻫﺎي دﯾﻨﯽ وﻋﯿﺪ‬
‫ﺷﺪﯾﺪي در اﯾﻦﺑﺎره وارد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺗﺎ ﺣﺪ‪‬ي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ زﻧﺎن درﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دوري و ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس زﻧﺎﻧﻪ ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ از ﭘﻮﺷﺶ زﻧﺎﻧﻪ ﺑﻪوﯾﮋه ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ و ﻃﻼ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻣﺜﻞِ زنﻫﺎ راه ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان‬
‫ﺑﺴﺎزد و در ﻧﺤﻮهي ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن‪ ،‬ﺣﺮف زدن و راه رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ََ َ ْ ُ َ‬
‫ﻮن ﺑ َﻬﺎ اﻨﻟَّ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ُ َ َ ٌ َ َ ُ ْ َ ٌ َ ْ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َْ‬
‫ﺎس«؛‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺮﻀ‬
‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻘ‬‫اﺒﻟ‬ ‫ﺎب‬
‫ﺎر لﻢ أرﻫﻤﺎ‪ :‬ﻗﻮم ﻣﻌﻬﻢ ِﺳﻴﺎط ﻛﺄذﻧ ِ‬ ‫ﺎن ِﻣﻦ أﻫ ِﻞ اﻨﻟ ِ‬
‫» ِﺻﻨﻔ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دو ﮔﺮوه از دوزﺧﯿﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻧﺪﯾﺪهام‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن‬
‫د‪‬م ﮔﺎو ﺑﺎ ﺧﻮد دارﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﻣﺮدم را ﻣﯽزﻧﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ وﻋﯿﺪ درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪286‬‬

‫را ﺑﯽدﻟﯿﻞ و ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺷﻼق زدن ﺑﻪﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ َ‬
‫َ ُ ُ‬ ‫حد ّم ِۡن ُه َما مِائ َ َة َج َ‬
‫�ةٖ� َو� تأخذ�م ب ِ ِهما رأفة‬ ‫﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ�وا � � ٰ ِ ٖ‬
‫َ َّ ۡ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢ :‬‬ ‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر﴾‬ ‫ِين ٱ�ِ إِن ك‬
‫ِ� د ِ‬
‫ﻫﺮ زن و ﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر را ﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در دﯾﻦ‬
‫اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آندو دﭼﺎر دلﺳﻮزي ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در‬
‫َ َ ٌ َ َ ٌ َ َ ٌ ُ َ ٌ َ َ‬
‫ﻼ ٌت‪ُ ،‬ر ُؤ ُ‬
‫وﺳ ُﻬ َّﻦ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﯽِ دوﻣﯿﻦ ﮔﺮوه‪ ‬دوزﺧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و�ِﺴﺎء ﺎﻛ ِﺳﻴﺎت ﺎﻋ ِر�ﺎت م ِﻤﻴﻼت ﻣﺎﺋِ‬
‫َّ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ َ ُ ْ‬
‫�ﺪن ِر�َ َﻬﺎ‪ ،‬و�ن ِر�ﻬﺎ ﻴﻟﻮﺟﺪ ِﻣﻦ م ِﺴ� ِة ﻛﺬا‬ ‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬‫اﺠﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻠ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺪ‬‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺔ‬
‫ﻛﺄﺳ ِﻨﻤ ِﺔ اﺒﻟ ِ ِ ِ‬
‫ﻠ‬‫ﺋ‬‫اﻤﻟﺎ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺨ‬
‫َ‬
‫َو�ﺬا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و )ﮔﺮوه دوم‪ (:‬زﻧﺎنِ ﻧﯿﻢﺑﺮﻫﻨﻪاي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮﻫﻨﻪ و‬
‫ﻋﺸﻮهﮔﺮﻧﺪ و )از اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر رويﮔﺮدان ﻫﺴﺘﻨﺪ و( دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ در ﻓﺘﻨﻪ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ؛ ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ از ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ‬
‫دور اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫»ﺎﻛ ِﺳﻴَﺎت َﺎﻋ ِر َ�ﺎت«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﻋﺎرياﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ َّ ۡ َ ٰ َ َ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٦ :‬‬ ‫ى � ٰل ِك خ ۡ�‪﴾ٞ‬‬ ‫﴿و ِ�اس ٱ�قو‬
‫و ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﺎزك ﯾﺎ ﺗﻨﮓ و ﺑﺪنﻧﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻟﺒﺎس ﻓﺮاخ ﺑﻪﺗﻦ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺒﺎس‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻣﺤﺮوم و ﻋﺎرياﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت »ﺎﻛ ِﺳﻴَﺎت َﺎﻋ ِر َ�ﺎت« ﺑﻪ زﻧﺎن‬
‫ﻧﯿﻢﺑﺮﻫﻨﻪاي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺸﺎن ﺗﻨﮓ و ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﺎزك و ﺑﺪنﻧﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ٌ‬ ‫َ ٌ‬
‫» ُم ِﻤﻴﻼت َﻣﺎﺋِﻼت«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻧﺎن ﻋﺸﻮهﮔﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﻨﺎزي و آراﯾﺶﻫﺎي ﻋﺠﯿﺐ و‬
‫ﻏﺮﯾﺐ‪ ،‬دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺧﻮدآراﯾﯽ و اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻧﻮاع وﺳﺎﯾﻞ آراﯾﺸﯽ‪ ،‬در اﻧﻈﺎر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺮض اﻧﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه اﯾﻦ آﻓﺖ در ﻣﯿﺎن زﻧﺎن‪ ،‬رواج ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
 ‫‪287‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن و زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس ‪...‬‬
‫َ ٌ‬
‫» َﻣﺎﺋِﻼت«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ زنﻫﺎ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ و از ﺷﺮم و ﺣﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ و وﻗﺘﯽ در ﮐﻮﭼﻪ و ﺧﯿﺎﺑﺎن راه ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎي ﺧﻮد‬
‫را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻮﺑﻨﺪ و ﺑﯽﭘﺮوا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮد ﻗﻬﻘﻬﻪ ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻤﺎل‬
‫ﺑﯽﺷﺮﻣﯽ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺎ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﭼﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ!‬
‫َ‬ ‫ُ ُ ُ ُ َّ َ َ ْ َ ُ ْ‬
‫اﺒﻟﺨ ِﺖ اﻤﻟﺎﺋِﻠ ِﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه‬ ‫»رؤوﺳﻬﻦ ﻛﺄﺳ ِﻨﻤ ِﺔ‬
‫ُ ْ‬
‫اﺒﻟﺨﺖ« ﻧﻮﻋﯽ ﺷﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮﻫﺎن ﺑﻠﻨﺪي دارد و ﮐﻮﻫﺎﻧﺶ در ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ«‪» .‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ زﻧﺎن دوزﺧﯽ ﻧﯿﺰ در دﻧﯿﺎ ﻣﻮﻫﺎﯾﺸﺎن را‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﮔﯿﺮهﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭼﻨﯿﻦ زﻧﺎﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ از ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ‬
‫دور اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬آري؛ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ از ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل و ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﺎم ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﻗﺪر از ﺑﻬﺸﺖ دور‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮع ﭘﻮﺷﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻞِ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زﻧﺎن درﻣﯽآورﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻞ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﻣﺮدان ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از زنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﯿﺖ ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺮدان درآورﯾﻢ ﯾﺎ از زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎر و از‬
‫زﻧﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -293‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان‬

‫َ َّ َّ ْ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎل‪ ،‬ﻓﺈن الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺄ�ﻞ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ ﺗﺄ�ﻠﻮا ﺑِﺎلﺸﻤ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٤٢‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ِّ َ‬
‫ﺎل«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺑِﺎلﺸﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺄ�ﻠ َّﻦ أﺣﺪ� ْﻢ � ِ ِﺸﻤ ِ‬
‫ﺎﻪﻟ ِ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٦٤٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ َّ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺮﺸب ﺑِﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺮﺸ� َّﻦ ﺑِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈن الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺄ�ﻞ � ِ ِﺸﻤ ِ‬
‫ﺎﻪﻟِ َو� َ‬ ‫�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ‬
‫ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٦٤٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن اﻴﻟَﻬﻮد َواﻨﻟَّﺼﺎرى ﻻ ﻳﺼﺒﻐﻮن‪،‬‬
‫َ َ ُ ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻓﺨﺎﻟ ِﻔﻮﻫ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪ -‬ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫را‪ -‬رﻧﮓ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از رﻧﮓ ﮐﺮدن‪ ،‬رﻧﮓ ﮐﺮدن رﯾﺶ و ﻣﻮي ﺳﻔﯿﺪ ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﯾﺎ ﻗﺮﻣﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺑﺎب ﺑﻌﺪي ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬از رﻧﮓ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﯿﺎه ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان«‪.‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬رأس ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2019 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2020 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5889 ،3462) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2103 :‬‬
 ‫‪289‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان‬

‫ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ ٓ ۡ َ َ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� َو�ن م َِن‬ ‫﴿�ذ قلنا ل ِلم��ِك ِة ٱسجدوا �دم فسجدوا إِ� إِبل ِيس �� وٱستك‬
‫ۡ َ‬
‫� ٰ ِفر َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٣٤ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٣٤‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱل‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎدآوري ﮐﻦ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮاي آدم ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﺑﻠﯿﺲ ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺎز زد و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺮد و در زﻣﺮهي ﮐﺎﻓﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫آندﺳﺘﻪ از اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن اﷲ و دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ْٓ‬ ‫ت إ َ� ٱ�ُّور َوٱ َّ� َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ ۡ ُ ُ ّ َ ُّ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ِين �فروا‬ ‫ِ�‬ ‫﴿ٱ� و ِ ُّ� ٱ�ِين ءامنوا � ِرجهم مِن ٱلظل� ٰ ِ ِ‬
‫َ ُّ ُ َ‬ ‫َ ٓ ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ َ ّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٥٧ :‬‬ ‫ت﴾‬ ‫أ ۡو ِ�َاؤه ُم ٱل�ٰغوت � ِرجو� ُهم م َِن ٱ�ُّورِ إِ� ٱلظل� ٰ ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﯾﺎور و ﮐﺎرﺳﺎز ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ آﻧﺎن را از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ)ي ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك( ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اوﻟﯿﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ و ﻃﻐﯿﺎنﮔﺮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از‬
‫ﻧﻮرِ )ﺣﻖ و ﻫﺪاﯾﺖ( ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ)ي ﮐﻔﺮ و ﺗﺮدﯾﺪ( ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي آنﻫﺎ را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ را ﺑﭙﻮﺷﺪ ﮐﻪ وﯾﮋهي آنﻫﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي آنﻫﺎ‬
‫درآورد؛ ﭼﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻟﺒﺎس‬
‫ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﻏﯿﺐ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎ او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ دارﯾﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ‪‬‬
‫ﭼﭙﺶ ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻧﻬﯽ ﻧﻮد و ﻋﻠﺘﺶ را‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ« و ﻣﺎ از ﭘﯿﺮوي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻧﻬﯽ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪290‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ْ ُ‬
‫ت ٱلش ۡي َ�ٰ ِ �ن َو َمن يَتب ِ ۡع خ ُط َ� ٰ ِ‬
‫ت ٱلش ۡي َ�ٰ ِن‬ ‫امنوا � تتب ِ ُعوا خ ُط َ� ٰ ِ‬‫﴿���ها ٱ�ِين ء‬
‫َۡ َ ٓ ۡ َ‬ ‫َ َّ ۡ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢١ :‬‬ ‫فإِن ُهۥ يَأ ُم ُر ب ِٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنك ِر﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺎ و دﺷﻤﻦ‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻏﺮب و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﯽ اﺛﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺸﻮاي‬
‫ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻣﻠﻌﻮن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛ ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫روش وﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ روش ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان روي آوردهاﻧﺪ! ﮔﺎه دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬در ﻏﺬا ﺧﻮردن رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﯿﻮان را در دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﻣﺎ ﭼﺮب اﺳﺖ و ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﻟﯿﻮان را در دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫آﻟﻮده ﻧﺸﻮد؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺳﺎده و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرِ آن‬
‫ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﮕﺬرﯾﻢ؛ زﯾﺮا آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ در ﺿﺮورت ﺷﺪﯾﺪ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮدد و آﻟﻮده ﺷﺪن ﯾﺎ‬
‫ﭼﺮب ﺷﺪن ﻟﯿﻮان‪ ،‬ﺿﺮورت ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻣﮑﺎنِ ﺷﺴﺘﻦِ ﻟﯿﻮان وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎر‬
‫دﺷﻮاري ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﻣﺮوزه ﮐﻪ از ﻟﯿﻮانﻫﺎي ﯾﮏ ﺑﺎر ﻣﺼﺮف اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ را در ﻧﮕﺎه‪ ‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﯾﺒﺎ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٓ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ ٗ َ َّ َّ َ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ََ‬
‫ضل َمن �َشا ُء َو�َ ۡهدِي َمن‬‫﴿أ� َمن ز� ِ َن ُ�ۥ ُس ٓو ُء � َملِهِۦ فرءاه حسناۖ فإِن ٱ� ي ِ‬
‫َ ٓ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٨ :‬‬ ‫�َشا ُء﴾‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدار زﺷﺘﺶ در ﻧﻈﺮش آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه و آن را ﻧﯿﮏ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‬
‫اﺳﺖ(؟ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺿﺮوت‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً دﺳﺖ راﺳﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﮑﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﻓﻠﺞ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﺪارد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﯾﻦ‬
 ‫‪291‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان‬

‫ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ و ﺣﺮﺟﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪‬‬
‫ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﯽ«‪ (1 ).‬اﯾﻦ دﻋﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﮐﺒﺮ‪،‬‬
‫آن ﻣﺮد را از اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد و آن ﻣﺮد از آن ﭘﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ -‬ﺣﺘﯽ‬
‫اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ و زﻫﺪ ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ‪ -‬اﺷﯿﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ادب و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢ ادب و‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬دادن و ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺷﯿﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺎﻻي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ در دﺳﺖ راﺳﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽِ‬
‫آن و ﮔﺬاﺷﺘﻨﺶ در دﺳﺖ ﭼﭗ دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .745‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪ -294‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ ﻣﺮد و زن از رﻧﮓ ﮐﺮدن ﻣﻮ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﯿﺎه‬

‫َ َ َ ْ َ َّ َ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ َ ُ َ َ ُ َ ََ‬

‫ﻳﻖ‪ ، $‬ﻳﻮم �ﺘﺢِ ﻣﻜﺔ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫الﺼ‬ ‫ﺮ‬
‫ٍ‬ ‫�‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻲﺑ‬‫أ‬ ‫ِ‬
‫واﺪﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ ِﻲﺗ ﺑِﺄ ِﻲﺑ ﻗﺤﺎﻓ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٤٥‬ﻋﻦ‬
‫َّ َ‬ ‫َ ِّ ُ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ‬
‫�وا ﻫﺬا َواﺟﺘنِﺒﻮا الﺴ َﻮاد«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺤﻟﻴﺘﻪ ﺎﻛﺜﻟﻐﺎﻣ ِﺔ �ﻴﺎﺿﺎ‪� .‬ﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪�» :‬‬ ‫ورأﺳﻪ و ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬اﺑﻮﻗﺤﺎﻓﻪ‪ ،‬ﭘﺪر اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ $‬را آوردﻧﺪ و ﺳﺮ‬
‫و رﯾﺶِ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﯿﺎه "درﻣﻨﻪ" ﺳﻔﯿﺪ ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﯿﺪ و از‬
‫رﻧﮓ ﺳﯿﺎه ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪-‬‬
‫ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را‪ -‬رﻧﮓ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫رﻧﮓ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬رواﯾﺖ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﺗﺄﯾﯿﺪي ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روز ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﮑﻪ‪ ،‬اﺑﻮﻗﺤﺎﻓﻪ‪ ،‬ﭘﺪر اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ $‬را آوردﻧﺪ و ﺳﺮ و رﯾﺶِ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﯿﺎه "درﻣﻨﻪ" ﺳﻔﯿﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﯿﺪ و از رﻧﮓ ﺳﯿﺎه ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪش را رﻧﮓ ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻏﯿﺮ از رﻧﮓ ﺳﯿﺎه؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺎ‬
‫ﺣﻨﺎ‪ ،‬زرد ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪاي از "وﺳﻤﻪ" و ﺣﻨﺎ ﺑﻪرﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي ﺗﯿﺮه و ﺳﻮﺧﺘﻪ‬
‫درﻣﯽآﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ وﺳﻤﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎه ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از رﻧﮓ ﺳﯿﺎه‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«؛ ﻟﺬا از ﺳﯿﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻬﺮهي اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﮐﻠّﯽ ﻋﻮض‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را ﺟﻮان‪ ،‬ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﻄﺮت اﷲ‪ ‬و ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻬﯽ در‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻮن ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﻫﺮﭼﻪ از ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ ﺳﻔﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﯿﺎﻫﯽِ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﻘﻂ از رﻧﮓ ﺳﯿﺎه ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده از رﻧﮓﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص زﻧﺎن ﮐﻔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎروا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي زﻧﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2102 :‬‬

 ‫‪293‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ ﻣﺮد و زن از رﻧﮓﮐﺮدن ﻣﻮ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﯿﺎه‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ رﻧﮓﻫﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬از ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -295‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ؛ و ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺗﻤﺎم ﺳﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي زن‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬

‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻟﻘ َﺰ ِع‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(1‬‬ ‫‪ -١٦٤٦‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮ و‬

‫ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ُ َ َْ ُ ُ‬ ‫َ ًّ َْ ُ َ َْ ُ َ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫‪ -١٦٤٧‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬رأى رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺻﺒِﻴﺎ ﻗﺪ ﺣﻠِﻖ �ﻌﺾ ﺷﻌ ِﺮ َرأ ِﺳ ِﻪ َوﺗ ِﺮك �ﻌﻀﻪ‪،‬‬
‫ْ ُ ُ َّ ُ َ ْ ُ ُ َّ ُ‬ ‫َََ ُ َ ْ َ َ‬
‫�ﻨﻬﺎﻫ ْﻢ �ﻦ ذل ِﻚ ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬اﺣﻠِﻘﻮهُ ﻠﻛﻪ ‪،‬أ ِو اﺗ ُﺮﻛﻮهُ ﻠﻛﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻨﺎ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﺮ ﺷﺮط ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻮﻫﺎي‬
‫ﺳ‪‬ﺮَش را ﺗﺮاﺷﯿﺪه و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ را ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪاش را ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﻪاش را ﺑﮕﺬارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ََْ َ َ َْ َ َ ً ُ َ ُ ََ َ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬أمﻬﻞ آل ﺟﻌﻔﺮ ﺛﻼﺛﺎ � َّﻢ أﺗﺎﻫ ْﻢ �ﻘﺎل‪:‬‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ‪$‬‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٤٨‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ‬
‫َ َ َ َ َّ ْ ُ ٌ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ َ‬ ‫َْ ُ ََ‬
‫أﻲﺧ �ﻌﺪ اﻴﻟﻮ ِم« �ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ادﻋﻮا ِﻲﻟ ﺑ ِ� أ ِﻲﺧ«؛ ﻓ ِﻲﺠء ﺑِﻨﺎ ﻛ�ﻧﺎ أﻓﺮخ �ﻘﺎل‪:‬‬ ‫»ﻻ �ﺒﻜﻮا ﻰﻠﻋ ِ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ََ ُ َ َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﺄمﺮهُ‪ ،‬ﻓﺤﻠﻖ ُرؤوﺳﻨﺎ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮط‬ ‫»ادﻋﻮا ِﻲﻟ اﺤﻟﻼق«؛ ﻓ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﺳﻪ روز از ﺷﻬﺎدت‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي وي آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺮ ﺑﺮادرم ﮔﺮﯾﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛ ﺳﭙﺲ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺴﺮان ﺑﺮادرم را ﻧﺰدم ﺑﯿﺎورﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺎ را ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎي ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ -‬ﻣﻮﻫﺎي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5921 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2120 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪212 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪1123 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.2535‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪3532 :‬؛ و اﺣﮑﺎم اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ‪ ،‬ص‪.166:‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ؛ و ﻣﺒﺎحﺑﻮدن‪295 ...‬‬

‫آﺷﻔﺘﻪاي داﺷﺘﯿﻢ‪ -‬آوردﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﺰدم ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺳﺮﻫﺎي ﻣﺎ را ﺑﺘﺮاﺷﺪ و او ﻫﻢ اﯾﻦ ﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ْ َْ َ َ ُ َ َ‬ ‫ٍّ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أن ﺤﺗﻠِﻖ الﻤ ْﺮأة َرأﺳﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ[‬ ‫‪ -١٦٤٩‬وﻋﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ زن ﺳﺮش را ﺑﺘﺮاﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ُ‬ ‫ََ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬رواﯾﺘﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ��» :‬رﺳﻮل‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻟﻘ َﺰ ِع«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از "ﻗ َﺰع" ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻗَﺰَع ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﮕﺬارﻧﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻃَﺮف‬
‫ﻦ‬
‫ﺳﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از ﻫﻤﻪ ﻃَﺮَف ﯾﺎ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿ ِ‬
‫ﺳﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻗَﺰَع‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻮﻫﺎي ﺳ‪‬ﺮَش را ﺗﺮاﺷﯿﺪه و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ را ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪاش را ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﻪاش را ﺑﮕﺬارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻮوي ﭘﺲ از ذﮐﺮ اﯾﻦ دو رواﯾﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﺳﻪ روز از ﺷﻬﺎدت ﺟﻌﻔﺮ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫وي آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺮ ﺑﺮادرم ﮔﺮﯾﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺳﻪ روز را ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد ﺗﺎ ﻏﻢ از دﺳﺖ دادن ﺟﻌﻔﺮ‪ ‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺒﮏ و آﺳﺎن ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ و آﻧﺎن را از ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺟﻌﻔﺮ‪ ‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺴﺮان‬
‫ﺑﺮادرم را ﻧﺰدم ﺑﯿﺎورﯾﺪ«‪ .‬ﭘﺴﺮان ﺟﻌﻔﺮ‪ #‬را ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎي ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﺰدم ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺘﺮاﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺧﯿﻠﯽ زود‪ ،‬ﻧﺎﻣﺮﺗﺐ و ژوﻟﯿﺪهﻣﻮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو اﻣﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪﻫﺎﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫از ﺗﺮاﺷﯿﺪنِ ﻣﻮي زﻧﺎن و از ﺟﻤﻠﻪ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪﻫﺎ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺳﺮِ ﻧﻮزاد‬
‫ﭘﺴﺮ را در روز ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻋﻘﯿﻘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ و ﻣﻮﻫﺎي ﻧﻮزاد دﺧﺘﺮ را ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.678 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪296‬‬

‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻮي ﺳﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎدت‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻮ ﺳﻨﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮِ ﭘﺴﺮان‬
‫ﺟﻌﻔﺮ‪ #‬را ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮي دﺧﺘﺮان را‪ -‬ﭼﻪ ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﺑﺰرگﺳﺎل‪-‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺮاﺷﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺮِ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪاي ﺷﮑﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَش را ﺑﺮاي ﭘﺎﻧﺴﻤﺎن ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﺣﺮام ﺑﻮد و‬
‫ﭼﻮن ﻗﺼﺪ ﺣﺠﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳ‪‬ﺮَش را ﺗﺮاﺷﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮي ﺳﺮ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫اﺣﺮام‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﺿﺮورت‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻤﺶ ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -296‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن وﺻﻞ ﻣﻮ‪ ،‬ﺧﺎلﮐﻮﺑﯽ و ﺗﺮاش دﻧﺪان‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫�دا ‪َّ ١١٧‬ل َع َن ُه ٱ َّ ُ‬ ‫َ ۡ َ ٰ ٗ َّ ٗ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ ٗ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫�ۘ‬ ‫﴿إِن يَ ۡد ُعون مِن دونِهِ ٓۦ إِ� إِ�ٰثا �ن يَ ۡد ُعون إِ� شي�نا م ِر‬
‫َّ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ َّ ۡ َ َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬
‫ضل َّن ُه ۡم َو� َم ّن ِيَ َّن ُه ۡم َو� ُم َر� ُه ۡم‬ ‫يبا مف ُروضا ‪ ١١٨‬و� ِ‬ ‫ص‬‫وقال ��ِذن مِن عِبادِك ن ِ‬
‫َ َ ُ َ ّ ُ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ُ َ َّ ُ ۡ َ َ ُ َ ّ ُ َّ َ ۡ َ َّ‬
‫�ن خلق ٱ� ِ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٩ ،١١٧ :‬‬ ‫فليبتِ�ن ءاذان ٱ�ن� ِم و�مر�هم فليغ ِ‬
‫)ﻣﺸﺮﮐﺎن( ﺑﻪ ﺟﺎي اﷲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ )ﺑﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻧﺎم( دﺧﺘﺮان را )ﺑﺮآنﻫﺎ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ( ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺟﺰ ﺷﯿﻄﺎن ﺳﺮﮐﺶ را ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎد ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن را از رﺣﻤﺘﺶ دور ﮐﺮد‪.‬‬
‫)ﺷﯿﻄﺎن( ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ ﺳﻬﻢ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﺎن را ﮔﻤﺮاه و دﭼﺎرِ آرزوﻫﺎ)ي‬
‫دور و دراز( ﻣﯽﮔﺮداﻧﻢ‪ .‬و وادارﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ )ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺎورﻫﺎي دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ( ﮔﻮشﻫﺎي‬
‫ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن را ﺑﺸﮑﺎﻓﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻻﻫﯽ وا ﻣﯽدارم‪.‬‬

‫َ ََْ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َّ ْ َ َ ً َ َ َ‬ ‫َ‬

‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ إن اﺑن ِﻲﺘ أﺻﺎ�ﺘﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺖ‬
‫ِ‬ ‫أﺳﻤﺎء& أن امﺮأة ﺳﺄﻟ‬ ‫‪ -١٦٥٠‬وﻋﻦ‬
‫َ ََ َ ُ َ ََ َ َْ ُ ََ‬ ‫ّ َ َّ ْ ُ َ َ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ‬
‫اﺻﻠﺔ والﻤﻮﺻﻮﻟﺔ«‪.‬‬ ‫اﺤﻟﺼﺒﺔ‪� ،‬ﺘﻤﺮق ﺷﻌﺮﻫﺎ‪ ،‬و�� زوﺟﺘﻬﺎ‪ ،‬أﻓﺄ ِﺻﻞ �ِﻴ ِﻪ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ الﻮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ُ ْ ْ ََ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺻﻠﺔ«‪.‬‬
‫اﺻﻠﺔ‪ ،‬والﻤﺴﺘﻮ ِ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬الﻮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! دﺧﺘﺮم ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري ﺣﺼﺒﻪ دﭼﺎر ﺷﺪ و ﻣﻮﻫﺎي ﺳ‪‬ﺮَش رﯾﺨﺖ؛ اﯾﻨﮏ او را ﺷﻮﻫﺮ دادهام؛ آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﻣﻮي ﺳﺮش‪ ،‬ﻣﻮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺰﻧﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪزﻧﻨﺪه و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﯾﺶ ﭘﯿﻮﻧﺪ زده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪزﻧﻨﺪه و زﻧﯽ را ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫‪ -١٦٥١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& �ﻮهُ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5941 ،5935) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2122 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5205 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2123 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪298‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫َْ َََ ََ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ﺎول‬ ‫ﺮﺒ و�ﻨ‬‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ �ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ ﻣﻌﺎوِ�ﺔ‪ ‬ﺎﻋم ﺣﺞ ﻰﻠﻋ ال ِﻤﻨ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻤﺣ‬ ‫‪ -١٦٥٢‬وﻋﻦ‬
‫َ َ َ ٍّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻗ َّﺼ ًﺔ ﻣ ِْﻦ َﺷ ْﻌﺮ َﺎﻛﻧﺖ ﻲﻓ ﻳ ِﺪ ﺣﺮ ِﻲﺳ �ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ أﻫﻞ الﻤﺪِﻳﻨ ِﺔ أ�ﻦ ﻋﻠﻤﺎؤ�ﻢ؟! ﺳ ِﻤﻌﺖ اﻨﻟ َّ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬ ‫ُ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َْ َ َ ْ ْ‬
‫ﺣ� اﺨﺗﺬ ﻫﺬِه � ِﺴﺎؤﻫ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫إﺮﺳا� ِﻴﻞ‬ ‫�ﻨ� �ﻦ ﻣِﺜ ِﻞ ﻫ ِﺬه ِ‪ ،‬و�ﻘﻮل‪» :‬إ�ﻤﺎ ﻫﻠﻜﺖ �ﻨﻮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣ‪‬ﻤﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬در ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ‪ -‬آﺧﺮﯾﻦ‪-‬‬
‫ﺣﺠﺶ را ﮔﺰارد‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺲ از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﻣﻮ ﮐﻪ در دﺳﺖ ﯾﮏ‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ! ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻤﺎ ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ؟ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺮﯾﺪن‬
‫ﻣﻮ و ﭘﯿﻮﻧﺪ آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ زنﻫﺎﯾﺸﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري را ﺷﺮوع ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ََ‬ ‫ُ ْ َ ََ‬ ‫ََ َ َ ََ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫والﻮا ِﺷﻤﺔ‬ ‫اﺻﻠﺔ والﻤﺴﺘ ْﻮ ِﺻﻠﺔ‪،‬‬ ‫َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻟﻌﻦ الﻮ ِ‬ ‫‪ -١٦٥٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ ْ َ ََ‬
‫والﻤﺴﺘﻮ ِﺷﻤﺔ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪزﻧﻨﺪه و زﻧﯽ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺎلﮐﻮﺑﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و زﻧﯽ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺎلﮐﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫َ ُ َ َ ِّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫ََ َ ُ َ َ‬
‫ﺎت‪،‬‬‫ﺎت والﻤﺘﻨﻤﺼ ِ‬ ‫ﺎت والﻤﺴﺘﻮ ِﺷﻤ ِ‬
‫‪ -١٦٥٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻌﻦ اﷲ الﻮا ِﺷﻤ ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ ََ َ َ‬ ‫ََ َ ْ َ ْ ٌَ‬ ‫َ َْ‬ ‫الﻤ َﻐ ِّ َ‬
‫ُ‬ ‫ْ ُ ْ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ‬
‫ات ﺧﻠﻖ اﷲ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ ﻪﻟُ ام َﺮأة ﻲﻓ ذل ِﻚ �ﻘﺎل‪َ :‬وﻣﺎ ِﻲﻟ ﻻ أﻟﻌ ُﻦ‬ ‫� ِ‬ ‫ﺎت ل ِﻠﺤﺴ ِﻦ‪،‬‬ ‫والﻤﺘﻔﻠﺠ ِ‬
‫خ ُذ ُ‬ ‫َ َ ٓ َ َ ٰ ُ ُ َّ ُ ُ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎل ُ‬ ‫َ‬ ‫ََُ‬ ‫َ ْ َََُ َ ُ ُ‬
‫وه‬ ‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪﴿ :‬وما ءاتٮ�م ٱلرسول ف‬ ‫ﺎب اﷲِ؟‬
‫ﻣﻦ ﻟﻌﻨﻪ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬وﻫﻮ ِﻲﻓ ﻛ ِﺘ ِ‬
‫ََ ََ ٰ ُ ۡ َُۡ َ َ ْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫نت ُهوا﴾ ]اﺤﻟﺮﺸ‪] [٧:‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫وما �هٮ�م �نه فٱ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﻔﺮﯾﻦِ اﷲ ﺑﺮ زﻧﺎنِ ﺧﺎلﮐﻮب و زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺧﺎلﮐﻮﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮي اﺑﺮوي ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3468 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2127 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5940 ،5937) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2124 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5943 ،4886) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2125 :‬‬
 ‫‪299‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن وﺻﻞ ﻣﻮ‪ ،‬ﺧﺎلﮐﻮﺑﯽ و ﺗﺮاش دﻧﺪان‬

‫زﯾﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬دﻧﺪانﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ و ﻣﯿﺎن دﻧﺪانﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬زﻧﯽ ﺑﻪ‬

‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺗﺬﮐﺮ داد ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻟﻌﻨﺘﺶ ﮐﺮد‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻔﺮﺳﺘﻢ؟ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ درﺑﺎرهي آن‬
‫َ َ ٓ َ َ ٰ ُ ُ َّ ُ ُ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ ٰ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ْ‬
‫نت ُهوا﴾؛ ]ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما ءاتٮ�م ٱلرسول فخذوه وما �هٮ�م �نه فٱ‬
‫»آنﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد‪ ،‬آن را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از آنﭼﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎزآﯾﯿﺪ«‪[.‬‬
‫***‬
‫‪ -297‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ‪ ‬رﯾﺶ و ﺳﺮ و دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻫﺎي‬
‫ﺳﻔﯿﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﻧﻬﯽ ﻧﻮﺟﻮان ﺗﺎزهﺑﺎﻟﻎ از ﮐﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎي ﺗﺎزهروﯾﯿﺪهي‬
‫رﯾﺶ ﺧﻮد‬

‫َْ ُ‬ ‫‪ -١٦٥٥‬ﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ ﻋﻦ أﺑﻴ ِﻪ ﻋﻦ َﺟ ِّﺪه ِ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗنﺘِﻔﻮا‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ ُ ْ‬
‫ﻮر الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬي و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪﻫﺎي‬ ‫الﺸﻴﺐ؛ ﻓﺈﻧﻪ ﻧ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺴﻦ؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ‪) ‬ﺳﺮ و ﺻﻮرت( را ﻧَﮑَﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻮرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬

‫َْ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ً َْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٦٥٦‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ �ﻤﻼ ﻟيﺲ ﻋﻠﻴ ِﻪ أم ُﺮﻧﺎ‬
‫َ ُ ٌّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﻬ َﻮ َرد«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ‬
‫)دﯾﻦ( ﻣﺎ ﺑﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7463 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪3539 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در‬
‫ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 4458 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪171 :‬؛ ]اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 173‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪ -298‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ و ﻟﻤﺲ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺪون‬
‫ﻋﺬر‬

‫َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ‬
‫ﺄﺧ َﺬ َّن َذ َﻛ َﺮهُ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٦٥٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدةَ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا ﺑﺎل أﺣﺪ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َّ ْ‬ ‫َْ َْ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ِﻴ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﺴتﻨ ِﺞ �ِﻴ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ‪َ ،‬وﻻ ﻳتﻨﻔﺲ ِﻲﻓ اﻹﻧﺎءِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎم ادرار ﮐﺮدن‪،‬‬
‫آﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﻧﮑﻨﺪ؛ )و ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﯿﺪ ِن‬
‫آب( در ﻇﺮف آب ﻧﻔﺲ ﻧﮑﺸﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان و ﺻﺤﯿﺤﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺴﺘﻦ ﯾﺎ ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن ﻣﺤﻞ ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﺑﺎ آب ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺳﻨﮓ و اﺷﯿﺎي‬
‫ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ‪ ،‬ﭼﻮب و ﺧﺎك اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻪ آن‪" ،‬اﺳﺘﺠﻤﺎر"‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﺠﻤﺎر ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﺮط اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﺎ‬
‫آب اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺛﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود؛ وﻗﺘﯽ اﺛﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ و ﻣﺤﻞ‬
‫ادرار و ﻣﺪﻓﻮع‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اول ﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻬﺎرت ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎم ادرار ﮐﺮدن‪ ،‬آﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﻧﮑﻨﺪ«؛ زﯾﺮا دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﻓﺖ دارد؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ ﺑﺮ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎك ﮐﺮدن آﻟﻮدﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ آب ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎم‬
‫اﺳﺘﺠﻤﺎر‪ ،‬ﺳﻨﮓ را ﺑﻪدﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﺤﻞ ﻣﺪﻓﻮع را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺗﻤﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪154 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.267 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪302‬‬

‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪)» :‬و ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﯿﺪنِ آب( در ﻇﺮف آب ﻧﻔﺲ‬
‫ﻧﮑﺸﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺲ آب ﺑﺨﻮرد؛ ﺟﺮﻋﻪاي ﺑﻨﻮﺷﺪ و ﻟﯿﻮان را‬
‫از دﻫﺎﻧﺶ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺟﺮﻋﻪاي دﯾﮕﺮ ﺳﺮ ﺑﮑﺸﺪ و ﭘﺲ از ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻟﯿﻮان از‬
‫دﻫﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺟﺮﻋﻪي ﺳﻮم را ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬روش ﺳﻨﺖ در آﺷﺎﻣﯿﺪن آب اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﻌﺪه‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﺸﻨﮕﯽ‪ ،‬در ﻣﻌﺪه اﻟﺘﻬﺎب و ﺣﺮارت اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره آب ﺑﻨﻮﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮ روي ﻣﻌﺪه اﺛﺮ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن آب ﻧﻔﺲ ﺑﮑﺸﯿﻢ‪ ،‬آﺑﯽ ﮐﻪ از دﻫﺎن ﻓﺮو ﻣﯽرود ﺑﺎ ﺑﺎزدم ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﮔﻠﻮ ﮔﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺎي ﺑﺮود و ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻔﮕﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آب ﺑﺎ ﻣﯿﮑﺮوبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎزدم وﺟﻮد دارد‪ ،‬آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﮑﺮوبﻫﺎ وارد ﻣﻌﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﯿﻤﺎري ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪‬‬
‫در ﻇﺮف آب ﺗﻨﻔﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -299‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻮزه‬
‫)ﺟﻮراب( ﺑﺪون ﻋﺬر؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﮐﻔﺶ و ﻣﻮزه در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺪون ﻋﺬر‬

‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬

‫ﻤﺶ أﺣﺪ� ْﻢ ِﻲﻓ �ﻌ ٍﻞ َواﺣِﺪ ٍة‪،‬‬
‫‪ -١٦٥٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳ ِ‬
‫ْ ََُْ َ ً‬ ‫َْ ُْ َ َ ً‬
‫ِ َﻴﻟﻨﻌﻠﻬﻤﺎ ﻤﺟِﻴﻌﺎ‪ ،‬أو ِ َﻴﻟﺨﻠﻌﻬﻤﺎ ﻤﺟِﻴﻌﺎ«‪.‬‬
‫ْ َ َ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬أو ِ ُﻴﻟﺤ ِﻔ ِﻬﻤﺎ ﻤﺟِﻴﻌﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي‬
‫ﮐﻔﺶ راه ﻧﺮود؛ ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﻟﻨﮕﻪ را ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ دو را درآور‪‬د«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫َْ َ َ ْ ُ َْ َ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ِ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻼ‬
‫‪ -١٦٥٩‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إذا ا�ﻘﻄﻊ ِﺷﺴﻊ �ﻌ ِﻞ أﺣﺪ‬
‫َ َّ ُ ْ َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﻤ ِﺶ ِﻲﻓ اﻷﺧ َﺮى ﺣﻰﺘ ﻳﺼﻠِﺤﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﭘﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻟﻨﮕﻪي دﯾﮕﺮ راه ﺑﺮود ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻟﻨﮕﻪي ﺧﺮاب را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ ُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻗﺎﺋ ِﻤﺎ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ �� ‬أن ﻳنﺘﻌِﻞ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٦٠‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﮐﻔﺶ‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﮐﺮاﻫﺖ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ ﯾﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي‬
‫ﻣﻮزه اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ دو ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ دو را درآور‪‬د‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5855 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2097 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2098 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6848 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪719 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3483 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪304‬‬

‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﻔﺶ ﭘﻮﺷﯿﺪن و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺗﻦﭘﺮوري ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده و دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از اوﻗﺎت‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه ﺑﺮوﯾﻢ؛‬
‫اﻣﺎ ﻣﺮدم ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه رﻓﺘﻦ را ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه ﻣﯽرود‪ ،‬او‬
‫را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺗﻦﭘﺮوري ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده و دﺳﺘﻮر‬
‫داده ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از اوﻗﺎت‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه ﺑﺮوﯾﻢ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻔﺶ ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬
‫از ﭘﺎي راﺳﺖ آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎم درآوردن ﮐﻔﺶ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭘﺎي ﭼﭗ ﺧﻮد را درآورﯾﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺶﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﮑﺎن دﻫﯿﺪ و آن را‬
‫ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﻤﺎﻟﯿﺪ ﺗﺎ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﻟﻮدﮔﯽاي ﭘﺎك ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺶ در ﺳﻨﺖ‬
‫ُ َ ُ ْ َ‬ ‫ُّ‬
‫ﻧﺒﻮي ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﺻﻠﻮا ِﻲﻓ ﻧِ َﻌﺎ ِﻟ� ْﻢ‪ ،‬ﺧﺎ ِﻟﻔﻮا اﻴﻟَ ُﻬﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﺑﺎ ﯾﻬﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺎ ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎنِ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﻣﻮزه ﯾﺎ ﺟﻮراب و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺟﻮراب و‬
‫ﻣﻮزه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺶ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺗﺮك ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻘﻂ در ﻣﺴﺎﺟﺪي ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ رﯾﮓ و ﻣﺎﺳﻪ ﻓﺮش ﺷﺪهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮدن ﮐﻔﺶ ﺑﻪ‬
‫درون ﻣﺴﺎﺟﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﮐﺖ و ﻗﺎﻟﯽ ﻓﺮش ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮﺑﻬﺪاﺷﺘﯽﺳﺖ و ﻓﺮشﻫﺎ را‬
‫آﻟﻮده ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﻨﺖ ﯾﺎ ﻧﺎﻓﻠﻪ را در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﮐﻔﺶ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‪ ‬ﺗﺮكﺷﺪه ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ راه ﻧﺮود؛ ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﻟﻨﮕﻪ را ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ دو را درآور‪‬د«؛ ﻋﻠﺘﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫درﺑﺎرهي ﭘﻮﺷﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﺪل و ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮده و از راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ‬
‫ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﻔﺎﯾﯽ در ﺣﻖّ ﭘﺎي ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ راه رﻓﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻟﻨﮕﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺮاب ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫‪305‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ راهرﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻮزه )ﺟﻮراب( ﺑﺪون‪...‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﭘﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻟﻨﮕﻪي دﯾﮕﺮ راه ﺑﺮود‬
‫ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻟﻨﮕﻪي ﺧﺮاب را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﮐﻔﺶ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪنِ آن ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮدش را ﺧَﻢ ﮐﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﻔﺶﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ آنﻫﺎ‬
‫را در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﯾﺴﺘﺎده ﺑﭙﻮﺷﯿﻢ و ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﺧﻮد را ﺧَﻢ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -300‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از روﺷﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻦ آﺗﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب و‬
‫اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﭼﻪ آﺗﺶ ﭼﺮاغ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ آﺗﺸﯽ دﯾﮕﺮ‬

‫َ ََ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ َ ُ ُ ُ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬

‫ِ� �ﻨﺎمﻮن«‪.‬‬‫ﺎر ِﻲﻓ �ﻴﻮﺗ ِ� ْﻢ ﺣ‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﺮﺘﻛﻮا اﻨﻟ‬ ‫ِ‬
‫‪ -١٦٦١‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬آﺗﺶ را در‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن روﺷﻦ ﻧﮕﺬارﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ ْ‬ ‫َ َ ََ ْ‬ ‫ْ ََ َ َْ ٌ‬ ‫ِّ‬
‫ﺮﺘق �ﻴﺖ ﺑﺎلﻤﺪِﻳﻨ ِﺔ ﻰﻠﻋ أﻫﻠِ ِﻪ ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ‪،‬‬ ‫اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬اﺣ‬ ‫‪ -١٦٦٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‬
‫ُْْ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ َ َ ُ ٌّ َ ُ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﻓﻠﻤﺎ ﺣﺪث َرﺳﻮل اﷲِ‪ِ� ‬ﺸﺄﻧ ِِﻬﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬إن ﻫ ِﺬه ِ اﻨﻟﺎر ﻋﺪو ﻟ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻧ ِﻤﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺄﻃ ِﻔﺌﻮﻫﺎ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ ﺧﺎﻧﻪاي در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ آﺗﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ آﺗﺶ‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ِّ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ ُّ‬
‫ﺎء‪َ ،‬وأﻏﻠِﻘﻮا‬ ‫ﺎء‪َ ،‬وأ ْوﻛ ِﺌﻮا الﺴﻘ‬‫رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻄﻮا اﻹﻧ‬‫ِ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻋﻦ‬‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٦٣‬وﻋﻦ‬
‫َّ َّ ْ َ َ َ ُ ُّ َ ً َ َ ْ َ ُ َ ً َ َ ْ ُ َ ً ْ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫َْ َ ْ ُ‬
‫اﻷﺑ َﻮاب َوأﻃ ِﻔﺌﻮا الﺮﺴاج‪ ،‬ﻓﺈن الﺸﻴﻄﺎن ﻻ �ﻞ ِﺳﻘﺎء‪ ،‬وﻻ �ﻔﺘﺢ ﺑﺎﺑﺎ‪ ،‬وﻻ ﻳ� ِﺸﻒ إﻧﺎء؛ ﻓﺈن‬
‫َّ ُ ْ َ َ‬ ‫ََْْ َ‬ ‫ُ ً َْ ُ ْ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َْ َ ْ َ َ ُ ُ‬
‫�ﺪ أﺣﺪ� ْﻢ إﻻ أن �ﻌ ُﺮض ﻰﻠﻋ إﻧﺎﺋ ِ ِﻪ ﻋﻮدا‪َ ،‬و�ﺬﻛ َﺮ اﺳ َﻢ اﷲِ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻔﻌﻞ‪ ،‬ﻓﺈن اﻟﻔ َﻮ� ِﺴﻘﺔ‬ ‫لﻢ ِ‬
‫ُ ْ ُ ََ ْ َْ ََُْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺖ ﺑيﺘﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ﺮﻀم ﻰﻠﻋ أﻫ ِﻞ اﺒﻟﻴ ِ‬
‫ﺗ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻇﺮفﻫﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و دﻫﺎﻧﻪي‬
‫ﻇﺮف آب و ﻧﯿﺰ درﻫﺎ را ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ و ﭼﺮاغﻫﺎ را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬درب ﻇﺮف‪ ‬آب را‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺸﺎﯾﺪ و درِ ﺑﺴﺘﻪ را ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﭘﻮﺷﺶِ ﻇﺮفﻫﺎ را ﺑﺮﻧﻤﯽدارد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6293 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2015 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6294 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2016 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 165‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2012 :‬؛ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺿﻤﻮن ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 3280‬و‬
‫‪ 6295‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪307‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از روﺷﻦﮔﺬاﺷﺘﻦ آﺗﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب و اﻣﺜﺎل آن‪... ،‬‬

‫ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺎﻓﺖ ﮐﻪ آن را روي ﻇﺮفﻫﺎﯾﺶ ﺑﮕﺬارد و ﻓﻘﻂ ﭼﻮﺑﯽ در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﺎن ﭼﻮب را روي ﻇﺮفﻫﺎ ﺑﮕﺬارد؛ زﯾﺮا ﻣﻮش‪ -‬ﮐﻪ ﺗﺒﻪﮐﺎري‬
‫ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ‪ -‬ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ روي ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از روﺷﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻦ آﺗﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب«؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﺗﺶ‪ ،‬دﺷﻤﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‬
‫ﺧﻄﺮ دارد و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب ﻓﺮو رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻮش ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ آﺗﺶِ ﭼﺮاغ ﺷﻌﻠﻪور ﺷﻮد و ﺧﺎﻧﻪ آﺗﺶ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﭼﺮاغﻫﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻮﺧﺖ‪ ‬آنﻫﺎ ﭘﯿﻪ‪ ‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت و روﻏﻦ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ‪ ‬ﭼﺮاغ آﻏﺸﺘﻪ ﺷﻮد ﯾﺎ ﭼﺮاغ را واژﮔﻮن ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ آﺗﺶ ﺑﮕﯿﺮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬آﺗﺶ‬
‫را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﺗﺶﺳﻮزي روي ﻧﺪﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮوزه از وﺳﺎﯾﻞ ﺑﺮﻗﯽ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻮع ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي روﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ از ﻻﻣﭗﻫﺎي ﺑﺮﻗﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﺮاغ ﺧﻮاب ﯾﺎ ﻻﻣﭗ ﺷﺐ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ در اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ اﻣﮑﺎﻧﺎت رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬وﺳﺎﯾﻞ‬
‫ﮔﺮﻣﺎﯾﺸﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺨﺎري ﻧﻔﺘﯽ و ﮔﺎزي‪ ،‬ﺧﻄﺮﻫﺎي ﺧﺎص‪ ‬ﺧﻮدش را دارد؛ ﻟﺬا ﻻزﻣﻪي‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻨﯿﻦ وﺳﺎﯾﻠﯽ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﻗﻔﻞ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻇﺮفﻫﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﭼﻮب ﺑﺮ روي آنﻫﺎ؛ زﯾﺮا رﻋﺎﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ‪ ،‬او را از آﺳﯿﺐِ ﺷﯿﻄﺎن ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -301‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﮑﻠﻒ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﺮدارِ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه‬
‫ﯾﺎ ﺑﯽﻣﻮردي ﮐﻪ ﺑﺎ دﺷﻮاري اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ُۡ َ ٓ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َۡ ۡ ۡ َ َ ٓ َ۠ َ َُۡ َّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫]ص ‪[٨٦ :‬‬ ‫﴿قل ما أ�ٔل�م عليهِ مِن أج ٖر وما �نا مِن ٱلمت�ِفِ� ‪﴾٨٦‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻗﺮآن ﻫﯿﭻ ﭘﺎداﺷﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﻣﻦ‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﮑﻠﻒ و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون اﻣﺮ اﻻﻫﯽ ﺑﻪ دﻋﻮت ﺷﻤﺎ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬

‫َ ُّ‬ ‫َ ُ َ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻧ ِﻬﻴﻨﺎ ﻋ ِﻦ اﺘﻟَّﻠﻜ ِﻒ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫) ‪(1‬‬ ‫‪ -١٦٦٤‬وﻋﻦ َ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﺗﮑﻠﻒ ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﯾﻢ‪.‬‬

‫ُ َ ْ‬ ‫َ ُّ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ َ َْ‬
‫مﺮﺴوق ﻗﺎل‪ :‬دﺧﻠﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑ ِﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬ﻣﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٦٥‬ﻋﻦ‬
‫َ ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ ً ََُْ‬
‫اﷲ أﻋﻠ ُﻢ‪ ،‬ﻓﺈن ﻣ َِﻦ اﻟ ِﻌﻠ ِﻢ أن �ﻘﻮل ل ِﻤﺎ ﻻ �ﻌﻠﻢ‪:‬‬ ‫ﻋﻠ َِﻢ ﺷيﺌﺎ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺑ ِ ِﻪ‪َ ،‬وﻣﻦ ل ْﻢ �ﻌﻠ ْﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻘﻞ‪:‬‬
‫ٓ ََ۠‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ ٓ َۡ َُ ُ‬ ‫ُ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫�ٔل� ۡم َعل ۡيهِ م ِۡن أ ۡج ٖر َو َما �نا م َِن‬
‫ِّ‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ِﻨﻟَبِﻴ ِﻪ‪﴿ :‬قل ما أ‬ ‫اﷲ أﻋﻠ ُﻢ‪ .‬ﻗﺎل‬
‫) ‪(2‬‬
‫�﴾ ]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ٱل ۡ ُم َت َ�ِّفِ َ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺴﺮوق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رﻓﺘﯿﻢ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬آن را ﺑﮕﻮﯾﺪ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺨﺸﯽ‬
‫از ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ داﻧﺎﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫� ۡم َعلَ ۡيهِ م ِۡن أَ ۡجر َو َما ٓ َ�نَا ۠ مِنَ‬
‫ُۡ َ ٓ َۡ َُ ُ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬قل ما أ�ٔل‬
‫ٖ‬
‫ۡ َّ‬
‫ٱل ُم َت�ِفِ�﴾‪.‬‬
‫َ ) ‪(3‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.7293 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4809 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2798 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺳﻮرهي ص‪ ،‬آﯾﻪي ‪ .86‬ﺗﺮﺟﻤﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﮑﻠﻒ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﺮدارِ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﯾﺎ ﺑﯽﻣﻮردي‪309 ...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﮑﻠﻒ«‪.‬‬
‫ﺗﮑﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد را درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد و ﺳﻌﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنرا ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻪ آنرا ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﯿﻖ و درﺳﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫ۡ‬ ‫ُۡ َ ٓ َۡ َُ ُ ۡ َ َۡ ۡ َ‬
‫�ل�م عليهِ مِن أج ٖر﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﻣﻦ در‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل ما أ ٔ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻗﺮآن ﻫﯿﭻ ﻣﺰد و ﭘﺎداﺷﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ ﺑﻪ اﻗﻮام و ﭘﯿﺮوان ﺧﻮﯾﺶ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻦ ﺟﺰو‬ ‫ﭘﯿﺎم اﻟﻬﯽ ﻫﯿﭻ ﻣﺰدي از ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪َ ﴿ .‬و َما ٓ َ�نَا ۠ م َِن ٱل ۡ ُم َت َ�ّ ِ ِف َ‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮم ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺪارم؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ‪ ،‬از روي ﺧﻮدﺳﺮي و از‬
‫ﭘﯿﺶِ ﺧﻮدم ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬و ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﻓﺮﻣﺎنِ اوﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﻪ اﻣﺮ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ‪ ‬آﻣﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»از ﺗﮑﻠﻒ ﻣﻨﻊ ﺷﺪﯾﻢ«‪ .‬ﻣﻨﻊﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻨﻊ ﮐﺮدن را ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را از ﻓﻼنﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺗﮑﻠﻒ ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ از اﻧﺴﺎن ﺳﻮاﻟﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ؛ و‬
‫ﻓﻘﻂ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺟﻮاﺑﺶ را ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬اﯾﻦ را ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻋﻠﻢ‬
‫و آﮔﺎﻫﯽ ﻓﺮد ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬آدمِ داﻧﺎﯾﯽﺳﺖ‬
‫و ﻗﺪر و اﻧﺪازهي ﺧﻮدش را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻓﻘﻂ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن آﮔﺎﻫﯽ دارد‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪310‬‬

‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﻓﺘﻮا ﻧﺪﻫﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪‬‬
‫رويﮐﺮد ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮐﻪ اﻣﺮوزه‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻧﯿﻤﻪﻣﻼﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻤﺮاﻫﻨﺪ و ﻫﻢ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم‪ /‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﻮی اﺤﻟﻤﻮ�ﺔ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه‪ ،‬دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻧﺼﻒ ﻣﺘﮑﻠﻢ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻓﻘﯿﻪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ‪ ‬ﻟﻐﻮي‪ ،‬و ﻧﺼﻒ ﻃﺒﯿﺐ«‪.‬‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم و ﻣﻨﻄﻖ روي ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺑﺎورﻫﺎ و ﻋﻘﺎﯾﺪ را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﻼم را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن آن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﺒﺤﺚ ﮐﻼﻣﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﺧﻂ‬
‫ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ را درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺼﻒ ﻓﻘﯿﻪ ﯾﺎ ﻧﯿﻤﻪﻣﻼ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻀﺎوتﻫﺎ و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻖ را ﻧﺎﺣﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺣﻖّ اﯾﻦ را ﺑﻪ آن‪ ،‬و ﺣﻖّ آن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺼﻒ‪ ‬ﻟﻐﻮي ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬زﺑﺎن و دﺳﺘﻮر زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮد درﺑﺎرهي ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﺼﻒ ﻃﺒﯿﺐ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﯿﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ و روشﻫﺎي درﻣﺎن ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻧﺴﺨﻪي ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ و ﺑﯿﻤﺎر را ﺑﻪ ﮐﺎم ﻣﺮگ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﺎرج از ﺿﻮاﺑﻂ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺘﻮا دﻫﺪ؛ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ ﺑﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﻘﺎم و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﯾﮏ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﭼﯿﺮهدﺳﺖ و ﺗﻮاﻧﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و‬
‫ﭘﯿﺸﻮا و راﻫﻨﻤﺎي ﻣﺮدم ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻣﻘﺪر ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻓﺘﻮا دﻫﺪ و ﺷﮑﻞ و ﺷﻤﺎﯾﻞ ﻣﻔﺘﯿﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ داﻧﺎﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺗﮑﻠﻒ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﺮدارِ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﯾﺎ ﺑﯽﻣﻮردي‪311 ...‬‬

‫]ص ‪[٨٦ :‬‬ ‫� ‪﴾٨٦‬‬ ‫� ۡم َعلَ ۡيهِ م ِۡن أَ ۡجر َو َما ٓ َ�نَا ۠ م َِن ٱل ۡ ُم َت َ�ِّفِ َ‬
‫ُۡ َ ٓ َۡ َُ ُ‬
‫﴿قل ما أ�ٔل‬
‫ٖ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻗﺮآن ﻫﯿﭻ ﭘﺎداﺷﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﻣﻦ‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﮑﻠﻒ و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون اﻣﺮ اﻻﻫﯽ ﺑﻪ دﻋﻮت ﺷﻤﺎ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -302‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام‬
‫ﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ و ﺻﻮرت و ﭼﺎك دادن ﮔﺮﯾﺒﺎن و ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎ و‬
‫ﺳﺮ دادن آه و واوﯾﻼ‬

‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ َ ِّ ُ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ‬

‫ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫‪ -١٦٦٦‬ﻋﻦ ُ� َﻤ َ‬
‫ﺮﺒه ِ ﺑِﻤﺎ �ِﻴﺢ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬الﻤﻴﺖ �ﻌﺬب ِﻲﻓ � ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬‫ﺎب‬
‫ِ‬ ‫ﻄ‬ ‫اﺨﻟ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬
‫َ َْ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َو ِ� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﻣﺎ �ِﻴﺢ ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮده در ﻗﺒﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮ او و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﯿﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﻮﺣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﯿﻮن و زاري ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺿب اﺨﻟﺪود‪َ ،‬وﺷﻖ‬ ‫‪ -١٦٦٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻟيﺲ ﻣِﻨﺎ ﻣﻦ‬
‫َ َّ‬ ‫ُُ َ َ َ َ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺠﻟﺎﻫِﻠِﻴ ِﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﺠﻟﻴﻮب‪َ ،‬ودﺎﻋ ﺑِﺪﻋ َﻮى‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪ -‬در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ -‬ﺑﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﺑﺰﻧﺪ و ﮔﺮﯾﺒﺎن ﭼﺎك ﮐﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ دﻫﺪ‪ -‬و‬
‫ﺳﺨﻦ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،-‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن و زاري ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده«‪.‬‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد و درآوردنِ ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﺻﺪا و ﺑﻘﺒﻘﻮ ﮐﺮدنِ ﮐﺒﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﮔﺮﯾﻪي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي در ﺣﺎلِ ﻣﺮگ ﺑﻮد و ﻧﻔﺴﺶ‪ ،‬ﺗﻨﺪ ﻣﯽزد و ﺳﯿﻨﻪاش ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺖ؛ او‬
‫را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دادﻧﺪ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﭽﻪ را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1287 ،1292) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.927 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1294 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.103 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺣﺮامﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ‪313 ...‬‬

‫ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫رﺣﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬رﺣﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دل ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ آن ﮐﻮدك از‬
‫ﺳﺮِ ﺑﯽﺻﺒﺮي ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ آن ﺑﺰرﮔﻮار وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ؛ زﯾﺮا دلِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن ﮐﻮدك ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮔﺮﯾﻪﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﺪا ﺷﺪن از دوﺳﺖ و‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﮕﺮﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﻓﺮاق و ﻣﺮگ ﻓﺮزﻧﺪش اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺖ؛‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﻣﺎرﯾﻪي ﻗﺒﻄﯽ& زاده ﺷﺪ؛ ﻣﺎرﯾﻪ& را ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺒﻂ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ ﯾﮏﺳﺎل و ﭼﻬﺎر ﻣﺎه داﺷﺖ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻋﻼﻗﻪي واﻓﺮش ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻧﺎم ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫َّ َ ْ َ َ ْ‬
‫� ﺗﺪ َﻣ ُﻊ‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬وﻓﺎت ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻟﻌ‬
‫َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َْ ُ‬
‫ﺤﺰوﻧﻮن«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻠﺐ � َﺰن‪َ ،‬وﻻ �ﻘﻮل ِإﻻ َﻣﺎ ﻳُ ْﺮ ِﻲﺿ ر�ﻨﺎ‪ ،‬و�ﻧﺎ ِﺑ ِﻔﺮا ِﻗﻚ ﻳﺎ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ لﻤ‬ ‫واﻟﻘ‬
‫»ﭼﺸﻢ ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺟﺰ آنﭼﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را‬
‫ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺟﺪاﯾﯽِ ﺗﻮ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﺮگ اﯾﻦ ﮐﻮدك‪ ،‬ﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﮔﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﻧﺴﺎن از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﮔﺮﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﺣﻪ و ﺷﯿﻮن و زاريﺳﺖ وﻣ‪‬ﺮده در ﻗﺒﺮ ﺧﻮد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺷﯿﻮن و زاريِ ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣ‪‬ﺮده را در ﻗﺒﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﻮﺣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺷﯿﻮن و زاري ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻋﺬاب ﺷﺪن او ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮده در ﻗﺒﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮ او‬
‫و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﯿﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻓﺮاوان در ﭘﯽ دارد و‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪932‬؛ ]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪314‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪ -‬در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ -‬ﺑﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﺑﺰﻧﺪ و ﮔﺮﯾﺒﺎن ﭼﺎك ﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻣﻮر ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺷﻮد‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«؛ اﻣﻮر ﺟﺎﻫﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ‬
‫دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد دﻋﺎي ﻫﻼﮐﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اي واي! ﮐﻤﺮم ﺷﮑﺴﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺰاري ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻗﻠﺐ ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﺎور دارد و ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯽﺻﺒﺮي و ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي را ﻋﻮض ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﭼﻪ روي داده‪،‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮔﺮدﯾﺪه و‬
‫اﯾﻨﮏ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎر ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻗﻠﻢﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺧﺸﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﯽﺻﺒﺮي و داد و ﻓﺮﯾﺎد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺪارد؛ ﻓﺎﯾﺪهي ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ‬
‫و ﺑﯽﺻﺒﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﯾﮏﺳﻮ اﻧﺴﺎن را از اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺒﺐ رﻧﺞ و‬
‫ﻋﺬاب ﻣ‪‬ﺮده در ﻗﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اي ﺧﻮاﻫﺮ و ﺑﺮادر ﮔﺮاﻣﯽ! از اﷲ‪ ‬ﭘﺮوا ﮐﻦ و ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ در ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮ و‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺻﺎﺑﺮان و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ آﻧﺎنﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آنﻫﺎ را ﺳﺘﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ ٓ َ َ ٰ َ ۡ ُ ُّ َ ‪َ ٓ َّ َّ َّ ْ ٓ ُ َ ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫ََّ‬
‫ج ُعون ‪﴾١٥٦‬‬
‫��ا إ ِ ۡ�هِ َ� ِٰ‬ ‫صيبة قالوا إِنا ِ�ِ‬ ‫ل� ٰ� َ‬
‫�ن ‪ ١٥٥‬ٱ�ِين إِذا أ�بتهم م ِ‬‫�ٱ ِ ِ‬‫﴿و� ِ ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٥٦ ،١٥٥ :‬‬
‫و ﺑﻪ ﺻﺎﺑﺮان ﻣﮋده ﺑﺪه؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ از آنِ اﷲ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫َ ً‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫او ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬إﻧّﺎ ﷲ َو�ﻧَّﺎ إ َﻴﻟْﻪ َ‬
‫اﺟ ُﻌﻮن‪ ،‬الﻠ ُﻬ َّﻢ اؤ ُﺟ ْﺮ ِ� ِﻲﻓ ُم ِﺼﻴبَﻲﺘ َوأﺧ ِﻠﻒ ِﻲﻟ ﺧ�ا‬‫ر‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬
‫ِﻣﻨ َﻬﺎ"‪ (1 )،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﺼﯿﺒﺘﺶ ﺑﻪ او اﺟﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آن‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ (2 ).‬امﺳﻠﻤﻪ& ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮي ﻋﺰﯾﺰش را از دﺳﺖ داده‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﺼﯿﺒﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺎداش‬
‫ﺑﺪه و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .926‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺣﺮامﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ‪315 ...‬‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﻢ از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ اﻟﺒﺘﻪ او ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎور داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﻢ از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ؟ ﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻋﺪهاش ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮد و ﺑﯽﺷﮏ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي امﺳﻠﻤﻪ& از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮزﻧﺪان امﺳﻠﻤﻪ&‬
‫ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮﺑﺴﺖ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ‬
‫اﺷﺎره ﮐﻨﻢ؛ امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد‪ ‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬آﻣﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﻣ‪‬ﺮده و‪ -‬و‬
‫ﭼﺸﻤﺎنِ وي ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ روح از ﺗَﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢ آن‬
‫را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ دادﻧﺪ )و آرزوي‬
‫ﻣﺮگ ﮐﺮدﻧﺪ(‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪» ‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﺰ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ دﻋﺎي‬
‫ار َ� ْﻊ َد َر َﺟﺘَ ُﻪ ﻲﻓ ال ْ َﻤ ْﻬﺪﻳِّ َ‬
‫ﻷﻲﺑ َﺳﻠَ َﻤ َﺔ َو ْ‬ ‫َّ ُ َّ ْ ْ َ‬
‫�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬الﻠﻬﻢ اﻏ ِﻔﺮ ِ‬
‫َ ْ َ َ ِّ ْ َُ‬ ‫َ َ ْ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َُ‬ ‫َْ‬ ‫اﺧﻠُ ْﻔ ُﻪ ﻲﻓ َ‬
‫َ ْ‬
‫ﺮﺒهِ‪ ،‬وﻧﻮر ﻪﻟ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﺢ‬ ‫ﺴ‬ ‫اﻓ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬ ‫ﻤ‬‫ِ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻌ‬ ‫اﻟ‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻨﻟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻔ‬
‫ِ‬ ‫اﻏ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫�ﻦ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﻐ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬
‫ِ‬ ‫ﻘ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫ِ‬ ‫و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِ�ﻴ ِﻪ«؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﭘﻨﺞ دﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ ﺑﺮاﺑﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪» -1‬ﯾﺎ اﷲ! ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫‪» -2‬درﺟﻪاش را در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪات در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫‪» -3‬ﺧﻮد ﺣﺎﻣﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫‪» -4‬ﻗﺒﺮش را ﻓﺮاخ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫‪» -5‬ﻗﺒﺮش را ﻧﻮراﻧﯽ ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪.‬‬
‫ﻖ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ‬
‫اﯾﻨﮏ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺣ ِّ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﻫﻤﻪي اﯾﻦ دﻋﺎ اﻣﯿﺪوارﯾﻢ‪ .‬آن ﺑﺨﺶِ دﻋﺎ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن آن ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ْ ُُْ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬واﺧﻠﻔﻪ ِﻲﻓ‬
‫�ﻦ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪...» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺧﻮد ﺣﺎﻣﯽِ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎش«‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ؛‬‫َﻋﻘﺒ ِﻪ ﻲﻓ اﻟْ َﻐﺎﺑﺮ َ‬
‫ِِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﭘﺪرﺷﺎن ﮐﺮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ امﺳﻠﻤﻪ& ازدواج ﻧﻤﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺮزﻧﺪانِ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬در داﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .924‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪316‬‬

‫ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻬﺎر دﻋﺎي دﯾﮕﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬را درﺑﺎرهي‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و‬
‫دﻋﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ امﺳﻠﻤﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻧﻮﺣﻪ و ﺷﯿﻮن و زاري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ﮔﺮﯾﻪ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ْ َ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ُ َ َ َْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََُْ‬ ‫ََ ْ‬
‫ﻲﺸ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪َ ،‬و َرأﺳﻪ ِﻲﻓ ﺣِﺠ ِﺮ ام َﺮأ ٍة ﻣِﻦ‬ ‫‪ -١٦٦٨‬و�ﻦ أﻲﺑ ﺑﺮدة ﻗﺎل‪ :‬وﺟﻊ أﺑﻮ مﻮﻰﺳ‪� ‬ﻐ ِ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ َ ْ ً َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ٌ َّ ْ َ َ‬ ‫ْ‬
‫يء مِﻤﻦ ﺑ ِﺮئ‬ ‫أﻫﻠِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺒﻠﺖ ﺗ ِﺼﻴﺢ ﺑِﺮﻧ ٍﺔ ﻓﻠﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ أن ﻳﺮد ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ أﻓﺎق ﻗﺎل‪ :‬أﻧﺎ ﺑ ِﺮ‬
‫َّ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﻮل اﷲِ‪ ‬ﺑَﺮ ٌ‬ ‫ُْ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫واﺤﻟﺎﻟ ِﻘﺔِ‪ ،‬والﺸﺎﻗﺔِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫يء ﻣ َِﻦ الﺼﺎﻟ ِﻘﺔِ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻣِﻨﻪ رﺳﻮل اﷲِ‪‬؛ إن رﺳ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮش در داﻣﺎن‬
‫زﻧﯽ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯽﻫﻮش ﺷﺪ‪ .‬آن زن ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد‬
‫ﮐﺮد؛ وﻟﯽ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز دارد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻣﻦ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﺑﯿﺰاري ﺟ‪‬ﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺰارم؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از زﻧﯽ ﮐﻪ‪ -‬در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ -‬ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬و از زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﮐَﻨَﺪ و از زﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﻣﯽد‪‬ر‪‬د‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﮐﺮد‪.‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬
‫‪ -١٦٦٩‬وﻋﻦ اﻤﻟﻐ�ة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ �ِﻴﺢ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫�ﻌﺬب ﺑِﻤﺎ �ِﻴﺢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮﮔﺶ ﻧﻮﺣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﮔﺶ ﺷﯿﻮن و زاري ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1296 :‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠﻖ؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺻﻮل‪ ،‬ش‪.104 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1291 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.933 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺣﺮامﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ‪317 ...‬‬
‫َ َ َ ََْ ُ ُ‬ ‫ُ ِّ َ َّ َ ُ َ ْ َ َ َ‬
‫‪ -١٦٧٠‬وﻋﻦ أم ﻋ ِﻄﻴﺔ �ﺴيﺒﺔ‪ -‬ﺑِﻀ ِّﻢ اﻨﻟّﻮن وﻓﺘﺤﻬﺎ‪ &-‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬أﺧﺬ ﻋﻠﻴﻨﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪‬‬
‫َ َْ ْ َُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋِﻨﺪ اﺒﻟَﻴﻌ ِﺔ أن ﻻ �ﻨﻮح‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﻋﻄﯿﻪ‪ ،‬ﻧُﺴ‪‬ﯿﺒﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﻌﺖ از ﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ -‬در وﻗﺖ ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ -‬ﻧﻮﺣﻪ ﻧﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﺷﯿﻮن و زاري ﻧﮑﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫َ َ ََ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ْ َ ََ َ‬
‫� ﻰﻠﻋ ﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑ ِﻦ َر َواﺣﺔ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﺖ‬ ‫�ﺸ�& ﻗﺎل‪ :‬أﻏ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٧١‬وﻋﻦ اﻨﻟُّﻌﻤﺎن ﺑﻦ‬
‫َ َ َ َ ُ ْ َ ْ ً َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ ُُ َْ‬
‫ﺖ ﺷيﺌﺎ إﻻ‬‫أﺧﺘﻪ �ﺒ ِﻲﻜ‪ ،‬و�ﻘﻮل‪ :‬واﺟﺒﻼه‪ ،‬واﻛﺬا‪ ،‬واﻛﺬا‪� :‬ﻌﺪد ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ .‬ﻓﻘﺎل ﺣِ� أﻓﺎق‪ :‬ﻣﺎ ﻗﻠ ِ‬
‫ْ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ِﻴﻞ ِﻲﻟ أﻧ َﺖ ﻛﺬل ِﻚ؟ ]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ رواﺣﻪ‪ ‬ﺑﯽﻫﻮش ﺷﺪ؛ ﺧﻮاﻫﺮش‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اي درﯾﻎ ﺑﺮ ﺑﺮادرم ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻮه‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻣﻦ ﺑﻮد! اي‬
‫درﯾﻎ ﺑﺮ او ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد! و ﭼﻨﺪﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ رواﺣﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬از ﻣﻦ‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ واﻗﻌﺎً اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدي؟‬
‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُْ ُ َُ ََ‬
‫ﺑﻦ �ﺒﺎدة‪ ‬ﺷﻜ َﻮى‪ ،‬ﻓﺄﺗﺎهُ رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫ﻋﻤﺮ& ﻗﺎل‪ :‬اﺷﺘﻰﻜ ﺳﻌﺪ‬ ‫‪ -١٦٧٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َُ ُُ ََ َ‬
‫ﺎص ‪،‬وﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ .#‬ﻓﻠﻤﺎ دﺧﻞ‬ ‫ﻮف ‪ ،‬وﺳﻌ ِﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ وﻗ ٍ‬ ‫ﻤﺣﻦ ﺑ ِﻦ ﻋ ٍ‬
‫�ﻌﻮده ﻣﻊ ﻋﺒ ِﺪ الﺮ ِ‬
‫َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َْ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻪ‪َ ،‬وﺟﺪهُ ﻲﻓ ﻏﺸﻴ ٍﺔ ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻗﻰﻀ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻻ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ؛ ﻓﺒﻰﻜ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻓﻠﻤﺎ َرأى‬
‫َْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ َ ُ َ ِّ ُ َ ْ‬ ‫ﺎء اﻨﻟَّ ِّ َ َ ْ‬ ‫َُْ ُ َ‬
‫�‪َ ،‬وﻻ ِﺤﺑُ ْﺰ ِن‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﺑ�ﻮا‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬أﻻ �ﺴﻤﻌﻮن؟ إن اﷲ ﻻ �ﻌﺬب ﺑِﺪﻣﻊِ اﻟﻌ ِ‬ ‫ِ‬
‫� َ‬ ‫اﻟﻘﻮم ﺑ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪،‬وﻟ� ْﻦ �ﻌﺬ ُب ﺑﻬﺬا‪َ -‬وأﺷ َ‬ ‫َ ْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎر إﻰﻟ ل ِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ‪ -‬أو ﻳ ْﺮﺣ ُﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫ﺐ َ ِ‬ ‫اﻟﻘﻠ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻫﻤﺮاه‪‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎده‪ ‬آﻣﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﻫﻮش اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1306 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.936 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.4268 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1304 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .924 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 930‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪318‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﮏ‪ ‬ﭼﺸﻢ و ﻏﻢِ دل‪ ،‬ﻋﺬاب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ رﺣﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«؛ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮد اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫َ َُ ْ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎﺤﺋَﺔ إذا ل ْﻢ �ﺘﺐ ﻗﺒﻞ‬ ‫ِّ‬
‫اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬اﻨﻟ ِ‬ ‫ﻣﺎلﻚ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٧٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ٌ ْ َ َ َ ْ ٌ ْ ََ‬ ‫َ ْ َ َُ ُ َ َ َ َ َ َ َْ َ‬
‫ان ‪،‬ودِرع ﻣِﻦ ﺟﺮ ٍب«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫مﻮﺗ ِﻬﺎ �ﻘﺎم ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ وﻋﻠﻴﻬﺎ ِﺮﺳ�ﺎل ﻣِﻦ ﻗ ِﻄﺮ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ زن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان ﭘﯿﺶ‬
‫از ﻣﺮﮔﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻠﻮاري از ﻗﻄﺮان )=‬
‫ﻣﺎدهاي ﺑﺪﺑﻮ‪ ،‬ﻗﯿﺮﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻗﺎﺑﻞ اﺷﺘﻌﺎل( و ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ ﺧﺸﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎرِ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﮔَﺮي‪ ،‬آزار ﻣﯽدﻫﺪ(«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻌﺎت ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن �ِﻴﻤﺎ أﺧﺬ‬ ‫ِّ‬
‫ﻴﺪ اﺘﻟﺎﺑ ِ ِﻲﻌ‪ ،‬ﻋﻦ امﺮأ ٍة ﻣِﻦ الﻤﺒﺎﻳ ِ ِ‬
‫‪ -١٦٧٤‬وﻋﻦ أ ِﺳﻴﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ أ ِﺳ ٍ‬
‫َْ َ َ ْ ًَ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ََْ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ََْ ُ ُ‬
‫وف اﺬﻟِي أﺧﺬ ﻋﻠﻴﻨﺎ أن ﻻ �ﻌ ِﺼﻴﻪ �ِﻴ ِﻪ‪ :‬أن ﻻ � ِﻤﺶ وﺟﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻴﻨﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ِ ‬ﻲﻓ الﻤﻌ ُﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ ْ ُ َ َ ْ ً َ َ ُ َّ َ ْ ً ْ َ ْ ُ َ َ ْ ً‬
‫ﺮﺜ ﺷﻌﺮا‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺣﺴﻦ[‬ ‫وﻻ ﻧﺪﻋﻮ و�ﻼ‪ ،‬وﻻ �ﺸﻖ ﺟﻴﺒﺎ‪ ،‬وأن ﻻ ﻧن‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اُﺳ‪‬ﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﯽاُﺳ‪‬ﯿﺪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮاردي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ از ﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ‪ -‬در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ -‬ﭼﻬﺮه ﻧﺨﺮاﺷﯿﻢ و ﻓﺮﯾﺎد و واوﯾﻼ ﺳﺮ ﻧﺪﻫﯿﻢ و ﮔﺮﯾﺒﺎن ﭘﺎره‬
‫ﻧﮑﻨﯿﻢ و ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻧﮕﺮداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫َ َ ْ َ ِّ َ ُ ُ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ِﻴﻬ ْﻢ‬
‫‪ -١٦٧٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﻣﻴ ٍﺖ �ﻤﻮت �ﻴﻘﻮم ﺑ ِ‬
‫ﻛ‬‫ﺎ‬
‫َ َ ُْ َ‬ ‫َ ََ ََْ‬ ‫َ َّ ِّ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ِّ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََُ ُ‬
‫�ﻴﻘﻮل‪َ :‬واﺟﺒﻼهُ‪ ،‬واﺳﻴﺪاهُ‪ ،‬أو � َﻮ ذل ِﻚ إﻻ ُوﻞﻛ ﺑ ِ ِﻪ مﻠﺎﻜ ِن ﻳﻠﻬ َﺰاﻧ ِ ِﻪ‪ :‬أﻫﻜﺬا ﻛﻨﺖ؟«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‬
‫) ‪(3‬‬
‫رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽِ او ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي درﯾﻎ ﺑﺮ او ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﻮه ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻣﺎ ﺑﻮد! اي درﯾﻎ ﺑﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.934 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.685 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5788 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.801 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺣﺮامﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ‪319 ...‬‬

‫ﺳﺮور و آﻗﺎﯾﻤﺎن! ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻣ‪‬ﺸﺖ ﮔﺮهﮐﺮده ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪاش ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ واﻗﻌﺎً اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدي؟«‬
‫� ْﻔﺮ‪ٌ:‬‬
‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫ََْ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎس ﻫﻤﺎ ﺑ ِ ِﻬﻢ‬‫‪ -١٦٧٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬اﺛنﺘﺎن ﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬
‫َ َ ُ َ َ ْ َ ِّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ْ ُ‬
‫ﺐ‪َ ،‬واﻨﻟِّﻴﺎﺣﺔ ﻰﻠﻋ الﻤﻴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻟﻄﻌﻦ ِﻲﻓ اﻟنﺴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو رﻓﺘﺎر در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رواج‬
‫دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو‪ ،‬از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ‪ :‬ﻃﻌﻨﻪ زدن در ﻧﺴﺐ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي‬
‫ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده و ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮ او‬
‫ﺑﺎ ﮔﺮﯾﻪ و زاريﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد و درآوردنِ ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﺻﺪا و ﺑﻘﺒﻘﻮ ﮐﺮدنِ ﮐﺒﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﻦ ﺷﯿﻮن و زاري‬
‫ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي او را ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮوي‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي و‬
‫ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ آورده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد‬
‫و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮش در داﻣﺎن زﻧﯽ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯽﻫﻮش ﺷﺪ‪ .‬آن‬
‫زن ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺮد؛ وﻟﯽ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز دارد و‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﺑﯿﺰاري ﺟ‪‬ﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺰارم؛‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از زﻧﯽ ﮐﻪ‪ -‬در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ -‬ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬و از زﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﮐَﻨَﺪ و از زﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﻣﯽد‪‬ر‪‬د‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺰاري ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﻣ‪‬ﺮد‪ ،‬زنﻫﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد و آه و ﻓﻐﺎن ﺳﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺎدت‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ‪ ‬ﻋﺰا و ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﯽﮐَﻨﺪﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ و اﻧﺒﻮه‪ ،‬زﯾﻨﺖ زن اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از زﻧﺎن ﺑﻪﺗﻘﻠﯿﺪ از زﻧﺎن ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﻫﺎي ﻣﺮدان‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .67 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1586‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪320‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬زﻧﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﺧﻮد را ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﯽﺻﺒﺮيﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »اﮔﺮ زن ﻧﻮﺣﻪﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻠﻮاري از ﻗﻄﺮان )= ﻣﺎدهاي ﺑﺪﺑﻮ‪ ،‬ﻗﯿﺮﻣﺎﻧﻨﺪ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﺷﺘﻌﺎل( و ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ ﺧﺸﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎرِ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ‬
‫ﮔَﺮي‪ ،‬آزار ﻣﯽدﻫﺪ(«؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺑﻪاش را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻫﻤﺮاه‪ ‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻮف‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ‬رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﮏ‪ ‬ﭼﺸﻢ و ﻏﻢِ دل‪ ،‬ﻋﺬاب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ رﺣﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«؛ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮد اﺷﺎره ﮐﺮد؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ دﭼﺎر‬
‫َ‬
‫ج ُعون﴾ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﺮ و‬ ‫َّ َّ َّ ٓ َ ۡ َ‬
‫ﺷﻮد و ﴿إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ � ٰ ِ‬
‫ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻫﻤﻪي اﻣﻮر از آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ دﻋﺎﯾﯽ‬
‫را ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ امﺳﻠﻤﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ دﻫﺪ ﯾﺎ ﺷﯿﻮن و زاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰﯾﺪهي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي و ﺷﯿﻮن و زاري‪ ،‬زدن ﺑﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﺎره‬
‫ﮐﺮدن ﮔﺮﯾﺒﺎن و ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎ ﯾﺎ ﭘﺮﯾﺸﺎن ﮐﺮدن آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -303‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺎلﮔﯿﺮان‪ ،‬و‬
‫رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﮓ و ﺟﻮ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬رﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬

‫ََ َ َْ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ ٌ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬

‫ﺎن‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻟيﺴﻮا‬ ‫‪ -١٦٧٧‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳﺄل رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أﻧﺎس ﻋ ِﻦ الﻜﻬ ِ‬
‫َ ُ ُ‬ ‫ََ ُ ُ ًَّ‬ ‫َّ ُ ُ ِّ ُ َ ْ َ ً َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ‬
‫�ِﻲﺸ ٍء«؛ �ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ إ�ﻬ ْﻢ �َﺪﺛﻮﻧﺎ أﺣﻴﺎﻧﺎ �ِﻲﺸ ٍء‪� ،‬ﻴﻜﻮن ﺣﻘﺎ؟ ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬
‫ُ ُ َ ِّ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫ِّ ُّ َ َ ُ َ‬ ‫ْ َ َ َ ُ َ َ ِّ َ ْ َ ُ َ‬
‫� �ﻴﻘ ُّﺮﻫﺎ ِﻲﻓ أذ ِن و ِﻴﻟ ِﻪ ‪� ،‬ﻴﺨﻠِﻄﻮن ﻣﻌﻬﺎ ﻣﺌﺔ ﻛﺬﺑ ٍﺔ«‪.‬‬ ‫ﺠﻟ‬
‫»ﺗ ِﻠﻚ الﻠﻜِﻤﺔ ﻣِﻦ اﺤﻟﻖ �ﻄﻔﻬﺎ ا ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫رواﻳﺔ لﻠﺒﺨﺎري ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& �ﻧﻬﺎ ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إن الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ َ ْ َ ُ َّ ْ َ ُ َّ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ َّ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ‬
‫ﻲﻀ ِﻲﻓ الﺴﻤﺎءِ‪ ،‬ﻓيﺴﺮﺘِق الﺸﻴﻄﺎن الﺴﻤﻊ‪،‬‬ ‫ﺎن‪ -‬وﻫﻮ الﺴﺤﺎب‪� -‬ﺘﺬﻛﺮ اﻷمﺮ ﻗ ِ َ‬ ‫�ل ِﻲﻓ اﻟﻌﻨ‬
‫َ‬ ‫ِ‬ ‫� ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ْ‬
‫ﺎن‪� ،‬ﻴﻜﺬِﺑﻮن ﻣﻌﻬﺎ ﻣِﺌﺔ ﻛﺬﺑ ٍﺔ ﻣِﻦ ﻋِﻨ ِﺪ أ�ﻔ ِﺴ ِﻬ ْﻢ«‪.‬‬ ‫ﻓيﺴﻤﻌﻪ ‪� ،‬ﻴﻮﺣِﻴ ِﻪ إﻰﻟ الﻜﻬ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﮐﺎﻫﻨﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ؛‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ درﺳﺖ از آب درﻣﯽآﯾﺪ؟! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﺳﺨﻨﺎن‬
‫راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﻦ‪ -‬از ﻋﺎﻟَﻢ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ -‬ﻣﯽرﺑﺎﯾﺪ و آن را در ﮔﻮش دوﺳﺖ ﺧﻮد‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻫﻦ‪ -‬اﻟﻘﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎﻫﻨﺎن ﺻﺪ دروغ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در اﺑﺮﻫﺎ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن ﻣﻘﺮّر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﺪ و آن را ﻣﯽﺷﻨﻮد و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪ ﮐﺎﻫﻨﺎن‬
‫اﻟﻘﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺻﺪ دروغ از ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻣﻨﺠﻤﺎن و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5762 ،3210) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2228 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪322‬‬

‫ﮐﺎﻫﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آنﭼﻪ در آﯾﻨﺪه روي‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻓﻼن روز‪ ،‬ﻓﻼن اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ! ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻓﻼن روز ﺑﺨﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ رو ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﯾﺎ در ﻓﻼن روز ﻓﻼناﺗﻔﺎق ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺠﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ را ﺷﻐﻞ و ﺣﺮﻓﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﯾﺎ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ از آن‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻮع دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺮام‪.‬‬
‫آن دﺳﺘﻪ از اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻫﻦ ﯾﺎ ﭘﯿﺶﮔﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ دوﺳﺘﺎﻧﯽ از ﺟﻦﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺳﺮﻋﺖ و ﻗﺪرت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻦﻫﺎ داده اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺮوﻧﺪ؛ ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ ﮐﺮﺳﯽ وﯾﮋهاي در آﺳﻤﺎن دارد و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاق ﺳﻤﻊ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‬
‫و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن رد و ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫درﺑﺎرهي اﻣﺮي ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﻘﺮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺟﻨّﯽ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺧﺒﺎر را ﻣﯽرﺑﺎﯾﻨﺪ و آنرا ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎي اﻧﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﻘﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﺻﺪ دروغ را ﺑﻪ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﺧﻮرد‪‬‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎﻫﯽ از اوﻗﺎت‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻦ راﺳﺘﯿﻨﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺟﻨﯽ ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﺨﻦ ﯾﺎ ادﻋﺎي آنﻫﺎ درﺳﺖ از آب درﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﮐﺎﻫﻨﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ«؛ زﯾﺮا در‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻇﻬﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﻣﺪﻋﯿﺎن ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ زﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﮔﺎه ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺟﻦﻫﺎ ﻧﻘﺶ ﭘﺮرﻧﮕﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از زﺑﺎنِ آنﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ َ ٗ َّ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ َّ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ َ ٰ َ َّ ۡ َ‬
‫�د �ۥ شِها�ا رصدا ‪﴾٩‬‬ ‫﴿و�نا كنا �قعد مِنها م� ِعد ل ِلسمعِ� �من �ست ِمعِ ٱ�ن ِ‬
‫]اﳉﻦ‪[٩ :‬‬
‫و ﻣﺎ در ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از آﺳﻤﺎن ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاق ﺳﻤﻊ و ﺷﻨﯿﺪن )اﺧﺒﺎر آﺳﻤﺎن( ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﯿﻢ و ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاق ﺳﻤﻊ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺷﻬﺎﺑﯽ آﻣﺎده ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﮐﺎﻫﻨﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺣﺮﻓﺸﺎن را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ درﺳﺖ از آب‬
‫درﻣﯽآﯾﺪ؟! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﺳﺨﻨﺎن راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﻦ‪ -‬از‬
 ‫‪323‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺎلﮔﯿﺮان‪ ،‬و رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ‪...‬‬

‫ﻋﺎﻟَﻢ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ -‬ﻣﯽرﺑﺎﯾﺪ و آن را در ﮔﻮش دوﺳﺖ ﺧﻮد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻫﻦ‪ -‬اﻟﻘﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﮐﺎﻫﻨﺎن ﺻﺪ دروغ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻣﺪﻋﯿﺎن‬
‫ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺮود و ﺗﺼﺪﯾﻘﺸﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮآﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ؛ از آنرو ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ب إ َّ� َّ ُ‬
‫�ض ۡٱل َغ ۡي َ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ َ‬ ‫ُ َّ ۡ َ‬
‫]ﻧﻤﻞ‪[٦٥:‬‬ ‫ٱ�﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت وٱ�‬‫﴿قل � َ�عل ُم َمن ِ� ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺟﺰ اﷲ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻮﺟﻮدات آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻣﺪﻋﯿﺎن ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫دﻋﺎي اﯾﻦﻫﺎ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ از آن اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از آن ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺘﺎرهي ﻗﻄﺒﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﺎر ﺑﺮد دارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﯾﮑﯽ از ﻓﻮاﯾﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٦ :‬‬ ‫﴿ َو� ِٱ�َّ ۡج ِم ه ۡم َ� ۡه َت ُدون ‪﴾١٦‬‬
‫و ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺳﺘﺎرﮔﺎن راﻫﺸﺎن را ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﮐﻪ رواﺳﺖ و از آن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ و ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﯾﺎد ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺼﻮل ﺳﺎل و ﻧﯿﺰ در‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻣﮑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ دارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮع دوم ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﮐﻪ ﻧﺎرواﺳﺖ‪ ،‬ادﻋﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در‬
‫رويدادﻫﺎي زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دورهي ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻗﺒﺎل‬
‫ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ! ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺎرواﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫رويدادﻫﺎي آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﺳﻤﺎن‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪهاي ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ و آنﭼﻪ در آن روي‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺧﻮد ﻣﺨﻠﻮﻗﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮ ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎ اﺛﺮ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در ﺳﺘﺎرهي ﻓﻼﻧﯽ اﯾﻦﻃﻮر‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش آدم ﺧﻮشﺑﺨﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﺎﻟﻊﺑﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪324‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﻪ ﺷﺨﺺِ ﻃﺎﻟﻊﺑﯿﻦ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻫﻨﯽ را ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣ‪‬ﮑﻤﺶ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫ﻲﺒ‪ ‬و& َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬

‫أزواج اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒﻴﺪ‪ ،‬ﻋﻦ ﺑﻌﺾ‬ ‫ﻨﺖ أﻲﺑ ﻋ ٍ‬ ‫‪ -١٦٧٨‬وﻋﻦ ﺻ ِﻔﻴﺔ ﺑ ِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ ً َ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ ٌ ْ َ َ َ ً‬
‫� ﻳﻮﻣﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫»ﻣﻦ أﻰﺗ ﻋﺮاﻓﺎ ﻓﺴﺄﻪﻟ ﻋﻦ ﻲﺷ ٍء ﻓﺼﺪﻗﻪ ل‪،‬ﻢ �ﻘﺒﻞ ﻪﻟ ﺻﻼة أر� ِﻌ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺻﻔﯿﻪ دﺧﺖ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و & ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺰد ﻓﺎلﮔﯿﺮ ﯾﺎ ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ﺑﺮود و درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي از او ﺑﭙﺮﺳﺪ و‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻘﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﭼﻬﻞ روزِ وي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ ُ َ ِّ َ َ ُ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬
‫�ة‪،‬‬ ‫ﺑﻦ الﻤﺨﺎرِ ِق‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬اﻟ ِﻌﻴﺎﻓﺔ‪ ،‬واﻟﻄ‬ ‫‪ -١٦٧٩‬و�ﻦ ﻗﺒِﻴﺼﺔ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ ْ ُ َ ْ‬
‫ﺖ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬‫ﺠﻟﺒ ِ‬
‫واﻟﻄﺮق ﻣِﻦ ا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻗﺒﯿﺼﻪ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺨﺎرق‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺎلﮔﯿﺮي ﺑﺎ ﭘﺮاﻧﺪن ﭘﺮﻧﺪه‪ ،‬ﻓﺎلﮔﯿﺮي ﺑﺎ ﺻﺪاﻫﺎ ورﻧﮓﻫﺎي ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﯾﺎ ﺟﻬﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺎلﮔﯿﺮي و رﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﺧﻂ و ﻧﺸﺎن ﯾﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺳﻨﮓرﯾﺰه‪،‬‬
‫ﺟﺰو ﺷﺮك و ﺧﺮاﻓﺎت و ﺟﺎدوﮔﺮيﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ْ ً‬ ‫َ َََْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣ ِﻦ ا�ﺘبﺲ ﻋِﻠﻤﺎ ﻣ َِﻦ اﻨﻟُّﺠﻮم‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٨٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ِّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َََْ ُ ًَْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ا�ﺘبﺲ ﺷﻌﺒﺔ ﻣ َِﻦ الﺴﺤ ِﺮ زاد ﻣﺎ زاد«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم را‬
‫ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ از ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2230 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3900 :‬؛ ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻤﺮام‪ ،‬ش‪301 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪،/‬‬
‫ش‪.842 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6074 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪739 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.3305‬‬
 ‫‪325‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺎلﮔﯿﺮان‪ ،‬و رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ‪...‬‬
‫ُ َْ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ُْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ََ‬
‫اﺤﻟ� ِﻢ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ إ� ﺣﺪﻳﺚ �ﻬ ٍﺪ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ﻌﺎو� ِ‬‫ﺔ‬ ‫‪ -١٦٨١‬وﻋﻦ ﻣ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ ً َ ُ َ ُ َّ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ﺑﺎﺠﻟﺎﻫِﻠﻴﺔِ‪ ،‬وﻗﺪ ﺟﺎء اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺑﺎﻹﺳﻼ ِم‪ ،‬و�ن ﻣِﻨﺎ ِرﺟﺎﻻ ﻳﺄﺗﻮن الﻜﻬﺎن؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻼ ﺗﺄﺗ ِِﻬﻢ«؛‬
‫ُْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُّ ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ َ ٌ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ٌ َ ُ َ ُ‬
‫�ﺪوﻧﻪ ِﻲﻓ ﺻﺪورِﻫ ِْﻢ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳﺼﺪﻫ ْﻢ«؛ ﻗﻠﺖ‪:‬‬ ‫ﻗﻠﺖ‪ :‬وﻣِﻨﺎ رِﺟﺎل �ﺘﻄ�ون؟ ﻗﺎل‪» :‬ذل ِﻚ ﻲﺷء ِ‬
‫َ َّ َ ٌ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ َ ٌّ َ ْ َ َ ُ ُّ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ‬
‫وﻣِﻨﺎ ِرﺟﺎل �ﻄﻮن؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺎﻛن ﻧ ِﻲﺒ ﻣِﻦ اﻷﻧبِﻴﺎءِ �ﻂ‪� ،‬ﻤﻦ وا�ﻖ ﺧﻄﻪ ﻓﺬاك«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﮑَﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ‬
‫و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﻼم را‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﻧﺰد آنﻫﺎ ﻧﺮو«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺎل‬
‫ﺑﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ در دلﻫﺎﯾﺸﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ اﯾﺸﺎن را از ﺗﺼﻤﯿﻤﺸﺎن ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎزد«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺸﯿﺪنِ ﺧﻂ‪ ،‬ﻓﺎل ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﺧﻂ‪ ،‬ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺶ درﺳﺖ از آب درﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻂ آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻮاﻓﻖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫از اﺣﺎدﯾﺚ و آﺛﺎري ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻏﯿﺐﮔﻮﯾﺎن و ﺗﺼﺪﯾﻘﺸﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺰد ﻓﺎلﮔﯿﺮ ﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ﺑﺮود و او را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﭼﻬﻞ روزش ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﺎن و ﻣﺪﻋﯿﺎن ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻧﺎزل ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ رﺳﻮا ﮐﺮدن ﮐﺎﻫﻦ و ﻓﺎش ﻧﻤﻮدن‬
‫دروغﻫﺎي او ﻧﺰدش ﺑﺮود؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻦ‬
‫و ﺟﺎدوﮔﺮي ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﺑﻦﺻﯿﺎد رﻓﺖ و ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدهام؛ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟« اﺑﻦﺻﯿﺎد ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬د‪‬خ«؛ اﻣﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .537 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 706‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﮔﻔﺘﻪ و اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬از ﮔﻔﺘﻦ ﺣﺮف‪ ‬ﺑﯽاﺳﺎس و ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﯿﺰ از‬
‫ادﻋﺎي ﻏﯿﺐ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺ و راﻫﯽ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮاي درك ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﻂّ آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺟﻮاز رﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﮐﺸﯿﺪن ﺧﻂ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎ‪ :‬اﻟﻤﻔﻬﻢ ﻟﻤﺎ أﺷﮑﻞ ﻣﻦ ﺗﻠﺨﯿﺺ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﺴﻠﻢ )‪] .(208/2‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪326‬‬

‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ادا ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﺮﺳﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ]دﺧﺎنِ ﻣﻮرد‬
‫اﺷﺎره در آﯾﻪي ‪ [10‬ﺳﻮرهي »د‪‬ﺧﺎن« ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﺑﻦﺻﯿﺎد از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫َْ‬ ‫ْ ْ ََ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺧ َﺴﺄ ﻓﻠ ْﻦ � ْﻌ ُﺪ َو ﻗﺪ َر َك«؛) ‪» (1‬ﺧﻮار و ذﻟﯿﻞ ﺷﻮي؛ ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ از‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﯽ«‪ (2 ).‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﮐﺎﻫﻦ ﺳﺆال ﮐﻨﺪ ﺗﺎ رﺳﻮاﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دروغ‬
‫و دﻏﻠﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم آﺷﮑﺎر ﺳﺎزد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ و روﺷﻦﮔﺮي و اﺑﻄﺎلِ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي ﻓﺎلﮔﯿﺮي ﮐﻪ در دورهي ﺟﺎﻫﻠﯽ رواج داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭘﺮﻧﺪهاي را ﭘﺮواز ﻣﯽدادﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آن ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻤﺘﯽ ﭘﺮواز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ و ﺻﻮرت‪‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺸﺎن ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮِ ﺧﻮدش را داﺷﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮِ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاﯾﺶ داﺷﺘﻨﺪ؛ و‬
‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ در ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮِﺷﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻃﻮرِ دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺒﯿﺮش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ! آنﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺖ‪ ‬ﭘﺮوازِ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎي‬
‫ﻋﺮبﻫﺎي ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم داﺷﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ از ﮐﺎري‬
‫ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮﻧﺪ! ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﺮﻧﺪهي ﻓﺎﻟَﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻫﺸﺪار اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﻤﯽروم‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪهاش ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻔﺮِ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﻓﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺟﺰ اﷲ‪ ‬دل ﻧﺒﻨﺪد؛ ﺑﻠﮑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ »ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم‬
‫ْ َ‬ ‫ﮐﺎري را ﮐﺮد‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪﴿ :‬الﻠَّ ُﻬ َّﻢ إ ِّ� أَ ْﺳﺘَﺨ ُ‬
‫� َك ِﺑ ِﻌﻠ ِﻤﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6618 ،6173 ،3055 ،1355) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (2931 ،2924) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.$‬‬
‫)‪ (2‬ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ دو ﻣﻌﻨﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻦﺻﯿﺎد ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﮐﺲِ دﯾﮕﺮي‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻣﺪﻋﯿﺎن ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ‪ ،‬ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﯽ‪ .‬و دوم اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ‬
‫از ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮي‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪327‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺎلﮔﯿﺮان‪ ،‬و رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ‪...‬‬
‫َ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ‬ ‫ُ ْ َ َ َُ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻴﻢ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻚ �ﻘ ِﺪ ُر َوﻻ أﻗ ِﺪ ُر َو� ْﻌﻠ ُﻢ َوﻻ أﻋﻠ ُﻢ ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َوأ ْﺳﺘَﻘ ِﺪ ُر َك ﺑِﻘﺪ َرﺗِﻚ َوأ ْﺳﺄلﻚ ِﻣ ْﻦ ﻓﻀ ِﻠﻚ اﻟ َﻌ ِﻈ‬
‫اﻷ ْم َﺮ َﺧ ْ ٌ‬ ‫َّ ُ َّ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ‬
‫ﻼ ُم اﻟْ ُﻐﻴُ‬
‫ﺎﻲﺷ َو َﺎﻋﻗِﺒَ ِﺔ‬
‫� ِﻲﻟ ِﻲﻓ ِد ِﻳ� َو َﻣ َﻌ ِ‬ ‫ﻮب‪ .‬الﻠﻬﻢ إِن ﻛﻨﺖ �ﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا‬ ‫ِ‬ ‫وأﻧﺖ ﻋ‬
‫ﺮﺴ ُه ﻲﻟ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﺑَﺎر ْك ﻲﻟ �ﻴﻪ‪َ ،‬و� ْن ُﻛﻨْﺖَ‬ ‫ْ‬ ‫أَ ْمﺮي﴾ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬ﺎﻋﺟﻞ أَ ْمﺮي َوآﺟﻠﻪ ‪ ،‬ﻓَﺎﻗْ ُﺪ ْرهُ ﻲﻟ َو� َ ِّ‬
‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫َ ِ َْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌّ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ِ‬
‫ﺎﻲﺷ وﺎﻋ ِﻗﺒ ِﺔ أم ِﺮي﴾ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ ﴿ :‬ﻲﻓ ﺎﻋ ِﺟ ِﻞ أم ِﺮي‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا اﻷمﺮ ﺮﺷ ِﻲﻟ ِﻲﻓ ِد ِﻳ� وﻣﻌ ِ‬
‫ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ُ َّ َْ‬
‫ﻲﻟ اﺨﻟ� ﺣﻴﺚ ﺎﻛن‪� ،‬ﻢ أر ِﺿ ِ� ِﺑ ِﻪ﴾؛ ﺳﭙﺲ‬ ‫اﺮﺻﻓْ� َ�ﻨْ ُﻪ‪َ ،‬واﻗْ ُﺪ ْر ِ َ‬‫َ ْ ْ ُ َ ِّ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎﺮﺻﻓﻪ �� و ِ ِ‬ ‫آﺟ ِﻠ ِﻪ ‪ ،‬ﻓ ِ‬
‫و ِ‬
‫ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮد را ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪ (1 ).‬آن‪‬ﮔﺎه اﻗﺪاﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﺧﯿﺮِ اوﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ از او‪ ،‬وارد ﻋﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ اوﺳﺖ؛ اﻣﺎ در اﻧﻮاع‬
‫ﻓﺎلﮔﯿﺮي و ﻧﯿﺰ در اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎ ﻣﺼﺤﻒ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫ﺐ‪َ ،‬و َم ْﻬﺮ اﺒﻟَ ِ ِّ‬

‫َْ‬ ‫ََ َ ْ ََ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﻐ ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الﻠﻜ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻤ‬‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬‫اﺒﻟﺪري‬ ‫د‬
‫ٍ‬ ‫ﺴﻌﻮ‬‫م‬ ‫‪ -١٦٨٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ان الﺎﻜﻫ ِِﻦ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫َو ُﺣﻠْ َ‬
‫ﻮ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮوش ﺳﮓ‪،‬‬
‫و ﻧﯿﺰ از اﺟﺮت زﻧﺎﮐﺎر و از دﺳﺖﻣﺰد ﮐﺎﻫﻦ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب آورده اﺳﺖ؛ رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮوش ﺳﮓ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از‬
‫اﺟﺮت زﻧﺎﮐﺎر و از دﺳﺖﻣﺰد ﮐﺎﻫﻦ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬ﻧﮕﻪداري از ﺳﮓ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ در‬
‫ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪722‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﻠﻢ ﺗﻮ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﻗﺪرت ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ و از ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺎنِ ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶِ ﺑﯽﮐﺮاﻧﺖ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﻣﻦ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻢ؛ و ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ و ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ و ﺗﻮ داﻧﺎي اﺳﺮاري‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﺧﯿﺮِ دﯾﻦ‪ ،‬دﻧﯿﺎ و ﻓﺮﺟﺎمِ ﮐﺎر ﻣﻦ‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ‪ ،‬آن را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﻤﮑﻦ و آﺳﺎن ﺑﮕﺮدان‪ .‬و اﮔﺮ آن را ﺑﺮاي دﯾﻦ‪ ،‬دﻧﯿﺎ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎر ﻣﻦ زﯾﺎنﺑﺎر‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ‪ ،‬آن را از ﻣﻦ دور ﮐﻦ و ﻣﺮا از اﻧﺠﺎﻣﺶ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺑﮕﺮدان و ﺧﯿﺮ را ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻘﺪ‪‬ر‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎ و آنﮔﺎه ﻣﺮا ﺑﺪان‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد ﮐﻦ«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2237 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1567 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪328‬‬

‫‪ -1‬ﺳﮓ ﮐﺸﺎورزي )ﺳﮓ ﻧﮕﻪﺑﺎن(‪.‬‬

‫‪ -2‬ﺳﮓ‪ ‬ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ )ﺳﮓ ﮔﻠّﻪ(‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﺳﮓ ﺷﮑﺎري؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﮓ‪ ‬دﺳﺖآﻣﻮزي ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﮓ‪ ‬دﺳﺖآﻣﻮزي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و آنرا ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﺮﮔﻮﺷﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و آن‬
‫ﺳﮓ‪ ،‬ﺧﺮﮔﻮش را ﺷﮑﺎر ﮐﺮده‪ ،‬آن را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺷﮑﺎرش‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ َ َ ُ َ ُ َ ُ َّ َّ َ َ ُ ُ َّ ُ َ ُ ُ‬
‫�ۖ ف�وا م َِّما أ ۡم َس� َن‬ ‫ار ِح م�ِبِ� �عل ِمو�هن مِما علم�م ٱ‬ ‫و‬ ‫﴿ َو َما َع َّل ۡم ُتم ّم َِن ٱ َ‬
‫�َ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫� إن ٱ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َۡ ُ ۡ َ ۡ ُ ْ ۡ َ‬
‫اب ‪] ﴾٤‬اﳌﺎﺋﺪة‪[٤ :‬‬ ‫��ع ٱ� ِس ِ‬ ‫ِ‬ ‫علي�م وٱذك ُروا ٱسم ٱ�ِ عليهِ� وٱ�قوا ٱ ۚ ِ‬
‫و ﺻﯿﺪ‪ ‬ﺟﺎﻧﻮران ﺷﮑﺎري ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ آنﭼﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﮐﺮدن‬
‫ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﯿﺪ )ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺣﻼل اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از آنﭼﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﻧﺎم‬
‫اﷲ را ﺑﺮ آن ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺧﯿﻠﯽ زود ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﮕﻪداري از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺳﮓ‪ ،‬رواﺳﺖ و ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﮓﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﮓ‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪﺗﺮﯾﻦ و ﻧﺠﺲﺗﺮﯾﻦ ﺣﯿﻮان اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺠﺎﺳﺘﺶ‪ ،‬ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻏﻠﯿﻈﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﻇﺮﻓﯽ را ﺑﻠﯿﺴﺪ ﯾﺎ از آبِ درون آن ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻇﺮف را ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﺣﻞ ﺷﺴﺘﺸﻮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺧﺎك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺴﺘﺸﻮي‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺳﮓ ﺷﮑﺎري ﯾﺎ ﺳﮓ‬
‫ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ ﺳﮓ‪ ‬ﮐﺸﺎورزي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ درآﻣﺪ‪ ‬ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫ﻓﺮوش اﯾﻦ ﺳﮓﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﺎنﭼﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﮓ ﺷﮑﺎري ﯾﺎ ﺳﮓ ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﮓ‪ ‬ﮐﺸﺎورزي ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت راﯾﮕﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز دارد؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮوش ﺳﮓ را ﻣﻤﻨﻮع ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي رواﯾﺖ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دﺳﺖﻣ‪‬ﺰد ﮐﺎﻫﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد؛ ﮐﺎﻫﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آنﭼﻪ در آﯾﻨﺪه روي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻓﻼن روز‪ ،‬ﻓﻼن اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ! ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻓﻼن روز ﺑﺨﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ رو ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﯾﺎ در ﻓﻼن روز ﻓﻼناﺗﻔﺎق ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ دروغﻫﺎي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺧﻮرد‪ ‬ﻣﺮدم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺰدﻫﺎي زﯾﺎد و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ از آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا‬
 ‫‪329‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺎلﮔﯿﺮان‪ ،‬و رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ‪...‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖﻣ‪‬ﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن را ﻣﻤﻨﻮع ﻗﺮار داد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬از اﺳﺎس‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻣﺰد ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻣﺰد دادن ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮِ آن ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دادن اﺟﺮت ﺑﻪ ز ِن زﻧﺎﮐﺎر ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ دﺳﺖﻣ‪‬ﺰد در ﺑﺮاﺑﺮِ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖﻣ‪‬ﺰد و‬
‫ﻧﯿﺰ درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از آن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﮐﺎﻫﻦ ﯾﺎ ﻏﯿﺐﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﭘﻮﻟﯽ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آورده اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن ﭘﻮل را ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻋﻮﺿﺶ را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ‬
‫از اﯾﻦ ﭘﻮلِ ﺣﺮام‪ ،‬آن را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ وارﯾﺰ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺳﮓ‪ -‬ﺣﺘﯽ ﺳﮓﻫﺎي ﺷﮑﺎري‪ ،‬ﮔﻠﻪ و ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ‪ -‬اﺷﺘﻐﺎل‬
‫داﺷﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از ﭘﻮلِ ﺣﺮاﻣﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ راه ﺑﻪدﺳﺖ آورده‪،‬‬
‫آن را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺧﺰاﻧﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ وارﯾﺰ ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آن‬
‫را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪاران ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻋﻮضِ ﭘﻮل ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﮐﻪ از ﻋﻤﻞ ﻓﺤﺸﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﻮلِ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام‬
‫را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ آن را در ﻫﺮ راه ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺺِ زﻧﺎﮐﺎر ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -304‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻓﺎل ﺑﺪ زدن‬

‫در اﯾﻦﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬

‫َ ُ‬ ‫َََ َُْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ ﻋﺪوى وﻻ ﻃِ�ة‪ ،‬و�ﻌ ِ‬
‫ﺠﺒ� اﻟﻔﺄل«؛‬ ‫‪ -١٦٨٣‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻗﺎلﻮا‪َ :‬وﻣﺎ اﻟﻔﺄل؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻠﻛِﻤﺔ ﻃﻴﺒﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺮاﯾﺖ ﺑﯿﻤﺎري و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺪارﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮓ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺨﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ )ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن روﺣﯿﻪ و ﺷﺎداﺑﯽ ﻣﯽدﻫﺪ(«‪.‬‬
‫َ َ َ ْ َ َ ُّ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﻋﺪ َوى َوﻻ ﻃ‬
‫ِ�ة؛ و�ن ﺎﻛن الﺸﺆم‬ ‫‪ -١٦٨٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫َ َ‬ ‫ﻲﺷء ﻓَﻲﻔ َّ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬
‫ار‪َ ،‬والﻤ ْﺮأة ِ ‪،‬‬
‫واﻟﻔ َﺮ ِس«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﺪﻟ‬ ‫ﻲﻓ َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺮاﯾﺖ ﺑﯿﻤﺎري و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﺷﻮﻣﯽ در ﭼﯿﺰي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬زن و اﺳﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ﻲﺒ‪َ ‬ﺎﻛ َن ﻻ َ� َﺘ َﻄ َّ ُ‬
‫�‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ُ َْ َ‬
‫‪ -١٦٨٥‬وﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‪‬‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي را ﺑﺪﺷﮕﻮن و ﺷﻮم ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ )و‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻓﺎل ﺑﺪ ﻧﻤﯽزد(‪.‬‬
‫ْ َ َُ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻮل اﷲِ‪‬؛ ﻓﻘﺎل‪» :‬أﺣﺴﻨﻬﺎ‬ ‫ِّ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ت اﻟﻄ�ة ﻋِﻨﺪ ر ِ‬ ‫ﺎﻋمﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ذﻛ ِﺮ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٨٦‬وﻋﻦ ﻋﺮوة ﺑﻦ‬
‫َّ‬
‫ﻨﺎت إﻻ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ْ ْ َّ ُ َّ‬ ‫َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ ُ ُّ ُ ْ ً‬
‫ﺎﺤﻟﺴ ِ‬ ‫ﺄﻲﺗ ﺑ ِ‬
‫اﻟﻔﺄل؛ وﻻ ﺗﺮد مﺴﻠِﻤﺎ ﻓﺈذا رأى أﺣﺪ�ﻢ ﻣﺎ ﻳ�ﺮه‪ ،‬ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬الﻠﻬﻢ ﻻ ﻳ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ ُ َّ ِّ َ‬
‫ﺎت إﻻ أﻧﺖ‪َ ،‬وﻻ ﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إﻻ ﺑِﻚ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫أﻧﺖ‪ ،‬وﻻ ﻳﺪ�ﻊ الﺴيﺌ ِ‬
‫) ‪(4‬‬
‫اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5756 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2224 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5753 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2225 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4841 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪762 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3319 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪199 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬ش‪1619 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.843 :‬‬
 ‫‪331‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻓﺎل ﺑﺪزدن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺮوه ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﻦ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ؛‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺶ ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ )و ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن روﺣﯿﻪ ﻣﯽدﻫﺪ(؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ ﻣﻨﺼﺮف ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰي‬
‫َّ‬
‫إﻻ أﻧْ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ ِّ َ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َّ َ‬
‫ﺖ‪،‬‬ ‫ﻨﺎت إﻻ أﻧﺖ‪َ ،‬وﻻ ﻳﺪ�ﻊ الﺴيﺌ ِ‬
‫ﺎت‬ ‫دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬الﻠﻬﻢ ﻻ ﻳ ِﺄﻲﺗ ِﺑﺎﺤﻟَﺴ ِ‬
‫َ ) ‪(1‬‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫َوﻻ َﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إﻻ ﺑِﻚ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺷﻨﻮد ﯾﺎ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎﻧﯽ‬
‫َ‬
‫را ﺑﺪﺷﮕﻮن و ﺷﻮم ﺑﺪاﻧﺪ؛ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ‪َ �" ،‬ﻄ ُّ�" ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺮﯾﺪن ﯾﺎ‬
‫ﭘﺮواز ﮐﺮدن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭘﺮﻧﺪهاي را‬
‫ﭘﺮواز ﻣﯽدادﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻤﺘﯽ ﭘﺮواز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ و ﺻﻮرت‪ ‬ﻗﻀﯿﻪ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺸﺎن ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﺗﻌﺒﯿﺮِ ﺧﻮدش را داﺷﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮِ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاﯾﺶ داﺷﺘﻨﺪ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ در ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮِﺷﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻃﻮرِ دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺒﯿﺮش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ! آنﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺖ‪‬‬
‫ﭘﺮوازِ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻋﺮبﻫﺎي ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‬
‫داﺷﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ از ﮐﺎري ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮﻧﺪ! ﻣﺜﻼً اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﺮﻧﺪهي ﻓﺎﻟَﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻫﺸﺪار اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﻤﯽروم‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪهاش ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻔﺮِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﻓﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از روزﻫﺎ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎهﻫﺎ را ﺑﺪﺷﮕﻮن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺻﺪاﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺨﺎص را ﺑﻪ ﻓﺎلِ ﺑﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎور دارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪﺳﯿﻤﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ را ﻧﻤﯽآور‪‬د و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎ را دﻓﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهاي )از ﮔﻨﺎه( و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ )ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ( ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪332‬‬

‫روﺑﻪرو ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن روز را ﺑﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻣﺮوز‪ ،‬روزِ ﺑﺪﺷﺎﻧﺴﯽﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﺷﺨﺺِ ﺧﻮشﺳﯿﻤﺎﯾﯽ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻣﺮوز‪ ،‬روزِ ﺧﻮشﺷﺎﻧﺴﯽ اﺳﺖ!‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال را ﺑﺪﺷﮕﻮن ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎه‬
‫ﺷﻮال ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ازدواﺟﺶ دﭼﺎرِ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺷﻮد! اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪا ِر ﻋﺮبﻫﺎ درﺑﺎرهي‬
‫ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال ﺑﻮد‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺷﻮال ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ازدواج ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح اﯾﺸﺎن در ﺷﻮال ﺑﻮد و در ﻣﺎه ﺷﻮال ﻧﯿﺰ ﻋﺎﯾﺸﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑ‪‬ﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺧﻮشﺑﺨﺖﺗﺮ از ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬او را ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ دوﺳﺖ داﺷﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح و ﻧﯿﺰ ازدواج آنﻫﺎ ﻫﺮ دو در ﻣﺎه ﺷﻮال‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺮبﻫﺎ از روي ﻧﺎداﻧﯽ و ﺑﯽﺧﺮدي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎمِ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﺎه ﺷﻮال ازدواج‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ازدواج ﻣﻮﻓّﻖ و ﻣﺒﺎرﮐﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺪد ﺳﯿﺰده را ﺷﻮم‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ و ﺑﻪ ﻓﺎل‬
‫ﺑﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺮاﯾﺖ ﺑﯿﻤﺎري و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺪارﻧﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮓ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﺨﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ )ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن روﺣﯿﻪ و ﺷﺎداﺑﯽ ﻣﯽدﻫﺪ(«‪ .‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
‫ﻓﺮاخﺑﺎل ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺟﺮﯾﺎن ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮشﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﺮد؛ ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮهي ﺻﻠﺢ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ؛ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﻬﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از‬
‫ﺳﻮي ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮه ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﻬﯿﻞ را دﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻬﯿﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻤﺎﻧﻢ اﷲ‪ ‬اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺳﻬﻞ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﺎم ﺳﻬﯿﻞ‪ ‬را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮب و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ اﻧﺴﺎن روﺣﯿﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﺰم ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺟﺰم ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ و ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪايﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در دلِ اﻧﺴﺎن ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﻌﮑﻮس دارد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ را‬
 ‫‪333‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻓﺎل ﺑﺪزدن‬

‫از ﻗﻠﺐ و درون ﺧﻮد ﻣﺤﻮ ﮐﻨﯿﻢ و ﻫﻤﻮاره ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ و دﻧﯿﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ و راه‪ ‬ﭘﯿﺶِ روي ﺧﻮد را ﻫﻤﻮاره ﺑﺎز ﺑﺪاﻧﯿﻢ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫َ ْ َ َّ‬
‫ﻻ َﺧ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫� َك‬ ‫ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ وﺳﻮﺳﻪاي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ داد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ ﻻ ﺧ� ِإ‬
‫� َك«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺟﺰ آنﭼﻪ ﺗﻮ آن را ﺧﯿﺮ‬ ‫� َك َوﻻ إ َ َﻪﻟ َ� ْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ َّ‬
‫ﻻ َﻃ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫وﻻ ﻃ� إِ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪهاي و ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻ ﺷﺮّي ﺟﺰ آنﭼﻪ ﺗﻮ ﻣﻘﺪ‪‬رش ﻓﺮﻣﻮدهاي‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬اﮔﺮ ﺷﻮﻣﯽ در ﭼﯿﺰي وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬زن و اﺳﺐ اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬زن و ﺳﻮاريِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫اوﻗﺎت ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زن ﺑﺪﺧُﻠﻖ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻮﭼﮏ و ﺗﻨﮕﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬رﻧﺞآور اﺳﺖ و اﻣﺮوزه ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي اﺳﺐ از ﻣﺎﺷﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎﺷﯿﻦِ اﻧﺴﺎن ﺧﺮاب ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪه و رﻧﺞآور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺗﺮاﻓﯿﮏ‪ ،‬ﺣﻮادث راﻧﻨﺪﮔﯽ و‬
‫آﻟﻮدﮔﯽ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد! ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺼﺎﯾﺒﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫راﻧﺪهﺷﺪه ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و دﻋﺎي ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ش‪7045 :‬؛ ﺷﻌﯿﺐ ارﻧﺆوط اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -305‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪،‬‬
‫ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﭘﻮل‪ ،‬ﺑﺎﻟﺶ و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن آن‬

‫ُّ ُ َ َّ ُ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ‬

‫ﻳﻦ ﻳﺼﻨﻌﻮن ﻫ ِﺬه ِ الﺼ َﻮ َر �ﻌﺬﺑﻮن‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ $‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن اﺬﻟ‬ ‫‪ -١٦٨٧‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ْ ُ َ َ َْ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ َُ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪� ،‬ﻘﺎل لﻬ ْﻢ‪ :‬أﺣﻴﻮا ﻣﺎ ﺧﻠﻘﺘ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻧﺎنﮐﻪ اﯾﻦ اﺷﮑﺎل را ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪،‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﺬاب داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬آنﭼﻪ را ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬زﻧﺪه ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ َ ََْ َ َْ ُ َ ْ ً‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺘت ﺳﻬ َﻮة ِﻲﻟ ﺑِﻘِﺮامٍ �ِﻴ ِﻪ‬ ‫‪ -١٦٨٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺪِم رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻣِﻦ ﺳﻔ ٍﺮ‪ ،‬وﻗﺪ ﺳ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ً َ‬ ‫َ ُ َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ ُُ‬ ‫َ َ ُ َ َ َّ َ ُ ُ ُ‬
‫ﺎس ﻋﺬاﺑﺎ ﻋِﻨﺪ اﷲِ ﻳ ْﻮم‬ ‫آه َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺗﻠ َّﻮن َوﺟﻬﻪ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﺎﻋ� ِﺸﺔ‪ ،‬أﺷﺪ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫�ﻤﺎﺛﻴﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ر‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ ْ ََ َ َْ ُ َ َ َ َْ ُ َ ًَ ْ َ ََْ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ ْ‬
‫�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ اﺬﻟﻳﻦ ﻳﻀﺎﻫﻮن ِﺨﺑﻠ ِﻖ اﷲِ«؛ ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻘﻄﻌﻨﺎه ﻓﺠﻌﻠﻨﺎ ﻣِﻨﻪ ِوﺳﺎدة أو ِوﺳﺎد� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺳﻔﺮي ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮدرِ ﺧﺎﻧﻪام‬
‫ﭘﺮدهاي ﻧﺼﺐ ﮐﺮده ﺑﻮدم ﮐﻪ روي آن ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺟﺎنداران ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن‬
‫را دﯾﺪ‪ ،‬رﻧﮓ ﭼﻬﺮهاش دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺎﯾﺸﻪ! روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب‬
‫را در ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻟﻬﯽ را )ﺑﺎ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺟﺎنداران ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪي‬
‫آﻧﺎن( ﺷﺒﯿﻪﺳﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن ﭘﺮده را ﺑﺮﯾﺪﯾﻢ و از آن‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو‬
‫ﺑﺎﻟﺶ درﺳﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫َّ ُ ْ َ ُ‬
‫ﺎر �ﻌﻞ‬ ‫َ ُ ُ ُ ُّ ُ َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻞﻛ مﺼﻮ ٍر ﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٨٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ْ ُ ْ َ ُ َّ َ ً‬
‫ﻋﺒﺎس‪ :$‬ﻓﺈن ﻛﻨﺖ ﻻ ﺑﺪ ﻓﺎﻋِﻼ ‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ ِّ ُ َ‬
‫ﻮرة َﺻ َّﻮ َر َﻫﺎ �ﻔ ٌﺲ � ُﻴ َﻌﺬﺑُ ُﻪ ﻲﻓ َﺟ َﻬﻨ َﻢ«‪ .‬ﻗﺎل ُ‬
‫اﺑﻦ‬
‫ٍ‬ ‫ﻪﻟ ﺑِ�ﻞ ﺻ ٍ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻓﺎﺻﻨﻊِ الﺸﺠ َﺮ َوﻣﺎ ﻻ ُروح �ِﻴ ِﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي‬
‫در آﺗﺶ اﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﺟﺎنداري ﮐﻪ آن را ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدي در دوزخ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5951 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2108 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5954 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2107 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2225 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2110 :‬‬
 ‫‪335‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﭘﻮل‪... ،‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻋﺬاب ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را اﻧﺠﺎم دﻫﯽ‪ ،‬ﭘﺲ درﺧﺖ و ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﯽﺟﺎن را ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﮑﺶ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن‬
‫ﺟﺎنداران ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺣﺠﻢدار ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﭼﻬﺮهي اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻣﺒﺎح؛ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان و ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب را در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺮ روي ﮐﺎﻏﺬ و اﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ داراي ﺣﺠﻢ ﯾﺎ‬
‫ﺟﺴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي‬
‫را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ‪ ،‬ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮردي ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬زﻣﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك‬
‫ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﻮم ﻧﻮح‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﮏﻣﺮداﻧﯽ را‬
‫ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدان را ﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ!‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي ﯾﺎ ﺣﺠﻢﺳﺎزي ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺟﺎندار و ﮐﺸﯿﺪنِ ﻧﻘﺎﺷﯽِ‬
‫آنﻫﺎ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫» ِإﻻ َﻣﺎ ﺎﻛن َر� ًﻤﺎ ِﻲﻓ ﺛ ْﻮب«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛‬
‫وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﻧﻘﺎﺷﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻫﺮ دو ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺛﺮش در ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5958 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2106 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ از ﻃﻠﺤﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪336‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي‬
‫ﻓﺘﻮﮔﺮاﻓﯽ ﮐﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺰو اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن و ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﺸﻢ و ﺑﯿﻨﯽ و ﻟﺐﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ اﺑﺰار‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﻮريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﮑﺲﺑﺮداري از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد و روﺷﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﻟﺬا ﻋﮑﺲﺑﺮداري‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮِ ﯾﮏ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ دﺳﺖ ﺑﺸﺮ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﯾﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﮐُﭙﯽ‬
‫از آن ﻋﮑﺲ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﮐﭙﯽ ﺑﺮدارد‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮐﭙﯽ ﯾﺎ ﻋﮑﺲ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎبِ آﻗﺎي ﻋﮑﺎس ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﺑﺮدار اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب آﻗﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﻋﮑﺲ در ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﮑﺲﺑﺮداري‬
‫ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪهي "ﺳﺪ ذراﯾﻊ" ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از ارﺗﮑﺎب ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ و اﺑﺰار ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻤﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﯾﺪن ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﺑﺮاي ﻗﻤﺎرﺑﺎزيﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺧﺮﯾﺪاريِ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﮑﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﮔﻮاﻫﯽﻧﺎﻣﻪي راﻧﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرت ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و‬
‫اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻔﺮﯾﺢ و‬
‫ﺛﺒﺖ ﺧﺎﻃﺮات ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﯾﮏ آﻓﺖ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺣﺮام ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﺣﺮام ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮق ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﺗﺎ از ﯾﮏﺳﻮ ﻣﺮدم را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪﻫﯿﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﺮام ﻣﺒﺘﻼ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در آنﭼﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬روح ﺑﺪﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن اﺷﯿﺎي ﺑﯽروح ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎه و‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻮهﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ -،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎﻫﺎن‪ -‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا در‬
 ‫‪337‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﭘﻮل‪... ،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ ً َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ ً‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم ﯾﺎ‬ ‫�ة«؛‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻠﻴﺨﻠﻘﻮا ﺣﺒﺔ وﻴﻟﺨﻠﻘﻮا ﺷ ِﻌ‬
‫داﻧﻪاي ﺟﻮ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ« و ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ اﮔﺮﭼﻪ روح ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن آنﭼﻪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﺧﻮدروﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬دروازهﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي دﺳﺖ‬
‫ﺑﺸﺮ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن اندﺳﺘﻪ از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه و‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﮐﻮهﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ رواﺳﺖ؛ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ روح ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﺮ‪ /‬ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﻬﻮريﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ روح دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮيِ ﻣﻤﻨﻮع داﺧﻞ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻋﮑﺲﺑﺮداري آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ ْ َ ُ ِّ َ َ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬ﻠﻛﻒ أن �ﻨﻔﺦ‬ ‫ﻮرة ِﻲﻓ‬ ‫‪ -١٦٩٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﺻﻮر ﺻ‬
‫َ ُّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫الﺮوح ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ َوﻟيﺲ ﺑِﻨﺎﻓ ٍِﺦ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�ِﻴﻬﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ در دﻧﯿﺎ‪-‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎنداري را در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪ‪ -‬ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﮑﻠّﻒ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن روح ﺑﺪﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ دﻣﯿﺪن روح‪ ،‬از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ً َ َ‬ ‫َّ َ َّ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫‪ -١٦٩١‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إن أﺷﺪ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس ﻋﺬاﺑﺎ ﻳﻮم‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ الﻤﺼ ِّﻮ ُرون«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5953 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(7042 ،5963) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2110 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1552‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪338‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ‬

‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﺬاب را روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ َ َ َ ْ ْ َ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪َ :‬وﻣﻦ أﻇﻠ ُﻢ مِﻤﻦ‬ ‫‪ -١٦٩٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻗﺎل‬
‫َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ ً ْ َ ْ ُ ُ َ َّ ً ْ َ ْ ُ ُ َ َ ً‬ ‫َ َ َْ ُُ َ َ ْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫�ة«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ذﻫ َﺐ �ﻠﻖ ﻛﺨﻠ ِﻲﻘ؟ ﻓﻠﻴﺨﻠﻘﻮا ذرة أو ِﻴﻟﺨﻠﻘﻮا ﺣﺒﺔ‪ ،‬أو ِﻴﻟﺨﻠﻘﻮا ﺷ ِﻌ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ از ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽرود ﺗﺎ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﭽﻮن آﻓﺮﯾﺪهي ﻣﻦ‬
‫ﺑﺴﺎزد؟ ﭘﺲ‪ -‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﯾﮏ ﻣﻮرﭼﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ داﻧﻪ ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﺟﻮ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َْ ُ ُ َ َ َ ُ َْ ً‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٦٩٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻃﻠﺤﺔ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﺪﺧﻞ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺑيﺘﺎ ﻓﻴ ِﻪ ﻠﻛ ٌﺐ َوﻻ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫ُ ٌَ‬
‫ﻮرة«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺻ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن‪،‬‬
‫ﺳﮓ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ْ ُ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ أن ﻳﺄ�ِﻴﻪ‪ ،‬ﻓ َﺮاث ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺣﻰﺘ‬ ‫ﺟ ِ‬
‫َ‬
‫‪ -١٦٩٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬وﻋﺪ رﺳﻮل اﷲِ‪ِ ‬‬
‫َْ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ ُ َ ْ ً‬ ‫َ َ َ َ ََ َُ‬ ‫ْ َ َّ َ َ َ ُ‬
‫ﺟﺮﺒ�ﻞ ﻓﺸﺎﻜ إﻴﻟ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬إﻧﺎ ﻻ ﻧﺪﺧﻞ ﺑيﺘﺎ �ِﻴ ِﻪ ﻠﻛ ٌﺐ َوﻻ‬
‫ﻮل اﷲِ‪ ‬ﻓﺨﺮج ﻓﻠ ِﻘﻴﻪ ِ‬ ‫اﺷﺘﺪ ﻰﻠﻋ رﺳ ِ‬
‫) ‪(5‬‬ ‫ُ ٌَ‬
‫ﻮرة‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺻ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ)‪(‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﻋﺪه داد ﮐﻪ ﻧﺰدش ﺑﯿﺎﯾﺪ؛‬
‫وﻟﯽ دﯾﺮ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﺖ آﻣﺪ؛ ﻟﺬا از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‬
‫ﻧﺰدش آﻣﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﮔﻼﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در‬
‫آن ﺳﮓ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5950 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2109 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺎنداران را در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﻣﺠﺴﻤﻪ ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7559 ،5953) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2111 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5949 ،3225) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2016 :‬‬
‫)‪ (5‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5960 :‬‬
 ‫‪339‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﭘﻮل‪... ،‬‬
‫َ َ ْ َ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫‪ -١٦٩٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬واﻋﺪ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺟﺮﺒ�ﻞ‪ ‬ﻲﻓ ﺳﺎﻋ ٍﺔ أن ﻳﺄ�ِﻴﻪ‪،‬‬
‫ُ َُ ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ ً ََ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ْ َ َّ َ ُ َ َ‬
‫ﻓﺠﺎءت ﺗ ِﻠﻚ الﺴﺎﻋﺔ َول ْﻢ ﻳﺄﺗ ِ ِﻪ! ﻗﺎﻟﺖ‪َ :‬و�ن �ِﻴ ِﺪه ِ ﻋﺼﺎ‪� ،‬ﻄ َﺮﺣﻬﺎ ﻣِﻦ ﻳ ِﺪه ِ َوﻫ َﻮ �ﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫�ﺮه ِ‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﺎﻋ�ﺸﺔ! ﻣﻰﺘ‬ ‫ﻓﺈذا َﺟ ْﺮ ُو َﻠﻛْ َ ْ َ َ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ ُ ُ ُ ُ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫ُْ ُ‬
‫ﺮﺳ ِ‬ ‫ﺐ ﺤﺗ ُﺖ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫�ﻠِﻒ اﷲ وﻋﺪه وﻻ رﺳﻠﻪ«؛ �ﻢ اﺘﻟﻔﺖ‬
‫َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺄم َ‬ ‫َ ََْ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َْ ُ َُ ْ ُ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ﺟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺎءه‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻓ‬
‫‪،‬‬ ‫ج‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺄ‬‫ﻓ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺖ‬ ‫�‬‫ر‬ ‫د‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫وا‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺖ‬ ‫دﺧﻞ ﻫﺬا الﻠﻜﺐ؟« �ﻘﻠ‬
‫َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬ ‫َ َََ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ََْ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬وﻋﺪﺗ ِ�‪ ،‬ﻓﺠﻠﺴﺖ لﻚ ولﻢ ﺗﺄﺗ ِِ�«؛ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﻨﻌ ِ� الﻠﻜﺐ اﺬﻟِي ﺎﻛن ﻲﻓ ﺑيﺘِﻚ ‪،‬إﻧﺎ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ ٌ َ ُ َ ٌ‬ ‫َْ ُ ُ َْ ً‬
‫ﻮرة«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻻ ﻧﺪﺧﻞ ﺑيﺘﺎ �ِﻴ ِﻪ ﻠﻛﺐ وﻻ ﺻ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﻋﺪه داد ﮐﻪ در ﻓﻼن وﻗﺖ‬
‫ﻧﺰدش ﺑﯿﺎﯾﺪ؛ آن وﻗﺖ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺼﺎﯾﯽ در دﺳﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ آن را از دﺳﺘﺶ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻃﺮاﻓﺶ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﻟﻪﺳﮕﯽ زﯾﺮ ﺗﺨﺖ‬
‫اوﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺳﮓ ﮐﯽ وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫آﻣﺪﻧﺶ ﻧﺸﺪم‪ .‬آنﮔﺎه دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﯿﺮوﻧﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬آﻣﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻦ وﻋﺪه دادي و ﻣﻦ ﺑﻪاﻧﺘﻈﺎر آﻣﺪﻧﺖ ﻧﺸﺴﺘﻢ و ﻧﯿﺎﻣﺪي؟« ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪ :‬ﺳﮕﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪات ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮا‪ -‬از ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ -‬ﺑﺎز داﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﺳﮓ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫َُْ َ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺎن ﺑِﻦ ُﺣ َﺼ ْ� ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ َ ُّ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ ﺑﻦ أﻲﺑ ﻃﺎﻟﺐ‪ :‬أﻻ أ�ﻌﺜﻚ‬ ‫ﺎج ﺣﻴ‬‫‪ -١٦٩٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ الﻬﻴ ِ‬
‫َ ً ُ ْ ً َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ ً َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫ََ َ َ َ َ َ َْ ُ ُ‬
‫ﻮرة إﻻ ﻃﻤﺴﺘﻬﺎ‪َ ،‬وﻻ � ْﺮﺒا مﺮﺸﻓﺎ إﻻ ﺳ َّﻮ�ﺘﻪ‪.‬‬ ‫ﻰﻠﻋ ﻣﺎ �ﻌﺜ ِ� ﻋﻠﻴ ِﻪ َرﺳﻮل اﷲِ‪‬؟ أن ﻻ ﺗﺪع ﺻ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻬﯿﺎج‪ ،‬ﺣﯿ‪‬ﺎن ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺼ‪‬ﯿﻦ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ آن دﺳﺘﻮر داد؟ ﻫﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮي‬
‫ﮐﻪ دﯾﺪي‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮ و ﻫﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺑﻠﻨﺪي را ﺑﺎ ﺧﺎك ﯾﮏﺳﺎن ﮐﻦ«‪.‬‬
‫از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﺟﺎنداران در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﻣﺠﺴﻤﻪ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2104 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.969 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪340‬‬

‫زﯾﺮا وﻋﯿﺪ ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪي در اﯾﻦﺑﺎره وارد ﺷﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان ﻟﻌﻨﺖ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺮﯾﻨﺸﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم و ﺑﻪدور ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ در دﻧﯿﺎ‪ -‬ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎنداري را در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪ‪ -‬ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﮑﻠّﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن روح ﺑﺪﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«؛ ﻟﺬا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺬاب از او ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ‬
‫از ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽرود ﺗﺎ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﭽﻮن آﻓﺮﯾﺪهي ﻣﻦ ﺑﺴﺎزد؟«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮدي ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﭘﺲ‪-‬‬
‫اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﯾﮏ ﻣﻮرﭼﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ داﻧﻪ ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﺟﻮ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً در‬
‫ﭘﯽِ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺛﺮي ﻫﻢﭼﻮن آﻓﺮﯾﺪهي اﻻﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﺟﻮ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﯿﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎن آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎري از آﻧﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﻗﺎﻟﺐرﯾﺰي آرد و ﺧﻤﯿﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم‬
‫ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ رﺷﺪ ﻧﺪارد و اﮔﺮ‬
‫آن را در زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽروﯾﺪ‪ .‬داﻧﻪي ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ و ﻧﯿﺰ ﻣﻮرﭼﻪ‪ ،‬ﺳﻤﺒﻞ ﻣﺜﺎل زدن ﺑﺮاي‬
‫اﺷﯿﺎي ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﻧﺪارد‪،‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرهي آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺛﺎر ﺑﺰرگﺗﺮ ﻻف ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي و ﻧﯿﺰ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﺳﮓ و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن وارد ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟! اﻟﺒﺘﻪ وﺟﻮد‬
‫اﺳﮑﻨﺎسﻫﺎ و ﭘﻮلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﮑﺎم و رﻫﺒﺮان ﺑﺮ روي آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺮدم ﮐﻪ از اﯾﻦ ﭘﻮلﻫﺎ ﺑﻪﺿﺮورت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و اﯾﺮاد ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ وارد‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ را ﺑﺮ روي ﭘﻮلﻫﺎ ﭼﺎپ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ روي ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﮑﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﯾﺮ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺣﮏ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ از ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ روي اﺳﮑﻨﺎسﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﭘﻮلﻫﺎ‪ ،‬ﺿﺮورت ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ زﻧﺪﮔﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﭘﻮلﻫﺎ را در ﻣﺒﺎدﻻت ﺗﺠﺎري و زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع و ﻧﺎدرﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﮑﺲ و ﺗﺼﻮﯾﺮ در ﮐﺎرتﻫﺎي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و‬
‫ﻣﻮاردي از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺿﺮورت ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﺿﺮورت‬
 ‫‪341‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﭘﻮل‪... ،‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﯿﭻ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ در دﯾﻦ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٦ :‬‬ ‫� �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها﴾‬ ‫﴿� يُ�ل ِف ٱ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﺟﻮد ﺳﮑﻪﻫﺎ و ﭘﻮلﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ورود ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﺟﻮد ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺮ روي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻓﺮش و ﺑﺎﻟﺶ ﮐﻪ زﯾﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﺒﺎح داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ وﺳﺎﯾﻠﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻫﻢ‬
‫ﻧﺎروا داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺘﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎنداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﺮ ﺑﺮ روي آﻧﺴﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺮط ﮐﻪ از آن‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﯾﺮاﻧﺪاز اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ‪.‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﺎوﯾﺮي ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﯿﺰ رﺧﺼﺖ وﺟﻮد دارد و ﻣﺎﻧﻊ‬
‫از ورود ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اماﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻋﺮوﺳﮑﯽ داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﺮوﺳﮏﻫﺎي اﻣﺮوزي ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﺑﺎﻻ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود‬
‫ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺮوﺳﮏﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬در ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﻣﺬﮐﻮر داﺧﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪاي ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﻬﯿﺎج اﺳﺪي ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎمِ آن دﺳﺘﻮر داد؟ ﻫﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ دﯾﺪي‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮ و ﻫﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺑﻠﻨﺪي را ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎك ﯾﮏﺳﺎن ﮐﻦ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﺒﺮ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎﻋﺶ از زﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ آن ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺮﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻨﮓ ﻗﺒﺮ رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮ روي آن‪ ،‬آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺒﺮي ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﻪﺗﺄﺳﯽ از ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻗﺒﺮ را ﺑﮑَﻨَﺪ و آن را ﺗﺎ ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﺎورد ﺗﺎ آﯾﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮ روي ﺳﻨﮓ‪ ،‬در زﯾﺮ ﺧﺎك ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ارﺗﻔﺎع‬
‫ﻗﺒﺮ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود و ﻫﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬از ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺑﻼ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮك اﺳﺖ‪ ،‬از ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻗﺒﺮﻫﺎ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪.‬‬
‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪342‬‬

‫***‬
 ‫‪ -306‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﯾﺎ‬
‫ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ زراﻋﺖ‬

‫ُ َ ْ َ َ َ ْ ً َّ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣ ِﻦ ا�ﺘ� ﻠﻛﺒﺎ إﻻ ﻠﻛ َﺐ ﺻﻴ ٍﺪ‬ ‫‪ -١٦٩٧‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َّ ُ َ ْ ُ ُ ْ ْ ُ َّ َ‬
‫ﺎن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫أو ﻣﺎ ِﺷﻴ ٍﺔ ﻓﺈﻧﻪ �ﻨﻘﺺ ﻣِﻦ أﺟ ِﺮه ِ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ �ِ�اﻃ ِ‬
‫َ ٌ‬
‫ِ�اط«‪.‬‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪�» :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺳﮕﯽ ﻧﮕﻪ‬
‫دار‪‬د‪ ،‬روزاﻧﻪ دو ﻗﯿﺮاط از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺳﮓ ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﺳﮓ‪‬‬
‫ﮔﻠّﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬روزاﻧﻪ ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ ْ ْ َ َ َ ْ ً َ َّ ُ ْ ُ ُ ُ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٦٩٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ أمﺴﻚ ﻠﻛﺒﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻳﻨﻘﺺ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ٌ َّ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫أو ﻣﺎ ِﺷﻴ ٍﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻣِﻦ �ﻤﻠِ ِﻪ �ِ�اط إﻻ ﻠﻛﺐ ﺣﺮ ٍث‬
‫َ َّ ُ‬ ‫�ﻠْﺐ َﺻ ْﻴﺪ‪َ ،‬وﻻ َﻣﺎﺷ َﻴﺔ َوﻻ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ َ َ َْ ً َْ َ‬
‫أر ٍض‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِﺴﻠﻢ‪» :‬ﻣﻦ ا�ﺘ� ﻠﻛﺒﺎ ﻟيﺲ ﺑ ِ‬ ‫رواﻳﺔ ﻤﻟ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َُْ ُ ْ ْ‬
‫ﺎن ﻞﻛ ﻳ ْﻮمٍ «‪.‬‬ ‫�ﻨﻘﺺ ﻣِﻦ أﺟ ِﺮه ِ �ِ�اﻃ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺳﮕﯽ ﻧﮕﻪ دار‪‬د‪ ،‬روزاﻧﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ ﺳﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ زراﻋﺖ ﯾﺎ‬
‫ﮔﻠّﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺳﮕﯽ ﻧﮕﻪ دار‪‬د ﮐﻪ ﺳﮓ‪ ‬ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ‬
‫ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ زﻣﯿﻦ ﮐﺸﺎورزي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬روزاﻧﻪ دو ﻗﯿﺮاط از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ‬
‫ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ زراﻋﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5480 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1574 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3324 ،2322) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1575 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪344‬‬

‫ﺳﮓ‪ ،‬ﻧﮋاد و رﻧﮓﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه از ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﮓ‪ ‬ﺳﯿﺎه‬
‫ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﮓ‪ ‬ﺳﯿﺎه از ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﮔﺮ از‬
‫ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ ﯾﺎ از ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰار و ﺳ‪‬ﺘﺮهاش رد ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ آن را از اﺑﺘﺪا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺳﮓ‬
‫ٌ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ْ َْ‬
‫ﺳﯿﺎه ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ ﺳﮓﻫﺎي دﯾﮕﺮ دارد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻠﻜ ُﺐ اﻷ ْﺳ َﻮد ﺷﻴْ َﻄﺎن«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﮓ‪‬‬
‫ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﮓ ﺳﯿﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﮓ ﺷﮑﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﮑﺎرش‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺳﮓ‪ ‬ﺳﯿﺎﻫﯽ‪ ،‬دﺳﺖآﻣﻮز ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﯿﺰي ﺷﮑﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮑﺎرش ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﮑﺎ ِر ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺟﺰ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪ ،‬ﺣﻼل‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﺎرِ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﮓﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﺳﮕﯽ ﻏﯿﺮ از ﺳﮓ ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺳﮓ‪ ‬زرد از ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ روزاﻧﻪ دو ﻗﯿﺮاط از‬
‫ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﮓﻫﺎ از اﯾﻦ وﻋﯿﺪ‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﻫﺮ ﻗﯿﺮاط در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ً َ َ‬ ‫ً ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎزة ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ إﻳﻤﺎﻧﺎ َواﺣتِ َﺴﺎﺑﺎ‪َ ،‬و�ن َﻣ َﻌﻪ َﺣ َّﻰﺘ ﻳُ َﺼ� َﻋﻠﻴْ َﻬﺎ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣ ِﻦ ا�ﺒﻊ ﺟﻨ‬
‫ُ‬ ‫ُْ‬ ‫ُّ‬
‫ﻘ�اﻃ ْ� ُﻞﻛ ِ� َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ َ‬
‫غ ﻣ ْﻦ َدﻓْﻨ َﻬﺎ‪ ،‬ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻳَ ْﺮ ُ‬
‫اط ِﻣﺜﻞ أ ُﺣ ٍﺪ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬ ‫� ٍ‬ ‫ِ‬
‫ﺟﺮ ﺑ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﻦ‬‫ﺟﻊ ِﻣ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و�ﻔﺮ‬
‫از روي اﯾﻤﺎن و ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﭘﺎداش‪ ،‬در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه و ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دو ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻗﯿﺮاط‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﻮه‪ ‬اﺣﺪ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﮓ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ -‬اﮔﺮ ﺳﮓ‪ ‬ﺷﮑﺎر‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﮓ‪‬‬
‫ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ زﻣﯿﻦ ﮐﺸﺎورزي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ -‬روزاﻧﻪ از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﯾﮏ‬
‫ﯾﺎ دو ﮐﻮه‪ ‬اُﺣ‪‬ﺪ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﮔﻨﺎه‬
‫ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ‬
‫ﺳﮓ‪ ‬ﺷﮑﺎر‪ ،‬ﺳﮓ ﮔﻠّﻪ و ﺳﮓ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ از زﻣﯿﻦ ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﺰ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.510 :‬‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .935‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﮕﺎهداﺷﺘﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ ﮔﻠﻪ ﯾﺎ زراﻋﺖ ‪345‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ از اﻣﻼك و وﺳﺎﯾﻞ ﺧﻮد ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ دوراﻓﺘﺎده‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﮓ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺑﺪﻃﯿﻨﺖ و ﻧﺎﭘﺎك ﺑﺎ ﻫﻢﻧﻮع ﺧﻮد اُﻧﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و اﻓﺮاد ﭘﺎكﺳﺮﺷﺖ ﺑﺎ ﻫﻢﻧﻮع ﺧﻮﯾﺶ؛ و ﭼﻪ ﺧﻮب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﮐﺒـﻮﺗـﺮ ﺑﺎ ﮐﺒـﻮﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑـﺎ ﺑـﺎز‬ ‫ﮐﻨﺪ ﻫﻢﺟﻨﺲ ﺑﺎ ﻫﻢﺟﻨﺲ ﭘﺮواز‬
‫از اﯾﻦرو ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ از ﻧﺤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪي ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺑﻪ داﺷﺘﻦِ‬
‫ﺳﮓ دارﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﮓ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﺧﻮب و ﻣﺮﻏﻮب را ﭘﯿﺶِ ﺳﮓ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﻮرد و ﺧﻮدﺷﺎن از ﮔﻮﺷﺖ ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﯾﮏ ﮐﺎﻓﺮ آنﻗﺪر ﺑﻪ ﺳﮓ ﺧﻮد ﻋﻼﻗﻪ دارد ﮐﻪ روزاﻧﻪ او را در وان ﺣﻤﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و از اﻧﻮاع ﺻﺎﺑﻮن و ﺗﻤﯿﺰﮐﻨﻨﺪهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﮕﺶ را ﺗﻤﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪه ﮐﻪ ﺳﮓ‪ ،‬ﻧﺠﺲاﻟﻌﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎ ﭘﺎك ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻔﺎر ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪي ﻓﺮاواﻧﯽ دارﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺰﻫﯽ از آﻧﺎن ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ و اﻧﻮاع ﻓﺴﺎدﻫﺎ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و ﺿﻼﻟﺖ روي ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮدﮔﯽِ ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و از اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ‬
‫اﻧﻮاع آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬اُﻧﺲ دارﻧﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ و آﻧﺎن را در ﻣﺴﯿﺮ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺳﮓ ﺑﺪون ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺳﮓ‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﯾﮏ ﺳﮓ ﻇﺮﻓﯽ‬
‫را ﺑﻠﯿﺴﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻇﺮف را ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ و در ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﺣﻞ ﺷﺴﺘﺸﻮ‪،‬‬
‫از ﺧﺎك اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖﻫﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺛﺮش از‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎك اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺳﮓ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ روﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬
 ‫‪ -307‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺑﺴﺘﻦ زﻧﮕﻮﻟﻪ در ﮔﺮدن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﮐﺮاﻫﺖ‬
‫ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻦ ﺳﮓ و زﻧﮓ در ﺳﻔﺮ‬

‫َ َ َ ُ ْ َ ً َ َْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٦٩٩‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺗﺼﺤ ُﺐ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ُر�ﻘﺔ �ِﻴﻬﺎ ﻠﻛ ٌﺐ‬
‫ْ َ ٌ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أو ﺟ َﺮس«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ ﮐﺎرواﻧﯽ ﮐﻪ در آن‬
‫ﺳﮓ ﯾﺎ زﻧﮓ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُ َّ ْ َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺠﻟﺮس ﻣِﻦ مﺰاﻣِ� الﺸﻴﻄ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٧٠٠‬وﻋﻨﻪ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻧﮓ‪ ،‬از آوازﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺮاﻫﺖ ﺑﺴﺘﻦ زﻧﮕﻮﻟﻪ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ‬
‫ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻦ ﺳﮓ و زﻧﮓ در ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﮔﺸﻮده و ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﻧﮕﻮﻟﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﻧﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺮدن دامﻫﺎ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﺣﺮﮐﺖ و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﺻﺪاي ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ دارد ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽﺳﺖ‬
‫و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﺳﺘﻔﺎده از زﻧﮓ و زﻧﮕﻮﻟﻪ ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده و‬
‫ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ ﮐﺎرواﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﺳﮓ ﯾﺎ زﻧﮓ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻦ ﺳﮓ ﻧﯿﺰ روﺷﻦ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﺳﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﮓ ﺷﮑﺎر‪،‬‬
‫ﺳﮓ ﮔﻠّﻪ و ﺳﮓ‪ ‬ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ زﻧﮓ‪ ‬ﻫﺸﺪارِ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﻧﻬﯽ داﺧﻞ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﻘﻂ در وﻗﺖ‪ ‬ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﮓ ﻣﯽزﻧﺪ‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﮕﻮﻟﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﭼﺎرﭘﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2113 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪3107 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 2114‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪347‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺑﺴﺘﻦ زﻧﮕﻮﻟﻪ در ﮔﺮدن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﮐﺮاﻫﺖ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻦ‪...‬‬

‫زﻧﮓ‪ ‬دربِ ﻣﻨﺎزل ﻧﯿﺰ اﯾﺮادي ﻧﺪارد و در اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و آنﻗﺪر‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺻﺪاي زﻧﮕﻮﻟﻪ‪ ،‬ﻃﺮباﻧﮕﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ درآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬روي ﺑﻮق اﻧﺘﻈﺎر ﺗﻠﻔﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻠﻔﻦ آنﻫﺎ ﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺘﻈﺎر‪ ،‬ﺻﺪاي آواز و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎسﮔﯿﺮﻧﺪهاي ﮐﻪ راه دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﺗﻤﺎس ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻌﺬور اﺳﺖ و‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻠﻔﻦ را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او‬
‫ﯾﺎدآوري ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺼﺐ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺮ روي اﻧﺘﻈﺎر ﺗﻠﻔﻦ‪ ،‬ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ و ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﮐﻪ از آن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﻮق اﻧﺘﻈﺎر ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﺻﻼح دلﻫﺎ و ﮐﺮدار ﻣﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
‫ﺗﻤﺎسﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺷﻨﯿﺪن آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﺮاﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻼوتﻫﺎ و ﺻﺪاﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫آﻫﻨﮓ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ ﺑﺮ روي ﺗﻠﻔﻦ ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ و‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاﻓﺖ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ ﺑﯿﺶ از آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎدهي اﺑﺰاري ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﺳﺘﻔﺎده از اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻮﺗﺎه و ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي ﻧﺒﻮي و دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺣﮑﻤﺖآﻣﯿﺰ در ﺗﻠﻔﻦ ﺑﻪﺟﺎي آﻫﻨﮓ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -308‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د؛ و‬
‫ﭼﻮن ﻋﻠﻒ ﭘﺎﮐﯽ ﺧﻮرد و ﮔﻮﺷﺘﺶ ﭘﺎك ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽرود‬

‫ْ ُ َ َ َْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫اﺠﻟﻼﻟ ِﺔ ﻲﻓ اﻹﺑ ِ ِﻞ أن ﻳ ْﺮﻛ َﺐ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪.‬‬ ‫‪ -١٧٠١‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻋ ِﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮِ ﻧﺠﺎﺳﺖﺧﻮار ﻧﻬﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮِ ﻧﺠﺎﺳﺖﺧﻮار ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪،‬‬
‫ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﻣﮑﺮوه ﺗﻨﺰﯾﻬﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﮑﺮوه ﺗﺤﺮﯾﻤﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻫﻢ ﻏﺬاي ﭘﺎك ﺑﺨﻮرد و ﻫﻢ از ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪاش ﺑﺎ ﻋﻠﻒ ﯾﺎ ﻏﺬاي ﭘﺎك ﺑﯿﺶ از ﻧﺠﺎﺳﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺣﯿﻮانِ ﻧﺠﺎﺳﺖﺧﻮار ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺣﯿﻮان ﻧﺠﺎﺳﺖﺧﻮار‪،‬‬
‫ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ و درﺑﺎرهي ﮔﻮﺷﺖ آن‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﺮوه‬
‫ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﺬاي ﻏﺎﻟﺒﺶ‪ ،‬ﻋﻠﻒ و ﻏﺬاي ﭘﺎك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺮاﻫﺘﯽ در‬
‫آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6875 :‬؛ و إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.(2504 ،2503) :‬‬
 ‫‪ -309‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎك‬
‫ﮐﺮدن ﻣﺴﺠﺪ از آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎ‬

‫َ َ ٌ َ َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬

‫ﺎر�ﻬﺎ‬ ‫ﺠ ِﺪ ﺧ ِﻄﻴﺌﺔ‪ ،‬و�ﻔ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺒﻟﺼﺎق ِﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬ ‫‪ -١٧٠٢‬ﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََُْ‬
‫د�ﻨﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎرهاش‪ ،‬دﻓﻦ آن در زﯾﺮ ﺧﺎك‪ -‬ﯾﺎ ﭘﺎك ﮐﺮدن آن ﺑﺎ ﺷﺴﺘﻦ و اﻣﺜﺎلِ آن‪-‬‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َ َُ ً َْ َُ ً َْ َُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺟﺪارِ اﻟ ِﻘﺒﻠ ِﺔ �ﺎﻃﺎ‪ ،‬أو ﺑﺰاﻗﺎ‪ ،‬أو �ﺎﻣﺔ‪،‬‬‫‪ -١٧٠٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬رأى ﻲﻓ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َّ ُ‬
‫ﻓﺤﻜﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در دﯾﻮار ﻗﺒﻠﻪي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬آب ﺑﯿﻨﯽ ﯾﺎ آب‬
‫دﻫﺎن ﯾﺎ ﺑﻠﻐﻢ دﯾﺪ و آن را ﭘﺎك ﮐﺮد‪.‬‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺟﺪ ﻻ ﺗﺼﻠﺢ ل ِﻲﺸ ٍء ﻣِﻦ ﻫﺬا‬‫أ�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن ﻫ ِﺬه ِ الﻤﺴﺎ ِ‬ ‫‪ -١٧٠٤‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َْ ََ َ َ ُ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َْ َ‬
‫آن« أو ﻛﻤﺎ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫اﺒﻟﻮ ِل وﻻ اﻟﻘﺬ ِر‪ ،‬إ�ﻤﺎ � ِﺬﻟِﻛ ِﺮ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬وﻗ ِﺮاءة ِ اﻟﻘﺮ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ادرار و ﻧﺠﺎﺳﺖ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺗﻼوت ﻗﺮآن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪ .‬ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ وﺟﻮب ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻣﺴﺠﺪ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﻟﻮدﮔﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬آب‬
‫دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ واﻣﺜﺎل آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪415 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.552 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪407 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.549 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.285 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪350‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎرهاش‪،‬‬

‫دﻓﻦ آن در زﯾﺮ ﺧﺎك‪ -‬ﯾﺎ ﭘﺎك ﮐﺮدن آن ﺑﺎ ﺷﺴﺘﻦ و اﻣﺜﺎلِ آن‪ -‬اﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻪ دو ﺳﺒﺐ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺒﺐ اذﯾﺖ و آزار ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﻫﺎﻧﺖ و ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪاﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ارج ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را زﯾﺮ ﺧﺎك دﻓﻦ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﺎﮐﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در دﯾﻮار ﻗﺒﻠﻪي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬آب ﺑﯿﻨﯽ ﯾﺎ آب دﻫﺎن ﯾﺎ ﺑﻠﻐﻢ‬
‫دﯾﺪ و آن را ﭘﺎك ﮐﺮد«؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺎ ﻓﺮش دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺎ‬
‫دﺳﺘﻤﺎل‪ ،‬ﭘﺎك ﮐﻨﯿﻢ و در ﺻﻮرت ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺎ آب ﺑﺸﻮﯾﯿﻢ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن و‬
‫ﺑﯿﻨﯽ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاش ﻫﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪاي از ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و‬
‫ادرار ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را ﻧﻬﯽ ﮐﺮد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺧﻮد رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﮐﺎرش را ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬و اﻓﺰود‪» :‬ﯾﮏ‬
‫ﺳﻄﻞ آب ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ادرارش ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﺪ ﮐﻪ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺳﺨﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﮐﺎرش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد‪ ،‬دﻟﻮي آب در ﻣﺤﻞ ادرارش رﯾﺨﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎك ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آن ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ را ﺻﺪا زد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ادرار و ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ذﮐﺮ اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز و‬
‫ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻮﻣﻨﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﺮام ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ را‬
‫ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و در آن‪ ،‬آب دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﻧﯿﻨﺪازد و ﺻﺪاﺑﻠﻨﺪي ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آداب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪا و ﻣﺤﻞ ﺣﻀﻮر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -310‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﻋﻮا و درﮔﯿﺮي در ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺻﺪا در‬
‫آن و اﻋﻼمِ ﻧﺸﺎﻧﯽِ ﮔﻢﺷﺪه ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦِ آن و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫ﻓﺮوش و اﺟﺎره و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎﻣﻼت‬

‫َ ُ ُ َ ْ َ َ ُ ً َ ْ ُ ُ َ َّ ً‬ ‫َّ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٧٠٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪� ‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﺳ ِﻤﻊ َرﺟﻼ ﻳنﺸﺪ ﺿﺎﻟﺔ ﻲﻓ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫ُ َ َْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََُْ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻦﺒ ﻬﻟِﺬا«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺟﺪ لﻢ �‬
‫ﺠ ِﺪ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬ﻻ ردﻫﺎ اﷲ ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬ﻓﺈن الﻤﺴﺎ ِ‬
‫الﻤﺴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫از ﮐﺴﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﮔﻢﺷﺪهاي را اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫َُ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُْْ َ ْ َ ُ َْ ََْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺠﺪِ‪� ،‬ﻘﻮلﻮا‪ :‬ﻻ‬‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎع‬ ‫‪ -١٧٠٦‬وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا رأ�ﺘﻢ ﻣﻦ ﻳبِﻴﻊ أو ﻳبﺘ‬
‫َ َْ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ ً َ ُ ُ‬ ‫ََْ ُ َ ََ َ‬
‫ﺎرﺗﻚ‪َ ،‬و�ِذا َرأ�ﺘ ْﻢ ﻣﻦ ﻳنﺸﺪ ﺿﺎﻟﺔ �ﻘﻮلﻮا‪ :‬ﻻ َردﻫﺎ اﷲ ﻋﻠﻴﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫أر�ﺢ اﷲ ِﺠﺗ‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺧَﺮَد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﷲ در ﺗﺠﺎرت ﺗﻮ ﺳﻮد ﻧﺪﻫﺪ؛ و ﻫﺮﮔﺎه‬
‫دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻢﺷﺪهاي را اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﷲ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ََْ‬ ‫ََ َ َ ْ َ َ َ ََ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ َ ُ ً َ َ َ‬ ‫ُ ََ َ‬
‫اﺠﻟﻤ ِﻞ اﻷﻤﺣ ِﺮ؟‬ ‫ﺠ ِﺪ �ﻘﺎل‪ :‬ﻣﻦ دﺎﻋ إِﻰﻟ‬ ‫‪ -١٧٠٧‬وﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‪ ‬أن رﺟﻼ �ﺸﺪ ﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬
‫َ َ ُ َ ُ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺟﺪ ل ِﻤﺎ ﺑنِﻴﺖ ﻪﻟُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫الﻢَﺳﺎ ِ‬
‫ﺖ �‬ ‫�ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ َوﺟﺪت؛ إ�ﻤﺎ ﺑنِﻴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺷﺘﺮِ ﺳﺮخِ ﻣﺮا‬
‫ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را ﻧﯿﺎﺑﯽ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ﻫﺪﻓﯽ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.568 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪573 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪1295 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1066 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.569 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪352‬‬
‫ِّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬
‫‪ -١٧٠٨‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ ﻋﻦ أﺑﻴﻪ ﻋﻦ ﺟﺪه ِ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ �� ‬ﻋﻦ الﺮﺸاءِ‬
‫ْ‬ ‫َ َّ ٌ َ ُ ْ َ َ‬ ‫ْ ُْ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َْ‬
‫ﺠﺪِ‪َ ،‬وأن ﺗنﺸﺪ �ِﻴ ِﻪ ﺿﺎﻟﺔ؛ أ ْو ﻳنﺸﺪ �ِﻴ ِﻪ ِﺷﻌ ٌﺮ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛‬
‫واﺒﻟﻴﻊِ ِﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫از ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش در ﻣﺴﺠﺪ و از اﻋﻼم ﮔﻢﺷﺪه در آن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻌﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ٌُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ُْ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ِّ‬
‫ﺠ ِﺪ ﻓﺤﺼﺒ ِ� َرﺟﻞ‪،‬‬ ‫ﺤﺎﻲﺑ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ ﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬ ‫الﺼ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﻳﺰ�ﺪ‬ ‫‪ -١٧٠٩‬وﻋﻦ الﺴ ِ‬
‫َ ُُْ َ ََ َ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َََ ُ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﺠﺌﺘﻪ ﺑ ِ ِﻬﻤﺎ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻣِﻦ أ� َﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﻦ‪ ،‬ﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﺎب‪� ‬ﻘﺎل ‪ :‬اذﻫﺐ ﻓﺄﺗ ِِ� ﺑِﻬﺬ‬‫ِ‬ ‫�ﻨﻈ ْﺮت ﻓﺈذا �ﻤ ُﺮ � ُﻦ اﺨﻟﻄ‬
‫َْ َ ُْ ُ َ ََْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ َْ ُ ْ ُ َ ْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ََُْ ََ‬
‫ﺎن‬
‫أ�ﺘﻤﺎ؟ �ﻘﺎﻻ‪ :‬ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ اﻟﻄﺎﺋ ِِﻒ‪� ،‬ﻘﺎل ‪ :‬لﻮ ﻛﻨﺘﻤﺎ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ اﺒﻟ�ِ‪ ،‬ﻷوﺟﻌﺘﻜﻤﺎ‪ ،‬ﺗﺮ�ﻌ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ َ ُ َ‬
‫ﻮل اﷲ‪] !‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺠ ِﺪ رﺳ ِ‬ ‫أﺻﻮاﺗ�ﻤﺎ ﻲﻓ مﺴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ اﻧﺪاﺧﺖ؛ و ﭼﻮن ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮو و آن دو ﻧﻔﺮ را ﻧﺰدم ﺑﯿﺎور‪ .‬آن دو را ﻧﺰد ﻋﻤﺮ‪ ‬آوردم‪ .‬از آنﻫﺎ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ اﻫﻞ ﮐﺠﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻫﻞ ﻃﺎﺋﻔﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ از اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻮدﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدم؛ ﺻﺪاﯾﺘﺎن را در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ!‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺮاﻫﺖ ﺻﺪاﺑﻠﻨﺪي در ﻣﺴﺠﺪ و اﻋﻼمِ ﮔﻢﺷﺪه در آن و ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش در آن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ را در ﮐﻨﺎر ﻧﺎم ﺧﻮد ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫�ج َد ٱ َّ�ِ أَن يُ ۡذ َك َر � َ‬
‫ِيها ٱ ۡس ُم ُهۥ َو َس َ ٰ‬
‫� ِ� خ َراب ِ َها﴾‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َّ َّ َ َ َ َ‬
‫﴿ومن أظلم مِمن منع م ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١١٤ :‬‬
‫و ﮐﯿﺴﺖ ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ از ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺮدن ﻧﺎمِ اﷲ )و ﻋﺒﺎدﺗﺶ( در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ‬اﷲ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺧﺮاب ﮐﺮدن آنﻫﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ؟‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6885 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.991 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.470 :‬‬
 ‫‪353‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﻋﻮا و درﮔﯿﺮي در ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن ﺻﺪا در آن و ‪...‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﻧﯿﺰ واژهي ﻣﺴﺠﺪ را در ﮐﻨﺎرِ ﻧﺎم اﷲ‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻَ ﲤَْﻨـﻌﻮا إِﻣﺎء اﷲ ﻣﺴ ِ‬
‫ﺎﺟ َﺪ‬ ‫َُ َ َ َ َ‬
‫ِ‬
‫اﷲ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﻨﯿﺰان اﷲ )زﻧﺎن( را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ‬اﷲ ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� أن تُ ۡر َ� َع َو�ُ ۡذ َك َر � َ‬ ‫َ‬
‫﴿� ُ� ُيوت أذ َِن ٱ َّ ُ‬
‫ِيها ب ِٱلغ ُد ّ ِو‬ ‫ُ�ۥ �‬ ‫ِيها ٱ ۡس ُم ُهۥ � ُ َس ّب ِ ُح‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫‪ٞ‬‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٣٧ ،٣٦ :‬‬ ‫ال ‪ ٣٦‬رِ َجال � تل ِهي ِه ۡم ت َِ�ٰ َرة َو� َ� ۡي ٌع َعن ذِك ِر ٱ�ِ﴾‬ ‫وٱ�ص ِ‬
‫َ َ‬
‫)اﯾﻦ ﭼﺮاغ و ﻧﻮرش( در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ)ﺳﺖ( ﮐﻪ اﷲ اﺟﺎزه داده ارج داده ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎﻣﺶ در آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﯾﺎد ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﯾﺎد اﷲ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺷﺮاﻓﺖ و اﺣﺘﺮام وﯾﮋهاي دارﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮاي ﺟ‪‬ﻨُﺐ روا ﻧﯿﺴﺖ‬
‫َ ُ ْ‬ ‫َْ ُُ ْ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪون وﺿﻮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﺧﻞ ال َﻤﻼ ِﺋ�ﺔ ﺑَيﺘًﺎ‬
‫ِ�ﻴ ِﻪ ُﺟﻨُ ٌﺐ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﺷﺨﺺِ ﺟ‪‬ﻨُﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺟ‪‬ﻨُﺒﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ اﮔﺮ وارد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اذﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮد‪ ‬ﺟ‪‬ﻨُﺐ ﻧﺒﺎﯾﺪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﯾﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻓﺮدي از آﻧﺎن ﺟ‪‬ﻨُﺐ ﻣﯽﺷﺪ و از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ و ﺳﭙﺲ‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ؛ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آداب ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﯾﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َّ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬
‫�«؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا دﺧﻞ أﺣﺪ�ﻢ الﻤﺴ ِﺠﺪ‪ ،‬ﻓﻼ � ِﻠﺲ ﺣﻰﺘ ﻳﺼ� ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ُ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪900 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 422 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.$‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (83/1‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ‪‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در‬
‫ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 6203 :‬ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1151‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪354‬‬

‫ﻴﻬ َﻤﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ و دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬ ‫ﻓَ َﺼ ِّﻞ َر ْ� َﻌﺘَ ْ َ َ َ َّ ْ‬
‫� وﺠﺗﻮز ِ� ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ را واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻮش‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﺨﻮاﻧَﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪون ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺣﮑﺎم ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش در آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺰرﮔﯽ‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺎﻃﻠﯽﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻻي‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه داده ﻧﻤﯽﺷﻮد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺧﺮﯾﺪار و ﻓﺮوﺷﻨﺪه واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﭘﻮل ﺧﺮﯾﺪار را ﭘﺲ دﻫﺪ و ﺧﺮﯾﺪار‪ ،‬ﮐﺎﻻي ﻓﺮوﺷﻨﺪه را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎدﻟﻪي‬
‫ﭘﻮل در ﻣﺴﺠﺪ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛‬
‫ﻣﺜﻼً ﻓﻘﯿﺮي از ﺷﻤﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﯾﮏ اﺳﮑﻨﺎس ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ‬
‫دارﯾﺪ؛ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﮑﻨﺎس را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬اﷲ در ﺗﺠﺎرت ﺗﻮ ﺳﻮدي‬
‫ﻧﺪﻫﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎي ﺿﺮر و زﯾﺎن ﮐﻨﯿﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ«‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و ﻧﯿﺰ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را از آن ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺣ‪‬ﮑﻢ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ او‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮد و از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرﺗﺶ دﻋﺎي ﺑﯽﺑﺮﮐﺘﯽ و زﯾﺎن ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ‬
‫ﻧﺸﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻼوت‬
‫ﻗﺮآن و ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1449 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳ‪‬ﻠَﯿﮏ ﻏَﻄَﻔﺎﻧﯽ‪‬‬

 ‫‪355‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﻋﻮا و درﮔﯿﺮي در ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن ﺻﺪا در آن و ‪...‬‬

‫ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرﺗﺶ از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ آري؛ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارياش دﺳﺘﻮر داده و اﻃﺎﻋﺖ از او را ﺑﻪﺳﺎن اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ َّ َ َ ُ ْ‬
‫َ‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٢ :‬‬ ‫ِيعوا ٱ َّلر ُسول﴾‬
‫﴿وأطِيعوا ٱ� وأط‬
‫و از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼم ﮔﻢﺷﺪه در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﯿﻒ ﭘﻮﻟﺶ را ﮔﻢ ﮐﺮد و‬
‫ﺣﺘﯽ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺒﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آن را دزدﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﯿﻒ ﭘﻮﻟﻢ را ﮔﻢ ﮐﺮدهام؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‬
‫ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﯿﻔﺶ را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬و ﻫﺮﮔﺎه دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻢﺷﺪهاي را اﻋﻼم‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﷲ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺎري ﻣﺮدي در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺷﺘﺮِ ﺳﺮخِ ﻣﺮا ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را ﻧﯿﺎﺑﯽ«؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺳﺘﻪﮐﻠﯿﺪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻪﮐﻠﯿﺪي ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ اﻣﮑﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺻﺎﺣﺒﺶ در ﺑﯿﺮون از ﻣﺴﺠﺪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻋﻼم‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاش در درون ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﺮام‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﻧﮕﻪ دارﯾﻢ؛ ﺑﺎري اﻣﯿﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ‪ ‬ﺑﻮد و دﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺻﺪاﯾﺸﺎن را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ آن دو را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ و از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﻫﻞ‬
‫ﮐﺠﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻫﻞ ﻃﺎﺋﻔﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ از اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدم؛‬
‫ﺻﺪاﯾﺘﺎن را در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ!‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻌﺮ و ﺳﺮود در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﺷﻌﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻧﺪن اﺷﻌﺎر ﭘﺮﻣﺤﺘﻮا ﮐﻪ ﺣﺎوي ﻧﮑﺎت ﺷﺮﻋﯽ و‬
‫آﻣﻮزﻧﺪهايﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﮔﻮش ﻣﯽداد‪ .‬ﺑﺎري ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺣﺴﺎن‪ ‬را از ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻌﺮ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺴﺎن‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬در ﺣﻀﻮر ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪-‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪356‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺷﻌﺮي ﺑﺎ ﻣﻀﻤﺎﻣﯿﻦ دﯾﻨﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد در راه‬
‫اﷲ‪ ‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن آن در ﻣﺴﺠﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد و ﻣﺤﺘﻠﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎﻧﺪن در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻏُﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -311‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺎز‪ ،‬ﺗﺮه‬
‫و دﯾﮕﺮ ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي ﺑﺪﺑﻮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت‬

‫ُّ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ أ�ﻞ ﻣِﻦ ﻫ ِﺬه ِ الﺸﺠ َﺮة ِ‪ -‬ﻳﻌ�‪ :‬اﺜﻟﻮم‪ -‬ﻓﻼ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٧١٠‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬أن اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ‬
‫ﺠﺪﻧﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�ﻘﺮ�ﻦ مﺴ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺟﺪﻧﺎ«‪.‬‬ ‫رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬مﺴﺎ ِ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از اﯾﻦ ﮔﯿﺎه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺮ‪-‬‬
‫ﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪﻣﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ‬ﻣﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ََ ْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻣﻦ أ�ﻞ ﻣِﻦ ﻫ ِﺬه ِ الﺸﺠ َﺮة ِ ﻓﻼ �ﻘ َﺮ�ﻨﺎ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫ِ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬ ‫‪ -١٧١١‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ َ ِّ َ َّ َ َ َ‬
‫� ﻣﻌﻨﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻳﺼﻠ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از اﯾﻦ ﮔﯿﺎه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺮ‪ -‬ﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮد و ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ََْْ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ً َْ َ َ ً ََْْ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﺰﺘل‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫أو‬‫‪،‬‬ ‫ﻨﻟﺎ‬ ‫ﺰﺘ‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬ﻣﻦ أ�ﻞ ﺛﻮﻣﺎ أو ﺑﺼﻼ ﻓﻠﻴﻌ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٧١٢‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ْ ََ‬
‫ﺠﺪﻧﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫مﺴ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺠﺪﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺈن‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪َ » :‬ﻣﻦ أ�ﻞ اﺒﻟﺼﻞ‪ ،‬واﺜﻟﻮم‪ ،‬والﻜﺮاث‪ ،‬ﻓﻼ �ﻘﺮ�ﻦ مﺴ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫رواﻳﺔ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ُْ َُ ََ‬ ‫َّ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ �ﺘﺄذى مِﻤﺎ �ﺘﺄذى ﻣِﻨﻪ �ﻨﻮ آدم«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺳﯿﺮ ﯾﺎ ﭘﯿﺎز ﺧﻮرد‪ ،‬از ﻣﺎ ﯾﺎ از‬
‫ﻣﺴﺠﺪﻣﺎن ﮐﻨﺎره ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪853 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.561 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5451 ،856) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.562 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5452 ،854) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.564 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪358‬‬

‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﭘﯿﺎز‪ ،‬ﺳﯿﺮ و ﺗﺮه ﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪﻣﺎن‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮد؛ زﯾﺮا از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ اذﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ ُ َّ ُ ُّ َ‬ ‫َ ْ َ ََ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪� ‬ﻧﻪ ﺧﻄ َﺐ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ �ﻘﺎل ﻲﻓ ﺧﻄﺒﺘِ ِﻪ‪َّ � :‬ﻢ إﻧ� ْﻢ ��ﻬﺎ‬ ‫‪ -١٧١٣‬وﻋﻦ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫أراﻫﻤﺎ إِﻻ ﺧﺒِيﺜت�‪ :‬اﺒﻟَﺼﻞ ‪َ ،‬واﺜﻟﻮم‪ .‬ﻟﻘﺪ َرأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا‬ ‫� ﻣﺎ‬
‫اﻨﻟﺎس ﺗﺄ�ﻠﻮن ﺷﺠﺮ� ِ‬
‫ُ َُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺠ ِﺪ أم َﺮ ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ِﺮج إِﻰﻟ اﺒﻟَﻘِﻴﻊِ ‪� ،‬ﻤﻦ أ�ﻠﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻴ ِﻤﺘﻬﻤﺎ‬
‫وﺟﺪ ر�ﻬﻤﺎ ﻣِﻦ الﺮﺟ ِﻞ ﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ ً‬
‫ﻃﺒﺨﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و‬
‫در ﺧﻄﺒﻪاش ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ دو ﮔﯿﺎه ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﺪي دارﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ؛‬
‫ﻣﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻮي آن را از ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ او را‬
‫از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻘﯿﻊ ﺑﯿﺮون ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻮﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﭘﺨﺘﻦ از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺑﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ ﮔﺸﻮده‪ ،‬درﺑﺎرهي ﭘﺎرهاي از اﺣﮑﺎم و‬
‫آداب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺑﺎب درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن‬
‫ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز و ﺗﺮه و دﯾﮕﺮ ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﺪ دارﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬در ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اي ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﺪي دارﻧﺪ؛ ﻣﻦ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻮي آن را از ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ او را از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻘﯿﻊ‬
‫ﺑﯿﺮون ﮐﻨﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ اﺧﺮاﺟﺶ از ﻣﺴﺠﺪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻬﺶ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬او را ﺗﺎ ﺑﻘﯿﻊ‪ ،‬از ﻣﺴﺠﺪ دور ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻮﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﭘﺨﺘﻦ از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد«‪ .‬از اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن رواﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز ﺑﺨﻮرد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز ﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﺣﻀﻮر‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.657 :‬‬

 ‫‪359‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺳﯿﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎز‪ ،‬ﺗﺮه و دﯾﮕﺮ ‪...‬‬

‫در ﮐﻼس درﺳﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ درون ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از‬
‫ﺑﻮي ﺑﺪ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻮي ﺑﺪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از زدودن‬
‫ﺑﻮي ﺑﺪ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻋﻠﺖ اذﯾﺖ ﺷﺪن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻮت ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﺪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻮﯾﺶ رﻓﻊ ﺷﻮد‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ورودش ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رواﺳﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آري؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪﮐﻠﯽ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺪار ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺑﺮ وﺟﻮد و ﻋﺪم‬
‫وﺟﻮد‪ ‬ﻋﻠﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ رواﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺼﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺮود‪ ،‬ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز‬
‫ﺑﺨﻮرد؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮاي اﺳﻘﺎط واﺟﺒﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﺷﺘﻬﺎي ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز داﺷﺖ‪ ،‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﯾﺶ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -312‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺧﻮابآور اﺳﺖ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ‬
‫ﺧﻄﺒﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽرود و ﺗﺮس ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن وﺿﻮﺳﺖ‬

‫َ ُ َُْ‬ ‫َْ َ َ ُ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ‬ ‫اﺠﻟ َﻬ ِ ِّ‬

‫‪ -١٧١٤‬ﻋﻦ ُﻣﻌﺎ ِذ ﺑﻦ أ�ﺲ ُ‬
‫اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ َواﻹﻣﺎم �ﻄ ُﺐ‪.‬‬ ‫ﻲﺒ‪ �� ‬ﻋ ِﻦ اﺤﻟ ِﺒﻮة ِ ﻳﻮم‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫�‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ اﻧﺲ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«؛ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺎقﻫﺎ و زاﻧﻮان ﺧﻮد را در‬
‫ﺑﻐﻞ ﺑﮕﯿﺮد و روي ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﺧﻮد ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺎم ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‪:‬‬
‫‪ .1‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺧﻮابآور اﺳﺖ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽرود و ﺗﺮس‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن وﺿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در آن زﻣﺎن ﭘﻮﺷﺶِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ ازار )ﻟُﻨﮓ( و ردا )ﺑﺎﻻﭘﻮش( ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﯿﻢ‬
‫آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻮرﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ رﻓﻊ ﻋﻠﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6876 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1017 :‬‬
‫‪ -313‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ذياﻟﺤﺠﻪ و ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫َ ْ َ َ َ ْ ٌ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َّ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ ِّ َ َ َ َ‬
‫‪ -١٧١٥‬ﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻪﻟُ ذِﺑﺢ ﻳﺬﺤﺑُﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا أﻫﻞ ﻫِﻼل‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ ْ َ َ ْ ً َ َّ ُ َ‬
‫ﻀ ِّ َ‬ ‫َّ َ َ ُ‬
‫ﺄﺧ َﺬ َّن ﻣﻦ َﺷ ْﻌﺮه ِ َ‬
‫ﻲﺤ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎره ِ ﺷيﺌﺎ ﺣﻰﺘ ﻳ‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬ ‫أﻇ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ذِي اﺤﻟ ِﺠﺔِ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮا ِن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد‪،‬‬
‫ﭘﺲ از رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه ذياﻟﺤﺠﻪ ﭼﯿﺰي از ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﻧﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ذياﻟﺤﺠﻪ و ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ«؛‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮانِ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد‪ ،‬ﭘﺲ از رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه ذياﻟﺤﺠﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي از ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﻧﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﺎه ذياﻟﺤﺠﻪ‬
‫ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از ﻃﺮف ﺧﻮد ﯾﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﯿﺰي از ﻣﻮﻫﺎي زاﯾﺪ و ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮ و ﺳﺒﯿﻞ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي دﺳﺖ و‬
‫ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬در رواﯾﺘﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﯿﺰي از‬
‫ﻣﻮﻫﺎي ﭘﻮﺳﺘﺶ را ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺣﺘﺮامِ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎنﮐﻪ در اﺣﺮام ﺣﺞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﻮﻫﺎ‪ ،‬از اﺟﺮ و ﺛﻮا ِ‬
‫ب‬
‫آﻧﺎنﮐﻪ در اﺣﺮام ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺞﮔﺰار ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎنﮔﺎه‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮش را ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1977 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪362‬‬

‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﯽ از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ارزﺷﻤﻨﺪ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -314‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪،‬‬
‫ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎﮐﺎن‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬روح و‪...‬؛ و از ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺧﻮردن ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫ُ‬ ‫َ َ َ ََْ ُ ْ َْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫‪َ -١٧١٦‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ �ﻨﻬﺎ� ْﻢ أن ﺤﺗﻠِﻔﻮا ﺑِﺂﺑﺎﺋ ِ� ْﻢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪$‬‬ ‫ﻋﻤﺮ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ً ََْ ْ ْ‬
‫�ﻤﻦ ﺎﻛن ﺣﺎﻟ ِﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺤﻠِﻒ ﺑِﺎﷲِ‪ ،‬أو ِﻴﻟﺼﻤﺖ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ُ‬
‫َْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ً َ َْ ْ‬
‫رواﻳﺔ ِﻲﻓ الﺼﺤﻴﺢ‪�» :‬ﻤﻦ ﺎﻛن ﺣﺎﻟ ِﻔﺎ ﻓﻼ �ﻠِﻒ إِﻻ ﺑِﺎﷲِ‪ ،‬أ ْو ﻟ ِيﺴﻜﺖ«‪.‬‬‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎمِ ﭘﺪراﻧﺘﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ در ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺨﻮرد ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎﻟﻄ َﻮ ِ‬
‫اﻲﻏ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫ﻤﺣﻦ ﺑﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ ﺤﺗﻠِﻔﻮا ِﺑ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٧١٧‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ الﺮ ِ‬
‫َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑِﺂﺑﺎﺋ ِ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺑﺖﻫﺎ و‪-‬‬
‫ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﺘﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺨﻮرﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ َْ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َ‬
‫‪ -١٧١٨‬وﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﺑِﺎﻷﻣﺎﻧ ِﺔ ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫) ‪(4‬‬
‫از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6646 ،6108) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1646 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1648 :‬‬
‫)‪ (3‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪325 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2788 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺧﻄﺎﺑﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒﺒﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎت واﻻي اﷲ‪ ‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫و اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﺻﻔﺎت اﻻﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪364‬‬
‫ْ َ َ ْ َ َ َ ً‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َ ِّ‬
‫إ� ﺑَﺮ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫يء ﻣ َِﻦ اﻹﺳﻼ ِم‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن ﺎﻛذِﺑﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﻒ‬ ‫ﻠ‬‫ﺣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫‪ -١٧١٩‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫ْ َ َ ً‬ ‫ْ َ َ َ ً ََ ْ َْ َ َ‬ ‫ََُ َ َ َ‬
‫ﺟﻊ إِﻰﻟ اﻹﺳﻼ ِم ﺳﺎﻤﻟِﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‬ ‫�ﻬﻮ ﻛﻤﺎ ﻗﺎل‪ ،‬و�ن ﺎﻛن ﺻﺎدِﻗﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻦ ﻳﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪ آﯾﯿﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم‪-‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪) :‬اﮔﺮ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ (،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﻢ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دروغ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻨﯽﺳﺖ ﮔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدد )و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ(«‪.‬‬
‫َْ ْ‬ ‫َ َ َْ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ ً ُ ُ‬
‫اﺑﻦ �ﻤ َﺮ‪ :‬ﻻ ﺤﺗﻠِﻒ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪� $‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ َرﺟﻼ ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻻ والﻜﻌﺒﺔِ‪ ،‬ﻗﺎل‬
‫َ‬ ‫‪ -١٧٢٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ َ ْ ُ‬ ‫ََْ‬
‫أﺮﺷك«‪.‬‬ ‫� اﷲِ‪ ،‬ﻓﺈ� ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﺑِﻐ�ِ اﷲِ‪ ،‬ﻓﻘﺪ �ﻔﺮ أو‬ ‫�ﻐ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺧﻮرد؛ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺨﻮر؛ ﻣﻦ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺮ ﯾﺎ ﺷﺮك ورزﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻋﺒﺎرت‪" ‬ﮐﻔﺮ ﯾﺎ ﺷﺮك ورزﯾﺪه اﺳﺖ" را ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﯿﺮاﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﺰرﮔﯽِ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺮﺷ ٌك«‪[(3 ).‬‬
‫�ﺎء ْ‬ ‫ِّ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬الﺮ ُ ِ‬

‫ﻫﻢﺳﺎن اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت ﭘﺮوردﮔﺎر ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬از ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و اﺑﻦارﺳﻼن‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻨﻈﻮر از اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﺾ اﻻﻫﯽﺳﺖ«؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز؛‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ زﮐﺎت و‪] ....‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6203 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪94 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2793 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1619 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.888 :‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬رﯾﺎ‪ ،‬ﺷﺮك اﺳﺖ«‪ .‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﺻﯿﻐﻪي ﺗﻤﺮﯾﺾ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ و ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 1850‬ﻋﻠﺖ ﺿﻌﻔﺶ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهام«‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺳﻮﮔﻨﺪﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪365 ... ،‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮق ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﻧﺴﺎن زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ ﯾﺎ ﺑﺰرﮔﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺪ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د ﮐﻪ آنرا ﺑﺰرگ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت اﷲ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ‬
‫ۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٨٠ :‬‬ ‫� فٱد ُعوهُ ب ِ َها﴾‬ ‫﴿و ِ�ِ ٱ�سماء ٱ�س‬
‫و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ از آنِ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� أو ٱ ۡد ُعوا ْ ٱ َّلر ۡح َ� ٰ َنۖ � ٗيّا َّما تَ ۡد ُعوا ْ َف َل ُه ٱ ۡ� ۡس َما ٓ ُء ٱ ۡ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬
‫�﴾‬ ‫﴿قُل ٱ ۡد ُعوا ْ ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻹﴎاء‪[١١٠ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﷲ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﯾﺎ رﺣﻤﻦ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﻫﺮ ﮐﺪام را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪) ،‬ﺧﻮﺑﺴﺖ( ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ ازآنِ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت اﷲ‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮوف ﻗَﺴ‪‬ﻢ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬واو«‪» ،‬ﺑﺎء« و »ﺗﺎء«؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪" :‬واﷲ" ﮐﻪ ﻓﻼن ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد؛ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎ واژهﻫﺎي "ﺗﺎﷲ" و "ﺑﺎﷲ" ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﻗﺴﻢ ﮐﻪ‪.«....‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﯿﺮاﷲ‪ ،‬ﺷﺮك ﯾﺎ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ ﮔﺎه ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﯾﺎ ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﮔﺎه ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﯾﺎ ﺷﺮك اﺻﻐﺮ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﷲ ﺳﺰاوارِ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك اﮐﺒﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻋﻈﻤﺘﺶ را ﮐﻢﺗﺮ از ﻋﻈﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮك اﺻﻐﺮ از او ﺳﺮ زده‬
‫اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮك اﺻﻐﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺷﺮك اﮐﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ ﭘﺪران و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن‬
‫را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﺘﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺨﻮرﯾﺪ«؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﻪ ﺑﺮادران‪،‬‬
‫رؤﺳﺎ و ﺑﺰرﮔﺎﻧﺘﺎن‪ .‬ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﭘﺪران را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ در‬
‫آن زﻣﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﭘﺪران‪ ،‬رواج ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪366‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪهي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪،‬‬

‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻧﺒﯽ‪ ‬ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرم‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﻣﺸﺮك‬
‫اﺳﺖ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ‪،‬‬
‫اﺳﺮاﻓﯿﻞ و ﻧﮕﻪﺑﺎن دوزخ )=ﻣﺎﻟﮏ( ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﻣﺸﺮك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در ﭼﻪ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك اﺻﻐﺮ ﺷﺪه و در ﭼﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ رواﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد؛ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻗﺴﻢ ﮐﻪ ﻓﻼن‬
‫ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﻢ داد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪ آﯾﯿﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم‪ -‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪) :‬اﮔﺮ‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ (،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﻢ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻨﯽﺳﺖ‬
‫ﮔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدد )و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺎﻣﻠﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ(«؛ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ اﻣﺮوز از ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬و دوﺳﺘﺶ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻫﻨﻮز ﺑﺮﻧﮕﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺ اول ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﻬﻮدي ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪدروغ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻣﺪﻋﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﯾﻬﻮديﺳﺖ؛ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎت‬
‫واﻻﯾﺶ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ ﻗﺴﻢ ﻧﺨﻮرﯾﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻓﺮﯾﺪهاﻫﯿﺶ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؟ ﻣﺜﻼً ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬
‫� ‪] ﴾٣‬اﻟﻀﺤﻰ‪[٣ ،١ :‬‬ ‫ك َو َما قَ َ ٰ‬
‫َ َ َّ َ َ َ ُّ َ‬
‫� ‪ ٢‬ما ودعك ر�‬ ‫� ‪َ ١‬وٱ ۡ� ِل إ ِ َذا َس َ ٰ‬ ‫َ ُّ‬
‫لض َ ٰ‬ ‫﴿وٱ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روز )ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮآﻣﺪن آﻓﺘﺎب(‪ ،‬و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آرام ﮔﯿﺮد )و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ(ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺗﻮ را رﻫﺎ ﻧﮑﺮده و ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺳﻮﮔﻨﺪﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪367 ... ،‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬
‫ار إِذا َجلٮ ٰ َها ‪َ ٣‬وٱ ۡ� ِل إِذا‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ َۡ َ َ ََ َٰ‬ ‫َ ُ َ َٰ‬ ‫َ َّ ۡ‬
‫﴿وٱلشم ِس وضحٮها ‪ ١‬وٱلقم ِر إِذا تلٮها ‪ ٢‬وٱ�ه ِ‬
‫َۡ‬
‫حٮ ٰ َها ‪َ ٦‬و�ف ٖس َو َما َس َّوٮ ٰ َها ‪٧‬‬‫لس َما ٓءِ َو َما بَنَٮ ٰ َها ‪َ ٥‬وٱ ۡ�َ� ِض َو َما َط َ‬
‫َ� ۡغ َشٮ ٰ َها ‪َ ٤‬وٱ َّ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ‬ ‫ََۡ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َََۡ َ َ ُ ُ َ َ َ َۡ‬
‫ف�لهمها فجورها و�قوٮها ‪ ٨‬قد أفلح من ز�ٮها ‪ ٩‬وقد خاب من دسٮها ‪﴾١٠‬‬
‫]اﻟﺸﻤﺲ‪[١٠ ،١ :‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و روﺷﻨﺎﯾﯽ آن؛ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎه‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬درآﯾﺪ؛ و‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روز‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮐﻨﺪ؛ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن و ذاﺗﯽ ﮐﻪ آن را ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ؛ و ﺑﻪ زﻣﯿﻦ و ﺑﻪ آنﮐﻪ آن را ﺑﮕﺴﺘﺮد‪.‬‬
‫و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎن آدﻣﯽ و ذاﺗﯽ ﮐﻪ آن را ﻣﻨﻈﻢ و ﻧﯿﮑﻮ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺗﻘﻮاﯾﺶ را‬
‫اﻟﻬﺎم ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﭘﺎك ﺑﺪارد‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را )ﺑﺎ ﺷﺮك و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ( ﺑﯿﺎﻻﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﻠﻮدار او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻋﻈﻤﺖ آن ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫و ﻋﻈﻤﺖ‪ ‬ﻫﺮ آﻓﺮﯾﺪهاي‪ ،‬ﻧﺸﺎن از ﺑﺰرﮔﯽ و ﻋﻈﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮرش از آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﮔﺮ‬
‫ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﯾﺎ روز و ﺷﺐ و دﯾﮕﺮ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرده و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك ﯾﺎ ﮐﻔﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪﻋﻨﻮان آﯾﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ ۡ َ َ ٰ َّ ۡ ُ َ َّ َ ُ َّ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٣٧ :‬‬ ‫ار َوٱلش ۡم ُس َوٱلق َم ُر﴾‬‫﴿ومِن ءا�تِهِ ٱ�ل وٱ�ه‬
‫و از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي او‪ ،‬ﺷﺐ و روز و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر آن ﺷﺨﺺ از آﯾﺎت اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك و ﮐﻔﺮ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺳﻮﮔﻨﺪش‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻼم اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﮐﻼم‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺟﺰو ﺻﻔﺎت اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﻣﻨﻈﻮرش‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮرش از آﯾﺎت اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺎه‬
‫و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪش ﻧﺎروا و ﺷﺮك ﯾﺎ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -315‬ﺑﺎب‪ :‬وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ‬

‫َ َ ِّ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ‬
‫� ﺣﻘ ِﻪ‪،‬‬‫ﺎل ام ِﺮ ٍئ مﺴﻠ ٍِﻢ ﺑِﻐ ِ‬
‫‪ -١٧٢١‬ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ َ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﻰﻠﻋ ﻣ ِ‬
‫ْ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎب اﷲ‪:‬‬ ‫ﻲﻘ اﷲ وﻫﻮ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻏﻀﺒﺎن«‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻢ ﻗﺮأ ﻋﻠﻴﻨﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬مِﺼﺪاﻗﻪ ﻣِﻦ ﻛ ِﺘ ِ‬ ‫ﻟِ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ َُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�ون ب ِ َع ۡه ِد ٱ�ِ َو�يۡ َ� ٰن ِ ِه ۡم � َم ٗنا قل ِي�﴾ إِﻰﻟ آﺧ ِِﺮ اﻵﻳﺔِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫﴿إِن ٱ�ِين �ش‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪدروغ‪ -‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺎلِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از او ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺼﺪاﻗﺶ را از ﮐﺘﺎباﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ً ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫�ون ب ِ َع ۡه ِد ٱ�ِ َو�يۡ َ� ٰن ِ ِه ۡم � َم ٗنا قلِي� أ ْو ٰٓ��ِك � خ� ٰ َق ل ُه ۡم ِ�‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين �ش‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ّ ُ ُ ُ َّ ُ َ َ ُ‬
‫نظ ُر إ َ ۡ�ه ۡم يَ ۡو َم ٱ ۡلقِ َ�ٰ َمةِ َو� يُ َز ّ� ِيه ۡم َول َ ُه ۡم َع َذ ٌ‬ ‫َ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�خِرة ِ و� ي�ل ِمهم ٱ� و� ي‬
‫َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٧٧ :‬‬ ‫أ ِ� ‪ٞ‬م ‪﴾٧٧‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎن اﻻﻫﯽ و ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺎي اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ‪ ،‬در آﺧﺮت ﺑﻬﺮهاي‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و اﷲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ‪،‬‬
‫)در ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ ِّ َ َّ‬ ‫َ َُ َ َ‬
‫�‪ ‬أن رﺳﻮلا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣ ِﻦ ا�ﺘﻄﻊ ﺣﻖ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺎر‬‫اﺤﻟ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻠ‬ ‫ﺛﻌ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺎس‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٧٢٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ إِﻳ‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ ٌُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﻠﻢ ﺑﻴ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ ﻓﻘﺪ أوﺟﺐ ا� ﻪﻟ اﻨﻟﺎر‪ ،‬وﺣﺮم ﻋﻠﻴ ِﻪ اﺠﻟﻨﺔ«‪ .‬ﻓﻘﺎل رﺟﻞ‪ :‬و�ِن ﺎﻛن‬ ‫امﺮي ٍء مﺴ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫ً ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ ً‬
‫اك«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﺴ�ا ﻳﺎ رﺳﻮلا�؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬و�ِن ﻗ ِﻀﻴﺒﺎ ﻣِﻦ أر ٍ‬ ‫ﺷيﺌﺎ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ،‬اﯾﺎس ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪي ﺣﺎرﺛﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ‪ ،‬ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬دوزخ را ﺑﺮ او واﺟﺐ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺮدي ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭼﯿﺰِ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮﭼﻪ ﭼﻮبِ ﻣﺴﻮاﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2356 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.138 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .137 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 219‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪369‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ‬
‫ْ َ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬
‫اﻹﺮﺷاك‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻜﺒﺎﺋ ُِﺮ‪:‬‬ ‫اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٧٢٣‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲِ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬
‫� اﻟﻐﻤﻮس«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫اﺪﻟﻳْﻦ‪َ ،‬و َ� ْﺘ ُﻞ اﻨﻟَّ ْﻔﺲ‪ ،‬واﻴﻟَﻤ ُ‬
‫َ ُُ ُ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑِﺎﷲِ‪ ،‬و�ﻘﻮق الﻮ ِ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ ُ َّ ْ ً َ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ ﻣﺎ الﻜﺒﺎﺋ ُِﺮ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺎء إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫رواﻳﺔ ﻪﻟ‪ :‬أن أﻋﺮا�ِﻴﺎ ﺟ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ِ‬
‫ُْ ُ ََ َ ُ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ‬
‫اﻹﺮﺷاك ﺑِﺎﷲِ«؛ ﻗﺎل‪َّ � :‬ﻢ ﻣﺎذا؟ ﻗﺎل‪» :‬اﻴﻟ ِﻤ� اﻟﻐﻤﻮس«؛ ﻗﻠﺖ‪ :‬وﻣﺎ اﻴﻟ ِﻤ� اﻟﻐﻤﻮس؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫»‬
‫َ َ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ََْ ُ َ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫� ﻫ َﻮ �ِﻴﻬﺎ ﺎﻛذِب‪.‬‬ ‫»اﺬﻟِي �ﻘﺘ ِﻄﻊ ﻣﺎل ام ِﺮ ٍئ مﺴﻠ ٍِﻢ«؛ ﻳﻌ� �ِﻴ ِﻤ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ‪ ،‬و ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ )ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‬
‫را در ﮔﻨﺎه و دوزخ‪ ،‬ﻏﻮﻃﻪور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ(«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﮐﺪاﻣﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻏﻤﻮس )ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ را در ﮔﻨﺎه و دوزخ ﻏﻮﻃﻪور‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ(«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻏﻤﻮس ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ دروﻏﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ آن‪،‬‬
‫ﻣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﺳﻮﮔﻨﺪي‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻣﺎلِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬راﺳﺖﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ درﺑﺎرهي ﺧﻮدش ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﺨﻮرد ﺗﺎ ﻣﺎلِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را‬
‫ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ اﻟﻬﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺴﯽ ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن دادهام؛ اﻣﺎ آن ﺷﺨﺺ اﻧﮑﺎر ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺪﻋﯽ ﻫﻢ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد؛ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﯾﺎ اﻧﮑﺎرﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮر ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اراﺋﻪي دﻟﯿﻞ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺪﻋﯽ )ﺧﻮاﻫﺎن( اﺳﺖ و ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ )ﺧﻮاﻧﺪه( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺧﻮاﻧﺪه‪،‬‬
‫ﺑﻪدروغ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﯿﺰي ﻧﺰدم ﻧﺪارد‪ ،‬ﺳﺰاوار‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام و او را وارد دوزخ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ .6675 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 342‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪370‬‬

‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪» :‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺗﺼﺎﺣﺐ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮﭼﻪ ﭼﻮبِ ﻣﺴﻮاﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪدروغ ﻗﺴﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ و ﻏﺼﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﻮش ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ‬
‫وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ و از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪدروغ ﺑﻪﻧﺎم اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪاﺣﺘﺮام اﷲ‪ ‬زﯾﺎد ﻗﺴﻢ ﻧﺨﻮرد و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -316‬ﺑﺎب‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ‬

‫َ َ َْ َ ََ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫‪ -١٧٢٤‬ﻋﻦ ﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣﻦ ﺑﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ َرﺳﻮل اﷲِ‪َ ...» :‬و�ِذا ﺣﻠﻔﺖ ﻰﻠﻋ‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ٌ َ ِّ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ْ َ َََْ َْ ً َْ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� َو�ﻔ ْﺮ �ﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨِﻚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺄت اﺬﻟِي ﻫﻮ ﺧ‬
‫�ﻫﺎ ﺧ�ا ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓ ِ‬‫�‪ ،‬ﻓﺮأﻳﺖ �‬
‫ﻳ ِﻤ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ‬
‫اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردي و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬آن ﮐﺎر را ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ را‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﮐﻔّﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪت را ادا ﮐﻦ«‪.‬‬
‫َََْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ََ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ﻫﺎ‬ ‫ﻤ�‪ ،‬ﻓ َﺮأى �‬
‫ٍ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻒ‬‫ﻠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٧٢٥‬وﻋﻦ أ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫� ِّﻔ ْﺮ � ْﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ‪َ ،‬وﻴﻟَﻔﻌﻞ اﺬﻟِي ﻫ َﻮ ﺧ ْ ٌ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ً َْ َُْ َ‬
‫�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ�ا ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬آن را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪش را ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻤﺎن ﮐﺎرِ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ْ ُ ََ‬ ‫ﺷﺎء ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻻ أﺣﻠِﻒ ﻰﻠﻋ‬ ‫إن َ‬ ‫‪ -١٧٢٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إ� واﷲِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ﺖ َّاﺬﻟِي ُﻫ َﻮ َﺧ ْ ٌ‬‫ََ َ ْ ُ‬ ‫ُ َّ َ َ َ ً ْ َ َّ َ َّ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻴ�‪ ،‬وأ�ﻴ‬
‫�‪� ،‬ﻢ أرى ﺧ�ا ﻣِﻨﻬﺎ إِﻻ �ﻔﺮت �ﻦ ﻳ ِ‬
‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﻳ ِﻤ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرم و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف آن را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﻢ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪم را ادا ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻫﻤﺎن ﮐﺎرِ ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6722 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1652 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 679‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1650 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3133 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1649 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪372‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٧٢٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ ‪» :‬ﻷن ﻳﻠﺞ أﺣﺪ� ْﻢ ﻲﻓ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ ِﻲﻓ‬
‫ُ َ َْ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َّ َ َ‬ ‫ََ َ ْ ْ ُْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺎرﺗﻪ اﻟﻲﺘ ﻓ َﺮض‬‫أﻫﻠِ ِﻪ آ� ُﻢ ﻪﻟُ ﻋِﻨﺪ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻣِﻦ أن �ﻌ ِﻄﻲ ﻛﻔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺳﻮﮔﻨﺪي ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎن آنﻫﺎﺳﺖ و ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﻮد ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم اﷲ‪ ‬را دﺳﺖآوﯾﺰ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﻗﺮار داده‪ -‬ﮔﻨﺎﻫﺶ در ﻧﺰد‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺶ از آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ادا‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪش‬
‫ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ«؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﻧﺸﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺗﺮك ﯾﮏ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﭘﺪري ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮو و ﻧﻤﺎزت را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮان؛ اﻣﺎ ﭘﺴﺮش از‬
‫روي ﻟﺞﺑﺎزي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻧﻤﺎزم را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﺸﮑﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﻢ ﺳﺨﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎلِ دﯾﮕﺮي ﻋﺮض ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﭘﺪري ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮان؛ اﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ از روي ﻟﺞﺑﺎزي‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺘﻦِ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻔﻞ ﻇﻬﺮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6625 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1655 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﺎم اﷲ‪ ‬را دﺳﺖآوﯾﺰ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪش‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎن ﺧﺎﻧﻮادهي اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﮐﻔﺎرهاش را ﺑﺪﻫﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪373‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪... ،‬‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ را ادا ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آن ﻋﻤﻞِ ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‬
‫ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ؛ اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ‬اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ اﻧﺠﺎمِ‬
‫ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردي و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬آن ﮐﺎر را ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم‬
‫ﺑﺪه و ﮐﻔّﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪت را ادا ﮐﻦ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﮔﻔﺘﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ و اﻣﺎ ﺳﻨﺖ‬
‫ﮐﺮداريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرم و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف آن را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﻢ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪم را ادا ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻫﻤﺎن ﮐﺎرِ ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻀﻤﻮن و ﭘﯿﺎمِ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﮔﻔﺘﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﮐﺮداريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار؛‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺧﻼف‪ ‬آن را ﺑﻬﺘﺮ ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﻧﺸﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َْ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٨٩ :‬‬ ‫﴿ َوٱ ۡحفظ ٓوا �يۡ َ� ٰ َن� ۡم﴾‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺘﺎن را ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -317‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﻮدﮔﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ و اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻔﺎره ﻧﺪارد؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻟﻐﻮ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َّ ُّ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ ُ ُ ُ َّ ُ َّ ۡ ٓ ۡ َ ُ‬
‫�ن يُؤاخِذ�م ب ِ َما �قد� ُم‬ ‫� �ي� ٰن ِ� ۡم َو� ٰ ِ‬ ‫﴿� يؤاخِذ�م ٱ� ب ِٱللغوِ ِ‬
‫ُ ۡ َۡ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ َ ُ ۡ ُ َ َۡ‬ ‫ۡ َۡ َٰ َ َ َ‬
‫ك َّ�ٰ َرتُ ُه ٓۥ إ ۡط َع ُ‬
‫�كِ� مِن أوس ِط ما �طعِمون أهل ِي�م أو‬ ‫ام َع َ َ‬
‫�ة ِ َم َ ٰ‬ ‫ٱ�ي�نۖ ف‬
‫ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ۡ َُُ ۡ ۡ ۡ ُ َََ ََ ۡ َ ۡ َ َ ُ َََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ام ث� ٰثةِ �يَّا ٖ�� � ٰل ِك ك�ٰ َرة �يۡ َ� ٰن ِ� ۡم إِذا‬ ‫صي‬
‫�د ف ِ‬ ‫كِسو�هم أو � ِر�ر ر�بةٖ� �من لم ِ‬
‫َ ُ ْ‬ ‫َۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٨٩ :‬‬ ‫َحلف ُت ۡ ۚم َوٱ ۡحفظ ٓوا﴾‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده و ﻟﻐﻮﺗﺎن ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از روي ﻗﺼﺪ و اراده ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﮐﻔﺎرهاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻏﺬاي ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ده ﻣﺴﮑﯿﻦ را ﻏﺬا دﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻟﺒﺎس‬
‫دﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺮدهاي آزاد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ( را ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺘﺎن را ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﺪ‪.‬‬
‫� ب ِٱ َّلل ۡغو ِ ٓ‬ ‫َ َُ ُ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ ُ‬ ‫ُْ َ ْ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِذ‬
‫خ‬ ‫ا‬‫ؤ‬ ‫ي‬ ‫�‬ ‫﴿‬ ‫اﻵﻳﺔ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ﺬ‬‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺖ‬ ‫‪ -١٧٢٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬أﻧ ِﺰﻟ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ‬
‫الﺮﺟ ِﻞ‪ :‬ﻻ واﷲِ‪َ ،‬و�� واﷲِ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫َ ْ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َۡ‬
‫�ي َ� ٰن ِ� ۡم﴾ ِﻲﻓ ﻗﻮ ِل‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ‬ ‫� بٱ َّلل ۡغو ٓ َ ۡ‬
‫� �ي َ� ٰن ِ� ۡم﴾‬
‫َ َُ ُ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ ُ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﻪي ﴿� يؤاخِذ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ‪ -‬از روي ﻋﺎدت و ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺟﺎري‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ« و »ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺨﺸﻮدﮔﯽِ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ و اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻔﺎره ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﻗﻠﺒﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن اﻧﺴﺎن ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل آن را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(4613 ،2655) :‬‬

‫)‪] (2‬ﻣﺎﺋﺪه‪ [89 :‬ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده و ﻟﻐﻮﺗﺎن ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪375‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﻮدﮔﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻔﺎره ﻧﺪارد‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ‪... ،‬‬
‫َ‬ ‫َ َُ ُ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٨٩ :‬‬
‫ُ‬ ‫� ب ِٱ َّلل ۡغو ِ ٓ‬
‫� �يۡ َ� ٰن ِ� ۡم﴾‬ ‫� ُم ٱ َّ ُ‬ ‫﴿� يؤاخِذ‬
‫ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده و ﻟﻐﻮﺗﺎن ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ آﯾﻪ درﺑﺎرهي‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ‪ -‬از روي ﻋﺎدت و ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪" :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ" و "ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ"«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺼﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎري ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادن آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ را ادا ﮐﻨﺪ؛ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از آزاد ﮐﺮدن ﯾﮏ‬
‫ﺑﺮده‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ده ﺑﯿﻨﻮا و ﯾﺎ ﻟﺒﺎس دادن ﺑﻪ ده ﺑﯿﻨﻮا‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺟﻬﺖ‬
‫آﺳﺎنﮔﯿﺮي ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ اﺑﺘﺪا ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ده ﺑﯿﻨﻮا را ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫د� ُم ٱ�يۡ َ� ٰ َن فَك َّ�ٰ َرتُ ُه ٓۥ إ ۡط َع ُ‬‫ُ َ َ َّ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ� م ِۡن‬‫�ك َ‬ ‫ام َع َ َ‬
‫�ة ِ َم َ ٰ‬ ‫ۖ‬ ‫�ن يُؤاخِذ�م بِما �ق‬
‫َ‬
‫﴿ َو� ٰ ِ‬
‫ِ‬
‫�ر َر َ� َبة� َ� َمن َّل ۡم َ� ۡد فَص َي ُ‬
‫�ر ُ‬ ‫ُ ۡ َۡ ۡ َ ُ ُ ۡ َۡ َۡ‬ ‫َۡ َ َ ُۡ ُ َ َ ۡ‬
‫ام‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ِس‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ِي�‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫أوس ِط ما �طعِمون أ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ‬ ‫َََ َ‬
‫ث� ٰثةِ �يَّا ٖ�� � ٰل ِك ك�ٰ َرة �يۡ َ� ٰن ِ� ۡم إِذا َحلف ُت ۡم﴾‬
‫وﻟﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از روي ﻗﺼﺪ و اراده ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻔﺎرهاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻏﺬاي ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ده ﻣﺴﮑﯿﻦ را‬
‫ﻏﺬا دﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻟﺒﺎس دﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺮدهاي آزاد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ( را ﻧﯿﺎﺑﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ْ َ‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ ۡحفظ ٓوا �يۡ َ� ٰ َن� ۡم﴾‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺘﺎن را ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫زﯾﺎد ﻗﺴﻢ ﻧﺨﻮرﯾﺪ و وﻗﺘﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪﺗﺎن را ﺷﮑﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاش را ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهايﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻗﺴﻢ را »ﺣ‪‬ﻨﺚ« ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ و ﺣ‪‬ﻨﺚ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮد در ﻣﺸﻘﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺎد و‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﯾﻦ‬
‫اﻣﮑﺎن را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب اﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪376‬‬

‫اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻣﺸﺮوع‬
‫و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﯿﻠﻮ ﺑﺮﻧﺞ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ و ﺑﻠﮑﻪ زﯾﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -318‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ راﺳﺖ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‬

‫َ ُ َ ْ َ َ ٌ ِّ ْ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟﻠِﻒ ﻣﻨﻔﻘﺔ ل ِﻠﺴﻠﻌ ِﺔ ‪،‬‬ ‫‪ -١٧٢٩‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ َ َ ٌ ْ َ ْ‬
‫ﺐ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫مﻤﺤﻘﺔ ل ِﻠﻜﺴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ‪،‬‬
‫وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ و ﻓﺮوش ﮐﺎﻻﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ﺎ� ْﻢ َو َ� ْ َ‬
‫ﺮﺜةَ َ‬
‫اﺤﻟﻠ ِِﻒ ِﻲﻓ اﺒﻟَﻴﻊِ ‪،‬‬
‫ُ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫‪ -١٧٣٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة‪� ‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إﻳ‬
‫َ َّ ُ ُ َ ِّ ُ ُ َ ْ َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻓﺈﻧﻪ �ﻨﻔﻖ � َّﻢ �ﻤﺤﻖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردنِ زﯾﺎد در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ -‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪-‬‬
‫روﻧﻖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ«؛‬
‫ﻣﺜﻼً ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﻪراﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺮاﯾﻢ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ«؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ دروغ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺑﻪدروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮﯾﺪهام«؛ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ! اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺧﻮرده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ راﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪاي‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ و ﻓﺮوش ﮐﺎﻻﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫آري؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2087 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1606 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1607 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪378‬‬

‫ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ آﻓﺖ ﻣﺒﺘﻼ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻨﺲ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ ﺧﻮدم آنرا ﺑﻪ ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪهام‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫و ﭼﻪ دروغ‪ ،‬از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردنِ زﯾﺎد در‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ -‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ -‬روﻧﻖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﮐﺘﺶ‬
‫را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫ﻫﺮ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ و از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬زﯾﺎد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ اﻧﺪك؛ اﻣﺎ ﮐﺜﺮت ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﻪ در ﻣﻘﺎم ﺧﺮﯾﺪار و ﭼﻪ در ﻣﻘﺎم ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺣﺘﯽ در ﯾﮏ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺰ زﯾﺎد ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮر‪‬د! ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﺑﺮﮐﺖ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -319‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ و ذات‬
‫ذواﻟﺠﻼلِ اﷲ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ‬
‫درﯾﻎ داﺷﺘﻦ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﭼﯿﺰي را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻧﺎمِ او را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآور‪‬د‬

‫َّ َ َّ ُ‬ ‫ُْ َُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﺴﺄل ﺑ ِ َﻮﺟ ِﻪ اﷲِ اﻻ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٣١‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ‬
‫ﺑﻪ وﺟﻪ و ذات ذواﻟﺠﻼل اﷲ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ ََ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣ ِﻦ اﺳﺘﻌﺎذ ﺑِﺎﷲِ‪ ،‬ﻓﺄ�ِﻴﺬوهُ‪َ ،‬وﻣﻦ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٧٣٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ً َ َ ُ ُ َ ْ َْ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺟﻴﺒﻮه‪ ،‬وﻣﻦ ﺻﻨﻊ إﻴﻟ�ﻢ ﻣﻌﺮوﻓﺎ ﻓﺎﻜﻓ ِﺌﻮه‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳﺄل ﺑِﺎﷲِ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄﻮه‪ ،‬وﻣﻦ دﺎﻋ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺄ‬
‫ُ َ ُ َ ُ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺠﺗﺪوا ﻣﺎ ﺗ�ﺎﻓ ِﺌﻮﻧﻪ ﻓﺎدﻋﻮا ﻪﻟُ ﺣﻰﺘ ﺗ َﺮ ْوا �ﻧ� ْﻢ ﻗﺪ ﺎﻛﻓﺄ�ﻤﻮهُ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪﻫﺎي ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺟ‪‬ﺴﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﺶ‬
‫دﻫﯿﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﭼﯿﺰي درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ و ﻫﺮ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽاش را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﺑﺨﺸﺶ و ﻧﯿﮑﯽاش ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن‬
‫اﺣﺴﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽاش را ﺟﺒﺮان ﮐﺮدهاﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ و ذات ذواﻟﺠﻼلِ اﷲ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﺟﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6350 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪2034 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.368 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6021 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪254 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.2407‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪380‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ ّ َ ُ ۡ َ َ ٰ َ ۡ َۡ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫�كر ِام﴾ ]اﻟﺮﲪﻦ‪[٢٧ ،٢٦ :‬‬ ‫ٱ‬‫و‬
‫ِ ِ‬ ‫ل‬‫�‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ذ‬ ‫ك‬‫ِ‬ ‫�‬‫ر‬ ‫ه‬‫ج‬‫و‬ ‫ٰ‬
‫�‬ ‫ب‬ ‫�‬‫و‬ ‫‪٢٦‬‬ ‫ان‬
‫﴿� من عليها ف ٖ‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ روي زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮﻧﺪ؛ و وﺟﻪ‪ -‬ﯾﺎ ذات‪ -‬ﺑﺎﺷﮑﻮه و ﮔﺮاﻣﯽِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﯾﻪي دوم را ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ‬
‫آﯾﻪي ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎلِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﻨﺎ ﺑﺮاي آن ذات‪‬‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪﺑﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ وﺟﻪ و ذات اﷲ‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ذات ﺑﺰرگ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰِ ﮐﻮﭼﮑﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫آرزوي ﻫﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﻮﻣﻨﯽﺳﺖ‪:‬‬
‫� َّن َة َ� َق ۡد فَ َ‬‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٨٥ :‬‬ ‫از﴾‬ ‫﴿ َ� َمن ُز ۡحز َح َعن ٱ َّ�ار َوأ ۡدخ َِل ٱ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ از آﺗﺶ دوزخ دور ﮔﺮدد و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ رﺳﺘﮕﺎري و ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﯽ ﺑﺎ آن ﺑﺮاﺑﺮي‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ذات‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰِ ﺣﻘﯿﺮ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﮑﻦ و ﻧﮕﻮ‪» :‬ﯾﺎ‬
‫اﷲ! ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ذات ﺑﺎﺷﮑﻮﻫﺖ از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺳﮑﻮﻧﺖ‪،‬‬
‫ﯾﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺳﻮاري‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﯾﯽ«‪.‬؛ زﯾﺮا وﺟﻪ و ذات ذواﻟﺠﻼل اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ از‬
‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎي ﺣﻘﯿﺮ و ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻮد‪ .‬در ﻫﯿﭻ‬
‫ﭼﯿﺰِ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ در آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�� َن لَ� ُخ ۡ� ‪ ٢‬إ� ٱ� َ‬
‫ِين َء َ ُ‬ ‫َّ ۡ َ‬ ‫﴿ َوٱ ۡل َع ۡ‬
‫ت‬‫امنوا َوع ِملوا ٱل� ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫‪١‬‬ ‫�‬
‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ْ َۡ ّ َ َ َ َ ۡ ْ‬
‫]اﻟﻌﴫ‪[٣ ،١ :‬‬ ‫� ‪﴾٣‬‬ ‫وتواصوا ب ِٱ� ِق وتواصوا ب ِٱلص ِ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روزﮔﺎر ﮐﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ )=ﺗﻮﺣﯿﺪ( و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراي اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺪاري ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻧﯿﺰ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ و ذات ذواﻟﺠﻼل اﷲ‪ ،‬ﭼﯿﺰي‪381 ...‬‬

‫ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ در ﻣﺴﯿﺮ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را‬
‫ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﻣﺼﺎﯾﺐ و آزﻣﻮنﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺳﻨﺪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه‬
‫ﺟ‪‬ﺴﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﺶ دﻫﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬از ﺗﻮ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ ،‬رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﮐﺎري ﺑﻪ او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮﯾﺶ درآورد؛ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫ََ ْ ُ ْ‬
‫ت‬
‫ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺗﻮ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻘﺪ ﻋﺬ ِ‬
‫َْ‬ ‫ﺑ َﻌ ِﻈﻴﻢ ْ َ‬
‫ِﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ذات ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدي؛ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺮو«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫اﺤﻟ ِﻲﻘ ﺑِﺄﻫﻠ ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﺶ دﻫﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺣﻖ واﺟﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺣﻖّ ﺧﻮد را از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از ﺗﻮ ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻧﺪﻫﯿﺪ و رﻫﺎﯾﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬از ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش ﻃﻔﺮه ﻣﯽرود‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎري ﭘﻨﺎه ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺎري ﮐﻪ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢِ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎﻫﺶ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﭼﯿﺰي درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ«؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً از ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ اﺳﺮارِ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ اﺳﺮار زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﺷﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖﮐﻨﻨﺪه را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﺮح ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪاي‪ ،‬ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫َ ُُ َ َ‬ ‫ْ‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﻣ ْﻦ ُﺣ ْﺴ ِﻦ ِإ ْﺳﻼمِ ال َﻤ ْﺮ ِء ﺗ ْﺮﻛﻪ َﻣﺎﻻ � ْﻌ ِﻨﻴ ِﻪ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻧﯿﮑﯽ و‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽ اﺳﻼم ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﺮك ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮدهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺪا ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮل ﺑﺪه ﺗﺎ ﺳﯿﮕﺎر ﺑﺨَﺮَم«‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫او ﭘﻮل ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا او ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ‪ ‬ﭼﯿﺰي از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎن ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5254 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬

‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 68‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪382‬‬
‫ﺮﺿ َ‬
‫ار«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻏﺎزﮔﺮ زﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و اﮔﺮ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ َ َ‬
‫ﺮﺿ َر َوﻻ ِ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ زﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﻼﻓﯽاش زﯾﺎدهروي و ﺗﻌﺪي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽاش را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﺑﺨﺸﺶ و ﻧﯿﮑﯽاش‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن اﺣﺴﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽاش را ﺟﺒﺮان‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﮐﺮد‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ و ﺟﺸﻨﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﺑﺰرگ دﻋﻮت ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮﺗﺶ ﺑﻪ زﯾﺎنِ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دﻋﻮتﮐﻨﻨﺪه ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻣﻮال‬
‫دﻋﻮتﮐﻨﻨﺪه آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدن دﻋﻮﺗﺶ وﺟﻮد دارد‪،‬‬
‫دﻋﻮﺗﺶ را ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و‬
‫دﺳﺖ از ﺣﺮامﺧﻮاري ﺑﺮدارد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دﻋﻮﺗﺶ را ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫َّ ْ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َْ ُ‬
‫اﺪﻟﻋﻮة �ﻘﺪ َﻋﻰﺼ اﷲ‬ ‫ﺐ‬‫� ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي وﻟﯿﻤﻪي ﻋﺮوﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ لﻢ ِ‬
‫َ َ‬
‫ور ُﺳﻮﻪﻟ«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دﻋﻮت‪ -‬وﻟﯿﻤﻪ‪ -‬را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﯿﮕﺎر‪ ،‬ﻗﻠﯿﺎن و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺧﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎزدارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﻋﻮﺗﯽ را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ‪ :‬اول اﯾﻦﮐﻪ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻬﯽ ﮐﻨﯿﺪ و دوم‬
‫اﯾﻦﮐﻪ دﻋﻮت ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺧﻮد‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ در ﭼﻨﯿﻦ ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ ﻟﻐﯿﺮه؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.5717 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺘﻌﺪدي درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺿﺮري را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 271‬ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -320‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن واژهي »ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه« ﯾﺎ »ﻣ‪‬ﻠ‪‬ﮏ‬
‫اﻟﻤﻠﻮك« ﺑﺮاي ﺳﻠﻄﺎن و ﻏﯿﺮ او؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ وﯾﮋهي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‬

‫ُ ٌ ََ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٧٣٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮةَ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن أﺧﻨﻊ اﺳ ٍﻢ ﻋِﻨﺪ اﷲِ‪َ ‬رﺟﻞ �ﺴ َّ�‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َْ َ‬
‫مﻠِﻚ اﻷمﻼكِ «‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ "ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه" ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6205 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2143 :‬‬

 ‫‪ -321‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادن ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﻋﺖﮔﺮ و‬
‫اﻣﺜﺎﻟﺸﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺳﺮور و آﻗﺎ‬

‫َ ِّ ٌ َ َّ ُ ْ َ ُ‬ ‫َُ ُ َُْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ََ َ‬

‫‪ -١٧٣٤‬ﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﻘﻮلﻮا ل ِﻠﻤﻨﺎﻓ ِِﻖ ﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ إن ﻳﻚ‬
‫َ ِّ ً َ َ ْ ْ َ ْ ُ َّ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺳﻴﺪا �ﻘﺪ أﺳﺨﻄﺘ ْﻢ َر�� ْﻢ‪] .«‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﺳﺮور و آﻗﺎ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ او را ﺳﺮور و آﻗﺎ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را‪ -‬ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺰت و ﺟﻼل اﺳﺖ‪-‬‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮدهاﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7405 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪555 ،‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.370 :‬‬
 ‫‪ -322‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺗﺐ‬

‫ََ َ َ‬ ‫ُ ِّ ُ َ ّ‬ ‫ُ ِّ َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬

‫ﺐ‪� -‬ﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ‬‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺴ‬ ‫الﻤ‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫أو‬ ‫‪-‬‬ ‫ِﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﺋ‬ ‫ﺎ‬‫الﺴ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬دﺧﻞ ﻰﻠﻋ أم‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٣٥‬ﻋﻦ‬
‫َ َ َ ُ َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫الﻤ َﺴ َّﻴﺐ‪ -‬ﺗُ َﺰﻓﺰ� َ‬ ‫ُ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫َ َ ُ َّ َّ‬
‫اﺤﻟ َّ� ﻻ ﺑﺎرك اﷲ �ِﻴﻬﺎ! �ﻘﺎل‪» :‬ﻻ‬ ‫ِ�؟« ﻗﺎﻟ ْﺖ‪ُ :‬‬ ‫م‬‫أ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ ‫أو‬ ‫‪-‬‬ ‫ِﺐ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎ‬‫الﺴ‬ ‫ﻚ ﻳﺎ أم‬
‫ل ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ِ� ﺧﺒﺚ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟ َّ� ﻓﺈ�ﻬﺎ ﺗﺬﻫ ُِﺐ ﺧﻄﺎﻳﺎ ﺑ� آدم ﻛﻤﺎ ﻳﺬﻫ ُِﺐ الﻜ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫� َ ُﺴ ِّﻲﺒ ُ‬
‫اﺤﻟﺪِﻳ ِﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد امﺳﺎﺋﺐ‪ -‬ﯾﺎ امﻣ‪‬ﺴ‪‬ﯿ‪‬ﺐ‪ -‬رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اي امﺳﺎﺋﺐ!‪ -‬ﯾﺎ اي امﻣ‪‬ﺴ‪‬ﯿ‪‬ﺐ!‪ -‬ﭼﺮا ﻣﯽﻟﺮزي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗَﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آن‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺗﺐ ﺑﺪ ﻧﮕﻮ؛ زﯾﺮا ﺗﺐ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﻣﻪي آﻫﻦﮔﺮ‪ ،‬زﻧﮓ و ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﯽِ آﻫﻦ را ﻣﯽزداﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺗﺐ«‪.‬‬
‫ﺗﺐ‪ ،‬ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﺣﺮارت ﺑﺪن اﺳﺖ و اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽﺳﺖ و اﷲ‪ ،‬ﺧﻮد آن را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻓﻌﺎل‬
‫اﻟﻬﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي آن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ َ ُ ّ ّ ْ َ َ ّ َّ ُ َ ّ ْ‬
‫اﺪﻟﻫ ُﺮ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ روزﮔﺎر ﻧﺎﺳﺰا ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﺴﺒﻮا اﺪﻟﻫﺮ؛ ﻓ ِﺈن ا� ﻫﻮ‬
‫آنﭼﻪ روي ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﺸﯿﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺟﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد‬
‫امﺳﺎﺋﺐ‪ -‬ﯾﺎ امﻣ‪‬ﺴ‪‬ﯿ‪‬ﺐ‪ -‬رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي امﺳﺎﺋﺐ!‪ -‬ﯾﺎ اي امﻣ‪‬ﺴ‪‬ﯿ‪‬ﺐ!‪ -‬ﭼﺮا ﻣﯽﻟﺮزي؟«‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗَﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آن ﺑﺮﮐﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺗﺐ ﺑﺪ ﻧﮕﻮ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺗﺐ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﻣﻪي آﻫﻦﮔﺮ‪ ،‬زﻧﮓ و ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﯽِ آﻫﻦ را‬
‫ﻣﯽزداﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2575 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2246 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪386‬‬

‫ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺗﺐ راهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﭘﺎﺷﻮﯾﻪ و اﺳﺘﻔﺎده‬

‫از آب ﺳﺮد ﺑﺮاي ﮐﺎﻫﺶ دﻣﺎي ﺑﺪن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ روش ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻫﻢ اﯾﻦ را ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش درﻣﺎن ﺗﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻟﻬﯽ‬
‫اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ و از ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -323‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺑﺎد؛ و ﺑﯿﺎن دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫وزﯾﺪن ﺑﺎد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫َ ُ ُّ ِّ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬

‫الﺮ�ﺢ‪ ،‬ﻓﺈِذا‬ ‫‪ -١٧٣٦‬ﻋﻦ أﻲﺑ اﻤﻟﻨﺬ ِِر أﻲﺑ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﺴﺒﻮا‬
‫َ َْ َ‬ ‫ِّ َ َ ْ َ‬ ‫َّ ُ َّ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫ََ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫� ﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ وﺧ�ِ ﻣﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫و‬ ‫�ﺢِ‬ ‫الﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ﺬ‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻚ‬ ‫ل‬ ‫ﺄ‬‫ﺴ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬‫إﻧ‬ ‫ﻢ‬‫ﻬ‬ ‫الﻠ‬ ‫ﻮا‪:‬‬ ‫رأ�ﺘﻢ ﻣﺎ ﺗ�ﺮﻫﻮن‪� ،‬ﻘﻮل‬
‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِّ َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫ََُ ُ َ ْ‬ ‫ُ َ ْ‬
‫ِّ‬
‫أمِﺮت ﺑ ِ ِﻪ؛ و�ﻌﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷ ﻫ ِﺬه ِ الﺮ�ﺢِ وﺮﺷ ﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ وﺮﺷ ﻣﺎ أمِﺮت ﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻤﻨﺬر‪ ،‬اُﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺑﺎد دﺷﻨﺎم‬
‫ﻚ ﻣ ْﻦ َﺧ ْ‬ ‫َّ ُ َّ َّ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﻫﺬهِ‬‫� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﺪﻫﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎدي را دﯾﺪي ﮐﻪ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬الﻠﻬﻢ إﻧﺎ �ﺴﺄل‬
‫ﻴﻬﺎ َو َ ِّ‬ ‫الﺮ�ﺢ َو َ ِّ‬ ‫ََُ ُ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ِّ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ‬ ‫ﺮﺷ َﻣﺎ � َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﺬهِ ِّ‬‫ﺮﺷ ِ‬ ‫� َﻣﺎ أ ِم َﺮت ِﺑ ِﻪ؛ و�ﻌﻮذ ِﺑ‬
‫� ﻣﺎ ِ�ﻴﻬﺎ وﺧ ِ‬ ‫�ﺢ وﺧ ِ‬ ‫الﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ َ ْ‬
‫أ ِمﺮت ِﺑ ِﻪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ِّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺄﻲﺗ‬ ‫�ﺢ ﻣ ِْﻦ َر ِ‬
‫وح اﷲِ‪ ،‬ﺗ ِ‬ ‫‪ -١٧٣٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬الﺮ‬
‫ْ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ َََْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ ُ ُّ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ‬
‫�ﻫﺎ‪َ ،‬واﺳﺘ ِﻌﻴﺬوا ﺑﺎﷲِ ﻣِﻦ‬ ‫اب‪ ،‬ﻓﺈذا َرأ�ﺘﻤﻮﻫﺎ ﻓﻼ �ﺴﺒﻮﻫﺎ‪َ ،‬وﺳﻠﻮا اﷲ ﺧ‬‫ﺄﻲﺗ ﺑِﺎﻟﻌﺬ ِ‬
‫ﺑِﺎلﺮﻤﺣﺔِ‪ ،‬وﺗ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ِّ َ‬
‫ﺮﺷﻫﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎد‪ ،‬از رﺣﻤﺖ‪‬‬
‫اﷲ‪ -‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ -‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد رﺣﻤﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻋﺬاب‪ .‬وﻗﺘﯽ آن را دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺑﺪ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﷲ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻣﻨﻔﻌﺘﺶ را درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و از ﺷﺮّ آن ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7315 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.554 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮِ اﯾﻦ ﺑﺎد و ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺮِ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﯿﺮ و ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ را ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎد ﺑﻪ آن ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﺷﺮّ اﯾﻦ ﺑﺎد و ﺷﺮّ آنﭼﻪ در آﻧﺴﺖ و ﻧﯿﺰ از‬
‫ﺷﺮّي ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎد ﺑﻪ آن ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3564 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4250 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪388‬‬
‫َّ ُ ِّ ْ ُ َ‬ ‫ِّ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الﺮ�ﺢ ﻗﺎل‪» :‬الﻠﻬ َّﻢ إ� أﺳﺄلﻚ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬إذا ﻋﺼﻔ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٧٣٨‬وﻋﻦ‬
‫َ َ َ ِّ َ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ ََْ َ ُْ َ ْ‬ ‫َََْ َ ََْ َ‬
‫� ﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ وﺧ� ﻣﺎ أر ِﺳﻠﺖ ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷﻫﺎ وﺮﺷ ﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ وﺮﺷ ﻣﺎ‬ ‫ﺧ�ﻫﺎ وﺧ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُْ َ ْ‬
‫أر ِﺳﻠﺖ ﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎد ﻣﯽوزﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬اﯾﻦ دﻋﺎ را‪-‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ‬ ‫� َﻣﺎ أُ ْرﺳﻠَ ْ‬
‫ﻴﻬﺎ َو َﺧ ْ َ‬
‫� َﻣﺎ � َ‬‫ﻚ َﺧ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َّ ُ َّ ِّ ْ ُ َ‬
‫ﺮﺷﻫﺎ‬ ‫ﺖ ِﺑ ِﻪ‪ ،‬وأﻋﻮذ ِﺑﻚ ِﻣﻦ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻫﺎ َوﺧ َ ِ‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬الﻠﻬﻢ إ� أﺳﺄل‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ أُ ْرﺳﻠ ْ‬
‫َ‬ ‫ﻴﻬﺎ َو َ ِّ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ � َ‬
‫َو ِّ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻪ‬
‫ِ ِ «‪.‬‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺖ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺑﺎد ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬وزش ﺑﺎد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن و ﻧﯿﺰ آﺛﺎر و‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‪ ،‬از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي ﺑﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫درﻣﯽآورد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َٰ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫لس َ� ٰ َ� ٰ ِ َ‬ ‫َّ َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ ُ‬
‫� � ٱ َّ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َّ‬
‫ت ل ِق ۡو ٖ�‬
‫ت وٱ�� ِض �� ٖ‬ ‫﴿إِن ِ� ٱختِ� ٰ ِف ٱ ۡ� ِل وٱ�هارِ وما خلق ٱ ِ‬
‫ُ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦ :‬‬ ‫َ� َّتقون ‪﴾٦‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ در ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز و در آنﭼﻪ اﷲ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٥٧ :‬‬
‫� يَ َد ۡي َر ۡ َ‬
‫�تِهِۦ﴾‬ ‫﴿ َو ُه َو ٱ َّ�ِي يُ ۡرس ُِل ٱ ّلر َ� ٰ َح � ُ ۡ َ‬
‫�ۢ� َ� ۡ َ‬
‫ِ‬
‫او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎدﻫﺎ را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ )ﺑﺎرانِ( رﺣﻤﺘﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮﯾﺪ ﻧﺰول رﺣﻤﺖ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.899 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮِ اﯾﻦ ﺑﺎد و ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺮِ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﯿﺮ و ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ را ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﺷﺮّ اﯾﻦ ﺑﺎد و ﺷﺮّ آنﭼﻪ در آﻧﺴﺖ‬
‫و ﻧﯿﺰ از ﺷﺮّي ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
 ‫‪389‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از دﺷﻨﺎمدادن ﺑﻪ ﺑﺎد؛ و ﺑﯿﺎن دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم وزﯾﺪن ﺑﺎد ‪...‬‬

‫َۡ‬ ‫ّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َُ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ت َو ِ�ُذِيق�م مِن َّر�تِهِۦ﴾ ]اﻟﺮوم‪[٤٦ :‬‬ ‫ّ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫﴿ومِن ءا� ٰتِهِۦ أن يرسِل ٱ ِ‬
‫لر�اح مب ِش� ٰ ٖ‬
‫و از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎدﻫﺎ را ﺑﺎ ﻣﮋدهي ﺑﺎران ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد )ﺑﺎران( ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﭽﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎدﻫﺎ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺎدﻫﺎي ﻋﺎدي ﮐﻪ ﺗﺮﺳﻨﺎك ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ذﮐﺮِ ﻣﺴﻨﻮﻧﯽ درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎدﻫﺎﯾﯽ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎدﻫﺎي ﺗُﻨﺪ و ﺗﺮﺳﻨﺎك؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻗﻮم ﻋﺎد را ﺑﺎ ﺑﺎدي ﺑﯽﺧﯿﺮ‬
‫ﻫﻼك ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﺪﺑﺎد ﻣﯽوزد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را دﺷﻨﺎم دﻫﯿﻢ؛ زﯾﺮااﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن‬
‫را ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺑﺎد‪ ،‬ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛‬
‫ﻴﻬﺎ َو َﺧ ْ َ‬
‫� َﻣﺎ � َ‬‫ﻚ َﺧ ْ َ َ َ ْ‬‫َّ ُ َّ ِّ ْ ُ َ‬
‫�‬ ‫�ﻫﺎ َوﺧ َ ِ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬الﻠﻬﻢ إ� أﺳﺄل‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ أُ ْرﺳﻠ ْ‬
‫َ‬ ‫ﻴﻬﺎ َو َ ِّ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ � َ‬
‫ِّ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ َ َ‬ ‫َﻣﺎ أُ ْرﺳﻠَ ْ‬
‫ﺖ ِﺑ ِﻪ«؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﻨﺪﺑﺎد‪ ،‬درﻫﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‬‫ﻫ‬‫ﺮﺷ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫ﻚ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮذ‬‫ﻋ‬‫وأ‬ ‫‪،‬‬‫ﻪ‬‫ِِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺖ‬ ‫ِ‬
‫را ﺑﻪﺻﺪا درﻣﯽآورد و درﺧﺘﺎن را ﺗﮑﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮاﺑﯽ و‬
‫وﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ در ﭘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﯿﺮ و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺎد و ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺮِ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در‬
‫َّ ُ َّ ِّ ْ ُ َ َ ْ َ َ‬
‫�ﻫﺎ«؛ زﯾﺮا ﯾﮏ ﺑﺎد‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ در ﺧﻮد‬ ‫آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪» :‬الﻠﻬﻢ إ� أﺳﺄلﻚ ﺧ‬
‫ُ‬
‫� َﻣﺎ أ ْرﺳﻠَ ْ‬ ‫دارد و ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪َ » .‬و َﺧ ْ َ‬
‫ﺖ ِﺑ ِﻪ«؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﯿﺮ و ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ‬ ‫ِ‬
‫را ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎد ﺑﺎ آن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺰول ﺑﺎران را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ وزش ﺑﺎد ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ وزش ﺑﺎد را ﻣﺴﺒﺐ و ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎرش ﺑﺎران ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻨﺪار‬
‫دورهي ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻗﺒﺎل ﺑﺎد و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺗﺄﺛﯿﺮ آنﻫﺎ در ﻧﺰول ﺑﺎران اﻋﺘﻘﺎد‬
‫داﺷﺘﻨﺪ! اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺎد ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻣﯽوزد‪ ،‬دل ﺑﻪ ﻧﺰول ﺑﺎران ﺧﻮش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺎد ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻣﯽوزد و ﻗﻄﺮهاي ﺑﺎران ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺑﺎرد؛ و‬
‫ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺑﺎد‪ ‬ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽوزد و ﮐﺮاﻧﻪي آﺳﻤﺎن آﮐﻨﺪه از اﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد‪ .‬در‬
‫ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎرش ﺑﺎران ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ دل ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽﺑﻨﺪﯾﻢ؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺎد ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪهي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬دل ﺑﺒﻨﺪﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ آن‬
‫دﺷﻨﺎم دﻫﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪ -324‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺧﺮوس‬

‫ِّ َ َ َّ ُ‬ ‫َ ُ ُّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫اﺠﻟ َﻬ ِ ِّ‬

‫ﺪﻟ ُ‬
‫اﺪﻟﻳﻚ ﻓﺈﻧﻪ‬ ‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﺴﺒﻮا‬ ‫‪ -١٧٣٩‬ﻋﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ ﺧﺎ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﻳﻮﻗ ِﻆ ل ِﻠﺼﻼة ِ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺮوس دﺷﻨﺎم‬
‫ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا‪ -‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7314 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4254 :‬‬
‫‪ -325‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و اﻗﺒﺎل ﻓﻼنﺳﺘﺎره‬
‫ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ‬

‫ْ‬ ‫َ ْ َّ‬ ‫َ َ َ ُّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫ﺪﻟ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻ� ﺑﻨﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺻﻼة الﺼﺒﺢِ ﺑِﺎﺤﻟُﺪﻳبِﻴ ِﺔ ﻲﻓ إﺛ ِﺮ‬ ‫‪ -١٧٤٠‬ﻋﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ ﺧﺎ ٍ‬
‫َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُّ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َﺳ َﻤﺎ ٍء َﺎﻛﻧَ ْﺖ ﻣ َِﻦ الﻠَّ ْﻴﻞ‪ ،‬ﻓَﻠَ َّﻤﺎ اﻧ َ َ‬
‫ْ‬
‫ﺎس‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻫﻞ ﺗﺪرون ﻣﺎذا ﻗﺎل ر��ﻢ؟«‬ ‫ﺮﺼف أ�ﺒﻞ ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ٌ َ َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ْ ََ ْ َ‬ ‫ُ َ َ ُ ُُ ْ َُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ أﻋﻠﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺎل‪ :‬أﺻﺒﺢ ﻣِﻦ ﻋِﺒﺎدِي مﺆﻣِﻦ ِﻲﺑ‪ ،‬و�ﻓ ِﺮ ‪،‬ﻓﺄﻣﺎ ﻣﻦ ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ ٌ َ َ‬ ‫َََْ َ َ ُْ ٌ‬ ‫ُ َْ َ ْ‬
‫ِﺐ‪ ،‬وأﻣﺎ ﻣﻦ ﻗﺎل ﻣ ِﻄ ْﺮﻧﺎ ﺑِﻨﻮءِ ﻛﺬا‬ ‫ﻣ ِﻄﺮﻧﺎ ﺑِﻔﻀ ِﻞ اﷲِ ورﻤﺣﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺬل ِﻚ مﺆﻣِﻦ ِﻲﺑ ﺎﻛﻓ ِﺮ ﺑِﺎلﻜﻮاﻛ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ َ َ َ َ ٌ ُْ ٌ َْ َ‬
‫ﺐ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫و�ﺬا‪ ،‬ﻓﺬلﻚ ﺎﻛﻓ ِﺮ ِﻲﺑ مﺆﻣِﻦ ﺑِﺎلﻜﻮﻛ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺻﺒﺤﮕﺎه ﯾﮏ ﺷﺐ ﺑﺎراﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﭼﻪ ﻓﺮﻣﻮد«؟‪ -‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﮐﺎﻓﺮ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ؛ و اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫اﻗﺒﺎل ﻓﻼن و ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ‪ -‬و رﯾﺰش ﺑﺎران را ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻧﺴﺒﺖ‬
‫دادﻧﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺧﺮوس«‪.‬‬
‫ﺧﺮوس‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪهاي ﺧﺎﻧﮕﯽﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاعِ آن‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻧﮓ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﺻﺪاي ﺧﺮوس را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ‪‬‬
‫اﷲ را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺮوس ﻫﻨﮕﺎم دﯾﺪنِ ﻓﺮﺷﺘﻪاي از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮓ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺮوسﻫﺎ در اﺑﺘﺪاي وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻫﻢ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از دﺧﻮل وﻗﺖ ﺗﺎ آﻧﺎنﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺪار ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز و وﯾﮋﮔﯽ اﯾﻦ ﺣﯿﻮان ﺧﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ آن ﻧﻬﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪846 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.71 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪392‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﮐُﺸﺘﻦ ﻣﻮرﭼﻪ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﻤﺎل ﻋﺪل‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﯿﻮاﻧﺎت وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻗﺮار داده و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﯿﻮاﻧﺎت را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺻﺪاي ﺧﺮوس را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺮوس دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﺧﺮوس دﺷﻨﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا‪ -‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺑﯿﺪار ﺷﺪن در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬از وﺳﺎﯾﻠﯽ ﭼﻮن ﺳﺎﻋﺖ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزش را ﺳﺮِ وﻗﺖ ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﻪ ﺳﺮِ وﻗﺖ ﺑﯿﺪار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬از ﻫﯿﭻ وﺳﯿﻠﻪاي اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮده‪،‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاب ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻓﻮت ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻣﻘﺪﻣﻪي‬
‫واﺟﺐ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻻزم ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫واﺟﺒﺎت‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻓﺮاوان دارد‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺑﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮔﺸﻮده‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﻦ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و اﻗﺒﺎل ﻓﻼنﺳﺘﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ«‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ ‬آورده اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺟﺮاي ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺎ ﺷﺘﺮﻫﺎي ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ رﻫﺴﭙﺎر‬
‫ﻋﻤﺮه ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ آﻧﺎن را از ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺤﯽ ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻗﺮﯾﺶ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻠﺢ‬
‫ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺻﺒﺤﮕﺎه ﯾﮏ ﺷﺐ ﺑﺎراﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﭼﻪ ﻓﺮﻣﻮد«؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد ﺗﺎ دﻗﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦِ ﭘﺮﺳﺸﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ و ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﺖ آﯾﺎ ﻓﺮدا‬
‫ﺑﺎران ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و اﻗﺒﺎل ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ‪393 ...‬‬

‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻼن ﭼﯿﺰ ﺣﻼل اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ«‪.‬؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻠﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬از روي ادب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﷲ‬
‫و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ؛ و اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻗﺒﺎل ﻓﻼن و ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ‪ -‬و‬
‫رﯾﺰش ﺑﺎران را ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺎﻓﺮ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﺳﺒﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺘﺎرهي‬
‫ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎران ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام و ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﺷﺪه و ﻣﺴﺒﺐ‬
‫ﺑﺎران را ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬در ﻓﻼن‬
‫وﻗﺖ ﮐﻪ ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎران را‬
‫از ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ داﻧﺴﺘﻪاﯾﻢ و ذﮐﺮ ﺳﺘﺎره در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬از ﺟﻬﺖ‪ ‬ﺑﯿﺎن وﻗﺘﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎران آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در ﻧﺰول ﺑﺎران‪ -‬و دﯾﮕﺮ رويدادﻫﺎي‬
‫زﻣﯿﻦ‪ -‬ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬
‫را ﻣﺴﺒﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﺳﺒﺐ ﺑﺪاﻧﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺒﺐ و‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي اﯾﻦ رويدادﻫﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﮐﻔﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ او را از داﯾﺮهي اﺳﻼم اﺧﺮاج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎرش ﺑﺎران ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪ -326‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »اي ﮐﺎﻓﺮ« ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‬

‫الﺮ ُﺟ ُﻞ ﻷَﺧِﻴ ِﻪ‪ :‬ﻳَﺎ َﺎﻛﻓ ُِﺮ‪َ �َ ،‬ﻘ ْﺪ ﺑَ َ‬

‫ﺎء‬
‫َ َ َ‬
‫ﺎل َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫‪ -١٧٤١‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إذا ﻗ‬
‫َّ َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ َُ َ ْ َ ََ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑِﻬﺎ أﺣﺪﻫﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن ﻛﻤﺎ ﻗﺎل َو�ﻻ َرﺟﻌﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻔﺮ ﺳﺰاوار ﯾﮑﯽ از آن دو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻔﺮ وﺻﻠﻪي آنﺷﺨﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد( و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َُ ُ َ ْ َ َ ُ ً‬ ‫َّ ُ َ َ ُ َ‬ ‫‪ -١٧٤٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍّ‬
‫ذر‪� ‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ دﺎﻋ َرﺟﻼ ﺑﺎﻟ�ﻔ ِﺮ‪ ،‬أو ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎر ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻋﺪ َّو اﷲِ ‪،‬وﻟيﺲ ﻛﺬلﻚ إﻻ ﺣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮذر‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا‪ ،‬و آنﺷﺨﺺ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬وي ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮔﻔﺘﻦِ "اي ﮐﺎﻓﺮ" ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻢِ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و‬
‫اﺳﻼم ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻨﻬﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺣﻼل و ﺣﺮام را ﺻﺎدر‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﻣﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﺮام اﻟﻬﯽ را ﺣﻼل‪ ،‬و ﺣﻼﻟﺶ را ﺣﺮام ﮐﻨﯿﻢ؛ و ﻧﯿﺰ ﺣﻖ‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در ﺣﮑﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﯾﺎ آنﮐﻪ را‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺗﮑﻔﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن‪ ،‬آﺳﯿﺐﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮارج‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ روش ﭘﻠﯿﺪ را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‪،‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺷﺐزﻧﺪهداري‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ و ﺗﻬﺠ‪‬ﺪ‪ ‬ﺧﻮارج ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6104 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.60 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6045 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.61 :‬‬
 ‫‪395‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »اي ﮐﺎﻓﺮ« ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز آنﻫﺎ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ُ‬
‫ﺎﺟ َﺮﻫ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن از‬ ‫َ ُُ ْ ََ‬ ‫َُ‬
‫ﺎوز ِإﻳﻤﺎ�ﻬﻢ ﺣﻨ ِ‬
‫درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ � ِ‬
‫ﺣﻨﺠﺮهﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﺬرد«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪزﺑﺎن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﺎن‬
‫ﺟﺎن‪ ،‬ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺣﻼل داﻧﺴﺘﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ و روش ﻣﻨﺤﺮف در اﯾﻦ‬
‫دوران ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺮاﻫﺎنِ ﺑﺪﻋﺖﮔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﭘﯿﺮوي از اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺴﺎﻧﯽ راﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم ﻗﺮار دارﻧﺪ و‬
‫اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ آنﻫﺎ را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ؛ اﻓﺮاد ﮔﻤﺮاه و ﺑﺪﻋﺖﮔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﯽﺳﺖ و آن ﯾﮑﯽ ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ! ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﺧﻮارج را‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ؛ آنﻫﺎ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪي ﺑﺰرﮔﻮار از ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻫﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ اﻫﻞ ﺷﺎم ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻗﺘﻞ و ﮐﺸﺘﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﺮﯾﺎن اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﻫﻞ ﺷﺎم ﺻﻠﺢ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺧﻮارج اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﺻﻠﺢ ﮐﺮدهاي؟ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ و ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪي! ﻟﺬا ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮش‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ از ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ‬ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺎد و ارم‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪي ﻧﺎﭘﺎك ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﻣﯿﺎن اﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﺣﺮﻣﺖ و اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارد‪ ،‬آن را ﺣﻼل ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ!‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ وﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﻣﯽﭼﺴﺒﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي‬
‫ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻔﺮ ﺳﺰاوار ﯾﮑﯽ از آن دو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫)ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻔﺮ وﺻﻠﻪي آنﺷﺨﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد( و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدش‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪396‬‬

‫از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ زﺑﺎن و ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ را از ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﺗﺼﻮر و ﻣﯿﻞِ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪزﺑﺎن ﻧﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدن ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺗﮑﻔﯿﺮ‪ ،‬ﺣﻖّ اﯾﻦ و‬
‫آن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آنِ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﮑﻔﯿﺮش ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎ‪ ،‬او را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬و آنﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ او را ﺗﮑﻔﯿﺮ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا‪ ،‬و آنﺷﺨﺺ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬وي ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺴﺒﺖ دادن ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﭼﻮن »ﮐﺎﻓﺮ« و‬
‫»دﺷﻤﻦ ﺧﺪا« ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ در ﻋﻨﻮان ﺑﺎب ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ دلﻫﺎ و زﺑﺎنﻫﺎﯾﻤﺎن را از ﺑﺎورﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺎن زﯾﺎنآوري ﮐﻪ ﺧﺸﻢ او را در‬
‫ﭘﯽ دارد‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -327‬ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ‬

‫َّ َّ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬

‫ﺎن‪َ ،‬وﻻ‬
‫‪ -١٧٤٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻟيﺲ الﻤﺆﻣِﻦ ﺑﺎﻟﻄﻌ ِ‬
‫َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ِي«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺎن‪َ ،‬وﻻ اﻟﻔﺎﺣ ِِﺶ‪َ ،‬وﻻ اﺒﻟﺬ‬
‫الﻠﻌ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ ﻃﻌﻨﻪزن‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺪدﻫﻦ و ﺑﺪرﻓﺘﺎر )و ﺑﯽﺷﺮم( ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َّ َ َ ُ َ‬ ‫اﻟﻔ ْﺤ ُﺶ ِﻲﻓ َ ْ‬
‫َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺷ ٍء إﻻ ﺷﺎﻧﻪ‪َ ،‬وﻣﺎ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﺎ ﺎﻛن‬
‫‪ -١٧٤٤‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ﻲﺷ ٍء إﻻ زاﻧﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫َ َُ‬ ‫ﺎء ِﻲﻓ َ ْ‬ ‫َﺎﻛ َن َ‬
‫اﺤﻟ َﻴ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﮔﻔﺘﺎري و ﺑﯽادﺑﯽ در ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را زﺷﺖ و ﻣﻌﯿﻮب ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ در ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن زﯾﻨﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5381 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪320 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪] .1610‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1563‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5655 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1607 :‬‬
 ‫‪ -328‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ادﯾﺒﺎﻧﻪ ﺣﺮف زدن و ﺗﮑﻠﻒ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻮام ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن واژهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس‬

‫ً‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ َ ِّ ُ َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻫﻠﻚ الﻤﺘﻨﻄﻌﻮن« ﻗﺎلﻬﺎ ﺛﻼﺛﺎ‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪‬‬
‫‪ -١٧٤٥‬ﻋﻦ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و‬
‫دﻧﯿﻮي( ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي و زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫اﷲ �ﺒﻐِﺾ اﺒﻟَﻠِﻴﻎ‬ ‫‪ -١٧٤٦‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن‬
‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ‬ ‫َ ِّ َ َّ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫ﺎل اﺬﻟي �ﺘﺨﻠﻞ ﺑِﻠِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ ﻛﻤﺎ �ﺘﺨﻠﻞ اﺒﻟَﻘ َﺮة«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪،‬‬
‫ﻣِﻦ الﺮﺟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬اﻓﺮاد‬
‫زﺑﺎنآوري را ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎن ﮔﺎو زﺑﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن را در دﻫﺎن ﻣﯽﭼﺮﺧﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﻣﯽدارد«‪.‬‬
‫� ْﻢ إ ِ َ َّ‬
‫ﻲﻟ‪،‬‬
‫َّ ْ َ ِّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫‪ -١٧٤٧‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن ﻣِﻦ أﺣﺒ‬
‫َ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ً َّ َ ْ َ َ ُ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ِّ‬ ‫ْ ُ ِّ َ ْ ً َ َ َ َ‬
‫إﻲﻟ‪ ،‬وأ�ﻌﺪ� ْﻢ ﻣِ�‬ ‫وأﻗ َﺮ�ِ� ْﻢ ﻣِ� �ﻠِﺴﺎ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬أﺣﺎ ِﺳﻨ�ﻢ أﺧﻼﻗﺎ‪ ،‬و�ن أ�ﻐﻀ�ﻢ‬
‫َّ ْ َ ُ َ ُ َ َ ِّ ُ َ ُ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎرون َوالﻤتﺸﺪﻗﻮن َوالﻤﺘﻔﻴ ِﻬﻘﻮن«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬ ‫ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬اﻟﺮﺜﺛ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺰو ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد‬
‫ﻧﺰد ﻣﻦ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻨﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ در ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﻧﻈﺮ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ؛ و ﻣﺒﻐﻮضﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ و دورﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ از ﻣﻦ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻓﺮاد‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2670 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 148‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1875 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.880 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2201 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪791 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪] .1642‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 636‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪399‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ادﯾﺒﺎﻧﻪ ﺣﺮف زدن و ﺗﮑﻠﻒ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻋﻮام ﺑﺎ ﺑﻪ ‪...‬‬

‫ﭘ‪‬ﺮﺣﺮف‪ -‬ﯾﺎ ور‪‬اج‪ -‬و ﻻفزﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دﻫﺎنِ ﭘ‪‬ﺮ و ژﺳﺖ‪ ‬اﻓﺮاد ﺳﺨﻨﻮر ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺘﮑﺒﺮان«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻧﺤﻮهي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫َ َ‬
‫اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﺎﻛن‬
‫�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ‬‫ََُْ ْ َ ْ‬ ‫ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫ﺖ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬ ‫اﻵﺧ ِﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ ً ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ‬
‫ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ‬
‫اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ذات ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﺎﯾﻪي اﻟﻔﺖ و ﻣﺤﺒﺖ‬
‫دوﺳﺘﺎن و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪:‬‬
‫ﯾﺎ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺗﻼوت ﻗﺮآن‪ ،‬ذﮐﺮ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺎﺣﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ذات‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‬
‫و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﺷﻤﺎ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎﻧﺘﺎن را آزار ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺒﺎح‪ ،‬اﻟﻔﺖ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽآورد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﮑﺲِ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻃﻌﻨﻪ زدن و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ‬
‫ﻃﻌﻨﻪزن‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺪدﻫﻦ و ﺑﺪرﻓﺘﺎر )و ﺑﯽﺷﺮم( ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻃﻌﻨﻪزن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺮدم ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧَﺴ‪‬ﺐ و ﺗﺒﺎر دﯾﮕﺮان ﻃﻌﻨﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫داراي اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﯽ اﯾﻤﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺮمﺧﻮ‪ ،‬آرام و ﻣﺘﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺪون ﺗﮑﻠﻒ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﻓﺎت زﺑﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ور‪‬اج و‬
‫ﭘﺮﺣﺮف ﺑﺎﺷﺪ و ژﺳﺖ اﻓﺮاد ﺳﺨﻨﻮر را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮد و ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ادﯾﺒﺎﻧﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و از واژهﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﺠﺐ‬
‫آدم ﺑﺎﺳﻮاديﺳﺖ! ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮ ‪‬د ﻣﺮدم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﺗﮑﻠﻒ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎﺳﻮاد و اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ادباﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ ادﯾﺒﺎﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1519‬ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪400‬‬

‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي( ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي و زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺎدت و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ رويﮐﺮد‬
‫ﻧﺎﻣﺄﻧﻮﺳﯽ دارﻧﺪ و ﺑﯽﻣﻮرد ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻼك‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﺳﻼم‪ ،‬در اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي دارد ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ب‬ ‫ۡ َ ۡ ُ َّ َ ّ‬
‫ﯾﮏ از آنﻫﺎ راهﮔﺸﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎريﺳﺖ‪ .‬ٱ�مد ِ�ِ ر ِ‬
‫ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫�‪.‬‬ ‫ِ‬
‫***‬
‫‪ -329‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽام ﭘﻠﯿﺪ و ﺧﺮاب اﺳﺖ«‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ‬
‫دارد‬

‫ْ‬ ‫َ ُ َ َّ َ َ ُ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٧٤٨‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ َّ‬

‫�ﻦ‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻘﻮﻟﻦ أﺣﺪ�ﻢ‪ :‬ﺧﺒﺜﺖ �ﻔﻲﺴ‪َ ،‬وﻟ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُْ َ َ ْ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻴﻟَﻘﻞ‪ :‬ﻟ ِﻘﺴﺖ �ﻔﻲﺴ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺎﻟَﻢ ﭘﻠﯿﺪ و‬
‫ﺧﺮاب اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺎﻟَﻢ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺖ«‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮِ دل ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺷﺪ و‬ ‫ﺖ« و »ﻟَﻘ َﺴ ْ‬ ‫]ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪َ » :‬ﺧﺒُﺜَ ْ‬
‫ِ‬
‫ﺖ« ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﻠﯿﺪي ﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﺳﺘﻔﺎده از‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻬﻮع اﻓﺘﺎد؛ اﻣﺎ واژهي » َﺧﺒُﺜَ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ واژهﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6179 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2250 :‬‬

‫)‪ (2‬ادب ﻧﺒﻮي اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺳﺘﻔﺎده از واژهﻫﺎ ﻧﯿﺰ‪ ،‬واژهاي را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﻮد و در‬
‫آن‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﯾﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺪي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﺎمﻫﺎي ﺑﺪ را ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ادب را در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -330‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﻋﻨﻮانِ »ﮐَﺮْم« ﺑﺮاي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد‬

‫َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٧٤٩‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﺴﻤﻮا اﻟ ِﻌﻨ َﺐ الﻜ ْﺮم‪ ،‬ﻓﺈن الﻜ ْﺮم‬
‫ُ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﻤﺴﻠ ُِﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َُ ُ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ ْ‬
‫رواﻳﺔ لﻠﺒﺨﺎري ومﺴﻠﻢ‪�» :‬ﻘﻮلﻮن الﻜ ْﺮم‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫رواﻳﺔ‪» :‬ﻓﺈ�ﻤﺎ الﻜ ْﺮم ﻗﻠ ُﺐ الﻤﺆﻣ ِِﻦ«‪ .‬و�‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َّ َ َ ْ ُ َ ْ ُ ُ ْ‬
‫إ�ﻤﺎ الﻜﺮم ﻗﻠﺐ الﻤﺆﻣ ِِﻦ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﮕﻮر را ﮐَﺮْم ﻧﻨﺎﻣﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﮐَﺮْم‪ -،‬ﻋﻨﻮاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‪ -‬ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬زﯾﺮا ﮐَﺮْم ﻓﻘﻂ ﻗﻠﺐ ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪)» :‬ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻧﮕﻮر( ﮐَﺮْم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐَﺮْم‪،‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺟﺰ‪ -‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‪ -‬ﻗﻠﺐ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ْ ُ ُ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬
‫�ﻦ ﻗﻮلﻮا‪:‬‬ ‫ﺑﻦ ُﺣﺠﺮ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻘﻮلﻮا‪ :‬الﻜﺮم‪َ ،‬وﻟ ِ‬ ‫واﺋﻞ ِ‬
‫‪ -١٧٥٠‬وﻋﻦ ِ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َََُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫واﺤﻟﺒﻠﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻟ ِﻌﻨ ُﺐ ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺠﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺑﻪ اﻧﮕﻮر( "ﮐَﺮْم" ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛‬
‫) ‪(4‬‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ "ﻋﻨَﺐ" و َ‬
‫"ﺣﺒَﻠﻪ" ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‪.‬‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6183 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2247 :‬‬

‫)‪ (2‬ﮐَﺮْم ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي واژهي ﮐَﺮَم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاريﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺮاب‪،‬‬
‫ﮐَﺮْم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﭘﯽِ ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ از ﺳﺮِ ﻣﺴﺘﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﺎوت ﻣﯽﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ واژهي ﮐَﺮْم‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺮبﻫﺎ ﯾﺎدآورِ ﺷﺮاب ﺑﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ آﻧﺎن را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ واژه ﺑﺮاي‬
‫اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻣﻮﻣﻦ و ﻗﻠﺐ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2248 :‬‬
‫)‪ (4‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬اﺳﻢ ﯾﺎ واژهي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن ﺑﻪﮐﺎر رود‪ .‬ر‪.‬ك‪:‬‬
‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪403‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮدن ﻋﻨﻮانِ »ﮐَﺮم« ﺑﺮاي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد‬

‫ﺷﺮح‬
‫َ َُ ْ َْ‬
‫ﺖ �ﻔﻲﺴ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬ ‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻛﺮاﻫﺔ ﻗﻮﻪﻟ‪ :‬ﺧﺒﺜ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽام‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪ و ﺧﺮاب اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﺎه وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽِ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرد؛ اﻣﺎ ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬دروﻧﯽاش ﺑﻪ ﭘﻠﯿﺪي ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻔﺴﻢ‪ ،‬ﺧﺒﯿﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭼﯿﺰي درﺑﺎرهي وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬از ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻫﻢﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪي ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺎﻟَﻢ‪ ،‬ﺧﺮاب و ﭘﻠﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ«‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺎﻟَﻢ ﺧﻮش ﻧﯿﺴﺖ«؛ زﯾﺮا واژهي ﭘﻠﯿﺪ و ﺧﺮاب‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻧﻔﺲﻫﺎي‬
‫ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺧﺒﯿﺚ و ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫س فَ َ� َ� ۡق َر�ُوا ْ ٱل ۡ َم ۡسج َد ٱ ۡ َ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون َ َ‬
‫� ‪ٞ‬‬
‫� َرام﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٨ :‬‬ ‫ِ‬ ‫��‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِ�ما ٱلم ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ِلط ّيب َ‬
‫� َوٱ َّ‬ ‫لط ّي َ�ٰ ُ‬
‫ت ل َّ‬ ‫ت َوٱ َّ‬ ‫َ َ َ ُ َ ۡ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ َٰ ُ ۡ َ‬
‫لط ّي ِ ُبون‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ �‬‫ٰ‬ ‫ي�‬ ‫ب‬ ‫خ‬ ‫ِل‬ ‫ل‬ ‫ون‬ ‫يث‬‫ِ‬ ‫ب‬‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ث‬ ‫ي‬‫﴿ٱ�بِي�ت ل ِل ِ‬
‫ب‬ ‫خ‬
‫ل َّ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٦ :‬‬ ‫ت﴾‬‫ِلط ّيِ�ٰ ِ‬
‫زﻧﺎن ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎك و ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار زﻧﺎن ﻧﺎﭘﺎﮐﻨﺪ‪ .‬و زﻧﺎن ﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار‬
‫ﻣﺮدان ﭘﺎﮐﻨﺪ و ﻣﺮدان ﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار زﻧﺎن ﭘﺎك‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُُْ‬
‫ﷲ ِﻣ َﻦ اﺨﻟُﺒُ ِﺚ واﺨﻟَﺒﺎﺋِ ِﺚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﭘﻠﯿﺪي و ﻧﯿﺰ از ﺷﺮّ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه‬
‫»أﻋﻮذ ﺑﺎ ِ‬
‫ﻣﯽﺟ‪‬ﺴﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن واژهﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ را ﺑﺮاي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺧﻮب‬
‫و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺒﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺟﺎي آن‪ ،‬از واژهﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﻋﻨﻮان ﮐَﺮْم ﺑﺮاي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد«؛ ]زﯾﺮا ﮐَﺮْم‬
‫ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي واژهي ﮐَﺮَم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاريﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﯽ ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ از ﺳﺮِ ﻣﺴﺘﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﺎوت‬ ‫ﺷﺮاب‪ ،‬ﮐَﺮْم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﭘ ِ‬
‫ﻣﯽﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ واژهي ﮐَﺮْم ﺑﺮاي ﻋﺮبﻫﺎ ﯾﺎدآورِ ﺷﺮاب ﺑﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ آﻧﺎن را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪404‬‬

‫ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ واژه ﺑﺮاي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻣﻮﻣﻦ و ﻗﻠﺐ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪[.‬‬
 ‫‪ -331‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از وﺻﻒ زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي زن ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺿﺮورت و ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ازدواج ﺑﺎﺷﺪ‬

‫َ َُ َ ََ ََ ََ‬ ‫َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫ﺎﺮﺷ الﻤ ْﺮأة الﻤ ْﺮأة‪� ،‬ﺘ ِﺼﻔﻬﺎ‬
‫‪ -َ ١٧٥١‬ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﺒ ِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ َ‬
‫إﻴﻟﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺟﻬﺎ ﻛ�ﻧﻪ �ﻨﻈﺮ‬ ‫ل ِﺰو ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ زﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪنِ زﻧﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫را ﻟﻤﺲ ﮐﻨﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﻪ آن ﺑﻨﮕﺮد‪ -‬و ﺳﭙﺲ او را ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﭼﻨﺎن وﺻﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ آن زن ﻣﯽﻧﮕﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻬﯽ از وﺻﻒ زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي زن ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺿﺮورت و ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ازدواج ﺑﺎﺷﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي زﻧﯽ را ﻧﺰد ﻣﺮد‪ ‬ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ آن ﻣﺮد‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر آن زن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎ او ازدواج ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ زن ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ ﺗﺎ در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎ وي ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﯽ ﻧﺰد‬
‫ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮد‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي زﻧﯽ ﻧﺎﻣﺤﺮم را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺿﺮرِ ﺧﻮدش‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﻮد و ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬آن زن را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻫﻮو ﺑﺮ ﺳﺮِ وي ﺑﯿﺎورد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ‬
‫در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻓﺮاش ﯾﺎ‬
‫ﭼﻨﺪﻫﻤﺴﺮي ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺟﺴﻤﯽ و ﻣﺎﻟﯽ دارد‪ ،‬ﺗﻌﺪد‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﯾﺎ ازدواج ﺑﺎ ﭼﻬﺎر زن‪ ،‬رواﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﺴﻞ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ را در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺧﻮد اﯾﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪.5240 ،‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪406‬‬
‫َ ۡ ۡ ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ ْ َ َ َ ً َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ٰٓ َ َّ َ ُ ْ‬
‫� �� � ُعولوا ‪﴾٣‬‬ ‫﴿فإِن خِفتم �� �عدِلوا ف� ٰحِدة أو ما ملكت �ي� ٰن� ۚم � ٰل ِك أد‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣ :‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﮏ زن ﯾﺎ ﮐﻨﯿﺰاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎل ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ آنﮐﻪ ﺳﺘﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﻧﯽ را ﻧﺰد ﻣﺮدي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ وﺻﻒ ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﯾﺎ ﺿﺮورﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺳﺒﮏﺳﺮ ﻧﺰد‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر از زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -332‬ﺑﺎب‪ :‬اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ!‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ و ﺟﺪي درﺧﻮاﺳﺘﺶ‬
‫را ﻣﺴﺄﻟﺖ ﮐﻨﺪ‬

‫ْ‬ ‫َّ ُ ْ‬ ‫َُ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٧٥٢‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻘﻮﻟ َّﻦ أﺣﺪ� ْﻢ‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ إن‬
‫َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ُ ْ َ‬ ‫ْ ْ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ َّ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﺷﺌﺖ‪ ،‬الﻠﻬ َّﻢ ْارﻤﺣ ِ� إن ِﺷﺌﺖ؛ ِ َﻴﻟﻌ ِﺰم الﻤﺴﺄﻟﺔ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻣﻜ ِﺮهَ ﻪﻟُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺎﻇ ُﻤ ُﻪ َ ْ‬
‫َََ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫ْ ْ ْ ْ َ‬
‫ﻲﺷ ٌء‬ ‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻻ �ﺘﻌ‬ ‫ﻈﻢ الﺮ�ﺒﺔ ﻓﺈن‬ ‫�ﻦ ِﻴﻟَﻌﺰِم َوﻴﻟُﻌ ِ‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪َ » :‬وﻟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫رواﻳﺔ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ ْ َ‬
‫أ�ﻄﺎهُ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ!‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ و ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺎري‪ -‬ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎاﺻﺮار و ﭘﺎﻓﺸﺎري و ﺑﻪﺟﺰم دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و رﻏﺒﺖ و اﻣﯿﺪش را ﺑﺰرگ و ﺟﺪي ﻧﺸﺎن دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ دادن ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و دادن ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َََ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ََْْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إذا دﺎﻋ أﺣﺪ� ْﻢ ﻓﻠﻴﻌ ِﺰم الﻤﺴﺄﻟﺔ‪ ،‬وﻻ‬
‫َ‬
‫‪ -١٧٥٣‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ ُ َ َّ َّ ُ َّ ْ ْ َ َ َ ْ‬
‫�ﻘﻮﻟﻦ‪ :‬الﻠﻬﻢ إن ِﺷﺌﺖ ﻓﺄﻋ ِﻄ ِ�‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ مﺴﺘﻜ ِﺮه ﻪﻟ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد ﺟﺪ‪‬ي و ﻣ‪‬ﺼ‪‬ﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ و ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺎري‪ -‬ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪6339 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2679 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺷﺎرح‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺎرت‪» ‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ«‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺗﺤﺖ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن و ﯾﺎ ﻣﺠﺒﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت در دﻋﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪6338 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2678 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪408‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ و ﺟﺪي ﻣﺴﺄﻟﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎ رﻫﺎﯾﯽ از ﺷﺮ و ﺑﺪي‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎهﮔﺎﻫﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺪارد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮕﺎﻧﻪ ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن دل ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و دلﻫﺎ رو ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯽادﺑﯽﺳﺖ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ! ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﺣﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺑﯽﻧﯿﺎزم!‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﺪﻧﻢ ﺑﯿﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎ؛ ﻣﻬﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ!« از اﯾﻦرو ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﮐﺮدن‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮑﺮوه ﺗﺤﺮﯾﻤﯽﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در دﻋﺎﯾﺶ ﺟﺪي و ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﺑﺎ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﺴﺄﻟﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﻨﺪهاي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺶﮔﺎه‬
‫ذاﺗﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺳﺘﻮده ﻋﺮض ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش‪ ،‬رﺣﻤﺖ و‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ از اﷲ‪ ‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﺎ »انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﺮ دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺟﺪي و ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا دﻋﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽِ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﯽاﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮدنِ آن ﺑﺮاي دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻇﻦ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺘﺶ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺎري‪ -‬ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺳﺎزد«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﷲ‪ ‬ﺗﻮ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ ،‬ﺑﻪ اراده و ﻣﺸﯿﺖ او ﺑﻮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﯿﺎﻣﺮزد‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ اراده و ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮدش ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاي را ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ‪ ‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ آﻣﺮزﯾﺪن را ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﺷﻮار ﻣﯽﭘﻨﺪارد! در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﯿﭻ درﺧﻮاﺳﺖ ﯾﺎ دﻋﺎﯾﯽ‬
 ‫‪409‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ‪...‬‬

‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮدان«‪» ،‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺪه«‪» ،‬ﯾﺎ اﷲ!‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ«؛ اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬در دﻋﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از‬
‫ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮِ ﻣﺮا ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ رﻗﻢ زدهاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻟﻄﻒ ﮐﻨﯽ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ دﻋﺎ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫إﻻ ّ‬‫َ ُ ّ ْ َ َ َ َّ‬
‫اﺪﻟﺎﻋء«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دﻋﺎ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺮد اﻟﻘﻀﺎء‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﻋﺎ‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﯾﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮ را دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫آنرا ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞِ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺪ‪‬ر‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻣﺸﮑﻞ ﺧﻮد دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ رﻗﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﺘﺎن را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻧﻔﺲِ اﯾﻦ دﻋﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﺮا ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ«‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﻢ را‬
‫ﺣﻞ ﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺎنِ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻫﻤﻪي ﻣﺸﮑﻼﺗﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺒﺎرتﻫﺎي درﺳﺖ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا از ﻓﻘﺮ‬
‫وﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺶ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ د‪‬ه ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﻢ را ادا ﮐﻨﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرتﻫﺎي درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﻠﻮدارِ او ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻣﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در‬
‫دﻋﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ و ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد را ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َُ َ َ ُ ُ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻦ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﻘﻮﻟ َّﻦ أ َﺣﺪ� ُﻢ‪ :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ إِن‬
‫ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫ﺌﺖ‪ ،‬الﻠَّ ُﻬ َّﻢ ْ‬
‫ار َﻤﺣْ� إ ْن ﺷ َ‬
‫ﺌﺖ‪ِ ،‬ﻴﻟَ ْﻌ ِﺰمِ ال َﻤ ْﺴﺄﻟﺔ‪ ،‬ﻓ ِﺈﻧﻪ ﻻ ُﻣﻜ ِﺮ َه ُﻪﻟ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ﺷ َ‬
‫ِ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ و‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.7687 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7477 ،6339) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2679 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪410‬‬

‫ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را ‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺎري‪ -‬ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد« و ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﺎري ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺑَ َ‬
‫ﺄس؛‬
‫ﺎء ُ‬‫إن َﺷ َ‬‫َ ُ ٌ ْ‬
‫اﷲ«‪.‬‬ ‫ﻃﻬﻮر‬
‫ﺎء ُ‬ ‫ْ‬
‫ﻮر إن َﺷ َ‬
‫ﺄس« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺸﮑﻞ و رﻧﺠﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪َ » .‬ﻃ ُﻬ ٌ‬‫»ﻻ ﺑ َ َ‬
‫اﷲ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬انﺷﺎءاﷲ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪهي ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ »انﺷﺎءاﷲ« ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي ﺧﺒﺮيﺳﺖ؛ ﻧﻪ دﻋﺎﯾﯽ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪي ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺑﺎ رﻫﻨﻤﻮد‪‬‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -333‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‬

‫َُ ُ َ َ َ ُ ََ َ ُ ٌَ‬ ‫َ‬ ‫ﻤﺎن‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ََْ َ‬

‫ﺎء ﻓﻼن؛‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻘﻮلﻮا‪ :‬ﻣﺎ ﺷﺎء اﷲ وﺷ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ اﻴﻟ ِ‬‫‪ -١٧٥٤‬ﻋﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ ِ‬
‫ْ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َ َ ُ َ ٌ‬
‫َوﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎء ﻓﻼن«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫�ﻦ ﻗﻮلﻮا‪ :‬ﻣﺎ ﺷﺎء اﷲ‪� ،‬ﻢ ﺷ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾ‪‬ﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻓﻼﻧﯽ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺮاﻫﺖ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺮف »واو« در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮاﺑﺮي را‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻓﻼنﺷﺨﺺ را ﺑﺎ اﷲ‪ ‬در‬
‫اراده و ﻣﺸﯿﺖ‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن و ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ارادهي ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﻠﻖ از‬
‫آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و او ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮔﻔﺘﻦِ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﺎ رﻫﻨﻤﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﺒﺎح راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«؛ زﯾﺮا واژهي »ﺳﭙﺲ«‬
‫ُ‬
‫ﯾﺎ ﺣﺮف »� َّﻢ«‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻋﺒﺎرت‪» ‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ اراده و ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﻟﻬﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از اراده و‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬آنﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ و‬
‫ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ«؛ زﯾﺮا ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬آنﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ و ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ«؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ًّ‬
‫ﺣﺪ ُه«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﺮا ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ‬‫ﷲ ﻧﺪا‪ ،‬ﺑﻞ ﻗﻞ‪ :‬ﻣﺎ ﺷﺎء اﷲ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺟﻌﻠﺘ� ِ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﯽ؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ اﷲ ﯾﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪ .‬ﻟﺬا در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7406 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.137 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪.139 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪412‬‬

‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ اﷲِ ﯾﮑﺘﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﻮﯾﺾ و‬
‫واﮔﺬاري اﻣﺮ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬روي ﻣﯽدﻫﺪ و آنﭼﻪ او ﻧﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﺻﺮﯾﺢ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آنﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ و ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ آنﭼﻪ اﷲ و ﻓﻼﻧﯽ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺨﻠﻮق را در‬
‫زﻣﯿﻨﻪي اراده و ﻣﺸﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻢﺳﺎ ِن اﷲ‪ ‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ در ﺑﯿﻦ ﻟﻔﻆ ﺟﻼﻟﻪي اﷲ و ﻧﺎمِ ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬از ﺣﺮف‪ ‬ﺗﺮﺗﯿﺐ »ﻓﺎء« در زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺮف‪» ‬ﻓﺎء« اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻓﺎدهي ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺟﻮازِ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ‬
‫ﺣﺮف در ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﺎﺟﺎﯾﺰي را ﺑﺮاي ﻣﺮدم‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺷﺮﻋﯽ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﺮدم را ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ را ﺑﻪ آﻧﺎن آﻣﻮزش داد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺎدت دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ آن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ راهﻫﺎ و‬
‫ﻣﻮارد ﺟﺎﯾﺰ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن دﭼﺎر‬
‫ﺳﺮﺧﻮردﮔﯽ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ روشِ ﺷﺮﻋﯽ در ﺑﯿﺎن ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬راهﻫﺎ‬
‫و ﻣﻮارد‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﻟﻮط‪ ‬ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ ُّ ۡ َ َ‬
‫ان م َِن ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫� ‪َ ١٦٥‬وتذ ُرون َما خل َق ل� ۡم َر ُّ��م ّم ِۡن‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ت�تون ٱ�كر‬
‫َ ۡ َٰ ُ َۡ َ ُ ۡ َ ۡ ٌ َ ُ َ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[١٦٦ ،١٦٥ :‬‬ ‫ج� �م بل أنتم قوم �دون ‪﴾١٦٦‬‬ ‫أز� ِ‬
‫آﯾﺎ از ﻣﯿﺎن ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدﻫﺎ آﻣﯿﺰش ﻣﻰﮐﻨﯿﺪ؟! و ﻫﻤﺴﺮاﻧﻰ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺮاى ﺷﻤﺎ‬
‫آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬وا ﻣﻰﮔﺬارﯾﺪ؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮدم ﺗﺠﺎوزﮐﺎري ﻫﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪413‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬آﻧﭽﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‬

‫ُ ُ ْ ُ َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠٤ :‬‬ ‫ام ُنوا � �قولوا َ� ٰع َِنا َوقولوا ٱنظ ۡرنا﴾‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! )ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬راﻋﻨﺎ )ﻣﺮاﻋﺎﺗﻤﺎن را ﺑﮑﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻟﻔﻆ در زﺑﺎن ﻋﺒﺮي‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ اﺳﺖ(؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬أﻧﻈﺮﻧﺎ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ و اﻫﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬ﺧﺮﻣﺎي ﻣﺮﻏﻮﺑﯽ ﻧﺰد‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آوردﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻫﻤﻪي ﺧﺮﻣﺎﻫﺎي ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺮﻏﻮباﻧﺪ«؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺎع از اﯾﻦ ﺧﺮﻣﺎ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ دو ﺻﺎع‪ ،‬و دو ﺻﺎع‬
‫را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻪ ﺻﺎع از ﺧﺮﻣﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺑﺘﺪا ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي دارد‪ ،‬ﺑﻔﺮوﺷﯿﺪ و از ﭘﻮل آن‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎي‬
‫ﻣﺮﻏﻮب ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ«‪ (1 ).‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﯾﮏﺳﻮ از ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﺮﻣﺎ‬
‫ﺑﻪﺧﺮﻣﺎ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪ ،‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬راهﮐﺎر و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪاري ﺧﺮﻣﺎي ﻣﺮﻏﻮب‬
‫اراﺋﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،(7351 ،4247 ،2303 ،2202) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1593 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪.$‬‬
‫‪ -334‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ )ﯾﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﮐﺮدن( ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﺮ اوﻗﺎت ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺎ ﻧﮕﻔﺘﻦِ آن‪،‬‬
‫ﯾﮏﺳﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﺣﺮام ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮاﻫﺖ ﯾﺎ ﺣﺮﻣﺘﺶ ﭘﺲ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در اﻣﻮر ﺧﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﯾﺎ ﺣﮑﺎﯾﺎت ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﻧﮑﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎن ﯾﺎ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎر دارد و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺿﺮورت ﯾﺎ ﻋﺬر ﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬در‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ‬
‫واﺤﻟﺪﻳﺚ‬ ‫‪ -١٧٥٥‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ ْﺮزة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن ﻳ�ﺮهُ اﻨﻟَّﻮم �ﺒﻞ اﻟﻌِﺸﺎءِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ َ َ‬
‫�ﻌﺪﻫﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﺮزه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮابِ ﭘﯿﺶ از ﻋﺸﺎ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﺲ از‬
‫آن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫َ َ َّ َ َّ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺻ� اﻟ ِﻌﺸﺎء ﻲﻓ آﺧ ِِﺮ ﺣﻴﺎﺗ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺳﻠ َﻢ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪ -١٧٥٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫َ‬ ‫ﻰﻠﻋ َﻇ ْﻬﺮ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َْ ُ ْ َ ََ ُ ْ‬
‫اﻷر ِض اﻴﻟَﻮم‬ ‫ِ‬ ‫أس ﻣِﺌ ِﺔ ﺳﻨ ٍﺔ ﻻ �ﺒﻰﻘ مِﻤﻦ ﻫﻮ‬ ‫»أرأ�ﺘ�ﻢ ْﻴﻟﻠﺘ�ﻢ ﻫﺬِه؟ ﻓﺈن ﻰﻠﻋ َر ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ٌ‬
‫أﺣﺪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در واﭘﺴﯿﻦ روزﻫﺎي ﻋﻤﺮش ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻮن ﺳﻼم داد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺸﺐ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺻﺪ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺳﺎل ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ روي زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪568 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.647 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪116 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2537 :‬‬
‫)‪ (3‬اﺑﻮاﻟﻄﻔﯿﻞ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ واﺛﻠﻪ‪ ‬آﺧﺮﯾﻦ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎل ﯾﮑﺼﺪ و ده ﻫﺠﺮي درﮔﺬﺷﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات ﻧﺒﻮي ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪415‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ )ﯾﺎ ﻣﺠﻠﺲﮐﺮدن( ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‬
‫َّ ْ َ َ َّ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ َ ً ْ َ ْ‬ ‫�� ُﻬﻢ ْا� َﺘ َﻈ ُ‬
‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺠﺎءﻫ ْﻢ ﻗﺮ�ﺒﺎ ﻣِﻦ ﺷﻄ ِﺮ الﻠﻴ ِﻞ ﻓﺼ� ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ‪-‬‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫وا‬ ‫ﺮ‬ ‫أ�ﺲ‪‬‬ ‫‪ -١٧٥٧‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َّ ِ َّ َ َ ْ َ ُّ ُ َّ َ َ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َّ َ َ‬ ‫َْ‬
‫�ﻌ ِ�‪ :‬اﻟ ِﻌﺸﺎء‪� -‬ﻢ ﺧﻄﺒﻨﺎ ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻻ إن اﻨﻟﺎس ﻗﺪ ﺻﻠﻮا‪� ،‬ﻢ رﻗﺪوا‪ ،‬و�ﻧ�ﻢ ﻟﻦ ﺗﺰالﻮا ِﻲﻓ‬
‫َ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﻼ ٍة ﻣﺎ ا�ﺘﻈ ْﺮ� ُﻢ الﺼﻼة«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ ﺗﺸﺮﯾﻒ آورد و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ! ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ؛ و ﺷﻤﺎ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺪار ﻣﺎﻧﺪهاﯾﺪ‪ -‬از زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ«‪ .‬وي ﺳﭙﺲ اﻧﻮاع ﺳﺨﻦ‬
‫را ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫• ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﺮوه ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ ﯾﺎ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫• ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫• و ﺳﺨﻦِ ﻣﺒﺎح‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺣﺮام ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮاﻫﺖ ﯾﺎ ﺣﺮﻣﺘﺶ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻦِ ﻣﺒﺎح را ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ‪ ،‬دروغ‪ ،‬ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻓﯿﻠﻢﻫﺎ و‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺣﺮام‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻋﻤﺎل و ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺮاماﻧﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و‬
‫ﺣﺮام ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻨﺎه ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺒﺎح ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ ﮐﺮاﻫﺖ دارد‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺮام و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺎح‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺮام‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ -‬ﺑﺨﺶ‬
‫اﻋﻈﻢ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺠﻠﺲ ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﺷﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺗﺎ‬
‫دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم ﻧﺨﻮاﺑﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪي ﺧﻮاب‪ ،‬از ﻗﯿﺎم ﺷﺐ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺧﻮاب‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪600 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪] .640 ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1070‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪416‬‬

‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺴﺘﯽ و ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري در ﮐﺎري ﺷﺮﻋﯽ‬

‫ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ و ﯾﺎدﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﺘﻮن ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎن از ﺟﻬﺖ ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي ﯾﺎ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﺤﮑﺎم ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺴﺘﻦ اﺗﻔﺎﻗﯽ و ﻣﻘﻄﻌﯽ‬
‫ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﺮزه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮابِ ﭘﯿﺶ از ﻋﺸﺎ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﺲ از آن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﺷﺖ«؛ زﯾﺮا‬
‫ﺧﻮابِ ﭘﯿﺶ از ﻋﺸﺎ ﮐﺴﺎﻟﺖآور اﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻟﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺧﻮاب ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻧﻤﺎزش ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاب‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻋﺸﺎ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﺷﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﭼ‪‬ﺮت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪاﺧﺘﯿﺎرش ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﺮزه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﺷﺖ«؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﯿﺮي در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺘﺸﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -335‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺮ ﺑﺎز زدن زن از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش‪،‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ او را ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻋﺬري ﺷﺮﻋﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫َ َ َ َّ ُ ُ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫الﺮﺟﻞ ام َﺮأﺗﻪ إِﻰﻟ ﻓ َِﺮا ِﺷ ِﻪ‬ ‫‪ -١٧٥٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا دﺎﻋ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ َ‬
‫ﻓﺄﺑﺖ‪� ،‬ﺒﺎت ﻏﻀﺒﺎن ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺘﻬﺎ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺣﻰﺘ ﺗﺼﺒﺢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َّ َ َ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﺣﻰﺘ ﺗ ْﺮﺟﻊ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد‪ ،‬زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ و زن ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺮود و ﻣﺮد‪ ،‬ﺷﺐ را در ﺣﺎل ﺧﺸﻢ )ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ(‬
‫از ﻫﻤﺴﺮش ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آن زن را ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ آنﮐﻪ زن‪ -‬ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮﻫﺮش‪ -‬ﺑﺮﮔﺮدد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3237 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪] .1436 ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 286‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪ -336‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ زن در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي‬
‫وي‪ ،‬روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮد‬

‫َ ُّ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٧٥٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ِﻞ ل ِﻠﻤ ْﺮأة ِ أن ﺗﺼﻮم َوز ْوﺟﻬﺎ‬
‫َّ ْ‬ ‫َ َ َ َْ‬ ‫َ ٌ َّ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺷﺎﻫِﺪ إِﻻ ﺑِﺈذﻧ ِ ِﻪ‪َ ،‬وﻻ ﺗﺄذن ِﻲﻓ ﺑيﺘ ِ ِﻪ إِﻻ ﺑِﺈذﻧ ِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او‪ ،‬روزه)ي ﻧﻔﻞ( ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون‬
‫اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش راه دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﻣﺎم ﻧﻮوي‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد‪ ،‬زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮد ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ و زن ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺮود و ﻣﺮد‪،‬‬
‫ﺷﺐ را در ﺣﺎل ﺧﺸﻢ )و ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ( از ﻫﻤﺴﺮش ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آن زن را ﺗﺎ ﺻﺒﺢ‬
‫ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ آنﮐﻪ زن‪ -‬ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮﻫﺮش‪ -‬ﺑﺮﮔﺮدد«؛ زﯾﺮا ﺑﺮ زن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻋﺬري ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬دو ﺳﻮﯾﻪ اﺳﺖ و ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﻋﺎﻃﻔﯽ ﻫﻤﺴﺮش را درك ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٩ :‬‬ ‫وف﴾‬‫�وه َّن ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬‫﴿و� ِ‬
‫و ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎب دوم آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮاي زن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي‬
‫وي روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش راه دﻫﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب دو ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪي روزه؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫روزهي واﺟﺐ از اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ و ﻫﺮ زﻧﯽ ﺣﻖ دارد ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(8078 ،5195 ،4662) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ .(1679 ،1026) ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 287‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ زن در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي وي‪ ،‬روزهي ‪419 ...‬‬

‫روزهي واﺟﺐِ ﺧﻮد را ادا ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً زﻧﯽ از رﻣﻀﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ده روز روزهي ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫دارد و ﺗﺎ رﻣﻀﺎن ﺑﻌﺪي ﻓﻘﻂ ده روز ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻀﺎي اﯾﻦ ده روز را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د؛ ﭼﻪ ﺷﻮﻫﺮش اﺟﺎزه دﻫﺪ و ﭼﻪ راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ زﻧﯽ ده روز روزهي ﻗﻀﺎﯾﯽ دارد و ﺗﺎ ﻓﺮا رﺳﯿﺪن رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻣﺎه و ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮش ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ او را از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮاي زن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي وي روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا وﻗﺖ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻫﺴﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮش را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش اﺟﺎزه داد ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد و زن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ وي روزه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ‬
‫روزهي واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮد ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ زن‪ ،‬روزهي وي را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدش ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده اﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺣﺎل ﮐﻪ زن روزهي‬
‫واﺟﺐ را آﻏﺎز ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﻤﺎمِ آن ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ زن ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش‬
‫روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻃﻮل روز ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮِ روزهدار ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫روزهي زن ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن روزهي ﻧﻔﻞ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش روزه ﻧﻔﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮش ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ او‬
‫را دارد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻮدت اﺟﺎزه دادي ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮم؛ اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮل دادهاي‬
‫ﮐﻪ روزهام را ﻧﺸﮑﻨﯽ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدن روزهي زﻧﺶ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٤ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٤‬‬ ‫﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او‪ ،‬روزه)ي ﻧﻔﻞ( ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش راه دﻫﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺮدي‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‬
‫ﺣﻖ ﻧﺪارد وارد ﺧﺎﻧﻪام ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ زن ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﺷﺨﺺ اﺟﺎزهي ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮد را ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮدي‪ ،‬دل و ﺳﯿﻨﻪي ﻓﺮاﺧﯽ دارد‪ ،‬زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺎرم ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ورودﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺎزهي ورود‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ورود ﺗﮏﺗﮏ اﻓﺮاد‪ ،‬از ﺷﻮﻫﺮش اﺟﺎزه ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -337‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮم )ﻣﻘﺘﺪي( ﺳ‪‬ﺮَش را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم از‬
‫رﮐﻮع ﯾﺎ ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‬

‫َ ُ ُ ْ َ َََ َ َ ُ ََْ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫اﻹﻣ ِ‬
‫ﺎم‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻣﺎ �ﻰﺸ أﺣﺪ�ﻢ إِذا ر�ﻊ رأﺳﻪ �ﺒﻞ‬ ‫َ ِ‬‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٧٦٠‬ﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََْ َ ُ َ‬
‫ﺎر‪ ،‬أو �ﻌﻞ اﷲ ﺻﻮرﺗﻪ ﺻﻮرة ِﻤﺣ ٍ‬ ‫أن �ﻌﻞ اﷲ رأﺳﻪ رأس ِﻤﺣ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر؟« ]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَش را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺳﺮش را ﺑﻪ ﺳﺮ اﻻغ ﯾﺎ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻻغ‪،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ؟«‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬دراداﻣﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮاﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﯾﺎدآور‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺳﺮ از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻘﺘﺪي‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺮو ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ و اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز را ﭘﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮﻫﺎي اﻣﺎم‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﻪ‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﺮود؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎﺑﻊ اﻣﺎم ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﺑﺮ اﻣﺎم در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮ اﺣﺮام‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش از اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﻘﺘﺪي ﺗﮑﺒﯿﺮِ اﺣﺮام‪ -‬ﯾﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫آﻏﺎزﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ -‬را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از روي ﺳﻬﻮ ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزش را دوﺑﺎره ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ آن را از ﺳﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻘﺘﺪي‬
‫ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم ﺑﻪ رﮐﻮع ﯾﺎ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪﻋﻤﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞِ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮف زدن در ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻃﻞﮐﻨﻨﺪهي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز را ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ اﻣﺎم اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرود‪،‬‬
‫رﮐﻮع ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرود‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻣﮑﺮوه و از ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﻘﺘﺪي در‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ اﺣﺮام ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش از اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪691 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.427 :‬‬

 ‫‪421‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮم )ﻣﻘﺘﺪي( ﺳ‪‬ﺮَش را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم از رﮐﻮع ﯾﺎ ‪...‬‬

‫اﻣﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮ اﺣﺮام ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را دارد؛ درﺑﺎرهي ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﻣﺎم در ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن‬
‫ﺳﺮ از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﻫﺸﺪار داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَش را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺳﺮش را ﺑﻪ ﺳﺮ اﻻغ ﯾﺎ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻻغ‪،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ؟«‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن اﻻغ را از آن ﺟﻬﺖ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﻻغ را ﮐﻮدنﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺣﯿﻮان ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو آندﺳﺘﻪ از ﯾﻬﻮد ﮐﻪ ﺗﻮرات را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻻغ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َ َۡ‬
‫� ِم ُل أ ۡس َف َ‬ ‫َ َ ُ َّ َ ُ ّ ُ ْ َّ ۡ َ ٰ َ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َ َ‬
‫ارۢ�﴾‬ ‫﴿مثل ٱ�ِين �ِلوا ٱ�ورٮة �م لم � ِملوها كمث ِل ٱ� ِمارِ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[٥ :‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺗﻮرات ﻣﮑﻠّﻒ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫درازﮔﻮﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮم ﯾﺎ ﻣﻘﺘﺪي ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ‪‬ﺳﺮَش را ﭘﯿﺶ‬
‫از اﻣﺎم از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺎدت دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﻣﺎم ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و آﻧﺎن ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺳﺠﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آري؛‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻦ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز اﻗﺘﺪا ﮐﺮدهاي‪ ،‬اﮔﺮ در ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫َ ََ َ َ ْ َ‬
‫ﺎرﻛ ُﻌﻮا«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاي؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈذا ر�ﻊ ﻓ‬
‫َ ْ َُ‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم رﮐﻮع ﮐﺮد‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮوﯾﺪ«‪ .‬ﺣﺮف‪» ‬ﻓﺎء« در واژهي »ﻓﺎرﻛﻌﻮا«‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻘﺘﺪي ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﯾﺎ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻧﻤﺎزش ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﮑﺒﯿﺮ اﻣﺎم‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم ﺑﻪ‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﺮود؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم ﺳﺮ از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش ‪(5658 ،1236 ،1113 ،688) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 412 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&؛ و ﻧﯿﺰ‬
‫رواﯾﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 689 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪‬؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪722 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 414‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪ -338‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﻤﺮ ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮ در ﻧﻤﺎز‬

‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺼ ﻲﻓ الﺼﻼة ِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ ْ‬
‫اﺨﻟ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﻧُ ِ َ‬
‫�‬ ‫‪‬‬
‫َ‬
‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٧٦١‬ﻋﻦ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﻤﺮ‪ -‬ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮ‪ -‬در ﻧﻤﺎز ﻣﻨﻊ‬
‫ﺷﺪ‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1220 ،1219) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.545 :‬‬
 ‫‪ -339‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و‬
‫اﻧﺴﺎن اﺷﺘﻬﺎي ﺧﻮردن دارد و ﻧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ‬

‫َ ََ َ ْ َ َ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬

‫ﺮﻀة ِ ﻃﻌﺎمٍ ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫‪ -١٧٦٢‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻻ ﺻﻼة ِﺤﺑ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َُ َُ ُُ َْ ََ‬
‫ﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫وﻫﻮ ﻳﺪاﻓ ِﻌﻪ اﻷﺧﺒﺜ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ دو ﭘﻠﯿﺪي‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ادرار و ﻣﺪﻓﻮع‪ -‬ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ ﯾﺎ ﮐﻤﺮ در ﻧﻤﺎز«؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را روي ﺳﺎﻋﺪ دﺳﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ روي ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞِ ﻣﭻ و ﺳﺎﻋﺪ‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ ﺑﮕﺬارد و ﻫﺮ دو دﺳﺘﺶ را روي ﺳﯿﻨﻪاش ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﯿﺎمِ‬
‫ﭘﯿﺶ از رﮐﻮع و ﻧﯿﺰ در ﻗﯿﺎمِ ﭘﺲ از رﮐﻮع‪ ،‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﺒﻨﺪد؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ روي ﮐﻤﺮ ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را روي ﭘﻬﻠﻮي ﭼﭗ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎ و دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب‬
‫و ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪﻋﻘﻞ و ﭘﻨﺪار ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ دﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ داد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ ﮐﺮاﻫﺖ دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎب دﯾﮕﺮي ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن اﺷﺘﻬﺎي ﺧﻮردن دارد و ﻧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ«؛ وي ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.560 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪424‬‬

‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺻﺪاي ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺷﺎم ﻣﯽﺧﻮرد و ﭘﯿﺶ از ﺳﯿﺮ ﺷﺪن از ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﯽﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻓﮑﺮ و ﺣﻮاﺳﺶ ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻮاﺳﺶ ﺑﻪ ﻏﺬاﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﯿﺎﻟﯽ‬
‫آﺳﻮده و ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﴩح‪[٨ ،٧ :‬‬
‫َ َ َ‬ ‫ب ‪َٰ ٧‬‬
‫�� َر ّ�ِك فٱ ۡرغب ‪﴾٨‬‬ ‫نص ۡ‬ ‫﴿فَإ َذا فَ َر ۡغ َ‬
‫ت فَٱ َ‬
‫ِ‬
‫ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎﻓﺘﯽ‪) ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﻧﯿﺎﯾﺶ( ﺑﮑﻮش و ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت‬
‫روي ﺑﯿﺎور‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻋﺎدت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺴﺎزد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺳﻔﺮهي‬
‫ﺷﺎم ﯾﺎ ﻧﻬﺎر را ﻫﻨﮕﺎم اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﻬﻦ ﮐﻨﺪ!‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ و ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﺑﺮ او ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫آراﻣﺶ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ادرار و ﻣﺪﻓﻮع‪ ،‬ﺿﺮر ﺑﺪﻧﯽ ﻫﻢ دارد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮوم‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﺮو و ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻦ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﻮت ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺗﻨﮓ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ دارد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ‬
‫وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ؟ ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ دﯾﺪﮔﺎه ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا‬
‫ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎزش ﻗﻀﺎ ﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺑﺘﺪا ﻧﻤﺎزش را‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -340‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن در ﻧﻤﺎز‬

‫َ َ ُ ْ ََْ ُ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎرﻫ ْﻢ‬ ‫ﻣﺎلﻚ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎل أﻗﻮامٍ ﻳﺮ�ﻌﻮن أﺑﺼ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٦٣‬ﻋﻦ أ�ﺲ ﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ َّ َ‬
‫إِﻰﻟ الﺴﻤﺎءِ ﻲﻓ ﺻﻼﺗ ِِﻬﻢ‪ -‬ﻓﺎﺷﺘﺪ ﻗﻮﻪﻟُ ﻲﻓ ذل ِﻚ ﺣﻰﺘ ﻗﺎل‪ -:‬ﻴﻟَنﺘﻬ َّﻦ �ﻦ ذل ِﻚ ‪،‬أ ْو ﺘﻟُﺨﻄﻔ َّﻦ‬
‫َْ َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎرﻫ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫أﺑﺼ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در‬
‫ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟!« و در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺨﺘﯽ ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﯾﺎ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز آﯾﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽِ آﻧﺎن رﺑﻮده و زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از رﮐﻮع ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و »ﺳﻤﻊاﷲ‬
‫ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه« را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢﻫﺎ و ﺻﻮرﺗﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎزِ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪهاي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص در ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد؛‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دﻟﯿﻞ دوﻣﯽ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﭼﺸﻢﻫﺎ و ﺻﻮرت ﺑﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯽادﺑﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎزش را‬
‫ﺑﺎ ﺧﺸﻮع ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د و ﺳ‪‬ﺮش را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬آوردهاﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻗﺒﻠﻪ روي ﺑﯿﺎورد و اﮔﺮ ﺳ‪‬ﺮَش را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺘﯽ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ‬
‫از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز آﯾﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽِ آﻧﺎن رﺑﻮده و زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﭘﺲ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ؟‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.750 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪426‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﮕﺎﻫﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪهﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره‬
‫در ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﮕﺸﺖ را ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﺮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎرهاش را ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺶ‬
‫از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﻣﻘﺘﺪي ﺑﻪ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز را‪ -‬ﺑﻪوﯾﮋه در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺪاي اﻣﺎم را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد‪ -‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﻘﺘﺪي ﺻﺪاي اﻣﺎم را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ِّ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫ﺖ ﻫﺬا‬ ‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِ� ﺻﻨﻌ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ُّ‬ ‫ََْ‬
‫ِ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادم ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻗﺘﺪا ﮐﻨﯿﺪ و‬ ‫«‬‫ﻼﻲﺗ‬‫ﺻ‬ ‫ﻮا‬‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺘﻟ‬‫و‬
‫ِ ِ‬‫ﻲﺑ‬ ‫ﻮا‬‫ﻤ‬ ‫�‬‫ِﺘﻟﺄ‬
‫روش ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺮا ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ روش ﻧﻤﺎز را ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺗﮑﺎن ﺧﻮردن‬
‫رﯾﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﺮّي ﮔﺰارش دادهاﻧﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫روﺑﻪروي ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام را ﻧﯿﺰ‪ -‬ﮐﻪ ﮐﻌﺒﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ -‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰاري‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻧﯿﺰ در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﮕﺎه ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺣﺎلِ ﻃﻮاف ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻮاسِ ﻧﻤﺎزﮔﺰار را ﭘ‪‬ﺮت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻋﺒﺎدت ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‪-‬ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽداﻧﻢ‪ -‬ﻫﯿﭻ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﺣﺘﯽ ﺿﻌﯿﻔﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن‬
‫ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺷﻤﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 544 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪.‬‬

 ‫‪ -341‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف در ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﻋﺬر‬

‫َّ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﺎت ﻲﻓ الﺼﻼة ِ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻫ َﻮ‬
‫‪ -١٧٦٤‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻻﺘﻟﻔ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ ٌ َ ْ َ ُ ُ َّ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ‬
‫اﺧﺘِﻼس �ﺘﻠِﺴﻪ الﺸﻴﻄﺎن ﻣِﻦ ﺻﻼة ِ اﻟﻌﺒ ِﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف در ﻧﻤﺎز‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن از ﻧﻤﺎز ﺑﻨﺪه ﻣﯽرﺑﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إﻳﺎك واﻻﺘﻟ ِﻔﺎت ِﻲﻓ الﺼﻼة ِ‪ ،‬ﻓﺈن اﻻﺘﻟﻔﺎت‬ ‫‪ -١٧٦٥‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ َ َ ٌ َ‬
‫ِﻲﻓ الﺼﻼة ِ ﻫﻠﻜﺔ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن ﻻ ﺑﺪ‪ ،‬ﻓ ِﻲﻔ اﺘﻟَّﻄ ُّﻮ ِع ﻻ ِﻲﻓ اﻟﻔﺮ�ﻀ ِﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﻧﺲ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫اﻃﺮاف در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ؛ زﯾﺮا ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻫﻼﮐﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﭼﺎرهاي ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻦ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف در ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﺿﺮورت«‪ .‬اﻧﺴﺎن‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز در ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﭘﯿﺶﮔﺎه اﷲ‪ ‬ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ؛ ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‬
‫و ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﮕﺮي اﻟﺘﻔﺎت ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺘﻔﺎت ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻏﯿﺮ از ﻧﻤﺎز ﻓﮑﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ و ﺧﯿﺎلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ذﻫﻦ و ﻗﻠﺐ ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻣﯽﮔﺬرد و ﺿﺮرش از اﻟﺘﻔﺎت ﺑﺎ ﭼﺸﻢﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻓﻘﻂ‬
‫ﯾﮏدﻫﻢ ﺛﻮاب ﻧﻤﺎز و ﺣﺘﯽ ﮐﻢﺗﺮ از آن ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻗﻠﺒﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف ﯾﺎ ﮔﺮداﻧﺪن ﺻﻮرت ﺑﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﮕﺮدد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﺎﺳﺨﺶ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.751 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2193 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.9 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪428‬‬

‫از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& از اﯾﺸﺎن در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﻮال ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ اﺧﺘﻼس و ﺳﺮﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن از ﻧﻤﺎز ﺑﻨﺪه ﻣﯽرﺑﺎﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن در ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن دﺳﺖﺑ‪‬ﺮد ﻣﯽزﻧﺪ و او را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ‬
‫ﺑﻨﮕﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﺛﻮاب ﻧﻤﺎزش ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد؛ اﷲ‪ ‬رو ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻨﺪهاش دارد و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه از ﭘﺮوردﮔﺎرش روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ از او‬
‫روي ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف در‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻫﻼﮐﺖ اﺳﺖ«؛ اﻣﺎ اﮔﺮ از روي ﺿﺮورت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً ﺻﺪاي‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ و از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪاي ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﯾﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﺷﺪﯾﺪ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﮕﺎﻫﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺪاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﺮِ اﻧﺴﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪن‬
‫اﻧﺴﺎن از ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮﮔﺮدد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﺳﺮِ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ ﻧﮕﺎﻫﺸﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ و آنﺳﻮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬از ﺛﻮاب ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺠﺪهﮔﺎﻫﺶ ﺑﻨﮕﺮد و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -342‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﺮﻫﺎ‬

‫ُ َ ُّ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ ْ‬
‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻻ ﺗﺼﻠﻮا‬ ‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫اﺤﻟ‬ ‫ﻦ‬
‫ﺎز ﺑ ِ‬
‫‪ -١٧٦٦‬ﻋﻦ أﻲﺑ مﺮﺛ ٍﺪ ﻛﻨ ِ‬
‫َْ ُ َ َْ َ‬ ‫َ ُُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻮر‪َ ،‬وﻻ ﺠﺗﻠِﺴﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫إِﻰﻟ اﻟﻘ ِ‬
‫ﺒ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺮﺛﺪ‪ ،‬ﮐﻨّﺎز ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺼﯿﻦ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻪﺳﻮي ﻗﺒﺮﻫﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ و روي آنﻫﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.972 :‬‬

 ‫‪ -343‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻋﺒﻮر از ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار‬

‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫ِّ َّ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬

‫ث ﺑﻦ الﺼﻤ ِﺔ اﻷﻧﺼﺎرِ ِّي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﺤﻟﺎر‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻋﺒﺪ‬ ‫ﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻬ‬ ‫اﺠﻟ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٧٦٧‬ﻋﻦ‬
‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ َ َ َْ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ِّ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ َ ُّ َ ْ َ َ َ‬
‫� ﺧ�ا ﻪﻟُ ﻣِﻦ أن‬ ‫� ﻳﺪ ِي الﻤﺼ� ﻣﺎذا ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻟﺎﻜن أن ﻳ ِﻘﻒ أر� ِﻌ‬ ‫اﷲ‪» :‬لﻮ �ﻌﻠﻢ الﻤﺎر �‬
‫َ َ َْ َ َ ً َْ َْ َ َ ْ ً َْ َْ َ َ ًَ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ‬
‫� ﻳﺪﻳ ِﻪ«؛ ﻗﺎل الﺮاوي‪ :‬ﻻ أدرِي ﻗﺎل‪ :‬أر�ﻌ� ﻳﻮﻣﺎ‪ ،‬أو أر� ِﻌ� ﺷﻬﺮا‪ ،‬أو أر�ﻌِ� ﺳﻨﺔ‪.‬‬ ‫�ﻤﺮ �‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺟ‪‬ﻬ‪‬ﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺻﻤ‪‬ﻪي اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﭼﻪﻗﺪر‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﭼﻬﻞ‪ -‬روز ﯾﺎ ﻣﺎه ﯾﺎ ﺳﺎل‪ -‬ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮ از آن‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ«‪ .‬رواي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﭼﻬﻞ روز ﮔﻔﺖ ﯾﺎ‬
‫ﭼﻬﻞ ﻣﺎه ﯾﺎ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪510 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.507 :‬‬

 ‫‪ -344‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ آﻏﺎز ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﭘﺲ از ﺷﺮوع ﻣﺆذن ﺑﻪ‬
‫اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ‬
‫دﯾﮕﺮي‬

‫َّ‬ ‫َ ََ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٧٦٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮةَ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺖ الﺼﻼة ﻓﻼ ﺻﻼة إِﻻ‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أ�ِﻴﻤ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ ُ ََ‬
‫الﻤﻜﺘﻮ�ﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‪ -‬اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ﯾﺎ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮي درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.710 :‬‬

 ‫‪ -345‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﺨﺼﯿﺺ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي روزه و ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﻗﯿﺎم‬

‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُّ َ ْ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫�‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬ﻻ ﺨﺗﺼﻮا َﻴﻟﻠﺔ اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ ﺑ ِ ِﻘﻴﺎمٍ ﻣِﻦ � ِ‬ ‫ِ ِ‬‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٧٦٩‬ﻋﻦ‬
‫َ ُ ُُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺎم‪ ،‬إِﻻ أن ﻳ�ﻮن ِﻲﻓ ﺻﻮمٍ ﻳﺼﻮﻣﻪ‬ ‫� اﻷﻳ ِ‬
‫الﻠﻴ ِﺎﻲﻟ‪ ،‬وﻻ ﺨﺗﺼﻮا ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ ﺑ ِ ِﺼﻴﺎمٍ ﻣِﻦ � ِ‬
‫َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أﺣﺪ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻣﯿﺎن ﺷﺐﻫﺎ ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ را‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و از ﻣﯿﺎن روزﻫﺎ‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ را وﯾﮋهي روزه ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ اﯾﺎﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻃﺒﻖ ﻋﺎدﺗﺶ آن‬
‫را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ َّ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ إِﻻ‬ ‫‪ -١٧٧٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻻ ﻳﺼﻮﻣﻦ أﺣﺪ�ﻢ ﻳﻮم‬
‫َ ً ََُْ َ ََْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻳﻮﻣﺎ �ﺒﻠﻪ أ ْو �ﻌﺪهُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ را روزه ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ روزِ ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن را ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫َ َ َّ ُّ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺖ َﺟﺎﺑِﺮا‪ :‬أ�� اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻦ ﺻ ِ‬
‫ّ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ؟‬ ‫ﻮم ﻳﻮ ِم‬ ‫‪ -١٧٧١‬وﻋﻦ �ﻤﺪ ﺑﻦ �ﺒﺎ ٍد ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟ‬
‫َ َ ََ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻗﺎل‪� :‬ﻌ ْﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒ‪‬ﺎد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روزهي روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫َّ َّ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َ‬ ‫الﻤﺆﻣﻨ َ‬ ‫ُ ِّ ُ‬
‫اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ‬ ‫� ﺟﻮ�ﺮ�ﺔ ﺑﻨﺖ اﺤﻟﺎرث& أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬دﺧﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻳﻮم‬ ‫ِِ‬ ‫‪ -١٧٧٢‬وﻋﻦ أم‬
‫ْ‬ ‫َ ً‬ ‫َ ْ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ٌَ ََ َ َ ُ ْ‬
‫ﻮ� ﻏﺪا؟« ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻻ‪.‬‬ ‫ﺖ أم ِﺲ«؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﺗ ِﺮ�ﺪِﻳﻦ أن ﺗﺼ ِ‬ ‫و� ﺻﺎﺋ ِﻤﺔ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬أﺻﻤ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺄﻓ ِﻄﺮِي«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1144 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1985 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1144 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1984 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1143 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﺨﺼﯿﺺ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي روزه و ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ‪433 ...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪام آﻣﺪ و ﻣﻦ روزه ﺑﻮدم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ دﯾﺮوز روزه ﮔﺮﻓﺘﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﺮدا ﻗﺼﺪ روزه داري؟« ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ روزهات را ﺑﺎز ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻧﺪارد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻔﻞ دﯾﮕﺮي‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وارد‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮔﺮدد؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‬
‫را آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﻟﯿﻠﺶ ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎزي ﺟﺰ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎزي ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎز ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﯾﺎدش ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﻬﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم اﻗﺘﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺟﺪا ﻧﻤﯽﺷﻮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و اﻧﺴﺎن از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮش ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﺼﺮ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮش را ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآور‪‬د‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﺷﺮوع ﮐﺮده ﺑﻮد و در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره دو دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ‪:‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و از اداﻣﻪي آن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪.‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎه دوم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ اﺣﺮامِ ﻧﻤﺎز ﻓﺮضِ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ درﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﺷﺮوع ﮐﺮدهاﯾﺪ و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ و ﺷﻤﺎ ﻫﻨﻮز در رﮐﻌﺖ اول ﻧﻔﻞ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1986 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪434‬‬

‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ در رﮐﻌﺖ دوم ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫زودﺗﺮ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮض ﺑﺮﺳﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻣﮑﺎنِ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي در ﺑﯿﻦ دﻻﯾﻞ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي روزهي روز ﺟﻤﻌﻪ ﮔﺸﻮده و ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮداﻧﯿﺪن روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي روزه و ﻧﯿﺰ ﺷﺐ آن ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﻗﯿﺎم‪ ،‬ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻋﯿﺪي ﻫﻔﺘﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻔﺘﻪاي ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﻦ روز ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﻧﻬﯽ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا در ﺳﺎل‪ ،‬ﺣﺪود‪ ‬ﭘﻨﺠﺎه ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻧﻬﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫در ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و ﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻫﺮ ﺳﺎل‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ روز‪ ،‬ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و‬
‫ﯾﮏ روز ﻫﻢ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦرو ﻧﻬﯽ از‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ آن‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ روز ﻗﺒﻞ از ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ روز ﺑﻌﺪ از آن را‬
‫ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺮاﻫﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»از ﻣﯿﺎن ﺷﺐﻫﺎ ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﺨﺼﻮص ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و از ﻣﯿﺎن روزﻫﺎ‪،‬‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ را وﯾﮋهي روزه ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ اﯾﺎﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻃﺒﻖ ﻋﺎدﺗﺶ آن را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﻋﺎدت‬
‫دارد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﻣﺨﺼﻮص ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ روز‬
‫در ﻣﯿﺎن روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ روزِ روزهاش ﻣﺼﺎدف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫آن را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ روز ﻋﺮﻓﻪ ﯾﺎ روز ﻋﺎﺷﻮرا ﻣﺼﺎدف ﮔﺮدد‪،‬‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ روزه از ﺟﻬﺖ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ روزهي روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺼﺎدف ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫روز ﻋﺎﺷﻮرا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ روز ﭘﯿﺶ از آن‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ روز ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ‪ -‬ﯾﺎ روز ﭘﺲ از آن را ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻓﻘﻂ روز‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ را روزه‬
‫ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ روزِ ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن را ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام آﻣﺪ و‬
‫ﻣﻦ روزه ﺑﻮدم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ دﯾﺮوز روزه ﮔﺮﻓﺘﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻓﺮدا ﻗﺼﺪ روزه‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﺨﺼﯿﺺ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي روزه و ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ‪435 ...‬‬

‫داري؟« ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ روزهات را ﺑﺎز ﮐﻦ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ روزِ ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻌﻪ را روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬روزهي روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺰرﮔﻮارش ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻓﺮدا‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روز ﺷﻨﺒﻪ‪ -‬ﻗﺼﺪ‬
‫روزه داري؟« ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن روزهي ﻧﻔﻞ در روز ﺷﻨﺒﻪ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ روزهي روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ را ﻧﯿﺰ‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗَ ُﺼ ُ‬
‫ﻮمﻮا ﻳَ ْﻮ َم‬
‫َ‬ ‫َّ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َّ ُ َ‬
‫ﺎء َﺷ َﺠﺮةٍَ‬‫ﻮد ِﻋﻨَﺐ أ ْو ِﺤﻟَ َ‬‫�ﺪ أﺣﺪ�ﻢ إﻻ ﻋ‬ ‫َّ ْ‬
‫ٍ‬ ‫ﺮﺘض ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈِن لﻢ ِ‬ ‫الﺴﺒ ِﺖ إﻻ ِ�ﻴﻤﺎ ا� ِ‬
‫ُْ‬ ‫َْ‬
‫ﻓﻠﻴَ ْﻤ ُﻀﻐﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روز ﺷﻨﺒﻪ را روزه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ روزهاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ‪ -‬در روز ﺷﻨﺒﻪ‪ -‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ داﻧﻪاي اﻧﮕﻮر ﯾﺎ ﭘﻮﺳﺖ‪ ‬درﺧﺘﯽ‬
‫ﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺠ‪‬ﻮ‪‬د«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺘﺎد‪ ‬ﻣﺤﺪﺛﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﺑﺎز اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ‬
‫و ﺷﺎذ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ؛ ﻋﺪهي دﯾﮕﺮي از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از روزهي روز ﺷﻨﺒﻪ‬
‫ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ را ﺑﺎ روز ﺷﻨﺒﻪ روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬روزهي روز ﺷﻨﺒﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺮاﻫﺘﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز ﺷﻨﺒﻪ را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ را ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد در‬
‫»ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه و ﺣﺪﯾﺚ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ& در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري؛ و در ﻫﺮ دو‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روزهي روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﺷﻨﺒﻪ را ﻧﯿﺰ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮدﻣﺒﯿﻞﻣﺰاج ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ دم و ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪،‬‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮد ﯾﺎ ﺑﺪون ﺑﺮرﺳﯽ و ﺟﻤﻊﺑﻨﺪيِ دﻻﯾﻞ‪ ،‬از دﯾﮕﺮان ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮِ ﺳﻨﺪ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺤﺖ آن ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﺮ داﻧﺶﺟﻮ و ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮي‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪2092 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪1403 :‬؛ و اﻹرواء‪ ،‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.960 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪436‬‬

‫ﺑﻪوﯾﮋهي ﺑﺮاي داﻧﺶﺟﻮي ﻋﻠﻮم ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫اﺑﻌﺎد را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺘﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﻗﻮاﻋﺪ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺛﻘﺎت‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺷﺎذ ﺑﻮدن رواﯾﺖ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ آن را ﻧﭙﺬﯾﺮد؛ زﯾﺮا ﯾﮏ ﺧﻄﺎ در ﻧﻘﻞ ﮐﺠﺎ و ﺧﻄﺎ از روش اﺋﻤﻪي ﺛﺎﺑﺖ و ﺛﻘﻪ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ و ﻧﯿﺰ ﺧﻄﺎ از ﻗﻮاﻋﺪ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﺠﺎ؟‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬روزهي ﻧﻔﻞ در روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫روز ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن را ﻧﯿﺰ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -346‬ﺣﺮام ﺑﻮدن روزهي وﺻﺎل ﯾﺎ ﺑﻪﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‬

‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬

‫ﺎل‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫‪ -١٧٧٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة وﺎﻋ�ﺸﺔ‪ $‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ �� ‬ﻋ ِﻦ الﻮِﺻ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روزهي »وﺻﺎل«‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺪون اﻓﻄﺎر ﯾﺎ ﺧﻮردن ﭼﯿﺰي‪ -‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َّ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫‪ -١٧٧٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻮاﺻﻞ؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫ﺎل‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬إﻧﻚ ﺗ ِ‬‫ﺻ‬
‫ِ ِ ِ‬‫الﻮ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳ‬
‫ِّ َ ْ ُ ْ َ ُ ِّ ُ ْ َ ُ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫»إ� لﺴﺖ ﻣِﺜﻠ� ْﻢ‪ ،‬إ� أﻃﻌ ُﻢ َوأﺳﻰﻘ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از روزهي »وﺻﺎل«‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺪون اﻓﻄﺎر ﯾﺎ ﺧﻮردن ﭼﯿﺰي‪ -‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮد روزهي »وﺻﺎل« ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﺮق دارم؛ ﺑﻪ ﻣﻦ آب‬
‫) ‪(3‬‬
‫و ﻏﺬا داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1965 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1103 :‬؛ اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪:‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1964 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1105 :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪235‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1962 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1102 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻧﻮوي‪ /‬ذﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 235‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﻣﻦ ﻗﺪرت‪‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -347‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ‬

‫َ ُ ُ ََ َْ‬ ‫ْ َْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٧٧٥‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻷن �ﻠِﺲ أﺣﺪ� ْﻢ ﻰﻠﻋ ﻤﺟ َﺮةٍ‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َُ ْ َ َ َُ ََ ْ ُ َ َ ْ َ ٌْ َُ ْ ْ َْ َ ََ‬
‫ﻰﻠﻋ َ� ْ‬
‫ﺮﺒ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ٍ‬ ‫�ه ِ ﺧ� ﻪﻟ ﻣِﻦ أن �ﻠِﺲ‬
‫ﺟ ِ‬
‫�ﺘﺤ ِﺮق �ِﻴﺎﺑﻪ �ﺘﺨﻠﺺ إِﻰﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮ روي‬
‫ﭘﺎرهاي از آﺗﺶ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺑﺴﻮزد و ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺘﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮي ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.971 :‬‬

 ‫‪ -348‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﭻﮐﺎري ﻗﺒﺮ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن‬

‫ْ‬ ‫ْ ُْ َ َ َ َْ‬ ‫َ‬

‫اﻟﻘ ْ ُ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬وأن �ﻘﻌﺪ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪َ ،‬وأن‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أن �َﺼﺺ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٧٦‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُْ َ َ َْ‬
‫ﻳب� ﻋﻠﻴ ِﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮔﭻﮐﺎريِ ﻗﺒﺮ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي آن و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن روزهي وﺻﺎل ﯾﺎ ﺑﻪﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ«‪.‬‬
‫روزهي وﺻﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و در ﻣﯿﺎن‬
‫آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ روزهاي را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َۡ ۡ ۡ ۡ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُ ْ َ ۡ َ ُ ْ َ َّ ٰ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ ۡ ۡ َ ُ‬
‫� يتب� ل�م ٱ�يط ٱ��يض مِن ٱ�ي ِط ٱ�سودِ مِن ٱلفج ِر�‬ ‫﴿و�وا وٱ��وا ح‬
‫ۡ‬ ‫ُ َّ َ ُّ ْ ّ َ َ َ َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٧ :‬‬ ‫لصيام إِ� ٱ� ِل﴾‬ ‫�م أت ِموا ٱ ِ‬
‫و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺷﺘﻪي ﺳﻔﯿﺪ )ﺻﺒﺢ( از رﺷﺘﻪي ﺳﯿﺎه )ﺷﺐ( ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و‬
‫ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ و ﺳﭙﺲ روزه را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‬
‫ُ ْ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ َ ْ‬
‫� َﻣﺎ َﻋ َّﺠﻠﻮا اﻟ ِﻔ ْﻄ َﺮ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮدم در‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺰال اﻨﻟﺎس ِﺨﺑ ٍ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن ﻋﺠﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ« ﯾﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب اﻓﻄﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬آري؛ رﻫﻨﻤﻮد و دﺳﺘﻮر ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در‬
‫اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دو روزِ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺪون‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روزهي وﺻﺎل ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫َ َ ُّ ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ‬
‫الﺴ َﺤ ِﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ‬
‫إﻰﻟ َّ‬ ‫اﺻﻞ‬
‫اﺻﻞ ﻓﻠﻴﻮ ِ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓ�ﻳ�ﻢ أراد أن ﻳﻮ ِ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ روزهاش را‪ -‬ﺑﺪون اﻓﻄﺎر‪ -‬اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﺮ ﺑﻌﺪي‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﺑﮑﻨﺪ«‪ .‬از اﯾﻦرو روزهدار‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.970 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1957 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1098 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪440‬‬

‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﻓﻄﺎر ﻧﮑﻨﺪ و ﺗﺎ ﺳﺤﺮ‪ ،‬ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﭼﻨﯿﻦ روزهاي ﮐﻪ روزهي وﺻﺎل ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روي دلﺳﻮزي ﺑﺮ آﻧﺎن‪ ،‬از روزهي وﺻﺎل ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش را دارﯾﻢ‪ ،‬و‪ -‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ -‬روزهي وﺻﺎل‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺎري ﺑﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﻪ روزِ ﭘﯿﺎﭘﯽ روزه ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫َ َ َ َّ ْ ُ َ ُ ُ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻼل ﻣﺎه ﺷﻮال رؤﯾﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ل ْﻮ ﺗﺄﺧ َﺮ ال ِﻬﻼل ل ِﺰدﺗ� ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﻫﻼل رؤﯾﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ روزِ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰودم«‪ .‬اﯾﻦ را از آن ﺟﻬﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻬﺸﺎن ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ از روزهي وﺻﺎل ﺑﺎزآﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام‬
‫ﺑﻮدن روزهي وﺻﺎل اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ آن را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ دﻟﯿﻠﺸﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از روزهي وﺻﺎل‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آﺳﺎنﮔﯿﺮي ﺑﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮدش‬
‫را دارد‪ .‬وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روزهي وﺻﺎل‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آنﭼﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﻧﺰده روز ﭘﯿﺎﭘﯽ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫اﺟﺘﻬﺎد و ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮد‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﺤﺘﺮم در ﻗﺒﺮ ﻗﺮار دارد و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ اوﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺮ روي ﭘﺎرهاي از آﺗﺶ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺑﺴﻮزد و ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺘﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮي ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ‬
‫روي ﻗﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻫﻤﯿﺖ داد ِن ﺑﯽﻣﻮرد ﺑﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﻏُﻠﻮ و‬
‫زﯾﺎدهروي درﺑﺎرهي ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮔﭻﮐﺎريِ ﻗﺒﺮ‪ -‬ﯾﺎ ﺳﻨﮓﮐﺎري و‬
‫ﺳﯿﻤﺎنﮐﺎريِ آن‪ -‬و ﻧﯿﺰ از ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮ روي آن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1103 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪441‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﭻﮐﺎري ﻗﺒﺮ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎﺑﺮ آن‬

‫اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺰرگداﺷﺖ ﻗﺒﺮﻫﺎﺳﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ درﺑﺎرهي ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﻧﺎم ﻣ‪‬ﺮده ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﻫﺪف دﯾﮕﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ روش دوران ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻋﻤﻞ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬اﺷﻌﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻫﻢ در ﺗﻌﺮﯾﻒ از‬
‫او ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮاﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ‬ﻧﺎآﮔﺎه اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« ﯾﺎ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن را ﺑﺮ روي ﺳﻨﮓ ﻗﺒﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﮑﺮﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -349‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦِ ﺑﺮده از آﻗﺎﯾﺶ‬

‫َ ُّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ْ ُ ِّ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺟﺮ�ﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪��» :‬ﻤﺎ �ﺒ ٍﺪ أ�ﻖ‪� ،‬ﻘﺪ ﺑ ِﺮﺋﺖ ﻣِﻨﻪ اﺬﻟﻣﺔ«‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٧٧‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﺮدهاي ﻓﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﻣﺎن اﯾﻤﺎﻧﯽاش از او زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ََ َ َ ْ ُ َْ ُ ْ َ ْ َُ َ ٌَ‬ ‫‪ -١٧٧٨‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬إِذا أ�ﻖ اﻟﻌﺒﺪ‪ ،‬لﻢ �ﻘﺒﻞ ﻪﻟ ﺻﻼة«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ََ ْ ََ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪�» :‬ﻘﺪ �ﻔﺮ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮده ﻓﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.69 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮدهاي ﮐﻪ از آﻗﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﻔﺎر ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦِ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و اﻣﺎن‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوريﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﺗﻐﻠﯿﻆ و ﺑﯿﺎنِ ﺷﺪت اﯾﻦ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺑﺮده از‬
‫آﻗﺎﯾﺶ ﮐﻔﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞِ ﺣﺮام را ﺣﻼل ﺑﺪاﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.69 :‬‬
 ‫‪ -350‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود‬
‫)ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ(‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬
‫َ َ َ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬
‫ّ ۡ ُ َ ْ ََ َ َۡ َ َ ُ ۡ ُ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ‬
‫�ةٖ� َو� تأخذ�م ب ِ ِهما رأفة‬ ‫ح ٖد مِنهما مِائة ج‬ ‫�وا � َ� ٰ ِ‬ ‫﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢ :‬‬ ‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر﴾‬ ‫ِين ٱ�ِ إِن ك‬
‫ِ� د ِ‬
‫ﻫﺮ زن و ﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر را ﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در دﯾﻦ‬
‫اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آندو دﭼﺎر دلﺳﻮزي ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫َّ ُ َ ْ ً َ َّ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺳﻗﺖ‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣﻦ‬ ‫‪ -١٧٧٩‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أن ﻗﺮ�ﺸﺎ أﻫﻤﻬﻢ ﺷﺄن الﻤﺮأة ِ الﻤﺨﺰوﻣِﻴ ِﺔ اﻟﻲﺘ‬
‫ُّ َ ُ‬ ‫ُ َ َُ ْ ُ َْ‬ ‫َ َ ْ ََْ ُ َ َْ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ َ ُ َ‬
‫ﻮل اﷲ�ِ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫ِﺐ‬ ‫ﺣ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺪ‬
‫ﺮﺘئ ﻋﻠﻴ ِﻪ إِﻻ أﺳﺎﻣﺔ �ﻦ ز ٍ‬
‫�‬ ‫ﻳ�ﻠﻢ ُ�ِﻴﻬﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪‬؟ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬وﻣﻦ � ِ‬
‫ُ َ َ ََْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ ٍّ ْ ُ ُ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﻓﻠﻜﻤﻪ أﺳﺎﻣﺔ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أ�ﺸﻔﻊ ﻲﻓ ﺣﺪ ﻣِﻦ ﺣﺪودِ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ؟!« � َّﻢ ﻗﺎم ﻓﺎﺧﺘﻄ َﺐ‪،‬‬
‫ُ َّ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َّ َ َ َّ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ‬
‫ِﻴﻬ ُﻢ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ق‬ ‫الﺮﺸ�ﻒ ﺗﺮ�ﻮه‪ ،‬و�ِذا ﺮﺳ‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺳق �ِﻴِﻬﻢ‬ ‫�ﻢ ﻗﺎل‪» :‬إ�ﻤﺎ أﻫﻠﻚ اﺬﻟِﻳﻦ �ﺒﻠ�ﻢ ��ﻬﻢ ﺎﻛﻧﻮا إِذا‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ َّ َ ْ‬
‫الﻀ ِﻌﻴﻒ‪ ،‬أﻗﺎمﻮا ﻋﻠﻴ ِﻪ اﺤﻟﺪ‪ ،‬وا�ﻢ اﷲِ لﻮ أن ﻓﺎﻃِﻤﺔ ﺑِﻨﺖ �ﻤ ٍﺪ ﺮﺳﻗﺖ ﻟﻘﻄﻌﺖ ﻳﺪﻫﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ََ َ‬ ‫َ ٍّ ْ ُ ُ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ ُ ُ‬
‫ﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎل‪» :‬أ�ﺸﻔﻊ ﻲﻓ ﺣﺪ ﻣِﻦ ﺣﺪودِ اﷲِ!؟« �ﻘﺎل‬ ‫ِ‬ ‫ﻠﻮن َوﺟﻪ َرﺳ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪� :‬ﺘ‬
‫َ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ َ َُ ْ َْ ْ َ َ ُ َ‬
‫أﺳﺎﻣﺔ‪ :‬اﺳﺘﻐ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻢ أمﺮ ﺑِﺘِﻠﻚ الﻤﺮأة ِ �ﻘ ِﻄﻌﺖ ﻳﺪﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﺟﺮاي زﻧﯽ از »ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم« ﮐﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ‪ ‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺷﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﺪ؟ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﮐﻪ ﻣﺤﺒﻮبِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺮأت‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮد‪ -‬و از اﯾﺸﺎن‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ‪ ‬اﯾﻦ زن را ﻗﻄﻊ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ -.‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي‬
‫ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3475) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1688 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 656‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪444‬‬

‫»اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ(‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد‪‬‬
‫ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه‪ ،‬ﻓﺮد‪‬‬
‫ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ را ﺑﺮ او ﺟﺎري ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫دﺧﺘﺮم ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﻧﮓ ﭼﻬﺮهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺮاﯾﻢ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫آن زن ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﺪت ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺑﺮده از آﻗﺎﯾﺶ«؛ زﯾﺮا ﺑﺮده و ﻣﻨﺎﻓﻌﺶ‪،‬‬
‫ﺑﻪ آﻗﺎي وي ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ ﻟﺬا ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺑﺮده ﺑﻪ زﯾﺎنِ آﻗﺎي اوﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰ‬
‫وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ در اﯾﻦﺑﺎره وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮدهاي از آﻗﺎﯾﺶ ﻓﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻔﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻘﺺ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺣﺮﻣﺖ و اﻣﺎن اﯾﻤﺎﻧﯽاش ﻧﯿﺰ زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻪ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺑﺮده از آﻗﺎي اوﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮدهاي از آﻗﺎﯾﺶ ﻓﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺪامﯾﮏ از ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي‬
‫ﻓﺮض ﯾﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﻔﻞ ﯾﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺶ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي‬
‫ﻓﺮﺿﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺪتزﻣﺎنِ ﻻزم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ و ﺑﺮده ﭼﻪ در‬
‫ﻧﺰد آﻗﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺧﻮدش‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﺪن ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﻔﻠﺶ از اﺳﺎس‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮﺿﺶ اﮔﺮﭼﻪ ادا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﺛﻮاﺑﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺪود‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ اﺣﮑﺎمِ ﮐﯿﻔﺮيِ‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﺧﺮوي؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاش را در آﺧﺮت ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او‬
‫را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪445‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ(‬
‫ََ ٓ‬ ‫َ ُ َ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫ُۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ‬
‫� � َ�غفِ ُر أن � َ‬
‫�ك بِهِۦ َو�غ ِف ُر ما دون � ٰل ِك ل َِمن �شا ُء﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٤٨ :‬‬ ‫﴿إن ٱ َ‬
‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺷﺮك ورزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽآﻣﺮزد و ﺟﺰ ﺷﺮك‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺟﺰ ﺷﺮك را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي دﻧﯿﻮي ﮐﻪ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و اﯾﺠﺎد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻄﻊ‬
‫ﮐﺮدن دﺳﺖ‪ ‬دزد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ دزد را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن ﭘﺎﯾﺶ ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺷﺨﺺِ‬
‫ﻣﺠﺮدي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ازدواج ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻤﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺻﺪ‬
‫ﺷﻼق ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﺒﻌﯿﺪش ﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ درﺑﺎرهي زﻧﺎﮐﺎرِ ﻣﺠﺮد‬
‫اﺳﺖ و اﻓﺰودن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﯾﺎ ﮐﺎﺳﺘﻦ از آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﺤﺎرﺑﺎن ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮع ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ً َ ُ َ َّ ُ ْ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض فسادا أن �قتل ٓوا أو‬ ‫﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين �ارِ�‬
‫ُ َ َّ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ّ ۡ َ َ ۡ ُ َ ۡ ْ َ ۡ َ‬
‫يصلب ٓوا أو �قطع �يدِي ِهم وأرجلهم مِن خِ� ٰ ٍف أو ينفوا مِن ٱ�� ِض﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٣ :‬‬
‫ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺣﺪ و اﻧﺪازهي آنﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮِ ﻗﺎﺿﯽِ ﺷﺮع ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﺮاﯾﻢ ﻧﻘﺪي‪ ،‬اﻧﻔﺼﺎل از‬
‫ﺧﺪﻣﺖ و زﻧﺪان و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺗﻌﯿﯿﻦﺷﺪه ﺑﻪ اﻃﻼع ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﺷﺮع رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﯾﺎ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﺑﺮاي ﻟﻐﻮ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫َ َ ْ ُ َ َّ َ َ ُ ) ‪(1‬‬ ‫ُ ُ ُّ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ‬ ‫َ َْ‬
‫ا� الﺸﺎﻓِﻊ والﻤﺸﻔﻊ ﻪﻟ«؛‬ ‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺑَﻠﻐﺖ اﺤﻟﺪود الﺴﻠﻄﺎن ﻓﻠﻌﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺳﻨﺪش ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬دارﻗﻄﻨﯽ )‪(205/3‬؛ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻷوﺳﻂ )‪ (380/2‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﺑﯿﺮ‪‬؛‬
‫ﺳﻨﺪش‪ ،‬ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﺰﻧﺎد‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪446‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺣﺪود )ﯾﺎ ﺟﺮمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺸﺨﺼﯽ دارﻧﺪ( ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺮﺳﺪ )و ﮐﺴﯽ‬
‫درﺑﺎرهي ﻟﻐﻮ آن ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ(‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﻔﺎرشﮐﻨﻨﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺳﻔﺎرش‬
‫ﺖ‬‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮ دو را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺣﺎﻟَ ْ‬
‫َّ َ َ ْ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ُ َ َ ٍّ ْ ُ ُ‬
‫ا� ِﻲﻓ أ ْم ِﺮهِ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺘﺶ ﻣﺎﻧﻊ‬ ‫ا� �ﻘﺪ ﺿﺎد‬
‫ﺷﻔﺎ�ﺘﻪ دون ﺣﺪ ِﻣﻦ ﺣﺪو ِد ِ‬
‫از اﺟﺮاي ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ از ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات اﻟﻬﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟ‪‬ﺮم ﺑﻪ اﻃﻼع ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن رواﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻓﺮدي را در ﺣﺎل ارﺗﮑﺎب زﻧﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﭼﻬﺎر ﺷﺎﻫﺪ ﻫﻢ دارد؛ وﻟﯽ ﻣﺼﻠﺤﺖ‬
‫را در اﯾﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻓﺮﺻﺖ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺪﻫﻨﺪ و رازِ آنﺷﺨﺺ را ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ و‬
‫ﺧﺒﺮش را ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از اﻃﻼع ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﻟﻐﻮ ﺣ‪‬ﮑﻤﺶ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& را در‬
‫ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي ﻋﺪم اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪود‬
‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺮاي ﻣﺠﺮﻣﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ از‬
‫آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬زﻧﺎ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻬﻤﺖ‪ ‬زﻧﺎ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﺳﺮﻗﺖ و ﺣﺪ‪ ‬ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﺑﺎ اﷲ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢ اﻋﺪام درﺑﺎرهي ﻣﺮﺗﺪ و از دﯾﻦﺑﺮﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﺣﺪود ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ اﻋﺪاﻣﺶ ﻟﻐﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ در ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺠﺮم ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮع ﺷﻮد‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ اﺟﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﺠﺮم ﭘﯿﺶ از دﺳﺖﮔﯿﺮياش ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﻫﯿﭻ ﺣ‪‬ﮑﻤﯽ ﺑﺮ او‬
‫اﺟﺮا ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َّ ُ ٓ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض ف َسادا أن �قتلوا‬ ‫ار�‬
‫﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين � ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ض � ٰل ِك ل ُه ۡم‬‫أ ۡو يُ َصل ُب ٓوا أ ۡو �ق َّط َع �يۡدِي ِه ۡم َوأ ۡر ُجل ُهم ّم ِۡن خِ� ٰ ٍف أ ۡو يُنف ۡوا م َِن ٱ�� �ِ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ْ‬ ‫ي � ٱ ُّ� ۡ� َياۖ َول َ ُه ۡم � ٱ�خ َِرة ِ َع َذ ٌ‬
‫ِين تابُوا مِن � ۡب ِل أن‬ ‫اب َع ِظ ٌ‬ ‫ۡ‬
‫يم ‪ ٣٣‬إِ� ٱ�‬ ‫ِ‬ ‫خِز ‪ِ ٞ‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ ۡ ُ ْ َ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َّ َ َ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٤ ،٣٣ :‬‬ ‫�قدِروا علي ِهمۖ فٱعلموا أن ٱ� �فور رحِيم ‪﴾٣٤‬‬
‫ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ )‪ (437‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪447‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ(‬

‫ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮاري و رﺳﻮاﯾﯽ آﻧﺎن در‬
‫دﻧﯿﺎﺳﺖ و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ در آﺧﺮت )ﭘﯿﺶ رو( دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ از‬
‫ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮓ و ﻣﺸﮏ را ﺑﻪﻋﺎرﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ اﻧﮑﺎرش‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ از ﺑﺎﺑﺖ آﺑﺮوي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬آنﻫﺎ‪ ،‬از اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن‪ #‬و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺸﺎن‬
‫واﻻﺗﺮ از اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ وﺳﺎﻃﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ درﺑﺎرهي‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻢ و ﺣﺪي ﺷﺮﻋﯽ ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ از اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن‪ #‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ و آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﻦ ﻧﺪادﻧﺪ‪ .‬اﺳﺎﻣﻪ‪‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻮد و زﯾﺪ‪ ‬ﻏﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آزادش ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺳﺎﻣﻪ و ﭘﺪرش زﯾﺪ‪ $‬ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ زﯾﺎدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داﺷﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﻗﺮﯾﺶ از اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻟﻐﻮ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ درﺑﺎرهي ز ِن‬
‫ﻣﺨﺰوﻣﯽ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﻠﯿﻐﯽ اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ(‪،‬‬
‫از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد‪ ‬ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه‪ ،‬ﻓﺮد‪ ‬ﺿﻌﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را‬
‫ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﺮﻗﺖ و دزدي در ﻣﯿﺎن اﻣﺖﻫﺎي‬
‫َ ْ َّ َ‬
‫ﺎﻃ َﻤﺔ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮ أن ﻓ ِ‬
‫َ‬ ‫ﺮﺳﻗَﺖ ﻟَ َﻘ َﻄ ْﻌ ُ‬
‫ﺖ ﻳَ َﺪﻫﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را‬ ‫ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ َ َ‬
‫ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ زن ﻣﺨﺰوﻣﯽ‪ ،‬از ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ او‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻢ؟ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺐ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﻓﺎﻃﻤﻪ&‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6290 ،3965 ،3453) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪(3197 ،3196) :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪448‬‬

‫ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن زنِ ﻣﺨﺰوﻣﯽ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﺳﺮورِ زﻧﺎنِ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﺗﺎ ﻫﻤﮕﺎن اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را درﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي اﺣﮑﺎم و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫ﮐﻤﺎلِ ﻋﺪل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار در اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺪ‪‬ي ﺑﻮد و در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ﺮﺳﻗَﺖ ﻟَ َﻘ َﻄ ْﻌ ُ‬
‫ﺖ ﻳَ َﺪﻫﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺎﻃ َﻤﺔ ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ َ َ‬ ‫َ ْ َّ َ‬
‫»لﻮ أن ﻓ ِ‬
‫دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬در اﯾﻦﺑﺎره دو ﻣﻌﻨﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدم‬
‫دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و دوم اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻢ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬دﻗﯿﻖﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺮاﻓﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫را از اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎز ﻧﻤﯽداﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺣﻖّ‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺘﺎن آن زن ﻣﺨﺰوﻣﯽ را ﮐﻪ از‬
‫اﺷﺮاف ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ آن زن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻧﺸﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درس‬
‫و آﻣﻮزهي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي زﻣﺎمداران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪي اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﺪه ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ و ﻗﺮاﺑﺖ و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﯾﺎ ﻣﻘﺎم و ﺛﺮوت‪ ‬ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتاﻫﯽ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺣﻘّﯽ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺮاي آن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬دﻗﺖ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬
‫ّ ۡ ُ َ ْ ََ َ َۡ َ َ ُ ۡ ُ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ‬
‫�ةٖ� َو� تأخذ�م ب ِ ِهما رأفة‬ ‫ح ٖد مِنهما مِائة ج‬ ‫�وا � َ� ٰ ِ‬ ‫﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢ :‬‬ ‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر﴾‬ ‫ِين ٱ�ِ إِن ك‬
‫ِ� د ِ‬
‫ﻫﺮ زن و ﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر را ﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در دﯾﻦ‬
‫اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آندو دﭼﺎر دلﺳﻮزي ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از دلﺳﻮزيﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﺪم اﺟﺮاي ﺣ‪‬ﮑﻢ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﺷﻮد؛ ﻫﺮﮔﺰ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﻔﺎرش ﻧﮑﻨﯿﺪ و‬
‫ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬آدمِ آﺑﺮوﻣﻨﺪيﺳﺖ! ﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬آدمِ ﺿﻌﯿﻔﯽﺳﺖ! او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ دارد؛‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮد ﻣﺘﺄﻫﻠﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺧﺮدﺳﺎل ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از او‪ ،‬ﯾﺘﯿﻢ و ﺑﯿﻮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻫﺮﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ‬
 ‫‪449‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ(‬

‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﺣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪ را ﺑﺮ او ﺟﺎري ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺣﺪود و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬از‬
‫ﺳﺮزﻧﺶِ ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺶﮔﺮي ﻧﻤﯽﻫﺮاﺳﯿﺪ‪ ،‬در ﻗﻠﻪي ﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮازي ﻗﺮار داﺷﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم و ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮيﻫﺎي ﻧﺎروا‬
‫ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﺳﺮﺑﺮآورد و اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم و‬
‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ورزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل و روزي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺷﻮﮐﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪيِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ و اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧَﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -351‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ در راه ﻣﺮدم ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫زﯾﺮ آن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﻧﯿﺰ در ﻣﺠﺎريِ آب و اﻣﺜﺎلِ آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬ ‫َۡ‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ ُ ۡ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫ِين يؤذون ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫ت بِغ ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬
‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎن؟‬
‫�«؛ ﻗﺎلﻮا‪ :‬وﻣﺎ الﻼﻋِﻨ ِ‬ ‫‪ -١٧٨٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ا�ﻘﻮا الﻼﻋِﻨ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ِّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َّ‬
‫ﺎس أو ﻲﻓ ﻇِﻠ ِﻬﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻖ اﻨﻟ ِ‬‫ﻗﺎل‪» :‬اﺬﻟِي �ﺘﺨ� ﻲﻓ ﻃ ِﺮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از دو ﮐﺎر ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﻌﻦ و‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آن دو ﮐﺎرِ ﻧﻔﺮﯾﻦآور ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮐﻪ در راه‬
‫ﻣﺮدم ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺮدم زﯾﺮ آن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.269 :‬‬

 ‫‪ -352‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ادرار ﮐﺮدن و اﻣﺜﺎلِ آن در آب راﮐﺪ‬

‫َ‬ ‫َ َ ْ َُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬

‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ �� ‬أن �ﺒﺎل ﻲﻓ الﻤﺎءِ ا َّلﺮاﻛِﺪِ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫) ‪(1‬‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٨١‬ﻋﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ادرار ﮐﺮدن در آبِ راﮐﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ در‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم زﯾﺮ آن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﻧﯿﺰ در ﻣﺠﺎريِ آب و اﻣﺜﺎلِ آن«؛‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﮑﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در زﻣﺴﺘﺎن ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺮﻣﺎي آﻓﺘﺎب در آن‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﻣﺮدمآزاريﺳﺖ و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫آزاررﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر آزاردﻫﻨﺪهاي ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻌﻨﻪ زدن‪،‬‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ‪ ،‬دﺷﻨﺎم دادن و ﻧﯿﺰ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ و ﺳﺨﻨﺎن و ﮐﺎرﻫﺎي آزاردﻫﻨﺪهي دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ۡ َ ْ‬ ‫َۡ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬بِغ ِ‬
‫را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ .«...‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ آزار دادن زن ﯾﺎ ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬واﮐﻨﺸﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.281 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪452‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از دو ﮐﺎر ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آن دو‬
‫ﮐﺎرِ ﻧﻔﺮﯾﻦآور ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮐﻪ در راه ﻣﺮدم ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺮدم زﯾﺮ آن‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در راه ﯾﺎ ﺳﺎﯾﻪي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ادرار ﯾﺎ ﻣﺪﻓﻮع دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ رواﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه ﻣﺮدم ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﻪي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي آﻧﺎن ﻗﻀﺎي‬
‫ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ادرار ﮐﺮدن‬
‫در آب راﮐﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺜﻼً در ﺑﺮﮐﻪ روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ادرار ﮐﺮدن در آب ﺟﺎري و‬
‫رواﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷُﺮب و ﺷﺴﺘﺸﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را دارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -353‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ‪ ‬اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را در ﻫﺪﯾﻪ و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي دﻫﺪ‬

‫َ َ َ ِّ َ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫�ﺸ�‪ $‬أن أﺑﺎه أﻰﺗ ﺑ ِ ِﻪ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﺎل‪ :‬إ� �َﻠﺖ اﺑ ِ� ﻫﺬا‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ﻌﻤﺎن ِ‬
‫ُّ‬
‫‪ -١٧٨٢‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ً َ َ‬
‫ﻏﻼﻣﺎ ﺎﻛن ِﻲﻟ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أ�ﻞ َوﺪﻟِك �َﻠﺘﻪ ﻣِﺜﻞ ﻫﺬا؟« ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل‬
‫َ ْ ُ‬
‫ﺟﻌﻪ«‪.‬‬ ‫اﷲِ‪» :‬ﻓﺄر ِ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ِّ‬ ‫ُ‬
‫رواﻳﺔ‪ :‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أ�ﻌﻠﺖ ﻫﺬا ﺑِﻮﺪﻟِك ﻠﻛ ِﻬﻢ؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ا�ﻘﻮا اﷲ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ َ َّ ْ َ َّ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫واﻋﺪِلُﻮا ﻲﻓ ْ‬
‫ْ‬
‫‪،‬ﺮد ﺗ ِﻠﻚ الﺼﺪﻗﺔ‪.‬‬ ‫أوﻻدِ�ﻢ«؛ ﻓ َﺮﺟﻊ أﻲﺑ ﻓ‬ ‫ِ‬
‫ُ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫ﻚ َو َ ٌ‬ ‫َ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺪﻟ ِﺳ َﻮى ﻫﺬا؟« ﻗﺎل‪� :‬ﻌ ْﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬أ�ﻠﻬ ْﻢ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺎ �ﺸ� أل‬
‫ْ َ ُ ََ َ ْ‬ ‫ً َ ِّ‬ ‫َ ُْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ َْ َ‬
‫َوﻫﺒﺖ ﻪﻟُ ﻣِﺜﻞ ﻫﺬا؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻼ �ﺸ ِﻬﺪ ِ� إذا ﻓﺈ� ﻻ أﺷﻬﺪ ﻰﻠﻋ ﺟﻮ ٍر«‪.‬‬
‫ُْ ْ ََ َ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﻻ �ﺸ ِﻬﺪ ِ� ﻰﻠﻋ ﺟ ْﻮ ٍر«‪.‬‬
‫اﻟﺮﺒ َﺳ ً‬‫ﻚ ﻲﻓ ِّ‬‫ُ َّ َ َ ُ ُّ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ ْ ََ َ َْ‬
‫ﻮاء؟«‬ ‫ِ‬ ‫رواﻳﺔ‪» :‬أﺷ ِﻬﺪ ﻰﻠﻋ ﻫﺬا ��ِي«؛ �ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أ�ﺮﺴك أن ﻳ�ﻮﻧﻮا إﻴﻟ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﺑ�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻼ إذا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧُﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪرم ﻣﺮا ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑ‪‬ﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻏﻼم ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺴﺮم ﺑﺨﺸﯿﺪم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻫﺪﯾﻪاي دادهاي؟« ﭘﺪرم ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﻫﺪﯾﻪي ﺧﻮد را ﭘﺲ‬
‫ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را در ﺣﻖّ ﻫﻤﻪي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ اﻧﺠﺎم دادهاي؟« ﺑﺸﯿﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮاي اﷲ‬
‫ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﺪرم ﺑﺮﮔﺸﺖ و آن‬
‫ﺑﺨﺸﺶ را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﺸﯿﺮ! آﯾﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻫﻢ داري؟« ﺑﺸﯿﺮ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2587 ،2586) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1623 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪454‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪاي دادهاي؟« ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮا‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﮕﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻧﺎﺣﻘﯽ و ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮم«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺮ ﺳﺘﻢ و ﻧﺎﺣﻘﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮ«؛ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ‬
‫دوﺳﺖ داري ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ در اﺣﺴﺎن و ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن و ﻣﺜﻞِ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟«‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻣﮑﻦ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﺮﺗﺮي دادن ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﺪﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﺸﯽ ﻏﯿﺮ از ﻧﻔﻘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﺮ ﭘﺪري‪ ،‬ﻧﻔﻘﻪي ﻓﺮزﻧﺪش را ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪي‪ ،‬داﻧﺶﺟﻮﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﺘﺎب و دﯾﮕﺮ ﻟﻮازم ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬دﯾﮕﺮ داﻧﺶﺟﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي داﻧﺶﺟﻮ را‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺾ در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺒﺎس ﻧﻮ ﻧﯿﺎز دارد و دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺪرِ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﻮ ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺑﺨَﺮَد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ؛‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي درﻣﺎ ِن اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﭘﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ ﺳﻦ ازدواج ﻣﯽرﺳﺪ و ﭘﺪر‪ ،‬ﻫﺰﻧﻪﻫﺎي ازدواج اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﻫﺮﯾﮏ از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮش ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺴﺮش ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﺪﻫﺪ؟ دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣ‪‬ﮑﻢ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﯿﺮاث‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﺴﺮ‪ ،‬دو ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﺧﺘﺮ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﭘﺴﺮش ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺧﺘﺮش ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﻘﺴﯿﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺎدﻻﻧﻪﺗﺮﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﺪري در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان داد ﯾﺎ اﯾﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ را در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪان دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮش رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
 ‫‪455‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﺑﮕﯿﺮد؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن داد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻫﯿﭻ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را‬
‫ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ دوﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ آﻧﺎن را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ واﻗﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ از روي ﺧﺠﺎﻟﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺒﻌﯿﺾ را‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﭘﺪري در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي‬
‫داد‪ ،‬ﺑﺮاي رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻪ راه دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺳﻬﻢِ ﺑﯿﺶﺗﺮي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﯾﮏ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن و رﻫﻨﻤﻮد‬
‫اﻻﻫﯽ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ََۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َ ّ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١ :‬‬ ‫�﴾‬
‫﴿ل ِ�ك ِر مِثل ح ِظ ٱ�نثي ِ‬
‫ﺳﻬﻢ ﭘﺴﺮ دوﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻬﻢ دﺧﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬از ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و رﺿﺎﯾﺘﺸﺎن را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬او را ﺣﻼل ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻧﻪ از روي ﺷﺮم و رودرﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺪرم‪ ،‬ﻏﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ ﮐﺮد«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎﻏﯽ را ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪ«‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﺑﺎغ را ﺑﻪ او داد و ﺳﭙﺲ ﻏﻼﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪ ﺗﺎ در ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺎغ‪،‬‬
‫ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدرِ ﻧﻌﻤﺎن‪ ،‬ﻋ‪‬ﻤﺮه ﺑﻨﺖ رواﺣﻪ‪ $‬ﮐﻪ ﺑﺎﻧﻮﯾﯽ داﻧﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺸﯿﺮ‪‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮادران ﻧﻌﻤﺎن ﻧﺪادهاي‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻫﺪﯾﻪ راﺿﯽام ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮي‪ .‬ﺑﺸﯿﺮ‪ ‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ ﺗﺎ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ‪ ،‬ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪان دﯾﮕﺮي ﻫﻢ‬
‫داري؟« ﺑﺸﯿﺮ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪاي‬
‫دادهاي؟« ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮا ﺷﺎﻫﺪ ﻣﮕﯿﺮ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﻦ ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻧﺎﺣﻘﯽ و ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮم«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮ«؛ ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬آﯾﺎ دوﺳﺖ داري ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ در اﺣﺴﺎن‬
‫و ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن و ﻣﺜﻞِ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻣﮑﻦ« و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﯾﮏﺳﺎن و ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﺑﺒﺨﺶ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮي دﻫﯽ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ در دلِ آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻣﻬﺮﺷﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪456‬‬

‫ﺗﻮ ﮐﻢ ﺷﻮد و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﮑﯽ ﻧﮑﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮاي‬
‫اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‪ ،‬دوﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آن ﯾﮑﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬دوﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﻠﻒ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ‪ #‬در ﺑﻮﺳﯿﺪن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ را‬
‫ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و ﺑﻮﺳﻪي ﺧﻮد را از ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻧﯿﺰ درﯾﻎ ﻧﻤﯽداﺷﺘﻨﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻧﺤﻮهي ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺑﯽدﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻤﺎن ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺧﺸﻢآﻟﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً در آن ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮐﺎر‬
‫زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرﮔﺸﺎن را داﻣﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺮاي‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺎل ﺧﻮد وﺻﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ از ارﺛﺸﺎن ﻣﻌﺎدل‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻠﻐﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺰرگﺗﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام و‬
‫ﻧﺎرواﺳﺖ؛ زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرگﺗﺮ را داﻣﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻮده‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ازدواج ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﺻﯿﺘﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و آنﭼﻪ‬
‫وﺻﯿﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﮐﻪي آﻧﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ارﺛﺶ را ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ ﭘﺪر ﺧﻮد در ﮐﺎري ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ در ﮐﺸﺎورزي ﯾﺎ ﺗﺠﺎرت ﯾﺎ ﻫﺮ ﺣﺮﻓﻪي دﯾﮕﺮي ﺑﺎ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد‪ ‬او و ﻧﻮﻋﯽ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻞ ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﭘﺪرش‬ ‫ﺛﻮاﺑﺶ در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﻐ ِ‬
‫ﮐﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮيﺳﺖ و ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖﻣﺰد وي را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ و ﭼﻪ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫درﺻﺪي؛ اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻬﻤﯽ از اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪي ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺾ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن اﺷﺘﻐﺎل دارد و ﭘﺪرش ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ دادن اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ و اﺧﺘﺼﺎص آن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫‪457‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺮ ‪...‬‬

‫ﭘﺪر اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را در اﺧﺘﯿﺎر ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﮕﺬارد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادرﺗﺎن ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪاي ﺧﻮاﻫﻢ داد؛ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻮد‪ ‬ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺪر اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﯾﮏ از‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ در ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻘﯽ از اﯾﻦ ﭘﺎداش ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﭘﺪر‪ ،‬اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد ﯾﺎ اﯾﻦ درب را ﺑﻪ روي‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺑﺮاﺑﺮي در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ورﺛﻪ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽاش ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران ﺧﻮد ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﺨﺸﺶ و ﻫﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺪﻫﺪ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫ﻧﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا در ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﺴﺎوي را در ﻣﯿﺎن وارﺛﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻬﻢ ارﺛﺸﺎن واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد و رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﻘﻂ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -354‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك‬
‫آراﯾﺶ در ﻋﺰاي ﻣﺮده‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده‬
‫روز اﺳﺖ‬

‫وج اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ َ َ ُ ِّ َ َ َ‬ ‫َ َََ‬ ‫َ ْ ََْ َ ْ‬

‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ز‬ ‫&‬ ‫ﺔ‬ ‫يﺒ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫ﺣ‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻠ‬‫ﺧ‬ ‫د‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‬ ‫‪$‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬‫ﻠ‬ ‫ﺳ‬ ‫أﻲﺑ‬ ‫ﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫‪� -١٧٨٣‬ﻦ ز�ﻨﺐ ﺑ ِ‬
‫َ ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﺖ ﺑﻄﻴﺐ �ِﻴﻪ ُﺻﻔ َﺮةُ َﺧﻠﻮق ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ﺎن ُ‬ ‫َ ُ ُ ِّ َ ُ َ ُ ُ ْ َ َ‬
‫�ه ِ‪ ،‬ﻓﺪﻫﻨﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﻏ‬ ‫أو‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺣﺮب‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺣِ� ﺗﻮ� أﺑﻮﻫﺎ أﺑﻮ ﺳﻔﻴ‬
‫ْ َ َ َ ْ َ ِّ َ ْ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ً ُ َّ َ َّ ْ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ ْ‬
‫ﻴﺐ ﻣِﻦ ﺣﺎﺟ ٍﺔ‪ �� �� ،‬ﺳ ِﻤﻌﺖ‬ ‫ﺎرﺿﻴﻬﺎ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬وا َﷲِ ﻣﺎ ِﻲﻟ ﺑِﺎﻟﻄ ِ‬ ‫ﺎر�ﺔ �ﻢ مﺴﺖ ﺑِﻌ ِ‬ ‫ﻣِﻨﻪ ﺟ ِ‬
‫َ ِّ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺒ‪» :‬ﻻ �ِﻞ ﻻم َﺮأ ٍة ﺗﺆﻣ ُِﻦ ﺑِﺎﷲِ َواﻴﻟَ ْﻮ ِم اﻵﺧ ِِﺮ أن ﺤﺗِﺪ ﻰﻠﻋ ﻣﻴ ٍﺖ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل ﻰﻠﻋ ال ِﻤﻨ ِ‬
‫ّ َ َْ َََْ ْ ُ َ ْ ً‬
‫أر�ﻌﺔ أﺷﻬ ٍﺮ َوﻋﺮﺸا«‪.‬‬ ‫ﺎل‪ ،‬إﻻ ﻰﻠﻋ زو ٍج‬ ‫ث َﻴﻟَ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ‬
‫ﻓﻮق ﺛﻼ‬
‫ٍ‬
‫َ ُ ُ ِّ َ َ ُ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫ﻴﺐ‬
‫ﺖ ﺟﺤ ٍﺶ& ﺣ� ﺗﻮ� أﺧﻮﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺪﻋﺖ ﺑ ِ ِﻄ ٍ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ ز�ﻨﺐ‪� :‬ﻢ دﺧﻠﺖ ﻰﻠﻋ ز�ﻨﺐ ﺑﻨ ِ‬
‫ْ َ َ َ َ ِّ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ْ ْ ُ ُ َ َ ْ َ‬
‫ﻴﺐ ﻣِﻦ ﺣﺎﺟ ٍﺔ‪ ،‬ﻏ� �� ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪‬‬ ‫ﷲِ ﻣﺎ ِﻲﻟ ﺑِﺎﻟﻄ ِ‬ ‫�ﻤﺴﺖ ﻣِﻨﻪ � َّﻢ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬أﻣﺎ َوا‬
‫َّ‬ ‫َ ِّ َ َ َ َ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُّ ْ َ ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ ََ‬
‫ﻳﻘﻮل ﻰﻠﻋ ال ِﻤﻨ َﺮﺒِ‪» :‬ﻻ �ِﻞ ﻻم َﺮأ ٍة ﺗﺆﻣ ُِﻦ ﺑِﺎﷲِ َواﻴﻟَﻮ ِم اﻵﺧ ِِﺮ أن ﺤﺗِﺪ ﻰﻠﻋ ﻣﻴ ٍﺖ ﻓﻮق ﺛﻼ ٍث‪ ،‬إﻻ‬
‫َ َْ َََْ ْ ُ َ ْ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫أر�ﻌﺔ أﺷﻬ ٍﺮ َوﻋﺮﺸا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻰﻠﻋ زو ٍج‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﺑﻨﺖ اﺑﯽﺳﻠﻤﻪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎمِ وﻓﺎت اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ‬
‫ﺣﺮب‪ ‬ﻧﺰد‪ -‬دﺧﺘﺮش‪ -‬امﺣﺒﯿﺒﻪ&‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ؛ امﺣﺒﯿﺒﻪ& ﻋﻄﺮي ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ زردرﻧﮓ و آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ زﻋﻔﺮان ﯾﺎ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي داﺷﺖ و از آن ﺑﻪ ﮐﻨﯿﺰ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺎﻟﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﻋﻄﺮ ﻧﺪارم؛ اﻣﺎ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز واﭘﺴﯿﻦ‪ -‬آﺧﺮت‪-‬‬
‫اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮدهاي ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫زﯾﻨﺐ‪ -‬ﺑﻨﺖ اﺑﯽﺳﻠﻤﻪ‪ -$‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد زﯾﻨﺐ ﺑﻨﺖ ﺟ‪‬ﺤﺶ& رﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺮادرش‬
‫ﻓﻮت ﮐﺮده ﺑﻮد؛ او ﻧﯿﺰ ﻋﻄﺮي ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻋﻄﺮ زد و ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻄﺮ ﻧﺪارم؛ اﻣﺎ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3534 ،1281 ،1280) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1486 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك آراﯾﺶ در ﻋﺰاي ‪459 ...‬‬

‫روز واﭘﺴﯿﻦ‪ -‬آﺧﺮت‪ -‬اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮدهاي ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺐ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك آراﯾﺶ‬
‫در ﻋﺰاي ﻣﺮده‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺳﻮﮔﻮاريِ زن‪ ،‬ﺗﺮك زﯾﻨﺖ و آراﯾﺶ ﺷﺮﻋﯽ در ﻋﺰاي ﻣﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدآراﯾﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن از ﺳﺮور و ﺷﺎديﺳﺖ‪ .‬در دورهي ﺟﺎﻫﻠﯽِ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺰﯾﺰﺷﺎن را‬
‫از دﺳﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻋﻄﺮ و آراﯾﺶ ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ دو ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺰرﮔﻮارش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ امﺣﺒﯿﺒﻪ و زﯾﻨﺐ ﺑﻨﺖ‬
‫ﺣﺠﺶ‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك آراﯾﺶ در ﻋﺰاي‬
‫ﻣﺮده‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ ﺑﺮ اﯾﻦ آﻗﺎي ﻓﺮزﻧﺪﻣﺮده‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽاش‬
‫روالِ ﻋﺎديِ ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﻐﺎزهدار اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻐﺎزهاش ﺑﺮود و ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر و ﮐﺎﺳﺒﯽِ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ و اﮔﺮ ﮐﺸﺎورز اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎر و ﮐﺸﺎورزياش را ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻧﮑﻨﺪ‬
‫و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻌﻠﻢ و داﻧﺶآﻣﻮز اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮِ ﮐﺎر و درسِ ﺧﻮﯾﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وي رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽاش را از روالِ ﻋﺎدي ﺧﺎرج ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫رﻫﻨﻤﻮد ﺳﻨﺖ و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ در آن رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﺪر ﯾﺎ ﭘﺴﺮ ﯾﺎ ﻣﺎدر و ﺑﺮادرش ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻧﯿﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺧﺮ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺎر و ﺑﺎرش را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ اراده و ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﻟﻬﯽ راﺿﯽ ﺑﺎش‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورز و ﺑﻪ اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاﺑﺶ ﭼﺸﻢ ﺑﺪوز؛ ﺑﯽﺻﺒﺮي ﻧﮑﻦ و ﻏﺼﻪ ﻧﺨﻮر‪ .‬آري؛ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻗﻠﺐ دارد و ﻏﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯽﺻﺒﺮي ﮐﻨﺪ و زﻧﺪﮔﯽِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺒﺎه ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﺪت ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪،‬‬
‫اﺟﺎزهي ﺳﻮﮔﻮاري داده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دوﺳﺖ ﯾﺎ ﻋﺰﯾﺰِ ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﻏﻢ و اﻧﺪوه‬
‫ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﺷﻮد و ﺣﺎل و ﺣﻮﺻﻠﻪي دﯾﺪن ﻣﺮدم را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪460‬‬

‫ﮐﻪ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﯿﺮون ﻧﺮود؛ اﻣﺎ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي زن ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﺰﯾﺰاﻧﺶ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﻪ ﺳﻮگ‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و از ﻋﻄﺮ و ﺧﻮدآراﯾﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮاي زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮدهاي ﺑﯿﺶ از‬
‫ﺳﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ‬
‫َْ ُ ْ ُ ً َ َ ْ‬
‫أﺣ ًﺪا أن‬ ‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ«‪ .‬ﺷﻮﻫﺮ ﺣﻖّ ﺑﺰرﮔﯽ دارد؛ ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬لﻮ ﻛﻨﺖ آ ِمﺮا‬
‫َ َ ْ ُ َْ َ ْ َ‬ ‫ْ ُ َ َ‬
‫اﻤﻟﺮأة أن � ْﺴ ُﺠ َﺪ ل ِ َﺰ ْو ِﺟ َﻬﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدادم ﮐﻪ‬ ‫ﺣﺪ ﻷمﺮت‬
‫�ﺴﺠﺪ ﻷ ٍ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ«؛ اﻣﺎ ﺳﺠﺪه‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺼﻮص ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ زن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؛ اﯾﻦ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎردار ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ زنِ ﺑﺎردار ﺗﺎ وﺿﻊ ﺣﻤﻠﺶ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻪﻗﺪر ﮐﻪ ﻃﻮل‬
‫ﺑﮑﺸﺪ‪ -‬در ﻋﺪه ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زنِ ﺷﻮﻫﺮﻣﺮده‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﻋﺪه دارد؛‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮش در ﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﺑﺎ او ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ‬
‫ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬ﻣ‪‬ﺮد از دﻧﯿﺎ ﺑﺮود؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ون أَ ۡز َ� ٰ ٗجا َ� َ َ‬
‫َ ۡ‬ ‫ُ‬
‫� َّ� ۡص َن بِأنفسِ ِه َّن أ ۡر�َ َعة أش ُه ٖر‬
‫ُ ۡ َََ ُ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ‬
‫ِين ُ� َت َوف ۡون مِن�م و�ذر‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٤ :‬‬ ‫��﴾‬ ‫َو َع ۡ ٗ‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده‬
‫روز ﻋ‪‬ﺪ‪‬ه ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‬
‫و اﮔﺮ زنِ ﺷﻮيﻣﺮده ﺑﺎردار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاش ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﻏﺴﻞ و ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﺷﻮﻫﺮش زاﯾﻤﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاش ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ازدواج ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮ و ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮزﻧﺪش ﮐﻢﺗﺮ‬
‫از ﭼﻨﺪ دﻗﯿﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاش ﺗﻤﺎم اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﺶ از ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﺷﻮﻫﺮش‬
‫ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 290‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك آراﯾﺶ در ﻋﺰاي ‪461 ...‬‬
‫ََۡ‬ ‫َ ُ ْ َٰ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُ َ َ‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[٤ :‬‬ ‫ال أ َجل ُه َّن أن يَض ۡع َن �ل ُه َّن﴾‬
‫﴿وأو�ت ٱ�� ِ‬
‫و ﻋﺪهي زﻧﺎن ﺑﺎردار‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻮﮔﻮاري ﯾﺎ ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽِ زن ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻮﮔﻮاري زن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺎرﻫﺎي ذﯾﻞ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﻟﺒﺎس زﯾﻨﺘﯽ ﻧﭙﻮﺷﺪ و ﺑﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻋﺎدياش ﺑﻪ ﻫﺮ رﻧﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬زرد‪،‬‬
‫ﺳﺒﺰ ﯾﺎ ﻗﺮﻣﺰ‪ -‬ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻣﺎ از ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس زﯾﻨﺘﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ زﯾﺮا ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي زﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺪهي ﺷﻮﻫﺮِ ﻣﺮدهاش ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻋﻄﺮي اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﮑﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪاش ﭘﺎك‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺑﻮي ﺑﺪ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ ﻋﻄﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬از ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ زﯾﻮرآﻻﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺳﺖﺑﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﺮﻧﺠﻦ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻮاره و ﮔﺮدنﺑﻨﺪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﺪ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ از ﻗﺒﻞ‪ ،‬زﯾﻮرآﻻﺗﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﮔﺮدن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﯿﺎورد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺿﺮرش ﻧﺒﺎﺷﺪ و آنﻫﺎ را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬آنﻫﺎ‬
‫را ﻣﺨﻔﯽ ﻧﮕﻪ دارد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺪون ﺿﺮورت ﺑﯿﺮون ﻧﺮود؛ ﻧﻪ در ﺷﺐ و ﻧﻪ در روز؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ‬
‫او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ زﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬در روز ﯾﺎ اول‬
‫ﺷﺐ ﺑﻪ دﯾﺪن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪام ﻣﯽروم ﺗﺎ ﻏﻢ و ﻏﺼﻪام را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدم«‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ در ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻮﻫﺮت ﺑﻤﺎن و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺖ ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺖ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺑﺮاي درﻣﺎن وي ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮي رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﺷﻮﻫﺮش ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ از آراﯾﺶ و ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن و اﻣﺜﺎلِ آن ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎﻧﻪي ﺑﯿﻤﺎري و دردي ﮐﻪ در ﭼﺸﻤﺶ وﺟﻮد دارد‪ ،‬از ﺳﺮﻣﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﭼﺸﻤﯽ ﯾﺎ ﺳﺮﻣﻪﻫﺎي ﺑﯽرﻧﮓ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا زﻧﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﻮﻫﺮِ دﺧﺘﺮم ﻓﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭼﺸﻤﺎن دﺧﺘﺮم درد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﺳﺮﻣﻪ ﺑﮑﺸﯿﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬اﺑﻦﺣﺰم‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬زن در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﻫﻢ از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺣﻖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪462‬‬

‫ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ درد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزهاي‬
‫ﻧﺪاد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻤﺎم ﻣﻮاد آراﯾﺸﯽ ﺑﺮاي زنِ ﺷﻮﻫﺮﻣﺮده در ﻃﻮل ﻋﺪهاش‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ‬
‫را دارد؛ اﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺻﺎﺑﻮنﻫﺎي ﺑﯽﺑﻮ ﺑﺮاي اﺳﺘﺤﻤﺎم ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮام ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زن ﺷﻮﻫﺮﻣﺮده‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺘﺤﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ زن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺷﺐ ﺑﻪ ﺣﯿﺎط‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮود و ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺤﻞّ ﺳﻘﻒداري ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪاي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ آنﻗﺪر ﺧﺮاﻓﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎه را ﻣﺮدي ﭼﺸﻢ و ﮔﻮشدار ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺪه ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺷﺐﻫﺎي ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺣﺮف‪ ‬ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽﺳﺖ و زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺷﺐﻫﺎي ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ و ﻫﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺎرج از ﻣﺤﻞﻫﺎي ﺳﺮﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون ﺑﺮود‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ زن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺣﻖّ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن‬
‫ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم ﺧﻮد را دارد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﺣﺠﺎب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درب‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺟﻮاب ﺗﻠﻔﻦ را ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺷﻮﻫﺮش‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫زﻧﺎن اﺳﺖ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي او ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َ َۡ َ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٢ :‬‬ ‫﴿ف� �ض ۡع َن ب ِٱلق ۡو ِل � َي ۡط َم َع ٱ�ِي ِ� قلبِهِۦ َم َرض﴾‬
‫ﻧﺮم و ﻧﺎزك ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎردل اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻤﻊ ورزد‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -355‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮوش ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآورد؛ و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام‬
‫ﺑﻮدن دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎريِ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او ﯾﺎ ﭘﺲ از رد ﺷﺪن وي‬

‫ْ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ََ‬
‫بﻴﻊ َﺣ ِ ٌ‬
‫ﺎﺮﺿ ِﺒﻟَﺎ ٍد و�ن ﺎﻛن أﺧﺎهُ ﻷ�ِﻴ ِﻪ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أن ﻳ‬
‫‪ -١٧٨٤‬ﻋﻦ ٍ‬
‫ُ ِّ‬
‫َوأﻣ ِﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺎﻻﻫﺎي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ‬

‫را‪ -‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻻﻟﯽ‪ -‬ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺮادرِ ﺗﻨﯽِ او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ِّ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -١٧٨٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﺘﻠﻘ ُﻮا الﺴﻠﻊ ﺣﻰﺘ �ﻬﺒﻂ ﺑِﻬﺎ إﻰﻟ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اق«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫َْ َ‬
‫اﻷﺳﻮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن اﺟﻨﺎس و‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﺑﻪ ﺑﺎزارﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺶﺑﺎز‪ -‬ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﻏﯿﺮﻣﻘﯿﻢ‪ -‬آنﻫﺎ ﻧﺮوﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َّ ُ ُّ ْ َ َ‬
‫ﺎن‪َ ،‬وﻻ ﻳَﺒ ْﻊ َﺣ ِ ٌ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺎﺮﺿ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﺘﻠﻘﻮا الﺮﻛﺒ‬‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٨٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ ُ ُ َُ ْ َ ً‬ ‫َ‬ ‫ﻓﻘﺎل َﻪﻟُ َﻃﺎووس‪ :‬ﻣﺎ ﻗﻮﻪﻟ‪» :‬ﻻ ﻳﺒﻊ ﺣ ِ ٌ‬
‫ﺎﺮﺿ ِﺒﻟَﺎ ٍد«؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ﻳ�ﻮن ﻪﻟ ِﺳﻤﺴﺎرا‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ِﺒﻟَﺎ ٍد«‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ -» :‬ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ ﮐﺎﻻ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺎروان ﻧﺮوﯾﺪ و ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را ﺑﺮاي او ﻧﻔﺮوﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻃﺎووس‪ /‬از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2161 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1523 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2165 ،2164 ،2149) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1517 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2163 ،2158) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1521 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪464‬‬

‫ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را ﺑﺮاي او ﻧﻔﺮوﺷﺪ«‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي او‬
‫) ‪(1‬‬
‫دﻻﻟﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ََ َ ُ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﻴﻊ َﺣ ِ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎﺮﺿ ِﺒﻟَﺎ ٍد‪َ ،‬وﻻ �ﻨﺎﺟﺸﻮا َوﻻ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٧٨٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أن ﻳب‬
‫َ َْ َُ َ َْ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ ُ َّ ُ ُ َ َ َ ْ ْ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻰﻠﻋ �ﻴﻊِ أﺧﻴِ ِﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻄ ُﺐ ﻰﻠﻋ ﺧِﻄﺒ ِﺔ أﺧِﻴ ِﻪ‪ ،‬وﻻ �ﺴﺄل الﻤﺮأة ﻃﻼق أﺧﺘِﻬﺎ ِﺘﻟﻜﻔﺄ‬ ‫ﻳبِﻴﻊ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﺎ ِﻲﻓ إﻧﺎﺋ ِﻬﺎ‪.‬‬
‫َّ َ ِّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ ُ ْ َ ِّ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ َ ُ ُ‬
‫اﻲﺑ‪َ ،‬وأن �ﺸﺮﺘِط‬ ‫ِ‬ ‫ﺮ‬‫ِﻸﻋ‬ ‫ل‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫الﻤ‬ ‫ﺎع‬ ‫ﺘ‬‫ب‬‫ﻳ‬ ‫ن‬‫أ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻲﻘ‬‫ﻠ‬ ‫اﺘﻟ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬‫رواﻳﺔ ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َّ ْ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َََ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َّ ُ ُ‬ ‫َْ ُ َ ََ ُ ْ َ‬
‫ﺮﺼ�ﺔِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫الﻤﺮأة ﻃﻼق أﺧﺘِﻬﺎ‪ ،‬وأن �ﺴﺘﺎم الﺮﺟﻞ ﻰﻠﻋ ﺳﻮ ِم أﺧِﻴ ِﻪ‪ ،‬و�� ﻋ ِﻦ اﻨﻟﺠ ِﺶ واﺘﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺎﻻﻫﺎي‬
‫روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ را‪ -‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻻﻟﯽ‪ -‬ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪ -‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» -:‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎ را‬
‫ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ) ‪ (3‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺮادرش‬

‫)‪ (1‬ﺣﺎﻓﻆ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦاﻟﻤﻨﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ /‬دﻻﻟﯽ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را در ازاي ﮔﺮﻓﺘﻦ دﺳﺖﻣ‪‬ﺰد اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺪون‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺰد و از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎ ﺑﻪدرﺧﻮاﺳﺖ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2140 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1515 :‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻧَﺠ‪‬ﺶ« ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻧَﺠ‪‬ﺶ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ دادن ﺧﺮﯾﺪار ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻮد‪ ‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را در ﺑﺎزار در ﻣﻌﺮضِ ﻓﺮوش‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻻي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺪه ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﻧﺪارد؛‬
‫وﻟﯽ ﺻﺪ و دهﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺼﺪش‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﺟﻨﺲ‪،‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪﻧﻔﻊ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬واﻗﻌﺎً از اﺑﺘﺪا ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻗﯿﻤﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ آن ﺟﻨﺲ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺎﻻ ﺑﺮود ﮐﻪ از ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺰاﯾﺪه‪،‬‬
‫ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎديِ ﺧﻮد را ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود‪ ،‬از ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﺟﻨﺲ ﻣﻨﺼﺮف‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر وارد ﻧﯿﺴﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪[.1575‬‬
 ‫‪465‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ‪...‬‬

‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﻧﯿﺰ روي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎرياش‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻧﮑﻨﺪ؛ و ﻫﯿﭻ زﻧﯽ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد‪-‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن ﻃﻼق ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻧﺸﻮد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦ اﻣﻮر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ‬
‫از رﺳﯿﺪن ﮐﺎﻻﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺎزار‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﻏﯿﺮﻣﻘﯿﻢ ﺑﺮود و از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را‪ -‬ﺑﻪﺻﻮرت دﻻﻟﯽ‪ -‬ﺑﻔﺮوﺷﺪ و از اﯾﻦﮐﻪ زﻧﯽ ازدواج ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدي را ﺑﻪ ﻃﻼق دادن زن اوﻟﺶ ﻣﺸﺮوط ﮐﻨﺪ و از اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ -‬ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ -‬ﺑﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻي ﺧﺮﯾﺪاريﺷﺪهي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ) ‪ (1‬و از‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي »ﻧَﺠ‪‬ﺶ« و از ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺷﯿﺮ در ﭘﺴﺘﺎن ﺣﯿﻮان ﺷﯿﺮده ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ‬
‫ﺧﺮﯾﺪار‪ -‬ﺗﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺮﺷﯿﺮ اﺳﺖ‪ -‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َ ْ َْ ُ ُ ََ َْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺒِﻊ �ﻌﻀ� ْﻢ ﻰﻠﻋ �ﻴﻊِ �ﻌ ٍﺾ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫‪ -١٧٨٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ْ َ َ َ َ‬ ‫َُْ ْ ََ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﻄﺐ ﻰﻠﻋ ﺧِﻄﺒ ِﺔ أﺧِﻴ ِﻪ إﻻ أن ﻳﺄذن ﻪﻟُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬دﺳﺖ ﻧﮕﺬارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ روي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري‬
‫ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول اﺟﺎزه دﻫﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُّ‬ ‫َ ُ ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﺎﻋمﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺆﻣ ُِﻦ أﺧﻮ الﻤﺆﻣ ِِﻦ‪ ،‬ﻓﻼ �ِﻞ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٨٩‬وﻋﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََْ َ ََ َْ‬ ‫ُْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ل ِﻤﺆﻣ ٍِﻦ أن ﻳبﺘﺎع ﻰﻠﻋ �ﻴﻊِ أﺧِﻴ ِﻪ َوﻻ �ﻄ َﺐ ﻰﻠﻋ ﺧِﻄﺒ ِﺔ أﺧِﻴ ِﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺬ َر«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮادر ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﻮﻣﻨﯽ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺮادرش ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ روي‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎريِ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮود؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺧﻮد‪-‬‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ‪ -‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯽرﺳﺪ؛ آنﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را اﯾﻦﻗﺪر ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﺮدهاي‪ ،‬از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﺮم‪.‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5142 ،2139) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1412 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1414 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪466‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫• ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ي ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزهي‬ ‫• ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮ روي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ِ‬
‫او ﯾﺎ ﭘﺲ از رد ﺷﺪن وي‪.‬‬
‫• ﺣﺮام ﺑﻮدن واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮوش ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﻻﻟﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺻﻮرت دارد ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺎﺳﺖ و ﺷﯿﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﯽآور‪‬د؛ ﯾﮑﯽ از ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺗﻮ‬
‫ﺎس ﻳَ ْﺮ ُز ُق َّ ُ‬
‫ا�‬ ‫ﻣﯽﻓﺮوﺷﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬د ُﻋﻮا اﻨﻟَّ َ‬

‫َ� ْﻌ َﻀ ُﻬ ْﻢ ِﻣ ْﻦ َ� ْﻌ ٍﺾ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮدم را ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .-‬اﷲ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﯾﮏدﯾﮕﺮ روزي ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ﮐﺎﻻي ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ارزانﻓﺮوش ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﻮل زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﻧﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﮐﺎرش ﺗﻤﺎم ﺷﻮد و ﺑﻪ آﺑﺎديِ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﻮﻟﺶ را ﻫﻢ ﻧﻘﺪا‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺮﯾﺪارِ ﺷﻬﺮي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ دارد و‬
‫ﭘﻮﻟﺶ را ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮ دو ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ :‬ﻫﻢ ﺧﺮﯾﺪار ﺷﻬﺮي ﮐﻪ ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮش را ارزان ﻣﯽﺧﺮد و ﻫﻢ ﻓﺮوﺷﻨﺪهي روﺳﺘﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﺶ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺪي‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﭘﺎي دﻻل ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و ﻫﻢ‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪهي روﺳﺘﺎﯾﯽ دﯾﺮﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﻮﻟﺶ ﻣﯽرﺳﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را‪ -‬ﺑﻪﺻﻮرت دﻻﻟﯽ‪ -‬ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮد‪ ‬روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ از ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻻﻟﯽ ﮐﺮد ﯾﺎ از او ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻻي وي را ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪهي روﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮد ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻻي او را ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ و دو ﺳﻪ روزي ﻫﻢ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﻮﻟﺶ ﻣﻌﻄﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1522 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.$‬‬

 ‫‪467‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ‪...‬‬

‫درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ از ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻻﻟﯽ ﺑﻔﺮوﺷﺪ و اﮔﺮ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻮدت ﮐﺎﻻي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻔﺮوش‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﻋﻠﺖ و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ (1 )،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺮاي ﻓﺮوﺷﻨﺪهي ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﯾﯽ ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻓﺮد ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﮐﻢ و زﯾﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ آن ﮐﺎﻻ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ؛ ﻟﺬا دﻻﻟﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻻﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮاي ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از ﻋﻠﺖ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از‬
‫واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ درﺑﺎرهي ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺿﺮوري‬
‫و ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ درﺑﺎرهي ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺳﺎﺳﯽ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ ﺿﻌﯿﻒ‬
‫اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺎﻻﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ و ﻏﯿﺮاﺳﺎﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪي دوم از اﯾﻦ دﻻﻟﯽ ﯾﺎ واﺳﻄﻪﮔﺮي‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﺑﺎز ﮐﺎروانﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از روﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم در ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز ﻫﻔﺘﻪ‪ ،‬از روﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺎﻻﻫﺎ و ﺗﻮﻟﯿﺪات‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪنِ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺸﺎن‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﮐﺎﻻﻫﺎي آنﻫﺎ را ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﺎزار‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮِ رﺳﯿﺪن اﯾﻦ ﮐﺎﻻﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺎر دو زﯾﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي از‬
‫دﻻﻻن ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن روﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺿﺮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا از ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎزار ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و دﻻﻻن‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎي اﯾﺸﺎن را ارزانﺗﺮ از ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎزار ﻣﯽﺧﺮﯾﺪﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ ُ َ َ َ َ َ ِّ ُ ُ ُّ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ‬
‫ﺎﺷ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫الﺴﻮق � ُﻬ َﻮ‬ ‫ﺮﺘى ِﻣﻨﻪ ﻓ ِﺈذا أﻰﺗ ﺳﻴﺪه‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﻠﻘﻮا اﺠﻟﻠﺐ �ﻤﻦ ﺗﻠﻘﺎه ﻓ‬

‫ﺎس ﻳَ ْﺮ ُز ُق َّ ُ‬
‫ا� َ� ْﻌ َﻀ ُﻬ ْﻢ ِﻣ ْﻦ َ� ْﻌ ٍﺾ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮدم را‬ ‫)‪ (1‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ‪َ » :‬د ُﻋﻮا اﻨﻟَّ َ‬

‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .-‬اﷲ آﻧﺎن را ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﯾﮏدﯾﮕﺮ روزي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪468‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬
‫ﺎﺨﻟﻴَ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺎﻻﯾﯽ ﮐﻪ از روﺳﺘﺎ ﯾﺎ ﺷﻬﺮي دﯾﮕﺮ آورده ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﺎر«؛‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑِ‬
‫ﻧﺮوﯾﺪ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﺮود و از آن ﺑﺨﺮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﻪ ﺑﺎزار‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ -‬و ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺿﺮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،-‬اﺧﺘﯿﺎر دارد ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺳﺖ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﻪ ده ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﯾﻨﮏ ﻓﺮدي ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﻢ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﺮﯾﺪار را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻫﻤﺎن ﮐﺎﻻ را ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺨﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻪﻫﻢ زدن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدن از دﺧﺘﺮ ﯾﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدي دﯾﮕﺮ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري‬
‫ﮐﺮده و ﻫﻨﻮز ﺟﻮاﺑﺶ را ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﻨﺼﺮف ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از دﺧﺘﺮ ﻓﻼﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺣﺎل ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻗﺪم ﭘﯿﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه‬
‫دﻫﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻧﺰدش ﺑﺮوﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎريِ ﻓﻼﻧﯽ رﻓﺘﻪاي؛‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼﺪ را دارم؛ آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ؟ ﺣﻖ ﺑﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول را رد ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري اﻗﺪام ﮐﻨﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از رد ﺷﺪن‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮوﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻗﺼﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن او را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬او را رد ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول را از ﺣﻘﺶ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1519 :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪ -356‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮف ﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در‬
‫راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ‬

‫َ َ َ ُ َ َ ً‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻳ ْﺮﻰﺿ ﻟ� ْﻢ ﺛﻼﺛﺎ‪،‬‬ ‫إن َ‬ ‫‪ -١٧٩٠‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬‬
‫َ ً َ ْ َ ْ َ ُ َْ‬ ‫َ ْ َُ َ ُ ْ َ َ ً ََْ َ َ ُ ْ ْ َ ْ ُ ُ ُ َ ُْ ُ‬
‫ﺮﺸ�ﻮا ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‪َ ،‬وأن �ﻌﺘ ِﺼﻤﻮا ِﺤﺑﺒ ِﻞ اﷲِ‬
‫و��ﺮه ﻟ�ﻢ ﺛﻼﺛﺎ‪�� :‬ﻰﺿ ﻟ�ﻢ أن �ﻌﺒﺪوه‪ ،‬وﻻ � ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُّ َ‬ ‫َ ً َ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ َ ُ ْ‬
‫ﺎل«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ال‪ ،‬و�ﺿﺎﻋﺔ الﻤ ِ‬ ‫ﻤﺟِﻴﻌﺎ وﻻ �ﻔﺮﻗﻮا‪ ،‬و��ﺮه ﻟ�ﻢ‪ِ� :‬ﻴﻞ وﻗﺎل‪ ،‬و�ﺮﺜة الﺴﺆ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد و ﺳﻪ ﭼﯿﺰ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد؛ آنﭼﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ -‬و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن اﻣﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﯾﺪ و‬
‫ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ رﯾﺴﻤﺎنِ اﷲ ﭼﻨﮓ ﺑﺰﻧﯿﺪ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل )و ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﮐﺮدن ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ( و ﻧﯿﺰ از ﺳﻮالﻫﺎي ﻓﺮاوان )و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد( و ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن‬
‫اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎﯾﺘﺎن را در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )و ﺣﺮام( ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ‬ ‫‪ -١٧٩١‬وﻋﻦ َّ‬
‫ِﺘﺎب إﻰﻟ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺔ‬ ‫ورا ٍد ﺎﻛﺗﺐ اﻤﻟﻐ�ة �ﻦ ﺷﻌﺒﺔ ﻗﺎل‪ :‬أم� ﻲﻠﻋ الﻤ ِﻐ�ة �ﻦ ﺷﻌﺒ‬
‫ُ َ ْ َُ َ َ‬ ‫ُ ُ ُ ِّ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َُ ََ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫ه‬‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫إﻻ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺔ‬‫ٍ‬ ‫ﻮ�‬ ‫ﺘ‬‫ﻜ‬ ‫ﻣ‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ﻼ‬‫ﺻ‬ ‫ﻞﻛ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬‫د‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻣﻌﺎوِ�‬
‫ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ٌ َّ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻗﺪِﻳﺮ‪ ،‬الﻠﻬﻢ ﻻ ﻣﺎﻧ ِﻊ ل ِﻤﺎ أ�ﻄﻴﺖ‪ ،‬وﻻ ﻣﻌ ِﻄﻲ ل ِﻤﺎ‬
‫َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ِّ ْ َ َ ُّ َ َ َ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﻣﻨﻌﺖ‪ ،‬وﻻ �ﻨﻔﻊ ذا اﺠﻟﺪ ﻣِﻨﻚ اﺠﻟﺪ«؛ و�ﺘﺐ إﻴﻟ ِﻪ �ﻧﻪ ﺎﻛن �ﻨ� �ﻦ �ِﻴﻞ وﻗﺎل‪ ،‬و�ﺿﺎﻋ ِﺔ‬
‫َ َْ ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫ََ َ َْ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ َ ُّ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬
‫ﺎت‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫ﺎت‪ ،‬وﻣﻨ ٍﻊ وﻫ ِ‬ ‫ﺎت‪ ،‬ووأدِ اﺒﻟَﻨ ِ‬ ‫ﻮق اﻷمﻬ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﻨ‬‫�‬ ‫ن‬ ‫�‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎل‪ ،‬و�ﺮﺜة ِ الﺴ ِ‬
‫ال‬ ‫ﺆ‬ ‫الﻤ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬و‪‬ر‪‬اد‪ ،‬ﮐﺎﺗﺐِ ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﯾﮑﺘﻪ‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪،‬‬
‫ْ ُ ُ َ ُ ِّ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ ُ َُ ُ ْ ُ َ‬
‫الﻤﻠﻚ َو ُﻪﻟ اﺤﻟَﻤﺪ‪َ ،‬وﻫ َﻮ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ‬ ‫اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ � إﻻ َ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ِّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻔ ُﻊ ذا اﺠﻟَﺪ ِﻣﻨﻚ‬ ‫ﻳﺮ‪ ،‬الﻠَّ ُﻬ َّﻢ ﻻ َﻣﺎﻧ َﻊ ل َﻤﺎ أ ْ� َﻄﻴْ َ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ ُﻣ ْﻌﻄ َﻲ ل َﻤﺎ َﻣﻨَ ْﻌ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1715 :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 345‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7292 ،844) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .593 :‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.345‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪470‬‬
‫ُّ‬
‫اﺠﻟَﺪ«؛) ‪ (1‬ﻣﻐﯿﺮه‪ ‬در ﻧﺎﻣﻪاش ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ )و ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن‬
‫ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ( و از ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎ در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و از ﺳﻮالﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاوان )و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد( ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮد و از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و رﻧﺠﺎﻧﺪن ﻣﺎدران و از‬
‫زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان و از ﻧﺪادنِ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽِ دﯾﮕﺮان و ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮقِ آنﻫﺎ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮف ﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺎل و داراﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﯽ اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن را ﻣﺎﯾﻪي ﻗﻮام و ﺗﺤﻘﻖ ﻧﯿﺎزﻫﺎي دﯾﻨﯽ‬
‫و دﻧﯿﻮي ﻣﺮدم ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ۡ ُ ْ ُّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥ :‬‬ ‫� ل� ۡم ق َِ�ٰ ٗما﴾‬ ‫﴿و� تؤتوا ٱلسفهاء أم�ل�م ٱل ِ� جعل ٱ‬
‫و اﻣﻮاﻟﯽ را ﮐﻪ اﷲ وﺳﯿﻠﻪي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري و ﻗﻮام )زﻧﺪﮔﯽ( ﺷﻤﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻔﯿﻬﺎن و‬
‫ﺑﯽﺧﺮدان ﻧﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎدهي ﻧﺎدرﺳﺖ از آن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺗﻌﺪي ﺑﻪ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن ِدﻣﺎء� ْﻢ‪،‬‬
‫َْ َ ُ ْ َ َ ٌ َ ُ‬ ‫ْ َ ُ‬
‫ام َﻋﻠﻴْ� ْﻢ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ‪،‬‬‫َوأم َﻮاﻟ� ْﻢ‪ ،‬وأﻋﺮاﺿ�ﻢ‪ ،‬ﺣﺮ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و‬
‫آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ«‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪاﻧﺪازهايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺧﻮد در ﻣﻮارد ﻓﺮاواﻧﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺗﻘﺴﯿﻢ اﻣﻮال‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎﻣﯽ‬
‫درﺑﺎرهي اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ِلر ُسو ِل َو ِ�ِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫�ء فَأَ َّن ِ َّ� ُ ُ‬
‫� َس ُهۥ َول َّ‬ ‫ۡ َ ْ َ َّ َ ُ ّ َ‬
‫�﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َوٱعل ُم ٓوا �� َما غن ِۡمتم مِن ۡ ٖ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٤١ :‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ‪ ،‬از آنِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬و ﺧﻮﯾﺸﺎنِ )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ذﮐﺮ و ﺗﺮﺟﻤﻪي آن‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 1424‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎره ﻫﺎي ‪ 218‬و ‪ 1532‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪471‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮفﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ ۡ َٰ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫ت ل ِۡل ُف َق َرا ٓءِ َوٱل َم َ ٰ‬
‫لص َد َ� ٰ ُ‬ ‫﴿إ َّ� َما ٱ َّ‬
‫ِ� َعل ۡي َها َوٱل ُمؤلفةِ قلو�ُ ُه ۡم َو ِ�‬ ‫ِ� وٱل� ِمل‬ ‫�ك ِ‬ ‫ِ‬
‫� َعل ٌ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ‬
‫�ضة ّم َِن ٱ َّ�ِ َوٱ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫ِيم‬ ‫ۗ‬ ‫يل ٱ�ِ وٱب ِن ٱلسب ِ ِ‬
‫يل� ف ِر‬ ‫اب وٱل� ٰ ِرمِ� و ِ� سب ِ ِ‬ ‫لرق ِ‬ ‫ٱ ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦٠ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٦٠‬‬ ‫َحك ‪ٞ‬‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬وﯾﮋهي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان)ﻓﻘﺮا(‪ ،‬و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان )ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ(‪ ،‬و ﮐﺎرﮔﺰاران زﮐﺎت و ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از آﻧﺎن دلﺟﻮﯾﯽ ﺷﻮد و ﻧﯿﺰ در راه آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن‪ ،‬و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎران و ﻣﺠﺎﻫﺪانِ‬
‫راه اﷲ و در راه ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﯾﻀﻪاي از ﺳﻮي اﷲ )ﺻﺎدر ﺷﺪه( اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُ ُ َّ ُ ٓ ۡ َ ُ ۡ َّ َ ۡ ُ َ ّ ۡ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١ :‬‬ ‫� أو� ٰدِ�مۖ ل ِ�ك ِر مِثل ح ِظ ٱ�نثي ِ‬
‫�﴾‬ ‫وصي�م ٱ� ِ‬ ‫﴿يُ ِ‬
‫اﷲ درﺑﺎرهي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﻬﻢ ﭘﺴﺮ دوﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻬﻢ دﺧﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر دﯾﮕﺮ آﯾﻪﻫﺎي ﻣﯿﺮاث‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﺣﻘﻮقِ ﻣﺎﻟﯽ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺛﺮوت و داراﯾﯽﺳﺖ؛ از ﻫﻤﯿﻦروﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻫﻤﻪي ﮐﺸﻮرﻫﺎ در ﺟﻬﺖ‬
‫رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺛﺮوت و داراﯾﯽ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‬
‫ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را در ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ولﺧﺮﺟﯽ و اﺳﺮاف در ﻣﺼﺮف ﮐﺮدن ﭘﻮل اﺷﺎره ﮐﺮد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي‬
‫در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﻧﯿﺰ در ﻟﺒﺎس و ﺳﻮاري و دﯾﮕﺮ ﻣﻮارد زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫��ُوا ْ َو َ� � ُ ۡ�فُ ۚ ٓوا ْ إنَّ ُهۥ َ� ُ� ُِّب ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ� ‪﴾٣١‬‬ ‫﴿ َو ُ�ُوا ْ َوٱ ۡ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٣١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫و ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ و اﺳﺮاف ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺳﺮاف‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎدهروي و از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺘﻦ؛ اﺳﺮاف‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪه را دﺷﻤﻦ ﺑﺪارد‪ .‬اﻧﺪﮐﯽ ﺗﺄﻣﻞ در اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺮاف‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺧﺮج ﮐﺮدن ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آدم ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﺮد ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﻖّ او اﺳﺮاف‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬از ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﺛﺮوﺗﺶ ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪472‬‬

‫ﻣﺎﺷﯿﻦ و ﻟﺒﺎﺳﺶ را در ﺣﺪ‪ ‬ﯾﮏ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺮاف و ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي‪ ،‬از ﺣﺪ‪ ‬ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻣﺮدم ﻓﻘﯿﺮ ﯾﺎ ﻗﺸﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ زﻧﺪﮔﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻼي اﺳﺮاف و ولﺧﺮﺟﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﯾﺶ را‬
‫ﺑﻪاﻧﺪزهي ﮔﻠﯿﻤﺶ دراز ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻓﻘﯿﺮي ﭘﺎ از ﮔﻠﯿﻤﺶ درازﺗﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك و ﺧﺎﻧﻪاش ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك و ﺧﺎﻧﻪي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺣﺮام را ﻧﺸﺎنِ ﺑﯽﺧﺮدياش ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻪ‬
‫اﺳﺮاف و ﺗﺠﻤﻞﮔﺮاﯾﯽ روي آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﻘﺮ و ﻧﺪاري‪ ،‬در ﭘﯽِ زﻧﺪﮔﯽِ اﺷﺮاﻓﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺮض‪ ،‬و ﺣﺘﯽ وام رﺑﻮي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺮاف‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺘﻦ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ در وﺻﻒ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ٓ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ۡ ُ ْ َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ‬
‫�فوا ولم �ق�وا و�ن �� �ل ِك قواما ‪] ﴾٦٧‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٧ :‬‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا أنفقوا لم � ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﻔﺎق ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎدهروى ﻧﻤﻰﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺨﻞ ﻧﻤﻰورزﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﻔﺎﻗﺸﺎن ﻫﻤﻮاره‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬در ﺣﺪ‪ ‬اﻋﺘﺪال اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﺳﺮاف‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪون ﺿﺮورت‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ دﺳﺖ‬
‫ﻟﺒﺎس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از زﻧﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻃﺮح و ﻣﺪ ﺟﺪﯾﺪي وارد ﺑﺎزار ﻟﺒﺎس‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽروﻧﺪ و آن را ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد را از اﻧﻮاع‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻏﯿﺮﺿﺮوري‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ را ﮐﻨﺎر ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ! اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﺎ از‬
‫ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻣﻬﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ زن ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻼﻣﯽ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻪﮔﻮش‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺘﺶ‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮوﺷﮕﺎه و آن ﻓﺮوﺷﮕﺎه ﻣﯽرود ﺗﺎ زن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ را‬
‫ﺑﺨﺮ‪ ،‬آن را ﺑﺨﺮ! اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدانِ اﻣﺮوزي‪ ،‬زﯾﺮِ ﺳﻠﻄﻪي زﻧﺎن ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫ﻟﺬا زن ادارهي زﻧﺪﮔﯽ را در دﺳﺖ دارد؛ ﻫﺮﻃﻮر ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻ ﭘﺮواﯾﯽ از ﻣﺮد و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﺪارد! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ و زﻧﺶ را از اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻣﺼﺎدﯾﻖِ اﺳﺘﻔﺎدهي ﺣﺮام و ﻧﺎدرﺳﺖ از ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﯾﺎ ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن آن‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺎل و داراﯾﯽاش را در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﺣﺮام ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
 ‫‪473‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮفﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‬
‫از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺎﻟﺶ را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ آن را ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ آن ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽاش آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺳﯿﮕﺎر و دﺧﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‬
‫و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺮوزه ﮐﻪ ﺿﺮرﻫﺎي ﺳﯿﮕﺎر ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺶرﻓﺘﻪ‪ -‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ‪ -‬ﻣﻘﺮراﺗﯽ در ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت وﺿﻊ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ؛ زﯾﺮا ﺿﺮر ﺳﯿﮕﺎر‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﺮد‪ ‬ﺳﯿﮕﺎري آﺳﯿﺐ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ زﯾﺎن دارد؛ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻘﺮراﺗﯽ وﺿﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ؛ اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﭘﺮوا‪ ،‬ﺣﺘﯽ در‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬ﻫﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ؛‬
‫و ﻫﻢ ﻣﺎﯾﻪي اذﯾﺖ و آزار ﻣﺮدم؛ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ اذﯾﺖ ﮐﺮدن ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬ ‫َۡ‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ ُ ۡ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫ِين يؤذون ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫ت بِغ ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬
‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺮاد ﺳﯿﮕﺎري‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺣﺮام‪ ،‬اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ از زﯾﺎنﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﮕﺎر ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺳﯿﮕﺎر ﺑﻪ ﺷُﺶ آنﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﺿﺮر دارد‪ .‬ﺧﺮﯾﺪن ﺳﯿﮕﺎر و اﺳﺘﻌﻤﺎل آن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻋﺪاﻟﺖ اﻓﺮاد ﺳﯿﮕﺎري‬
‫ﮐﻪ دﺳﺖ از اﯾﻦ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮﻧﻤﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬از دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻋﻠﻤﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﺮ دﺧﺘﺮ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻ وﻻﯾﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و وﻻﯾﺘﺸﺎن در زﻣﯿﻨﻪي ازدواج دادن‬
‫دﺧﺘﺮﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا از ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﺧﺎرج ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫اﻓﺮاد ﻓﺎﺳﻖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ وﻻﯾﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺳﯿﮕﺎر ﮐﺸﯿﺪن از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي‬
‫ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن آن در‬
‫ﺑﺎزيﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )و ﺣﺮام( ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ‬زﯾﺎدهﮔﻮﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎي ﺑﯽاﺳﺎس و ﺑﺎزﮔﻮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪474‬‬

‫ﮐﺮدن ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎرهي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻫﻤﻪي زﻧﺪﮔﯽاش ﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ! ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن وﻗﺖ‬
‫اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ وﻗﺘﺶ را در ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎي ﺑﯽاﺳﺎس و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد‪ ،‬ﺗﺒﺎه‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪر دادن وﻗﺖ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن ﻣﺎل و ﺛﻮرت‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و‬
‫زﯾﺎنآورﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺎل از دﺳﺖرﻓﺘﻪاي را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺟﺒﺮان وﻗﺖﻫﺎي ازدﺳﺖرﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬرد و ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪر ﻟﺤﻈﻪﻟﺤﻈﻪي زﻧﺪﮔﯽاش را ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )و ﺣﺮام( ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺆالﻫﺎي ﻓﺮاوان )و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد( ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻣﻨﻈﻮر‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪‬‬
‫ِ‬ ‫از ﮐﺜﺮت ﺳﺆال ﮐﻪ از آن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد‪ ‬اول‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﺜﺮت ﺳﺆال‪ ،‬ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ‪ ،‬از‬
‫ﺳﺆالﭘﯿﭻ ﮐﺮدن ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او را ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻗﺼﺪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ و ﻧﮑﺎت‬
‫ﺟﺪﯾﺪي ﻓﺮاﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮد؛ از‬
‫او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را ﮐﺴﺐ ﮐﺮدي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ زﺑﺎﻧﯽ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ‪،‬‬
‫ﻗﻠﺒﯽ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ و ﭘﯿﮑﺮي ﮐﻪ در راه ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺧﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﻤﯽداد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﭻﮔﯿﺮي ﯾﺎ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﺑﺮ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ و‬
‫درﻣﺎﻧﺪه ﮐﺮدن او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ آدمﻫﺎي ﻃﻤﻊﮐﺎر و ﺣﺮﯾﺺ‬
‫اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻮل ﯾﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺰ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دوﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ و ﺻﻤﯿﻤﯽ‪ ،‬ﯾﺎ از‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎس ﮐﻪ ﺑﯽﻣﻨﺖ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽاﺷﮑﺎل اﺳﺖ؛ در‬
‫ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ ﺟﺰ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﺎل دﻧﯿﺎ‪ ،‬آنﻗﺪر ارزش دارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﭼﻨﺪ رﯾﺎل‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮنِ اﯾﻦ و آن‬
‫ﺷﻮد؟‬
 ‫‪475‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮفﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺳ‪‬ﺮَك ﮐﺸﯿﺪن در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫دارد ﮐﻪ از اﯾﻦ و آن ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﭘﻮلدار اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻘﯿﺮ؟ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﭼﻪ دارد و ﭼﻪ‬
‫ﻧﺪارد!‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﺎدران ﯾﺎ رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن آنﻫﺎ را‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﺎﯾﻔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان درﺑﺎرهي ﻣﺎدران ﺧﻮد دارﻧﺪ؛ و ﻫﺮﮐﺲ در ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎدرش‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺠﺶ ﺧﺎﻃﺮش ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ دارد و‬
‫ﺣﻘﺶ از ﺣﻖّ ﭘﺪر ﻧﯿﺰ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺳﺰاوار اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﻢ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت«‪ .‬دوﺑﺎره ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت«‪ .‬ﺑﺎز ﺳﺆال ﮐﺮد‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آنﮔﺎه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪرت«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺰاوار اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫او ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬و ﭼﻮن دوﺑﺎره در اﯾﻦﺑﺎره از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺎدر را‬
‫ﺳﺰاوارﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬او را ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺳﺰاوار ﻋﻄﻮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺮورزي و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري داﻧﺴﺖ و ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭘﺪر را‬
‫ﺳﺰاوار ﺗﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻣﺜﻞ ﻣﺎدر ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﻧﻤﯽورزد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او دلﺳﻮزي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ُّ ُ َ ۡ ً َ َ ٰ ۡ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٤ :‬‬ ‫� َوه ٖن﴾‬ ‫﴿�لته أمهۥ وهنا‬
‫ﻣﺎدرش در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ روزاﻓﺰون ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬او را )در ﺷﮑﻢ ﺧﻮد( ﺣﻤﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ ٗ‬ ‫َََ ُ‬
‫]اﻻﺣﻘﺎف‪[١٥ :‬‬ ‫�ل ۡت ُه أ ُّم ُهۥ ك ۡرها َو َوض َع ۡت ُه ك ۡرها﴾‬‫﴿‬
‫ﻣﺎدرش ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺎردار ﺷﺪ و ﺑﺎ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬او را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورد‪.‬‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪران ﯾﺎ رﻧﺠﺎﻧﯿﺪنِ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران را از آن ﺟﻬﺖ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 321‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪476‬‬

‫زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫دﺧﺘﺮ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ دﺧﺘﺮﺷﺎن را ﺑﻪازدواج ﯾﮏ ﻣﺮد درﺑﯿﺎورﻧﺪ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮداﻟﯽ ﻣﯽﮐَﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫دﺧﺘﺮﺷﺎن را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫ن� َظ َّل َو ۡج ُه ُهۥ ُم ۡس َو ّٗدا َو ُه َو َك ِظ ‪ٞ‬‬ ‫ُۡ‬ ‫َ ُّ َ‬
‫يم ‪َ �َ ٥٨‬ت َ� ٰ َر ٰ‬
‫ى م َِن ٱلق ۡو ِم‬ ‫� أ َح ُد ُهم ب ِٱ� َ ٰ‬
‫﴿�ذا � ِ َ‬
‫ل�اب َ� َ� َسا ٓ َء ماَ‬ ‫� ُهون أَ ۡم يَ ُد ُّس ُهۥ � ٱ ُّ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ ٓ َ ُّ َ ٓ َُ ۡ ُ ُ ََ‬
‫مِن سوءِ ما � ِ� بِهِۚۦ ��مسِكهۥ‬
‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٥٩ ،٥٨ :‬‬ ‫�ك ُمون ‪﴾٥٩‬‬
‫و ﭼﻮن ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﻣﮋدهي دﺧﺘﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮهاش ﺗﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺮ از ﺧﺸﻢ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪) .‬ﺑﻪﮔﻤﺎﻧﺶ( از زﺷﺘﯽ ﻣﮋدهاي ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﻗﻮﻣﺶ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫)ﻧﻤﯽداﻧﺪ( ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاري آن را ﻧﮕﻪ دارد ﯾﺎ او را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺪ‬
‫داوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﮔﻮداﻟﯽ ﻣﯽﮐَﻨﺪ ﺗﺎ دﺧﺘﺮش را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺒﺎر ﺑﺮ‬
‫رﯾﺸﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد؛ دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﻏﺒﺎر از رﯾﺶ ﭘﺪر ﮐﻨﺎر زد؛ اﻣﺎ ﻗﺴﺎوت و ﺳﻨﮓدﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﺪي‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬از اﯾﻦ رﻓﺘﺎر دﺧﺘﺮش ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﺸﺪ و او را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮد!‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻫﻢ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺪري ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ دﺧﺘﺮش را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﻨﺪ‪ .‬دﺧﺘﺮك ﻓﻬﯿﻤﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺪرش ﭼﻪ ﻗﺼﺪي دارد؛ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﮐﻮلِ او ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺎﺑﺎ ﺟﺎن‪ ،‬ﺑﺎﺑﺎ ﺟﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ؛‬
‫اﻣﺎ دلِ ﭘﺪر ﺳﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد و دﺧﺘﺮش را از ﺧﻮد دور ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ او را در ﮔﻮدال‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮد! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دو دﺧﺘﺮ را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ )ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ( ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ و او‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫دو ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد« و اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ را ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮزادش‪ ،‬دﺧﺘﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﺰ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ و ﺳﻪ ﭘﺴﺮ داﺷﺖ و ﻓﻘﻂ دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪﻧﺪ و‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 272‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪477‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮفﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫ﭘﺴﺮاﻧﺶ در ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﭘﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺷﺎﻧﺰده ﻣﺎﻫﮕﯽ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬داﯾﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺷﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻓﺮزﻧﺪان رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﯿﺎت‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ؛‬
‫ﺟﺰ ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﮐﻪ ﺷﺶ ﻣﺎه ﭘﺲ از وﻓﺎت‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺪ و ﺑﻪ او ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ دﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ و از آﻧﺎن ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺎب و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي او در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ْ‬
‫»وﻣﻨ ًﻌﺎ وﻫﺎت«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﺣﻖ دﯾﮕﺮان و ﻧﺪادنِ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ آنﻫﺎ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣﻮال ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ از دادن ﺣﻘﻮقِ ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان ﻃﻔﺮه ﻣﯽروﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن‬
‫اﻣﻮاﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد‪» .‬ﻫﺎت« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮل و ﺛﺮوت ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ْ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ زﯾﺎدهﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ؛ »وﻣﻨ ًﻌﺎ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺰو ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺧﻮدداري‬
‫از اداي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯽاﺳﺎس‪ ،‬ﻧﺎرواﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران‪،‬‬
‫ﺧﻮدداري از اداي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان و ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -357‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﻠﺤﻪ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺟﺪي ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺷﻮﺧﯽ؛ و ﻧﻬﯽ از ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻤﺸﯿﺮِ‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪ‬

‫ِّ‬ ‫ُ ْ َ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﺎلﺴ ِ‬
‫ﻼح‪،‬‬ ‫رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ � ِﺮﺸ أﺣﺪ�ﻢ إﻰﻟ أﺧِﻴ ِﻪ ﺑ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٧٩٢‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َّ َّ ْ َ َ َ ْ ُ‬
‫ع ﻲﻓ ﻳَ ِﺪه ِ‪َ �َ ،‬ﻴ َﻘﻊ ﻲﻓ ُﺣ ْﻔ َﺮة ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ‬ ‫َ َّ ُ َ ْ‬
‫ﺎر«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺎن‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻴ‬‫الﺸ‬ ‫ﻞ‬‫ﻌ‬ ‫ﻟ‬ ‫ي‬‫ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻳ ِ‬
‫ر‬‫ﺪ‬
‫َ َ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬
‫ﻤﻟﺴﻠﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل أﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ‪» :‬ﻣﻦ أﺷﺎر إﻰﻟ أﺧِﻴ ِﻪ ِﺤﺑﺪِﻳﺪ ٍة‪ ،‬ﻓﺈن الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ‬ ‫ٍ‬ ‫رواﻳﺔ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ ِّ‬
‫ﺗﻠﻌﻨﻪ ﺣﻰﺘ ��ِع‪ ،‬و�ن ﺎﻛن أﺧﺎه ﻷ�ِﻴ ِﻪ وأﻣ ِﻪ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ اﺳﻠﺤﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻧﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﯿﻄﺎن آن را در دﺳﺘﺶ رﻫﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ -‬ﺳﺒﺐ ﻗﺘﻞ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺷﻮد و‪ -‬در ﮔﻮداﻟﯽ از آﺗﺶ دوزخ ﺑﯿﻔﺘﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ -‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﺳﻼح دﯾﮕﺮي‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ اﺷﺎره ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻼح را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ او ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮادر ﺗﻨﯽِ وي ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َّ ْ ُ َ ْ ُ ً‬ ‫ْ ََُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أن �ﺘﻌﺎﻰﻃ الﺴﻴﻒ مﺴﻠﻮﻻ‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٩٣‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮﻫﻨﻪ‪ -‬ﯾﺎ از‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺮدن ﺷﻤﺸﯿﺮ آﺧﺘﻪ‪ -‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﻠﺤﻪ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﺪي ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺷﻮﺧﯽ؛ و ﻧﻬﯽ از ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻤﺸﯿﺮِ‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎب دو ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7072 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2616 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6819 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2256 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﻠﺤﻪ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﺪي ﺑﺎﺷﺪ ‪479 ...‬‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﯾﺎ ﺗﻔﻨﮓ ﯾﺎ ﭼﺎﻗﻮ و اﻣﺜﺎل آن را ﺑﻪ ﺳﻮي‬

‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﻠﺤﻪ‬
‫را در دﺳﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن رﻫﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ -‬اﻧﺴﺎن ﺳﺒﺐ ﻗﺘﻞ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺷﻮد و‪-‬‬
‫در ﮔﻮداﻟﯽ از آﺗﺶ دوزخ ﺑﯿﻔﺘﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﮐﻢﺧﺮد‪ ،‬از روي ﺷﻮﺧﯽ‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ دﯾﮕﺮان ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﯾﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽراﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺎرواﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺎﺷﯿﻦ از دﺳﺖ راﻧﻨﺪه ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻧﺴﺎن‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ رﻓﺘﺎرِ ﺧﻄﺮﺳﺎز‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و اﻓﺮاد ﻧﺸﺴﺘﻪ ﯾﺎ اﯾﺴﺘﺎده را زﯾﺮ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺧﻮدش ﺳﺰاوار دوزخ ﮔﺮدد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه‪ ،‬از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎرِ ﺧﻄﺮﺳﺎزي ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺷﻮﺧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﺟﺪي‪.‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي دوم‪ :‬از ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﯾﺎ از دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺮدن آن‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻮﺟﺐ آﺳﯿﺐدﯾﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺑﺮﯾﺪن دﺳﺖ وي ﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﭼﺎﻗﻮ را ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻪاش را ﺑﻪ ﺳﻮي او‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ در اﯾﻦ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم راه رﻓﺘﻦ از ﭼﻮبدﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﻋﺼﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬آن را ﻋﻤﻮد ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﮕﻪ‬
‫دارﯾﺪ و از ﺣﻤﻞ آن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﻘﯽ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫آﺳﯿﺐ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺟﺰو آداب ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم از اذﯾﺖ و آزار او دراﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -358‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از اذان‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﺬر ﺗﺎ‬
‫آنﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﺑﻪ ﺟﺎي آور‪‬د‬

‫ُ َ ِّ ُ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُ َّ ُ ُ ً َ‬ ‫َّ ْ َ‬
‫ﺠﺪِ‪ ،‬ﻓﺄذن الﻤﺆذن‪،‬‬ ‫‪ -١٧٩٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ الﺸﻌﺜﺎءِ ﻗﺎل‪ َ :‬ﻛﻨﺎ �ﻌﻮدا ﻣﻊ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ََ َ َ ٌُ َ َ ْ‬
‫ﺠﺪِ‪ ،‬ﻓﻘﺎل أﺑﻮ‬ ‫ﺠ ِﺪ �ﻤ ِﻲﺸ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺒﻌﻪ أﺑﻮ ﻫﺮ�ﺮة ﺑﺮﺼه ﺣﻰﺘ ﺧﺮج ﻣِﻦ الﻤﺴ ِ‬ ‫�ﻘﺎم رﺟﻞ ﻣِﻦ الﻤﺴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ﻫﺮ�ﺮة‪ :‬أﻣﺎ ﻫﺬا �ﻘﺪ ﻋﻰﺼ أﺑﺎ اﻟﻘﺎ ِﺳ ِﻢ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﺸّﻌﺜﺎء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺆذن‬
‫اذان ﮔﻔﺖ؛ ﻣﺮدي از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢ او را دﻧﺒﺎل ﻧﻤﻮد و‬
‫دﯾﺪ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻌﺪ از اذان ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺬر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ زﯾﺮا ﻣﺆذن ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ » َ َّ‬
‫ﻲﺣ َﻰﻠﻋ َّ‬
‫الﺼﻼة«‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮي ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻓﺮاﺧﻮان ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﻌﺼﯿﺖ و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﺸّﻌﺜﺎء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺆذن اذان ﮔﻔﺖ؛ ﻣﺮدي از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و‬
‫رﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢ او را دﻧﺒﺎل ﻧﻤﻮد و دﯾﺪ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﯾﮏ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﺮﻓﻮع را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از اذان‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺬر داﺷﺘﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.655 :‬‬

 ‫‪481‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از اذان‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﺬر ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ‪...‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺗﻨﮓ وﺿﻮﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ وﺿﻮ ﺗﺎزه ﮐﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫اﻣﺎم ﯾﺎ ﻣﺆذن اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اذان و ﻧﻤﺎزِ آنﺟﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻗﺼﺪ اداي ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪي دﯾﮕﺮ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﺮود؟ ﺑﺮﺧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻋﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﭘﺲ از اذان‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد‪ .‬و ﺷﻤﺎري از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻬﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺨﻮاﻧَﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽرود ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را در ﻣﺴﺠﺪ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮار ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺧﺮوﺟﺶ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﺘﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ‬
‫اداي ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از اذان‪ ،‬از ﻣﺴﺠﺪي ﮐﻪ در آﻧﺴﺖ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود؛ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽ؛ ﻣﺜﻼً در ﻣﺴﺠﺪ دوم ﺟﻨﺎزهايﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﯾﺎ‬
‫اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ دوم‪ ،‬ﺧﻮشﺻﺪاﺗﺮ از اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ‪ ‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﺮوﺟﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -359‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ رد ﮐﺮدن رﯾﺤﺎن ﺑﺪون ﻋﺬر‬

‫َ ْ ُ َ َ َ ْ ْ ٌ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٧٩٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﻋ ِﺮض ﻋﻠﻴ ِﻪ َر �َﺎن‪ ،‬ﻓﻼ ﻳ ُﺮدهُ‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫الﻤ ْﺤﻤﻞ‪َ ،‬ﻃ ِّﻴ ُﺐ ِّ‬
‫الﺮ�ﺢِ «‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻓﺈﻧﻪ ﺧﻔﻴﻒ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻫﺮﮐﻪ رﯾﺤﺎﻧﯽ ﻫﺪﯾﻪ ﺷﺪ‪ ،‬آن‬
‫را رد ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا رﯾﺤﺎن‪ ،‬ﺳﺒﮏ و ﺧﻮشﺑﻮﺳﺖ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ ُّ ِّ‬
‫اﻟﻄ َ‬
‫ﻴﺐ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻣﺎلﻚ‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن ﻻ ﻳﺮد‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٧٩٦‬وﻋﻦ أ�ﺲ ﺑﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻮاد ﺧﻮشﺑﻮ را‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻫﺪﯾﻪ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ -،‬رد ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ رد ﮐﺮدن رﯾﺤﺎن«؛ رﯾﺤﺎن ﻣﺎدهي ﺧﻮشﺑﻮﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم‪ ‬ﺳﺒﮏ و ﺧﻮشﺑﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رد ﻧﮑﺮدن ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮشﺑﻮﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري آورده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻮاد ﺧﻮشﺑﻮ را رد ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﻣﻮاد ﺧﻮشﺑﻮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺷﺎداب و‬
‫ﺳﺮِﺣﺎل ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﻃﺮاوت و ﺷﺎداﺑﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺐ َّ‬
‫إﻰﻟ ِﻣﻦ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻄﺮ و ﻣﻮاد ﺧﻮشﺑﻮ را دوﺳﺖ داﺷﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ُ » :‬ﺣﺒِّ َ‬
‫ﻗﺮ ُة َﻋﻴ� ﻲﻓ َّ‬
‫الﺼﻼ ِة«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ را از‬ ‫وﺟﻌﻠَ ْ‬
‫ﺖ َّ‬ ‫ٌ‬
‫ﺛﻼث‪ :‬اﻟنِّ ُ ِّ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ﺴﺎء واﻟﻄﻴﺐ‪ِ ،‬‬ ‫دﻧﻴﺎ�ﻢ‬
‫دﻧﯿﺎي ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارم‪ :‬زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻮي ﺧﻮش )ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪه(؛ و روﺷﻨﯽِ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﻦ در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره از ﻋﻄﺮ و ﻣﻮاد‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2253 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(5929 ،2582) :‬‬
‫)‪ (3‬رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ )‪(3940 ،3939‬؛ اﺣﻤﺪ )‪(199 ،128/3‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 3124 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪483‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ردﮐﺮدن رﯾﺤﺎن ﺑﺪون ﻋﺬر‬

‫ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻮي ﺧﻮش‪ ،‬ﻧﺸﺎن از ﭘﺎﮐﯽِ اﻧﺴﺎن دارد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﭘﺎك اﺳﺖ و ﺟﺰ ﭘﺎك را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﻣﺎدهي ﺧﻮشﺑﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺪﯾﻪ‬
‫دادﻧﺪ آن را رد ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬روش و رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮيﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رﯾﺤﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﯾﺤﺎن‪ ،‬ﺳﺒﮏ و ﺧﻮشﺑﻮﺳﺖ و زﺣﻤﺖ و زﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ اﻫﺪاﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬آدم‬
‫ﻣﻨﺖﮔﺬاري ﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﺮ ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻼن ﻫﺪﯾﻪ را ﺗﻮ دادم ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
‫از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺬارد و ﺷﻤﺎ را در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪاش را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺧﻮﯾﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد و آن‬
‫را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و اذﯾﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺖ و اذﯾﺘﯽ از ﺳﻮي اﻫﺪاﮐﻨﻨﺪه ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪﯾﻪاش را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -360‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻓﺮد در ﭘﯿﺶ روي او‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﯿ ِﻢ‬
‫آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﺷﻮد و ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن آن ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮف درﺑﺎرهي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‬

‫ُْ‬ ‫ُ ً ُْ ََ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎل‪َ :‬ﺳ ِﻤ َﻊ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ِّ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬رﺟﻼ ﻳث ِ� ﻰﻠﻋ َرﺟ ٍﻞ َو�ﻄ ِﺮ� ِﻪ ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫اﻷﺷﻌﺮي‪‬‬ ‫‪ -١٧٩٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‬
‫ْ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُْ ْ َ ُْ‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺮﺟ ِﻞ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫أو �ﻄﻌﺘ ْﻢ‪ -‬ﻇﻬﺮ‬ ‫ال ِﻤﺪﺣﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻫﻠﻜﺘﻢ‪-‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬از ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﺪحِ او‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدﯾﺪ‪ -‬ﯾﺎ‪ -‬ﭘ‪‬ﺸﺖ او‬
‫را ﺷﮑﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫ٌُ َْ ً‬ ‫َّ ِّ َ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫ً ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺄ�� ﻋﻠﻴ ِﻪ َرﺟﻞ ﺧ�ا‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٧٩٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة‪ ‬أن رﺟﻼ ذﻛ َِﺮ ﻋﻨﺪ اﻨﻟ‬
‫ََ ََ‬ ‫ً ْ َ َ َ ُ ُْ َ ً‬ ‫َ َُ ُ‬ ‫َْ َ ََ ْ َ َُُ َ‬
‫ﺣﺒِﻚ‪� -‬ﻘﻮﻪﻟُ م َِﺮارا‪ -‬إن ﺎﻛن أﺣﺪ�ﻢ ﻣﺎدِﺣﺎ ﻻ �ﺎﻟﺔ‬ ‫ﻲﺒ‪َ » :‬و �ﻚ! �ﻄﻌﺖ �ﻨﻖ ﺻﺎ ِ‬ ‫اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬
‫َ ً‬ ‫َ ْ َ ُ ْ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ ُ َ ِّ َ َ‬
‫ﺴﺐ ﻛﺬا و�ﺬا إن ﺎﻛن ﻳﺮى �ﻧﻪ ﻛﺬل ِﻚ وﺣ ِﺴيﺒﻪ اﷲ‪ ،‬وﻻ ﻳﺰﻰﻛ ﻰﻠﻋ اﷲِ أﺣﺪا«‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬أﺣ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻦ از ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ؛ ﻣﺮدي‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﮔﺮدن دوﺳﺘﺖ را‬
‫ﺷﮑﺴﺘﯽ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬اﮔﺮ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ از دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن اﺳﺖ و ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ؛‪ -‬و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺶ‬
‫را ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ؛‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﺎور دارد ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﮐﺴﯽ را ﻧﺰد‪ ‬اﷲ‪-‬‬
‫ﮐﻪ از ﺑﺎﻃﻦِ ﻫﻤﻪ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ -‬ﭘﺎك و ﻧﯿﮏ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2663 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.3001 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6061 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.3000 :‬‬
 ‫‪485‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻓﺮد در ﭘﯿﺶ روي او‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﯿﻢِ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ‪...‬‬
‫ََ َ‬ ‫َّ ُ ً َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َّ‬
‫‪َ -١٧٩٩‬و�ﻦ ﻫﻤﺎم ﺑﻦ اﺤﻟﺎرث ﻋﻦ ال ِﻤﻘﺪادِ‪ ‬أن َرﺟﻼ ﺟﻌﻞ �ﻤﺪح �ﺜﻤﺎن‪� ‬ﻌ ِﻤﺪ‬
‫َ َ ُ َ ََ َ‬ ‫َ َ َُْ ُ‬ ‫ﺠ َﻌ َﻞ َ�ﺜﻮ ﻲﻓ َو ْﺟﻬ ِﻪ اﺤﻟَ ْﺼ َﺒ َ‬ ‫ْ َ ُ َ َ َ ََ ُ ْ ََْ َ َ‬
‫ﺎء‪ .‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟُ �ﺜﻤﺎن‪ :‬ﻣﺎ ﺷﺄﻧﻚ؟ �ﻘﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ال ِﻤﻘﺪاد‪ ،‬ﻓﺠﺜﺎ ﻰﻠﻋ رﻛﺒتﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُّ‬
‫ُ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫إن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا رأ�ﺘﻢ الﻤﺪاﺣِ�‪ ،‬ﻓﺎﺣﺜﻮا ِﻲﻓ وﺟﻮﻫ ِِﻬﻢ اﻟﺮﺘاب«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻫ‪‬ﻤ‪‬ﺎم ﺑﻦ ﺣﺎرث از ﻣﻘﺪاد‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﺪح‬
‫ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻘﺪاد‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و روي دو زاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺖ و ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﻪ ﭘﺎﺷﯿﺪنِ ﺷﻦ‬
‫و ﻣﺎﺳﻪ ﺑﻪ روي آن ﺷﺨﺺ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬از ﻣﻘﺪاد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﻘﺪاد‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺪاﺣﺎن را دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﻮرﺗﺸﺎن ﺧﺎك ﺑﭙﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ در ﻧﻬﯽ از ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﻣﺪاﺣﯽﺳﺖ و در ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن آن ﻧﯿﺰ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺳﺘﺎﯾﺶﺷﺪه از ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن و ﯾﻘﯿﻦ و رﯾﺎﺿﺖ ﻧﻔﺲ و ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦﮐﻪ از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮد‪ ،‬دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﻧﮕﺮدد و ﺑﺎزيﭼﻪي ﻧﻔﺲ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺪح ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﮑﺮوه؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﯿﻢ آن‬
‫ﺑﺮود ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻣﻮر ﯾﺎدﺷﺪه ﮔﺮﻓﺘﺎر آﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ از او در ﭘﯿﺶِ روﯾﺶ‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫ﮐﺮاﻫﺖ دارد‪ .‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ْ َ ُ َ ْ‬
‫أر ُﺟﻮ أن ﺗ�ﻮن ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ »اﻣﯿﺪوارم ﺗﻮ از آﻧﺎن ﺑﺎﺷﯽ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ْ » :‬‬

‫ﮐﻪ از ﻫﻤﻪي دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ آن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫َ ْ َ ْ‬
‫ﺖ ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ از روي ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬اﺳﺒﺎل ازار‬ ‫دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﺴ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« و ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫َ َ َ َ ّ ً َ َْ َ َ‬ ‫ً َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫� ﻓ ِّﺠﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺗﻮ‬‫آك الﺸﻴْ َﻄﺎن َﺳﺎﻟِﺎﻜ ﻓ ّﺠﺎ إﻻ ﺳﻠﻚ ﻓﺠﺎ �‬‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ر‬
‫را در راﻫﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد و راﻫﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از راه‪ ‬ﺗﻮ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ درﺑﺎرهي ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ را در ﮐﺘﺎب‬
‫»اﻷذﮐﺎر« ذﮐﺮ ﮐﺮدهام‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.3002 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪486‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را در ﭘﯿﺶِ روي او‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻌﺮﯾﻒ از آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او را ﺑﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪي‬
‫ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدي ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺠﺎع‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﻣﻨﺶ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ روﯾﺶ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ او‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺪح و ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ‪ ،‬در ﻣﻔﻬﻮم‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ى﴾‬‫� َوٱ َّ� ۡق َو ٰ‬‫َ ََ َُ ْ ََ ۡ ّ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫﴿و�عاونوا � ٱل ِ ِ‬
‫و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬از ﮐﺴﯽ در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓﻀﻞِ او ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ و اﺣﺘﺮاﻣﺶ‬
‫را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬را ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﺎري از ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬روزه ﺑﻮده اﺳﺖ«؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاي ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«؟‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ ﻃﻌﺎم داده اﺳﺖ«؟‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺮوز ﺑﯿﻤﺎري را ﻋﯿﺎدت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«؟‬
‫َّ َ َ َ ْ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََْ ْ َ‬
‫ئ ِإﻻ دﺧﻞ اﺠﻟَﻨﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ اﺟﺘﻤﻌﻦ ِﻲﻓ ام ِﺮ ٍ‬
‫»ﻫﺮﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از روي ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫َّ َ‬
‫ﯾﮏ ﻃﺮف ﻟﺒﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮاﻇﺒﺶ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إﻧﻚ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1028 :‬‬

 ‫‪487‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻓﺮد در ﭘﯿﺶ روي او‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﯿﻢِ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ‪...‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روي‬ ‫) ‪(1‬‬ ‫ﺖ ِم َّﻤ ْﻦ َ� ْﻔ َﻌﻠُ ُﻪ ُﺧﻴَ َ‬
‫ﻼء«؛‬ ‫ل َ ْﺴ َ‬

‫ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪.‬‬

‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬
‫ﻚ ﻓ ّﺠﺎ � ْ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫�‬ ‫آك الﺸﻴْ َﻄﺎن َﺳﺎ ِﻟﺎﻜ ﻓ ّﺠﺎ إﻻ ﺳﻠ‬‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ر‬
‫َ َ‬
‫ﻓ ِّﺠﻚ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺗﻮ را در راﻫﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد و راﻫﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از‬
‫راه‪ ‬ﺗﻮ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺪح و ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﮐﺲ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﯿﺎن ﻓﻀﺎﯾﻠﺶ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬از ﮐﺴﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺪح او ﻏﻠﻮ و زﯾﺎدهروي ﻧﻤﺎﯾﺪ و او را ﺑﺎ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽاش را ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دروغ و ﻓﺮﯾﺐ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‬
‫را ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﯾﺎ وزﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ در او ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ در ﭘﯿﺶِ روﯾﺶ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﺳﺘﺎﯾﺶﺷﺪه ﻧﯿﺰ ﺿﺮر دارد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺪح ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﯿﻢِ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺳﺘﺎﯾﺶﺷﺪه ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﺧﻮد را از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺪاﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻦ از‬
‫ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ؛ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ‪ ،‬از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واي‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮ! ﮔﺮدن دوﺳﺘﺖ را ﺷﮑﺴﺘﯽ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﺎ او را ﻫﻼك ﮐﺮدي؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ از‬
‫او ﻧﻤﻮدي‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺗﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ واداﺷﺘﯽ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﭼﻬﺮهي ﻣﺪاﺣﺎن‪ ،‬ﺧﺎك ﺑﭙﺎﺷﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺮدي ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﺪح ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻘﺪاد‪‬‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و روي دو زاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺖ و ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﻪ ﭘﺎﺷﯿﺪنِ ﺷﻦ و ﻣﺎﺳﻪ ﺑﻪ روي آن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬از ﻣﻘﺪاد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﻘﺪاد‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺪاﺣﺎن را دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﻮرﺗﺸﺎن ﺧﺎك ﺑﭙﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺰ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 795‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6085 ،3683 ،3294) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2397 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪488‬‬
‫�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺖ«؛‬ ‫اﻵﺧﺮ ﻓَﻠْﻴَ ُﻘ ْﻞ َﺧ ْ ً‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6018 :‬و‪...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47:‬‬

 ‫‪ -361‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ‬
‫ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ورود ﺑﻪ آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ۡ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ََۡ َ َ ُ ُ ْ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٧٨ :‬‬ ‫وج مشيدة ٖ﴾‬ ‫﴿��نما ت�ونوا يدرِ��م ٱلموت ولو كنتم ِ� بر ٖ‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺷﻤﺎ را در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ در دژﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُُۡ ْ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٥ :‬‬ ‫﴿ َو� تلقوا بِ�يۡدِي� ۡم إِ� ٱ َّ� ۡهلكةِ﴾‬
‫و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ‪.‬‬

‫َ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ِ َ َّ‬ ‫ّ‬ ‫ﻋﻤﺮ َ‬ ‫أن َ‬ ‫َّ‬

‫�ﺮﺴغ‬ ‫ﺎم ﺣﻰﺘ إذا ﺎﻛن‬ ‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﺧﺮج إِﻰﻟ الﺸ‬ ‫ﻋﺒﺎس‪$‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٠٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ُ ُ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ َ ُ َ َّ ِ ْ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ ََُ ُ ََْ‬
‫ﺎم‪.‬‬ ‫ﺎء ﻗﺪ َو� َﻊ ﺑِﺎلﺸ ِ‬ ‫اح وأﺻﺤﺎﺑﻪ‪ -‬ﻓﺄﺧﺮﺒوه أن الﻮ�‬ ‫اء اﻷﺟﻨﺎدِ‪ -‬أﺑﻮ �ﺒﻴﺪة ﺑﻦ اﺠﻟﺮ‬ ‫ﻟ ِﻘﻴﻪ أمﺮ‬
‫ﺎر ُﻫﻢْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ :‬ﻓﻘﺎل ﻲﻟ ﻋﻤﺮ‪ :‬ادع ﻲﻟ الﻤﻬﺎﺟﺮ�ﻦ اﻷ َّوﻟ ِ�‪ ،‬ﻓﺪﻋﻮ�ﻬﻢ ﻓﺎﺳتﺸ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ﻗَﺎل ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ ََُ ََ َ َْ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ َّ َ َ َ َ ْ َ‬
‫َ‬
‫ﺎم‪ ،‬ﻓﺎﺧﺘﻠﻔﻮا‪� ،‬ﻘﺎل �ﻌﻀﻬﻢ‪ :‬ﺧﺮﺟﺖ ﻷم ٍﺮ‪ ،‬وﻻ ﻧﺮى أن‬ ‫ﺎء ﻗﺪ َو� َﻊ ﺑﺎلﺸ ِ‬ ‫وأﺧﺮﺒﻫﻢ أن الﻮ�‬
‫أن ُ� ْﻘﺪ َِم ُﻬﻢْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َّ ُ‬
‫ﻮل اﷲِ‪ ‬وﻻ ﻧﺮى‬ ‫ﺎس وأﺻﺤﺎب رﺳ ِ‬ ‫ﺟﻊ �ﻨﻪ‪ .‬وﻗﺎل ﺑﻌﻀﻬﻢ‪ :‬ﻣﻌﻚ ﺑ ِﻘﻴﺔ اﻨﻟ ِ‬ ‫ﺗﺮ ِ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ َ َ ُْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ِّ ُ َّ َ َ ْ ُ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻫﺬا الﻮ�ﺎء‪� .‬ﻘﺎل‪ :‬ارﺗ ِﻔﻌﻮا ��‪� .‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ادع ِﻲﻟ اﻷﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻓﺪﻋﻮ�ﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺎﺳتﺸﺎرﻫﻢ‪،‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ ََُ‬ ‫الﻤ َﻬﺎﺟ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ ُ‬
‫ارﺗ ِﻔﻌﻮا ��‪َّ � .‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ادع ِﻲﻟ ﻣﻦ‬ ‫ﺮ�ﻦ‪َ ،‬واﺧﺘﻠﻔﻮا ﺎﻛﺧﺘِﻼﻓ ِِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺴﻠﻜﻮا ﺳبﻴﻞ‬
‫� َﺘﻠ ِْﻒ َﻋﻠَ ْﻴﻪ ﻣ ِْﻨ ُﻬﻢْ‬ ‫ْ ُ َ َ َْ ََ َ ْ ُُ ْ َ َْ َْ‬ ‫َُ ْ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺮة ِ اﻟﻔﺘﺢِ ‪،‬ﻓﺪﻋﻮ�ﻬﻢ ‪،‬ﻓﻠﻢ‬ ‫ﺮ�ﺶ ﻣِﻦ مﻬﺎ ِ‬ ‫ﺎﻛن ﻫﺎ ﻫﻨﺎ ﻣِﻦ مﺸﻴﺨ ِﺔ ﻗ ٍ‬
‫الﻮ�ﺎءِ‪� ،‬ﻨﺎدى �ﻤ ُﺮ‪ِ ‬ﻲﻓ‬
‫َ ُْ َُ ْ ََ َ َ ََ ََ َ ُ َ‬
‫ﺎس‪ ،‬وﻻ �ﻘﺪِمﻬﻢ ﻰﻠﻋ ﻫﺬا‬ ‫ﺟﻊ ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬
‫ْ َْ َ‬ ‫َ ُ َ ََ ُ ََ‬
‫رﺟﻼ ِن‪� ،‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻧﺮى أن ﺗﺮ َِ‬
‫ً ْ ََ‬ ‫اﺠﻟ ّﺮ ِ‬ ‫ﻓﻘﺎل أﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪةَ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ ُ ْ ٌ َ َ َ ْ َ ْ ُ‬
‫اح‪ :‬أﻓ ِﺮارا ﻣِﻦ ﻗﺪ ِر‬ ‫ﺑﻦ َ‬ ‫ﺎس‪ :‬إ� مﺼﺒِﺢ ﻰﻠﻋ ﻇﻬ ٍﺮ‪ ،‬ﻓﺄﺻﺒِﺤﻮا ﻋﻠﻴ ِﻪ‪،‬‬ ‫اﻨﻟَّ ِ‬
‫ْ‬ ‫ََُ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َ ُْ َ َ ََ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻘﺎل ُﻋ ُ‬
‫�ك ﻗﺎلﻬﺎ ﻳﺎ أﺑﺎ ﻋﺒﻴﺪة!‪َ -‬و�ن �ﻤ ُﺮ ﻳ� َﺮهُ ﺧِﻼﻓﻪ‪� -‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻧ ِﻔ ُّﺮ ﻣِﻦ‬ ‫ﻤﺮ‪ :‬لﻮ �‬ ‫اﷲ؟‬
‫ْ َ َُ َ ْ ٌَ‬ ‫ُ ُ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َََ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫ﺎن‪ ،‬إﺣﺪاﻫﻤﺎ ﺧﺼﺒﺔ‪،‬‬ ‫ﻗﺪ ُ ِر اﷲِ إﻰﻟ ﻗﺪ ِر َاﷲِ‪ ،‬أرأﻳﺖ لﻮ ﺎﻛن لﻚ إﺑِﻞ‪� ،‬ﻬﺒﻄﺖ وادِﻳﺎ ﻪﻟ ﻋﺪوﺗ ِ‬
‫َ ْ َ َْ َ َََْ َََْ‬ ‫ْ ََ َََْ َ َ‬ ‫َ ٌَْ َ َ ْ َْ َ‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟﺪﺑﺔ َر�ﻴﺘﻬﺎ‬ ‫َواﻷﺧ َﺮى ﺟﺪﺑﺔ‪ ،‬أﻟيﺲ إن َر�ﻴﺖ اﺨﻟﺼﺒﺔ َر�ﻴﺘﻬﺎ ﺑِﻘﺪ ِر اﷲِ‪ ،‬و�ن ر�ﻴﺖ‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َ ِّ ً َ ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﻮف‪َ ‬و�ن ﻣﺘﻐﻴﺒﺎ ﻲﻓ �ﻌ ِﺾ ﺣﺎﺟﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إن‬ ‫ﻤﺣﻦ ﺑﻦ ﻋ ٍ‬ ‫ﺑِﻘﺪرِ اﷲِ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺠﺎء ﻋﺒﺪ الﺮ ِ‬
‫َ َْ ُ َ َْ‬ ‫ﻮل‪» :‬إ َذا َﺳﻤ ْﻌ ُﺘ ْﻢ ﺑﻪ ْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ً َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺑﺄر ٍض ﻓﻼ �ﻘﺪِمﻮا ﻋﻠﻴ ِﻪ‪،‬‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻋِﻨﺪِي ﻣﻦ ﻫﺬا ﻋﻠﻤﺎ ‪ ،‬ﺳ ِﻤﻌ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪490‬‬
‫َ ََ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫ً ُْ‬ ‫ُْ َ َ َْ ُ‬ ‫َو� َذا َو َ� َﻊ ﺑ ْ‬
‫واﻧﺮﺼف‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫ﺎﻰﻟ ُ‬
‫ﻋﻤﺮ‪‬‬ ‫ﺄر ٍض َوأ�ﺘ ْﻢ ﺑِﻬﺎ ﻓﻼ ﺨﺗ ُﺮﺟﻮا ﻓ ِﺮارا ﻣِﻨﻪ«؛ ﻓﺤ ِﻤﺪ اﷲ �ﻌ‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ "ﺳ‪‬ﺮغ") ‪ (2‬رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﺳﻼم‪ -‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ‬و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‪ -‬ﺑﺎ‬
‫او دﯾﺪار ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ در ﺷﺎم‪ ،‬وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ) ‪ (3‬را ﺑﻪ ﺣﻀﻮرم ﺑﺨﻮان«‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ؛ وي ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ در ﺷﺎم‪ ،‬وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫از آﻧﺎن ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷﯿﻮع وﺑﺎ در ﺷﺎم‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﯿﻢ؟‪ -‬ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺮاي ﮐﺎر )ﻣﻬﻢ و ﺑﺰرﮔـ(ي ﺑﯿﺮون‬
‫آﻣﺪهاﯾﻢ و ﺳﺰاوار ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم و ﯾﺎران‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺻﻼح ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ وﺑﺎ ﻗﺮار‬
‫دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﭘﯿﺸﻢ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و )ﺑﺮوﯾﺪ(«‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻧﺼﺎر را‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﻮرم ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬از آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮان )ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﯿﻮع وﺑﺎ ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﺮوﻧﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ(‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﺰدم ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و‬
‫)ﺑﺮوﯾﺪ(«‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬آن دﺳﺘﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن و رﯾﺶﺳﻔﯿﺪان ﻗﺮﯾﺶ را ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﻀﺎر ﮐﻦ«‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ‬
‫دو ﻧﻔﺮﺷﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺻﻼح‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯽ و آﻧﺎن را در ﻣﻌﺮض اﺑﺘﻼ ﺑﻪ وﺑﺎ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯽ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫درﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآورد ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪاد ﺳﻮار ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺒﻢ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدم؛ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ آﻣﺎدهي‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺟﺮّاح‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰي؟« ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬اي اﺑﺎﻋﺒﯿﺪه! اي ﮐﺎش )ﺗﻮ اﯾﻦ ﺣﺮف را ﻧﻤﯽزدي و( ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي اﯾﻦ‬
‫ﺣﺮف را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬آري‪ ،‬از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣ‪‬ﮑﻢ و ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﯾﻢ‪ .‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5729 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2219 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺳ‪‬ﺮغ‪ ،‬ﻧﺎم ﯾﮏ آﺑﺎدي در ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺠﺎز و ﺷﺎم اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي دو ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﮐﺮده ‪491 ...‬‬

‫از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﻪ ﺷﯿﻠﻪاي ﺑﺮوي ﮐﻪ دو ﮐﻨﺎره دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺮﺳﺒﺰ و )ﺑﯽﺧﻄﺮ( و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺧﺸﮏ )و ﭘﺮﺧﻄﺮ(؛ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺘﺮت را ﺑﭽﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺷﺘﺮت را ﭼﺮاﻧﺪهاي؟« اﺑﻦﻋﺒﺎس‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﺮورﺗﯽ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ در اﯾﻦﺑﺎره ﺧﺒﺮ دارم؛ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ وﺑﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ وﺑﺎ‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﯾﺰ از آن‪ ،‬آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ‬ ‫َ َ ُْ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﺳ ِﻤﻌﺘ ُﻢ اﻟﻄﺎﻋﻮن ﺑِﺄ ْر ٍض‪ ،‬ﻓﻼ‬ ‫اﻨﻟ‬
‫َ ِ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫ز�ﺪ‪$‬‬
‫‪ -١٨٠١‬وﻋﻦ أﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ ٍ‬
‫ْ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ﻮﻫﺎ‪َ ،‬و� َذا َو َ� َﻊ ﺑ ْ‬
‫َْ ُ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺄر ٍض وأ�ﺘ ْﻢ �ِﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻼ ﺨﺗ ُﺮﺟﻮا ﻣِﻨﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺗﺪﺧﻠ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﻃﺎﻋﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻮدﯾﺪ و ﻃﺎﻋﻮن در آنﺟﺎ‬
‫ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻤﯽ و ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ورود ﺑﻪ آن«‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ۡ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ََۡ َ َ ُ ُ ْ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٧٨ :‬‬ ‫وج مشيدة ٖ﴾‬ ‫﴿��نما ت�ونوا يدرِ��م ٱلموت ولو كنتم ِ� بر ٖ‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺷﻤﺎ را در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ در دژﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺷﻬﺮ ﯾﺎ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آن‪ ،‬وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻣﻘﺪر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ در دژﻫﺎي اﺳﺘﻮار و ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5728 ،4373) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2218 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪492‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َّ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[٨ :‬‬ ‫ت ٱ�ِي ت ِف ُّرون م ِۡن ُه فإِن ُهۥ ُم� ٰقِي� ۡم﴾‬ ‫﴿قل إِن ٱلمو‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺮﮔﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬از روﺑﻪرو ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬فإِن ُهۥ ُم� ٰ ِقي� ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از روﺑﻪرو ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ«؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ در‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻠﻮيِ ﺷﻤﺎ درﻣﯽآﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﯿﭻ راه‪ ‬ﻓﺮاري از ﻣﺮگ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭼﺮا از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮار از‬
‫ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﮕﺮﯾﺰﯾﻢ؟ آﯾﺎ اﺻﻼً اﻣﮑﺎن ﻓﺮار وﺟﻮد دارد؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت َ� َق َال ل َ ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ ُُ ٌ َ َ َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ر‬‫ذ‬‫ح‬ ‫وف‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫ه‬‫و‬ ‫ِم‬ ‫ه‬‫ر‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫ِ�‬ ‫د‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫﴿�لم تر إِ� ٱ�ِين خرجوا‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ُ ْ ُ َّ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٤٣ :‬‬ ‫ٰ‬
‫موتوا �م أح�هم﴾‬
‫آﯾﺎ از آن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﺸﺪي ﮐﻪ از ﺗﺮس ﻣﺮگ )و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺮار از ﺟﻬﺎد‪،‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ و( ﺳﺮزﻣﯿﻨﺸﺎن را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻤﯿﺮﯾﺪ‬
‫)و ﺑﯿﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن‪ ،‬ﻫﻼﮐﺸﺎن ﮐﺮد و( ﺳﭙﺲ آﻧﺎن را زﻧﺪه ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﭼﻨﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﺑﯿﻤﺎري وﺑﺎ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ را در‬
‫آن وﺑﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ؛ آنﮔﺎه اﷲ‪ ‬ﻋﺠﺎﯾﺐ ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ او ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺣﺎﻃﻪ دارد و ﻫﺮﭼﻪ اراده‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻤﯿﺮﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮي ﺑﻮد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﻣﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻫﺮﭼﻪ اراده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪﯾﺪ آي؛ آنﮔﺎه‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او‪ ،‬اراده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭼﻨﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ‬
‫ﻣﺮدﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را زﻧﺪه ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﺮﯾﺰﮔﺎﻫﯽ از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ وارد ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﺑﺎ زده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َّ ۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ ُُۡ ْ َ‬
‫‪‬‬ ‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٥ :‬‬ ‫﴿و� تلقوا بِ�يدِي�م إِ� ٱ�هلكةِ﴾‬
‫و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻫﻼﮐﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬داﺳﺘﺎن‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در ﺑﯿﻦ‬
‫راه ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ در ﺷﺎم‪ ،‬ﻃﺎﻋﻮن ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﮐﺮده ‪493 ...‬‬

‫ﺣﺪﯾﺜﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‬

‫ﻃﺎﻋﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺮوﯾﺪ«‪ .‬ﻃﺎﻋﻮن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ وﺑﺎي ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ زﺧﻢﻫﺎ و‬
‫ﻋﻔﻮﻧﺖﻫﺎي ﭼﺮﮐﯿﻨﯽ در ﺑﺪن اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ ﻃﺎﻋﻮن‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﺑﺎ درد ﺷﮑﻢ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻃﺎﻋﻮن‪ ،‬وﺑﺎﯾﯽ ﻣﺴﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎريﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻃﺎﻋﻮن و وﺑﺎ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻟﻐﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎط ﻧﻮع ﺑﯿﻤﺎري و آﺛﺎر و‬
‫ﻋﻮارض‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در آن ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﺑﺎ‬
‫ﯾﺎ ﻃﺎﻋﻮن ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮار از آن آﻧﺠﺎ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ؛‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻓﺮار ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻪﺿﺮورت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي دﯾﮕﺮي ﺑﺮود و ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺎر و ﻧﯿﺎز ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﺧﺮوج ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺑﯿﺖاﻟﻤﻘﺪس ﺑﻮده اﺳﺖ؛ واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫"ﺳ‪‬ﺮغ") ‪ (2‬رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﺳﻼم‪ -‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ‬و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‪ -‬ﺑﺎ او دﯾﺪار‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ در ﺷﺎم‪ ،‬وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ) ‪ (3‬را ﺑﻪ ﺣﻀﻮرم ﺑﺨﻮان«‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ؛ وي ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ در ﺷﺎم‪ ،‬وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و از آﻧﺎن‬
‫ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷﯿﻮع وﺑﺎ در ﺷﺎم‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﯿﻢ؟‪ -‬ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺮاي ﮐﺎر )ﻣﻬﻢ و ﺑﺰرﮔـ(ي ﺑﯿﺮون آﻣﺪهاﯾﻢ و‬
‫ﺳﺰاوار ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم و ﯾﺎران‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺻﻼح ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ وﺑﺎ ﻗﺮار‬
‫دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﭘﯿﺸﻢ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و )ﺑﺮوﯾﺪ(«‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻧﺼﺎر را‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎرح ﺑﺰرﮔﻮار و ﺷﻤﺎر دﯾﮕﺮي از ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺪي ﻧﯿﺎﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺗﺤﺖ ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺗﺮك ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آن وﺑﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺳ‪‬ﺮغ‪ ،‬ﻧﺎم ﯾﮏ آﺑﺎدي در ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺠﺎز و ﺷﺎم اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي دو ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪494‬‬

‫ﺑﻪ ﺣﻀﻮرم ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬از آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮان )ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﯿﻮع وﺑﺎ ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﺮوﻧﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ(‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﺰدم ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و‬
‫)ﺑﺮوﯾﺪ(«‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬آن دﺳﺘﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن و رﯾﺶﺳﻔﯿﺪان ﻗﺮﯾﺶ را ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﻀﺎر ﮐﻦ«‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ‬
‫دو ﻧﻔﺮﺷﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺻﻼح‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯽ و آﻧﺎن را در ﻣﻌﺮض اﺑﺘﻼ ﺑﻪ وﺑﺎ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯽ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫درﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآورد ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪاد ﺳﻮار ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺒﻢ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدم؛ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ آﻣﺎدهي‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺟﺮّاح‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰي؟« ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬اي اﺑﺎﻋﺒﯿﺪه! اي ﮐﺎش )ﺗﻮ اﯾﻦ ﺣﺮف را ﻧﻤﯽزدي و( ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي اﯾﻦ‬
‫ﺣﺮف را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬آري‪ ،‬از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣ‪‬ﮑﻢ و ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﯾﻢ‪ .‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﻪ ﺷﯿﻠﻪاي ﺑﺮوي ﮐﻪ دو ﮐﻨﺎره دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﭘ‪‬ﺮﮔﯿﺎه و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺧﺸﮏ و ﺑﺪون ﮔﯿﺎه؛ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺘﺮت را ﺑﭽﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺷﺘﺮت را ﭼﺮاﻧﺪهاي؟« اﺑﻦﻋﺒﺎس‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﺮورﺗﯽ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ در اﯾﻦﺑﺎره ﺧﺒﺮ دارم؛ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ وﺑﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ وﺑﺎ‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﯾﺰ از آن‪ ،‬آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎرهاي از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورت اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽِ ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد را ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دراﯾﺖ و ﺣ‪‬ﺴﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪‬‬
‫ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪرﻏﻢ دﯾﻦ‪ ،‬داﻧﺶ و ژرفﻧﮕﺮي و ﺧﺮدي ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت و راﯾﺰﻧﯽ ﺑﺎ اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت روي آورد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺸﺎور‪ ،‬اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎ را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﻣﺸﻮرت را از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم آﻏﺎز ﮐﺮد و‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﮐﺮده ‪495 ...‬‬

‫اﯾﻦ اوﻟﻮﯾﺖ را در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺸﺎور‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد و ﭼﻮن ﻣﺸﻮرت ﯾﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد‪ ،‬دﯾﮕﺮان را در اﯾﻦ ﻣﺸﻮرت و راﯾﺰﻧﯽ‪ ،‬دﺧﯿﻞ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺎوره ﯾﺎ‬
‫ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ ُ ُ ۡ ُ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٣٨ :‬‬ ‫﴿وأمرهم شورى بينهم﴾‬
‫و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت اﺳﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎمدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫در ﻣﻮاردي ﮐﻪ دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و اﻓﺮاد ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮِ‬
‫آنﻫﺎ را ﻫﻢ ﺟﻮﯾﺎ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ و اراﺋﻪي ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ و زﻣﺎمدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اراﺋﻪي دﯾﺪﮔﺎه ﯾﺎ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬در ﺣﻀﻮرِ ﺧﻮ ‪‬د ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺟﺮاح‪ ‬در‬
‫ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﻣﻮرد واﮐﺎوي و ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﺷﺮط دﯾﮕﺮش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﯾﺎ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻓﺮدي اﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ داراي ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ و داﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ از ﺳﻮي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎﺳﯽ و ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ و واﮐﺎوي ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻗﻀﺎﯾﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ و ﻣﺘﻌﻬﺪ و در ﺣﻀﻮر ﺷﺨﺺِ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻧﻪ در ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮش ﯾﺎ در‬
‫ﻏﯿﺎب او‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﺎل زدن‪ ،‬درك ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﺑﺮاي اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎل‬
‫زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﻪ ﺷﯿﻠﻪاي ﺑﺮوي ﮐﻪ دو‬
‫ﮐﻨﺎره دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﭘ‪‬ﺮﮔﯿﺎه و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺧﺸﮏ و ﺑﺪون ﮔﯿﺎه؛ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﺷﺘﺮت را ﺑﭽﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺷﺘﺮت را ﭼﺮاﻧﺪهاي؟«‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪496‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رديﺳﺖ روﺷﻦ ﺑﺮ ﻗﺪريﻫﺎي ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻧﺴﺎن در ﻋﻤﻞِ‬

‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ و اﷲ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺸﯽ در ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد؛ ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﺠﻮسِ اﯾﻦ اﻣﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﻨﺪارﺷﺎن ﺑﻪ ﭘﻨﺪار ﻣﺠﻮﺳﯿﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ارادهي اﷲ‪ ‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت ﺑﺎرز در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﭘﺎرهاي از ﻧﮑﺎت و ﻋﻠﻮم‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮآﻣﺪان ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻓﺮدي ﮐﻪ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ در ردهي ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮيﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪاي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد‪ ‬ﻋﺎﻟ‪‬ﻢﺗﺮ از‬
‫او ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺪون ﺷﮏ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬از‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬داﻧﺎﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ آﯾﺎ ورود ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻃﺎﻋﻮنزده درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﺑﻮد و او ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ ﻧﺒﻮيﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺣﮑﯿﻢ و ﻓﺮزاﻧﻪي ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض‬
‫ﺿﺮر و زﯾﺎن ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﻤﯽاﻧﺪازد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َۡ ُ ْ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿ َو� �ق ُتل ٓوا أنف َس� ۡم﴾‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮑﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َّ ۡ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ۡ ُ ْ َۡ‬
‫‪‬‬ ‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٥ :‬‬ ‫﴿و� تلقوا بِ�يدِي�م إِ� ٱ�هلكةِ﴾‬
‫و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻢِ ﻫﻼﮐﺘﺶ وﺟﻮد دارد‪،‬‬
‫ﺧﻄﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﮔﯿﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﺒﺎب را از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﺒﺎب ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل و ﺳﻨﺘﯽ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﮐﺮده ‪497 ...‬‬

‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮﮔﺎه در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ وﺑﺎ آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﯾﺰ از آن‪ ،‬آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮار ﮐﺮدن از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ در آن وﺑﺎ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﻧﺠﺎم اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﯿﺶﮔﯿﺮاﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﻔﺎده از واﮐﺴﻦ و رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺷﯿﻮع وﺑﺎ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از دارو ﺑﺮاي‬
‫درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﻧﻘﺺ در ﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﮐﻞ‬
‫ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﺗﻮﮐﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﺒﺎب ﭘﯿﺶﮔﯿﺮاﻧﻪ و ﻧﯿﺰ اﻗﺪاﻣﺎت درﻣﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫اﻣﺮ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ادﻋﺎي ﺗﻮﮐﻞ‪ ،‬اﺳﺒﺎب را ﮐﻨﺎر ﻣﯽزﻧﺪ و از اﺳﺒﺎب‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻮﮐﻞ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻃﻌﻨﻪ ﻣﯽزﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻣﺮي ﺟﺰ ﺑﺎ ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن را ﻣﻘﺪر ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -362‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ ٰ َّ َّ َ ٰ َ َ َ ْ ّ َ‬
‫لس ۡح َر﴾‬ ‫َ‬
‫� �ف ُروا ُ� َعل ُِمون ٱ�َّاس ٱ ّ ِ‬ ‫﴿وما �فر سلي�ن و� ِ‬
‫�ن ٱلش� ِط‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠٢ :‬‬
‫‪ ...‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮐﻔﺮ ﻧﻮرزﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺤﺮ‬
‫آﻣﻮزش ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ َ ُ َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎت«؛ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺟﺘنِﺒﻮا الﺴﺒﻊ الﻤﻮ�ِﻘ ِ‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٨٠٢‬وﻋﻦ‬
‫ُ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ِّ ْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َّ‬
‫ﺑﺎﺤﻟﻖ‪ ،‬وأ�ﻞ‬ ‫الﺮﺸك ﺑﺎﷲِ‪ ،‬والﺴﺤ ُﺮ‪َ ،‬و�ﺘﻞ اﻨﻟَّﻔ ِﺲ اﻟ ِﻲﺘ ﺣ َّﺮم اﷲ إِﻻ‬ ‫اﷲِ‪َ ،‬وﻣﺎ ﻫﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬‬
‫َ َ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ َ ِّ َ ْ َ َّ ْ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ِّ َ‬
‫ت«‪.‬‬ ‫ﺎت اﻟﻐﺎﻓ ِﻼ ِ‬
‫ﺎت الﻤﺆﻣِﻨ ِ‬ ‫ﻴﻢ‪ ،‬واﺘﻟﻮ� ﻳﻮم الﺰﺣ ِﻒ‪ ،‬وﻗﺬف الﻤﺤﺼﻨ ِ‬ ‫ﺎل اﻴﻟَتِ ِ‬ ‫الﺮ�ﺎ‪ ،‬وأ�ﻞ ﻣ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«؛‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ ﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﺤﺮ و‬
‫ﺟﺎدوﮔﺮي‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺣﻖ‪ (2 )،‬رﺑﺎﺧﻮاري‪،‬‬
‫ﺧﻮردن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮار ﮐﺮدن از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬و ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ‬
‫ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺤﺮ«‪.‬‬
‫ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﺳﺖ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﺮه ﺑﺴﺘﻦ و دﻣﯿﺪن؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺺ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش را اذﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ درﺻﺪد‪‬‬‫ﺧﻮاﻧﺪنِ اﻓﺴﻮن و دﻣﯿﺪن در آن‪ ،‬ﺷﺨ ِ‬
‫آﺳﯿﺐ زدن ﺑﻪ او ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ او را از ﻫﺪﻓﺶ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2766 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .89:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1622‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪499‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي‬

‫ﮐﻪ ﮐﺎري ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪﻓﺶ از ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ و‬
‫ﺟﻦﻫﺎي ﭘﻠﯿﺪ و زﺷﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ْ َّ َ ُ َ َ ٰ ۡ‬
‫� َّن‬ ‫َ‬
‫ك ُسل ۡي� ٰ َنۖ َوما �ف َر ُسل ۡي�ٰ ُن َو� ٰ ِ‬ ‫� ُمل ِ‬ ‫﴿وٱ�بعوا ما �تلوا ٱلش�ٰ ِط�‬
‫ك ۡ� ب َباب َل َ�ٰ ُر َ‬‫ّ ۡ َ ََ ٓ ُ َ ََ َۡ َ َ‬ ‫َّ َ ٰ َ َ َ ُ ْ ُ َ ّ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ� َ‬
‫وت‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫نز‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ا‬‫م‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ح‬ ‫لس‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫اس‬ ‫ٱلش� ِط� �فروا �علِم‬
‫‪َ َّ َ ُ ۡ َ َ َ ٞ‬‬ ‫ۡ َ َ َّ ٰ ُ َ ٓ َّ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ َ ََ ََُّ‬
‫� َ�قو� إِ� َما � ُن ف ِۡت َنة ف� ت�ف ۡر ۖ � َي َت َعل ُمون‬ ‫ان مِن أح ٍد ح‬ ‫و�ٰروتۚ وما �علِم ِ‬
‫َّ ۡ‬ ‫َ‬ ‫� ٱل ۡ َم ۡر ِء َو َز ۡوجهِۦ َو َما ُهم ب َضا ٓ ّر َ‬ ‫َُۡ َ َُُّ َ‬
‫ون بهِۦ َ� ۡ َ‬
‫�ن بِهِۦ م ِۡن أ َح ٍد إِ� �ِإِذ ِن‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ۚ‬ ‫مِنهما ما �ف ِرق ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ َ َ‬
‫نف ُع ُه ۡم َو َل َق ۡد َعل ُِموا ْ ل َ َمن ٱ ۡش َ َ‬
‫�ٮ ٰ ُه َما ُ�ۥ ِ� ٱ�خ َِرة ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫�ِ و�تعلمون ما ي�هم و� ي‬ ‫ٱ ۚ‬
‫َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َٰ َ َ ۡ َ َ َ َ ْ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠٢ :‬‬ ‫� ۡوا بِهِ ٓۦ أنف َس ُه ۡ ۚم ل ۡو �نوا َ� ۡعل ُمون ‪﴾١٠٢‬‬ ‫مِن خ� ٖ �ق و�ِئس ما‬
‫و )ﯾﻬﻮدﯾﺎن( از آنﭼﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ درﺑﺎرهي ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﻠﯿﻤﺎن )ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم(‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮐﻔﺮ ﻧﻮرزﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺤﺮ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻪ ﻧﺎم‪-‬‬
‫ﻫﺎي( ﻫﺎروت و ﻣﺎروت ﻧﺎزل ﺷﺪ‪) ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش ﻣﯽدادﻧﺪ(‪) .‬آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻃﺮز ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﮐﺮدن ﺳﺤﺮ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ( و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﯾﺎد ﻧﻤﯽدادﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ )اﺑﺘﺪا( ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ وﺳﯿﻠﻪي آزﻣﺎﯾﺸﯿﻢ؛ ﻣﺒﺎدا ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮي‪ .‬وﻟﯽ آنﻫﺎ از آندو ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﺮد و ﻫﻤﺴﺮش ﺟﺪاﯾﯽ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزه و ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﻧﻤﯽ‪-‬‬
‫ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺿﺮر داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺎﯾﺪه؛‬
‫و ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺧﺮﯾﺪار ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي در آﺧﺮت ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬و آنﭼﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐُﺸﺘﻦ ﺳﺎﺣﺮ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ از ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﺴﺎرت و‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﯽاش و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎن ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در‬
‫ﺮﺿ ُ� ُﻪ ﺑ َّ‬
‫ﺎلﺴﻴْ ِﻒ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺎﺣﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﺣ ُّﺪ َّ‬
‫الﺴﺎﺣﺮ َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ رﻓﻊِ آن‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي )‪(1460‬؛ دارﻗﻄﻨﯽ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد‬
‫)‪(114/3‬؛ اﺑﻦ اﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻟﺪﯾﺎت‪ ،‬ص‪53:‬؛ و راﻣﻬﺮﻣﺰي در اﻟﻤﺤﺪث اﻟﻔﺎﺿﻞ‪ ،‬ص‪ ،485 :‬از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﮑﯽ از ﺣﺴﻦ از ﺟﻨﺪب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و‬
‫ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺪﻟﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﻣﻌﻨﻌﻦ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬اﻟﻌﻠﻞ اﻟﮑﺒﯿﺮ از ﺗﺮﻣﺬي )‪(430‬؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪500‬‬
‫ﺮﺿ�َ ٌﺔ ﺑ َّ‬
‫ﺎلﺴﻴْ ِﻒ«‬ ‫ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺰﻧﻨﺪ )و ﺑﮑُﺸﻨﺪ(«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ْ َ » :‬‬
‫ِ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاع ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو‪ ،‬ﮐﻔُﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺟﻦﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻦ در ﻣﯿﺎن زن‬
‫و ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ آﯾﻪي ‪ 102‬ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﮐُﻔﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از‬
‫ﺷﺮك‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي اﻧﺴﺎن ﺗﻦ دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺤﺮ ﯾﺎ ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪن از ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺟﺎدوﮔﺮان‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ اذﮐﺎر و اوراد ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮرهﻫﺎي ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬
‫�‬
‫ُۡ َ ُ ُ‬
‫وذ ب َر ّ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬ ‫أَ َح ٌ‬
‫اس﴾ و دﯾﮕﺮ اذﮐﺎري ﮐﻪ در‬ ‫ب ٱ َّ� ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ع‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫﴿‬ ‫و‬ ‫﴾‬‫ق‬‫ِ‬ ‫ل‬‫ف‬‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬ ‫ر‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫وذ‬ ‫ع‬‫أ‬ ‫ل‬‫ق‬ ‫﴿‬ ‫‪،‬‬‫﴾‬ ‫د‬
‫آﯾﺎت ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫• ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ارواح ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ و ﮐُﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫• و ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮه ﺑﺴﺘﻦ و داروﻫﺎ و‬
‫ﭼﻮبﻫﺎي ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺐ و اﻣﺜﺎلِ آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺟﺎدوﮔﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﮑُﺸﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺟﺎدوﯾﺶ از ﻧﻮعِ ﮐُﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ارﺗﺪادش ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺳﺤﺮش از ﻧﻮع دوم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺒﻪﮐﺎري و‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﺣﻖّ دﯾﮕﺮان ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻋﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺑﻪﺣﻖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐُﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮِ‬
‫ذﻣﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮِ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ‪.‬‬
‫ذﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در‬
‫ﻗﺒﺎل وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬از ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮوِ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و در‬
‫ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ وارد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺮﻣﺬي در ﺟﺎﻣﻊ ﺧﻮد )‪ (60/4‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺤﻔﻮظ‪ ،‬رواﯾﺖ ﻣﻮﻗﻮف اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺟﻨﺪب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫‪501‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي‬

‫ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬او را‬
‫در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺎزرﮔﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاي داد و ﺳﺘﺪ ﺑﻪ او اﻣﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ درﺑﺎرهي اﺳﻼم ﺟﺴﺖوﺟﻮ‬
‫ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﺳﻼم را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ ََ‬ ‫ۡ َ َ ‪ۡ ُۡ َ ّ ٞ‬‬
‫� � َ ۡس َم َع ك� ٰ َم ٱ�ِ � َّم �بۡل ِغ ُه‬
‫ج ۡر ُه َح َّ ٰ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫ك‬‫ار‬‫ج‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫ٱ‬ ‫ِ�‬ ‫�‬‫�‬‫﴿�ن أحد مِن ٱلم ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦ :‬‬ ‫﴾‬ ‫ۥ‬‫ه‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫مأ‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺸﺮﮐﯽ از ﺗﻮ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او اﻣﺎن ﺑﺪه ﺗﺎ ﮐﻼم اﷲ را ﺑﺸﻨﻮد و آنﮔﺎه او را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫اﻣﻨﺶ ﺑﺮﺳﺎن‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺣﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﺟﻨﮓ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻋﻬﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﮐُﺸﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ او ﺑﺮاي‬
‫ﮐُﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺑﯿﺎن ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺘﻞ‬
‫ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺣﻖ« و در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮔﺎه ﮐُﺸﺘﻦ اﻓﺮادي ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐُﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده‪ ،‬روا و‬
‫َّ ْ َ َ‬ ‫امﺮ ُ ْ‬ ‫َ ُّ َ ُ ْ‬
‫ئ مﺴ ِﻠ ٍﻢ إﻻ ﺑِﺈِﺣﺪى ﺛ ٍ‬
‫ﻼث‪:‬‬ ‫�ﻞ دم ِ ٍ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ِ‬
‫اﺘﻟﺎر ُك ﺪﻟﻳﻨﻪ ال ْ ُﻤ َﻔﺎر ُق لﻠْ َﺠ َﻤ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫اﺜﻟَّﻴِّ ُ‬
‫الﺰ ِا�‪َ ،‬واﻨﻟَّﻔﺲ ِﺑﺎﻨﻟَّﻔ ِﺲ‪َ ،‬و َّ ِ ِ ِ ِ ِ‬
‫ﺎﻋ ِﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺸﺘﻦ ﻫﯿﭻ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺐ َّ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ :‬ﻣﺘﺄﻫﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنﮐﻪ دﯾﻨﺶ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و از‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ درﺑﺎرهي ﺳﻪ ﮔﻨﺎه ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪» ‬رﺑﺎﺧﻮاري« را ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ‬
‫ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ رﺑﺎ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﯾﻢ و اﺟﻨﺎس و ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ رﺑﺎ در‬
‫آنﻫﺎ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ رﺑﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺸﺪار و وﻋﯿﺪ ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي رﺑﺎ‬
‫وارد ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺰ درﺑﺎرهي ﺷﺮك‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮي وارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1676 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪502‬‬
‫َ َ‬
‫� م َِن ٱ ّلر�َ ٰٓوا ْ إن ُك ُ‬
‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪٢٧٨‬‬ ‫َ‬ ‫� َو َذ ُروا ْ َما بَ‬
‫ام ُنوا ْ ٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ُ‬
‫وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم‬
‫ُُۡ ۡ ََ ُ‬
‫� ۡم ُر ُء ُ‬ ‫و�ِۖۦ �ن تبتم فل‬ ‫ب ّم َِن ٱ َّ�ِ َو َر ُس ِ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ۡ‬
‫فإِن لم �فعلوا فأذنوا ِ�ر ٖ‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬ ‫َ َۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٩ ،٢٧٨ :‬‬ ‫� �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون ‪﴾٢٧٩‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ از اﻣﻮال رﺑﺎ )ﻧﺰد‬
‫ﻣﺮدم( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ(‬
‫ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ رﺑﺎﺧﻮاران دﺳﺖ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ در ﯾﮏ وام رﺑﻮي‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯽ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ دادهاﯾﺪ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ اﺻﻞ ﭘﻮلِ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮع‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﺎن ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي از ﺟﻤﻠﻪ در‬
‫ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻮد‪ ‬ﭘﻮﻟﺶ را ﺑﮕﯿﺮد و آنرا ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﯿﺎس و ﭘﻨﺪار ﺑﺎﻃﻠﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ آﻟﻮده‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آنرا ﺑﺸﻮﯾﺪ؟ ﭼﺮا از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا از ﻧﺠﺎﺳﺖ دوري ﻧﮑﻨﺪ؟ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺎﺳﯽ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻮد ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬رﺑﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬آنرا ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﮔﻔﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻧﮏ آنرا ﺑﺮاي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮدارد‪ .‬ﺗﺎزه اﮔﺮ از آن‬
‫ﭘﻮل ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دارد؟ ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ اﺻﻼً در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﺷﻤﺎ ﯾﺎ از آنِ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﭼﻨﯿﻦ راﻫﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو آنﻫﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﻮﻟﺘﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮاﻓﻖ اﻧﺠﺎمﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻮد‪ ‬ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺳﭙﺮدهي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﺳﻮد و زﯾﺎنِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﺳﻮدي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺮدهي ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﻮﻟﺘﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻦ اﯾﻦ ﺳﻮد را از آﻧﺎن ﻧﮕﯿﺮم‪ ،‬آنﻫﺎ آنرا در راه ﺣﺮام ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺻﻼً‬
 ‫‪503‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي‬

‫اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاريِ ﺣﺮاﻣﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺗﺎزه اﮔﺮ ﺳﻮد ﭘﻮل‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﺪادهاﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺷﻮﯾﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﺣﮑﺎﯾﺖ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را در ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و آنﮔﺎه‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﺳﺘﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎزه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻠﯿﻮن ﭘﻮل از ﻃﺮﯾﻖ رﺑﺎ ﯾﺎ ﺑﻬﺮهي ﺑﺎﻧﮑﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬او‬
‫آنرا ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ؟ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺣﺮص و آز‪ ،‬او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﺑﺪارد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﭘﻮل را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﻢ؟ و آنﻗﺪر اﻣﺮوز و ﻓﺮدا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و آنرا ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪآﻣﻮزي دارد؛‬
‫دﯾﮕﺮان ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ ﮐﻪ آدم ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻮﻟﺶ را در ﺑﺎﻧﮏ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺳﻮدش را ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺲ ﻻﺑﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﯾﺮادي ﻧﺪارد«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺰهي‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﮐﺎمِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ در ﭘﯽِ ﺗﺄﺳﯿﺲ و راهاﻧﺪازي ﺑﺎﻧﮏ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ دارد و ﮐﺎرِ‬
‫دﺷﻮاريﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮدﺟﻮﯾﺎن ﺑﺮاي راهاﻧﺪازيِ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊﺗﺮاﺷﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮدم ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي دﺳﺖرﺳﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﯾﻢ در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن از ﺑﻬﺮهي‬
‫ﺑﺎﻧﮑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﯿﻢ و آنرا ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻬﯽ ﺑﺮاي ﺟﻮاز‬
‫ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي و ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺳﻮد‪ ‬ﺑﺎﻧﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﮐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎﻃﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺺ‪‬‬
‫ُ َ‬ ‫ََ ُ ۡ ُ ُ َ‬
‫وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم �‬ ‫آﺷﮑﺎر ﻗﺮآن روي آوردهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فل�م ر ُء‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬ ‫َۡ‬
‫�ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾‪» :‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺑﺎي راﯾﺞ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯽِ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم را ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺑﺎ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ رواج داﺷﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪504‬‬

‫آن دوران‪ ،‬اﯾﻦ رﺑﺎ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد درﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنرا ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺑﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬زﯾﺮِ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫و ﺑﯽاﺳﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺑﺎ را ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮم و آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻢ؟!‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺎمداري ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ دﻗﺖ و ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ در اﺷﺘﺒﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن‬
‫ُ‬ ‫ُُۡ ۡ ََ ُ ۡ ُ ُ َ‬
‫وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم﴾‪» :‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ«؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬ ‫تبتم فل�م ر ُء‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي را ﺣﺮام‬
‫ُۡ ُ ۡ َ َ ُ ۡ ُ ُ ُ َ ۡ َٰ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ َ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪�﴿ :‬ن تبتم فل�م رءوس أم�ل ِ�م � �ظل ِمون و� �ظلمون﴾‪» :‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺄﺳﻒآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ و ﮐﺎﻓﺮان در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺑﺎﺧﻮار ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻞ ﭘﻮل ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ‬
‫و از ﻓﺮعِ آن ﺑﮕﺬرد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﮔﺮدد و ﻧﻪ ﺑﺎ از‬
‫دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاش ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﻮل را‬
‫از دﺳﺖ‪ ‬ﮐﻔﺎر ﺑﻪد‪‬ر آورﯾﻢ ﺗﺎ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﻮل ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد؟ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮر و ﺗﻮﻫﻤﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از وﺳﻮﺳﻪ و ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺎزه ﺣﺎل‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫ﺳﺨﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎبِ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺣ‪‬ﮑﻢ‬
‫ُۡ ُ ۡ َ َ ُ ۡ ُ ُ ُ َ ۡ َٰ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ َ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪�﴿ :‬ن تبتم فل�م رءوس أم�ل ِ�م � �ظل ِمون و� �ظلمون﴾‪» :‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫‪505‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي‬

‫اﮔﺮ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﺸﺎﯾﺶ و ﺑﺮونرﻓﺘﯽ از ﻫﺮ‬
‫ﻣﺸﮑﻞ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺪون ﺷﮏ ﻓﺮﺟﺎمِ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﺑﺪ و‬
‫ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ‪﴾٤٩‬‬‫﴿إ َّن ٱ ۡل َ� ٰقِ َب َة ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٩ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﯿﮏ ازآنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻋﻨﻮان درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﻪي ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺑﺎ رﺑﺎ ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ‬
‫َ َ‬ ‫ُ َ َۡ‬ ‫ُُۡ ۡ ََ ُ ۡ ُ ُ َ‬
‫وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو�‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن تبتم فل�م ر ُء‬
‫ُۡ َ َ‬
‫�ظل ُمون﴾‪» :‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬رﺑﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ رﺑﺎ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ رﺑﺎ در ﺷﺶ ﻧﻮع ﮐﺎﻻﺳﺖ‪ :‬ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ و ﻧﻤﮏ‪ (1 ).‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ْ ْ‬ ‫َّ َ ُ َّ َ َ ْ َّ ُ ْ َّ َ ْ ُ ُّ ْ ُ ِّ َ َّ ُ َّ‬
‫ﺎﺘﻟ ْﻤ ِﺮ َوال ِﻤﻠ ُﺢ‬
‫اﺘﻟ ْﻤ ُﺮ ﺑ َّ‬
‫ِ‬
‫ﺎلﺸﻌ� َو َّ‬
‫ﺐ واﻟ ِﻔﻀﺔ ِﺑﺎﻟ ِﻔﻀ ِﺔ واﻟﺮﺒ ِﺑﺎﻟﺮﺒ والﺸ ِﻌ� َ ِﺑ ِ ِ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬اﺬﻟﻫﺐ ِﺑﺎﺬﻟﻫ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺖ َﻫﺬه اﻷ ْﺻﻨَﺎف ﻓَﺒ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ ْ ً ْ َ َ ً َ َ ًَ َ َ َ ْ‬
‫اﺧﺘَﻠ َﻔ ْ‬
‫ﻴﻌﻮا ﻛﻴْﻒ ِﺷئﺘُ ْﻢ إِذا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِﺑﺎل ِﻤﻠ ِﺢ ِﻣﺜﻼ ِﺑ ِﻤﺜ ٍﻞ ﺳﻮاء �ِﺴﻮا ٍء ﻳﺪا ِ�ﻴ ٍﺪ ﻓ ِﺈذا‬
‫َ َ‬
‫ﺎﻛن ﻳَ ًﺪا ِ�ﻴَ ٍﺪ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﺎ ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﮔﻨﺪم ﺑﺎ ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ ﺑﺎ ﺟﻮ‪،‬‬
‫ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ و ﻧﻤﮏ ﺑﺎ ﻧﻤﮏ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺎوي و ﻣﺜﻞ ﻫﻢ و دﺳﺖ ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺟﻨﺲ دو ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺷﺪ‪] ،‬ﻣﺜﻼً ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﺎ ﻧﻘﺮه ﺑﻮد[‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﻨﺲ را ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﻫﻤﺎن ﺟﻨﺲ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪ دو ﺷﺮط‬
‫ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ :‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﻫﺮ دو ﮐﺎﻻ‪ ،‬و ﻣﻌﺎوﺿﻪي ﻫﺮ دو ﮐﺎﻻ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ ﻃﻼ را ﺑﺎ ﻃﻼ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻢ وزنِ ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻫﺮ دو ﻃﺮف‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6435 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1587 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪506‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﻧﻘﺮه‪ .‬در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﮔﻨﺪم ﺑﺎ ﮔﻨﺪم ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪي ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و داد و ﺳﺘﺪ ﯾﺎ ﻣﺒﺎدﻟﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن از‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي و دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬و‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺟﻮ ﺑﺎ ﺟﻮ‪ ،‬و ﻧﻤﮏ ﺑﺎ ﻧﻤﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﺶ ﮐﺎﻻﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﮏ‬
‫ﮐﺎﻻ ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﺟﻨﺲ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدن‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي ﺷﺮط اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﯾﮏ ﺻﺎع‬
‫ﮔﻨﺪم ﺑﺎ دو ﺻﺎع ﺟﻮ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن‬
‫دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﺎ ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت در‬
‫وزن‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي و دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا‬
‫ﺷﺪن ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رواج رﺑﺎ‪ ،‬در ﺑﺎزار ﻃﻼﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﺮوزه ﺧﺮﯾﺪ‬
‫ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺎ ﭘﻮلﻫﺎي راﯾﺞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ در ﺑﺎزار ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬رﺑﺎ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد و ﺑﺪﺗﺮﯾﻨﺶ رهآورد دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ در ﺳﺮرﺳﯿ ‪‬ﺪ واﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬وامِ ﺧﻮد را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻦ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري دﯾﮕﺮ روي آن ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ و ﺑﺮاي ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع رﺑﺎ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﻧﯿﺰ رواج دارد؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺮرﺳﯿﺪ‪ ‬وامِ ﺑﺪﻫﮑﺎر رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﺳﺎلِ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽدﻫﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي دو‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن‪ ،‬دو ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﭘﺲ دﻫﯽ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ‬
‫و ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدن ﮐﻼه‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ! ﻣﺜﻼً ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از ﮔﻨﺎه رﺑﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ دو ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ دادم؛ و ﺗﻮ آن را‬
‫ﺑﻪ دو ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻔﺮوش؛ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻼه ﺷﺮﻋﯽ ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺣﺮام اﻟﻬﯽ را ﺣﻼل ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ! ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻼل و ﺣﺮام اﻟﻬﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺪﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮام ﺑﺨﻮرد؛ از اﯾﻦرو ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ دﻗﯿﻘﯽ درﺑﺎرهي رﺑﺎﺧﻮاران ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪507‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي‬

‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ ّ َ ٰ ْ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ ُ َّ‬

‫وم ٱ�ِي َ� َتخ َّب ُط ُه ٱلش ۡي َ�ٰ ُن م َِن‬ ‫لر�وا � �قومون إِ� كما �ق‬ ‫﴿ٱ�ِين يأ�لون ٱ ِ‬
‫ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٥ :‬‬ ‫ٱل َم ِّس﴾‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ )از ﻗﺒﺮﺷﺎن( ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺷﺪت دﭼﺎر‬
‫ﺟﻨﻮن و اﺧﺘﻼل ﺣﻮاس ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ اﻓﺮاد رﺑﺎﺧﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آري؛ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﺎنﮐﻪ ﻟﻄﻒ و ﻣﻨﺖ اﻟﻬﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اذﮐﺎر ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪن آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ در ﺷﺐﻫﺎ از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﺼﻮن‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎنِ ﺟﻦزده‪ ،‬دﭼﺎر ﺑﯿﻬﻮﺷﯽ و ﺻﺮع ﻣﯽﺷﻮد و از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ؛ رﺑﺎﺧﻮران ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ و ﺣﺮﮐﺎﺗﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﺟﻦزده‪ ،‬ﻏﯿﺮﻋﺎديﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ دو دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‬
‫رﺑﺎﺧﻮاران‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن در دﻧﯿﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﺟﻦزده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﺣﺮﮐﺎﺗﺸﺎن ﻏﯿﺮﻋﺎديﺳﺖ؟‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎ را ﺑﺮ آن‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺑﺎﺧﻮران در دﻧﯿﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﺟﻦزده رﻓﺘﺎري ﻏﯿﺮﻋﺎدي دارﻧﺪ و‬
‫در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ از ﻗﺒﺮﺷﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬او را دﭼﺎر ﺟﻨﻮن و‬
‫اﺧﺘﻼل ﺣﻮاس ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ!‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬رﺑﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ و ﺑﻪاﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدن ﮐﻼه‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ! ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ و ﻧﯿﺮﻧﮓ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮓدلﺗﺮﻧﺪ و‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺪﺗﺮي دارﻧﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡۜ َ َ َ َ ٰ ُ ُ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[١٤ :‬‬ ‫� قلو� ِ ِهم َّما �نوا يَ�سِ ُبون ‪﴾١٤‬‬ ‫﴿� ۖ بل ران‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دلﻫﺎﯾﺸﺎن زﻧﮕﺎر ﺑﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺶ زﻧﮕﺎر ﮔﻨﺎه ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻖ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﺎﻃﻞ را ﺣﻖ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺧﻮاران ﮐﻪ داد و ﺳﺘﺪ و رﺑﺎ را ﯾﮏﺳﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫ﻓﺮوش‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ«؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل‪ ،‬و رﺑﺎ را ﺣﺮام‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺑﺎﺧﻮاران اﯾﻦ ﺣﯿﻠﻪﻫﺎ را ﺳﺮِ ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪508‬‬

‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ﺧﻮد‪ ،‬وﺟﻬﻪي ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﯿﭻﮔﺎه از رﺑﺎﺧﻮاري دﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺒﻮل دارد ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺮم ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖِ او ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دﺳﺖ‬
‫از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫»ﺧﻮردن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ«‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣ‪‬ﻬﻠﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﭘﺴﺮي‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﭘﺪرش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﯾﺘﯿﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺰاوارِ ﻣﻬﺮ و‬
‫ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﺮگ‪ ‬ﭘﺪرش‪ ،‬دلﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺟﺰ اﷲ‪‬‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫»ﻓﺮار از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ«‪ ،‬ﺷﺸﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫دو ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻣﻨﻔﯽ دارد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ روﺣﯿﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻫﻢ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و دوم‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪي دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﷲ‪ ‬ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد را در دو ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ ُ َ ِّ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ ٓ َّ ُ َ َ ّ ٗ ّ َ ۡ ُ َ َ ّ ً َ ٰ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ‬
‫ب‬‫ال أو متح ِ�ا إِ� ف ِئةٖ �قد باء بِغ ٖ‬
‫ض‬ ‫﴿ومن يول ِهم يوم� ِ ٖذ دبرهۥ إِ� متح ِرفا لِقِت ٍ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ َ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ َّ ُ َ ۡ َ ۡ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[١٦ :‬‬ ‫ص� ‪﴾١٦‬‬ ‫مِن ٱ�ِ ومأوٮه جهنمۖ و�ِئس ٱلم ِ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺸﺖ ﮐﻨﺪ‪ -‬ﺟﺰ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ( ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪي دوﺑﺎره ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ‪ -‬ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ دوزخ اﺳﺖ و ﭼﻪ‬
‫ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ!‬
‫اﮔﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ ﺟﻨﮕﯽ در ﺟﻬﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮار از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻋﺪهاي از رزﻣﻨﺪﮔﺎن در‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮهي دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻗﻮا‪ ،‬ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ‪» :‬ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه«؛‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ و ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن زن‪ ،‬زﻧﺎﮐﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺑﺪﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪهي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ را ﻫﺸﺘﺎد ﺷﻼق ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ از ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪509‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي‬

‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ۡ َ َ ُ َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َ َ ۡ َ ٗ‬
‫�ة‬ ‫ت �م لم ي�توا بِأر�ع ِة شهداء فٱج ِ�وهم ث�ن ِ� ج‬ ‫﴿وٱ�ِين يرمون ٱلمحص� ِ‬
‫َ َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َ َۡ ُ ْ َ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٤ :‬‬ ‫َو� �ق َبلوا ل ُه ۡم ش َ� ٰ َدةً �بَد�ۚ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰسِقون ‪﴾٤‬‬
‫و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و آنﮔﺎه ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺸﺘﺎد‬
‫ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻮاﻫﯽ آﻧﺎن را ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻓﺎﺳﻖاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢِ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﯾﺎ اﺳﻘﺎط ﻋﺪاﻟﺖ از آﻧﺎن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻤﯽ ﺗﻌﻠﯿﻘﯽﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫حوا ْ َفإ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪] ﴾٥‬اﻟﻨﻮر ‪[٥ :‬‬ ‫﴿إ َّ� ٱ َّ� َ‬
‫ِين تَابُوا ْ ِم ۢن َ� ۡع ِد َ� ٰل َِك َوأ ۡصلَ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪،‬‬
‫آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ادﻋﺎي ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬زﻣﺎن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﺮد ﭘﺎكداﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد و‬
‫ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -363‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻢِ آن ﺑﺮود ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﯿﻔﺘﺪ‬

‫َُ‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ ْﺮآن إ َﻰﻟ ْ‬

‫أر ِض اﻟﻌﺪ ِّو‪.‬‬
‫ْ َُ ََ ُ‬
‫ﺮ‬‫ﺎﻓ‬‫ﺴ‬ ‫�‬ ‫أن‬ ‫ﷲ‬‫ا‬
‫ُ‬
‫رﺳﻮل‬ ‫�‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪� :‬‬ ‫‪ -١٨٠٣‬ﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ِ ِ‬ ‫‪‬‬‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺑﺮدنِ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2990 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1869:‬‬

 ‫‪ -364‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬و ﻃﻬﺎرت و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل‬

‫َّ َّ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َّ‬ ‫ُ ِّ‬

‫ﺟ ُﺮ‬
‫‪ -١٨٠٤‬وﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ& أن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺬﻟِي �ﺮﺸب ﻲﻓ آ�ِﻴ ِﺔ اﻟ ِﻔﻀ ِﺔ إِﻧﻤﺎ �ﺮ ِ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر ﺟﻬﻨ َﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻲﻓ �ﻄﻨِ ِﻪ ﻧ‬
‫َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺐ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫واﺬﻟ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﻔ‬
‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ِﻴ‬ ‫�‬‫آ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ب‬ ‫ﺴﻠﻢ‪» :‬إِن اﺬﻟي ﻳﺄ�ﻞ أو �ﺮﺸ‬ ‫و� رواﻳﺔ ل ِﻤ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮوف ﻧﻘﺮه ﺑﻨﻮﺷﺪ‪،‬‬
‫آﺗﺶ دوزخ را در ﺷﮑﻢ ﺧﻮد ﻣﯽرﯾﺰد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮوف ﻧﻘﺮه و ﻃﻼ ﻣﯽﺧﻮرد و‬
‫ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪.«...‬‬
‫َ‬ ‫ﺎج َو ُّ ْ‬ ‫َ ِّ َ‬ ‫ﻲﺒ‪َ �َ ‬ﻬﺎﻧَﺎ َﻋﻦ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫إن اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ُ َ َ َ‬
‫الﺮﺸ ِب ﻲﻓ آ�ِﻴ ِﺔ‬ ‫اﺪﻟﻳﺒ ِ‬ ‫اﺤﻟﺮ� ِ ِﺮ و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺔ‬ ‫‪ -١٨٠٥‬وﻋﻦ ﺣﺬﻳﻔ‬
‫َ‬
‫ُّ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� ﻟ� ْﻢ ِﻲﻓ اﻵﺧ َِﺮة ِ«‪] .‬ﻣﺘﱠﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺐ َواﻟ ِﻔﻀﺔِ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬ﻫ َّﻦ لﻬ ْﻢ ﻲﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬و ِ‬ ‫اﺬﻟﻫ ِ‬
‫َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫َْ َ ْ ُ َْ َ‬ ‫َّ‬
‫� �ﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ‪ :‬ﻗﺎل ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻻ ﺗﻠبﺴﻮا‬ ‫رواﻳﺔ ِﻲﻓ الﺼﺤﻴﺤ ِ‬‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫ِّ َ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺻﺤﺎﻓ ِﻬﺎ«‪.‬‬ ‫ﺐ واﻟ ِﻔﻀ ِﺔ وﻻ ﺗﺄ�ﻠﻮا ﻲﻓ ِ‬ ‫اﺤﻟ ِﺮ�ﺮ وﻻ اﺪﻟﻳﺒﺎج وﻻ �ﺮﺸ�ﻮا ِﻲﻓ آ�ِﻴ ِﺔ اﺬﻟﻫ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را از ﭘﻮﺷﯿﺪن اﻧﻮاع اﺑﺮﯾﺸﻢ و دﯾﺒﺎ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ از آنِ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ و‬
‫در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﺷﻤﺎ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ در "ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ" آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑﺮﯾﺸﻢ و دﯾﺒﺎ ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ و در ﻇﺮف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﭼﯿﺰي ﻧﻨﻮﺷﯿﺪ و‬
‫ﻧﺨﻮرﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5634 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2065 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 782‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5831 ،5632) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2067 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 781‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪512‬‬
‫َ ُ‬ ‫َْ ََ‬ ‫َ َ ُْ ُ ََ‬
‫ﻮس؛‬ ‫ﻣﺎلﻚ‪ ‬ﻋِﻨﺪ �ﻔ ٍﺮ ﻣ َِﻦ الﻤﺠ ِ‬‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٠٦‬وﻋﻦ أ�ﺲ ﺑﻦ ِﺳ ِ��ﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ ﻣﻊ أ�ﺲ ﺑﻦ‬
‫ْ َ َْ‬ ‫ْ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ ََ َ‬ ‫َ‬
‫ﻓ ِﻲﺠ َء ﺑﻔﺎلﻮذ ٍج ﻰﻠﻋ إﻧﺎ ٍء ﻣِﻦ ﻓ ِﻀ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺄ�ﻠﻪ‪ ،‬ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟُ‪ :‬ﺣ ِّﻮﻪﻟُ ‪ ،‬ﻓﺤ َّﻮﻪﻟُ ﻰﻠﻋ إﻧﺎ ٍء ﻣِﻦ ﺧﻠﻨ ٍﺞ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ََ َ َُ‬
‫و ِﻲﺟء ﺑ ِ ِﻪ ﻓﺄ�ﻠﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻧﺰد ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻣﺠﻮﺳﯽ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ؛ در ﻇﺮﻓﯽ از ﺟﻨﺲ ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﻓﺎﻟﻮده آوردﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬از آن ﻧﺨﻮرد؛ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻟﻮده را آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻇﺮف را ﻋﻮض ﮐﻦ‪ ،‬و او آن را در ﮐﺎﺳﻪاي‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ رﯾﺨﺖ و آورد؛ آنﮔﺎه اﻧﺲ‪ ‬آن را ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺮدن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺎر‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻢِ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﯿﻔﺘﺪ و ﺑﻪ آن اﻫﺎﻧﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺑﺮدن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮدن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮف ﯾﺎ اﻣﮑﺎن اﻫﺎﻧﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ ﻗﺮآن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي درس و‬
‫ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽرود‪ ،‬ﻗﺮآن را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮد؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺮ ﺑﺮاي درس ﯾﺎ ﻫﺮ ﻣﻨﻈﻮر دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺷﺮط ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺮط اول‪ :‬اﻧﺴﺎن آنﻗﺪر ﺳﻮاد دﯾﻨﯽ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت‬
‫ﮐﺎﻓﺮان را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻔﺎر‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم را از دﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﺑﺎز دارﻧﺪ ﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺟﻮان ﺳﺎده و ﮐﻢﻋﻠﻤﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺒﻬﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﺮاي او ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ او را در ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﯿﻨﺪازد و او را‬
‫ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻫﯿﭻ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺎر ﺳﻔﺮ ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺎص و اﺿﻄﺮاري‪ -‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي درﻣﺎن‪ -‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺨﺘﻪ و‬
‫ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﯽ ﺑﺮود‪.‬‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻟﺴﻨﻦ اﻟﮑﺒﺮي )‪.(28/1‬‬

 ‫‪513‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬و ‪...‬‬

‫ﺷﺮط دوم‪ :‬آنﻗﺪر دﯾﻦدار و ﺑﺎاﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ورﻃﻪي ﺷﻬﻮت ﻧﯿﻔﺘﺪ؛ زﯾﺮا در‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم آزادي اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري‪ ،‬رواج دارد؛ اﮔﺮﭼﻪ آنﻫﺎ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬آزاد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﻨﺪ‪ ‬ﻫﻮا و ﻫﻮس ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎرﻧﺪ‪ .‬در آنﺟﺎ زﻧﺎن ﺑﺮﻫﻨﻪ‬
‫ﻋﺮض اﻧﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻧﻮاع ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎي ﺣﺮام در دﺳﺖرس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫اﻓﺮاد ﺳﺴﺖاﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺴﺎﻓﺮت‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬از روي ﺿﺮورت و ﻧﺎﭼﺎري‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ داﻧﺶ ﯾﺎ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاش ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز دارد و ﺗﺤﺼﯿﻞ آن‬
‫در ﮐﺸﻮر اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺳﻪ ﺷﺮط‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ دﺷﻤﻦ ﺳﻔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻤﺶ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﻣﯽرود و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎب دوم درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﻼ‬
‫و ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ در زﻣﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫�م َّما � ٱ�� ِض َ� ٗ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٩ :‬‬ ‫ِيعا﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿ه َو ٱ�ِي خل َق ل‬
‫او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺎ رواﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب اﺣﮑﺎم و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﺮام ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده و ﺧﺒﺮ‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ »اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ از آنِ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ و در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺰرﮔﻮارش‪ ،‬امﺳﻠﻤﻪ& رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺨﻮرد و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ را در ﺷﮑﻤﺶ‬
‫َّ‬ ‫ﺷﻌﻠﻪور ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إﻧَّﻤﺎ ُ�َ ْﺮﺟ ُﺮ ﻲﻓ َ� ْﻄﻨﻪ ﻧَ َ‬
‫ﺎر َﺟ َﻬﻨ َﻢ« ﮐﻪ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﯿﻌﺪن ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﯾﺎ ﻓﺮورﻓﺘﻦ آن در ﮔﻠﻮ‪،‬‬
‫»ﺟﺮﺟﺮ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪] .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﮔُﺮ ُﮔﺮِ آﺗﺶ ﻧﯿﺰ »ﺟﺮﺟﺮ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ [.‬ﻟﺬا در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا درﺑﺎرهاش‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪514‬‬

‫اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ وارد ﺷﺪه و ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش وﻋﯿﺪي ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻇﺮوﻓﯽ را ﮐﻪ آب ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺮوف ﻃﻼ اﻧﺪود و ﻧﻘﺮه‬
‫اﻧﺪود را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﺮوﻓﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﻇﺮوﻓﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺟﻤﻬﻮرﺷﺎن ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺮاي ﻧﮕﻪداري دارو ﯾﺎ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎر و اﻣﺜﺎلِ آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻇﺮف دارو ﯾﺎ ﺟﻌﺒﻪي ﻧﮕﻪداري‬
‫ﭘﻮل‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﻓﻘﻂ در ﭼﯿﺰي ﻣﻨﺤﺼﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن؛ از‬
‫اﯾﻦرو اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﻼل‬
‫اﺷﯿﺎﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ امﺳﻠﻤﻪ& ﮐﻪ راوي ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻬﯽ از اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در‬
‫ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺟﺎﻣﯽ از ﻧﻘﺮه داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﺎر ﻣﻮ از ﻣﻮﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در آن ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ و ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺗﺎر از‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﻫﺎ را در آب ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﻣﯽزدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ آب‪ ،‬ﺗﺒﺮك ﺑﺠﻮﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻟﺬا دﯾﺪﮔﺎه‬ ‫داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦدﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﺟﺰ در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن روا‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻘﻮا و اﺣﺘﯿﺎط در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﻫﯿﭻ ﻣﻮردي اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از آﺛﺎر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪي ﺷﺮك‪ ،‬ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ ﺗﺒﺮك ﻧﺠﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪» :‬اﻟﺘﻮﺳﻞ‪ ،‬اﻧﻮاﻋﻪ واﺣﮑﺎﻣﻪ« از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -365‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﺑﺮاي ﻣﺮد‬

‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎل‪ �َ �َ :‬اﻨﻟَّ ُّ‬
‫الﺮﺟﻞ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬أن �ﺰﺘ�ﻔﺮ‬ ‫ِ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗ‬
‫‪ -١٨٠٧‬ﻋﻦ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺪن ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد زﻋﻔﺮان‬
‫ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻟﺒﺎس زرد و زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪ ،-‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َّ ُّ َ َ َّ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫� ﻣﻌﺼﻔ َﺮ� ِﻦ‪،‬‬‫ِ‬ ‫�‬‫ﻮ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﻲﻠﻋ‬ ‫‪‬‬‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫رأى‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٨٠٨‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲِ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ْ‬
‫َ ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ َ ْ َُ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺴﻠﻬﻤﺎ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺑﻞ أﺣ ِﺮ�ﻬﻤﺎ«‪.‬‬ ‫�ﻘﺎل‪» :‬أﻣﻚ أم َﺮﺗﻚ ﺑِﻬﺬا؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬أﻏ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َّ َ َ ْ َ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺎر ﻓﻼ ﺗﻠبﺴﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎب الﻜﻔ ِ‬‫رواﻳﺔ �ﻘﺎل‪» :‬إن ﻫﺬا ﻣِﻦ �ِﻴ ِ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺗﻨﻢ دو ﻟﺒﺎس زردرﻧﮓ‬
‫دﯾﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آنﻫﺎ را ﺑﺸﻮﯾﻢ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺴﻮزان«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﻟﺒﺎس ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ؛ آن را ﻧﭙﻮش«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5846 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2101 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2077 :‬‬
 ‫‪ -366‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺳﮑﻮت در ﻃﻮل روز ﺗﺎ ﺷﺐ‬

‫ُ َ َ َ‬ ‫َُْ َْ َ ْ َ‬ ‫ٍّ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ‬
‫ﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﺘﻢ �ﻌﺪ اﺣﺘِﻼمٍ ‪َ ،‬وﻻ ﺻﻤﺎت ﻳﻮمٍ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺣ ِﻔﻈﺖ �ﻦ رﺳ ِ‬ ‫‪ -١٨٠٩‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ ْ‬
‫إِﻰﻟ الﻠﻴ ِﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﯾﺎد دارم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﯾﺘﯿﻤﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﮑﻮت ﮐﺮدن از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻏﺮوب‪ ،‬روا ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫]ﺧﻄﺎﺑﯽ در ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﮑﻮت‪ ،‬از ﻋﺒﺎدتﻫﺎي دورهي‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا در اﺳﻼم از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ و دﺳﺘﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪[.‬‬
‫ََ ْ َ ْ َْ َ‬ ‫ِّ ِّ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َُ‬ ‫َ‬
‫ﺑ�ﺮ الﺼﺪﻳﻖ‪ ‬ﻰﻠﻋ امﺮأ ٍة ﻣِﻦ أﻤﺣﺲ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٨١٠‬وﻋﻦ ﻗيﺲ ﺑﻦ أﻲﺑ ﺣﺎزمٍ ﻗﺎل‪ :‬دﺧﻞ أﺑﻮ‬
‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َُ ُ ََ َ َْ‬
‫�ﻘﺎل لﻬﺎ‪ :‬ز�ﻨ ُﺐ‪ ،‬ﻓ َﺮآﻫﺎ ﻻ �ﺘﻠﻜ ُﻢ‪� .‬ﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ لﻬﺎ ﻻ �ﺘﻠﻜﻢ؟ �ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﺣﺠﺖ مﺼ ِﻤﺘﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻬﻟﺎ‪:‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ ُّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫اﺠﻟﺎﻫِﻠﻴﺔِ‪� ،‬ﺘﻠﻜﻤﺖ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺗ�ﻠ ِ�‪ ،‬ﻓﺈن ﻫﺬا ﻻ �ِﻞ‪ ،‬ﻫﺬا ﻣِﻦ �ﻤ ِﻞ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻗﯿﺲ ﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎزم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻧﺰد زﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ زﯾﻨﺐ از‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪي "اﺣﻤﺲ" رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا ﺻﺤﺒﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺬر ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن زن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫روا ﻧﯿﺴﺖ و از ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ اﺳﺖ«‪ .‬آنﮔﺎه آن زن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده‪» :‬ﺣﺮﻣﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﯾﺎ زرد‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮد« و ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺗﻨﻢ دو ﻟﺒﺎس زردرﻧﮓ دﯾﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت ﺗﻮ را ﺑﻪ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آنﻫﺎ را ﺑﺸﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺴﻮزان«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﺮاﻫﺖ ﯾﺎ ﺣﺮﻣﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﯾﺎ زردرﻧﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﻗﺮﻣﺰرﻧﮓ ﻧﯿﺰ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده و ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7609 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪1244 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2497 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3834 :‬‬
 ‫‪517‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺳﮑﻮت در ﻃﻮل روز ﺗﺎ ﺷﺐ‬

‫داده ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﻟﺒﺎس ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻣﺎ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ْ‬ ‫ََ َ َ َ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺴﺎزﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ �ﺸﺒَّﻪ ِﺑﻘ ْﻮمٍ � ُﻬ َﻮ ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬از ﺟﺮﮔﻪي آنﻫﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﺳﮑﻮت در ﻃﻮل روز ﺗﺎ ﺷﺐ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ﺳﮑﻮت‪ ،‬از ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻃﻮل روز را‬
‫در ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
‫از ذﮐﺮِ اﷲ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و ﻧﯿﺰ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽدارد و ﺟﺰو ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز داﺷﺖ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﺷﺐ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ؛‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺬر‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ را ادا ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ‬
‫اﻵﺧﺮ ﻓَﻠْﻴَ ُﻘ ْﻞ َﺧ ْ ً‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ‬
‫ﺖ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ‬
‫اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪4031 :‬؛ و اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ )‪ (471/6‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬‬
‫در ﮐﺘﺎب »ﺣﺠﺎب اﻟﻤﺮأة اﻟﻤﺴﻠﻤﮥ«‪ ،‬ص ‪ ،104‬و در إرواءاﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪ 1269 :‬و ﻧﯿﺰ در ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻤﺮام )‪(198‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6018 :‬و‪...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47:‬‬
 ‫‪ -367‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب‬
‫ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آزادﮐﻨﻨﺪهاش‬

‫ُ َْ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫� أ�ِﻴ ِﻪ َوﻫ َﻮ �ﻌﻠ ُﻢ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻰﻟ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻰﻋ‬‫اد‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬‫وﻗﺎص‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٨١١‬ﻋﻦ ﺳﻌ ِﺪ ﺑﻦ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫�ﻧَّ ُﻪ َ� ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎﺠﻟﻨﺔ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺣ َﺮام«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫� أ�ِﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َْ َ ُ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِﺐ �ﻦ‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﺮ�ﺒﻮا �ﻦ آﺑﺎﺋ ِ�ﻢ‪� ،‬ﻤﻦ رﻏ‬‫ِ ِ‬‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -١٨١٢‬وﻋﻦ أ‬
‫َُ ُْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫أ�ِﻴ ِﻪ‪� ،‬ﻬ َﻮ �ﻔ ٌﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﭘﺪراﻧﺘﺎن رويﮔﺮدان ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ -‬و‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ‪-‬؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ُُْ‬ ‫َْ َُْ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ُ َ ًّ‬
‫ﺮﺒ �ﻄ ُﺐ‪ ،‬ﻓﺴ ِﻤﻌﺘﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ال‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺎ‬‫ِﻴ‬ ‫ﻃﺎر ٍق ﻗﺎل ‪ :‬رأﻳﺖ ﻋﻠ‬‫ﺮﺷ�ﻚ ﺑﻦ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٨١٣‬وﻋﻦ ﻳﺰ�ﺪ ﺑﻦ‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ َ َ‬ ‫َ ََْ ْ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﺤﻴﻔﺔِ‪ ،‬ﻓنﺮﺸﻫﺎ‬ ‫ﺎب �ﻘﺮؤه إِﻻ ﻛ ِﺘﺎب اﷲِ‪ ،‬وﻣﺎ ﻲﻓ ﻫ ِﺬه ِ الﺼ ِ‬ ‫ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻻ َواﷲِ ﻣﺎ ﻋِﻨﺪﻧﺎ ﻣِﻦ ﻛ ِﺘ ٍ‬
‫َ َُ َ ٌ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ََ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﺎت‪َ ،‬و�ِﻴﻬﺎ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬الﻤﺪﻳﻨﺔ ﺣ َﺮم ﻣﺎ‬ ‫اﺠﻟﺮاﺣ ِ‬ ‫ﻓﺈذا �ِﻴﻬﺎ أﺳﻨﺎن اﻹﺑ ِ ِﻞ وأﺷﻴﺎء ﻣِﻦ‬
‫َ َ َ‬ ‫َْ َ َ ْ َ َْ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ ً َ ْ َ ُْ ً َ َ َْ َْ َ ُ‬
‫آوى �ﺪِﺛﺎ‪� ،‬ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ اﷲِ َوالﻤﻼﺋ ِ� ِﺔ‬ ‫� إِﻰﻟ ﺛﻮ ٍر‪� ،‬ﻤﻦ أﺣﺪث �ِﻴﻬﺎ ﺣﺪﺛﺎ أو‬ ‫�� � ٍ‬
‫َ َ ٌَ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ ً َ َ ْ ً َّ ُ ُ ْ‬ ‫ََُْ‬ ‫ْ‬
‫ﺎس أﻤﺟَﻌ َ‬
‫�‪ ،‬ﻻ �ﻘﺒﻞ اﷲ ﻣِﻨﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺮﺻﻓﺎ وﻻ ﻋﺪﻻ‪ .‬ذِﻣﺔ الﻤﺴﻠِﻤ� واﺣِﺪة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َواﻨﻟَّ ِ‬
‫ََُْ‬ ‫ﺎس َأ ْﻤﺟَﻌ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ ََْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ً َ َ َْ َْ َ ُ‬
‫�‪ ،‬ﻻ �ﻘﺒﻞ‬ ‫ِ‬ ‫�ﺴﻰﻌ ﺑِﻬﺎ أدﻧﺎﻫﻢ‪� ،‬ﻤﻦ أﺧﻔ َﺮ مﺴﻠِﻤﺎ‪� ،‬ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ اﷲِ َوالﻤﻼﺋ ِ� ِﺔ َواﻨﻟَّ ِ‬
‫َْ ََْ َ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َ َ َ ً َ َ ْ ً َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫� م َﻮاﻴﻟ ِﻪ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﻏ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫�‬ ‫ﺘ‬ ‫ا�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻴ‬‫أ‬ ‫�‬ ‫ْ‬
‫اﷲ ﻣِﻨﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺮﺻﻓﺎ وﻻ ﻋﺪﻻ‪َ .‬وﻣﻦ ادﻰﻋ إِﻰﻟ ﻏ ِ‬
‫َ َ َ ْ ً‬ ‫ُ ُْ َ َ‬ ‫ََُْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ِ�ﺔ َواﻨﻟَّﺎس أ ْﻤﺟَ َ‬ ‫َ َ َْ َْ َ ُ‬
‫ﺮﺻﻓﺎ َوﻻ‬ ‫اﷲ ﻣِﻨﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬ ‫ﻌ�؛ ﻻ �ﻘﺒﻞ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ اﷲِ َوالﻤﻼﺋ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ْ ً‬
‫ﻋﺪﻻ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6766 ،4327) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.63 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6768 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.62 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7300 ،111) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1370 :‬‬
 ‫‪519‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖدادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه ‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﻦ ﻃﺎرق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬را در ﺣﺎلِ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﺮ روي‬
‫ﻣﻨﺒﺮ دﯾﺪم و ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺘﺎباﷲ و آنﭼﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﺤﯿﻔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﻧﺰدﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ آن ﺻﺤﯿﻔﻪ را ﺑﺎز‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻋ‪‬ﻤﺮ ﺷﺘﺮﻫﺎي زﮐﺎت و ﭘﺎرهاي از اﺣﮑﺎمِ ﺟﺮاﺣﺎت ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و در آن‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﮐﻮه ﻋﯿﺮ ﺗﺎ ﮐﻮه ﺛﻮر‪ (1 )،‬ﺣﺮم اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﻪ‬
‫در آن ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺰاري را ﺟﺎي دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺑﻪ و اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻨﺸﺎن از اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ -‬و‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﻣﺎن دﻫﺪ‪ .-‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺑﻪ و‬
‫اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪرش ﯾﺎ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از‬
‫آزادﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺑﻪ و اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ ُ َّ َ َ َ‬ ‫َُ ُ َْ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ‬ ‫‪ -١٨١٤‬وﻋﻦ أَﻲﺑ َذ ٍّ‬
‫� أ�ِﻴ ِﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِﻐ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻰﻋ‬ ‫اد‬ ‫ﻞ‬
‫ٍ‬ ‫ﺟ‬‫ر‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺲ‬ ‫ي‬ ‫ﻟ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫ﻊ‬‫ﻤ‬‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻪ‬‫�ﻧ‬ ‫‪‬‬ ‫ر‬
‫َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َّ ْ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ‬
‫وﻫﻮ �ﻌﻠﻤﻪ إِﻻ �ﻔﺮ‪ ،‬وﻣ ِﻦ ادﻰﻋ ﻣﺎ ﻟيﺲ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ‪ ،‬وﻴﻟتﺒﻮأ ﻣﻘﻌﺪه ﻣِﻦ اﻨﻟﺎرِ‪ ،‬وﻣﻦ دﺎﻋ‬
‫َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫ُْ َ َ َ َ ُ‬ ‫ُ ً‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎر ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َرﺟﻼ ﺑﺎﻟ�ﻔ ِﺮ‪ ،‬أ ْو ﻗﺎل‪ :‬ﻋﺪو اﷲِ‪ ،‬وﻟيﺲ ﻛﺬل ِﻚ إِﻻ ﺣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮذر‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﻣﺪﻋﯽ ﭼﯿﺰي ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎلِ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎه را در آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا‪ ،‬و آنﺷﺨﺺ‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬وي ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﮐﻮه ﺛﻮر‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﮐﻮﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﻨﺞ ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3508 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .61 :‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎره ي‬
‫‪ 1742‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪520‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي‬
‫آزادﺷﺪه ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آزادﮐﻨﻨﺪهاش«؛ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬دو ﻣﻮرد ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ و ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﻧَﺴ‪‬ﺐ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬وﻻء ﯾﺎ ﺳﺮﺳﭙﺮدﮔﯽِ ﺑﺮده ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪاي ﮐﻪ او را آزاد ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺐ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻻء‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ َ ُ ُْ َ ٌ َ ُ ْ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻮﻻء ﺤﻟﻤﺔ ﻠﻛﺤﻤ ِﺔ اﻟنﺴ ِ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧَﺴ‪‬ﺐ و ﺗﺒﺎر ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻌﻨﻮي و‬
‫ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﻟﺤﺎظ ﻧَﺴ‪‬ﺐ و‬
‫ﺗﺒﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ رﯾﺸﻪي ﺧﺎﻧﻮداﮔﯽِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﭘﺪرﺑﺰرگ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﭘﺪرِ‬
‫ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ ﺗﺎ آﺧﺮِ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﺪاﻧﺪ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﭘﺪرش از ﻓﻼنﻗﺒﯿﻠﻪ اﺳﺖ و ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﺪريِ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﮐﻢﺗﺮ از ﻓﻼنﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯽﭘﻨﺪارد؛ ﻟﺬا ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪاي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﻧﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و‬
‫اﺣﺴﺎن او را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﻫﯿﭻ ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻧﺘﺴﺎب اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺪرﺑﺰرگ و ﺟﺪ‪ ‬ﭘﺪرياش ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﻌﺮوﻓﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫َ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﺪرش را ﻧﻔﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻧَﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ ﻻ‬ ‫ِ‬
‫ب‪ ،‬أَﻧَﺎ ْا� ُﻦ َ�ﺒْﺪال ْ ُﻤ َّﻄﻠ ْ‬
‫َ ْ‬
‫ﺐ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم و اﯾﻦ‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ؛‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻛ ِﺬ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ ﻫﺴﺘﻢ«؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ ﻧﺎم ﺟﺪ‪ ‬اوﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ را در ﻏﺰوهي‬
‫ﺣﻨﯿﻦ از آن ﺟﻬﺖ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ از ﭘﺪرش ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ ﺑﻮد و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻﯾﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن و دﯾﮕﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب داﺷﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﯽآنﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﺪرش را ﻧﻔﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.7157 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4316 ،4315 ،3042 ،2930 ،2874 ،2864) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1776 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪.‬‬
 ‫‪521‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖدادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه ‪...‬‬

‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺪرﺑﺰرگ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻧﺎمِ ﻗﺒﯿﻠﻪ ]و ﻧﺎم‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽِ[ ﺧﻮد ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آنﭼﻪ ﻧﺎرواﺳﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﺪرش‬
‫را ﻧﻔﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺴﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪر ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ و ﺷﻬﺮت‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽاش را از ﺧﻮد ﻧﻔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﻻي ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺜﻼً ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ دو ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﯾﺎ دو ﻣﻠﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ داﯾﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻋﻤﻮي ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻠﯿﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺪارك ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺧﻮد را اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﺳﺎﻧﯽ و ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻓﺮاروﯾﺶ ﻣﯽﻧﻬﺪ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻤﺎﻧﺶ‬
‫را ﻫﻢ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ او روزي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﺮ‬
‫روي ﻣﻨﺒﺮ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺘﺎباﷲ و آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﺻﺤﯿﻔﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﻧﺰدﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪‬‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰِ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﯿﺎن‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارد‪ ،‬ﮐﺘﺎباﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ در آن ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﺸﺎن‪،‬‬
‫آن را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ردي آﺷﮑﺎر ﺑﺮ راﻓﻀﯿﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم‬
‫ﻗﺮآن و ﻧﯿﺰ ﺳﻮرهي »وﻻﯾﮥ« از آن ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ! ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺟﺮﮔﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫� َسبيل ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ�‬ ‫� َ ُ� ٱل ۡ ُه َد ٰ‬
‫ى َو�َ َّتب ۡع َ� ۡ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ول م ِۢن َ� ۡع ِد َما تَبَ َّ َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َو َمن �ُشاق ِِق ٱلرس‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ص ً‬ ‫ٓ ۡ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ّ َ َ َّ ُ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٥ :‬‬ ‫�ا ‪﴾١١٥‬‬ ‫ن َو ِ�ِۦ ما ت َو ٰ� َونصلِهِۦ ج َهن َمۖ َو َسا َءت م ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﭘﺲ از آنﮐﻪ راه ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫راﻫﯽ ﻏﯿﺮ از راه ﻣﻮﻣﻨﺎن در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن راﻫﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬واﮔﺬار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و او را ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﯾﻢ‪ .‬و )اﯾﻦ( ﭼﻪ ﺑﺪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﯿﺰِ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪاده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رد‪ ‬آﺷﮑﺎري ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﻪ ﻋﻠﯽ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪522‬‬

‫واﮔﺬار ﮐﺮد و اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ)‪ ($‬ﺧﻼﻓﺖ را ﻏﺼﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و‪ -‬اﻟﻌﯿﺎذ ﺑﺎﷲ‪ -‬ﮐﺎﻓﺮ و‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ! ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﭼﻪ اﺗﻬﺎمﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦﻫﺎي اﻣﺖ وارد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺎ ﻋﺪل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاي اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ او‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ اﮔﺮ در ادﻋﺎي دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬راﺳﺖﮔﻮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺧﻮد را ﭘﯿﺮو او ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻨﮕﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار آﺷﮑﺎرا ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮاز ﻣﻨﺒﺮ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻘﺎم ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻧﺪاده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻋ‪‬ﻤﺮ ﺷﺘﺮﻫﺎي زﮐﺎت و ﭘﺎرهاي از اﺣﮑﺎمِ ﺟﺮاﺣﺎت را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‬
‫ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﮐﻮه ﻋﯿﺮ ﺗﺎ ﮐﻮه ﺛﻮر‪ (1 )،‬ﺣﺮم‬
‫اﺳﺖ«؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﻪ ﺣ‪‬ﺮَم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺣ‪‬ﺮَم ﻣﮑﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﺣ‪‬ﺮَم ﻣﮑﻪ آنﭼﻨﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ دارد ﮐﻪ ﮐﻤﺎلِ اﯾﻤﺎن ﻣﻮﻣﻦ‪-‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻄﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه رﻫﺴﭙﺎر‬
‫ﻣﮑﻪ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺣ‪‬ﺮَم ﻣﺪﯾﻨﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ در ﺣ‪‬ﺮَم‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬از ارﺗﮑﺎب ﻣﺤﺮﻣﺎت در ﺣﺮم ﻣﮑﻪ[‪ ،‬ﺳﺒﮏﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺷﮑﺎر در ﺣ‪‬ﺮم ﻣﮑﻪ‪،‬‬
‫ﮐﯿﻔﺮ دارد؛ اﻣﺎ در ﺣﺮم ﻣﺪﯾﻨﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ دو‬
‫ﺣﺮم‪ ،‬ﺷﺶ ﯾﺎ ﻫﻔﺖ ﻣﻮرد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﺮم ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﻓﺎﺻﻞ‬
‫ﮐﻮهﻫﺎي ﻋﯿﺮ و ﺛﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺳﻨﮓ در ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺳﻨﮓ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫درﺑﺎرهي ﺣﺮمِ ﻣﺪﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ در آن ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺰاري را ﺟﺎي دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺑﻪ و‬
‫اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻮآوري در ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻬﺞ و‬
‫ﺳﻠﻮك ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ در آن ﺑﺪﻋﺘﯽ‬
‫ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺪﻋﺖﮔﺰاري را ﺟﺎي دﻫﺪ ﯾﺎ ﯾﺎرياش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻨﺸﺎن از اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮﺧﻮردار‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﮐﻮه ﺛﻮر‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﮐﻮﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﻨﺞ ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪523‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖدادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه ‪...‬‬

‫اﺳﺖ‪ -‬و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﻣﺎن دﻫﺪ‪ .-‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را‬
‫ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﺗﻮﺑﻪ و اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮي‪ ،‬ﺑﺎ ﺿﻤﺎﻧﺖ و ﮐﻔﺎﻟﺖ ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و در اﻣﺎنِ او وارد ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ او را ﮐُﺸﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ او را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ‪ ‬اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻧﻘﺾ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎنِ ﺣﺎﮐﻢ و زﻣﺎمدارِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺣ‪‬ﮑﻤﯽ‬
‫دارد؟ زﯾﺮا اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن روادﯾﺪي ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﺎدر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺮاي ﮐﺎﻓﺮان دارد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ دﯾﻦ اﺳﻼﻣﯽ از ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎن ﯾﺎ ﭘﻨﺎه ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن وارد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼم ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺮور و ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬آﯾﯿﻦ واﺿﺢ و روﺷﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ او اﻣﺎن و ﭘﻨﺎه دﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ در اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﯽِ ﭘﻨﺪار و‬
‫رويﮐﺮد ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻬﺪ و اﻣﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﺘﻞ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﮔﺮ ﯾﮏ ﮐﺎﻓﺮ ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ﯾﺎ ﺣﺮﺑﯽ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ و ﺑﺪون اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻫﺪف ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﯾﺎ ﺧﺮابﮐﺎري وارد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻋﺪام ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ‬
‫ﻋﻬﺪ و اﻣﺎﻧﯽ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ روادﯾﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ اﻣﺎن و ﮐﻔﺎﻟﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ ﺣﺮﻣﺖ دارد و ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او ﺗﻌﺮض ﮐﻨﺪ؛ و ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن را ﻧﻘﺾ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﺳﻼم و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺟﻬﺎد‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻬﺪﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻋﻬﺪﺷﮑﻨﯽ را رد ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪524‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُّ َ َ ُ ُ ْ ۡ َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫﴿ َوأ ۡوفوا ب ِ َع ۡه ِد ٱ�ِ إِذا � ٰ َهد� ۡم َو� تنقضوا ٱ�يۡ َ� ٰ َن َ� ۡع َد ت ۡوكِيدِها َوق ۡد َج َعل ُت ُم‬
‫َ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ‬ ‫َۡ ُ َ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ً َّ َّ َ َ‬
‫ت‬ ‫ض ۡ‬ ‫� َ� ۡعل ُم َما �ف َعلون ‪ ٩١‬و� ت�ونوا كٱل ِ� �ق‬ ‫ٱ� علي�م ك ِفي� ۚ إِن ٱ‬
‫ُ‬
‫ون أ َّم ٌة ِ�َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ َ ِ ۢ َ ۡ ُ َّ َ َ ٰ ٗ َ َّ ُ َ ۡ َ ٰ َ ُ ۡ َ َ َ ۢ َ ۡ َ ُ‬
‫َ‬
‫خذون �ي�ن�م دخ� بين�م أن ت�‬ ‫غزلها من �ع ِد قو ٍ� أن�ثا �ت ِ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫� ۡم يَ ۡو َم ٱلق َ�ٰ َمةِ َما ك ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� بهِۦ َو�ُبَ ّي َ َّ‬ ‫َ ۡ َ ۡ ُ َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ‬
‫و� ُم ٱ َّ ُ‬
‫نت ۡم �ِيهِ‬ ‫ِ‬ ‫نل‬ ‫ِ‬ ‫ِۚ‬ ‫� مِن أم ٍ �ة إِ�ما �بل‬ ‫أر ٰ‬
‫َۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٢ ،٩١ :‬‬ ‫� َتل ِفون ‪﴾٩٢‬‬
‫و ﭼﻮن ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن اﻻﻫﯽ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي اﺳﺘﻮاري را ﮐﻪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺸﮑﻨﯿﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﷲ را ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺘﺎن ﻗﺮار دادهاﯾﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ از‬
‫ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن زﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺦﻫﺎي ﺗﺎﺑﯿﺪهاش را ﭘﺲ از ﺗﺎﺑﯿﺪن ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮدن ﯾﮏ ﮔﺮوه )=ﻣﺸﺮﮐﺎن( از ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ‬
‫)=ﻣﻮﻣﻨﺎن(‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺘﺎن را در ﻣﯿﺎن ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫در اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر‬
‫زﺷﺘﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ در اﺳﻼم ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﯽﺧﺮد و ﻧﺎدان‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﻏﯿﺮت ﺧﻮد را در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻄﺎﺑﻘﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺳﺒﮏ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫روﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪهﮔﺸﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ! اﯾﻦ‪،‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد و دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﭘﺎيﺑﻨﺪ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫� ُّق أ َ ۡه َوا ٓ َء ُه ۡم لَ َف َس َد ِ َّ َ َ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫ت ٱلس� ٰ� ٰت َوٱ��ض َومن �ِي ِه َّن﴾ ]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٧١ :‬‬ ‫﴿ َولَو ٱ َّ� َب َع ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫و اﮔﺮ ﺣﻖ‪ ،‬ﭘﯿﺮو ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﻣﻮﺟﻮدات آنﻫﺎ‬
‫ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ راه اﺳﻼم‪ ،‬واﺿﺢ و روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﺑﻬﺎﻣﯽ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -368‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ارﺗﮑﺎب ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‪‬‬
‫از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َُ ُ َ َ ۡ َۡ َ ُ َُ ۡ ٌَۡ َۡ ُ َُ ۡ َ َ ٌ َ‬
‫صيبهم عذاب أ ِ� ٌم ‪﴾٦٣‬‬ ‫﴿فَ ۡل َي ۡح َذر ٱ َّ� َ‬
‫ِين �ال ِفون �ن أم ِره ِ ٓۦ أن ت ِ‬
‫صيبهم ف ِتنة أو ي ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٦٣ :‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼ و ﯾﺎ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ ّ ُ ُ ُ َّ ُ َ ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣٠ :‬‬ ‫� �ف َس ُهۥ﴾‬ ‫﴿و�حذِر�م ٱ‬
‫و اﷲ ﺷﻤﺎ را از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ك ل َ َشد ٌ‬
‫ِيد ‪﴾١٢‬‬
‫َّ َ ۡ َ َ ّ َ‬
‫]اﻟﱪوج‪[١٢ :‬‬ ‫﴿إِن �طش ر� ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎرﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أ ۡخ َذهُ ٓۥ أ ِ� ‪ٞ‬م َشد ٌ‬ ‫ى َ‬ ‫َ َ َٰ َ َ ۡ ُ َ ّ َ َ ٓ َ َ ۡ ُ‬
‫َ‬
‫ِيد ‪﴾١٠٢‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫ق‬ ‫﴿و��ل ِك أخذ ر�ِك إِذا أخذ ٱل‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٢ :‬‬
‫ﻣﺆاﺧﺬهي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﯾﺮان ﮐﺮدن دﯾﺎر ﺳﺘﻢﮐﺎران‪ ،‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دردﻧﺎك و ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َّ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ َ ْ‬ ‫ﻫﺮ� َﺮةَ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ْ‬
‫�ة ا�ِ �ﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬أن‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِن ا� �ﻌﺎﻰﻟ �ﻐﺎر‪ ،‬و�‬ ‫ِ‬ ‫أﻲﺑ‬ ‫ﻦ‬ ‫‪ -١٨١٥‬و�‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ‬
‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻲﺗ الﻤ ْﺮ ُء ﻣﺎ ﺣ َّﺮم ا� ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻳﺄ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻏﯿﺮت ﻣﯽورزد و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎري ﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5223 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2761 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 65‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪526‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ارﺗﮑﺎب ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‪‬‬
‫از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ارﺗﮑﺎب ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‬
‫و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺮﻣﺎت‪ ،‬ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻧﮑﻨﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮد را از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ‪ ،‬اﯾﻤﻦ‬
‫ﻧﭙﻨﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﺮ و وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺎﻻ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه؛ ﺑﻌﺪاً ﺗﻮﺑﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ رﺣﻤﺖ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮ ﻏﻀﺒﺶ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزﻧﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََ ٓ‬ ‫َۡ َ ُ َ َ َ‬ ‫� َ� َ� ۡغف ُر أَن � ُ ۡ َ َ‬
‫�ك بِهِۦ َو�غ ِف ُر ما دون � ٰل ِك ل َِمن �شا ُء﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٤٨ :‬‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺷﺮك ورزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽآﻣﺮزد و ﺟﺰ ﺷﺮك‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬
‫لش ۡي َ�ٰ ُن إ� ُغ ُر ً‬
‫َ ُ ُ ۡ َ ُ َ ّ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ َّ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٢٠ :‬‬ ‫ورا ‪﴾١٢٠‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿يعِدهم و�من ِي ِهمۖ وما يعِدهم ٱ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ و آنﻫﺎ را ﺳﺮﮔﺮم آرزوﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و وﻋﺪهاي ﺟﺰ‬
‫ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﻓﺮﯾﺐ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‪ ‬ﻧﻬﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ از ﮐﺘﺎباﷲ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُ ُ َ َ ۡ َۡ َ ُ َُ ۡ ٌَۡ َۡ ُ َُ ۡ َ َ ٌ َ‬
‫صيبهم عذاب أ ِ� ٌم ‪﴾٦٣‬‬ ‫﴿فَ ۡل َي ۡح َذر ٱ َّ� َ‬
‫ِين �ال ِفون �ن أم ِره ِ ٓۦ أن ت ِ‬
‫صيبهم ف ِتنة أو ي ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٦٣ :‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼ و ﯾﺎ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از دﺳﺘﻮرﻫﺎي او‪ ،‬رويﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻓﺮﻣﺎن او ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ« و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﺸﺪار داد ﮐﻪ ﺑﻼ و ﯾﺎ ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬در دلﻫﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
 ‫‪527‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﺣﺬرداﺷﺘﻦ از ارﺗﮑﺎب ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‪ ‬از آن ﻣﻨﻊ ‪...‬‬

‫ﻓﺘﻨﻪي ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﯾﺎ ﺷﻬﻮت و رﻏﺒﺘﯽ ﺣﺮام ﻣﯽاﻓﺘﺪ؛ از اﯾﻦرو اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﻼ ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه‪ ،‬ﺷﺮك اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻧﺒﻮي را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺤﺮاﻓﯽ در دﻟﺶ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﺒﺘﻼ ﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و وﺟﻮب ﭘﺬﯾﺮش دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ از ﻓﺮﻣﺎن او ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪي ﺷﺮك ﯾﺎ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ‬
‫دردﻧﺎك دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ ّ ُ ُ ُ َّ ُ َ ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣٠ :‬‬ ‫� �ف َس ُهۥ﴾‬ ‫﴿و�حذِر�م ٱ‬
‫و اﷲ ﺷﻤﺎ را از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺘﺶ را در ﭘﯽ دارد‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ِيم ‪َ ٤٩‬وأَ َّن َع َذا� ُه َو ٱ ۡل َع َذ ُ‬ ‫� َ�نَا ٱ ۡل َغ ُف ُ‬ ‫َّ ۡ َ ٓ َ‬
‫اب ٱ� ِ� ُم ‪﴾٥٠‬‬ ‫ور ٱ َّلرح ُ‬ ‫ِي � ِّ ٓ‬ ‫﴿�بِئ عِباد‬
‫ِ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٥٠ ،٤٩ :‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﻦ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورزم‪ .‬و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻋﺬاﺑﻢ‪ ،‬ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ِيد ٱلعِ َقاب َوأ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َشد ُ‬‫﴿ٱ ۡعلَ ُم ٓوا ْ أَ َّن ٱ َّ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٩٨ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٩٨‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﺖﮐﯿﻔﺮ اﺳﺖ )و ﺑﺪاﻧﯿﺪ( ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﺷﺪت و ﺳﺨﺘﯽ ﻋﺬاﺑﺶ را ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ اﯾﻤﻦ ﺑﭙﻨﺪارد‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦ رو اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ ُ َ ُ َ َ َٰٗ َ ُ ۡ َٓ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ‬
‫ون ‪ ٩٧‬أ َو أم َِن أ ۡه ُل ٱل ُق َر ٰٓ‬
‫ى‬ ‫ى أن يأ�ِيهم بأسنا ب�تا وهم نا�ِم‬ ‫﴿أفَأم َِن أ ۡه ُل ٱل ُق َر ٰٓ‬
‫ۡ َّ َّ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ ۡ َّ َ َ ۡ‬ ‫َ َۡ َ ُ َۡ ُ َ ُ ٗ َ ُ ۡ َۡ َُ َ‬
‫�ِ ف� يَأ َم ُن َمك َر ٱ�ِ إِ�‬ ‫ۚ‬ ‫ٱ‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫وا‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫أ‬‫ف‬ ‫أ‬ ‫‪٩٨‬‬ ‫ون‬ ‫أن يأ�ِيهم بأسنا ض� وهم يلعب‬
‫َُۡۡ ۡ َٰ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٩٩ ،٩٧ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٩٩‬‬ ‫ٱلقوم ٱل� ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪528‬‬

‫آﯾﺎ ﻣﺮدم و اﻫﺎﻟﯽ آﺑﺎديﻫﺎ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاﺑﻤﺎن ﺷﺒﺎﻧﻪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ؟ آﯾﺎ اﻫﺎﻟﯽ آﺑﺎديﻫﺎ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاﺑﻤﺎن در‬
‫روز و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﮔﺮﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ؟ آﯾﺎ از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ در اﻣﺎﻧﻨﺪ؟ ﺗﻨﻬﺎ زﯾﺎنﮐﺎران‬
‫از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ )ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ و( اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ اﯾﻤﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬ﺑﻪﻗﺪري ﮔﺴﺘﺎخ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻮن ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬در ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﯾﺎنﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺟﺎﻣﺶ‪ ،‬ﻋﺬاب و ﻋﻘﻮﺑﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أ ۡخ َذهُ ٓۥ أ ِ� ‪ٞ‬م َشد ٌ‬
‫ِيد ‪﴾١٠٢‬‬ ‫ك إ ِ َذا ٓ أ َخ َذ ٱ ۡل ُق َر ٰ‬
‫ى َو ِ َ‬ ‫َ َ َٰ َ ۡ ُ َ ّ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿و��ل ِك أخذ ر� ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٢ :‬‬
‫ﻣﺆاﺧﺬهي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﯾﺮان ﮐﺮدن دﯾﺎر ﺳﺘﻤﮑﺎران‪ ،‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دردﻧﺎك و ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن اﷲ ﻴﻟُ ْﻤ ِ� لِﻠﻈﺎل ِ ِﻢ ﻓ ِﺈذا أﺧﺬ ُه ل ْﻢ‬
‫ُْ ْ‬
‫�ﻔ ِﻠﺘﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻮن او را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬رﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أَ ۡخ َذهُ ٓۥ أَ ِ� ‪ٞ‬م َشد ٌ‬
‫ِيد ‪﴾١٠٢‬‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ى َ‬
‫و‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ر‬
‫َ َ َٰ َ َ ۡ ُ َ ّ َ َ ٓ َ َ َ ۡ ُ‬
‫ق‬ ‫﴿و��ل ِك أخذ ر�ِك إِذا أخذ ٱل‬
‫ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٢ :‬‬
‫ﻣﺆاﺧﺬهي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﯾﺮان ﮐﺮدن دﯾﺎر ﺳﺘﻤﮑﺎران‪ ،‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دردﻧﺎك و ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ اﷲ‪ ‬را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرﯾﺪ؛ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﺻﻐﯿﺮهاي را ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺷﻤﺎرد و ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫ﮐﺒﯿﺮه دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ و ﻣﺠﺎزاﺗﺶ‬
‫را در ﭘﯽ دارد‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 212‬ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫‪ -369‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫ﭼﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ َّ‬ ‫َ ‪َ ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٣٦ :‬‬ ‫�� َّنك م َِن ٱلش ۡي َ�ٰ ِن ن ۡزغ فٱ ۡس َتعِذ ب ِٱ�ِ﴾‬ ‫﴿�ما ي‬
‫و اﮔﺮ وﺳﻮﺳﻪاي از ﺷﯿﻄﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َّ َ ۡ َ َ َّ ُ ۡ َ ٰٓ ‪َ ُ ۡ ُّ ُ َ َ ُ َ َ ٰ َ ۡ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫�ون ‪﴾٢٠١‬‬‫﴿إِن ٱ�ِين ٱ�قوا إِذا مسهم ��ِف مِن ٱلشي� ِن تذكروا فإِذا هم مب ِ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٠١ :‬‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪) ،‬ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ را( ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽ‪-‬‬
‫آورﻧﺪ و ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﯿﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ ۡ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ُ َ ٰ َ ً‬
‫ْ‬
‫� فٱ ۡس َتغف ُروا ِ�نو� ِ ِه ۡم‬ ‫حشة أ ۡو ظل ُم ٓوا أنف َس ُه ۡم ذك ُروا ٱ‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا �علوا � ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫وب إ َّ� ٱ َّ ُ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫� َما � َعلوا َوه ۡم َ� ۡعل ُمون ‪ ١٣٥‬أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫�وا ْ َ ٰ‬ ‫� َول َ ۡم يُ ِ ُّ‬
‫ِ‬
‫َو َمن َ� ۡغفِ ُر ٱ ُّ�نُ َ‬

‫ِيها ۚ َون ِۡع َم‬ ‫�تِ َها ٱ ۡ�َنۡ َ�ٰ ُر َ� ٰ ِ� َ‬

‫ِين � َ‬ ‫َۡ‬
‫ت � ِري مِن‬
‫َ َ ٓ ُ ُ َّ ۡ َ ‪ۡ َ ٞ ٰ َّ َ َ ۡ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫جزاؤهم مغفِرة مِن ر� ِ ِهم وج�‬
‫ِ� ‪﴾١٣٦‬‬ ‫أَ ۡج ُر ٱ ۡل َ� ٰمل َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٦ ،١٣٥ :‬‬ ‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬ـ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؟ ـ و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن اداﻣﻪ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎداش ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن و ﺑﺎغﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زﯾﺮِ )درﺧﺘﺎن و ﮐﺎخﻫﺎي( آن ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ روان اﺳﺖ و آﻧﺎن ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬و ﭘﺎداش‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ!‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َوتُو�ُ ٓوا ْ إ َ� ٱ َّ�ِ َ� ً‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٣١ :‬‬ ‫ِيعا �يُّ َه ٱل ُمؤم ُِنون ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪﴾٣١‬‬ ‫ِ‬
‫و اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻤﻪ ﺑﻪﺳﻮي اﷲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪530‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ََ ََ َ‬ ‫‪ -١٨١٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮةَ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ت‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺣﻠﻒ �ﻘﺎل ﻲﻓ ﺣﻠ ِﻔ ِﻪ‪ :‬ﺑِﺎلﻼ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََُْ ْ‬ ‫ُ‬
‫َواﻟﻌ َّﺰى‪ ،‬ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬ﻻ إﻪﻟَ إﻻ اﷲ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺎل ل ِﺼﺎﺣِﺒ ِﻪ‪� :‬ﻌﺎل أﻗﺎمِﺮك ﻓﻠﻴﺘﺼﺪق«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﻻت و ﻋﺰي‪ -‬و ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻏﯿﺮاﷲ و ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪ -‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺎ ﺗﺎ ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؟« زﯾﺮا اﻧﺴﺎن از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺼﻮم ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ دارد؛‬
‫َّ َّ ُ َ ) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ َّ ٌ َ َ ْ ُ ْ‬
‫اﺨﻟ َ َّﻄﺎ� َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫� اﺘﻟﻮاﺑﻮن«؛‬ ‫ِ‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ ﺑَ ِ� آدم ﺧﻄﺎء‪ ،‬وﺧ�‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻄﺎﮐﺎرﻧﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﺎﮐﺎران‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫�ﻢ‪َ ،‬و َﺟ َ‬‫ُ‬ ‫ﺐ َّ ُ‬ ‫َ َْ َْ ُ ُ ََ‬
‫ﺬﻟ َﻫ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬
‫ﺎء ِﺑﻘﻮمٍ‬ ‫ا� ِﺑ‬ ‫اﺬﻟي �ﻔﻲﺴ ِ�ﻴ ِﺪ ِه لﻮ لﻢ ﺗﺬ ِﻧﺒﻮا‪،‬‬ ‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و ِ‬
‫َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﻔﺮ ل ُﻬ ْﻢ«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ‬ ‫ﻳُﺬﻧِﺒُﻮن‪ ،‬ﻓيَ ْﺴﺘَﻐ ِﻔ ُﺮون اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻓﻴﻐ‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﺷﻤﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ و او ﻧﯿﺰ آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ دارد؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﺒﺮاﻧﺶ ﭼﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ؟ اﺑﺘﺪا ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ از ﮔﻨﺎه ﺑﺮدارد و ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎز ﮔﺮدد و‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﮔﻨﺎﻫﺶ از او زدوده ﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َّ‬ ‫َ ‪َ ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٣٦ :‬‬ ‫�� َّنك م َِن ٱلش ۡي َ�ٰ ِن ن ۡزغ فٱ ۡس َتعِذ ب ِٱ�ِ﴾‬ ‫﴿�ما ي‬
‫و اﮔﺮ وﺳﻮﺳﻪاي از ﺷﯿﻄﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﯿﻄﺎن در دﻟﺖ وﺳﻮﺳﻪ اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ ﻓﻼن ﮔﻨﺎه را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﻖّ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ در ﺣﻖّ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮ و ﺑﮕﻮ‪ :‬از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4860 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1647 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .87‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺗﺨﺮﯾﺞ آن‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 427‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪531‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﺪ‬

‫راﻧﺪهﺷﺪه ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ را ﺑﺎ اﺧﻼص ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﻮ را از ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺗﻮ را ﺑﺮ ﺷﯿﻄﺎن و وﺳﻮﺳﻪاش ﭼﯿﺮه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َّ َ ۡ ْ َ َ َّ ُ ۡ َ ٰٓ ‪َ ُ ۡ ُّ ُ َ َ ْ ُ َّ َ َ ٰ َ ۡ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫�ون ‪﴾٢٠١‬‬‫﴿إِن ٱ�ِين ٱ�قوا إِذا مسهم ��ِف مِن ٱلشي� ِن تذكروا فإِذا هم مب ِ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٠١ :‬‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪) ،‬ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ را( ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽ‪-‬‬
‫آورﻧﺪ و ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﯿﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﺳﻮﺳﻪاي در دﻟﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورﻧﺪ و درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺮاﻫﻪ‬
‫رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ً‬
‫حش ة‬‫ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪي دﯾﮕﺮي در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱ�ِين إِذا �علوا � ِ‬
‫َۡ َ َ ُ ْٓ َ ُ‬
‫نف َس ُه ۡم َذ َك ُروا ْ ٱ َّ َ‬
‫�﴾‪» :‬و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫أو ظلموا أ‬
‫اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎر زﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‪،‬‬
‫�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ را ﺑﺎ دلﻫﺎ و زﺑﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن‬ ‫ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪َ ﴿ .‬ذ َك ُروا ْ ٱ َّ َ‬
‫َ َۡ ْ ُُ‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪﴿ .‬فٱ ۡس َتغف ُروا ِ�نو� ِ ِه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫�﴾‪» :‬و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ ﮔﻨﺎﻫﺎن را‬ ‫وب إ َّ� ٱ َّ ُ‬ ‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪َ ﴿ .‬و َمن َ� ۡغفِ ُر ٱ ُّ�نُ َ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؟« ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ اﷲ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ؛ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ و اﻫﻞ‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را از ﺗﻮ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫�وا ْ َ َ ٰ‬
‫� َما‬ ‫ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ؛ و ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪َ ﴿ .‬ول َ ۡم يُ ِ ُّ‬
‫َ َ‬ ‫َ ُ ْ ُ‬
‫� َعلوا َوه ۡم َ� ۡعل ُمون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن اداﻣﻪ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ آن اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ و ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را‬
‫ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ دﻋﺎي ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ُ َ ۡ َ ٓ َّ َ ٓ َ َ ۡ ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٦ :‬‬ ‫ينا أ ۡو أخ َط�نا﴾‬ ‫س‬
‫﴿ر�نا � تؤاخِذنا إِن � ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﮑﻦ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ از روي‬
‫ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻣﯽرود‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪532‬‬

‫�ت ِ َها ٱ ۡ�َنۡ َ�ٰ ُر َ� ٰ ِ� َ‬

‫ِين‬
‫َۡ‬ ‫ُ ْ َ ٰٓ َ َ َ ٓ ُ ُ َّ ۡ َ ‪ۡ َ ٞ ٰ َّ َ َ ۡ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫ت � ِري مِن‬ ‫﴿أو��ِك جزاؤهم مغفِرة مِن ر� ِ ِهم وج�‬
‫ِيها ۚ َون ِۡع َم أَ ۡج ُر ٱ ۡل َ� ٰمل َ‬
‫ِ� ‪﴾١٣٦‬‬ ‫� َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٦ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺎداش ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن و ﺑﺎغﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮِ )درﺧﺘﺎن و ﮐﺎخﻫﺎي( آن‬
‫ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ روان اﺳﺖ و آﻧﺎن ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬و ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ!‬
‫آري؛ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎداﺷﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َوتُو�ُ ٓوا ْ إ َ� ٱ َّ�ِ َ� ً‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٣١ :‬‬ ‫ِيعا �يُّ َه ٱل ُمؤم ُِنون ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪﴾٣١‬‬ ‫ِ‬
‫و اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻤﻪ ﺑﻪﺳﻮي اﷲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﻮﻣﻦ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫َ ُ ُ ْٓ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ زﻧﺎن اﻣﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ زﯾﻮر ﺧﻮﯾﺶ را آﺷﮑﺎر ﻧﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وتو�وا‬
‫َ َّ َ ً َ ُّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫إِ� ٱ�ِ �ِيعا �يه ٱلمؤمِنون﴾‪» :‬اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از‬
‫ﺷﺮك ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ و از ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روي ﺑﯿﺎورﯾﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ و‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﯾﺪ‪ ،‬روي ﻧﯿﺎورﯾﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ۡ‬
‫و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﷲ‪ ‬آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ؛ ﴿ل َعل� ۡم �فل ُِحون﴾‪» :‬ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬
‫ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬رﺳﺘﮕﺎري دو ﺑ‪‬ﻌﺪ دارد‪ :‬رﻫﺎﯾﯽ از ﺑﺪيﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﺎﮔﻮار‪ ،‬و دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﻫﺪاف‬
‫و ﺧﻮاﺳﺘﻨﯽﻫﺎ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻮﺑﻪ از ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ را‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎر و ﻧﮕﻮ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺮ روي ﻗﻠﺒﺖ ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮد و ﻗﻠﺒﺖ را ﺗﯿﺮه و ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و راهﻫﺎي‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻣﺴﺪود ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ دﻟﺖ زﻧﮕﺎر ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡۜ َ َ َ َ ٰ ُ ُ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[١٤ :‬‬ ‫� قلو� ِ ِهم َّما �نوا يَ�سِ ُبون ‪﴾١٤‬‬ ‫﴿� ۖ بل ران‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دلﻫﺎﯾﺸﺎن زﻧﮕﺎر ﺑﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪533‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﺪ‬

‫ﻟﺬا از ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﻪﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻦ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﻻت و ﻋﺰي‪ -‬و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﯿﺮاﷲ و ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪ -‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺎ ﺗﺎ ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﻻت‪ ،‬ﻋﺰّي و ﻣﻨﺎت‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺖ در ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎ ِن آن دوران‪ ،‬آنﻫﺎ‬
‫را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم آنﻫﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُۡ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ ٰ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ ‪[٢٠ ،١٩ :‬‬ ‫ٰٓ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫﴿أفرء�تم ٱل�ت وٱلعزى ‪ ١٩‬ومنوة ٱ�ا�ِ ة ٱ�خرى ‪﴾٢٠‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ "ﻻت" و "ﻋﺰي" ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ و "ﻣﻨﺎت" ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺖ دﯾﮕﺮ؟‬
‫اﯾﻨﮏ اﯾﻦ ﺑﺖﻫﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ دﯾﮕﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺎمِ آنﻫﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﯿﺮاﷲ‪ ،‬ﺷﺮك اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﮐﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮاﻧﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آن را ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺧﻼص‪ ،‬درﻣﺎن ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﯿﺮاﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ »ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺎ ﺗﺎ ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ«؛ ﮔﻔﺘﻦِ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان‬
‫اﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽاش ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺒﺮاﻧﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻓﺮاواﻧﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﻮﺑﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺗﻮﺑﻪي ﻣﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد دوﺳﺖ دارد و ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -18‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻧﮑﺎت ﻣﻠﯿﺢ و دلﻧﺸﯿﻦ‬

‫‪ -370‬ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫َّ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل ذات ﻏﺪا ٍة ‪،‬ﻓﺨﻔﺾ‬ ‫ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ذﻛ َﺮ َرﺳﻮل اﷲِ‪‬‬ ‫ﻮاس ِ‬ ‫‪ -١٨١٧‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ َ َّ َ َ َّ‬
‫إﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬ﻋ َﺮف ذل ِﻚ �ِﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ‬ ‫�ِﻴ ِﻪ َو َر�ﻊ ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺎهُ ﻲﻓ ﻃﺎﺋ ِﻔ ِﺔ اﻨﻟَّﺨ ِﻞ؛ ﻓﻠﻤﺎ رﺣﻨﺎ‬
‫َّ ْ َ َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َّ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ُ ُ ْ َُْ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل اﻟﻐﺪاة‪ ،‬ﻓﺨﻔﻀﺖ �ِﻴ ِﻪ َو َر�ﻌﺖ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺎهُ ِﻲﻓ‬ ‫ﺷﺄﻧ�ﻢ؟« ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ذﻛﺮت‬
‫ﺠﻴﺠﻪ‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ َْ ُ ْ ْ َُْ ْ َ َ‬ ‫اﺪﻟ َّﺟﺎل َأ ْﺧ َ‬ ‫� َّ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪ُ ْ �َ » :‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ْ‬
‫ﻓ� ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ ،‬إن �ﺮج وأﻧﺎ �ِﻴ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺎ ﺣ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻞ‬
‫ﻃﺎﺋ ِﻔ ِﺔ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺨ‬
‫َّ ُ‬ ‫ُ َ َ َ َ ُ ِّ ُ ْ‬ ‫ُ ْ َ ٌُْ َ ُ َْ‬ ‫ُ َ ُ ْ َ ْ َُْ ْ ََْ ُ‬
‫دوﻧ�ﻢ؛ و�ن �ﺮج ولﺴﺖ �ِﻴ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺎمﺮؤ ﺣﺠﻴﺞ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬واﷲ ﺧﻠِﻴﻔﻲﺘ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠ ٍِﻢ‪ .‬إﻧﻪ‬
‫َ َ ْ ْ َ ُ ْ ُ ََْْ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٌّ َ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ َ ٌ َ ّ ُ َ ِّ ُ ُ َ ْ‬
‫ﺑﻦ �ﻄ ٍﻦ‪� ،‬ﻤﻦ أد َر�ﻪ ﻣِﻨ� ْﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻘ َﺮأ‬ ‫ِ‬ ‫ى‬ ‫اﻟﻌ َّ‬
‫ﺰ‬ ‫ﺪ‬
‫ﺷﺎب �ﻄﻂ �ﻴﻨﻪ ﻃﺎ�ِﻴﺔ‪ ،‬ﻛﺄ� أﺷﺒﻬﻪ ﺑﻌ ِ‬
‫ﺒ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫الﺸ ِ َ َ‬ ‫َّ ُ َ ٌ َ َّ ً َ ْ َ َّ‬ ‫َ َْ َ َ ُ َ َ ْ‬
‫اق‪� ،‬ﻌﺎث ﻳ ِﻤﻴﻨﺎ َوﺎﻋث ِﺷﻤﺎﻻ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫ﺎم واﻟ ِﻌﺮ ِ‬ ‫ﺎرج ﺧﻠﺔ ��‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻪ‬ ‫إﻧ‬ ‫؛‬ ‫ﻒ‬ ‫ِ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓﻮاﺗ ِﺢ ﺳﻮرة ِ الﻜ‬
‫َ ُُْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻋِﺒﺎد اﷲِ ﻓﺎﺛبﺘﻮا«‪.‬‬
‫َ ٌ َ َ ْ‬ ‫َ َُْ َ َ ً َ ٌ َ َ َ‬ ‫ﻮل اﷲِ‪َ ،‬و َﻣﺎ ُ ْﺒﻟ ُﺜ ُﻪ ﻲﻓ ْ‬ ‫َُْ َ ُ َ‬
‫أر�ﻌﻮن ﻳﻮﻣﺎ‪ :‬ﻳ ْﻮم ﻛﺴﻨ ٍﺔ‪َ ،‬و� ْﻮم ﻛﺸﻬ ٍﺮ‪،‬‬ ‫اﻷر ِض؟ ﻗﺎل‪» :‬‬ ‫ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ رﺳ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ ْ ٌ َ ُ ُ َ َ َ ُ َّ‬
‫و�ﻮم ﻛﺠﻤﻌ ٍﺔ‪ ،‬وﺳﺎﺋ ِﺮ �ﻳﺎﻣِ ِﻪ ﻛ�ﻳﺎﻣِ�ﻢ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َُْ َ ُ َ‬
‫ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓﺬلﻚ اﻴﻟَ ْﻮم اﺬﻟِي ﻛﺴﻨ ٍﺔ أﺗ� ِﻔﻴﻨﺎ �ِﻴ ِﻪ ﺻﻼة ﻳ ْﻮمٍ ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ‪،‬اﻗﺪ ُروا‬
‫ْ َ ْ َ َ ْ ُ ِّ ُ َ َ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ َْ َُ َُْ‬
‫ﺄﻲﺗ‬ ‫ﺚ اﺳﺘﺪﺑﺮﺗﻪ الﺮ�ﺢ‪� ،‬ﻴ ِ‬ ‫ﻪﻟ ﻗﺪره«‪ .‬ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪َ ،‬وﻣﺎ إﺮﺳاﻋﻪ ِﻲﻓ اﻷر ِض؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺎﻛﻟﻐﻴ ِ‬
‫َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫ََ َ ْ َ ْ ُ ُ َُ ُ َ‬
‫اﻷرض �ﺘنﺒِﺖ‪،‬‬ ‫ﺠﻴﺒﻮن ﻪﻟ‪� ،‬ﻴﺄمﺮ الﺴﻤﺎء �ﺘﻤ ِﻄﺮ ‪،‬و‬ ‫ﻰﻠﻋ اﻟﻘﻮ ِم‪ ،‬ﻓﻴﺪﻋﻮﻫﻢ �ﻴﺆﻣِﻨﻮن ﺑ ِ ِﻪ و�ﺴﺘ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ ْ ْ َ َ ُ ُ ْ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ً َ ْ َ َ ُ ُ ُ ً َ َّ ُ َ َ َ ُ َّ َ‬
‫ﺄﻲﺗ اﻟﻘ ْﻮم‬ ‫اﺮﺻ‪� ،‬ﻢ ﻳ ِ‬ ‫ﺎرﺣﺘﻬﻢ أﻃﻮل ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ ذرى وأﺳﺒﻐﻪ ﺮﺿوﺎﻋ‪ ،‬وأﻣﺪه ﺧﻮ ِ‬ ‫�ﺮﺘوح ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﺳ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ ُّ َ‬
‫ﻲﺷ ٌء‬ ‫ﺤﻠِ� ﻟيﺲ ﺑﺄﻳﺪِﻳﻬﻢ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�دون ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻗﻮﻪﻟ‪� ،‬ﻴﻨﺮﺼف �ﻨﻬﻢ ‪� ،‬ﻴﺼﺒِﺤﻮن مﻤ ِ‬ ‫�ﻴﺪﻋﻮﻫﻢ ‪� ،‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َ ْ َ ُ ُّ َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﺐ اﻨﻟَّﺤ ِﻞ‪،‬‬ ‫ﻣِﻦ أمﻮال ِِﻬﻢ‪ ،‬و�ﻤﺮ ﺑِﺎﺨﻟ ِﺮ� ِﺔ �ﻴﻘﻮل لﻬﺎ‪ :‬أﺧ ِﺮ ِﻲﺟ ﻛﻨﻮزكِ ‪� ،‬ﺘتﺒﻌﻪ ﻛﻨﻮزﻫﺎ ﻛﻴﻌﺎ ِﺳ ِ‬
‫ُ َْ ُ‬ ‫ََْ َ ُ ُ ْ ََْ ْ َ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ْ ُ َ ُ ً ُ ْ َ ً َ َ ً َ َ ْ ُ ُ َّ ْ‬
‫� َرﻣﻴﺔ اﻟﻐ َﺮ ِض‪َّ � ،‬ﻢ ﻳﺪﻋﻮهُ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺘﻟ‬ ‫ﺰ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻒ‬ ‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺮﻀ�ﻪ ﺑِﺎلﺴ‬ ‫�ﻢ ﻳﺪﻋﻮ رﺟﻼ مﻤﺘﻠِﺌﺎ ﺷﺒﺎﺑﺎ �ﻴ ِ‬
‫َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ ُ ْ ُ ُ َ ْ َ ُ‬
‫�ﻴﻘﺒِﻞ‪َ ،‬و�ﺘﻬﻠﻞ َوﺟﻬﻪ ﻳﻀﺤﻚ‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫ََََْ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َْ ََ ََْ ُ َْ َ‬
‫الﻤ َﻨ َ‬
‫ﺎرة ِ اﺒﻟَﻴﻀﺎءِ‬ ‫�ل ﻋِﻨﺪ‬ ‫ﺴﻴﺢ ا�ﻦ مﺮ�ﻢ‪� ‬ﻴ ِ‬ ‫�ﺒيﻨﻤﺎ ﻫﻮ ﻛﺬل ِﻚ إذ �ﻌﺚ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ الﻤ‬
‫َ َ َ َ َ ُ ََ َ َ َ‬ ‫ً َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ‬
‫�‪ ،‬إذا ﻃﺄﻃﺄ رأﺳﻪ �ﻄﺮ‪ ،‬و�ِذا‬ ‫اﺿﻌﺎ ﻛﻔﻴ ِﻪ ﻰﻠﻋ أﺟﻨِﺤ ِﺔ مﻠﻜ ِ‬ ‫�‪َ ،‬و ِ‬ ‫ﺮﺷ ِ� دِمﺸﻖ �� مﻬﺮود� ِ‬
‫َّ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ َّ َ ُ ُ َ ٌ َ ُّ ْ ُ َ َ ُّ َ َ ُ َ َ َ‬
‫�ﺪ رِ�ﺢ �ﻔ ِﺴ ِﻪ إﻻ ﻣﺎت‪َ ،‬و�ﻔﺴﻪ ﻳنﺘ ِ� إﻰﻟ‬ ‫ر�ﻌﻪ ﺤﺗﺪر ﻣِﻨﻪ ﻤﺟﺎن ﺎﻛلﻠﺆل ِﺆ‪ ،‬ﻓﻼ �ِﻞ ﻟ ِﺎﻜﻓ ٍِﺮ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪536‬‬
‫َ ً َْ‬
‫ِيﻰﺴ‪ ‬ﻗﻮﻣﺎ ﻗﺪ‬ ‫ﺪﻟ َ� َﻴ ْﻘ ُﺘﻠُ ُﻪ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﻳَﺄﻲﺗ ﻋ َ‬ ‫ﻴﺚ ﻳَنْﺘَ� َﻃ ْﺮﻓُ ُﻪ‪َ �َ ،‬ﻴ ْﻄﻠُ ُﺒ ُﻪ َﺣ َّﻰﺘ ﻳُ ْﺪر َ� ُﻪ ﺑ َﺒﺎب ُ ٍّ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺣ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ‬ ‫ْ َ ُ َ ِّ ُ ُ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ َُُ ُ ُ ََْ َ ُ َ ْ ُ ُ‬
‫ﻋﺼﻤﻬﻢ اﷲ ﻣِﻨﻪ‪� ،‬ﻴﻤﺴﺢ �ﻦ وﺟﻮﻫ ِِﻬﻢ و �ﺪ�ﻬﻢ ﺑِﺪرﺟﺎﺗ ِِﻬﻢ ِﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔِ‪� ،‬ﺒيﻨﻤﺎ ﻫﻮ ﻛﺬل ِﻚ إذ‬
‫َ ْ َ َ ِّ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ََ‬ ‫ِّ َ ْ ْ َ ْ ُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫ُ ََ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ان ﻷﺣ ٍﺪ ﺑ ِ ِﻘﺘﺎل ِِﻬﻢ ‪،‬ﻓﺤﺮز‬ ‫أوﻰﺣ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ إﻰﻟ ﻋِيﻰﺴ‪ �� :‬ﻗﺪ أﺧﺮﺟﺖ ﻋِﺒﺎدا ﻲﻟ ﻻ ﻳﺪ ِ‬
‫ُُ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ُ َ ُ َ َ ُ َ ُ ْ ُ ِّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻳﺄﺟﻮج َوﻣﺄﺟﻮج َوﻫ ْﻢ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﺣﺪ ٍب ﻳن ِﺴﻠﻮن ‪� ،‬ﻴﻤ ُّﺮ أواﺋ ِﻠﻬ ْﻢ‬ ‫ﻮر‪ .‬و�ﺒﻌﺚ‬ ‫ﻋِﺒﺎدِي إﻰﻟ اﻟﻄ ِ‬
‫ﻮن‪ :‬ﻟَ َﻘ ْﺪ َﺎﻛ َن ﺑﻬ ِﺬه ِ َم َّﺮةً ٌ‬
‫ﻣﺎء‪.‬‬
‫َ َ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ُّ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ َ‬
‫ﻰﻠﻋ ﺤﺑ�ة ِ ﻃﺮﺒ�ﺔ ﻓيﺮﺸ�ﻮن ﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ‪ ،‬و�ﻤﺮ آﺧِﺮﻫﻢ �ﻴﻘﻮل‬
‫ْ َ‬ ‫ً‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ْ َ ُ ُ َ َّ َ ُ َ ُ َّ‬ ‫َ ُْ َ ُ َ‬
‫ِيﻰﺴ‪ ‬وأﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮن َرأس اﺜﻟ ْﻮ ِر ﻷﺣ ِﺪﻫ ِْﻢ ﺧ�ا ﻣِﻦ ﻣِﺌ ِﺔ‬ ‫ﻲﺒ اﷲ ﻋ َ‬
‫ﺮﺼ ﻧ ُّ ِ‬ ‫و�‬
‫َ َ َ َُْ ُ ُ‬ ‫ْ َ ُُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫دﻳﻨﺎر ﻷﺣﺪِ� ُﻢ اﻴﻟَﻮم‪ْ � ،‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ اﷲِ ﻋِيﻰﺴ‪ ‬وأﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬إﻰﻟ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ‪ِ �� ،‬ﺳﻞ اﷲ‬ ‫�ﻏﺐ ﻧ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ُ‬
‫ت َ� ْﻔ ٍﺲ َواﺣ َِﺪةٍ‪َّ � ،‬ﻢ َ� ْﻬﺒِ ُﻂ ﻧَ ُّ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َﻒ ﻲﻓ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﻲﺒ اﷲِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫�ﻌﺎﻰﻟ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ اﻨﻟﻐ ِ رِﻗﺎﺑ ِ ِﻬﻢ‪� ،‬ﻴﺼﺒِﺤﻮن ﻓﺮﻰﺳ ﻛﻤ‬
‫َمﻸَهُ َز َﻫ ُﻤ ُﻬﻢْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺒ إﻻ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺷ‬
‫ِ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺿ‬‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫م‬ ‫ض‬ ‫ِ‬ ‫اﻷر‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ون‬ ‫�ﺪ‬ ‫ﻋِيﻰﺴ‪ ‬وأﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬إﻰﻟ اﻷر ِض‪ ،‬ﻓﻼ ِ‬
‫ُ ََ َ َ ْ ً‬ ‫َ َ َ َُْ ُ‬ ‫ْ َ ُُ‬ ‫ﻲﺒ اﷲ ﻋ َ‬ ‫َََُُ ْ ََْ َ ُ َ‬
‫� ِﺳﻞ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻃ�ا‬ ‫ِيﻰﺴ‪َ ‬وأﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬إﻰﻟ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ‪� ،‬‬ ‫�ﻏﺐ ﻧ ِ ُّ ِ‬ ‫وﻧتﻨﻬﻢ‪� ،‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ ََ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻴﺚ َﺷ َ ُ َّ ُ ْ‬ ‫َ ْ ُْ َْ َ ُ ُْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َْ‬
‫� ُّﻦ ﻣِﻨﻪ‬ ‫ﺎء اﷲ‪� ،‬ﻢ ﻳﺮ ِﺳﻞ اﷲ‪ ‬ﻣﻄﺮا ﻻ ﻳ ِ‬ ‫ﺖ‪� ،‬ﺘﺤ ِﻤﻠﻬﻢ‪� ،‬ﺘﻄﺮﺣﻬﻢ ﺣ‬ ‫ﺎق اﺒﻟُﺨ ِ‬ ‫ﻛﺄ�ﻨ ِ‬
‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ َّ َ َ ُ َّ ُ َ ُ‬ ‫َ ََْ ُ‬ ‫َْ ُ َ َ‬
‫ﺮﺗﻚ‬ ‫ﺮﺘﻛﻬﺎ ﺎﻛلﺰﻟﻘ ِﺔ‪� ،‬ﻢ �ﻘﺎل لﻸر ِض‪ :‬أﻧبِ ِﻲﺘ �ﻤ ِ‬ ‫�ﻴﺖ ﻣﺪ ٍر َوﻻ َو� ٍﺮ‪� ،‬ﻴﻐ ِﺴﻞ اﻷرض ﺣﻰﺘ �‬
‫ِّ ْ‬ ‫َ َ ُ َ ُّ َّ َ َ َ ْ َ ُّ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ‬ ‫ََ َ َ ُُ‬ ‫ُ ِّ َ َ َ‬
‫الﺮﺳ ِﻞ‬ ‫ﺎرك ِﻲﻓ‬ ‫ﻚ‪� ،‬ﻴ ْﻮﻣﺌ ِ ٍﺬ ﺗﺄ�ﻞ اﻟ ِﻌﺼﺎﺑﺔ ﻣِﻦ الﺮﻣﺎﻧﺔِ‪ ،‬و�ﺴﺘ ِﻈﻠﻮن ﺑِﻘﺤ ِﻔﻬﺎ‪ ،‬و�ﺒ‬ ‫َوردي ﺑ َﺮ�ﺘ ِ‬
‫َ ََ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ِّ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫أن الﻠِّ ْﻘ َﺤ َﺔ ﻣ َ‬ ‫َ َّ َّ‬
‫ﺎس؛ َوالﻠﻘﺤﺔ ﻣ َِﻦ اﺒﻟَﻘ ِﺮ ﺘﻟَﻜ ِﻲﻔ اﻟﻘﺒِﻴﻠﺔ ﻣ َِﻦ‬ ‫اﻹﺑ ِ ِﻞ ﺘﻟَﻜ ِﻲﻔ اﻟ ِﻔﺌﺎم ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﺣﻰﺘ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ‬
‫ﺎس‪.‬‬ ‫ﺎس‪َ ،‬والﻠﻘﺤﺔ ﻣ َِﻦ اﻟﻐﻨ ِﻢ ﺘﻟَﻜ ِﻲﻔ اﻟﻔﺨِﺬ ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫ً َ ِّ َ ً َ َ ُ ُ ُ َ ْ َ َ‬ ‫ََََْ ُ ْ َ َ َ ْ ََ َ ُ َ َ َ‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ر�ﺎ ﻃﻴﺒﺔ �ﺘﺄﺧﺬﻫ ْﻢ ﺤﺗﺖ آﺑﺎﻃ ِِﻬ ْﻢ �ﺘﻘﺒِﺾ ُروح‬ ‫�ﺒيﻨﻤﺎ ﻫﻢ ﻛﺬل ِﻚ إذ �ﻌﺚ‬
‫َ َ ُ َ ُ ُ َ َ َْ ْ َُ ُ‬ ‫َََ َ ُ َ‬ ‫ﺮﺷ ُ‬‫� ُم ْﺴﻠ ٍِﻢ؛ َو�َ ْﺒ َﻰﻘ ِ َ‬ ‫َ ُ ِّ‬ ‫ُ ِّ ُ ْ‬
‫ﺎس �ﺘﻬﺎرﺟﻮن �ِﻴﻬﺎ �ﻬﺎرج اﺤﻟﻤ ِﺮ ‪� ،‬ﻌﻠﻴ ِﻬﻢ �ﻘﻮم‬ ‫ار اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﻞﻛ مﺆﻣ ٍِﻦ و‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ ُ‬
‫الﺴﺎﻋﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧَﻮاس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﯾﮑﯽ از ﺻﺒﺢﻫﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي‬
‫دﺟﺎل ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد و آنﻗﺪر در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺻﺪاﯾﺶ را ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯽﺑﺮد و ﮔﺎه ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و ﻣﺎ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل‪ -‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و در ﻧﺰدﯾﮑﯽِ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ -‬در ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻫﻤﺎنﺳﻮ رﻓﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﭘﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺎﻣﺪاد درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﯿﺪ و آنﻗﺪر در اﯾﻦﺑﺎره ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮدﯾﺪ و ﺻﺪاﯾﺘﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل‪ -‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و‪ -‬در ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2937 :‬‬

 ‫‪537‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫»ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽام ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل اﺳﺖ؛‬
‫اﮔﺮ دﺟﺎل در زﻣﺎن ﻣﻦ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻣﯽاﯾﺴﺘﻢ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ و‬
‫ﺿﻼﻟﺖ او را ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺳﺎزم و اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪،‬‬
‫ﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﷲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ دﻓﺎع‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺪاﻓ ِ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬دﺟﺎل‪ ،‬ﺟﻮاﻧﯽﺳﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪهﻣﻮي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﮐﻮر و ﺑﺮآﻣﺪه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ او را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰي ﺑﻦ ﻗَﻄَﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ او‬
‫را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪﻫﺎي ﺳﻮرهي ﮐﻬﻒ را در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬او‪ ،‬از راﻫﯽ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻋﺮاق و ﺷﺎم ﺧﺮوج ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و راﺳﺖ و ﭼﭙﺶ‪ -‬و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ‪ -‬را ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛‬
‫اي ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ! ﭘﺎﯾﺪاري ورزﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪﻗﺪر در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻬﻞ روز ﮐﻪ روز اول‪،‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ و روز دوم ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ،‬و روز ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ در روزي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ وﻋﺪه‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ وﻗﺖ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ در روزﻫﺎي ﻋﺎدي ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ«‪ (1 ).‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺮﮐﺘﺶ در زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺳﺮﻋﺘﯽﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎران اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎد آن را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﺪ؛ وي ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽآﯾﺪ و آﻧﺎن را‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ و ادﻋﺎي دروﻏﯿﻨﺶ‪ -‬ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫دﻋﻮﺗﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ؛ آنﮔﺎه دﺟﺎل ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺒﺎرد و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ از‬
‫آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد‪ .‬و دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﯾﻦ ﻗﻮم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ از ﭼﺮاﮔﺎه ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ و ﻓﺮﺑﻪﺗﺮ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ و ﭘﺴﺘﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺶ از ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮﺷﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و آﻧﺎن را‪ -‬ﺑﻪﺳﻮي ﺧﻮد و ادﻋﺎي دروﻏﯿﻨﺶ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛‬
‫وﻟﯽ آﻧﺎن ﺳﺨﻨﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬او از ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرود و آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬

‫)‪ (1‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ در روزﻫﺎي‬
‫ﻋﺎدي ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﺪت از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻓﺎﺻﻠﻪي اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز در روزﻫﺎي ﻋﺎدي‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎ آورﯾﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪538‬‬

‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺸﺎن را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬دﺟﺎل ﺑﺮ وﯾﺮاﻧﻪاي ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻨﺞﻫﺎﯾﺖ را ﺑﯿﺮون ﺑﺮﯾﺰ و ﮔﻨﺞﻫﺎي آن وﯾﺮاﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺒﻮرﻫﺎي ﻧَﺮ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻠﮑﻪ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ -‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﻣﯽروﻧﺪ؛ آنﮔﺎه دﺟﺎل‪ ،‬ﻣﺮدي ﺟﻮان و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ را ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‪ ‬ﭘﺮﺗﺎب ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪف‪ ،‬دو‬
‫ﻧﯿﻤﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و او‪ -‬زﻧﺪه ﺷﺪه‪ -‬ﺧﻨﺪان و ﺑﺎ ﭼﻬﺮهاي‬
‫درﺧﺸﺎن روي ﻣﯽآور‪‬د‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﮐﻪ دﺟﺎل ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري دارد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺴﯿﺢ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬را‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و او ﺑﺮ روي "ﻣﻨﺎرهي ﺑﯿﻀﺎء" در ﺷﺮق دﻣﺸﻖ در ﻣﯿﺎن دو ﻟﺒﺎس رﻧﮓﺷﺪه و‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮ روي ﺑﺎلﻫﺎي دو ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَش‬
‫را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻗﻄﺮهﻫﺎي آب از آن ﻣﯽﭼﮑﺪ و ﭼﻮن ﺳ‪‬ﺮَش را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﻧﻘﺮهاي و ﻣﺮوارﯾﺪﮔﻮنِ آب از آن ﻣﯽﻏﻠﺘﺪ؛ ﺑﻮي اﻧﻔﺎﺳﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑ‪‬ﺮد‪ ‬اﻧﻔﺎﺳﺶ ﺗﺎ آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﯿﺢ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺟﺎل ﻣﯽرود و‬
‫در "ﺑﺎبِ ﻟُﺪ‪) "‬ﮐﻪ در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ اﺳﺖ( ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و او را ﻣﯽﮐُﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﻧﺰد ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﮕﺎه رﻓﯿﻌﺸﺎن در ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬وﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آوردهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﯾﺎراي ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ را در "ﮐﻮه ﻃﻮر"‬
‫ﭘﻨﺎه ده‪ .‬و اﷲ‪" ،‬ﯾﺄﺟﻮج" و "ﻣﺄﺟﻮج" را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و آﻧﺎن از ﻫﻤﻪي ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺳﺮازﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺮوهﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ "درﯾﺎﭼﻪي ﻃﺒﺮﯾﻪ" ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﻫﻤﻪي آب ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در آن را ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛ و ﭼﻮن آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺮوهﻫﺎﯾﺸﺎن از آنﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻗﺒﻼً‬
‫اﯾﻦﺟﺎ آب ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪﻗﺪري در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ ﯾﮏ ﮔﺎو ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ دﯾﻨﺎر ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬
‫در اﻣﺮوز‪ ،‬ارزش دارد‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪ #‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮ ِ‬
‫ض‬
‫ﺣﺎل و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﮔﺮدنﻫﺎي ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج‪ ،‬ﮐ‪‬ﺮمﻫﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻂ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪-#‬‬
‫از ﮐﻮه ﻃﻮر‪ -‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﻮي ﮔَﻨﺪ و ﺗﻌﻔﻦ‬
 ‫‪539‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪ #‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮضِ ﺣﺎل‬
‫و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮدنِ ﺷﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬اﺟﺴﺎد آنﻫﺎ را ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‪‬‬
‫ﺑﺎراﻧﯽ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺸﺘﯽ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﻤﻪاي از آن ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎران‪ ،‬ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻨﻪ‪ -،‬ﺻﺎف و ﻫﻤﻮار‪ -‬ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﺛﻤﺮات ﺧﻮد را ﺑﺮوﯾﺎن و ﺑﺮﮐﺘﺖ را ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮدان‪ .‬در آن روز‪ -‬ﺑﺮﮐﺖ ﺑﻪﻗﺪري ﻓﺮاوان ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪ -‬ﯾﮏ اﻧﺎر ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮔﺮوه‪ ‬ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮي‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺳﺎﯾﻪي آن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و در ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ‪ -‬ﻧﯿﺰ آنﻗﺪر‪-‬‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﺷﯿﺮ ﯾﮏ ﮔﺎو‪،‬‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪاي از ﻣﺮدم و ﺷﯿﺮِ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎد ﭘﺎﮐﯽ را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و آن‬
‫ﺑﺎد‪ ،‬زﯾﺮ ﺑﻐﻞ ﻣﺮدم را ﻣﯽﮔﯿﺮد و روح ﻫﺮ ﻣﻮﻣﻦ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻗﺒﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺪﮐﺎر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮان و درازﮔﻮﺷﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽآﻣﯿﺰﻧﺪ و ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﺟﻬﻨﺪ‪ -‬و آﺷﮑﺎرا زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .-‬و در زﻣﺎن آﻧﺎن‪ ،‬ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻧﮑﺎت‬
‫ﺟﺬاب و دلﻧﺸﯿﻦ اﺧﺘﺼﺎص داده و در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎب اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ را درﺑﺎرهي‬
‫دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺟﺎل‪ ،‬اﺳﻢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺎد دروغ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دروغﮔﻮﯾﯽ وﯾﮋﮔﯽِ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ون إ َّ� ٱ َّ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٨ :‬‬ ‫اع َة أن تَأ� َِي ُهم َ� ۡغ َت ٗة ۖ َ� َق ۡد َجا ٓ َء أ ۡ َ‬
‫� ُاط َها﴾‬
‫لس َ‬ ‫ََۡ َ ُ َ‬
‫﴿�هل ينظ ُر ِ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﻓﺮا‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧَﻮاس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﯾﮑﯽ از ﺻﺒﺢﻫﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد و آنﻗﺪر‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪540‬‬

‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺻﺪاﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﮔﺎه ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ »و ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل‪ -‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و در ﻧﺰدﯾﮑﯽِ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ -‬در ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ«؛ اﻣﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ آﻧﺎن از ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻮن از آﻧﺎن ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ‬
‫دادﻧﺪ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺎﻣﺪاد درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﺪ و آنﻗﺪر در اﯾﻦﺑﺎره ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ و ﺻﺪاﯾﺘﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل‪ -‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و‪ -‬در‬
‫ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽام ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬از‬
‫ﺑﺎﺑﺖ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل اﺳﺖ«؛ اﺷﺎرهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﯿﺶ‬
‫از آنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ دﺟﺎل ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮك اﺻﻐﺮ‪،‬‬
‫َّ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ‬
‫� ُﻢ ِّ ْ‬
‫الﺮﺸ ُك‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ رﯾﺎ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﻮﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن أﺧﻮف ﻣﺎ أﺧﺎف ﻋﻠﻴ‬
‫َ َ‬
‫اﻷ ْﺻﻐ ُﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ‪ ‬آن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪ ،‬ﺷﺮك اﺻﻐﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﺮك اﺻﻐﺮ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﯾﺎ«‪ (1 ).‬رﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﺒﺎدت‪ ‬ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺶ را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﺠﺐ آدمِ‬
‫ﻋﺒﺎدتﮔﺰاريﺳﺖ! ﭼﻪ ﺧﻮب ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻟﺬا ﻫﺪﻓﺶ از ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﺒﺎدت را وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك‬
‫اﮐﺒﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻫﺪف‪ ‬آدم رﯾﺎﮐﺎر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را وﺳﯿﻠﻪاي ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﺑﺴﺘﺎﯾﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﻋﺎﺑﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬زﯾﺎد‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد! ﯾﺎ زﯾﺎد ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و آدمِ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ! ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ و در ﭘﯽِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺮك اﺻﻐﺮ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ روزه ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮشرﻓﺘﺎرياش ﺑﺎ ﻣﺮدم از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺗﺒﺎه و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪.951 :‬‬

 ‫‪541‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ ُ َ َّ َ َ ُ َ َ ُ ُ ۡ َ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ٰ َ ُ ْ ُ َ َٰ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫﴿إِن ٱل ُم َ�ٰفِقِ� ي�ٰدِعون ٱ� وهو � ٰدِ�هم �ذا قاموا إِ� ٱلصلوة ِ قاموا كسا�‬
‫ُ َ ٓ ُ َ َّ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َّ َ ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٢ :‬‬ ‫� إِ� قل ِي� ‪﴾١٤٢‬‬ ‫يراءون ٱ�اس و� يذكرون ٱ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن )ﺑﻪ ﭘﻨﺪار ﺧﻮد( اﷲ را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ؛ و اﷲ‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮ ﻧﯿﺮﻧﮕﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از روي ﺗﻨﺒﻠﯽ )ﺑﻪ ﻧﻤﺎز( ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم رﯾﺎ و‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آدم رﯾﺎﮐﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﯾﺮ ﯾﺎ زود‪ ،‬رﺳﻮاﯾﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺳ َّﻤ َﻊ َﺳ َّﻤ َﻊ اﷲ ﺑﻪ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ ﻳُﺮاﻲﺋ ﻳُﺮاﻲﺋ ُ‬
‫اﷲ ِﺑ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ )ﺑﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺶ( ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻬﺮت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را رو ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ رﯾﺎﮐﺎري ﯾﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎرياش را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻮاس‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ دﺟﺎل در زﻣﺎن‬
‫ﻣﻦ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻣﯽاﯾﺴﺘﻢ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺖ او را ﺑﺮﻣﻼ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزم و اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺪاﻓﻊِ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﷲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ دﻓﺎع ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از‬
‫اﷲ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﯾﺎري ﻧﻤﺎﯾﺪ و آﻧﺎن را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي دﺟﺎل ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛‬
‫زﯾﺮا دﺟﺎل‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ از زﻣﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم‪ ‬ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺟﺎل‪ ،‬ﺟﻮاﻧﯽﺳﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪهﻣﻮي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﮐﻮر و ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« و اﷲ‪ ‬او را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺘﻨﻪ و آزﻣﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ؛ او‪ ،‬ادﻋﺎي رﺑﻮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي آزﻣﺎﯾﺶ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ »دﺟﺎل ﻧﺰد ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽرود و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ دﻋﻮﺗﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ؛ آنﮔﺎه دﺟﺎل ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺒﺎرد و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ از آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد‪ .‬و دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﯾﻦ ﻗﻮم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ از ﭼﺮاﮔﺎه ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺰرگﺗﺮ و ﻓﺮﺑﻪﺗﺮ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ و ﭘﺴﺘﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺶ از‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1627‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪542‬‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮﺷﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و آﻧﺎن را‪ -‬ﺑﻪﺳﻮي ﺧﻮد و ادﻋﺎي‬
‫دروﻏﯿﻨﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛ وﻟﯽ آﻧﺎن ﺳﺨﻨﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬او از ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرود و آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺸﺎن را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ دﻋﻮت دﺟﺎل را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ و ﮔﺮوه دوم‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ و ﻧﺰد‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ »دﺟﺎل ﺑﺮ وﯾﺮاﻧﻪاي ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻨﺞﻫﺎﯾﺖ را ﺑﯿﺮون ﺑﺮﯾﺰ و ﮔﻨﺞﻫﺎي آن وﯾﺮاﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺒﻮرﻫﺎي ﻧَﺮ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻠﮑﻪ‬
‫را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ -‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﻣﯽروﻧﺪ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺟﺎل ﭼﻬﻞ روز در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ روز اول‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل‬
‫اﺳﺖ و روز دوم ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ،‬و روز ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫روزﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯽ و ﻫﻔﺖ از روزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﺟﺎل در‬
‫زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را در اذﻫﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ در روزي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ وﻋﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ وﻗﺖ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را ﺑﺎ‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎ در روزﻫﺎي ﻋﺎدي ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ«‪ (1 ).‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬آن‪،‬‬
‫ﭼﻪ روزيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در آن ﻧﻤﺎزِ ﯾﮏ ﺳﺎل را ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آن‬
‫روز‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روزِ ﻇﻬﻮر دﺟﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن روز‪ ،‬ﻫﻤﺎن روزيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زﮐﺎت ﻣﺎل در ﯾﮏ روز واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏدوازدﻫﻢ آن روز را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه اﺳﺖ‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦِ روز ﻇﻬﻮر دﺟﺎل‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫ﺳﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻧﮑﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روزِ ﻇﻬﻮر دﺟﺎل ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ در روزﻫﺎي‬
‫ﻋﺎدي ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﺪت از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻓﺎﺻﻠﻪي اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز در روزﻫﺎي ﻋﺎدي‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎ آورﯾﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪543‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ؟ آنﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺸﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﺮﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺆال ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻗﺪرت اﷲ‪‬‬
‫اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﺟﻮﯾﺎي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮرد از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ در اﯾﻦ ﯾﮏ روز ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫َ َْ‬ ‫ْ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‪ ،‬اﻗ ُﺪ ُروا ُﻪﻟ ﻗﺪ َر ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﺧﯿﺮ؛ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻤﺎز در روزﻫﺎي ﻋﺎدي را ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ در‬
‫روزﻫﺎي ﻋﺎدي ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﺪت از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز در ﮐﺮاﻧﻪي ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺑﺎرهي روزه و زﮐﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﻮال ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪» :‬آن‬
‫ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﯾﮏ روز‪ ،‬ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت اوﺳﺖ؟«‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ روز دوم ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﺎه را ﻣﯽﺳﻨﺠﯿﻢ‬
‫و روز ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ را‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺆال را در دلِ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﻧﺪاﺧﺖ؛‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﻤﺎلِ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺶ ﻣﺎه از ﺳﺎل‪ ،‬روز و ﺷﺶ‬
‫ﻣﺎه‪ ،‬ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺳﻨﺠﺶ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﺷﺶ ﻣﺎه‪ ،‬ﺷﺐ اﺳﺖ و ﺷﺶ ﻣﺎه روز‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺮﮐﺘﺶ در زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽﺳﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎران اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎد آن را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺘﺶ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻋﺎدي ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫ﺣﺮﮐﺘﺶ را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ و اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﭼﻮن ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺘﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺑﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﺟﺎل‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﺧﺮوج دﺟﺎل را‬
‫در ﺑﺎب ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ آورده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ دﺟﺎل‪ ،‬دروغﮔﻮ و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎر‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪544‬‬

‫اﺳﺖ و از راﻫﯽ در ﻣﯿﺎن ﺷﺎم و ﻋﺮاق‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از اﯾﺮان ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار از ﯾﻬﻮد‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎده‪ ،‬از او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ در اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮد ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ دﺟﺎل‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬دروغﮔﻮ و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي دﺟﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬آن ﺟﻮان ﺑﻪ‬
‫دﺟﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻫﻤﺎن دﺟﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮت را ﺑﻪ ﻣﺎ داده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو دﺟﺎل‬
‫آن ﺟﻮان را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﯽ زﻧﺪ و دو ﻧﯿﻤﻪاش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﻧﯿﻤﻪاي را از ﻧﯿﻤﻪي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺟﺪا ﮐﺮده‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ دورﺗﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد؛ ﺳﭙﺲ او را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﺪ و دو ﻧﯿﻤﻪاش ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ و آن ﺟﻮان‪ ،‬زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﮔﻮﯾﯽ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻫﯿﭻ آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آن ﺟﻮان‬
‫ﺑﺎز ﺑﻪ دﺟﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ دﺟﺎل ﻫﺴﺘﯽ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﮐﺬﺑﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﭘﯽ‬
‫ﺑﺮدم‪ .‬دﺟﺎل او را ﺑﺮاي دوﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﻣﯽﮐُﺸﺪ و ﺳﭙﺲ او را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﺪ؛ آن ﺟﻮان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻨﺪان و ﺑﺎ ﭼﻬﺮهاي درﺧﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي دﺟﺎل ﻣﯽآﯾﺪ و دوﺑﺎره ﺑﺮ دروغﮔﻮ‬
‫ﺑﻮدن دﺟﺎل ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻮن دﺟﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ او را ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر دو ﺗﮑﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﺑﮑُﺸﺪ؛ »در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﮐﻪ دﺟﺎل ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري دارد‪،‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و او ﺑﺮ روي ﻣﻨﺎرهي ﺑﯿﻀﺎء در ﺷﺮق دﻣﺸﻖ‬
‫در ﻣﯿﺎن دو ﻟﺒﺎس رﻧﮓﺷﺪه و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮ روي ﺑﺎلﻫﺎي دو ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ«؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬داراي ﺑﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬اﯾﻨﮏ‬
‫زﻧﺪه اﺳﺖ و در آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ و ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ دﺟﺎل را ﺑﮑُﺸﺪ؛ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﺑﯽ ﭘﺎك ﻏﺴﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو »آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَش را ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻗﻄﺮهﻫﺎي آب از آن ﻣﯽﭼﮑﺪ و ﭼﻮن ﺳ‪‬ﺮَش را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﻧﻘﺮهاي‬
‫و ﻣﺮوارﯾﺪﮔﻮنِ آب از آن ﻣﯽﻏﻠﺘﺪ«؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ اﯾﻦﻫﺎ ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﻋﺮق اﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻓﺰود‪» :‬ﺑﻮي اﻧﻔﺎس ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑ‪‬ﺮد‪ ‬اﻧﻔﺎﺳﺶ ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻋﺠﺎﯾﺐ ﻗﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﮐُﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻔَﺲ ﭘﺎك‬
‫در ﻫﻮا ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬او را از ﭘﺎ درﻣﯽآورد‪ .‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬در‬
‫ﻣﻨﺎرهي ﺑﯿﻀﺎء در ﺷﺮق دﻣﺸﻖ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺟﺎل ﻣﯽرود و در "ﺑﺎبِ ﻟُﺪ‪-"‬‬
 ‫‪545‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﮐﻪ در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ اﺳﺖ و ﯾﻬﻮدﯾﺎن آن را ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ -‬ﺑﻪ دﺟﺎل ﻣﯽرﺳﺪ و او را‬
‫ﻣﯽﮐُﺸﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‪.‬‬
‫»ﺳﭙﺲ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﻧﺰد ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﮕﺎه رﻓﯿﻌﺸﺎن در ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬وﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آوردهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﯾﺎراي ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ«؛ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻋﺒﺎدتﮔﺰار‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آن ﺟﻬﺖ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن‬
‫اوﯾﻨﺪ و از ﻟﺤﺎظ ﺗﻘﺪﯾﺮي‪ ،‬ﺑﻨﺪهي او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﻟﺤﺎظ دﯾﻨﯽ و اﯾﻤﺎﻧﯽ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ ُّ‬
‫� َمن � ٱ َّ َ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٩٣ :‬‬ ‫ت َوٱ�� ِض إِ� َء ِا� ٱ َّلر� � ۡبدا ‪﴾٩٣‬‬
‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِن‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﻮﺟﻮدات آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﻨﺪهوار ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن او را در "ﮐﻮه ﻃﻮر" ﭘﻨﺎه دﻫﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻓﺰود‪» :‬آنﮔﺎه اﷲ‪ ،‬ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و آﻧﺎن از ﻫﻤﻪي‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎرﺷﺎن ﺑﻪﻗﺪري زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ‬
‫ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ آنﻫﺎ را ﻧﺪارد و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﻧﺪ از ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ و ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺑﺎﻻ ﺑﺮوﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻫﻤﻮار ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ از ﺟﻨﺲ ﺟﻦ ﯾﺎ ﻣﻮﺟﻮد دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آدﻣﯽزاد‬
‫َ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ ُ ُ َّ ُ َ َ‬
‫ا� � َﻌﺎﻰﻟ‪ :‬ﻳَﺎ آد ُم‪� ،‬ﻴَﻘﻮل‪َّ :‬ﺒﻟﻴْﻚ‬ ‫و از ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﻘﻮل‬
‫ْ ُ ِّ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ْ َ ْ َ ََُ ُ َ ْ ْ‬
‫ﺎر؟ ﻗﺎل‪ِ :‬ﻣﻦ ﻞﻛ أﻟ ٍﻒ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺚ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫و‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪،‬‬‫ﺎر‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺚ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺘﮏ‬‫ر�‬‫ذ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ج‬ ‫وﺳﻌﺪﻳﻚ‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪ :‬أﺧ ِﺮ‬
‫�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ آدم)‪ (‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اي‬ ‫� ْﺴ َﻊ ﻣﺎﺋﺔ َو� ْﺴ َﻌ ًﺔ َو� ْﺴﻌ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ٍ ِ‬ ‫ِ‬
‫آدم! آدم‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻣﺎده و ﮔﻮش ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫دوزﺧﯿﺎن را ﺟﺪا ﮐﻦ‪ .‬ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻬﺼﺪ و ﻧﻮد‬
‫و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ از ﻫﺮ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺳﻨﮕﯿﻦ و دﺷﻮار ﺑﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫�ﻢْ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ ْ ُ‬
‫‪،‬ﺈِن ِﻣﻨ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻣﯿﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ� ِﺮﺸوا ﻓ‬
‫َ ُ َ ْ َْ ُ َ َ َ ْ ُ َ ًَْ‬
‫ﻮج أﻟﻔﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﺷﻤﺎ و ﻫﺰار‬ ‫رﺟﻼ و ِﻣﻦ ﻳﺄﺟﻮج وﻣﺄﺟ‬
‫َ‬
‫ْ ُ ْ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫ﺟﻮ أن ﺗ�ﻮﻧﻮا ُر ُ� َﻊ‬ ‫ﻧﻔﺮ از ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽروﻧﺪ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬إِ� ﻷر‬
‫ْ َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ْ َ َّ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫َْ‬
‫ﺷﻄﺮ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﮏﭼﻬﺎرم‬ ‫‪،‬ﻠﺚ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ‪،‬‬ ‫أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺛ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪546‬‬

‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﺼﻒ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از ﺷﺎدي‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ (1 ).‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج از ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ؛ آنﭼﻪ در‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮشﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺳﺎزد و دﯾﮕﺮي را روي ﺧﻮد ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺻﻞ و‬
‫ﭘﺎﯾﻪاي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺟﻤﻌﯿﺸﺎن ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ٰٓ َ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ ُ ُ َ ُ ّ ُ ّ َ َ َ ُ َ‬
‫ب ينسِلون ‪] ﴾٩٦‬اﻻﻧﺒﻴﺎء‪[٩٦ :‬‬
‫� حد ٖ‬
‫﴿ح� إِذا فتِحت يأجوج ومأجوج وهم مِن ِ‬
‫‪ ...‬ﺗﺎ آنﮐﻪ راه‪ ‬ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ﺑﺎز ﺷﻮد و آﻧﺎن از ﻫﻤﻪي ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ آﻧﺎن از ارﺗﻔﺎﻋﺎت و ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ زﻣﯿﻦ ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻨﻮد؛ زﯾﺮا آنﻗﺪر زﯾﺎدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻫﻤﻮار‪ ،‬ﮔﻨﺠﺎﯾﺶِ آﻧﺎن را ﻧﺪارد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪‬‬
‫وﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آوردهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﯾﺎراي ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ را در "ﮐﻮه ﻃﻮر" ﭘﻨﺎه ده«‪ .‬ﮐﻮه ﻃﻮر‪ ،‬ﮐﻮه ﻣﻌﺮوﻓﯽﺳﺖ؛ ﻋﯿﺴﯽ و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﮐﻮه ﻃﻮر ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﻗﺪر ﮔﺮﺳﻨﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺳﺮِ ﮔﺎو‪ ،‬ﭘﻮل ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ‪» .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪ #‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮض ﺣﺎل و ﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﮔﺮدنﻫﺎي ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج‪ ،‬ﮐ‪‬ﺮمﻫﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ«؛ ﺗﻌﺪاد آن ﻫﻤﻪ ﻣﺮده را ﻓﻘﻂ اﷲ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﻫﻤﮕﯽ‬
‫در ﯾﮏ ﺷﺐ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ؛ »ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪ -#‬از ﮐﻮه ﻃﻮر‪ -‬ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﻮي ﮔَﻨﺪ و ﺗﻌﻔﻦ ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج‪،‬‬
‫ﭘ‪‬ﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪ #‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮضِ ﺣﺎل و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮدنِ ﺷﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬اﺟﺴﺎد‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و اﺟﺴﺎدﺷﺎن را در درﯾﺎ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ«‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن را ﻫﻢ ﻓﻘﻂ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻫﻤﻮﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﭘﺮﻧﺪه از ﮐﺠﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6049 ،4372 ،3099) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 327 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪.‬‬
 ‫‪547‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻫﺮ ارادهاي ﮐﻪ ﺑﮑﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن‬
‫را ﺻﺎدر ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪» .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﺑﺎراﻧﯽ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺸﺘﯽ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﺧﯿﻤﻪاي از آن ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎران‪ ،‬ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آﯾﻨﻪ‪ -،‬ﺻﺎف و ﻫﻤﻮار‪ -‬ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد؛ »ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﻪ زﻣﯿﻦ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﺛﻤﺮات ﺧﻮد را ﺑﺮوﯾﺎﻧﺪ و ﺑﺮﮐﺘﺶ را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در آن روز‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﺑﻪﻗﺪري ﻓﺮاوان ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ اﻧﺎر ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮔﺮوه‪ ‬ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮي‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺳﺎﯾﻪي آن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و در ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ‪ -‬ﻧﯿﺰ آنﻗﺪر‪-‬‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﺷﯿﺮ ﯾﮏ ﮔﺎو‪،‬‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪاي از ﻣﺮدم و ﺷﯿﺮِ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺎد ﺷﺪن ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺑﺮﮐﺖ‪ ،‬ﺧﻮد از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﻈﻤﺖ و ﻗﺪرت اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫�� ‪﴾٦‬‬ ‫�ا ‪ ٥‬إ َّن َم َع ٱ ۡل ُع ۡ� � ُ ۡ ٗ‬
‫﴿فَإ َّن َم َع ٱ ۡل ُع ۡ� � ُ ۡ ً‬
‫]اﻟﴩح‪[٦ ،٥ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺲ ﺑﯽﮔﻤﺎن در ﮐﻨﺎر دﺷﻮاري‪ ،‬آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ در ﮐﻨﺎر دﺷﻮاري‪ ،‬آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﮐﻮه ﻃﻮر‪ ،‬در ﻣﺤﺎﺻﺮه و ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺧﻮردن‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺧﺮم ﻣﯽﮔﺮدد و در ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﺶ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َ َ َ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َْ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٨١٨‬وﻋﻦ ر ِ ِّ‬
‫ﺼﺎري إﻰﻟ ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑ ِﻦ‬ ‫اش ﻗﺎل‪ :‬ا�ﻄﻠﻘﺖ ﻣﻊ أﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد اﻷﻧ‬ ‫ﺑﻦ ﺣِﺮ ٍ‬
‫�ﻲﻌ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ِّ ْ‬ ‫َ َُ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺎل‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬إن‬ ‫ﻮل اﷲِ‪ِ ‬ﻲﻓ اﺪﻟﺟ ِ‬ ‫� ﻣﺎ ﺳ ِﻤﻌﺖ ﻣِﻦ رﺳ ِ‬ ‫ﺎن‪ ‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ أﺑﻮ مﺴﻌﻮ ٍد‪ :‬ﺣﺪﺛ َِ‬ ‫اﻴﻟﻤ ِ‬
‫وأﻣﺎ َّاﺬﻟِي ﻳَ َﺮاهُ‬
‫َّ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ َ ً َ َ ٌ ُ ْ ُ‬ ‫َّ َ َ ُ َ ً َ ً َ َّ َّ‬ ‫َّ َّ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎر ﺤﺗ ِﺮق‪،‬‬ ‫ﺎء َوﻧﺎرا‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎ اﺬﻟِي ﻳﺮاه اﻨﻟﺎس ﻣﺎء �ﻨ‬ ‫اﺪﻟﺟﺎل � ُﺮج‪ ،‬و�ن ﻣﻌﻪ ﻣ‬
‫َ ُ َ ً َ َّ ُ َ ٌ َ ْ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ َ ً َ َ ٌ َ ٌ َ ْ ٌ َ َ ْ ْ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ْ‬
‫ﺎء ﻋﺬب‬ ‫ﺎرد ﻋﺬب‪� .‬ﻤﻦ أد َر�ﻪ ﻣِﻨ� ْﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻘﻊ ِﻲﻓ اﺬﻟي ﻳﺮاه ﻧﺎرا‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻣ‬ ‫اﻨﻟﺎس ﻧﺎرا �ﻤﺎء ﺑ ِ‬
‫ْ َ ُُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻃﻴ ٌﺐ«‪ .‬ﻓﻘﺎل أﺑﻮ مﺴﻌﻮ ٍد‪َ :‬وأﻧﺎ ﻗﺪ ﺳ ِﻤﻌﺘﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬رﺑﻌﯽ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺮاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎري ﻧﺰد ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾ‪‬ﻤﺎن‪#‬‬
‫رﻓﺘﻢ؛ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺷﻨﯿﺪي‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺟﺎل ﺧﺮوج ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7130 ،3450) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2935 ،2934) :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪548‬‬

‫آب و آﺗﺶ دارد؛ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن را آب ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬آﺗﺸﯽ ﺳﻮزان اﺳﺖ و‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ آنرا آﺗﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬آﺑﯽ ﺧﻨﮏ و ﮔﻮاراﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ دﺟﺎل را‬
‫درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﺑﯿﻨﺪازد ﮐﻪ آن را آﺗﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ زﯾﺮا آن آﺗﺶ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬آﺑﯽ ﺧﻨﮏ و ﮔﻮاراﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‪ -‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬ﺷﻨﯿﺪهام‪.‬‬
‫َ ْ ُ ُ َّ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل‬ ‫‪ -١٨١٩‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪�» :‬ﺮج‬
‫َْ َ َ ً ََْ َ ُ‬
‫� ﺎﻋﻣﺎ‪� ،‬ﻴﺒﻌﺚ‬
‫َْ َ َ ْ ً‬
‫� ﺷﻬﺮا‪ ،‬أو أر� ِﻌ‬ ‫� ﻳﻮﻣﺎ أو أر� ِﻌ‬
‫َْ َ َ ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ‬
‫ﻲﻓ أﻣ ِﻲﺘ �ﻴﻤﻜﺚ أر� ِﻌ�‪ ،‬ﻻ أدرِي أر�ﻌِ‬
‫يﺲ ﺑَ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ ََْ‬ ‫ََْ ُُُ َُْ ُ ُ ُ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫�‬ ‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋِيﻰﺴ ا� َﻦ م ْﺮ� َﻢ‪� ‬ﻴﻄﻠﺒﻪ �ﻴﻬﻠِﻜﻪ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻤﻜﺚ اﻨﻟَّﺎس ﺳﺒﻊ ِﺳنِ� ﻟ‬
‫َْ َ َ ٌ‬ ‫َ ََْ ََ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ً َ ًَ‬
‫اﷲ‪ ‬ر�ﺎ ﺑﺎرِدة ﻣ ِْﻦ ﻗ ِﺒ ِﻞ الﺸ ِ‬ ‫اﺛْنَ� َﻋ َﺪاوةٌ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﻳُ ْﺮﺳ ُﻞ ُ‬
‫ﺎم‪ ،‬ﻓﻼ �ﺒﻰﻘ ﻰﻠﻋ َوﺟ ِﻪ اﻷر ِض أﺣﺪ ِﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ َ َّ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺎن إﻻ �ﺒﻀﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ لﻮ أن أﺣﺪ�ﻢ دﺧﻞ ِﻲﻓ ﻛﺒِ ِﺪ ﺟﺒ ٍﻞ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫إﻳﻤ‬ ‫أو‬ ‫�‬
‫ٍ‬ ‫ﺧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬‫ِﺜ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻗﻠ ِ‬
‫ﺒ‬
‫َْ ُ َ‬
‫ﺎع‪ ،‬ﻻ �ﻌ ِﺮﻓﻮن‬
‫َ‬ ‫ِّ‬
‫ﻼم الﺴﺒ ِ‬ ‫ْ‬
‫�‪ ،‬وأﺣ ِ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َّ‬
‫ار اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺣ َّﻰﺘ �ﻘﺒﻀﻪ‪� ،‬ﻴﺒﻰﻘ ِ َ‬
‫ﺮﺷ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫ﺎس ﻲﻓ ﺧِﻔ ِﺔ اﻟﻄ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪﻟﺧﻠﺘﻪ ﻋﻠﻴ ِﻪ‬
‫َْ َ ُ َ ََُ ُ َ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ ُ ْ َ ً َ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ َّ ْ َ ُ َ ُ ُ‬ ‫َُْ ً‬
‫ﺠﻴﺒﻮن؟ �ﻴﻘﻮلﻮن‪� :‬ﻤﺎ‬ ‫ﻣﻌﺮوﻓﺎ‪ ،‬وﻻ �ﻨﻜِﺮون ﻣﻨﻜﺮا‪� ،‬ﻴﺘﻤﺜﻞ لﻬﻢ الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬أﻻ �ﺴﺘ ِ‬
‫َ ُ ُ ُ َُْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ٌّ ْ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َُُ ََ ُُُْ َ َ‬
‫ار ِرز�ﻬ ْﻢ‪ ،‬ﺣﺴ ٌﻦ ﻋيﺸﻬ ْﻢ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻨﻔﺦ ﻲﻓ‬ ‫ﺎن‪َ ،‬وﻫ ْﻢ ﻲﻓ ذل ِﻚ د‬ ‫ﺗﺄمﺮﻧﺎ؟ �ﻴﺄمﺮﻫﻢ ﺑ ِ ِﻌﺒﺎدة ِ اﻷوﺛ ِ‬
‫ً َ َ َ َ ً َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ُ ُ ٌ َ ُ ُ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َْ َ ُ ُ َ ٌ‬ ‫ُّ‬
‫أول ﻣﻦ �ﺴﻤﻌﻪ َرﺟﻞ ﻳﻠﻮط ﺣ ْﻮض إﺑ ِﻠِ ِﻪ‬ ‫ﻮر‪ ،‬ﻓﻼ �ﺴﻤﻌﻪ أﺣﺪ إﻻ أﺻﻰﻐ ِﻴﻟﺘﺎ ور�ﻊ ِﻴﻟﺘﺎ‪ ،‬و‬ ‫ِ‬ ‫الﺼ‬
‫ُ َ َ ً َ َ َّ ُ َّ ُّ‬ ‫َ ُْ ُ‬ ‫ﺎس َﺣ ْﻮ َﻪﻟُ‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﻳُ ْﺮﺳ ُﻞ ُ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ ُ َّ ُ‬
‫اﷲ‪ -‬ﻣﻄﺮا ﻛ�ﻧﻪ اﻟﻄﻞ أو‬ ‫�ل‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫أو‬ ‫‪-‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻴﺼﻌﻖ و�ﺼﻌﻖ اﻨﻟ‬
‫ُ ْ َ َ َ ُ ْ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ ُ َّ ُ ُ‬ ‫ُ َّ ُ ْ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ ُّ َ َ ْ ُ ُ‬
‫ﺎس‪� ،‬ﻢ �ﻨﻔﺦ �ِﻴ ِﻪ أﺧﺮى ﻓﺈِذا ﻫﻢ �ِﻴﺎم �ﻨﻈﺮون‪� ،‬ﻢ ﻳﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫اﻟﻈﻞ‪� ،‬ﺘنﺒﺖ ﻣِﻨﻪ أﺟﺴﺎد اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ ُّ َ َّ ُ َ ُ َّ َ َ ِّ ُ ْ َ ُ ُ ْ َّ ُ ْ َ ْ ُ ُ َ ُ َّ ُ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ ُ‬
‫ﺎر �ﻴﻘﺎل‪:‬‬ ‫��ﻬﺎ اﻨﻟﺎس ﻫﻠﻢ إﻰﻟ ر��ﻢ‪ ،‬وﻗ ِﻔﻮﻫﻢ إ�ﻬﻢ مﺴﺌﻮلﻮن‪� ،‬ﻢ �ﻘﺎل‪ :‬أﺧ ِﺮﺟﻮا �ﻌﺚ اﻨﻟ ِ‬
‫ً‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ ً ْ َ َ َ َ َ ٌ ََْ ُ‬ ‫ْ ُ ِّ ْ‬ ‫ْ َ ْ ََُ ُ‬
‫الﻮﺪﻟان ِﺷيﺒﺎ‪،‬‬ ‫ﻣِﻦ �ﻢ؟ �ﻴﻘﺎل‪ :‬ﻣِﻦ ﻞﻛ أﻟ ٍﻒ � ِﺴﻌ ِﻤﺌ ٍﺔ و� ِﺴﻌﺔ و� ِﺴ ِﻌ�؛ ﻓﺬل ِﻚ ﻳﻮم �ﻌﻞ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ َ‬
‫ﺎق«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫وذل ِﻚ ﻳﻮم ﻳ�ﺸﻒ �ﻦ ﺳ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺟﺎل در ﻣﯿﺎن‬
‫اﻣﺖ ﻣﻦ ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﮏ ﭼﻠﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ -‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﭼﻬﻞ روز‪ ،‬ﯾﺎ ﭼﻬﻞ ﻣﺎه ﯾﺎ ﭼﻬﻞ‬
‫ﺳﺎل‪-‬؛ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و او ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺟﺎل‬
‫ﻣﯽرود و او را ﻣﯽﮐُﺸﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل را در ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪاي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آنﮔﺎه اﷲ‪ ‬ﺑﺎد ﺳﺮدي از ﺳﻮي ﺷﺎم ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2940 :‬‬

 ‫‪549‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ در دﻟﺶ ذرهاي ﺧﯿﺮ ﯾﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دلِ ﮐﻮﻫﯽ ﺑﺮود‪ ،‬آن ﺑﺎد ﺑﻪ آنﺟﺎ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ را ﻗﺒﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺪﮐﺎر و ﺷﺮوري ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ‪ -‬در ﻫﻮسراﻧﯽ و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﺳﺒﮑﯽِ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و‪ -‬در دﺷﻤﻨﯽ و ﻗﺘﻞ و ﺧﻮنرﯾﺰي‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫درﻧﺪﮔﺎن؛ ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﺑﺪ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺪي و ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن آﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺮا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﯾﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯽ؟‬
‫و او‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮﻓﻬﯽ دارﻧﺪ و‬
‫روزﮔﺎرﺷﺎن در آﺳﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﺳﭙﺲ در "ﺻﻮر" دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮﮐﻪ آن را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ‬ﮔﺮدﻧﺶ را ﺧَﻢ و ﻃﺮف دﯾﮕﺮ را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬و از ﺗﺮس و ﻫﺮاس‪،‬‬
‫ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .-‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي ﺻﻮر را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ آﺑﺸﺨﻮر ﺷﺘﺮش را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﯽﻫﻮش ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ‪ -‬و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ -‬از ﻫﻮش ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎراﻧﯽ ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺐﻧﻢ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺎﯾﻪ‪ -‬اﺳﺖ) ‪ (1‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ ﺑﺪنﻫﺎي ﻣﺮدم‪ ،‬از زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽروﯾﻨﺪ؛ و دوﺑﺎره در ﺻﻮر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻫﻤﮕﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎرهﮔﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﭘﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﻣﺮدم را‬
‫ﻧﮕﻪ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬دوزﺧﯿﺎن را ﺟﺪا‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻬﺼﺪ و ﻧﻮد و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ از ﻫﺮ‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎن را ﭘﯿﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﻤﺎن روزيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺠﺎب از ﺳﺎق ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ َّ َّ ُ َّ َ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل إﻻ ﻣﻜﺔ‬ ‫� إﻻ ﺳﻴﻄﺆه‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻟيﺲ ﻣِﻦ ﺑ ٍ‬ ‫‪ -١٨٢٠‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ٌ ْ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ِّ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ‬
‫�ل ﺑﺎلﺴﺒﺨﺔِ‪،‬‬ ‫والﻤﺪِﻳﻨﺔ؛ وﻟيﺲ �ﻘﺐ ﻣِﻦ أ�ﻘﺎﺑ ِ ِﻬﻤﺎ إﻻ ﻋﻠﻴ ِﻪ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺻﺎﻓ� ﺤﺗﺮﺳﻬﻤﺎ‪� ،‬ﻴ ِ‬
‫َُ‬ ‫ُ ْ ُ ُ ْ َ ُ َّ‬ ‫ََْ ُ ُ َ َُ َ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﷲ ﻣِﻨﻬﺎ ﻞﻛ ﺎﻛﻓ ٍِﺮ َوﻣﻨﺎﻓ ٍِﻖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎت‪ِ � ،‬ﺮج‬
‫�ﺮﺘﺟﻒ الﻤﺪِﻳﻨﺔ ﺛﻼث رﺟﻔ ٍ‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﮏ راويﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1881 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2943 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪550‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺟﺎل وارد ﻫﻤﻪي ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ؛ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ ﻫﻤﻪي راهﻫﺎي ورودي ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺻﻒ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ و از‬
‫آنﻫﺎ ﺣﺮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬دﺟﺎل در‪ -‬ﺷﻦزاري در ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ‪" -‬ﺳ‪‬ﺒﺨﻪ" اردو‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﯽﻟﺮزد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ را از آن ﺑﯿﺮون ﻣﯽراﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ْ َ ُ َّ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ ً‬ ‫َّ ُ َ‬
‫‪ -١٨٢١‬وﻋﻨﻪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳتﺒﻊ اﺪﻟﺟﺎل ﻣِﻦ �ﻬﻮ ِد أﺻﺒﻬﺎن ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻔﺎ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ َْ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ اﻟﻄﻴﺎل ِﺴﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﮐﻪ ﻃَﯿ‪‬ﻠَﺴﺎن) ‪ (2‬ﺑﺮ ﺗﻦ دارﻧﺪ‪ ،‬از دﺟﺎل ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ َّ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُ َ َ ْ َ َّ َّ ُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ِّ‬
‫ﺎل ِﻲﻓ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻴﻟﻨ ِﻔﺮن اﻨﻟﺎس ﻣِﻦ اﺪﻟﺟ ِ‬ ‫ﺖ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ& �ﻧﻬﺎ ﺳ ِﻤﻌ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٢٢‬ﻋﻦ أم‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ‬
‫ﺎل«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺠﻟﺒ ِ‬‫ا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از امﺷﺮﯾﮏ& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻗﻄﻊ ﻣﺮدم از ﺗﺮس دﺟﺎل ﺑﻪ ﮐﻮهﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ«‪.‬‬
‫َُ ُ َ َْ َ َ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫� ﺧﻠ ِﻖ آدم‬ ‫ﺼ�‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ �‬ ‫‪ -١٨٢٣‬وﻋﻦ َ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣ ٍ‬
‫َّ َ ْ ٌ ْ َ ُ َ َّ َّ‬ ‫َ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺎل«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫إﻰﻟ �ِﻴ ِ‬
‫ﺎم الﺴﺎﻋ ِﺔ أمﺮ أ�ﺮﺒ ﻣِﻦ اﺪﻟﺟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺼﯿﻦ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ رويدادي ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ ُ َّ َّ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ٌ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل �ﻴﺘﻮﺟﻪ ﻗ ِﺒﻠﻪ َرﺟﻞ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﺮج‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٢٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ْ َ َْ ُ ََُ ُ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ َ َ ُ َّ َّ ِ َ ُ ُ َ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻣ َِﻦ الﻤﺆﻣِﻨِ� �ﻴﺘﻠﻘﺎه الﻤﺴﺎﻟ ِﺢ‪ :‬مﺴﺎﻟ ِﺢ اﺪﻟﺟﺎل‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮلﻮن ﻪﻟ‪ :‬إﻰﻟ أ�ﻦ �ﻌ ِﻤﺪ؟ �ﻴﻘﻮل‪ :‬أﻋ ِﻤﺪ‬
‫ُ‬
‫َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ َ َ ُ ْ ُ َ ِّ َ َ ُ ُ َ َ ِّ َ َ َ ٌ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺎء! �ﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ا�ﺘﻠﻮهُ‪.‬‬ ‫إﻰﻟ ﻫﺬا اﺬﻟِي ﺧﺮج؛ �ﻴﻘﻮلﻮن ﻪﻟ‪ :‬أوﻣﺎ ﺗﺆﻣِﻦ ﺑِﺮ�ﻨﺎ؟ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻣﺎ ﺑِﺮ�ﻨﺎ ﺧﻔ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2944 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻃَﯿﻠَﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪاي ﮔﺸﺎد و ﺷﻨﻞﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺸﺎن ﻧﺼﺮاﻧﯽ و ﻋﻠﻤﺎي ﯾﻬﻮد ﺑﺮ دوش ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2945 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2946 :‬‬
 ‫‪551‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ َ ُ ُّ ُ ْ َ ْ ُ ُ َ ً ُ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ َْ ُ ُ‬
‫ﻓﻴﻘﻮل �ﻌﻀﻬ ْﻢ ِﺒﻟَﻌ ٍﺾ‪ :‬أﻟيﺲ ﻗﺪ �ﻬﺎ� ْﻢ َر�� ْﻢ أن �ﻘﺘﻠﻮا أﺣﺪا دوﻧﻪ‪� ،‬ﻴﻨﻄﻠِﻘﻮن ﺑ ِ ِﻪ إﻰﻟ‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َّ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل اﺬﻟي ذﻛ َﺮ َرﺳﻮل اﷲ‪‬؛‬ ‫ﺎل‪ ،‬ﻓﺈذا َرآهُ الﻤﺆﻣ ُِﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬إن ﻫﺬا‬ ‫ِ‬ ‫اﺪﻟﺟ‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ُ ُ ُ َ ُ ُّ ُ َ ُ َ ُ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ً َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ َّ ُ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل ﺑ ِ ِﻪ ﻓيﺸﺒﺢ؛ �ﻴﻘﻮل‪ :‬ﺧﺬوه وﺷﺠﻮه‪� .‬ﻴﻮﺳﻊ ﻇﻬﺮه و�ﻄﻨﻪ ﺮﺿ�ﺎ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬أو ﻣﺎ‬ ‫�ﻴﺄمﺮ‬
‫َ َّ ُ َ ِّ َ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َُْ َ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َ ْ َ َ ُ َ َّ ُ َ ُ ْ َ‬ ‫ُْ ُ‬
‫ﺎر ﻣِﻦ ﻣﻔ ِﺮﻗ ِ ِﻪ ﺣﻰﺘ �ﻔﺮق‬ ‫ﺗﺆﻣِﻦ ِﻲﺑ؟ �ﻴﻘﻮل‪ :‬أﻧﺖ الﻤ ِﺴﻴﺢ الﻜﺬاب! �ﻴﺆمﺮ ﺑ ِ ِﻪ‪� ،‬ﻴﺆﺮﺷ ﺑِﺎﻤﻟنﺸ ِ‬
‫َ ً ُ َُ ُ َ‬ ‫ْ ََْ ُ َُ ُ َ ُ ََْ َ‬ ‫ﺎل َ� ْ َ‬‫َّ َّ ُ‬ ‫َْ َ ْ َْ ُ َ ْ‬
‫� � َّﻢ �ﻘﻮل ﻪﻟُ‪ْ � :‬ﻢ‪ ،‬ﻓيﺴﺘ ِﻮي ﻗﺎﺋ ِﻤﺎ‪َّ � .‬ﻢ �ﻘﻮل ﻪﻟُ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫� اﻟ ِﻘﻄﻌﺘ‬ ‫� ِرﺟﻠﻴ ِﻪ‪َّ � .‬ﻢ �ﻤ ِﻲﺸ اﺪﻟﺟ‬ ‫�‬
‫ْ‬
‫ُ ُ َ َُ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُّ َ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ًَ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َْْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬
‫�ة‪َّ � .‬ﻢ �ﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس إﻧﻪ ﻻ �ﻔﻌﻞ �ﻌ ِﺪي‬ ‫أﺗﺆﻣ ُِﻦ ِﻲﺑ؟ �ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻣﺎ ازددت �ِﻴﻚ إﻻ ﺑ ِﺼ‬
‫ُ ً َ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َّ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫� َر�ﺒﺘِ ِﻪ إﻰﻟ ﺗ ْﺮﻗ َﻮﺗ ِ ِﻪ �َﺎﺳﺎ‪ ،‬ﻓﻼ‬ ‫ﺎس؛ �ﻴﺄﺧﺬه اﺪﻟﺟﺎل ِﻴﻟﺬﺤﺑﻪ‪� ،‬ﻴﺠﻌﻞ اﷲ ﻣﺎ �‬ ‫ﺑِﺄﺣ ٍﺪ ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َ ْ َ ُ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َ ُ َ‬ ‫ْ َْ ََْ ُ‬ ‫َْ َ ُ َ َ ً ََ ُ ُ ََْ‬
‫�ﺴﺘ ِﻄﻴﻊ إﻴﻟ ِﻪ ﺳبﻴﻼ‪� ،‬ﻴﺄﺧﺬهُ �ِﻴﺪﻳ ِﻪ َورِﺟﻠﻴ ِﻪ �ﻴﻘﺬِف ﺑ ِ ِﻪ‪� ،‬ﻴﺤﺴﺐ اﻨﻟﺎس �ﻧﻪ ﻗﺬﻓﻪ إﻰﻟ‬
‫ْ َ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫ُْ‬
‫َ ِّ‬
‫ﺎس ﺷﻬﺎدة ﻋِﻨﺪ َرب‬
‫َ َ ًَ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪� .‬ﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻫﺬا أ�ﻈ ُﻢ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َّ‬
‫ﻲﻘ ِﻲﻓ‬ ‫ﺎر‪َ ،‬و َّ�� َﻤﺎ أﻟ ِ َ‬ ‫اﻨﻟ ِ‬
‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ؛ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫اﻟﻌﺎلَﻤ َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺟﺎل ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮدي از ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻣﯽرود؛ ﻃﻠﯿﻌﻪداران ﻟﺸﮑﺮ دﺟﺎل او را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺠﺎ ﻣﯽروي؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﻣﯽروم ﮐﻪ ﺧﺮوج ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآوري؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺻﻔﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ او را ﺑﮑُﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن )دﺟﺎل( ﺷﻤﺎ را ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﯽﺧﺒﺮ و ﺑﺪون اﺟﺎزهي او ﻧﮑُﺸﯿﺪ؟‬
‫ﻟﺬا آن ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻦ را ﻧﺰد دﺟﺎل ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و او ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ دﺟﺎل را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! اﯾﻦ ﻫﻤﺎن دﺟﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮش را داد‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر دﺟﺎل‪ ،‬او را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﺎﻧﻨﺪ؛ دﺟﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺳﺮ و ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﺰﻧﯿﺪ‪ .‬ﺿﺮﺑﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ و ﺷﮑﻤﺶ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬دﺟﺎل ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآوري؟‬
‫و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻣﺴﯿﺢ دﺟﺎل ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر دﺟﺎل‪ ،‬او را از ﻓﺮقِ ﺳ‪‬ﺮ ﺗﺎ ﻣﯿﺎن‬
‫دو ﭘﺎﯾﺶ اره و دو ﻧﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ دﺟﺎل در ﻣﯿﺎن دو ﻧﯿﻤﻪي ﺑﺪن اﯾﻦ ﻣﻮﻣﻦ راه‬
‫ﻣﯽرود و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ .‬آن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ .‬دﺟﺎل‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآوري؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ و آﮔﺎﻫﯽ ﻣﻦ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺒﺎﺛﺖ و دروغﮔﻮﯾﯽات اﻓﺰوده ﺷﺪ؛ ﺳﭙﺲ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﻣﺮدم! او‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7132 ،1882) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2938 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪552‬‬

‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬دﺟﺎل او را ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ‬
‫ﺳﺮش را از ﺗﻦ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﮔﺮدن و ﺷﺎﻧﻪي او را از ﺟﻨﺲ‬
‫ﻣ‪‬ﺲ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و دﺟﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﺪ؛ ﻟﺬا دﺳﺖ و ﭘﺎي او را ﻣﯽﮔﯿﺮد و او‬
‫را ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺮدم ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ او را در آﺗﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او‬
‫ﺑﻪ درون ﺑﻬﺸﺖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻓﺰود‪» :‬اﯾﻦ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺎدت در ﻧﺰد‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ َّ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ مِﻤﺎ‬ ‫ﺎل أ�‬
‫‪ -١٨٢٥‬وﻋﻦ اﻤﻟﻐ�ة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺳﺄل أﺣﺪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻋﻦ اﺪﻟﺟ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ ُ ْ ُ َّ ُ ْ َ ُ ُ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ ُ َ َ‬
‫ﺰﺒ َو�ﻬ َﺮ ﻣﺎ ٍء‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻫ َﻮ‬‫ٍ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻞ‬‫ﺒ‬‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫إن‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮن‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﻢ‬‫ﻬ‬‫إ�‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻠ‬‫ﻗ‬ ‫«‪.‬‬‫ك‬‫ﺮﻀ‬‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻲﻟ‬
‫ﺳﺄﺘﻟﻪ؛ و�ﻧﻪ ﻗﺎ ِ‬
‫ل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ََ‬
‫) ‪(2‬‬
‫أﻫ َﻮن ﻰﻠﻋ اﷲِ ﻣ ِْﻦ ذلﻚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﻦ از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺿﺮري ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪:‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﻮﻫﯽ ﻧﺎن و رودي آب ﺑﺎ اوﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮارﺗﺮ و‬
‫زﺑﻮنﺗﺮ اﺳﺖ )از آنﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ دارد‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﺎن را‬
‫ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﺎﯾﺪ(«‪.‬‬
‫َ ْ َ ٍّ َّ َ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ُ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ إﻻ َوﻗﺪ أﻧﺬ َر أﻣﺘﻪ اﻷﻋ َﻮ َر‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫أ�ﺲ‪‬‬
‫‪ -١٨٢٦‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ْ‬
‫ْ َ َ َ ُ ٌ َْ َ َ ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ُ ْ‬ ‫َّ ُ ْ‬ ‫َ َّ َ‬
‫� �ﻴنﻴ ِﻪ ك ف ر«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫الﻜﺬاب‪ ،‬أﻻ إﻧﻪ أﻋ َﻮ ُر‪ ،‬و�ن َر��ﻢ‪ ‬ﻟيﺲ ﺑِﺄﻋﻮر‪ ،‬ﻣﻜﺘﻮب �‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﻪ اﻣﺖ ﺧﻮد درﺑﺎرهي‬
‫ﯾﮏﭼﺸﻢِ ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ؛ ﻫﺎن! دﺟﺎل‪ ،‬ﮐﻮر و ﯾﮏﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن‪ ،‬ﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن دو ﭼﺸﻢ دﺟﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ك‪ ،‬ف‪ ،‬ر"«‪.‬‬

‫)‪ (1‬زﯾﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﻢﮔﺮ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺣﻖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎد اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7122 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2939 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7131 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2933 :‬‬
 ‫‪553‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺟﺎل ﻣﺎ‬ ‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ُ ِّ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬

‫‪ -١٨٢٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻻ أﺣﺪﺛ�ﻢ ﺣﺪﻳﺜﺎ ﻋﻦ اﺪﻟ ِ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ّ َ ُ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ََُ‬ ‫ُ َ َّ ُ‬ ‫ٌّ َ َ ُ َّ ُ‬ ‫َّ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‬ ‫ﺎر‪ ،‬ﻓﺎﻟ ِﻲﺘ �ﻘﻮل إﻧﻬﺎ‬
‫ﺜﺎل اﺠﻟﻨ ِﺔ واﻨﻟ ِ‬
‫ﻧﻲﺒ ﻗﻮﻣﻪ؟ إﻧﻪ أﻋﻮر‪ ،‬و�ﻧﻪ ﻳﻲﺠء ﻣﻌﻪ ﺑ ِ ِﻤ ِ‬ ‫ﺣﺪث ﺑ ِ ِﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� اﻨﻟَّﺎر«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﻨﯽ درﺑﺎرهي‬
‫دﺟﺎل ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﻗﻮم ﺧﻮد ﻧﺪاده اﺳﺖ؟ دﺟﺎل‪ ،‬ﮐﻮر و ﯾﮏﭼﺸﻢ‬
‫اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽآور‪‬د؛ آنﭼﻪ ﮐﻪ او آن را ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دوزخ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎس‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬إن‬ ‫� ﻇﻬ َﺮا� اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ذﻛﺮ اﺪﻟﺟﺎل �‬ ‫‪ -١٨٢٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ ٌ َ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َّ َّ َ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ َْ َ‬
‫� اﻴﻟُﻤ�‪ ،‬ﻛﺄن �ﻴﻨﻪ ﻋِﻨﺒﺔ ﻃﺎ�ِﻴﺔ«‪.‬‬ ‫اﷲ ﻟيﺲ ﺑِﺄﻋﻮر‪ ،‬أﻻ إن الﻤ ِﺴﻴﺢ اﺪﻟﺟﺎل أﻋﻮر اﻟﻌ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ از دﺟﺎل ﺑﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫آورد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ؛ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺢ دﺟﺎل‪ ،‬ﯾﮏﭼﺸﻢ‬
‫اﺳﺖ و ﭼﺸﻢ راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﮐﻮر و ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي دﺟﺎل آورده‪ ،‬ﺑﻪﻗﺪري اﻫﻤﯿﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره‬
‫آنﻫﺎ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ رويدادي ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻧﯿﺴﺖ«؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮﻣﺶ درﺑﺎرهي دﺟﺎل‪ ،‬ﻫﺸﺪار ﻣﯽداد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻇﻬﻮر دﺟﺎل در آﺧﺮ زﻣﺎن و در اﻣﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺣﮑﻤﺖ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻫﺸﺪار از آن ﺟﻬﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺑﺰرگ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ ﯾﺎ آزﻣﻮن ﺳﺨﺖ ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ دﺟﺎل‬
‫ﻫﻤﻪي ﺷﻬﺮﻫﺎ را زﯾﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وارد ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﺗﻤﺎم راهﻫﺎي ورودي ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﯾﻬﻮد اﺻﻔﻬﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7138 ،3338) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2936 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3439 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.169 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪554‬‬

‫از دﺟﺎل ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬دﺟﺎل ﯾﮏﭼﺸﻢ و ﻟﻮچ اﺳﺖ و ﭼﺸﻢ‬
‫راﺳﺘﺶ ﮐﻮر و ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺮ‬
‫ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دو ﭼﺸﻢ دارد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اوﺳﺖ و ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ ‪ۡ ُ َّ َ ُ َ ٞ‬‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[١١ :‬‬ ‫ص ُ‬
‫� ‪﴾١١‬‬ ‫يع ٱ�َ ِ‬‫﴿ل ۡي َس ك ِمثلِهِۦ �ء ۖ وهو ٱلس ِم‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻧﯿﺴﺖ؛ و او‪ ،‬ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »وﻗﺘﯽ دﺟﺎل ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﯽ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽرود ﺗﺎ دروﻏﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺮﻣﻼ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﮔﺎرد‪ ‬دﺟﺎل او را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﮐﺠﺎ ﻣﯽروي؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﻣﯽروم ﮐﻪ ﺧﺮوج ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآوري؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺻﻔﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ او را ﺑﮑُﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن )دﺟﺎل( ﺷﻤﺎ را ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﯽﺧﺒﺮ و ﺑﺪون اﺟﺎزهي او ﻧﮑُﺸﯿﺪ؟‬
‫ﻟﺬا آن ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻦ را ﻧﺰد دﺟﺎل ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و او ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ دﺟﺎل را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! اﯾﻦ ﻫﻤﺎن دﺟﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮش را داد‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر دﺟﺎل‪ ،‬او را از‬
‫ﻓﺮقِ ﺳ‪‬ﺮ ﺗﺎ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎﯾﺶ اره و دو ﻧﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ دﺟﺎل در ﻣﯿﺎن دو ﻧﯿﻤﻪي ﺑﺪن‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﻣﻦ راه ﻣﯽرود و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ .‬آن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫دﺟﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآوري؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ و آﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺒﺎﺛﺖ و دروغﮔﻮﯾﯽات اﻓﺰوده ﺷﺪ؛ ﺳﭙﺲ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬دﺟﺎل او را‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﺳﺮش را از ﺗﻦ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﮔﺮدن و ﺷﺎﻧﻪي او را‬
‫از ﺟﻨﺲ ﻣ‪‬ﺲ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« ﯾﺎ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺳﺨﺖ و آﻫﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫»دﺟﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﺪ؛ ﻟﺬا دﺳﺖ و ﭘﺎي او را ﻣﯽﮔﯿﺮد و او را ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺮدم ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ او را در آﺗﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او ﺑﻪ درون‬
‫ﺑﻬﺸﺖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﯾﻢ ﮐﻪ در آﺧﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم دﺟﺎل ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺶ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﺘﻨﻪاش ﺑﻪﻗﺪري ﺑﺰرگ و ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‬
 ‫‪555‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي از ﺷﺮّ او ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ آﺧﺮ ﻧﻤﺎز اﯾﻦ‬
‫ْ‬ ‫ﻚ ﻣ ْﻦ َﻋ َﺬاب َﺟ َﻬﻨَّ َﻢ َوﻣ ْﻦ َﻋ َﺬاب اﻟْ َﻘ ْ‬ ‫َّ ُ َّ ِّ َ ُ ُ َ‬
‫ﺮﺒ‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ ﻓِﺘﻨَ ِﺔ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬الﻠﻬﻢ إِ� أﻋﻮذ ِﺑ‬
‫َّ َّ‬ ‫ْ َْ َْ‬ ‫َْ ْ َ َْ َ‬
‫ﺎل«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﺬاب دوزخ‪ ،‬ﻋﺬاب‬ ‫ﻴﺢ اﺪﻟﺟ ِ‬ ‫ﺎت‪َ ،‬و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ‬
‫الﻤﺤﻴﺎ َوالﻤﻤ ِ‬
‫ﻗﺒﺮ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ‪ ،‬و از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ ُ َّ َ ُ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٨٢٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻘﻮم الﺴﺎﻋﺔ ﺣﻰﺘ �ﻘﺎﺗ ِﻞ‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ ُ ُّ ْ‬
‫اﺤﻟﺠ ُﺮ َوالﺸﺠ ُﺮ‪:‬‬ ‫ﺊ اﻴﻟَﻬﻮدِي ﻣِﻦ َو َراء اﺤﻟﺠ ِﺮ والﺸﺠ ِﺮ؛ �ﻴﻘﻮل‬ ‫الﻤﺴﻠِﻤﻮن اﻴﻟﻬﻮد‪ ،‬ﺣﻰﺘ �ﺘﺒ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ ُ ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ََ َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻳﺎ مﺴﻠ ُِﻢ ﻫﺬا �ﻬﻮد ٌِّي ﺧﻠ ِﻲﻔ �ﻌﺎل ﻓﺎ�ﺘﻠﻪ؛ إﻻ اﻟﻐ ْﺮﻗﺪ ﻓﺈﻧﻪ ﻣِﻦ ﺷﺠ ِﺮ اﻴﻟَﻬﻮدِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻫﺮ ﯾﻬﻮدي ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﻣﺴﻠﻤﺎن! اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﻬﻮديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﻣﻦ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﯿﺎ و او را ﺑﮑُﺶ؛ ﻣﮕﺮ درﺧﺖ "ﻏﺮﻗﺪ" ﮐﻪ از درﺧﺘﺎن ﯾﻬﻮد اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ َ ُ ُّ ْ َ َ َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ ﺣﻰﺘ �ﻤ َّﺮ‬ ‫‪ -١٨٣٠‬وﻋﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ ﻻ ﺗﺬﻫﺐ‬
‫َْ َ‬ ‫َ َ‬
‫اﻟﻘ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ‬ ‫َّ ُ ُ‬
‫ﺮﺒ‪َ ،‬وﻟيﺲ ﺑ ِ ِﻪ‬‫ِ‬ ‫ا‬‫ﻫﺬ‬ ‫ِﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﺣ‬‫ﺎ‬ ‫ﺻ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻜ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬‫ﻛ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ت‬‫ﻴﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫و‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫غ‬ ‫ﺮ‬‫ﻤ‬‫ﺘ‬‫ﻴ‬‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺮﺒ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ‬ ‫ﻞ‬ ‫الﺮﺟ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َّ َ َُ‬ ‫اﺪﻟ ُ‬ ‫ِّ‬
‫ﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑ ِ ِﻪ إﻻ اﺒﻟﻼء«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در‬
‫دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬دﻧﯿﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ از ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮي ﻣﯽﮔﺬرد و آنﺟﺎ‬
‫درﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﮐﺎش ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ ﻗﺒﺮ ﺑﻮدم! اﻧﮕﯿﺰهاش از اﯾﻦ‬
‫آرزو‪ ،‬دﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ آرزوﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 588 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2926 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2922 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7115 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.157 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪556‬‬
‫َ ُ ُ َّ َ ُ َ َّ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺴ اﻟﻔ َﺮات �ﻦ ﺟﺒ ٍﻞ‬
‫‪ -١٨٣١‬وﻋﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﻘﻮم الﺴﺎﻋﺔ ﺣﻰﺘ � ِ‬
‫ْ ُ ْ َ َ ِّ ْ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ ِّ َ ْ َ ٌ ْ ُ َ َ َ ُ ُ ُ ُّ ُ‬
‫ﺐ �ﻘﺘﺘﻞ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪� ،‬ﻴﻘﺘﻞ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﻣِﺌ ٍﺔ � ِﺴﻌﺔ َو� ِﺴﻌﻮن‪� ،‬ﻴﻘﻮل ﻞﻛ رﺟ ٍﻞ ﻣِﻨﻬﻢ‪ :‬ﻟﻌ� أن‬ ‫ﻣِﻦ ذﻫ‬
‫ُ َ َ ٍ ُْ‬
‫أ�ﻮن أﻧﺎ أ�ﻮ«‪.‬‬
‫َ َ ْ َ َ َُ َ َ ُ ْ ُْ‬ ‫ُ ُ ْ َْ َ ُ َ ُ َ ْ َْ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺐ‪� ،‬ﻤﻦ ﺣﺮﻀه ﻓﻼ ﻳﺄﺧﺬ ﻣِﻨﻪ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﻳﻮ ِﺷﻚ أن � ِﺮﺴ اﻟﻔﺮات �ﻦ ﻛ ٍ‬
‫� ﻣِﻦ ذﻫ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ ً‬
‫ﺷيﺌﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ‬
‫ﻓﺮات‪ ،‬ﮔﻨﺠﯽ از ﻃﻼ آﺷﮑﺎر ﺳﺎزد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ آن ﺟﻨﮓ روي ﻣﯽدﻫﺪ و از ﻫﺮ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﻧﻮد و ﻧُﻪ ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻦ ﻫﻤﺎن ﯾﮏ ﻧﻔﺮي ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪزودي ﻓﺮات‪ ،‬ﮔﻨﺠﯽ از ﻃﻼ آﺷﮑﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ؛‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻫﺮﮐﻪ آن زﻣﺎن را درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻪدﺳﺖ آوردن آن ﻃﻼ ﻫﯿﭻ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ«؛ ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوي‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺮوان ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬در دوران ﺧﻮدش‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻧﺼﺎرا در ﻋﺼﺮ ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺴﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫َ ۡ ُ َ َ ُ َّ‬
‫ار ٱ�ِ﴾؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﯾﺎرانِ‬‫ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﺎران ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬ن أنص‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7119 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2984 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﻼﯾﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ و ﺧﻮنرﯾﺰي ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺧﻮدش از اﯾﻦ ﺑﻼ ﻣﺼﻮن ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ و ﮐُﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬آﺳﯿﺒﯽ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺳﻮرهي ﺻﻒ‪.14:‬‬
 ‫‪557‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫َ‬ ‫ت َ� ۡف ِ� َوأَ ۡسلَ ۡم ُ‬
‫ت َم َع ُسل ۡي َ� ٰ َن‬ ‫اﷲ ﻫﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻠﮑﻪي ﺳﺒﺄ ﮔﻔﺖ‪َ ﴿ :‬ر ّب إ ّ� َظلَ ۡم ُ‬
‫ِ ِِ‬
‫ِ َّ�ِ َر ّب ۡٱل َ�ٰلَم َ‬
‫� ‪﴾٤٤‬؛‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِ‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﯾﻬﻮد ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ؛ ﯾﻬﻮد ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺮوان ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﺟﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ »ﯾﻬﻮذا«‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎم ﯾﻬﻮذا‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺮ اﯾﻦﻫﺎ اﻃﻼق ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﻗﻮمِ ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎر و ﺣﯿﻠﻪﮔﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ‬
‫َّ‬ ‫َّ ۡ ُ َ ٌ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬يَ ُد ٱ�ِ َمغلولة﴾‪» :‬دﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬إِن‬
‫َّ َ َ‬
‫� فقِ�‪» :﴾ٞ‬اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را‬ ‫ٱ‬
‫آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ و در روز ﺷﻨﺒﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﺮد«‪ !.‬آنﻫﺎ ﻧﻘﺺﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ؛ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي آنﻫﺎ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﯿﺎه اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻟﻬﯽ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﮐُﺸﺘﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬را ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ول ٱ َّ�ِ َو َما َ� َتلُوهُ َو َما َصلَ ُب ُ‬ ‫َ ۡ َ َََۡ َُ َ‬ ‫َّ َ ۡ ۡ‬ ‫َ‬
‫وه‬ ‫يح عِي� ٱ�ن مر�م رس‬ ‫س َ‬‫﴿ َوق ۡول ِ ِه ۡم إِنا � َتل َنا ٱل َم ِ‬
‫ۡ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ّ‬ ‫ُ ّ َ َ ُ ۡ َّ َّ َ ۡ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ك ّم ِۡن ُ ۚه َما ل ُهم بِهِۦ م ِۡن عِل ٍ� إِ�‬ ‫�ن شبِه له ۚم �ن ٱ�ِين ٱختلفوا �ِيهِ ل ِ� ش ٖ‬ ‫َو� ٰ ِ‬
‫وه يَق َ‬ ‫ََُ‬ ‫ّ َ َّ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٥٧ :‬‬ ‫ين ۢ� ‪﴾١٥٧‬‬ ‫ٱ� َِباع ٱلظ ِّنۚ َو َما �تل ُ ِ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺢ ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ را ‪ -‬ﮐﻪ در واﻗﻊ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻟﻬﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ -‬ﮐﺸﺘﯿﻢ‪ .‬و )ﺣﺎل آنﮐﻪ( او را ﻧﮑﺸﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮ دار ﻧﮑﺸﯿﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮ ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﺎﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻗﺘﻠﺶ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره در ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺟﺰ ﭘﯿﺮوى از ﮔﻤﺎن و وﻫﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ آﮔﺎﻫﻰ و ﻋﻠﻤﻰ ﺑﻪ آن ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ او‬
‫را ﻧﮑﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﻣﯿﺎن اﻣﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺒﺎﺛﺖ ﯾﻬﻮدﯾﺎن از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ آﻧﺎن ﻗﻮﻣﯽ ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎرﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ وﻓﺎدار ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺟﻨﮕﯽ ﺗﻤﺎمﻋﯿﺎر ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ راه ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻧﺼﺮت و ﭘﯿﺮوي در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬از آنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ؛ »ﺣﺘﯽ ﻫﺮ ﯾﻬﻮدي ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺳﻮرهي ﻧﻤﻞ‪.44 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪558‬‬

‫ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﻣﺴﻠﻤﺎن! اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﯾﻬﻮديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﻣﻦ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﯿﺎ و او را ﺑﮑُﺶ؛ ﻣﮕﺮ درﺧﺖ "ﻏﺮﻗﺪ" ﮐﻪ‬
‫از درﺧﺘﺎن ﯾﻬﻮد اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﺮا؟‬
‫آري؛ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ و اﺳﻼم ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب و ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻮﯾﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻋﺮاب ﭘﯿﺮوز‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻨﮓ اﻋﺮاب و ﯾﻬﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ رﻗﻢ ﺑﺨﻮرد؛‬
‫زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻠﯿﺖ‬
‫و ﻧﮋاد ﻋﺮﺑﯽﺳﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد و اﺻﻼً ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﮋاد و ﻣﻠﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ؛ آري! آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ و اﺳﻼم ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ و‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اذن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺮوز ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺟﻨﮓ اﻋﺮاب و اﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ را ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﺮبﻫﺎ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻠﯿﺖ و ﻧﮋاد ﻋﺮﺑﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺗﻠﻔﺎت زﯾﺎدي‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﻬﻮدﯾﺎن در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﻓﺎع از دﯾﻦ و‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪوﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺳﻨﮓﻫﺎ و درﺧﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮﻫﯽ از ﻃﻼ در رود‬
‫ﻓﺮات ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺞ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻫﻮش از ﺳﺮِﺷﺎن‬
‫ﻣﯽرود و ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ؛ اﻣﺎ از ﻫﺮ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻮد و ﻧُﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﯾﮏ ﻧﻔﺮي ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮔﻨﺞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را ﻃﻼي ﺳﯿﺎه ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ؛ اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻧﺴﻞﻫﺎي زﯾﺎدي ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ و ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬زﻣﺎن روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ آن‬
‫ﮔﻨﺞ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﻨﺠﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮِ آن ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﮐﻮﻫﯽ از ﻃﻼ در ﻓﺮات را ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدن‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪559‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫َُ ُ َُْ ُ َ َ ََ ََ َْ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ْ ُ‬
‫� ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ‪ ،‬ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺔ‬ ‫ِﻳﻨ‬ ‫ﺪ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻮن‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺮﺘ‬‫�‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫‪ -١٨٣٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌ‬
‫ْ َََُْ‬ ‫َ ُ َ ْ ُْ َ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫اﻟﻌ َﻮ ِاﻲﻓ ﻳُﺮ�ﺪ‪ -‬ﻋ َﻮ ِاﻲﻓ الﺴﺒ ِ‬
‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ‬
‫ﺎن ﻣِﻦ مﺰ�ﻨﺔ‬ ‫�‪ -‬وآﺧِﺮ ﻣﻦ �ﺮﺸ را�ِﻴ ِ‬ ‫ﺎع واﻟﻄ ِ‬ ‫�ﻐﺸﺎﻫﺎ إﻻ‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫اع ﺧﺮا ﻰﻠﻋ‬ ‫الﻮد ِ‬ ‫ﺠﺪاﻧ ِﻬﺎ ُوﺣﻮﺷﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ إذا ﺑﻠﻐﺎ ﺛنِﻴﺔ‬ ‫ﺎن ﺑِﻐﻨ ِﻤ ِﻬﻤﺎ �ﻴ ِ‬ ‫ان الﻤﺪِﻳﻨﺔ �ﻨ ِﻌﻘ ِ‬ ‫ﻳ ِﺮ�ﺪ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ُوﺟﻮﻫِﻬﻤﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﻪ را‬
‫در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺗﺮك ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد؛ آنﮔﺎه درﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎنِ ﻻشﺧﻮر‪،‬‬
‫در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دو ﭼﻮﭘﺎن از ﻃﺎﯾﻔﻪي‬
‫"ﻣ‪‬ﺰَﯾﻨﻪ" ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽراﻧﻨﺪ و ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫وﺣﺸﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ آنﮔﺎه اﯾﻦ دو ﭼﻮﭘﺎن ﺑﻪ "ﺛنﻴﺔالﻮداع" ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ روي‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ(«‪.‬‬
‫ُ ُ َ َ ٌ ْ ُ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳ�ﻮن ﺧﻠِﻴﻔﺔ ﻣِﻦ ﺧﻠﻔﺎﺋ ِ� ْﻢ ِﻲﻓ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪‬‬‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٣٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ُ ُّ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎن �ﺜﻮ الﻤﺎل َوﻻ �ﻌﺪهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫آﺧ ِِﺮ الﺰﻣ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در آﺧﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﻠﻔﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻣﻮال را ﺗﻘﺴﯿﻢ و اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنرا ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد«‪.‬‬
‫َ َ ٌ َُ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬
‫ﺎس زﻣﺎن �ﻄﻮف‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻴﻟَﺄ�ِ� ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫اﻷﺷﻌﺮي‪ِ َ ‬‬ ‫‪ -١٨٣٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‬
‫َّ ُ ُ َ ُ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ َُ‬ ‫َّ َ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ً َ ُ ُ َ‬ ‫َّ ُ ُ‬
‫�ﺪ أﺣﺪا ﻳﺄﺧﺬﻫﺎ ﻣِﻨﻪ‪ ،‬و�ﺮى الﺮﺟﻞ الﻮاﺣِﺪ ﻳتﺒﻌﻪ‬ ‫ﺐ ﻓﻼ ِ‬ ‫الﺮﺟﻞ �ِﻴ ِﻪ َﺑﺎلﺼﺪﻗ ِﺔ ﻣِﻦ اﺬﻟﻫ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ْ َّ ِّ َ َ َ ْ َ ِّ َ‬ ‫َُْ َ ْ َ ً َُْ َ‬
‫ﺮﺜة ِ اﻟنﺴﺎءِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎل و�‬ ‫أر�ﻌﻮن امﺮأة ﻳ�ن ﺑ ِ ِﻪ ﻣِﻦ ﻗ ِﻠ ِﺔ الﺮﺟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﻗﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﺎ زﮐﺎت ﻃﻼي ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﯿﭻ ﻣﺴﺘﺤﻘﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﻤﯽِ ﻣﺮدان و ﻓﺮاواﻧﯽِ زﻧﺎن‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻬﻞ زن ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﯾﮏ ﻣﺮد ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1874 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1389 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2914 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1414 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1012 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪560‬‬
‫ُ ٌ ْ ُ َ َ ً َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ‬
‫اﺷ َ َ‬
‫ﺮﺘى َرﺟﻞ ﻣِﻦ َرﺟ ٍﻞ �ﻘﺎرا‪ ،‬ﻓ َﻮﺟﺪ اﺬﻟِي‬ ‫‪ -١٨٣٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮةَ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َّ ً َ َ َ ِ ٌ َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫ََ‬ ‫اﻟﻌ َﻘ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﺷ َ َ‬
‫ﺎره ِ ﺟﺮة �ِﻴﻬﺎ ذﻫﺐ‪� ،‬ﻘﺎل ﻪﻟ اﺬﻟِي اﺷﺮﺘى اﻟﻌﻘﺎر‪ :‬ﺧﺬ ذﻫﺒﻚ‪ ،‬إ�ﻤﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎر ِﻲﻓ �ﻘ‬ ‫ﺮﺘى‬
‫ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َّ َ ُ َ ْ ُ َّ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺘ اﺬﻟﻫﺐ‪ ،‬وﻗﺎل اﺬﻟِي ﻪﻟ اﻷرض‪ :‬إ�ﻤﺎ ﺑِﻌﺘﻚ اﻷرض وﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ‪،‬‬ ‫اﺷﺮﺘ�ﺖ ﻣِﻨﻚ اﻷرض ولﻢ أﺷ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ٌَ‬ ‫ََ َ َ َْ َ َ ُ َ َ ٌَ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ‬
‫اﻵﺧﺮ‪ُ:‬‬ ‫�ﺘﺤﺎﻛﻤﺎ إﻰﻟ َرﺟ ٍﻞ‪� ،‬ﻘﺎل اﺬﻟِي ﺤﺗﺎﻛﻤﺎ إﻴﻟ ِﻪ‪ :‬أﻟﻜﻤﺎ وﺪﻟ؟ ﻗﺎل أﺣﺪﻫﻤﺎ‪ِ :‬ﻲﻟ ﻏﻼم‪ ،‬وﻗﺎل‬
‫ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ ٌَ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر�ﺔ‪ ،‬وأﻧ ِﻔﻘﺎ ﻰﻠﻋ أ�ﻔ ِﺴﻬﻤﺎ ﻣِﻨﻪ َوﺗﺼﺪﻗﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�ﺤﺎ اﻟﻐﻼم اﺠﻟ ِ‬ ‫ﺎر�ﺔ؛ ﻗﺎل‪ :‬أﻧ ِ‬‫ِﻲﻟ ﺟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي از ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻨﯽ ﺧﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮد ﺧﺮﯾﺪار در آن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻮزهاي ﭘﺮ از ﻃﻼ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻃﻼﻫﺎﯾﺖ را ﺑﮕﯿﺮ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻓﻘﻂ زﻣﯿﻦ را ﺧﺮﯾﺪهام‪ ،‬ﻧﻪ ﻃﻼﯾﺶ را‪ .‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ زﻣﯿﻦ و آنﭼﻪ را‬
‫ﮐﻪ در آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮوﺧﺘﻪام‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺮاي داوري ﻧﺰد ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﺮزﻧﺪ دارﯾﺪ؟ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﯾﮏ ﭘﺴﺮ دارم‪ .‬و دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﯾﮏ دﺧﺘﺮ دارم‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮ را ﺑﻪ ازدواج ﯾﮏدﯾﮕﺮ در آورﯾﺪ و از اﯾﻦ‬
‫ﻃﻼﻫﺎ ﺧﺮﺟﺸﺎن را ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺎﻫ َﻤﺎ‪َ ،‬ﺟ َ‬ ‫ْ ََ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺎء‬ ‫ﺎن ﻣﻌﻬﻤﺎ ا�ﻨ‬
‫‪ -١٨٣٦‬وﻋﻨﻪ‪� ‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﺎﻛﻧﺖ امﺮأﺗ ِ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫ِّ ْ ُ َ َ َ َ ْ‬
‫اﻷﺧﺮى‪ :‬إ�ﻤﺎ‬ ‫وﻗﺎﻟﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﻚ‪،‬‬‫اﺬﻟﺋﺐ ﻓﺬﻫﺐ ﺑﺎﺑ ِﻦ إﺣﺪاﻫﻤﺎ؛ �ﻘﺎﻟﺖ ل ِﺼﺎﺣِﺒﺘِﻬﺎ‪ :‬إ�ﻤﺎ ذﻫﺐ ﺑِﺎﺑﻨِ ِ‬
‫اود‪‬‬ ‫ﺎن ﺑْﻦ َد ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ََ ُ َْ َ َ‬
‫ﺮﺒى‪ ،‬ﻓﺨﺮﺟﺘﺎ ﻰﻠﻋ ﺳﻠﻴﻤ‬ ‫ﻰﻀ ﺑ ِﻪ ل ِﻠْ ُﻜ ْ َ‬‫َ َُ ََ َ‬ ‫ََ َ ََ‬
‫ﻚ‪� ،‬ﺘﺤﺎﻛﻤﺎ إﻰﻟ داود‪� ‬ﻘ‬
‫َ َ َ ْ‬
‫ذﻫﺐ ﺑِﺎﺑﻨِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ َْ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫ََ ْ َََ ُ َ َ ُْ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻫ َﻮ‬ ‫ﺖ الﺼﻐ َﺮى‪ :‬ﻻ �ﻔﻌﻞ! ر ِﻤﺣﻚ‬ ‫� أﺷﻘﻪ ﺑيﻨﻬﻤﺎ؛ �ﻘﺎﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﺎلﺴ‬‫ﻓﺄﺧﺮﺒﺗﺎه‪ .‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ا� ِ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﻮ�‬ ‫ﺘ‬
‫ُّ ْ‬ ‫َُْ ََ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا�ﻨﻬﺎ‪� .‬ﻘﻰﻀ ﺑ ِ ِﻪ لﻠﺼﻐ َﺮى«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو زن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دو ﭘﺴﺮﺑﭽﻪي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ؛ ﮔﺮگ آﻣﺪ و ﭘﺴﺮِ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را‬
‫ﺑ‪‬ﺮد؛ ﯾﮑﯽ از آن زﻧﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮگ‪ ،‬ﭘﺴﺮِ ﺗﻮ را ﺑﺮد و دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺴﺮِ‬
‫ﺗﻮ را ﺑ‪‬ﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﻧﺰد داوود‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ و او ﺑﻪ ﻧﻔﻊ زنِ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد‪ .‬از‬
‫آنﺟﺎ ﻧﺰد ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭘﺴﺮ داوود‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺎﻗﻮﯾﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ را دو ﻧﯿﻢ ﮐﻨﻢ و ﻧﯿﻤﯽ از او را ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3472 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1721 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6769 ،3427) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1720 :‬‬
 ‫‪561‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫از اﯾﻦ دو زن ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬زنِ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ ﺑﺮ ﺗﻮ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻦ! اﯾﻦ‬
‫ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آن زن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ زن ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد و ﺑﭽﻪ را‬
‫ﺑﻪ او داد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﻪ را در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺗﺮك ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد؛ آنﮔﺎه‬
‫درﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎنِ ﻻشﺧﻮر‪ ،‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬ﻫﻨﻮز اﯾﻦ اﺗﻔﺎق روي ﻧﺪاده اﺳﺖ؛‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺧﺒﺮِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روي ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و از ﭘﯿﺶ ﺧﻮد‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﻣﯽداد‪ ،‬وﺣﯽ اﻻﻫﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻓﺮاوان ﻣﯽﺷﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﺸﺎن‪ ،‬اﻣﻮال را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﯽﺣﺴﺎب ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮔﯿﺮا و دلﻧﺸﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي از ﻣﺮدي‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻨﯽ ﺧﺮﯾﺪ‪ .‬ﻣﺮد ﺧﺮﯾﺪار در آن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻮزهاي ﭘﺮ از ﻃﻼ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻃﻼﻫﺎﯾﺖ را ﺑﮕﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻓﻘﻂ زﻣﯿﻦ را ﺧﺮﯾﺪهام‪ ،‬ﻧﻪ ﻃﻼﯾﺶ را‪ .‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫زﻣﯿﻦ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮوﺧﺘﻪام‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺮاي داوري ﻧﺰد ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﺮزﻧﺪ دارﯾﺪ؟ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﯾﮏ ﭘﺴﺮ دارم‪ .‬و‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﯾﮏ دﺧﺘﺮ دارم‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮ را ﺑﻪ ازدواج ﯾﮏدﯾﮕﺮ در‬
‫آورﯾﺪ و از اﯾﻦ ﻃﻼﻫﺎ ﺧﺮﺟﺸﺎن را ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫آري؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺗﻘﻮا دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ؛ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺨﺮد و ﺳﭙﺲ در‬
‫آن ﻣﻘﺪاري ﻃﻼي ﻣﺪﻓﻮن ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬آن ﻃﻼ‪ ،‬از آنِ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻧﯿﺰ‬
‫زﻣﯿﻦ را از ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي ﺧﺮﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻃﻼ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﻃﻼي ﻣﺪﻓﻮن‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﻌﺎدن زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ در زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺪن ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه و اﻣﺜﺎلِ آن ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻓﻌﻠﯽ زﻣﯿﻦ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﺟﺰو زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو زن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دو ﭘﺴﺮﺑﭽﻪي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ؛ ﮔﺮگ آﻣﺪ و ﭘﺴﺮِ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪562‬‬

‫ﺑ‪‬ﺮد؛ ﯾﮑﯽ از آن زﻧﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮگ‪ ،‬ﭘﺴﺮِ ﺗﻮ را ﺑﺮد و دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺴﺮِ‬
‫ﺗﻮ را ﺑ‪‬ﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﻧﺰد داوود‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ و او ﺑﻪ ﻧﻔﻊ زنِ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد‪ .‬از‬
‫آنﺟﺎ ﻧﺰد ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭘﺴﺮ داوود‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺎﻗﻮﯾﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ را دوﻧﯿﻢ ﮐﻨﻢ و ﻧﯿﻤﯽ از او را ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از اﯾﻦ دو زن ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬زنِ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ ﺑﺮ ﺗﻮ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻦ! اﯾﻦ‬
‫ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آن زن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ زن ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد و ﺑﭽﻪ را‬
‫ﺑﻪ او داد«؛ زﯾﺮا ﻣﻬﺮِ ﻣﺎدري‪ ،‬زنِ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺟﺎنِ‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ از ﺣﻖّ ﺧﻮد ﺑﮕﺬرد ﺗﺎ ﺑﭽﻪ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ زن‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺎدرِ آن ﺑﭽﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن دوﺳﺖ داﺷﺖ ﺑﭽﻪ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺮاﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد‪-‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﻮي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ -‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪي اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﻗﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﻨﻈﻮرم ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬و ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ؛ ﻧﯿﻤﯽ از زﯾﺒﺎﯾﯽِ ﻋﺎﻟَﻢ ﺑﻪ ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬داده ﺷﺪه ﺑﻮد؛ زنِ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﺑﻪرﻏﻢ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ واﻻﯾﺶ دل ﺑﻪ ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ و ﺷﯿﻔﺘﻪي او ﺷﺪه ﺑﻮد! اﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ از اﯾﻦرو ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬را ﺑﻪ درون‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﻫﻤﻪي درﻫﺎ را ﺑﺴﺖ و ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر ﯾﻮﺳﻒ ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﯿﺎ«؛ اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﯾﻮﺳﻒ را از ﮐﺮدار زﺷﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﻮد؛ ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫درب ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺰﯾﺰ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ دوﯾﺪ و از ﭘ‪‬ﺸﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒ را ﮔﺮﻓﺖ؛‬
‫ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﭘﺎره ﺷﺪ؛ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت َما‬ ‫يص ُهۥ مِن ُدبُر َو َ� ۡل َف َيا َس ّي َد َها َ َ�ا ٱ َ�اب قَال ۡ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫اب َو َق َّد ۡت قَم َ‬ ‫﴿ َوٱ ۡستَ َب َقا ٱ ۡ�َ َ‬
‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َٰ َ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫اد بأَ ۡهل َِك ُس ٓو ًءا إ َّ�ٓ أَن � ُ ۡس َ‬
‫َ َُٓ َ ۡ ََ َ‬
‫ج َن أو عذاب أ ِ� ‪ٞ‬م ‪ ٢٥‬قال ِ� �ودت ِ�‬ ‫ِ‬ ‫جزاء من أر ِ‬
‫ُُ َ َ َ َ ۡ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َعن َّ� ۡف ِ� َو َشه َد َشاه ‪ِٞ‬د ّم ِۡن أ ۡهل َِها ٓ إن َ� َن قَم ُ‬
‫ت َوه َو‬ ‫يص ُهۥ ق َّد مِن �ب ٖل فصدق‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� ِ‬
‫ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ِ� ‪٢٧‬‬ ‫ل� ٰ ِد� َ‬ ‫يص ُهۥ ق َّد مِن دب ٖر فكذبت وهو مِن ٱ‬ ‫� ‪� ٢٦‬ن �ن ق ِم‬ ‫� ٰ ِذ� َ‬
‫ِ‬ ‫مِن ٱل‬
‫� َّن َع ِظ ‪ٞ‬‬‫َ ۡ ُ َّ َّ َ ۡ َ ُ‬ ‫ُ َ َ َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ ُ‬
‫يم ‪﴾٢٨‬‬ ‫يص ُهۥ ق َّد مِن دبُ ٖر قال إِن ُهۥ مِن كيدِ�نۖ إِن كيد‬ ‫فلما رءا ق ِم‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٢٨ ،٢٥ :‬‬
 ‫‪563‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺳﻮي در ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و آن زن‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒ را از ﭘﺸﺖ ﭘﺎره ﮐﺮد؛ و ﺷﻮﻫﺮ زن را در‬
‫ﮐﻨﺎر درب ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺰاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات ﻧﻈﺮ ﺑﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ‬
‫زﻧﺪان ﯾﺎ ﺷﮑﻨﺠﻪي دردﻧﺎك ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﯾﻮﺳﻒ( ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻗﺼﺪ ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ ﻣﺮا داﺷﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺑﺴﺘﮕﺎن زن ﮐﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت داد‪ :‬اﮔﺮ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒ از ﺟﻠﻮ ﭘﺎره ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زن‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﯾﻮﺳﻒ دروغﮔﻮﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ از ﭘﺸﺖ ﭘﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زن دروغ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﯾﻮﺳﻒ راﺳﺘﮕﻮﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ را دﯾﺪ ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ ﭘﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫ﻣﮑﺮ ﺷﻤﺎ زﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﯿﺮﻧﮕﺘﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ اﻣﺎ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽاش ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦِ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺣﺎﮐﯽ از ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽِ ﯾﻮﺳﻒ‪ ‬ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬از ﻗﺮاﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ ُ َّ ُ َ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺎﺤﻟﻮن اﻷ َّول ﻓﺎﻷ َّول‪،‬‬‫ﻲﺒ‪» :‬ﻳﺬﻫﺐ الﺼ ِ‬ ‫ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫�‬‫اﻷﺳﻠ ِ ِّ‬ ‫ِﺮداس‬
‫‪ -١٨٣٧‬وﻋﻦ م ٍ‬
‫َ‬
‫َُ ُُ ُ َ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ ٌ َ ُ َ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ ﺑﺎﻟﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫أو اﺘﻟَّﻤ ِﺮ ﻻ �ﺒ ِ‬
‫ﺎﻴﻟﻬﻢ‬ ‫ِ ِ‬ ‫�‬‫ﻌ‬‫ِ‬ ‫الﺸ‬ ‫و�ﺒﻰﻘ ﺣﺜﺎﻟﺔ ﻛﺤﺜﺎﻟ ِﺔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺮداس اﺳﻠﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﯾﮑﯽ ﭘﺲ‬
‫از دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﯽروﻧﺪ و اﻓﺮادي ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺨﺎﻟﻪي ﺟﻮ ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﯽارزﺷﻨﺪ و‬
‫اﷲ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ُ ُّ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ إﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ﻓﺎﻋ َﺔ ﺑﻦ راﻓﻊ ُّ‬
‫الﺰ َر ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ �ﻌﺪون‬ ‫َِ‬ ‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺎء ﺟ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫‪� -١٨٣٨‬ﻦ ِر‬
‫َ َ ْ َ َ َْ ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ً َْ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َْ‬
‫أو ﻠﻛِﻤﺔ � َﻮﻫﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪َ :‬و�ﺬل ِﻚ ﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪ ﺑﺪرا‬ ‫أﻫﻞ ﺑﺪ ٍر �ِﻴ� ْﻢ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣِﻦ أﻓﻀ ِﻞ الﻤﺴﻠِ ِﻤ�«‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣ َِﻦ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔِ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬رِﻓﺎﻋﻪ ﺑﻦ راﻓﻊ ز‪‬ر‪‬ﻗﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ --‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫اﻫﻞ ﺑﺪر را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﯾﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻧﺎن را ﺟﺰو‬
‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﯾﻢ« ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪)» :‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ( ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﺪر ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6434 ،4156) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3992 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪564‬‬
‫َ َ ً‬ ‫ُ ََ َ َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺑِﻘﻮمٍ ﻋﺬاﺑﺎ‪،‬‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إذا أﻧ َﺰل‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٨٣٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻴﻬ ْﻢ‪َّ � ،‬ﻢ ﺑ ِﻌﺜﻮا ﻰﻠﻋ أ�ﻤﺎل ِِﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫أﺻﺎب اﻟﻌﺬاب ﻣﻦ ﺎﻛن � ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﻋﺬاب‬
‫ﻧﺎزل ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﻋﺬاب ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﻗﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﯽروﻧﺪ و اﻓﺮادي ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺨﺎﻟﻪي ﺟﻮ ﯾﺎ‬
‫ﺧﺮﻣﺎ ﺑﯽارزﺷﻨﺪ و اﷲ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ آﻧﺎن رﺣﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و رﺣﻤﺘﺶ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮو ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﺪ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم ﻧﺰد اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و از ﺳﺘﻢ و ﺑﯽداد‪ ‬ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﯽ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻧﺲ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َّ َ‬ ‫ٌ َّ َّ‬ ‫ْ‬
‫ُ‬
‫ﺣﻰﺘ ﺗﻠﻘﻮا ر�َّ� ْﻢ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻌ َﺪ ُه َ ٌ‬
‫ﺮﺷ ﻣﻨﻪ‬
‫واﺬﻟي ْ‬
‫»ﻻ ﻳﺄﻲﺗ زﻣﺎن إﻻ‬
‫زﻣﺎن ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﯾﻦ روﯾﻪ اداﻣﻪ دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻣﻼﻗﺎت‬
‫ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ و روزهي ﻧﻔﻞ و ﺻﺪﻗﻪ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛‬
‫ﻣﺮدم ﺷﺐﻫﺎﯾﺸﺎن را در ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و روزﻫﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫ﻓﺮوش و روزﻣﺮﮔﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و روز ﺑﻪ روز‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﮐﻼهﺑﺮداري و دروغ و‬
‫اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد! اﻟﺒﺘﻪ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان از واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﻋﺬاب ﻧﺎزل ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﻋﺬاب ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﻗﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7108 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2879 :‬‬

‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 93‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪565‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ِيد‬ ‫ِن� ۡم َخا ٓ َّص ٗة ۖ َوٱ ۡعلَ ُم ٓوا ْ أَ َّن ٱ َّ َ‬

‫� َشد ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ ْ ۡ َ ٗ َّ ُ َ َّ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين ظل ُموا م‬
‫صي� ٱ�‬‫﴿وٱ�قوا ف ِتنة � ت ِ‬
‫ۡ َ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٢٥ :‬‬ ‫اب ‪﴾٢٥‬‬ ‫ٱل ِعق ِ‬
‫و از ﻓﺘﻨﻪاي ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ داﻣﻦﮔﯿﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎرانِ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آري؛ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﯿﺘﺶ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ در ﺟﺮﮔﻪي اﻓﺮادي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺨﺎﻟﻪي ﺟﻮ و ﺧﺮﻣﺎ ﺑﯽارزﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻤﺎﻧﯿﻢ ﺗﺎ اﮔﺮ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻧﺎزل ﮔﺮدد‪ ،‬در‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬در ﺷﻤﺎرِ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ --‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﻫﻞ ﺑﺪر را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﯾﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻧﺎن را ﺟﺰو ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﯾﻢ« ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪)» :‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ( ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﺪر ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺪر‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﮑﺎﻧﯽ در ﺑﯿﻦ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻏﺰوهﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫اﯾﻦ ﻣﮑﺎن روي داد‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬ﺻﺨﺮ ﺑﻦ ﺣﺮب ﮐﻪ از ﺷﺎم ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬از ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ .‬از آنﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ اﻫﻞ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ را از ﺷﻬﺮﺷﺎن اﺧﺮاج ﮐﺮده و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻣﺼﺎدره ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮاران ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮال‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﻘﺸﺎن‬
‫را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﯿﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﺗﻦ از اﺻﺤﺎب‪ ‬از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ‬
‫و ﻫﻔﺘﺎد ﺷﺘﺮ و دو اﺳﺐ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ و دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن را ﺑﺪون ﻗﺮار‬
‫ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ ﻗﺮار داد‪ .‬ﭼﻮن ﮐﺎروانﺳﺎﻻر اﯾﻦ ﻗﺎﻓﻠﻪي ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪،‬‬
‫از ﺣﺮﮐﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ و ﻣﺴﯿﺮ ﮐﺎروان را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﺎﺣﻞ‪ ،‬ﻋﻮض ﮐﺮد و ﺑﺮاي‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد و از آنﻫﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﯿﺮوي ﮐﻤﮑﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺪود ﻧﻬﺼﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺸﯽﻫﺎ و ﺳﺮان و اﺷﺮاﻓﺸﺎن‪ ،‬از روي ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ روﮐﻢﮐﻨﯽ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﯿﻦ‬
‫راه ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺎروان‪ ،‬ﺑﻪﺳﻼﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﻟﺸﮑﺮ ﻣﮑﻪ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪566‬‬

‫دودﺳﺘﮕﯽ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﮐﺎروان ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺳﺮﮐﺶ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺪر ﺑﺮوﯾﻢ و ﺳﻪ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز در آنﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﯿﻢ و ﺷﺘﺮﻫﺎ را ﻧﺤﺮ ﮐﻨﯿﻢ و ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﯿﻢ و ﺟﺸﻦ و ﺳﻮر ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻏﺬا دﻫﯿﻢ و ﻫﻤﻪي ﻋﺮبﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ و ﺷﻮﮐﺖ ﻣﺎ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره از ﻣﺎ‬
‫ﺣﺴﺎب ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫آري! ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از روي رﯾﺎ و روﮐﻢﮐﻨﯽ و ﺳﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺪر رﻓﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫ِين َخ َر ُجوا مِن د َِ� ٰ ِرهِم َ� َط ٗر� َورِئَا َء ٱ�َّ ِ‬
‫اس َو�َ ُص ُّدون َعن‬
‫ََ َ ُ‬
‫﴿و� ت‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٤٧ :‬‬ ‫يل ٱ�ِ﴾‬ ‫سب ِ ِ‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ از روي ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺪون ﻗﺮار ﻗﺒﻠﯽ دو ﻟﺸﮑﺮ در‬
‫ﭼﺎهﻫﺎي ﺑﺪر روﯾﺎروي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و از ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎري ﻓﺮﻣﻮد؛ ﺧﻮد در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ٗ َ َ ۡ َ َ ٰ َ ُ ۡ َ ٗ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ٰ َ ۡ‬ ‫�� ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫َ‬ ‫ۡ ُ‬
‫� ِ� منامِك قل ِي� ۖ ولو أرٮ�هم كثِ�� لفشِ لتم و��ز�تم ِ�‬ ‫﴿إِذ يرِ‬
‫ُ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ِيم ۢ ب َذات ٱ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ َ ٰ َّ َّ َ َّ َّ‬
‫لص ُدورِ ‪� ٤٣‬ذ يُ ِر�� ُموه ۡم إِذِ‬ ‫� َسل َ ۚم إِن ُهۥ عل ُ ِ ِ‬ ‫�ن ٱ‬ ‫ٱ�م ِر و� ِ‬
‫ۡ َ َ ۡ ُ ۡ ٓ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ٗ َ ُ َ ّ ُ ُ ۡ ٓ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َّ ُ َ ۡ ٗ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫ٱ�قيتم ِ� أ�ين ِ�م قل ِي� و�قل ِل�م ِ� أ�ين ِ ِهم ِ�ق ِ� ٱ� أمر� �ن مفعو� ۗ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٤٤ ،٤٣ :‬‬ ‫ور ‪﴾٤٤‬‬ ‫�� ٱ َّ�ِ تُ ۡر َج ُع ٱ ۡ�ُ ُم ُ‬ ‫َ‬

‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﺑﻪﯾﺎد آور( ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد دﺷﻤﻨﺎن را در ﺧﻮاﺑﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻧﺪك ﻧﺸﺎن داد و اﮔﺮ‬
‫ﺗﻌﺪادﺷﺎن را زﯾﺎد ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺳﺴﺖ ﻣﯽﺷﺪﯾﺪ و ﮐﺎرﺗﺎن ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ؛‬
‫وﻟﯽ اﷲ‪) ،‬ﺷﻤﺎ را از ﺑﺰدﻟﯽ( ﺳﺎﻟﻢ ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ او از آنﭼﻪ در ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﺑﻪﯾﺎد آورﯾﺪ( ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺎ ﻫﻢ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را در ﭼﺸﻤﺎﻧﺘﺎن اﻧﺪك ﻧﺸﺎن داد و‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ در ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﮐﻢ ﻧﺸﺎن داد ﺗﺎ ﮐﺎري را ﮐﻪ اﻧﺠﺎمﺷﺪﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! دو ﻟﺸﮑﺮ‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را اﻧﺪك ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮ دو ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺟﻨﮓ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺟﻨﮓ درﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
 ‫‪567‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫اﺳﺎرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﭘﯿﺶ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﻢﻫﺎ را‬
‫در ﻣﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روا ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٤٠ :‬‬ ‫� ٱ�َّ ِ‬
‫اس﴾‬ ‫ك ٱ ۡ�َيَّ ُ‬
‫ام نُ َداول ُ َها َ� ۡ َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫﴿وت ِل‬
‫ِ‬
‫و ﻣﺎ‪ ،‬روزﮔﺎر را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻔﺖ ﯾﺎ ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ از ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﻣﮑﻪ‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎﯾﻪي ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت ﺷﮑﻤﺒﻪي ﺷﺘﺮ را روي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﯾﺨﺘﻨﺪ و ﻗﻬﻘﻬﻪ ﺳﺮ دادﻧﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮداﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺴﺎبِ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮس« و ﯾﮑﺎﯾﮏ آنﻫﺎ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬آري؛ ﺗﮏﺗﮏ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫دﻋﺎي ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬در ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ (1 ).‬آوازهي ﺷﮑﺴﺖ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻋﺮبﻫﺎ رﺳﯿﺪ و ﭼﻨﺎن ﺷﮑﺴﺘﯽ ﺧﻮردﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻋﺮبﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺷﮑﺴﺘﯽ را‬
‫ﻧﭽﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻨﮓ در ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي روي داد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻨﺎزهﻫﺎي ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺗﻦ از ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ را ﮐﺸﺎنﮐﺸﺎن آوردﻧﺪ‬
‫و در ﯾﮑﯽ از ﭼﺎهﻫﺎي ﺑﺪر اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺮ ﻫﻤﺎن ﭼﺎﻫﯽ ﮐﻪ اﺟﺴﺎد‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن را در آن رﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎد و ﺗﮏﺗﮏ ﮐﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻧﺎم و ﻧﺎمِ‬
‫ﭘﺪرﺷﺎن‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻓﻼن ﺑﻦ ﻓﻼن! آﯾﺎ وﻋﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﺣﻖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ؟ ﻣﺎ‪ ،‬وﻋﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را ﺣﻖ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ«‪ (2 ).‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮا ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫آن ﻫﺎ ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﺪ و از آنﻫﺎ ﺷﻨﻮاﺗﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ؛ اﻣﺎ آنﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ«‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮ اﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه آن را ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺪا را ﺷﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﯾﺎري ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ روز را روز ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ روز ﺟﺪاﯾﯽ ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪا در آن روز ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﯿﺼﺪ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﺑﺮ ﺣﺪود ﻫﺰار‬
‫ﺟﻨﮓﺟﻮي ﻣﺴﻠّﺢ ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻢ ﺑﻮد‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3854 ،3185 ،2934 ،250 ،240) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1794 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2875 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪568‬‬

‫و ﺷﻤﺎرِ اﻧﺪﮐﯽ ﺷﺘﺮ و دو اﺳﺐ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﻧﺼﺮت اﻻﻫﯽ ﺑﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﺎزل ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺳﯿﺼﺪ و ﻫﻔﺪه رزﻣﻨﺪهاي ﮐﻪ در ﺑﺪر ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي‪ ،‬ﻋﺎﯾﺪ اﻫﻞ ﺑﺪر ﺷﺪ؟ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﻫﻞ‬
‫ﺑﺪر ﻧﻈﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﺎر ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪهام‪.‬‬
‫آري؛ ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ از اﻫﻞ ﺑﺪر ﺳﺮ زده‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻬﺎﯾﺶ را‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻏﺰوهي ﺑﺪر‪ ،‬ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي اﺻﺤﺎب داﺷﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺑﺪريﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﻠﺘﻌﻪ‪ ‬ﺑﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺑﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﻏﺰوه‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻣﮑﻪ را ﻓﺘﺢ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﻧﻮﺷﺖ و آنﻫﺎ را از ﺗﺼﻤﯿﻢ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﯾﮏ زن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ از اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﺎﻣﻪ را از آن زن ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬آن دو ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدﻧﺪ و در‬
‫ﺳﺒﺰهزاري ﺑﻪ ﻧﺎم »روﺿﻪي ﺧﺎخ« ﺑﻪ آن زن رﺳﯿﺪﻧﺪ و دﺳﺘﮕﯿﺮش ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺎ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‬
‫و ﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺪه و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﺑﺎزرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫آن زن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﯾﺪ آن دو ﺟﺪ‪‬ي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﯿﺮون آورد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪاي از ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽﺑﻠﺘﻌﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺮ ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دادﻧﺪ‪ ،‬از ﺣﺎﻃﺐ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اي ﺣﺎﻃﺐ!‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﺮدي؟« ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﻋﺬرش را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد و ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﺪر ﻧﻈﺮ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺨﺸﯿﺪهام«‪ (1 ).‬ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﺑﺪر‪ #‬ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻋﺪاﻣﺶ ﻧﮑﺮد و از اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﺶ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3983 :‬‬

 ‫‪569‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫درﮔﺬﺷﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ -‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪهي ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﮐُﺸﺘﻨﺶ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را از ﮐُﺸﺘﻦ ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﺑﺎز داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﺪر ﺑﻮد؛‬
‫اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺐ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐُﺸﺘﻦ ﺟﺎﺳﻮس‪ -‬ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﮐﺎﻓﺮ‪ -‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺧﺒﺎر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َّ‬
‫ﻲﺒ‪� -‬ﻌ ِ� ِﻲﻓ اﺨﻟﻄﺒ ِﺔ‪ -‬ﻓﻠﻤﺎ ُو ِﺿﻊ‬
‫َْ‬ ‫إﻴﻟ ِﻪ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ﻮم َ ْ‬ ‫َ َ َ ْ ٌ َُ ُ‬
‫ﺟﺬع �ﻘ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٤٠‬وﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َُْ َ َْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻮﺿﻊ ﻳﺪهُ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓﺴ� َﻦ‪.‬‬ ‫ت اﻟﻌِﺸﺎرِ‪ ،‬ﺣ َّﻰﺘ ﻧ َﺰل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ‬
‫ْ‬
‫ﺻ‬ ‫ﻞ‬ ‫ِﺜ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِ‬
‫ع‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺠ‬
‫ِ‬ ‫ِﻠ‬ ‫ل‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻨ‬‫ال ِﻤﻨﺮﺒ ﺳ ِﻤﻌ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َّ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺖ اﻨﻟَّﺨﻠﺔ اﻟ ِﻲﺘ ﺎﻛن‬ ‫ﺮﺒ‪ ،‬ﻓﺼﺎﺣ ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻰﻠﻋ ال ِﻤﻨ ِ‬ ‫و ِ� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ �ﻌﺪ اﻨﻟ ِ‬
‫َ‬
‫ْ َ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َ َّ‬ ‫َُْ‬
‫�ﻄ ُﺐ ﻋِﻨﺪﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﺎﻛدت أن ﺗنﺸﻖ‪.‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫� َل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ﻲﺒ‪َ َ �َ ،‬‬ ‫الﺼ ِّ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺣﻰﺘ أﺧﺬﻫﺎ ﻓﻀﻤﻬﺎ إﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫رواﻳﺔ‪ :‬ﻓﺼﺎﺣﺖ ِﺻﻴﺎح‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َّ ْ‬ ‫ُ َ َّ ُ َ َّ ْ َ َ َّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ َ‬
‫ﻲﺒ اﺬﻟِي �ﺴﻜﺖ ﺣﻰﺘ اﺳﺘﻘﺮت‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑ�ﺖ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ �ﺴﻤﻊ ﻣِﻦ اﺬﻟﻛ ِﺮ«‪.‬‬ ‫ﻦﺌ أ�ِ� الﺼ ِّ‬ ‫ﺗِ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻨﻪي درﺧﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ -‬ﺑﺮ آن‬
‫ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزد؛ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻨﺒﺮي ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬از آن ﺗﻨﻪي درﺧﺖ‪ -‬ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ -‬ﺻﺪاﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آه و ﻧﺎﻟﻪي ﺷﺘﺮان آﺑﺴﺘﻦ ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ؛ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و دﺳﺖ ﺧﻮد را روي ﺗﻨﻪي درﺧﺖ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺗﻨﻪ‪ ،‬آرام ﺷﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روي ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ روي آن ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺸﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻫﻢ ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﯾﺎدي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﭽﻪ ﺑﺮآورد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬از ﻣﻨﺒﺮ‪ -‬ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫آﻣﺪ و ﺗﻨﻪ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﭼﺴﺒﺎﻧﺪ؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻨﻪي درﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪاي ﮐﻪ او را‬
‫در آﻏﻮش ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﻮازش ﺳﺎﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪآراﻣﯽ ﻧﺎﻟﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آرام ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺑﺎﺑﺖ ذﮐﺮي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﮐﻨﺎر ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ -‬و ﺣﺎﻻ ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد‪ -‬ﮔﺮﯾﺴﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(3585 ،3584 ،2095 ،918) :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪570‬‬

‫ﺷﺮح‬

‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬را آورده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬داد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و‬
‫ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ او ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﯽاش ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﺑﺪون‬
‫ﻣﻌﺠﺰه ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورد و ﻣﺮدم ﺑﺮاي رد دﻋﻮﺗﺶ ﻋﺬر و‬
‫ﺑﻬﺎﻧﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻣﻌﺠﺰات و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »اﺠﻟﻮاب الﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﻤﻟﻦ ﺑﺪل دﻳﻦ اﻤﻟﺴﻴﺢ«‪ ،‬اﺛﺮ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ؛ وي در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﻌﺠﺰات ﻧﺒﻮي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﯾﮕﺮي داده ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫ﮐﺘﺎب »اﺒﻟﺪاﻳﺔ واﻨﻟﻬﺎﻳﺔ« از اﺑﻦﮐﺜﯿﺮ‪ /‬ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎب ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻣﻌﺠﺰات ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﺠﺰهاي ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﺘﺪا ﺑﺮ روي‬
‫ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر‪ #‬ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻣﻨﺒﺮي ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺧﻄﺒﻪ روي اﯾﻦ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎ از ﻓﺮاق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﺘﺮان آﺑﺴﺘﻦ ‪ ،‬و ﮔﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎ آه و ﻧﺎﻟﻪ ﺳﺮ ﻣﯽداد؛ اﷲ اﮐﺒﺮ! ﯾﮏ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯽﺟﺎن از ﻓﺮاق‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ارزشﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ و ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺮ آن ﻧﻤﯽﮔﺮﯾﺪ! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻤﮑﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ و‬
‫او را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎدري ﮐﻪ ﺑﭽﻪاش را ﺳﺎﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﺗﻨﻪ را آرام ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪ دو ﻣﻌﺠﺰهي ﻧﺒﻮي اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮔﺮﯾﻪي ﺗﻨﻪ از ﻓﺮاق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪.‬‬
‫‪ -2‬و آرام ﺷﺪن آن‪ ،‬در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و آن را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺠﺰهاي ﺑﺮاي ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻧﯿﺰ روي داد؛ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪،‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬را آزار ﻣﯽدادﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪571‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫َ ُ ْ َ َ‬ ‫�أَهُ ٱ َّ ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ‬
‫اذ ۡوا ْ ُم َ ٰ‬
‫و� َ� َ َّ‬
‫� م َِّما قال ۚوا َو�ن‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � ت�ونوا كٱ�ِين ء‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٦٩ :‬‬ ‫يها ‪﴾٦٩‬‬‫ِند ٱ َّ�ِ َوج ٗ‬
‫ع َ‬
‫ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ را رﻧﺠﺎﻧﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ اﷲ او را از آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎك‬
‫و ﺑﻪدور ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و ﻣﻮﺳﯽ ﻧﺰد اﷲ آﺑﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺮاي رﻧﺠﺎﻧﺪن ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬و‪‬ر‪‬م ﺑﯿﻀﻪ دارد؛ »زﯾﺮا‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﻮﺳﯽ و‪‬رم ﺑﯿﻀﻪ دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﻏﺴﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬روزي‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ را درآورد و روي ﺳﻨﮕﯽ ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬آن ﺳﻨﮓ‪،‬‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬را ﺑﺮداﺷﺖ و ﻓﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬دﻧﺒﺎل ﺳﻨﮓ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد و ﻓﺮﯾﺎد‬
‫زد‪ :‬اي ﺳﻨﮓ! ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﻢ را ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺑﺮي؟ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ را دﯾﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎرياي ﻧﺪارد‪ .‬آنﮔﺎه ﺳﻨﮓ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد و ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﮓ زد«‪ (1 ).‬ﻟﺬا ﺳﻨﮓ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﯽﺟﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﻣﺪ‬
‫ﺗﺎ زﺑﺎن ﺑﻨﯽاﺳﺮﺋﯿﻞ از ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮﯾﺎد و ﻓﻐﺎن آن ﺗﻨﻪي درﺧﺖ‬
‫از ﻓﺮاق رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد و ﻣﻌﺠﺰهي دﯾﮕﺮش‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن ﺗﻨﻪ را در ﺑﻐﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪاي ﮐﻪ در آﻏﻮش ﻣﺎدرش‬
‫آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬آرام ﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫إن َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َ ِّ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫ﻧﺎﺮﺷ‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺮﺛﻮم‬ ‫ﺟ‬ ‫‪َ -١٨٤١‬و�ﻦ أﻲﺑ �ﻌﻠﺒﺔ اﺨﻟﺸ ِ�‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َّ ُ ُ ً َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﺎء ﻓﻼ ﺗنﺘ ِﻬﻜﻮﻫﺎ‪،‬‬ ‫�ﻌﺎﻰﻟ ﻓﺮض ﻓﺮاﺋ ِﺾ ﻓﻼ ﺗﻀﻴﻌﻮﻫﺎ‪ ،‬وﺣﺪ ﺣﺪودا ﻓﻼ �ﻌﺘﺪوﻫﺎ‪ ،‬وﺣﺮم أﺷﻴ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ ًََْ َ ُ ْ ََْ ْ َ َ َْ َ ُ ََْ‬
‫ﺎن ﻓﻼ �ﺒﺤﺜﻮا �ﻨﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ دارﻗﻄﻨﯽ و‪[....‬‬‫وﺳﻜﺖ �ﻦ أﺷﻴﺎء رﻤﺣﺔ ﻟ�ﻢ �� � ِﺴﻴ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺛﻌﻠﺒﻪي ﺧُﺸَﻨﯽ‪ ،‬ﺟ‪‬ﺮﺛﻮم ﺑﻦ ﻧﺎﺷﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻣﻮري را ﻓﺮض ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬و ﺣﺪودي را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .278 :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1597 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻤﺮام‪ ،‬ش‪ 4 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪572‬‬

‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از آنﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺣﺮام ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬و از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻪ از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺳﮑﻮت‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي آن ﺑﺤﺚ و ﮐﻨﺠﮑﺎويِ‪ -‬ﺑﯽﻣﻮرد‪ -‬ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ََْ َََ َ ُُ‬ ‫َ َََْ ََ َ‬ ‫َْ َ‬
‫ات ﻧﺄ�ﻞ‬
‫ﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺳﺒﻊ ﻏﺰو ٍ‬
‫‪ -١٨٤٢‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ أﻲﺑ أو�‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻏﺰوﻧﺎ ﻣﻊ ر ِ‬
‫َ َ‬
‫اﺠﻟ َﺮاد‪.‬‬
‫َ َ ُُ ََُ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺠﻟ َﺮاد‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َو ِ� ِرواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻧﺄ�ﻞ ﻣﻌﻪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻫﻔﺖ ﻏﺰوه ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ و ﻣﻠﺦ‬
‫ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﻠﺦ ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ‪.‬‬
‫َ َّ َ ْ‬ ‫َُْ ُ ُ ْ ُ ْ ُ‬
‫ﺟ ْﺤﺮ َ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬ ‫َ‬
‫�«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬ ‫م‬ ‫ِﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﺣ‬‫ا‬‫و‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳ�غ الﻤﺆﻣِﻦ ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٨٤٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ از ﯾﮏ ﺳﻮراخ‪ ،‬دو ﺑﺎر ﮔﺰﯾﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺑﻮﺛﻌﻠﺒﻪي ﺧُﺸَﻨﯽ‪ ،‬ﺟ‪‬ﺮﺛﻮم ﺑﻦ‬
‫ﻧﺎﺷﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻣﻮري را ﻓﺮض ﮔﺮداﻧﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬و ﺣﺪودي را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از آنﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ و‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺣﺮام ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬و از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻪ از روي‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي آن ﺑﺤﺚ و‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎويِ‪ -‬ﺑﯽﻣﻮرد‪ -‬ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﯾﺎ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﻓﺮاﯾﺾ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪي اﻟﻬﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5495 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1952 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6133 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2998 :‬‬
 ‫‪573‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺳﺰاوارِ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از او اﻃﺎﻋﺖ و ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ‬
‫و در ﻣﯿﺎن آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﭼﻨﯿﻦ اﻃﺎﻋﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪي اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬روزه‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و‪...‬؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮاﯾﺾ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫را ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺗﮏﺗﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ؛ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ﻓﺮض‬
‫ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﺾ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺷﻤﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻤﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺣﺪود؛ »اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﺪودي را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﯾﺾ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﺪودي ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اوﻗﺎت‬
‫ﻫﺮ ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬از ﺳﭙﯿﺪهدم آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﻃﻠﻮع‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ اداﻣﻪ دارد‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‪ ،‬از زوال آﻓﺘﺎب ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺧﻮدش ﺷﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ از ﻫﻤﯿﻦ زﻣﺎن ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻐﺮب‬
‫ﻧﯿﺰ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪن ﺷَﻔﻖ اداﻣﻪ دارد‪ .‬از ﻏﺮوب ﺷَﻔَﻖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺧﯽِ آﺳﻤﺎن ﮔﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺸﺎء آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ اداﻣﻪ دارد‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﺣﺪود ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮﯾﻀﻪي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬روزه ﻧﯿﺰ ﺣﺪ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﭙﯿﺪهدم ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﺣﺪ ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﯾﻦ ﺣﺪود ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[١ :‬‬ ‫﴿ َو َمن َ� َت َع َّد ُح ُدود ٱ�ِ �ق ۡد ظل َم �ف َس ُهۥ﴾‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺣﺪود اﻻﻫﯽ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪574‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ َ ُ َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٩ :‬‬ ‫﴿ َو َمن َ� َت َع َّد ُح ُدود ٱ�ِ فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰل ُِمون ‪﴾٢٢٩‬‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات اﻻﻫﯽ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺳﺘﻢﮐﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪» :‬درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪه و ﻧﻪ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮاﻣﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ؛ اﻣﺎ از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي آن‬
‫ﻫﺎ ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ اﺑﺘﺪا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻤﺎز‬
‫در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﻧﻤﻮد؛ ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار را ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﻧﻮﺑﺖ‬
‫ﮐﺎﻫﺶ داد و ﺛﻮاب ﻫﻤﺎن ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻮﺑﺖ را ﺑﺮاي اﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد«؛ ﻋﺒﺎرت‪» ‬ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد«‪،‬‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﺻﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﯿﺪن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﮑﻮت‪ ،‬ﻣﺘﻀﺎد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ اﷲ‪ ‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ارادهي‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﯿﺰي را ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪﯾﺪ آي؛ و آنﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﻪاش ﻣﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و آن ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﮐﻠﻤﺎت و ﺳﺨﻨﺎن اﷲ‪ ‬ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َول َ ۡو َ� َّ� َما � ٱ ۡ�َ� ِض مِن َش َج َر� أ ۡق َ� ٰ ‪ٞ‬م َوٱ ۡ�َ ۡح ُر َ� ُم ُّدهُۥ م ِۢن َ� ۡع ِده ِۦ َس ۡب َع ُة � ۡ�ُر ماَّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ِيم ‪﴾٢٧‬‬ ‫�ز َحك ‪ٞ‬‬ ‫� َعز ٌ‬ ‫نَفِ َد ۡت َ� َِ� ٰ ُ‬
‫ت ٱ َّ�ِ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٢٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬
‫اﮔﺮ درﺧﺘﺎن روي زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻗﻠﻢ ﺷﻮﻧﺪ و درﯾﺎ ﻣﺮﮐﺐ ﮔﺮدد و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﻔﺖ درﯾﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪدش ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎنِ اﷲ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َٰ ُ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ َ‬ ‫ُ َّ َ َ ۡ ۡ َ ٗ ّ َ َ‬
‫ت َر ِ� َول ۡو‬‫ت َر ِ� �َفِ َد ٱ�َ ۡح ُر � ۡبل أن تنفد � ِ�‬
‫﴿قل ل ۡو �ن ٱ�َح ُر مِدادا ل ِ� ِ� ٰ ِ‬
‫ٗ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٠٩ :‬‬ ‫ج ۡئ َنا ب ِ ِمثلِهِۦ َم َددا ‪﴾١٠٩‬‬
‫ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ درﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺟﻮﻫﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬درﯾﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ درﯾﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪.‬‬
 ‫‪575‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪$‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﻫﻔﺖ ﻏﺰوه ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ و ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﻠﺦ ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ«‪ .‬ﻣﻠﺦ‪،‬‬
‫ﺣﺸﺮهي ﺣﻼﻟﯽﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﺑﮑﺸﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﻣﻠﺦ ﻣﺮده‬
‫ُ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ ُ‬
‫اﺤﻟﻴﺘﺎن‬
‫ﺎن ﻓﺎﺠﻟﺮاد و ِ‬‫ﺎن ﻓﺄﻣﺎ الﻤﻴتﺘ ِ‬‫ﺎن ودﻣ ِ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أ ِﺣﻠﺖ ﻨﻟﺎ ﻣﻴتﺘ ِ‬
‫َ َ َّ َّ َ َ ِّ ُ ْ َ‬
‫ﺎﻟﻄ َﺤﺎل َواﻟﻜ ِﺒ ُﺪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دو ﺣﯿﻮان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ذﺑﺢﻧﺸﺪهي آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي‬ ‫ﺎن ﻓ‬
‫وأﻣﺎ اﺪﻟﻣ ِ‬
‫ﻣﺎ رواﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر دو ﻧﻮع ﺧﻮن؛ آن دو ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﻣﻠﺦ و ﻣﺎﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آن دو ﺧﻮن‪،‬‬
‫ﻃﺤﺎل و ﺟﮕﺮ«؛ از اﯾﻦرو ﻣﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﻣﻠﺨﯽ ﮐﻪ ﺻﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺳ‪‬ﺮ ﻧﻤﯽﺑ‪‬ﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﺳﺮﺷﺎن را‬
‫ﻧﻤﯽزﻧﯿﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺷﮑﺎر ﻣﻠﺦ ﯾﺎ ﭘﺮاﻧﺪن آن در ﺣﺮم ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﮑﺎر و ﭘﺮاﻧﺪن ﺳﺎﯾﺮ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺣﺠﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻼﻟﺶ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻧﺎن را ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻌﺸﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫ﺳﮑﻮﺗﺶ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺟﻮاز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ از ﯾﮏ‬
‫ﺳﻮراخ‪ ،‬دو ﺑﺎر ﮔﺰﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬زﯾﺮك اﺳﺖ و از ﻫﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪاي درس‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﮔﺮ از اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﮐﺎر زﯾﺎن ﺑﺒﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺗﮑﺮارش ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﯾﺮك ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺎري را ﮐﻪ از آن ﺿﺮر دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﻧﮑﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺳﺎنِ ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬زﯾﺮك و ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َُْ‬ ‫َ َ َ ٌ ُ َ ِّ ُ ُ ُ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻈ ُﺮ‬ ‫‪ -١٨٤٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﻳ�ﻠﻤﻬﻢ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ََُُْ‬ ‫ٌ َ ُ ٌ ََ َ ْ َ‬ ‫َ ْ ْ َ ُ َ ِّ ْ َ َ ُ ْ َ َ ٌ‬
‫ﻴﻞ‪،‬‬ ‫ﻴﻬﻢ‪ ،‬ولﻬﻢ ﻋﺬاب ِأﻴﻟﻢ‪ :‬رﺟﻞ ﻰﻠﻋ ﻓﻀ ِﻞ َ ﻣﺎ ٍء ﺑِﺎﻟﻔﻼة ِ �ﻤﻨﻌﻪ ﻣ ِِﻦ اﺑ ِﻦ الﺴبِ ِ‬ ‫إﻴﻟ ِﻬﻢ ‪ ،‬وﻻ ﻳﺰ� ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫ََ ٌُ َ ََ َ ُ ً ًَْ َْ َ َ ْ َ َ ََ‬
‫ﺮﺼ ﻓﺤﻠﻒ ﺑِﺎﷲِ ﻷﺧﺬﻫﺎ ﺑِ�ﺬا و�ﺬا ﻓﺼﺪﻗﻪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬ ‫�ﺴﻠﻌﺔ �ﻌﺪ اﻟﻌ ِ‬ ‫ورﺟﻞ ﺑﺎ�ﻊ رﺟﻼ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ و ﺣ‪‬ﮑﻢ رﻓﻊ دارد؛ رواﯾﺖ ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪(257/9‬؛ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد‬
‫)‪ (340/1‬و ﻧﯿﺰ در اﻷم )‪(233/2‬؛ و اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )‪(3218‬؛ و اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(97/2‬؛ و ﻋﺒﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ‬
‫)‪ (820‬و‪....‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪576‬‬
‫َْ َ‬ ‫ْ َ ُْ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َ ُ ٌ َ َ َ َ ً ُ َ ُ ُ َّ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺪﻟ�ﻴﺎ ﻓﺈن أ�ﻄﺎهُ ﻣِﻨﻬﺎ َو� َو�ن ل ْﻢ �ﻌ ِﻄ ِﻪ ﻣِﻨﻬﺎ ل ْﻢ‬ ‫� ذل ِﻚ‪ ،‬ورﺟﻞ ﺑﺎ�ﻊ إﻣﺎﻣﺎ ﻻ �ﺒﺎﻳِﻌﻪ إﻻ ِ‬ ‫� ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫ﻳ ِﻒ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن آب ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎزش را از ﻣﺴﺎﻓﺮان درﯾﻎ‬
‫ﻣﯽدارد؛ آنﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﮐﺎﻻﯾﺶ را در ﻣﻌﺮض ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ‪ ،‬ﺑﻪدروغ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﻓﻼن ﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﯿﺰ ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﯿﻮي ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﻧﺪﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب‬
‫َ ٌََ‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«؛ در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺛﻼﺛﺔ« آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﺮوه اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ؛ زﯾﺮا ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻣﺮدﻣﺎنِ ﺑﺴﯿﺎري ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اول‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن آبِ ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎزش را از ﻣﺴﺎﻓﺮان درﯾﻎ ﻣﯽدارد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﺎﻟﯽ از ﺳ‪‬ﮑَﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺰرﻋﻪ ﯾﺎ ﭼﺎﻫﯽ دارد و ﺑﻪ رﻫﮕﺬران ﯾﺎ‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ از آنﺟﺎ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از آب ﻣﺰرﻋﻪ ﯾﺎ ﭼﺎﻫﺶ ﺑﻨﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰهاش‬
‫ﻧﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟‬
‫دوم‪» :‬آنﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﮐﺎﻻﯾﺶ را در ﻣﻌﺮض ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﻪدروغ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﻓﻼن ﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺼﺮ را از ﺟﻬﺖ اﻫﻤﯿﺖ‪ ‬وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در وﻗﺖ‪ ‬ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﻫﺸﺪار و ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن رواﯾﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2369 ،2358) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.108 :‬‬
 ‫‪577‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«‪ .‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻘﺪر ﺑﺪﺑﺨﺖ و زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ! اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎلِ ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو‬
‫ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ[ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ذﮐﺮ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﺷﺪت وﻋﯿﺪ و ﻋﺬاب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ در اﯾﻦ زﻣﺎنِ ﺧﺎص‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰهاش ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪» :‬و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﯿﻮي ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﻧﺪﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎرﺷﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم و ﻓﺮﻣﺎن‪‬رواﯾﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات و وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ در ﻗﺒﺎل او ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫زﻣﺎمدار و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﮐﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي داراي زﻣﺎمدار و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از زﻣﺎن اﺋﻤﻪي ارﺑﻌﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪهاي داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺣﺎﮐﻢ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ ﺑﻮده و‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﮕﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﯾﮏ ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از او واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽِ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻫﻞ ﺟﻬﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ از ﻋﺼﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪578‬‬

‫رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺧﻮد را دارد و‬

‫اﻃﺎﻋﺖ از او ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﯾﺎ ﻫﺸﺪار ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ رويﮐﺮد اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﻗﺒﺎل ﺣﺎﮐﻤﺶ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻌﺘﺶ را ﺑﺮ اﺳﺎس اﻣﯿﺎل و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﻨﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮد ﺑﯿﻌﺖ ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻌﺖ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺒﻬﻪي ﺑﺎﻃﻞ و ﺷﯿﻄﺎﻧﯽﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻫﻤﻪي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،#‬ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺮزﻧﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﯾﺎ ﺑﭽﻪﻫﺎي ﮐﻢﺳﻦ و ﺳﺎل ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮآﻣﺪان و ﺧﺒﺮﮔﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻫﻞ رﺗﻖ و ﻓﺘﺢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻻﯾﺘﺶ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدمِ آنﺟﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻋﻘﻼ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﯾﮏ ﺣﺎﮐﻢ را ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﻌﺖ‪ ‬آﺣﺎد و ﯾﮑﺎﯾﮏ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺪاﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻣﺪﻋﯿﺎن دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ در ﻏﺮب ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺎوري دارﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺳ‪‬ﻨّﯽ رأيدﻫﻨﺪﮔﺎن ﻟﺤﺎظ ﻧﻤﯽﺷﻮد؟‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﮐﺸﺎن ﻧﻤﯽ ﺳﺎزد و ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﮐﻼم ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ارادهي ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﯿﺰي را ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪﯾﺪ آي؛ و آنﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﻪاش ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﺷﻮد و آن ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ ُ ُ‬ ‫َّ َ ٓ َ ۡ ُ ُ ٓ َ ٓ َ َ َ َ ۡ ً َ ُ َ َ‬
‫]ﻳﺲ‪[٨٢ :‬‬ ‫�ٔا أن َ�قول ُ�ۥ �ن � َيكون ‪﴾٨٢‬‬ ‫﴿إِ�ما أمرهۥ إِذا أراد ش‬
‫ﺷﺄن او‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن )ﭘﯿﺪاﯾﺶ( ﭼﯿﺰي را اراده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻮﺟﻮد ﺷﻮ«‬
‫و ﺑﯽدرﻧﮓ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪579‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰت َو َ� � ٱ ۡ�� ِض إنَّ ُهۥ َ� َن َعل ٗ‬
‫�ءٖ � ٱ َّ‬‫َ‬ ‫﴿ َو َما َ� َن ٱ َّ ُ‬
‫� ِ�ُ ۡع َ ُ‬
‫ِيما‬ ‫� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫جزهۥ مِن ۡ ِ‬‫ِ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٤٤ :‬‬ ‫ِير� ‪﴾٤٤‬‬ ‫قَد ٗ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻧﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و ﻧﻪ در زﻣﯿﻦ اﷲ را درﻣﺎﻧﺪه ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ داﻧﺎى ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ«؛ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻏﯿﺮ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬از ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ دو ﻧﻈﺮ دارد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﻧﻈﺮ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از ﻧﮕﺎه‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺨﻔﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ و‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺧﺎص ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻣﺬﮐﻮر ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را‬
‫ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يع َعل ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٢١‬‬ ‫� يُ َز ّ� َمن � َ َشا ٓ ُء َوٱ َّ ُ‬
‫� َس ِم ٌ‬ ‫� َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َو� ٰ ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢١ :‬‬ ‫ۗ‬ ‫ِ‬
‫وﻟﯽ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﺷﻨﻮاي داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎ ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و اﻓﺮاد و اﻣﻮرﺷﺎن را ﭘﺎك‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ آن دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﮐﺸﺎن ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َََُْ َُْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ْ َ ُ َ‬ ‫‪َ -١٨٤٥‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫أر�ﻌﻮن‬ ‫� أر�ﻌﻮن«؛ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﻫﺮ�ﺮة‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ ��» :‬اﻨﻟﻔﺨﺘ ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ ً َ َْ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ ً َ َْ ُ ُ ْ َ ُ َ َ ْ ً َ َْ ُ َ َْ َ‬
‫ﻳﻮﻣﺎ؟ ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴﺖ‪ ،‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬أر�ﻌﻮن ﺳﻨﺔ؟ ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴﺖ‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬أر�ﻌﻮن ﺷﻬﺮا؟ ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴﺖ‪» .‬و�ﺒ�‬
‫ُ َ َّ ُ َ ْ ُ ُ َّ ُ َ ِّ ُ ُ َ َّ‬
‫الﺴ َﻤﺎءِ َﻣ ً‬ ‫َّ َ ْ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ َ ْ‬
‫ﺎء‬ ‫ﺐ‪ِ� ،‬ﻴ ِﻪ ﻳﺮ�ﺐ اﺨﻟﻠﻖ‪� ،‬ﻢ ��ل اﷲ ﻣِﻦ‬ ‫ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻣِﻦ اﻹ�ﺴﺎن إﻻ ﻋﺠﺐ اﺬﻟﻧ ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫ََُُْ َ َ َ َُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻴنﺒﺘﻮن ﻛﻤﺎ ﻳنﺒ ُﺖ اﺒﻟَﻘﻞ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4935 ،4814) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2955 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪580‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﯾﮏ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺦ ﺻﻮر‪،‬‬
‫ﭼﻠﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه! ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﻞ روز؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻬﻞ‬
‫ﺳﺎل؟ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻬﻞ ﻣﺎه؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺗﻤﺎم ﺑﺪن( اﻧﺴﺎن ﻣﯽﭘﻮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﺳﺘﺨﻮان دﻧﺒﺎﻟﭽﻪ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫دوﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ -‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ -‬از اﯾﻦ اﺳﺘﺨﻮان اﺳﺖ و اﷲ ﺑﺎراﻧﯽ از آﺳﻤﺎن ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻣﺮدم ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روﯾﺶ ﺳﺒﺰه و ﮔﯿﺎه‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺮﻣﯽآورﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ٌّ َ َ َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُّ‬
‫اﻲﺑ �ﻘﺎل‪ :‬ﻣﻰﺘ‬ ‫‪ -١٨٤٦‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺑيﻨﻤﺎ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ �ﻠ ٍِﺲ �ﺪث اﻟﻘﻮم‪ ،‬ﺟﺎء أﻋﺮ ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ ِّ ُ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ُ َ َ‬
‫الﺴﺎﻋﺔ؟ � َﻤﻰﻀ رﺳﻮل اﷲِ‪َ� ‬ﺪث ‪،‬ﻓﻘﺎل �ﻌﺾ اﻟﻘ ِ‬
‫ﻮم‪ :‬ﺳ ِﻤﻊ ﻣﺎ ﻗﺎل ﻓﻜ ِﺮهَ ﻣﺎ ﻗﺎل ‪َ ،‬وﻗﺎل‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َ ْ‬
‫�ﻌﻀﻬ ْﻢ‪ :‬ﺑﻞ ل ْﻢ �ﺴﻤﻊ‪ ،‬ﺣﻰﺘ إذا ﻗﻰﻀ ﺣﺪِﻳﺜﻪ ﻗﺎل‪ :‬أ� َﻦ الﺴﺎﺋ ِﻞ ﻋ ِﻦ الﺴﺎﻋﺔِ؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻫﺎ أﻧﺎ ﻳﺎ‬
‫َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ َ َ ََُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ََ َُ َ َْ‬ ‫َ َ ُ ِّ َ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺖ اﻷﻣﺎﻧﺔ ﻓﺎ�ﺘ ِﻈ ِﺮ الﺴﺎﻋﺔ«؛ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻴﻒ إﺿﺎ�ﺘﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪» :‬إذا ُوﺳﺪ‬ ‫رﺳﻮل اﷲِ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬إذا ﺿﻴﻌ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َْ َْ َ َْ‬ ‫َُْ‬
‫� أﻫﻠِ ِﻪ ﻓﺎ�ﺘ ِﻈ ِﺮ الﺴﺎﻋﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬‫اﻷمﺮ إﻰﻟ � ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ داد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﺶ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن از‬
‫آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪاد و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال را ﻧﺸﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺻﺤﺒﺘﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻮدم اي رﺳﻮلﺧﺪا! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎش«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﻣﺎﻧﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎ )=زﻣﺎم اﻣﻮر( ﺑﻪ ﻧﺎاﻫﻼن ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ُ َ ُّ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َ ْ ُ َّ ُ َ‬
‫‪َ -١٨٤٧‬و�ﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺼﻠﻮن ﻟ� ْﻢ‪ ،‬ﻓﺈن أﺻﺎﺑﻮا ﻓﻠ� ْﻢ‪ ،‬و�ن أﺧﻄﺌﻮا‬
‫َ َ ُ َ َْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻓﻠ� ْﻢ َوﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬

‫)‪ (1‬در ﺻﻮر دو ﺑﺎر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺎر ﻧﺨﺴﺖ آﻧﺎنﮐﻪ زﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎر دوم‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.59 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.694 :‬‬
 ‫‪581‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن درﺳﺖ‬
‫و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽرﺳﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ در ﻧﻤﺎزﺷﺎن‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭘﺎداش ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫� اﻨﻟَّ ِ‬‫ﻗﺎل‪َ :‬ﺧ ْ ُ‬‫َ‬
‫اس﴾؛‬ ‫ت ل َِّلن ِ‬ ‫� أ ُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ‬ ‫‪َ -١٨٤٨‬و َ� ْﻨ ُﻪ‪ُ ﴿ :‬ك ُ‬
‫نت ۡم َخ ۡ َ‬
‫ﺎس ﻳﺄﺗﻮن‬ ‫ﺎس لﻠﻨ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َّ َ ْ ُ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ِﻲﻓ الﺴﻼ ِﺳ ِﻞ ِﻲﻓ أ�ﻨﺎﻗ ِِﻬ ْﻢ ﺣﻰﺘ ﻳﺪﺧﻠﻮا ِﻲﻓ اﻹﺳﻼ ِم‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ت‬‫� أُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ‬‫نت ۡم َخ ۡ َ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ ﴿ :‬ك ُ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫اس﴾‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﯾﺪ«؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ل َِّلن ِ‬
‫»ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ -‬را ﺑﺎ‬
‫زﻧﺠﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮدنﻫﺎﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽآورﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن )و ﺑﻬﺸﺘﯽ( ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎل‪َ » :‬ﻋﺠ َﺐ ُ‬ ‫‪َ -١٨٤٩‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ ِﻲﻓ الﺴﻼ ِﺳ ِﻞ«‪.‬‬ ‫اﷲ‪ ‬ﻣِﻦ ﻗﻮمٍ ﻳﺪﺧﻠﻮن‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ اﺳﯿﺮ و درﺑﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ ﭼﻬﺎر ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺦ ﺻﻮر‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﭼﻠﻪ اﺳﺖ«؛ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺮاﻓﯿﻞ ﻣﺄﻣﻮر دﻣﯿﺪن در ﺻﻮر اﺳﺖ؛ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﮐﻪ‬
‫اﺳﺮاﻓﯿﻞ‪ ‬در ﺻﻮر ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم وﺣﺸﺖزده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.4557 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3010 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪582‬‬
‫�ض إ َّ� َمن َشا ٓ َء َّ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫ََ َ‬
‫ع َمن � َّ َ‬ ‫نف ُخ � ُّ‬ ‫َََۡ ُ َ‬
‫ٱ�‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت َو َمن ِ� ٱ�‬
‫ٱلس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱلصورِ �ف ِز‬ ‫ِ‬ ‫﴿و�وم ي‬
‫]ﻧﻤﻞ‪[٨٧:‬‬ ‫�ن ‪﴾٨٧‬‬‫َو ُ ٌّ� َ�تَ ۡوهُ َ�ٰخِر َ‬
‫ِ‬
‫و روزي ﮐﻪ در »ﺻﻮر« دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﺣﺸﺖ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ آﻧﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬و ﻫﻤﻪ ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻧﺰد اﷲ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ‬
‫َ َ َ َّ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫لصور فَ َصع َق َمن � ٱ َّ َ‬
‫﴿ َونُف َخ � ٱ ُّ‬
‫�ۖ � َّم‬ ‫ت َو َمن ِ� ٱ�� ِض إِ� من شاء ٱ‬‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ َ ٰ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٦٨ :‬‬ ‫ى فإِذا ه ۡم � َِيام‪ ٞ‬يَنظ ُرون ‪﴾٦٨‬‬ ‫نفِخ �ِيهِ أخر‬
‫و در »ﺻﻮر« دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭘﺲ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮر ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺻﻮر دوم ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ و زﻧﺪه ﺷﺪن دوﺑﺎره‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ُ ۡ َ ٰ َ َ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٦٨ :‬‬ ‫ى فإِذا ه ۡم � َِيام‪ ٞ‬يَنظ ُرون ‪﴾٦٨‬‬ ‫﴿� َّم نفِخ �ِيهِ أخر‬
‫و آنﮔﺎه دوﺑﺎره در ﺻﻮر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻫﻤﮕﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎرهﮔﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ از ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و ﻧﻈﺎرهﮔﺮ اﺗﻔﺎﻗﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روي ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺶ از ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦِ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎراﻧﯽ ﻏﻠﯿﻆ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي‬
‫ﺑﺬر‪ ،‬ﺳﺮ از ﺧﺎك ﺑﺮﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ روي دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫روﺣﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در آن ﺑﻮده اﺳﺖ! ﺳﺒﺤﺎناﷲ!‬
‫در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺦ ﺻﻮر‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﻠﻪ اﺳﺖ؛ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﻞ روز؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻬﻞ ﺳﺎل؟ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻬﻞ‬
‫ﻣﺎه؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﻘﻂ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺦ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﻠﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﯿﺎن ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﭼﻬﻞ روز ﯾﺎ ﭼﻬﻞ ﻣﺎه ﯾﺎ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل؛ از اﯾﻦرو ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮده‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﺳﺨﻦِ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﯿﻢ و در اﯾﻦﺑﺎره ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﺳﺮاﻓﯿﻞ‪ ‬ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم در ﺻﻮر ﻣﯽدﻣﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﭘﺲ دادن ﺣﺴﺎب در ﭘﯿﺶﮔﺎه اﷲ‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫اﻋﻤﺎل و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺣﺴﺎب ﭘﺲ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺣﺴﺎبرس‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺴﺎبرﺳﯽ او‪،‬‬
 ‫‪583‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺧﺎرج از ﻋﺪاﻟﺖ ﯾﺎ ﻟﻄﻒ و ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ذرهاي ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺣﺴﺎبرﺳﯽ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪاي ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪ :‬ﯾﺎ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﯾﺎ از روي ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري؛ اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺪل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ در ﮐﺎرِ او ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ ‪َ ُ ۡ َ ُ ُ َ َّ َ ۡ ُ َ ٗ ۡ َ ٞ‬‬
‫﴿فٱ�َ ۡوم � �ظل ُم �فس ش�ٔا َو� � َز ۡون إِ� ما كنت ۡم �ع َملون ‪] ﴾٥٤‬ﻳﺲ‪[٥٤ :‬‬
‫آن روز ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺳﺰاي اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭼﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد اداﻣﻪ داد«‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺻﺤﺒﺘﺶ را‬
‫ﻧﺎﺗﻤﺎم رﻫﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن از آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪاد و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال را ﻧﺸﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدن در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي‬
‫ﺑﯽﻣﻮرد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ ﺳﺆال ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﺪ و ﺟﻮاب ﻧﺪﻫﯿﺪ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺻﺤﺒﺘﺶ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻮدم‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﻣﺎﻧﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎ )=زﻣﺎم‬
‫اﻣﻮر( ﺑﻪ ﻧﺎاﻫﻼن ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎش«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎاﻫﻼن‪ ،‬ﻓﺘﻮا دﻫﻨﺪ و آﻧﺎنﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﺗﻌﻬﺪ و ﺗﺨﺼﺺِ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن اﻣﻮر ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺎﺑﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻓﺴﺎد و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا در آن زﻣﺎن‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﺎﺳﺪ و ﺗﺒﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺎري ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻫﻞِ آن ﺳﭙﺮده ﺷﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﺎي اﻣﺎﻧﺖداريﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽرﺳﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ در ﻧﻤﺎزﺷﺎن اﺷﮑﺎﻟﯽ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭘﺎداش ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪584‬‬

‫درﺑﺎرهي ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﺪن ﮐﺎرﮔﺰاران و اﻣﯿﺮان اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ اﺋﻤﻪي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و ﺧﻮﯾﺶﺗﻨﺪاري در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﮐﻤﺎن‬
‫و ﻓﺮﻣﺎنداران‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ادا ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺪا‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ وﺣﺪت اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺬر‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﯾﻦ ﺑﺮاي ﻣﺎ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ آن را دارد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﺎز را در اول وﻗﺖ ﺑﻪﺟﺎي‬
‫آوردهاﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن آﻧﺎن اﺷﺎره‬
‫دارد؛ زﯾﺮا ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﮑﺎم و ﻓﺎش ﮐﺮدن ﻋﯿﻮب و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ‬
‫و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و از ﺗﺒﻪﮐﺎري و ﺷﺮارت ﺑﺎز ﻣﯽدارد؛ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ ٰ َ َّ ُ َ َ ٓ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ‬
‫ط و� �رِمن�م ش�ٔان‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا كونوا ق�مِ� ِ�ِ شهداء ب ِٱلقِس ِ �‬
‫� إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َخب ُ‬
‫� ۢ ب ِ َما‬ ‫� َ� َّ� َ� ۡعدِل ُ ۚوا ْ ٱ ۡعدِلُوا ْ ُه َو أَ ۡق َر ُب ل َِّلت ۡق َو ٰ َ َّ ُ ْ َّ َ‬
‫قَ ۡو ٍ� َ َ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ىۖ وٱ�قوا ٱ ۚ ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٨ :‬‬ ‫� ۡع َملون ‪﴾٨‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮاي اﷲ ﺑﻪداد ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿﺪ؛ و ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺷﻤﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻮرزﯾﺪ‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﺳﺎزﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد و ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮش ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ را ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن‬
‫ﺑﺪيﻫﺎ و ﺧﻮدداري از ذﮐﺮ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺘﻢ و ﺟﻔﺎﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﯾﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و اﮔﺮ در اﯾﻦ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻬﺎرم؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
 ‫‪585‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫اﺳﺎرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎرت ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آنﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُّ‬ ‫‪َ -١٨٥٠‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺟﺪﻫﺎ‪َ ،‬وأ�ﻐﺾ اﺒﻟِﻼدِ إﻰﻟ اﷲِ‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﺣﺐ اﺒﻟِﻼدِ إﻰﻟ اﷲِ مﺴﺎ ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أﺳ َﻮا�ﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﻧﺰد اﷲ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎ در ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫أول ﻣﻦ ﻳﺪﺧﻞ‬ ‫اﻟﻔﺎرﻲﺳ‪ ‬ﻣِﻦ ﻗﻮﻪﻟِ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ﺗ�ﻮ� َّﻦ إن اﺳﺘﻄﻌﺖ‬ ‫ِّ‬ ‫‪َ -١٨٥١‬و�ﻦ ﺳﻠﻤﺎن‬
‫ََُ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َّ ْ َ‬ ‫ُّ َ َ‬
‫ﺎن‪َ ،‬و�ِﻬﺎ �ﻨﺼ ُﺐ َرا�ﺘﻪ‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫الﺴﻮق‪ ،‬وﻻ آﺧِﺮ ﻣﻦ �ﺮج ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈ�ﻬﺎ ﻣﻌﺮ�ﺔ الﺸﻴﻄ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َ‬
‫َ ُ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ورواه اﻟﺮﺒﻗﺎ� ﻲﻓ ﺻﺤﻴﺤ ِﻪ ﻋﻦ ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ ﺗ�ﻦ أ َّول ﻣﻦ‬
‫َ َ َ َّ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ ْ َْ ُ َْ‬ ‫َ ْ ُ ُ ُّ َ‬
‫ﻳﺪﺧﻞ الﺴﻮق‪َ ،‬وﻻ آﺧ َِﺮ ﻣﻦ � ُﺮج ﻣِﻨﻬﺎ؛ �ِﻴﻬﺎ ﺑﺎض الﺸﻴﻄﺎن َوﻓ َّﺮخ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻗﻮل ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ وارد ﺑﺎزار ﻣﯽﺷﻮد و آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ از ﺑﺎزار ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﺎزار‪ ،‬ﺟﻮﻻنﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺟﺎ ﭘﺮﭼﻤﺶ را ﺑﺮﻣﯽاﻓﺮازد«‪.‬‬
‫ﺑ‪‬ﺮﻗﺎﻧﯽ در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد از ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ وارد ﺑﺎزار ﻣﯽﺷﻮد و آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ از ﺑﺎزار ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن در ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺨﻢ ﮔﻨﺎه ﺑﮕﺬارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دروغ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻠﺐ و ﮐﻼهﺑﺮداري‪ -‬اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ُْ ُ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ِﺮﺳﻮل اﷲِ‪ :‬ﻳﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ل‬‫ﺎﻋﺻﻢ اﻷﺣﻮ ِل‪� ،‬ﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑﻦ ﺮﺳ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٥٢‬وﻋﻦ‬
‫ٌ َُ ْ ُ َُ ْ َْ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ َ َ ُ ََ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪� ،‬ﻔﺮ اﷲ لﻚ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ولﻚ«‪ .‬ﻗﺎل ﺎﻋﺻﻢ‪� :‬ﻘﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬أﺳﺘﻐﻔﺮ لﻚ رﺳﻮل اﷲِ‪‬؟‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.671 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2451 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪586‬‬
‫َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬ ‫ۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ‬
‫ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ َولﻚ‪� ،‬ﻢ ﺗﻼ ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ‪َ ﴿ :‬وٱستغفِ ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫ت﴾‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﺻﻢِ اﺣﻮل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﺮﺟِﺲ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﷲ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺗﻮ را«‪ .‬ﻋﺎﺻﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺮاي ﺗﻮ«‪ .‬آنﮔﺎه اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٩ :‬‬ ‫ت﴾‬‫﴿ َوٱستغ ِف ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫و ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪.‬‬
‫ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬إن مِﻤﺎ أد َرك اﻨﻟَّﺎس ﻣِﻦ ﺎﻠﻛ ِم‬‫ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُ‬
‫ِ‬ ‫اﻷﻧﺼﺎري‪‬‬ ‫‪ -١٨٥٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َْ َ َ ْ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﻨﻟُّﺒ َّﻮة ِ اﻷو�‪ :‬إذا ل ْﻢ �ﺴﺘﺢِ ﻓﺎﺻﻨﻊ ﻣﺎ ِﺷﺌﺖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﯿﺎ ﻧﺪاري‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺑﺪه«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎ در ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ را در ﮐﻨﺎر ﻧﺎم ﺧﻮد‬
‫ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ج َد ٱ َّ�ِ أن يُ ۡذ َك َر � َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َّ َّ َ َ َ َ‬
‫ِيها ٱ ۡس ُم ُهۥ َو َس َ ٰ‬
‫� ِ� خ َراب ِ َها﴾‬ ‫ٰ‬
‫﴿ومن أظلم مِمن منع م ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١١٤ :‬‬
‫و ﮐﯿﺴﺖ ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ از ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺮدن ﻧﺎمِ اﷲ )و ﻋﺒﺎدﺗﺶ( در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ‬اﷲ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺧﺮاب ﮐﺮدن آنﻫﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ؟‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2346 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3483 :‬‬
 ‫‪587‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫َ ُۡ‬
‫ِيها ب ِٱلغ ُد ّ ِو‬
‫َ‬ ‫� أَن تُ ۡر َ� َع َو�ُ ۡذ َك َر � َ‬
‫ِيها ٱ ۡس ُم ُهۥ � ُ َس ّب ِ ُح ُ�ۥ �‬ ‫﴿� ُ� ُيوت أَذ َِن ٱ َّ ُ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ال ‪ ٣٦‬رِجال � تل ِهي ِه ۡم ت ِ�ٰ َرة َو� َ� ۡي ٌع عن ذِك ِر ٱ� ِ﴾ ]اﻟﻨﻮر ‪[٣٧ ،٣٦ :‬‬ ‫وٱ�ص ِ‬
‫)اﯾﻦ ﭼﺮاغ و ﻧﻮرش( در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ)ﺳﺖ( ﮐﻪ اﷲ اﺟﺎزه داده ارج داده ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎﻣﺶ در آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﯾﺎد ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﯾﺎد اﷲ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺷﺮاﻓﺖ و اﺣﺘﺮام وﯾﮋهاي دارﻧﺪ و ﻣﺤﻞ ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ او ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن ﻣﺎل ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﯿﺮ و آﺑﺎداﻧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪،‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﺮج ﮐﺮدن ﻣﺎل‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﯿﺮ و آﺑﺎداﻧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن و ﻏﺬا دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﻣﺖ و آﺑﺎداﻧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺰاريِ ﮐﻼسﻫﺎ و ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎزار‪ ،‬ﺟﻮﻻنﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﺷﯿﻄﺎن در ﺑﺎزار ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺮﭼﻤﺶ را‬
‫ﺑﺮﻣﯽاﻓﺮازد و ﺑﺎ ﺷﮕﺮدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻣﺮدم را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﺤﻞ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در آن ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺗﻘﻠﺐ‪ ،‬دروغ‪،‬‬
‫ﻓﺮﯾﺐﮐﺎري و ﮐﻼهﺑﺮداري و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎزارﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎ در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﺣﺐ و ﺑﻐﺾ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و از اﺻﻮل ﻣﺎ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت را ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل ﻣﻮﺻﻮف اﺳﺖ؛ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آن ﺧﯿﺮ‬
‫و ﺻﻼح ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد و ﻫﻤﻪي ﺷﺮارتﻫﺎ و ﭘﻠﯿﺪيﻫﺎ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻧﺎﺧﻮش ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽآﻣﻮزﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮدي ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽرود ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎزار را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎن در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و در ﺑﺎزار‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼط زﻧﺎن و ﻣﺮدان روي ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﺨﻨﺎن و ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﺣﺮام ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﺮﺟِﺲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از وﻓﺎت‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪588‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﺑﺰرﮔﻮار درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺸﺮك اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﺣﯿﺎت‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاش ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٩ :‬‬ ‫ت﴾‬‫﴿ َوٱستغفِ ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫و ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪.‬‬
‫آﻣﺮزش ﯾﺎ ﻣﻐﻔﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺸﯿﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﻣﺮزش‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آنﻫﺎ؛ زﯾﺮا ﻣﻐﻔﺮت‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‬
‫»ﻏﻔﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ واژهي »ﻣﻐﻔﺮ« ﻫﻢﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ؛ ﻣﻐﻔﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻼهﺧﻮد ﯾﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮ را در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آن ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﯿﺮ ﯾﺎ ﺿﺮﺑﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َّ ُ َ ُ ْ َ‬
‫ﻰﻀ َ� ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎس ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬
‫� اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬أول ﻣﺎ �ﻘ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٨٥٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺪﻟ َﻣﺎء«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻲﻓ ِّ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺧﻮنﻫﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻮر‪َ ،‬وﺧﻠِﻖ‬
‫ٍ‬ ‫ﻧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ِ�‬ ‫ﺋ‬‫ﻼ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﺖ‬
‫ِ‬ ‫ِﻘ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺧ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻗﺎﻟ‬ ‫&‬ ‫ﺎﻋ�ﺸﺔ‬ ‫‪ -١٨٥٥‬وﻋﻦ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎر‪َ ،‬وﺧﻠِﻖ آدم مِﻤﺎ ُو ِﺻﻒ ﻟ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎر ٍج ﻣﻦ ﻧ ٍ‬
‫اﺠﻟﺎن ﻣِﻦ ﻣ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬از ﻧﻮر آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺟﻦﻫﺎ‪،‬‬
‫از ﺷﻌﻠﻪي آﺗﺶ؛ و آدم از ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺻﻒ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫ُ‬ ‫ﺎﻛن ُﺧﻠ ُﻖ ﻧَ ِّ‬
‫ﻲﺒ اﷲِ‪ ‬اﻟﻘ ْﺮآن‪] .‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ را در ﺿﻤﻦ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺖ‬ ‫‪ -١٨٥٦‬وﻋﻨﻬﺎ& ﻗﺎﻟ‬
‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺧﻼق ﭘﯿﺎﻣﺒ ِﺮ اﷲ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6533 ،3484) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1678 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2996 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.746 :‬‬
 ‫‪589‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺎءهُ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ َﻛﺮهَ‬
‫اﷲ ﻟ َِﻘ َ‬
‫أﺣ َّﺐ ُ‬ ‫َ‬
‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫أﺣ َّﺐ ﻟ َِﻘ َ‬
‫ﺎء‬
‫َ ْ َ‬
‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﷲ‬‫ا‬
‫َ ُ ُ‬
‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪:‬‬
‫َ ْ‬
‫ﺖ‬ ‫‪ -١٨٥٧‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُّ َ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ُ َُ ْ ُ‬ ‫ﻟ َِﻘ َ‬
‫ﻮت ‪ ،‬ﻓﻠﻜﻨﺎ ﻧ�ﺮه الﻤﻮت؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺎء اﷲِ ﻛ ِﺮه اﷲ ﻟ ِﻘﺎءه«‪� .‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬أ�ﺮاﻫِﻴﺔ الﻤ ِ‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫أﺣ َّﺐ ﻟ َِﻘ َ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ ْ َ َ ُ ِّ َ ْ َ‬ ‫َْ َ َ َ َ‬
‫ﺎء اﷲِ ﻓﺄﺣﺐ‬ ‫ﺮﺸ ﺑ ِ َﺮﻤﺣ ِﺔ اﷲِ َورِﺿ َﻮاﻧ ِ ِﻪ َوﺟﻨﺘِ ِﻪ‬ ‫�ﻦ الﻤﺆﻣِﻦ إذا �‬ ‫»ﻟيﺲ ﻛﺬل ِﻚ‪ ،‬وﻟ ِ‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫ﺮﺸ ﺑ َﻌﺬاب اﷲِ َو َﺳ َﺨ ِﻄ ِﻪ َﻛﺮهَ ﻟ َِﻘ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫إذا � ُ ِّ َ‬ ‫ُ َ‬
‫اﷲ ﻟ ِﻘﺎءهُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﺎء اﷲِ و� ِﺮه‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﷲ ﻟ ِﻘﺎءهُ‪ ،‬و�ن الﺎﻜﻓ ِﺮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ دوﺳﺖدار دﯾﺪارِ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﷲ ﻧﯿﺰ دﯾﺪارش را دوﺳﺖ دارد؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﻼﻗﺎت‪ ‬اﷲ را دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮرﺗﺎن دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﺮگ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﺮگ را دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﻮﻣﻦ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺪ‬
‫رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮدي و ﺑﻬﺸﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻼﻗﺎت اﷲ را دوﺳﺖ دارد؛ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ ﻧﯿﺰ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد‪ .‬و ﮐﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﺒﺮِ ﺧﻔﺖﺑﺎرِ ﻋﺬاب و‬
‫ﺧﺸﻢِ اﻟﻬﯽ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﺪار اﷲ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽدارد و اﷲ ﻧﯿﺰ دﯾﺪارش را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي ﺧﻮنﻫﺎﺳﺖ«‪ .‬آري؛ اﷲ‪ ‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در آن روز ﻗﻀﺎوت و ﺣﺴﺎبﺑﺮﺳﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺣﺴﺎبرﺳﯽ او‪ ،‬ﺧﺎرج از‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﺎرج از ﻟﻄﻒ و ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ذرهاي ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺣﺴﺎبرﺳﯽ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪاي ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪ :‬ﯾﺎ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﯾﺎ از روي ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري؛ اﻣﺎ ﻗﻀﺎوت اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻋﺪل و‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﻖّ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮرد از ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ درﺑﺎرهي‬
‫آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ اوﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر و ﭘﯿﺮوز اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎم و زﯾﺎنﮐﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺗﺒﺎه‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2684 :‬؛ ]و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6507 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪590‬‬

‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﻫﯿﭻ ﺑﺎزدارﻧﺪهاي ﺑﺮاي‬
‫دوري از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ٓ ۡ َ‬ ‫لصلَ ٰوةَ َ� ۡن َ ٰ‬
‫� َع ِن ٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنك ِر﴾‬ ‫﴿ َوأَقِم ٱ َّ‬
‫لصلَ ٰوةَ ۖ إ َّن ٱ َّ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٥ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﺧﻮنﻫﺎﺳﺖ؛ و ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي اﻣﻮال و آﺑﺮوي ﻣﺮدم ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺘﻞ در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد‪ -‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﻗﺼﺎص‪ -،‬ﺑﻪﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺣﻖ اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻗﺘﻠﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮرد از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﺎﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻀﺎوت و ﺣﺴﺎبرﺳﯽِ اﷲ‪ ‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن روز ﻫﺮ ﻣﻈﻠﻮم و ﺳﺘﻢدﯾﺪهاي ﺑﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺪ؛‬
‫ﻣﺜﻼً آنﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺴﯽ را ﮐﺮده ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺗﻬﻤﺖ زده و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰِد ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و از ﮐﺮدهي ﺧﻮﯾﺶ اﻇﻬﺎر ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ ﮐﻪ در ﺣﻘّﺖ‬
‫ﺑﺪ ﮐﺮدهام و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺻﺎﺣﺐِ ﺣﻖ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد؛‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ ﺗﻮﺑﻪي راﺳﺘﯿﻨﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺣﻖّ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ را ادا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺑﻮده و ﺷﻤﺎ ﻃﻠﺒﺶ را‬
‫اﻧﮑﺎر ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه و ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ؛ ﺣﺎل ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ ﺗﺎ رﺿﺎﯾﺘﺶ را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ او راﺿﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺴﺎب ﻣﻦ و‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ«‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ واﻗﻌﺎً در ﺗﻮﺑﻪي ﺧﻮد ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺣﻖ را راﺿﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻤﺎ در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ ﻣﻌﺎدل ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮد را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎﻫﺘﺎن ﺳﺒﮏﺗﺮ ﮔﺮدد و اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ از ﮔﺮدن ﺷﻤﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺒﺮ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬از ﻧﻮر آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ«؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﻧﺪ و از اﷲ‪‬‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺳﺮ ﻧﻤﯽﭘﯿﭽﻨﺪ و ﺑﺪون ﺧﺴﺘﮕﯽ و درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »ﺟﻦﻫﺎ‪ ،‬از ﺷﻌﻠﻪي آﺗﺶ‬
 ‫‪591‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ« و اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻦﻫﺎ از ﺗﺒﺎر اﺑﻠﯿﺲ ﯾﺎ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺑﺰرگ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﺮاي آدم‪ ‬ﺳﺠﺪه‬
‫ِ� ‪] ﴾٧٦‬ص ‪[٧٦ :‬‬ ‫ط‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫ۥ‬‫ه‬‫ﻧﮑﺮد و ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬قَ َال َ�نَا ۠ َخ ۡ�‪ّ ٞ‬م ِۡن ُه َخلَ ۡق َت� مِن نَّار َو َخلَ ۡق َت ُ‬
‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬اﺑﻠﯿﺲ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از آدم ﺑﻬﺘﺮم؛ ﻣﺮا از آﺗﺶ و او را از ﮔ‪‬ﻞ آﻓﺮﯾﺪهاي«‪ .‬آري؛‬
‫ﻫﻤﻪي ﺟﻦﻫﺎ از آﺗﺶ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﯽِ‬
‫ﺿﺮﺑﻪ زدن ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و آﺳﯿﺐ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ در ﺷﺐﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد و‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺟﺮأت ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫»و آدم از ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺻﻒ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ﺧﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﮔﻞ ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﺸﮑﯿﺪ؛ ﻟﺬا آدم از ﮔﻞِ ﺧﺸﮑﯿﺪه ﺧﻠﻖ ﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ً ُۡ‬
‫ى ‪] ﴾٥٥‬ﻃﻪ‪[٥٥ :‬‬‫﴿مِنها خلق�ٰ�م و�ِيها نعِيد�م ومِنها �رج�م تارة أخ َر ٰ‬
‫ِ‬
‫ﺷﻤﺎ را از زﻣﯿﻦ آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ و دوﺑﺎره ﺷﻤﺎ را از آن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﺧﻼق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ آراﺳﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﻫﺮﭼﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ آن اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد و از آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺎز ﻣﯿﺪاﺷﺖ‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ ﭼﻪ در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و ﭼﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ اﺧﻼق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آراﺳﺘﻪ ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ آراﺳﺘﻪ‬
‫ﺳﺎزﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ دوﺳﺖدار دﯾﺪارِ اﷲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻧﯿﺰ دﯾﺪارش را دوﺳﺖ دارد؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﻼﻗﺎت‪ ‬اﷲ را دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮرﺗﺎن‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﺮگ را دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﻣﻮﻣﻦ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺪ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮدي و ﺑﻬﺸﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻼﻗﺎت اﷲ را‬
‫دوﺳﺖ دارد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ ﻧﯿﺰ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد‪ .‬و ﮐﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﺒﺮِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪592‬‬

‫ﺧﻔﺖﺑﺎرِ ﻋﺬاب و ﺧﺸﻢِ اﻟﻬﯽ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﺪار اﷲ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽدارد و اﷲ ﻧﯿﺰ‬
‫دﯾﺪارش را دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪ .‬ﮐﺎﻓﺮ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﻟﺬا روﺣﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﮑﺮش را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزد‬
‫و دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﮐﺎﻟﺒﺪش ﺟﺪا ﺷﻮد و ﭼﻮن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺟﺎن دادن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬
‫روحِ او را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦﺧﺎﻃﺮ روح وي ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﺎﻧﻨ ‪‬ﺪ‬
‫ﭘﺸﻢ ﺧﯿﺴﯽ ﮐﻪ آنرا از ﺳﯿﺦ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ۡ َ َۡ َ َ ُ َ ُ ْٓ َۡ ۡ َ ۡ ُ ْٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ َول َ ۡو تَ َر ٰٓ‬
‫ت وٱلم ٰٓ‬
‫��ِكة باسِطوا �يدِي ِهم أخ ِرجوا‬ ‫ت ٱلمو ِ‬‫ى إِذِ ٱل�ٰل ُِمون ِ� � َم َ� ٰ ِ‬
‫َ ُ ُ ۡ َ ُ ُ َ َ َ َّ َ ۡ َ ۡ‬ ‫اب ٱل ۡ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ ُ َۡۡ َ ُۡ‬
‫� َز ۡو َن َع َذ َ‬
‫� ٱ�َ ّ ِق‬ ‫ون بِما كنتم �قولون � ٱ�ِ �‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫أنفس�مۖ ٱ�وم‬
‫َ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َٰ َ ۡ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٩٣ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٩٣‬‬ ‫و�نتم �ن ءا�تِهِۦ �ستك ِ‬
‫و ﭼﻮن ﺳﺘﻢﮐﺎران را در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻣﺮگ ﺑﺒﯿﻨﯽ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را )ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﺎن(‬
‫ﮔﺸﻮده‪) ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (:‬ﺟﺎن ﺑِﮑَﻨﯿﺪ؛ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﺪ و ﺑﺪان‬
‫ﺳﺒﺒﺐ ﮐﻪ از ﺗﺼﺪﯾﻖ آﯾﺎﺗﺶ ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺬاب ﺧﻮارﮐﻨﻨﺪهاي ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮدن‪ ،‬ﺟﺎن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﻣﮋدهي ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻮﯾﺪ دوزخ را ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎن دﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺮگ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎن ﺑِﮑَﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺬاب ﺧﻮارﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬در زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺸـﺎن و ﻫﻤـﯿﻦﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮﻣﻦ دوﺳﺖدار ﻣﻼﻗﺎت ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬اﷲ‪ ‬و‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ را دوﺳﺖ دارد و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﯽﮐﺮاﻧﺶ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﻮﯾﺪ‪ ‬رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮدي و ﺑﻬﺸﺖ‪ ‬اﷲ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ را ﺟﺰو ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن دﯾﺪارت ﻗﺮار ﺑﺪه و ﺧﺎﺗﻤﻪي ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﮕﺮدان؛‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ ُّ ُ ْ َ ً َ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ﺑﻨﺖ ُﺣ َ ٍّ‬ ‫َ َ ْ ُ ِّ ُ ْ َ َ َّ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻣﻌﺘﻜِﻔﺎ ‪،‬ﻓﺄﺗيﺘﻪ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺎﻛن‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻗﺎﻟ‬ ‫&‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫‪ -١٨٥٨‬و�ﻦ أم الﻤﺆﻣِﻨِ� ﺻ ِﻔﻴ‬
‫َْ‬ ‫ﺟﻼن ﻣ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ ُ َ ْ ً َ َ َّ ْ ُ ُ ُ َّ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫َ‬
‫ﺎر‪،$‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫اﻷﻧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ِﺒ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻴﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﻲﻌ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫أزوره ﻴﻟﻼ‪ ،‬ﻓﺤﺪ�ﺘﻪ �ﻢ �ﻤﺖ ﻷ�ﻘﻠِﺐ �ﻘﺎم‬
‫ُْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َّ َ َ َّ ُ ْ ُ ُ َ ٍّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫أﺮﺳﺎﻋ‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻰﻠﻋ رِﺳﻠِﻜﻤﺎ‪ ،‬إ�ﻬﺎ ﺻ ِﻔﻴﺔ ﺑِﻨﺖ ﺣي« �ﻘﺎﻻ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ‬
‫ْ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ﻓﻠ َّﻤﺎ َرأﻳَﺎ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬
 ‫‪593‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ِّ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َْ‬
‫� َﺮى َّ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟ ِم‪َ ،‬و�� ﺧ ِﺸﻴﺖ أن �ﻘﺬِف ِﻲﻓ‬ ‫ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬إن الﺸﻴﻄﺎن � ِﺮي ﻣِﻦ اﺑ ِﻦ آدم‬
‫ُ ُ ُ َ َ ًّ َ َ َ َ ْ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺷا‪ -‬أ ْو ﻗﺎل‪ :‬ﺷيﺌﺎ‪] .«-‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻗﻠﻮ�ِ�ﻤﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣ‪‬ﯿ‪‬ﯽ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬در ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﻣﻌﺘﮑﻒ‬
‫ﺑﻮد؛ ﺷﺒﯽ ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ رﻓﺘﻢ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﺮوم؛‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﺪرﻗﻪ ﮐﻨﺪ‪ -‬و ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ آﻣﺪ‪ .-‬دو ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪$‬‬
‫از آنﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ او ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣ‪‬ﯿ‪‬ﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آن دو‪ -‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اي رﺳﻮلﺧﺪا! )اﯾﻦ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﯽﺳﺖ؟( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻮن در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻣﻦ ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺷﯿﻄﺎن در دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﮔﻤﺎنِ‬
‫ﺑﺪي اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ -:‬در دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﭼﯿﺰي آورده ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ ََ َ ُ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫َّ َ ْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َْ ْ‬
‫ﻮل اﷲِ‪‬‬ ‫‪ -١٨٥٩‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ اﻟﻔﻀﻞ اﻟﻌﺒﺎس ﺑ ِﻦ ﻋﺒ ِﺪ الﻤﻄﻠِﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺷ ِﻬﺪت ﻣﻊ رﺳ ِ‬
‫ََْ َُ ُْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ َْ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ َ ُ َْ ََ ْ ُ‬
‫ﺎرﻗﻪ ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻔ‬‫�‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫ِﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫ﻋ‬ ‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎرث‬
‫ِ‬ ‫اﺤﻟ‬ ‫ﻳﻮم ﺣﻨ�‪ ،‬ﻓﻠ ِﺰﻣﺖ أﻧﺎ وأﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن �ﻦ‬
‫ُ ْ ُ َ َ ُ ْ ُ َ َّ ُ ْ ُ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ﺮﺸ�ﻮن‪َ ،‬و� الﻤﺴﻠِﻤﻮن‬ ‫ورﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻰﻠﻋ �ﻐﻠ ٍﺔ ﻪﻟ �ﻴﻀﺎء‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ اﺘﻟﻰﻘ الﻤﺴﻠِﻤﻮن والﻤ ِ‬
‫ٌ َ َْ َ َ ُ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ُ َ ُ َّ‬ ‫ُْ َ ََ َ َ ُ ُ‬
‫ﻮل‬‫ﺎم �ﻐﻠ ِﺔ رﺳ ِ‬ ‫ﺎر‪ ،‬وأﻧﺎ آﺧِﺬ ﺑِﻠِﺠ ِ‬ ‫ﻣﺪﺑِﺮ�ِﻦ‪� ،‬ﻄ ِﻔﻖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﺮﻛﺾ �ﻐﻠﺘﻪ ﻗ ِﺒﻞ الﻜﻔ ِ‬
‫ُ ُّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ٌ َ َ ُ‬
‫ﻮل اﷲِ‪.‬‬ ‫ﺮﺴع‪ ،‬وأﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن آﺧِﺬ ﺑ ِ ِﺮ� ِب رﺳ ِ‬ ‫اﷲِ‪ ‬أ�ﻔﻬﺎ إرادة أن ﻻ � ِ‬
‫ََ َ َ ُ ً‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫ْ َ َ َّ ُ‬ ‫ْ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲ‪» :‬أي �ﺒﺎس‪ ،‬ﻧﺎدِ أﺻﺤﺎب الﺴﻤ َﺮة ِ«‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻌﺒﺎس‪ -‬و�ن رﺟﻼ‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ْ ْ َ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ ِّ ً َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ‬
‫ِ� ﺳ ِﻤﻌﻮا ﺻ ْﻮ ِ�‬ ‫ﺻﻴﺘﺎ‪� -‬ﻘﻠﺖ ﺑِﺄﻰﻠﻋ ﺻ ْﻮ ِ�‪ :‬أ� َﻦ أﺻﺤﺎب الﺴﻤ َﺮة ِ‪ ،‬ﻓ َﻮا�ِ ﻟﻜﺄن �ﻄﻔﺘﻬ ْﻢ ﺣ‬
‫َ َ َّ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َ ُ َّ ُ َ َّ ْ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ ََ ََ َْ َ َ‬
‫�ﻄﻔﺔ اﺒﻟﻘ ِﺮ ﻰﻠﻋ أوﻻدِﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ ﺒﻟﻴﻚ ﻳﺎ ﺒﻟﻴﻚ‪ ،‬ﻓﺎ�ﺘﺘﻠﻮا ﻫﻢ والﻜﻔﺎر‪ ،‬واﺪﻟﻋﻮة ﻲﻓ‬
‫َ‬
‫ث‬ ‫ﺎر ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ ﺑَ� َ‬
‫اﺤﻟ‬
‫َّ ْ َ ُ َ َ‬
‫ة‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋ‬ ‫اﺪﻟ‬ ‫ت‬ ‫ﺮﺸ اﻷﻧْ َﺼﺎر‪َّ �ُ ،‬ﻢ ﻗَ ُ َ‬
‫ﺮﺼ‬ ‫ﺮﺸ اﻷﻧْ َﺼﺎر‪ ،‬ﻳَﺎ َﻣ ْﻌ َ َ‬‫ﻮن‪ :‬ﻳَﺎ َﻣ ْﻌ َ َ‬ ‫ْ َ َُ ُ َ‬
‫ﺎر �ﻘﻮل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻷﻧﺼ ِ‬
‫َ َْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ََ‬ ‫َْ َ َََ َ َ ُ ُ‬ ‫ْ‬
‫ﺎو ِل ﻋﻠﻴﻬﺎ إﻰﻟ ﻗ ِﺘﺎل ِِﻬﻢ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻫﺬا‬ ‫ﺑ ِﻦ اﺨﻟﺰر ِج ‪� ،‬ﻨﻈﺮ رﺳﻮل ا َﷲِ‪ ‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ �ﻐﻠﺘِ ِﻪ ﺎﻛلﻤﺘﻄ ِ‬
‫ُ َ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ َّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ‬
‫ﺎت ﻓ َﺮ� ﺑ ِ ِﻬﻦ ُوﺟﻮهَ الﻜﻔﺎرِ ‪َّ �،‬ﻢ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫� الﻮﻃِيﺲ«‪� ،‬ﻢ أﺧﺬ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺣﺼﻴ ٍ‬ ‫ﺣِ� ﺣ ِ‬
‫َ ُ َ َّ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ََ ََْ‬ ‫ََ َْ ُ ُْ ُ َ َ‬ ‫ْ َ َ ُ َ َ ِّ ُ َ َّ‬
‫»ا�ﻬﺰمﻮا ورب �ﻤ ٍﺪ«‪ ،‬ﻓﺬﻫﺒﺖ أ�ﻈﺮ ﻓﺈذا اﻟ ِﻘﺘﺎل ﻰﻠﻋ ﻫﻴئﺘِ ِﻪ �ِﻴﻤﺎ أرى‪ ،‬ﻓﻮا�ِ ﻣﺎ ﻫﻮ إﻻ أن‬
‫َ َ ْ ُ َ َ َّ ُ ْ َ ً َ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ ً‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َرﻣﺎﻫ ْﻢ ِﺤﺑَﺼﻴﺎﺗ ِ ِﻪ‪� ،‬ﻤﺎ ِزﻟﺖ أرى ﺣﺪﻫﻢ ﻠﻛِﻴﻼ وأمﺮﻫﻢ ﻣﺪﺑِﺮا‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2035 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2175 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1775 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪594‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺟﻨﮓ‬

‫ﺣﻨﯿﻦ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻢ؛ ﻣﻦ و اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻫﻤﻮاره در ﮐﻨﺎر‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ و از اﯾﺸﺎن ﺟﺪا ﻧﻤﯽﺷﺪﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ اﺳﺘﺮ ﺳﻔﯿﺪ ﺧﻮد ﺳﻮار‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن روﯾﺎروي ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ -‬ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و‪ -‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎﻃﺮش را ﺑﻪﺳﻮي ﮐﻔﺎر ﻣﯽراﻧﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬اﻓﺴﺎر ﻗﺎﻃ ِﺮ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﻮدم ﺗﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﮕﯿﺮد؛ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻧﯿﺰ رﮐﺎب‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺎس! اﺻﺤﺎب ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺮه را ﺻﺪا ﺑﺰن«‪ .‬ﻋﺒﺎس‪ -‬ﮐﻪ ﺻﺪاي‬
‫ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺖ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآوردم‪ :‬اﺻﺤﺎب ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺮه ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ؟ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺻﺪاﯾﻢ را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎوي ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻟﺒﯿﮏ‪ ،‬ﻟﺒﯿﮏ؛ و ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎر‪ #‬ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآورده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي ﮔﺮوه اﻧﺼﺎر! اي ﮔﺮوه اﻧﺼﺎر!‪ -‬و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺪاري و ﯾﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .-‬آنﮔﺎه اﯾﻦ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺑﻨﯽﺣﺎرث ﺑﻦ‬
‫ﺧﺰرج ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺘﺮش‪ ،‬ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﮑﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻨﮏ ﺗﻨﻮر ﺟﻨﮓ داغ ﺷﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻨﺪ ﺳﻨﮓرﯾﺰه‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎﻓﺮان ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮاي وارﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﺟﻨﮓ رﻓﺘﻢ و دﯾﺪم ﮐﻪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺗﻨﻮر ﺟﻨﮓ‬
‫داغ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻨﮓرﯾﺰهﻫﺎ را ﺑﻪﺳﻮي ﮐﻔﺎر ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد‪،‬‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﺗﻮاﻧﺸﺎن را از دﺳﺖ دادﻧﺪ و رو ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣ‪‬ﯿﯽ&‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﮑﻒ ﺑﻮد و ﻣﻦ ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ رﻓﺘﻢ«‪.‬‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﻓﻘﻂ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن درﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺎهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر در ﻣﺎه ﺷﻮال‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي اﻋﺘﮑﺎف رﻣﻀﺎن‪،‬‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا در آن ﺳﺎل ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ اﻋﺘﮑﺎف در ﻏﯿﺮرﻣﻀﺎن را ﻣﺸﺮوع ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ؛ اﻋﺘﮑﺎف ﺑﺮاي ﮐﺴﺐِ‬
‫ﺷﺐ ﻗﺪر و ﻗﯿﺎم و ﺷﺐزﻧﺪهداري در اﯾﻦ ﺷﺐ ﻣﺒﺎرك اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﺳﺎل دﻫﻪي‬
 ‫‪595‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫اﺧﯿﺮ رﻣﻀﺎن را در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﺐ ﻗﺪر‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﺳﭙﺲ دﻫﻪي ﻣﯿﺎﻧﯽِ‬
‫رﻣﻀﺎن را اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮد و ﭼﻮن ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر در دﻫﻪي آﺧ‪‬ﺮ رﻣﻀﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن را از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ آن‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف در ﻏﯿﺮرﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ‪ ‬اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻧﺬر ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺷﺐ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺬر ﺧﻮد را ادا ﮐﻦ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف در‬
‫ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ درﺑﺎرهي اداي ﻧﺬر اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺬر اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اداي ﻧﺬر ﺧﻮد ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮﯾﺶ را ادا‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف در رﻣﻀﺎن و در دهي اﺧﯿﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻠﻮت ﮔﺰﯾﺪن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف در‬
‫ﻏﯿﺮرﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد و اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ »اﻧﺴﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﻣﺎﻧﺪنِ ﺧﻮد در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﺘﮑﺎﻓﯽ را ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﻣﻘﺮر ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎرِ ﺧﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎ ﮐﺮدار ﺧﻮﯾﺶ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن‬
‫را در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﺐ ﻗﺪر ﺑﻪاﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣ‪‬ﯿ‪‬ﯽ&‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬در ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﻣﻌﺘﮑﻒ ﺑﻮد؛ ﺷﺒﯽ ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ رﻓﺘﻢ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﺮوم؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﺪرﻗﻪ ﮐﻨﺪ‪ -‬و‬
‫ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ آﻣﺪ‪ .-‬دو ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ $‬از آنﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را‬
‫دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ او ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣ‪‬ﯿ‪‬ﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آن دو‪ -‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اي رﺳﻮلﺧﺪا! )اﯾﻦ ﭼﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﯽﺳﺖ؟( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﺎﻧﺪ ﺧﻮن در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ﻣﻦ ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺷﯿﻄﺎن در دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﮔﻤﺎنِ ﺑﺪي اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ -:‬در‬
‫دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﭼﯿﺰي آورده ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪596‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺧﻮشرﻓﺘﺎريِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﻫﻢ از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﯾﺪنِ ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮد ﮐﻪ در اﻋﺘﮑﺎف اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮود و اﯾﻦ‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻟﺬت‬
‫ﺑﺠﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﺷﺪن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ در ﺣﺎلِ اﻋﺘﮑﺎف ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده و از‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرود‪ ،‬او را‬
‫ﺑﺪرﻗﻪ ﮐﻨﺪ و ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﺑﺎ او ﺑﺮود؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺷﺐ ﯾﺎ در ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﻗﺒﺖ از آﻧﺎن‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻤﺎنﻫﺎ و‬
‫ﺧﯿﺎلﻫﺎي ﺑﺪ را از دلﻫﺎ زدود؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ زﻣﺎن اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺪﮔﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ و زﻣﯿﻨﻪي‬
‫ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽاش را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎزﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« از روي ﺗﻌﺠﺐ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ آن دو ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ $‬از روي‬
‫ﺗﻌﺠﺐ »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺗﺄﯾﯿﺪﺷﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺷﻔﻘﺖ و دلﺳﻮزي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺪيﻫﺎ را از اﻣﺘﺶ دور ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دوم ﮐﻪ راوياش ﻋﺒﺎس‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ درﺑﺎرهي ﻣﺎﺟﺮاي ﺣﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﯿﻦ ﻧﺎم ﻣﮑﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آنﺟﺎ ﺑﺎ ﻃﺎﯾﻔﻪي "ﺛﻘﯿﻒ" ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫ﻣﮑﻪ را در رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﻓﺘﺢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ دوازدهﻫﺰار رزﻣﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺛﻘﯿﻔﯿﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬دهﻫﺰار ﻧﻔﺮ از اﯾﻦ ﺳﭙﺎه‪ ،‬از ﻣﺪﯾﻨﻪ و اﻃﺮاﻓﺶ آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و دوﻫﺰار ﻧﻔﺮ از اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎر ﻧﯿﺮوﻫﺎي دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺳﻪﻫﺰار‬
‫و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺜﺮت و ﻓﺮاواﻧﯽ ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﻢﺑﻮد ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺨﻮرﯾﻢ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻧﺼﺮت و ﭘﯿﺮوزي ﻓﻘﻂ از ﺳﻮي اوﺳﺖ و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ و‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽِ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻨﮓ را رﻗﻢ ﻧﻤﯽزﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻘﺪﯾﺮِ اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺛﻘﯿﻔﯿﺎن‪،‬‬
 ‫‪597‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم وارد وادي ﺣﻨﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ و آنﺟﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﻦ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻤﺎم درهﻫﺎ‬
‫و ﺗﻨﮕﻪﻫﺎي ﺣﻨﯿﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ از ﮐﻤﯿﻦ دﺷﻤﻦ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﯿﺪهدم ﺑﻪ‬
‫ﺣﻨﯿﻦ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪي ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮاﻧﻪي دﺷﻤﻦ روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ از آن ﻟﺸﮑﺮ دوازدهﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ در ﮐﻨﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ َ َََۡ ُ َۡ ۡ ۡ َ َۡ ُ ۡ َ َُۡ ُ ََ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َّ ُ‬
‫�ت� ۡم فل ۡم‬ ‫� إِذ أعجبت�م ك‬ ‫﴿لقد ن��م ٱ� ِ� مواطِن كثِ��ٖ و�وم حن ٍ‬
‫�ن ‪﴾٢٥‬‬ ‫� ُم ٱ ۡ�َ� ُض ب َما َر ُح َب ۡ‬
‫ت ُ� َّم َو َّ ۡ� ُتم ُّم ۡدبر َ‬ ‫ُ ۡ َ ُ ۡ َ ۡٗ َ َ َ ۡ َ َۡ ُ‬
‫�غ ِن عن�م ش�ٔا وضاقت علي‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٥ :‬‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را در ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ و )ﺑﻪوﯾﮋه( در روز ﺣﻨﯿﻦ ﯾﺎري داده اﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﺜﺮت‬
‫و ﻓﺮاواﻧﯽِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻐﺮورﺗﺎن ﮐﺮد؛ وﻟﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﻤﺎ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آنﻫﻤﻪ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ )در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد( ﭘﺸﺖ)ﺑﻪ دﺷﻤﻦ(ﮐﺮده‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﮐﻪ ﺷﺠﺎﻋﺘﯽ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ داﺷﺖ و ﻣﺮد ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي و اﻗﺪام در‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻪﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺎﻃﺮش را ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻦ راﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬أﻧَﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ ﻻ ﻛ ِﺬب‪،‬‬ ‫ِ‬
‫أَﻧَﺎ ْا� ُﻦ َ�ﺒْﺪال ْ ُﻤ َّﻄﻠ ْ‬
‫ﺐ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم و اﯾﻦ‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﻦ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺒﺎس‪ ‬ﮐﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻋﺒﺎس! اﺻﺤﺎب ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺮه را ﺻﺪا ﺑﺰن« ﺗﺎ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪" .‬ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺮه" ﻫﻤﺎن درﺧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ در زﯾﺮِ آن از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮار ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ در‬
‫ﺣﻨﯿﻦ ﮐﻪ ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﮐﺮده‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻋﺒﺎس‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎمِ ﯾﺎران ﺳﻤﺮه ﺻﺪا زد ﺗﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﯾﺎدآوري ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ َ ِ َ َّ ُ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ُ َ َ َ ۡ َ َّ‬
‫لش َ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[١٨ :‬‬ ‫ج َرة ِ﴾‬ ‫﴿لقد ر� ٱ� ع ِن ٱلمؤ ِمن ِ� إِذ �بايِعونك �ت ٱ‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬راﺿﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4316 ،4315 ،3042 ،2930 ،2874 ،2864) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1776 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪598‬‬
‫َ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از آنﻫﺎ اﻋﻼم رﺿﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ‬
‫َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ٌ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫ﺖ الﺸ َﺠ َﺮ ِة«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺖ‬ ‫ﻳﺪﺧﻞ اﻨﻟﺎر أﺣﺪ ِمﻤﻦ ﺑﺎ�ﻊ ﺤﺗ‬
‫ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وارد دوزخ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﺻﺤﺎب‬
‫ﺳﻤﺮه ﺑﻪ دوزخ ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺒﺎس‪ ‬آﻧﺎن را ﺻﺪا زد و ﻫﻤﻪ ﻟﺒﯿﮏﮔﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣ‪‬ﺸﺘﯽ رﯾﮓ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ روي ﮐﻔﺎر ﭘﺎﺷﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ«؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ورق ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺛﻘﯿﻒ‬
‫ﺗﻦ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ داد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻨﺎﯾﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮوزي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن را ﯾﺎري ﻓﺮﻣﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻧﺼﺮت و ﭘﯿﺮوزي ﻓﻘﻂ از ﺳﻮي اوﺳﺖ و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ و‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽِ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻨﮓ را رﻗﻢ ﻧﻤﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َۡ‬ ‫� ُ� ُم ٱ َّ ُ‬ ‫﴿لَ َق ۡد نَ َ َ‬
‫� إِذ أعجبت�م ك�ت�م فلم‬ ‫ٍ‬ ‫ن‬ ‫ح‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫�‬‫و‬ ‫ٖ‬ ‫�‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ث‬ ‫ك‬ ‫ِن‬ ‫ط‬ ‫ا‬‫و‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫َ‬
‫�ن ‪٢٥‬‬ ‫� ُم ٱ ۡ�� ُض ب َما َرحبت � َّم َو ۡ�تم مدبر َ‬
‫ۡ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ۡ َ ُ ۡ َ ۡٗ َ َ َ ۡ َ َۡ ُ‬
‫�غ ِن عن�م ش�ٔا وضاقت علي‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ٗ َّ َ َ‬
‫نزل ُج ُنودا ل ۡم ت َر ۡوها‬
‫َ ََ ُۡ ۡ َ َ ََ‬
‫و�ِۦ و� ٱلمؤ ِمن ِ� وأ‬ ‫� َر ُس ِ‬‫� َسكِينَ َت ُهۥ َ َ ٰ‬ ‫نز َل ٱ َّ ُ‬ ‫ُ� َّم أَ َ‬
‫َ َ‬ ‫وب ٱ َّ ُ‬‫�ن ‪َّ �ُ ٢٦‬م َ� ُت ُ‬ ‫َ َ َّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ٰ َ َ َ ٓ ُ ۡ َ‬
‫� ِم ۢن َ� ۡع ِد � ٰل ِك‬ ‫� ٰ ِفر َ‬
‫ِ‬ ‫وعذب ٱ�ِين �فر ۚوا و�ل ِك جزاء ٱل‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٧ ،٢٥ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٢٧‬‬ ‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫� َمن � َ َشا ٓ ُء َوٱ َّ ُ‬
‫ۗ‬ ‫َ َٰ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را در ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ و )ﺑﻪوﯾﮋه( در روز ﺣﻨﯿﻦ ﯾﺎري داده اﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﺜﺮت‬
‫و ﻓﺮاواﻧﯽِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻐﺮورﺗﺎن ﮐﺮد؛ وﻟﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﻤﺎ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آنﻫﻤﻪ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ )در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد( ﭘﺸﺖ)ﺑﻪ دﺷﻤﻦ(ﮐﺮده‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه اﷲ آراﻣﺶ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش و ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺎزل ﮐﺮد و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ‬
‫آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽدﯾﺪﯾﺪ و ﮐﺎﻓﺮان را ﻋﺬاب ﻧﻤﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺰاي ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﺲ از آن ﻓﺮار‪،‬‬
‫اﷲ ﺗﻮﺑﻪي ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬و اﷲ‪ ،‬آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارش ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫َ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺷﺘﺎﻓﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﺳﺘﺮش را ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻦ ﻣﯽراﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻧَﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪3860 :‬؛ و ﺳﻨﻦ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪4653 :‬؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﮑﺒﺮي‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ .11508‬اﻣﺎم آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪599‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻻ َﻛﺬ ْب‪ ،‬أَﻧَﺎ ْا� ُﻦ َ�ﺒْﺪال ْ ُﻤ َّﻄﻠ ْ‬
‫ﺐ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم و اﯾﻦ‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ؛‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬و‬
‫ﻫﻮش و ﺧ‪‬ﺮَد ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖﻫﺎي ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرد؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻐﺮور‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮔﺮدد و آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ذﮐﺎوت ﺧﻮد ﻓﺮﯾﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﯽ و‬
‫ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﻣﺸﻮ و ﻫﻤﻮاره از اﷲ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه و ﺗﻮﮐﻞ‬
‫و اﻋﺘﻤﺎدت ﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﻪ اﷲ واﮔﺬار ﮐﻦ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺖ را ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺴﭙﺎر ﺗﺎ ﺑﻪ اﻫﺪاﻓﺖ ﺑﺮﺳﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ اﺳﺘﺮ ﯾﺎ ﻗﺎﻃﺮ اﺳﺖ؛ ﻗﺎﻃﺮ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﺟﻔﺖﮔﯿﺮي اﻻغ ﻧﺮ ﺑﺎ اﺳﺐ ﻣﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻗﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺣﺮامﮔﻮﺷﺖ اﺳﺖ و ﺣ‪‬ﮑﻢ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮﺑﻪ را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮش ﭘﺎك اﺳﺖ و ادرار و ﻣﺪﻓﻮش ﻧﺠﺲ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﻗﺎﻃﺮ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ اﺳﺘﺮ ﺳﻮار ﺷﺪ و‬
‫اﺳﺘﺮي ﮐﻪ ﺳﻮاري دﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﻪﺑﺴﺎ در اﺛﺮ ﺑﺎران‪ ،‬ﺧﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ دﺳﺖ‬
‫زدن ﺑﻪ او اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻗﺎﻃﺮ ﭘﺮﻫﯿﺰ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﭘﺎك ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن اﻧﮕﯿﺰه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺒﺎس‪ ‬ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! اي ﺻﺤﺎﺑﻪ! ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺻﺤﺎب ﺳﻤﺮه‬
‫ﺻﺪا زد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﺪا ﺑﯿﻌﺘﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺖ ﺳﻤﺮه ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﺮوه ﮐﻢﺗﺮ را ﺑﺮ ﮔﺮوه‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮔﺮوه ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺮﺣﻖ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎر‬
‫ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ از ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﻓﺮﺟﺎمِ ﻧﯿﮑﻮ از آنِ‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻌﺪاد ﻓﺮاوان ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺨﻮرﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪600‬‬
‫﴿إ َّن ٱ ۡل َ� ٰقِ َب َة ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬
‫� ‪﴾٤٩‬‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٩ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﯿﮏ ازآنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ََُْ‬ ‫َّ َ َ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻃﻴ ٌﺐ ﻻ �ﻘﺒﻞ‬ ‫‪ -١٨٦٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪��» :‬ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬إن‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� ﺑ َﻤﺎ َأ َم َﺮ ﺑﻪ ال ْ ُﻤ ْﺮ َﺳﻠ َ‬ ‫ﺎﻰﻟ َأ َم َﺮ ال ْ ُﻤﺆﻣﻨ َ‬
‫َّ َ ِّ ً َّ َ َ َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ ُّلر ُسل‬ ‫ﻓﻘﺎل ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ٰٓ ﴿ :‬‬ ‫ِ�؛‬ ‫ِِ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫إﻻ ﻃﻴﺒﺎ‪ ،‬و�ن اﷲ �ﻌ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ�ُوا ْ م َِن ٱ َّ َ‬
‫ت‬ ‫َ‬
‫ِين َءامنوا �وا مِن َط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ�‬ ‫ت َوٱ ۡ� َملوا َ�ٰل ًِحا﴾ وﻗﺎل ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬
‫َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُّ َ َ ْ َ َّ َ َ ِّ َ‬
‫ﺮﺒ �ﻤﺪ ﻳﺪﻳ ِﻪ إﻰﻟ الﺴﻤﺎءِ‪ :‬ﻳﺎ َرب ﻳﺎ‬ ‫ما رزق��م﴾ �ﻢ ذﻛﺮ الﺮﺟﻞ ﻳ ِﻄﻴﻞ الﺴﻔﺮ أﺷﻌﺚ أ�‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺤﻟ َﺮ ِام‪ ،‬ﻓ�� �ﺴﺘﺠﺎب ِﺬﻟل ِﻚ؟‬
‫ُ‬ ‫ﺣﺮام‪َ ،‬و ُﻏﺬ َي ﺑﺎ َ‬
‫ِّ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ِّ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ٌ َ َ ْ َ ُ ُ َ ٌ َ ُ ُ‬
‫ﺮﺸ�ﻪ ﺣ َﺮام‪ ،‬ومﻠبﺴﻪ‬ ‫رب‪ ،‬وﻣﻄﻌﻤﻪ ﺣﺮام‪ ،‬وم‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﭘﺎك اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﭘﺎﮐﯿﺰه را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﻤﺎن دﺳﺘﻮري را داده ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬
‫ۡ ُ َ‬
‫ت َوٱ� َملوا � ٰل ًِحا﴾‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ ُّلر ُس ُل ُ�ُوا م َِن ٱ َّ َ‬
‫ْ‬
‫﴿ َ ٰٓ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٥١ :‬‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬
‫)دﺳﺘﻮر دادﯾﻢ‪ (:‬اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ‬ ‫ام ُنوا ْ ُ�ُوا ْ مِن َط ّي َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٧٢ :‬‬ ‫ت َما َر َزق َ�ٰ� ۡم﴾‬ ‫ٰ‬
‫ِ ِ‬ ‫�‬ ‫ِين َء َ‬
‫َ‬ ‫�‬ ‫���ها ٱ‬‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﺳﻔﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮده و‬
‫ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و ﻏﺒﺎرآﻟﻮد اﺳﺖ؛ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭘﺮوردﮔﺎر! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آب و ﻏﺬا و ﻟﺒﺎﺳﺶ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﺮام‪،‬‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﻋﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1775 :‬‬

 ‫‪601‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫َ َ ُ َ ِّ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ٌ َ ُ َ ِّ ُ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ‬
‫ﻴﻬﻢ‬
‫رﺳﻮل ا�‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﻳ�ﻠﻤﻬﻢ اﷲ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ وﻻ ﻳﺰ� ِ‬ ‫‪ -١٨٦١‬وﻋﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل‬
‫ْ‬ ‫َ ُْ َ َ ٌ َ‬
‫ﺮﺒ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫َوﻻَ َ� ْﻨ ُﻈ ُﺮ إ َ ْﻴﻟﻬﻢ‪ ،‬ولﻬﻢ ﻋﺬاب أ ِﻴﻟﻢ‪ :‬ﺷﻴﺦ زان‪ ،‬ومﻠِﻚ ﻛﺬاب‪ ،‬وﺎﻋﺋﻞ مﺴﺘﻜ ٌ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﮔﺮوه‪-‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در اﻧﺘﻈﺎر اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺮدﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر‪،‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ‪ ،‬و ﻓﻘﯿﺮِ ﻣﺘﮑﺒﺮ«‪.‬‬
‫ُ ُ ٌّ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َْ َ ُ َْ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -١٨٦٢‬وﻋﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺳﻴﺤﺎن َوﺟﻴﺤﺎن َواﻟﻔ َﺮات َواﻨﻟِّﻴﻞ ﻞﻛ ﻣِﻦ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ‬ ‫ََْ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎر‬
‫أ� ِ‬
‫ﻬ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﯿﺤﻮن‪ ،‬ﺟﯿﺤﻮن‪ ،‬ﻓُﺮات و ﻧﯿﻞ‪،‬‬
‫از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ ُّ ْ َ َ َ َ َّ ْ‬ ‫َ ََ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺖ‪،‬‬ ‫اﻟﺮﺘ�ﺔ ﻳﻮم الﺴﺒ ِ‬ ‫‪ -١٨٦٣‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬أﺧﺬ رﺳﻮل اﷲِ‪ِ� ‬ﻴﺪِي �ﻘﺎل‪» :‬ﺧﻠﻖ اﷲ‬
‫َ َ ُّ َ َ‬ ‫َ ََ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ ََ‬
‫�‪َ ،‬وﺧﻠﻖ الﻤﻜ ُﺮوهَ ﻳﻮم اﺜﻟﻼﺛﺎءِ‪،‬‬ ‫ﺠﻟﺒﺎل ﻳﻮم اﻷﺣﺪِ‪ ،‬وﺧﻠﻖ الﺸﺠﺮ ﻳﻮم اﻹﺛن ِ‬ ‫وﺧﻠﻖ ﻓﻴﻬﺎ ا ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ََ ََ َْ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َّ َ َّ َّ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُّ َ َ ْ َ‬
‫ﺮﺼ ﻣِﻦ‬ ‫وﺧﻠﻖ اﻨﻟﻮر ﻳﻮم اﻷر�ِﻌﺎءِ‪ ،‬و�ﺚ �ِﻴﻬﺎ اﺪﻟواب ﻳﻮم اﺨﻟ ِﻤي ِﺲ ‪ ،‬وﺧﻠﻖ آدم‪� ‬ﻌﺪ اﻟﻌ ِ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ َّ ْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َُُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺼ إِﻰﻟ الﻠﻴ ِﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ِﻴﻤ‬ ‫�‬ ‫ﺎر‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﺎﻋ‬‫ﺳ‬ ‫ِﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬‫آ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﻖ‬
‫ﻮم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ ﻲﻓ آﺧ ِِﺮ اﺨﻟﻠ ِ‬ ‫ﻳ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ زﻣﯿﻦ را‬
‫در روز ﺷﻨﺒﻪ آﻓﺮﯾﺪ و ﮐﻮهﻫﺎي زﻣﯿﻦ را در روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و درﺧﺘﺎن را در‬
‫روز دوﺷﻨﺒﻪ؛ و ﺑﺪيﻫﺎ و ﻣﺤﻨﺖﻫﺎ را در روز ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﭘﺪﯾﺪ آورد و ﻧﻮر را در روز‬
‫ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ؛ و روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺟﺎﻧﻮران را در زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎﺧﺖ و آدم‪ ‬را در روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ‪ ،‬در واﭘﺴﯿﻦ ﻟﺤﻈﺎت روز در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻣﻐﺮب آﻓﺮﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .107 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 622‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2839 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2789 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪602‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در اﻧﺘﻈﺎر اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺮدﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي‬
‫ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ‪ ،‬و ﻓﻘﯿﺮِ ﻣﺘﮑﺒﺮ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻫﺰاران‬
‫ﻧﻔﺮ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻪ ﯾﺎ ﻫﻔﺖ و دﯾﮕﺮ اﻋﺪادي ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﯾﺎ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از روي رﺿﺎﯾﺖ و رﺣﻤﺖ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻗﺘﯽ دوزﺧﯿﺎن درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺧﺮوج از ﺟﻬﻨﻢ را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن را ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ ْ َ ََ ُ َ‬
‫� ّل ُ‬ ‫َ َّ َ ٓ َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َّ َ ٰ ُ َ‬
‫ون‬
‫ِ‬ ‫ِم‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ِيه‬ ‫�‬ ‫وا‬ ‫�‬
‫ٔ‬ ‫خ‬‫ٱ‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫‪١٠٧‬‬ ‫ون‬ ‫﴿ر�نا أخ ِرجنا مِنها فإِن عدنا فإِنا �ل ِم‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١٠٨ ،١٠٧ :‬‬ ‫‪﴾١٠٨‬‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ را از اﯾﻦﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎور و اﮔﺮ دوﺑﺎره )ﺑﻪﺳﻮي ﮐﻔﺮ و ﮔﻨﺎه( ﺑﺎزﮔﺸﺘﯿﻢ‪ ،‬واﻗﻌﺎ‬
‫ﺳﺘﻢﮐﺎرﯾﻢ‪) .‬ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬در آن ﺧﻮار و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫»و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ و ﺗﮑﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫»و آﻧﺎن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﯿﺮهروزي و ﺷﻘﺎوﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽﻣﺪت ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﭘﯿﺮﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻦ و ﺳﺎﻟﯽ از او ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺷﻬﻮﺗﺶ ﻓﺮوﮐﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺟﻮان ﮐﻪ‬
‫ﺷﻬﻮﺗﺶ ﻗﻮيﺳﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري در دورانِ ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﯿﻠﯽ‬
‫زﺷﺖﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﭘﯿﺮﻣﺮد زﻧﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻧﮕﯿﺰهي ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﯽ در او ﮐﻢﺗﺮ و‬
‫ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ زﻧﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺟﻮان‪ ،‬ﺑﺪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﭘﯿﺮﻣﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺮﻣﺮد ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ؛ زﯾﺮا ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺳﺨﻦ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ راﺳﺖﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯽﭘﺮده ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
 ‫‪603‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﭘﺲ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺎ ﻓﮑﺮ و آرﻣﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن دروغ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺎﮐﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﺳﺎزد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫دروغ ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﺮدم ﻋﺎدي‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪارد و ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ روراﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺟﯿﻪﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮏ‬
‫ﻓﺮد‪ ‬ﻋﺎدي ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻗﺪرت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ دروﻏﺶ را ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺧﻮد را ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ دروغ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دروغ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ‬
‫ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬دروغ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﻨﺪارِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎﻧﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا دروغ در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻘﯿﺮ ﻣﺘﮑﺒﺮ؛ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺮ و ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﮕﯿﺮد و ﺗﮑﺒﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﮑﺒﺮ دارد؟ ﺷﺎﯾﺪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﮑﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ٓ َّ ۡ َ ٰ َ‬
‫]اﻟﻌﻠﻖ‪[٧ ،٦ :‬‬ ‫� ‪﴾٧‬‬ ‫� ‪ ٦‬أن َّر َءاهُ ٱ ۡس َت ۡغ َ ٰٓ‬
‫�� َن َ� ۡط َ ٰٓ‬‫﴿� إِن ٱ ِ�‬
‫ﺣﻘﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن )ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ و( ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﯿﺤﻮن‪ ،‬ﺟﯿﺤﻮن‪ ،‬ﻓُﺮات و ﻧﯿﻞ‪ ،‬از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رود ﻣﺸﻬﻮر را از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ رودﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺟﺰو رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ در دﻧﯿﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪604‬‬

‫رودﻫﺎي دﻧﯿﻮي را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﯿﺰ ﭼﻬﺎر رود ﺟﺮﯾﺎن دارد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ‪َّۡ َ َّ ّ ٞ‬‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ َ ُ ۡ َ َّ َّ ُ َ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫� لم‬ ‫ل‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ر‬ ‫ٰ‬ ‫�‬‫ن‬ ‫�‬‫و‬ ‫ِن‬‫س‬ ‫ا‬‫ء‬‫ِيها �نۡ َ� ٰ ‪ٞ‬ر ّمِن َّما ٍء َ� ۡ� َ‬
‫ونۖ � َ‬ ‫﴿مثل ٱ�نةِ ٱل ِ� وعِد ٱلمتق‬
‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ َ ‪ّٗ َ ُّ َ َ ۡ ّ ٞ َ ۡ َ َ َ ٰ َّ ّ َّ َّ ۡ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫�تغ� طعمهۥ و�ن� ٰر مِن � ٖر �ة ٖ ل ِل� ِر�ِ� و�ن� ٰر مِن عس ٖل مص�﴾ ]ﳏﻤﺪ ‪[١٥ :‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران وﻋﺪه داده ﺷﺪه‪) ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ( در آن ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺰه و رﻧﮓ آﺑﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﺮده و ﻧﯿﺰ ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﺷﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﺰهاش دﮔﺮﮔﻮن ﻧﺸﺪه و‬
‫ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﻣ‪‬ﯽ و ﺷﺮاب ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬در آن وﺟﻮد دارد و ﻧﯿﺰ ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﻋﺴﻞ ﻧﺎب‪.‬‬
‫ﻣﺎ از ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﻣﺰهي اﯾﻦ ﻧﻬﺮﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺑﯽﺧﺒﺮﯾﻢ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ٌَْ َ ْ‬ ‫ﻗﺪﺳﯽ اﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬أَ ْﻋ َﺪ ْد ُت ﻟﻌﺒَﺎدي َّ‬
‫� َرأت‪َ ،‬وﻻ‬ ‫� َﻣﺎ ﻻ �‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫ِِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُُ ٌ َ َ ْ َ َ َ َ ََ َْ ََ‬
‫ﺮﺸ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻢ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ )در‬ ‫ﺐ� ٍ‬ ‫أذن ﺳ ِﻤﻌﺖ‪ ،‬وﻻ ﺧﻄﺮ ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ( ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺰه و رﻧﮓ آبﻫﺎي ﺟﯿﺤﻮن‪،‬‬
‫ﺳﯿﺤﻮن‪ ،‬ﻓﺮات و ﻧﯿﻞ‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره دو ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫اراﺋﻪ دادهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رود‪ ،‬از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫رودﻫﺎي دﻧﯿﻮي را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رود‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻬﺖ ﺑﺮﮐﺖ‬
‫و اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رود را ﺟﺰو رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺮﺷﻤﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﮐﺖ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﮐﻨﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎه و اﻫﻤﯿﺘﺸﺎن را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ زﻣﯿﻦ را در روز ﺷﻨﺒﻪ آﻓﺮﯾﺪ و ﮐﻮهﻫﺎي زﻣﯿﻦ‬
‫را در روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و درﺧﺘﺎن را در روز دوﺷﻨﺒﻪ؛ و ﺑﺪيﻫﺎ و ﻣﺤﻨﺖﻫﺎ را در‬
‫روز ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﭘﺪﯾﺪ آورد و ﻧﻮر را در روز ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ؛ و روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺟﺎﻧﻮران را در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري )‪ (6944 ،4407 ،4406 ،3005‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (5052 ،5051 ،5050‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1890‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪605‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎﺧﺖ و آدم‪ ‬را در روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ‪ ،‬در واﭘﺴﯿﻦ ﻟﺤﻈﺎت روز‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻣﻐﺮب آﻓﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﺻﺤﺘﺶ‬
‫را رد ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد و ﻫﺮ رواﯾﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﮐﻪ رواﯾﺘﺶ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻤﺎم ﻓﻀﻠﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺼﻮم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺎه ﺧﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺮآن ﮐﻪ‬
‫از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﻄﺎﯾﯽ ﻣﺼﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ََُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َْ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َْ َ‬
‫ﺑﻦ ال َﻮﻴﻟ ِﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻘ ِﺪ ا�ﻘﻄﻌﺖ ﻲﻓ ﻳﺪِي ﻳ ْﻮم مﺆﺗﺔ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺪﻟ‬‫ﺧﺎ‬ ‫ﻤﺎن‬ ‫‪ -١٨٦٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻠﻴ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫ْ َُ ْ َ‬
‫ﻲﻘ ِﻲﻓ ﻳﺪِي إِﻻ ﺻ ِﻔﻴﺤﺔ �ﻤﺎ�ِﻴﺔ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺎف‪� ،‬ﻤﺎ ﺑ ِ‬
‫� ِﺴﻌﺔ أﺳﻴ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺟﻨﮓ "ﻣﺆﺗﻪ" ﻧُﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ در‬
‫دﺳﺘﻢ ﺷﮑﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﭘﻬﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ در دﺳﺘﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫َُ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫� ُﻢ‬ ‫� َﻢ َ‬
‫اﺤﻟﺎ ِ‬ ‫اﻟﻌﺎص‪� :‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إِذا ﺣ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻤﺮو‬
‫ِ‬ ‫‪َ -١٨٦٥‬و�ﻦ‬
‫ْ ََ َ ََ ْ َ َ َ َُ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ان‪َ ،‬و�ِذا ﺣ� َﻢ َواﺟﺘﻬﺪ‪ ،‬ﻓﺄﺧﻄﺄ‪ ،‬ﻓﻠﻪ أﺟ ٌﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻓﺎﺟﺘﻬﺪ‪� ،‬ﻢ أﺻﺎب‪ ،‬ﻓﻠﻪ أﺟﺮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ )ﻗﺎﺿﯽ( اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و ﺣﮑﻢِ درﺳﺘﯽ ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و در ﺻﺪور ﺣﮑﻢ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﺎداش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ﺎل‪ُ ْ » :‬‬
‫َّ َّ َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟ َّ� ﻣِﻦ �ﻴﺢِ ﺟﻬﻨ َﻢ ﻓﺄﺑ ِﺮدوﻫﺎ ﺑِﺎلﻤﺎءِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫‪ -١٨٦٦‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺐ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ﮔﺮﻣﺎي دوزخ اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﺲ آن را ﺑﺎ آب‪ ،‬ﺳﺮد ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.4265 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎر ي‪ ،‬ش‪7352 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1716 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎر ي‪ ،‬ش‪3263 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2210 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪606‬‬
‫َ َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ٌ َ َ َ ْ ُ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻣﺎت َوﻋﻠﻴ ِﻪ ﺻ ْﻮم‪ ،‬ﺻﺎم �ﻨﻪ َو ِ ُّﻴﻟﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(1‬‬
‫‪ -١٨٦٧‬وﻋﻨﻬﺎ& ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و روزهاي ﺑﺮ ﻋﻬﺪهاش‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽِ او از ﻃﺮف وي روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در‬
‫ﺟﻨﮓ "ﻣﺆﺗﻪ" ﻧُﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ در دﺳﺘﻢ ﺷﮑﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﭘﻬﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ در دﺳﺘﻢ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺠﺎعﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد؛ وي در ﺟﻨﮓ اُﺣ‪‬ﺪ در ﺻﻒ ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻫﻤﻮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻦ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﺎ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬از ﭘ‪‬ﺸﺖ‬
‫ﮐﻮه ﺑﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﯾﻮرش ﺑﺮد؛ ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﺮ دوي اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و ﺗﻮﻓﯿﻘﺸﺎن داد‬
‫ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ و از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﺎم ﻫﻤﻪي‬
‫اﻣﻮر ﺑﻪ دﺳﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر ﮔﻤﺮاﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪهاﻧﺪ! ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ََ ْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫ُ َ ُ َ َ َْ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺒﻖ َﻋﻠﻴْ ِﻪ‬ ‫و�ي َﻨ َﻬﺎ ِإﻻ ِذراع‪ ،‬ﻓيﺴ‬ ‫» ِإن أ َﺣ َﺪ� ْﻢ ﻴﻟَ ْﻌ َﻤﻞ � َﻤﻞ أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺣﻰﺘ ﻣﺎ ﻳ�ﻮن ﺑيﻨﻪ‬
‫ﺎر َﺣ َّﻰﺘ َﻣﺎ‬ ‫� ْﻢ َﻴﻟَ ْﻌ َﻤ ُﻞ ﺑ َﻌ َﻤﻞ أَ ْﻫﻞ اﻨﻟَّ‬
‫َّ َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ َ ُ‬
‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﻬ‬‫ﻠ‬ ‫ﺧ‬‫ﺪ‬‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫ﺎر‪،‬‬‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬
‫َََُْ ََ َْ‬
‫ﻫ‬ ‫أ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻤ‬‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ‬‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫ﺘﺎب‪،‬‬ ‫ﻜ‬
‫ِ‬
‫ْ‬
‫اﻟ‬
‫ِ‬ ‫َ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ ُ ُ َ ) ‪(2‬‬ ‫َ َّ‬ ‫ََ ْ ُ َ َْ ْ َ ُ ََْ َُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ ِ َّ‬
‫ﻜﺘﺎب �ﻴﻌﻤﻞ ِﺑﻌﻤ ِﻞ أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻲﻓ�َدﺧﻠﻬﺎ«؛‬ ‫ﻳ�ﻮن ﺑيﻨﻪ و�يﻨﻬﺎ إِﻻ ِذراع‪ ،‬ﻓيﺴ ِﺒﻖ ﻋﻠﻴ ِﻪ اﻟ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ "ذراع" ﺗﺎ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽرود‪ .‬و ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و دوزخ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ذراع ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ )= ﻗﺎﺿﯽ( اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و ﺣﮑﻢِ درﺳﺘﯽ ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دو‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎر ي‪ ،‬ش‪1952 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1147 :‬‬

‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 401‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪607‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﭘﺎداش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و در ﺻﺪور ﺣﮑﻢ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﺎداش‬
‫ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺎﮐﻢ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻣﻔﺘﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻫﯿﭻ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري را ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺗﻮان و ﺗﻼش ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي درﺳﺘﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺛﻮاب‬
‫ﺗﻼﺷﺶ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎداش‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ در رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي و ﺻﺪور ﺣﮑﻢ‪ ،‬دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺗﻼﺷَﺶ ﺑﺮاي او ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و روزهاي ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪهاش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او از ﻃﺮف وي روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ روزهي‬
‫ﻼ ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻮده و‬
‫رﻣﻀﺎن ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ روزهي ﻧﺬر‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ از رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده و ﻗﻀﺎي روزهاش را ادا ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻗﻀﺎي روزه ﺗﺎ ﺷﻌﺒﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ ﭘﯿﺶ از ﺟﺒﺮان روزهﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽاش از دﻧﯿﺎ ﻣﯽرود؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺎدر‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﺴﺮ‬
‫ﯾﺎ دﺧﺘﺮ و ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮش از ﻃﺮف او روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻀﺎي روزهي ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮ وﻟﯽ او‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢ اﺳﺘﺤﺒﺎب را دارد و وﻟﯽ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﺮ روز روزهي‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﻏﺬا ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش‬
‫ﮐﻔﺎرهاي را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي اوﺳﺖ ادا ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او از ﻃﺮف وي روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﭘﯿﺶ از اداي ﻧﺬرش ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ او‬
‫از ﻃﺮف وي روزه ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ روز‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﻏﺬا ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺐ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ﮔﺮﻣﺎي دوزخ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ آن را ﺑﺎ آب‪ ،‬ﺳﺮد ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺗﺐ‪ ،‬ﺑﺎﻻ‬
‫رﻓﺘﻦ ﺣﺮارت ﺑﺪن اﺳﺖ و اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻘﺪﯾﺮ‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ و اﷲ‪ ،‬ﺧﻮد آن را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺗﺐ راهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﭘﺎﺷﻮﯾﻪ و اﺳﺘﻔﺎده از آب ﺳﺮد ﺑﺮاي ﮐﺎﻫﺶ دﻣﺎي ﺑﺪن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ روش ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺗﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪608‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﷲ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ َ ْ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ َ ْ‬
‫ﺑﻦ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٨٦٨‬وﻋﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎل ِﻚ ﺑﻦ اﻟﻄﻔﻴ ِﻞ أن ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﺣﺪﺛﺖ أن‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ َ ْ ُ َّ َ َ ْ َ‬ ‫ْ َ ُْ َ َ ُ‬ ‫َْ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُّ َ ْ‬
‫� ﺎﻋ� ِﺸﺔ أ ْو ﻷﺣﺠ َﺮن ﻋﻠﻴﻬﺎ ‪،‬‬ ‫�‪ $‬ﻗﺎل ِﻲﻓ �ﻴ ٍﻊ أ ْو �ﻄﺎ ٍء أ�ﻄﺘﻪ ﺎﻋ� ِﺸﺔ& واﷲِ ﺘﻟنﺘ ِﻬ‬ ‫ِ‬ ‫الﺰ�‬
‫َ‬
‫َ ْ َ ُّ َ ْ َ ً‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ٌ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َُ‬
‫� أﺑﺪا‪،‬‬ ‫ﻲﻠﻋ ﻧﺬر أن ﻻ أ�ﻠﻢ ا�ﻦ الﺰ� ِ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬أﻫﻮ ﻗﺎل ﻫﺬا؟ ﻗﺎلﻮا‪� :‬ﻌﻢ‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻫﻮ ﷲِ‬
‫ً‬ ‫ْ َُ‬ ‫ْ ُ ََ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫الﻬﺠ َﺮة‪� .‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻻ‪ ،‬واﷲِ ﻻ أﺷﻔﻊ �ِﻴ ِﻪ أﺑﺪا‪َ ،‬وﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ‬
‫ِ‬ ‫� إِﻴﻟﻬﺎ ﺣِ� ﻃﺎﻟ‬ ‫َﻓﺎﺳتﺸﻔﻊ ا�ﻦ الﺰ� ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ‬
‫أﺤﺗَﻨﺚ إِﻰﻟ ﻧﺬ ِري‪.‬‬
‫ْ ْ َْ‬ ‫َ َْ ْ‬ ‫ْ ْ َْ ََ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ ُّ َ َ َّ‬
‫� ﻠﻛ َﻢ ال ِﻤﺴ َﻮ َر � َﻦ � َﺮﻣﺔ َوﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ � َﻦ اﻷﺳ َﻮدِ ﺑ ِﻦ �ﺒ ِﺪ‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ ﻃﺎل ذل ِﻚ ﻰﻠﻋ اﺑ ِﻦ الﺰ� ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َ َُ َ ُْ ُ ُ َ‬
‫�ﻐﻮث وﻗﺎل لﻬﻤﺎ‪ :‬أ�ﺸﺪﻛﻤﺎ اﷲ لﻤﺎ أدﺧﻠﺘﻤ ِﺎ� ﻰﻠﻋ ﺎﻋ� ِﺸﺔ&‪ ،‬ﻓﺈ�ﻬﺎ ﻻ �ِﻞ لﻬﺎ أن �ﻨﺬ َِر‬
‫َّ َ ُ َ َ ْ‬ ‫ْ َ ُ َ ُ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ََْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻚ‬ ‫ﻗ ِﻄﻴﻌ ِﻲﺘ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺒﻞ ﺑ ِ ِﻪ ال ِﻤﺴﻮر‪َ ،‬وﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ ﺣﻰﺘ اﺳﺘﺄذﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﺎﻋ� ِﺸﺔ �ﻘﺎﻻ‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ ِ‬
‫ْ َ َ ْ ُ ُ ُ ُّ ُ‬ ‫ُ ُّ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ ُُ َْ ُ ُ‬ ‫َُْ‬
‫َو َرﻤﺣﺔ اﷲِ َو� َﺮ�ﺗﻪ‪ ،‬أﻧﺪﺧﻞ؟ ﻗﺎﻟﺖ ﺎﻋ� ِﺸﺔ‪ :‬ادﺧﻠﻮا‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻠﻛﻨﺎ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻌ ْﻢ ادﺧﻠﻮا ﻠﻛ� ْﻢ‪،‬‬
‫َ َ َ ْ َََ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َّ َ ُ َ ْ َ ُّ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ ُّ َ‬
‫� اﺤﻟ ِﺠﺎب ﻓﺎ�ﺘﻨﻖ ﺎﻋ� ِﺸﺔ&‬ ‫�‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ دﺧﻠﻮا دﺧﻞ ا�ﻦ الﺰ ِ‬
‫�‬ ‫وﻻ �ﻌﻠﻢ أن ﻣﻌﻬﻤﺎ ا�ﻦ الﺰ� ِ‬
‫ْ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ ُ َ َ ُ َّ ْ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َُ ُ َ َْ‬
‫الﺮﻤﺣ ِﻦ �ﻨﺎ ِﺷﺪاﻧ ِﻬﺎ إِﻻ ﻠﻛﻤﺘﻪ َوﻗﺒِﻠﺖ ﻣِﻨﻪ ‪،‬‬ ‫َوﻃ ِﻔﻖ �ﻨﺎ ِﺷﺪﻫﺎ َو�ﺒ ِﻲﻜ‪َ ،‬وﻃ ِﻔﻖ ال ِﻤﺴﻮر ‪ ،‬وﻋﺒﺪ‬
‫ْ َْ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ ُّ ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫ََُ‬
‫الﻬﺠ َﺮة ِ؛ َوﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺴﻠ ٍِﻢ أن �ﻬﺠ َﺮ أﺧﺎهُ ﻓﻮق‬ ‫ﺖ ﻣِﻦ ِ‬
‫َ‬
‫ﻲﺒ‪� �� ‬ﻤﺎ ﻗﺪ ﻋﻠِﻤ ِ‬ ‫ﻮﻻن‪ :‬إن اﻨﻟ ِ‬ ‫و�ﻘ ِ‬
‫ﺎل‪.‬‬ ‫ﺛَﻼَ ِ َ َ‬
‫ث ﻴﻟ ٍَ‬
‫َ ُ ُ ِّ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َّ ْ‬ ‫َ َ َّ ْ َ ُ َ َ َ َ‬
‫�ﺞ‪ ،‬ﻃ ِﻔﻘﺖ ﺗﺬﻛ ُﺮﻫﻤﺎ َو�ﺒ ِﻲﻜ‪َ ،‬و�ﻘﻮل‪ :‬إ�‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ أ�ﺮﺜوا ﻰﻠﻋ ﺎﻋ� ِﺸﺔ ﻣِﻦ اﺘﻟﺬﻛ ِﺮة ِ واﺘﻟﺤ ِﺮ ِ‬
‫أر َ�ﻌ َ‬ ‫َْ َ َ َ ْ‬ ‫ََْ ْ‬ ‫َ َ َّ َ َّ َ ْ َ ُّ َ‬ ‫ْ ُ َ ٌ ََْ َ‬ ‫ََْ ُ‬
‫�‬ ‫�‪ ،‬وأ�ﺘﻘﺖ ِﻲﻓ ﻧﺬرِﻫﺎ ذل ِﻚ ِ‬ ‫ﺖ ا�ﻦ الﺰ� ِ‬ ‫ﻧﺬرت َواﻨﻟَّﺬر ﺷﺪِﻳﺪ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳ َﺰاﻻ ﺑِﻬﺎ ﺣﻰﺘ ﻠﻛﻤ ِ‬
‫َ َّ َ َّ ُ ُ ُ َ َ َ َ‬ ‫َََ ً ََ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎرﻫﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺒﻲﻜ ﺣﻰﺘ ﺗﺒِﻞ دمﻮ�ﻬﺎ ِﻤﺧ‬ ‫ر�ﺒﺔ‪ ،‬و�ﻧﺖ ﺗﺬﻛﺮ ﻧﺬرﻫﺎ ﺑﻌﺪ ذل ِﻚ �ﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻃﻔﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫زﺑﯿﺮ‪ $‬درﺑﺎرهي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ از اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺨﺸﺶﻫﺎ دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﯾﺎ او را از ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎز ﻣﯽدارم‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬واﻗﻌﺎً او ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ‪ -‬ﺧﻮاﻫﺮزادهام‪ -‬اﺑﻦزﺑﯿﺮ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﻨﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﻬﺮِ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺎ اﺑﻦزﺑﯿﺮ‪ #‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ -‬ﻧﺰد‬
‫ﺧﺎﻟﻪاش‪ -‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ اﻣﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺳﻔﺎرﺷﯽ را درﺑﺎرهي او ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮم و ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺷﮑﻨﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎر ي‪ ،‬ش‪.6075 :‬‬

 ‫‪609‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﻗﻬﺮ ﺑﺮ اﺑﻦزﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﻪﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﻮر ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺨﺮﻣﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬
‫اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‪ ‬ﯾ‪‬ﻐﻮث ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ آن دو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮا ﻧﺰد ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاﯾﺶ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻣﻦ ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫ﻣﺴﻮر و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺧﻮد‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ -‬ﺑﺮدﻧﺪ و از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ ِﻚ ورﻤﺣﺔ اﷲ و�ﺮ�ﺗﻪ؛ آﯾﺎ وارد ﺷﻮﯾﻢ؟‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وارد ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻫﻤﻪي وارد ﺷﻮﯾﻢ؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮐﻪ از ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﻮدن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﺎ آندو ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ وارد ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻦزﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﭘﺮده رﻓﺖ و‪ -‬ﺑﺮاي ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ‪ -‬ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫آﻏﻮش ﺧﺎﻟﻪاش‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ و ﺧﺎﻟﻪاش را ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻣﯽداد ﮐﻪ او را ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﻣﺴﻮر و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﯿﺰ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ را ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ‪ -‬ﺧﻮاﻫﺮزادهاش‪ -‬اﺑﻦزﺑﯿﺮ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻋﺬر او را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺎ اﺻﺮار ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن و ﻋﻮاﻗﺐ آن را ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﯾﺎدآوري‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وي ﮔﺮﯾﺴﺖ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﺎن ﯾﺎدآوري ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻗَﺴ‪‬ﻢ‬
‫ﺧﻮردهام و ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻗَﺴ‪‬ﻢ‪ ،‬ﺳﺨﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣ‪‬ﺴﻮ‪‬ر و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﭘﺎﻓﺸﺎري‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎ‪ -‬ﺧﻮاﻫﺮزادهاش‪ -‬اﺑﻦزﺑﯿﺮ‪ $‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﺑﺮده را آزاد ﮐﺮد‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد‪،‬‬
‫آنﻗﺪر ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ اﺷﮏﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﭼﺎدرش را ﺧﯿﺲ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ََُْ‬
‫‪،‬ﺼ� ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ �ﻌﺪ‬ ‫‪ -١٨٦٩‬وﻋﻦ �ﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﺎﻋم ٍِﺮ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺧﺮج إِﻰﻟ �ﺘ� أﺣ ٍﺪ ﻓ‬
‫ُ َ ٌ‬
‫� أﻳﺪِﻳ� ْﻢ ﻓ َﺮط‬
‫ُ َّ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ ِّ َ ْ َ ْ‬
‫ﺮﺒ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬إ� �‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫إ‬ ‫ﻊ‬‫ﻠ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫‪،‬‬‫ات‬ ‫لﻤ َﻮ ِّد ِع ل ِﻸَ ْﺣ َﻴﺎءِ َواﻷَ ْم َ‬
‫ﻮ‬
‫َ َ ُ‬
‫ﺎن ِﺳن� ﺎﻛ‬
‫ََ‬
‫�ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِّ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ِّ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ٌ َ َ ْ ُ ْ َّ َ ْ َ ُ ُ َ ْ ُ‬
‫ﺎ� ﻫﺬا‪ ،‬أﻻ و�� لﺴﺖ‬ ‫اﺤﻟﻮض‪ ،‬و�� ﻷ�ﻈ ُﺮ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ ﻣِﻦ ﻣﻘ ِ‬ ‫وأﻧﺎ ﺷ ِﻬﻴﺪ ﻋﻠﻴ�ﻢ و�ن مﻮﻋِﺪ�ﻢ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ ْ َ َ ْ ُ ُ ُّ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ أن �ﻨﺎﻓﺴﻮﻫﺎ«؛ ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺎﻜﻧﺖ آﺧ َِﺮ‬ ‫�ﻦ أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ‬ ‫ﺮﺸ�ﻮا‪ ،‬وﻟ ِ‬ ‫أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ أن � ِ‬
‫َْ ََ َُ َ ُ‬
‫ﻮل اﷲِ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫�ﻈ َﺮ ٍة �ﻈ ْﺮ�ﻬﺎ إِﻰﻟ َرﺳ‬
‫َ َََْ ُ ََْ ُ‬ ‫َ َ ِّ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُّ ْ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬وﻟﻜِ� أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ اﺪﻟ�ﻴﺎ أن �ﻨﺎﻓﺴﻮا �ِﻴﻬﺎ‪ ،‬و�ﻘﺘﺘِﻠﻮا �ﺘﻬﻠِﻜﻮا ﻛﻤﺎ‬
‫ﺮﺒ‪.‬‬ ‫ﻰﻠﻋ الْﻤ ْﻨ َ‬
‫ََ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ََْ ُ ْ َ َ َُُْ‬
‫ﻫﻠﻚ ﻣﻦ ﺎﻛن �ﺒﻠ�ﻢ«‪ .‬ﻗﺎل �ﻘﺒﺔ‪ :‬ﻓﺎﻜن آﺧ َِﺮ ﻣﺎ َرأﻳﺖ َرﺳﻮل اﷲِ‪‬‬
‫ِ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪610‬‬
‫َ‬ ‫َْ ُ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ ٌ َ َْ ُ‬ ‫َ َ ِّ َ ٌ َ ُ‬
‫رواﻳﺔ ﻗﺎل‪» :‬إ� ﻓ َﺮط ﻟ� ْﻢ َوأﻧﺎ ﺷ ِﻬﻴﺪ ﻋﻠﻴ� ْﻢ و�� واﷲِ ﻷ�ﻈ ُﺮ إِﻰﻟ ﺣ ْﻮ ِﻲﺿ اﻵن‪،‬‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ َ ُ َ َْ ُ ْ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫َْ ََ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ِّ ُ ْ ُ َ َ َ ََ‬
‫و�� أﻋ ِﻄﻴﺖ ﻣﻔﺎ�ِﻴﺢ ﺧﺰاﺋ ِِﻦ اﻷر ِض‪ ،‬أو ﻣﻔﺎ�ِﻴﺢ اﻷر ِض‪ ،‬و�� واﷲِ ﻣﺎ أﺧﺎف ﻋﻠﻴ�ﻢ أن‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ َ َْ ُ ْ َ ْ ََ َ ُ‬ ‫ُْ ُ َْ‬
‫�ﻦ أﺧﺎف ﻋﻠﻴ�ﻢ أن �ﻨﺎﻓﺴﻮا �ِﻴﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺮﺸ�ﻮا �ﻌﺪِي‪ ،‬وﻟ ِ‬
‫� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ -‬ﺑﻪ اﺣﺪ‪ -‬رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷ ‪‬‬
‫ﺖ‬
‫ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﺑﺮ ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي اُﺣ‪‬ﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از زﻧﺪهﻫﺎ و ﻣﺮدهﻫﺎ‬
‫ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺷﻤﺎ و‬
‫ﮔﻮاﻫﺘﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؛ وﻋﺪهﮔﺎه ﺷﻤﺎ‪" ،‬ﺣﻮضِ )ﮐﻮﺛﺮ(" اﺳﺖ و ﻣﻦ اﯾﻨﮏ از اﯾﻦﺟﺎ آن‬
‫را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ از آن ﺑﯿﻢ ﻧﺪارم ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺷﺮك ورزﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ«‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎري ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽام ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي دﻧﯿﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ آن‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﯿﺮِ ﮐﺸﻤﮑﺶ )و ﻗﺘﻞ و ﭘﯿﮑﺎر( ﺷﻮﯾﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻼك ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺟﻠﻮدار و ﮔﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻮض ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﮕﺮم‪ .‬ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ‪ -‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي زﻣﯿﻦ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺷﺮك ﺑﻮرزﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽاﻧﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي اُﺣ‪‬ﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫) ‪(2‬‬
‫دﻋﺎ ﮐﺮد؛ و ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﻧﯿﺴﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎر ي‪ ،‬ش‪1344 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2296 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﻮوي‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‬
‫َ ّ َ َ ْ ُ ُ َ ََُ ََ ْ‬
‫ﻰﻠﻋ ال َﻤﻴّ ِﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮ ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﻰﻠﻋ أﻫﻞ أﺣ ٍﺪ ﺻﻼﺗﻪ َ‬
‫ِ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺻ� َ‬
‫اُﺣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎزي را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدهﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﺮﯾﺠﺶ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﮐﺘﺐ ﺳﺘﻪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﮐﺘﺎب اﺣﮑﺎم اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ‪ ،‬ﺻﺺ‪ 83-82 :‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪611‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ را در ﮐﺘﺎب ﻧﮑﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﺮاﮐﻨﺪه آورده اﺳﺖ؛‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ درﺑﺎرهي ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ و‬
‫ﺧﻮاﻫﺮزادهاش‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ #‬ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎدر ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬در ﻋﻠﻢ و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬و در ﺧﺮدورزي و ﺣ‪‬ﺴﻦ‬
‫ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﺳﺨﺎوت و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬زﺑﺎنزد ﻫﻤﻪ ﺑﻮد؛ ﺑﺎري آنﻗﺪر ﺑﺬل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺮزادهاش‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺎﻟﻪاش را ﺑﯿﺶ از‬
‫ﺣﺪ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺎﻟﻪام از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬او را از ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ در‬
‫اﻣﻮاﻟﺶ ﻣﻨﻊ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ درﺑﺎرهي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻮد‬
‫و ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻨﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ را از ﺧﻮاﻫﺮزادهاش ﻧﺪاﺷﺖ؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻓﺮاد‬
‫ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﻮد در دﻫﺎﻧﺸﺎن ﻧَﻢ ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻦزﺑﯿﺮ را ﺑﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َّ َّ ٓ َ‬ ‫َ َ ُ ۡ ُ َّ‬
‫� َح َّ�ف َّ‬
‫]اﻟﻘﻠﻢ‪[١١ ،١٠ :‬‬ ‫ي� ‪﴾١١‬‬
‫� ‪ ١٠‬همازٖ مشاء ِۢ بِن ِم ٖ‬ ‫ه‬
‫ِ ٍ‬ ‫م‬ ‫ٖ‬ ‫﴿و� ت ِطع‬
‫و از ﻫﯿﭻ ﺳﻮﮔﻨﺪﺧﻮردهي ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪاي ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺒﺮ؛ )و ﻧﯿﺰ( و از ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ در رﻓﺖ و آﻣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺎن ِﻲﻓ‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ دو ﻗﺒﺮ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧَّﻬﻤﺎ َﻴﻟُ َﻌ َّﺬﺑَ َ َ ُ َ َّ َ‬
‫ﺎن وﻣﺎ �ﻌﺬﺑ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻴﻤﺔ ﺑَ�َ‬ ‫ﺎﻨﻟﻤ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫أﻣﺎ أَ َﺣ ُﺪ ُﻫ َﻤﺎ ﻓﺎﻜن ﻻ � َ ْﺴتَﺮﺒئ ِﻣ ْﻦ َ ْ‬‫َﻛﺒ�‪ّ ،‬‬
‫اﺒﻟﻮ ِل‪ ،‬وأﻣﺎ اﻵﺧ ُﺮ ﻓﺎﻜن �ﻤ ِﻲﺸ ِﺑ َّ ِ ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫ﺎس«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺰرگ‬ ‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬
‫اﻨﻟ ِ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬از ادرار ﺧﻮد ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد«؛ آدمِ ﺳﺨﻦﭼﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬اﯾﻦ را ﺑﺮاي آن ﻣﯽﺑﺮد و ﺣﺮف آن را ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﻣﯽآورد ﺗﺎ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺟﺪاﯾﯽ و ﮐﯿﻨﻪ ﺑﯿﻨﺪازد؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮔﻨﺎه‬
‫ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ را در ﭘﯽ دارد؛ آدمﺳﺨﻦﭼﯿﻦ ﺟﺎﯾﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪارد و وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6055 ،6052 ،1361 ،218 ،216) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.292 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪612‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻦزﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& رﺳﯿﺪ؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﻧﺎراﺣﺖ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺬر ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺧﻮرد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺑﻦزﺑﯿﺮ‪ $‬ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﺎﻟﻪاي ﭼﻮن اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺮزادهاش ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮاﻫﺮزاده ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي اﺑﻦزﺑﯿﺮ‪ $‬ﻣﺸﮑﻞ‬
‫ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﺳﻌﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎراﺣﺘﯽ را از دلِ ﺧﺎﻟﻪاش ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد و رﺿﺎﯾﺘﺶ را ﺟﻠﺐ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪه ﻧﺪاد؛ زﯾﺮا اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎدﮔﯽ ﻧﺬر ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺷﮑﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫از دو ﺗﻦ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﺴﻮر ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺨﺮﻣﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺳﻮد‪$‬‬
‫ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ او ﺑﺮاي رﻓﻊ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ؛ آندو ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺧﺎﻟﻪ و ﺧﻮاﻫﺮزاده را ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺣﺘﯽ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮاي آﺷﺘﯽ دادن دو ﻧﻔﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ؛ آندو ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ و درب زدﻧﺪ و ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺟﺎزهي ورود داد‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻫﻤﻪي وارد ﺷﻮﯾﻢ؟‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ& ﮐﻪ از ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ وارد ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ& در ﭘ‪‬ﺸﺖ ﭘﺮده ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻢ ﺣﺠﺎب درﺑﺎرهي‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺣﮑﻢ ﺣﺠﺎب درﺑﺎرهي ﻋﻤﻮم زﻧﺎن ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺪن و ﺳﺮ و ﺻﻮرت‪ ‬ﺧﻮد را از ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﭘ‪‬ﺸﺖ ﭘﺮده ﯾﺎ ﺣﺠﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻮر ﺑﻦ‬
‫ﻣ‪‬ﺨﺮﻣﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺳﻮد و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ #‬وارد ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﭘﺮده رﻓﺖ و ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺧﺎﻟﻪاش اﻓﺘﺎد‪ .‬آري؛ ﻋﺎﯾﺸﻪي‬
‫ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﺧﺎﻟﻪي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻏﻮش ﺧﺎﻟﻪاش اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ ﮔﺮﯾﻪ و زاري‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫او را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﺎﻟﻪاش را ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽداد و او را از ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫و ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽداﺷﺖ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﻗﻪ& ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺬر ﮐﺮدهام؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ‪ ،‬ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺧﻮردهام و ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻗَﺴ‪‬ﻢ‪ ،‬ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫آندو ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ،‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ را ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ‬
 ‫‪613‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺧﻮاﻫﺮزادهاش ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬

‫َْ َْ ُ َ َ ُ ََْ َ‬ ‫َ ُّ‬
‫ﺆﻣﻦ أن �ﻬﺠ َﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛ ٍ‬
‫ﻼث«؛) ‪» (1‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬ ‫ﻻ�ﻞ ِﻤﻟ ٍ‬‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﺣﺮﻓﺸﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺮزادهاش آﺷﺘﯽ ﮐﺮد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع و ﻧﺬري ﮐﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬او را ﻧﮕﺮان ﻣﯽﮐﺮد و از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻧﺬر و‬
‫ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﺑﺎر ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﯾﺎدش ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﺎﻋﺪهاي ﺑﺮاي ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﭘﺎرﺳﺎ و ﺗﺮﺳﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﺶ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽ و ﺗﻘﻮاﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮي ﭘﺎرﺳﺎ و‬
‫ﺧﺪاﺗﺮس ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺬر ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ؛ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ‬
‫ﭼﻬﻞ ﺑﺮده آزاد ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻤﺎن واﻻي ﻣﺎدر ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪﺷﺪت ﻣﺸﺘﺎق رﻫﺎﯾﯽ از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺎوي ﻧﮑﺎﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ‬
‫و ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪش ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ‬
‫ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ؛‬
‫ََ ْ َ َ َْ َ َ ً ْ‬ ‫َ َ َ َْ َ ََ َ‬
‫�ﻫﺎ ﺧ ْ�ا ِﻣﻨ َﻬﺎ‪،‬‬‫�‪ ،‬ﻓﺮأﻳﺖ �‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و ِ�ذا ﺣﻠﻔﺖ ﻰﻠﻋ ﻳ ِﻤ ٍ‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ٌ َ ِّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫� َو�ﻔ ْﺮ � ْﻦ ﻳَ ِﻤﻴﻨِﻚ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪...» :‬و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري‬‫اﺬﻟي ﻫﻮ ﺧ‬
‫ﺄت ِ‬‫ﻓ ِ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردي و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف‪ ‬آن ﮐﺎر را ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ را‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﮐﻔّﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪت را ادا ﮐﻦ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ادا‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪواري ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﺶ و آﻣﺮزش اﻻﻫﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺷﺘﯽ دادن ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺰو ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و‬
‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6237 ،6077) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2560 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 679‬و ‪ 1724‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪614‬‬

‫�‬‫� َوٮ ٰ ُه ۡم إ َّ� َم ۡن أَ َم َر ب َص َدقَة أَ ۡو َم ۡع ُروف أَ ۡو إ ۡص َ� ٰ� َ� ۡ َ‬

‫ّ َّ ۡ‬
‫� مِن‬
‫َ‬ ‫َّ َ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿� خ� ِ� كث ِ ٖ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬ ‫اس﴾‬ ‫ٱ�َّ ِ‬
‫در ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﻠﺴﺎت و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﯿﺮ در ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﯾﺎ اﺻﻼح و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣ‪‬ﻘﻪ زدن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎ ِر ﺣﺮاﻣﯽ ﻧﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا آن دو ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﯽ ﮐﻪ در‬
‫رواﯾﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ درون‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬دلﻫﺎي ﻧﺮم و ﻧﺎزﮐﯽ داﺷﺘﻨﺪ و از ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود‬
‫ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﺮم ﺑﻮدن دلﻫﺎي آﻧﺎن و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي‬
‫ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ دﻟﺶ ﺳﺨﺖﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﯾﺮﺗﺮ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫از ﮔﺮﯾﻪ دورﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺮدم را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪ آﺧﺮت ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺮمدلﺗﺮﻧﺪ و ﺧﺸﻮع و ﮔﺮﯾﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮي در آنﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﭼﻮن ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دادن و اﻧﺠﺎم ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ دﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﻨﺪﻫﺎ و اﻧﺪرزﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آب ﺑﺮ روي‬
‫آن ﻣﯽﮔﺬرد و ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ آن ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ .‬اﷲ ﺧﻮدش رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»رﺳﻮلاﷲ‪ -‬ﺑﻪ اﺣﺪ‪ -‬رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﺑﺮ ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي اُﺣ‪‬ﺪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﺮد و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﻧﯿﺴﺖ؛) ‪ (1‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﭘﯿﺶ از دﻓﻦ ﻣ‪‬ﺮده ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﺲ‬
‫از ﺧﺎكﺳﭙﺎرياش؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از دﻓﻦ ﻣﯿﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻨﺎزهي وي ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻣ‪‬ﺮدهي ﻫﻢﻋﺼﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫رواﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد؛ اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ‬

‫)‪ (1‬دﯾﺪﮔﺎه ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎه ﻧﻮوي و ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ اﺳﺖ و‬
‫دﻟﯿﻠﺶ در ﺳﻄﻮر ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺪث ﺷﻤﺎرهي ‪ 1869‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪615‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺷﻬﺪاي اُﺣ‪‬ﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم در ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َٗ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٣ :‬‬ ‫﴿خذ م ِۡن أ ۡم َ� ٰل ِ ِه ۡم َص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِ َها َو َص ِل َعل ۡي ِه ۡم﴾‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را ﭘﺎك و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ و ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ درود ﺑﻔﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﻦ‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از زﻧﺪهﻫﺎ و ﻣﺮدهﻫﺎ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺷﻤﺎ و ﮔﻮاﻫﺘﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؛ وﻋﺪهﮔﺎه ﺷﻤﺎ‪" ،‬ﺣﻮضِ )ﮐﻮﺛﺮ(" اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻦ اﯾﻨﮏ از اﯾﻦﺟﺎ آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ« و ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ آﺑﯽ ﺳﻔﯿﺪﺗﺮ از ﺷﯿﺮ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦﺗﺮ از ﻋﺴﻞ‪،‬‬
‫و ﺧﻮشﺑﻮﺗﺮ از ﻣﺸﮏ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻮض ﻣﯽرﯾﺰد و در آن‪ ،‬ﻇﺮفﻫﺎي ﺳﯿﻤﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﻓﺮاواﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮏ ﺟﺮﻋﻪ از‬
‫اﯾﻦ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺸﻨﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﮐﻪ از اﯾﺴﺘﺎدن در ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ‬
‫ﺧﺴﺘﻪ و ﺗﺸﻨﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮي اﯾﻦ ﺣﻮض ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﻮﻣﻨﺎن از اﯾﻦ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ‬
‫و ﮐﺎﻓﺮان از آنﺟﺎ راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آنﮐﻪ در دﻧﯿﺎ از ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮔﻮاراي اﻟﻬﯽ ﺑﻨﻮﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ ﭘﺎك ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﻣﮋده ﺑﺎد ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﺣﻮض ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮐﻪ در دﻧﯿﺎ از ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي دور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ از ﺣﻮض‬
‫ﮐﻮﺛﺮ و آب ﮔﻮاراﯾﺶ ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻣﻦ اﯾﻨﮏ از اﯾﻦﺟﺎ آن‪ -‬ﺣﻮض‪ -‬را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ«؛ زﯾﺮا ﺣﻮض ﮐﻮﺛﺮ‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و‬
‫دوزخ را دﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻣﻮري ﻏﯿﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﮐﯿﻔﯿﺘﺶ را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ آن ﺑﯿﻢ ﻧﺪارم ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺷﺮك ورزﯾﺪ«؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك دﭼﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺧﻮد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ را ﻧﺪارد و ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ دﭼﺎر ﺷﺮك ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ؛ اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ دﻋﻮت ﺗﻮﺣﯿﺪ در زﻣﺎن ِ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮﭘﺎ ﺑﻮد و ﻣﺮدم‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺰَم ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺮان ﺑﺮوز ﺷﺮك در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻋﻮت ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺎده ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك و ﺧﺮاﻓﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪616‬‬

‫ﻣﺒﺘﻼ ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮاف ﻗﺒﺮﻫﺎ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺒﻮر ﻣﺪد و ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻟﺬا ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﺮك در اﯾﻦ‬
‫اﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن ﺑﺮﻫﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ اﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﺖ دﭼﺎر ﺷﺮك ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽاش از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ‬
‫روي ﻣﺮدم ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و آنﮔﺎه ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎﻃﻠﺒﯽ درﮔﯿﺮ ﺟﻨﮓ و ﺧﻮنرﯾﺰي ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ روي داده و دﻧﯿﺎ از ﻫﺮ ﺳﻮ ﺑﻪ روي ﻣﺎ‬
‫ﮔﺸﻮده ﺷﺪه و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﻪﻗﺪري اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺗﺼﻮرش را ﻧﻤﯽﮐﺮد؛‬
‫ﺣﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ دﻧﯿﺎﻃﻠﺒﯽ درﮔﯿﺮ ﺟﻨﮓ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ آﻓﺖ ﻣﺼﻮن ﻧﻤﺎﻧﺪهاﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا دﻧﯿﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮدﺷﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺗﺴﺨﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺐ و روز‪ ،‬در ﺧﻮاب و ﺑﯿﺪاري‪ ،‬و در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎﻟﺸﺎن دﻧﯿﺎﺳﺖ و‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و اﺻﻼً ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از راه ﺣﻼل‪ ،‬ﭘﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﯿﺐ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺑﺰﻧﻨﺪ ﯾﺎ از راه ﺣﺮام! و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻳَﺄ ِﻲﺗ َﻰﻠﻋ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ‬
‫ﻼل أ ْم ِﻣ َﻦ اﺤﻟَ َﺮامِ «؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روزﮔﺎري ﺑﺮ‬‫ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ َْ‬ ‫ََ ٌ َُ‬
‫اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس زﻣﺎن ﻻ �ﺒ ِﺎﻲﻟ الﻤﺮء ﻣﺎ أﺧﺬ ِﻣﻨﻪ أ ِﻣﻦ اﺤﻟ ِ‬
‫ﻣﺮدم ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآور‪‬د‪ ،‬از راه ﺣﻼل‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام«‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎ و زر و زورش ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ! ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ ﮐﻪ آدﻣﯽزاد ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ آنﻗﺪر ﺗﻼش و دوﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﺎر ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ! اﻧﺴﺎن ﺑﯿﭽﺎره ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و آﺳﺎﯾﺶ ﺧﻮد و ﺣﺘﯽ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ ﻣﯽﮔﺬارد و ﻧﺎﮔﻬﺎن‪ ،‬در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ دﻧﯿﺎ را از‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ! از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدد! ﯾﺎ روي‬
‫رﺧﺘﺨﻮاﺑﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﯿﺪار ﻧﻤﯽﺷﻮد! ﭼﻪ ﻫﻤﻪ از اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ دﯾﺪهاﯾﻢ و‬
‫ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ؛ ﭘﺴﺮ ﺟﻮان ﺑﺎ ﻫﺰار اﻣﯿﺪ و آرزو‪ ،‬دﺧﺘﺮي را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺧﻮﯾﺶ درﻣﯽآورد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻫﻨﻮز رﺧﺖ داﻣﺎدي از ﺗﻦ درﻧﯿﺎورده و ﺑﻪ ﺣﺠﻠﻪ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس آﺧﺮت ﺑﺮ او‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 2059 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪617‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و ﮐﻔﻨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻫﻨﻮز ﺟﻮﻫﺮ ﮐﺎرت ﻋﺮوﺳﯽاش ﺧﺸﮏ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او‬
‫را ﻏُﺴﻞ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ! ﺑﺎراﻟﻬﺎ! ﭘﺲ ﮐﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟! واﻗﻌﺎً دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺑﯽوﻓﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ارزﺷﯽ دارد؟ آﯾﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﻨﯿﻢ و از زﻧﺪﮔﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؟ ﻟﺬا ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان دلﺳﻮزﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻓﺮد ﺑﺸﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﺧﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬از اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻢ ﮐﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ«‪.‬‬
‫اي ﺑﺮادر و اي ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ! ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎش! ﻣﺒﺎدا ﻓﺮﯾﻔﺘﻪي دﻧﯿﺎ ﺷﻮي؛ ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ‬
‫دﻧﯿﺎي ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻮ را ﻧﻔﺮﯾﺒﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ و ﺗﻮ‬
‫ﺳﭙﺎسﮔﺰارش ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟَﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﻧﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺧﺠﺴﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ در‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎي ﻣﺎدي ﻗﺮار داري‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺎش ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﺤﻞ ﮔﺬر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪن؛‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎﻟﺖ‪ ،‬دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﮐﻪ در ورﻃﻪي ﻫﻼﮐﺖ اﻓﺘﺎدهاي و اﯾﻦ‪،‬‬
‫زﯾﺎن دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ‬ ‫َّ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫اﻷﻧﺼﺎري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻ� ﺑِﻨﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬اﻟﻔﺠ َﺮ‪،‬‬ ‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ أﺧﻄ َﺐ‬ ‫ِ‬ ‫ز�ﺪ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٨٧٠‬ﻋﻦ‬
‫ُّ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ْ ْ َ َ َ َّ َ ََ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ََ‬ ‫َ َ َ‬
‫ت‬‫ت اﻟﻈﻬﺮ‪�� ،‬ل ﻓﺼ�‪� ،‬ﻢ ﺻﻌِﺪ ال ِﻤﻨﺮﺒ ﺣﻰﺘ ﺣﺮﻀ ِ‬ ‫وﺻﻌِﺪ ال ِﻤﻨﺮﺒ‪ ،‬ﻓﺨﻄﺒﻨﺎ ﺣﻰﺘ ﺣﺮﻀ ِ‬
‫َّ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ْ ْ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ﺮﺒﻧﺎ ﺑِﻤﺎ ﺎﻛن َو�ِﻤﺎ ﻫ َﻮ ﺎﻛﺋ ٌِﻦ‪،‬‬ ‫ﺮﺒ ﺣﻰﺘ ﻏ َﺮ� ِ‬
‫ﺖ الﺸﻤﺲ‪ ،‬ﻓﺄﺧ‬ ‫اﻟﻌﺮﺼ‪� ،‬ﻢ ﻧﺰل ﻓﺼ�‪� ،‬ﻢ ﺻ ِﻌﺪ ال ِﻤﻨ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ ْ ََُ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﻓﺄﻋﻠﻤﻨﺎ أﺣﻔﻈﻨﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮزﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﺧﻄﺐ اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻣﺎﻣﺖ داد‪ ،‬آنﮔﺎه ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد؛‬
‫ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﻪﺟﺎي آورد و دوﺑﺎره ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ؛ ﻟﺬا از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده و در آﯾﻨﺪه ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮑﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2892 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪618‬‬
‫َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ َُْ ْ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫اﷲ ﻓﻠﻴ ِﻄﻌﻪ‪َ ،‬وﻣﻦ ﻧﺬ َر‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺬر أن ﻳ ِﻄﻴﻊ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٨٧١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َْ َ َ َ َْ‬
‫اﷲ ﻓﻼ �ﻌ ِﺼ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫أن �ﻌ ِﻲﺼ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از او‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َُْ ُ ََ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ ِّ َ‬
‫أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أ َم َﺮﻫﺎ ﺑِﻘﺘ ِﻞ اﻷ ْو َز ِ‬
‫اغ َوﻗﺎل‪» :‬ﺎﻛن �ﻨﻔﺦ ﻰﻠﻋ‬ ‫�ﻚ&‬
‫ﺮﺷ ٍ‬
‫‪ -١٨٧٢‬و�ﻦ أم ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫إﺑْ َﺮاﻫ َ‬
‫ِﻴﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از امﺷﺮﯾﮏ& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬او را ﺑﻪ ﮐُﺸﺘﻦِ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﺳﻤ‪‬ﯽ‬
‫دﺳﺘﻮر داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او در آﺗﺶ اﺑﺮاﻫﯿﻢ)‪ (‬ﻣﯽدﻣﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ َ ً َ َّ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺿ� ٍﺔ ﻓﻠﻪ‬ ‫‪ -١٨٧٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ �ﺘﻞ وزﻏﺔ ِﻲﻓ أو ِل‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ ً ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ًَ َ ْ ََََ‬
‫الﺮﻀ� ِﺔ اﺜﻟﺎ�ِﻴ ِﺔ ﻓﻠﻪ ﻛﺬا َو�ﺬا ﺣﺴﻨﺔ دون اﻷو�‪َ ،‬و�ن‬ ‫ﻛﺬا َو�ﺬا ﺣﺴﻨﺔ‪َ ،‬وﻣﻦ �ﺘﻠﻬﺎ ﻲﻓ‬
‫َّ ْ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ ً‬ ‫ََََ‬
‫ﺎﺜﻟ ِﺔ ﻓﻠﻪ ﻛﺬا َو�ﺬا ﺣﺴﻨﺔ«‪.‬‬‫�ﺘﻠﻬﺎ ِﻲﻓ الﺮﻀ� ِﺔ اﺜﻟ ِ‬
‫َّ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َ ً َ َّ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ ُ َ َ َ‬
‫و� اﺜﻟﺎ�ِﻴ ِﺔ دون ذل ِﻚ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﻨ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﻣﻦ �ﺘﻞ وزﺎﻏ ِﻲﻓ أو ِل ﺮﺿ� ٍﺔ ﻛﺘِﺐ ﻪﻟ ﻣِﺌﺔ ﺣﺴ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َّ َ ُ َ َ َ‬
‫ﺎﺜﻟ ِﺔ دون ذل ِﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫و� اﺜﻟ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﺳﻤﯽ را در‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و ﻫﺮﮐﻪ آن را در دوﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ‬
‫ﺑﮑُﺸﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﭘﺎداش ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ آن‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻪ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬از ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﭘﺎداﺷﯽ‪ -‬ﮐﻪ از دو اﺟﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪-‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6696 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺬرش را ادا ﻧﮑﻨﺪ؛ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3359 ،3307) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2237:‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2240 :‬‬
 ‫‪619‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﺳﻤﯽ را در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﮑُﺸﺪ‪ ،‬ﺻﺪ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ و در دوﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽِ ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ از اﯾﻦ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻏﺮوب‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﺨﻨﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮزﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو‬
‫ﺑﻦ اﺧﻄﺐ اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻣﺎﻣﺖ داد‪ ،‬آنﮔﺎه‬
‫ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد؛ ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﻪﺟﺎي آورد و دوﺑﺎره ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ؛ ﻟﺬا از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺗﺎ‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده و در آﯾﻨﺪه‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮑﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻧﺬر در اﺻﻞ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﺣﺮام‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻧﺬر ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري وادار ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ اﷲ او را‬
‫َّ‬
‫ﺑﺪان ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از »ﻧﺬر« ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ ُ ْ َ ْ‬
‫ﺨ َﺮ ُ‬
‫ﻴﻞ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺬر‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‬
‫ِ ِ‬‫ﺨ‬ ‫اﺒﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬
‫ِِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ج‬ ‫� و ِ��ﻤﺎ �ﺴﺘ‬
‫اﻨﻟﺬر ﻻ ﻳﺄ ِﻲﺗ ِﺨﺑ ٍ‬
‫ﻧﺪارد )و ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ( و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن‪ ،‬ﭼﯿﺰي از دﺳﺖ ﺑﺨﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﻧﺬر‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﻧﺬر‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ و ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﻧﺬر‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ و ﻧﻮع ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6199 ،6198 ،6118) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (3095 ،3094 ،3093) :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪620‬‬

‫اﻣﺎ ﻧﺬري ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد‪ ،‬ﻧﺬريﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﯾﮏ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽِ آن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت و ﯾﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ آن‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺑﻮدي‪ ،‬دروغ ﺑﻮد‪ .‬و او‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮم‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪش از‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ و ﺧﺒﺮش‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻼ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﯾﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺬرش‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗَﺴ‪‬ﻢ را دارد‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫ﻓﻼنﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺬر روزهي ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ زﯾﺮا ﻗﺼﺪش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠﺰَم‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ ِّ ْ‬ ‫َّ َ َ‬
‫اﻷ ْ� َﻤ ُﺎل ﺑﺎﻨﻟِّﻴَّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ئ َﻣﺎ ﻧ َﻮى«‪.‬‬ ‫ﺮ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ام‬ ‫ﻞﻜ‬ ‫ﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤ‬‫�‬ ‫�‬ ‫و‬
‫ِ ِ‬ ‫‪،‬‬‫ﺎت‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إ�ﻤﺎ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﯿﺖﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮع دوم‪ :‬ﻧﺬرِ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﻧﺬري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اداي آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاي او روا ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﮐﻔﺎرهاي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﺬر‪ ،‬از اﺳﺎس ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎره دارد؛ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎل دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬ﺧﺎﻧﻤﯽ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪاش‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﺬر ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در دوران ﺣﯿﺾ ﯾﺎ‬
‫ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪاش‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ او‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﻧﺬر‪ ،‬ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »اﯾﺎم ﺑﯿﺾ«‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ روزﻫﺎي ﺳﯿﺰده‪ ،‬ﭼﻬﺎرده‪ ،‬و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺮ ﻣﺎه ﻗﻤﺮي را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اداي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺬري‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻧَ َﺬ َر أَ ْن ﻳُﻄ َ‬
‫ﻴﻊ َّ َ‬
‫ا�‬ ‫ِ‬
‫َْ ُ‬
‫ﻓﻠﻴُ ِﻄ ْﻌﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﯾﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1:‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1907 :‬؛ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻤﺎرهﮔﺬاري ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺆاد ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﯽ‪/‬‬
‫ﺑﺮ ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪621‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ »ﺿﺤﯽ« ﺑﺨﻮاﻧﻢ؛ اداي اﯾﻦ ﻧﺬر‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺬرش‪ ،‬ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺬري ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬرِ ﻣﺸﺮوط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ ﺑﯿﻤﺎريام‬
‫را ﺷﻔﺎ دﻫﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﺳﭙﺲ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺬر‬
‫ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ َّ ۡ َ ٰ َ َ َّ َ َ‬
‫� ل� ِ ۡن َءاتى ٰ َنا مِن فضلِهِۦ �َ َّص َّد� َّن َو�َكو� َّن م َِن‬ ‫﴿ومِنهم من �هد ٱ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َّ ْ ُ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ََ ٓ َ‬ ‫َّ‬
‫� ‪ ٧٥‬فل َّما َءاتٮ ٰ ُهم ّمِن فضلِهِۦ �ِلوا بِهِۦ َوت َولوا َّوهم ُّم ۡع ِرضون ‪٧٦‬‬ ‫ح َ‬‫ٱل� ٰل ِ ِ‬
‫ُ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ ٓ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ٗ‬ ‫ََ ۡ َ‬
‫فأ�ق َب ُه ۡم ن ِفا�ا ِ� قلو� ِ ِهم إِ� يو ِم يلقونهۥ بِما أخلفوا ٱ� ما وعدوه و�ِما �نوا‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧٧ ،٧٥ :‬‬ ‫يَ�ذِبُون ‪﴾٧٧‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ )اﷲ( از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً زﮐﺎت‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ و از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬در آن‬
‫ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪﻧﺪ و رويﮔﺮداﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن )از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ( رويﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ‬
‫ﮐﻪ در ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﺧﻼف ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ دروغ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪) ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﯿﺰ( ﻧﻔﺎق را‬
‫ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﺑﺎ او دﯾﺪار ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎمِ اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﺬر ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺬر ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﺬرش ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد در آﻓﺘﺎب ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و زﯾﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﻪ ﻧﺮود‪ ،‬ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ او را از ﺳﮑﻮت و اﯾﺴﺘﺎدن در آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮود‪ ،‬و ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎرﺷﺎن در آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﺸﺎن ﺣﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻼن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان آنﻫﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎرﻣﺎن‬
‫ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ و اﷲ‪ ،‬او را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬از ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﻣﻨﻊ‬
‫ﺷﺪه و اﯾﻦ ﻧﺬر‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺣﺮام‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎرﺗﺎن دﻋﺎي‬
‫ﺑﻬﺒﻮدي ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ او را ﺷﻔﺎ دﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﻨﺪ و ﺑﯿﻤﺎرش ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد را ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪622‬‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم ﺑﻪ ﮐُﺸﺘﻦ ﭼﻠﭙﺎﺳﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪشآور ﯾﺎ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﺳﻤﯽ اﻣﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺳﺮﻧﯿﺰهاي داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ وارد ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮐُﺸﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﺳﻤﯽ را در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺿﺮﺑﻪ ﺑﮑُﺸﺪ‪ ،‬ﺻﺪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ و در دوﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽِ ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ از اﯾﻦ«‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺿﺮﺑﻪ را‬
‫ﻣ‪‬ﺤﮑﻢ ﺑﺰﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﻤﯿﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ را ﻣﻮﺟﻮدي‬
‫ﺗﺒﻪﮐﺎر ﻧﺎﻣﯿﺪ؛ زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬را در آﺗﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺒﻪﮐﺎر و‬
‫ﭘﻠﯿﺪ‪ ،‬در آﺗﺶ ﻣﯽدﻣﯿﺪ ﺗﺎ آن را ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪﺗﺮ ﺳﺎزد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻋﺪاوت و دﺷﻤﻨﯽِ‬
‫ﺑﯽﺣﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﭘﻠﯿﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﺧﻼص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ و ﺑﺎزار‪ ،‬آن را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﮑُﺸﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ٌ َ َ َ َّ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٨٧٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺎل َرﺟﻞ ﻷﺗﺼﺪ� َّﻦ ﺑِﺼﺪﻗ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺨ َﺮج‬
‫َ َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ ِّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ََ َ ََ‬
‫ﺎر ٍق! �ﻘﺎل‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ لﻚ‬ ‫ﺎر ٍق‪ ،‬ﻓﺄﺻﺒﺤﻮا �ﺘﺤﺪﺛﻮن‪ :‬ﺗﺼﺪق ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﺳ‬ ‫ﺑ ِ ْﺼﺪﻗﺘِ ِﻪ ﻓﻮﺿﻌﻬﺎ ِﻲﻓ ﻳ ِﺪ ﺳ ِ‬
‫َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ََ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َّ َ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﻷﺗﺼﺪ� َّﻦ ﺑِﺼﺪﻗ ٍﺔ ‪،‬ﻓﺨ َﺮج ﺑِﺼﺪﻗﺘِ ِﻪ ﻓ َﻮﺿﻌﻬﺎ ﻲﻓ ﻳ ِﺪ زا�ِﻴ ٍﺔ؛ ﻓﺄﺻﺒﺤﻮا �ﺘﺤﺪﺛﻮن ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َّ ُ َّ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ ُ ِّ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﻰﻠﻋ زا�ِﻴ ٍﺔ! ﻷﺗﺼﺪ� َّﻦ ﺑِﺼﺪﻗ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺨ َﺮج‬ ‫ﺗﺼﺪق الﻠﻴﻠﺔ ﻰﻠﻋ زا�ِﻴ ٍﺔ! �ﻘﺎل‪ :‬الﻠﻬﻢ لﻚ‬
‫َ َ ٍّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ ِّ َ َ َ َ ٍّ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ‬ ‫ﻓﻮﺿﻌﻬﺎ ﻲﻓ ﻳ ِﺪ ﻏ ِ�‪ ،‬ﻓﺄﺻﺒﺤﻮا �ﺘﺤﺪﺛﻮن‪ :‬ﺗﺼﺪق ﻰﻠﻋ ﻏ ِ�؟ �ﻘﺎل‪ :‬الﻠﻬﻢ لﻚ‬ ‫ﺑِﺼﺪﻗﺘِ ِﻪ‬
‫َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َّ‬ ‫َ ٍّ َ ُ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺳﺎرق ﻓﻠﻌﻠﻪ أن �ﺴﺘ ِﻌﻒ‬ ‫ٍَ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻰﻠﻋ ﺳﺎرِ ٍق َوﻰﻠﻋ زا�ِﻴ ٍﺔ وﻰﻠﻋ ﻏ ِ�! ﻓﺄ ِﻲﺗ ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟ‪ :‬أﻣﺎ ﺻﺪ�ﺘﻚ‬
‫َّ َ ُّ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫َّ َّ َ ُ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ُّ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﺮﺒ �ﻴﻨ ِﻔﻖ مِﻤﺎ‬ ‫ﺮﺳﻗﺘِ ِﻪ‪ ،‬وأﻣﺎ الﺰا�ِﻴﺔ ﻓﻠﻌﻠﻬﺎ �ﺴﺘ ِﻌﻒ �ﻦ ِزﻧﺎﻫﺎ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻟﻐ ِ� ﻓﻠﻌﻠﻪ أن �ﻌﺘ ِ‬ ‫�ﻦ ِ‬
‫آت�َاهُ ُ‬ ‫َ‬
‫اﷲ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻟﻔﺎظ؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﯽ دﯾﮕﺮ و ﺑﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﺪﻫﺪ؛ ﺻﺪﻗﻪاش را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و آنرا )ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ( ﺑﻪ دزدي داد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دﯾﺸﺐ ﺑﻪ دزدي ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫اﷲ! ﺗﻮ را ﺷﮑﺮ‪ -‬ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دادي ﺗﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ‪ .-‬و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺻﺪﻗﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1421 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1022 :‬‬

 ‫‪623‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫دﻫﺪ و ﺻﺪﻗﻪاش را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و )ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ( آن را ﺑﻪ زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر داد‪ .‬ﺑﺎﻣﺪاد‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دﯾﺸﺐ ﺑﻪ زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ!‬
‫ﺗﻮ را ﺷﮑﺮ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دادي ﺗﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ؛ ﻣﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ آن زن‪ ،‬ﺑﺪﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و ﺻﺪﻗﻪاش را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و‬
‫)ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ( آن را ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي داد‪ .‬ﺑﺎﻣﺪاد ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دﯾﺸﺐ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ را ﺷﮑﺮ‪ -‬ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دادي ﺗﺎ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ؛‪ -‬وﻟﯽ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪام ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮏ دزد‪ ،‬زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر و ﯾﮏ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ در ﺧﻮاﺑﺶ آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ دزد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ دﺳﺖ از دزدي ﺑﺮدارد؛ و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ زنِ ﺑﺪﮐﺎر‪ ،‬او را از زﻧﺎ ﺑﺎزدارد‬
‫و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ ﺑﯽﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ او از ﺗﻮ درس ﺑﮕﯿﺮد و از‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬درﺑﺎرهي داﺳﺘﺎن ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون رﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮ ًﻻ ﺻﺪﻗﻪ را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺻﺪﻗﻪي اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮏ دزد اﻓﺘﺎد و ﺳﺨﻨﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﯿﭽﯿﺪ ﮐﻪ دﯾﺸﺐ ﺑﻪ ﯾﮏ دزد‬
‫ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دزد‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻣﺠﺎزات اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺬل‬
‫و ﺑﺨﺸﺶ ﺷﻮد و ﺑﺮ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ اﻓﺰوده ﮔﺮدد‪ .‬ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮐﻪ از ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪،‬‬
‫"اﺤﻟﻤﺪ�" ﮔﻔﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﮔﺰارد ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺻﺪﻗﻪ داده ﺑﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‬
‫َ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َّ‬
‫اﺬﻟي ِﺑ ِﻨ ْﻌ َﻤ ِﺘ ِﻪ ﺗ ِﺘ ُّﻢ‬
‫� ِ‬ ‫ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺮِ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫َّ‬
‫ﺎت«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬از آنِ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻄﻔﺶ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺎﺤﻟ َ ِ‬
‫الﺼ ِ‬
‫ْ َ ْ ُ َّ َ‬
‫� َﻰﻠﻋ‬ ‫ﻣﯽرﺳﺪ« و ﭼﻮن ﻣﺼﯿﺒﺖ ﯾﺎ اﻣﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫ﺎل«‪ (2 ).‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮي در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم راﯾﺞ‬ ‫ُ ِّ َ‬
‫ﻞﻛ ﺣ ٍ‬
‫ُ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي ﻻ �ﻤﺪ ﻰﻠﻋ مﻜﺮوه ﺳﻮاه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4640 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬وﯾﮋهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪624‬‬

‫آن ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﯽﻫﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻤﺪ و‬

‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﺎﻗﺼﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻢﺻﺒﺮيِ ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﺮي‪ ،‬از ﮐﻤﺎل ﺻﺒﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺎﮔﻮاري‬
‫ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺎﻇﯽ‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮده‬
‫ْ‬
‫اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ َّ َ َ ُ ِّ َ‬
‫ﺎل«‪.‬‬
‫� ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺣ ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ﺑﻪ اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ؛ آن ﻣﺮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دﻫﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون رﻓﺖ؛ اﯾﻦ ﺑﺎر ﺻﺪﻗﻪاش در دﺳﺖ‪ ‬ﯾﮏ زنِ ﺑﺪﮐﺎر‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎز اﯾﻦ ﺳﺨﻦ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﯿﭽﯿﺪ ﮐﻪ دﯾﺸﺐ ﺑﻪ ﯾﮏ زنِ ﺑﺪﮐﺎر ﺻﺪﻗﻪ‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ زﻧﺎﮐﺎر‪،‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﺨﺺِ ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه اﯾﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ "اﺤﻟﻤﺪ�" ﮔﻔﺖ و ﭼﻮن ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪاش ﻗﺒﻮل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎري دﯾﮕﺮ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﺪ؛‬
‫وﻟﯽ ﺻﺪﻗﻪاش ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﯽﻧﯿﺎزي رﺳﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺴﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻧﺒﻮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺪﯾﻪ دادن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﯽﻧﯿﺎز‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺮدم ﺧﺒﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ را ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ را ﺷﮑﺮ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دادي ﺗﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ؛‪ -‬وﻟﯽ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪام ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮏ دزد‪ ،‬زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر و‬
‫ﯾﮏ ﺑﯽﻧﯿﺎز رﺳﯿﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ در ﺧﻮاﺑﺶ آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ دزد‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ از دزدي ﺑﺮدارد؛ و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ زنِ ﺑﺪﮐﺎر‪ ،‬او را از‬
‫زﻧﺎ ﺑﺎزدارد و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ ﺑﯽﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ او از ﺗﻮ درس‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد ﻧﯿﺖ ﺧﯿﺮ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻧﺮﺳﯿﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََ ْ َ ََُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� َﻢ اﺤﻟَ ِ ُ َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ‬
‫َ َ َ‬
‫ان‪َ ،‬و ِ�ذا َﺣ� َﻢ َواﺟﺘَ َﻬ َﺪ‪ ،‬ﻓﺄﺧ َﻄﺄ‪ ،‬ﻓﻠﻪ‬
‫ﺎ�ﻢ ﻓﺎﺟﺘﻬﺪ‪� ،‬ﻢ أﺻﺎب‪ ،‬ﻓﻠﻪ أﺟﺮ ِ‬ ‫»إِذا ﺣ‬
‫ْ ٌ ) ‪(1‬‬
‫َ‬
‫أﺟﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ )ﻗﺎﺿﯽ( اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﮑﻢِ درﺳﺘﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬دو‬
‫ﭘﺎداش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﺎداش ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ ﺗﻼش ﺧﻮدش را ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در اﻧﺘﺨﺎب ﻓﺮدي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ او ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1865‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪625‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﯾﮏ از آن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ داد‪ ،‬ﺧﯿﺮي ﺑﺰرگ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﻮد؛ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺎرق اﯾﻦ اﻣﯿﺪ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﺻﺪﻗﻪ دﺳﺖ از دزدي ﺑﺮدارد و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﻣﯿﺪواري وﺟﻮد داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ آن زنِ ﺑﺪﮐﺎر در اﺛﺮِ آن ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و دﺳﺖ از زﻧﺎ ﺑﺮدارد ﯾﺎ از آن ﻣﺮد‪‬‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ‪ ‬آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ از ﻓﺮد‪ ‬ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه درس ﺑﮕﯿﺮد و او ﻧﯿﺰ از‬
‫اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او او داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﭘﺎك‪ ،‬ﺛﻤﺮات ﻧﯿﮑﯽ در ﭘﯽ دارد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻗﺼﺪ ﺧﯿﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻼش ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪،‬‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻧﯿﺖ ﺧﯿﺮش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و ﺿﺮر ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ًا‬
‫روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﭘﺮداﺧﺘﻪ و‬
‫اﯾﻦ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ را ادا ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﮐﺎﺗﺶ درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﻫﻤﺎن زﮐﺎت را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ژﻧﺪهﭘﻮش‬
‫اﺳﺖ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮐﻬﻨﻪاي ﺑﺮ ﺗﻦ دارد و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮي ﺑﯿﻨﻮاﺳﺖ؛ ﻟﺬا زﮐﺎت‬
‫اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎﺗﺶ از زﺑﺎن ﻣﺮدم ﻣﯽ ﺷﻨﻮد ﮐﻪ آن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ و اﻣﻮال ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ آﯾﺎ زﮐﺎت اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ادا ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫آري؛ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َ ُ َ َ ْ ِّ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺠﺒﻪ ‪،‬‬ ‫ﻮل اﷲِ‪ِ ‬ﻲﻓ دﻋﻮةٍ ﻓﺮﻓ ِﻊ إِﻴﻟ ِﻪ اﺬﻟراع ‪،‬و�ﻧﺖ �ﻌ ِ‬ ‫‪ -١٨٧٥‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻣﻊ رﺳ ِ‬
‫اك؟ َ�ْ َﻤ ُﻊ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ َ َ‬ ‫َ ِّ ُ‬ ‫َََ َ َْ َْ َ ً َ َ‬
‫اﷲ‬ ‫ﺎس ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬ﻫﻞ ﺗﺪرون مِﻢ ذ‬ ‫�ﻨﻬﺲ ﻣِﻨﻬﺎ �ﻬﺴﺔ َوﻗﺎل‪» :‬أﻧﺎ ﺳﻴﺪ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َُْ ُْ‬
‫اﻲﻋ‪َ ،‬وﺗﺪﻧﻮ ﻣِﻨﻬ ُﻢ‬ ‫اﺪﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻴﺪ َواﺣ ٍِﺪ‪ُ �َ ،‬ﻴ ْﺒ ِ ُ‬
‫ﺮﺼ ُﻫ ُﻢ اﻨﻟَّﺎﻇ ُِﺮ‪َ ،‬و� ُ ْﺴﻤ ُﻌ ُﻬ ُﻢ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻷوﻟ ِ� واﻵﺧ ِِﺮ�ﻦ ﻲﻓ ﺻ ِﻌ ٍ‬
‫َّ َ َ‬
‫ُ َ‬ ‫ََْ ُ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ُ َ َ ْ ُ ُ‬
‫الﺸﻤﺲ‪� ،‬ﻴﺒﻠﻎ اﻨﻟَّﺎس ﻣ َِﻦ اﻟﻐ ِّﻢ َوالﻜ ْﺮ ِب ﻣﺎ ﻻ ﻳ ِﻄﻴﻘﻮن َوﻻ �ﺘ ِﻤﻠﻮن‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل اﻨﻟَّﺎس‪ :‬أﻻ‬
‫َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ُ ْ َ ِّ ُ ْ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َََ ُ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺗ َﺮ ْون إﻰﻟ ﻣﺎ أ�ﺘ ْﻢ �ِﻴ ِﻪ إِﻰﻟ ﻣﺎ ﺑﻠﻐ� ْﻢ‪ ،‬أﻻ �ﻨﻈ ُﺮون ﻣﻦ �ﺸﻔﻊ ﻟ�ﻢ إِﻰﻟ َر��ﻢ؟ ﻓﻴﻘﻮل‬
‫ُ ُ ْ َ ُ َ َ ُ َُ َ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َ َُ َ َ َ ََ َ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َْ ُ‬
‫ﺮﺸ‪ ،‬ﺧﻠﻘﻚ اﷲ �ِﻴ ِﺪه ِ‪،‬‬ ‫ﺎس ِﺒﻟﻌ ٍﺾ‪ :‬أﺑﻮ�ﻢ آدم‪ ،‬و�ﺄﺗﻮﻧﻪ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻳﺎ آدم أﻧﺖ أﺑﻮ اﻟب ِ‬ ‫�ﻌﺾ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َْ َ ُ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ََ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬أﻻ �ﺸﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ‬ ‫ﺣ ِﻪ‪ ،‬وأم َﺮ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﻓﺴﺠﺪوا لﻚ‪ ،‬وأﺳﻜﻨﻚ‬ ‫َو�ﻔﺦ �ِﻴﻚ ﻣِﻦ ُرو ِ‬
‫َْ َ َ ً َْ َْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ِّ َ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫ِّ َ‬
‫َر�ﻚ؟ أﻻ ﺗ َﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ � ُﻦ �ِﻴ ِﻪ َوﻣﺎ ﺑﻠﻐﻨﺎ؟ �ﻘﺎل‪ :‬إن َر� ﻏ ِﻀ َﺐ اﻴﻟَﻮم ﻏﻀﺒﺎ لﻢ �ﻐﻀﺐ‬
‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ ُ َ َ‬ ‫ََُْ َُْ‬
‫�ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻐﻀ ُﺐ �ﻌﺪهُ ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬و�ﻧﻪ �ﻬ ِﺎ� ﻋ ِﻦ الﺸﺠ َﺮة ِ �ﻌﺼﻴﺖ‪� ،‬ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪626‬‬
‫ً َ َ ُ ُ َ َ ُ ُ ْ َ َّ ُ ُّ ُ َ‬ ‫ََ ُ َ‬ ‫ْ َُ َ ُ‬ ‫ْ َُ َ َْ‬
‫أﻫﻞ‬‫ِ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫الﺮ‬ ‫ل‬ ‫أو‬ ‫ﺖ‬ ‫أﻧ‬ ‫‪،‬‬‫ﻮح‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪:‬‬‫ﻮن‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫ﻧﻮﺣﺎ‬ ‫ﻮن‬ ‫ﺄﺗ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ٍ‬
‫ﻮح‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫اذ‬ ‫ي‪،‬‬ ‫�‬
‫اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ � ِ‬
‫ََ َ َ ََََ‬ ‫َ َ َ َ َ ُْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ ُ َ ْ ً َ ُ ً‬ ‫ْ‬
‫اﻷر ِض‪ ،‬وﻗﺪ ﺳﻤﺎك اﷲ �ﺒﺪا ﺷﻜﻮرا‪ ،‬أﻻ ﺗﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ �ﻦ �ِﻴ ِﻪ‪ ،‬أﻻ ﺗﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ ﺑﻠﻐﻨﺎ‪ ،‬أﻻ‬
‫َْ َ َ ً َْ َْ َ ْ َْ َُ ْ َُ َ ْ َْ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َ ِّ َ َ ُ ُ َّ َ ِّ َ‬
‫ﻀ َﺐ اﻴﻟَﻮم ﻏﻀﺒﺎ لﻢ �ﻐﻀﺐ �ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬وﻟﻦ �ﻐﻀ َﺐ‬ ‫�ﺸﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ ر�ﻚ؟ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬إن ر� ﻏ ِ‬
‫ْ َُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ ٌ َ َ ُ َ ََ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ َّ ُ َ ْ َ َ ْ‬
‫�ﻌﺪهُ ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬و�ﻧﻪ ﻗﺪ ﺎﻛﻧﺖ ِﻲﻟ دﻋ َﻮة دﻋ ْﻮت ﺑِﻬﺎ ﻰﻠﻋ ﻗ ْﻮ ِ�‪� ،‬ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ‪ ،‬اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ‬
‫َ ُُ ْ‬ ‫ﺖ ﻧَ ُّ‬ ‫ْ َُ َ َْ َ ََ ُ َ َْ َ َ ُ ُ َ َ َْ ُ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫ﻲﺒ اﷲِ َوﺧﻠِﻴﻠﻪ ﻣِﻦ‬ ‫َ ِ‬ ‫أﻧ‬ ‫‪،‬‬ ‫ِﻴﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ا‬‫ﺮ‬ ‫إﺑ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮن‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻴﻘ‬ ‫ﻓ‬ ‫ِﻴﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ا‬‫ﺮ‬ ‫إﺑ‬ ‫ﻮن‬ ‫ﺄﺗ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ِﻴﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ا‬ ‫ﺮ‬ ‫إﺑ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻫ‬ ‫اذ‬ ‫ي‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫�‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ِّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫أﻫ ِﻞ اﻷر ِض‪ ،‬اﺷﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ َر�ﻚ‪ ،‬أﻻ ﺗ َﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ � ُﻦ �ِﻴ ِﻪ؟ ﻓﻴﻘﻮل لﻬ ْﻢ‪ :‬إن َر� ﻗﺪ ﻏ ِﻀ َﺐ‬
‫َّ ُ ْ ُ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َْ َ َُْ‬ ‫َ َ َ ً َ َْ َ ْ ََُْ َُْ َ ْ َْ َ‬
‫اﻴﻟَ ْﻮم ﻏﻀﺒﺎ ل ْﻢ �ﻐﻀﺐ �ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬وﻟﻦ �ﻐﻀ َﺐ �ﻌﺪهُ ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬و�� ﻛﻨﺖ ﻛﺬﺑﺖ ﺛﻼث‬
‫ْ َُ َ ُ َ ََ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َ‬ ‫ْ َُ َ َْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎت؛ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ‪ ،‬اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ ��ِي‪ ،‬اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ مﻮﻰﺳ‪� ،‬ﻴﺄﺗﻮن مﻮﻰﺳ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪:‬‬ ‫ﻛﺬﺑ ٍ‬
‫ْ َ ْ َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎس‪ ،‬اﺷﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ َر�ﻚ‪،‬‬ ‫ﻳﺎ مﻮﻰﺳ أﻧﺖ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓﻀﻠﻚ اﷲ ﺑِﺮﺳﺎﻻﺗ ِ ِﻪ َو�ِ�ﻼﻣِ ِﻪ ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َ َ ً َ َْ َ ْ ََُْ َُْ َ ْ‬
‫ﻀ َﺐ اﻴﻟَ ْﻮم ﻏﻀﺒﺎ ل ْﻢ �ﻐﻀﺐ �ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬وﻟﻦ‬
‫ُ ُ َّ َ ِّ َ ْ َ‬ ‫َ َ َْ ُ‬ ‫َ‬
‫أﻻ ﺗ َﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ �ﻦ �ِﻴ ِﻪ؟ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬إن ر� ﻗﺪ ﻏ ِ‬
‫ْ َُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ً َ ُ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫�ﻐﻀ َﺐ �ﻌﺪهُ ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬و�� ﻗﺪ �ﺘﻠﺖ �ﻔﺴﺎ ل ْﻢ أوم ْﺮ ﺑِﻘﺘﻠِﻬﺎ‪� ،‬ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ‪ ،‬اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ‬
‫َ َُُ َْ َ‬ ‫ْ َ ُ ُ‬ ‫ﻮن‪ :‬ﻳَﺎ ﻋ َ‬ ‫َ ََُ ُ َ‬ ‫َ ََ ُ َ‬ ‫ْ َُ َ‬ ‫َْ‬
‫ِيﻰﺴ‪ ،‬أﻧﺖ َرﺳﻮل اﷲ َو�ِﻤﺘﻪ أﻟﻘﺎﻫﺎ‬ ‫ِيﻰﺴ‪� .‬ﻴﺄﺗﻮن ﻋِيﻰﺴ �ﻴﻘﻮل‬ ‫�ي؛ اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ ﻋ‬ ‫� ِ‬
‫َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ ِّ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ ْ ُ َ َّ ْ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫إِﻰﻟ م ْﺮ� َﻢ َو ُروح ﻣِﻨﻪ‪َ ،‬و�ﻤﺖ اﻨﻟَّﺎس ﻲﻓ الﻤﻬﺪِ‪ ،‬اﺷﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ َر�ﻚ‪ ،‬أﻻ ﺗ َﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ � ُﻦ �ِﻴ ِﻪ؟‬
‫ﻀ َﺐ َ� ْﻌ َﺪهُ‬ ‫َّ َ ِّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬
‫ﻀﺐ اﻴﻟﻮم ﻏﻀﺒﺎ لﻢ �ﻐﻀﺐ �ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪ‪ ،‬وﻟﻦ �ﻐ‬ ‫ﻓﻴﻘﻮل ﻋِيﻰﺴ‪ :‬إن ر� ﻗﺪ ﻏ ِ‬
‫ََ ُ َ‬ ‫ْ َ ُ َ ُ َ َّ‬ ‫ْ َُ َ َْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َُ ََْ َ ْ ُ ْ َْ ً َْ‬
‫�ي‪ ،‬اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ �ﻤ ٍﺪ‪� .‬ﻴﺄﺗﻮن‬ ‫ﻣِﺜﻠﻪ‪ ،‬ولﻢ ﻳﺬﻛﺮ ذﻧﺒﺎ‪� ،‬ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ‪ ،‬اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ � ِ‬
‫ُ َ َّ ً‬
‫�ﻤﺪا‪.«‬‬
‫ﺎ� ُﻢ اﻷﻧْبﻴﺎءِ‪َ ،‬وﻗَ ْﺪ َ� َﻔ َﺮ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ ُ َ َّ ُ َ ُ ُ‬ ‫ََ ُ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ� �ﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻳﺎ �ﻤﺪ أﻧﺖ َرﺳﻮل اﷲِ وﺧ‬ ‫ِ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪�» :‬ﻴﺄﺗ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫لﻚ ﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِﻚ وﻣﺎ ﺗﺄﺧﺮ‪ ،‬اﺷﻔﻊ ﻨﻟﺎ إِﻰﻟ ر�ﻚ‪ ،‬أﻻ ﺗﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ �ﻦ �ِﻴ ِﻪ؟ ﻓﺄ�ﻄﻠِﻖ‬
‫َّ َ َ َ ْ َ ْ ً‬ ‫ُ ْ‬ ‫ً َ ِّ ُ َّ َ ْ َ ُ ُ َ َ َّ ْ َ َ‬ ‫َ َْ َ َ ْ َََ ُ َ‬
‫ﻲﻠﻋ ﻣِﻦ �ﺎﻣِ ِﺪه ِ‪َ ،‬وﺣﺴ ِﻦ اﺜﻟﻨﺎءِ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‬ ‫ﺟﺪا ل ِﺮ�‪� ،‬ﻢ �ﻔﺘﺢ اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺂﻲﺗ ﺤﺗﺖ اﻟﻌﺮ ِش ﻓﺄ�ﻊ‬ ‫ﻓ ِ‬
‫َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ُ َ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َّ ْ َ ْ َُ‬
‫لﻢ �ﻔﺘﺤﻪ ﻰﻠﻋ أﺣ ٍﺪ �ﺒ ِ�‪� ،‬ﻢ �ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ �ﻤﺪ ار�ﻊ رأﺳﻚ‪ ،‬ﺳﻞ �ﻌﻄﻪ‪ ،‬واﺷﻔﻊ �ﺸﻔﻊ‪ ،‬ﻓﺄر�ﻊ‬
‫َ َ‬ ‫َ ُ ُ ُ َّ َ ِّ ُ َّ َ ِّ َ ُ َ ُ َ ُ َ َّ ُ ْ ْ ْ ُ َّ َ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫َرأ ِﻲﺳ‪ ،‬ﻓﺄﻗﻮل‪ :‬أﻣ ِﻲﺘ ﻳﺎ َرب‪ ،‬أﻣ ِﻲﺘ ﻳﺎ َرب‪� ،‬ﻴﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ �ﻤﺪ أدﺧِﻞ ﻣِﻦ أﻣﺘِﻚ ﻣﻦ ﻻ ﺣِﺴﺎب‬
‫َ‬
‫اب«‪.‬‬ ‫ِﻴﻤﺎ ﺳ َﻮى َذل َِﻚ ﻣ َِﻦ اﻷﺑْ َ‬
‫ﻮ‬
‫َ‬
‫�‬ ‫ﺎس‬ ‫ﺮﺷ َ� ُء اﻨﻟَّ‬ ‫اﺠﻟ َّﻨﺔِ‪َ ،‬و ُﻫ ْﻢ ُ َ‬ ‫اﻷ� َﻤﻦ ﻣ ِْﻦ أﺑْ َﻮاب ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ ْ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎب‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﻣِﻦ اﺒﻟ ِ‬
‫ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ َ َْ‬ ‫َّ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َّ‬
‫� ﻣﻜﺔ‬ ‫� ﻣِﻦ مﺼﺎرِ�ﻊِ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻛﻤﺎ �‬ ‫�ﻢ ﻗﺎل‪» َ :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ‪ ،‬إن ﻣﺎ �� ال ِﻤﺮﺼا� ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺼى«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫� َﻣ َّﻜ َﺔ َو�ُ ْ َ‬ ‫َو َﻫ َﺠ َﺮ أ‪ْ،‬و َﻛ َﻤﺎ َ� ْ َ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3340 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.194:‬‬

 ‫‪627‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي‬
‫را آوردﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﮐﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن‪ ،‬ﮔﺎزي زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﺳﺮور و آﻗﺎي ﻣﺮدم در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺴﺘﻢ؛ آﯾﺎ ﻋﻠﺘﺶ را ﻣﯽداﻧﯿﺪ؟ اﷲ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦِ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﯾﮏ ﻣﯿﺪان‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺻﺪا ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و‬
‫ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﺎراﺣﺖ و‬
‫ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎب و ﺗﺤﻤﻞ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺸﻘﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؟ آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﺪرﺗﺎن آدم ﺑﺮوﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻧﺰد آدم ﻣﯽروﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي آدم! ﺗﻮ اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬اﷲ ﺗﻮ را ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و از روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬در ﺗﻮ دﻣﯿﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ را ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ؛ آﯾﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺸﻘﺘﯽ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﺷﺪهاﯾﻢ؟ آدم)‪ (‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺮوز‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﻣﺮا از ﺧﻮردن ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺑﺎز داﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدم‪ -‬و از آن‬
‫ﺧﻮردم؛ ﻟﺬا‪ -‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ .‬ﻧﺰد ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻧﻮح ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰد ﻧﻮح)‪ (‬ﻣﯽروﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﻧﻮح! ﺗﻮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﻣﺮﺳ‪‬ﻞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯽ و اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را‬
‫ﺑﻨﺪهي ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ دارﯾﻢ؟ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻧﻮح)‪ (‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺮوز‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را در ﺳﺎﺑﻘﻪي ﺧﻮد دارم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﺮدم و‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ .‬ﻧﺰد ﮐﺴﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ)‪ (‬ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ)‪ (‬ﻣﯽروﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ اﷲ و دوﺳﺖ‪ ‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاش در ﻣﯿﺎن اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯽ و‬
‫اﯾﻨﮏ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؛ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺮوز‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪628‬‬

‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﻪ دروغ‬
‫ﮔﻔﺘﻪام و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ .‬ﻧﺰد ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ)‪ (‬ﻣﯽروﻧﺪ‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﻣﻮﺳﯽ! ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺎ رﺳﺎﻟﺖ و ﮐﻼمِ ﺧﻮد‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽِ ﺧﻮﯾﺶ‪ -‬ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺑﺮﺗﺮي داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و‬
‫روزي دارﯾﻢ؛ آﯾﺎ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﻮﺳﯽ)‪ (‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻣﺮوز‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه‬
‫و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﮐﺸﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺘﻮرش را ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ .‬ﻧﺰد ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻋﯿﺴﯽ ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰد ﻋﯿﺴﯽ)‪(‬‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﻋﯿﺴﯽ! ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ و ﮐﻠﻤﻪي اوﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻢ اﻟﻘﺎ ﮐﺮد‬
‫و ﻧﯿﺰ روﺣﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬در ﻣﺮﯾﻢ دﻣﯿﺪ‪-‬؛ و در ﮐﻮدﮐﯽ‪ ،‬آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ در ﮔﻬﻮاره ﺑﻮدي‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯽ‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؛ آﯾﺎ ﻧﺰد‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ ﻋﯿﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺮوز‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﯿﺴﯽ اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم‪ .‬ﻧﺰد ﮐﺴﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﺮوﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ! ﺗﻮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ و ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧﺮت را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ‪ .‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؟ آنﮔﺎه‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪراه ﻣﯽاﻓﺘﻢ و زﯾﺮﻋﺮش ﻣﯽروم و ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‬
‫دروازهﻫﺎي ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎﯾﺶ را ﺑﻪ روي ﻣﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﮕﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ! ﺳﺮت را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻦ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را ﻣﺴﺄﻟﺖ ﻧﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﺳﺮم را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﻣﺘﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﻣﺘﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﻣﺘﻢ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ!آندﺳﺘﻪ از اﻣﺘﺖ را ﮐﻪ ﺣﺴﺎب و‬
 ‫‪629‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬از دروازهي راﺳﺖ درﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ درون ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺒﺮ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آنﻫﺎ‬
‫در ﺳﺎﯾﺮ دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ‪ -‬و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺳﺎﯾﺮ دروازهﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .«-‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻫﺮ دو ﻟﻨﮕﻪ از ﻟﻨﮕﻪﻫﺎي درﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن "ﻣﮑﻪ" و‬
‫"ﻫ‪‬ﺠ‪‬ﺮ" ﯾﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن "ﻣﮑﻪ" و "ﺑ‪‬ﺼﺮي" اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻮﻻﻧﯽ را در آﺧ‪‬ﺮ ﮐﺘﺎش ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را آوردﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن‪ ،‬ﮔﺎزي زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺳﺮور و آﻗﺎي ﻣﺮدم‬
‫در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺴﺘﻢ؛ آﯾﺎ ﻋﻠﺘﺶ را ﻣﯽداﻧﯿﺪ؟« ﺳﭙﺲ ﻋﻠﺘﺶ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪،‬‬
‫اوﻟﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦِ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﯾﮏ ﻣﯿﺪان‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ُ َ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َّ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫﴿قُ ۡل إ َّن ٱ� َّول َ‬
‫ِ� َوٱ�خِر َ‬
‫ت يو ٖ� معلو ٖ� ‪﴾٥٠‬‬‫�ن ‪ ٤٩‬لمجموعون إِ� مِي� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٥٠ ،٤٩ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن و آﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ در وﻋﺪهﮔﺎه روزي ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮدم در وﻋﺪهﮔﺎه آن روز ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪا ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و‬
‫ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻣﯿﻦ در آن روز ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺣﺎﻻ ﮐﺮوي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﺻﻔﺤﻪاي ﭘﻬﻦ و ﻫﻤﻮار اﺳﺖ و اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ‪‬ﺳﺮَك ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ زﯾﺮا در آن ﻣﯿﺪان ﺑﺰرگ و ﻫﻤﻮار‬
‫ﻫﯿﭻ ﮐﻮه‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬درﺧﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮﺷﺎن ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ .‬آنروز ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار‬
‫ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اﷲ‪ ،‬ﺧﻮدش رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮِ ﭘﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ روزي ﺑﻪ ﻃﻮلِ ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل را ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ! در آنروز ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي وﺻﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮي دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﯽدارد ﺗﺎ در ﭘﯽِ ﮐﺴﯽ ﺑﺮآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ در دﻟﺸﺎن‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ‪ ،‬آدم‪ ‬ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪630‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ او را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻔﯿﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎنﻫﺎ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﺰد‬
‫ﭘﺪرﺷﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮ را ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ آﻓﺮﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]ص ‪[٧٥ :‬‬ ‫ت � ِ َي َد َّي﴾‬ ‫ك أَن � َ ۡس ُ‬
‫ج َد ل َِما َخلَ ۡق ُ‬ ‫َ َ َ ٰٓ ۡ ُ َ َ َ َ َ‬
‫﴿قال �إِبل ِيس ما منع‬
‫)ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﻠﯿﺲ! ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﻮ را از ﺳﺠﺪه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺎ دو دﺳﺘﻢ آﻓﺮﯾﺪم‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺖ؟‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﭘﺪرﺷﺎن آدم‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و از روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬در ﺗﻮ دﻣﯿﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ ٓ ۡ َ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� َو�ن م َِن‬ ‫﴿�ذ قلنا ل ِلم��ِك ِة ٱسجدوا �دم فسجدوا إِ� إِبل ِيس �� وٱستك‬
‫ۡ َ‬
‫� ٰ ِفر َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٣٤ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٣٤‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱل‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎدآوري ﮐﻦ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮاي آدم ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﺑﻠﯿﺲ ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺎز زد و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺮد و در زﻣﺮهي ﮐﺎﻓﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬و ﻧﺎمﻫﺎي ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﺗﻮ آﻣﻮزش داد«؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ٓ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٣١ :‬‬ ‫﴿ َو َعل َم َءاد َم ٱ� ۡس َما َء � َها﴾‬
‫و )اﷲ( ﻫﻤﻪي ﻧﺎﻣﻬﺎ)ي اﺷﯿﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آنﻫﺎ( را ﺑﻪ آدم آﻣﻮزش داد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬و از روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬در ﺗﻮ دﻣﯿﺪ«؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٢٩ :‬‬ ‫و�﴾‬ ‫﴿ َو َ� َف ۡخ ُ‬
‫ت �ِيهِ مِن ُّر ِ‬
‫و از روح ﺧﻮد در او دﻣﯿﺪم‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم از اﯾﻦ ﻓﻀﺎﯾﻞ آدم‪ ‬ﺑﺎﺧﺒﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﻣﺖ‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺖﻫﺎ ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آدم‪‬‬
‫ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺮا از ﺧﻮردن ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺑﺎزداﺷﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدم و از آن ﺧﻮردم«‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪631‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫َّ َ َ َ َ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬

‫ل�ٰلِم َ‬
‫� ‪﴾٣٥‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َو� م ِۡن َها َرغ ًدا َح ۡيث شِئ ُت َما َو� �ق َر�َا �ٰ ِذه ِ ٱلشجرة �تكونا مِن ٱ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٣٥ :‬‬
‫‪...‬و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ درﺧﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ )اﮔﺮ از‬
‫ﻣﯿﻮهاش ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ (،‬ﺟﺰو ﺳﺘﻢﮔﺮان ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ زﯾﺘﻮن‬
‫ﺑﻮده ﯾﺎ ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﮕﻮر و ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ آدم و ﺣﻮا دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از‬
‫ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﻧﺨﻮرﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﺮد و آﻧﺎن را ﻓﺮﯾﺐ داد و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ُ َ َّ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ‬
‫ِي ل ُه َما َما ُوۥرِ َي � ۡن ُه َما مِن َس ۡو�ت ِ ِه َما َوقال َما‬ ‫﴿فوسوس لهما ٱلشي�ن ِ�بد‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ََ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َّ ٓ‬ ‫َ َ ُ َ َ ُّ ُ َ َ ۡ َ‬
‫� أ ۡو ت�ونا م َِن‬ ‫�هٮ ٰكما ر��ما �ن �ٰ ِذه ِ ٱلشجرة ِ إِ� أن ت�ونا ملك ِ‬
‫ح َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ٓ ّ َ ُ َ‬ ‫ۡ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢١ ،٢٠ :‬‬ ‫� ‪﴾٢١‬‬ ‫ص ِ‬ ‫ِين ‪َ ٢٠‬وقاس َمه َما إ ِ ِ� لك َما ل ِم َن ٱل�ٰ ِ‬
‫�ٰ ِ� َ‬ ‫ٱل‬
‫ﺷﯿﻄﺎن آن دو را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﮐﻪ از آﻧﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﺳﺎزد‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺷﻤﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ از اﯾﻦ درﺧﺖ ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﻪ )اﮔﺮ از ﻣﯿﻮهاش ﺑﺨﻮرﯾﺪ(‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺎدت‪ ‬ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ دادن اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬آنﻫﺎ را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪدروغ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬آدم و‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را ﻓﺮﯾﻔﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ آدم‪ ‬ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪:‬‬
‫]ﻃﻪ‪[١٢١ :‬‬ ‫اد ُم َر َّ� ُهۥ َ� َغ َو ٰ‬
‫ى ‪﴾١٢١‬‬
‫َ َ َ ٰٓ َ َ‬
‫﴿وع� ء‬
‫و آدم‪ ،‬از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد و راه را ﮔﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪ اﯾﻦ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آدم‪ ‬از ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺧﻮرد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺎزات اﯾﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد اراده ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬او را از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﻮد‬
‫و ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل آدم‪ ‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ اﻇﻬﺎر ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻢ؛ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺮوﯾﺪ؛ ﻧﺰد ﻧﻮح ﺑﺮوﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪632‬‬

‫ﻧﻮح‪ ‬ﭘﺪر دوم ﺑﺸﺮﯾﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮح‪‬‬
‫َّ َ ‪ٞ‬‬ ‫ٓ‬
‫ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺮق ﻧﻤﻮد‪َ ﴿ :‬و َما َء َام َن َم َع ُه ٓۥ إِ� قلِيل﴾؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه او‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻧﻮح‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﻣﺮﺳ‪‬ﻞ اﺳﺖ؛‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و از ﻓﻀﻞ و ﺟﺎﯾﮕﺎه او در ﻧﺰد اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﻋﺬر ﻣﯽآورد ﮐﻪ از اﷲ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ؛ زﯾﺮا او ﺑﺮاي ﻗﻮﻣﺶ دﻋﺎي ﻧﺎﺑﻮدي ﮐﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ َٰ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ‪َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ّ َّ ٞ‬‬
‫]ﻧﻮح‪[٢٦ :‬‬ ‫ِ‬
‫ب � تذر � ٱ��ض مِن ٱل�فِرِ�ن ديارا ‪﴾٢٦‬‬ ‫﴿وقال نوح ر ِ‬
‫و ﻧﻮح ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﺮروي زﻣﯿﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﮕﺬار‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮح‪ ‬دﻋﺎﯾﯽ را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآور‪‬د ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٰ ُ ‪َّ ّ َ َ َ َ ُ َّ َّ ٞ‬‬
‫�ن َو ۡع َد َك ٱ َ‬
‫� ُّق﴾‬ ‫ب إِن ٱبۡ ِ� م ِۡن أه ِ�‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٥ :‬‬ ‫﴿ونادى نوح ر�هۥ �قال ر ِ‬
‫ﻧﻮح ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﭘﺴﺮم‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫وﻋﺪهات‪ ،‬ﺣﻖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﻮح‪ ‬وﻋﺪه داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش را از ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽرﻫﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺴﺮش ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻧﺠﺎت ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﭘﺪرش از او‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﭘﺴﺮ ﻧﻮح ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ .‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ٰ ُ ٌ ۡ َ ُ َ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َّ ۡ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َّ َ ۡ َ‬
‫� ٰ ِفر َ‬
‫�ن ‪﴾٤٢‬‬‫� ٱركب معنا و� ت�ن مع ٱل ِ‬ ‫﴿ونادى نوح ٱ�نهۥ و�ن ِ� مع ِز ٖل �ب‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٢ :‬‬
‫و ﻧﻮح‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را ﮐﻪ در ﮐﻨﺎري ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺻﺪا زد )و ﮔﻔﺖ‪ (:‬ﭘﺴﺮم! ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﻮار ﺷﻮ و ﺑﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﻣﺒﺎش‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﭘﺴﺮش ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؟ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫�ٔاو ٓ َ َ‬ ‫﴿قَ َال َ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٣ :‬‬ ‫ي إ ِ ٰ� ج َب ٖل َ�ع ِ‬
‫ص ُم ِ� م َِن ٱل َما ِء﴾‬ ‫ِ‬
‫)ﭘﺴﺮ ﻧﻮح( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﺮا از آب ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻫﻮد‪.40 :‬‬

 ‫‪633‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮ و ﭘﯿﺮواﻧﺖ ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮم‪.‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﻘﻤﺮ‪[١١ :‬‬
‫ٓ‬ ‫ٓ‬ ‫﴿ َ� َف َت ۡح َنا ٓ َ�بۡ َ� ٰ َب ٱ َّ‬
‫لس َماءِ ب ِ َماءٖ ُّم ۡن َه ِم ٖر ‪﴾١١‬‬
‫ﺳﭙﺲ درﻫﺎي آﺳﻤﺎن را ﺑﺎ آﺑﯽ ﺳﯿﻞآﺳﺎ ﮔﺸﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﯾﯽ در آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ از آن آب ﻣﯽﺟﻮﺷﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ از‬
‫ﺗﻨﻮرﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮ آﺗﺶ ﻧﯿﺰ آب ﺑﯿﺮون زد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻫﻼك ﺷﻮﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺴﺮِ ﻧﻮح ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺪرش اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورد و ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﻧﺸﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ۡ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫�ٔاو ٓ َ َ‬ ‫ََ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٣ :‬‬ ‫ي إ ِ ٰ� ج َب ٖل َ�ع ِ‬
‫ص ُم ِ� م َِن ٱل َماءِ﴾‬ ‫﴿ ِ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﺮا از آب ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ص َم ٱ�َ ۡو َم م ِۡن أ ۡم ِر ٱ�ِ إِ� َمن َّرح َ ِۚم َو َحال بَ ۡي َن ُه َما ٱل َم ۡو ُج ف�ن م َِن‬
‫﴿قال � � ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٣ :‬‬
‫ٱل ۡ ُم ۡغ َر� َ‬
‫ِ� ‪﴾٤٣‬‬
‫)ﻧﻮح( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺮوز در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺬاب اﷲ ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او رﺣﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﻣﻮج در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ )ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮح( از ﻏﺮقﺷﺪﮔﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮح‪ ‬ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﻏﺮق ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫كم َ‬ ‫� ُّق َوأَ َ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫�ن َو ۡع َد َك ٱ ۡ َ‬
‫َّ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ّ َّ‬
‫ب إِن ٱبۡ ِ� م ِۡن أه ِ�‬
‫� ‪﴾٤٥‬‬ ‫نت أح� ُم ٱل�ٰ ِ ِ‬ ‫﴿ر ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٥ :‬‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﭘﺴﺮم‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن وﻋﺪهات‪ ،‬ﺣﻖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و‬
‫ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﮑﻢراﻧﯽ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َۡ‬‫َ‬ ‫ۡ ۡ َ َّ ُ َ َ ٌ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َّ َ‬
‫�ل ِن َما ل ۡي َس‬‫� � ٰل ِٖح� ف� � َٔ‬ ‫وح إِن ُهۥ ل ۡي َس مِن أهل ِك ۖ إِنهۥ �مل �‬ ‫﴿قال � ٰن‬
‫�ٰهل َ‬ ‫ۡ ٌ ّٓ َ ُ َ َ َ ُ َ‬
‫ون م َِن ٱ ۡل َ‬ ‫َ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٦ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٤٦‬‬ ‫ِ‬ ‫لك بِهِۦ عِلمۖ إ ِ ِ� أعِظك أن ت�‬
‫)اﷲ( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻧﻮح! او از ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او )داراي( ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻣﺨﻮاه ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ ﻧﺪاري‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺪ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا از ﺟﺎﻫﻼن ﺑﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاش ﭼﻪ ﻓﺮﻣﻮد!‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪634‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻧﻮح‪ ‬ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻧﻮح‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻋﺬر ﻣﯽآورد؛ زﯾﺮا در دﻧﯿﺎ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ داﻧﺸﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺮﻣﻨﺪه اﺳﺖ و رويِ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺮدم ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺪرِ ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺳﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﻔﺎﻋﺖ و وﺳﺎﻃﺖ ﺳﺮ ﺑﺎز‬
‫َْْ ْ‬
‫� ِﻣﻨ ُﻬ َّﻦ ِﻲﻓ‬ ‫ّ َ َ َ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ ْ ْ ْ‬
‫ﺎت‪ :‬ﺛِنﺘ ِ‬ ‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬لﻢ ﻳ� ِﺬب ِإﺑ َﺮا ِﻫﻴﻢ ‪ِ ‬إﻻ ﺛﻼث ﻛﺬﺑ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎرة‪«...‬‬ ‫ا�‪ :‬ﻗَ ْﻮ ُ ُﻪﻟ ﴿إ ِّ� َﺳﻘﻴﻢ﴾ َوﻗَ ْﻮ ُ ُﻪﻟ ‪‬ﺑَ ْﻞ َ� َﻌﻠَ ُﻪ َﻛﺒ ُ‬
‫� ُﻫ ْﻢ َﻫ َﺬا‪ ‬وواﺣﺪة ﻰﻓ ﺷﺄن � ََﺳ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ات ِ‬‫ذ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻓﻘﻂ ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ دو ﺑﺎر ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫َْ َََُ َ ُ ُ َ َ‬
‫�ﻫ ْﻢ ﻫﺬا‪‬‬ ‫ﻴﻢ‪ ‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎرم‪ .‬و دﯾﮕﺮي آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻞ �ﻌﻠﻪ ﻛ ِﺒ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬إ ِّ� َﺳﻘ ٌ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﻮﻣﯿﻦ دروﻏﺶ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ )ﻧﺠﺎت( ﻫﻤﺴﺮش‬
‫ﺳﺎره از ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺘﻢﮔﺮ ﺑﻮد«؛ زﯾﺮا اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ آن ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﻔﺖ‪ :‬او‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دروغ ﻧﮕﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮد و ﺗﻮرﯾﻪ‪ ،‬دروغ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺪاﺗﺮس ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﺎﻧﻊ از ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ و اﻣﺘﯿﺎزات و‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﺮدي ﻗﻮي ﺑﻮد؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮدي ﻗﻮي و ﺳﺮﺳﺨﺖ آﻧﺎن را‬
‫رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬روزي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻗﺒﻄﯽ و از ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮﻋﻮن‪ .‬ﻣﺮدي ﮐﻪ از ﭘﯿﺮوان‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬از او ﯾﺎري ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﺸﺘﯽ ﺑﻪ آن ﻗﺒﻄﯽ زد و آن ﻗﺒﻄﯽ‬
‫در دم ﺟﺎن داد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻠﯽ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ۡ َ ّ ۡ َ ۡ َ ََ َ َ َ َ ُ َۡ ۡ َ‬ ‫ِين َة َ َ ٰ‬
‫﴿ َو َد َخ َل ٱل ۡ َمد َ‬
‫� َ�ق َتتِ� ِن �ٰذا مِن‬ ‫ِ� �فلةٖ مِن أهل ِها فوجد �ِيها رجل ِ‬ ‫�ح ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ِيعتِهِۦ َو َ�ٰ َذا م ِۡن َع ُد ّوه ِۦ فَٱ ۡس َت َ� ٰ َث ُه ٱ َّ�ِي مِن ش َ‬
‫ِيعتِهِۦ � ٱ�ِي م ِۡن َع ُد ّوِه ِۦ ف َو� َزهُۥ‬ ‫ِۖ‬
‫ش َ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5084 ،4712 ،3358) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2371 :‬‬
 ‫‪635‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫لش ۡي َ�ٰن إنَّ ُهۥ َع ُد ّ ‪ٞ‬و ُّمض ّ ‪ٞ‬ل ُّمب ‪ٞ‬‬

‫� ‪﴾١٥‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ٰ ََ َ ٰ َ َ َ َ َ‬
‫� َعل ۡيهِ� قال �ٰذا م ِۡن � َم ِل ٱ‬‫مو� �ق‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ� ِ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[١٥ :‬‬
‫و )ﻣﻮﺳﯽ( ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ وارد ﺷﻬﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ‪) ،‬در ﺣﺎل اﺳﺘﺮاﺣﺖ و( ﻏﺎﻓﻞ و ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛‬
‫آنﺟﺎ دو ﻣﺮد را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺰاع و ﺳﺘﯿﺰ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ از ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي‬
‫از دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪ .‬ﻣﺮدي ﮐﻪ از ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺶ از ﻣﻮﺳﯽ ﯾﺎري ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﭘﺲ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﻣﺸﺘﯽ ﺑﻪ او زد و او را از ﭘﺎ درآورد‪) .‬آنﮔﺎه ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ و( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮد؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ او‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪه و آﺷﮑﺎريﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﺮاي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰد ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﺑﺮوﻧﺪ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬اﺳﺖ‬
‫و ﻣﯿﺎن او و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ آﺧﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﺒﯽ و رﺳﻮﻟﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﺑﺪون ذﮐﺮِ‬
‫ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از او‬
‫ﺑﺮﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ‬
‫و اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و اﺟﺎزهي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ او‪ ،‬ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺮدم از ﺳﺨﺘﯽِ اﻧﺘﻈﺎر در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و دﯾﮕﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي‬
‫آنروز رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﻘﺎم ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽاش را ﻫﻢ دارد؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از‬
‫ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎزﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﺷﺮفﯾﺎﺑﯽ ﻣﺮدم در ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮفﯾﺎﺑﯽ در ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد و اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ ﺑﺰرگ درﺑﺎرهي ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬ ‫اما � ُمودا ‪﴾٧٩‬‬‫﴿ع� أن �بعثك ر�ك مق‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺧﻠﻖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪636‬‬
‫ّ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ َ َ َّ ُ َ‬
‫� َعل ۡي ِهم ّم َِن ٱ�َّب ِ ِ�ۧ َن‬ ‫﴿ َو َمن يُ ِطعِ ٱ� وٱلرسول فأو ٰٓ��ِك مع ٱ�ِين ��عم ٱ‬
‫ٗ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ ٓ‬ ‫ّ‬
‫لص ّدِي ِق َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٩ :‬‬ ‫�ۚ َو َح ُس َن أ ْو ٰٓ��ِك َر�ِيقا ‪﴾٦٩‬‬
‫ح َ‬
‫� َوٱلش َه َداءِ َوٱل� ٰل ِ ِ‬ ‫َوٱ ِ‬
‫آﻧﺎنﮐﻪ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ؛ و ﭼﻪ رﻓﯿﻘﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ!‬
‫اﯾﻦ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪‬‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫إﺳ َﻤﺎ�ِﻴﻞ َو ِ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ‬ ‫ُ ِّ ْ‬ ‫ﻗﺎل‪َ :‬ﺟ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫�‬ ‫ﺎء إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ‬ﺑِﺄم إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ و�ِﺎﺑﻨِﻬﺎ‬ ‫ﺎس‪$‬‬ ‫اﺑﻦ �ﺒ ٍ‬ ‫‪ -١٨٧٦‬وﻋ ِﻦ ِ‬
‫َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َْ َْ ْ‬ ‫َْ َْ َ َ َ َََْ‬ ‫َ َ َْ ْ‬ ‫ُ ْ ُ ُ َ َّ‬
‫ﺠﺪِ‪َ ،‬وﻟيﺲ ﺑِﻤﻜﺔ‬ ‫ﺖ‪ ،‬ﻋِﻨﺪ دوﺣ ٍﺔ ﻓﻮق زمﺰم ِﻲﻓ أﻰﻠﻋ الﻤﺴ ِ‬ ‫ﺗﺮ ِﺿﻌﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ َوﺿﻌﻬﺎ ﻋِﻨﺪ اﺒﻟَﻴ ِ‬
‫ﺎك‪َ ،‬و َو َﺿ َﻊ ﻋ ِْﻨ َﺪ ُﻫ َﻤﺎ ﺟ َﺮاﺑﺎً �ِﻴ ِﻪ َ� ْﻤ ٌﺮ َو ِﺳ َﻘ ً‬ ‫َْ َ َ َ ٌ َ َْ َ َ َ ٌ ََ َ َ ُ َ َُ َ‬
‫ﺎء �ِﻴ ِﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﻮﻣﺌِ ٍﺬ أﺣﺪ‪ ،‬وﻟيﺲ ﺑِﻬﺎ ﻣﺎء‪ ،‬ﻓﻮﺿﻌﻬﻤﺎ ﻫﻨ‬
‫َ ٌ ُ َّ َ َّ ْ َ ُ ُ ْ َ ً َ َ َ ْ ُ ُّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ﻣﺎء‪� ،‬ﻢ �ﻰﻔ إﺑﺮاﻫِﻴﻢ ﻣﻨﻄﻠِﻘﺎ‪� ،‬ﺘﺒِﻌﺘﻪ أم إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ إﺑﺮاﻫِﻴﻢ‪ ،‬أ�ﻦ ﺗﺬﻫﺐ و�ﺮﺘﻛﻨﺎ‬
‫ََْ ُ َ َ‬ ‫ً َ ََ‬ ‫ٌ َ َ ْ ََ َ ْ َ َ َ‬ ‫َّ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺷ ٌء؟ �ﻘﺎﻟﺖ ﻪﻟُ ذل ِﻚ م َِﺮارا‪َ ،‬وﺟﻌﻞ ﻻ ﻳﻠﺘ ِﻔﺖ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ‪،‬‬ ‫الﻮادِي اﺬﻟِي ﻟيﺲ �ِﻴ ِﻪ أﻧ ِيﺲ وﻻ‬ ‫ﻬﺬا َ‬
‫ﺑِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎﻟﺖ ﻪﻟُ‪ :‬آﷲ أم َﺮك ﺑﻬﺬا؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬إذا ﻻ ﻳﻀﻴﻌﻨﺎ؛ � َّﻢ َرﺟﻌﺖ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻖ إﺑ َﺮاﻫ ُ‬‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِﻴﻢ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫ََ َُْ ْ َََْ َ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ َّ َّ َ ْ ُ‬
‫ات ‪،‬‬ ‫ﺣﻰﺘ إِذا ﺎﻛن ﻋِﻨﺪ اﺜﻟنِﻴ ِﺔ ﺣﻴﺚ ﻻ ﻳﺮوﻧﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺒﻞ ﺑِﻮﺟ ِﻬ ِﻪ اﺒﻟﻴﺖ‪� ،‬ﻢ دﺎﻋ ﺑِﻬﺆﻻءِ اﺪﻟﻋﻮ ِ‬
‫َ ََ ََْ ََ َ‬
‫ﻓ َﺮ�ﻊ ﻳﺪﻳ ِﻪ �ﻘﺎل‪:‬‬
‫ون﴾‪.‬‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫� ذِي َز ۡر ٍع﴾ ﺣﻰﺘ ﺑﻠﻎ ﴿�شكر‬ ‫َ َۡ‬ ‫ُ ّ َّ‬ ‫َّ َّ َ ٓ ّ ٓ َ ۡ َ ُ‬
‫﴿ر�نا إ ِ ِ� ُ أسكنت مِن ذرِ� ِ� بِوا ٍد � ِ‬
‫َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُّ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫ﺮﺸب ﻣِﻦ ذل ِﻚ الﻤﺎءِ‪ ،‬ﺣﻰﺘ إِذا ﻧ ِﻔﺪ ﻣﺎ ِﻲﻓ‬ ‫وﺟﻌﻠﺖ أم إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ ﺗﺮ ِﺿﻊ إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ و�‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َُْ‬ ‫َ َ َُْ‬ ‫ِّ َ َ َ ْ‬
‫الﺴﻘﺎءِ ﻋ ِﻄﺸﺖ‪َ ،‬وﻋ ِﻄﺶ ا�ﻨﻬﺎ‪َ ،‬وﺟﻌﻠﺖ �ﻨﻈ ُﺮ إِﻴﻟْ ِﻪ �ﺘﻠ َّﻮى‪ -‬أ ْو ﻗﺎل �ﺘﻠﺒﻂ‪ -‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﺖ‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ َْ ُ‬ ‫الﺼ َﻔﺎ َأ ْﻗ َﺮ َب َﺟﺒَﻞ ﻲﻓ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫ََ ََ ْ َُْ َ َ‬
‫اﻷر ِض ﻳﻠِﻴﻬﺎ‪� ،‬ﻘﺎﻣﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ت‬ ‫ﻛﺮاﻫِﻴﺔ أن �ﻨﻈﺮ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻮﺟﺪ ِ‬
‫َ ً َ َ ْ َ َ ً َ َ َ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َُْ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َََْ‬
‫ﺖ‬ ‫ﺖ الﻮادِي �ﻨﻈ ُﺮ ﻫﻞ ﺗ َﺮى أﺣﺪا؟ ﻓﻠﻢ ﺗ َﺮ أﺣﺪا‪� .‬ﻬﺒِﻄﺖ ﻣِﻦ الﺼﻔﺎ ﺣﻰﺘ إِذا ﺑﻠﻐ ِ‬ ‫اﺳﺘﻘﺒﻠ ِ‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ‬ ‫الﻮادِي‪َ ،‬ر َ� َﻌﺖ َﻃﺮف د ِْرﻋ َِﻬﺎ‪َّ �ُ ،‬ﻢ َﺳ َﻌ ْﺖ َﺳ ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺖ‬ ‫ت الﻮادِي‪� ،‬ﻢ أﺗ ِ‬ ‫ﻲﻌ اﻹ�ﺴﺎن الﻤﺠﻬﻮدِ ﺣﻰﺘ ﺟﺎوز ِ‬
‫ات‪.‬‬ ‫أﺣﺪاً؟ ﻓَﻠَ ْﻢ ﺗَ َﺮ َأ َﺣﺪاً‪َ �َ ،‬ﻔ َﻌﻠَ ْﺖ َذل َِﻚ َﺳ ْﺒ َﻊ َم َّ‬
‫ﺮ‬
‫َ‬ ‫َْ َ َ َ َ ْ َ َْ َ ََ َ ْ َ ْ َ‬
‫الﻤ ْﺮ َوة �ﻘﺎﻣﺖ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪� ،‬ﻨﻈ َﺮت ﻫﻞ ﺗ َﺮى‬
‫ٍ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ َّ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ َّ‬
‫ﺎس ﺑيﻨﻬﻤﺎ«‪.‬‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬ﻓ�ل ِﻚ ﺳﻲﻌ اﻨﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬ ‫‪$‬‬ ‫ﺎس‬‫ٍ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫ﻗﺎل اﺑﻦ‬
‫َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ً َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ َّ َ ْ‬
‫ﻓﻠﻤﺎ أﺮﺷﻓﺖ ﻰﻠﻋ الﻤﺮوة ِ ﺳ ِﻤﻌﺖ ﺻﻮﺗﺎ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﺻﻪ‪ -‬ﺗﺮ�ﺪ �ﻔﺴﻬﺎ‪� -‬ﻢ �ﺴﻤﻌﺖ‪،‬‬
‫َ َ َ ْ َ ً ََ َ ْ َْ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ٌ ََ ْ‬
‫ﻓﺴ ِﻤﻌﺖ أﻳﻀﺎ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺪ أﺳﻤﻌﺖ إن ﺎﻛن ﻋِﻨﺪك ﻏ َﻮاث‪ ،‬ﻓﺄﻏِﺚ‪.‬‬
 ‫‪637‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َْ َ َ ََ‬ ‫َْ َ ََ َ َ َ‬ ‫َْ َْ‬ ‫َ َ َ َْ َ‬
‫ﺎء‪،‬‬ ‫الﻤ ُ‬ ‫ﺣ ِﻪ‪ -‬ﺣﻰﺘ ﻇﻬﺮ‬ ‫ﻚ ﻋِﻨﺪ مﻮ ِﺿﻊِ زم َﺰم‪� ،‬ﺒﺤﺚ ﺑِﻌ ِﻘﺒِ ِﻪ‪ -‬أو ﻗﺎل ِﺠﺑﻨﺎ ِ‬ ‫� ﺑِﺎلﻤﻠ ِ‬ ‫ﻓﺈذا ِ‬
‫َ َ ََُ َُ ُ ََْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ َ ِّ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ‬
‫ﻓﺠﻌﻠﺖ ﺤﺗﻮﺿﻪ و�ﻘﻮل �ِﻴﺪِﻫﺎ ﻫﻜﺬا‪ ،‬وﺟﻌﻠﺖ �ﻐ ِﺮف ﻣِﻦ الﻤﺎءِ ﻲﻓ ِﺳﻘﺎﺋ ِﻬﺎ وﻫﻮ �ﻔﻮر �ﻌﺪ‬
‫َ ْ َ َْ ُ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﺑِﻘﺪرِ ﻣﺎ �ﻐﺮِف‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﺎ �ﻐ ِﺮف‪-.‬‬
‫َ َ ُ ُ َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ ّ‬
‫اﷲ أم إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ ل ْﻮ ﺗ َﺮ�ﺖ زم َﺰم‪ -‬أ ْو ﻗﺎل ل ْﻮ ل ْﻢ‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬رﺣِﻢ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬ ‫‪$‬‬ ‫ﺎس‬ ‫ٍ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫ﻗﺎل اﺑﻦ‬
‫َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ ً َ ً َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َََ َ َ َ َ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ ْ‬
‫ﺮﺸ�ﺖ وأرﺿﻌﺖ وﺪﻟﻫﺎ‪� ،‬ﻘﺎل لﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻐ ِﺮف ﻣِﻦ الﻤﺎءِ‪ -‬ﻟﺎﻜﻧﺖ زمﺰم �ﻴﻨﺎ ﻣ ِﻌﻴﻨﺎ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓ‬
‫َّ َ ُ َ ِّ ُ‬ ‫َ َ ُ َُ َُ‬ ‫َْ‬ ‫َُ َْ ً‬ ‫َّ ْ َ َ َ َّ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َْ َ ُ‬
‫اﷲ ﻻ ﻳﻀﻴﻊ‬ ‫الﻤﻠﻚ‪ :‬ﻻ ﺨﺗﺎﻓﻮا الﻀﻴﻌﺔ ﻓﺈن ﻫﺎ ﻫﻨﺎ ﺑيﺘﺎ ﷲِ ﻳبﻨِﻴ ِﻪ ﻫﺬا اﻟﻐﻼم َوأﺑﻮهُ‪ ،‬و�ن‬
‫َ ْ‬ ‫ُّ ُ ُ َ َ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ُ ُ َ ً‬ ‫ْ َُ‬
‫لﺮا�ِﻴ ِﺔ‪ ،‬ﺗﺄ�ِﻴ ِﻪ الﺴﻴﻮل‪� ،‬ﺘﺄﺧﺬ �ﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ َو�ﻦ‬ ‫أﻫﻠﻪ‪ ،‬و�ن اﺒﻟَﻴﺖ م ْﺮﺗ ِﻔﻌﺎ ﻣ َِﻦ اﻷر ِض ﺎﻛ‬
‫َ‬
‫ﺎﻪﻟِ‪.‬‬‫ِﺷﻤ ِ‬
‫ْ ُْ ُ ُْ َ ْ‬ ‫َْ ٌ ْ ُ ُ َ ُْ َْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ ْ‬
‫ﻠ� ﻣِﻦ‬ ‫ﻓﺎﻜﻧﺖ ﻛﺬل ِﻚ ﺣﻰﺘ م َّﺮت ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ُر�ﻘﺔ ﻣِﻦ ﺟ ْﺮﻫ ٍﻢ‪ ،‬أ ْو أﻫﻞ �ﻴ ٍﺖ ﻣِﻦ ﺟﺮﻫ ٍﻢ ﻣﻘ ِﺒ‬
‫ً َ َ ُ َّ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ َ َ ً‬ ‫ََ َ ََ ُ‬ ‫َ‬
‫ور ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ٍء‪،‬‬ ‫اء‪�� ،‬لﻮا ﻲﻓ أﺳﻔ ِﻞ ﻣﻜﺔ؛ ﻓ َﺮأ ْوا ﻃﺎﺋ ِﺮا ﺎﻋﺋ ِﻔﺎ‪� ،‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬إن ﻫﺬا اﻟﻄﺎﺋ ِﺮ ﻴﻟﺪ‬ ‫�ﻖ ﻛﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻃ ِﺮ‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ َ َ ْ َ ُ َ ّ ً َ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ َُ‬
‫�‪ ،‬ﻓﺈذا ﻫﻢ ﺑِﺎلﻤﺎءِ‪ .‬ﻓ َﺮﺟﻌﻮا‬ ‫ﻟ َﻌﻬﺪﻧﺎ ﺑ ِﻬﺬا َالﻮادِي ُوﻣﺎ �ِﻴ ِﻪ ﻣﺎء‪ .‬ﻓﺄرﺳﻠﻮا ﺟ ِﺮ�ﺎ أو ﺟ ِﺮ� ِ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ََ ْ َْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ُ َ ُّ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫�ل ﻋِﻨﺪكِ ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪:‬‬ ‫ﻓﺄﺧﺮﺒوﻫﻢ؛ ﻓﺄ�ﺒﻠﻮا وأم إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ ﻋِﻨﺪ الﻤﺎءِ‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬أﺗﺄذ�ِ� ﻨﻟﺎ أن � ِ‬
‫َْ َ ُ ََ‬ ‫َ َّ َ ُ‬ ‫ََْ ََ ْ‬
‫‪،‬ﺎلﻮا‪� :‬ﻌ ْﻢ‪.‬‬ ‫�ﻦ ﻻ ﺣﻖ ﻟ� ْﻢ ﻲﻓ الﻤﺎءِ ﻗ‬ ‫�ﻌﻢ‪ ،‬وﻟ ِ‬
‫َْ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ َّ ْ َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎس‪ :$‬ﻗﺎل اﻨﻟ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻓﺄﻟﻰﻔ ذل ِﻚ أم إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ‪ ،‬و� ﺤﺗِﺐ اﻷ�ﺲ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﺎل اﺑﻦ ﻋﺒ ٍ‬
‫ُ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ ْ ْ َ َ َ ُ َ َ ُ ْ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ‬
‫ﺎت َوﺷ َّﺐ اﻟﻐﻼم‬ ‫��لﻮا‪ ،‬ﻓﺄرﺳﻠﻮا إِﻰﻟ أﻫﻠ ِِﻬﻢ ��لﻮا ﻣﻌﻬﻢ‪ ،‬ﺣﻰﺘ إِذا ﺎﻛﻧﻮا ﺑِﻬﺎ أﻫﻞ أ�ﻴ ٍ‬
‫َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ ْ ْ َ َ َّ َ َ َّ ْ َ َ ُ ْ ً ْ ُ ْ َ َ ْ‬
‫ِ� ﺷﺐ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ أد َرك ز َّوﺟﻮهُ ام َﺮأة ﻣِﻨﻬﻢ‪َ :‬وﻣﺎﺗﺖ‬ ‫و�ﻌﻠﻢ اﻟﻌﺮ�ِﻴﺔ ﻣِﻨﻬﻢ‪ ،‬وأ�ﻔﺴﻬﻢ وأﻋﺠﺒﻬﻢ ﺣ‬
‫ُ ُّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ ُ ُ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َ‬
‫�ﺪ إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ؛ ﻓﺴﺄل‬ ‫أم إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺠﺎء إﺑﺮاﻫِﻴﻢ �ﻌﺪﻣﺎ ﺗﺰوج إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ �ﻄﺎﻟ ِﻊ ﺗ ِﺮ�ﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ِ‬
‫ُ َ َ َ ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َ ََْ ََ‬ ‫َْ َُ َُْ ََ َ ْ‬
‫رواﻳﺔ‪ :‬ﻳ ِﺼﻴﺪ ﻨﻟَﺎ‪َّ � -‬ﻢ ﺳﺄلﻬﺎ �ﻦ ﻋي ِﺸ ِﻬ ْﻢ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬ ‫امﺮأﺗﻪ �ﻨﻪ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﺧﺮج ﻳبﺘ ِﻲﻐ ﻨﻟﺎ‪ِ -‬‬
‫ﻚ اﻗ َﺮ ِ�‬
‫ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫ﺮﺸ‪ُ ْ�َ ،‬‬ ‫َو َﻫ ْﻴئَﺘِﻬ ْﻢ‪َ �َ ،‬ﻘﺎﻟَ ْﺖ‪ُ ْ�َ :‬ﻦ � َ ٍّ‬
‫ﺎء زوﺟ ِ‬ ‫ﻴﻖ و ِﺷﺪةٍ؛ وﺷﻜﺖ إِﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈذا ﺟ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺿ‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ َّ َ َ َ ُ َ ُ ُ َ ِّ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ﻮ� ﻪﻟ �ﻐ� �ﺘﺒﺔ ﺑﺎﺑ ِ ِﻪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺴﻼم‪ ،‬وﻗ ِ‬
‫ْ ََْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َّ ُ َ َ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎء إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ ﻛ�ﻧﻪ آ�ﺲ ﺷيﺌﺎ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻫﻞ ﺟﺎء�ﻢ ﻣِﻦ أﺣ ٍﺪ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﺟﺎءﻧﺎ‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ ﺟ‬
‫َ ْ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ‬ ‫َ ْ ٌ َ َ َ َ َ َ َ َََ َ ْ َ ََ ْ َْ ُُ َ َ ََ‬
‫ﺷﻴﺦ ﻛﺬا و�ﺬا‪ ،‬ﻓﺴﺄﻨﻟﺎ �ﻨﻚ ﻓﺄﺧﺮﺒﺗﻪ‪ ،‬ﻓﺴﺄﻟ ِ�‪ :‬ﻛﻴﻒ ﻋيﺸﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺮﺒﺗﻪ �ﻧﺎ ﻲﻓ ﺟﻬ ٍﺪ و ِﺷﺪ ٍة‪.‬‬
‫ْ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ ِّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ََْ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََْ َْ َ‬
‫ﻗﺎل‪� :‬ﻬﻞ أوﺻﺎكِ �ِﻲﺸ ٍء؟ ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬أمﺮ ِ� أن أﻗﺮأ ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم‪ ،‬و�ﻘﻮل‪� �� :‬ﺘﺒﺔ‬
‫َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ﻚ! ْ َ‬ ‫ْ َُ َ‬ ‫اك أﻲﺑ َوﻗَ ْﺪ َأ َم َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬
‫ِﻚ‪� .‬ﻄﻠﻘﻬﺎ َوﺗ َﺰ َّوج ﻣِﻨﻬﻢ أﺧ َﺮى‪.‬‬ ‫اﺤﻟ ِﻲﻘ ﺑِﺄﻫﻠ ِ‬ ‫ﺎرﻗ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫أ‬ ‫أن‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬ﺎل‪ :‬ذ‬ ‫ﺑﺎﺑِﻚ ﻗ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ َ َ َ ُ ُ َّ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫�ﺪه‪ ،‬ﻓﺪﺧﻞ ﻰﻠﻋ امﺮأﺗ ِ ِﻪ ﻓﺴﺄل‬ ‫ﻓﻠﺒِﺚ �ﻨﻬﻢ إِﺑﺮاﻫِﻴﻢ ﻣﺎ ﺷﺎء اﷲ‪� ،‬ﻢ أﺗﺎﻫﻢ � َﻌﺪ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ِ‬
‫َ‬
‫َ ْ ُ َ َ ْ َ َ ََْ َ َ َ َ َ ُْ ْ َ ََ َ ْ َ ْ ْ َْ َ ْ َ ْ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫�ﻨﻪ‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺧ َﺮج ﻳبﺘ ِﻲﻐ ﻨﻟَﺎ؛ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻴﻒ أ�ﺘﻢ؟ َوﺳﺄلﻬﺎ �ﻦ ﻋي ِﺸ ِﻬﻢ َوﻫﻴئﺘِ ِﻬﻢ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ُ � :‬ﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪638‬‬
‫ﺎل‪ْ ُ ُ َ َ َ :‬‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َّ ْ َ َ‬ ‫َ َ ََْ ْ ََ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺷاﺑ�ﻢ؟‬ ‫� َوﺳﻌ ٍﺔ‪َ ،‬وأ�ﻨﺖ ﻰﻠﻋ اﷲِ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪� .‬ﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﻃﻌﺎﻣ�ﻢ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬الﻠﺤ ُﻢ ‪،‬ﻗ ﻓﻤﺎ‬ ‫ِﺨﺑ ٍ‬
‫َ ٌّ‬ ‫َْ َ ُ ْ َُ ْ َْ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ ُ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪َ » :‬ولﻢ ﻳ�ﻦ لﻬﻢ ﻳﻮﻣﺌ ِ ٍﺬ ﺣﺐ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ﺎء‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ ﺑﺎرِك لﻬﻢ ِﻲﻓ الﻠﺤ ِﻢ والﻤﺎءِ‪ .‬ﻗ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬اﻤﻟ‬
‫�ﻠُﻮ َﻋﻠَ ْﻴﻬ َﻤﺎ َأ َﺣ ٌﺪ ﺑ َﻐ ْ� َﻣ َّﻜ َﺔ إﻻَّ ل َ ْﻢ ﻳُ َﻮاﻓ َِﻘﺎه‪ُ.‬‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ََُ‬
‫َولﻮ ﺎﻛن لﻬﻢ دﺎﻋ لﻬﻢ �ِﻴ ِﻪ«‪ ،‬ﻗﺎل‪� :‬ﻬﻤﺎ ﻻ‬
‫َْ َ َ َُ ْ َ َ َُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ َ ْ ْ َ ُ ََ َ ْ ْ ُُ َ َ َ ُ ََ َ ْ ْ ُُ‬
‫َو ِ� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻓﺠﺎء �ﻘﺎل‪ :‬أ� َﻦ إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ؟ �ﻘﺎﻟﺖ امﺮأﺗﻪ‪ :‬ذﻫ َﺐ ﻳ ِﺼﻴﺪ؛ �ﻘﺎﻟﺖ ام َﺮأﺗﻪ‪ :‬أﻻ‬
‫َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ ْ ُ َ َ َ ُ َ‬
‫ﺮﺷا�ﻨﺎ‬ ‫�ل‪� ،‬ﺘﻄﻌﻢ و�ﺮﺸب؟ ﻗﺎل‪ :‬وﻣﺎ ﻃﻌﺎﻣ�ﻢ وﻣﺎ ﺮﺷاﺑ�ﻢ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻃﻌﺎﻣﻨﺎ الﻠﺤﻢ و‬ ‫� ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎء‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ ﺑَﺎر ْك ل ُﻬ ْﻢ ﻲﻓ َﻃ َﻌﺎمِﻬ ْﻢ َو َﺮﺷاﺑﻬ ْﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪َ � :‬ﻘﺎل أﺑُﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ‪» :‬ﺑَ َﺮ�ﺔ َد َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻋﻮة ِ‬ ‫ِ‬ ‫الﻤ ُ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َّ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َْ ُ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﻚ ﻓﺎﻗ َﺮ ِ� ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺴﻼم َوم ِﺮ� ِ ِﻪ ﻳثﺒﺖ �ﺘﺒﺔ ﺑﺎﺑ ِ ِﻪ‪.‬‬ ‫إﺑ َﺮاﻫِﻴﻢ‪ .«‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈذا ﺟﺎء زوﺟ ِ‬
‫ََْ‬ ‫َ َ ْ ٌ َ َ‬ ‫َ َ ْ ََ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ ُ‬
‫�ﻴﻞ ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻞ أﺗﺎ� ْﻢ ﻣِﻦ أﺣ ٍﺪ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻌ ْﻢ‪ ،‬أﺗﺎﻧﺎ ﺷﻴﺦ ﺣﺴ ُﻦ الﻬﻴﺌﺔِ‪،‬‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ ﺟﺎء إﺳﻤﺎ ِ‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ ََ ْ َ ُُ َ َ َ‬ ‫َ َْ ْ َ َْ َ َ َ‬
‫�‪ .‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﺨﺑ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻧ‬ ‫�‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺮﺒ‬ ‫ﺄﺧ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﺸ‬ ‫ي‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻒ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻛ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﺄﻟ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺮﺒ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﻨ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫وأ�ﻨﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺴﺄﻟ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﺄوﺻﺎكِ �ِﻲﺸ ٍء؟ ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻌ ْﻢ‪� ،‬ﻘ َﺮأ ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم َو�ﺄم ُﺮك أن ﺗثﺒﺖ �ﺘﺒﺔ ﺑﺎﺑِﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ذاك‬ ‫ﻓ‬
‫ْ ُْ َ‬ ‫َََُ َ‬ ‫ْ‬
‫ﻚ‪.‬‬ ‫ﺖ اﻟﻌﺘﺒﺔ‪ ،‬أم َﺮ ِ� أن أم ِﺴﻜ ِ‬ ‫ِأﻲﺑ‪ ،‬وأﻧ ِ‬
‫ُ َّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ً َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ ً‬
‫ﺮﺒي �ﺒﻼ ﻪﻟ ﺤﺗﺖ دوﺣ ٍﺔ ﻗﺮ�ﺒﺎ‬ ‫�ﻢ ﺒﻟِﺚ �ﻨﻬﻢ ﻣﺎ ﺷﺎء اﷲ‪� ،‬ﻢ ﺟﺎء ﺑﻌﺪ ذل ِﻚ و�ﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ � ِ‬
‫ْ َ ْ َ َ َ َ َّ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﺪﻟ والﻮﺪﻟ ﺑِﺎلﻮاﺪﻟِ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ‪،‬‬ ‫ﻣِﻦ زمﺰم‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ رآه ﻗﺎم إِﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺼﻨﻌﺎ ﻛﻤﺎ ﻳﺼﻨﻊ الﻮ ِاﺪﻟ ﺑِﺎلﻮ ِ‬
‫ﺈن اﷲَ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َّ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُّ َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫اﷲ أم َﺮ ِ� ﺑِﺄم ٍﺮ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺎﺻﻨﻊ ﻣﺎ أم َﺮك َر�ﻚ؟ ﻗﺎل‪ :‬وﺗ ِﻌﻴن ِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬وأ�ِﻴﻨﻚ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓ‬ ‫إن‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر إِﻰﻟ أ�ﻤ ٍﺔ م ْﺮﺗ ِﻔﻌ ٍﺔ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺣ ْﻮلﻬﺎ‪ ،‬ﻓ ِﻌﻨﺪ ذل ِﻚ َر�ﻊ اﻟﻘ َﻮاﻋِﺪ‬ ‫� ﺑيﺘﺎ ﻫﺎ ﻫﻨﺎ‪ ،‬وأﺷ َ‬ ‫أم َﺮ ِ� أن أﺑ ِ َ‬
‫َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ ََ ْ َ ُ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺎء ﺑِﻬﺬا‬ ‫ﺄﻲﺗ ﺑِﺎﺤﻟ ِﺠﺎرة ِ و�ﺑﺮاﻫِﻴﻢ ﻳب ِ� ﺣﻰﺘ إِذا ار�ﻔﻊ اﺒﻟِﻨﺎء‪ ،‬ﺟ‬ ‫ﺖ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ ﻳ ِ‬ ‫ﻣِﻦ اﺒﻟَﻴ ِ‬
‫َُ َُ َ‬ ‫َ َ ََ َ َ ُ َُ َ َ َ َ َْ َ ُ َ َْ َ ْ َ ُ َُ ُ‬
‫ﺎوﻪﻟُ اﺤﻟﺠﺎرة َوﻫﻤﺎ �ﻘﻮﻻ ِن‪َ ﴿ :‬ر�َّنَا‬ ‫اﺤﻟﺠ ِﺮ ﻓﻮﺿﻌﻪ ﻪﻟ �ﻘﺎم ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻳب ِ� و�ﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ �ﻨ ِ‬
‫ِيم﴾‪.‬‬ ‫يع ٱ ۡل َعل ُ‬ ‫لس ِم ُ‬ ‫نت ٱ َّ‬ ‫ك أَ َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َّ ٓۖ َّ َ‬
‫�قبل مِنا إِن‬
‫َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ِّ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ َّ ٌ َ َ َ َ َ َ ْ ُُّ‬
‫ﺎء ‪،‬ﻓﺠﻌﻠﺖ أم‬ ‫و� رواﻳﺔ‪ :‬إن إﺑﺮاﻫِﻴﻢ ﺧﺮج ﺑﺈﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ وأم إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻌﻬﻢ ﺷﻨﺔ �ِﻴﻬﺎ ﻣ ٌ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َُّ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َّ َّ َ َ ُّ َ َ ُ َ َ َ َ ِّ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ �ﺮﺸب ﻣِﻦ الﺸﻨ ِﺔ �ﻴﺪِر ﺒﻟﻨﻬﺎ ﻰﻠﻋ ﺻﺒِﻴﻬﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻗﺪِم ﻣﻜﺔ‪ ،‬ﻓﻮﺿﻌﻬﺎ ﺤﺗﺖ دوﺣ ٍﺔ‪� ،‬ﻢ‬
‫ﺎدﺗْ ُﻪ ﻣ ِْﻦ َو َراﺋِﻪ‪ :‬ﻳَﺎ ْإﺑ َﺮاﻫ ُ‬ ‫َ َ َّ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ ُ ُّ ْ‬ ‫َ َ َ َْ ُ َ ْ‬
‫ِﻴﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻴﻢ إِﻰﻟ أﻫﻠِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺎ�ﺒﻌﺘﻪ أم إﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺣﻰﺘ لﻤﺎ ﺑﻠﻐﻮا ﻛﺪاء ﻧ‬ ‫رﺟﻊ إﺑﺮاﻫ‬
‫الﺸ َّﻨﺔ َو�َﺪرُّ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ْ َُْ َُ َ َ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫إِﻰﻟ ﻣﻦ �ﺮﺘﻛﻨﺎ؟ ﻗﺎل‪ :‬إِﻰﻟ اﷲِ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ر ِﺿﻴﺖ ﺑﺎﷲِ‪ ،‬ﻓﺮﺟﻌﺖ وﺟﻌﻠﺖ �ﺮﺸب ﻣِﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ ِّ ُ ُّ َ َ ً‬ ‫َ َ‬ ‫ََُ َ ََ‬
‫ََ ْ‬
‫� الﻤﺎء ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬لﻮ ذﻫﺒﺖ �ﻨﻈﺮت ﻟﻌ� أﺣِﺲ أﺣﺪا‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺬﻫﺒﺖ‬ ‫ﻰﻠﻋ َﺻﺒِ ِّﻴ َﻬﺎ‪َ ،‬ﺣ َّﻰﺘ ل َّﻤﺎ ﻓ ِ َ‬ ‫ﺒﻟﻨﻬﺎ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً َ َ ْ ُ َّ َ َ ً َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُّ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺖ الﻮادِي ﺳﻌﺖ‪،‬‬ ‫ت الﺼﻔﺎ‪� ،‬ﻨﻈﺮت و�ﻈﺮت ﻫﻞ ﺤﺗِﺲ أﺣﺪا‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﺤﺗِﺲ أﺣﺪا‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺑﻠﻐ ِ‬ ‫ﻓﺼ ِﻌﺪ ِ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ً ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َّ ُّ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺖ الﻤﺮوة‪ ،‬و�ﻌﻠﺖ ذل ِﻚ أﺷﻮاﻃﺎ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬لﻮ ذﻫﺒﺖ �ﻨﻈﺮت ﻣﺎ �ﻌﻞ الﺼ ِﻲﺒ‪ ،‬ﻓﺬﻫﺒﺖ‬ ‫وأﺗ ِ‬
‫ْ ْ َْ ُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُ َ َ ُ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َََ َ ْ‬
‫ت‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﺗ ِﻘ َّﺮﻫﺎ �ﻔﺴﻬﺎ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬لﻮ ذﻫﺒﺖ �ﻨﻈ ْﺮت‬ ‫�ﻨﻈﺮت ﻓﺈذا ﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﺣ ِﺎﻪﻟِ‪ ،‬ﻛ�ﻧﻪ ﻳنﺸﻎ ل ِﻠﻤﻮ ِ‬
 ‫‪639‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫َّ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ ً َ َّ َ َّ ْ‬ ‫َ َ ِّ ُ ُّ َ ً َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻟﻌ� أﺣِﺲ أﺣﺪا‪ ،‬ﻓﺬﻫﺒﺖ ﻓﺼ ِﻌﺪ ِت الﺼﻔﺎ‪� ،‬ﻨﻈ َﺮت وﻧﻈﺮت ﻓﻠ ْﻢ ﺤﺗِﺲ أﺣﺪا‪ ،‬ﺣﻰﺘ أ�ﻤﺖ‬
‫ََ َ ْ َ ْ ْ َ َ َْ َ‬ ‫َ ْ ً ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ‬
‫� ﺑِﺼﻮ ٍت‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬أﻏِﺚ إن ﺎﻛن ﻋِﻨﺪك‬ ‫ﺳﺒﻌﺎ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬لﻮ ذﻫﺒﺖ �ﻨﻈﺮت ﻣﺎ �ﻌﻞ ‪،‬ﻓﺈذا ِ‬
‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُُّ‬ ‫ﺎل ﺑﻌﻘﺒﻪ َﻫ َﻜ َﺬا‪َ ،‬و َ� َﻤ َﺰ ﺑ َﻌﻘﺒﻪ َﻰﻠﻋ ْ‬
‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ٌَْ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎء ﻓﺪﻫِﺸﺖ أم‬ ‫اﻷر ِض ‪،‬ﻓﺎﻧبﺜﻖ الﻤ ُ‬ ‫ﺮﺒ�ﻞ‪� ‬ﻘ ِ ِ ِ ِ‬
‫ِ ِِِ‬ ‫ﺟ ِ‬
‫ﺧ�‪ ،‬ﻓﺈذا ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َ ْ َْ ُ ََ َ َ َ َ ُ‬
‫إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﺖ ﺤﺗ ِﻔﻦ‪ ...‬وذﻛﺮ اﺤﻟﺪﻳﺚ ﺑِﻄ ِ‬
‫ﻮﻪﻟِ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و ﭘﺴﺮش اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را‬
‫ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﯽ ﺷﯿﺮﺧﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد آورد و در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﯿﺖاﷲ‪ ،‬زﯾﺮ درﺧﺘﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫از زﻣﺰم در ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام رﻫﺎ ﮐﺮد‪ .‬در آن زﻣﺎن ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻣﮑﻪ ﻧﺒﻮد و‬
‫آﺑﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻧﺰد آن دو ﯾﮏ ﮐﯿﺴﻪ ﺧﺮﻣﺎ و ﯾﮏ ﻣﺸﮏ آب ﮔﺬاﺷﺖ‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﺑﻪدﻧﺒﺎل او رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ!‬
‫ﮐﺠﺎ ﻣﯽروي و ﻣﺎ را در اﯾﻦ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻮﻧﺲ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ و‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ او ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﺎدرِ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري داده اﺳﺖ؟ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري‪.‬‬
‫ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬اﷲ ﻣﺎ را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪ راﻫﺶ اداﻣﻪ داد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﻪي ﮐﻮه‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ آنﻫﺎ او را‬
‫ﻧﻤﯽ دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬رﺳﯿﺪ‪ .‬آنﺟﺎ رو ﺑﻪﺳﻮي ﺑﯿﺖاﷲ ﮐﺮد و ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ دﺳﺘﺎﻧﺶ را‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٱل ۡ ُم َ‬ ‫نت مِن ُذ ّر َّ�� ب َواد َ� ۡ� ذِي َز ۡر ٍع ع َ‬ ‫َّ َّ َ ٓ ّ ٓ َ ۡ َ‬
‫ِند بَ ۡيتِك‬
‫ح َّر ِم َر َّ� َنا‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ك ُ‬ ‫﴿ر�نا إ ِ ِ� أس‬
‫ۡ‬ ‫َۡ ٓ َ‬ ‫ۡ ۡ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ْ َّ َ َ‬
‫ت‬ ‫َّ‬
‫م َِن ٱ� َم َ� ٰ ِ‬
‫ّ‬
‫ي إ ِ ۡ� ِه ۡم َوٱ ۡر ُز� ُهم‬‫اس �هوِ‬‫لصل ٰوةَ فٱ ۡج َعل أ�ِٔ َدة ّم َِن ٱ�َّ ِ‬ ‫ِ�قِيموا ٱ‬
‫ۡ ُ َ‬ ‫َ َّ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٣٧ :‬‬ ‫ل َعل ُه ۡم �َشك ُرون ‪﴾٣٧‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ را در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺧﺸﮏ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﯿﺖاﻟﺤﺮام ﺳﮑﻮﻧﺖ دادم ﺗﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ؛ ﭘﺲ دلﻫﺎي ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮي آﻧﺎن ﻣﺎﯾﻞ )و ﻣﺸﺘﺎق( ﺑﮕﺮدان و آﻧﺎن‬
‫را از ﻣﯿﻮهﻫﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎ ﺗﺎ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﯿﺮ دادن اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺷﺪ و از آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺸﮏ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آب ﻣﺸﮏ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و او و ﻓﺮزﻧﺪش ﺗﺸﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وي ﻓﺮزﻧﺪش را‬
‫ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ از ﺷﺪت ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽزد‪ .-‬ﻣﺎدر‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3364 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪640‬‬

‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دﯾﺪن اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد و ﺑﺎﻻي ﮐﻮه ﺻﻔﺎ ﮐﻪ آن را‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬رﻓﺖ و آنﺟﺎ اﯾﺴﺘﺎد و ﺑﻪ وادي‪ -‬ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ‪ -‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؟ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﮐﻮه ﺻﻔﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﮔﻮﺷﻪي ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ را ﺑﺎﻻ ﮐﺸﯿﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ از ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه ﻣﺮوه رﻓﺖ و‬
‫آنﺟﺎ اﯾﺴﺘﺎد و ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽ ﺑﯿﻨﺪ؟ و ﻟﯽ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬و ﻫﻔﺖ ﺑﺎر‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻌﯽ‪ -‬ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﭘ‪‬ﺮﺷﺘﺎبِ‪ -‬ﻣﺮدم در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬از ﻫﻤﯿﻦﺟﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﭼﻮن‪ -‬ﺑﺮاي آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎر‪ -‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﻣﺮوه رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎش! آنﮔﺎه ﺧﻮب ﮔﻮش داد‪ .‬دوﺑﺎره ﻫﻤﺎن ﺻﺪا را ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺪاﯾﺖ‬
‫را ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻢ رﺳﺎﻧﺪي؛ اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻦ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮﺷﺘﻪاي را ﮐﻨﺎر‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه زﻣﺰم دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎ و ﯾﺎ ﺑﺎﻟﺶ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽزد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آب ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن آب ﮐﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻠﻮي آن را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‬
‫و در ﻣﺸﮏ ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ .‬و ﻫﺮﺑﺎر ﮐﻪ آب ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬آب ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻓﻮران ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ! اﮔﺮ او‬
‫ﮐﺎري ﺑﻪ زﻣﺰم ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ« ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ او از آن آب ﺑﺮﻧﻤﯽداﺷﺖ‪ ،‬زﻣﺰم‪ ،‬ﭼﺸﻤﻪاي‬
‫روان ﻣﯽﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ :‬او آب ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﻓﺮزﻧﺪش را ﺷﯿﺮ داد‪.‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦﺟﺎ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﭘﺴﺮ و ﭘﺪرش‪ ،‬آن را ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬دوﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺿﺎﯾﻊ ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎي ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﯽ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺗﭙﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﯿﻞ‪ ،‬از ﭼﭗ و راﺳﺖ‬
‫آن ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎدر‪ -‬ﺑﺎ ﭘﺴﺮش‪ -‬در ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻊ ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺪهاي از ﻗﺒﯿﻠﻪي "ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ" ﮐﻪ از‬
‫راه "ﮐَﺪاء" ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﮑﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭘﺮﻧﺪهاي را ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن آب ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در آنﺟﺎ دﯾﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪه‪ ،‬اﻃﺮاف آب د‪‬و‪‬ر ﻣﯽزﻧﺪ و از‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ اﯾﻦ وادي را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬آﺑﯽ در آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﯾﮏ ﯾﺎ دو‬
‫ﻧﻔﺮ را‪ -‬ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن آب دﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺧﺒﺮش را ﺑﺮاي‬
 ‫‪641‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ آوردﻧﺪ‪ .‬آن ﮔﺮوه ﺑﻪﺳﻮي آب رﻓﺘﻨﺪ و در ﮐﻨﺎر آب‪ ،‬ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را‬
‫دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدت ﺑﻤﺎﻧﯿﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري؛ اﻣﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﻘﯽ در ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ آب ﻧﺪارﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﻪ اﻧﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺮدم را‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد آﻧﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ آنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي آوردن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و در آنﺟﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ در‬
‫آنﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ -‬ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ رﺷﯿﺪ ﺷﺪ و ﻋﺮﺑﯽ را از‬
‫آﻧﺎن ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻮن ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺎﻟﻎ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽاش را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و او را ﺟﻮاﻧﯽ‬
‫ﻣﻤﺘﺎز و ﺳﺮآﻣﺪ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ازدواج رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ‬
‫ازدواج او درآوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻓﻮت ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﮐﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﺮاي ﺳﺮ زدن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ -‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‪ -‬آﻣﺪ؛ اﻣﺎ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را‪ -‬در ﺧﺎﻧﻪ‪ -‬ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺮاغ او را از‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮش ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ روزي‪ ،‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ -.‬و در‬
‫رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪-.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﻫﻤﺴﺮ ﭘﺴﺮش درﺑﺎرهي وﺿﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﺎل و روزﺷﺎن‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬وﺿﻊ ﻣﺎ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪ اﺳﺖ و در ﺗﻨﮕﻨﺎ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬و ﻧﺰد‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬زﺑﺎنِ ﺷﮑﻮه ﮔﺸﻮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮت آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﺳﻼم ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﮕﻮ ﮐﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪي درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﺗﻌﻮﯾﺾ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻮي آﺷﻨﺎﯾﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ آﻣﺪ؟‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري؛ ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ و ﺳﺮاغ ﺗﻮ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﺟﻮاﺑﺶ را دادم‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﺑﺎرهي وﺿﻊ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‬
‫ﮐﻪ در ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻔﺎرﺷﯽ ﻫﻢ ﮐﺮد؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﯽ‪ ،‬از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ :‬آﺳﺘﺎﻧﻪي درب‬
‫ﺧﺎﻧﻪات را ﻋﻮض ﮐﻦ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬او ﭘﺪر ﻣﻦ ﺑﻮده و دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﺗﻮ ﺟﺪا ﺷﻮم؛ ﭘﺲ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺮو‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را ﻃﻼق داد و ﺑﺎ زﻧﯽ دﯾﮕﺮ از‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺟ‪‬ﺮُﻫﻢ‪ ،‬ازدواج ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪642‬‬

‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬در ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺑﻪ‬

‫دﯾﺪارﺷﺎن آﻣﺪ؛ اﻣﺎ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را‪ -‬در ﺧﺎﻧﻪ‪ -‬ﻧﯿﺎﻓﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ رﻓﺖ‬
‫و ﺳﺮاغ او را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻃﻠﺐ روزي‪ ،‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺣﺎل ﺷﻤﺎ‬
‫ﭼﻪﻃﻮر اﺳﺖ؟ و درﺑﺎرهي وﺿﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﺎل و روزﺷﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ در رﻓﺎه‬
‫و آﺳﺎﯾﺸﯿﻢ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻏﺬاي ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آب‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫اﷲ! ﺑﺮاي آﻧﺎن در ﮔﻮﺷﺖ و آب‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن زﻣﺎن آﻧﺎن‬
‫ﺣﺒﻮﺑﺎت ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ و اﮔﺮ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮﮐﺖ ﺣﺒﻮﺑﺎﺗﺸﺎن ﻧﯿﺰ دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد«‪.‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﯾﻦرو ﻫﺮﮐﻪ در ﻏﯿﺮ ﻣﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ و‬
‫آب اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﻫﻤﺴﺮ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻪ ﺷﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﯽ ﺗﺎ آب و ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﺑﺨﻮري؟ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آب و ﻏﺬاي ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ زن ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻏﺬاي ﻣﺎ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ‬
‫و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽِ ﻣﺎ‪ ،‬آب اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! در آب و ﻏﺬاﯾﺸﺎن ﺑﺮﮐﺖ ده‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﮐﺖ دﻋﺎي اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ )ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺖ و آب اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﻨﺪ(«‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻮﻫﺮت آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﮕﻮ ﮐﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪي درﺑﺶ را ﻣﺤﮑﻢ ﻧﮕﻪ دارد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ -‬آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ؟ ﻫﻤﺴﺮش‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري؛ ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﺧﻮشﻗﯿﺎﻓﻪ ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ‪ -‬و از وي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪-‬؛ و ﺳﺮاغ ﺗﻮ‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻦ ﺟﻮاﺑﺶ را دادم‪ .‬ﺳﭙﺲ از وﺿﻊ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ در‬
‫آﺳﺎﯾﺸﯿﻢ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻔﺎرﺷﯽ ﻫﻢ ﮐﺮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم‬
‫رﺳﺎﻧﺪ و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪي درب ﺧﺎﻧﻪات را ﻣﺤﮑﻢ ﻧﮕﻪ داري‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬او ﭘﺪرم ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از آﺳﺘﺎﻧﻪي در‪ ،‬ﺗﻮﯾﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ را ﻧﮕﻪ دارم‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬در ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺑﻪ دﯾﺪارﺷﺎن‬
‫آﻣﺪ؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮏ زﻣﺰم و زﯾﺮ درﺧﺘﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺮاﺷﯿﺪن و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﯿﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺪرش را دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺶ رﻓﺖ‪ .‬آن دو‬
 ‫‪643‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫رﻓﺘﺎري را ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﭘﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪر اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ! اﷲ ﻣﺮا ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري اﻣﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﮐﻤﮑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﷲ ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺴﺎزم‪ .‬و ﺑﻪ ﺗﭙﻪاي ﻣﺮﺗﻔﻊ در آن اﻃﺮاف‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮد و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﺳﻨﮓ ﻣﯽآورد و اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬دﯾﻮارﻫﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ دﯾﻮارﻫﺎ ﺑﺎﻻ آﻣﺪ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﯾﻦ ﺳﻨﮓ را‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪-‬‬
‫آورد و ﺑﺮاي ﭘﺪرش روي زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺖ؛ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬روي آن اﯾﺴﺘﺎد و ﺑﻨّﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫لس ِم ُ‬
‫يع‬ ‫ك أَ َ‬
‫نت ٱ َّ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ ۡ َّ ٓۖ َّ َ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻪ او ﺳﻨﮓ ﻣﯽداد‪ .‬و ﻫﺮ دو ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬ر�نا �قبل مِنا إِن‬
‫ٱ ۡل َعل ُ‬
‫ِيم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! از ﻣﺎ ﺑﭙﺬﯾﺮ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﯾﯽ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﺑﺎ ﺧﻮد‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻣﮑﻪ‪ -‬آورد و ﻣﺸﮑﯽ آب ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ از آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺸﮏ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﭽﻪاش را ﺷﯿﺮ ﻣﯽداد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ؛ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬زن‪ -‬و ﻓﺮزﻧﺪ‪ -‬ﺧﻮد‬
‫را زﯾﺮ درﺧﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮش‪ -‬ﺳﺎره‪ -‬ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل وي رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ "ﮐَﺪاء" رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬آنﺟﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ را از ﭘ‪‬ﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﺻﺪا زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! ﻣﺎ را ﺑﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺳﭙﺎري و ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﻬﺎﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺬاري؟ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﺳﭙﺎرم‪ .‬ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫راﺿﯽام؛ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻫﻢﭼﻨﺎن از ﻣﺸﮏ ﻣﻮﺟﻮد در آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺴﺮش‬
‫ﺷﯿﺮ ﻣﯽداد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آب‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش ﺑﺮوم و ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻢ؛ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﻢ‪ .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه ﺻﻔﺎ رﻓﺖ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر‪ -‬ﺑﻪ‬
‫اﻃﺮاف‪ -‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺪﯾﺪ‪ -.‬از ﺻﻔﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ‪ -‬و ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦِ وادي رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺑﺎﻻي ﻣﺮوه رﻓﺖ و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﺻﻔﺎ و‬
‫ﻣﺮوه را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش ﺑﺮوم و ﺑﺒﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ در ﭼﻪ‬
‫ﺣﺎل اﺳﺖ؟ رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ ﺑﯽﺗﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧَﻔَﺴﮏ ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎورد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮوم و ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻢ؛ ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺑﯿﺎﺑﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ در ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد؛‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮوم و ﺑﺒﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪644‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﯿﺮي در ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻤﮑﻢ ﮐﻦ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﺷﻨﻪي ﭘﺎﯾﺶ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽزد و از زﻣﯿﻦ‪ ،‬آب ﺟﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﺒﻬﻮت ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﮐﻒ دﺳﺘﺶ آب‬
‫ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ -.‬و اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪-.‬‬
‫َْ‬ ‫َ َُْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ز�ﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬الﻜﻤﺄة ﻣ َِﻦ الﻤ ِّﻦ ‪،‬‬ ‫ﺑﻦ ٍ‬ ‫‪ -١٨٧٧‬وﻋﻦ ﺳﻌﻴ ِﺪ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ُ َ َ ٌ َْْ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫وﻣﺎؤﻫﺎ ِﺷﻔﺎء ل ِﻠﻌ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺎرچ‪،‬‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺮﻧﺠﺒﯿﻦ و از ﻣﻨﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ) ‪ (2‬و آﺑﺶ ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻔﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺎرچ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺮﻧﺠﺒﯿﻦ اﺳﺖ و آﺑﺶ ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻔﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻗﺎرچ ﯾﺎ ﺳﻤﺎروغ‪ ،‬ﻣﺎدهي ﻏﺬاﯾﯽ ارزﺷﻤﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﺎران‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﭘﺲ از‬
‫ﺑﺎرانﻫﺎي ﻣﻮﺳﻤﯽ ﻣﯽروﯾﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﻟﺬﯾﺬ اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺷﻮد‪ ،‬در روي زﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺸﻘﺘﯽ آن را ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آن را از ﻣﻨﺖﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﺮﺷﻤﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺑﺶ ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻔﺎﺳﺖ«‪.‬؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﺑﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اذن اﷲ‪ ‬ﺷﻔﺎﺑﺨﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﺮك و آبِ ﭼﺸﻢ را ﺧﺸﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﭼﺸﻤﯽ‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ آب ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﭼﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ‬
‫آب ﻗﺎرچ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬آن را اﻧﺪﮐﯽ ﺗَﻔﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺮم ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ آن را ﻓﺸﺮده‪،‬‬
‫آﺑﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺗﮑﻪﺗﮑﻪ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻓﺸﺮدن‪ ،‬آﺑﺶ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ روش‪ ،‬آب ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻤﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4478 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2049 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎرچ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدرو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﯽ اﻻﻫﯽ و از ﻧﻮع ﻫﻤﺎن ﺗﺮﻧﺠﺒﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺮ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -19‬ﮐﺘﺎب‪ :‬اﺳﺘﻐﻔﺎر )ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش(‬

‫‪ -371‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٩ :‬‬ ‫﴿ َوٱستغفِ ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫ت﴾‬
‫و ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َ� َن َ� ُف ٗ‬
‫ور� َّرح ٗ‬
‫ِيما ‪﴾١٠٦‬‬ ‫�ۖ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫َّ َ‬ ‫َ ۡ َۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠٦ :‬‬ ‫﴿وٱستغفِرِ ٱ ِ‬
‫و از اﷲ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﴫ‪[٣ :‬‬ ‫﴿ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك َوٱ ۡس َتغفِ ۡر ُهۚ إِن ُهۥ �ن ت َّوابَ ۢ� ‪﴾٣‬‬
‫ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪،‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َّ َ ۡ ْ َ َ ّ ۡ َ َّ ‪َۡ ٞ‬‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٥ :‬‬ ‫﴿ل ِ�ِين ٱ�قوا عِند ر� ِ ِهم ج� ٰت � ِري﴾‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺎغﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪...‬‬
‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٧ :‬‬ ‫ار ‪﴾١٧‬‬‫ح‬‫�ن بٱ ۡ�َ ۡس َ‬
‫﴿ َوٱل ۡ ُم ۡس َت ۡغفِر َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ ...‬و آﻧﺎنﮐﻪ در ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َ� ُف ٗ‬
‫ور� َّرح ٗ‬ ‫َ‬
‫﴿ َو َمن َ� ۡع َم ۡل ُس ٓو ًءا أ ۡو َ� ۡظل ِۡم َ� ۡف َس ُهۥ ُ� َّم � َ ۡس َت ۡغفِر ٱ َّ َ‬
‫� َ� ِد ٱ َّ َ‬
‫ِيما ‪﴾١١٠‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٠ :‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎر ﺑﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ از اﷲ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ را‬
‫آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪646‬‬

‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ َ َ َ َّ ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َو َما َ� َن ٱ َّ ُ‬
‫� ِ�ُ َع ّذ َِ� ُه ۡم َوأ َ‬
‫� ُم َعذ َِ� ُه ۡم َوه ۡم � َ ۡستَغفِ ُرون ‪﴾٣٣‬‬ ‫نت �ِي ِه ۚم وما �ن ٱ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٣٣ :‬‬
‫ﺗﺎ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﻋﺬاب ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ و ﺗﺎ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺠﺎزاﺗﺸﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ً ۡ َ َ ُ ٓ ْ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ْ ُ ُ‬
‫� فٱ ۡس َتغف ُروا ِ�نو� ِ ِه ۡم َو َمن‬ ‫حشة أو ظلموا أنفسهم ذكروا ٱ‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا �علوا � ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫�وا َ ٰ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫� َول ۡم يُ ِ ُّ‬‫وب إ َّ� ٱ َّ ُ‬
‫ُّ ُ َ‬ ‫َۡ‬
‫� ما �علوا َوه ۡم َ�عل ُمون ‪] ﴾١٣٥‬آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٥ :‬‬ ‫�غ ِف ُر ٱ�ن ِ‬
‫و آﻧﺎنﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬ـ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؟ ـ و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن اداﻣﻪ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﻓﺮاوان و ﻣﻌﻠﻮﻣﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯽ درﺑﺎرهي اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬در واﭘﺴﯿﻦ روزﻫﺎي ﺣﯿﺎت‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از اﷲ‪‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ون � دِين ٱ َّ�ِ أ ۡف َو ٗ‬ ‫﴿إ َذا َجا ٓ َء نَ ۡ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ‬
‫اجا ‪٢‬‬ ‫ِ‬ ‫� ٱ�ِ وٱلفتح ‪ ١‬ور�يت ٱ�اس يدخل ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﴫ‪[٤ ،١ :‬‬ ‫ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك َوٱ ۡس َتغفِ ۡرهُۚ إِن ُهۥ �ن ت َّوابَ ۢ� ‪﴾٣‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎريِ اﷲ و ﭘﯿﺮوزي )ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ( ﻓﺮا رﺳﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوهﮔﺮوه وارد دﯾﻦ‬
‫اﷲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﺑﺪان ﮐﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺶِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ را ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﻋﻢ از ﻋﻠﻤﺎ و ﺗﻮدهي ﻣﺮدم از آن ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺧﺠﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻔﯿﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﮐﻨﻮن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣ‪‬ﺴﻦ ﻧﯿﺖ ﻣﻮﻟﻔﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪647‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‬

‫اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش؛ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫َ‬ ‫ُ ُّ َ َ َ َ َّ ٌ َ َ ْ ُ ْ‬
‫اﺨﻟ َ َّﻄﺎ� َ‬
‫اﺘﻟ َّﻮاﺑُﻮن«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪي‬
‫� َّ‬
‫ِ‬ ‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ ﺑ ِ� آدم ﺧﻄﺎء‪ ،‬وﺧ�‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻄﺎﮐﺎرﻧﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﺎﮐﺎران‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ب‬
‫ﺧﻄﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ ارﺗﮑﺎ ِ‬
‫ﻋﻤﻞِ ﺣﺮام‪ .‬ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﮔﻨﺎه و ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﺗﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ دواي ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﺛﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺧﻄﺎﻫﺎ و‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪم و آﻧﺎن ﻣﺮا ﺑﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﮔﻔﺘﻦِ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﻫﻼك ﮐﺮدهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﯾﺎ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﺎت‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﺎرهاي از‬
‫اﯾﻦ آﯾﺎت را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٩ :‬‬ ‫ت﴾‬‫﴿ َوٱستغفِ ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫و ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧ‪‬ﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ار ‪﴾١٧‬‬ ‫�ن بٱ ۡ�َ ۡس َ‬
‫ح‬ ‫َ ُۡ ۡ َۡ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱلمستغفِ ِر ِ‬
‫‪ ...‬و آﻧﺎنﮐﻪ در ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن‬
‫اﺣﺴﺎس ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ‪ ‬آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪﮐﺜﺮت اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .87‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪648‬‬
‫ِّ َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫‪َ -١٨٧٨‬و َﻋﻦ اﻷ َﻏ ِّﺮ ال ْ ُﻤ َﺰ ِّ‬
‫�‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إﻧﻪ ﻴﻟُﻐﺎن ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِﻲﺒ‪ ،‬و�� ﻷﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ ِﻲﻓ اﻴﻟﻮ ِم ﻣِﺌﺔ مﺮ ٍة«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اَﻏَﺮّ ﻣ‪‬ﺰَﻧﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﺎه ﺑﺮ دﻟﻢ‪ -‬ﻟﺤﻈﻪاي‪ -‬ﺳﺎﯾﻪي‬
‫ﻏﻢ و ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ و روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر از اﷲ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ُ �َ ‬ﻘﻮل‪» :‬واﷲ إ ِّ� ﻷَ ْﺳﺘَ ْﻐ ُ‬
‫ﻔﺮ َ‬
‫اﷲ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َ ْ‬
‫‪ -١٨٧٩‬و�ﻦ أﻲﺑ ﻫ َﺮ� َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ‬
‫ِ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ ً‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ُ ُ‬
‫وأﺗﻮب إِﻴﻟﻪ ﻲﻓ اﻴﻟﻮم أ�ﺮﺜ ﻣِﻦ ﺳﺒ ِﻌ� مﺮة«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬روزاﻧﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻔﺘﺎد ﺑﺎر از اﷲ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫َ َْ َْ ُ ْ ُ ََ‬
‫ﺬﻟ َﻫ َﺐ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬
‫اﷲ‬ ‫‪َ -١٨٨٠‬و�ﻨﻪ‪-‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪َ » :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ لﻮ لﻢ ﺗﺬﻧ ِﺒﻮا‪،‬‬
‫ُ ْ َ ََ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ََ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪� ،‬ﻴﻐ ِﻔ ُﺮ لﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻌﺎﻰﻟ ﺑِ�ﻢ‪ ،‬وﺠﻟﺎء ﺑِﻘﻮمٍ ﻳﺬﻧ ِﺒﻮن‪ ،‬ﻓيﺴﺘﻐ ِﻔﺮون‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در‬
‫دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ و آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪.‬‬
‫ِّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َْ ْ‬ ‫َ ُ َّ َ ُ ُّ‬ ‫َ ْ ُ َ‬
‫ﺣ ِﺪ ﻣﺌﺔ م َّﺮ ٍة‪َ » :‬رب‬
‫ِﺮﺳﻮل اﷲِ‪ِ ‬ﻲﻓ الﻤﺠﻠ ِِﺲ الﻮا ِ‬
‫ِ‬ ‫‪َ -١٨٨١‬وﻋ ِﻦ اﺑ ِﻦ �ﻤ َﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ �ﻌﺪ ل‬
‫الﺮﺣ ُ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ َّ َّ ُ‬ ‫ْ‬
‫ِﻴﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫اب َّ‬ ‫اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ وﺗﺐ ﻲﻠﻋ إﻧﻚ أﻧﺖ اﺘﻟﻮ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و‬
‫ُ ) ‪(5‬‬ ‫اﺘﻟ َّﻮ ُ‬
‫اب َّ‬
‫الﺮ ِﺣﻴﻢ«‪.‬‬ ‫ﺖ َّ‬‫ﻚ أَﻧْ َ‬
‫َ ِّ ْ ْ َ ُ ْ َ َ َّ َّ َ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬رب اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ وﺗﺐ ﻲﻠﻋ إﻧ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2702 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ .6307 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 14‬ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2749 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3486 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪556 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪.1342‬‬
‫)‪ (5‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺗﻮﺑﻪام را ﺑﭙﺬﯾﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ و ﻣﻬﺮورزي«‪.‬‬
 ‫‪649‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‬
‫َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ ُ َ ْ ُ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ‬
‫اﷲ ﻪﻟُ ﻣِﻦ ﻞﻛ‬ ‫ﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ل ِﺰم اﻻﺳﺘِﻐﻔﺎر ﺟﻌﻞ‬ ‫‪ -١٨٨٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒ ٍ‬
‫ََْ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ‬ ‫ْ ُ ِّ َ َ ً‬ ‫َْ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻴﻖ � َﺮﺟﺎ‪َ ،‬وﻣِﻦ ﻞﻛ ﻫ ٍّﻢ ﻓ َﺮﺟﺎ‪َ ،‬و َرزﻗﻪ ﻣِﻦ ﺣﻴﺚ ﻻ �ت ِﺴ ُﺐ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ِﺿ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر را‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاي او از ﻫﺮ ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮونرﻓﺘﯽ و از‬
‫ﻫﺮ ﻏﻤﯽ‪ ،‬ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و از ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن ﺑﻨﺪه ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﺑ‪‬ﺮَد‪ ،‬ﺑﻪ او روزي ﻋﻄﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﷲ اﺬﻟِي ﻻ إﻪﻟَ إﻻ‬ ‫‪ -١٨٨٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬أﺳﺘﻐ ِﻔﺮ‬
‫ْ َ َ ْ َ َّ َ َّ ْ‬ ‫ُ ْ ُُ ُُ‬ ‫ُ َ َ ُّ َ ُ ُ ُ ُ َ‬
‫الﺰﺣ ِﻒ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪،‬‬ ‫اﻟﻲﺤ اﻟﻘﻴﻮم َوأﺗﻮب إﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬ﻏ ِﻔ َﺮت ذﻧﻮ�ﻪ‪ ،‬و�ن ﺎﻛن ﻗﺪ ﻓﺮ ﻣِﻦ‬ ‫ﻫﻮ‬
‫ﺗﺮﻣﺬي و ﺣﺎﮐﻢ؛ ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮط ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ْ َ ْ ُ َ َّ‬
‫اﺬﻟي‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬أﺳﺘﻐ ِﻔﺮ اﷲ ِ‬
‫َ َ ّ ُ َ َ ُّ َ ُ ُ َ ُ ُ َ‬
‫ﻮب إﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‬‫ﻻ إﻪﻟ إﻻ ﻫﻮ اﻟﻲﺤ اﻟﻘﻴﻮم وأﺗ‬
‫ﻓﺮار ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﯿﺶﺗﺮ آﯾﺎﺗﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ در آنﻫﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻫﻞ اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ از‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5829 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬ش‪705 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.327 :‬‬
‫)‪ (2‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﺳﺨﻦ ﻧﻮوي‪ /‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﻗﻮي رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬از زﯾﺪ‪ ،‬ﻏﻼمِ آزادﺷﺪهي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻧﻪ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪‬؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺟﻬﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در اﺳﻨﺎد اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﺑﺮ آن وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارد ﮐﻪ در »اﻟﺘﻌﻠﯿﻖ اﻟﺮﻏﯿﺐ«‬
‫)‪ (269/2‬ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮدهام‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪650‬‬

‫آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اَﻏَﺮّ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر ﻣ‪‬ﺰَﻧﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮔﺎه ﺑﺮ دﻟﻢ‪ -‬ﻟﺤﻈﻪاي‪ -‬ﺳﺎﯾﻪي ﻏﻢ و ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ و روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر از اﷲ‬
‫آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧ‪‬ﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬را‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﮔﻨﻪﮐﺎري ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﯿﻢ؟ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻏﺒﺎر ﻏﻔﻠﺖ و ﮔﻨﺎه ﺑﺮ دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻮﺟﻪ دارد ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؟ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ و ارزش اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ! ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را اﻟﮕﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪﮐﺜﺮت آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و ﻣﯽﺷﻤﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺻﺪ‬
‫ﺐ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ َّ َّ ُ َّ‬
‫الﺮﺣ ُ‬
‫ﻴﻢ«‪.‬‬
‫َ ِّ ْ‬
‫اﻏﻔ ْﺮ ﻲﻟ َوﺗُ ْ‬
‫ﻲﻠﻋ إﻧﻚ أﻧﺖ اﺘﻟﻮاب ِ‬ ‫ﺑﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬رب ِ ِ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﭼﻮن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را‬
‫ﻣﯽآﻣﺮزد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ و آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪ درﺟﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫از اﷲ‪ ‬آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮداود‪ /‬رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاي‬
‫او از ﻫﺮ ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮونرﻓﺘﯽ و از ﻫﺮ ﻏﻤﯽ‪ ،‬ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و از ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن‬
‫ﺑﻨﺪه ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﺑ‪‬ﺮَد‪ ،‬ﺑﻪ او روزي ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻧﯿﺰ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ّ‬
‫وﺟﻮد دارد؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎراﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪» :‬الﻠﻬﻢ اﻏﻔﺮ ﻲﻟ«‪» ،‬ا�ّ ارﻤﺣ�«‬
‫و »اﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ وأﺗﻮب إﻴﻟﻪ« را ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ درﺧﻮاﺳﺖ و دﻋﺎي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن اﷲ‪ ‬ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪651‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‬
‫ْ َْ َ ْ َُ َ َُْ‬ ‫َ َ ِّ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫‪ -١٨٨٤‬وﻋﻦ َﺷ َّﺪادِ ﺑْﻦ َأوس‪َ ‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ‬
‫ﺎر أن �ﻘﻮل اﻟﻌﺒﺪ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻐ‬‫ِ‬ ‫ﺘ‬‫اﻻﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺳ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫ْ َ َ َ ْ َ ََ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ ْ َ ِّ‬
‫الﻠﻬ َّﻢ أﻧﺖ َر� ﻻ � إﻻ أﻧﺖ ﺧﻠﻘﺘ ِ� وأﻧﺎ �ﺒﺪك‪ ،‬وأﻧﺎ ﻰﻠﻋ �ﻬﺪِك ووﻋﺪِك ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺖ‪،‬‬
‫َ َّ ُ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ ِّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ُ َ ْ‬
‫ﻮء ﺑِﺬﻧ ِﻲﺒ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ �ﻐ ِﻔ ُﺮ‬ ‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬أﺑﻮء لﻚ ﺑِﻨِﻌﻤﺘِﻚ ﻲﻠﻋ وأﺑ‬
‫ُّ ُ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ ُ ً َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﺎر مﻮﻗ ِﻨﺎ ﺑِﻬﺎ‪� ،‬ﻤﺎت ﻣِﻦ ﻳﻮﻣِ ِﻪ �ﺒﻞ أن �ﻤ ِﻲﺴ‪� ،‬ﻬﻮ ﻣِﻦ‬ ‫اﺬﻟﻧﻮب إﻻ أﻧﺖ‪ .‬وﻣﻦ ﻗﺎلﻬﺎ ﻣِﻦ اﻨﻟﻬ ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ َ ُ َ ُ ٌ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َ ْ ْ‬ ‫ْ‬
‫أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺎلﻬﺎ ﻣِﻦ الﻠﻴ ِﻞ‪ ،‬وﻫﻮ مﻮﻗ ِﻦ ﺑِﻬﺎ‪� ،‬ﻤﺎت �ﺒﻞ أن ﻳﺼﺒِﺢ‪� ،‬ﻬﻮ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺷﺪاد ﺑﻦ اوس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ْ َ َ َْ َ َََ َ ْ ُ َ َ َ ََ‬
‫ﻰﻠﻋ َ� ْﻬﺪ َك َو َو ْﻋﺪ َك ﻣﺎَ‬ ‫َّ ُ َّ َ ْ َ َ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬الﻠﻬﻢ أﻧﺖ ر� ﻻ � إﻻ أﻧﺖ ﺧﻠﻘﺘ ِ� وأﻧﺎ �ﺒﺪك‪ ،‬وأﻧﺎ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ ْ َ َ‬
‫ﻚ َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ وأﺑُ ُ‬
‫ﻮء ِﺑﺬﻧ ِﻲﺒ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ‬ ‫اﺳﺘﻄﻌﺖ ‪،‬أﻋﻮذ ِﺑﻚ ِﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬أﺑﻮء لﻚ ِﺑ ِﻨﻌﻤﺘِ‬
‫َ ْ ُ ُّ ُ َ َّ‬
‫إﻻ أﻧْ َ‬
‫ﺖ"‪ (2 ).‬ﻫﺮﮐﻪ در روز آن را ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﺎن روز ﭘﯿﺶ از ﻓﺮا‬ ‫ﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب‬
‫رﺳﯿﺪن ﺷﺐ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬از ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﻪ در ﺷﺐ آن را ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﺎن‬
‫ﺷﺐ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن روز ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬از اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َْ َ َ َ َ ًَ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫اﷲ ﺛﻼﺛﺎ‪،‬‬ ‫‪ -١٨٨٥‬وﻋﻦ ﺛﻮ�ﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬إِذا اﻧﺮﺼف ﻣِﻦ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ اﺳﺘﻐﻔﺮ‬
‫ُ‬ ‫ِﻸو َز ِ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫اﻲﻋ‪َ -‬وﻫ َﻮ‬ ‫ِﻴﻞ ل ْ‬ ‫اﺠﻟﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮ ِام«‪� .‬‬ ‫َوﻗﺎل‪» :‬الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم‪ ،‬وﻣِﻨﻚ الﺴﻼم‪� ،‬ﺒﺎر�ﺖ ﻳﺎ ذا‬
‫ْ َْ‬ ‫ْ َْ ُ َ َ َُ ُ ْ َْ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎر؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮل‪ :‬أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫أﺣﺪ رواة اﺤﻟﺪﻳﺚ‪ :-‬ﻛﻴﻒ اﻻﺳﺘِﻐﻔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺎر ْ� َ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل‬
‫َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﻼ ُم‪�َ ،‬ﺒَ َ‬ ‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم‪ ،‬و ِﻣﻨﻚ الﺴ‬
‫ْ‬
‫َواﻹﻛ َﺮامِ «‪ .‬ﺑﻪ اوزاﻋﯽ ﮐﻪ از راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬اﺳﺘﻐﻔﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ْ ْ‬ ‫ْ ْ‬
‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ«‪.‬‬ ‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ‪،‬‬‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪» :‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6306 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺑﺰ ﺗﻮ ﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺮا‬
‫آﻓﺮﯾﺪهاي و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﺗﻮام و در ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺴﺘﻪام‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪم و ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺪي ﮐﻪ‬
‫دادهاي‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ دارم‪ .‬از ﺷﺮّ اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم و ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دادهاي‪ ،‬اﻋﺘﺮاف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﻗﺮار دارم؛ ﭘﺲ ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .591:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1423‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪652‬‬
‫ُْ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ ْ َُ َ ََْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ أن �ﻘﻮل �ﺒﻞ م ْﻮﺗ ِ ِﻪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن‬‫‪ -١٨٨٦‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳ� ِ‬
‫ُ َ‬ ‫أﺳﺘَﻐﻔ ُﺮ َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ وأﺗﻮب إﻴﻟْ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫اﷲِ َو ِﺤﺑَﻤ ِﺪه ِ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺶ از وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را زﯾﺎد ﺗﮑﺮار‬
‫ُ ُ َ ْ َ ) ‪(2‬‬ ‫ﻚ الﻠَّ ُﻬ َّﻢ وﺤﺑْﻤﺪك‪ْ ،‬‬
‫أﺳﺘَ ْﻐﻔ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺮك وأﺗﻮب إﻴﻟﻚ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﺷﺪاد ﺑﻦ اوس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ َ َ َْ‬ ‫َّ ُ َّ َ ْ َ ِّ‬
‫ﺖ ﺧﻠﻘﺘَ ِ�‬ ‫ﺖ َر� ﻻ � إﻻ أﻧ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪" :‬الﻠﻬﻢ أﻧ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ ََ‬
‫وأﻧﺎ �ﺒﺪك‪ ،‬وأﻧﺎ ﻰﻠﻋ �ﻬ ِﺪك ووﻋ ِﺪك ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺖ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬أﺑﻮء لﻚ‬
‫َ َّ ُ َ ْ ُ ُّ ُ َ َّ‬
‫إﻻ أﻧْ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َّ ُ ُ َ ْ َ ْ‬
‫ﺖ"‪ .‬ﻫﺮﮐﻪ در روز آن را ﺑﺎ‬ ‫ﻮء ِﺑﺬﻧ ِﻲﺒ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب‬‫ِﺑ ِﻨﻌﻤﺘِﻚ ﻲﻠﻋ وأﺑ‬
‫ﯾﻘﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﺎن روز ﭘﯿﺶ از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﺷﺐ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬از ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﻪ‬
‫در ﺷﺐ آن را ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن روز ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬از اﻫﻞ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ ََْ َََ َ‬ ‫َّ ُ َّ َ ْ َ َ ِّ‬
‫»الﻠﻬﻢ أﻧﺖ ر� ﻻ � إﻻ أﻧﺖ ﺧﻠﻘﺘ ِ� وأﻧﺎ �ﺒﺪك«؛ ﺑﺎ ﮔﻔﺘ ِ‬
‫ﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻠﺐ و‬
‫زﺑﺎن ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﺗﻮﺳﺖ و ﻫﻤﻮﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮر ﺗﻮ‬
‫را ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اذﻋﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ و ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي اوﯾﯽ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﺑﻨﺪهاش ﻫﺴﺘﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهات ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﯽﻧﯿﺎز و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد و اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻓﻘﯿﺮ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻮ را ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ اوﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﭼﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي ﺗﻮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اذﻋﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهي ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ او ﻫﺴﺘﯽ؛ ﺑﺪﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4968 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .484 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪116‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ و ﺑﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮدازم و از ﺗﻮ آﻣﺮزش‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
 ‫‪653‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‬

‫ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اواﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎﯾﺶ او را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯽ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ دﺳﺘﻮراﺗﺶ را اﻧﺠﺎم‬

‫ﺖ‬ ‫ﻣﯽدﻫﯽ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻣﯽﮐﻨﯽ‪» .‬الﻠَّ ُﻬ َّﻢ أَﻧْ َ‬
‫ﺖ َر ِّ� ﻻ � إﻻ أﻧْ َ‬
‫ُ‬ ‫اﺳﺘَ َﻄ ْ‬ ‫َ َْ َ َََ َ ْ ُ َ َ َ ََ‬
‫ﻰﻠﻋ َ� ْﻬﺪ َك َو َو ْﻋﺪ َك َﻣﺎ ْ‬
‫؛ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬اﻗﺮار‬ ‫«‬‫ﺖ‬ ‫ﻌ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﻠﻘﺘ ِ� وأﻧﺎ �ﺒﺪك وأﻧﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺗﻮ را آﻓﺮﯾﺪه و ﻫﻤﻮ ﺗﻮ را از ﻋﺪم‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ و در ﺣﺪ‪‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﻤﺎن و ﻧﻮﯾﺪ اﻟﻬﯽ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ََ َ ُُۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ َ َ َّ ُ َ ٰ َ َّ َ ُ ُ ْ ۡ َ ٰ َ َ ُ َ ّ ُ‬
‫ِ‬
‫﴿�ذ أخذ ٱ� مِي�ق ٱ�ِين أوتوا ٱلكِ�ب �بيِن ۥ ل ِلناس و� ت�تمونهۥ﴾‬
‫ه‬ ‫ن‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٨٧ :‬‬
‫)ﯾﺎدآوري ﮐﻦ( زﻣﺎﻧﯽ )را( ﮐﻪ اﷲ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺘﺎب را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آن را ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ داده‪ ،‬از ﺗﻮ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫َ َ ْ‬
‫» َوأﻧﺎ َﻰﻠﻋ َوﻋ ِﺪ َك«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺪي ﮐﻪ دادهاي ﯾﻘﯿﻦ دارم؛ ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻧﻮﯾﺪ‪‬‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﺮ ﻫﺸﺪاري ﺑﻪ ﺑﺪﮐﺎران دادهاي‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ در‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻮاﻧﻢ در ﻣﺴﯿﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ وﻋﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران دادهاي‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻢ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ُ ُ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ َﺻﻨَ ْﻌ ُ‬
‫ﺖ«؛ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬از ﮐﺮدارِ ﺑﺪ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه‬ ‫»أﻋﻮذ ِﺑ‬
‫ﻣﯽﺑﺮي؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در ﻗﺒﺎلِ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرِ ﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﻋﻤﻞ ﺑﺪي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ و اﻧﺤﺮاف ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫﴿فَإن تَ َو َّل ۡوا ْ فَٱ ۡعلَ ۡم َ� َّ� َما يُر ُ‬
‫�د ٱ َّ ُ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٤٩ :‬‬ ‫يب ُهم ب ِ َب ۡع ِض ذنو� ِ ِه ۡم﴾‬
‫ص َ‬‫� أن ي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ )از داوريِ ﺗﻮ( روي ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﺎرهاي از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻚ َ َ َّ‬ ‫ُ ُ َ َ َْ َ‬
‫ﻲﻠﻋ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺑﯽﺷﻤﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ارزاﻧﯽ‬ ‫»أﺑﻮء لﻚ ِﺑ ِﻨﻌﻤ ِﺘ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ُ ْ‬
‫ﻮء ِﺑﺬﻧ ِﻲﺒ«‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ ﻧﯿﺰ اﻋﺘﺮاف دارم‪» .‬ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ‪،‬ﻓﺈﻧﻪ‬‫داﺷﺘﻪاي‪ ،‬اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻢ »وأﺑ‬
‫إﻻ أﻧْ َ‬‫َ ْ ُ ُّ ُ َ َّ‬
‫ﺖ«؛ ﭘﺲ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد‪.‬‬ ‫ﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪654‬‬

‫ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﻦ و ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﺑﺮ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﻤﺎ؛ اﮔﺮ در آن‬
‫روز ﺑﻤﯿﺮي‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻫﺴﺘﯽ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﺷﺒﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﮔﻔﺘﻪاي‪ ،‬از دﻧﯿﺎ ﺑﺮوي‪،‬‬
‫اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ ْ‬ ‫ْ ْ‬
‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ‪،‬‬ ‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ‪،‬‬‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛﺮامِ «‪ .‬اﻧﺴﺎن‬ ‫ﺎر ْ� َ‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﻼ ُم‪�َ ،‬ﺒَ َ‬ ‫ْ ْ‬
‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ؛ الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم‪ ،‬و ِﻣﻨﻚ الﺴ‬
‫ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزش اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﮔﺮ ﻧﻘﺼﯽ در ﻧﻤﺎزش ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه‬
‫ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدﺗﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺎري از ﻧﻘﺺ ﻧﯿﺴﺖ؛ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺐزﻧﺪهداراﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ از ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﺷﺒﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫�ن بٱ ۡ� ۡس َ‬
‫حارِ ‪﴾١٧‬‬ ‫َ ُۡ ۡ َۡ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٧ :‬‬ ‫﴿وٱلمستغفِرِ ِ‬
‫‪ ...‬و آﻧﺎنﮐﻪ در ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺎر ْ� َ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ‬
‫َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﻼ ُم‪�َ ،‬ﺒَ َ‬ ‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم‪ ،‬و ِﻣﻨﻚ الﺴ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮامِ « و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم واﻻ و ﻧﯿﮑﻮي اﻟﻬﯽ از اﷲ‪ ‬ﮐﻪ از‬
‫ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻣﺎن را ﻧﻤﺎز ﺳﺎﻟﻢ و ﮐﺎﻣﻠﯽ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﺎﯾﻪي رﻓﻊ درﺟﺎﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬
‫الﺴﻼ ُم«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و‬ ‫»الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم‪ ،‬و ِﻣﻨﻚ‬
‫ﺳﺎﻟﻤﯽ؛ و ﺳﻼﻣﺖ از ﻧﺰد ﺗﻮﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ اﷲ‪ ‬ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﯽآﻣﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﯾﺎ ﮐﺎر و ﺗﻼش ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺗﻼش و ﺟﻬﺎد ﺑﭙﺮدازﯾﻢ!‬
‫ﺖ‬‫ﺎر ْ� َ‬
‫ﺖ« ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪�َ » .‬ﺒَ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺗﻌﺎﻴﻟْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺎر ْ� َ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮامِ «؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻟﻔﻆ‪» ‬و‬ ‫» َ�ﺒَ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮامِ «؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ ارزاﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻪاي‪ ،‬ﻓﺮاوان و ﺑﯽﺷﻤﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�ِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻗﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ :‬ﻳﺎ ا� َﻦ آدم إِﻧﻚ‬ ‫‪ -١٨٨٧‬وﻋﻦ ٍ‬
‫أ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ََ ْ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َْ‬
‫اﺑﻦ آدم‪ ،‬لﻮ ﺑﻠﻐﺖ ذﻧﻮ�ﻚ‬ ‫ﻣﺎ دﻋﻮﺗ ِ� َو َرﺟﻮﺗ ِ� �ﻔ ْﺮت لﻚ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺎﻛن ﻣِﻨﻚ وﻻ أﺑ ِﺎﻲﻟ‪ ،‬ﻳﺎ‬
 ‫‪655‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‬
‫َ‬ ‫ُ َّ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺮاب اﻷ ْر ِض ﺧﻄﺎﻳﺎ‪،‬‬
‫�ﻨﺎن الﺴﻤﺎء‪� ،‬ﻢ اﺳﺘﻐﻔﺮﺗ ِ� �ﻔ َﺮت لﻚ‪ ،‬ﻳﺎ ا�ﻦ آدم‪ ،‬إِﻧﻚ لﻮ أﺗيﺘ� ﺑ ِ ٍ‬
‫ﻘ‬
‫َُْ َ ُ َ َ ْ ً‬ ‫َ ًْ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ‬
‫ﺮﺸك ِﻲﺑ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻷﺗيﺘﻚ ﺑِﻘ َﺮاﺑِﻬﺎ ﻣﻐ ِﻔ َﺮة«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را‬‫�ﻢ ﻟ ِﻘﻴت� ﻻ � ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم! ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻢ‪ .‬اي‬
‫آدﻣﯽ! اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺰرگ و زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫از ﻣﻦ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم!‬
‫اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﯽ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺮيِ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺮدهاي‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﻢ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻣﻐﻔﺮت و‬
‫آﻣﺮزش‪ ،‬ﻧﺰدت ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ«‪.‬‬
‫ْ ْ َ‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ َﻣ ْﻌ َ َ ِّ َ َ َ َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺮﺜن ﻣ َِﻦ‬ ‫ﺮﺸ اﻟنﺴﺎءِ ﺗﺼﺪ�ﻦ‪ ،‬وأ� ِ‬ ‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪$‬‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٨٨٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ أ ْﻫﻞ اﻨﻟَّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َ َ ِّ َ َ ْ ُ ُ‬
‫ﺎر؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫امﺮأة ﻣ ِْﻨ ُﻬ َّﻦ‪َ :‬ﻣﺎ ﻨﻟَﺎ أ� َ‬
‫ٌ‬
‫ﺖ‬ ‫ﺎﻟ‬ ‫ﻗ‬ ‫؛‬ ‫«‬ ‫ﺎر‬ ‫ﺮﺜ أ ْﻫﻞ اﻨﻟَّ‬ ‫� َّﻦ أ� َ‬ ‫ﺎر؛ ﻓﺈ� رأ�ﺘ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻻﺳﺘِﻐﻔ ِ‬
‫أﻏﻠَ َﺐ ِﺬﻟِي ﻟُﺐٍّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺜ َن الﻠﻌ َﻦ‪َ ،‬وﺗ�ﻔ ْﺮن اﻟﻌ ِﺸ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ‬
‫� ِْ‬
‫ِﻳﻦ‬
‫ﺎت �ﻘ ٍﻞ ود ٍ‬ ‫�‪ ،‬ﻣﺎ رأﻳﺖ ﻣِﻦ ﻧﺎﻗ ِﺼ ِ‬ ‫»ﺗ‬
‫ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َْ ْ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ْ‬
‫� �ِﺸﻬﺎدة ِ َرﺟ ٍﻞ‪َ ،‬و�ﻤﻜﺚ‬ ‫ﻳﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺷﻬﺎدة امﺮأ� ِ‬
‫َ ِّ‬
‫ﻣِﻨ َ�ﻦ« ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ �ﻘﺼﺎن اﻟﻌﻘ ِﻞ واﺪﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ َ ُ َ ِّ‬
‫اﻷﻳﺎم ﻻ ﺗﺼ�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﮔﺮوه زﻧﺎن! ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ و زﯾﺎد‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦِ اﻫﻞ دوزخ دﯾﺪهام«‪ .‬زﻧﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﺮا ﻣﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮِ‬
‫اﻫﻞِ دوزخ ﻫﺴﺘﯿﻢ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮاوان ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و از ﺷﻮﻫﺮاﻧﺘﺎن‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ؛ ﻫﯿﭻ ﻧﺎﻗﺺِ ﻋﻘﻞ و دﯾﻨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدان ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪ -‬و ﻓﺮﯾﺒﺸﺎن دﻫﺪ‪ «.-‬آن زن ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻧﻘﺼﺎن ﻋﻘﻞ و دﯾﻦ ﻣﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻮاﻫﯽِ دو زن در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻮاﻫﯽِ ﯾﮏ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4338 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪ .2805 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 447‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.79:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪656‬‬

‫ﻣﺮد ]ﻧﻘﺼﺎن ﻋﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[ و ]ﻧﻘﺼﺎن دﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ[ ﭼﻨﺪ روز ﻣﯽﮔﺬرد و زن‪-‬‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻧﻔﺎس‪ -‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ«‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -372‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ۡ‬
‫ِ� ‪َ ٤٦‬ون َز� َنا َما ِ�‬
‫ۡ ُ ُ َ‬
‫وها � َس َ� ٰ� َءا ِمن َ‬ ‫ل‬‫خ‬ ‫د‬ ‫ٱ‬ ‫‪٤٥‬‬ ‫ون‬ ‫� � َج َّ�ٰت َو ُ� ُ‬
‫ي‬ ‫﴿إ َّن ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬
‫ب َو َما هم‬ ‫ِ� ‪َ �َ �َ ٤٧‬م ُّس ُه ۡم � َ‬
‫ِيها نَ َص ‪ٞ‬‬ ‫�ر ُّم َت َ�ٰبل َ‬
‫ِ‬
‫� ُ ُ‬‫ُص ُدورهِم ّم ِۡن غ ِّل إ ِ ۡخ َ� ٰنًا َ َ ٰ‬
‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬
‫ّم ِۡن َها ب ُمخ َرج َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٤٨ ،٤٥ :‬‬ ‫� ‪﴾٤٨‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران در ﺑﺎغﻫﺎ و )ﮐﻨﺎرِ( ﭼﺸﻤﻪﺳﺎران ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (:‬در‬
‫ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ؛ و ﮐﯿﻨﻪاي را ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ‬
‫و ﺑﺮادروار ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎﯾﯽ روﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬آنﺟﺎ ﺧﺴﺘﮕﯽ و رﻧﺠﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‬
‫و ﻫﯿﭻﮔﺎه از آنﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َٰ َ َ َ ۡ ٌ َ َۡ ُ ُ َ ۡ َ َ ٓ ُ ۡ ُ َ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫نت ۡم � َزنون ‪ ٦٨‬ٱ�ِين ءامنوا �� ٰتِنا و�نوا‬ ‫﴿�عِبادِ � خوف علي�م ٱ�وم و� أ‬
‫اف َعلَ ۡيهم ب َ‬‫َُ ُ‬ ‫ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ َ‬ ‫ُم ۡسلِم َ‬
‫اف‬‫صح ٖ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫�ون ‪� ٧٠‬ط‬ ‫� ‪ ٦٩‬ٱدخلوا ٱ�نة أنتم وأز�ج�م �‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ ُ ُ َ َ َ ُّ ۡ ۡ ُ ُ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫ّ َ َ َ ۡ‬
‫�ون‬ ‫ِيها َما �ش َت ِهيهِ ٱ�نفس وت� ٱ��� ۖ وأنتم �ِيها � ِ‬ ‫� َواب َو� َ‬
‫ٖ�‬ ‫ب وأ‬
‫مِن ذه ٖ‬
‫ُ‬
‫َ ُ ۡ َ َٰ َ ‪ٞ َ َ ٞ‬‬ ‫ُُۡ َ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫نت ۡم � ۡع َملون ‪ ٧٢‬ل�م �ِيها �كِهة كثِ�ة‬ ‫� أورِ�تموها بِما ك‬ ‫ك ٱ َۡ‬
‫� َّن ُة ٱ َّل ِ ٓ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫‪ ٧١‬وت ِل‬
‫َ ُ ُ َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٧٣ ،٦٨ :‬‬ ‫ّم ِۡن َها تأ�لون ‪﴾٧٣‬‬
‫اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! اﻣﺮوز ﻧﻪ ﺑﯿﻤﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آﯾﺎت ﻣﺎ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن )ﯾﺎ اﻣﺜﺎل ﺷﻤﺎ( در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺸﺎن ﮐﺎﺳﻪﻫﺎ و ﺟﺎمﻫﺎي زر‪‬ﯾﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و آنﺟﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ دﻟﺸﺎن‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮاي دﯾﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ در آن ﺟﺎوداﻧﻪ ﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺗﺎن وارﺛﺶ ﺷﺪﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََۡ ُ َ‬
‫ون مِن ُس ُ‬ ‫� � َم َقا� أمِ� ‪َ � ٥١‬ج َّ�ٰ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ ُ َّ َ‬
‫ند ٖس‬ ‫ون ‪ ٥٢‬يلبس‬
‫ت و�ي ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫﴿إِن ٱلمت ِق ِ‬
‫ُّ‬ ‫َۡ ُ َ‬
‫ون � َ‬
‫ِيها بِ� ِل‬ ‫ِ� ‪ ٥٤‬يدع‬ ‫ِ� ‪َ ٥٣‬ك َ� ٰل َِك َو َز َّو ۡج َ�ٰ ُهم �ُ‬
‫�ق ُّم َت َ�ٰبل َ‬
‫ۡ ََۡ‬
‫ور � ٖ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫�ست ٖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪658‬‬
‫و� َو َوقَٮ ٰ ُه ۡم َع َذ َ‬‫ُۡ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ َّ ۡ‬
‫اب‬ ‫ت إِ� ٱل َم ۡوتَ َة ٱ� �ٰ‬ ‫ِ� ‪ � ٥٥‬يذوقون �ِيها ٱلمو‬ ‫َ� ٰك َِهة َءا ِمن َ‬
‫ٍ‬
‫]اﻟﺪﺧﺎن‪[٥٧ ،٥١ :‬‬ ‫يم ‪﴾٥٧‬‬ ‫ك َ� ٰل َِك ُه َو ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬‫َ ۡ ٗ ّ َّ ّ َ‬
‫يم ‪ ٥٦‬فض� مِن ر� ِ ۚ‬ ‫ح ِ‬ ‫ٱ َۡ‬
‫� ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران در ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻣﻨﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ در ﺑﺎغﻫﺎ و ﭼﺸﻤﻪﺳﺎرﻫﺎ‪ .‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ از ﺣﺮﯾﺮ‬
‫ﻧﺎزك و ﺿﺨﯿﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ و روﺑﻪروي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪) .‬ﻓﺮﺟﺎم ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران( اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ؛ و زﻧﺎن زﯾﺒﺎﭼﺸﻢ ﺑﻬﺸﺘﯽ را ﺑﻪ ازدواج اﯾﺸﺎن در ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬ﺑﯽدﻏﺪﻏﻪ و آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ ﻫﺮ‬
‫ﻣﯿﻮهاي ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﺰ ﻫﻤﺎن ﻣﺮگ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ )ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﭼﺸﯿﺪﻧﺪ(‪ ،‬در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻃﻌﻢ ﻣﺮگ را ﻧﻤﯽﭼﺸﻨﺪ؛ و )ﭘﺮوردﮔﺎر( آﻧﺎن را از ﻋﺬاب دوزخ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬اﯾﻦ(‬
‫ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺸﯽ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ََ ۡ َٓ‬ ‫َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫ون ‪ۡ �َ ٢٣‬عر ُف ِ� ُو ُجوهِه ۡم نَ ۡ َ‬
‫� َة‬
‫َ ُ ُ َ‬
‫ر‬ ‫نظ‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫�‬ ‫ا‬‫ر‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫ي�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�برار ل ِ� ن ٍ‬
‫ع‬
‫ِ‬
‫َ َ َۡ َ َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫ُۡ َۡ َ‬
‫ِيق � ُتو ٍ� ‪ ٢٥‬خِ�ٰ ُم ُهۥ م ِۡسكۚ َو ِ� � ٰل ِك فل َيت َناف ِس‬ ‫َّ‬
‫يم ‪� ٢٤‬سقون مِن رح ٖ‬ ‫ٱ�َّ ِع ِ‬
‫ۡ َ َ‬ ‫اج ُهۥ مِن � َ ۡسنِي� ‪ۡ �َ ٢٧‬ي ٗنا � َ ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َٰ ُ َ‬
‫� ُب ب ِ َها ٱل ُمق َّر�ُون ‪﴾٢٨‬‬ ‫ٍ‬
‫ون ‪َ ٢٦‬وم َِز ُ‬ ‫ٱلمت� ِفس‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢٨ ،٢٢ :‬‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﻧﯿﮑﺎن در ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬؛ ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﺷﺎداﺑﯽ و ﺗﺎزﮔﯽ ﻧﻌﻤﺖ را ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ .‬از ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب و ﻣ‪‬ﻬﺮﺷﺪه )و دﺳﺖﻧﺨﻮرده( ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽﻧﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣ‪‬ﻬﺮش‪ ،‬از ﻣﺸﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻃﻠﺒﺶ ﺑﺮ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب ﮐﻪ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ آب »ﺗﺴﻨﯿﻢ« اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﭼﺸﻤﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺮﺑﺎن از آن ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم! ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻢ«؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش دارد‪ ،‬ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫َْ َ َْ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ اﻟﻬﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬أﻧﺎ ِﻋﻨﺪ ﻇ ِّﻦ �ﺒ ِﺪي‬
‫َ ُُ‬
‫ﺮ� ﻲﻓ مﻸ ٍ ذﻛﺮﺗﻪ ﻲﻓ‬
‫ْ َ َ‬
‫ﻛ‬ ‫ذ‬ ‫و�ن‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻲﺴ‬
‫ِ‬
‫َ َ ُُْ َْ‬
‫ﻔ‬‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻪ‬‫ﺗ‬‫ﺮ‬ ‫ﻛ‬‫ذ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬
‫ِ‬
‫َْ‬
‫ﻔ‬‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫�‬ ‫ﻓﺈن َذ َﻛ َ‬
‫ﺮ‬
‫ْ‬
‫‪،‬‬ ‫�‬ ‫ﻲﺑ‪َ ،‬وأَﻧَﺎ َﻣ َﻌ ُﻪ إ َذا َذ َﻛ َ‬
‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪659‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫َ َْ ْ‬
‫� ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺰد ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪهام ﻫﺴﺘﻢ‪ -‬و ﺑﺎ او ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫مﻸ ٍ ﺧ ٍ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ دارد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ -‬و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؛ اﮔﺮ ﻣﺮا در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ او را ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﻣﺮا در ﺟﻤﻌﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او را در‬
‫ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﺎن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اي آدﻣﯽ! اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺰرگ و زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ از ﻣﻦ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ آدم! اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﯽ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺮيِ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎه‬
‫ﮐﺮدهاي‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﻢ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه‬
‫ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش‪ ،‬ﻧﺰدت ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺮدد و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‬
‫را ﻣﯽآﻣﺮزد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ زﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦِ اﻫﻞ دوزخ دﯾﺪهام«؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ زﯾﺎد اﺳﺘﻐﻔﺎر‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاﻧﻊ ورود‪ ‬ﺑﻪ دوزخ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎراﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪» :‬ا ّ‬
‫لﻠﻬﻢ اﻏﻔﺮ ﻰﻟ«‪» ،‬ا�ّ ارﻤﺣ�« و »أﺳﺘﻐﻔﺮ‬
‫اﷲ وأﺗﻮب إﻴﻟﻪ« را ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﺳﻮدﻣﻨﺪ و آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺸﺎن ﻫﯿﭻ زﺣﻤﺘﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎبِ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ اﺧﺘﺼﺎص داده ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و‬
‫اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻨﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ را از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﺟﺎوﯾﺪاﻧﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎزد و ﻣﻮﻟﻒ]‪ ،‬ﺷﺎرح‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﻧﺎﺷﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب[ را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد و در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﺑﻬﺸﺘﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ را ﺑﺎ‬
‫رهﺗﻮﺷﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1443‬ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪660‬‬

‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ آﯾﺎت درﺑﺎرهي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُُٗ ّ ۡ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ َ ُ ُ ُ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫ور‬
‫ٖ‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫ن‬ ‫‪٣١‬‬ ‫ون‬ ‫﴿ول�م �ِيها ما �شت ِ� أنفس�م ول�م �ِيها ما تدع‬
‫ِي� ‪﴾٣٢‬‬ ‫َّ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٣٢ ،٣١ :‬‬ ‫رح ٖ‬
‫و آنﺟﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ دﻟﺘﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬دارﯾﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ‪) .‬اﯾﻦﻫﺎ(‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و ﭘﯿﺶﮐﺸﯽ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮورز )اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬وﺟﻮد دارد و ﻫﺮﭼﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶ از آن‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ ُ َّ َ َ ٓ ُ َ َ َ‬
‫]ق‪[٣٥ :‬‬ ‫ِيها َو َ� ۡ� َنا َم ِز�د ‪﴾٣٥‬‬ ‫﴿لهم ما �شاءون �‬
‫آنﺟﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫س َّما ٓ أ ۡخ َ َ ُ ّ ُ َّ ۡ ُ‬
‫﴿فَ َ� َ� ۡعلَ ُم َ� ۡف ‪ٞ‬‬
‫� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ‪﴾١٧‬‬
‫� لهم مِن قرة ِ أ� ٖ‬‫ِ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ :‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن آﻣﺎده‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬درﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﺼﻮر اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫در دﻧﯿﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي آﺧﺮت اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺪﮐﯽ از‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آن ﺑﻪ دﯾﺪهي ﻋﺒﺮت‬
‫ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ و از آن درس ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮق ﻧﻌﻤﺖ دﻧﯿﺎ و ﻧﻌﻤﺖ آﺧﺮت‪ ،‬در ﺣﺪيﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از درك و ﺗﺼﻮر اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺳﺮاي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎريﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي دوﺳﺘﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺧﻮد آﻣﺎده ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﺑﺘﺪا اﯾﻦ آﯾﻪ را آورده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ‬
‫ِ� ‪َ ٤٦‬ون َز� َنا َما ِ�‬
‫ۡ ُ ُ َ‬
‫وها � َس َ� ٰ� َءا ِمن َ‬ ‫ون ‪ ٤٥‬ٱدخل‬ ‫� � َج َّ�ٰت َو ُ� ُ‬
‫ي‬ ‫﴿إ َّن ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬
‫ب َو َما هم‬ ‫ِ� ‪َ �َ �َ ٤٧‬م ُّس ُه ۡم � َ‬
‫ِيها نَ َص ‪ٞ‬‬ ‫�ر ُّم َت َ�ٰبل َ‬
‫ِ‬
‫� ُ ُ‬‫ُص ُدورهِم ّم ِۡن غ ِّل إ ِ ۡخ َ� ٰنًا َ َ ٰ‬
‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬
‫ّم ِۡن َها ب ُمخ َرج َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٤٨ ،٤٥ :‬‬ ‫� ‪﴾٤٨‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪661‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران در ﺑﺎغﻫﺎ و )ﮐﻨﺎرِ( ﭼﺸﻤﻪﺳﺎران ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (:‬در‬
‫ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ؛ و ﮐﯿﻨﻪاي را ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ‬
‫و ﺑﺮادروار ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎﯾﯽ روﺑﻪروي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬آنﺟﺎ ﺧﺴﺘﮕﯽ و رﻧﺠﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه از آنﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در ﺳﻼﻣﺖ ﮐﺎﻣﻞاﻧﺪ و از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎري و آﻓﺘﯽ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر از‬
‫ﭘﯿﺮي و ﻣﺮگ‪ ،‬دراﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬در ﺳﻼﻣﺖ و‬
‫ّ‬ ‫َ ۡ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪َ ﴿ .‬ون َز� َنا َما ِ� ُص ُدورِهِم ّم ِۡن غ ٍِل﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﯿﻨﻪاي را از دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ زﯾﺮا آﻧﺎن را ﭘﯿﺶ از ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ روي ﭘ‪‬ﻠﯽ در ﻣﯿﺎن دوزخ و ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﻗﺼﺎﺻﺸﺎن را از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﺎك و ﺑﯽآﻻﯾﺶ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﺎك ﮔﺮدﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﺎراﺳﺘﯽ و ﮐﯿﻨﻪاي در آن ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درون ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫�ر ُّم َت َ�ٰبل َ‬
‫ِ�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬روﺑﻪروي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ و‬ ‫ُ ُ‬
‫ِ‬ ‫﴿ ٖ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ادﺑﺸﺎن در ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در ﺣﻠﻘﻪاي ﺑﺰرگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار‬
‫�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﺟﺎ ﺧﺴﺘﮕﯽ و‬‫ب َو َما ُهم ّم ِۡن َها ب ُم ۡخ َرج َ‬ ‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪َ �َ �َ ﴿ .‬م ُّس ُه ۡم � َ‬
‫ِيها نَ َص ‪ٞ‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫رﻧﺠﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه از آنﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪي دوم‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﺪاﯾﺸﺎن‬
‫َٰ َ َ َ ۡ ٌ َ َۡ ُ ُ َۡ ۡ َ َ َ ٓ َ ُ َۡ ُ َ‬
‫نت ۡم � َزنون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ!‬‫ﻣﯽدﻫﺪ‪�﴿ :‬عِبادِ � خوف علي�م ٱ�وم و� أ‬
‫اﻣﺮوز ﻧﻪ ﺑﯿﻤﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ ﯾﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ‬
‫آﯾﻨﺪه اﺳﺖ و ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﭘﺎﯾﺪار و‬
‫ﮐﺎﻣﻞ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از آﯾﻨﺪهي ﺧﻮد ﻧﮕﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫َّ َ َ َ ْ َ‬
‫ام ُنوا �� ٰت ِ َنا‬‫ﻏﻤﮕﯿﻦ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ�ِين ء‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪662‬‬
‫َو َ�نُوا ْ ُم ۡسلِم َ‬
‫�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﺪام و‬ ‫ِ‬
‫اﻋﻀﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻨﺪ و از اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎ ﺗﺮك‪‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ ُ ۡ‬
‫واﺟﺐ‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪﴿ .‬ٱدخلوا ٱ�نة أنتم وأز�ج�م ��ون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ و ﻫﻤﺴﺮان ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺴﺮان دﻧﯿﻮيِ ﺷﻤﺎ در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﯾﺪارش ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ ﻟﺬا در ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َٰ َ َۡ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ِين َء َ ْ َّ ۡ‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ‬
‫�ق َنا ب ِ ِه ۡم ذ ّرِ َّ� َت ُه ۡم َو َما � ۡ� َ�ٰ ُهم ّم ِۡن‬ ‫ام ُنوا َوٱ� َب َعت ُه ۡم ذ ّرِ َّ� ُت ُهم �ِإِي� ٍن �‬
‫ب َره ‪ٞ‬‬ ‫� ٱ ۡمر� ب َما َك َس َ‬ ‫ّ َ ۡ ُ ُّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻄﻮر‪[٢٠ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢١‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫� َمل ِ ِهم مِن �ءٖ �‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن )ﻧﯿﺰ( در اﯾﻤﺎن از آﻧﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﭼﯿﺰي از ﻋﻤﻠﺸﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﯿﻢ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ در ﮔﺮو اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ُّ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫ََ ۡ‬ ‫ّ َ َ‬ ‫اف َعلَ ۡيهم ب َ‬
‫َُ ُ‬
‫ِيها َما �ش َت ِهيهِ ٱ�نف ُس َوت�‬
‫� َواب َو� َ‬
‫ٖ�‬ ‫ب وأ‬
‫اف مِن ذه ٖ‬
‫صح ٖ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫﴿�ط‬
‫َۡۡ‬
‫ٱ�ع�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﮐﺎﺳﻪﻫﺎ و ﺟﺎمﻫﺎي زر‪‬ﯾﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و آنﺟﺎ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫دﻟﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي دﯾﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ در آن ﺟﺎوداﻧﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﺳﻪﻫﺎ و ﺟﺎمﻫﺎي زر‪‬ﯾﻦ را‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در اﻃﺮاف ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧَﺪ؟ اﻣﺎ در آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬
‫� ‪� ١٨‬‬ ‫ع‬ ‫�ق َو َ�أۡس ّمِن َّ‬
‫م‬ ‫� َواب َو َ�بَار َ‬
‫َ ۡ‬ ‫َ ُ ُ َ َ ۡ ۡ ۡ َ ٰ ‪َ ُ َّ َ ُّ ٞ‬‬
‫�ون ‪ ١٧‬بِأ‬ ‫﴿�طوف علي ِهم وِل�ن �‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬
‫ُ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[١٩ ،١٧ :‬‬ ‫�فون ‪﴾١٩‬‬ ‫يصدعون �نها و� ي ِ‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاران ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﻮﺟﻮان‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺸﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﺟﺎمﻫﺎ و ﭘﺎرچﻫﺎ و ﭘﯿﺎﻟﻪﻫﺎي )ﺳﺮﺷﺎر(‬
‫از ﺷﺮاب ﻧﺎب و ﮔﻮاراﯾﯽ ﮐﻪ از ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺶ ﺳﺮدرد ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و از ﺧﻮد ﺑﯽﺧﻮد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪي ﺳﻮم‪:‬‬
‫ََۡ ُ َ‬
‫ون مِن ُس ُ‬ ‫َ‬
‫� � َم َقا� أمِ� ‪َ � ٥١‬ج َّ�ٰت َو ُ� ُ‬ ‫﴿إ َّن ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬
‫ند ٖس‬ ‫ون ‪ ٥٢‬يلبس‬
‫ٖ‬ ‫ي‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ� ‪﴾٥٣‬‬ ‫�ق ُّم َت َ�ٰبل َ‬ ‫ۡ ََۡ‬
‫]اﻟﺪﺧﺎن‪[٥٣ ،٥١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫�ست ٖ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران در ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻣﻨﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ در ﺑﺎغﻫﺎ و ﭼﺸﻤﻪﺳﺎرﻫﺎ‪ .‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ از ﺣﺮﯾﺮ‬
‫ﻧﺎزك و ﺿﺨﯿﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪663‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در ﺳﻼﻣﺖ ﮐﺎﻣﻞاﻧﺪ و از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎري و‬

‫آﻓﺘﯽ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر از ﭘﯿﺮي و ﻣﺮگ‪ ،‬دراﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن‪ ،‬از ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮﯾﻦ‬
‫و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻧﻮاع ﺣﺮﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ََ ۡ َٓ‬ ‫َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫ون ‪ۡ �َ ٢٣‬عر ُف ِ� ُو ُجوهِه ۡم نَ ۡ َ‬
‫� َة‬
‫َ ُ ُ َ‬
‫ر‬ ‫نظ‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫�‬ ‫ا‬‫ر‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫ي�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�برار ل ِ� ن ِ ٍ‬
‫ع‬
‫َ َ َۡ َ َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫ُۡ َۡ َ‬
‫ِيق � ُتو ٍ� ‪ ٢٥‬خِ�ٰ ُم ُهۥ م ِۡسكۚ َو ِ� � ٰل ِك فل َيت َناف ِس‬ ‫َّ‬
‫يم ‪� ٢٤‬سقون مِن رح ٖ‬ ‫ٱ�َّ ِع ِ‬
‫ۡ َ َ‬ ‫اج ُهۥ مِن � َ ۡسنِي� ‪ۡ �َ ٢٧‬ي ٗنا � َ ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َٰ ُ َ‬
‫� ُب ب ِ َها ٱل ُمق َّر�ُون ‪﴾٢٨‬‬ ‫ٍ‬
‫ون ‪َ ٢٦‬وم َِز ُ‬ ‫ٱلمت�فِس‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢٨ ،٢٢ :‬‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﻧﯿﮑﺎن در ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬؛ ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﺷﺎداﺑﯽ و ﺗﺎزﮔﯽ ﻧﻌﻤﺖ را ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ .‬از ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب و ﻣ‪‬ﻬﺮﺷﺪه )و دﺳﺖﻧﺨﻮرده( ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽﻧﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣ‪‬ﻬﺮش‪ ،‬از ﻣﺸﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻃﻠﺒﺶ ﺑﺮ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب ﮐﻪ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ آب »ﺗﺴﻨﯿﻢ« اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﭼﺸﻤﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺮﺑﺎن از آن ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮار ﯾﺎ ﻧﯿﮑﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰﻧﺪ؛ واژهي »اﺑﺮار« ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي واژهي »ﺑِﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﯿﮑﯽ و‬
‫َّ ۡ َ ۡ َ َ َ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪﴿ :‬إِن ٱ�ب َرار ل ِ� نعِ ٍ‬
‫ي�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﯿﮑﺎن در‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ ﻫﻢ در آراﻣﺶ روﺣﯽ و رواﻧﯽ و ﻫﻢ در آﺳﺎﯾﺶ ﺟﺴﻤﯽ؛ ﻟﺬا در‬
‫ُ َ‬ ‫ََ َۡ ٓ‬
‫ك يَنظ ُرون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎ ﺗﮑﯿﻪ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ �﴿ .‬ٱ� َرا� ِ ِ‬
‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ «» .‬ﺟﻤﻊ واژهي »ارﯾﮑﻪ« و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺨﺖ‪ ‬آراﺳﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن از روي ﺗﺨﺖﻫﺎي آراﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ‬
‫َ ُ‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي زﯾﺒﺎي اﷲ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ۡ �﴿ .‬ع ِرف‬
‫� ُو ُجوهه ۡم نَ ۡ َ َ‬
‫�ة ٱ�َّعِيم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﺷﺎداﺑﯽ و ﺗﺎزﮔﯽِ ﻧﻌﻤﺖ را‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ آﻧﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯽ ﮐﻪ در ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﺎداﺑﯽ دارﻧﺪ‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪664‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َۡ َ َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫ُۡ َۡ َ‬
‫ِيق � ُتو ٍ� ‪ ٢٥‬خِ�ٰ ُم ُهۥ م ِۡسكۚ َو ِ� � ٰل ِك فل َيت َناف ِس ٱل ُم َت َ�ٰفِ ُسون‬ ‫َّ‬
‫﴿�سقون مِن رح ٖ‬
‫ۡ َ ُ َ‬ ‫اج ُهۥ مِن � َ ۡسنِي� ‪ۡ �َ ٢٧‬ي ٗنا � َ ۡ َ‬
‫‪َ ٢٦‬وم َِز ُ‬
‫ب ب ِ َها ٱل ُمق َّر�ون ‪] ﴾٢٨‬اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢٨ ،٢٥ :‬‬ ‫� ُ‬
‫ٍ‬
‫از ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب و ﻣ‪‬ﻬﺮﺷﺪه )و دﺳﺖﻧﺨﻮرده( ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣ‪‬ﻬﺮش‪ ،‬از ﻣﺸﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻃﻠﺒﺶ ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب ﮐﻪ آﻣﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﺑﺎ آب »ﺗﺴﻨﯿﻢ« اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﭼﺸﻤﻪاي ﮐﻪ ﻣﻘﺮﺑﺎن از آن ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ََْ َُ َ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺮﺸ�ﻮن‪َ ،‬وﻻ‬ ‫اﺠﻟﻨ ِﺔ �ِﻴﻬﺎ و�‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺄ�ﻞ أﻫﻞ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٨٩‬وﻋﻦ‬
‫ْ َ َ ُُْ َ َ ُ َ ٌ ََْ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ‬
‫ﻚ‪،‬‬
‫�ﻦ ﻃﻌﺎمﻬﻢ ذل ِﻚ ﺟﺸﺎء ﻛﺮﺷﺢِ ال ِﻤﺴ ِ‬ ‫�ﺘﻐﻮﻃﻮن‪َ ،‬وﻻ �ﻤﺘﺨِﻄﻮن‪َ ،‬وﻻ �ﺒﻮلﻮن‪َ ،‬وﻟ ِ‬
‫ُ ْ َ ُ َ َّ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﻳﻠﻬﻤﻮن اﻨﻟَّﻔﺲ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻳﻠﻬﻤﻮن اﻟتﺴبِﻴﺢ واﺘﻟﻜﺒِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛ اﻣﺎ ادرار و ﻣﺪﻓﻮع و آبِ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از ﻏﺬا ﺧﻮردن آروغ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻮﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮي ﻣﺸﮏ دارد و ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ‪ -‬ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر‪ -‬ﻧَﻔَﺲ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و‬
‫ﺗﺤﻤﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن اﻟﻬﺎم ﻣﯽﺷﻮد )و ﺳﺒﺤﺎناﷲ و اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺸﺎن ﺟﺎريﺳﺖ(«‪.‬‬
‫َ َ ُ ََ َ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬أﻋﺪدت ﻟ ِ ِﻌﺒﺎدِي‬ ‫‪ -١٨٩٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻗﺎل‬
‫ْ ُْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ ْ ٌ ََ ْ َ ُ ُ ٌ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺮﺸ‪َ ،‬واﻗ َﺮؤوا إن ِﺷئﺘ ْﻢ‪:‬‬
‫ﺐ� ٍ‬ ‫ﺎﺤﻟ ِ� ﻣﺎ ﻻ �� رأت‪ ،‬وﻻ أذن ﺳ ِﻤﻌﺖ‪ ،‬وﻻ ﺧﻄﺮ ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِ‬ ‫الﺼ ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ٓ‬
‫� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون﴾«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫� ل َ ُهم ّمِن قُ َّرة ِ أَ ۡ� ُ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬
‫﴿ف� �علم �فس ما أ ِ‬
‫خ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ٖ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻢ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ )در ﺑﻬﺸﺖ( ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2835:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3244 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2824:‬‬
 ‫‪665‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ٓ‬
‫� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ‪﴾١٧‬‬ ‫� ل َ ُهم ّمِن ُق َّرة ِ أَ ۡ� ُ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬
‫ٖ‬ ‫﴿ف� �علم �فس ما أ ِ‬
‫خ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ :‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َّ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻮرة ِ اﻟﻘﻤ ِﺮ ﻴﻟْﻠﺔ‬ ‫‪ -١٨٩١‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أول زمﺮ ٍة ﻳﺪﺧﻠﻮن اﺠﻟﻨﺔ ﻰﻠﻋ ﺻ‬
‫َََ ُ َ‬ ‫َُ ُ َ‬ ‫َ ً‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ َّ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ َ ِّ َ ْ َ ُ ٍّ‬
‫ﺐ د ِّري ِﻲﻓ الﺴﻤﺎ ِء إﺿﺎءة‪ ،‬ﻻ �ﺒﻮلﻮن‪َ ،‬وﻻ �ﺘﻐ َّﻮﻃﻮن‪،‬‬ ‫اﺒﻟﺪرِ‪� ،‬ﻢ اﺬﻟِﻳﻦ ﻳﻠﻮ�ﻬﻢ ﻰﻠﻋ أﺷﺪ ﻛﻮﻛ ٍ‬
‫َ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ُ ُ ُ َّ َ ُ َ َ ْ ُ ُ ُ ْ ْ ُ َ َ َ ُ ُ ُ ُ ُ َّ ُ ُ ُ‬
‫وﻻ �ﺘﻔﻠﻮن‪ ،‬وﻻ �ﻤﺘﺨِﻄﻮن‪ .‬أمﺸﺎﻃﻬﻢ اﺬﻟﻫﺐ‪ ،‬ورﺷﺤﻬﻢ ال ِﻤﺴﻚ‪ ،‬و�ﺎمِﺮﻫﻢ اﻷلﻮة‪ -‬ﻋﻮد‬
‫ً‬ ‫َ َ ُّ َ‬ ‫ََ ُ َ َ‬ ‫ْ َ ُ ُ ُ ُْ ُ ْ ُ َ َ ُ ْ َ ُ َ‬ ‫ِّ‬
‫ﻴﻬ ْﻢ آدم ِﺳﺘﻮن ذ َِراﺎﻋ ِﻲﻓ‬
‫ﻴﺐ‪ -‬أزواﺟﻬﻢ اﺤﻟﻮر اﻟﻌ�‪ ،‬ﻰﻠﻋ ﺧﻠ ِﻖ رﺟ ٍﻞ واﺣ ٍِﺪ‪ ،‬ﻰﻠﻋ ﺻﻮرة ِ ِ ِ‬
‫�‬ ‫أ‬ ‫اﻟﻄ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ‬
‫الﺴﻤﺎءِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ُ ِّ‬ ‫ْ ُ ُ ْ ْ ُ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َُُ‬
‫ومﺴﻠﻢ‪» :‬آﻧ ِيﺘﻬ ْﻢ �ِﻴﻬﺎ اﺬﻟﻫ ُﺐ‪َ ،‬و َرﺷﺤﻬ ُﻢ ال ِﻤﺴﻚ؛ َوﻟ ِﻞﻜ َواﺣ ٍِﺪ‬
‫ٍ‬
‫ِّ‬
‫لﻠﺒﺨﺎري‬ ‫رواﻳﺔ‬
‫ٍ‬ ‫َو ِ�‬
‫ْ ََ ََُْ ْ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ َ ْ‬ ‫ُْْ َْ ََ ُ‬
‫اﺤﻟﺴ ِﻦ‪ ،‬ﻻ اﺧﺘِﻼف ﺑيﻨﻬﻢ ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫ﺎن ﻳ َﺮى ﻣﺦ ﺳﻮﻗ ِِﻬﻤﺎ ﻣِﻦ َو َراءِ الﻠﺤ ِﻢ ﻣِﻦ‬ ‫ﻣِﻨﻬﻢ زوﺟﺘ ِ‬
‫ُ َ ِّ ُ َ َ ُ ْ َ ً َ َ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ َ ُُ ُُ‬
‫�ﺒﺎﻏﺾ‪ ،‬ﻗﻠﻮ�ﻬ ْﻢ ﻗﻠ ُﺐ َواﺣ ٍِﺪ‪� ،‬ﺴﺒﺤﻮن اﷲ ﺑ�ﺮة وﻋ ِﺸﻴﺎ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه‪ ‬ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﻧﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﺎرهي آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮراﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ادرار‪،‬‬
‫ﻣﺪﻓﻮع‪ ،‬و آبِ دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬از ﻃﻼﺳﺖ و ﻋﺮﻗﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻮي ﻣﺸﮏ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و آﺗﺶدانﻫﺎﯾﺸﺎن از ﻋﻮد‪ ‬ﺧﻮشﺑﻮﺳﺖ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺣﻮراﻟﻌﯿﻦ و زﻧﺎن‬
‫زﯾﺒﺎﭼﺸﻢ ﺑﻬﺸﺘﯽاﻧﺪ‪ .‬ﺧُﻠﻖ و ﺧﻮي ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﯾﮑﯽﺳﺖ )و ﻫﯿﭻ ﮐﯿﻨﻪاي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد( و ﻗﺎﻣﺖ و اﻧﺪازهي آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻣﺖ و اﻧﺪازهي ﭘﺪرﺷﺎن‪ ،‬آدم‪،‬‬
‫ﺷﺼﺖ ذراع اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻇﺮوف ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻃﻼ و‬
‫ﻋﺮﻗﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺸﮏ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬دو زن زﯾﺒﺎ دارد) ‪ (2‬ﮐﻪ از زﯾﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻐﺰِ اﺳﺘﺨﻮان ﭘﺎي‬
‫آنﻫﺎ از ﭘ‪‬ﺸﺖ ﮔﻮﺷﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ اﺧﺘﻼف و ﮐﯿﻨﻪاي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3245 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2834 :‬‬

‫)‪ (2‬اﯾﻦ دو زن‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﺣﻮراﻟﻌﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و از زﻧﺎن دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان آدم‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪666‬‬

‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻗﻠﺐِ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﺳﺖ )و ﯾﮏدلاﻧﺪ( و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم اﷲ را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺳﺄل مﻮﻰﺳ‪َ ‬ر�ﻪ‪ :‬ﻣﺎ أد�‬ ‫‪ -١٨٩٢‬وﻋﻦ اﻤﻟﻐ�ة ِ ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ‪� ‬ﻦ رﺳ ُِ‬
‫َ ُ َ َ ُ ٌ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َّ ْ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ً‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪� ،‬ﻴﻘﺎل ﻪﻟُ‪ :‬ادﺧ ِﻞ‬ ‫�ﻟﺔ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻮ رﺟﻞ ﻳ ِﻲﺠء �ﻌﺪ ﻣﺎ أدﺧِﻞ أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ‬ ‫ِ‬ ‫أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻣ‬
‫َ ُ َ َ َ ْ ََُ ُ َ ََ َ‬ ‫ْ َ َّ َ َ َ ُ ُ ْ َ ِّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ْ‬
‫ﺎزلﻬﻢ‪ ،‬وأﺧﺬوا أﺧﺬاﺗ ِِﻬﻢ؟ �ﻴﻘﺎل ﻪﻟُ‪ :‬أﺗ ْﺮﻰﺿ‬ ‫َاﺠﻟﻨﺔ‪� .‬ﻴﻘﻮل‪ :‬أي رب‪ ،‬ﻛﻴﻒ وﻗﺪ ﻧﺰل اﻨﻟﺎس ﻣﻨ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ْ َ‬ ‫ْ ُ ُ‬ ‫ْ َ ُ َ َ َ ُْ ُْ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ؟ ﻓﻴﻘﻮل‪َ :‬ر ِﺿﻴﺖ َرب‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬لﻚ ذل ِﻚ‬ ‫ﻚ مﻠ ٍِﻚ ﻣِﻦ مﻠﻮكِ‬ ‫أن ﻳ�ﻮن لﻚ ﻣِﺜﻞ مﻠ ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َُ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ِّ َ ُ ُ‬ ‫َ ُُْ َ ُُْ َ ُُْ َ ُُْ َ ُ ُ‬
‫وﻣِﺜﻠﻪ وﻣِﺜﻠﻪ وﻣِﺜﻠﻪ وﻣِﺜﻠﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل ِﻲﻓ اﺨﻟﺎمِﺴﺔِ‪ :‬ر ِﺿﻴﺖ رب‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻫﺬا لﻚ وﻋﺮﺸة‬
‫ﺎل‪َ :‬ر ِّب ﻓَﺄَ ْﻋﻼَ ُﻫﻢْ‬ ‫ُ َ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َّ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ُ‬
‫أﻣﺜﺎﻪﻟِ‪ ،‬ولﻚ ﻣﺎ اﺷﺘﻬﺖ �ﻔﺴﻚ وﺬﻟت �ﻴﻨﻚ‪ .‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ر ِﺿﻴﺖ رب‪ .‬ﻗ‬ ‫ِ‬
‫ََْ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ٌ ‪َ ،‬ول َ ْ‬ ‫َ ْ َ ً َ ُ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َ ُ ْ َ‬
‫ِﻳﻦ أ َردت؛ ﻏ َﺮﺳﺖ ﻛ َﺮاﻣﺘﻬﻢ �ِﻴﺪِي‪ ،‬وﺧﺘﻤﺖ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﺗﺮ �� ﻢ‬ ‫�ﻟﺔ؟ ﻗﺎل‪ :‬أوﺌﻟ ِﻚ اﺬﻟ‬ ‫ﻣ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ٌ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺮﺸ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ٍ‬ ‫�‬ ‫ﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻄ‬ ‫�‬ ‫ﻢ‬ ‫ل‬
‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ذ‬ ‫أ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬ ‫�ﺴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬از ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﻬﺸﺘﯽ از ﻧﻈﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ورود ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭼﮕﻮﻧﻪ‪ -‬و ﺑﻪ ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ‪ -‬وارد ﺷﻮم؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد‬
‫ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪه و ﺳﻬﻢ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؟ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬آﯾﺎ راﺿﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮي ﮐﻪ ﻣ‪‬ﻠﮑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣ‪‬ﻠﮏ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﻧﯿﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! راﺿﯽام‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣ‪‬ﻠﮑﯽ و ﻣﺜﻞِ آن و ﻣﺜﻞِ آن و ﻣﺜﻞِ آن و ﻣﺜﻞِ آن‪،‬‬
‫از آنِ ﺗﻮ ﺑﺎد! و او در ﺑﺎرِ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! راﺿﯽ ﺷﺪم‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ و ده ﺑﺮاﺑﺮش ﻣﺎلِ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦﺟﺎ ﻫﺮﭼﻪ دﻟَﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! راﺿﯽ ﺷﺪم‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬واﻻﺗﺮﯾﻦ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهام و درﺧﺖ ﮐﺮاﻣﺘﺸﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﮐﺎﺷﺘﻪ و ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﺮِ ﺑﻘﺎ زدهام؛ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.189:‬‬

 ‫‪667‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ً‬ ‫َّ ُ‬ ‫ِّ َ ْ َ ُ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎر ﺧ ُﺮوﺟﺎ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫أ‬ ‫ِﺮ‬
‫ﺧ‬ ‫آ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬‫ﻷ‬ ‫إ�‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪ -١٨٩٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪‬‬
‫َ َّ ُ ُ ً ْ َ َّ َ َ ُ ٌ َ ْ ُ ُ َ َّ َ ْ ً َ ُ ُ ُ َ ُ ْ َ ْ‬ ‫َْ َ َ َْ‬
‫ﺎر ﺣﺒﻮا‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل اﷲ‪ ‬ﻪﻟ‪ :‬اذﻫﺐ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ج‬ ‫ﺮ‬ ‫�‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫‪.‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬‫اﺠﻟ‬ ‫ﻮﻻ‬ ‫ﺧ‬ ‫د‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫اﺠﻟ‬ ‫ﻞ‬‫ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬وآﺧِﺮ أ ِ‬
‫ﻫ‬
‫ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ ُ َ َ ِّ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺟﻊ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ رب وﺟﺪ�ﻬﺎ مﻸﯨ! �ﻴﻘﻮل‬ ‫ﻓﺎدﺧ ِﻞ اﺠﻟﻨﺔ‪� ،‬ﻴﺄ�ِﻴﻬﺎ‪� ،‬ﻴﺨﻴﻞ إﻴﻟ ِﻪ ��ﻬﺎ مﻸى‪ِ �� ،‬‬
‫َ ِّ‬ ‫َْ ُ ََ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ‬ ‫ْ َ َّ َ‬ ‫ُ َُ ْ َ ْ َ ْ ُ‬
‫ﺟﻊ‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ رب‬ ‫ِ‬ ‫ﻓ�‬ ‫ﻸى‪،‬‬ ‫م‬ ‫ﻬﺎ‬ ‫�ﻧ‬ ‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫إﻴﻟ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺨﻴ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ِﻴﻬ‬ ‫�‬ ‫ﻓﻴﺄ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬ ‫اﺠﻟ‬ ‫ﻞ‬‫اﷲ‪ ‬ﻪﻟ‪ :‬اذﻫﺐ ﻓﺎد ِ‬
‫ﺧ‬
‫ْ َّ َ َ َّ َ َ ْ َ ُّ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ﻮل ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ْ َُ َ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻪﻟ‪ :‬اذﻫﺐ ﻓﺎدﺧ ِﻞ اﺠﻟﻨﺔ؛ ﻓﺈن لﻚ ﻣِﺜﻞ اﺪﻟ�ﻴﺎ وﻋﺮﺸة أﻣﺜﺎل ِﻬﺎ؛‬ ‫َوﺟﺪ�ﻬﺎ مﻸى‪ ،‬ﻓﻴﻘ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ ُ‬ ‫ُّ ْ َ َ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬أ�ﺴﺨ ُﺮ ِﻲﺑ‪ ،‬أ ْو ﺗﻀﺤﻚ ِﻲﺑ َوأﻧﺖ الﻤﻠِﻚ«؟! ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺎل‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺸة ِ أﻣﺜ‬ ‫أو إن لﻚ ﻣِﺜﻞ ﻋ‬
‫ْ َ َّ‬ ‫َ َْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ََ ْ ُ‬
‫ﺟﺬه ﻓﺎﻜن ﻳﻘﻮل‪» :‬ذل ِﻚ أد� أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻧ‬ ‫ت‬ ‫ﺪ‬‫ﺑ‬ ‫ﻰﺘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺤ‬
‫ِ‬ ‫ﺿ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻓﻠﻘﺪ رأﻳ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ ًَ‬
‫ﻣ�ِﻟﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮد دوزﺧﯽ را ﮐﻪ‬
‫از دوزخ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ و آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮدي ﺑﻬﺸﺘﯽ را ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ؛‬
‫ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰد و از دوزخ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮو و وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮ‪ .‬او ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود و ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻬﺸﺖ را ﭘ‪‬ﺮ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮو‬
‫و وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮ‪ .‬او ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود و ﺑﺎز ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻬﺸﺖ را ﭘ‪‬ﺮ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮو‬
‫و وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ دﻧﯿﺎ و ده ﺑﺮاﺑﺮِ آن از آنِ ﺗﻮﺳﺖ‪ -‬ﯾﺎ ده ﺑﺮاﺑﺮ دﻧﯿﺎ ﻣﺎ ِل‬
‫ﺗﻮﺳﺖ‪ .-‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﻮ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﺮا ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﯽ و‬
‫ﺑﺮ ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻨﺪي؟‪ -‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﯾﺪم ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻨﺪﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫دﻧﺪانﻫﺎي آﺳﯿﺎب آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﻬﺸﺘﯽ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎرهي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺑﯽﺷﻤﺎر ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه‪ ‬ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺘﺶ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6571 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.186:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪668‬‬

‫اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و آﻧﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﺎرهي آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮراﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ« و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻘﺎم و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و »ادرار‪ ،‬ﻣﺪﻓﻮع‪ ،‬و آبِ دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ«؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻮاد زاﯾﺪ ﺑﺪﻧﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮاد زاﯾﺪ ﻣﺮدمِ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮاد زاﯾﺪ ﺑﺪﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻋﺮﻗﯽ ﺧﻮشﺑﻮﺗﺮ از ﻣﺸﮏ‪ ،‬از ﺑﺪﻧﺸﺎن دﻓﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﺮاﮐﻪ آنﻫﺎ در ﺳﺮاﯾﯽ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ و‬
‫واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮدي ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺑﺰرﮔﯽِ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻬﺸﺘﯽاش ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬در وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪي ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ اﻣﯿﺪ ﺑﻬﺸﺖ دارد‪،‬‬
‫ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﻮاﺑﺪ و ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ از دوزخ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻠﮏ ﺑﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻧﮕﺬارد؛ زﯾﺮا ﮐﺎﻻ و ﺑﻬﺮهي دﻧﯿﺎ‪ ،‬اﻧﺪك و ﻓﺎﻧﯽﺳﺖ و آﺧﺮت ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺳﺮاي آزﻣﻮن و اﺑﺘﻼﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎري ﻣﺮدم ﺑﻪﻗﺪري ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ!‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي آﺧﺮت ﮐﻪ ﺳﺮاي ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻓﺮﺟﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي دوزﺧﯽ ﺳﻮزان و ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺮﯾﻦ و ﭘﺎﯾﺪار‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ‬
‫ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ َّ َ َ ْ َ ً ْ ُ ْ ُ َ‬ ‫َّ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬‫َّ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺨﻟﻴﻤﺔ ﻣِﻦ لﺆلﺆ ٍة‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن ل ِﻠﻤﺆﻣ ِِﻦ ِﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٨٩٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪‬‬
‫َ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َ َْ ُ ُْ ْ ُ َ‬ ‫ً ُْ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َُ َ ُ ُ‬
‫َواﺣِﺪ ٍة � َّﻮﻓ ٍﺔ ﻃﻮﻬﻟﺎ ِﻲﻓ الﺴﻤﺎءِ ِﺳﺘﻮن ﻣِﻴﻼ‪ .‬ل ِﻠﻤﺆﻣ ِِﻦ �ِﻴﻬﺎ أﻫﻠﻮن �ﻄﻮف ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ الﻤﺆﻣِﻦ ﻓﻼ‬
‫َ َْ ُ ُ َْ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳ َﺮى �ﻌﻀﻬ ْﻢ �ﻌﻀﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ در ﺑﻬﺸﺖ ﺧﯿﻤﻪاي از ﯾﮏ‬
‫ﻣﺮواﯾﺪ ﻣﯿﺎنﺗﻬﯽ دارد ﮐﻪ ﻃﻮﻟﺶ در آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺼﺖ ﻣﯿﻞ اﺳﺖ و ﻣﻮﻣﻦ در آن‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4879 ،3243) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2838:‬‬

 ‫‪669‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫ﻫﻤﺴﺮاﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﺰد ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﯽرود و‪ -‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ -‬آن زﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﯾﮏ ﻣﯿﻞ‪ ،‬ﺷﺶﻫﺰار ذراع اﺳﺖ‪[.‬‬
‫الﺮ ُ‬
‫اﻛﺐ‬ ‫� َّ‬ ‫إن ﻲﻓ ْ َ‬
‫اﺠﻟ َّﻨ ِﺔ َﺷ َﺠ َﺮةً � َ ِﺴ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ﺪري‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬ ‫اﺨﻟُ ِّ‬‫ْ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ‬ ‫‪ -١٨٩٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﻀ َّﻤ َﺮ َّ‬‫ََ َ ُ َ‬
‫الﺮﺴ�ﻊ ﻣِﺌﺔ ﺳﻨ ٍﺔ ﻣﺎ �ﻘﻄﻌﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﺠﻟﻮاد الﻤ‬
‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ﻗﺎل‪ُ َ �» :‬‬‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ‬ ‫ّ‬
‫الﺮاﻛ ُِﺐ ﻲﻓ ﻇِﻠﻬﺎ ﻣﺌﺔ‬ ‫ﺴ� َّ‬ ‫� أﻳﻀﺎ ﻣِﻦ رواﻳ ِﺔ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪‬‬ ‫ورو�ﺎه ِﻲﻓ الﺼﺤﻴﺤ ِ‬
‫َ َ ُ‬
‫َ َ َ َْ َ ُ‬
‫ﺳﻨ ٍﺔ ﻣﺎ �ﻘﻄﻌﻬﺎ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬درﺧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺳﻮارﮐﺎر‪ ،‬ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺒﯽ ﻧﺠﯿﺐ‪ ،‬ﭘﺮورشﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﻨﺪرو‪ ،‬ﺻﺪ ﺳﺎل در زﯾﺮ آن‬
‫ﻣﯽﺗﺎزد؛ اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮارﮐﺎر در ﺳﺎﯾﻪي اﯾﻦ درﺧﺖ‪ ،‬ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫‪َ -١٨٩٦‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫اءون أﻫﻞ اﻟﻐ َﺮ ِف ﻣِﻦ ﻓ ْﻮﻗ ِِﻬ ْﻢ ﻛﻤﺎ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻴﻟﺮﺘ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ُ َ ََُْ‬ ‫َْْ‬ ‫َ َْ ْ‬ ‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُّ ِّ َّ َ‬
‫ﺮﺸ ِق أو الﻤﻐ ِﺮ ِب ِﺘﻟﻔﺎﺿ ِﻞ ﻣﺎ ﺑيﻨﻬﻢ«؛ ﻗﺎلﻮا‪:‬‬ ‫�ﺮﺘاءون الﻜﻮﻛﺐ اﺪﻟري اﻟﻐﺎﺑِﺮ ِﻲﻓ اﻷﻓﻖ ﻣِﻦ الﻤ ِ‬
‫َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َُُْ َُُْ‬ ‫ْ َ ََ ُ‬
‫�ﻫﻢ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺑ� واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ‪ِ ،‬رﺟﺎل‬ ‫ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﺗ ِﻠﻚ ﻣﻨﺎزِل اﻷﻧبﻴﺎء ﻻ �ﺒﻠﻐﻬﺎ �‬
‫) ‪(2‬‬ ‫آﻣ ُﻨﻮا ﺑﺎﷲ َو َﺻ َّﺪﻗُﻮا ال ْ ُﻤ ْﺮ َﺳﻠ َ‬
‫ِ�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ‬
‫ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫ﻏﺮﻓﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آﻧﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺘﺎرهاي درﺧﺸﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫دوردﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺮاﻧﻪاي از ﺷﺮق ﯾﺎ ﻏﺮب آﺳﻤﺎن ﺳﻮﺳﻮ ﻣﯽزﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﻔﺎﺿﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ آن ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ اﻣﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6553 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2828:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3256 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2831:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪670‬‬

‫ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻟﻬﯽ را ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎزﻟﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫ﺎب ﻗَ ْﻮس أ َﺣﺪِ�ﻢ ﻣ َِﻦ ْ َ‬
‫اﺠﻟ َّﻨ ِﺔ َﺧ ْ�ٌ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٨٩٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟﻘ‬
‫ٍ‬
‫َّ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َّ ْ ُ َ ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫مِﻤﺎ �ﻄﻠﻊ ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺸﻤﺲ و�ﻐ ُﺮب«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺎي ﯾﮏ ﺳﺮِ ﮐﻤﺎن از ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ آن ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َ َّ ُ ً َ ُ َ َ ُ َّ ُ ُ َ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺳﻮﻗﺎ ﻳﺄﺗﻮ�ﻬﺎ ﻞﻛ ﻤﺟﻌ ٍﺔ‪� .‬ﺘﻬ ُّﺐ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن ﻲﻓ‬ ‫‪ -١٨٩٨‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫ُ َّ َ‬
‫ِﻴﻬ ْﻢ‪،‬‬
‫ﺟﻌﻮن إﻰﻟ أﻫﻠ ِ‬
‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎل‪� ،‬ﺘﺤﺜﻮ ِﻲﻓ وﺟﻮﻫ ِِﻬﻢ و�ِﻴﺎﺑ ِ َ ِﻬﻢ‪�� ،‬دادون ﺣﺴﻨﺎ وﻤﺟﺎﻻ �� ِ‬ ‫ِر�ﺢ الﺸﻤ ِ‬
‫َُْْ ُ ْ ً ََ ً َ ُ ُ َ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ ْ ً ََ ً َ ُ ُ َُ ْ ُ ُ‬
‫َوﻗﺪ ازدادوا ﺣﺴﻨﺎ َوﻤﺟﺎﻻ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل لﻬ ْﻢ أﻫﻠﻮﻫ ْﻢ‪َ :‬واﷲِ ﻟﻘ ِﺪ ازدد� ْﻢ ﺣﺴﻨﺎ َوﻤﺟﺎﻻ! ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪:‬‬
‫ََ َُْْ َْ َ َ ُ ْ ً َ ً‬ ‫ُْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َوأ�ﺘ ْﻢ َواﷲِ ﻟﻘ ِﺪ ازدد� ْﻢ �ﻌﺪﻧﺎ ﺣﺴﻨﺎ َوﻤﺟﺎﻻ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎزار‪ -‬ﯾﺎ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ -‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﻌﻪ در آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎد ﺷﻤﺎل ﻣﯽو‪‬ز‪‬د و‬
‫ﺻﻮرت و ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﻧﻮازد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺟﻤﺎلِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﻓﺰوده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺟﻤﺎﻟﺸﺎن اﻓﺰوده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﯾﯽِ ﺷﻤﺎ اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و آنﻫﺎ ﺟﻮاب ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎب ﻣﺎ‪ ،‬ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﯾﯽِ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اء ْون اﻟﻐ َﺮف‬‫ﺳﻌﺪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻴﻟﺮﺘ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٩٩‬وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اء ْون الﻜﻮ� َﺐ ِﻲﻓ الﺴﻤﺎءِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫ِﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻛﻤﺎ �ﺮﺘ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻏﺮﻓﻪﻫﺎي‪ -‬ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ -‬را در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در آﺳﻤﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2793 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2833 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6555 ،3256) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2830:‬‬
 ‫‪671‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ْ َ َّ َ َ َّ ْ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َّ ّ َ ْ ً َ َ‬ ‫َُْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ ﺣﻰﺘ ا�ﺘ�‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل ِﻲﻓ‬ ‫ﻲﺒ‪� ‬ﻠِﺴﺎ َوﺻﻒ �ِﻴ ِﻪ‬ ‫ِ‬ ‫‪َ -١٩٠٠‬و�ﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺷ ِﻬﺪت ﻣِﻦ اﻨﻟ‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ ٌ ََ ْ َ ُ ُ ٌ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸ«؛ � َّﻢ ﻗ َﺮأ‪:‬‬
‫ﺐ� ٍ‬ ‫آﺧ ِِﺮ ﺣﺪِﻳﺜِ ِﻪ‪» :‬ﻓﻴﻬﺎ ﻣﺎ ﻻ ﻋ� رأت‪ ،‬وﻻ أذن ﺳ ِﻤﻌﺖ‪ ،‬وﻻ ﺧﻄﺮ ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪َ ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬ ‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫� ل ُهم ّمِن ق َّرة ِ‬ ‫ﻗﻮﻪﻟِ ﺗ ِﻌﺎﻰﻟ‪﴿ :‬ف� �علم �فس ما أخ ِ َ‬
‫جعِ ﴾ إﻰﻟ ِ‬ ‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫﴿�تج‬
‫) ‪(1‬‬
‫�﴾ ]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫أَ ۡ� ُ‬
‫ٖ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻨﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٗ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫جعِ يَ ۡدعون َر َّ� ُه ۡم خ ۡوفا َو َط َم ٗعا َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم يُنفِقون‬
‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫﴿�تج‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫س َّما أ ۡخ َ ُ ّ ُ َّ ۡ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫‪ ١٦‬فَ َ� َ� ۡعل ُم َ� ۡف ‪ٞ‬‬
‫َ‬
‫� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ‪﴾١٧‬‬ ‫� لهم مِن قرة ِ أ� ٖ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ ،١٦ :‬‬
‫)ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن( ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و‬
‫از آنﭼﻪ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ‬
‫روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ( اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َّ ْ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ وأﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا دﺧﻞ أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٩٠١‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ً َّ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫َّ َ ُ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ ً َّ َ ُ ْ ْ َ ُّ‬ ‫َُ‬ ‫َُ‬
‫�ﻨﺎدِي ﻣﻨﺎ ٍد‪ :‬إن ﻟ�ﻢ أن ﺤﺗﻴﻮا‪ ،‬ﻓﻼ �ﻤﻮﺗﻮا أﺑﺪا‪ ،‬إن ﻟ�ﻢ أن ﺗ ِﺼﺤﻮا‪ ،‬ﻓﻼ �ﺴﻘﻤﻮا أﺑﺪا‪ ،‬و�ن‬
‫ً َّ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ َ َ ً‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ ْ ْ َ ُّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﻢ أن � ِﺸﺒﻮا ﻓﻼ �ﻬ َﺮمﻮا أﺑﺪا‪ ،‬و�ن ﻟ�ﻢ أن �ﻨﻌﻤﻮا‪ ،‬ﻓﻼ �ﺒﺄﺳﻮا أﺑﺪا«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪا دﻫﻨﺪهاي ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯿﺮﯾﺪ؛ ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﻦدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﯿﻤﺎر ﻧﺸﻮﯾﺪ؛‬
‫و ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﻮان ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﭘﯿﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ و ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫در ﻧﻌﻤﺖ و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪2825‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﻣﺎم ﺑﺨﺎري‪./‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2837 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪672‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ در ﺑﻬﺸﺖ ﺧﯿﻤﻪاي از ﯾﮏ‬
‫ﻣﺮواﯾﺪ ﻣﯿﺎنﺗﻬﯽ دارد ﮐﻪ ﻃﻮﻟﺶ در آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺼﺖ ﻣﯿﻞ اﺳﺖ و ﻣﻮﻣﻦ در آن‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮاﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﺰد ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﯽرود و‪ -‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ -‬آن زﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪادﻫﻨﺪهاي ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯿﺮﯾﺪ؛ ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﻦدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﯿﻤﺎر ﻧﺸﻮﯾﺪ؛‬
‫و ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﻮان ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﭘﯿﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ و ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫در ﻧﻌﻤﺖ و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺟﺎوﯾﺪان ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و از ﻣﺮگ و ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ از ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺪن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ ُ َ‬
‫وعة َو َ� َم ۡم ُن َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٣٣ ،٣٢ :‬‬ ‫وعةٖ ‪﴾٣٣‬‬ ‫﴿ َو� ٰكِهةٖ كثِ��ٖ ‪ � ٣٢‬مقط ٖ‬
‫و )ﺑﺮﺧﻮردار از( ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﻓﺮاوان ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﻣﻤﻨﻮع‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﻌﻪ در آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎد ﺷﻤﺎل‬
‫ﻣﯽو‪‬ز‪‬د و ﺻﻮرت و ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﻧﻮازد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺟﻤﺎلِ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهي اﻧﺴﺎن‬
‫را ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﯾﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ؛ زﯾﺮا راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرگ ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬دﯾﺪار اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‬
‫اﷲ‪ ‬را ﺑﻪﻃﻮر ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫﴿ ُو ُجوه ‪ ٞ‬يَ ۡو َم� ٖذ نَّ ِ َ‬
‫]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪[٢٣ ،٢٢ :‬‬ ‫ا� ٌة ‪ ٢٢‬إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َها ناظ َِرة ‪﴾٢٣‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎ در آن روز ﺷﺎداﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪673‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫ََ ۡ ٓ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢٣ :‬‬ ‫ك يَنظ ُرون ‪﴾٢٣‬‬
‫﴿� ٱ� َرا� ِ ِ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﭼﻬﺮهي زﯾﺒﺎي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ -‬ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ َّ َ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٢٦ :‬‬
‫َ‪ٞ‬‬
‫� َوزِ�َادة﴾‬ ‫ِين أ ۡح َس ُنوا ْ ٱ ۡ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫﴿ل ِ�‬
‫ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش )= ﺑﻬﺸﺖ( و ﭘﺎداﺷﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ آن )=دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل( اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‪ٞ‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪َ ﴿ ‬وزِ�َادة﴾ را ﺑﻪ دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ َّ ْ‬ ‫َّ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ أن‬ ‫‪ -١٩٠٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن أد� ﻣﻘﻌ ِﺪ أﺣﺪِ� ْﻢ ﻣِﻦ‬
‫ُ ُ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ‬
‫�ﻘﻮل ﻪﻟُ‪� :‬ﻤ َّﻦ‪� ،‬ﻴﺘﻤ� َو�ﺘﻤ� ﻓﻴﻘﻮل ﻪﻟُ‪ :‬ﻫﻞ �ﻤﻨﻴﺖ؟ ﻓﻴﻘﻮل‪� :‬ﻌ ْﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل ﻪﻟُ‪ :‬ﻓﺈن لﻚ ﻣﺎ‬
‫َُْ ََُ‬ ‫َ َ َّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻤﻨﻴﺖ َوﻣِﺜﻠﻪ ﻣﻌﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ -‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ -‬ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آرزو ﮐﻦ و او آرزوﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ آرزو ﮐﺮدي؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ -.‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ -‬ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻤﻨﺎ ﮐﺮدي و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ ْ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ ْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔِ‪:‬‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪ ِر ِّي‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن اﷲ‪� ‬ﻘﻮل ﻷﻫ ِﻞ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٩٠٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ْ َ َ ُ ُ َْ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُْ‬
‫ﻳﺎ أﻫﻞ اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﺒﻟﻴﻚ ر�ﻨﺎ وﺳﻌﺪﻳﻚ‪ ،‬واﺨﻟ� ﻲﻓ ﻳﺪﻳﻚ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻫﻞ ر ِﺿﻴﺘﻢ؟‬
‫ً ْ َ ْ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َ‬
‫ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪َ :‬وﻣﺎ ﻨﻟَﺎ ﻻ ﻧﺮﻰﺿ ﻳﺎ ر�ﻨﺎ وﻗﺪ أ�ﻄﻴتﻨﺎ ﻣﺎ لﻢ �ﻌ ِﻂ أﺣﺪا ﻣِﻦ ﺧﻠ ِﻘﻚ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬أﻻ‬
‫َ َ ُ ُ ُ ُّ َ َ ُ ْ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫ُ ْ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ‬
‫أﻋ ِﻄﻴ�ﻢ أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذل ِﻚ؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪َ :‬وأي ﻲﺷ ٍء أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذل ِﻚ؟ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬أﺣِﻞ ﻋﻠﻴ�ﻢ‬
‫َ ْ َ ُ َ َْ ُ َ ْ َ َ ً‬ ‫ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ِرﺿ َﻮ ِا� ﻓﻼ أﺳﺨﻂ ﻋﻠﻴ� ْﻢ �ﻌﺪهُ أﺑﺪا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.182 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6549 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2829:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪674‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اي اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ! و آنﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﮔﻮش‬
‫ﺑﻪﻓﺮﻣﺎﻧﯿﻢ و ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ در دﺳﺘﺎن ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ راﺿﯽ ﺷﺪﯾﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭼﺮا راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ ﻧﺪادهاي؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪﻫﻢ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰي از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ را از رﺿﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزم‬
‫و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺧﺸﻢ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم«‪.‬‬
‫َََ َ َ َ َ ََ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ ُ َّ‬
‫ﻮل اﷲِ‪� ‬ﻨﻈ َﺮ إﻰﻟ اﻟﻘﻤ ِﺮ ْﻴﻟﻠﺔ‬‫‪ -١٩٠٤‬وﻋﻦ ﺟﺮ�ﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻋِﻨﺪ رﺳ ِ‬
‫َْ‬ ‫ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ ً‬
‫ﺮﺘ ْون َر��ﻢ �ﻴﺎﻧﺎ ﻛﻤﺎ ﺗ َﺮ ْون ﻫﺬا اﻟﻘﻤ َﺮ‪ ،‬ﻻ ﺗﻀﺎمﻮن ِﻲﻓ ُرؤ�ﺘِ ِﻪ«‪.‬‬ ‫اﺒﻟﺪرِ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬إﻧ�ﻢ ﺳ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺎه ﺷﺐ‬
‫ﭼﻬﺎرده ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺎه را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻧﯿﺰ آﺷﮑﺎرا ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻮل ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ َ َّ ْ َ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫اﷲ‬ ‫ﻬﻴﺐ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا دﺧﻞ أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ اﺠﻟﻨﺔ �ﻘ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٩٠٥‬وﻋﻦ ﺻ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ً َ ُ ُ ْ َ ُ ُ َ َ ْ ُ َ ِّ ْ ُ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ َّ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‬ ‫�ﺒﺎرك و�ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬ﺗﺮ�ﺪون ﺷيﺌﺎ أز�ﺪ�ﻢ؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ألﻢ ﺗبﻴﺾ وﺟﻮﻫﻨﺎ؟ ألﻢ ﺗﺪﺧِﻠﻨﺎ‬
‫َ َ ِّ‬ ‫ََ ْ ُ ْ َ َ ََ ُ ْ ُ َ ْ ً َ َ‬
‫ﺣ َّﺐ َ ْ‬ ‫َ ُ َ ِّ َ َ َّ‬
‫إﻴﻟ ِﻬ ْﻢ ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّﻈ ِﺮ إﻰﻟ َر� ِﻬ ْﻢ«‪.‬‬ ‫ﺎر؟ �ﻴﻜ ِﺸﻒ اﺤﻟ ِﺠﺎب‪� ،‬ﻤﺎ أ�ﻄﻮا ﺷيﺌﺎ أ‬
‫و�ﻨﺠﻨﺎ ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺻﻬﯿﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰي اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺪﻫﻢ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎ را روﺳﻔﯿﺪ ﻧﮑﺮدهاي؟ ﻣﮕﺮ ﻣﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﮕﺮداﻧﺪهاي؟‬
‫ﻣﮕﺮ ﻣﺎ را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﻧﺪادهاي؟ آنﮔﺎه ﺣﺠﺎب را ﮐﻨﺎر ﻣﯽزﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7435 ،554) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.633:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.181:‬‬
 ‫‪675‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫ل� ٰل َِ�ٰت َ� ۡهدِيه ۡم َر ُّ� ُهم �إ َ‬ ‫َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ‬
‫ي� ٰن ِ ِه ۡمۖ �رِي مِن �تِهِ ُم‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا ٱ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ك ٱلل ُه َّم َو� َِّي ُت ُه ۡم � َ‬ ‫َ ۡ َ ُٰ ۡ َ ُ ۡ ََٰ َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ ََۡ‬
‫ِيها َس� ٰ ‪ۚٞ‬م‬ ‫ت ٱ�َّعِي ِم ‪ ٩‬دعوٮهم �ِيها سب�ن‬ ‫ٱ�ن� ٰ ُر ِ� َج�ٰ ِ‬
‫َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[١٠ ،٩ :‬‬ ‫� ‪﴾١٠‬‬ ‫ِ‬ ‫َو َءاخ ُِر َد ۡع َوٮ ٰ ُه ۡم أ ِن ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﺎغﻫﺎ و ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي ﭘﺮﻧﻌﻤﺘﯽ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮودﺳﺘﺸﺎن ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ‬
‫روان اﺳﺖ‪ .‬دﻋﺎﯾﺸﺎن در آنﺟﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ«؛ و درود و ﺗﺤﯿﺘﺸﺎن در‬
‫آنﺟﺎ ﺳﻼم اﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺎن دﻋﺎﯾﺸﺎن اﯾﻦﮐﻪ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ ْ َ َ َ ُ َّ ُ َ ِّ َ َ ُ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ َّ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ ُ‬
‫اﷲ‪ .‬الﻠﻬ َّﻢ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ �ﺒﺪِك‬ ‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ اﺬﻟِي ﻫﺪاﻧﺎ ل ِﻬﺬا َوﻣﺎ ﻛﻨﺎ ِﻨﻟَﻬﺘﺪِي لﻮﻻ أن ﻫﺪاﻧﺎ‬
‫َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ُ ِّ َّ‬ ‫ﻰﻠﻋ ُ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ ِّ ُ ِّ ِّ َ َ َ‬
‫آل‬
‫ﺟ ِﻪ وذر�ﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮاﻫِﻴﻢ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫آل �ﻤ ُ ٍﺪ وأزوا ِ‬
‫ِ‬ ‫ورﺳﻮل ِﻚ اﻨﻟﻲﺒ اﻷ� و‬
‫َ ْ َ ََ‬ ‫َ ُ ِّ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ َّ ِّ ِّ ِّ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺟ ِﻪ وذر�ﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ‬ ‫آل �ﻤ ٍﺪ وأزوا ِ‬ ‫ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ اﻨﻟﻲﺒ اﻷ� ‪ ،‬وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ِ‬ ‫إﺑﺮاﻫِﻴﻢ‪ ،‬و�‬
‫َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫َْ َ َ ََ‬
‫�ﻴﺪ‪.‬‬ ‫إﺑﺮاﻫِﻴﻢ وﻰﻠﻋ آل إﺑﺮاﻫﻴﻢ ِﻲﻓ اﻟﻌﺎل ِﻤ� إﻧﻚ ﻤﺣِﻴﺪ ِ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ ﻧﻮوي ﻏﻔﺮاﷲﻟﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در روز دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ رﻣﻀﺎن‬
‫) ‪(1‬‬
‫‪ 670‬ﻫﺠﺮي از ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎبِ ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﮐﻪ در ذﮐﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ در اﯾﻦ ﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ و‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺰرﮔﻮار و ﻣﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬وي در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬دو ﺣﺪﯾﺚ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﻣﻨﺎن در ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫اﷲ‪ ‬را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬دﯾﺪن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﮐﺘﺎباﷲ و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﺟﻤﺎع‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن اﻣﺖ‪ #‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد‪ ‬ﮐﻮردل‪ ،‬دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را‬

‫)‪ (1‬ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﷲ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ و ﻣﺤﺘﺎج رﺣﻤﺖ و ﻏﻔﺮان ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﯿﺎﻧﯽ درﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮔﺮانﻣﺎﯾﻪ را در روز دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺳﻮم ﺷﻌﺒﺎن ‪ 1433‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ وﯾﮋهي اوﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي او ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪676‬‬

‫اﻧﮑﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ واردﺷﺪه در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫﴿ ُو ُجوه ‪ ٞ‬يَ ۡو َم� ٖذ نَّ ِ َ‬
‫]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪[٢٣ ،٢٢ :‬‬ ‫ا� ٌة ‪ ٢٢‬إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َها ناظ َِرة ‪﴾٢٣‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎ در آن روز ﺷﺎداﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ّ َّ َ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٢٦ :‬‬
‫َ‪ٞ‬‬
‫� َوزِ�َادة﴾‬ ‫ِين أ ۡح َس ُنوا ْ ٱ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫﴿ل ِ�‬
‫ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش )= ﺑﻬﺸﺖ( و ﭘﺎداﺷﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ آن )=دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل( اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪َ ﴿ ‬وزِ�َادة﴾ را ﺑﻪ دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫ََ ۡ ٓ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢٣ :‬‬ ‫ك يَنظ ُرون ‪﴾٢٣‬‬
‫﴿� ٱ� َرا� ِ ِ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﭼﻬﺮهي زﯾﺒﺎي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ -‬ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َّ َ َ ٓ ُ َ‬
‫]ق‪[٣٥ :‬‬ ‫ِيها َو َ� ۡ� َنا َم ِز�د ‪﴾٣٥‬‬
‫ون � َ‬ ‫﴿لهم ما �شاء‬
‫آنﺟﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻓﺰون‪ ،‬دﯾﺪارِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫َ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪َ ﴿ ‬وزِ�َادة﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎداش اﻓﺰوﻧﯽ را ﮐﻪ در آﯾﻪي ‪ 26‬ﺳﻮرهي ﯾﻮﻧﺲ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ ُ ۡ َ َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٠٣ :‬‬ ‫﴿� ت ۡدرِ� ُه ٱ�بۡ� ٰ ُر َوه َو يُ ۡدرِ ُك ٱ�بۡ� ٰ َر﴾‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ او را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ )و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ ذاﺗﺶ را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ( و او‪ ،‬ﻫﻤﻪ را در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ او را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻢﻫﺎ او را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ ذاﺗﺶ را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺄن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از درك‬
‫ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪677‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫اﯾﻦ ﭘﻨﺞ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن در آﺧﺮت ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد ﮐﻮردل‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﻠّﻢ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را از‬
‫ﻟﺬت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد ﻟﺞﺑﺎز و ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﻠّﻢ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎت ﻗﺮآن در اﯾﻦﺑﺎره واﺿﺢ و روﺷﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮي در ﺳﺮودهي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺷﺎره ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬
‫واﺣتﺴﺐ‬ ‫وﻣﻦ ﺑ� ﷲ ﺑيﺘﺎ‬ ‫مﺎ ﺗﻮاﺗﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻦ ﻛﺬب‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫ومﺴﺢ ﺧﻔ� وﻫﺬه ﺑﻌﺾ‬ ‫ورؤ�ﺔ وﺷﻔﺎﻋﺔ و اﺤﻟـﻮض‬
‫ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﻦ ﺳﺮوده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ رؤﯾﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺟﺰو اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﺑﺮﺷﻤﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از رؤﯾﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛‬
‫َّ ُ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺘ ْون‬ ‫از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧ�ﻢ ﺳ‬
‫ْ‬ ‫ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ ً‬
‫ﺎمﻮن ِﻲﻓ ُرؤ َ�ﺘِ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺎه‬ ‫َر َّ�� ْﻢ �ﻴَﺎﻧﺎ ﻛﻤﺎ ﺗ َﺮ ْون ﻫﺬا اﻟﻘ َﻤ َﺮ‪ ،‬ﻻ ﺗﻀ‬
‫ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻧﯿﺰ آﺷﮑﺎرا ﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫دﯾﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ وﺳﻂ آﺳﻤﺎن را در ﻫﻮاي ﺻﺎف ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد و ﻫﺮﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺣﺎدي‬
‫اﻷرواح إﻰﻟ ﺑﻼد اﻷﻓﺮاح«‪ ،‬از اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻟﺬت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي ﮔﺮاﻣﯽاش را‬
‫در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬