‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوي‬

‫)‪ 676-631‬ﻫـ(‬

‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬
‫)‪(2‬‬

‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‬

‫ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ از‪:‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫ﺷﺮح رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ ﻣﻦ ﮐﻼم ﺳﯿﺪ اﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮ ﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوی‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‬ ‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬ ‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬
‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫اﺳﻔﻨﺪ )ﺣﻮت( ‪ ۱۳۹۴‬ﺷﻤﺴﯽ – ﺟﻤﺎدي اﻷول ‪ ۱۴۳۷‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
‫ﺑﺎزﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺳﻢ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه‬
‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺎ‪:‬‬
‫‪book@aqeedeh.com‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -11‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت ‪3 ................ ................................ ................................‬‬

‫‪ -12‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ‪87 ............................‬‬
‫‪ -13‬ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪101 .............. ................................‬‬
‫‪ -14‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت ‪157 ............................ ................................‬‬
‫‪ -15‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ‪191 ............... ................................‬‬
‫‪ -16‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن ‪199 ...... ................................‬‬
‫‪ -17‬ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﻢ اﷲ و اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﺮاﺧﻮان ﯾﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ‪271 ...................‬‬
‫‪ -18‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ( ‪281 . ................................‬‬
‫‪ -19‬ﺑﺎب‪ :‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روش ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪي‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪295 .........‬‬
‫‪ -20‬ﺑﺎب‪ :‬راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎ‬
‫ﮔﻢراﻫﯽ ‪305 ............................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -21‬ﺑﺎب‪ :‬ﻫﻢﮐﺎري و ﺗﻌﺎون در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ‪329 ....................‬‬
‫‪ -22‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ‪341 .......................... ................................‬‬
‫‪ -23‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ‪361 ................ ................................‬‬
‫‪ -24‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﺨﺘﯽِ ﻣﺠﺎزات ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﺎرش‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ رﻓﺘﺎرش ﺑﺎﺷﺪ ‪419 ........................... ................................‬‬
‫‪ -25‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن( ‪425 ..... ................................‬‬
‫‪ -26‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ادا ﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن ‪451 ...........‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -27‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ‬

‫آنﻫﺎ ‪507 ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -28‬ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت ‪582‬‬
‫‪ -29‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪598 .................. ................................‬‬
‫‪ -30‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ‪603 ........................ ................................‬‬
‫‪ -31‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺮدم ‪608 .... ................................‬‬
‫‪ -32‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن ‪621 ........‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
 ‫‪‬‬
‫‪ -11‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫� ل َ َم َع ٱل ۡ ُم ۡحسِ ن ِ َ‬ ‫َ َّ َ َ ٰ َ ُ ْ َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ ُ ُ َ َ َّ‬
‫�ن ٱ َّ َ‬
‫� ‪﴾٦٩‬‬ ‫﴿وٱ�ِين �هدوا �ِينا �هدِ�نهم سبلنا ۚ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٦٩ :‬‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راه ﻣﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﻪ راهﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺪاﯾﺘﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬

‫َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َّ ٰ َ ۡ َ َ‬
‫ك ٱ ۡ�َ ِق ُ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٩٩ :‬‬ ‫� ‪﴾٩٩‬‬ ‫﴿وٱ�بد ر�ك ح� يأ�ِي‬
‫و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺖ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻦ‪.‬‬

‫َ َ ۡ َ َ ٗ‬ ‫ۡ ُ‬
‫]اﳌﺰﻣﻞ‪[٨ :‬‬ ‫﴿ َوٱذك ِر ٱ ۡس َم َر ّ�ِك َوتبَ َّتل إ ِ ۡ�هِ ت ۡبتِي� ‪﴾٨‬‬
‫و ﻧﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﯾﺎد ﮐﻦ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏﺳﻮ و ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت او ﺑﭙﺮداز‪.‬‬

‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٧ :‬‬ ‫﴿ َ� َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر ٍ� َخ ۡ ٗ‬

‫�� يَ َرهُۥ ‪﴾٧‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬

‫ُ ّ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ۡ ٗ َ ۡ َ َ‬ ‫ََ َُ ّ ُ ْ َ ُ‬
‫�� َوأ�ظ َم أ ۡج ٗر�﴾‬ ‫�دوه عِند ٱ�ِ ه َو خ‬
‫ٖ ِ‬ ‫�‬ ‫خ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫سِ‬ ‫نف‬ ‫﴿وما �قدِموا ِ�‬
‫]اﳌﺰﻣﻞ‪[٢٠ :‬‬
‫و ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن را ﻧﺰد اﷲ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪4‬‬
‫﴿ َو َما تُنفِ ُقوا ْ م ِۡن َخ ۡ َ َّ َّ َ‬
‫� بهِۦ َعل ٌ‬
‫ِيم ‪﴾٢٧٣‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٣ :‬‬ ‫� فإِن ٱ ِ‬ ‫ٖ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ از آن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺎت زﯾﺎدي در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺎﻫﺪت ﮔﺸﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪت ﺑﺎ ﻧﻔﺲ‬
‫و اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎﻫﺪت ﺑﺎ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺧﯿﻠﯽ دﺷﻮار اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎ ﺟﺰ ﺑﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ‪ ،‬دو ﺟﻨﺒﻪ‬
‫دارد‪ :‬اول اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬وادارد؛ و دوم‪،‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺗﺮك ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﻌﺎﺻﯽ ﻋﺎدت دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و دوري از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺮ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦ و دﺷﻮار اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ او آﺳﺎن‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﮐﺮد؛ ﺑﻪوﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﻏﺒﺖ و ﻋﻼﻗﻪي اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽ زﯾﺎدي ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﯿﮑﯽ وادار ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ اﺧﻼص در‬
‫ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬وادار ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا رﻋﺎﯾﺖ اﺧﻼص‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻗﺪر ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي واداﺷﺘﻦ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ اﺧﻼص ﻣﺠﺎﻫﺪت ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ اﻣﺮ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﮑﺮدهام‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺐ‪،‬‬
‫ﻻ�إﻻاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ دوزخ ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ رﻋﺎﯾﺖ اﺧﻼص ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ و‬
‫دﺷﻮار اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ در ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم و داراي ﻧﺎم و آﺑﺮو‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و او را ﻋﺒﺎدتﮔﺰار و دﯾﻦدار ﺑﺪاﻧﻨﺪ و از او ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دروازه وارد ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ وادار ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫وﻣ ْﻦ َﺳ َّﻤ َﻊ َﺳ َّﻤ َﻊ َّ ُ‬
‫ا� ِﺑ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬ ‫اءی َّ ُ‬
‫ا� ﺑﻪ‪َ ،‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َر َ‬
‫اءی َر َ‬
‫ِِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6619 ،6018) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﻨﺪب‪‬؛ و رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 5301 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪.‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫رﯾﺎﮐﺎري ﯾﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎريِ او را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد؛ و ﻫﺮﮐﺲ )ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﮐﺮدن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺶ( ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻬﺮت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ دﺳﺘﺶ را رو ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ ﺑﺮاي واداﺷﺘﻦ آن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺜﻞ‬
‫روزه‪ ،‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا روزه‪ ،‬ﺟﺰو ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ در ﺣﺎل روزه ﺑﺎﯾﺪ از ﻟﺬت‪ ‬ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ازدواج‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﺮد و از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﺳﺎن‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ رﻣﻀﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻧﮕﺎر ﮐﻮﻫﯽ روي ﭘﺸﺖ‬
‫آنﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ! ﭼﻮن ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ! ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ روز را ﻣﯽﺧﻮاﺑﻨﺪ و ﺷﺐ را ﺑﯿﻬﻮده و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﯿﺪار‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ روز ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ و ﺳﺨﺘﯽ روزه را ﮐﻢﺗﺮ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻃﺎﻋﺎت و ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﺣﻀﻮر در‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪت ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻣﺮدم آﺳﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ درﮔﯿﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽروم ﯾﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻫﻢ‬
‫رﻓﺖ؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ و آن ﻟﺤﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را از دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬دﺷﻮار ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در دﻟﺶ ﻧﻔﺎق‬
‫ُ‬ ‫ﻰﻠﻋ ال ْ ُﻤﻨَﺎﻓﻘ َ‬
‫ََ‬ ‫ﺛﻘ َﻞ َّ‬‫َ َ‬
‫� َﺻﻼة اﻟﻌﺸﺎء‬ ‫ِِ‬ ‫ﻠﻮات‬ ‫الﺼ‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أ‬
‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ََْ َ ْ َُ َ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻴﻬ َﻤﺎ ﻷﺗ ْﻮﻫ َﻤﺎ َول ْﻮ َﺣﺒْ ًﻮا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫اﻟﻔﺠﺮ‪ ،‬ولﻮ �ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ ِ� ِ‬
‫ِ‬ ‫َو َﺻﻼة‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ در اﯾﻦ‬
‫دو ﻧﻤﺎز ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ و در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ ﺑﺮاي ﺗﺮك ﮔﻨﺎﻫﺎن ﯾﺎ دوري از ﻣﻌﺼﯿﺖﻫﺎ؛ ﻣﻌﺎﺻﯽ‬
‫زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺗﺮك آن ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﺎرهاي ﮔﻨﺎﻫﺎن و اﻋﻤﺎل ﺣﺮام‪ ،‬ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮك اﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﺮ آنﻫﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ دو ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﻢ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪6‬‬

‫ﻣﺜﺎل اول‪ :‬اﻋﺘﯿﺎد ﺑﻪ دﺧﺎﻧﯿﺎت؛ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪ دﺧﺎﻧﯿﺎت و ﺳﯿﮕﺎر ﻋﺎدت‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ اﺑﺘﺪا ﮐﻪ ﺳﯿﮕﺎر ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهاش اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻋﺪهاي ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ آن را‬
‫ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮابﺧﻮاري ﯾﺎ ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﮑﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬ﺻﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺷﻼق اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﺰﺷﮑﺎن ﺑﻪ‬
‫اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﯿﮕﺎر ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﯾﺎنآور اﺳﺖ و ﺳﺒﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﺳﯿﮕﺎري‪ ،‬در ﺣﺎل ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﮔﺎه ﺑﺎر‬
‫ﺳﺒﮑﯽ ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻠﺒﺸﺎن از ﮐﺎر ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﻋﻮارض اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫دﺧﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬زﯾﺎد اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻀﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ ُ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ُ‬
‫� ۡم َرح ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٩ :‬‬ ‫ِيما ‪﴾٢٩‬‬ ‫﴿و� �قتلوا أنفس� ۚم إِن ٱ� �ن ب ِ‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﻌﺘﺎد ﺑﻪ دﺧﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻢﮐﻢ آن را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺮك ﺗﺪرﯾﺠﯽ آن ﻋﺎدت دﻫﻨﺪ و از‬
‫اﻓﺮاد ﺳﯿﮕﺎري دوري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺳﯿﮕﺎر را ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ از ﺑﻮي‬
‫آن ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺷﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺗﺮك دﺧﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ارادهاي ﻗﻮي و اﯾﻤﺎﻧﯽ راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل دوم‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﺪان ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮐﻨﺎر‬
‫ﻧﻬﺎدن اﯾﻦ ﻋﺎدت زﺷﺖ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن رﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫َ ُ َ َ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻮس ﺧﺎ ِﻟﻔﻮا‬‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن رﯾﺶ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺎ ِﻟﻔﻮا الﻤﺠ‬
‫ار َب«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ ﻣﺠﻮﺳﯿﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛‬ ‫َّ َ‬ ‫ِّ َ َ ُ ُّ‬ ‫ال ْ ُﻤ ْ َ َ ِّ ُ‬
‫ﺮﺸ ِ�� وﻓﺮوا الﻠﻰﺤ وﺣﻔﻮا الﺸﻮ ِ‬
‫ِ‬
‫رﯾﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﮕﺬارﯾﺪ وﺳﺒﯿﻞﻫﺎﯾﺘﺎن را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻧﻔﺲِ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ و از اﯾﻦرو رﯾﺶﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﻓﺎﯾﺪهي ﺗﺮاﺷﯿﺪن رﯾﺶ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺶ روي ﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،5442 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.‬‬

 ‫‪7‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺷﺨﺺ را ﺳﺴﺖ و ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬در اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺺ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا دﺳﺖآورد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﯾﺶ ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻﯽ و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎﻧﺶ را ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن رﯾﺶ‪،‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺘﯽ در ﺷﺎداﺑﯽ و ﺳﻼﻣﺘﯽاش ﻧﺪارد و ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ را از او دور ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪه و ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و اداي وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ و ﺗﺮك ﻣﻌﺎﺻﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺟﺰو ﻣﺠﺎﻫﺪان راه اﷲ‪ ‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺎداش ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫�ن ٱ َّ َ َ ۡ ۡ‬ ‫َ َّ َ َ ٰ َ ُ ْ َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ ُ ُ َ َ َّ‬
‫� ل َم َع ٱل ُمحسِ نِ� ‪] ﴾٦٩‬اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٦٩ :‬‬ ‫﴿وٱ�ِين �هدوا �ِينا �هدِ�نهم سبلنا ۚ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راه ﻣﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﻪ راهﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺪاﯾﺘﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻬﺎد ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻋﻠﻢ و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ؛ و‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫در ﻧﻮع اول ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﻧﺎم‬
‫اﺳﻼم را ﺑﺎ ﺧﻮد ﯾﺪك ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﻣﺪﻋﯽ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺟﻬﺎد‬
‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻋﻠﻢ و ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ ُ َّ َ َ ُ َ ٰ َ ۡ ۡ‬
‫ُ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ�َّ ُّ َ‬
‫� َوٱغلظ َعل ۡي ِه ۡ ۚم َو َمأ َوٮ ٰ ُه ۡم َج َه َّن ُمۖ َو�ِئ َس‬ ‫� � ٰ ِه ِد ٱلكفار وٱلم�فِقِ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫ص ُ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧٣ :‬‬ ‫� ‪﴾٧٣‬‬ ‫ٱل َم ِ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻦ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن دوزخ اﺳﺖ؛ و‬
‫ﭼﻪ ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ!‬
‫ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي اﺳﻠﺤﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻋﻠﻢ و‬
‫ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ آنﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮔﺎه آﻧﺎن را‬
‫ﻧﮑﺸﺖ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻧﮑﺮد؛ ﺣﺘﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪8‬‬
‫ُ‬ ‫ُ َ َّ َّ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫�ﻤ ًﺪا�ﻘﺘُﻞ أ ْﺻ َﺤﺎﺑَﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﯿﺮ؛‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ‪�،‬ﺘَ َﺤﺪث اﻨﻟَّﺎس ﺑِﺄن‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺮدم ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﯾﺎراﻧﺶ را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم اﺳﻼم را ﯾﺪك ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎرزار ﻣﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻋﻠﻢ و روﺷﻦﮔﺮيﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﻓﺮاروي ﺟﻮاﻧﺎن اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ژرف و‬
‫رﯾﺸﻪدار‪ ،‬ﮔﺎم ﺑﺮدارﻧﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ ﺳﻄﺤﯽ و ﻗﺸﺮيِ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺳﻄﺤﯽ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ در ذﻫﻦ‪ ،‬رﺳﻮخ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺪف‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﻣﺪرك اﺳﺖ؛‬
‫ﻧﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ‪ .‬ﻋﻠﻢ راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬داﻧﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ‪ ،‬رﯾﺸﻪ دواﻧﺪ و ﻫﻤﻪي وﺟﻮد‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪاي روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس دﻻﯾﻞ ﮐﺘﺎب و‬
‫ﺳﻨﺖ و ﻗﯿﺎس ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐُﻨﻪ آن ﭘﯽ ﺑﺒﺮد و آن را درﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ داﻧﺸﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ روز ﺑﻪ روز اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﻓﺖ و آﻣﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪاي‬
‫ﺑﺮاي ورود ﯾﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﻇﻠﻤ ‪‬‬
‫ﺖ‬
‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﯾﯽِ داﻧﺶ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﭘﺮﺗﻮ ﻋﻠﻢ‪ ،‬راه را روﺷﻦ ﺳﺎزد و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﮔﺎه ﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﺧﺮوج از اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬دﭼﺎر ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺘﯽﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼح ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﯿﻢ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي ﭘﻮچ آنﻫﺎ را ﺑﺎ دﻻﯾﻠﯽ ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه از ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و اﻗﻮال‬
‫ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ اﻋﻢ از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و اﻣﺎﻣﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﻬﺎد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﮐﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﮐﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺴﯿﺢ‪ ‬از آنﻫﺎ ﺑﯿﺰار اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﮐﻪ ادﻋﺎي ﭘﯿﺮوي از او را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4527 ،4525) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 4682 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫َ ُ ّ َ َٰ َ ۡ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ت ل َّ‬ ‫ي� ٱ ۡ� َن َم ۡر�َ َم َءأَ َ‬

‫نت قُ ۡل َ‬ ‫�ذ قَ َال ٱ َّ ُ‬
‫� َ� ٰعِ َ‬ ‫ۡ‬
‫� مِن‬
‫ِ ِ‬‫ه‬ ‫�‬ ‫إ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫أ‬‫و‬ ‫و�‬
‫ِ‬ ‫ِذ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ِ‬
‫اس‬ ‫ِلن‬ ‫﴿‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١١٦ :‬‬ ‫ون ٱ�ِ﴾‬ ‫د ِ‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ! آﯾﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﻣﻦ و‬
‫ﻣﺎدرم را ﻣﻌﺒﻮد ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؟« ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ؛ ﻣﻦ ﺣﻖ ﻧﺪارم ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪام ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ََ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ۡ ََٰ َ َ َ ُ ُ ٓ ۡ ُ َ‬
‫نت قل ُت ُهۥ �ق ۡد‬ ‫� أن أقول َما ل ۡي َس ِ� ِ�َ ٍّ �ق إِن ك‬ ‫﴿قال سب�نك ما ي�ون ِ‬
‫َ‬
‫َ ۡ َ َّ َ َ َ َّ ُ ۡ ُ ُ‬ ‫ََٓ ۡ َُ َ‬‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َُۡ ََُۡ َ‬
‫وب ‪١١٦‬‬ ‫عل ِمته ۚۥ �علم ما ِ� �ف ِ� و� أعلم ما ِ� �فسِكۚ إِنك أنت ع� ٰم ٱلغي ِ‬
‫ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ّ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ٓ َ َ‬ ‫َ ُۡ ُ َ‬
‫نت َعل ۡي ِه ۡم‬ ‫ت ل ُه ۡم إِ� َما أ َم ۡرت ِ� بِهِ ٓۦ أ ِن ٱ�بدوا ٱ� ر ِ� ور�� ۚم و�‬ ‫ما قل‬
‫َ‬
‫َ َّ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َ َ ٰ ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫ت �ِيه ۡمۖ َفلَ َّما تَ َو َّ� ۡيتَ� ُك َ‬ ‫َ ٗ‬
‫يدا َّما ُد ۡم ُ‬
‫�‬ ‫� ِ‬ ‫نت أنت ٱلر�ِيب علي ِه ۚم وأنت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ش ِه‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١١٧ ،١١٦ :‬‬ ‫يد ‪﴾١١٧‬‬ ‫�ءٖ َشه ٌ‬ ‫َ ۡ‬
‫ِ‬
‫)ﻋﯿﺴﯽ( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ؛ ﻣﻦ ﺣﻖ ﻧﺪارم ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮد از آن آﮔﺎﻫﯽ‪ .‬ﺗﻮ از آنﭼﻪ در درون ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ و ﻣﻦ‬
‫از اﺳﺮاري ﮐﻪ ﻧﺰد ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارم‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﺳﺮار و اﻣﻮر ﻏﯿﺐ را ﻣﯽداﻧﯽ‪.‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دادي‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﮕﻔﺘﻢ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ و‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺐ و ﮔﻮاﻫﺸﺎن ﺑﻮدم و ﭼﻮن‬
‫ﻣﺮا )از ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن( ﺑﺮداﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻮدت ﻣﺮاﻗﺒﺸﺎن ﺑﻮدي و ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﮔﻮاﻫﯽ«‪.‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﷲ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‬
‫و ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ«؛ اﻣﺎ ﻣﺪﻋﯿﺎن ﭘﯿﺮوي از ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬او و ﻣﺎدرش‪ ،‬ﻣﺮﯾﻢ‬
‫را ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻋﻨﺼﺮ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي‬
‫اﻟﻮﻫﯿﺖ اﺳﺖ! ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺘﺴﺎب آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار در ﭘﯿﺶﮔﺎه اﷲ‪ ‬از آﻧﺎن‪ ،‬اﻋﻼم ﺑﯿﺰاري ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا و ﻣﺸﺮﮐﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺑﻮداﯾﯽﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﻼي ﻛﻠﻤﺔاﷲ و ﺳﺮاﻓﺮازي اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و‬
‫ﺑﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ درﮔﯿﺮﻧﺪ! از اﯾﻦرو دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫ﭼﯿﺮه ﺷﺪهاﻧﺪ و اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ در دﺳﺘﺸﺎن ﺑﻪﺳﺎن ﺗﻮﭘﯽ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪10‬‬

‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺪار و ﺑﻪﻫﻮش‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮاي روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم آﻣﺎده ﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫� ۡي ِل ت ۡره ُِبون بِهِۦ ع ُد َّو ٱ�ِ‬ ‫﴿ َوأع ُِّدوا ل ُهم َّما ٱ ۡس َت َط ۡع ُتم ّمِن ق َّو�ٖ َومِن ّرِ َ� ِ‬
‫اط ٱ‬
‫ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ ُ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ ۡ َ َ َ‬
‫]اﻻﻧﻔﺎل‪[٦٠ :‬‬ ‫� َ� ۡعل ُم ُه ۡ ۚم﴾‬ ‫�ن مِن دون ِ ِهم � �علمو�هم ٱ‬ ‫اخر َ‬
‫وعدو�م وء ِ‬
‫آنﭼﻪ از ﻧﯿﺮو و آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﺒﺎن در ﺗﻮانِ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ آﻧﺎن آﻣﺎده ﺳﺎزﯾﺪ )ﺗﺎ(‬
‫ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ دﺷﻤﻦ اﷲ و دﺷﻤﻦ ﺧﻮدﺗﺎن و دﺷﻤﻨﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ و اﷲ آﻧﺎن را ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ون َما َح َّر َم ٱ َّ ُ‬‫ََ َُّ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ۡ‬ ‫َ ٰ ُ ْ َّ َ َ ۡ‬
‫�‬ ‫ِين � يُؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َو� ب ِٱ�َ ۡو ِم ٱ�خِرِ و� � ِرم‬ ‫﴿�تِلوا ٱ�‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ِين أوتُوا ٱلك َِ�ٰ َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ُُ َ َ َ ُ َ‬
‫� ۡز َ�ة َعن‬ ‫ب َح َّ ٰ ُ ۡ ُ‬
‫� �عطوا ٱ ِ‬
‫� ّق م َِن ٱ� َ‬
‫ِ‬
‫ون د َ‬
‫ِين ٱ َ‬ ‫ورسو�ۥ و� يدِين‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٩ :‬‬ ‫يَ ٖد َوه ۡم � ٰغِ ُرون ‪﴾٢٩‬‬
‫ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ و آنﭼﻪ را اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﺣﺮام ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و دﯾﻦ ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺟﺰﯾﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻤﺎ در ﺑﺎرهي ﴿ َعن يَ ٖد﴾ دو دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺰﯾﻪ را ﺑﺎ اذﻋﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و دﯾﮕﺮي اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺟﺰﯾﻪ دﻫﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖﮐﺎرش را ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﯾﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬از او ﺗﺤﻮﯾﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ آن ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺟﺰﯾﻪ را ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﺶ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫ﺗﺼﻮرش را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﭼﻪ ﻋﺰت و رويﮐﺮد ﻋﺰﺗﻤﻨﺪاﻧﻪاي از ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﺷﻤﻨﺎﻧﻤﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و اﺳﻼم ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﺰت دارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ‬
‫از آنﻫﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺰﯾﻪ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺆوﻻن ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺤﻮﯾﻞ دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر و ﻣﺤﺎﻓﻆ ﯾﺎ ﺳﭙﺎه و ﺳﺮﺑﺎز ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﯾﻪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺟﺰﯾﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎ و آﻣﻮزهﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ؟ آﯾﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺐ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺗﻌﺼﺐ ﺑﺮاي ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺼﺐ‪ ،‬ﺑﺮاي آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ روا دارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺖدرازي ﮐﻨﻨﺪ؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از‬
‫ﻫﻤﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻓﻘﻂ در ﭘﯽ ﺳﺮاﻓﺮازي دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
 ‫‪11‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥاﷲ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮﺗﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﻦ راﺳﺘﯿﻦ اﷲ‪ ‬ﭼﻨﮓ ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺰت‪ ،‬از آنِ اﷲ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و از آنِ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ از دﯾﻦ اﷲ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺗﻦ دﻫﻨﺪ و ﻗﺒﻮل ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از دﺷﻤﻨﺎن اﷲ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮازي ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﺑﻪ ﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮازي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﺣﻖ اﺳﺖ؛ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﺑﺮﺗﺮيﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٣٥ :‬‬
‫ُ‬ ‫نت ُم ٱ ۡ�َ ۡعلَ ۡو َن َوٱ َّ ُ‬
‫� َم َع� ۡم﴾‬ ‫لس ۡلم َوأَ ُ‬ ‫ََ َ ُ ْ َۡ ُ ْ َ‬
‫﴿ف� ت ِهنوا َوتدع ٓوا إِ� ٱ َّ ِ‬
‫ﺿﻌﻒ و ﺳﺴﺘﯽ ﻧﻮرزﯾﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎزش ﻓﺮا ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ -‬و ﺗﻦ ﺑﻪ ﺳﺎزش ﻧﺪﻫﯿﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺗﺮﯾﺪ و‬
‫اﷲ ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ؟ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﺪ؛ اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﺮا و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺎزش ﺗﻦ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ؟ ﭼﺮا ﺳﺴﺘﯽ ﻣﯽورزﯾﺪ؟ اﻣﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ از دﯾﻨﻤﺎن دور ﺷﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﻋﻘﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﺪهاﯾﻢ و ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در زﻣﺎن ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ در زﻣﯿﻦ ﺧﺪا‬
‫راه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﺤﻖ و وارث زﻣﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ّ ۡ َّ ۡ َ‬ ‫ََ َ‬
‫﴿ َولق ۡد ك َت ۡب َنا ِ� ٱ َّلز�ُورِ ِم ۢن َ� ۡع ِد ٱ�ِكرِ أن ٱ��ض يَ ِر� َها ع َِباد َِي ٱل� ٰل ُِحون‪﴾١٠٥‬‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[١٠٥ :‬‬
‫و ﭘﺲ از ﺗﻮرات در زﺑﻮر ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪام‪ ،‬زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫آري! ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺻﺎﺣﺐ زﻣﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﻨﮏ‬
‫اوﺿﺎع ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﺟﻮاﻧﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﷲ‪ ‬ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان‬
‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﷲ و دﺷﻤﻨﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﯾﺸﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺎر اﺳﻼم را ﯾﮏﺳﺮه ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي دﯾﻨﺶ‬
‫ﻋﺰت دﻫﺪ و ﻣﺎ را ﺑﺮاي ﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮازي دﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد و ﻣﺎ را ﺟﺰو‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪12‬‬

‫دﻋﻮتﮔﺮان و ﯾﺎوران ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻬﯿﺎ و‬

‫آﻣﺎده ﺳﺎزد ﮐﻪ اﻣﺖ را ﺑﻪ ﺳﻮي رﺳﺘﮕﺎري و ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫أﻣﺎ اﻷﺣﺎدﻳﺚ‪:‬‬ ‫َو َّ‬

‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫‪ -٩٦‬ﻓﺎﻷول‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﻦ ﺎﻋدى ﻲﻟ‬
‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َّ َ َّ َّ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ ْ َ َ َّ َ َ َّ ْ‬ ‫ً ْ‬
‫ﺮﺘﺿﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬وﻣﺎ ﻳﺰال‬ ‫ﻲﻟ ﻋﺒﺪِي �ِﻲﺸ ٍء أﺣﺐ إِﻲﻟ مِﻤﺎ ا�‬ ‫ِ‬ ‫وﻴﻟًّﺎ ﻓﻘﺪ آذﻧﺘﻪ ﺑﺎﺤﻟﺮب‪ .‬وﻣﺎ ﺗﻘﺮب إ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َّ ُ َّ َ َ َ ْ ُ ُ ْ ُ‬ ‫ﻳﺘﻘﺮ ُب إ ِ َّ‬
‫ﻰﻟ ﺑﺎﻨﻟَّﻮاﻓ ِﻞ ﺣﻰﺘ أﺣِﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺈِذا أﺣﺒبﺘﻪ ﻛﻨﺖ ﺳﻤﻌﻪ اﺬﻟي �ﺴﻤﻊ ﺑﻪ‪ ،‬و�ﺮﺼه‬ ‫َّ‬ ‫ﻋﺒﺪي‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َّ َ ْ‬ ‫َّاﺬﻟي ﻳ ِ ُ‬
‫ُ‬
‫ﻦﺌ‬
‫ﻟ� أﻋﻄﻴﺘﻪ‪ ،‬وﻟ ِ ِ‬ ‫ورﺟﻠﻪ اﻟﻲﺘ ﻳﻤ ِﻲﺸ ﺑﻬﺎ‪ ،‬و�ِن ﺳﺄ ِ‬ ‫ﺒﺮﺼ ُ ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬و�ﺪه اﻟﻲﺘ �ﺒ ِﻄﺶ ﺑِﻬﺎ‪ِ ،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ُ‬ ‫ْ ََ َ‬
‫اﺳﺘﻌﺎذ ِ� ﻷ�ِﻴﺬﻧﻪ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ‬
‫دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ دﺷﻤﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﺪهام ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض‬
‫ﮐﺮدهام‪ .‬و ﺑﻨﺪهام ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ او را دوﺳﺖ‬
‫ﻣﯽدارم و آنﮔﺎه ﮐﻪ او را دوﺳﺖ ﺑﺪارم‪ ،‬ﮔﻮش او ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺷﻨﻮد؛ و ﭼﺸﻢ او‬
‫ﻣﯽﮔﺮدم ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ و دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد و راه ﻣﯽرود‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ از ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه ﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ دﺷﻤﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اوﻟﯿﺎ و دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ْ ََ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ٓ َّ َ َ ٌ َ َ‬
‫﴿�� إِن أ ۡو ِ�َا َء ٱ�ِ � خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪ ٦٢‬ٱ�ِين ءامنوا و�نوا‬
‫ُ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٣ ،٦٢ :‬‬ ‫َ� َّتقون ‪﴾٦٣‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6502 :‬‬

 ‫‪13‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫دوﺳﺘﺎن اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﺪان واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ اﻧﺪام و ﺟﻮارح ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ و از ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰﻧﺪ و در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و‬
‫در ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ (1 ).‬دوﺳﺘﯽ و وﻻﯾﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﻪادﻋﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از دروغﮔﻮﯾﺎن دﺟﺎلﺻﻔﺖ ﻣﺮدم را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ و ﺧﻮد را دوﺳﺘﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن اﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬اوﻟﯿﺎي ﺧﺪا ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﻇﺎﻫﺮﺳﺎزي‪ ،‬ﻣﺮدم را ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎن و ﻧﻮاﯾﯽ ﺑﺮﺳﻨﺪ و ﺧﻮد را در‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﺰﯾﺰ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﯿﺐ ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎﻋﺪه و ﺿﺎﺑﻄﻪي روﺷﻨﯽ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٣ :‬‬ ‫ام ُنوا َو�نوا َ� َّتقون ‪﴾٦٣‬‬‫﴿ٱ�ِين ء‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دوﺳﺘﺎن و اوﻟﯿﺎي ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن اﷲ دﺷﻤﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ او اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرد و ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮدهام«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎي‬
‫ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ و از ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ روزهي رﻣﻀﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از روزهﻫﺎي ﻧﻔﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روزﻫﺎي دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‬
‫ﯾﺎ ﺷﺶ روز از ﻣﺎه »ﺷﻮال« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از ﻧﻮاﻓﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬

‫)‪ (1‬وﻻﯾﺖ و دوﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬وﯾﮋهي ﮔﺮوه ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻤﺎن و‬
‫ﺗﻘﻮا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و ﺗﻘﻮاﯾﺶ‪ ،‬از دوﺳﺘﯽ ﺧﺪا ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻤﺒﻮد در اﯾﻤﺎن‬
‫و ﺗﻘﻮاﯾﺶ‪ ،‬ﺳﻬﻤﯽ از وﻻﯾﺖ ﺷﯿﻄﺎن دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪14‬‬

‫اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻓﺮاﯾﺾ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاﯾﺾ و ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ؛ وﻟﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻞ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم را ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ و‬
‫آنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻞ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻀﻮع و ﺧﺸﻮع دارﻧﺪ و ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎم اداي‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﺧﻀﻮع و ﺧﺸﻮع در آنﻫﺎ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻞ را ﺧﻮب و ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﯾﺎد ﺑﺒﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﺰد اﷲ‪ ‬از ﻧﻮاﻓﻞ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻳﺘﻘﺮ ُب ِإ َّﻲﻟ ﺑﺎﻨﻟَّﻮاﻓِﻞ َﺣ َّﻰﺘ أ ِﺣﺒَّﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺑﻨﺪهام ﻫﻤﻮاره ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي‬
‫ﺰال ﻋﺒﺪي َّ‬ ‫»وﻣﺎ ﻳ‬
‫ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارم«‪ .‬ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮاﯾﺾ را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻞ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮب اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ او را دوﺳﺖ ﺑﺪارم‪ ،‬ﮔﻮش او ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آن‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد؛ و ﭼﺸﻢ او ﻣﯽﮔﺮدم ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ و دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و راه ﻣﯽرود«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را درﺳﺖﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪام‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي او ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺖ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﮔﻮش او‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﺷﻨﻮد ﮐﻪ اﷲ را راﺿﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ و از ﺷﻨﯿﺪن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻨﺪه‪ ،‬در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﯿﻬﻮدهاي ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬از آن رويﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻋﻤﺎل ﻣﺎ‪ ،‬از آنِ‬
‫ﻣﺎﺳﺖ و اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ‪ ،‬از آن ﺧﻮدﺗﺎن‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ آن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﻧﮕﺮد و ﺑﺎ دﺳﺘﺶ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‬
 ‫‪15‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺶ در ﺟﻬﺘﯽ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ در آن‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ او را دوﺳﺖ ﺑﺪارم‪،‬‬
‫ﮔﻮش او ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺷﻨﻮد؛ و ﭼﺸﻢ او ﻣﯽﮔﺮدم ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ و دﺳﺖ و‬
‫ﭘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد و راه ﻣﯽرود«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬ﺷﻨﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ و‬
‫راه رﻓﺘﻦ ﺑﻨﺪهاش را در ﺟﻬﺖ درﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺮدار اﻧﺴﺎن را‬
‫در اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻗﺪرِ اوﻗﺎﺗﺶ را ﻣﯽداﻧﺪ و‬
‫از ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻋﯿﻦِ ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دﺳﺖ و ﭘﺎي‬
‫ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺪام ﯾﮏ ﻣﺨﻠﻮق ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﮑﯽ ﺷﺪن‬
‫ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖﮐﻨﻨﺪه و ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪه و ﭘﻨﺎهﺟﻮ و ﭘﻨﺎهدﻫﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و‬
‫اﮔﺮ از ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه ﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ از ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ اﷲ‪ ‬ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاﯾﺾ و ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﻪ اﷲ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﺠﺎباﻟﺪﻋﻮه ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺘﻘﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﻪي ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺘﺶ را اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً دوﺳﺖ‪‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰي درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻟﯽ ﯾﺎ دوﺳﺖ اﷲ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ و‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻦ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎ ﻗﻄﻊ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه ﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدﻫﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮔﺎه دوﺳﺖ و وﻟﯽ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﻮد و از ﺷﺮّ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﭘﺬﯾﺮش ﺧﻮاﺳﺘﻪاش‪،‬‬
‫ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪16‬‬

‫اول‪ :‬اﺛﺒﺎت وﻻﯾﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪‬؛ وﻻﯾﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻻﯾﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮﺗﺮي و ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬اﻣﻮر ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺗﺪﺑﯿﺮ و اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َّ ُ ُّ ٓ ْ َ‬ ‫َ َّ ٰٓ َ َ ٓ َ َ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ َّ ۡ ُ ُ ُ ُ َ َ ُ ۡ َ ُ َ ّ ُ َ‬
‫﴿ح� إِذا جاء أحد�م ٱلموت تو�ته رسلنا وهم � �ف ِرطون ‪� ٦١‬م ردوا إِ�‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٦٢ ،٦١ :‬‬ ‫ٱ�ِ َم ۡولٮ ٰ ُه ُم ٱ�َ ّ ِق﴾‬
‫و ﭼﻮن ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻣﺎ ﺟﺎﻧﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﺳﺮور راﺳﺘﯿﻨﺸﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ‪ ،‬ﺳﺮور و ﮐﺎرﺳﺎز ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن وﻻﯾﺖ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺨﻠﻮقﻫﺎ و آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﻧﻮع وﻻﯾﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﻻﯾﺖ ﺧﺎص و وﯾﮋهي اﷲ‪‬؛ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ْٓ‬ ‫ت إ َ� ٱ�ُّور َوٱ َّ� َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ ۡ ُ ُ ّ َ ُّ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ِين �فروا‬ ‫ِ�‬ ‫﴿ٱ� و ِ ُّ� ٱ�ِين ءامنوا � ِرجهم مِن ٱلظل� ٰ ِ ِ‬
‫َ ُّ ُ َ‬ ‫َ ٓ ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ َ ّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٥٧ :‬‬ ‫ت﴾‬ ‫أ ۡو ِ�َاؤه ُم ٱل�ٰغوت � ِرجو� ُهم م َِن ٱ�ُّورِ إِ� ٱلظل� ٰ ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﯾﺎور و ﮐﺎرﺳﺎز ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ آﻧﺎن را از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ)ي ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك( ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اوﻟﯿﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ و ﻃﻐﯿﺎنﮔﺮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از‬
‫ﻧﻮرِ )ﺣﻖ و ﻫﺪاﯾﺖ( ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ)ي ﮐﻔﺮ و ﺗﺮدﯾﺪ( ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻻﯾﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ اﻟﻬﯽ‪ ،‬رﺑﻄﯽ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮ ﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺄﺛﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادهي او‪ ،‬ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ وﻻﯾﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺧﺎص ﯾﺎ وﯾﮋهي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬دوﺳﺖ‬
‫و ﯾﺎور او ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و ﺗﻘﻮا ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٣ :‬‬ ‫ام ُنوا َو�نوا َ� َّتقون ‪﴾٦٣‬‬‫﴿ٱ�ِين ء‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪17‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي اوﻟﯿﺎ و دوﺳﺘﺎن اﷲ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن او‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل واﺟﺐ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬زﮐﺎت‪،‬‬
‫روزه‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻢ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬از اﻋﻤﺎل ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮدهام«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ را ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻤﺎل را ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل‪ ،‬و ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد را ﺑﯿﺶ از‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬دوﺳﺖ دارد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد و ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﻪﻣﻘﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺘﺶ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت‪،‬‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و رويﮐﺮد درﺳﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و ﺑﻨﺪهام ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺗﺎ آنﮐﻪ او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارم و آنﮔﺎه‪ «...‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن آن اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮﻓﯿﻘﺶ دﻫﺪ‪ ،‬آﺳﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ اداي واﺟﺒﺎت و ﮐﺜﺮت ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ و وﻻﯾﺖ اﷲ‪ ‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺶ اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫دﻋﺎي دوﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و‬
‫اﮔﺮ از ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه ﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از آن ﺟﻬﺖ در ﺑﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪت آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اداي‬
‫واﺟﺒﺎت و ﮐﺜﺮت ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ ذﮐﺮ و ﺷﮑﺮ و ﻋﺒﺎدﺗﺶ‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪18‬‬
‫َ َ َ َّ َ ْ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻌﺒ ُﺪ إ ِ َّ‬
‫ﻲﻟ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻴﻤﺎ ْ‬
‫ﻳﺮوِ� ِﻪ ﻋﻦ ر� ِﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا �ﻘﺮب اﻟ‬ ‫‪ -٩٧‬اﺜﻟﺎ�‪ :‬ﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻋﻦ اﻨﻟﻲﺒ‪‬‬
‫َ ُُْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ً َّ ْ ُ‬ ‫ﺖ إ َ ْﻴﻟ ِﻪ ذِراﺎﻋً‪ ،‬و� َذا َّ‬
‫ﺗﻘﺮب إ ِ َ َّ‬ ‫ْ ً َ َّ ْ ُ‬
‫ﺗﺎ� �ﻤ ِﻲﺸ أﺗيﺘﻪ‬ ‫ﻲﻟ ذراﺎﻋ ﺗﻘﺮ�ﺖ ﻣﻨﻪ ﺑﺎﺎﻋ‪ ،‬و�ِذا ِ‬
‫أ‬ ‫ِ‬ ‫ِﺷﺮﺒا ﺗﻘﺮ� ِ‬
‫ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻫﺮ َوﻟﺔ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﻧﺲ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آنﭼﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ‬ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻨﺪه ﯾﮏ وﺟﺐ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﯾﮏ‬
‫ذراع) ‪ (2‬ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮم و اﮔﺮ ﯾﮏ ذراع ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﯾﮏ‬
‫ﺑﺎع )ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺎز ﮐﺮدن دو دﺳﺖ( ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮم؛ اﮔﺮ ﻗﺪمزﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ دواندوان ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽروم«‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫ﻛﺜ�‬ ‫ﻤﺘﺎن ﻣﻐﺒﻮن ﻓﻴﻬﻤﺎ‬
‫‪ -٩٨‬اﺜﻟﺎﻟﺚ‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» : ‬ﻧ ِﻌ ِ‬
‫ُ ) ‪(3‬‬ ‫ِّ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻣِﻦ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس‪ :‬الﺼﺤﺔ واﻟﻔﺮاغ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‬
‫درﺑﺎرهي دو ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬زﯾﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ )و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ(‪:‬‬
‫ﺗﻦدرﺳﺘﯽ و ﻓﺮاﻏﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم درﺑﺎرهي دو ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬زﯾﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ )و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ(‪ :‬ﺗﻦدرﺳﺘﯽ و ﻓﺮاﻏﺖ«‪ .‬آري؛ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ دو‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﻦدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬﯽ را دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﻬﯽ ﮐﺮده‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﺳﺎﻟﻢ و آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﻓﺮاﻏﺖ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از اﯾﻦرو در زﻣﯿﻨﻪي اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﻧﯿﺰ زﯾﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درآﻣﺪ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫دارد و ﯾﺎ از ﻋﻬﺪهي ﻣﺨﺎرج و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ و ﻓﺮاﻏﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7536 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 2675‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ذراع‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي آرﻧﺞ ﺗﺎ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6412 :‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫دارد‪ .‬آدم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ و آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از اوﻗﺎت ﺧﻮد را ﺑﯿﻬﻮده از‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ و آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮﯾﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اوﻗﺎت ﺧﻮد را ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫و ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺿﺮر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﺿﺮرش ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� أَ ۡ� َم ُل َ� ٰل ِٗحا � َ‬ ‫َ‬
‫ون ‪ ٩٩‬ل َع ِّ ٓ‬ ‫� إ َذا َجا ٓ َء أَ َح َد ُه ُم ٱل ۡ َم ۡو ُ‬
‫ت قَ َال َر ّب ٱ ۡرج ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ِيما‬ ‫ِ ِ‬‫ع‬ ‫ِ‬ ‫﴿ح ٰٓ ِ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١٠٠ ،٩٩ :‬‬ ‫ت﴾‬ ‫تَ َر ۡ� ُ‬
‫و ﭼﻮن ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﺸﺎن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﻣﺮا ﺑﺎزﮔﺮدان ﺗﺎ در ﺳﺮاﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ )ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را( رﻫﺎ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬
‫در ﺳﻮرهي »ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُ َ َ ّ َ ۡ ٓ َّ ۡ َ ٓ ٰٓ َ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ب‬
‫ب لو� أخرت ِ� إِ� أج ٖل ق ِ ٖ‬
‫ر‬ ‫﴿‪ ...‬مِن �ب ِل أن يأ ِ� أحد�م ٱلموت �يقول ر ِ‬
‫ح َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َّ َ َ ُ ّ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١٠ :‬‬ ‫� ‪﴾١٠‬‬ ‫فأصدق َوأ�ن م َِن ٱل� ٰل ِ ِ‬
‫ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻓﺮا رﺳﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! اي ﮐﺎش )ﻣﺮگ( ﻣﺮا‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﯽ ﺗﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ و از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ُ َ‬ ‫� َ� ۡف ًسا إ َذا َجا ٓ َء أَ َجلُ َها ۚ َوٱ َّ ُ‬
‫� َخب ُ‬
‫� ۢ ب ِ َما �ع َملون ‪] ﴾١١‬اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١١ :‬‬ ‫﴿ َولَن يُ َؤ ّخ َِر ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﺟﻠﺶ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪازد‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از اوﻗﺎت ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﯿﻬﻮده از دﺳﺖ ﻣﯽرود و ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهاي از آن ﻧﻤﯽﺑﺮﯾﻢ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻓﺎﯾﺪه ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ و ﺑﺮ اﯾﻦ زﯾﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ‬
‫اﻓﺴﻮس ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ ﯾﺎ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﻤﺎن ﻓﺮارﺳﺪ؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬اﻧﺴﺎن آرزو‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﯾﮏ دﻗﯿﻘﻪ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﺻﺖ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫آروزﯾﺶ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺮ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد و اﯾﻦ دو ﻧﻌﻤﺖ ارزﺷﻤﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﻓﺮاﻏﺖ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮔﺎه‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻣﺮدن ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ دو ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼً ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﮔﺮدد و از اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ درﮔﯿﺮ ﮐﺎر و‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ و روزﻣﺮﮔﯽﻫﺎي ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﺴﺘﻪ و رﻧﺠﻮر‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺳﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻞ و ﺧﺮدﻣﻨﺪي‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻓﺮﺻﺖ ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﻓﺮاﻏﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪20‬‬

‫ﺟﻬﺖ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮآنﺧﻮان اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺎد ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬
‫و اﮔﺮ ﻗﺮآنﺧﻮان ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﷲ را زﯾﺎد ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺮادراﻧﺶ اﺣﺴﺎن و ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي زﯾﺎدي‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آنﻫﺎ از ﻫﺪر رﻓﺘﻦ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮد و آدم ﻋﺎﻗﻞ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻧﻌﻤﺖ ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﻓﺮاﻏﺖ را ﺑﯿﻬﻮده ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ارزش و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت و‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ‪ ،‬ارزش و اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻣﺮدم را از آن‪ ،‬ﻣﻨﺤﺮف و ﻣﺤﺮوم ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ض ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡۡ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ ََۡ َ ۡ ُ َ َ ُ‬
‫يت ل� ُم‬ ‫ت عل ۡي� ۡم ن ِع َم ِ� َو َر ِ‬‫﴿ٱ�وم أ�ملت ل�م دِين�م و��مم‬
‫ۡ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣ :‬‬ ‫ٱ ِ� ۡس� ٰ َم د ِٗينا ۚ﴾‬
‫اﻣﺮوز ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﯾﻨﺘﺎن را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮدم و ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﻮدم و اﺳﻼم را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬اﻧﺴﺎن را از ﻧﻌﻤﺖ اﺳﻼم ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﺳﯿﻨﻪاش را ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﻋﻘﻞ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ دﯾﺪن اﻓﺮاد‬
‫دﯾﻮاﻧﻪ و ﺑﺮﺧﯽ از رﻓﺘﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن‪ -‬ﺣﺘﯽ رﻓﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺸﺎن‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ -‬اﷲ را ﺷﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻌﻤﺖ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺟﺰ اﺳﻼم و ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﻌﻤﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﮐﺖ روزي ﻫﻢ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ و‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺳﻔﺮهﻫﺎ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ از ﻏﺬاﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻔﺮ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﷲ‪ ‬را ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺳﭙﺎس ﺑﮕﺰارﯾﻢ و ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ او ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﺗﺎ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﻣﺎ ارزاﻧﯽ ﺑﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫َ َ ُ َّ َ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ۡ َ َ َّ َ‬
‫�دن� ۡمۖ َول�ِن �ف ۡر� ۡم إِن َعذ ِا� لشدِيد‬‫﴿�ذ تأذن َر ُّ�� ۡم ل�ِن شكر�م � ِز‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٧ :‬‬ ‫‪﴾٧‬‬
‫و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن وﻋﺪه داد‪ :‬اﮔﺮ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻢ‬
‫و اﮔﺮ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻋﺬاﺑﻢ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َُ ْ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َّ َّ َّ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن ﻳﻘﻮم ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ﺣﻰﺘ ﺗﺘﻔﻄ َﺮ ﻗﺪﻣﺎهُ ‪�،‬ﻘﻠﺖ‬ ‫ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن اﻨﻟ َ ِ‬ ‫‪ -٩٩‬الﺮاﺑﻊ‪ :‬ﻋﻦ‬
‫ََ َ‬ ‫ََّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻪﻟُ‪ :‬ل ِﻢ ﺗﺼﻨﻊ ﻫﺬا ﻳﺎ رﺳﻮلا�ِ‪ ،‬وﻗﺪ ﻏﻔ َﺮ اﷲ لﻚ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِﻚ وﻣﺎ ﺗﺄﺧﺮ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﻓﻼ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ُّ َ ْ ُ َ ْ ً ُ ً‬
‫ِﺐ أن أ�ﻮن ﻋﺒﺪا ﺷﻜﻮرا؟« ]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎري اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫أﺣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺗﺮَك )و‪‬ر‪‬م( ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺎل‬
‫آنﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهات را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﻦ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪارم‬
‫ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاي ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﺑﺎﺷﻢ؟«‬
‫‪ -١٠٠‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﯾﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& در ﺑﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬و ﭘﺎﯾﺪاري ﺑﺮ آن وادار ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از ﻋﺎﯾﺸﻪ& در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﺗﺎ آنﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ و‪‬ر‪‬م ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎدر ﻣﺆﻣﻨﺎن از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهات را آﻣﺮزﯾﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاي ﺷﮑﺮﮔﺰار ﺑﺎﺷﻢ؟«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4837 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2820 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4836 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2814 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪22‬‬

‫ﻋﺎﯾﺸﻪ و دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺴﺮان رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮﮐﺴﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬

‫ﺧﺎﻧﻪاش ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ از اﯾﻦرو ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬درﺑﺎرهي اﻋﻤﺎل و ﻋﺒﺎدتﻫﺎي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬از ﻫﻤﺴﺮان اﯾﺸﺎن ﭘﺮسوﺟﻮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﻪ‬
‫ﺗﻬﺠﺪ )ﻧﻤﺎز ﺷﺐ( ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ و‪‬ر‪‬م ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺳﻮرهي »ﻣﺰﻣﻞ«‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ٓ َ ‪ٞ‬‬ ‫َُُ‬ ‫َ‬
‫� ٱ ۡ� ِل َون ِۡصف ُهۥ َوثلث ُهۥ َو َطا�ِفة ّم َِن‬ ‫ل‬ ‫ث‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫وم أ ۡد َ ٰ‬
‫�‬
‫َّ َ َّ َ َ ۡ َ ُ َّ َ‬
‫ك َ� ُق ُ‬ ‫﴿إِن ر�ك �علم �ن‬
‫ِ‬
‫]اﳌﺰﻣﻞ‪[٢٠ :‬‬
‫َ‬ ‫ٱ َّ� َ‬
‫ِين َم َعكۚ﴾‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دوﺳﻮم ﺷﺐ‪ ،‬و )ﮔﺎﻫﯽ( ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ و ﯾﺎ ﯾﮏﺳﻮم آن را‬
‫)ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت( ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰي و ﻧﯿﺰ ﮔﺮوﻫﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و ﮔﺎه ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد و ﮔﺎه ﯾﮏﺳﻮم آن را؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬آرام ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دوﺳﻮم آن را در‬
‫ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺶ‪ ،‬در ﻋﺒﺎدت و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺗَﺮَك ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﮔﺎه‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎب ﺟﻮاﻧﺶ‪ ‬ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻗﺪري‬
‫ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ! ﭼﻪ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارم؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺗﻮان اﯾﺴﺘﺎدن ﻧﺪاﺷﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﺷﺐ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮرهي‬
‫ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺎء و آلﻋﻤﺮان را ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﭘﻨﺞ ﺟﺰء ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪي رﺣﻤﺖ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﻪاي ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد‬
‫و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪي وﻋﯿﺪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻓﮑﺮش را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﯿﺶ از ﭘﻨﺞ ﺟﺰء ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻃﻮل‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ! ﺿﻤﻨﺎً ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1067 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬

 ‫‪23‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در زﻣﺴﺘﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﺷﺒﯽ دوازده ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻋﺖ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد؛ ﻓﮑﺮش را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن ﺷﺐﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد؟! اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﻣﺠﺎﻫﺪه ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آﯾﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﺷﮑﺮﮔﺰار ﺑﺎﺷﻢ؟«‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ او‬
‫ﺑﭙﺮدازﯾﻢ و اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس اﷲ‪ ‬را ﺑﯿﺶﺗﺮ ادا ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪزﺑﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ�« ﯾﺎ »ﺷﮑﺮ‬
‫ﺧﺪا«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسِ زﺑﺎﻧﯽﺳﺖ؛ و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﷲ‪ ‬ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧ‪‬ﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ دﻧﯿﺎ را وداع ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻌﺼﻮم و آﻣﺮزﯾﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﯿﺰ از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻫﻞ »ﺑﺪر« ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﯿﺼﺪ و ده ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﻠﺘﻌﻪ‪ ‬ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن ﻣﺎﺟﺮاي ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺣﺎﻃﺐ و ﺳﺎﯾﺮ اﻫﻞ ﺑﺪر‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﺪر ﻧﻈﺮ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺨﺸﯿﺪهام«‪ (1 ).‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻫﻞ ﺑﺪر‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺳﺮ زده‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﻠﺘﻌﻪ‪ ‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺷﺪ؛ ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﻧﻮﺷﺖ و آنﻫﺎ‬
‫را از ﺗﺼﻤﯿﻢ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺧﺒﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﯾﮏ زن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬و ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﺎﻣﻪ را از آن‬
‫زن ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬آن دو ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدﻧﺪ و در ﺳﺒﺰهزاري ﺑﻪ ﻧﺎم »روﺿﻪي ﺧﺎخ« ﺑﻪ آن زن‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5789 ،2851،4511 ،2785) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 4550 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪24‬‬

‫رﺳﯿﺪﻧﺪ و دﺳﺖﮔﯿﺮش ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺎﻣﻪ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ ﻣﻦ‬

‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺎ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دروغ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺪه و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﺑﺎزرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آن زن وﻗﺘﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ آن دو‬
‫ﺟﺪ‪‬ي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﯿﺮون آورد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪاي از ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﻠﺘﻌﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫آنﻫﺎ را از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ را ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ؛‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮐﻪ از ﺟﺪيﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد درﺑﺎرهي دﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﺣﺎﻃﺐ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪه و اﺳﺮار ﻣﺎ را ﺑﺮاي دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﮔﺮدﻧﺶ را‬
‫ﺑﺰﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﺪر ﻧﻈﺮ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺨﺸﯿﺪهام«؟ ﺣﺎﻃﺐ‪ ‬ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﺪر‬
‫ﺑﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺟ‪‬ﺮﻣﺶ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ را دﺳﺖﮔﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺳﺮار و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺎ را ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺨﺎﺑﺮه ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﺪاﻣﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺮم و ﻓﺴﺎد ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﮐﻪ اﺳﺮار و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺎﺑﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﺮ ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺣﺎﻃﺐ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽﺑﻠﺘﻌﻪ‪ ‬را از اﯾﻦ ﻣﺠﺎزات ﻧﺠﺎت داد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ او در ﺷﻤﺎر اﻫﻞ ﺑﺪر‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن او ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻋﺪاﻣﺶ ﮐﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﺪر ﻧﻈﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ«؟‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧ‪‬ﺮ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎب ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ ﺑﺪر‪ ‬ﻧﯿﺰ از‬
‫اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﻓﻼن ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧﺮش ﯾﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و‬
‫آﯾﻨﺪهاش ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽﺳﺖ«؛) ‪ (1‬زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋهي رﺳﻮلاﷲ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ در »ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ«‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي )‪ (6086‬آﻣﺪه ﮐﻪ ﺣﺴﻦ‬
‫ﺎم‪،‬‬ ‫"اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ َّ� َّاﺬﻟي أَ ْﻃ َﻌ َﻤ� َﻫ َﺬا َّ‬
‫اﻟﻄ َﻌ َ‬ ‫ْ‬
‫‪:‬‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ً ُ َّ َ َ‬
‫ﺎل‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ أ�ﻞ ﻃﻌﺎﻣﺎ �ﻢ ﻗ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ ْ ُ َّ َّ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ ِّ َ َ ُ َّ ُ َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ً َ َ َ‬ ‫ََََ‬
‫اﺬﻟي‬
‫� ِ‬ ‫� ﺣﻮ ٍل ِﻣ� وﻻ ﻗﻮ ٍة"‪ ،‬ﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ �ﻘﺪم ِﻣﻦ ذﻧﺒِ ِﻪ؛ ﻗﺎل‪ :‬وﻣﻦ ﻟ ِبﺲ ﺛﻮ�ﺎ �ﻘﺎل‪" :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫ورزﻗ ِﻨﻴ ِﻪ ِﻣﻦ � ِ‬
 ‫‪25‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ رواﯾﺖﻫﺎي ﺻﺤﯿﺤﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻮﯾﺪ داده‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن آﯾﻨﺪه‪ ،‬وﯾﮋهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬ﺿﺎﺑﻄﻪ و ﻗﺎﻋﺪهي‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﺮاي ﻫﺮ داﻧﺶﺟﻮ و ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬اﻧﺠﺎم ﻓﻼن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهي ﺷﺨﺺ را در ﭘﯽ‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ و ﻗﯿﺎم ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺗﻬﺠﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺷﺐ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ٗ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫جعِ يَ ۡدعون َر َّ� ُه ۡم خ ۡوفا َو َط َم ٗعا َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم‬
‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫﴿�ت ج‬
‫ُ َ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٦ :‬‬ ‫يُن ِفقون ‪﴾١٦‬‬
‫)ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن( ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و‬
‫از آنﭼﻪ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ‬
‫اﷲ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ٓ‬
‫� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ‪﴾١٧‬‬ ‫� ل َ ُهم ّمِن ُق َّرة ِ أَ ۡ� ُ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬
‫ٖ‬ ‫﴿ف� �علم �فس ما أ ِ‬
‫خ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ :‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫َ َّ‬ ‫َْ‬ ‫ََ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َﻛ َﺴﺎ� َﻫ َﺬا اﺜﻟَّ ْﻮ َب َو َر َزﻗَﻨﻴﻪ ﻣ ْﻦ َ� ْ‬

‫� َﺣ ْﻮ ٍل ِﻣ ِّ�‪َ ،‬وﻻ ﻗ َّﻮ ٍة"‪ ،‬ﻏ ِﻔ َﺮ ُﻪﻟ َﻣﺎ �ﻘ َّﺪ َم ِﻣ ْﻦ ذﻧ ِﺒ ِﻪ َو َﻣﺎ ﺗَﺄﺧ َﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫� ﺣ ْﻮ ٍل‬ ‫ْ‬ ‫َََ‬ ‫َّ‬
‫اﺬﻟي أﻃﻌﻤ ِ� ﻫﺬا اﻟﻄﻌﺎم‪ ،‬ورزﻗ ِﻨﻴ ِﻪ ِﻣﻦ � ِ‬ ‫� ِ‬ ‫»ﻫﺮﮐﺲ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺧﻮراﮐﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪] :‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ ِ‬
‫ْ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ َ َ ُ َّ‬
‫ِﻣ� وﻻ ﻗﻮ ٍة[ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪] :‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ ِ‬
‫�‬
‫َ ُ‬
‫� َﺣ ْﻮ ٍل ِﻣ ِّ�‪َ ،‬وﻻ ﻗ َّﻮةٍ[ ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧﺮش ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻨﺎ‬ ‫َّاﺬﻟي َﻛ َﺴﺎ� َﻫ َﺬا اﺜﻟَّ ْﻮ َب َو َر َزﻗَﻨﻴﻪ ﻣ ْﻦ َ� ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺮ ﺿﻮاﺑﻂ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ درﺑﺎرهي ﻧﻮﯾﺪﻫﺎ و وﻋﯿﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﻧﻮﯾﺪي وارد ﺷﺪه و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎري ﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ‪ ،‬وﻋﯿﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻫﺸﺪاري وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﺿﻌﯿﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﻮﯾﺪﻫﺎﯾﯽ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻣﺠﺎزات ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ زﯾﺮك‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏﺳﻮ از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار‬
‫اﺳﺖ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﮐﻪ اواﻣﺮ اﻟﻬﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و از ﻣﻌﺎﺻﯽ دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪26‬‬

‫ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻤﺎﺷﺎي ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮن ﯾﺎ ﭘﺎﺳﻮرﺑﺎزي و‬

‫ﻏﯿﺒﺖ ﻣﺮدم و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﺑﯿﻬﻮده‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‬
‫ۡ‬
‫راز و ﻧﯿﺎز ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬او را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪َ ﴿ .‬وم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم‬
‫ُ َ‬
‫يُنفِقون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از آنﭼﻪ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪َ ُ َ ۡ َ ْ ُ َ َ ۢ َ ٓ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ّ ُ َ َ ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬
‫� جزاء بِما �نوا �عملون ‪﴾١٧‬‬ ‫﴿ف� �علم �فس ما أخ ِ� لهم مِن قرة ِ أ� ٖ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ :‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ‪ ،‬در ﮐﺠﺎ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺨﺶ در‬
‫ٌَْ َ ْ‬ ‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أَ ْﻋ َﺪ ْد ُت ﻟﻌﺒَﺎدي َّ‬
‫� َرأت‪،‬‬ ‫� َﻣﺎ ﻻ �‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫ِِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُُ ٌ َ َ ْ َ َ َ َ ََ َْ ََ‬
‫ﺐ � ٍ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻢ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ )در‬ ‫«‬‫ﺮﺸ‬ ‫وﻻ أذن ﺳ ِﻤﻌﺖ‪ ،‬وﻻ ﺧﻄﺮ ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ(‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﺳﺎﮐﻨﺎن اﯾﻦ ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي‬
‫ﭘﺮﻧﻌﻤﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫إذا َد َﺧ َﻞ اﻟْ ْ ُ‬
‫ﻌﺮﺸ أﺣﻴﺎ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠١‬اﺨﻟﺎمﺲ‪ :‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ��ﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪‬‬
‫وﺷ َّﺪ الﻤ ْ َ‬
‫َّ َ‬ ‫ْ َُ‬ ‫َّ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺰﺌ َر«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫الﻠﻴﻞ‪ ،‬وأﻳﻘﻆ أﻫﻠﻪ‪ ،‬وﺟﺪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻓﺮاﻣﯽرﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﮐﻤﺮش را‬
‫ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﺑﺴﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري )‪ (6944 ،4407 ،4406 ،3005‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (5052 ،5051 ،5050‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2024 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1174 :‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﻣﺎدر ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ $‬وﺿﻌﯿﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ رﻣﻀﺎن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﺎه‬
‫ﻣﺒﺎرك ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻤﺮش را ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﺑﺴﺖ و ﺷﺐزﻧﺪهداري ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫آﺳﺘﯿﻦ ﻫﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﻣﯽزد و در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي در ﺷﺐ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‬
‫ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ و‪‬ر‪‬م ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ و ﮔﺎه ﻧﯿﻤﯽ از آن را و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اوﻗﺎت‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮم ﺷﺐ را در ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ؛ اﻣﺎ در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪،‬‬
‫ﺷﺐزﻧﺪهداري ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻐﺮب و ﻧﯿﺰ اداي ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﺐزﻧﺪهداري رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﺻﻔﯿﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﯿﯽ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ‬
‫ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽرﻓﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﺷﺪ؛ وﻟﯽ در‬
‫آن ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﯾﺎ آﻣﺎده ﺷﺪن ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺐزﻧﺪهداري ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺟﺰ دﻫﻪي آﺧ‪‬ﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺷﺐ دﯾﮕﺮي را‬
‫ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ذﮐﺮ و دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬ﺳﭙﺮي ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﺒﺎدت ﺷﺐ »ﻗﺪر« دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﺐ ﻗﺪر‪ ،‬در دﻫﻪي آﺧﺮ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در‬
‫ﻫﻔﺖ ﺷﺐ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺷﺐ ﻗﺪر ﻫﻤﻪي رويدادﻫﺎي آن ﺳﺎل را ﻣﻘﺪ‪‬ر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐ ﻗﺪر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ َۡ‬
‫]اﻟﻘﺪر‪[٣ :‬‬ ‫﴿ ۡ�لة ٱلق ۡد ِر خ ۡ�‪ّ ٞ‬م ِۡن �ل ِف ش ۡه ٖر ‪﴾٣‬‬
‫ﺷﺐ ﻗﺪر‪ ،‬از ﻫﺰار ﻣﺎه ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﺷﺐﻫﺎ را ﺑﻪ اﻣﯿﺪ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ َََْ َْ ْ َ ً‬
‫ﻳﻤﺎﻧﺎ َواﺣتِ َﺴﺎﺑًﺎ‬ ‫ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎم ﻴﻟﻠﺔ اﻟﻘﺪ ِر إِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪28‬‬
‫َْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ َ‬
‫ﻏ ِﻔ َﺮ ُﻪﻟ َﻣﺎ �ﻘﺪ َم ِﻣ ْﻦ ذﻧ ِﺒ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر را از روي اﯾﻤﺎن و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ‬
‫و ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﺷ َّﺪ ال ِﻤ ْ َ‬
‫ﺰﺌ َر«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﻤﺮش را ﻣﯽﺑﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﮐﻨﺎﯾﻪ از دوري ﺟﺴﺘﻦ از زﻧﺎن داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ«؛‬
‫زﯾﺮا دﻫﻪي آﺧﺮ رﻣﻀﺎن را ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ و آﻣﯿﺰش ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻌﺘﮑﻒ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َ ُ َ ٰ ُ ُ َّ َ َ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٧ :‬‬ ‫ج ِد�﴾‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫﴿و� ت� ِ�وهن وأنتم �كِفون ِ� ٱل‬
‫و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪﻫﺎ ﻣﻌﺘﮑﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن آﻣﯿﺰش ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ آن را ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺟﺪﯾﺖ و ﺳﺨﺖﮐﻮﺷﯽ در ﻋﺒﺎدت و ﺑﺎﻻ زدن آﺳﺘﯿﻦ‬
‫ﻫﻤﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ده ﺷﺐ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‬
‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﻧﻤﯽرﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻌﺘﮑﻒ ﺑﻮد‪ .‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﻤﺮش را ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺑﺴﺖ و آﺳﺘﯿﻦ ﻫﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﻣﯽزد و در ﻋﺒﺎدت ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از اﻧﻮاع ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ اوﻗﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘ‪‬ﺮﻓﻀﯿﻠﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻔﺲ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬وادار ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ﺧ� َو َأ ُّ‬
‫الﻤﺆﻣ ُِﻦ اﻟْ َﻘﻮ ُّي ٌ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺣﺐ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٠٢‬الﺴﺎدس‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬‬
‫َ َْ َ‬ ‫ْ َ ْ َّ‬ ‫ُ ٍّ ْ ٌ ْ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ُ ْ‬
‫ﺧ�‪ .‬اﺣ ِﺮص ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﻳﻨﻔﻌﻚ‪ ،‬واﺳﺘ ِﻌﻦ ﺑِﺎ�ِ َوﻻ �ﻌﺠ ْﺰ‪.‬‬ ‫ﻴﻒ و� ﻞﻛ‬ ‫إِﻰﻟ ا�ِ ﻣِﻦ الﻤﺆﻣ ِِﻦ الﻀ ِﻌ ِ‬
‫وﻣﺎ َﺷ َ‬ ‫ٌ َ ْ َ ْ َ ِّ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎء‬ ‫�ﻦ ﻗﻞ‪ :‬ﻗﺪر ا�‪،‬‬ ‫و�ن أﺻﺎﺑﻚ ﻲﺷء ﻓﻼ ﺗﻘﻞ‪ :‬لﻮ �� ﻓﻌﻠﺖ ﺎﻛن ﻛﺬا و�ﺬا‪ ،‬وﻟ ِ‬
‫َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﻌﻞ‪ ،‬ﻓﺈِن ل ْﻮ �ﻔﺘﺢ �ﻤﻞ الﺸﻴﻄﺎن«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻦ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﻗﻮي‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‬
‫از ﻣﺆﻣﻦ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ و در ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ ﻣﺸﺘﺎق ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ و از اﷲ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه و ﻋﺎﺟﺰ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮ‪ .‬و اﮔﺮ اﺗﻔﺎﻗﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻧﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮ‪ :‬اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1768 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2664 :‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﺮده و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻦِ "اﮔﺮ" دروازهي وﺳﻮﺳﻪي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن را ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺆﻣﻦ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﻗﻮي‬
‫را ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﺆﻣﻦ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺆﻣﻦ ﻗﻮي‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻗﻮيﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺴﻤﯽ ﻗﻮي دارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻗﺪرت ﺑﺪﻧﯽ در ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺿﺮر دارد‪ .‬ﻗﺪرت ﺑﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ذات ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻪ ﺑﺪ؛ ﺗﻮان و ﻧﯿﺮوي ﺑﺪﻧﯽ‪ ،‬اﮔﺮ در ﺟﻬﺘﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫اﻧﺴﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ آن را ﺑﺮاي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭼﯿﺰ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺆﻣﻦ ﻗﻮي ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻗﻮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا واژهي »ﻗﻮي«‪ ،‬وﺻﻒ واژهي »ﻣﺆﻣﻦ« اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﺮد ﻗﻮي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮي در ﻣﺮداﻧﮕﯽاش؛ ﻟﺬا ﻣﺆﻣﻦ ﻗﻮي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮي در‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺶ‪ .‬اﯾﻤﺎن ﻗﻮي‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﺾ اﻟﻬﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ آنﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ در ﺗﻮان اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﭙﺮدازد؛ اﻣﺎ اﯾﻤﺎن ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺑﺮ‬
‫آن دارد ﮐﻪ ﺑﻪ اواﻣﺮ اﻟﻬﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ ﻟﺬا ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﻫﺎي‬
‫زﯾﺎدي از آدمِ ﺳﺴﺖ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺆﻣﻦ ﻗﻮي را از ﻣﺆﻣﻦ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺮﺷﻤﺮد و ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﻗﻮي‬
‫ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬از ﻣﺆﻣﻦ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ و آنﮔﺎه ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و در ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺧﯿﺮ‬
‫و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ اﺑﻬﺎم را ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﮐﺴﯽ ﮔﻤﺎن ﺑﺒﺮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺧﯿﺮي در ﻣﺆﻣﻦ ﺿﻌﯿﻒ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﺆﻣﻦ ﺿﻌﯿﻒ ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﺑﻼﻏﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري در ﮐﻼم‪» ،‬اﺣﺘﺮاز« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﺎي ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﺮاي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪30‬‬

‫رﻓﻊ اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش‪ ،‬واﺿﺢ و روﺷﻦ‬
‫ﺷﻮد؛ ﻧﻤﻮﻧﻪاش را در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﯿﻢ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ َ َ َ ۡ َ َ ٗ‬ ‫َۡۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫﴿� � َ ۡس َتوِي مِن�م َّم ۡن أنف َق مِن � ۡب ِل ٱلفتحِ َو� ٰ َتل ۚ أ ْو ٰٓ��ِك أ�ظ ُم د َر َجة ّم َِن‬
‫�ٱ ُۡ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َ ُ ْ َ ُ ّٗ‬
‫� َو َع َد ٱ َّ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٠ :‬‬ ‫� ۡس َ�﴾‬ ‫ِين أنفقوا ِم ۢن �عد و� ٰتل ۚوا و‬ ‫ٱ�‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻓﺘﺢ )ﻣﮑﻪ( اﻧﻔﺎق ﮐﺮدﻧﺪ و )در راه اﷲ( ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻢﺳﺎن دﯾﮕﺮان‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه و )ﭘﺎداش اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺟﻬﺎد و اﻧﻔﺎق ﮐﺮدﻧﺪ( از ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﷲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ )از اﯾﻦ دو ﮔﺮوه(‬
‫ﺑﻬﺸﺖ را وﻋﺪه داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎدﮔﺮان و اﻧﻔﺎقﮐﻨﻨﺪﮔﺎنِ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﺑﻬﺮهاي از اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ اﻟﻬﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ّٗ َ َ َ َّ ُ ۡ‬
‫﴾ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ‬‫�‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� وعد ٱ� ٱ‬
‫را وﻋﺪه داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮي از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َّ ُ ۡ‬ ‫� ۡرث إ ۡذ َ� َف َش ۡ‬‫ۡ‬ ‫َ َ ُ َ َ ُ َۡ َ َ ۡ َۡ ُ َ‬
‫�ك ِم ِه ۡم‬ ‫ت �ِيهِ �نم ٱلقو ِم و�نا ِ‬ ‫ان ِ� ٱ َ ِ ِ‬ ‫﴿وداوۥد وسلي� ٰن إِذ �كم ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ٰ َ ُ َ ۡ َ ٰ َ ُ ًّ َ‬ ‫َٰ َ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٧٩ ،٧٨ :‬‬ ‫ن َو� َءات ۡي َنا ُحك ٗما َوعِل ٗما﴾‬‫� ِهدِين ‪� ٧٨‬فهم�ها سلي� ۚ‬
‫و داوود و ﺳﻠﯿﻤﺎن را ﯾﺎد ﮐﻦ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﮐﺸﺘﺰاري ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻗﻮم‪ ،‬ﺷﺒﺎﻧﻪ در آن‬
‫ﭼﺮﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬داوري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﻗﻀﺎوﺗﺸﺎن ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﭘﺲ ﻓﻬﻢ داوري درﺑﺎرهي اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن دادﯾﻢ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺣﮑﻤﺖ و داﻧﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ داوود‪ ‬از ﻓﻬﻢ داوري ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ ًّ‬
‫اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� َءات ۡي َنا ُحك ٗما َوعِل ٗما﴾‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺑﻪ ﻫﺮ دو )داوود و ﺳﻠﯿﻤﺎن( ﺣﮑﻤﺖ و داﻧﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ي دﯾﮕﺮي از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يل‬ ‫ب‬ ‫ون � َ‬
‫س‬
‫َّ َ َ ۡ ُ َ ٰ ُ َ‬
‫د‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫م‬‫ل‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ر‬ ‫ل�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫� أُ ْ‬
‫و‬ ‫ِ� َ� ۡ ُ‬ ‫ون م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫ۡ َٰ ُ َ‬
‫﴿� � َ ۡس َتوِي ٱل�عِد‬
‫َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� ٱ ۡل َ�ٰ ِعد َ‬‫َ َۡ َ ۡ ََ ُ ۡ ََ‬ ‫� ٱل ۡ ُم َ‬
‫نفسِ ه ۡم فَ َّض َل ٱ َّ ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ ٰ ۡ َ َ ُ‬
‫ِين‬ ‫�ٰ ِهدِين بِأم� ٰل ِ ِهم وأنفسِ ِهم‬ ‫ِ ۚ‬ ‫ٱ�ِ بِأم�ل ِ ِهم وأ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٩٥ :‬‬ ‫� �﴾‬ ‫�ٱ ُۡ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫َد َر َج ٗة ۚ َو ُ ّٗ� َو َع َد ٱ َّ ُ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن در راه اﷲ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن‬
 ‫‪31‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﮔﺮوه وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و در ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ در‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﻗﻮي‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و ﻫﻢ در ﻣﺆﻣﻦ ﺿﻌﯿﻒ؛ اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻦ ﻗﻮي‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و‬
‫ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺸﺘﺎق ﭼﯿﺰي ﺑﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮑﻮش‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮد ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﺿﺮر«‪ ،‬ﻣﺘﻀﺎد »ﻧﻔﻊ« اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﺿﺮر دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﻓﺎﯾﺪه؛ زﯾﺮا ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ )ﺳﻮدﻣﻨﺪ(‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻣ‪‬ﻀ‪‬ﺮ )زﯾﺎنﺑﺎر(‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺿﺮر دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﻓﺎﯾﺪه‪.‬‬
‫آدم ﻋﺎﻗﻞ و ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اوﻗﺎت ﺧﻮد را در‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه و ﺣﺘﯽ در ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن و دﯾﻨﺸﺎن‪ ،‬ﺿﺮر‬
‫دارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ و ﻏﻔﻠﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري؛ اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻦ ﻋﺎﻗﻞ و‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﻨﺪ ارزﺷﻤﻨﺪ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺑﺮاي دﯾﻦ و دﻧﯿﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺰرگ و ﺑﺎارزش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﺮاﻏﯽ‬
‫روﺷﻦ در ﻣﺴﯿﺮ ﺗﻤﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺸﺘﺎق ﭼﯿﺰي ﺑﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺟﺎﻣﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﮐﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻨﯽ و‬
‫دﻧﯿﻮي در ﺗﻌﺎرض ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻨﯽ را ﺗﺮﺟﯿﺢ داد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺻﻼح دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻼح دﯾﻦ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و دﻧﯿﺎي ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ آﺑﺎد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون دﯾﻦ‪ ،‬دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻓﺎﺳﺪ و ﺗﺒﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺸﺘﺎق ﭼﯿﺰي ﺑﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ« و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻦ را ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﯿﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ داد؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ دو ﻣﻨﻔﻌﺖ‪ ،‬در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪32‬‬

‫از دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺮﺗﺮ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺤﺚ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﺮادر و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﻤﻮ درﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﮔﺰﯾﻨﻪ را ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫داد و اﻣﮑﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﺮادر را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ او ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺴﺠﺪي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ در آن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪي را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰارش‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪.‬‬
‫ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﻣﻤﻨﻮﻋﯽ ﺷﻮد‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪاي را اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا در اواﻣﺮ‪ ،‬آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ دارد و در‬
‫ﻧﻮاﻫﯽ‪ ،‬آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺳﺒﮏﺗﺮ ﯾﺎ ﺧﻔﯿﻒﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و از اﷲ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه«‪ .‬ﭼﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺷﮑﻮﻫﯽ! اﺑﺘﺪا‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺸﺘﺎق ﭼﯿﺰي ﺑﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ« و آنﮔﺎه اﻓﺰود‪» :‬و از اﷲ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه«؛‬
‫زﯾﺮا آدم ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺟﻮاﻧﺐ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺰﯾﻨﻪاي را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﻪ ﺧﻮد اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﺴﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از اﷲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﷲ‪ ‬را‬
‫از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و از او ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ارزﺷﻤﻨﺪ را‬
‫ﻓﺮاروي ﻫﻤﻪ ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺸﺘﺎق ﭼﯿﺰي ﺑﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ و از اﷲ ﮐﻤﮏ‬
‫ﺑﺨﻮاه«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از اﷲ را در ﻫﯿﭻ ﮐﺎري‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﺣﺎﺟﺘَﻪ ﻠﻛَّﻬﺎ َّ‬
‫ﺣﻰﺘ �ﺴﺄﻪﻟ‬ ‫َ‬ ‫أﺣﺪ�ﻢ َّ‬
‫ر�ﻪ‬
‫َ ْ‬
‫ﺴﺄل ُ‬
‫ﻧﮑﻦ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﻟي‬
‫ِﺷ ْﺴ َﻊ ﻧﻌ ِﻠﻪ إذا اﻧﻘﻄﻊ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﻮد را از ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺧﻮﯾﺶ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪ‪ ‬ﮐﻔﺸﺘﺎن ﭘﺎره ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺣﺘﯽ‬
‫در ﮐﺎرﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﷲ را از ﯾﺎد ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮي ﯾﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯽ ﯾﺎ ﮐﻤﯽ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﻮي ﯾﺎ ﭼﯿﺰي را ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﺑﮕﺬاري‪ ،‬ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺎز داري و اﮔﺮ ﮐﻤﮏ و ﯾﺎري اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﯽ‪.‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻋﺎﺟﺰ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺗﻼش ﺧﻮد اداﻣﻪ ﺑﺪه و‬
‫درﻧﮓ ﻧﮑﻦ و ﺿﻌﻒ و ﺳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﺪه و ﻧﮕﻮ‪ :‬ﮐﺎر‪ ،‬زﯾﺎد اﺳﺖ و ﻣﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫و ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ درﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از اﷲ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه و‬
‫ﮐﺎري را ﮐﻪ ﺷﺮوع ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎري او ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎن و ﺿﻌﻒ و ﺳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد راه‬
‫ﻧﺪه‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺰرگ و ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﻠﺪ ﮐﺘﺎب درﺑﺎرهاش ﺑﻪﻧﮕﺎرش درآورد‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﯾﮏ داﻧﺶﺟﻮ ﯾﺎ ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﯿﺪيﺳﺖ؛‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي آن ﻣﯽﭘﺮدازد؛ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد‪ .‬او‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﷲ و ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را آﻏﺎز ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻋﺎﺟﺰ و درﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد! ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب را اداﻣﻪ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻋﺎﺟﺰ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮوع ﮐﺮدي‪ ،‬ﺗﺮك ﻧﮑﻦ و آن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎن‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ داﻧﺶﺟﻮ ﯾﺎ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ وﻗﺖ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﯽ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺑﯿﺎﺑﺪ‪،‬‬
‫وﻗﺘﺶ را ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺎه‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮ و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺟﺰﺋﯽ در ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و آن ﮐﺘﺎب را در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺶ ورق ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪان ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺎز ﮐﺘﺎب را ورق ﻣﯽزﻧﻨﺪ‬
‫و ﻣﺴﺄﻟﻪي دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺴﺄﻟﻪي‬
‫اﺻﻠﯽ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺟﺴﺘﻪ و ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ و ﺑﯽﺛﻤﺮ‪ ،‬وﻗﺘﺸﺎن را ﺑﯿﻬﻮده‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪاي را در »ﻓﺘﺎواي« ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪/‬‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ را از‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن‪ ،‬ﺑﺎز ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺜﺎل داﻧﺶﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎب »اﻹﺻﺎﺑﺔ« از اﺑﻦﺣﺠﺮ‪ /‬را ﮐﻪ در ﺷﺮح ﺣﺎل‬
‫اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽدارد ﺗﺎ ﺷﺮح ﺣﺎ ِل ﻓﻼنﺻﺤﺎﺑﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪34‬‬

‫ﮐﺘﺎب را ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮح ﺣﺎلِ ﺻﺤﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮي را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي آن ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب را ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎل ﮐﺪامﯾﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ! و اﯾﻦ روﯾﻪ را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻗﺖ زﯾﺎدي از ﺧﻮد ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﮐﺘﺎب را ﻣﯽﺑﻨﺪد! اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن وﻗﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢﺗﺮ ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢِ اﺟﺮاي آن را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎري‬
‫ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش دﻋﻮت ﮐﺮد و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻋﺮض ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫دوﺳﺖ دارم ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و در ﺧﺎﻧﻪام ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز ﺷﻤﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪ ﻗﺮار دﻫﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪادي از ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬رﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﭼﻮن وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬ﻏﺬاﯾﯽ ﺗﺪارك دﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻏﺬا ﺷﺮوع ﻧﮑﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬از ﻋﺘﺒﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ داري در آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪،‬‬
‫ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز را ﻧﺸﺎن داد؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺑﺘﺪا آنﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺮاي ﺻﺮف ﻏﺪا ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢﺗﺮ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮوع ﮐﺮدهاﯾﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﺘﺎن ﺑﯿﻬﻮده از دﺳﺖ ﻧﺮود‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻋﺎﺟﺰ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﺪه و‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﺎري را ﺷﺮوع ﮐﺮدي‪ ،‬در اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬درﻧﮓ ﻧﮑﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ اداﻣﻪ ﺑﺪه؛‬
‫زﯾﺮا اﮔﺮ آن ﮐﺎر را ﺗﺮك ﮐﻨﯽ و ﺑﻪ ﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازي‪ ،‬و اﯾﻦ روﯾﻪ را اداﻣﻪ دﻫﯽ و ﻫﺮ‬
‫از ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎري را ﮐﻪ ﺷﺮوع ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﯽ و ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﺷﻮي‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﮐﺎري را ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺷﺪ«؛ ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﭘﺮداﺧﺘﯽ و از اﷲ ﮐﻤﮏ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯽ و ﺑﻪ آن ﮐﺎر اداﻣﻪ دادي‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﭼﯿﺰي ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻧﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ )‪ ،(450/5‬و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪ ،‬ش‪.1231 :‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ارادهي ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮ ﮐﺎري را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادي‪ ،‬اﻧﺠﺎم دادي؛ اﻣﺎ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ و او ﺑﺮ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺮه و ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َۡ َ‬ ‫َ َ ٰ َّ َ ۡ‬
‫�ََ‬ ‫� َ�ل ٌِب َ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫﴿ َوٱ َّ ُ‬
‫اس � َ�عل ُمون ‪] ﴾ ٢١‬ﻳﻮﺳﻒ‪[٢١ :‬‬
‫� ٱ َّ� ِ‬ ‫�ن أ‬
‫� أم ِره ِۦ و� ِ‬
‫و اﷲ ﺑﺮ ﮐﺎرش ﭼﯿﺮه و ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﯽ ﻣﯽزﻧﻢ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺳﻮار ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﮑﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﺑﯿﻦ راه ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ ﺧﺮاب ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎﺷﯿﻦ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد؛ اي ﮐﺎش ﻣﺎﺷﯿﻦ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻢ ﺗﺎ ﺧﺮاب‬
‫ﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻮ؛ ﭼﻮن ﺗﻮ ﺗﻼش ﺧﻮد را ﮐﺮدهاي و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳ ‪‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﺮه ﻣﯽداد؛ اﻣﺎ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻪي ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد و ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﻮﻗﻊ ﯾﺎ اﻧﺘﻈﺎر او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎرش را ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل واﮔﺬار ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻨﺪه ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﭘﯿﺶ‬
‫آﻣﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻼش ﺧﻮد را ﮐﺮدي و از اﷲ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﯽ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي دلﺧﻮاﻫﺖ ﻧﺮﺳﯿﺪي‪» ،‬ﻧﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺷﺪ«‪ .‬اﷲ‪‬‬
‫از ﻃﺮف ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻦِ "اﮔﺮ" دروازهي وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن را ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬آري؛ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫»اﮔﺮ« دروازهي وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن و ﻏﻢ و اﻓﺴﻮس را ﺑﻪ روي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻦ »اﮔﺮ« وﺿﻌﯿﺖ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭘﯿﺶآﻣﺪي‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﻫﺰار ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ در »ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ« ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎر ﺑﮑﻨﯽ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ر و ﺛﺒﺖ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮ‪ :‬اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﺮده و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٧ :‬‬
‫ال ل ّ َِما يُر ُ‬
‫�د ‪﴾١٠٧‬‬
‫َّ َ َّ َ َ َّ ‪ٞ‬‬
‫﴿إِن ر�ك �ع‬
‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪36‬‬

‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﭼﯿﺰي ﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اراده ﮐﺮده اﺳﺖ و اﷲ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺘﯽ دارد ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َ� َن َعل ً َ ٗ‬
‫� إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ون إ َّ�ٓ أَن � َ َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬
‫ََ ََ ٓ َ‬
‫ِيما حكِيما ‪] ﴾٣٠‬اﻻﻧﺴﺎن‪[٣٠ :‬‬ ‫ۚ ِ‬ ‫﴿وما �شا ُء ِ‬
‫و ﺷﻤﺎ )راﻫﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي او( ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﺲ از ذﮐﺮ اراده و ﻣﺸﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬داﻧﺎ‬
‫و ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ارادهاش را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آن را ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ۡ ‪ُ َّ ٞ‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٦ :‬‬ ‫﴿وع� أن ت�رهوا ش�ٔا وهو خ� ل�مۖ﴾‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از رويدادﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﺎن ﻧﮑﺘﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺳﺎلﻫﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺑﯿﺶ از ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺮﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮودﮔﺎه »رﯾﺎض« را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ »ﺟﺪه« ﺗﺮك‬
‫ﮐﺮد؛ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﻓﺮان اﯾﻦ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺎرت ﭘﺮواز ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺳﺎﻟﻦ اﻧﺘﻈﺎر‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ‬
‫ﺧﻮاﺑﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻋﻼن ﭘﺮواز ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﻧﺸﺪ؛ وﻗﺘﯽ از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﭘﺮواز ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪﺷﺪت ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﺳﺮﻧﺸﯿﻨﺎﻧﺶ در‬
‫آﺗﺶ ﺳﻮﺧﺖ و اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ! ﺳﺒﺤﺎناﷲ! او‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮواز ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺑﻪ »ﺟﺪه« ﺑﺮود؛ اﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻔﺎق‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺴﺘﯽ و از اﷲ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﯽ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﺗﻮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺸﻮ و ﻧﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻦ »اﮔﺮ« ﯾﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن آوردن ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬دروازهي وﺳﻮﺳﻪ و ﻏﻢ‬
‫و اﻓﺴﻮس را ﺑﻪ روي ﺗﻮ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ و ﺗﻮ را ﻧﺎراﺣﺖ و ﺑﯽﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫ﮐﺎر از ﮐﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪاري ﮐﻪ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ اﷲ ﺟﺒﺮانﮐﻨﻨﺪه‬
‫واﮔﺬار ﮐﻨﯽ و ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﺮ اﷲ ﺑﻮده و او ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ راﺣﺖ‬
 ‫‪37‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﺧﯿﻠﯽ از ﻏﺼﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از‬
‫ﯾﮏﺳﻮ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آنﻫﺎﺳﺖ و از اﯾﻦرو اوﻗﺎت ﺷﺐ و روز‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه و ﺑﯿﻬﻮده ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ دلﺧﻮاه آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﻓﺴﻮس ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪ؟! و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺷﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺗﻮ وﻇﯿﻔﻪات را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و‬
‫ﻫﻤﻪي اﻣﻮر را ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺴﭙﺎر‪ .‬ﺣﺎل ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﻗﺴﻤﺖ ﯾﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﺑﻮده و او ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬آري؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻣﻮر ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬رﻗﻢ زده‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫ك � إ َ� ٰ َه إ� ُه َو َوأ ۡعر ۡض َعن ٱل ُم ۡ�� َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِ� ‪ ١٠٦‬ولو‬ ‫ۖ‬
‫َّ ّ َ‬ ‫َ‬
‫و� إ ِ ۡ�ك مِن ر� ِ ۖ ِ ِ‬ ‫﴿ٱتَّب ِ ۡع َما ٓ أ ِ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ٓ َ َّ ُ َ ٓ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٠٧ ،١٠٦ :‬‬ ‫�� ۗوا﴾‬ ‫شاء ٱ� ما أ‬
‫از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮ ﺗﻮ وﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﮐﻦ؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ او‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و از ﻣﺸﺮﮐﺎن روي ﺑﮕﺮدان‪ .‬و اﮔﺮ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮك ﻧﻤﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺷﺮك‪ ‬ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اراده و ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ اداﻣﻪ دادن‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮك و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� ُ�وا ْ ل َ ۡو َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ َ َ‬
‫�� َنا َو�ٓ َءابَا ٓ ُؤنَا َو� َح َّر ۡم َنا مِن َ ۡ‬
‫� ٖء �‬ ‫� َما ٓ أ ۡ َ‬ ‫ِين أ ۡ َ‬ ‫﴿سيقول ٱ�‬
‫ۡ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٤٨ :‬‬
‫َ ۡ ۡ َ َّ َ ُ ْ‬
‫� ذاقوا بَأ َس َناۗ﴾‬ ‫ِين مِن �بل ِ ِهم ح ٰ‬ ‫َك َ� ٰل َِك َك َّذ َب ٱ َّ� َ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ و ﻧﯿﺎﮐﺎﻧﻤﺎن ﻣﺸﺮك ﻧﻤﯽﺷﺪﯾﻢ و ﭼﯿﺰي را ﺣﺮام‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻧﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ دروغﻫﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬاﺑﻤﺎن را ﭼﺸﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﺗﻔﺎقﻫﺎ و رويدادﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‬
‫اﻟﻬﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺒﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و ﻓﺎﻃﻤﻪ‪$‬‬
‫رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺮﻧﻤﯽﺧﯿﺰﻧﺪ؟ از آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪38‬‬

‫ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ؟« ﻋﻠﯽ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺟﺎنﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬او ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎ را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺧﺎﻧﻪي آنﻫﺎ را ﺗﺮك ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﭘﺎي ﺧﻮد ﻣﯽزد و اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫� َ ۡ‬ ‫ََ َ ۡ َٰ ُ َ ۡ‬
‫�ََ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٥٤ :‬‬ ‫�ءٖ َج َد� ‪﴾ ٥٤‬‬ ‫﴿و�ن ٱ ِ���ن أ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺠﺎدﻟﻪ و ﭼﻮن و ﭼﺮا ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻل درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻣﻄﺮح ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻪﻋﻤﺪ و در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯿﺪاري‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫اﺳﺖ‪ُ » :‬ر ِﻓ َﻊ اﻟﻘﻠ ُﻢ َﻋﻦ ﺛﻼﺛ ٍﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﮑﻠﯿﻒ‪ ،‬از ﺳﻪ ﻧﻔﺮ )از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه(‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺼﺪ آزﻣﻮن ﻋﻠﯽ‪ ‬را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﭘﺮﺳﺶ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﺮاي آزﻣﻮدن ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻮده ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻠﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل درﺳﺘﯽﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪاﺧﺘﯿﺎر ﺷﺨﺺِ ﺧﻔﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﯿﺪارش ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻠﯽ‪ ‬درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اداﻣﻪ دادن ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ و رﻓﻊ ﺳﺮزﻧﺶ از ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ!‬
‫ﻧﻤﺎزت را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮان؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ ﻫﺪاﯾﺘﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﻢ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬رﯾﺶ ﺧﻮد را ﻧﺘﺮاش؛ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﯽآورد و‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ :‬ﺳﯿﮕﺎر را ﺗﺮك ﮐﻦ؛ او ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ را ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻫﺪاﯾﺘﻢ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﯿﮕﺎر را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي‪،‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ را دﺳﺖآوﯾﺰي ﺑﺮاي اداﻣﻪ دادن ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از روي اﺷﺘﺒﺎه و ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﺑﺸﺮ ﺑﻮدن ﺧﻮد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮد و‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﺗﻔﺎق ﯾﺎ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ‬
‫ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ش‪.(3514 ،3513 ،3512) :‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬
‫ُ ْ ْ َ َّ ُ‬ ‫َّ ُ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺠﺒﺖ اﺠﻟﻨﺔ‬ ‫ﻮات‪ ،‬وﺣ ِ‬
‫ﺒﺖ اﻨﻟﺎر ﺑِﺎلﺸﻬ ِ‬
‫ﺠ ِ‬‫‪ -١٠٣‬الﺴﺎﺑﻊ‪ :‬ﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺣ ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺑﺎﻤﻟﺎﻜ ِره ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي واژهي »ﺣﻔﺖ«‪» ،‬ﺣ ِﺠﺒﺖ« آﻣﺪه ﮐﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫در ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوزخ‪ ،‬در ﭘﺲِ ﭘﺮدهي ﺷﻬﻮتﻫﺎ‬
‫و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽﺳﺖ و ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬در ﺣﺠﺎبِ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي دﺷﻮار«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوی‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن او و دوزخ ﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺠﺎبهﺎ وﺟﻮد دارد و اﮔﺮ از‬
‫ﺣﺠﺎب ﺷﻬﻮت ﺑﮕﺬرد‪ ،‬وارد دوزخ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺣﺠﺎب ﺳﺨﺘﯽهﺎ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺗﺶ دوزخ‪،‬‬
‫در ﺣﺠﺎب ﺷﻬﻮتﻫﺎﺳﺖ و ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬در ﺣﺠﺎب دﺷﻮاريﻫﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن دوزخ را‬
‫ﺷﻬﻮتﻫﺎ و اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻬﺸﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﺷﻮاريﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﻮت‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﯿﻞ دروﻧﯽ ﯾﺎ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻘﻞ و ﻫﻮش را از ﺳﺮِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺮد و او‬
‫را ﭼﻨﺎن از ﺧﻮد ﺑﯽﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻣﺮداﻧﮕﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﻧﺎ‪ ،‬ﺷﻬﻮت و‬
‫ﻣﯿﻞ ﺷﺮﻣﮕﺎه اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬رﻏﺒﺖ زﯾﺎدي ﺑﻪ آن دارد و وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﭘﺮده ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻊ را ﭘﺎره ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪي ورود ﺑﻪ دوزخ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب‬
‫ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ دارد؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎرع‪ ،‬ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ر ا ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺠﺎزاﺗﯽ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهي ﺑﺮاي ﺷﺮابﺧﻮاري‪ ،‬ﺻﺎدر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮده را ﺑِﺪ‪‬ر‪‬د و‬
‫ﻣﺸﺮوب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪي ورودش ﺑﻪ دوزخ را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ!‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻧﯿﺰ ﺟﺰو اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﻪي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺘﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ دزدي ﻣﯽزﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺎل دﯾﮕﺮان را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮده را ﻣﯽد‪‬ر‪‬د و ﺧﻮد را ﺳﺰاوار دوزخ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﻠﺐ و ﺧﯿﺎﻧﺖ در‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻣﯿﻞ دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺷﻬﻮت ﻣﺎل ﯾﺎ ﻋﻼﻗﻪي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺛﺮوت‪ ،‬ﭘﺮدهاي را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و دوزخ ﻗﺮار‬
‫دارد‪ ،‬ﭘﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و وارد دوزخ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6487 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2823 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪40‬‬

‫ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﯾﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﺣﺠﺎبﻫﺎي دوزخ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ‬

‫اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ و ﺧﻮاﺳﺘﻪي‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﯾﺎ ﺳﻠﻄﻪﺟﻮﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﺮدهاي را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و‬
‫دوزخ ﻗﺮار دارد‪ ،‬درﯾﺪه اﺳﺖ و وارد دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫اﻣﺎ درﻣﺎن اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ ﻣﯿﻞ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ درﻣﺎﻧﺶ در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬در ﺣﺠﺎب دﺷﻮاريﻫﺎﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻔﺲ اﻣﺎره‪،‬‬
‫ﺑﺎﻃﻞ را دوﺳﺖ دارد و ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺣﻖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد و از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺣﺠﺎب ﺑﻬﺸﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﺑﻪ وﯾﮋه در‬
‫ﺳﺮﻣﺎي زﻣﺴﺘﺎن ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در اﺛ ِﺮ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﮐﺎر روزاﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت‬
‫ﺧﺴﺘﻪ و ﺧﻮابآﻟﻮد اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ رﺧﺖﺧﻮاب ﻧﺮم و ﮔﺮم را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر دﺷﻮار را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺲ اﻣﺎره‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي زﻧﺎ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬زﻧﺎ‪ ،‬ﺷﻬﻮت ﯾﺎ ﻣﯿﻠﯽ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و‬
‫ﺧﺮد ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد و از اﯾﻦ ﻣﯿﻞ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮدداري از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺠﺎب دﺷﻮاريﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُ َ ُ ۡ ‪ٗ ۡ َ ْ ُ َ ۡ َ َ ٰٓ َ َ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫�ٔا َو ُه َو َخ ۡ�‪ٞ‬‬ ‫﴿كتِب علي�م ٱلقِتال وهو كره ل�مۖ وع� أن ت�رهوا ش‬
‫َّ ُ ۡ َ َ َ ٰٓ َ ُ ُّ ْ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ّ ‪َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ۡ َ ُ َّ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫نت ۡم � � ۡعل ُمون ‪﴾٢١٦‬‬ ‫ل�مۖ وع� أن �ِبوا ش�ٔا وهو � ل� ۚم وٱ� �علم وأ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٦ :‬‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را‬
‫ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺟﻬﺎد ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﭘﺮده را ﮐﻨﺎر ﺑﺰﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪاي ﺑﺮاي ورودش ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ِين قُتلُوا ْ � َسبيل ٱ َّ�ِ أَ ۡم َ� ٰتَ ۢ� بَ ۡل أَ ۡح َيا ٓ ٌء ع َ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم يُ ۡر َزقون ‪١٦٩‬‬ ‫� ٱ َّ� َ‬ ‫� َس َ َّ‬‫َ َ َۡ‬
‫﴿و�‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫َ َۡ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ََۡ َۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ِ� ب َما ٓ َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬‫َ َ‬
‫حقوا ب ِ ِهم ّم ِۡن‬ ‫�ون ب ِٱ�ِين لم يل‬ ‫� مِن فضلِهِۦ و�ستب ِ‬ ‫ف ِرح ِ‬
‫َّ‬ ‫َۡ َۡ ُ َ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٌ َ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫�ون بِن ِۡع َمةٖ ّم َِن ٱ�ِ‬ ‫خلفِ ِه ۡم �� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪�۞ ١٧٠‬ستب ِ‬
‫ِ� ‪﴾١٧١‬‬ ‫يع أَ ۡج َر ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ض ُ‬ ‫َوفَ ۡضل َوأَ َّن ٱ َّ َ َ ُ‬
‫]ال ﻋﻤﺮان‪[١٧١ ،١٦٩ :‬‬ ‫��ي ِ‬ ‫ٖ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‬
‫روزي ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ و در ﺣﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﺸﺎن )ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ( ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و ﻓﻀﻞ اﷲ و از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﺆﻣﻨﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ ﺳﺨﺖ را ﺑﺸﮑﻨﺪ و در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪي ورودش‬
‫ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ و اﻧﺴﺎنﻫﺎ درﺑﺎرهاش‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﮐﺎرِ دﺷﻮاريﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﻪ؟ ﭼﺮا‬
‫ﺧﻮدم را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازم ﯾﺎ آنﻫﺎ را از ﺧﻮد ﺑﺮﻧﺠﺎﻧﻢ؟ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﺳﺨﺖ را ﺑﺸﮑﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد زﻣﯿﻨﻪي ورودش ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻫﻤﻪي دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺎﮔﻮار‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬وادار ﮐﻦ ﺗﺎ وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮي‪.‬‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهاي ﻗﻮي ﺑﺮاي ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻟﺬا وادار ﮐﺮدن ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺟﻮا ِن‬
‫ﻣﺠﺮدي ﮐﻪ در ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽ و آزاد زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﻤﻞ زﺷﺖ زﻧﺎ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻮن اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬آزاد اﺳﺖ و‬
‫زﻧﺎن ﺟﻮان و دﺧﺘﺮان زﯾﺒﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻮان ﻣﺠﺮد‪ ،‬ﻋﺮض اﻧﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا زﻣﯿﻨﻪي زﻧﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪42‬‬

‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﯿﻞ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از زﻧﺎ دوري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار‬
‫ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫» َﺳﺒْ َﻌ ٌﺔ ﻳُﻈﻠُّ ُﻬ ُﻢ َّ ُ‬
‫ا� ِﻲﻓ ِﻇﻠ ِﻪ ﻳَ ْﻮ َم ﻻ ِﻇﻞ ِإﻻ ِﻇﻠﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي‬ ‫ِ‬
‫ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪ ي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳـﺎﯾﻪ ي ﺧـﻮد‪ ،‬ﺟـﺎي ﻣـﯽ دﻫـﺪ«‪ .‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ داغ و ﺳﻮزان ﮐﻪ ﻫﺰاران ﺳﺎل ﻧﻮري از ﻣﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ »ﻣﯿﻞ« از آﻧﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد؛ ﯾـﮏ ﻣﯿـﻞ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي »ﭼﻮب ﺳﺮﻣﻪﮐﺶ« ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏﺳﻮم ﻓﺮﺳﻨﮓ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣـﺎل‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽ ﮔﺮدد؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آن روز ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪ اي ﺟـﺰ ﺳـﺎﯾﻪ ي او‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪاش ﺟﺎي ﻣﯽدﻫـﺪ؛ ﯾﻌﻨـﯽ اﷲ ﻣﺘﻌـﺎل‪ ،‬در آن روز‬
‫ﺳﺎﯾﻪ اي ﻣﯽ آﻓﺮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺰاوارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮِ اﯾﻦ ﺳﺎﯾﻪ ﺟـﺎي ﮔﯿﺮﻧـﺪ؛ زﯾـﺮا در آن روز‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﮐﻮه و درﺧﺖ ﯾﺎ دره و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐـﻪ ﺳـﺎﯾﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻣـﺮدم ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎﯾﻪ اش ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎﯾﻪ اي ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽ آﻓﺮﯾﻨﺪ‪ ،‬وﺟـﻮد ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ ﺗـﺎ آن‬
‫دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬در زﯾﺮ آن ﺟﺎي دﻫﺪ‪ .‬آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه‬
‫َ ُ ْ ُ‬
‫ﺎم اﻟ َﻌﺎ ِدل«؛ ﯾﻌﻨـﯽ‪» :‬ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي ﻋـﺎدل«‪ .‬ﻣﻨﻈـﻮر از ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي‬‫اﻹﻣ‬
‫را ﺑﺮﺷﻤﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬‬
‫ﻋﺎدل‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎن رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﯾـﺎ ﺷـﺎﺧﺺ ﻫـﺎي ﻋـﺪاﻟﺖ اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي ﻋـﺎدل‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﻫﻢ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ ﺣﮑﻢ ﻣﯽ راﻧﺪو‬
‫ﺣﮑﻢ راﻧﯽ و ﻗﻀﺎوﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪﻋـﺪاﻟﺖ‬
‫داوري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ را در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اﺟﺮا ﻧﮑﻨـﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي ﻋـﺎدﻟﯽ ﻧﯿﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻋﺎدل‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮﻋﯽ را اﺟﺮا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻫـﻢ در ﻣﯿـﺎن ﻣـﺮدم‪،‬‬
‫ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫َ َ َ ِّ َ َ ُ ٌ َ ْ ُ ُ ُ َ َّ ٌ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٌّ َ َ‬
‫ﺎﺟ ِﺪ‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﺷﺎب �ﺸﺄ ِﻲﻓ ِﻋﺒﺎد ِة ر� ِﻪ‪ ،‬ورﺟﻞ َﻗﻠﺒﻪ ﻣﻌﻠﻖ ِﺑﺎلﻤﺴ ِ‬
‫ات َﻣﻨْﺼ َ َ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ ٌ َ َ ْ ُ ْ َ ٌ َ ُ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َو َر ُﺟ‬
‫ﺎل‪،‬‬‫ﺐ وﻤﺟ ٍ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ا� اﺟﺘﻤﻌﺎ ﻋﻠﻴ ِﻪ و�ﻔﺮﻗﺎ ﻋﻠﻴ ِﻪ ‪،‬ورﺟﻞ د�ﺘﻪ امﺮأة ذ‬ ‫ﻼن ﺤﺗﺎﺑﺎ ِﻲﻓ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ِّ َ َ ُ‬
‫ﺎف َّ َ‬
‫ا�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ‬ ‫�ﻘﺎل‪ :‬إِ� أﺧ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6308 ،1334 ،220) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1712 :‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﯾﮏدﯾﮕﺮدوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ وﻟﯽ او ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ«‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ و ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ و او ﺑﻪرﻏﻢ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ زﺷﺖ دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ؛ ﻣﺮدي ﺟﻮان ﮐﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﺟﺴﻤﯽ و ﺟﻨﺴﯽ دارد و ﻫﻤﻪي زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﺑﺮاي زﻧﺎ ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد!‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﯾﮏ ﻣﺎﻧﻊ وﺟﻮد دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮس از اﷲ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ از ﺗﺮس اﷲ‪ ،‬از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي اﻟﻬﯽ ﺟﺎي‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َ ُُ َ ُْ ُ َ ُُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬
‫و اﻣﺎ ﺷﺸﻢ‪َ » :‬ر ُﺟﻞ ﺗ َﺼﺪق ِﺑ َﺼ َﺪﻗ ٍﺔ ﻓﺄﺧﻔﺎﻫﺎ َﺣ َّﻰﺘ ﻻ �ﻌﻠﻢ ِﺷﻤﺎﻪﻟ ﻣﺎ �ﻨ ِﻔﻖ ﻳ ِﻤﻴﻨﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﺻﺪﻗﻪ دﻫـﺪ ﮐـﻪ دﺳـﺖ ﭼـﭙﺶ ﻧﺪاﻧـﺪ ﮐـﻪ دﺳـﺖ‬
‫راﺳﺘﺶ ﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ از اﺧﻼص اوﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ُ ٌ َ َ َ َّ َ َ ً َ َ َ ْ َ‬
‫ﺖ �ﻴْﻨَﺎه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐـﻪ در ﺗﻨﻬـﺎﯾﯽ و دور از‬ ‫و ﻫﻔﺘﻢ‪» :‬رﺟﻞ ذﻛﺮ ا� ﺧ ِﺎﻴﻟﺎ‪� ،‬ﻔﺎﺿ‬
‫ﭼﺸﻢ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺶ از دﻧﯿﺎ و وﺳﻮﺳﻪ ﻫﺎي دﻧﯿﻮي ﺧﺎﻟﯽﺳـﺖ‪ ،‬اﷲ را ﯾـﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ و از ﺷﻮق و ﺗﺮس ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﭼﯿـﺰي ﮐـﻪ در‬
‫ﻗﻠﺒﺶ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و اﷲ را در اﯾﻦ ﺧﻠﻮت ﻗﻠﺒﯽ ﯾﺎ ﺧﻠﻮت ﻣﮑﺎﻧﯽ ﯾـﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺷﮏ‪ ،‬از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐـﻪ اﷲ ﻣﺘﻌـﺎل‬
‫در روزي ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬آنﻫـﺎ را در زﯾـﺮ ﺳـﺎﯾﻪي ﺧـﻮد‪ ،‬ﺟـﺎي‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻬﻮت ﻫﺎ و اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺣﺎﻃﻪ ﺷـﺪه و ﺑﻬﺸـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺠﺎب دﺷﻮاريﻫﺎﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺟﻬﺎد‬
‫ﮐــﻦ؛ ﮔﺮﭼــﻪ ﺑــﺮاﯾﺶ ﻧــﺎﮔﻮار ﺑﺎﺷــﺪ و ﺑــﺪان ﮐــﻪ اﯾــﻦ ﺗﺠﺮﺑــﻪي اﻧﺴــﺎن ﺑﺎﺗﺠﺮﺑــﻪ و‬
‫ﮐﺎرآزﻣﻮدهايﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬وادار ﺳﺎزي‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺗـﻮ‬
‫ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ،‬اُﻧﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑـﻪﮔﻮﻧـﻪاي ﮐـﻪ رﻫـﺎ‬
‫ﮐﺮدن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﺷﺎن را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اُﻧﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪44‬‬

‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنﻫﺎ را از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎز دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻋﺎدت دﻫﯿﻢ و ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻣﺎ رام ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎق ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ‬
‫ذﮐﺮ و ﺷﮑﺮ و ﻋﺒﺎدﺗﺶ‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ َ َّ ْ ُ‬ ‫ُ َْ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ذات‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ْ ِ‬ ‫ﻣﻊ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺻ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪$‬‬ ‫اﻴﻟﻤﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﻔﺔ‬ ‫‪ -١٠٤‬اﺜﻟﺎﻣﻦ‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺣﺬﻳ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ُ ْ َُ‬ ‫َ َ َََ َ ْ‬
‫ﻳﺮﻛﻊ ﻋِﻨﺪ اﻤﻟﺎﺋﺔ‪َّ � ،‬ﻢ مﻰﻀ‪� ،‬ﻘﻠﺖ ﻳﺼ� ﺑِﻬﺎ ﻲﻓ َر�ﻌ ٍﺔ‪� ،‬ﻤﻰﻀ‪.‬‬ ‫ْﻲﻟ�َﻟ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺎ�ﺘﺘﺢ اﺒﻟﻘﺮة‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‬
‫إذا َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ ِّ ً َ‬ ‫َ ُ ْ َ ْ َ َ َّ ْ َ ِّ َ َ َ َ َ َ َّ ْ‬
‫مﺮ‬ ‫ﺛﻢ اﻓﺘﺘﺢ آل ﻋِﻤﺮان �ﻘﺮأﻫﺎ‪� ،‬ﻘﺮأ ﻣﺮﺘﺳﻼ‬ ‫�ﻘﻠﺖ ﻳﺮﻛﻊ ﺑﻬﺎ‪ ،‬ﺛﻢ اﻓﺘﺘﺢ اﻟنﺴﺎء‪� ،‬ﻘﺮأﻫﺎ‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ْ‬ ‫َ ْ ٌ َ َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﺆال ﺳﺄل‪ ،‬و�ذا مﺮ ﺑِﺘﻌﻮ ٍذ �ﻌﻮذ‪ ،‬ﺛﻢ ر�ﻊ ﻓﺠﻌﻞ ﻳﻘﻮل‪:‬‬ ‫ﺑِﺂﻳ ٍﺔ �ِﻴﻬﺎ �ﺴبِﻴﺢ ﺳﺒﺢ‪ ،‬و�ِذا مﺮ �ِﺴ ٍ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ ِّ َ ْ‬ ‫ُ‬
‫ﻴﻢ« ﻓﺎﻜن ر�ﻮﻋﻪ � ًﻮا ﻣِﻦ �ِﻴﺎﻣِ ِﻪ � َّﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﺳ ِﻤﻊ ا� ﻤﻟِﻦ ﻤﺣِﺪه‪ ،‬ر�ﻨﺎ لﻚ‬ ‫ﻌﻈ ِ‬
‫� اﻟ ِ‬ ‫»ﺳﺒﺤﺎن ر‬
‫َ ََ َ‬ ‫ﻘﺎل‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن َر ِّ َ‬ ‫ً َ ً َّ َ ُ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ً‬ ‫ْ ُ ُ َ‬
‫� اﻷﻰﻠﻋ« ﻓﺎﻜن‬ ‫ﻃﻮ�ﻼ ﻗﺮ�ﺒﺎ مِﻤﺎ ر�ﻊ‪� ،‬ﻢ ﺳﺠﺪ ﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻴﺎﻣﺎ‬ ‫�‬ ‫ﺎم‬ ‫اﺤﻟﻤﺪ« ﺛﻢ ﻗ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﺳﺠﻮده ﻗ ِﺮ�ﺒﺎ ﻣِﻦ �ِﻴﺎﻣِ ِﻪ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪم؛ اﯾﺸﺎن ﺳﻮرهي »ﺑﻘﺮه« را ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در آﯾﻪي ﺻﺪم‪ ،‬رﮐﻮع‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛ اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﺬﺷﺖ؛ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﻤﻪي »ﺑﻘﺮه« را در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮاﻧﺪ )و آنﮔﺎه رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد(؛ وﻟﯽ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺧﻮاﻧﺪ و در اﯾﻦ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ رﮐﻮع ﻧﮑﺮد و ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« را ﺷﺮوع ﮐﺮد و‬
‫آن را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ »آلﻋﻤﺮان« را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد و آرام و ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪاي ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ در آن ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫آﯾﻪي دﻋﺎ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﻪاي ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻨﺎه ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺒﺤﺎن َر ِّ َ‬
‫�‬
‫َ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﮐﻮع ﻧﻤﻮد و ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ‪ُ » :‬ﺳ‬
‫اﻟْﻌﻈﻴﻢ« و رﮐﻮﻋﺶ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪َ » :‬ﺳﻤ َﻊ َّ ُ‬
‫ا�‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ‬ ‫ﻤﻟﻦ َﻤﺣ َﺪه‪َّ ،‬‬
‫ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟ ُ‬
‫ﻤﺪ« و اﯾﻦ ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻪاﻧﺪازهي رﮐﻮﻋﺶ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮد و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.722 :‬‬

 ‫‪45‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬
‫َ‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﻫﻤﻮاره »ﺳﺒﺤﺎن َر ِّ َ‬
‫� اﻷﻰﻠﻋ« ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺳﺠﺪهاش ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﺑﺎ اﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺎدت‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺟﺰ در رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺳﻮرهي »ﺑﻘﺮه« را آﻏﺎز ﮐﺮد؛ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در آﯾﻪي ﺻﺪم‪ ،‬رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﻪي ﺳﻮره را ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮرهي‬
‫»ﺑﻘﺮه« ﺑﻪ رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« را ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺑﻪ رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ؛ وﻟﯽ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﺳﻮرهي‬
‫»آلﻋﻤﺮان« را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ ﺳﻪ ﺳﻮره را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬آرام و ﺑﻪدور از ﻋﺠﻠﻪ و‬
‫ﺷﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪي دﻋﺎ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪي‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﻪي وﻋﯿﺪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻗﺮاﺋﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻔﮑﺮ و ذﮐﺮ و دﻋﺎ‪ ،‬ﻫﻢراه ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺪون ﺷﮏ‪،‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ رﺣﻤﺖ در آﯾﻪﻫﺎي رﺣﻤﺖ‪ ،‬و ﭘﻨﺎه ﺟﺴﺘﻦ در آﯾﻪﻫﺎي وﻋﯿﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫در آﯾﻪﻫﺎي ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻔﮑﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺎﻣﯽ‪ ،‬ﮔﻠﺸﻨﯽ از ﮔﻠﺸﻦﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬دﻋﺎ و ﺗﻔﮑﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺎء و‬
‫آلﻋﻤﺮان را ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﭘﻨﺞ ﺟﺰء ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪي رﺣﻤﺖ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﻪاي‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪي وﻋﯿﺪ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻓﮑﺮش را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﯿﺶ از ﭘﻨﺞ ﺟﺰء ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ! از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ‬
‫و‪‬ر‪‬م ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺣﺘﯽ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﮐﻪ ﺟﻮان ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪46‬‬

‫اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻗﺪري ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ‬

‫ﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﻢ«‪ .‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارم«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺗﻮان اﯾﺴﺘﺎدن ﻧﺪاﺷﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﮐﻮع‬
‫َ َ ِّ َ ْ‬
‫ﻴﻢ« و رﮐﻮﻋﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻃﻮل‬ ‫ﻌﻈ ِ‬
‫� اﻟ ِ‬ ‫رﻓﺖ و ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ‪ُ » :‬ﺳﺒﺤﺎن ر‬
‫ﮐﺸﯿﺪ؛ آنﮔﺎه از رﮐﻮع ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻗﯿﺎم ﭘﺲ از رﮐﻮع را ﻧﯿﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪َ » :‬ﺳ ِﻤ َﻊ‬
‫ْ‬
‫اﺤﻟ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﻤﺪ«؛ و اﯾﻦ ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻪاﻧﺪازهي رﮐﻮﻋﺶ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮد‬ ‫ﻤﺣ َﺪه‪ ،‬ر�َّﻨﺎ لﻚ‬
‫ا� ِﻤﻟﻦ ِ‬
‫َ‬ ‫و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﻫﻤﻮاره »ﺳﺒﺤﺎن َر ِّ َ‬
‫� اﻷﻰﻠﻋ« ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺳﺠﺪهاش ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻮاره ﻧﻤﺎزش را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬و ﻗﯿﺎم ﭘﺲ از رﮐﻮع و ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﯿﺎن دو‬
‫ﺳﺠﺪه را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﮔﺮ ﻗﺮاﺋﺖ ﯾﺎ ﻗﯿﺎﻣﺶ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز را ﻫﻢ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﻧﻤﺎزش ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻔﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي اول‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻧﮕﯿﺰهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬را ﺑﻪ ذﮐﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎب‬
‫واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ و آن‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ رويﮐﺮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻫﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا او‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞِ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار را ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در وﺻﻒ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ ٗ‬ ‫َّ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ َ َ ۡ‬ ‫ٗ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿ت َرٮ ٰ ُه ۡم ُرك ٗعا ُس َّجدا يَ ۡب َتغون فض� ّم َِن ٱ�ِ َورِض َ� ٰنا﴾‬
‫آﻧﺎن را در ﺣﺎل رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﻀﻞ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت داﯾﻤﯽ ﯾﺎ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ درآﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﺮ از‬
‫ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ در ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﺷﻮد؛ وﻟﯽ در رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ )ﺗﺮاوﯾﺢ( را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫و ﻧﯿﺰ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﻪ آﯾﻪي رﺣﻤﺖ‬

‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬درﻧﮓ ﮐﻨﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ رﺣﻤﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آﯾﻪاي در وﺻﻒ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫اﺟﻌﻠ ِ� َﻣﻦ أﻫ ِﻠﻬﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا ﺟﺰو ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﯾﺎ‬
‫ﻬﻢ َ‬ ‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﻠَّ َّ‬
‫َّ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َّ ِّ‬
‫ﻬﻢ إ� أﺳﺄلﻚ اﺠﻟَﻨﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﻦ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺑﻬﺸﺖ را درﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﻠ‬
‫ّ َّ ِّ ُ ُ َ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪي وﻋﯿﺪ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﻠﻬﻢ إ� أﻋﻮذ ِﺑﻚ‬
‫ﺎر«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪي ﺗﺴﺒﯿﺢ‬ ‫َ َّ‬
‫ِﻣﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺑﻪﺑﺰرﮔﯽ و ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ »اﷲ اﻛﺮﺒ« و »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻧﯿﺰ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﺪ‪ ،‬از آن ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ دﺳﺘﻮري درﺑﺎرهي ﺗﺮك آن‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﻪي وﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪي رﺣﻤﺖ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ آﯾﻪي ﺗﺴﺒﯿﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« را‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« را؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻨﺖ اﺧﯿﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« را‬
‫ﺑﺮ ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« ﻣﻘﺪ‪‬م ﻧﻤﻮد و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻮرهي »ﺑﻘﺮه« و »آلﻋﻤﺮان« را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ و در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده و‬
‫َّ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫َُْ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ ﻛ�� ُﻬ َﻤﺎ‬ ‫ﺎن ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻗﺮءوا الﺰﻫﺮاو� ِﻦ اﺒﻟﻘﺮة وآل ِﻋﻤﺮان ﻓ ِﺈ�ﻬﻤﺎ ﺗﺄ ِ�ﻴ ِ‬
‫ﺻ َﺤﺎﺑﻬ َﻤﺎ ﻳَ َ‬
‫ﻮم‬ ‫ﺎﺟﺎن َ� ْﻦ أَ ْ‬
‫ﺎﻣﺘَﺎن أَ ْو َﻛ َ� َّ� ُﻬ َﻤﺎ َ�ﻴَ َﺎ�ﺘَﺎن أَ ْو َﻛ َ� َّ� ُﻬ َﻤﺎ ﻓ ْﺮﻗَﺎن ﻣ ْﻦ َﻃ ْ َ َ َّ َ َّ‬
‫َ� َﻤ َ‬
‫ِِ‬ ‫� ﺻﻮاف ﺤﺗ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟ ِﻘﻴَﺎﻣﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دو ﺳﻮرهي ﻧﻮراﻧﯽ و ﻫﺪاﯾﺖﺑﺨﺶ ﺑﻘﺮه و آلﻋﻤﺮان را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو اﺑﺮ ﯾﺎ دو ﺳﺎﯾﻪ ﯾﺎ دو دﺳﺘﻪ از ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﺎلﮔﺸﻮده‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و از آنﻫﺎ دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺳﻮرهي آلﻋﻤﺮان و ﺳﭙﺲ ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء ﻗﺮار دارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،1337 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪي ﺑﺎﻫﻠﯽ‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪48‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﺴﺒﯿﺢ را ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا‬
‫َ‬ ‫ﻴﻢ« و »ﺳﺒﺤﺎن َر ِّ َ‬ ‫َ َ ِّ َ ْ‬
‫� اﻷﻰﻠﻋ« ﻣﯽﮔﻔﺖ و رﮐﻮع و‬ ‫ﻌﻈ ِ‬
‫� اﻟ ِ‬ ‫ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ُ » :‬ﺳﺒﺤﺎن ر‬
‫ﺳﺠﺪهاش را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﺗﺴﺒﯿﺢ دﯾﮕﺮي را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﺮار ﺗﺴﺒﯿﺢ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهاش ﻋﺒﺎرتﻫﺎي دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد؛‬
‫َ‬ ‫ﻮح ﻗُ ُّﺪ ٌ‬
‫وس َر ُّب اﻤﻟﻼﺋ� ِﺔ‬ ‫ر�ﻨﺎ وﺤﺑَﻤﺪ َك الﻠَّ َّ‬
‫ﻬﻢ اﻏﻔﺮ ﻲﻟ« ﯾﺎ » ُﺳﺒُّ ٌ‬ ‫ﻚ الﻠَّ َّ‬
‫ﻬﻢ َّ‬ ‫ُ َ َ َ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫والﺮوح«‪ .‬ﻟﺬا در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻫﺮ ذﮐﺮ ﯾﺎ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ُّ‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘﯿﺮوي از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺎرﺳﺎز و ﯾﺎريﮔﺮ ﻣﺎ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ْ َ َ َّ ِّ َ َ ً َ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻴﻟﻠﺔ‪ ،‬ﻓﺄﻃﺎل اﻟ ِﻘﻴﺎم ﺣﻰﺘ‬‫‪ -١٠٥‬اﺘﻟﺎﺳﻊ‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪َ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻﻠﻴﺖ َ ﻣﻊ اﻨﻟ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺄمﺮ ﺳﻮ ٍء! �ِﻴﻞ‪َ :‬وﻣﺎ ﻫﻤﻤﺖ ﺑ ِ ِﻪ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻤﻤﺖ أن أﺟﻠِﺲ َوأدﻋﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻫﻤﻤﺖ ﺑ ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدم‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻗﺪري ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارم‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُُ‬ ‫ٌَ‬ ‫ْ ُ ْ َ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳتﺒﻊ اﻤﻟﻴﺖ ﺛﻼﺛﺔ‪ :‬أﻫﻠﻪ وﻣﺎﻪﻟ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٠٦‬اﻟﻌﺎﺮﺷ‪ :‬ﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻋﻦ‬
‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُُ‬ ‫ٌ‬ ‫َْ‬ ‫َُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺛﻨﺎن و�ﺒﻰﻘ واﺣِﺪ‪ :‬ﻳﺮﺟﻊ أﻫﻠﻪ وﻣﺎﻪﻟُ‪ ،‬و�ﺒﻰﻘ ﻋﻤﻠﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ِ‬ ‫ﺟﻊ‬ ‫ْ‬
‫وﻋﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻓ� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺮده را ﻫﻢراﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬و ﻣﺎل و ﻋﻤﻞ او‪ .‬دو ﺗﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﯾﮑﯽ ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده و‬
‫ﻣﺎﻟﺶ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1135 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.773 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6514 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2960 :‬‬
 ‫‪49‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪،‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ وي‪ ،‬ﺷﺒﯽ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻗﺪر ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‬
‫ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺗَﺮَك ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ ﯾﺎ و‪‬ر‪‬م ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﻮرهي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺎء‬
‫و آلﻋﻤﺮان‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺷﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻗﺪر ﻧﻤﺎز‬
‫را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺪي ﮔﺮﻓﺖ؛ از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ!‬
‫ﭼﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارم؛ زﯾﺮا‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﺎ آنﮐﻪ ﺟﻮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﺎﺗﻘﻮاﺗﺮ ﺑﻮد و ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬در ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻗﯿﺎم ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﻧﻤﺎزي ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻗﺘﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬و ﻗﯿﺎم ﭘﺲ از رﮐﻮع و ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﯿﺎن دو ﺳﺠﺪه را ﻧﯿﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ارﮐﺎن ﻧﻤﺎزش را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﯾﮏﺳﺎن ادا‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ اﮔﺮ ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ارﮐﺎن را ﻫﻢ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد و اﮔﺮ ﻗﯿﺎﻣﺶ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ارﮐﺎن را ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﻧﺲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ‪،‬‬
‫ﻣ‪‬ﺮده را ﻫﻢراﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﺎل و ﻋﻤﻠﺶ؛ دو ﺗﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ او را ﺗﺎ ﻗﺒﺮش ﻫﻢراﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭼﻪﻗﺪر ﭘﺴﺖ و ﺑﯽوﻓﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن‪ ،‬او را دﻓﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و او را از ﺧﻮد‪ ،‬دور ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣ‪‬ﺰد‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزهي ﻋﺰﯾﺰﺷﺎن را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ و ﺗﺎ ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﻫﻢراﻫﯽاش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﺮده ﻧﯿﺰ او را ﻫﻢراﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ آدم ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﻣﯽﻣﯿﺮد‪،‬‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران و ﮐﺎرﮔﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺎي ﻗﺒﺮ ﻫﻢراﻫﺶ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬اﻋﻤﺎل ﻣﺮده ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اوﺳﺖ؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪50‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎﻟﺶ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و اﻋﻤﺎﻟﺶ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل‬

‫ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬آري؛ اﻧﯿﺲ و ﻣﻮﻧﺲ اﻧﺴﺎن در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اوﺳﺖ و‬
‫ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ‪ ،‬زرق و ﺑﺮﻗﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻓﺎ ﻧﺪارد و در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬زﯾﻮر زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا دوﺳﺖ و‬
‫ﻫﻢراه وﻓﺎداري را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻗﺒﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‬
‫و ﻫﯿﭻﯾﮏ از دوﺳﺘﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان و اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻧﯿﺲ و ﻣﻮﻧﺲ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ارﺗﺒﺎط اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﮐﻪ در ﻗﺒﺮ ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺠﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ‪ ‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﻧﯿﮏ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﺎرﺳﺎز و ﯾﺎريﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ أﻗﺮب إﻰﻟ أﺣﺪِ�ﻢ‬ ‫‪ -١٠٧‬اﺤﻟﺎدي ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬
‫ﺎر ﻣِﺜﻞ ذل ِﻚ«‪] .‬رواﻳﺖ اﺒﻟﺨﺎري[‬ ‫ﻣِﻦ ِﺮﺷاكِ �ﻌﻠِ ِﻪ واﻨﻟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪت‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ او‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از ﯾﮏﺳﻮ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺒﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫ﺳﻮي دﯾﮕﺮي ﻫﺸﺪاري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوزخ‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ ﮐﻨﺎﯾﻪ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6488 :‬‬

 ‫‪51‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﻧﺰدﯾﮑﯽﺳﺖ؛ و ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ او ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪي ورود اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪاي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪهاش را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﭘ‪‬ﺮﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ آنﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺜﺮت ﻋﺒﺎدت و دوري از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬از اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮﻓﯿﻘﺶ دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺳﯿﻨﻪي آنﻫﺎ را ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﺑﻪراﺣﺘﯽ و ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ و‬
‫ﺳﯿﻨﻪاي ﺑﺎز و ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪاي واﻓﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺞ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ و ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺳﺨﻨﺎن‬
‫و ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﺮاي آنﻫﺎ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬دلﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم و‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﺳﻼم و دوري از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﺳﺰاوار ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوزخ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دوﻣﯿﻦ ﺟﻤﻠﻪي ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫َ‬ ‫َّ ُ ْ ُ‬
‫ﺎر ِﻣﺜﻞ ذلِﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫اﺳﺖ و ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﻨﻟ‬
‫»دوزخ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﺎه اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا و از روي ﺑﯽﻓﮑﺮي ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ و ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﺮدد و اﻧﺴﺎن را ﺑﺮاي ﭼﻨﺪﯾﻦ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل‪ ،‬ﺳﺰاوار‬
‫دوزخ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﺳﺨﻨﺎن و ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم و ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﺧﻮد را ﺳﺰاوار دوزخ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ داﺳﺘﺎن ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ در ﻏﺰوهي »ﺗﺒﻮك« ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮﺧﻮرﺗﺮ‪ ،‬ﺷﮑﻢﮔُﻨﺪهﺗﺮ‪ ،‬دروغﮔﻮﺗﺮ و ﺗﺮﺳﻮﺗﺮ از اﯾﻦﻫﺎ ﻧﺪﯾﺪهاﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬درﺑﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ!‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺗﺄﻣﻞ و دﻗﺖ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن؛ زﯾﺮا ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ و از ﻫﻤﻪ دروغﮔﻮﺗﺮﻧﺪ و‬
‫ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺰدل و ﺗﺮﺳﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪52‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ُ ُ َّ َّ َ ُ َّ َ ُ ُ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ‬ ‫ََ‬
‫ب قل أب ِٱ َّ�ِ َو َء َا� ٰتِهِۦ َو َر ُس ِ‬
‫و�ِۦ‬ ‫﴿ول�ِن س��هم �َقولن إِ�ما كنا �وض ونلع ۚ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ ََۡ ُ ْ َۡ ََُۡ َۡ َ َ ُ‬ ‫ُ ُۡ َۡ َۡ ُ َ‬
‫ي� ٰن ِ� ۡ ۚم إِن � ۡعف َعن‬ ‫كنتم �سته ِزءون ‪� � ٦٥‬عتذِروا قد �فرتم �عد إ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ٓ َ ّ ُ ۡ ُ َ ّ ۡ َ ٓ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ْ ُ ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦٦ ،٦٥ :‬‬ ‫طا�ِفةٖ مِن�م �عذِب طا�ِف� بِ��هم �نوا �رِمِ� ‪﴾٦٦‬‬
‫و اﮔﺮ آﻧﺎن را ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯽ )ﮐﻪ ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ(‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺷﻮﺧﯽ و‬
‫ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ اﷲ‪ ،‬و آﯾﺎت و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﯿﺎورﯾﺪ؛‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﺲ از اﯾﻤﺎﻧﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪهاﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﺨﺸﯿﻢ‪ ،‬ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي را‬
‫ﻋﺬاب ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﺠﺮم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ ﭘﺲ از آنﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻪ رﯾﺸﺨﻨﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﷲ و آﯾﻪﻫﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻗﺐ ﺣﺮف زدﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫زﺑﺎﻧﺶ را از ﺧﻄﺎ و ﻟﻐﺰش‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮي ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺎ را ﺑﺮ راه ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و اﺳﺘﻮار ﺑﺪارد و ﻣﺎ را از ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬
‫رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬وﻣِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫اﻷﺳﻠ ِ ِّ‬
‫� ﺧﺎدِم‬ ‫ﺐ‬
‫ﺑﻦ ﻛﻌ ٍ‬ ‫َ ‪ -١٠٨‬اﺜﻟﺎ� ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻓ ِﺮاس ر�ِﻴﻌﺔ ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ ََ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ُّ َّ‬ ‫ْ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺂ�ِﻴ ِﻪ ﺑ ِ َﻮﺿﻮﺋ ِ ِﻪ‪ ،‬وﺣﺎﺟﺘِ ِﻪ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺳﻠ�«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫أﻫ ِﻞ الﺼﻔ ِﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ أﺑﻴﺖ ﻣﻊ‬
‫َّ‬ ‫ْ ُ َ ُ َََ َ‬ ‫ُْ‬ ‫أو َ� ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻘﺎل‪َ » :‬‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُ َ ُ َََ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫� ذل ِﻚ؟«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬أﺳﺄلﻚ مﺮا�ﻘﺘﻚ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔِ‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬أﺳﺄلﻚ مﺮا�ﻘﺘﻚ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔِ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫أو َ� ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻘﺎل‪َ » :‬‬
‫� ذل ِﻚ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻫﻮ ذاك‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺄﻋِ� ﻰﻠﻋ �ﻔ ِﺴﻚ ﺑِ�ﺮﺜة ِ الﺴﺠﻮ ِد«‪] .‬رواﻳﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬اﺑﻮﻓﺮاس‪ ،‬رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ اﺳﻠﻤﯽ‪ ‬ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺟﺰو‬
‫»اﻫﻞ ﺻ‪‬ﻔّﻪ« ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺐﻫﺎ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻣﺎﻧﺪم و آب وﺿﻮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ‬
‫را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﯿﺰي از ﻣﻦ ﺑﺨﻮاه«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ در ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﻤﺎن ﮐﻪ ﻋﺮض ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺳﺠﺪهﻫﺎي زﯾﺎد‪ ،‬ﮐﻤﮑﻢ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﯽ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.489 :‬‬

 ‫‪53‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﺳﻠﻤﯽ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻌﺪادي از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻏﻼم ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﺷﺮاﻓﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬رﺑﯿﻌﻪ‪ ‬ﺟﺰو »اﻫﻞ ﺻﻔﻪ« ﺑﻮد‪ .‬اﻫﻞ ﺻ‪‬ﻔّﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪاي در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﮑﻮﯾﯽ در ﻣﺴﺠﺪ در‬
‫اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﺗﻌﺪادﺷﺎن‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﮔﺎه ﮐﻢﺗﺮ از اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻏﺬا و ﺷﯿﺮ ﻣﯽآوردﻧﺪ و زﻧﺪﮔﯽ آنﻫﺎ از ﻣﺤﻞ ﺻﺪﻗﻪﻫﺎي‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺳﭙﺮي ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و آبِ وﺿﻮ و دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬روزي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاه«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪﭘﺎس ﺧﺪﻣﺘﺶ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫َ ََ َْ ُ‬
‫� ْﻢ َﻣ ْﻌ ُﺮوﻓﺎً ﻓَ َﺎﻜﻓِﺌُ ُ‬
‫ﻮه«؛) ‪ (1‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ رﺑﯿﻌﻪ‪ ‬داﺷﺖ‪،‬‬ ‫ﺻﻨﻊ إﻴﻟ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎل ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻈﺮش‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد؛ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯽ؟ اﻣﺎ رﺑﯿﻌﻪ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻘﻂ ﺧﻮاﻫﺎن ﻫﻢراﻫﯽ ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺳﺠﺪهﻫﺎي زﯾﺎد‪ ،‬ﮐﻤﮑﻢ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﯽ«‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺠﺎﻫﺪت رﺑﻂ دارد ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪت ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺜﺮت ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮐﺜﺮت رﮐﻮع‬
‫اﺳﺖ و ﮐﺜﺮت رﮐﻮع‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮐﺜﺮت ﻗﯿﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻮع و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻟﻐﯿﺮه؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(68/2‬؛ و اﺑﻦﺣﺒﺎن )‪(3408‬؛ و ﺣﺎﮐﻢ در اﻟﻤﺴﺘﺪرك‬
‫)‪(73/2‬؛ و اﺑﻮداود در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد )‪(1672‬؛ و ﻧﺴﺎﺋﯽ )‪(2567‬؛ روﯾﺎﻧﯽ )‪(419‬؛ ﻋﺒﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ )‪ (806‬و‪...‬‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ اﻋﻤﺶ از ﻣﺠﺎﻫﺪ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺑﻦﻣﺪﯾﻨﯽ و اﺣﻤﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺳﻤﺎع اﻋﻤﺶ از ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺎﻫﺪي از رواﯾﺖ ﺣﮑﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ دارد؛ ﻧﮏ‪ :‬اﻟﮑﺒﯿﺮ ﻃﺒﺮاﻧﯽ )‪ (218/3‬و اﻟﻤﺠﻤﻊ‬
‫ﻫﯿﺜﻤﯽ )‪ (182/8‬ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در ﺳﻨﺪش‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﯾﻌﻠﯽ اﺳﻠﻤﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ 5937‬و ‪ (6021‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪54‬‬

‫دو ﺳﺠﺪه دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ ﺳﺠﺪه را ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻫﺮ زﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﭼﻪ در ﻗﯿﺎم ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ در رﮐﻮع ﯾﺎ ﺳﺠﺪه‪ ،‬از ﻫﺮ زﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن‬
‫ﻗﯿﺎم‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن رﮐﻮع ﯾﺎ ﺳﺠﺪه؟‬
‫ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻗﯿﺎم را ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬اﻓﻀﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻗﯿﺎم‪ ،‬در اﺻﻞ‪ ،‬از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻗﯿﺎم‪ ،‬رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه را ﻧﯿﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ و اﮔﺮ ﻗﯿﺎم را ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﻫﻢ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺰ در‬
‫اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آن‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اوﻗﺎت ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬از‬
‫ﺳﭙﯿﺪهدم )ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ( ﺗﺎ ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه؛ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﻢروز‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺎﯾﻞ ﺷﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻧﯿﺰ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب‪ .‬در اﯾﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ ﯾﺎ ﺳﻨﺖ‪‬‬
‫وﺿﻮ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺴﺎن آزاد ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ و اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ‬
‫)ﻣﯿﺰﺑﺎن( ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻣﻦ آب ﺑﺪه ﯾﺎ ﻓﻨﺠﺎﻧﯽ ﻗﻬﻮه؛ و اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛‬
‫زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﯾﯽ ﺟﺰو درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽرود؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺿﺮورت ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ روﯾﻪاي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر را ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و از اﯾﻦرو ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺧﻮاﺳﺘﻪاش‬
‫را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺳﺠﺪهﻫﺎي زﯾﺎد‪ ،‬ﮐﻤﮑﻢ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد‬
 ‫‪55‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﯽ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ او ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ زﯾﺎد ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻔﺎرش او را ﺑﮑﻨﺪ؛‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬او را در ﺑﻬﺸﺖ ﻫﻢراه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َْ َ‬
‫�ﺎن ْ‬ ‫ُ َ ُ ُ ْ َّ‬
‫رﺳﻮل ا�ِ‪‬‬
‫ِ‬ ‫مﻮ�‬ ‫ﻤﺣﻦ ﺛﻮ‬
‫‪ -١٠٩‬اﺜﻟﺎﻟﺚ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒﺪ اﷲ و�ﻘﺎل‪ :‬أﺑﻮ ﻋﺒ ِﺪ الﺮ ِ‬
‫ْ ً َّ‬ ‫َّ َ ْ َ ْ ُ َ َّ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻋﻠﻴﻚ ﺑِ�ﺮﺜة ِ الﺴﺠﻮدِ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻚ ﻟﻦ �ﺴﺠﺪ �ِ ﺳﺠﺪة إﻻ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ً‬ ‫ً‬ ‫َ َ َّ ُ َ‬
‫رﻓﻌﻚ ا� ﺑِﻬﺎ درﺟﺔ‪ ،‬وﺣﻂ ﻋﻨﻚ ﺑِﻬﺎ ﺧ ِﻄﻴﺌﺔ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﯾﺎ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺛﻮﺑﺎن‪ ،‬ﻏﻼم آزادﺷﺪهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﺎد‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﮐﻦ؛ زﯾﺮا اﷲ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﺳﺠﺪهاي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي او ﺑﻪﺟﺎي ﻣﯽآوري‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺗﻮ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را از ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽزداﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل‬‫ﻮان ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ � ُ ْﺮﺴ اﻷﺳﻠ ِ ِّ‬ ‫‪ -١١٠‬الﺮاﺑﻊ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﺻﻔ‬
‫ٍ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫اﷲ‪َ » :‬ﺧ ْ ُ‬
‫ﺎس َﻣﻦ ﻃﺎل ﻋﻤ ُﺮه َوﺣﺴ َﻦ ﻋﻤﻠﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ‬ ‫� اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺻﻔﻮان‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑ‪‬ﺴﺮ اﺳﻠﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮش‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﮐﺮدارش‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬ﻏﻼم آزادﺷﺪهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﺎد‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﮐﻦ؛ زﯾﺮا اﷲ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﺳﺠﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫او ﺑﻪﺟﺎي ﻣﯽآوري‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺗﻮ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را از ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽزداﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺳﺠﺪهﻫﺎي‬
‫زﯾﺎد‪ ،‬ﮐﻤﮑﻢ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﯽ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.488 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪3296 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ذﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ‪.1836‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪56‬‬

‫ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺎد ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺠﺪهي زﯾﺎد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮐﺜﺮت رﮐﻮع و ﻗﯿﺎم و دﯾﮕﺮ ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻫﺮ‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻮع و دو ﺳﺠﺪه ﻗﺮار دارد و ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر‬
‫ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺠﺪهي زﯾﺎد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮐﺜﺮت رﮐﻮع و ﻗﯿﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺳﺠﺪهي زﯾﺎد را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ دو ﻓﺎﯾﺪه ﯾﺎ دﺳﺖآورد‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪهي اول‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد؛ و‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ دوﺳﺖ‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﺎل دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ درﺟﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻻ رود و دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪاش ﮔﻨﺎﻫﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺎم‬
‫اﻧﺴﺎن اﻓﺰوده ﮔﺮدد و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از او زدوده ﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي‬
‫ﺧﻮد دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﮕﺮان ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑ‪‬ﺴﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮش‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﮐﺮدارش‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ«؛ زﯾﺮا ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺘﯽﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘﺎم و ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻧﺴﺎن را در آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻤﺮ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ و ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﺧﻮاﺳﺘﻪي اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬او ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد داده و ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎزل ﮐﺮده و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده و راه را‬
‫روﺷﻦ ﻧﻤﻮده و اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﯾﺎ‬
‫ﺐ‬‫أﺣ َّ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َ‬
‫ََ ََْ ْ َ َُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ ْ‬
‫ﻤﺣﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫أن ﻳُب َﺴ َﻂ ُﻪﻟ ِﻲﻓ ِرزﻗِ ِﻪ َو ُ�ن َﺴﺄ ُﻪﻟ ِﻲﻓ أﺛ ِﺮهِ‪ ،‬ﻓﻠﻴ ِﺼﻞ ر ِ‬
‫روزياش‪ ،‬زﯾﺎد ﺷﻮد و ﻋﻤﺮش ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﯾﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺶ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1925 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 4639 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ . ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،5526 :‬و ﻣﺴﻠﻢ ش‪ 4638 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ«؛ ﻟﺬا ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدم ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮش ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬و ﮐﺮدارش ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎ ﮐﺮدار و رﻓﺘﺎري ﻧﯿﮑﻮ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺰو‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮏرﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺎن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬
‫َ ّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َّ َ َ َ ْ َّ ُ‬
‫ِين �ف ُر ٓوا �� َما � ۡم ِ� ل ُه ۡم خ ۡ�‪�ِ ٞ‬نفسِ ِه ۡ ۚم إِ� َما � ۡم ِ� ل ُه ۡم‬ ‫﴿و� �س� ٱ�‬
‫اد ٓوا ْ إثۡ ٗماۖ َول َ ُه ۡم َع َذ ‪ٞ‬‬
‫اب ُّمه ‪ٞ‬‬ ‫َۡ َ ُ‬
‫]ال ﻋﻤﺮان‪[١٧٨ :‬‬ ‫� ‪﴾١٧٨‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل ِ�د‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺼﻮر ﻧﮑﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻬﻠﺘﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮد آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻬﻠﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن ﺑﯿﻔﺰاﯾﻨﺪ‪ .‬و ﻋﺬاب ﺧﻮارﮐﻨﻨﺪهاي )در ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان روزي ﻓﺮاوان‪ ،‬ﺳﻼﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻃﻮل ﻋﻤﺮ و زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ زﯾﺎن آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻤﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دﻋﺎي ﻃﻮل ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﭘﯿﺮ ﺷﻮي« را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ زﯾﺎن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ دﻋﺎي ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎ ﻋﺰت و ﻋﺒﺎدت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫***‬
‫ِّ َ َ ُ ُ َّ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺪر‪،‬‬
‫ِ ٍ‬ ‫ِﺘﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺮﻀ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻏب ﻋ� أ�ﺲ ﺑﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫‪ -١١١‬اﺨﻟﺎمﺲ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫َّ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ﺖ ﻋﻦ َّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻦﺌ ا� أﺷﻬﺪ ِ� ﻗﺘﺎل اﻤﻟﺮﺸ��‬ ‫ﺮﺸ� ِ�‪ ،‬ﻟ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺎﺗﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫ِﺘﺎل‬
‫ُ ٍ‬ ‫ﻗ‬ ‫ل‬ ‫ِ‬ ‫أو‬ ‫ِﺒ‬
‫ﻏ‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ‬
‫َّ ُ َّ ْ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ َّ َّ ُ‬
‫ﺣﺪ اﻧ�ﺸﻒ الﻤﺴﻠِﻤﻮن ﻓﻘﺎل‪ :‬الﻠﻬﻢ أ�ﺘﺬِر إﻴﻟﻚ مِﻤﺎ‬ ‫��ﻦ ا� ﻣﺎ أﺻﻨﻊ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن ﻳﻮم أ ٍ‬ ‫ﻟ ِ‬
‫َ ُ َّ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ َُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ‬
‫ﺮﺸ� ِ� �ﻢ �ﻘﺪم ﻓﺎﺳﺘﻘﺒﻠﻪ‬ ‫ِ‬ ‫إﻴﻟﻚ مِﻤﺎ ﺻﻨﻊ ﻫﺆﻻءِ ﻳﻌ� الﻤ‬ ‫ﺻﻨﻊ ﻫﺆﻻءِ �ﻌ� أﺻﺤﺎﺑﻪ وأﺑﺮأ‬
‫ُ ََ ْ ُ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َّ ُ َ ِّ‬ ‫ْ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ُ ْ ُ‬
‫ون أﺣ ٍﺪ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫�‬ ‫ر‬ ‫ﺪ‬
‫ِِ ِ ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫إ‬ ‫ِ‪،‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬ ‫الﻜﻌ‬ ‫ب‬ ‫ور‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬‫اﺠﻟ‬ ‫ذ‬‫ٍ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣﻌ‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺳﻌ‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻘﺎل‬ ‫ﺳﻌﺪ � ُﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ‪ ،‬ﻓ‬
‫َ َ ْ ً‬ ‫ْ ً‬ ‫ََ َ َ ٌ َ َْ‬ ‫ٌْ ََ ْ َ ْ ُ‬
‫ﺮﺿ�ﺔ‬ ‫ﻗﺎل ﺳﻌﺪ‪� :‬ﻤﺎ اﺳﺘﻄﻌﺖ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﺎ ﺻﻨﻊ‪ ،‬ﻗﺎل أ�ﺲ‪ :‬ﻓﻮﺟﺪﻧﺎ ﺑ ِ ِﻪ ﺑِﻀﻌﺎ وﺛﻤﺎ�ِ�‬
‫َُ‬ ‫ُ ُ َ َ‬ ‫ْ ُ َ ُ َ َ َّ َ‬ ‫ْ ً ْ‬ ‫ْ َ ًَْ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﺮﺸ�ﻮن ﻓﻤﺎ ﻋﺮﻓﻪ‬ ‫ِ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻞ‬ ‫أو ﻃﻌﻨﺔ ﺑ ِ ُﺮﻣ ٍﺢ‪ ،‬أو رﻣﻴﺔ �ِﺴﻬ ٍﻢ‪ ،‬ووﺟﺪﻧﺎه ﻗﺪ ﻗﺘِﻞ وﻣﺜ‬ ‫ﻴﻒ‪،‬‬ ‫ﺑِﺎلﺴ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪58‬‬
‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ َُ‬ ‫ٌ ُ َّ َ‬ ‫َ ٌ َّ ُ ْ ُ ُ َ‬
‫أو �ﻈ ُّﻦ أن ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ ﻧﺰﻟﺖ ﻓﻴ ِﻪ َو ِ� أﺷﺒﺎﻫِ ِﻪ‪:‬‬ ‫أﺣﺪ إِﻻ أﺧﺘﻪ ﺑِبﻨﺎﻧ ِ ِﻪ‪ .‬ﻗﺎل أ�ﺲ‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻧﺮى‬
‫ّ َ ۡ ُ ۡ ِ َ َ ‪ۡ َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ْ ُ َ ٰ َ َ ْ ُ َ َ ٞ‬‬
‫� � َب ُهۥ َوم ِۡن ُهم َّمن‬ ‫﴿مِن ٱلمؤمن ِ� رِجال صدقوا ما �هدوا ٱ� عليهِ� ف ِمنهم من ق‬
‫َّ ُ ْ َ ۡ ٗ‬ ‫َ َ‬
‫ينت ِظ ُر ۖ َو َما بَدلوا �بدِي� ‪] ﴾٢٣‬اﻻﺣﺰاب ‪ [٢٣ :‬إﻰﻟ آ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺧ ِﺮﻫﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﻮﯾﻢ‪ ،‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻏﺰوهاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪي‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﷲ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دﻫﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ دﯾﮕﺮي روﯾﺎروي ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮم‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد«‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ »اﺣﺪ«‬
‫روي داد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ‪ ،‬از ﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ -‬اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﮐﺎري ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ -‬ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰاري ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪ .‬آنﮔﺎه )ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺸﺮﮐﺎن( ﭘﯿﺶ رﻓﺖ؛ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪ ‬او را دﯾﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮﯾﻢ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ! ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻌﺒﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻮي آن را از ﺳﻮي اﺣﺪ ﻣﯽﺷﻨﻮم«‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آنﭼﻪ او ﮐﺮد‪ ،‬از ﺗﻮان ﻣﻦ ﺧﺎرج اﺳﺖ«‪ .‬اﻧﺲ )ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ(‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او را دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣ‪‬ﺜﻠﻪاش ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺎي‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻫﺸﺘﺎد زﺧﻢ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪي ﻧﯿﺰه و اﺛﺮ ﺗﯿﺮ در ﺑﺪﻧﺶ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ‪،‬‬
‫او را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺧﻮاﻫﺮش؛ آنﻫﻢ از روي اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ درﺑﺎرهي‬
‫او و اﻣﺜﺎل او ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ۡ َ ۡ ُ َّ َ َ ٰ ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫﴿ ّم َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� � َب ُهۥ‬ ‫ِ� رِ َجال َص َدقوا َما � ٰ َه ُدوا ٱ� عليهِ� ف ِمنهم من ق‬
‫ُ ْ َ ٗ‬ ‫َوم ِۡن ُهم َّمن يَ َ‬
‫]اﻻﺣﺰاب ‪[٢٣ :‬‬ ‫نت ِظ ُر ۖ َو َما بَ َّدلوا � ۡبدِي� ‪﴾٢٣‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻣﺮداﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ وﻓﺎ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ )و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ( و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ در اﻧﺘﻈﺎر )ﺷﻬﺎدت(‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و )در ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن( ﻫﯿﭻ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﯿﺎوردهاﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2805 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1903 :‬‬

 ‫‪59‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻤﻮﯾﻢ‪ ،‬اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻧﻀﺮ‪ ‬در ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺖ«؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮓ ﻧﺪاﺷﺖ و از‬
‫اﯾﻦرو ﻓﻘﻂ ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﯿﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎل و ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫و ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﯿﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﺗﻦ از اﺻﺤﺎب‪ ‬از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﺷﺘﺮ و دو‬
‫اﺳﺐ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬در اﯾﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﺑﺘﺪا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮓ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻓﺮاﻧﺨﻮاﻧﺪ و از اﯾﻦرو ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻋﺪهي اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون ﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻏﺰوهاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪي‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺷﺮﮐﺖ در ﻏﺰوهي دﯾﮕﺮي را ﺑﯿﺎﺑﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ داد ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺰده ﻣﺎه ﭘﺲ از ﻏﺰوهي ﺑﺪر‪ ،‬ﻏﺰوهي اﺣﺪ روي داد‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازان‪ ،‬ﭘ‪‬ﺴﺖ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ و از ﮐﻮه‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻪي ﺳﻮارهﻧﻈﺎم ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﺻﻔﻮف ﻟﺸﮑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻫﻢ ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺎ آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﮐﺎري ﮐﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰاري ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﻫﻨﮕﺎم ﭘﯿﺶروي‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪ ‬را دﯾﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺠﺎ ﻣﯽروي؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي ﺳﻌﺪ! ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را از ﺳﻮي اﺣﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫اﻧﺲ‪ ‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ ﺗﻮﻫﻢ ﻧﺒﻮد؛ واﻗﻌﺎً ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﮐﺮاﻣﺘﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻬﺎدﺗﺶ‪ ،‬ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را ﺷﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﺶ ﺑﺮود و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻟﺬا آنﻗﺪر ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫و وﻗﺘﯽ ﭘﯿﮑﺮش را ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺸﺘﺎد زﺧﻢ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪي ﻧﯿﺰه و اﺛﺮ ﺗﯿﺮ در‬
‫ﺑﺪﻧﺶ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ او را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ؛ ﻓﻘﻂ ﺧﻮاﻫﺮش‪ ،‬او را از روي اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي او ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪60‬‬
‫ّ َ ۡ ُ ۡ ِ َ َ ‪ۡ َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ْ ُ َ ٰ َ َ ْ ُ َ َ ٞ‬‬
‫� � َب ُهۥ‬ ‫﴿مِن ٱلمؤمن ِ� رِجال صدقوا ما �هدوا ٱ� عليهِ� ف ِمنهم من ق‬
‫ُ ْ َ ٗ‬ ‫َوم ِۡن ُهم َّمن يَ َ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٢٣ :‬‬ ‫نت ِظ ُر ۖ َو َما بَ َّدلوا � ۡبدِي� ‪﴾٢٣‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻣﺮداﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ وﻓﺎ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ )و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ( و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ در اﻧﺘﻈﺎر )ﺷﻬﺎدت(‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و )در ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن( ﻫﯿﭻ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﯿﺎوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ و اﻣﺜﺎل او‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻨﺠﻨﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و ﮐﺎري ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و ﻧﻌﻤﺖ ﺷﻬﺎدت را ﺑﻪ او ارزاﻧﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬در ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬و ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ در ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ از‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻬﺎد ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﮐﺮد و ﭘﺲ از ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻦ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َّ‬
‫‪ -١١٢‬الﺴﺎدس ﻋﺮﺸ ‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮد ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﻷﻧﺼﺎري اﺒﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل ‪ :‬لﻤﺎ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َّ َ َ ُ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ ٌ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ﺜ�‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬مﺮا ٍء‬‫ﻮرﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺠﺎء رﺟﻞ �ﺘﺼﺪق �ِﻲﺸ ٍء ﻛ ٍ‬ ‫ﻧﺰﻟﺖ آﻳﺔ الﺼﺪﻗ ِﺔ ﻛﻨﺎ �ﺎمِﻞ ﻰﻠﻋ ﻇﻬ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ﺎع َﻫ َﺬا! َ� َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ ٌ َ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ِين‬‫�ﻟ ْﺖ‪﴿ :‬ٱ� َ‬ ‫� َ� ْﻦ َﺻ ِ‬ ‫اﷲ ﻟ َﻐ ٌّ‬ ‫َّ‬
‫إن َ‬
‫ﺎع ﻓﻘﺎلﻮا ‪:‬‬‫ﺎء َرﺟﻞ آﺧ ُﺮ �ﺘﺼﺪق ﺑِﺼ ٍ‬ ‫وﺟ‬
‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫لص َد َ� ٰ ِ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َ ۡ ُ َ ُ َّ ّ َ َ ُ ۡ َ‬
‫ج ۡه َده ۡم فيَ ۡسخ ُرون‬ ‫� ُدون إِ�‬ ‫ت وٱ�ِين � ِ‬
‫ِ� � ٱ َّ‬
‫يل ِمزون ٱلمطوِ�ِ� مِن ٱلمؤمِن ِ‬
‫ُ َّ َ ٌ َ َ ) ‪(1‬‬
‫َّ ُ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ ٌ َ‬ ‫ۡ‬
‫اب أ ِ� ٌم ‪] ﴾٧٩‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ [٧٩ :‬؛ ]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫خ َر ٱ� مِنهم ولهم عذ‬ ‫مِن ُه ۡم َس ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﻧﺼﺎري ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﯾﻪي‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺮ دوش ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎر ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﯾﻢ و ﻣ‪‬ﺰد آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدادﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺮدي آﻣﺪ و ﻣﺎل زﯾﺎدي ﺻﺪﻗﻪ داد؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬رﯾﺎﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي آﻣﺪ و‬
‫ﯾﮏ ﺻﺎع )ﯾﮏ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ( ﺻﺪﻗﻪ داد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ‪ ،‬از ﺻﺪﻗﻪي اﻧﺪك اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎرل ﺷﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1415 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1018 :‬‬

 ‫‪61‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬
‫َ َّ‬ ‫َّ َ َ ٰ َ َّ َ َ َ‬ ‫ۡ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َّ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬
‫� ُدون إِ�‬
‫ت وٱ�ِين � ِ‬ ‫ِين يل ِم ُزون ٱل ُمط ّ ِو�ِ� م َِن ٱل ُمؤ ِمن ِ� ِ� ٱلصد� ِ‬‫﴿ٱ�‬
‫َّ ُ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ ٌ َ‬ ‫ۡ ُ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫خ َر ٱ� مِنهم ولهم عذاب أ ِ� ٌم ‪] ﴾٧٩‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧٩ :‬‬ ‫ُجه َده ۡم فيَسخ ُرون مِن ُه ۡم َس ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ زﯾﺎد ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫ﺗﻮاﻧﺸﺎن ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮاد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ )ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ( آﻧﺎن را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در ﭘﯿﺶ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ از اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﯾﻪي ﺻﺪﻗﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪«...‬؛ ﯾﻌﻨﯽ آﯾﻪاي ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺴﺐ ﺧﺸﻨﻮدي و‬
‫رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ،‬از ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻓﻘﺮا ﺑﺪﻫﺪ و ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬارياش ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ اﯾﻤﺎن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﺤﺒﺖ و دلﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ون ٱل ۡ َم َال ُح ّٗبا َ ّٗ‬
‫َ ُ ُّ َ‬
‫﴿و�ِب‬
‫]اﻟﻔﺠﺮ‪[٢٠ :‬‬ ‫�ا ‪﴾٢٠‬‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و دلﺑﺴﺘﮕﯽ زﯾﺎدي دارﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬از ﻋﻼﯾﻖ و دلﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﻣﺎل ﺧﻮد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ اﯾﻤﺎن اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﯾﻪي ﺻﺪﻗﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺻﺪﻗﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآوردﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﺎدت آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﺰول ﻫﺮ ﺣﮑﻤﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه آﯾﻪاي ﻧﺎرل ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﻣﻤﻨﻮع ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ آن را ﺗﺮك ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ وﻗﺘﯽ آﯾﻪي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﺮاب ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺷﺮاب داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻇﺮفﻫﺎي ﺷﺮاب‬
‫را ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮاب ﺟﺎري ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺣﮑﻢ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺎ اﺟﺮاي دﺳﺘﻮر اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ و ﭼﻪ ﺑﺎ دوري از آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪62‬‬

‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺰول ﺣﮑﻢ ﺻﺪﻗﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي ﺧﻮد را ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽآورد‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫وﺿﻌﯿﺘﺶ‪ ،‬ﻣﺴﺨﺮه ﯾﺎ ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰ زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽآورد‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آدمِ رﯾﺎﮐﺎريﺳﺖ! و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﻓﻘﯿﺮ ﺻﺪﻗﻪي اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪي اﻧﺪك‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ! و ﺑﻪﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺪﺧﻮاه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎﻟﺸﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬رﻧﺞآور ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺧﯿﻠﯽ ﻟﺬتﺑﺨﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺷﻨﺎم ﯾﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ درﺑﺎرهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ! زﯾﺮا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖاﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰ زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫رﯾﺎﮐﺎر اﺳﺖ و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﻓﻘﯿﺮ ﯾﺎ ﺗﻨﮓدﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽآورد‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺻﺪﻗﻪي اﻧﺪﮐﺶ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ! ﭘﺲ‪ ،‬اﷲ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﮐﺮد‪:‬‬
‫َ َّ‬ ‫َّ َ َ ٰ َ َّ َ َ َ‬ ‫ۡ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َّ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬
‫� ُدون إِ�‬
‫ت وٱ�ِين � ِ‬ ‫ِين يل ِم ُزون ٱل ُمط ّوِ�ِ� م َِن ٱل ُمؤ ِمن ِ� ِ� ٱلصد� ِ‬ ‫﴿ٱ�‬
‫َّ ُ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ ٌ َ‬ ‫ۡ ُ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫خ َر ٱ� مِنهم ولهم عذاب أ ِ� ٌم ‪] ﴾٧٩‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧٩ :‬‬ ‫ُجه َده ۡم فيَسخ ُرون مِن ُه ۡم َس ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ زﯾﺎد ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫ﺗﻮاﻧﺸﺎن ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮاد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ )ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ( آﻧﺎن را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در ﭘﯿﺶ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ در ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺪاﻓﻊ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ را در دﻓﺎع از ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ رﯾﺸﺨﻨﺪﻫﺎ و ﺳﺮزﻧﺶﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻋﻤﻖ ﻋﺪاوت و دﺷﻤﻨﯽ ﺷﺪﯾﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﻫﯿﭻ ﺣﺎل‪ ،‬از ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ آنﻫﺎ دراﻣﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﺻﺪﻗﻪي‬
‫زﯾﺎدي ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﺻﺪﻗﻪي اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻧﺶ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﺳﺰاي اﯾﻦ ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن را داد و‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در ﭘﯿﺶ دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ زﯾﺎد‪ ،‬ﭘﺎداش آن ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪َ ٧‬و َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َقال َذ َّر�ٖ َ ّٗ‬ ‫َ‬
‫﴿ َ� َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َقال َذ َّر ٍ� َخ ۡ ٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪﴾٨‬‬
‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٨ ،٧ :‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﺑﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺐ‪َ -‬وﻻ‬ ‫اﻹ�ﺴﺎن إذا ﺗَ َﺼ َّﺪ َق ﺑ َﻌ ْﺪل َ� ْﻤ َﺮة ﻣ ْﻦ َﻛ ْﺴ َ ِّ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺐ ﻃﻴ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن‬
‫ِّ َ ُ ُ َ ُ‬ ‫َ ُ َ ِّ َ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ ُ َّ َّ ِّ َ َ َّ َّ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫ﻴﻬﺎ ﻛ َﻤﺎ ﻳُ َﺮ� أ َﺣﺪ� ْﻢ ﻓﻠ َّﻮ ُه‪َ ،‬ﺣ َّﻰﺘ‬ ‫ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻳَﺄﺧﺬﻫﺎ ِ�ﻴَ ِﻤﻴ ِﻨ ِﻪ ���‬ ‫�ﻘﺒﻞ ا� إِﻻ اﻟﻄﻴﺐ‪ -‬ﻓ ِﺈن ا�‬
‫َ ُ َ َْ ْ‬
‫ﺗ�ﻮن ِﻣﺜﻞ اﺠﻟَﺒَ ِﻞ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ از ﻣﺎل ﺣﻼل ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن را ﭼﻨﺎن ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻮه‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺮه اﺳﺐ ﺧﻮد را ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ .‬و‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺻﺪﻗﻪاي را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﮐﻮه ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﺻﻼً ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﮐﻮه‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ -‬ﭼﻪ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ زﯾﺎد‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﭘﺎداش آن را ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن ﭘﺎداش ﯾﺎ ﻗﺪرداﻧﯽ از ﺳﻮي ﻏﯿﺮ اﷲ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ ﻳﺰ�ﺪ‪ ،‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ إدر�ﺲ‬ ‫اﻟﻌﺰ�ﺰ‪ ،‬ﻋﻦ ر�ﻴﻌﺔ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ‬ ‫الﺴﺎﺑﻊ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ ﺳﻌﻴ ِﺪ ِ‬ ‫‪-١١٣‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻴﻤﺎ ﻳ ْﺮ ِوى ﻋ ِﻦ ا�ِ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ‬
‫َ‬
‫ﺎدة‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ‬
‫ﻨ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ﺪ‬
‫ْ‬
‫ٍّ ُ ُ‬
‫ﻨ‬ ‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫‪،‬‬ ‫اﺨﻟَ ْﻮﻻَ ِّ‬
‫�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َّ ً َ َ َ ُ َ‬ ‫ِّ َ ْ ُ ُّ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫أﻧﻪ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻋِﺒﺎدِي إِ� ﺣ َّﺮﻣﺖ اﻟﻈﻠ َﻢ ﻰﻠﻋ �ﻔ ِﻲﺴ وﺟﻌﻠﺘﻪ ﺑيﻨ�ﻢ �ﺮﻣﺎ ﻓﻼ ﺗﻈﺎلﻤﻮا‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫ٌ َّ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫ْ ُ َ َ‬ ‫ُ ُّ ُ َ ٌّ َّ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻋِﺒﺎدِي ﻠﻛ�ﻢ ﺿﺎل إِﻻ ﻣﻦ ﻫﺪ�ﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻬﺪو� أﻫﺪ� ْﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋِﺒﺎدي ﻠﻛ� ْﻢ ﺟﺎﺋﻊ إِﻻ ﻣﻦ‬
‫َّ ْ َ َ ُ ُ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ُ‬
‫أﻃﻌﻤﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻄﻌﻤﻮ� أﻃﻌﻤ�ﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﺒﺎدي ﻠﻛ�ﻢ ﺎﻋ ٍر إﻻ ﻣﻦ ﻛﺴ ْﻮﺗﻪ ﻓﺎﺳﺘﻜﺴﻮ�‬
‫ُّ ُ َ َ ً َ ْ َ ْ‬ ‫َ ََ ْ‬ ‫َّ ُ ُ ْ ُ َ َّ ْ‬ ‫ْ ُ ُ َ َ‬
‫أ�ﺴ� ْﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋِﺒﺎدِي إﻧ� ْﻢ ﺨﺗ ِﻄﺌﻮن ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ َواﻨﻟَّﻬﺎرِ َوأﻧﺎ أﻏ ِﻔ ُﺮ اﺬﻟﻧﻮب ﻤﺟِﻴﻌﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮو�‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1321 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪64‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َْ ُُ َْ َََْ ُ‬ ‫ﺮﺿي َ�ﺘَ ُ ُّ‬ ‫� ْﻢ ﻟَ ْﻦ َ� ْﺒﻠُ ُﻐﻮا ُ ِّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ْ َ ُ َ َ‬
‫ﺮﻀو�‪َ ،‬وﻟﻦ �ﺒﻠﻐﻮا �ﻔ ِﻲﻌ �ﺘﻨﻔﻌﻮ�‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫أﻏ ِﻔ ْﺮ ﻟ� ْﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋِﺒﺎدِي إِﻧ‬
‫ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َّ َّ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫واﺣﺪ ﻣﻨ�ﻢ‬ ‫ٍ‬ ‫رﺟﻞ‬
‫ٍ‬ ‫ﻗﻠﺐ‬
‫ِ‬ ‫أﺗﻰﻘ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﻨ‬‫ﺟ‬‫َ ِ‬ ‫و‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﺴ‬ ‫��‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻢ‬ ‫ِﺮ�‬ ‫ﺧ‬ ‫وآ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻋِﺒﺎدِي لﻮ أن أوﻟ�‬
‫ََ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ذلﻚ ﻲﻓ ُمﻠﻲﻜ ﺷيﺌﺎً‪ ،‬ﻳﺎ ﻋ َِﺒﺎدِي لﻮ أ َّن َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺟﻨ�ﻢ ﺎﻛﻧﻮا ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫وآﺧﺮ�ﻢ و��ﺴ�ﻢ و‬ ‫أوﻟ�ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﺎ زاد‬
‫�ﻢْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َّ َ ُ‬ ‫َ ْ ً َ َ‬ ‫ْ ُ ْ َ ََ َ َ َ ْ ُْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َْ َ ُ‬
‫ﺐ رﺟ ٍﻞ واﺣ ٍِﺪ ﻣِﻨ�ﻢ ﻣﺎ �ﻘﺺ ذل ِﻚ ﻣِﻦ مﻠ ِﻲﻜ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋِﺒﺎدِي لﻮ أن أوﻟ‬ ‫أﻓﺠ ِﺮ ﻗﻠ ِ‬
‫َ ْ ََُ‬
‫ﺴﺎن مﺴﺄﺘﻟﻪ‪،‬‬
‫َ ْ َ ْ ُ ُ َّ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُْ َ‬
‫اﺣﺪ‪ ،‬ﻓﺴﺄل ُﻮ� ﻓﺄ�ﻄﻴﺖ ﻞﻛ إ� ٍ‬ ‫ﻌﻴﺪ و ٍ‬ ‫ﺟﻨ�ﻢ‪ ،‬ﻗﺎمﻮا ِﻲﻓ ﺻ ٍ‬ ‫وآﺧِﺮ�ﻢ و��ﺴ�ﻢ و ِ‬
‫�‬ ‫َﻣﺎ َ� َﻘ َﺺ َذل َِﻚ م َِّﻤﺎ ﻋ ِْﻨﺪِي إِﻻَّ َﻛ َﻤﺎ ََ� ْﻨ ُﻘ ُﺺ ال ِﻤ ْﺨﻴَ ُﻂ إ ِ َذا أ ْدﺧ َِﻞ اﺒﻟَ ْﺤ َﺮ‪ ،‬ﻳَﺎ ﻋ َِﺒﺎدِي إﻧَّﻤﺎ ِ َ‬
‫ﺟ َﺪ َ� ْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ َ ُ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ َ ِّ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ً َ ْ َ ْ‬
‫�‬ ‫أوﻓﻴ� ْﻢ إﻳﺎﻫﺎ‪� ،‬ﻤﻦ َوﺟﺪ ﺧ�ا ﻓﻠﻴﺤﻤ ِﺪ اﷲ‪ ،‬وﻣﻦ و‬ ‫أ�ﻤﺎﻟ�ﻢ أﺣ ِﺼﻴﻬﺎ ﻟ�ﻢ‪� ،‬ﻢ‬
‫ََ ََ‬ ‫َّ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َ َّ َّ َ ْ َ ُ‬
‫ذل ِﻚ ﻓﻼ ﻳﻠﻮﻣﻦ إﻻ �ﻔﺴﻪ«‪ .‬ﻗﺎل ﺳﻌﻴﺪ‪ :‬ﺎﻛن أﺑﻮ إدر�ﺲ إذا ﺣﺪث ﺑﻬﺬا اﺤﻟﺪﻳﺚ ﺟﺜﺎ ﻰﻠﻋ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ُرﻛﺒتﻴﻪ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ از رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ از اﺑﻮادرﯾﺲ ﺧﻮﻻﻧﯽ از اﺑﻮذر‪،‬‬
‫ﺟ‪‬ﻨﺪ‪‬ب ﺑﻦ ﺟﻨﺎده‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﻣﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮدهام و آن را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪهام؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻇﻠﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﮔﻢراه و‬
‫ﺳﺮﮔﺸﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﮐﺮدهام؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﮔﺮﺳﻨﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ او‬
‫ﻏﺬا دﻫﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻏﺬا و ﺧﻮراك ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮراك دﻫﻢ‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ!‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ او ﻟﺒﺎس ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻟﺒﺎس ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻟﺒﺎس دﻫﻢ‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﺷﻤﺎ ﺷﺐ و روز ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزم‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﺷﻤﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﻔﻊ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﻦ! اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬داراي ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻗﻠﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫و ﺑﻪ روش ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎرﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ذرهاي ﺑﺮ ﻣ‪‬ﻠﮏ ﻣﻦ ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﺟﻦﻫﺎ و اﻧﺴﺎنﻫﺎ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ روش ﮔﻨﻪﮐﺎرﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺِ ﺧﻮد ﮐﻪ داراي ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻗﻠﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ذرهاي از ﻣﻠﮏ ﻣﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! اﮔﺮ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ‪ ،‬از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬در ﯾﮏ زﻣﯿﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2577 :‬‬

 ‫‪65‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﭘﻬﻨﺎور ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﯾﮏﺟﺎ از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻫﻤﻪ را ﺑﺮآورده ﺳﺎزم‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﺳﻮزن را در آب درﯾﺎ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ از آب درﯾﺎ ﮐﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! اﯾﻦ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻢ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺧﻮﺑﯽ دﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪي دﯾﮕﺮي ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ‬
‫ﺧﻮد را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮذر ﻏﻔﺎري‪ ‬در ﺑﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪه ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن را از ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ را اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﻗﺪﺳﯽ ﯾﺎ اﺣﺎدﯾﺚ اﻻﻫﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎم ﻣﻦ! ﻣﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺣﺮام ﮐﺮدهام و آن را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪهام؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻇﻠﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺶ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬از ﺣﺴﺎﺑﺶ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬داوري ﻋﺎدل و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ و ﻣﺠﺎزات و ﭘﺎداش او ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن‬
‫اوﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‪ ،‬ﻟﻄﻒ ﺑﯽدرﯾﻎ دارد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎران‪ ،‬ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻇﻠﻢ ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮﻣﯽ در ﺣﺴﺎبرﺳﯽ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ را ده ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ده ﻧﯿﮑﯽ ﭘﺎداش ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎر ﺑﺪي ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهي ﮐﺎرِ ﺑﺪش ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي »اَﻧﻌﺎم« ﮐﻪ ﺳﻮرهاي‬
‫ﻣﮑﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ َ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َ ٓ َ َّ ّ َ َ َ ُ ۡ َ ٰٓ َّ ۡ َ‬
‫ى إِ� مِثل َها‬ ‫﴿من جاء ب ِٱ�سنةِ فلهۥ ع� أمثال ِهاۖ ومن جاء ب ِٱلسيِئةِ ف� �ز‬
‫ُ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٦٠ :‬‬ ‫َوه ۡم � ُ�ظل ُمون ‪﴾١٦٠‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮش ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎر ﺑﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﮐﺎرِ ﺑﺪش ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪66‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻪ از ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﮐﺎر ﺑﺪي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ل� ٰل َِ�ٰت َو ُه َو ُم ۡؤم ‪ٗ ۡ َ َ ٗ ۡ ُ ُ َ َ َ َ ٞ‬‬
‫ِن ف� �اف ظلما َو� هضما ‪] ﴾١١٢‬ﻃﻪ‪[١١٢ :‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ َّ‬
‫﴿ومن �عمل مِن ٱ‬
‫ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﺘﻢ و ﮐﺎﺳﺘﯽ در ﻣ‪‬ﺰدش ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام‬
‫ﮐﺮدهام«؛ ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﮐﺮده‪ ،‬رﺣﻤﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُّ ُ ۡ َ َ ٰ َ ۡ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٤ :‬‬ ‫�ة﴾‬ ‫� �فسِ هِ ٱلر‬ ‫﴿كتب ر��م‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن رﺣﻤﺖ را ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﯾﮑﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﺮ ﺣﮑﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬واﺟﺐ ﯾﺎ ﺣﺮام ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺣﺮام‬
‫ﯾﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺳﺎزد؛ زﯾﺮا او ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪهام؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻇﻠﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﮑﻢ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‪ ،‬و ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﻨﺒﺎ‪[١١ ،١٠ :‬‬
‫ٗ‬
‫ار َم َعاشا ‪﴾١١‬‬ ‫﴿ َو َج َع ۡل َنا ٱ َّ ۡ� َل ِ َ� ٗ‬
‫اسا ‪َ ١٠‬و َج َع ۡل َنا ٱ�َّ َه َ‬
‫و ﺷﺐ را ﭘﻮﺷﺸﯽ )ﺑﺮاي آراﻣﺶ ﺷﻤﺎ( ﻗﺮار دادﯾﻢ و روز را ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺎش ﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ‬
‫اﯾﻦ دو آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺷﺎره دارد‪ .‬و اﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آﯾﺎت و‬
‫اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ اﷲ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫� ِم ۢن َ� َ‬
‫﴿ َما َج َع َل ٱ َّ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١٠٣ :‬‬ ‫صيلةٖ َو� َحا ٖ�﴾‬
‫ِ�� ٖ َو� َسا� ِ َبةٖ َو� َو ِ‬
‫اﷲ »ﺑ‪‬ﺤﯿﺮه«‪» ،‬ﺳﺎﺋﺒﻪ«‪» ،‬وﺻﯿﻠﻪ« و »ﺣﺎم« را ﻣﺸﺮوع ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و ﻇﻠﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﮐﺮدم«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آن‬
‫را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﻧﻤﻮدم‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﮑﻢ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫زﯾﺮا در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫َّ َ َ ُ َ ْ َ ُ‬
‫ﺎء� ْﻢ َوأم َﻮاﻟ� ْﻢ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺧﻄﺒﻪاش در ﺣﺞ وداع‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن ِدﻣ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫ََ ْ َ َ ُ ْ َ َْ ُ ْ َ َ ٌ َ ُ ْ َ َْ ُ ْ َ َ‬
‫��ﻢ ﻫﺬا«؛‬ ‫وأﻋﺮاﺿ�ﻢ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺣﺮام‪ ،‬ﻛﺤﺮﻣ ِﺔ ﻳﻮ ِﻣ�ﻢ ﻫﺬا ِﻲﻓ ﺷﻬ ِﺮ�ﻢ ﻫﺬا ِﻲﻓ ﺑ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري‪ .‬آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﷲ‬
‫را ﮔﻮاه ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﭘﺲ ﺗﻮ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎش«‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺸﺘﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪي ﯾﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺪي‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ وي ﺷﻮد و ﭼﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻧﻘﺺ ﻋﻀﻮ و زﺧﻤﯽ ﺷﺪن ﯾﺎ ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮاﻧﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮان ﻣﺮده‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮان وي در زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ زﻧﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮده ﯾﺎ ﺟﻨﺎزهي اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫درﺧﻮرِ اﺣﺘﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﻧﺪام و اﻋﻀﺎي او ﯾﺎ ﺷﮑﺴﺘﻦ آنﻫﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪن ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﻘﻬﺎي‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺪا ﮐﺮدن اﻧﺪام ﻣﯿ‪‬ﺖ از ﭘﯿﮑﺮش‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﻮد‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﯿﺎﺗﺶ وﺻﯿﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺮده ﻧﯿﺰ از‬
‫اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪه ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺟﺪا ﮐﺮدن اﻋﻀﺎي او ﯾﺎ ﺷﮑﺴﺘﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺗﻌﺪي و ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻫﺪاي ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪ وﺻﯿﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺪام و اﻋﻀﺎي اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫اﻣﺎﻧﺖاﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺣﻖ اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ُ‬
‫� ۡم َرح ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٩ :‬‬ ‫ِيما ‪﴾٢٩‬‬ ‫﴿و� �قتلوا أنفس� ۚم إِن ٱ� �ن ب ِ‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آدمِ ﺟ‪‬ﻨُﺐ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺳﺮﻣﺎي‬
‫ﺷﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن ﺑﺮاي وي زﯾﺎن دارد و ﺑﯿﻢ ﺟﺎﻧﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو‪‬‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن را در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﺧﻮدﮐﺸﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1625 ،1623 ،102 ،65) :‬و‪(...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.3180 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪68‬‬

‫ﻋﻤﺮو‪ ‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎ ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ از اﺻﺤﺎب ﺑﻪ »ﺳﺮﯾﻪاي« ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وي‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺳﺮﯾﻪ ﺟ‪‬ﻨُﺐ ﺷﺪ و ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻢراﻫﺎﻧﺶ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ )ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ‬ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺐ ﺑﻮدي‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﯾﺎراﻧﺖ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﺪي؟« ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻠﻪ اي رﺳﻮل ﺧﺪا! اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﻪﯾﺎد آوردم ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿ و� �قتلوا أنفس� ۚم إِن ٱ� �ن بِ�م رحِيما ‪﴾٢٩‬‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اداﻣﻪ داد‪ :‬ﻣﻦ از ﺳﺮﻣﺎ ﺗﺮﺳﯿﺪم؛ ﻟﺬا ﺑﺎ ﺧﺎك ﭘﺎك ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮدم و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪم‪ (1 ).‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺎرِ ﻋﻤﺮو‪ ‬و اﺳﺘﺪﻻل او را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﺪﻻﻟﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺪن زﯾﺎن دارد ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻘﺺ ﻋﻀﻮ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ آﺛﺎر‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺮ ﺳﻼﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َۡ ُ ْ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿�َ� �ق ُتل ٓوا أنف َس� ۡم﴾‬
‫و ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺳﯿﮕﺎر و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎي زﯾﺎنآور ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺪنﻫﺎي ﻣﺎ‬
‫ﺣﺮام ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺮﻣﺖ ﺟﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻌﺪ‪‬يِ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺠﺎوزي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺺ ﻋﻀﻮ ﯾﺎ ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮان ﯾﺎ ﻫﺮ آﺳﯿﺐ دﯾﮕﺮي ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻣﺎلﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺣﺮام اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﻮال ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ و ﺑﺎ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺼﺐ‪ ،‬دزدي‪،‬‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻠﺐ‪ ،‬دروغ و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮوش‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺗﻘﻠﺒﯽ ﯾﺎ درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﻘﻠﺐ و ﺧﯿﺎﻧﺖ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺴﺐِ درآﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﯾﮏﺳﻮ اﻣﻮال ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮداود )‪ ،(334‬و اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ ،(203/4‬و ﺣﺎﮐﻢ در اﻟﻤﺴﺘﺪرك )‪ (285/1‬و دارﻗﻄﻨﯽ‬
‫در ﺳﻨﻨﺶ )‪ ،(178/1‬و ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪ ،(225/1‬و اﺑﻦﺷﺎﻫﯿﻦ در ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺤﺪﯾﺚ وﻣﻨﺴﻮﺧﻪ )‪ ،(137‬و‬
‫اﺑﻦاﻟﺠﻮزي در اﻟﺘﺤﻘﯿﻖ )‪ .(239/1‬ﻧﮕﺎ‪ :‬اﻟﺘﻠﺨﯿﺺ )‪ (150/1‬و ﺗﻌﻠﯿﻖ اﻟﺘﻌﻠﯿﻖ )‪ (189/2‬از ﺣﺎﻓﻆ‪./‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫از آنﻫﺎ اﻋﻼم ﺑﯿﺰاري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و درآﻣﺪي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﺎﺳﺒﺶ ﺑﯿﺰار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫درآﻣﺪ‪ ‬ﺑﯽﺧﯿﺮيﺳﺖ! در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﻦ َﻏ َّﺶ ﻓَ َﻠ َ‬
‫یﺲ‬
‫ِﻣ ِّ�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻘﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ )ﭘﯿﺮو ﻣﻦ( ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺑﺎ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ‬
‫از زﻣﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺧﻮد را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺒﻊ‬ ‫َ‬ ‫ٍّ َ َّ ُ ُ ِّ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ً َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ِﻦ اﻗﺘَ َﻄ َﻊ ِﻣ َﻦ‬
‫اﻷرض ِﺷﺮﺒا ﺑِﻐ� ﺣﻖ ﻓﺈﻧﻪ ﻃﻮﻗﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ِﻣﻦ ﺳ ِ‬
‫ِ‬
‫أرﺿ�«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬ ‫َ‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮﻗﯽ ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ و آن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﯽاش را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎرش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ از ﻣﻦ‬
‫ﻃﻠﺒﯽ ﻧﺪاري‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺷﺪه و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮردن اﻣﻮال دﯾﮕﺮان اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫در ﺟﺮﯾﺎن دادرﺳﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﺣﮑﻢ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ در دادﮔﺎه ﻋﺪل اﻻﻫﯽ‪،‬‬
‫ُ َْ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ َ َ َّ َ َّ‬
‫إﻰﻟ َوﻟ َﻌﻞ َ� ْﻌ َﻀ� ْﻢ أن‬ ‫ﭘﯿﺮوز ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إﻧ�ﻢ ﺨﺗﺘ ِﺼﻤﻮن‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﻲﻀ َ ُﻪﻟ َو�ﻧَّﻤﺎ أَﻗْﻲﻀ ﺑﻨَﺤﻮ َﻣﺎ َ‬
‫أﺳﻤ ُﻊ َ� َﻤ ْﻦ ﻗَ َﻀﻴْ ُ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ُ َ َ ْ‬
‫ﺤﻟ َ ُﻦ ﺤﺑُ َّﺠﺘﻪ ﻣ ْﻦ َ� ْ‬
‫ﺖ ُﻪﻟ �ِﻰﺸ ٍء‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗ‬‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ﺾ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻌ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳ�ﻮن أ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ً َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ‬ ‫َ ِّ‬
‫ﺎر ﻓﻠيﺴﺘ ِﻘﻞ أو ِﻟيﺴﺘﻜﺮﺜ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي‬ ‫أﺧﻴ ِﻪ ﻓ ِﺈ�ﻤﺎ أﻗﺘ ِﻄﻊ ﻪﻟ ﻤﺟﺮة ِﻣﻦ ﻧ ٍ‬ ‫ِﻣﻦ ﺣﻖ ِ‬
‫ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﯿﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺧﺼﻮﻣﺖ‪ ،‬در اﺳﺘﺪﻻل ﯾﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺎﻫﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﻗﻀﺎوت ﻧﻤﺎﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺮادرش را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺧﮕﺮي از آﺗﺶ ﺑﻪ او دادهام؛ ﺣﺎل ﺧﻮد داﻧﺪ ﮐﻪ آن را ﻧﮕﻪ دارد ﯾﺎ رﻫﺎ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﺷﺪ و ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎواﻧﺶ را در آﺧﺮت ﭘﺲ دﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬داﻧﺎي آﺷﮑﺎر و ﻧﻬﺎن ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 101 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،30320 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6634 ،6452 ،2483) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 3231 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از امﺳﻠﻤﻪ&‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪70‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان اﻗﺎﻣﻪي دﻋﻮا ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢ دادﮔﺎه را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺎل دﯾﮕﺮان را‬
‫ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي زﯾﺎدي از اﯾﻦ دﺳﺖ وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻇﻠﻢ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺮﻣﺖ آﺑﺮوي ﻣﺴﻠﻤﺎن؛ ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻏﯿﺒﺖ و دروغ و‬
‫ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان ﺑﺎزي ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫َّ ّ ۡ ‪ْ ُ َّ َ َ َ َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�� ّم َِن ٱلظ ِّن إِن َ� ۡعض ٱلظ ِن إِثمۖ و � �سسوا‬ ‫ام ُنوا ْ ٱ ۡج َتن ِ ُبوا ْ َكث ِ ٗ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َل َ ۡ‬
‫� َم أخِيهِ َم ۡي ٗتا‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ ُ‬
‫َو� َ�غ َتب َّ� ۡعض�م َ� ۡعضا ۚ �� ُِّب أ َح ُد� ۡم أن يأ‬
‫َ ۡ‬
‫َ َ ۡ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٢ :‬‬ ‫فكرِه ُت ُموهُ﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺗﺠﺴﺲ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان( ﻧﭙﺮدازﯾﺪ و از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را ﺑﺨﻮرد؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻔﺮت‬
‫دارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺮده و ﺷﺒﯿﻪﺳﺎزيﺷﺪهي ﺷﺨﺼﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽآورﻧﺪ و ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﮔﻮﺷﺖ او‬
‫ﺑﺨﻮرد؛ اﻣﺎ او‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻔﺮت دارد‪ .‬ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزي ﮔﺮﻓﺘﻦ آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم اﺑﻮداود‪ /‬رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج‪ ،‬ﻋﺪهاي را دﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﯽ از ﺟﻨﺲ »ﻣﺲ« دارﻧﺪ و ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺻﻮرتﻫﺎ و ﺳﯿﻨﻪﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﺧﺮاﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ! اﯾﻦﻫﺎ ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدم را‬
‫ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﺎ آﺑﺮوي آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آﺑﺮوي ﺑﺮادرش ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎواﻧﺶ را‬
‫از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﺑﺪﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﺗﻮ را ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﻄﻤﺌﻨﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﺮاي‬
‫ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وي ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ از آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮده و او‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪاي‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ! ﻫﺪﯾﻪدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻫﺪﯾﻪ دادي و ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺪﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ دادهام‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و‬
 ‫‪71‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﭼﯿﺰ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻫﺪﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دادهاي‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﻒ‬

‫ﺻﺎﻟﺢ‪ ‬ﭼﻪ ﺑﯿﻨﺸﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻤﺎ؛ زﯾﺮا ﻏﯿﺒﺖ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎ و آﺛﺎر ﻣﻨﻔﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪ .‬ﻏﯿﺒﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ از ارزش و اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪ دارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم از آﻧﺎن ﺣﺮفﺷﻨﻮي ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي دﯾﻦ زﯾﺎنآور اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﺣﮑﺎم ﻧﯿﺰ از ﻫﯿﺒﺖ آنﻫﺎ در ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺣﮑﺎم واﻣﯽدارد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺣﮑﺎم ﺑﺸﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﮔﻢراه و‬
‫ﺳﺮﮔﺸﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﮐﺮدهام؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻢراﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺮﮔﺮدان و ﺳﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺼﺎرا ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﻖ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺼﺎرا ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﻘﯿﻘﺖ را درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮديﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از آن ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ دﺳﺘﻪ از ﮔﻢراﻫﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺿﻼﻟﺖ و‬
‫ﮔﻢراﻫﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آن را رد ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮم »ﺛﻤﻮد« ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ ُ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُّ ْ ۡ َ َ َ َ ۡ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[١٧ :‬‬ ‫� � ٱلهدى﴾‬ ‫﴿وأما �مود �هدي�ٰهم فٱستحبوا ٱلع ٰ‬
‫و اﻣﺎ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد؛ ﻫﺪاﯾﺘﺸﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﺎن ﮐﻮري )و ﮔﻢراﻫﯽ( را ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﮔﻤﺮاه و ﺳﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬او را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻫﺪاﯾﺖ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻫﺪاﯾﺖ اﻟﻬﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫راه درﺳﺖ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻫﺪاﯾﺖ را ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ راه ﻫﺪاﯾﺖ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪72‬‬

‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[١٢ :‬‬ ‫﴿إ ِ َّن َعلَ ۡي َنا ل َ ۡل ُه َد ٰ‬

‫ى ‪﴾١٢‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮدن )و ﻧﺸﺎن دادن راه ﺣﻖ( ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُۡۡ ُ‬
‫ان ُه ٗدى ّل َّ‬ ‫ُ‬
‫َ ۡ ُ َ َ َ َ َّ ٓ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٥ :‬‬ ‫ِلن ِ‬
‫اس﴾‬ ‫نزل �ِيهِ ٱلقرء‬
‫﴿شهر رمضان ٱ�ِي أ ِ‬
‫ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راهﻧﻤﺎي ﻣﺮدم ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﻫﺪاﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮدن و ﻧﺸﺎن دادن راه ﺣﻖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ‬ﺗﻮﻓﯿﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺮ‬
‫دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﯿﺎن )ﻧﺸﺎن دادن ﺣﻘﯿﻘﺖ(‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﮐﺮده ﮐﻪ راه ﺣﻖ را ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ روﺷﻦ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﺗﻮﻓﯿﻖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن را ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫دﺳﺘﻪي اول‪ :‬ﻋﺪهاي‪ ،‬از ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را از ﺣﻘﯿﻘﺖ آﮔﺎه ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪي دوم‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬از ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪي ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬از ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻮع اول ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﮔﻢراﻫﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ٌّ‬ ‫ُ ُّ ُ‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻠﻛ�ﻢ َﺿﺎل«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‬
‫ﮔﻢراه و ﺳﺮﮔﺸﺘﻪاﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ و ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﻢ ﮐﻪ ﺣﻖ‬
‫را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻻزﻣﻪي ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪن اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﻋﺠﺮ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ درﮔﺎه اﻟﻬﯽ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او‬
‫را ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺎ‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻬﻢ رويﮔﺮداﻧﯿﻢ و ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫از روي ﻋﺎدت اﺳﺖ؛ اﻧﮕﺎر ﺑﻪ ﻃﻠﺐ ﻫﺪاﯾﺖ از اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارﯾﻢ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫» ّ‬
‫رب اﻏﻔﺮ ﻲﻟ‬ ‫ﻫﻤﻮاره از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫وارﻤﺣ� واﻫﺪ�«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ»ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ و ﻣﺮا ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎ«‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫در ﻗﺮاﺋﺖ »ﻓﺎﺗﺤﻪ« ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ‬ ‫لص َ� ٰ َط ٱل ۡ ُم ۡس َتقِ َ‬
‫ۡ َ ّ‬
‫]اﻟﻔﺎﲢﺔ‪[٧ ،٦ :‬‬ ‫ت عل ۡي ِه ۡم﴾‬ ‫ص� ٰط ٱ�ِين ��عم‬ ‫يم ‪ِ ٦‬‬ ‫﴿ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫ﻣﺎ را ﺑﻪ راه راﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎ؛ راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ دادهاي‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻀﻮر دل‪ ،‬ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ از ﮐﻨﺎر اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮي ﮐﻪ آﺳﻤﺎن را ﺗﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﺑﺎرد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺧﻮد آﯾﯿﻢ و‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي درﺧﻮاﺳﺖ اﻧﻮاع ﻫﺪاﯾﺖ‪ -‬ﻫﻢ ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﻠﻤﯽ و ﻫﻢ ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﻤﻠﯽ‪-‬‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﯿﻢ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﺪاﻧﯿﻢ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﻌﻨﻮي ﯾﺎ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮔﺎه‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺪاﯾﺖ ﺣﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﺪاﯾﺖ ﺣﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ ﮔﻢ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺴﯿﺮش را ﮔﻢ ﮐﻨﺪ و از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ راه را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َّ َ ۡ َ ٓ َ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ٰ َ ّ ٓ َ َ ۡ َ َ َ ٓ‬
‫يل‪]﴾٢٢‬اﻟﻘﺼﺺ‪[٢٢ :‬‬ ‫﴿ولما توجه ت ِلقاء مد�ن قال ع� ر ِ� أن �هدِي ِ� سواء ٱلسب ِ ِ‬
‫و ﭼﻮن رو ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ »ﻣﺪﯾﻦ« ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﯿﺪوارم ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﺮا ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ راﻫﯽ ﻓﺮاروي ﻣﻦ ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ ﻫﻤﻮار ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﺪون رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫»ﻣﺪﯾﻦ« ﺑﺮﺳﻢ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن راﻫﺶ را در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮔﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد و از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ راه را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬در ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻪ اﷲ ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ او ﻏﺬا دﻫﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻏﺬا و ﺧﻮراك ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪74‬‬

‫ﺷﻤﺎ ﺧﻮراك ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ‪ .‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ او‬
‫ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺎك ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻟﺒﺎس ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻟﺒﺎس دﻫﻢ«‪ .‬اﯾﻦ دو‬
‫ﺟﻤﻠﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺑﺮﻫﻨﮕﯽﺳﺖ و اﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را ﭘﺲ از »ﻫﺪاﯾﺖ«‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻏﺬاي ﻋﻠﻤﯽ و اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻗﻠﺐ اﺳﺖ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻏﺬاي‬
‫ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺪام و ﺟﻮارح اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ اﻣﺎ آب و ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺟﺴﻤﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺟﺴﻢ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺘﯽ و اداﻣﻪي ﺣﯿﺎت ﺑﻪ ﻏﺬا و ﭘﻮﺷﺎك ﻧﯿﺎز‬
‫دارد‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﮔﺮﺳﻨﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ او ﻏﺬا دﻫﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻏﺬا و ﺧﻮراك ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮراك ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﮔﺮﺳﻨﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻏﺬا دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل زﻣﯿﻨﻪي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻏﺬا را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺴﺎزد‪ ،‬از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬در ﺳﻮرهي »واﻗﻌﻪ« اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ ُ َ‬ ‫َ ُ َ ُ َُ َۡ َۡ‬ ‫َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ ُ َ‬
‫﴿أف َر َء�تم ما � ُرثون ‪َ ٦٣‬ءأنت ۡم ت ۡز َرعونه ٓۥ أم � ُن ٱل� ٰرِعون ‪] ﴾٦٤‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٦٤ ،٦٣ :‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﮐﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آن را ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﻢ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﮐﺎرﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺛﻤﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ‬ ‫َ ۡ َ َ ٓ ُ ََ ۡ‬
‫� َعل َ�ٰ ُه ُح َ�ٰ ٗما �ظل ُت ۡم �فك ُهون ‪ ٦٥‬إِنا ل ُمغ َر ُمون ‪ ٦٦‬بَل � ُن‬ ‫﴿لو �شاء‬
‫َُۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٦٧ ،٦٥ :‬‬ ‫ومون ‪﴾٦٧‬‬ ‫�ر‬
‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ آن را ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺧُﺮد و ﺧﺸﮑﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪) .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ (:‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ زﯾﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﻣﺤﺮوم و ﺑﯽﺑﻬﺮهاﯾﻢ‪.‬‬
‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬آن را ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺧُﺮد و ﺧﺸﮑﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ«؛‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬آن را ﻧﻤﯽروﯾﺎﻧﯿﻢ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﺎﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﺳﺮ ﺑﺮآورد و ﻣﺮدم آن را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ آن‪ ،‬دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﭘﺲ از اﯾﻦ دلﺑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﮔﯿﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ روﯾﯿﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﮑﻨﺪ‪ ،‬رﻧﺞ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي ﻣﺮدم در ﭘﯽ دارد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫نت ۡم أَ َ‬
‫نز ۡ�ُ ُم ُ‬ ‫ون ‪َ ٦٨‬ءأَ ُ‬
‫َۡ َ ُ َ‬ ‫ۡ ٓ َّ‬ ‫ََ‬
‫وه م َِن ٱل ُم ۡز ِن أ ۡم � ُن‬ ‫﴿أف َر َء ۡ� ُت ُم ٱل َما َء ٱ�ِي ���‬
‫ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٦٩ ،٦٨ :‬‬ ‫ٱل ُم�ِلون‪﴾٦٩‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را از اﺑﺮ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻧﺎزل ﮐﻨﻨﺪهاﯾﻢ؟‬
 ‫‪75‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫اﷲ‪ ‬از اﺑﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎن‪ ،‬آب ﻧﺎزل ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ آب ﺑﻪ ﺻﻮرت رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود و اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬آن را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘ‪‬ﻤﭗ و‬
‫دﯾﮕﺮ اﺑﺰاري ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ در اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬از زﻣﯿﻦ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ آب‪ ،‬در درون زﻣﯿﻦ ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ روي زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻨﺪد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﺸﮑﻼت زﯾﺴﺖﻣﺤﯿﻄﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﺎﻋﺚ از ﻣﯿﺎن‬
‫رﻓﺘﻦ دامﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻮي ﻟﺠﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را آزار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ و‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي آﻓﺮﯾﺪه ﮐﻪ آب در آن ﻓﺮو ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﯾﯽ از زﻣﯿﻦ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ و ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺣﻔﺮ ﻗﻨﺎت و ﭼﺎه‪ ،‬ﺑﻪ آب زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ‬
‫وه م َِن ٱل ُم ۡز ِن أ ۡم � ُن‬
‫نز�ُ ُم ُ‬ ‫ون ‪َ ٦٨‬ءأ ُ‬
‫نت ۡم أ َ‬ ‫﴿أف َر َء ۡ� ُت ُم ٱل َما َء ٱ�ِي ���‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٦٩ ،٦٨ :‬‬ ‫�لون‪﴾٦٩‬‬ ‫ٱ لم ِ‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را از اﺑﺮ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻧﺎزل ﮐﻨﻨﺪهاﯾﻢ؟‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ‬ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن‪ ،‬آب ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﮏ ﻗﻄﺮه آب از آﺳﻤﺎن ﻧﺎزل ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ از آﺳﻤﺎن‪ ،‬آب ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ او ﻏﺬا دﻫﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻏﺬا و ﺧﻮراك ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺧﻮراك ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ«‪ .‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻏﺬا و روزي از اﷲ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪزﺑﺎن‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻏﺬا و روزي ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ روزي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‪ ،‬دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪:‬‬
‫ﺟﻨﺒﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮﮐﺖ روزي‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻘﺶ زﯾﺎدي در زﯾﺎد ﺷﺪن روزي اﻧﺴﺎن دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ َ َّ ٓ ۡ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َ ٰٓ َ ُ ْ َ َّ َ ۡ ْ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ‬
‫لس َماءِ َوٱ�� ِض‬ ‫ى َءامنوا وٱ�قوا لفتحنا علي ِهم ب َر� ٰ ٖ‬
‫ت مِن ٱ‬ ‫﴿ولو أن أهل ٱلقر‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻻﻋﺮاف‪[٩٦ :‬‬ ‫س ُبون ‪﴾٩٦‬‬ ‫�ن كذبُوا فأخذ�ٰ ُهم ب ِ َما �نوا يَ� ِ‬ ‫َو� ٰ ِ‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎ و آﺑﺎديﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي آﺳﻤﺎن و‬
‫زﻣﯿﻦ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺸﻮدﯾﻢ؛ وﻟﯽ اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻣﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺮدارﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪76‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫َ‬
‫�ٔاتِه ۡم َو َ� ۡد َخ ۡل َ�ٰ ُهمۡ‬‫� َّف ۡرنَا َ� ۡن ُه ۡم َس ّ َ‬‫َ َ ُ ْ َ َّ َ ۡ ْ َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ب ءامنوا وٱ�قوا ل‬ ‫ٰ‬
‫﴿ولو أن أهل ٱلكِ� ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬
‫اموا ٱ َّ� ۡو َرٮ ٰ َة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يم ‪َ ٦٥‬ول َ ۡو � َّ� ُه ۡم أقَ ُ‬ ‫َّ‬
‫نزل إِ ۡ� ِهم ّمِن َّر ّ� ِ ِه ۡم‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫يل َو َ‬
‫م‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ت ٱ�َّعِ ِ‬‫َج�ٰ ِ‬
‫َۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ُ ْ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦٦ ،٦٥ :‬‬ ‫ت أ ۡر ُجل ِ ِه �م﴾‬ ‫��لوا مِن ف ۡوق ِ ِه ۡم َومِن � ِ‬
‫و اﮔﺮ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن را از آنﻫﺎ ﻣﯽزداﯾﯿﻢ و آﻧﺎن‬
‫را وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮﻧﻌﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و اﮔﺮ آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و آنﭼﻪ را از ﺳﻮي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﮐﺴﺐ روزي و ﺑﺮﮐﺖ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺒﻪي دوم ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ روزي ﯾﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺎر و ﺗﻼش اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را ﺷﺨﻢ ﻣﯽزﻧﯿﻢ‪ ،‬ﭼﺎه ﺣﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﮐﺎﺷﺘﻦ ﮔﯿﺎﻫﺎن زراﻋﯽ و ﺑﺎﻏﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻏﺬا از ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬ﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﺖ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎ ﮐﺎر و ﺗﻼش‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺎر و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ روزي ﻫﻢ دو ﺟﻨﺒﻪ‬
‫دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ؛ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪي از‬
‫ﻗﺒﯿﻞ ﮐﺸﺎورزي و ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬از ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮراك و ﻏﺬا ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻏﺬا دﻫﻢ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ روزي و ﻏﺬا ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫روزي ﻣﯽدﻫﻢ؛ اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ از او درﺧﻮاﺳﺖ روزي ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ روزي ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و‬
‫ﻗﻠﺒﻤﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺎر و ﺗﻼش ﻣﺎ ﺑﺪون ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺗﻼش‬
‫ﺧﻮد اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي دلﺧﻮاه ﺧﻮد ﻧﺮﺳﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ از اﷲ‪ ،‬روزي‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ و ﻓﻘﻂ ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ او ﻟﺒﺎس ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻟﺒﺎس ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻟﺒﺎس دﻫﻢ«‪.‬‬
‫آري؛ آدم‪ ،‬ﻟﺨﺖ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺎ او ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ او را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺟﺎﻧﻮران ﮐﻪ داراي ﻣﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﻮﺳﺘﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
 ‫‪77‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻟﺒﺎس را دارد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻮﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ داده‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن اﻧﺪام ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻧﯿﮏ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮاي رﻓﺘﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ َّ ۡ َ ٰ َ َ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٦ :‬‬ ‫ى � ٰل ِك خ ۡ�‪﴾ٞ‬‬ ‫﴿و ِ�اس ٱ�قو‬
‫و ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﻌﻨﻮي‪ -‬ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ -‬ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﺷﺮﻣﮕﯿﻦ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻌﺒﯿﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮاب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻟﺨﺖ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﯽﺗﻘﻮاﯾﯽ ﯾﺎ ﮐﻢﺗﻘﻮاﯾﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ از ﺗﻘﻮا‬
‫ﺑﻪ ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﻟﻄﻒ ﺧﺪا ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﻢ؛ و ﮔﺎه ﭼﻨﺪﯾﻦ دﺳﺖ ﻟﺒﺎس‬
‫دارﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه اﻓﺮاد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺎل و ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛‬
‫َ ُ َْ ُْ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ ْ َ ْ َ‬ ‫َ َّ‬
‫ا� َﻣﺎ اﻟﻔﻘ َﺮ أﺧﻰﺸ َﻋﻠﻴْ� ْﻢ َو�� َﻤﺎ أﺧﻰﺸ َﻋﻠﻴْ� ْﻢ أن �ﻔﺘَ َﺢ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و ِ‬
‫َ ُ َُْ َ ُ َ ََْ َ‬ ‫ﻮﻫﺎ َﻛ َﻤﺎ َ�ﻨَﺎﻓَ َ‬
‫َ َ ْ ُ ُ ُّ ْ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫� ْﻢ ﻛ َﻤﺎ أﻫﻠﻜﺘْ ُﻬ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺴﻬﺎ َﻣﻦ ﻗﺒﻠ�ﻢ �ﺘﻬ ِﻠﻜ‬ ‫ﻋﻠﻴ�ﻢ اﺪﻟ�ﻴﺎ �ﺘﻨﺎﻓﺴ‬
‫»ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﻘﺮ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ دروازهي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ‬
‫روي ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و دﻧﯿﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻫﻼﮐﺖ آنﻫﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬آزﻣﻮﻧﯽ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﺻﺎﺑﺮ و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻖ ﻣﺎل‪ -‬ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ زﮐﺎﺗﺶ‪ -‬را ادا ﮐﻨﯿﻢ و ﺷﮑﺮ ﺧﺪا را‬
‫ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻟﻄﻒ ﮐﺮده و ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺸﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﻧﻬﺎده‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ آن را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺧﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ دوران ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5945 ،3712 ،2924) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.5261 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪78‬‬

‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن ﯾﺎ اﻟﯿﺎف ﮔﯿﺎﻫﯽ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻟﺒﺎس داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ او‬
‫ﻟﺒﺎس ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻟﺒﺎس ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻟﺒﺎس دﻫﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬
‫را ﮐﻪ درﺑﺎرهي درﺧﻮاﺳﺖ روزي ﻣﻄﺮح ﮐﺮدم‪ ،‬درﺑﺎرهي درﺧﻮاﺳﺖ ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺶ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺶ از اﷲ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‪ .‬ﺑﻪزﺑﺎن از اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﻌﻨﻮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ‪ .‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﻟﺒﺎس‪ ،‬دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪:‬‬
‫ﺟﻨﺒﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺟﻨﺒﻪي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﺒﺎب و اﺑﺰار ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻟﺒﺎس ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺮخ ﺧﯿﺎﻃﯽ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﻮﻟﯿﺪي‪.‬‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻣﯿﺎن ﻋﺬا‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ و ﻫﺪاﯾﺖ وﺟﻮد دارد؛ زﯾﺮا ﻏﺬا‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﺶ دروﻧﯽ ﺑﺪن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﭼﻮن ﺗﺸﻨﮕﯽ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﻣﻌﺪه‬
‫از آب و ﻏﺬا ﮐﻪ در واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدن ﺷﮑﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺰ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪن اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﻗﻠﺐ و درون اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﺷﻤﺎ ﺷﺐ‬
‫و روز ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از‬
‫ﻣﻦ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزم«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎل ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺐ و روز ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ و ﺣﺘﯽ ﺷﺮك و ﮐﻔﺮ‬
‫را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﺳﺖ از اﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺮدارد و ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻣﻦ‪ ،‬ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزم«‪ .‬ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﯾﺎ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪» ،‬اﺳﺘﻐﻔﺮاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪزﺑﺎن از‬
‫اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺗﻮﺑﻪي‬
‫راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺷﺮط دارد‪:‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺷﺮط اول اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ رﯾﺎ و‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮشﻧﺎم ﮐﺮدن ﺧﻮد ﻧﺰد ﻣﺮدم و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ آنﻫﺎ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪﻓﺶ از ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺧﻼص‪ ،‬ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ و ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َوتُو�ُ ٓوا ْ إ َ� ٱ َّ�ِ َ� ً‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٣١ :‬‬ ‫ِيعا �يُّ َه ٱل ُمؤم ُِنون ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪﴾٣١‬‬ ‫ِ‬
‫ﺷﺮط دوم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﮔﻨﺎه ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮد ﭘﺸﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ و ﻣﺘﺄﺳﻒ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﭙﺬﯾﺮد ﮐﻪ واﻗﻌﺎً اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﮔﺮدد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻄﺎ ﮐﺮده ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺐ‪ ،‬از ﮐﺮدهي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و آرزو ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖ از ﮔﻨﺎه ﺑﺮدارد؛ زﯾﺮا ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدن و اداﻣﻪ دادن ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُّ ْ َ َ ٰ َ ُ ْ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٥ :‬‬ ‫� َما � َعلوا َوه ۡم َ� ۡعل ُمون ‪﴾١٣٥‬‬ ‫�وا‬
‫﴿و ل م ي ِ‬
‫و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن‪ ،‬اداﻣﻪ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و‬
‫ﮔﻮﯾﺎ اﷲ را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮدهام‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬دروغﮔﻮﺳﺖ و ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدهام‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪﻫﺎي رﺑﻮي اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ در ادﻋﺎﯾﺶ ﻣﺒﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬دروغﮔﻮﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﮔﺮ ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاش ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و دﯾﮕﺮ‪ ،‬رﯾﺶ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن رﯾﺶ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و‬
‫ﺗﻮﺑﻪاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﻪ و دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺣﻖ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺎل ﮐﺴﯽ را ﺧﻮرده‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﻪ‬
‫او ﭘﺲ دﻫﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎرش ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن ﻣﺎل را ﺑﻪ وارﺛﺎن او ﺑﺪﻫﺪ و اﮔﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪80‬‬

‫وارﺛﺎن او را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺜﻞ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎرش‪ ،‬ﺑﻪ او‬

‫دﺳﺖرﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺒﻠﻎ ﺑﺪﻫﯽ را از ﻃﺮف ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎرش ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺴﯽ را ﮐﺮده و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‬
‫ﺧﺒﺮ دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺰدش ﺑﺮود و از او ﺣﻼﻟﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﯾﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﺣﺮف زدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ و ﺣﻼﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬او را ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا‪:‬‬
‫� ‪﴾١٣‬‬‫� ُ� ُِّب ٱل ۡ ُم ۡحسِ ن ِ َ‬
‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١٣ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ رﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ او‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ و ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﺷﻤﺎ را ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ راﺿﯽ ﺷﻮد و ﺷﻤﺎ را ﺣﻼل ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﺷﻨﺎم دادهاﯾﺪ ﯾﺎ ﮐﺘﮑﺶ زدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﻪ ﻧﺰدش ﺑﺮوﯾﺪ و از او‬
‫ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ؛ ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻦ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﺣﻖ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدن اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺎﯾﺪ از او ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد و ﺣﻼﻟﯽ‬
‫ﻃﻠﺒﯿﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺎﻧﯽ؛ ﯾﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آﺑﺮوي اﻧﺴﺎن‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﭼﻬﺎرم ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﮔﻨﺎه ﻧﺸﻮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و دﺳﺖ از ﮔﻨﺎه ﺑﺮدارد‪ ،‬اﻣﺎ در دﻟﺶ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻓﺮﺻﺘﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ دوﺑﺎره آن ﮔﻨﺎه را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻓﻘﻂ ﺗﻮﺑﻪ را ﺑﻪ ﺑﺎزي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﺪي ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮاغ آن ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺮود‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ ﺑﺮاي ﺗﺮك ﮔﻨﺎه و دوري از‬
‫آن ﺟﺪي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻫﻤﺎن ﮔﻨﺎه ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻠﻠﯽ در ﺗﻮﺑﻪي ﻗﺒﻠﯽاش ﭘﯿﺶ‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎه ﺟﺪﯾﺪي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺎن ﻗﺒﻮل ﺷﺪن ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﺗﻮﺑﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاش ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺪارد و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺟﺎن ﺑﻪ ﮔﻠﻮ ﺑﺮﺳﺪ و ﻟﺤﻈﻪي‬
‫ﻣﺮگ‪ ،‬ﻓﺮارﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﺗﻮﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪81‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬
‫َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ‬ ‫َّ ۡ َ ُ َّ َ َ ۡ َ ُ َ َّ ّ‬ ‫َۡ‬
‫ت قال‬ ‫� إِذا ح� أحدهم ٱلمو‬ ‫ات ح ٰٓ‬‫لس ِ َٔ‬
‫� ِ‬ ‫ت ٱ�و�ة ل ِ�ِين �عملون ٱ‬ ‫﴿ َولي َس ِ‬
‫ّ ُۡ ُ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء‪[١٨ :‬‬ ‫ت ٱل� َن﴾‬ ‫إ ِ ِ� �ب‬
‫و ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻮن ﻣﺮگ‪ ‬ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﺸﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدن در ﻟﺤﻈﻪي ﻣﺮگ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺮﻋﻮن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در درﯾﺎ ﻏﺮق‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن آورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن آوردم و‬
‫اﯾﻨﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪم‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ۡ ۡ‬ ‫﴿ َءآلۡ� َن َوقَ ۡد َع َص ۡي َ‬
‫ت َ� ۡب ُل َو ُ� َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٩١ :‬‬ ‫سد َ‬
‫ِين ‪﴾٩١‬‬ ‫نت م َِن ٱل ُمف ِ‬
‫آﯾﺎ اﯾﻨﮏ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآوري‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدي و از ﺗﺒﻪﮐﺎران ﺑﻮدي؟‬
‫ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯽدرﻧﮓ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺮدهاﻧﺪ! ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ از دﺳﺖ‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﺗﻮﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ روز ﭘﺲ از ﻏﺮوﺑﺶ‪ ،‬زﯾﺮ ﻋﺮش ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫رﺣﻤﺎن ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه اﺟﺎزه ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ و‬
‫ﻃﻠﻮع ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ او اﻣﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬از ﻫﻤﺎنﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻏﺮوب ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد و از ﺳﻤﺖ ﻣﻐﺮب ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و وﺣﺸﺖزده و ﻧﮕﺮان ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺪارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ ُ َ َّ ٓ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ َ ۡ َ ۡ َ َ ُّ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ ٰ َ ّ َ‬
‫ت ر� ِ ۗ‬
‫ك‬ ‫﴿هل ينظرون إِ� أن تأ�ِيهم ٱلم��ِكة أو يأ ِ� ر�ك أو يأ ِ� �عض ءا� ِ‬
‫َ ۡ ُ َۡ‬ ‫ام َن ۡ‬ ‫َۡ َ َۡ َ ۡ ُ َ َٰ َ ّ َ َ َ َ ُ َ ۡ ً َُٰ َ َۡ َ ُ‬
‫� ۡن َء َ‬
‫ت مِن �بل أو‬ ‫ت ر�ِك � ينفع �فسا إِي�نها لم ت‬ ‫يوم يأ ِ� �عض ءا� ِ‬
‫َ‬ ‫نتظ ُر ٓوا ْ إنَّا ُم َ‬
‫نت ِظ ُرون ‪﴾١٥٨‬‬ ‫ت ٓ َ َ َ ۡٗ ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٥٨ :‬‬ ‫� إِي� ٰن ِها خ��ۗ ق ِل ٱ ِ ِ‬‫كسب ِ‬
‫آﯾﺎ اﻧﺘﻈﺎري ﺟﺰ اﯾﻦ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎنِ )ﻣﺮگ( ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺳﺮ‬
‫رﺳﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ؟ روزي ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت‬
‫ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورده ﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻤﺎن ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪82‬‬
‫َ ۡ َ ُ ُ َ َّ ٓ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫��ِكة﴾‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﻈﻪي ﻣﺮگ اﺷﺎره دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫﴿هل ينظرون إِ� أن تأ�ِيهم ٱلم‬
‫ۡ َ َ َ‬‫ۡ‬ ‫َ‬
‫� َر ُّ�ك﴾‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﭘﺎﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‬ ‫»زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪﴿ .«...‬أو يأ ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ َ َ ۡ ُ‬ ‫َ‬
‫ت‬‫� َ�عض َءا� ٰ ِ‬‫اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﴿أو يأ ِ‬
‫َ‬
‫َر ّ�ِك﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻃﻠﻮع‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻣﻐﺮب اﺳﺖ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم‪» ،‬اﯾﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺒﻮل ﺷﺪن ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا اي ﺑﺮادرم! ﺗﺎ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎزﮔﺮد و ﺑﺪان ﮐﻪ اﮔﺮ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯽ‪،‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪات را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺗﻮ را در وﺿﻌﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺑﻬﺘﺮ از ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪات ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﺪرت آدم‪ ‬ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬از ﻣﯿﻮهي‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺧﻮرد و از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺗﻮﺑﻪاش ﭼﻪ ﺷﺪ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ى ‪َّ �ُ ١٢١‬م ٱ ۡج َت َ�ٰ ُه َر ُّ� ُهۥ َ� َت َ‬
‫اب َعل ۡيهِ َو َه َد ٰ‬ ‫اد ُم َر َّ� ُهۥ َ� َغ َو ٰ‬
‫َ َ َ ٰٓ َ َ‬
‫ى ‪﴾١٢٢‬‬ ‫﴿وع� ء‬
‫]ﻃﻪ‪[١٢٢ ،١٢١ :‬‬
‫و آدم‪ ،‬از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد و راه را ﮔﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرش او را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و‬
‫ﺗﻮﺑﻪاش را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ آدم‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم واﻻ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭘﯿﺸﯿﻦ او ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﻌﺼﯿﺖ و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬او را ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺧﺠﺎﻟﺖزده و ﺷﺮﻣﻨﺪه ﮐﺮد و او را ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﷲ واداﺷﺖ و از اﯾﻦرو وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻬﺘﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻓﺮدي ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺷﺘﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺳﻮار اﺳﺖ؛ ﺷﺘﺮش ﮐﻪ آب و ﻏﺬاي او را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ دارد‪ ،‬از او ﻣﯽرﻣﺪ و ﻓﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و او‪ ،‬از ﯾﺎﻓﺘﻨﺶ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي درﺧﺘﯽ ﻣﯽرود و ﻧﺎاﻣﯿﺪ از ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺷﺘﺮش‪ ،‬دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺷﺘﺮش را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻨﺎرش اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺴﺎر ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺷﺪت ﺧﻮشﺣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬
‫) ‪(1‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﺧﺪاﯾﺎ! ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﻣﻨﯽ و ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻨﯽ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ از ﺷﺪت ﺧﻮشﺣﺎﻟﯽ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺷﺪت ﺧﻮشﺣﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫در ﺷﺪت ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺗﻮﺑﻪي‬
‫ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺷﺘﺮش را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻟﻬﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! ﺷﻤﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﻔﻊ‬
‫و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري آنﻫﺎ از اﷲ ﯾﺎ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ آﻧﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﺑﺮاي اﷲ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫� َّن َوٱ ۡ� َ‬
‫�س إ َّ� ِ�َ ۡع ُب ُدون ‪َ ٥٦‬ما ٓ أر ُ‬
‫�د م ِۡن ُهم ّمِن ّر ۡزق َو َما ٓ أر ُ‬ ‫َ َ َ َۡ ُ ۡ‬
‫�د‬‫ِ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما خلقت ٱ ِ‬
‫� ُه َو ٱ َّ َّ ُ ُ ۡ ُ ۡ ُ‬
‫لرزاق ذو ٱلق َّوة ِ ٱل َمتِ� ‪] ﴾٥٨‬اﻟﺬارﻳﺎت‪[٥٨ ،٥٦ :‬‬ ‫أَن ُ� ۡطعِ ُمون ‪ ٥٧‬إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺎن ﻫﯿﭻ‬
‫روزي و رزﻗﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﺧﻮاﻫﺎن اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﻮراك ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫روزيدﻫﻨﺪه و داراي ﺗﻮان و ﻧﯿﺮوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﷲ‪ ‬از ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﻧﻤﯽﺑﺮد؛ زﯾﺮا از ﻫﻤﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‬
‫و آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ را ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺘﯽ آﻓﺮﯾﺪه ﮐﻪ ﺧﻮد اراده ﮐﺮده اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ را ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻠﻖ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداران ﻧﻮﯾﺪ ﭘﺎداش و ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي ﻋﺬاﺑﺶ ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻬﺸﺖ و دوزﺧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را ﭘ‪‬ﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اس أَ ۡ َ‬
‫�عِ َ‬ ‫� َّنةِ َوٱ�َّ ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ ُ ۡ َ َ َّ ۡ َ َ ُ َ ّ َ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ۡ‬
‫�‬ ‫﴿ول ِ� ٰل ِك خلقهمۗ و�مت � ِمة ر�ِك �م�ن جهنم مِن ٱ ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[١١٩ :‬‬ ‫‪﴾١١٩‬‬
‫‪ ...‬و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬آنﻫﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﺨﻦ و ﻓﺮﻣﺎنِ ﺣﺘﻤﯽ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮ اﯾﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دوزخ را از ﻫﻤﻪي ﺳﺮﮐﺸﺎن ﺟﻦ و اﻧﺲ ﭘ‪‬ﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6309 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2747 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪84‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ‪ ‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارِ اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ِ ﻣﻌﺼﯿﺖﮐﺎران ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي اﷲ ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﻟﻬﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬داراي‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻗﻠﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ روش ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎرﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫ذرهاي ﺑﺮ ﻣ‪‬ﻠﮏ ﻣﻦ ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﺪ«؛ زﯾﺮا ﻣ‪‬ﻠﮏ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠﮏ ﺧﺪاﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﻣ‪‬ﻠﮏ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار‬
‫ﯾﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﺟﻦﻫﺎ و‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ روش ﮔﻨﻪﮐﺎرﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺِ ﺧﻮد ﮐﻪ داراي ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻗﻠﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ذرهاي از ﻣﻠﮏ ﻣﻦ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ُ ُ ْ‬ ‫ُۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ن� ۡمۖ َو� يَ ۡر َ ٰ‬
‫ٌّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫� ُف ُروا َفإ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫� ل ِعِ َبادِه ِ ٱل�ف َر ۖ �ن �شكروا‬ ‫� غ ِ� ع‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِن ت‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٧ :‬‬ ‫يَ ۡرض ُه ل� ۡمۗ﴾‬
‫اﮔﺮ ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ از ﺷﻤﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ را ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد و اﮔﺮ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫ﻣ‪‬ﻠﮏ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠﮏ ﺧﺪاﺳﺖ و ﻣ‪‬ﻠﮏ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارش‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﯽﻧﯿﺎزي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﻤﺎل ﻗﺪرت و ﺗﺴﻠﻄﺶ را‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻓﺎﯾﺪه ﻧﻤﯽﺑﺮد و از ﻫﯿﭻﮐﺲ زﯾﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ؛ زﯾﺮا از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! اﮔﺮ ﻫﻤﻪي‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ‪ ،‬از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬در ﯾﮏ زﻣﯿﻦ ﭘﻬﻨﺎور ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد را ﯾﮏﺟﺎ از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻫﻤﻪ را ﺑﺮآورده ﺳﺎزم‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﺳﻮزن را در آب‬
‫درﯾﺎ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ از آب درﯾﺎ ﮐﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﻣ‪‬ﻠﮏ اﷲ‪ ‬و ﮐﻤﺎل ﺑﯽﻧﯿﺎزي اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫و ﺟﻦﻫﺎ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ آﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﭼﻪ ﻫﻤﻪ زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد! و ﻫﺮ ﮐﺪام‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻢزﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را از اﷲ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
 ‫‪85‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎﻫﺪت‬

‫ﺳﺮِ ﺳﻮزﻧﯽ ﻫﻢ از ﻣ‪‬ﻠﮏ اﷲ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﺸﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﯽ ﻧﯿﺎز و‬
‫داراي ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﯽﮐﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮزﻧﯽ را در آب درﯾﺎ ﻓﺮو ﺑﺒﺮﯾﺪ و آنﮔﺎه آن را‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﮑﺸﯿﺪ؛ آﯾﺎ ﭼﯿﺰي از آب درﯾﺎ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺧﯿﺮ؛ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر از ﻣ‪‬ﻠﮏ اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﺑﺨﺸﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺰرﮔﻮار و ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫»اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ! اﯾﻦ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫آن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ آن را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪َ ٧‬و َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر�ٖ َ ّٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪﴾٨‬‬ ‫﴿ َ� َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر ٍ� َخ ۡ ٗ‬

‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٨ ،٧ :‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﺑﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺧﻮﺑﯽ دﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪي دﯾﮕﺮي ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﺪ«؛ زﯾﺮا‬
‫ﺧﻮدش اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده و ﺧﻮد را از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬آنﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﺧﻮﺑﯽ دﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اول و آﺧ‪‬ﺮ‪ ،‬ﻟﻄﻒ و ﻣﻨّﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻮده‬
‫ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﻞ داده و در اﻧﺘﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ و ﻓﺮاوان ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ َ ُ َ ۡ ُ َ ۡ َ َ َ َ َ ٓ َ َّ ّ َ َ َ ُ ۡ َ ٰٓ َّ ۡ ََ‬
‫﴿من جاء ب ِٱ�سنةِ فلهۥ ع� أمثال ِهاۖ ومن جاء ب ِٱلسيِئةِ ف� �زى إِ� مِثلها‬
‫ُ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٦٠ :‬‬ ‫َوه ۡم � ُ�ظل ُمون ‪﴾١٦٠‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮش ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎر ﺑﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﮐﺎرِ ﺑﺪش ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻬﻢ و ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﮑﺎت و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻬﻤﯽ از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽ‪ ،/‬ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و‬
‫ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬ﺑﻪ واﺧﻮاﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﺟﻤﻠﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آن ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪86‬‬

‫اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ اﮔﺮ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و اﮔﺮ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺪي در اﻧﺘﻈﺎر اوﺳﺖ‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع و ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬را ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪت‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻬﺎد ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﺎداش ﺑﻬﺘﺮ و‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮي ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
 ‫‪ -12‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ ٓ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َ ّ ۡ ُ َّ َ َ َ َّ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٣٧ :‬‬ ‫﴿أو لم �ع ِمر�م ما �تذكر �ِيهِ من تذكر وجاء�م ٱ�ذِير ۖ﴾‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪان ﻋﻤﺮ ﻧﺪادﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ در آن ﻣﺪت ﭘﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؟ و‬
‫ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪهاي ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس و دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺴﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﺪادﯾﻢ؟ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ انﺷﺎءاﻟﻠﻪ ذﮐﺮ ﺧﻮاهﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬هﺠﺪﻩ ﺳﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺣﺴﻦ و ﮐﻠﺒﯽ و‬
‫ﻣﺴﺮوق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ اهﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪،‬‬
‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮﯾﯽ و ﻓﺮاﻏﺖ ﻣﯽﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ« ﮔﺸﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫َ‬ ‫ٌ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ ﻴﻟَ ْﻌ َﻤﻞ ِﺑ َﻌ َﻤﻞ أﻫﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ َﺣ َّﻰﺘ َﻣﺎ ﻳَﺒﻰﻘ ﺑَيﻨَﻪ َو َ�يﻨَ َﻬﺎ إِﻻ ِذ َراع ﻓيَ ْﺴ ِﺒ ُﻖ َﻋﻠﻴْ ِﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ِ » :‬إن‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎب َ�ﻴَ ْﻌ َﻤ ُﻞ ﺑ َﻌ َﻤﻞ أ ْﻫﻞ اﻨﻟَّ َ َ ُ ُ َ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ‬
‫أﻫﻞ اﻨﻟّﺎر َﺣ َّﻰﺘ َﻣﺎ‬ ‫ﺎر �ﻴﺪﺧﻠﻬﺎ ‪،‬و ْ�ن أﺣﺪ�ﻢ ﻴﻟﻌﻤﻞ ِﺑ َﻌﻤ ِﻞ ْ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫الﻜﺘَ ُ‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َ ) ‪(1‬‬
‫ﺎب �ﻴَ ْﻌ َﻤﻞ ِﺑ َﻌ َﻤ ِﻞ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ �ﻴَﺪﺧﻠﻬﺎ«؛‬ ‫ﻳَ�ﻮن ﺑَيﻨَﻪ َو َ�يﻨَ َﻬﺎ إﻻ ذ َراع ﻓيَ ْﺴﺒ ُﻖ َﻋﻠﻴْﻪ اﻟﻜﺘَ ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ »ذراع« ﺗﺎ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮش ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽرود‪ .‬و ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و دوزخ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ذراع ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6900 ،6105 ،3085 ،2969) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 4781 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪88‬‬
‫آﺧ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َْ ُ‬ ‫ّ‬
‫ـﺮه و‬ ‫ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از دﻋﺎﻫﺎي ﻣﺄﺛﻮر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬الﻠﻬﻢ اﺟﻌﻞ ﺧ� ﻋﻤـﺮي ِ‬
‫َ‬
‫ﺧﻮاﺗﻤﻪ« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دوران زﻧﺪﮔﺎﻧﯽام را واﭘﺴﯿﻦ ﻟﺤﻈﺎت آن ﻗـﺮار‬ ‫َ‬
‫ﺧ� ﻋﻤ�‬
‫ﺑﺪه و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺮدهام را آﺧﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻣﻦ ﺑﮕﺮدان«‪ .‬در ﺣـﺪﯾﺚ ﺻـﺤﯿﺢ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫» َﻣﻦ ﺎﻛن آﺧ ُﺮ َﺎﻠﻛﻣﻪ ﻣـﻦ ُّ‬
‫اﺪﻟﻧﻴـﺎ ﻻ � إﻻ اﷲ دﺧـﻞ اﺠﻟَﻨـﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨـﯽ‪» :‬ﻫـﺮﮐﺲ آﺧـﺮﯾﻦ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺳﺨﻨﺶ در دﻧﯿﺎ ﻻ�إﻻاﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻤﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ زﯾﺎدي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﯾﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ‬
‫ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻫﺮﭼﻪ ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آﯾﻪي ‪ 37‬ﺳﻮرهي »ﻓﺎﻃﺮ« را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ َ َ َ ٓ َ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٣٧ :‬‬ ‫� ُم ٱ�َّذ ُ‬
‫ِير ۖ﴾‬ ‫﴿أ َو ل ۡم � َع ّ ِم ۡر�م َّما َ� َتذك ُر �ِيهِ من تذكر وجاء‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪان ﻋﻤﺮ ﻧﺪادﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ در آن ﻣﺪت ﭘﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؟ و‬
‫ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪهاي ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان درﺑﺎرهي ﻣﻘﺪار اﯾﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺼﺖ ﺳﺎل‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ آن را ﻫﺠﺪه ﺳﺎل داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻬﻞ ﺳﺎل‪ ،‬و ﺑﻠﻮغ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﯾﺎ ﻋﺪد ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﺑﻪ ﻋﻤﺮي ﮐﻠﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﺮي‪ ،‬ﺑﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﮔﺎه‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن در ﮐﻢﺗﺮ از ﻫﺠﺪه ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﮔﺎه ﺑﺮاي ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﯿﺎز دارد ﺗﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻫﺸﺪارﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺪي‪ .‬اﷲ‪ ‬در ﺗﻮﺑﯿﺦ‬
‫دوزﺧﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َ ّ ۡ ُ َّ َ َ َ َّ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٣٧ :‬‬ ‫﴿أو لم �ع ِمر�م ما �تذكر �ِيهِ من تذكر ﴾‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪان ﻋﻤﺮ ﻧﺪادﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ در آن ﻣﺪت ﭘﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؟‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آﮔﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮداود )‪(3116‬؛ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (247 ،233/5‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺎذ‪.‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‬
‫َ ََٓ ُ‬
‫� ُم ٱ�َّذ ُ‬
‫ِير‪ ‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪهاي‬ ‫اﷲ‪ ‬در ﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬وجاء‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ«‪ .‬ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ »ﻧﺬﯾﺮ«‪،‬‬
‫اﺳﻢ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎمآوران اﻟﻬﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯿﻢدﻫﻨﺪه ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن وﻇﯿﻔﻪ دارد ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﭙﺮدازد و ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋهاي ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﺾ دﯾﻨﯽ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫زﯾﺎد‪ ،‬اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﺪ و اﷲ را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫ون � دِين ٱ َّ�ِ أ ۡف َو ٗ‬ ‫ُ‬
‫َ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫﴿إ َذا َجا َء نَ ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ‬‫ٓ‬
‫اجا ‪٢‬‬ ‫ِ‬ ‫� ٱ�ِ وٱلفتح ‪ ١‬ور�يت ٱ�اس يدخل ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﴫ‪[٤ ،١ :‬‬ ‫ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك َوٱ ۡس َتغفِ ۡرهُۚ إِن ُهۥ �ن ت َّوابَ ۢ� ‪﴾٣‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎريِ اﷲ و ﭘﯿﺮوزي )ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ( ﻓﺮا رﺳﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوهﮔﺮوه وارد دﯾﻦ‬
‫اﷲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﺑﺪان ﮐﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻮرهايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاي ﺷﮕﻔﺖآوري اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ اﻧﺼﺎر‪ ‬ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭼﺮا اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽداري و ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ او ﺟﻮان‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺎ ﻧﺪاري؟ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽاش رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﻋﺎﻟﻢﺗﺮ و دﯾﻦدارﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﻬﺘﺮي ﻧﺰد‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬داﺷﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ وﺿﻌﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫دﯾﻨﯽ آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺼﺎر‪ ‬از اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻤﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا آنﻗﺪر ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟ ﻋﻤﺮ‪ ‬از آنﻫﺎ ﻣﻬﻠﺖ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﺎرش را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا روزي‪ ،‬آﻧﺎن را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و از‬
‫آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺳﻮرهي »ﻧﺼﺮ« ﭼﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫� ٱ َّ�ِ َوٱ ۡل َف ۡت ُ‬
‫﴿إ ِ َذا َجا ٓ َء نَ ۡ ُ‬
‫ِين ٱ�ِ أفواجا ‪٢‬‬‫ِ‬ ‫د‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ون‬ ‫ل‬‫خ‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫اس‬‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ت‬ ‫ي‬‫�‬‫ر‬‫و‬ ‫‪١‬‬ ‫ح‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﴫ‪[٤ ،١ :‬‬ ‫ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك َوٱ ۡس َتغفِ ۡرهُۚ إِن ُهۥ �ن ت َّوابَ ۢ� ‪﴾٣‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪90‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﺎري اﷲ‬
‫ﻓﺮارﺳﯿﺪ و ﻣﮑﻪ ﻓﺘﺢ ﺷﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ ﺳﻮره‬
‫را ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮِ آن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﻈﺮ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬را در اﯾﻦﺑﺎره ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽداد و ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫زﻣﺎنِ وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ (1 ).‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﺮداﺷﺖ دﻗﯿﻘﯽ از اﯾﻦ ﺳﻮره داﺷﺖ‬
‫و ﺳﻮره را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﯾﺎري و ﭘﯿﺮوزي ﻓﺮارﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺗﻮ )اي‬
‫ﻣﺤﻤﺪ!( ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻟﺬا ﻋﻤﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺑﺮﺳﺎن‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﻧﺰول اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را در رﮐﻮع و‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ر�ﻨﺎ وﺤﺑَﻤﺪ َك الﻠَّ َّ‬
‫ﻬﻢ اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ«‪.‬‬ ‫ﻚ الﻠَّ َّ‬
‫ﻬﻢ َّ‬ ‫ُ َ َ َ‬
‫ﺳﺠﺪهاش ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧ‬
‫ِ ِ‬
‫ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را در رﮐﻮع وﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َو ّ‬
‫أﻣﺎ اﻷﺣﺎدﻳﺚ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َّ ُ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫ﻓﺎﻷول‪ :‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻋﺬ َر ا� إﻰﻟ ام ِﺮى ٍء أﺧ َﺮ أﺟﻠﻪ‬ ‫َّ‬ ‫‪-١١٤‬‬
‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ً‬
‫� ﺳﻨﺔ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎرى[‬ ‫ﺣﻰﺘ ﺑﻠَ َﻎ ﺳت َ‬
‫ِّ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﺟﻠﺶ را‬
‫ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﺼﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺬري ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺟﻠﺶ را ﺗﺎ ﺷﺼﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺬري ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺑﻪ او ﻋﻤﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﺠﺖ را ﺑﺮ او ﺗﻤﺎم ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در اﯾﻦ ﺷﺼﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 3355 :‬و‪....‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4585 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.748 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6419 :‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‬

‫ﺳﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ ‪ ‬را درﯾﺎﺑﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ در ﮐﺸﻮري‬
‫اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻧﺰده ﯾﺎ ﻫﺠﺪه ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﺗﺪﺑﺮ و درك ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺼﺖ ﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﺣﺠﺖ ﺑﺮ او ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺖ ﺑﺮ او ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﮑﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﯾﺎ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻋﺬري ﺑﺮاي او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽرود‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪ دارد و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي دﯾﻦ ﺧﻮد را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﯿﻔﯿﺖ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ و اﺣﮑﺎم ﻧﻤﺎز را ﯾﺎد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت و ﻣﻘﺪار آن را ﺑﺪاﻧﺪ و اﺣﮑﺎم‬
‫ﺿﺮوري زﮐﺎت را ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ‬
‫روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺮاي اداي ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را‬
‫ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬از ﭼﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ دوري ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺎﺳﺐ‬
‫و ﻃﻼﻓﺮوش اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺣﮑﺎم و اﻧﻮاع رﺑﺎ را ﺑﺪاﻧﺪ و اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻓﯽ درﺑﺎرهي اﺣﮑﺎم‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﻪ ﻃﻼ ﯾﺎ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪهي ﻣﻮاد‬
‫ﻏﺬاﯾﯽﺳﺖ‪ ،‬از داﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽ در زﻣﯿﻨﻪي اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ داد و ﺳﺘﺪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﺐﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪﻫﺎﯾﯽ دﭼﺎر ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺬري ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و‬
‫ﺣﺠﺖ ﺑﺮ او ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﻄﺎﺑﻖ وﺿﻌﯿﺖ و ﻧﯿﺎزي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﮐﺎﻓﯽ درﺑﺎرهي دﯾﻦ و اﺣﮑﺎم ﻧﻤﺎز‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬روزه‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬اوﻗﺎف و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﺿﺮوري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺟﺎي ﻫﯿﭻ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد‪ ،‬و ﻓﻬﻢ و ﺷﻌﻮر داده و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬را ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻮد و ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻮم‬
‫ﺧﻮد ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﺷﺪ و رﺳﺎﻟﺘﺶ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﻮدش ﺑﻮد و از اﯾﻦرو ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﯿﺸﯿﻦ را ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﯽﮐﺮد و ﮔﺎه ﺑﺮاي ﯾﮏ اﻣﺖ‪ ،‬دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪92‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را ﺑﻪﻋﻨﻮان واﭘﺴﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﯾﻦ اﻣﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﻣﻌﺠﺰهي ﺟﺎوﯾﺪش را ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻗﺮار داد؛ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮﮔﺸﺎن از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرﻓﺖ و ﻓﻘﻂ ﻧﺎم و ﯾﺎد آن‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﻌﺠﺰهي ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر‬
‫اﺳﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َٰ َ َ َ ۡ َ ٗ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ َ َّ ٓ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ُ ۡ َ ٰ َ َ ۡ ۡ َّ‬
‫َ‬
‫﴿أو لم ي�فِ ِهم ��ا أنز�ا عليك ٱلكِ�ب �ت� علي ِه ۚم إِن ِ� �ل ِك لر�ة‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َۡ ٰ َ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٥١ :‬‬ ‫ى ل ِق ۡو ٖ� يُؤم ُِنون ‪﴾٥١‬‬ ‫وذِكر‬
‫و )ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ( ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﻌﺠﺰات و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد؟ ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺠﺰات و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪهي آﺷﮑﺎري ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬آﯾﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﻼوت ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ؟‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آن را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬و از ﮔﺰارشﻫﺎ‪ ،‬داﺳﺘﺎنﻫﺎ و‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي آن ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و او را از ﻫﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪي دﯾﮕﺮي ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺳﺎزد؛ اﻣﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎ را از درك اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و‬
‫ﺗﻔﮑﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و از آﻣﻮزهﻫﺎي آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻗﺮآن‬
‫را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺗﺒﺮك و ﮐﺴﺐ ﺛﻮاب ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و از ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َّ َ ُ ْ ُ ْ ۡ َ َۡ‬ ‫َ ٌ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُ َ َ ‪َ َ ْ ٓ ُ َّ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫﴿كِ�ٰب أنزل�ٰه إِ�ك م�ٰرك ِ�دبروا ءا� ٰتِهِۦ و ِ�تذكر أولوا ٱ�ل�ٰ ِ‬
‫ب ‪] ﴾٢٩‬ص ‪[٢٩ :‬‬
‫)اﯾﻦ( ﮐﺘﺎﺑﯽﺳﺖ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﻣﺒﺎرك ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺗﺎ در آﯾﺎﺗﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‬
‫و ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ ُ َ ْ‬
‫‪ -١١٥‬اﺜﻟﺎ�‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻳﺪﺧِﻠ� ﻣﻊ أﺷﻴﺎخ ﺑﺪر‪ ،‬ﻓﻜﺄن‬
‫ْ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َْ ُْ‬ ‫َْ ُ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ‬
‫ﺑﻌﻀﻬ ْﻢ وﺟﺪ ِﻲﻓ ﻧﻔﺴﻪ ﻓﻘﺎل‪ :‬ل َِﻢ ﻳﺪﺧﻞ ﻫﺬا ﻣﻌﻨﺎ وﻨﻟَﺎ أ�ﻨﺎء ﻣِﺜﻠﻪ؟ ﻓﻘﺎل ﻋﻤﺮ‪ :‬إِﻧﻪ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ‬
‫َّ ُ ُ‬ ‫ﺖ �ﻧَّﻪ دﺎﻋ� ْ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َْ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُْ‬
‫ِ��ﻬ ْﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺬ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺌ‬‫ﻣ‬‫ﻳﻮ‬ ‫ﻳ‬‫رأ‬ ‫ﻓﻤﺎ‬ ‫ﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻬ‬ ‫�‬ ‫ﻋﻠِﻤﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺪﺎﻋ� ذات ﻳﻮمٍ ﻓﺄدﺧﻠ‬
‫ﺗﻘﻮلﻮن ﻲﻓ ﻗﻮل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ﴿ :‬إ َذا َجا ٓ َء ن َ ۡ ُ َّ ۡ َ ۡ‬
‫� ٱ� ِ َوٱلفت ُح ‪] ﴾١‬اﻟﻨﴫ‪ [١ :‬ﻓﻘﺎل ﺑﻌﻀﻬﻢ‪:‬‬
‫َ ُ ُ‬
‫ِ‬
‫ً‬ ‫ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ ْ‬
‫أم ِْﺮﻧﺎ �ﻤﺪ ا� و�ﺴﺘﻐ ِﻔﺮه إذا ﻧﺮﺼﻧﺎ و�ﺘﺢ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ .‬وﺳﻜﺖ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﻓﻠﻢ ﻳﻘﻞ ﺷيﺌﺎ ﻓﻘﺎل ﻲﻟ‪:‬‬
‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫أ�ﺬلﻚ ﺗﻘﻮل ﻳﺎ َ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أﻋﻠﻤﻪ‬ ‫ِ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس؟ ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻻ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻤﺎ ﺗﻘﻮل؟ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻫﻮ أﺟﻞ‬
 ‫‪93‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‬
‫َ‬ ‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ‬
‫� ٱ� ِ َوٱلف ۡت ُح ‪] ﴾١‬اﻟﻨﴫ‪َ [١ :‬وذلﻚ ﻋﻼﻣﺔ أﺟﻠِﻚ ﴿ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد‬ ‫ﻪﻟ ﻗﺎل‪﴿ :‬إِذا جاء ن‬
‫َّ َ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َر ّ�ِك َوٱ ۡستَغفِ ۡرهُۚ إِن ُهۥ �ن ت َّواب َ ۢ� ‪] ﴾٣‬اﻟﻨﴫ‪ [٣ :‬ﻓﻘﺎل ﻋﻤﺮ‪ :‬ﻣﺎ أﻋﻠﻢ ﻣﻨﻬﺎ إﻻ ﻣﺎ �ﻘﻮل‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﻳﺖ ﺨﺑﺎرى[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﺮا ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺪر در ﻣﺠﻠﺲ ﺧﻮد ﺟﺎي‬
‫ﻣﯽداد‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎ وارد ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﺴﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻦ او دارﯾﻢ؟ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫او از ﮐﺠﺎﺳﺖ )و از ﺷﺄن او آﮔﺎﻫﯿﺪ(؛ ﻟﺬا روزي ﻣﺮا ﺻﺪا زد و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻦ درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﺎرش را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬درﺑﺎرهي‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ‬
‫� ٱ�ِ َوٱلف ۡت ُح ‪﴾١‬‬ ‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬إِذا جاء ن‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺎ را ﯾﺎري ﻧﻤﻮد و ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬او را‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﻢ و از او درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻣﻦ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮي داري؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮ وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ۡ‬
‫� ٱ� ِ َوٱلفت ُح ‪] ﴾١‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎريِ اﷲ و ﭘﯿﺮوزي )ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ( ﻓﺮا رﺳﺪ‪،‬‬ ‫﴿إِذا جاء ن‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫)ﺑﺪان ﮐﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ [.‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ‪ ‬اﺟﻞ ﺗﻮﺳﺖ‪﴿ .‬ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫َوٱستغفِ ۡرهُۚ إِن ُهۥ �ن ت َّواب َ ۢ� ‪] ﴾٣‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و از او‬
‫آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ [.‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺳﻮره ﻫﻤﺎن‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﯽ را دارم ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬او را ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺪر‪،‬‬
‫در ﻣﺠﻠﺲ ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽداد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان‪ ،‬ﻣﺸﻮرت‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٥٩ :‬‬ ‫﴿ َوشاوِ ۡره ۡم ِ� ٱ� ۡم ِر� ﴾‬
‫و در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﺎ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.4970 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪94‬‬

‫ﻣﺸﻮرت ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﯾﺎ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺸﻮرت ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان را ﮔﺮد ﻣﯽآورد و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ در ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر آنﻫﺎ را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ‬را ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮐﻢﺳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آنﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﻋﻤﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺟﻮان ﮐﻢﺳﻦ و ﺳﺎل را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻦ‬
‫او داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد و ﭼﺮا ﻓﺮزﻧﺪان آنﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎﻟﺴﯽ دﻋﻮت‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻓﺮاﺳﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬را ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺪر و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬را ﺑﻪ ﺟﻠﺴﻪاي ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﻧﻈﺮﺷﺎن درﺑﺎرهي ﺳﻮرهي »ﻧﺼﺮ« را ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪ‪ .‬آنﻫﺎ دو دﺳﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﻋﺪهاي‪ ،‬ﺳﮑﻮت‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﺪهي دﯾﮕﺮي ﭼﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﺎري و ﭘﯿﺮوزي ﻓﺮارﺳﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ و درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﺮداﺷﺘﯽ از ﻣﻌﻨﺎ ﯾﺎ ﮐُﻨﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻮره دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ آﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ و ﻇﺎﻫﺮِ آن‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﻋﻤﺮ‪ ‬از‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬از وﻓﺎت‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽداد و ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ زﻣﺎنِ وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻋﻼم ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺗﻮ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪﴿ :‬ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫َوٱستغفِ ۡرهُۚ إِن ُهۥ �ن ت َّواب َ ۢ� ‪] ﴾٣‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و از او‬
‫آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ [.‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﯽ را دارم ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯽ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﻀﻞ و داﻧﺶ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪$‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐُﻨﻪ‪ ‬آﯾﺎت ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا درك ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي واژهﻫﺎ‬
‫و آﯾﻪﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ درك و ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻘﯽ ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻋﻄﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪95‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‬
‫ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫﴿ف َس ّبِح ِ� ۡم ِد َر�ِك﴾ ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ‪.‬‬

‫ﺣﺮف »ﺑﺎء« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ و ﻫﻤﺮاﻫﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻌﻨﺎي آﯾﻪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺮار‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻤﺎل ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﻤﺎل‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺺ و ﻋﯿﺒﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺒﺎت ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل‬
‫ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬و ﺗﺴﺒﯿﺢ او‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻔﯽ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ از اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻔﯽ‬
‫ﻋﯿﻮب‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﺴﺒﯿﺢ اﺳﺖ و اﺛﺒﺎت ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺛﻨﺎي اﻟﻬﯽ ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم »ﺣﻤﺪ« را ﺑﺎ »ﺛﻨﺎ« ﯾﮑﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﺪﺳﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه ﮐﻪ‬
‫ْ َْ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن اﷲ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ الﺼﻼة ﺑي ِ� و�� �ﺒ ِﺪي ﻧِﺼﻔ ِ‬
‫� ﻓ ِﺈذا ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ َ َْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻤﺣﺪ ِ� �ﺒ ِﺪي ﻓﺈِذا ﻗﺎل‪﴿ :‬ٱ َّلر� ٱ َّلرح ِ‬
‫ِيم﴾ ﻗﺎل‪ :‬أ� َ�‬ ‫َْ‬ ‫�﴾ ﻗَ َﺎل‪َ َ :‬‬
‫ِ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬ ‫﴿ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫َ َ َّ َ‬
‫ﻲﻠﻋ �ﺒْ ِﺪي‪«...‬؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎز را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و ﺑﻨﺪهام دو ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮدهام؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫�﴾ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬ ‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱلر� ٱلرحِي ِم﴾ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ را ﺟﺪا از ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺿﻤﻦ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺤﺶ‬
‫را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬از ﯾﮏﺳﻮ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﮐﻤﺎل ﺑﺮاي اﷲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﻋﯿﺐﻫﺎ و ﻧﻘﺺﻫﺎ را از او ﻧﻔﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ۡ‬
‫اﷲ‪ ‬در ﺳﻮرهي ﻧﺼﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ ۡس َتغفِ ۡرهُ﴾ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از اﷲ‪ ،‬آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه«‪.‬‬
‫آﻣﺮزش ﯾﺎ ﻣﻐﻔﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺸﯿﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﻣﺮزش ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آنﻫﺎ‪ .‬زﯾﺮا »ﻣﻐﻔﺮت«‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‬
‫»ﻏﻔﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ واژهي »ﻣﻐﻔﺮ« ﻫﻢﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ؛ ﻣﻐﻔﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻼهﺧﻮد ﯾﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.598 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪96‬‬

‫ﺳﺮ را در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آن ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﯿﺮ ﯾﺎ ﺿﺮﺑﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬

‫ﻧﻮﻋﯽ ﭘﻮﺷﺶ رزﻣﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ﴿ :‬إِن ُهۥ �ن ت َّوابَ ۢ�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎ ﮐﺜﺮت ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫واژهي »ﺗﻮ‪‬اب«‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪي ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬از ﯾﮏﺳﻮ رﺣﻤﺘﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َّ َ َ َ َ ۡ ۡ َ ْ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١٨ :‬‬ ‫� ُتو�ُ ٓوا﴾‬
‫﴿�م تاب علي ِهم ِ‬
‫ﺳﭙﺲ رﺣﻤﺘﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺷﺮط دارد‪:‬‬
‫اول‪ :‬اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬در ﺗﻮﺑﻪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ از ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬دﺳﺖ از ﮔﻨﺎه ﮐﺸﯿﺪن و ﺗﺮك‪ ‬آن ﻣﻌﺼﯿﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﺪي ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ دوﺑﺎره‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﮔﻨﺎه ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺎن ﻗﺒﻮل ﺷﺪن ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ در زﻣﺎﻧﯽ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در زﻣﺎنِ ﻣﺮﮔﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺑﻪاي ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ۡ ُ َ َ‬
‫ۡ‬ ‫َّ ۡ َ ُ َّ َ َ ۡ َ ُ َ َّ ّ‬ ‫َۡ‬
‫ت قال‬ ‫� إِذا ح� أحدهم ٱلمو‬ ‫ات ح ٰٓ‬‫لس ِ َٔ‬
‫� ِ‬ ‫ت ٱ�و�ة ل ِ�ِين �عملون ٱ‬ ‫﴿ َولي َس ِ‬
‫ّ ُۡ ُ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٨ :‬‬ ‫ت ٱل� َن﴾‬ ‫إ ِ ِ� �ب‬
‫و ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻮن ﻣﺮگ‪ ‬ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﺸﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﻓﺮﻋﻮن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻏﺮق ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﺗﻮﺑﻪاش‪ ،‬ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َءآلۡ� َن َوقَ ۡد َع َص ۡي َ‬
‫ت َ� ۡب ُل َو ُ� َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٩١ :‬‬ ‫سد َ‬
‫ِين ‪﴾٩١‬‬ ‫نت م َِن ٱل ُمف ِ‬
‫آﯾﺎ اﯾﻨﮏ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآوري‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدي و از ﺗﺒﻪﮐﺎران ﺑﻮدي؟‬
 ‫‪97‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‬

‫وﻗﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻣﻐﺮب ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در آن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ؛ اﻣﺎ‪:‬‬
‫ي� ٰن َِها َخ ۡ ٗ‬
‫�إ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َُۡ ۡ َ َ ۡ‬ ‫َ َ َ ُ َۡ ً َ َُ َۡ َ ُ ۡ َ ََ ۡ‬
‫��﴾‬ ‫﴿� ينفع �فسا إِي� ٰنها لم ت�ن ءامنت مِن �بل أو كسبت ِ ٓ ِ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٥٨ :‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﯾﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورده ﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻮدي‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻮرهي ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهاش‬
‫ر�ﻨﺎ وﺤﺑَﻤﺪ َك الﻠَّ َّ‬
‫ﻬﻢ اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ«‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻚ الﻠَّ َّ‬
‫ﻬﻢ َّ‬ ‫ُ َ َ َ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧ‬
‫ِ ِ‬
‫ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را در رﮐﻮع وﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ً ْ َ ْ َ َ ْ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﻧﺰﻟﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪:‬‬ ‫‪ -١١٦‬اﺜﻟﺎﻟﺚ‪ :‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺻ� رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺻﻼة ﺑﻌﺪ أن‬
‫َّ ُ ْ‬
‫وﺤﺑﻤﺪِك‪ ،‬الﻠﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻰﻟ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ‬ ‫جا ٓ َء نَ ۡ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ‬ ‫﴿ إذَا َ‬
‫� ٱ� ِ وٱلفتح ‪ ﴾١‬إﻻ ﻳﻘﻮل ﻓﻴﻬﺎ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ر�ﻨﺎ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫و� رواﻳﺔ الﺼﺤﻴﺤ� ﻋﻨﻬﺎ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳ� ِﺮﺜ أن �ﻘﻮل ِﻲﻓ ر�ﻮﻋِﻪ وﺳﺠﻮدِه‪:‬‬
‫َّ ْ ُ‬ ‫َّ َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َ َّ ُ َّ َ‬
‫ﻳﺘﺄول اﻟﻘ ْﺮآن‪.‬‬ ‫ﻬﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻲﻟ«‪.‬‬ ‫»ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ الﻠﻬ َّﻢ ر�ﻨﺎ َو ﺤﺑﻤﺪِك‪ ،‬الﻠ‬
‫َ‬
‫ﻗﻮﻪﻟِ ﺗﻌﺎﻰﻟ ‪﴿ :‬ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد‬ ‫ﺮآن ﻲﻓ ِ‬
‫ُْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ْ ُ ُ َ‬
‫ﻣﻌ�‪» :‬ﻳﺘﺄول اﻟﻘﺮآن« أي‪ :‬ﻳﻌﻤﻞ ﻣﺎ أمِﺮ ﺑ ِ ِﻪ ﻲﻓ اﻟﻘ ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َر ّ�ِك َوٱ ۡس َتغفِ ۡرهُۚ﴾‪.‬‬
‫ُ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫ُ ْ ُ ْ َ َ َْ َ ْ َُ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺜ أن ﻳﻘﻮل ﻗﺒﻞ أن �ﻤﻮت‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ الﻠﻬ َّﻢ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳ� ِ‬
‫َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ْ َ ُ ُ َْ َ‬ ‫ْ‬
‫إﻴﻟﻚ«‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ ﺎﻋ�ﺸﺔ‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﺎ ﻫ ِﺬه ِ الﻠﻜِﻤﺎت اﻟﻲﺘ‬ ‫وﺤﺑﻤﺪِك‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔﺮك وأﺗﻮب‬ ‫ِ‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ‬ ‫َ ُ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َْ َ‬
‫أراك أﺣﺪ�ﺘﻬﺎ ﺗﻘﻮﻬﻟﺎ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺟﻌِﻠﺖ ِﻲﻟ ﻋﻼﻣﺔ ﻲﻓ أﻣﻲﺘ إذا رأﻳﺘﻬﺎ ﻗﻠﺘﻬﺎ ﴿�إِذا جاء ن� ٱ� ِ‬
‫َۡۡ‬
‫َوٱلفت ُح ‪ ﴾١‬إﻰﻟ آﺧﺮ الﺴﻮرة«‪.‬‬
‫ْ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َّ‬ ‫ُ ْ ُ ْ َْ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺜ ﻣِﻦ ﻗﻮل‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ا�ِ وﺤﺑَﻤﺪِه‪ .‬أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳ� ِ‬
‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ﻮب َ ْ‬ ‫ََ ُ ُ‬
‫ﺮﺜ ﻣِﻦ ﻗﻮل‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا�ِ وﺤﺑﻤﺪِه‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔﺮ‬ ‫إﻴﻟﻪ«‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬أراك ﺗ� ِ‬ ‫وأﺗ‬
‫َْ‬ ‫َ َ ً ُ َّ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫إﻴﻟﻪ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬أﺧﺮﺒ� ر� �� ﺳ َ‬ ‫ْ‬ ‫ﻮب ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺄرى ﻋﻼﻣﺔ ِﻲﻓ أﻣﻲﺘ ﻓﺈِذا رأ�ﺘﻬﺎ أ�ﺮﺜت ﻣِﻦ ﻗﻮل‪:‬‬ ‫اﷲ وأﺗ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪794 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.484 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪98‬‬
‫َّ ۡ َ‬ ‫جا ٓ َء ن َ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ َْ َ َ ْ َْ ُ‬
‫ٱ�ِ َوٱلف ۡت ُح‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َّ‬
‫�‬ ‫إﻴﻟﻪ‪� ،‬ﻘﺪ َرأ�ﺘﻬﺎ‪﴿ :‬إِذا‬ ‫ﺳﺒﺤﺎن ا�ِ وﺤﺑَﻤﺪِه‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ وأﺗﻮب‬
‫َ‬
‫ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك‬
‫َ‬
‫‪ ٢‬ف َس ّب ِ ۡح‬ ‫اجا‬‫ون � دِين ٱ َّ� ِ أ َ ۡف َو ٗ‬
‫َ ْ ُ َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫‪� ﴾١‬ﺘﺢ ﻣﻜﺔ ﴿ور�يت ٱ�اس يدخل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫َوٱ ۡس َتغفِ ۡرهُۚ إِن ُهۥ �ن ت َّواب َ ۢ� ‪.﴾٣‬‬
‫َۡ‬ ‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ‬
‫� ٱ�ِ َوٱلف ۡت ُح﴾ ﺑﺮ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﴿إِذا جاء ن‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫وﺤﺑ ْﻤ ِﺪك‪ ،‬الﻠ ُﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻲﻟ«؛‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ر�ﻨﺎ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﺗﻮ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ و ﺗﻮ را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﭘﺲ ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهي ﻧﻤﺎزش‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﺮآن‪ ،‬زﯾﺎد ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫وﺤﺑ ْﻤ ِﺪك‪ ،‬الﻠ ُﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻲﻟ«‪.‬‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫»ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ر�ﻨﺎ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫]ﻣﻨﻈﻮر از ﻓﺮﻣﺎن ﻗﺮآن‪ ،‬هﻤﺎن دﺳﺘﻮر اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ‪﴿ :‬ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك‬
‫ۡ َۡ‬
‫َوٱستغفِ ۡرهُ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻩ«‪[.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي از اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺶ از وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫َْْ َ ُ ُ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َّ ُ َّ ْ‬
‫ﻮب إﻴﻟْﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻤﺪك‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔﺮك وأﺗ‬
‫وﺤﺑ ِ‬
‫دﻋﺎ را زﯾﺎد ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ الﻠﻬﻢ ِ‬
‫»ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ و ﺑﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮدازم و از ﺗﻮ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‬
‫و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﻤﺎ را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﺗﺎزﮔﯽ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﻪاي در‬
‫اﻣﺘﻢ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آن را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت را ﺑﮕﻮﯾﻢ؛ و اﯾﻦ‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ۡ‬
‫� ٱ�ِ َوٱلفت ُح ﴾ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮره اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﻪ‪﴿ ،‬إِذا جاء ن‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را زﯾﺎد ﺗﮑﺮار‬
‫ْ َْ ُ َ ُ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َّ‬
‫ﻮب إﻴﻟْ ِﻪ«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي‬ ‫ﻤﺪهِ‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔﺮ اﷲ وأﺗ‬ ‫وﺤﺑ ِ‬ ‫ا� ِ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ِ‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت را زﯾﺎد‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺑﻪزودي ﻋﻼﻣﺘﯽ در اﻣﺘﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﺪﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت را زﯾﺎد ﺗﮑﺮار‬
‫ْ َْ ُ َ ُ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َّ‬
‫ﻮب إﻴﻟْ ِﻪ«‪ .‬و ﺣﺎل اﯾﻦ ﻋﻼﻣﺖ را دﯾﺪهام‪:‬‬ ‫ﻤﺪ ِه‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔﺮ اﷲ وأﺗ‬ ‫وﺤﺑ ِ‬ ‫ا� ِ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫� ٱ َّ�ِ َوٱ ۡل َف ۡت ُ‬ ‫﴿إ ِ َذا َجا ٓ َء نَ ۡ ُ‬
‫ِين ٱ�ِ‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ون‬ ‫ل‬‫خ‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫اس‬‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ت‬ ‫ي‬‫�‬‫ر‬ ‫و‬ ‫﴿‬ ‫اﺳﺖ؛‬ ‫ﻣﮑﻪ‬ ‫ﻓﺘﺢ‬ ‫﴾‬ ‫‪١‬‬ ‫ح‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اجا ‪ ٢‬ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك َوٱ ۡس َتغفِ ۡر ُهۚ إِن ُهۥ �ن ت َّوابَ ۢ� ‪.﴾٣‬‬ ‫أَ ۡف َو ٗ‬
 ‫‪99‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‬

‫]ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎريِ اﷲ و ﭘﯿﺮوزي )ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ( ﻓﺮا رﺳﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوهﮔﺮوه وارد دﯾﻦ اﷲ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﺑﺪان ﮐﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ‬
‫و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎﺑﻊ ْ َ‬ ‫َّ‬
‫الﻮﻲﺣ ﻰﻠﻋ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﺒﻞ َوﻓﺎﺗ ِﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬إن اﷲ‪ ‬ﺗ‬ ‫‪ -١١٧‬الﺮاﺑﻊ‪ :‬ﻋﻦ ٍ‬
‫ُ ُ ِّ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺜ ﻣﺎ ﺎﻛن ال َﻮﻲﺣ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ﺗﻮ� أ�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ‪ ‬ﭘﯿﺶ از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎن‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺮ او وﺣﯽ ﻧﺎزل ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ ُ ُ ُّ ْ‬
‫‪ -١١٨‬اﺨﻟﺎمﺲ‪ :‬ﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪�» :‬ﺒﻌﺚ ﻞﻛ ﻋﺒ ٍﺪ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﻣﺎت‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4982 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.3016 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2878 :‬‬
 ‫‪ -13‬ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫﴿ َو َما َ� ۡف َعلُوا ْ م ِۡن َخ ۡ َ َّ َّ َ‬
‫� بهِۦ َعل ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٢١٥‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٥ :‬‬ ‫� فإِن ٱ ِ‬ ‫ٖ‬
‫و اﷲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﺧﯿﺮي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬

‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٧ :‬‬ ‫﴿ َو َما َ� ۡف َعلُوا ْ م ِۡن َخ ۡ� َ� ۡعلَ ۡم ُه ٱ َّ ُ‬

‫�﴾‬ ‫ٖ‬
‫و اﷲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬

‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٧ :‬‬ ‫﴿ َ� َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر ٍ� َخ ۡ ٗ‬

‫�� يَ َرهُۥ ‪﴾٧‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬

‫َ ۡ‬ ‫َ َ َ‬
‫]اﳉﺎﺛﻴﺔ ‪[١٥ :‬‬ ‫﴿ َم ۡن ع ِمل �ٰل ِٗحا فل َِنف ِ‬
‫سهِۖۦ﴾‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد اوﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬راهﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻓﻀﻞ و ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﭘﺎداشﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻨﻮع و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش‬
‫زﯾﺎدي دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ راهﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﻪ اﺻﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻮارﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻼش ﺑﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از اﯾﻦ دو‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ارﮐﺎن ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻼش ﺑﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﺪﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬ﺟﻬﺎد و اﻣﺜﺎل آن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﮐﺎت‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در راهﻫﺎي‬
‫ﺧﯿﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد و‪....‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪102‬‬

‫و اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ اﺻﻞ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از ﺗﻼش ﺑﺪﻧﯽ و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﻣﺎﻟﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺟﻬﺎد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در راه اﷲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ذﮐﺮ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺟﻬﺎد‬
‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در راه اﷲ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ از ﺟﺎنﮔﺬﺷﺘﮕﯽ ﻧﯿﺎز دارد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از اﯾﻦ اﺻﻮل ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺧﻮد زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز‬
‫ﺗﻨﻮع در ﻋﺒﺎدتﻫﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺧﺴﺘﻪ و رﻧﺠﻮر ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ ﭼﻮن اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ راه‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻟﺖآور ﺑﻮد و اﻧﺴﺎن دﭼﺎر ﮐﺴﺎﻟﺖ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺘﻮه‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﻨﻮع ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺎﯾﻪي ﻧﺸﺎط و ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ ْ َۡ ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٤٨ :‬‬ ‫ت﴾‬‫﴿فٱستبِقوا ٱ�ي� ٰ ِ �‬
‫ﭘﺲ در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ُ ۡ َ ُ ْ ُ َ ٰ ُ َ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٩٠ :‬‬ ‫� ِرعون ِ� ٱ� ۡي َ� ٰ ِ‬
‫ت﴾‬ ‫﴿إِ�هم �نوا �‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ آﻧﺎن در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ و ﺷﺘﺎب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻓﻘﻂ در ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ راهﻫﺎي‬
‫زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٧ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ َو َما َ� ۡف َعلُوا ْ م ِۡن َخ ۡ� َ� ۡعلَ ۡم ُه ٱ َّ ُ‬
‫ٖ‬
‫و اﷲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َو َما َ� ۡف َعلُوا ْ م ِۡن َخ ۡ َ َّ َّ َ‬
‫� بهِۦ َعل ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٢١٥‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٥ :‬‬ ‫� فإِن ٱ ِ‬ ‫ٖ‬
‫و اﷲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﺧﯿﺮي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٧ :‬‬ ‫﴿ َ� َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر ٍ� َخ ۡ ٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪﴾٧‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪103‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫آﯾﻪﻫﺎي زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﻨﻮع و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در ﻋﺒﺎدتﻫﺎﺳﺖ و ﻧﺸﺎن‬

‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﯾﺎ ﯾﮏ ﮔﻮﻧﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ دﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻧﻤﺎز‪ ،‬اُﻧﺲ دارﻧﺪ و از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ زﯾﺎد‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﻼوت ﻗﺮآن‪ ،‬اﻟﻔﺖ دارﻧﺪ؛ ﻟﺬا زﯾﺎد‪ ،‬ﻗﺮآن ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﻋﺪهي دﯾﮕﺮي از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ ذﮐﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ )ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺒﺤﺎناﷲ و اﻟﺤﻤﺪﷲ( و اﻣﺜﺎل‬
‫آن‪ ،‬اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ دارﻧﺪ و زﯾﺎد‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﺨﺸﻨﺪه و دﺳﺖ و دلﺑﺎز‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪدور از اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ را ادا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ در‬
‫زﻣﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺪﻧﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﺮوزه ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫ﺟﻬﻞ و ﻧﺎداﻧﯽ‪ ،‬زﯾﺎد ﺷﺪه و ﻋﺎﻟ‪‬ﻢﻧﻤﺎﻫﺎﯾﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﻋﻠﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻃﻼب‪،‬‬
‫داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن و ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬در ﺣﻮزهي ﻋﻠﻮم‬
‫دﯾﻨﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ داﻧﺸﯽ اﺳﺘﻮار و رﯾﺸﻪدار دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ را‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺣﺪﯾﺚ از اﺣﺎدﯾﺚ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﯾﺎد دارد‪،‬‬
‫ﺑﯽﭘﺮوا ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ اﻣﺎم ﺣﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﯾﺎ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﯾﺎ اﻣﺎ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﯾﮑﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از اﻣﺎﻣﺎن ﻓﻘﻪ و اﺟﺘﻬﺎد اﺳﺖ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي ﺑﺮاي اﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي ﮐﻪ از داﻧﺶ ﻓﺮاوان و ﺣﺠﺖ ﻗﻮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺪﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ اﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود و از ﺻﺪﻗﻪ و ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن‬
‫را ﻫﻢﺳﺎن و ﻫﻢوزن ﺟﻬﺎد در راه ﺧﻮدش ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ آري! ﻫﻢوزن ﺟﻬﺎدي‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﺎﺋﺒﻪاي در ﻧﯿﺖ ﻣﺠﺎﻫﺪاﻧﺶ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥاﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪-‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و آنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﻬﺎد و روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ ﻓﮑﺮي‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ و ﻋﻤﻠﯽ را در ﺧﻮد اﺟﺮا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎد ﺣﻘﯿﻘﯽ در راه اﷲ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎديﺳﺖ ﮐﻪ رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮاي ﺳﺮاﻓﺮازي دﯾﻦ اﷲ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ؛ و ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺎد ﺑﺰرگ‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪104‬‬
‫ُ ّ ۡ َ ّ ۡ ُ ۡ َ ٓ َ ‪ْ ُ َّ َ َ َ ّ ٞ‬‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َ ُ ْ َ َّ ٗ َ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� ف ِرقةٖ مِنهم طا�ِفة ِ�تفقهوا‬ ‫﴿وما �ن ٱلمؤمِنون ِ�نفِروا كآفة ۚ فلو� �فر مِن ِ‬
‫ّ َ ُ ُ ْ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َ َّ َ ۡ َ َ‬
‫� ِه ۡم لعل ُه ۡم �ذ ُرون ‪] ﴾١٢٢‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٢ :‬‬ ‫ِين و ِ�نذِروا قومهم إِذا رجعوا إ ِ‬
‫ِ� ٱ� ِ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﯾﮏﺟﺎ و ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره رهﺳﭙﺎر ﺟﻬﺎد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا از ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي‬
‫ﺧﺮوج ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ )آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻧﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ( در دﯾﻨﺸﺎن داﻧﺶ ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﻗﻮﻣﺸﺎن را آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ )از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ( ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ؟‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ را ﻫﻢﺳﺎن ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺮاﯾﻦ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد و ﻧﯿﺰ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺠﺎﻫﺪان‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ درك‬
‫و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽﺳﺖ و ﺟﻬﺎديﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ رزﻣﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥاﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﭘﺲ از ﻓﺮاﯾﺾ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻮم‬
‫دﯾﻨﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﺮوزه ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻣﺪرك دارﻧﺪ و‬
‫ﻣﺜﻼً ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻓﻼن ﻣﺮﮐﺰ دﯾﻨﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از داﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ و اﯾﻦ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮﻃﺮف ﻧﺸﻮد‪،‬‬
‫اﻣﺖ در ﺧﻄﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻫﺮﮐﺲ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن و آراﻣﺶ ﻗﻠﺒﯽ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﯾﻨﺸﺎن را‬
‫دﭼﺎر ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﺟﺪي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﻣﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ آنﻫﺎ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﻋﻘﻞ و ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫زﯾﺎدي در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻌﺪادي از آنﻫﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ ‪ُّ ،‬‬ ‫ُ‬ ‫َُ ََ‬ ‫ٍّ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻤﺎل‬
‫ِ‬ ‫اﻷﻋ‬ ‫أي‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﻠﺖ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ة‬ ‫ﺎد‬ ‫ﻨ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻨ‬‫ﺟ‬ ‫ذر‬ ‫ﻲﺑ‬
‫‪ -١١٩‬اﻷول‪ :‬ﻋﻦ ِ‬
‫أ‬
‫َْ ُ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُّ ِّ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺎب أﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬أ�ﻔﺴﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗ‬‫الﺮ‬ ‫أي‬ ‫ﺖ‪:‬‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫«‪.‬‬‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻴ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎد‬‫ﻬ‬ ‫ﺠﻟ‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﺎﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻳﻤﺎن‬ ‫اﻹ‬
‫ِ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻞ؟‬‫ﻀ‬ ‫أﻓ‬
‫ُ ُ َ ً ْ َ ْ َُ ْ َ َ ُْ‬ ‫َُ َ َ َ ً ُْ َ ْ َْ ْ‬ ‫ْ ْ َ‬
‫ﻋِﻨﺪ أﻫﻠِﻬﺎ‪ ،‬وأ�ﺮﺜﻫﺎ �ﻤﻨﺎ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻓﺈِن لﻢ أﻓﻌﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺗﻌ� ﺻﺎﻧ ِﻌﺎ أو ﺗﺼﻨﻊ ﻷﺧﺮق« ﻗﻠﺖ‪:‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ ُ ُّ َ َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ُْ ُ َ ْ َْ‬
‫ﺎس ﻓﺈِﻧﻬﺎ‬ ‫ﺮﺷك ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫أرأﻳﺖ إن ﺿﻌﻔﺖ �ﻦ �ﻌ ِﺾ اﻟﻌﻤﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺗ�ﻒ‬ ‫ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ ْ َ‬
‫ﻔﺴﻚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺻﺪﻗﺔ ﻣِﻨﻚ ﻰﻠﻋ ﻧ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2518 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.84 :‬‬

 ‫‪105‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ،‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﺟﻨﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ‪،‬‬

‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﺟﻬﺎد در راه او«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬آزاد ﮐﺮدن ﭼﻪ ﺑﺮدهاي‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮدهاي ﮐﻪ ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ و ﻗﯿﻤﺘﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺪاﺷﺘﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ آدمِ ﮐﺎرﺑﻠﺪ و ﭘﯿﺸﻪور ﮐﻤﮏ ﮐﻦ و‬
‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﮐﺎري ﯾﺎد ﻧﺪارد‪ ،‬ﯾﺎري ﻧﻤﺎ«‪ (1 ).‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮدم؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺣﻖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺪي ﻧﮑﻦ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﮑﯽ و ﺻﺪﻗﻪاي‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮدت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮذر‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﺟﻬﺎد در راه او«‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻫﻤﻮاره از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﺴﻞﻫﺎي ﭘﺲ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮔﺎه‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮسوﺟﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮐﻪ ﺳﺆالﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺷﻮق ﻋﻤﻞ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮِ وﻗﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«‪.‬‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﻧﯿﺰ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ او و ﺟﻬﺎد در راه اوﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮد ﮐﻪ آزاد ﮐﺮدن ﭼﻪ ﺑﺮدهاي ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺑﺮدهاي‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺒﺶ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ؛ و ﻗﯿﻤﺘﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﭘﺮﻗﯿﻤﺖﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺮده ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺒﺶ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮدهاي را آزاد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻗﻮي دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮده دارد؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮدهﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎﻻﯾﯽ دارد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﯾﮑﯽ از‬

‫)‪ (1‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺟﺎي واژهي »ﺻﺎﻧﻊ«‪ ،‬ﻟﻔﻆ »ﺿﺎﺋﻊ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪» :‬دﺳﺖ ﻓﻘﯿﺮ و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪي را ﺑﮕﯿﺮ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﮐﺎري ﯾﺎد ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﻦ«‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪106‬‬

‫ﺑﺮدهﻫﺎﯾﻢ را آزاد ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺮدهي ﭘﺮﻗﯿﻤﺖ را آزاد ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدت‬
‫از ﻫﻤﻪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٢ :‬‬ ‫� تنفِقوا م َِّما �ِب ۚ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿لن �نالوا ٱل ِ� ح ٰ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آنﭼﻪ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺛﺮوﺗﺶ را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽداد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ داراﯾﯽ ﻣﻦ‪» ،‬ﺑﯿﺮﺣﺎء« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﯿﺮﺣﺎء‪ ،‬ﺑﺎﻏﯽ زﯾﺒﺎ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ آب ﺧﻮب و ﮔﻮاراﯾﯽ داﺷﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﯽرﻓﺖ و از‬
‫آب ﮔﻮاراﯾﺶ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﻏﯽ‪ ،‬ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺒﺶ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ داراﯾﯽ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺮﺣﺎء ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ آن را ﺑﺮاي‬
‫اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺻﻼح ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬را ﺗﺤﺴﯿﻦ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎلِ ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺛﺮوت ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯽ«‪ (1 ).‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮدهاي ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﻪ آزادش ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ آدمِ ﮐﺎرﺑﻠﺪ و ﭘﯿﺸﻪور‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﻦ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﮐﺎري ﯾﺎد ﻧﺪارد‪ ،‬ﯾﺎري رﺳﺎن«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﮐﻤﮏ و ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﺑﻮذر‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺰ از ﻣﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺣﻖ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺪي ﻧﮑﻦ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﮑﯽ و ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﺮ ﺧﻮدت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪي ﻣﮑﻦ و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ‪‬‬
‫ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬از ﺷﺮّ اﻧﺴﺎن در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ‬ ‫ِّ ُ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫ً َّ ُ َ َّ‬
‫ذر‪ ‬أﻳﻀﺎ أن رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺼﺒِﺢ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺳﻼ� ﻣِﻦ‬ ‫‪ -١٢٠‬اﺜﻟﺎ�‪ :‬ﻋﻦ أَﻲﺑ ٍّ‬
‫ِ‬
‫ُّ‬ ‫َ ٌ ُ ُّ ْ َ َ َ ٌ‬ ‫َ ٌ ُ ُّ ْ َ‬
‫ﺤﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺤﺗ ِﻤﻴﺪ ٍة ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺗﻬﻠِﻴﻠ ٍﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و�‬
‫ٌَ َ ٌُ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ْ‬
‫أﺣﺪِ�ﻢ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬ﻓﻞﻜ �ﺴبِﻴ ٍ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2562 ،1368) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1664 :‬‬

 ‫‪107‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ٌَ ُْ ُ ْ َ َ َ ََ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ٌَ ٌَْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ٌَ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫� ﻋ ِﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ ﺻﺪﻗﺔ‪ .‬و� ِﺰئ ﻣِﻦ ذلﻚ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ﺎن‬ ‫وف ﺻﺪﻗﺔ ‪،‬و�‬ ‫ﺗ�ﺒِ� ٍة ﺻﺪﻗﺔ ‪،‬وأم ٌﺮ ﺑﺎﻤﻟﻌ ُﺮ ِ‬
‫ُّ‬ ‫ْ َُُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳﺮﻛﻌﻬﻤﺎ ﻣ َِﻦ الﻀﻰﺤ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ )ﻫﺮ روز( در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻔﺼﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻻزم اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﺳﺒﺤﺎناﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﷲاﮐﺒﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻔﺼﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻻزم اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﻣﻔﺼﻞ ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﺻﺒﺢ‪،‬‬
‫ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺻﺪﻗﺎت‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺮ ﺳﺒﺤﺎناﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻫﺮ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻫﺮ اﷲاﮐﺒﺮ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬و ﻫﺮ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮي‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮداري ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫� ال َّﺮ ُﺟ َﻞ ﻲﻓ َداﺑَّﺘﻪ َﺤﺗْﻤﻠُ ُﻪ َﻋﻠَﻴْ َﻬﺎ أَ ْو ﺗَ ْﺮ َ� ُﻊ َﻪﻟُ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬وﺗُﻌ ُ‬
‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ٌَ‬ ‫ََ َُ َ‬
‫ﺎﻋﻪ َﻋﻠﻴْ َﻬﺎ َﺻ َﺪﻗﺔ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯽ ﺗﺎ ﺳﻮار ﻣﺮﮐﺐ ﺧﻮﯾﺶ‬ ‫ﻣﺘ‬
‫ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎرش را ﺑﺮاﯾﺶ روي ﻣﺮﮐﺒﺶ ﺑﮕﺬاري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ«‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد و اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ‬
‫ﺻﺪﻗﻪاي را ﮐﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺿﺤﯽ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺻﺪﻗﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.720 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1677 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪108‬‬

‫روزاﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ادا ﮐﺮدهاي‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ روز ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ‪ ،‬از ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﯾﮏ ﻧﯿﺰه )ﭘﺎﻧﺰده ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ دﻗﯿﻘﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ( ﺗﺎ ده دﻗﯿﻘﻪ ﻗﺒﻞ از زوال آﻓﺘﺎب‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ُ‬ ‫َ َ ُ ْ‬ ‫َ َُ َ‬
‫� ﺗ ْﺮ َمﺾ اﻟ ِﻔ َﺼﺎل«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎي‬ ‫اﻷ َّوا� َ‬
‫� ِﺣ‬ ‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﺻﻼة‬
‫ﺑﭽﻪﺷﺘﺮﻫﺎ از ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻮزد«؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺿﺤﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از ﺧﻮاﻧﺪن آن در اﺑﺘﺪاي وﻗﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دروازهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﻪ روي اﻧﺴﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ و ﻫﺮ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ده ﺗﺎ ﻫﻔﺖﺻﺪ ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ُ‬ ‫ِّ ُ َ‬ ‫َ َُ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َّ ْ ُ ُ َّ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫ﻋﻨ ُﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﻠﻋ أﻋﻤﺎل أﻣﻲﺘ ﺣﺴﻨﻬﺎ وﺳيﺌﻬﺎ ﻓﻮﺟﺪت‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬ﻋ ِﺮﺿﺖ‬ ‫‪ -١٢١‬اﺜﻟﺎﻟﺚ‬
‫َ َ ُ َ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫وﺟ ْﺪ ُت ﻲﻓ َم َ‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺴﺎوىءِ أﻋﻤﺎﻬﻟِﺎ اﻨﻟُّﺨﺎﻋﺔ ﺗ�ﻮن‬ ‫ﻲﻓ �ﺎ ِﺳ ِﻦ أﻋﻤﺎل ِﻬﺎ اﻷذى ﻳﻤﺎط ﻋﻦ اﻟﻄ ِﺮ�ﻖ‪ ،‬و‬
‫َ ُْ َ‬ ‫َ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺠ ِﺪ ﻻ ﺗﺪ� ُﻦ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ِﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ‪ ‬اﻣﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن‬
‫داده ﺷﺪ؛ دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك )و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎي آزاردﻫﻨﺪه( از ﺳﺮ راهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺟﺰو اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ اﻣﺘﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آب دﻫﺎن ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و زﯾﺮ ﺧﺎك‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰو اﻋﻤﺎل ﺑﺪﺷﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮذر‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و‬
‫ﺑﺪ‪ ‬اﻣﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ اﻣﺖ را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻼل ﯾﺎ ﺣﺮام و ﯾﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎر‪ ،‬ﭼﻮب‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺷﯿﺸﻪ و اﻣﺜﺎل آن‪ -‬را از ﺳﺮِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (1238 ،1237) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.553 :‬‬
 ‫‪109‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫ﻳﻤﺎن ِﺑﻀ ٌﻊ َو َﺳﺒْ ُﻌﻮن‬ ‫اﻹ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬‬ ‫راه ﻋﺎﺑﺮان‪ ،‬ﺟﺰو ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺮﺷﻤﺮده و‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎﻃ ُﺔ اﻷذى � ْﻦ َّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺎﻫﺎ َ‬ ‫ُ ًَْ َ ْ َ َُْ‬
‫ﺎء ﺷﻌﺒَﺔ ِﻣ ْﻦ‬ ‫اﻟﻄﺮ�ﻖ َواﺤﻟَﻴَ ُ‬
‫ِ ِ‬
‫إﻣ َ‬ ‫ﻧ‬‫د‬ ‫أ‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ا�‬ ‫إﻻ‬ ‫إﻪﻟ‬ ‫ﻻ‬ ‫ل‬‫ﺷﻌﺒﺔ أﻋﻼﻫﺎ ﻗﻮ‬
‫ﺎن«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﺑﺨﺶ دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ ﻻاﻪﻟاﻻاﷲ؛ و‬ ‫َ‬
‫اﻹﻳﻤ ِ‬
‫ِ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( از ﺳﺮِ راه‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي‪ ،‬در راه‬
‫ﯾﺎ ﻣﺤﻞ ﻋﺒﻮر ﻣﺮدم دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮدارﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﺧﺼﻠﺘﯽ اﯾﻤﺎﻧﯽ و ﯾﮑﯽ از ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‬
‫آزاردﻫﻨﺪهاي در راهﻫﺎ و ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎرواﯾﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺧﺮﺑﺰه‪ ،‬ﻣﻮز‪ ،‬ﭘﺮﺗﻘﺎل و اﻣﺜﺎل آن را در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار و ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و‬
‫آﻣﺪ ﻣﺮدم ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬ ‫َ‬
‫ت بِغ ۡ�ِ َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ ُ ۡ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫ِين يؤذون ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٥٨ :‬‬
‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﯿﻮان و ﯾﺎ اﻧﺴﺎﻧﯽ از روي آن ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ و ﺑﻠﻐﺰد و در اﺛﺮ اﻓﺘﺎدن‬
‫ﺑﻪ زﻣﯿﻦ دﭼﺎر ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻣﺴﺆول اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﻣﯿﻮهﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن را در‬
‫ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ دﯾﻪ و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﺳﯿﺐﻫﺎﯾﯽ را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﻫﺎ ﮐﺮدن ﯾﺎ رﯾﺨﺘﻦ آب و ﻓﺎﺿﻼب در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﻣﺮدم و آﻟﻮده ﺷﺪن ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه‬
‫آﺳﻔﺎﻟﺖ ﮐﻮﭼﻪ و ﺧﯿﺎﺑﺎن را ﺧﺮاب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪرﻏﻢ وﺟﻮد‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺎت ﻣﻬﻤﯽ در آﻣﻮزهﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﺑﯽاﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﺧﺮدهﺷﯿﺸﻪ‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﭼﻮب‪ ،‬زﺑﺎﻟﻪ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي آزاردﻫﻨﺪه را ﺑﯽﭘﺮوا در ﮐﻮﭼﻪ و ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ!‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را از ﺳﺮ راه ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺮدارﯾﻢ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ و رﻓﺘﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪8 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 51 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪110‬‬

‫دﯾﺪم آب دﻫﺎن ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و زﯾﺮ ﺧﺎك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰو اﻋﻤﺎل ﺑﺪﺷﺎن‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺴﺠﺪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮش ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﺎ ﺷﻦ و ﻣﺎﺳﻪ ﻓﺮش ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻣﺴﺎﺟﺪ اﻣﺮوزي ﮐﻪ ﻓﺮش دارﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن ﯾﺎ ﺧﻠﻂ ﺳﯿﻨﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫َ َ ٌ َ َ َّ َ ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﺎر� َﻬﺎ‬ ‫الﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ ﺧ ِﻄﻴﺌﺔ و�ﻔ‬
‫ﺼﺎق ﻲﻓ َ‬ ‫ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﺒﻟ‬
‫َْ‬
‫د�ﻨُ َﻬﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ و ﮐﻔﺎرهاش‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آن ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪ و آب دﻫﺎﻧﺶ را‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺎ ﺧﺎك ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻨﮏ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﻓﺮش دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺎ دﺳﺘﻤﺎل‪ ،‬ﭘﺎك و ﺗﻤﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻤﯽ دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺶ‬
‫ﺧﻮد را داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻫﯿﭻ دﻗﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا آﻟﻮدﮔﯽ ﯾﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻔﺶ‬
‫آنﻫﺎ داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ! ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬دﺳﺘﻤﺎل ﭼﺮﮐﯿﻦ و آﻟﻮده ﺑﻪ آب ﺑﯿﻨﯽ را روي ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺗﻬﻮعآور و ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺘﯽﺳﺖ؛ ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ! ﻟﺬا ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﻢ اﺳﺒﺎب اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َ ُّ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ ُّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬
‫اﺪﻟﺛﻮر ﺑﺎﻷﺟﻮر‪ ،‬ﻳﺼﻠﻮن ﻛﻤﺎ‬ ‫‪ -١٢٢‬الﺮاﺑﻊ ﻋﻨﻪ‪ :‬أن ﻧﺎﺳﺎ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ذﻫﺐ أﻫﻞ‬
‫َ َْ َْ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ ِّ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ُ‬
‫أو ﻟيﺲ ﻗﺪ ﺟﻌﻞ ﻟ� ْﻢ ﻣﺎ‬ ‫الﻬ ْﻢ ﻗﺎل‪» :‬‬
‫ﻮل أمﻮ ِ‬ ‫ﻧﺼ� و�ﺼﻮمﻮن ﻛﻤﺎ ﻧﺼﻮم‪ ،‬و�ﺘﺼﺪﻗﻮن �ﻔﻀ ِ‬
‫ِّ‬ ‫ً‬ ‫ِّ َ ْ‬ ‫ُ ِّ َ ْ َ َ َ ً ُ ِّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ ُ َ‬
‫ﺗﺼﺪﻗﻮن ﺑِﻪ‪ :‬إن ﺑِ�ﻞ �ﺴبِﻴﺤ ٍﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺗ�ﺒِ� ٍة ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺤﺗ ِﻤﻴﺪ ٍة ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و�‬
‫ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ُْ‬ ‫و� ْ ٌ‬
‫ٌ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ ًَ‬
‫ﻋﻦ الﻤﻨﻜﺮ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺑﻀﻊِ أﺣﺪِ� ْﻢ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬‫ﺻﺪﻗﺔ‬ ‫وف‬‫ِ‬ ‫ﺑﺎﻤﻟﻌ ُ‬
‫ﺮ‬ ‫ٌ‬
‫وأمﺮ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺗ ِﻬﻠِﻴﻠ ٍﺔ ﺻﺪﻗ‬
‫ْ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َُ َ ََْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬
‫ﺻﺪﻗﺔ«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ أﻳﺄﻲﺗ أﺣﺪﻧﺎ ﺷﻬﻮﺗﻪ‪ ،‬و��ﻮن ﻪﻟ ﻓﻴﻬﺎ أﺟﺮ؟ ﻗﺎل‪» :‬أرأ�ﺘﻢ لﻮ‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫وﺿﻌﻬﺎ ﻲﻓ ﺣﺮامٍ أ�ﺎن ﻋﻠﻴ ِﻪ ِوزر؟ ﻓﻜﺬلﻚ إذا وﺿﻌﻬﺎ ﻲﻓ اﺤﻟﻼ ِل ﺎﻛن ﻪﻟُ أﺟ ٌﺮ«‪] .‬رواﻳﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫مﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪398 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 857 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1006 :‬‬
 ‫‪111‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬

‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﭘﺎداشﻫﺎ را از آنِ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬روزه‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و از ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎزﺷﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﮕﺮ اﷲ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪاي ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﮑﺮده ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ؟ ﻫﺮ ﺳﺒﺤﺎناﷲ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﷲاﮐﺒﺮ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻧﻬﯽ‬
‫از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ و در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺮآورده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﻮت‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﭘﺎداش دارد؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬آن را از راه‬
‫ﺣﺮام ﺑﺮآورده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؟ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ از راه ﺣﻼل )از ﻃﺮﯾﻖ ازدواج‬
‫ﺷﺮﻋﯽ( ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ اﺟﺮ و ﺛﻮاب دارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از اﺑﻮذر‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از اﺻﺤﺎب‪ ‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﭘﺎداشﻫﺎ را از آنِ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭼﻮن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻣﻮال اﺿﺎﻓﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ‬
‫و آنﻫﺎ در ﻧﻤﺎز و روزه ﺑﺮاﺑﺮﯾﻢ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن اﻣﻮال ﻣﺎزاد ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﺗﺮي‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده‬
‫را دارﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﺎ ﺑﺮدهاي ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ آزادش ﮐﻨﯿﻢ و از ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادراﻧﺸﺎن ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﺮده آزاد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮادران ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺐﻫﺎ و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻫﻤﻮاره در ﭘﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ آﺧﺮت‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫]اﻻﻋﲆ‪[١٧ ،١٦ :‬‬ ‫� ‪﴾١٧‬‬ ‫ون ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوةَ ٱ ُّ� ۡ� َيا ‪َ ١٦‬وٱ�خ َِرةُ َخ ۡ�‪َ ٞ‬و� ۡ� َ ٰٓ‬ ‫َۡ ُۡ ُ َ‬
‫﴿بل تؤث ِر‬
‫وﻟﯽ ﺷﻤﺎ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﺪ؛ ﺣﺎلآنﮐﻪ آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪112‬‬
‫ُۡ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ۡ ‪َ َّ ٞ‬‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[٤ :‬‬ ‫ك م َِن ٱ� ٰ‬
‫و� ‪﴾٤‬‬ ‫﴿ول�خِرة خ� ل‬
‫و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ آﺧﺮت ﺑﺮاي ﺗﻮ از دﻧﯿﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﺰد رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ رﺷﮏ و ﻏﺒﻄﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﺣﺴﺎدت ﯾﺎ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ اﷲ‪ .‬آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ ﯾﺎ اﻣﺘﯿﺎزي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪي آن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادراﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪي اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺠﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ اﷲ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪاي ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﮑﺮده ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ؟« ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﻧﺪارﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ ﯾﺎ اﻣﮑﺎن ﺻﺪﻗﻪي ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﻫﺮ ﺳﺒﺤﺎناﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﷲاﮐﺒﺮ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﭼﻬﺎر‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي اول‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ .‬آري! اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪﻫﺎ و ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎزيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺖ را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺖﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫� أ َّمة أ ۡخر َج ۡ‬ ‫﴿ ُك ُ‬
‫نت ۡم َخ ۡ َ‬
‫وف َو� ۡن َه ۡون َع ِن ٱل ُمنك ِر‬
‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫ت ل َِّلن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ َّ‬ ‫ُۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١١٠ :‬‬ ‫َوتؤم ُِنون ب ِٱ�ِ﴾‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﯾﺪ؛ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‬
‫و ﺑﻪ اﷲ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﺷﺮط اول‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ از‬
‫ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ آن ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎري ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﻨﺪار ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ داﻧﺸﯽ در‬
‫ﻣﻮرد آن ﻧﺪارد‪ .‬و اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﺻﺮﯾﺢ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪113‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�‬
‫َُۡ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻻﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾٣٦‬‬ ‫�نه م‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و‬
‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ آن را ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼنﮐﺎر‪ ،‬زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‬
‫و ﺧﻮد‪ ،‬درﺑﺎرهاش داﻧﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط دوم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻄﻤﺌﻦ و آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫را ﺗﺮك ﮐﺮده ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاﯾﺶ روا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯽﮔﯿﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ داﻧﺸﯽ ﺑﺪان ﻧﺪارد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ََۡ ۡ َ َ ُۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َُۡ ُ َ ۡ‬ ‫� أُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ‬ ‫‪ُ ﴿‬ك ُ‬
‫نت ۡم َخ ۡ َ‬
‫وف و�نهون ع ِن ٱلمنك ِر‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اس تأمرون ب ِٱلمعر ِ‬‫ت ل َِّلن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ َّ‬ ‫ُۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١١٠ :‬‬ ‫َوتؤم ُِنون ب ِٱ�ِ﴾‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدمِ ﺑﺎﻏﯿﺮت ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎق اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﺷﺘﺎبزده ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ از وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺸﺎن اﻃﻼﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎزار ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻤﯽ راه‬
‫ﻣﯽرود و ﺑﺎ او ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎل از ﺳﺮﺷﺎن ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ ﭼﺮا ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫زن ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﯽ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ؟! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ آن زن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮ اوﺳﺖ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ دارﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﻪ و ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ ﺳﺆال ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﭼﻮن ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭼﻪ ﺑﺮﺧﻮردي ﺑﺎ ﻣﺮدم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ُ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻢ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪114‬‬

‫ﻴﻬ َﻤﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ و دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‬ ‫ﻓَ َﺼ ِّﻞ َر ْ� َﻌﺘَ ْ َ َ َ َّ ْ‬
‫� وﺠﺗﻮز ِ� ِ‬ ‫ِ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺑﺘﺪا از او ﺳﺆال ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ و آنﮔﺎه ﺑﻪ او‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯽآﻣﺪ‪ ‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ از آن ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯽآﻣﺪ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از آن ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﭘﺮداﺧﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺪ و ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪ را‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﯾﺎ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎزدارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺷﺮاب ﻣﯽرود‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت او را از ﺳﯿﮕﺎر ﮐﺸﯿﺪن ﻧﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺳﯿﮕﺎر از‬
‫ﺷﺮابﺧﻮاري‪ ،‬ﺳﺒﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ُ ُّ ْ َّ َ َ ۡ َ ۢ َ ۡ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱ�ِ فيسبوا ٱ� عدو� بِغ ِ‬
‫� عِل ٖ�﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٠٨ :‬‬ ‫﴿و� �سبوا ٱ�ِين يدعون مِن د ِ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدان ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از روي دﺷﻤﻨﯽ و‬
‫ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻧﺎﺳﺰا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬اﻣﺮ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ دﺷﻨﺎمﮔﻮﯾﯽ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻬﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺳﺰاوار ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺪﻟﻳْ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪر و‬ ‫اﷲ َﻣ ْﻦ ﻟَ َﻌ َﻦ َو َ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ ُ‬
‫ِ‬
‫َ َ ْ ) ‪(2‬‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻜﺒَﺎ ِﺋﺮ َﺷﺘْﻢ َّ‬
‫الﺮ ُﺟ ِﻞ و ِاﺪﻟﻳﻪ«؛‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﺎدرش را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﻣﻦ اﻟ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺐ أَﺑَﺎ َّ‬
‫» َ� َﻌ ْﻢ! � َ ُﺴ ُّ‬
‫الﺮ ُﺟ ِﻞ ﻓيَ ُﺴ ُّﺐ أﺑَ ُﺎه‪َ ،‬و� َ ُﺴ ُّﺐ أ َّﻣﻪ ﻓيَ ُﺴ ُّﺐ أ َّﻣﻪ«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آري؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﭘﺪر وي ﻧﺎﺳﺰا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1449 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳ‪‬ﻠَﯿﮏ ﻏَﻄَﻔﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 3658 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 130 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪.‬‬
 ‫‪115‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎدر وي ﻧﺎﺳﺰا‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﮑﺮي ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‬
‫ﺑﭙﺮدازد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺪﻓﺶ ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﯾﯽ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻫﺪف‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﺑﺎ اﻏﺮاض ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﮐﺎر زﺷﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺻﻼح ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﻓﯽ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﻋﯿﺒﯽ ﺑﺰرگ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪﺗﺎن اﺻﻼح ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ ﺷﻮﯾﺪ و اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ‬
‫أﺣﺪ� ْﻢ ﺻﺪﻗﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و� ﺑﻀ ِﻊ ِ‬
‫ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ ﺑﺮآورده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﻮت‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﭘﺎداش دارد؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬آن را از راه ﺣﺮام ﺑﺮآورده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؟‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد را از راه ﺣﻼل )از ﻃﺮﯾﻖ ازدواج ﺷﺮﻋﯽ( ﺑﺮآورده ﺳﺎزد‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ اﺟﺮ و ﺛﻮاب دارد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ روي آوردن ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﻼل‪،‬‬
‫از اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬دوري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻋﻼﻗﻪ و ﻧﯿﺎز دارد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺣﺮام ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫َّ ُ ْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ََ ً ْ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ‬
‫ﺟﺮت َﻋﻠﻴْ َﻬﺎ َﺣ َّﻰﺘ ﻣﺎ‬‫ﺘﻲﻐ ِﺑ َﻬﺎ وﺟﻪ اﷲ إِﻻ أ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ِ�ﻧﻚ ﻟﻦ ﺗﻨ ِﻔﻖ �ﻔﻘﺔ ﺗب ِ‬ ‫اﺑﯽوﻗﺎص‪‬‬
‫َ‬
‫ِّ ْ َ‬ ‫َْ ُ‬
‫ﻰﻓ ام َﺮأﺗِﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺎداش آن را‬ ‫ﺠﺗﻌﻞ ﻲﻓ‬
‫ﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﻟﻘﻤﻪايﮐﻪ در دﻫﺎن ﻫﻤﺴﺮت ﻣﯽﮔﺬاري«‪ .‬دادن ﻧﻔﻘﻪي زن‪،‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺮد اﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬زن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻃﻼﻗﻢ ﺑﺪه و ﺣﻖ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻫﻢ دارد و اﮔﺮ‬
‫ﻣﺮد ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬در ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻫﻤﺴﺮش ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺴﺦ ﻋﻘﺪ ازدواج اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ،‬ﻧﻔﻘﻪي ﻫﻤﺴﺮش را ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪116‬‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﻗﯿﺎس‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﻘﻬﺎ آن را »ﻗﯿﺎس ﻋﮑﺲ«‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﻮدن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻬﻮﺗﺶ را از راه‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﺮآورده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﺷﺪه ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻬﻮﺗﺶ را از راه‬
‫ﻣﺸﺮوع و ازدواج ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮآورده ﺳﺎزد‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﯿﺎس ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﻗﯿﺎس دﻻﻟﺖ‪ ،‬ﻗﯿﺎس ﺷﺒﺎﻫﺖ‪ ،‬و ﻗﯿﺎس ﻋﮑﺲ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ً َ ْ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ‬
‫وف ﺷيﺌﺎ ول ْﻮ أن ﺗﻠﻰﻘ‬ ‫‪ -١٢٣‬اﺨﻟﺎمﺲ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻻ ﺤﺗ ِﻘﺮن ﻣِﻦ اﻤﻟﻌ ُﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬
‫ِﻴﻖ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﻮﺟﻪ ﻃﻠ ٍ‬
‫أﺧﺎك ﺑ ِ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرت ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫ُ ُّ ُ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎس ﻋﻠﻴ ِﻪ‬ ‫‪ -١٢٤‬الﺴﺎدس‪ :‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻞﻛ ﺳﻼ� ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َ ٌ ُ ُ َّ ُ َ‬ ‫َْْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ ٌ ُ َّ َ ْ َ ْ ُ ُ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻲﻓ داﺑﺘِﻪ‪،‬‬ ‫� ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وﺗ ِﻌ�‬ ‫ﺻﺪﻗﺔ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ �ﻄﻠﻊ ﻓﻴﻪ الﺸﻤﺲ‪ :‬ﺗﻌﺪِل ﺑ� اﻻﺛن ِ‬
‫ُ ِّ َ ْ َ‬ ‫ُ َّ ِّ ُ َ ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ْ ُُ َ َْ َ ْ َْ ُ َُ َْ َ َ َ ُ‬
‫ﻓﺘﺤ ِﻤﻠﻪ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬أو ﺗﺮ�ﻊ ﻪﻟ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻣﺘﺎﻋﻪ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬والﻠﻜﻤﺔ اﻟﻄﻴﺒﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و�ِ�ﻞ ﺧﻄﻮةٍ‬
‫َ َ ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫ٌَ ُ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﻟﻄﺮ�ﻖ ﺻﺪﻗﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫ﺗﻤ ِﺸﻴﻬﺎ إﻰﻟ الﺼﻼة ِ ﺻﺪﻗﺔ‪َ ،‬وﺗﻤﻴﻂ اﻷذى ﻋﻦ‬
‫َّ ُ ُ َ ُ ُّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬
‫ﺴﺎن‬‫ورواه مﺴﻠﻢ أﻳﻀﺎ ﻣﻦ رواﻳﺔ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إﻧﻪ ﺧﻠِﻖ ﻞﻛ إ� ٍ‬
‫وﺳﺒ َﺢ َ‬ ‫َّ‬ ‫اﷲ‪َ ،‬و َﻫﻠَّ َﻞ َ‬‫اﷲ ‪ ،‬وﻤﺣ َِﺪ َ‬ ‫ﻤﻦ َﻛ َّﺮﺒ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ﻰﻠﻋ ﺳتِّ َ‬‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﷲ‬ ‫اﷲ ‪،‬‬ ‫� وﺛﻼﺛﻤﺎﺋ ِﺔ ﻣﻔ ِﺼﻞ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣِﻦ ﺑ� آدم‬
‫أو أمﺮ‬ ‫ﻋﻈﻤﺎً ﻋﻦ َﻃﺮ�ﻖ اﻨﻟَّﺎس‪ْ ،‬‬ ‫ْ َ ْ ًَ ْ ْ‬
‫ﺎس أو ﺷﻮﻛﺔ أو‬ ‫�ﻖ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َ َ َ ً ْ َ‬ ‫ََْ‬
‫ِ ِ‬ ‫واﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ‪ ،‬وﻋﺰل ﺣﺠﺮا ﻋﻦ ﻃ ِﺮ ِ‬
‫َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ْ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ َ ِّ ِّ َ َّ َ‬
‫� واﺜﻟﻼﺛﻤﺎﺋﺔ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ �ﻤﻲﺴ ﻳ ْﻮﻣﺌِ ٍﺬ َوﻗﺪ زﺣﺰح ﻧﻔﺴﻪ‬ ‫أو ﻧ� ﻋﻦ ﻣﻨﻜﺮ‪ ،‬ﻋﺪد الﺴت‬ ‫ﺑﻤﻌﺮوف ْ‬
‫ٍ‬
‫ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫َّ‬
‫ﻋﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ روز ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ازاي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻔﺎﺻﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي ﻻزم اﺳﺖ؛ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ؛ ﯾﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﯽ ﺗﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2626 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2989 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1009 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1007 :‬‬
 ‫‪117‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺳﻮار ﻣﺮﮐﺒﺶ ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎرش را ﺑﺮاي او روي ﻣﺮﮐﺒﺶ ﺑﮕﺬاري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ؛ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﯽداري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ و اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺎر و‬
‫ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( را از ﺳﺮ راه ﺑﺮداري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ ،/‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺪن ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﻣﻔﺼﻞ دارد و ﻫﺮﮐﺲ اﷲاﮐﺒﺮ‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ‪ ،‬ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ‪،‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ و اﺳﺘﻐﻔﺮاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺳﻨﮓ ﯾﺎ ﺧﺎر ﯾﺎ اﺳﺘﺨﻮاﻧﯽ را از ﺳﺮ راه ﻣﺮدم ﺑﺮدارد ﯾﺎ‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد اﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﻪ ﺳﯿﺼﺪ و‬
‫ﺷﺼﺖ ﻋﺪد ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬روز را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد را از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬دور‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺠ ِﺪ أو َراح‪ ،‬أﻋﺪ ا� ﻪﻟُ ﻲﻓ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻏﺪا إﻰﻟ الﻤﺴ ِ‬ ‫‪ -١٢٥‬الﺴﺎﺑﻊ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬
‫ٌ‬ ‫َّ ُ ُ ً ُ َّ َ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أو َراح«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻧﺰﻻ ﻠﻛﻤﺎ ﻏﺪا‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﯾﺎ ﭘﺎﯾﺎن روز ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻮﺑﺖ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﯾﺎ اﻧﺘﻬﺎي روز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ‬
‫در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َّ َ ٌ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺟﺎرة ِﺠﻟﺎرﺗ ِﻬﺎ‬ ‫ِﻤﺎت ﻻ ﺤﺗ ِﻘﺮن‬
‫‪ -١٢٦‬اﺜﻟﺎﻣﻦ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ � ِﺴﺎء الﻤﺴﻠ ِ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ول ْﻮ ﻓ ِْﺮ ِﺳ َﻦ ﺷﺎ ٍة«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﻫﯿﭻ زﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻫﺪﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﻪ زن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ )ﻫﺪﯾﻪي ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ( اﺳﺘﺨﻮان ﮐﻒ ﭘﺎي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ )ﭘﺎﭼﻪي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ( ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪662 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.669 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6017 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1030 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪118‬‬
‫ُّ َ َ ْ َ ً‬ ‫ْ ْ ٌ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ُ ْ ٌ‬ ‫‪ -١٢٧‬اﺘﻟﺎﺳﻊ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫أو ﺑِﻀﻊ َو ِﺳﺘﻮن ﺷﻌﺒﺔ‪:‬‬ ‫اﻹﻳﻤﺎن ﺑِﻀﻊ َوﺳﺒﻌﻮن‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ِ » :‬‬
‫َ َ ُ ُ ْ ٌ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َ َّ‬
‫ﻳﻤﺎن«‪.‬‬
‫اﻹ ِ‬ ‫ﻋﻦ اﻟﻄ ِﺮ�ﻖ‪ ،‬واﺤﻟﻴﺎء ﺷﻌﺒﺔ ﻣِﻦ ِ‬‫ﻓﺄﻓﻀﻠﻬﺎ ﻗﻮل ﻻ إﻪﻟ إﻻ اﷲ‪ ،‬وأدﻧﺎﻫﺎ إﻣﺎﻃﺔ اﻷذى ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﺑﺨﺶ دارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ ﻻاﻪﻟاﻻاﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و‬
‫ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( از ﺳﺮِ راه اﺳﺖ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اول‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﯾﺎ ﭘﺎﯾﺎن روز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻮﺑﺖ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﯾﺎ اﻧﺘﻬﺎي روز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »ﻏﺪا« آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮمِ رﻓﺘﻦ در اﺑﺘﺪاي روز را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود‪ .‬واژهي »راح«‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم رﻓﺘﻦ در ﻧﯿﻢروز ﯾﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﻣﺜﻞ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﯾﺎ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫واژه »راح«‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم »رﻓﺘﻦ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َْ َ َ َْ َ ْ‬
‫اﺠﻟ ُ ُﻤ َﻌﺔ ُ� َّﻢ َر َ‬
‫الﺴﺎﻋ ِﺔ اﻷو�‪«...‬؛‬ ‫اح ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ اﻏتﺴﻞ ﻳﻮم‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و اول وﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪] .«...‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺣﺪﯾﺚ[؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ دو واژه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺪا و راح ﺑﺎ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم رﻓﺘﻦ‬
‫در اﺑﺘﺪاي روز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و راح‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي رﻓﺘﻦ در ﭘﺎﯾﺎن روز‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﺗﺪارك ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ در اﺑﺘﺪا ﯾﺎ ﭘﺎﯾﺎن روز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ ،‬از ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪9 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪35 :‬‬

 ‫‪119‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﻞ و ﻟﻄﻒ ﺑﯽﮐﺮان اﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﯿﭻ زﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﻪ زن‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرد؛ اﮔﺮﭼﻪ )ﻫﺪﯾﻪي ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ( اﺳﺘﺨﻮان ﮐﻒ‬
‫ﭘﺎي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ )ﭘﺎﭼﻪي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ( ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺪﯾﻪ دادن ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺪﯾﻪي اﻧﺪك ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫َ َ َ ْ‬
‫ﺨ َ‬
‫ﺖ‬ ‫ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرﯾﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إذا ﻃﺒ‬
‫ًًََ َ ْ َ َ ً َََ َ ْ َ َ َ‬
‫�اﻧﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺨﺘﻦ آبﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬آﺑﺶ را ﺑﯿﺶﺗﺮ‬ ‫ﺎﻛﺮﺜ ﻣﺎءﻫﺎ و�ﻌﺎﻫﺪ ِﺟ‬
‫مﺮﻗﺔ ﻓ ِ‬
‫ﮐﻦ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪات ﻧﯿﺰ ﺑﺪه«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺧﻮد آبﮔﻮﺷﺖ ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻬﺮهاي اﺧﻤﻮ و‬
‫درﻫﻢﮐﺸﯿﺪه ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻟﺒﺨﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺮ ﻟﺒﺎﻧﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺖ را ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺷﻮد‪،‬‬
‫اﺟﺮ و ﭘﺎداش دارد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻢ ﮐﺎﻓﺮان ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و اﺟﺮ و ﺛﻮاب دارد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ً‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َ ۡ ٗ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ َ ُ َ‬
‫ب ل ُهم بِهِۦ‬ ‫ار َو� َ�نالون م ِۡن ع ُد ّ ٖو � ۡي� إِ� كت ِ‬‫﴿و� ي�ٔون موطِئا يغِيظ ٱلكف‬
‫َ ‪َ ٞ‬‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٠ :‬‬ ‫� َمل � ٰل ٌ ِۚح﴾‬
‫و در ﻫﯿﭻ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ ﮐﻔﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺪم ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺮ ﻫﯿﭻ دﺷﻤﻨﯽ ﭘﯿﺮوز‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﺑﺨﺶ دارد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك‬
‫)و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( از ﺳﺮِ راه اﺳﺖ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺨﺶ ﯾﺎ ﯾﮏ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي زﯾﺎدي دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻔﺘﺎد و ﺳﻪ ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺎد وﻧﻪ ﺑﺨﺶ ﯾﺎ‬
‫ﺷﺼﺖ و ﺳﻪ ﺗﺎ ﺷﺼﺖ و ﻧﻪ ﺑﺨﺶ‪ .‬ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 4758 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮذر‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪120‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﺮﺗﺮي دارد؛ زﯾﺮا ﮐﻠﻤﻪي اﺧﻼص و ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪي ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛‬
‫آﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ در دﻧﯿﺎ ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك و دﯾﮕﺮي ﭼﯿﺰﻫﺎي آزاردﻫﻨﺪه از ﺳﺮ راه ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﭼﻮب‪ ،‬ﺧﺎر‪ ،‬ﺷﯿﺸﻪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮي‬
‫اﻹﻳﻤﺎن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺟﺰو اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﯽ‬
‫ِ‬ ‫ﻴﺎء ِﻣ َﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﺤﻟَ ُ‬
‫دروﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و در ﮐﻞ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دوﺷﯿﺰﮔﺎن زﯾﺮ ﭼﺎدر‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ از‬
‫ﺑﯿﺎن ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﯿﺎن ﺣﻖ‪ ،‬ﺷﺮم ﻧﻤﻮد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٥٣ :‬‬ ‫� َ� � َ ۡس َت ۡ�ۦ م َِن ٱ ۡ َ‬
‫� ّ ِ �ق﴾‬ ‫﴿ َوٱ َّ ُ‬
‫ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬از ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺷﺮم ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ َ َ َ‬ ‫َٗ‬ ‫َ‬
‫َّ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ ٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦ :‬‬ ‫� َب َمث� َّما َ� ُعوضة � َما ف ۡو� َها ۚ﴾‬
‫�ۦ أن ي ِ‬‫﴿إِن ٱ� � �ست ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ )ﺑﺮاي ﻫﺪاﯾﺖ و آﮔﺎﻫﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ( ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات رﯾﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺸﻪ‬
‫و ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از آن ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻀﺎد ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺑﯽﺷﺮﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﯽﺣﯿﺎﯾﯽﺳﺖ و آدم ﺑﯽﺣﯿﺎ‪ ،‬از ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫إن م َّﻤﺎ أَ ْد َر َك اﻨﻟَّ ُ‬
‫ﺎس ِﻣ ْﻦ‬
‫َّ‬
‫ﺑﯽﭘﺮوا ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫َ َ َْ َْ َ َ ْ‬
‫ﺎﺻﻨَ ْﻊ َﻣﺎ ﺷﺌْ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺖ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﻠﻛمِ اﻨﻟُّﺒُ َّﻮ ِة اﻷو�‪ :‬إذا لﻢ �ﺴﺘ ِﺢ ﻓ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﯿﺎ ﻧﺪاري‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪،‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺪه«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1853‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪121‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ْ َ َّ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ ُ ٌ َْ‬ ‫َّ‬
‫ﺮ�ﻖ اﺷﺘﺪ ﻋﻠﻴ ِﻪ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٨‬اﻟﻌﺎﺮﺷ‪ :‬ﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑيﻨﻤﺎ َرﺟﻞ �ﻤ ِﻲﺸ ﺑﻄ‬
‫ََْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬
‫اﻟﺮﺜى ﻣ َِﻦ اﻟﻌﻄﺶ‪،‬‬ ‫ﻳﻠﻬﺚ ﻳَﺄ ُ� ُﻞ َّ َ‬ ‫ُ‬
‫�ل ﻓﻴﻬﺎ ﻓﺮﺸب‪َّ � ،‬ﻢ ﺧﺮج ﻓﺈِذا ﻠﻛ ٌﺐ‬
‫َ َ‬ ‫ً َ ََ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻌﻄﺶ‪ ،‬ﻓﻮﺟﺪ ﺑِﺮﺌا ﻓ‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ ِّ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ‬ ‫ََ‬
‫اﺬﻟي ﺎﻛن ﻗﺪ ﺑﻠﻎ ﻣِ� ‪��،‬ل اﺒﻟِﺮﺌ ﻓﻤﻸ‬ ‫اﻟﻌﻄﺶ ﻣِﺜﻞ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الﺮﺟﻞ‪ :‬ﻟﻘﺪ ﺑﻠﻎ ﻫﺬا اﻟﻠﻜ ُﺐ ﻣ َِﻦ‬ ‫�ﻘﺎل‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ َ ً ُ َّ َ ْ َ َ‬
‫ر� ﻓﺴﻰﻘ اﻟﻠﻜﺐ‪ ،‬ﻓﺸﻜ َﺮ ا� ﻪﻟ �ﻐﻔ َﺮ ﻪﻟ‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﻰﺘ‬ ‫ﻔﻴﻪ‪،‬‬ ‫ﺧﻔﻪ ﻣﺎء �ﻢ أمﺴ َ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻜ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺒﺔ أﺟ ٌﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫اﷲ إِن ﻨﻟﺎ ﻲﻓ اﺒﻟَﻬﺎﺋ ِﻢ أﺟﺮا؟ �ﻘﺎل‪» :‬ﻲﻓ ﻞﻛ ﻛﺒِ ٍﺪ رﻃ ٍ‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َّ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫و� رواﻳﺔ لﻠﺒﺨﺎري‪» :‬ﻓﺸﻜﺮ اﷲ ﻪﻟُ �ﻐﻔ َﺮ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺄدﺧﻠﻪ اﺠﻟﻨﺔ« ‪.‬‬
‫ٌّ ْ َ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ُ ْ ْ‬ ‫ََْ َْ ٌ ُ‬ ‫َُ‬
‫ﺑﻲﻐ ﻣِﻦ �ﻐﺎﻳﺎ‬ ‫و� رواﻳﺔ لﻬﻤﺎ‪» :‬ﺑيﻨﻤﺎ ﻠﻛﺐ ﻳﻄﻴﻒ ﺑِﺮ� ِﻴ ٍﺔ ﻗﺪ ﺎﻛد ﻳﻘﺘﻠﻪ اﻟﻌﻄﺶ إِذ رأﺗﻪ ِ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ ُ ََ‬ ‫َ‬ ‫ََََ ْ ُ ََ ْ َ‬ ‫ﺑَ� إ ْ َ‬
‫�ﻋﺖ مﻮ�ﻬﺎ ﻓﺎﺳﺘﻘﺖ ﻪﻟُ ﺑِﻪ‪ ،‬ﻓﺴﻘﺘﻪ �ﻐ ِﻔﺮ لﻬﺎ ﺑ ِ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ﺮﺳاﺋﻴﻞ‪� ،‬‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي از راﻫﯽ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ و‬
‫ﺳﺨﺖ ﺗﺸﻨﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭼﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ؛ از ﭼﺎه‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺖ و آب ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬ﺳﮕﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از ﺷﺪت ﺗﺸﻨﮕﯽ دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺎز ﮐﺮده و زﺑﺎﻧﺶ را ﺑﯿﺮون‬
‫آورده ﺑﻮد و آن را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺮﻃﻮب ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺗﺸﻨﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺸﻨﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﻟﺬا دوﺑﺎره از ﭼﺎه‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺖ و ﺟﻮراب‬
‫ﭼﺮﻣﯽ ﺧﻮد را ﭘ‪‬ﺮ از آب ﮐﺮد و ﺟﻮراﺑﺶ را ﺑﻪ دﻫﺎن ﮔﺮﻓﺖ و از ﭼﺎه‪ ،‬ﺑﺎﻻ آﻣﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﮓ‪ ،‬آب داد‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ،‬از او ﻗﺪرداﻧﯽ ﮐﺮد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺨﺸﯿﺪ«‪ .‬اﺻﺤﺎب‪‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﺟﺎنداري ﺛﻮاب دارد«‪ .‬در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‪،‬‬
‫از او ﻗﺪرداﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺨﺸﯿﺪ و او را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺳﮕﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﭼﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد از ﺗﺸﻨﮕﯽ ﻫﻼك ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ اﺛﻨﺎ ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن زﻧﺎﮐﺎر‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬آن ﺳﮓ را دﯾﺪ؛ ﺟﻮراب ﭼﺮﻣﯽاش را درآورد و ﺑﺎ آن ﺑﺮاي او‪ ،‬از ﭼﺎه‪،‬‬
‫آب ﺑﺎﻻ ﮐﺸﯿﺪ و ﺑﻪ او آب داد و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺎﻓﺮي از راﻫﯽ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ و ﺗﺸﻨﮕﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2363 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2244 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪122‬‬

‫ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ او دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ .‬ﭼﺎﻫﯽ دﯾﺪ و از آن‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺖ و آب ﻧﻮﺷﯿﺪ و‬
‫ﺗﺸﻨﮕﯽاش ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ از ﭼﺎه ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﺳﮕﯽ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ از ﺷﺪت‬
‫ﺗﺸﻨﮕﯽ‪ ،‬زﺑﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺮﻃﻮب ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ‪ .‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﯿﻮان‬
‫ﺑﯽﭼﺎره‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺗﺸﻨﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻦ ﺗﺸﻨﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﻟﺬا از ﭼﺎه‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺖ و‬
‫ﺟﻮراب ﭼﺮﻣﯽاش را ﭘﺮ از آب ﮐﺮد و آن را ﺑﻪ دﻫﺎن ﮔﺮﻓﺖ و از ﭼﺎه ﺑﺎﻻ آﻣﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﮓ‪ ،‬آب داد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از آن ﺷﺨﺺ ﻗﺪرداﻧﯽ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﺶ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪﭘﺎس آن‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺨﺸﯿﺪ و او را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق ﻓﺮﻣﻮدهي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﺠﻟَﻨﺔ أﻗﺮب إﻰﻟ أ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اك �ﻌ ِﻠ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪ�ﻢ ِﻣﻦ ِﺮﺷ ِ‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪﭘﺎس اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﻧﺪك‪ ،‬آن‬
‫ﻣﺮد را ﺑﺨﺸﯿﺪ و او را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺸﺘﺎق ﻋﻠﻢ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﻧﺴﺘﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از‬
‫ﮐُﻨﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ آﮔﺎه ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ آن ﻣﺮد ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ آب دادن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎﻓﺖ؟ از اﯾﻦرو ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ اﺟﺮ و ﭘﺎداش‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﺟﺎنداري ﺛﻮاب دارد«‪ .‬ﻫﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎنداري ﺑﻪ آب ﻧﯿﺎز دارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ آب ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺟﮕﺮش ﺧﺸﮏ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻫﻼك ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ اﺻﻞ ﻣﻬﻢ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داﺳﺘﺎﻧﯽ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻋﺒﺮت ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺻﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهاش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َۡ‪ُّٞ‬‬
‫� ْو� ٱ ۡ� ۡل َ‬ ‫ََ ۡ َ َ َ َ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[١١٠ :‬‬ ‫ب﴾‬
‫ِ�‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ص ِهم عِ�ة ِ ِ‬
‫﴿لقد �ن ِ� قص ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ در داﺳﺘﺎنﻫﺎ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﺸﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮدﻣﻨﺪان وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ رويداد ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﻮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن‬
‫زﻧﺎﮐﺎر ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺳﮕﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﭼﺎﻫﯽ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد از ﺗﺸﻨﮕﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6488 :‬‬

 ‫‪123‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﻫﻼك ﺷﻮد؛ آن زن‪ ،‬ﺟﻮراب ﭼﺮﻣﯽاش را درآورد و ﺑﺎ آن ﺑﺮاي او‪ ،‬از ﭼﺎه‪ ،‬آب ﺑﺎﻻ‬
‫ﮐﺸﯿﺪ و ﺑﻪ او آب داد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ اﺟﺮ و ﺛﻮاب دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ آب و ﻏﺬا دﻫﯿﺪ ﯾﺎ از او در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎ و ﮔﺮﻣﺎ ﻧﮕﻪداري ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺣﯿﻮان‪ ،‬از آنِ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺟﺎﻧﻮران اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﻓﮑﺮش را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﭼﻪ ﺣﮑﻤﯽ‬
‫دارد؟ ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛‬
‫ﻴﻖ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ً َ َ َ َ َ َ ُ َّ ُ ْ َّ‬
‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻰﻘ مﺴ ِﻠﻤﺎ ﻰﻠﻋ ﻇﻤﺄ ٍ ﺳﻘﺎه ا� ِﻣﻦ الﺮ ِﺣ ِ‬
‫ْ ْ‬
‫ال َﻤﺨﺘُﻮمِ «؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺸﻨﻪاي آب دﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب و‬
‫ﻣ‪‬ﻬﺮﺷﺪه و دﺳﺖﻧﺨﻮرده ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﺪ داد«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﮐﻮﭼﮑﺖ‪ ،‬ﮐﻨﺎر آبﺳﺮدﮐﻦ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬آب ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ او آب دﻫﯽ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺸﻨﻪاي آب‬
‫دادهاي و از اﯾﻦرو ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﮔﺮدي و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬از ﺷﺮاﺑﯽ ﻧﺎب و‬
‫دﺳﺖﻧﺨﻮرده‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪرش‬
‫را داﻧﺴﺖ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻗﺪرش را ﻣﯽداﻧﺪ؟ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺧﻼص ﻧﯿﺖ و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ؟ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺧﻮدم و ﺷﻤﺎ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﺧﻮب‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ذﺧﯿﺮهاي ﺑﺮاي آﺧﺮﺗﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر اﻋﻤﺎل ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﺧﻮب و درﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺰرگ و ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ! و ﭼﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر اﻋﻤﺎل ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ!‬
‫***‬
‫ْ َّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ ً َ َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟﻘﺪ رأﻳﺖ َرﺟﻼ �ﺘﻘﻠ ُﺐ ِﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ِﻲﻓ‬ ‫ﻋﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٢٩‬اﺤﻟﺎدي ﻋﺮﺸ‪:‬‬
‫�«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻟﻄﺮ�ﻖ َﺎﻛﻧَ ْﺖ ﺗُ ْﺆذِي ال ْ ُﻤﺴﻠﻤ َ‬ ‫ْ َ ْ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺷﺠﺮ ٍة ﻗﻄﻌﻬﺎ ﻣِﻦ ﻇﻬ ِﺮ‬
‫َ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻦ‬ ‫ﻫﺬا‬ ‫وا� ﻷُ َ�ِّ َّ‬
‫�‬
‫َّ‬
‫ﻘﺎل‪:‬‬
‫َ‬
‫ﻓ‬ ‫�ﻖ‬ ‫ﻃﺮ‬ ‫ﺮ‬‫ﻬ‬
‫ََ َ ْ‬
‫ﻇ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ة‬ ‫ﺠﺮ‬ ‫ﺷ‬
‫َ‬
‫ﻦ‬
‫َّ ُ ٌ ُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫و� رواﻳﺔ ‪» :‬مﺮ ُرﺟﻞ ﺑ ِ ْﻐ ِ‬
‫ﺼ‬
‫ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ ُْ ُ‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪.‬‬ ‫� ﻻ ﻳﺆذِﻳﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺄدﺧِﻞ‬ ‫اﻤﻟﺴﻠِ ِﻤ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.2249 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪124‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫ٌُ ْ‬ ‫َْ‬
‫ﻄﺮ�ﻖ وﺟﺪ ﻏﺼﻦ ﺷ ْﻮ ٍك ﻰﻠﻋ اﻟﻄ ِﺮ�ﻖ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ُﺮه ﻓﺸﻜﺮ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻲﺸ‬
‫ِ‬ ‫ﻳﻤ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻬﻟﻤﺎ‪» :‬ﺑيﻨﻤﺎ رﺟﻞ‬
‫َ ُ ) ‪(1‬‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫ا� ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻐﻔﺮ ﻪﻟ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي را دﯾﺪم ﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ در‬
‫ﺣﺎل ﮔﺮدش ﺑﻮد؛ زﯾﺮا درﺧﺘﯽ را ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اذﯾﺖ و آزار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از ﺳﺮ راه ﻗﻄﻊ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدي از ﻣﺴﯿﺮي ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺎﺧﻪي‬
‫درﺧﺘﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ در وﺳﻂ راه ﻗﺮار داﺷﺖ؛ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ درﺧﺖ را‬
‫از ﺳﺮ راه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﻣﯽدارم ﺗﺎ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ آﻧﺎن ﻧﺸﻮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدي‪ ،‬از راﻫﯽ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ؛‬
‫ﺷﺎﺧﻪي ﺧﺎرداري در وﺳﻂ راه دﯾﺪ؛ آن را ﺑﺮداﺷﺖ و ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻋﻤﻠﺶ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و او را آﻣﺮزﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدي را دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫در ﺑﻬﺸﺖ در ﺣﺎل ﮔﺮدش ﺑﻮد؛ زﯾﺮا درﺧﺘﯽ را ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اذﯾﺖ و آزار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از‬
‫ﺳﺮ راه ﻗﻄﻊ ﮐﺮده و ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد«‪ .‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺷﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺎﺧﻪاي ﮐﻪ از ﺳﺮ راه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮداﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺮ روي درﺧﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ روي زﻣﯿﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺷﺎﺧﻪي ﺧﺎرداري ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺷﺪ و آن ﺷﺨﺺ آن را از‬
‫ﺳﺮ راه ﺑﺮداﺷﺖ و ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و او را وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﺟﺴﻤﯽ ﻣﺮدم ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي از ﺳﺮ راه ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن ﺷﺨﺺ را در ﺑﻬﺸﺖ دﯾﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬

‫)‪ :(129) (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪652 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1914 :‬‬
 ‫‪125‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ وﺟﻮد دارد و اﺟﻤﺎع اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ٓ ْ َ ٰ َ ۡ َ ّ ِ َّ ّ ُ‬
‫� ۡم َو َج َّنة َع ۡر ُض َها ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ُت َوٱ��ض أع َِّدت‬ ‫ٍ‬ ‫﴿وسارِعوا إِ� مغ ِفر�ٖ من ر� ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٣ :‬‬ ‫� ‪﴾١٣٣‬‬ ‫ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن و ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﻬﻨﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران آﻣﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻣﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ دوزخ ﻧﯿﺰ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽروﻧﺪ‬
‫و اﷲ‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را ﺟﺎوداﻧﻪ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ دوزخ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎوادﻧﻪ در آن ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي را از ﺳﺮ راه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺮدارد‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎب آراﻣﺶ ﻣﻌﻨﻮي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداﺷﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﺪي در ﺳﺮ ﻣﯽﭘﺮوراﻧﻨﺪ و اﺧﻼق و ﻣﻨﺶ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ دارﻧﺪ و دﯾﮕﺮان را از‬
‫دﯾﻦ اﷲ ﺑﺎز ﻣﯽدارﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻊﺗﺮاﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪون ﺷﮏ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺳﺮ‬
‫راه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﺰد اﷲ‪ ‬دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ‬
‫آنﻫﺎ را از ﺳﺮ راه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﮐﻨﺎر زد و ﺑﺎ روﺷﻦﮔﺮي و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﯽ آنﻫﺎ را رد ﮐﺮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ روش ﺟﻮاب ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آنﻫﺎ در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ً َ ُ َ َّ ُ ٓ ْ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض فسادا أن �قتلوا‬ ‫ار�‬
‫﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين � ِ‬
‫َ ۡ ُ َ َّ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ّ ۡ َ َ ۡ ُ َ ۡ ْ َ ۡ َ‬
‫أو يصلب ٓوا أو �قطع �يدِي ِهم وأرجلهم مِن خِ� ٰ ٍف أو ينفوا مِن ٱ��ض﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٣ :‬‬
‫ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ﺣﺮف‪ ﴿ ‬أ ۡو﴾ از ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻧﻮع ﺟﺮﻣﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي اﺟﺮا ﺷﻮد؛ اﻣﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪126‬‬
‫َ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف ﴿ أ ۡو﴾ ﺑﺮاي »ﺗﺨﯿﯿﺮ« اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي‬
‫درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻗﺎﺿﯽ و ﻧﻮع ﺟﺮم اﻓﺮاد‪،‬‬
‫ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺟﺮم ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺒﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در دراز ﻣﺪت‪ ،‬آﺛﺎر و‬
‫ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ ﺟﺎي ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ ﺳﺒﺐ اﻧﺤﺮاف ﻣﺮدم ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻻن و زﻣﺎمداران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ و ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻠﺐ آﺳﺎﯾﺶ و آراﻣﺶ ﻣﺮدم را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰاﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺤﺮافﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺸﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫اﻧﺤﺮافﻫﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪﻗﺪري زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن آنﻫﺎ ﻣﺸﮑﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﺮدن ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺤﺮافﻫﺎﯾﯽ اﻫﻤﯿﺖ داد ﺗﺎ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻧﯿﺎﺑﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف ﻧﮑﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺰاﺣﻢ ﯾﺎ آزاردﻫﻨﺪه‪ ،‬از ﺳﺮ راهﻫﺎ دو ﺟﻨﺒﻪ‬
‫دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺟﻨﺒﻪي ﻇﺎﻫﺮي؛ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي ﻣﻌﻨﻮي؛ ﺟﻨﺒﻪي ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ اﺷﯿﺎي‬
‫آزاردﻫﻨﺪه از ﺳﺮ راه و رهﮔﺬرﻫﺎﺳﺖ و ﺟﻨﺒﻪي ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ اﻧﺤﺮافﻫﺎ و ﻣﻮاﻧﻊ‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ از راه دلﻫﺎﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻧﺤﺮاف ﯾﺎ ﻣﻮاﻧﻊ ﻫﺪاﯾﺖ از راه دلﻫﺎ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮيﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٣٠‬اﺜﻟﺎ� ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺗ َﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴ َﻦ ال ُﻮﺿﻮء‪َّ � ،‬ﻢ أﻰﺗ‬
‫َ ْ َّ‬ ‫ُ َ َ َّ‬
‫اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ وزِ�ﺎدة ﺛﻼﺛ ِﺔ �ﻳﺎم‪ ،‬وﻣﻦ مﺲ‬ ‫و�� ْ ُ‬
‫ﺖ‪ُ ،‬ﻏﻔﺮ َﻪﻟُ ﻣﺎ ﺑيْ َﻨ ُﻪ ْ َ‬
‫ِ‬
‫ُْ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ ‪،‬ﻓﺎﺳﺘﻤﻊ وأﻧﺼ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ََ‬ ‫ْ‬
‫اﺤﻟﺼﺎ ﻓﻘﺪ ﻟﻐﺎ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.857 :‬‬

 ‫‪127‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‬

‫و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ )ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ( ﺑﺮود و ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﮔﻮش دﻫﺪ و ﺳﺎﮐﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ و ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ )ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ( ﺑﺮود و ﺑﻪ‬
‫ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﮔﻮش دﻫﺪ و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ و ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬از‬
‫او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و ﮔﻮش دادن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻄﯿﺐ و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو‬
‫ﺟﻤﻌﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﯿﺰ ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﻪ روز آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺮﮐﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﮐﺎر دﺷﻮاري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﺑﺎ‬
‫رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪،‬‬
‫َ ُ ِّ ُ ْ‬ ‫ُ ْ ُ َْ ْ‬
‫اﺟ ٌﺐ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ �ﺘَ ِﻠ ٍﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫و‬‫اﺠﻟ ُ ُﻤ َﻌ ِﺔ َ‬ ‫ﻧﺪارد؛ وي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻏﺴﻞ ﻳﻮم‬
‫»ﻏﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﺎﻟﻐﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮب ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن‬
‫در روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻔﺖ ﺗﻦ از اﻣﺎﻣﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رواﯾﺘﺶ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ اول را ﻓﻘﻂ اﻣﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﻏﺴﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪاش‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻏﺴﻞ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزش اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻏﺴﻞ واﺟﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺷﺮط ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻘﻂ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎري ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻋﻠﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2471 ،846 ،831 ،830 ،811) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪(1400 ،1397 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪128‬‬

‫ﺗﺄﺧﯿﺮش را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﮐﺎري ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﮑﺮدم ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻢ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪم‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮا ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻏﺴﻞ داده‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﺿﻮ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدي؟ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺮد و ﻏﺴﻞ ﮐﻦ؛ زﯾﺮا ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را از دﺳﺖ ﻣﯽداد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﯾﮏ ﮐﺎر ﻓﺮﻋﯽ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ وﺟﻮب ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ دال ﺑﺮ وﺟﻮب ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدن و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻄﯿﺐ‬
‫ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮش دادن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻄﯿﺐ؛ و ﺑﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻓﺮق‬
‫دارد؛ زﯾﺮا ﺳﮑﻮت‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬در رواﯾﺘﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫اﺤﻟ َﻤﺎر َ�ْﻤ ُﻞ أَ ْﺳ َﻔ ً‬
‫ﺎرا«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ َ ُ َ َ َ َ‬
‫اﻹﻣﺎم �ﻄﺐ �ﻬﻮ ﻛﻤﺜ ِﻞ ِ ِ ِ‬ ‫ﺗ�ﻠﻢ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ و ِ‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻣﺎم‪ ،‬در ﺣﺎل ﺧﻄﺒﻪ )ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫درازﮔﻮﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬درازﮔﻮش ﯾﺎ اﻻغ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻠﻬﯽ و ﻧﺎداﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎر‪‬ش ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد؛ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺑﻬﺮهاي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎش«‪ ،‬از‬
‫اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدن و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪي‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي‬
‫را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺴﺠﺪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮش‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻒ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻦ و ﻣﺎﺳﻪ ﯾﺎ ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﭘﻬﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺳﻨﮓرﯾﺰهﻫﺎ را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آن‪ ،‬دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ؛‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻦاﺑﯽﺷﯿﺒﻪ )‪(458/1‬؛ اﺑﻦ ﺑﺤﺸﻞ در ﺗﺎرﯾﺦ واﺳﻂ‪ ،‬ص‪125 :‬؛ و اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‬
‫در اﻟﻌﻠﻞ اﻟﻤﺘﻨﺎﻫﯿﻪ )‪ (463/1‬و اﻟﺘﺤﻘﯿﻖ )‪ (505/1‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎﻟﺪ از ﺷﻌﺒﯽ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬و ﻣﺠﺎﻟﺪ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﯿﺐ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر‬
‫ﺑﯿﻬﻮدهايﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را از ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺎزﻣﯽدارد و او را از ﺛﻮاب ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺛﻮاب ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ دادن ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺧﻮدﮐﺎر و ﯾﺎ دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﭘﻨﮑﻪ ﯾﺎ ﻣﺴﻮاك زدن؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ‬
‫ﺿﺮورت‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً او را ﺧﻮاب ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﭼﺮت و‬
‫ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ از او دور ﺷﻮد؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎري ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺮﺗﺶ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﮔﻮش دﻫﺪ‪ .‬ﮔﺎه اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻄﯿﺐ درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬دو ﻗﻠﺐ ﻧﺪارد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻮﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﯾﺎ ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻄﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت و‬
‫وﺳﺎﯾﻞ اﻣﺮوزي‪ ،‬ﻣﺮدم را راﺣﺖ ﮐﺮده و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺿﺒﻂ ﺻﻮت و دﯾﮕﺮ وﺳﺎﯾﻞ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﺿﺒﻂ ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﺿﺒﻂﺷﺪه ﮔﻮش دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُْْ‬ ‫َ َ َّ َ ْ ْ ُ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َّ‬ ‫َّ َ َ‬
‫‪ -١٣١‬اﺜﻟﺎﻟﺚ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا ﺗﻮﺿﺄ اﻟﻌﺒﺪ الﻤﺴﻠِﻢ‪ ،‬أو الﻤﺆﻣ ُِﻦ‬
‫َْ ْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ْ ُ ُّ‬ ‫َ َ ْ َُ‬
‫أو ﻣﻊ آﺧِﺮ �ﻄ ِﺮ اﻤﻟﺎء‪،‬‬ ‫ﻴﺌﺔ ﻧﻈﺮ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ ﺑﻌﻴﻨ ِﻪ ﻣﻊ اﻤﻟﺎء‪،‬‬
‫ﻓﻐﺴﻞ وﺟﻬﻪ ﺧﺮج ﻣِﻦ وﺟ ِﻬ ِﻪ ﻞﻛ ﺧ ِﻄ ٍ‬
‫َْ ْ‬ ‫َْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ ُ ُّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻓﺈِذا ﻏﺴﻞ ﻳﺪﻳ ِﻪ ﺧﺮج ﻣِﻦ ﻳﺪﻳ ِﻪ ﻞﻛ ﺧ ِﻄﻴﺌ ٍﺔ ﺎﻛن ﺑﻄﺸﺘﻬﺎ ﻳﺪاهُ ﻣﻊ الﻤﺎ ِء أو ﻣﻊ آﺧ ِِﺮ �ﻄ ِﺮ اﻤﻟﺎء‪،‬‬
‫َ ْ ْ َ َ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ ُّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻓﺈِذا ﻏﺴﻞ ِرﺟﻠﻴ ِﻪ ﺧﺮﺟﺖ ﻞﻛ ﺧ ِﻄﻴﺌ ٍﺔ مﺸﺘﻬﺎ ِرﺟﻼه ﻣﻊ اﻤﻟﺎءِ أ ْو ﻣﻊ آﺧ ِِﺮ �ﻄ ِﺮ الﻤﺎءِ ﺣﻰﺘ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُّ ُ‬ ‫ً‬ ‫ُْ‬
‫ﻮب«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬‫�ﺮج ﻧ ِﻘﻴﺎ ﻣﻦ اﺬﻟﻧ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﻣﺆﻣﻦ‪،‬‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﻮرﺗﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﺮام‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ ﺑﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن از ﭼﻬﺮهاش ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.244 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪130‬‬

‫دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﺎﻧﺶ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن‪،‬‬
‫از دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻗﺪم ﺑﺮداﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن‪ ،‬از ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﻮرﺗﺶ را‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﺮام ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ ﺑﺎ آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻗﻄﺮهي آن از ﭼﻬﺮهاش ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖﻫﺎﯾﺶ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﺑﺎ آب ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن‪ ،‬از دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻗﺪم ﺑﺮداﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫آب ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي آن‪ ،‬از ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪،‬‬
‫ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬وﺿﻮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ْ‬
‫لصل ٰوة ِ فٱغسِ لوا ُو ُجوه� ۡم َو�يۡدِيَ� ۡم إِ�‬ ‫�ين ءامنوا إِذا �متم إِ� ٱ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ ِ‬
‫ُ ۡ ََۡ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ َۡۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ ُُ‬ ‫ََۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦ :‬‬ ‫��﴾‬ ‫ٱلمراف ِِق وٱمسحوا بِرءوسِ�م وأرجل�م إِ� ٱلكعب ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت و دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را ﺗﺎ آرﻧﺞ ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ و ﺳﺮِﺗﺎن را‬
‫ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺗﺎ دو ﻗﻮزك ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ‪ ،‬اﯾﻦ اﻧﺪام ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺻﻮرت‪ ،‬دو دﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮ و دو ﭘﺎ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﭘﺎﮐﯽ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺎﮐﯽ ﻣﻌﻨﻮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﺴﺘﻦ ﺳﺮ آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﺴﺢ داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺷﺴﺘﻦ آن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺧﯿﺲ ﺷﺪن ﺗﻤﺎم ﺑﺪن ﻣﯽﮔﺮدد؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺷﺴﺘﻦ ﺳﺮ در وﺿﻮ ﺑﻪوﯾﮋه در زﻣﺴﺘﺎنﻫﺎي ﺳﺮد‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ‪ ،‬ﺳﺮ را ﻣﺴﺢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻧﺪاﻣﺶ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎل و ﺧﻮﺑﯽ اﺳﻼم اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮواﻧﺶ دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﺪام را ﭘﺎك و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻃﻬﺎرت ﯾﺎ ﭘﺎﮐﯽ ﻣﻌﻨﻮي‬
‫ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻧﺘﺎﯾﺞ وﺿﻮﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﻣﻌﻨﻮي وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ از‬
 ‫‪131‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‪ ،‬ﭘﺎك و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺷﻮد؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺻﻮرﺗﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‪ ،‬از ﭼﻬﺮهاش ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﭼﺸﻢ‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮد؛ اﷲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﻮﯾﺎ ﭼﺸﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ دﻫﺎن و‬
‫ﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺣﺮام ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻮﻫﺎﯾﯽ اﺳﺘﺸﻤﺎم‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ روا ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﭼﺸﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﺮاي‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ از ﭼﻬﺮهاش ﻣﯽرﯾﺰد و آنﮔﺎه ﮐﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ را‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد و وﻗﺘﯽ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﺎك و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ وﺿﻮ و‬
‫ﻏﺴﻞ و ﺗﯿﻤﻢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ُ ُ ّ ُ‬ ‫َ‬ ‫�د ٱ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ ّ‬
‫� ِ�َج َعل عل ۡي�م م ِۡن َح َر ٖج َو� ٰ ِ‬
‫� َط ِه َر� ۡم﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦ :‬‬
‫�ن ي ِر�د ِ‬ ‫﴿ َما يُر ُ‬
‫ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺣﮑﻢ دﺷﻮاري ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻤﺎ را ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﮑﺎم ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﭘﺎك‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ َّ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦ :‬‬ ‫﴿ َو ِ�ُت ِ َّم ن ِۡع َم َت ُهۥ َعل ۡي� ۡم ل َعل� ۡم �شك ُرون ‪﴾٦‬‬
‫و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻌﻤﺘﺶ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﺣﺴﺎس وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫وﺿﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُْ ُ َ ُ َ‬ ‫ُ َْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬
‫واﺠﻟﻤﻌﺔ إِﻰﻟ‬ ‫الﺮاﺑﻊ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻋﻦ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﺼﻠﻮات اﺨﻟﻤﺲ‪،‬‬ ‫‪-١٣٢‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ ُ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪ ،‬ورمﻀﺎن إِﻰﻟ رمﻀﺎن ﻣ�ﻔ َﺮات ل ِﻤﺎ ﺑيﻨﻬ َّﻦ إِذا اﺟﺘنِﺒﺖ اﻟﻜﺒﺎﺋ ُِﺮ«‪] .‬رواﻳﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫مﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.233 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪132‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬

‫ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪي دﯾﮕﺮ و ﻧﯿﺰ رﻣﻀﺎن ﺗﺎ رﻣﻀﺎن ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺰ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫َ ْ ُ َّ ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ‬
‫‪ -١٣٣‬اﺨﻟﺎمﺲ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أﻻ أدﻟ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ �ﻤﺤﻮ ا� ﺑ ِ ِﻪ‬
‫َْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َُْ‬ ‫َْ‬
‫اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ‪ ،‬و�ﺮ�ﻊ ﺑ ِ ِﻪ اﺪﻟرﺟﺎت؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬إﺳﺒﺎغ الﻮﺿﻮءِ ﻰﻠﻋ الﻤﺎﻜرِه ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ُ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َّ‬ ‫َ ْ ُ ُْ َ َ ْ َ‬
‫الﺮ�ﺎط«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎر الﺼﻼة ِ ﺑﻌ ِﺪ الﺼﻼة ِ‪ ،‬ﻓﺬﻟ ِ�ﻢ‬‫ﺟﺪ‪ ،‬واﻧﺘِﻈ‬
‫و�ﺮﺜة اﺨﻟﻄﺎ إِﻰﻟ اﻤﻟ ِ‬
‫ﺎ‬‫ﺴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راهﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و درﺟﺎت ﺷﻤﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﮔﺎمﻫﺎي زﯾﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﭘﺲ‬
‫از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن؛ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ارزﺷﻤﻨﺪ و‬
‫ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪي دﯾﮕﺮ و ﻧﯿﺰ رﻣﻀﺎن ﺗﺎ رﻣﻀﺎن ﺑﻌﺪي‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ و از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ و از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻣﻐﺮب و‬
‫از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺗﺎ ﻋﺸﺎء و از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺗﺎ ﺻﺒﺢ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮد و‬
‫در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪاش را ﺧﻮب ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎﯾﻪي ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮاي آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي آن را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎ ﮐﻪ ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ‬
‫آن‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎ ﮐﻪ ﻫﺸﺪار و وﻋﯿﺪي درﺑﺎرهي آن در آﺧﺮت‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.251 :‬‬

 ‫‪133‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﺎ از اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي آن‪ ،‬ﻧﻔﯽ اﯾﻤﺎن ﯾﺎ اﻇﻬﺎر ﺑﺮاﺋﺖ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‬
‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُْ ُ َ َ ُ ُ‬
‫� ْﻢ َﺣ َّﻰﺘ ُ َّ‬
‫� ُّﺐ ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«؛‬
‫�ﺐ ﻷ�ِ َِﺧﻴ ِﻪ ﻣﺎ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺆ ِﻣﻦ أﺣﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮادرش ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را‬
‫ﺑﭙﺴﻨﺪد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«‪ .‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﻦ َﻏ َّﺶ ﻓَﻠَ َ‬
‫یﺲ ِﻣ ِّ�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻘﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ )ﭘﯿﺮو ﻣﻦ( ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬إِذا اﺟﺘنِﺒَﺖ اﻟﻜﺒﺎﺋِ ُﺮ«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‬
‫رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺘﻨﺎب و دوري از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آﯾﺎ ﺑﺮاي ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه‪ ،‬دو ﺷﺮط وﺟﻮد دارد‪ :‬اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه؟ ﯾﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮهايﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺮط دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﻪ و‬
‫ﯾﺎ روزهي رﻣﻀﺎن‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﯿﺎز دارد و‬
‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎري راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن و رﻓﻊ درﺟﺎت اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﺎراﻧﺶ در ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ روش‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آﻣﻮزش ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺴﺖ‬
‫و ﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﻮﺟﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ آن ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺎدﺗﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد را ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ دارﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻪ ﮐﺎري‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن و رﻓﻊ درﺟﺎت ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ در‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﮔﺎمﻫﺎي زﯾﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن؛‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺷﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 101 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪134‬‬

‫اول‪» :‬ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺮﻣﺎي ﺷﺪﯾﺪ زﻣﺴﺘﺎن؛ زﯾﺮا ﺗﮑﻤﯿﻞ‬
‫وﺿﻮ در ﻫﻮاي ﺳﺮد‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ‬
‫و دﺷﻮار‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻤﺎن اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﭘﺎس‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن اﻧﺴﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫دوم‪» :‬ﮔﺎمﻫﺎي زﯾﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪاش‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬دور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﺠﺪ دورﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﯿﺖ اداي ﻧﻤﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪» :‬ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز دارد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎز در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎزي ﺑﻌﺪيﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي‬
‫اﯾﻤﺎن و اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاواﻧﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ رﮐﻦ ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهاش‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ُ » :‬ﺟﻌﻠَﺖ ﻗُ َّﺮ ُة ﻋﻴ� ﻲﻓ َّ‬
‫الﺼﻼ ِة«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻮر ﭼﺸﻢ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪي ﭘﺲ از اداي ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ را از آن ﺟﻬﺖ در ﺑﺎب زﯾﺎد ﺑﺪون راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪،‬‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬روزهي‬
‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ در ﺳﺮﻣﺎ و‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (285 ،199 ،128/3‬و ااﻟﺰﻫﺪ )‪ ،(243‬ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﻤﺠﺘﺒﯽ‬
‫)‪ ،(3939‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻷوﺳﻂ )‪ ،(5203‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ در ﻣﺴﻨﺪش ) ‪ (3530) (3482‬و ﻣﺮوزي در ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻗﺪر‬
‫اﻟﺼﻼة )‪(322‬؛ ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻟﮑﺒﺮي ‪ ،(78/7 0‬اﺑﻦ ﻋﺪي در اﻟﮑﺎﻣﻞ )‪ ،(305/3‬ﻋﻘﯿﻠﯽ در اﻟﻀﻌﻔﺎء )‪(160/2‬‬
‫ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻼم اﺑﯽاﻟﻤﻨﺬر از ﺛﺎﺑﺖ از اﻧﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬اﻷوﺳﻂ ﻃﺒﺮاﻧﯽ )‪(57772‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (3124‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي راهﻫﺎي‬
‫رواﯾﺘﺶ‪» ،‬ﺣﺴﻦ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ‪ /‬در اﻟﺘﻠﺨﯿﺺ اﻟﺤﺒﯿﺮ )‪ (116/3‬آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪135‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫الﺮ َ� ُ‬ ‫ُ‬
‫� ُﻢ ّ‬ ‫َ‬
‫ﺎط«؛ واژهي رﺑﺎط در اﺻﻞ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﮐﺮدن و ﺟﻨﮕﯿﺪن‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺬ ِﻟ‬
‫ﺑﺎ دﺷﻤﻦ و آﻣﺎده ﮐﺮدن ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ و ﺑﺴﺘﻦ ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺟﺰو ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ و رﻋﺎﯾﺖ ﭘﺎﮐﯽ و ﻃﻬﺎرت‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ واژهي »رﺑﺎط« در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬اﺳﻤﯽﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺳﯿﻠﻪ ﯾﺎ اﺑﺰارِ‬
‫ﺑﺴﺘﻦ؛ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ و ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن را از اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫‪ -١٣٤‬الﺴﺎدس ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺻ�‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ ْ ْ َ َ َ ْ َّ َ‬
‫ﺮﺒدﻳ ِﻦ دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﻟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و‬
‫ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ ُْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫مﺮض اﻟﻌﺒﺪ أ ْو ﺳﺎﻓﺮ ﻛﺘِﺐ ﻪﻟُ ﻣﺎ‬
‫‪ -١٣٥‬الﺴﺎﺑِﻊ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ً‬ ‫َ ْ ُ ُ ً‬
‫ﺎﻛن ﻳﻌﻤﻞ ﻣ ِﻘﻴﻤﺎ ﺻﺤﻴِﺤﺎ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮود‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺻﺤﺖ و اﻗﺎﻣﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ واژهي »ﺑَـ ْﺮدﻳْ ِﻦ« آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دو ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮﻣﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ دو ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﺸﺎن‪ ،‬در ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن ﺷﺒﺎﻧﻪروز اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ وﻗﺖ ﺷﺐ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪574 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.635 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2996 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪136‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ در ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن روز‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‪،‬‬
‫ﺳﺒﺐ ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺎه‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إﻧ�ﻢ ﺳﺮﺘون ر��ﻢ ﻛﻤﺎ ﺗﺮون ﻫﺬا‬
‫ََْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫َُْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎمﻮن ِﻰﻓ ُرؤ َ�ﺘِﻪ؛ ﻓﺈن اﺳﺘَ َﻄﻌﺘُ ْﻢ أﻻ �ﻐﻠﺒُﻮا َﻰﻠﻋ َﺻﻼ ٍة �ﺒﻞ ُﻃﻠﻮع الﺸﻤ ِﺲ َو�ﺒﻞ‬ ‫اﻟﻘ َﻤ َﺮ‪ ،‬ﻻ ﺗﻀ‬
‫ُُ َ َ َُ‬
‫ﺎﻓﻌﻠﻮا«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺎه را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪،‬‬ ‫و�ﻬﺎ ﻓ‬
‫ﻏﺮ ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را‬
‫از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺎه را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ و‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﯾﺎ دﯾﺪن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ وﺟﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﺣﻘﯿﻘﯽ اﷲ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺎه ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده را‬
‫آﺷﮑﺎرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﺰرگ ﺗﺮ و ﻓﺮاﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‬
‫را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ؛ و‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ ْ َّ َ َ‬ ‫َّ َ ۡ ۡ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َّ َ‬
‫﴿� ٰفِظوا � ٱلصل َ� ٰ ِ‬
‫ت َوٱلصل ٰوة ِ ٱل ُوس َط ٰي َوقوموا ِ� ِ � ٰنِتِ� ‪] ﴾٢٣٨‬اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٨ :‬‬
‫ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ در ﭘﯿﺶﮔﺎه اﷲ )ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت(‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻸ َّ ُ‬‫َ َ‬
‫ا�‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻏﺰوهي »اﺣﺰاب« ﺑﺮاي ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬م‬
‫ْ‬ ‫ﺎرا َﻛ َﻤﺎ َﺷ َﻐﻠُﻮﻧَﺎ َ� ْﻦ َّ‬ ‫ُُ َ ُ ْ ُُ َ‬
‫ﻮ� ُﻬ ْﻢ ﻧَ ً‬
‫الﺼﻼ ِة ال ُﻮ ْﺳ َﻄﻰ ﺻﻼة اﻟﻌﺮﺼ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‬ ‫�ﺒﻮرﻫﻢ و�ﻴ‬
‫و ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﭘ‪‬ﺮ از آﺗﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ را از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬ادا ﮐﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را ﺳﺮِ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1058‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪137‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫وﻗﺘﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻣﺮد اﺳﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﺬر‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮود‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺻﺤﺖ و اﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽداده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺬر ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬آرزوي اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ دارد‪،‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ از ﭘﺎداش‬
‫آن ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮاب ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ﺣﻀﻮرش‬
‫در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﯽﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ وﺟﻮد دارد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻋﺎدي و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺬري ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻓﻘﻂ ﭘﺎداش ﻧﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺮده ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻧﻪ ﭘﺎداش آن ﻋﻤﻞ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﯾﺪ ﯾﺎ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ و ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﭼﻮن ﺳﻔﺮ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬از اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﭘﺎيﺑﻨﺪي داﺷﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﺎداش آن ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻫﺮ آدم ﻋﺎﻗﻞ و ﺧﺮدﻣﻨﺪي‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪر ﻓﺮاﻏﺖ و ﺳﻼﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﭙﺮدازد ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﺟﺮ و ﭘﺎداش‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻓﺮاﻏﺖ و ﺳﻼﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ذﺧﯿﺮه ﮐﺮده‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم درﺑﺎرهي دو ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬زﯾﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ )و‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ(‪ :‬ﺗﻦدرﺳﺘﯽ و ﻓﺮاﻏﺖ«‪ (1 ).‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻗﺪر ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺧﻮد را ﻗﺒﻞ از آنﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﻮي‪ ،‬ﺑﺪان و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻣﺮدن‪ ،‬ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎر«‪ (2 ).‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه و ﺳﺨﻦ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺎل ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﺗﻦدرﺳﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺪاﻧﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎداش‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 98‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5937 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪138‬‬

‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺳﻼﻣﺘﯽاش اﻧﺠﺎم ﻣﯽداده‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﯾﺎ در ﺳﻔﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﭙﺮدازد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺳﻔﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎداش ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎ در ﺣﺎل اﻗﺎﻣﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽداده‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ و اﻋﻤﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﻧﯿﮏ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ٌَ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ‬
‫وف ﺻﺪﻗﺔ«‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻞﻛ ﻣﻌﺮ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺎﻣﻦ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ‬ ‫‪ -١٣٦‬اﺜﻟ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﺟﺎﺑﺮ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‪،‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ واژهي »ﻣﻌﺮوف« آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎري اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬آن را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﯾﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬از آن ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‬
‫و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺒﺎدي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در ﻋ‪‬ﺮف ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ٌُ َ‬
‫ﺴبﻴْﺤ ٍﺔ‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ � ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ٌَ‬ ‫ُّ َ ْ‬ ‫َ ٌ ُ ُّ ْ َ َ َ ٌ‬ ‫َ ٌ ُ ُّ ْ َ‬
‫وف‬ ‫ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺤﺗ ِﻤﻴﺪ ٍة ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺗﻬ ِﻠﻴﻠ ٍﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺗ� ِﺒ� ٍة ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وأم ٌﺮ ﺑﺎﻤﻟﻌ ُﺮ ِ‬
‫ٌَ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ٌَ َ‬
‫و� ْ ٌ‬
‫الﻤﻨﻜ ِﺮ ﺻﺪﻗﺔ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﺳﺒﺤﺎناﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ‬ ‫� َﻋ ِﻦ‬ ‫ﺻﺪﻗﺔ‪،‬‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﷲاﮐﺒﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6021 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1005 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1181 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮذر‪.‬‬
 ‫‪139‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﻋ‪‬ﺮف ﻣﺮدم و در رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺮدم از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎ ﺧﻮشروﯾﯽ و ﻧﺮمزﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان و ﺧﻮشﺣﺎل ﮐﺮدن آﻧﺎن؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺮشروﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﯿﻢ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮب‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽرود‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻬﺮآﻣﯿﺰي او را ﺧﻮشﺣﺎل ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪي ﺑﯿﻤﺎر‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف واﻗﻌﯿﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺣﺎل ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺧﻮب ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺣﺎل ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﺪﯾﻦ ﻧﯿﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﯾﺪ و دروغ ﻫﻢ ﻧﮕﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا روﺣﯿﻪ دادن ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﮐﻤﮏ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮدش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر روﺣﯿﻪ‬
‫دﻫﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎرياش‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري ﺳﺎدهايﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﻤﺎرياش را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﺜﺎل ﻣﯽزﻧﻢ ﮐﻪ زﺧﻤﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎري ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درد‪ ‬زﯾﺎدي اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺳﺮش‬
‫ﺧﻠﻮت ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪي دردﻫﺎ ﺑﻪﯾﺎدش ﻣﯽآﯾﺪ و ﮔﺎه‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎل از ﺳﺮش‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ اﯾﻦ زﺧﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮﮔﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪن ﺑﯿﻤﺎر از ﺑﯿﻤﺎري ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﯾﺎ روﺣﯿﻪ دادن ﺑﻪ او و اﻣﯿﺪوار ﮐﺮدﻧﺶ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺷﻔﺎﯾﺶ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻔﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ و ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﯿﻤﺎر ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﮐﺎر‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‪ ،‬ﺛﻮاب ﺻﺪﻗﻪ را دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺴﺖ و دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ از ﮔﺮﻣﺎ‬
‫ﻋﺮق ﮐﺮده‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﻨﮑﻪ ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮ ﺧﻨﮑﺶ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺻﺪﻗﻪاي ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ از ﻣﯿﻬﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﻮشروﯾﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب‬
‫ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻻﻫﯽ‪ ،‬در ﭼﻬﺮهي‬
‫ﺗﻌﺪادي ﻣﯿﻬﻤﺎن ﻧﺰدش رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از آنﻫﺎ ﺷﺘﺎب ﮐﺮد‪:‬‬
‫ٓ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٦٩ :‬‬ ‫﴿قالوا َس� ٰ ٗماۖ قال َس� ٰ ‪ٞ‬مۖ � َما �ِث أن َجا َء بِعِ ۡج ٍل َحن ِي ٖذ ‪﴾٦٩‬‬
‫)ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ (:‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ او ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﮔﻔﺖ و ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﺑﺮﯾﺎن آورد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪140‬‬

‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻃﺮز ﺳﻼم ﮐﺮدن اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﺷﯿﻮهي ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻠﻪي »ﻓﻌﻠﯿﻪ« ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﺤﻮهي ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪي »اﺳﻤﯿﻪ« ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﺪاوم و اﺳﺘﻤﺮار اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮم و ﻧﯿﮏ‪ ،‬از ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮد و آنﮔﺎه ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از آنﻫﺎ دﺳﺖ ﺑﻪﮐﺎر ﺷﺪ‪:‬‬
‫� ‪﴾٢٦‬‬ ‫م‬ ‫س‬ ‫� أَ ۡهلِهِۦ فَ َ‬
‫جا ٓ َء بعِ ۡجل َ‬ ‫ٰٓ‬
‫ََ َ َ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٦ :‬‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫﴿فراغ إ ِ‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش رﻓﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﻓﺮﺑﻪ )و ﺑﺮﯾﺎن( آورد‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش رﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﮕﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از آنﻫﺎ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﺑﺮﯾﺎن آورد‪ .‬ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﺑﺮﯾﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﮐﺒﺎب‪ ،‬از ﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﭘﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮشﻣﺰهﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺳﻌﯽ ﮐﺮد ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ از ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ََ‬
‫﴿�ق َّر�َ ُه ٓۥ إ ِ ۡ� ِه ۡم﴾ ﯾﻌﻨﯽ »و آن را ﻧﺰدﯾﮑﺸﺎن ﮔﺬاﺷﺖ«‪ .‬ﻏﺬا را در ﺟﺎي دوري ﻗﺮار ﻧﺪاد‬
‫و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﺮف ﻏﺬا ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻏﺬاﺧﻮري ﺑﺮوﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻏﺬا را ﻧﺰدﯾﮑﺸﺎن‬
‫َ َ ََ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ از آنﻫﺎ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬قال ��‬
‫َۡ ُ ُ َ‬
‫تأ�لون﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﺪ؟« در واﻗﻊ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ؛ ﺧﻮاﻫﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺎ ادب ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﺎرف ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻏﺬا ﻣﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮردﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻏﺬا ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ و دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارﺷﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ را از ﻧﻮر و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﯿﮑﺮي ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽآﺷﺎﻣﻨﺪ و ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ‪ ‬ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ ّ ُ َ َّ ۡ َ َ َّ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٢٠ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٢٠‬‬ ‫﴿�سبِحون ٱ�ل وٱ�هار � �ف‬
‫ﺷﺐ و روز ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺳﺴﺘﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ دﯾﺪ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺬا دراز‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﭼﯿﺴﺖ و ﭼﺮا ﻏﺬا ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ؟ ﻋﺮبﻫﺎ ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ‬
 ‫‪141‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺸﺎن ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ و ﺑﺪﮔﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و آن را ﻧﻮﻋﯽ‬

‫ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺨﻮر؛‬
‫ﻧﻤﮏﮔﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮي‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺑﯿﻦ و ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و ﺗﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻣﺸﮑﻠﯽ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َ ۡ َ َ َّ ُ ُ ُ َ َ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٨ :‬‬ ‫﴿قالوا � �فۖ و��وه بِغ� ٰ ٍ� عل ٖ‬
‫ِي� ‪﴾٢٨‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺘﺮس‪ .‬و او را ﺑﻪ ﭘﺴﺮي داﻧﺎ ﻣﮋده دادﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﻫﺮ دو ﭘﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻤﺴﺮش از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﻣﮋده‪،‬‬
‫دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫وز َعقِ ‪ٞ‬‬ ‫ت َو ۡج َه َها َو َقالَ ۡ‬
‫ت َع ُ‬ ‫َ َّ َ َ َّ‬ ‫َُ‬ ‫ََۡ َ‬
‫يم ‪﴾٢٩‬‬ ‫ج ٌ‬ ‫ك ۡ‬ ‫ت ٱ ۡم َر�ت ُهۥ ِ� �� ٖ فص‬
‫﴿فأ� َبل ِ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٩ ،٢٨ :‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻤﺴﺮش )از روي ﺗﻌﺠﺐ( ﻓﺮﯾﺎدزﻧﺎن ﭘﯿﺶ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮد زد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺮزن ﻧﺎزاﯾﯽ ﻫﺴﺘﻢ«!‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﭘﺎﺳﺨﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ« و او ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪﯾﺪ آي؛ و‬
‫ﺑﯽدرﻧﮓ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٣٠ :‬‬ ‫ِيم ٱ ۡل َعل ُ‬
‫ِيم ‪﴾٣٠‬‬ ‫�ك ُ‬‫ك إِنَّ ُهۥ ُه َو ٱ ۡ َ‬ ‫َ َ َ ُّ‬ ‫َ ُ ْ َ َ‬
‫﴿قالوا ك� ٰل ِِك قال ر� ِ �‬
‫)ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن( ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺣﮑﯿﻢ داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا واژهي ﴿ ٱ ۡ َ‬
‫�ك ُ‬
‫ِيم ﴾ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ واژهي‬
‫ِيم﴾ را؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از آﯾﺎت ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ واژهي »ﻋﻠﯿﻢ« را ﭘﯿﺶ از‬ ‫﴿ٱ ۡل َعل ُ‬
‫واژهي »ﺣﮑﯿﻢ« ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦﺟﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪن ﻓﺮزﻧﺪيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎدرش‪ ،‬ﭘﯿﺮ و ﻧﺎزاﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪﻧﺪرت ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻟﺬا واژهي »ﺣﮑﯿﻢ« را‬
‫ﭘﯿﺶ از »ﻋﻠﯿﻢ« ذﮐﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺣﮑﻤﺖ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬در ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي‪ ،‬زﺑﺎنزد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪» ‬ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‬
‫و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪142‬‬
‫ْ ُ ْ َ ْ ُ َ ً َّ َ‬ ‫ُْ‬
‫‪ -١٣٧‬اﺘﻟَّﺎﺳﻊ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ مﺴﻠ ٍِﻢ �ﻐ ِﺮس ﻏ ْﺮﺳﺎ إﻻ ﺎﻛن‬
‫ً‬ ‫َ َ ٌ َّ َ َ‬ ‫ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وﻣﺎ ُﺮﺳ َق ﻣ ِْﻨﻪ َﻪﻟ ﺻﺪﻗَ ًﺔ‪ ،‬وﻻ ْ‬‫ً‬ ‫ﻣﺎ ُأ� َِﻞ ﻣ ِْﻨ ُﻪ ﻪﻟُ‬
‫ﻳﺮزؤه أﺣﺪ إﻻ ﺎﻛن ﻪﻟ ﺻﺪﻗﺔ«‪] .‬رواﻳﺖ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫مﺴﻠﻢ[‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫� إﻻ ﺎﻛن‬ ‫�ﺴﺎن وﻻ داﺑﺔ وﻻ َﻃ ٌ‬ ‫ُ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ‪» :‬ﻓﻼ ﻳﻐ ِﺮس الﻤﺴﻠِﻢ ﻏﺮﺳﺎ‪� ،‬ﻴﺄ�ﻞ ﻣِﻨﻪ إ ِ‬
‫ًَ َ َْ ْ َ‬
‫ﻪﻟ ﺻﺪﻗﺔ إِﻰﻟ ﻳﻮ ِم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔ«‪.‬‬
‫َّ ٌ‬ ‫ْ ُ ْ ْ ٌ‬ ‫رع ْ‬‫ْ ُ‬ ‫ﻳﻐﺮس ُمﺴﻠِﻢ ْ‬ ‫ْ‬
‫زرﺎﻋ‪ ،‬ﻓﻴﺄ�ﻞ ﻣِﻨﻪ إِ�ﺴﺎن َوﻻ داﺑﺔ وﻻ‬ ‫ﻏﺮﺳﺎ‪ ،‬وﻻ ﻳﺰ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ‪» :‬ﻻ ِ‬
‫ً‬ ‫َ ْ َّ َ َ ْ َ‬
‫ﻲﺷ ٌء إﻻ ﺎﻛﻧﺖ ﻪﻟ ﺻﺪﻗﺔ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ درﺧﺘﯽ ﺑﮑﺎرد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ‬
‫از آن ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ و ﻫﺮﭼﻪ از آن ﺑﺪزدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺻﺪﻗﻪ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺲ ﭼﯿﺰي از آن ﺑﮑﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ درﺧﺘﯽ ﺑﮑﺎرد‪ ،‬و اﻧﺴﺎن ﯾﺎ‬
‫ﺣﯿﻮان و ﯾﺎ ﭘﺮﻧﺪهاي از آن ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﻪﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ درﺧﺘﯽ ﺑﮑﺎرد ﯾﺎ ﮐﺸﺖ و زراﻋﺘﯽ را ﺑﻪﺛﻤﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺣﯿﻮان و‬
‫ﯾﺎ ﭘﺮﻧﺪهاي از آن ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫ََ‬ ‫ً ْ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٨‬ورو�ﺎه ﻤﺟﻴﻌﺎ ﻣِﻦ رواﻳﺔ أ� ٍﺲ‪.‬‬
‫]ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺘﯽ از اﻧﺲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﺟﺎﺑﺮ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ درﺧﺘﯽ ﺑﮑﺎرد و اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺣﯿﻮان ﯾﺎ ﭘﺮﻧﺪهاي از ﻣﯿﻮهاش ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﯾﺎ از آن دزدي ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺻﺪﻗﻪاي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻬﺎلﮐﺎري و ﮐﺸﺎورزيﺳﺖ و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦ ﮐﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،1552 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ‪.‬‬

 ‫‪143‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺑﺮاي ارزش دﻧﯿﻮي آن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ ﮐﺎري ﺗﻮﻟﯿﺪي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ارزش آن از‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻼت و داد و ﺳﺘﺪﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا زراﻋﺖ و ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺸﺎورز‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ؛ و ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ از آن‬
‫ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﺮﺧﻪي ﺗﻮﻟﯿﺪ را ﻓﻌﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ رﺷﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري ﮐﻪ در ﺻﻨﺪوقﻫﺎ ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬از آن ﺳﻮد ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻨﯽِ ﮐﺸﺎورزي؛ اﮔﺮ ﮔﻨﺠﺸﮏ‪ ،‬ﮐﺒﻮﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺮغ ﯾﺎ ﻫﺮ ﭘﺮﻧﺪهي دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫داﻧﻪ از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮاي ﮐﺸﺎورز‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﺎورز‪ ،‬اﯾﻦ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺛﻮاب‬
‫ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻋﺠﯿﺐﺗﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ از ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﺶ دزدي ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاي او ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺸﺎورز‪ ،‬راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﺶ‬
‫را ﺑﺪزدﻧﺪ و اﮔﺮ دزد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ازاي ﺳﺮﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزياش ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎداش ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺎداش آن را ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زراﻋﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺟﺎﻧﻮران‪ ،‬ﮐﺮمﻫﺎ و ﺣﺸﺮات‪ ،‬از آن‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺸﺎورزي ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا زراﻋﺖ و ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﺑﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ّ َّ ۡ‬
‫� َوٮ ٰ ُه ۡم إ� َم ۡن أ َم َر ب َص َدقَة أ ۡو َم ۡع ُروف أ ۡو إ ۡص َ� ٰ� َ� ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َّ� َخ ۡ َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� مِن‬‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ث‬ ‫ك‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫�‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫ات ٱ�ِ فس ۡوف نؤ�ِيهِ أج ًرا ع ِظيما ‪﴾١١٤‬‬‫َ‬ ‫اس َو َمن َ�ف َعل � ٰل ِك ٱبتِغا َء م ۡرض ِ‬ ‫َّ‬
‫ٱ� ِ �‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬
‫در ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﻠﺴﺎت و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﯿﺮ در ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﯾﺎ اﺻﻼح و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪144‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺧﯿﺮ وﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و ﭼﻪ ﺑﺪون ﻧﯿﺖ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ َ َ ۡ َٓ‬
‫﴿ َو َمن َ�ف َعل � ٰل ِك ٱبتِغا َء َم ۡرض ِ‬
‫ات ٱ� ِ ف َس ۡوف نؤ� ِيهِ أج ًرا ع ِظيما ‪] ﴾١١٤‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺎماﻟﻤﻨﻔﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪون ﻧﯿﺖ آن را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﯿﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮي دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﷲ‪ ‬از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺪ و ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺧﻼص‬
‫ﻧﯿﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ُْ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ ْ ُ‬
‫ﺠ ِﺪ ﻓﺒﻠﻎ ذلﻚ رﺳﻮل‬ ‫‪ -١٣٩‬اﻟﻌﺮﺸون‪ :‬ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬أ َراد ﺑﻨﻮ ﺳﻠِﻤﺔ أ َن ﻳنﺘ ِﻘﻠﻮا ﻗﺮب الﻤﺴ ِ‬
‫ََ ُ ََ‬ ‫َّ ُ ْ ُ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َُ‬
‫ﺠﺪ؟« �ﻘﺎلﻮا‪� :‬ﻌ ْﻢ ﻳﺎ‬
‫اﷲ‪� ‬ﻘﺎل لﻬ َﻢ‪» :‬إِﻧﻪ ﻗﺪ ﺑﻠﻐ ِ� �ﻧ�ﻢ ﺗ ِﺮ�ﺪون أن ﺗنﺘ ِﻘﻠﻮا ﻗﺮب الﻤ ِ‬
‫ﺴ‬
‫ُ ُ َْ ْ‬ ‫ْ ْ َ ُ ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ْ ْ َ‬
‫ﺎر�ﻢ‪ ،‬دِﻳﺎر�ﻢ‪ ،‬ﺗ�ﺘﺐ‬ ‫دﻳﺎر�ﻢ‪ ،‬ﺗ�ﺘﺐ آﺛ‬ ‫رﺳﻮل ا�ِ ﻗﺪ أ َردﻧﺎ ذلﻚ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺑ ِ� ﺳﻠِﻤﺔ‬
‫ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫آﺛﺎر� ْﻢ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ً‬ ‫َّ ُ ِّ َ ْ‬
‫رواﻳﺔ ‪» :‬إِن ﺑِ�ﻞ ﺧﻄﻮ ٍة درﺟﺔ«‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ« ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ! در‬
‫ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﮔﺎمﻫﺎﯾﺘﺎن )ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ( ﺛﺒﺖ ﺷﻮد؛ در ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش ﮔﺎﻫﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺳﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ اﺳﺖ«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎت ﺷﻤﺎ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪[.‬‬
‫‪ -١٤٠‬ﺑﺨﺎري‪ /‬ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﻧﺲ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.665 :‬‬

 ‫‪145‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ راﺣﺖﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﻨﺪ و در ﺟﻠﺴﺎت‬
‫ﻋﻠﻤﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﻀﻮر ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪ؛ ﻟﺬا از آنﻫﺎ ﺳﺆال ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ ﺧﺒﺮ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ْ ْ َ ُ ُ‬ ‫َُ‬
‫ﺎر�ﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫دﻳﺎر�ﻢ‪ ،‬ﺗ�ﺘﺐ آﺛ‬‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬‬
‫در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ و ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺛﺒﺖ ﺷﻮد‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﻪازاي ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺛﻮاب ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺸﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬رواﯾﺖ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫َ َّ َ َ َ َ‬
‫واﺿﺢﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣﻦ ﺗ َﻮﺿﺄ ﻓﺄ ْﺳﺒَﻎ‬
‫ا� َﻪﻟُ‬
‫ﺐ َّ ُ‬ ‫ُ ُ ُ َّ َّ َ ُ َ ْ َ ُ ُ َ ً َّ‬
‫ﻻ َﻛﺘَ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬
‫ال ُﻮ ُﺿﻮء � َّﻢ ﺧ َﺮ َج ِﻣﻦ ﺑَي ِﺘ ِﻪ إﻰﻟ ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ ﻻ �ﺮﺟﻪ ِإﻻ الﺼﻼة‪ ،‬لﻢ �ﻂ ﺧﻄﻮة ِإ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ً َ َّ َ ْ ُ‬
‫ﺣﻂ �ﻨﻪ ﺑِ َﻬﺎ ﺧﻄﻴﺌَﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮي درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و‬ ‫ﺑِﻬﺎ درﺟﺔ و‬
‫ﺳﭙﺲ از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﺷﻮد و اﻧﮕﯿﺰهاي ﺟﺰ ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺮوﻧﺶ ﻧﮑﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎش را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«؛ ﻟﺬا دو ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ :‬اول اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰوده‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ و دوم اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و وﺿﻮﯾﺶ ﮐﺎﻣﻞ و درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺎمﻫﺎي‬
‫زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮدارد ﯾﺎ ﮔﺎمﻫﺎي اﻧﺪﮐﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪازاي ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪،‬‬
‫ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ اﻗﺪاﻣﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬از ﺻﺤﺖ آن ﺧﺒﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪي دارﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن ﻫﺮ ﺧﺒﺮي‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (1976 ،611 ،457) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪146‬‬

‫از درﺳﺘﯽ آن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا آدمﻫﺎي‬
‫ﺧﻮشﺑﺎوري ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﺑﺴﺎ ﺑﺎ زﯾﺎنﻫﺎ و آﺳﯿﺐﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﻦ راهﻫﺎ‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي‬
‫رﻓﻊ درﺟﺎت و ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫رﺟ ٌﻞ ﻻ َأ ْﻋ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻠﻢ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻌﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن‬ ‫ﻛ‬
‫َ‬
‫ﺑﻦ‬ ‫ﻋﻦ أﻲﺑ ال ْ ُﻤ ْﻨﺬِر أ ِّ‬
‫ﻲﺑ‬ ‫ون‪:‬‬ ‫اﺤﻟﺎدي واﻟْ ِﻌ ْ ُ‬
‫ﺮﺸ‬ ‫‪َ ْ -١٤١‬‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ُ ُ َْ ْ َ ْ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ْ َ َ ُْ ُ ُ‬ ‫ُ َْ َ َ َ َْ ْ‬
‫ﺠ ِﺪ ﻣِﻨﻪ‪ ،‬و�ن ﻻ ﺨﺗ ِﻄﺌﻪ ﺻﻼة ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟ‪ ،‬أو ﻓﻘﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬لﻮ اﺷﺮﺘ�ﺖ ِﻤﺣﺎرا‬ ‫رﺟﻼ أ�ﻌﺪ ﻣِﻦ الﻤ ِ‬
‫ﺴ‬
‫ِّ ُ ُ َْ‬ ‫ْْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ْ َُُ‬
‫ﺠﺪ‪ ،‬إِ� أرِ�ﺪ أن‬ ‫ﻀﺎءِ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ ُ ُّ‬
‫ﻣ� ِ� إ ِ َﻰﻟ ﺟﻨﺐ اﻤﻟﺴ ِ‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫�ﺮﺴ‬ ‫م‬ ‫الﺮ‬ ‫و�‬ ‫ﻤﺎء‪،‬‬ ‫ﻠ‬ ‫اﻟﻈ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺗﺮﻛﺒ‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎي إﻰﻟ الﻤﺴﺠﺪ‪ُ ،‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬
‫ﻮﻲﻋ إِذا رﺟﻌﺖ إِﻰﻟ أﻫ ِ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻗﺪ‬ ‫ورﺟ ِ‬ ‫ﻳ�ﺘﺐ ِﻲﻟ مﻤﺸ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ َّ ُ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﻤﺟﻊ ا� لﻚ ذل ِﻚ ﻠﻛﻪ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫َّ َ َ َ ْ َ ْ‬
‫رواﻳﺔ ‪» :‬إِن لﻚ ﻣﺎ اﺣتﺴﺒﺖ«‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻨﺬر‪ ،‬اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﺮاغ ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي او از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬دور ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎزي از او ﻓﻮت ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮐﺎش اﻻﻏﯽ ﻣﯽﺧﺮﯾﺪي و در ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﮔﺮﻣﺎ )ﺑﺮاي ﭘﯿﻤﻮدن زﻣﯿﻦ داغ(‬
‫ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﻣﯽﺷﺪي‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮﺷَﻢ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪام در ﮐﻨﺎرِ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﻗﺪمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارم و ﻧﯿﺰ ﭘﺎداش ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهام‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪) ‬ﺑﻪ او( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﯿﺪوار ﺑﻮدهاي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ راهﻫﺎ‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.663 :‬‬

 ‫‪147‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺎداش ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪/‬‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪاش از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬دور ﺑﻮد و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاب اﻻﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎش اﻻﻏﯽ ﻣﯽﺧﺮﯾﺪي ﺗﺎ در ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎء‪ -‬ﯾﺎ در ﮔﺮﻣﺎي‬
‫ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﻣﯽﺷﺪي؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻫﻮاي ﮔﺮم و ﺳﻮزان ﺣﺠﺎز‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫ﺧﻮﺷﻢ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪام در ﮐﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪاش دور‬
‫از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺎزﮔﺮدد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدن ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺎمﻫﺎي ﮐﻢﺗﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺮدارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﯿﺪواري‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﮔﺎمﻫﺎي زﯾﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ‬
‫و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﯾﻦ ﮐﺎر اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ و ﺛﻮاﺑﺶ را‬
‫از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎداش رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ را ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ زﯾﺎدي در درﺳﺖ ﺑﻮدن اﻋﻤﺎل و ﭘﺎداش آن دارد؛ ﭼﻪ‬
‫ﺑﺴﺎ دو ﻧﻔﺮ در ﮐﻨﺎر ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت ﭘﺎداش آن دو ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺖ و ﻧﺤﻮهي ﻋﻤﻞ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ‬
‫اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن ﻧﺰد‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل‬
‫َّ‬
‫ا�‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫�ﻤﺪ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ْ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺎ� واﻟﻌﺮﺸون‪َ :‬ﻋﻦ أ ِ‬
‫َ‬
‫‪ -١٤٢‬اﺜﻟ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ َ َ ْ‬
‫َ‬
‫رﺟﺎء‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أ ْر�ﻌﻮن ﺧﺼﻠﺔ أﻋﻼﻫﺎ ﻣﻨِﻴﺤﺔ اﻟﻌ�ِ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﺎﻋم ٍﻞ ﻳﻌﻤﻞ ِﺨﺑﺼﻠ ٍﺔ ﻣِﻨﻬﺎ‬
‫َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ُ َّ ُ َ ْ َّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺛ َﻮاﺑِﻬﺎ وﺗﺼﺪِﻳﻖ مﻮﻋﻮدِﻫﺎ إِﻻ أدﺧﻠﻪ ا� ﺑِﻬﺎ اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎرى[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭼﻬﻞ ﺧﺼﻠﺖ ﻧﯿﮑﻮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﺖ دادنِ ﺑ‪‬ﺰِ ﺷﯿﺮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫از ﺷﯿﺮش اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﺛﻮاب و ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ وﻋﺪه داده ﺷﺪه‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2631 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪148‬‬

‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﺎسِ آن‪ ،‬او را وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َّ ُ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ﻌﺮﺸون‪ْ �َ :‬ﻦ ﻋﺪ ِّ‬ ‫َّ ُ ْ ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ا�ﻘﻮا‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِﻢ‬
‫ٍ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺣﺎ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫‪ -١٤٣‬اﺜﻟﺎﻟﺚ واﻟ‬
‫ٌ‬ ‫ِّ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻨﻟَّﺎر َو ْلﻮ �ِﺸﻖ �ﻤﺮ ٍة«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َّ ُ َ ِّ ُ ُّ َ ْ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻬﻟﻤﺎ ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻨ� ْﻢ ﻣِﻦ أﺣ ٍﺪ إِﻻ ﺳﻴﻠﻜﻤﻪ ر�ﻪ ﻟيﺲ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ َ َ َّ‬ ‫َ ْ ُ َ َْ َ ْ ُ َ َ‬ ‫ََُْ َ َُ َ َُ‬
‫ﻤﻦ ﻣِﻨﻪ ﻓﻼ ﻳﺮى إِﻻ ﻣﺎ ﻗﺪم‪ ،‬و�ﻨﻈﺮ أﺷﺄم ﻣِﻨﻪ ﻓﻼ ﻳ َﺮى إﻻ ﻣﺎ‬ ‫وبَﻳﻨﻪ ﺗ ْﺮﻤﺟﺎن‪ ،‬ﻓﻴﻨﻈﺮ أﻳ‬ ‫ﺑيﻨﻪ �‬
‫َّ َ ْ ِّ َ ْ َ َ ْ َْ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻳﺪﻳْﻪ ﻓﻼ ﻳَﺮى إﻻ اﻨﻟَّ َ‬ ‫َ َّ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫ُ‬
‫ﺎء َوﺟ ِﻬﻪ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻘﻮا اﻨﻟﺎر ولﻮ � ِ ِﺸﻖ �ﻤﺮةٍ‪� ،‬ﻤﻦ لﻢ‬ ‫ﺎر ﺗ ِﻠﻘ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﺪم‪ ،‬و�ﻨﻈﺮ ��‬
‫َ ْ َ َ َ ِّ َ‬
‫�ﺪ ﻓﺒِﻠﻜِﻤﺔ ﻃﻴﺒ ٍﺔ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺪي‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از ﺷﻤﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ واﺳﻄﻪ و ﻣﺘﺮﺟﻤﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در آن ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻋﻤﺎﻟﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ؛ و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﮕﺮد و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻪ روﺑﻪروي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از‬
‫آﺗﺶ دوزخ دوري ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺻﺪﻗﻪ دادن اﯾﻦ ﻣﻘﺪار را ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮ )ﺧﻮد را از آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ(«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﯿﺎن ﺑﺨﺸﯽ از راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬راهﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮏ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻓﺮاروي ﺑﻨﺪهاش ﻗﺮار داده ﺗﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﻦ راهﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دادن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪» ‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آب‪ ،‬آﺗﺶ را‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻧﯿﺰ )آﺗﺶ( ﮔﻨﺎه را ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6023 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1016 :‬‬

 ‫‪149‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﺑﻨﺪهاش‬
‫ﺑﺪون واﺳﻄﻪ و در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ َّ َ َ‬
‫]اﻻﻧﺸﻘﺎق‪[٦ :‬‬ ‫�� ُن إِنك �د ٌِح إ ِ ٰ� َر ّ�ِك ك ۡد ٗحا � ُم� ٰقِيهِ ‪﴾٦‬‬‫﴿���ها ٱ ِ�‬
‫اي اﻧﺴﺎن! ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺗﻮ ﺗﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرت در ﺗﻼﺷﯽ ﺳﺨﺖ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ‬
‫ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد و ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي ﺳﻌﯽ و ﺗﻼش ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﯾﮏ ﻣﮋده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ ُ ُّ َ ٰ ُ ُ َ َ ّ ۡ ُ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٣ :‬‬ ‫� ٱلمؤ ِمن ِ� ‪﴾٢٢٣‬‬‫﴿وٱ�قوا ٱ� وٱعلموا �ن�م م�قوه ۗ و� ِ ِ‬
‫و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﷲ را ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﺮد و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﺸﺎرت ﺑﺪه‪.‬‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻼﻗﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽ دارد؛ از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺷﻤﺎ ﺑﺪون‬
‫واﺳﻄﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﷲ ﺑﺎ ﺑﻨﺪهي ﻣﺆﻣﻨﺶ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و درﺑﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‬
‫از او اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪﯾﺎد داري ﮐﻪ در ﻓﻼنروز‪ ،‬ﻓﻼن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم‬
‫دادي؟ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﻫﻼﮐﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارد؛ اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ُّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َُْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ َوأﻧﺎ أﻏ ِﻔ ُﺮﻫﺎ لﻚ اﻴﻟَ ْﻮ َم«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را در دﻧﯿﺎ‬ ‫ﺮﺘ� َﻬﺎ َﻋﻠﻴْﻚ ِﻲﻓ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺳ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪم و اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ«‪ .‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدهاﯾﻢ! ﻓﻘﻂ اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ آنﻫﺎ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻪ ﻣﺎ ﻟﻄﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻤﺎن را‬
‫ﻣﯽآﻣﺮزد‪ .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در آن ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ؛ و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻪ روﺑﻪروي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ«‪ .‬آنﮔﺎه اﻓﺰود‪» :‬ﭘﺲ‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ دوري ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﻔﺖ ﮐﻼم ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺪارد و ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ آن را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪150‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮد را ﻧﺠﺎت‬
‫دﻫﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻣﻘﺪور‬
‫ﻧﺒﻮد«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻣﮑﺎن ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪» ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﺧﻮد را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« و »ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ« را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺰ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠﻢ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ اﻣﮑﺎن ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﺧﺮﻣﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت دﻫﯿﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ و ﺳﻬﻮﻟﺖ اﯾﻦ راهﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺠﺎت از آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫‪َّ -١٤٤‬‬
‫�ﻰﺿ ﻋ ِﻦ‬ ‫أ� ٍﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِن اﷲ ﻟ‬ ‫واﻟﻌﺮﺸون‪ :‬ﻋﻦ‬ ‫الﺮاﺑِﻊِ‬
‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ َ َ ْ ْ َ َّ ْ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ْ ََ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َْ ُ َ‬
‫الﺮﺸ�ﺔ ﻓﻴﺤﻤﺪهُ ﻋﻠﻴﻬﺎ«‪] .‬رواﻳﺖ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬أو �ﺮﺸب‬ ‫ﻤﺪهُ‬ ‫اﻷ�ﻠﺔ ﻓﻴﺤ‬ ‫اﻟﻌﺒ ِﺪ أن ﻳﺄ�ﻞ‬
‫) ‪(1‬‬
‫مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و او را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﻋﻪاي آب ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و اﷲ را‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮرد و او را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﻋﻪاي آب ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و اﷲ را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮد‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2734 :‬‬

 ‫‪151‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫َ ََْ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬واژهي »اﻷ�ﻠﺔ« ﯾﺎ ﻏﺬا را ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻬﺎر ﯾﺎ ﺷﺎم‪،‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻣﯽﺗﻮان رﺿﺎﯾﺖ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬را ﮐﺴﺐ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻏﺬا ﯾﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن آب‪» ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬راﺿﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬آداﺑﯽ دارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬و زﺑﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آداب ﻋﻤﻠﯽ‪ :‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﻮردن‬
‫و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و آن را ﻋﻤﻞ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫َ‬ ‫ُْ‬
‫دﺷﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻞﻛ ِ�ﻴَ ِﻤﻴﻨﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺨﻮر«‪ .‬آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻوﻗﺖ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﯽ«‪ (1 ).‬و دﯾﮕﺮ‪ ،‬آن ﻣﺮد ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﺰاي اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﭼﺸﯿﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫آداب زﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ :‬ﮔﻔﺘﻦ »ﺑﺴﻢاﷲ«؛ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »ﺑﺴﻢاﷲ« ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ »ﺑﺴﻢاﷲ« ﻧﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪» ،‬ﺑﺴﻢاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ا� أَ َّو َﻪﻟُ‬
‫َّ‬
‫»ﺑﺴﻢاﷲ« را در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪﯾﺎدش آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ِ �» :‬‬
‫آﺧ َﺮ ُه«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ؛ زﯾﺮا‬ ‫َو ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺶزادهي ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺮِ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬امﺳﻠﻤﻪ‪‬‬
‫َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ ُ ُ َ ِّ َ ُ ْ‬
‫اﷲ َو� ِ�ﻴَ ِﻤﻴﻨِﻚ َو� ِم َّﻤﺎ ﻳَ ِﻠﻴﻚ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺴﺮ ﺟﺎن! ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮ و‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﻏﻼم ﺳﻢ‬
‫ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4959 ،4957 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 3767 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻠﻤﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪152‬‬

‫اﯾﻦ دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎ ﻋﻢ ﻏﺬا‬
‫ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ »ﺑﺴﻢاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ و »ﺑﺴﻢاﷲ« ﮔﻔﺘﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ‪ ،‬ﺟﺰو آداب ﮔﻔﺘﺎري ﯾﺎ زﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن اﺳﺖ و واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻦ »اﻟﺤﻤﺪﷲ« ﭘﺲ از‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻫﻤﯿﻦ آداب اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ اﷲ را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ روزي را ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ روزي دادن‬
‫ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻻﻫﯽ را ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ ُ ٓ َ ۡ َ ۡ ُ َّ ٰ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫﴿أفرء�تم ما �رثون ‪ ٦٣‬ءأنتم تزرعونهۥ أم �ن ٱل�رِعون ‪] ﴾٦٤‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٦٤ ،٦٣ :‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آن را ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﻢ؟‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َ ُ َ‬ ‫ۡ ٓ َّ‬ ‫ََ‬
‫وه م َِن ٱل ُم ۡز ِن أ ۡم � ُن‬
‫نز�ُ ُم ُ‬ ‫ون ‪َ ٦٨‬ءأ ُ‬
‫نت ۡم أ َ‬ ‫﴿أف َر َء ۡ� ُت ُم ٱل َما َء ٱ�ِي ���‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٦٩ ،٦٨ :‬‬ ‫�لون‪﴾٦٩‬‬ ‫ٱ لم ِ‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را از اﺑﺮ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ‬
‫ﻧﺎزلﮐﻨﻨﺪهاﯾﻢ؟‬
‫اﮔﺮ اﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﮔﯿﺎﻫﺎن را ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و آن را در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬از‬
‫دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﻋﺎﺟﺰ و ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آب را از اﺑﺮ ﻓﺮو‬
‫ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﯾﯽ در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺮار ﻧﻤﯽداد ﺗﺎ آن را اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ رزق و روزي دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺤﺼﻮﻻت‬
‫ﮐﺸﺎورزي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ َّ َ‬ ‫َ ۡ َ َ ٓ ُ ََ ۡ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٦٥ :‬‬ ‫� َعل َ�ٰ ُه ُح َ�ٰ ٗما �ظل ُت ۡم �فك ُهون ‪﴾٦٥‬‬ ‫﴿لو �شاء‬
‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ آن را ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺧُﺮد و ﺧﺸﮑﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫و درﺑﺎرهي آب ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ َ ٓ ُ َ َ ۡ َُٰ ُ َ ٗ َ َ َۡ ُ َ‬
‫َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٧٠ :‬‬ ‫اجا فل ۡو� �شك ُرون ‪﴾٧٠‬‬‫﴿لو �شاء جعل�ه أج‬
‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ آن را ﺗﻠﺦ و ﺷﻮر ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺳﭙﺎس ﻧﻤﯽﮔﺰارﯾﺪ؟‬
 ‫‪153‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺳﭙﺎسﮔﺰاري از اﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪» ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ«‬

‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫َ ََْ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬واژهي »اﻷ�ﻠﺔ« ﯾﺎ ﻏﺬا را ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻬﺎر ﯾﺎ ﺷﺎم‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻫﺮ وﻋﺪهي ﻏﺬاﯾﯽ‪» ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ‪،‬‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،/‬ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪،‬‬
‫»اﻟﺤﻤﺪﷲ« ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ را از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻮردن و اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫ﺧﻮردن و ﺳﮑﻮت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﻫﻨﻤﻮد ﯾﺎ روش رﺳﻮلﺧﺪا‪‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ »اﻟﺤﻤﺪﷲ« در اﺛﻨﺎي ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬ﺑﻪﻗﺼﺪ‬
‫ﯾﺎدآوري ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ‪ /‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ٌ‬ ‫َ َ ُ ِّ ُ ْ‬
‫ﻰﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠ ٍِﻢ ﺻﺪﻗﺔ«‪.‬‬ ‫ﻌﺮﺸون‪ :‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬‫اﺨﻟَﺎم ُِﺲ واﻟْ ْ ُ‬ ‫‪-١٤٥‬‬
‫َ َ َ ْ َ ْ َْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ََْ َ ْ َْ َ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬أرأﻳﺖ إِن لﻢ �ﺪ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﻌﻤﻞ �ِﻴﺪﻳ ِ ِﻪ ﻓﻴﻨﻔﻊ �ﻔﺴﻪ و�ﺘﺼﺪق«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬أرأﻳﺖ إِن لﻢ‬
‫َْ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ْ َْ ْ َ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُ ُ َ َْ َ ْ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫وف‬‫اﺤﻟﺎﺟ ِﺔ اﻤﻟﻠﻬﻮف«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬أرأﻳﺖ إِن لﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺄم ُﺮ ﺑِﺎلﻤﻌ ُﺮ ِ‬ ‫�ﺴﺘ ِﻄﻊ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻳ ِﻌ� ذا‬
‫ٌ‬ ‫َ ٌ‬ ‫َّ ِّ َ َّ َ‬ ‫ُْ ُ َ‬ ‫َ َْ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َْْ‬
‫الﺮﺸ ﻓﺈِ�ﻬﺎ ﺻﺪﻗﺔ«‪] (1 ).‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫�«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬أرأﻳﺖ إِن ل ْﻢ ﻳﻔﻌﻞ؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﻤ ِﺴﻚ ﻋ ِﻦ‬‫أ ِو اﺨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻣﻘﺪور ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺎر ﮐﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻔﻊ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﺎر ﮐﺮدن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ رﻧﺞﮐﺸﯿﺪه و ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ ﮐﻤﮏ‬
‫ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ ﯾﺎ ﻧﯿﮏ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﮑﺮد‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺑﺪيﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺻﺪﻗﻪاي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1445 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1008 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪154‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي واﺟﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮور ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫َ ٌ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ ُ َ َ‬
‫ﺻﺪﻗﺔ ﻞﻛ‬ ‫ﺎس ﻋﻠﻴْ ِﻪ‬
‫ﺷﺮح ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺖ؛ در آن ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬ﻞﻛ ﺳﻼ� ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻳَ ْﻮمٍ � ْﻄﻠ ُﻊ ﻓﻴﻪ الﺸ ْﻤﺲ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ روز ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻔﺼﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻻزم اﺳﺖ«‪ .‬راهﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﺮاي اداي اﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﯾﺎ »اﷲاﮐﺒﺮ« ﯾﺎ »ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ«‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ﯾﺎ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ رﻧﺞﮐﺸﯿﺪه و ﺑﯿﻨﻮا و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻧﻔﺲ اﻣﺎره‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن دروازهي دﯾﮕﺮي ﺑﻪ روﯾﺶ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﻦ‬
‫دروازه روي ﻣﯽآورد‪ ،‬دروازهي دﯾﮕﺮي ﻓﺮاروي او ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن وﻗﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮﺻﺖ از دﺳﺖ ﺑﺮود و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺳﺘﻔﺎدهاي از وﻗﺘﺶ ﻧﺒﺮد؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬آن را ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎزﯾﻢ و ﻫﺮ دروازهي ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ ْ َۡ ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٤٨ :‬‬ ‫﴿ فٱستبِقوا ٱ�ي� ٰ ِ �‬
‫ت﴾‬
‫ﭘﺲ در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺪرش را‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺑﭙﺮدازد و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را از‬
‫ّ ُ‬ ‫َ ُ َ َ َ ّ َ‬
‫رﺣﻤﺘﺶ ﻋﻘﺐ ﺑﯿﻨﺪازد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳَ َﺰال ﻗ ْﻮ ٌم �ﺘَﺄﺧ ُﺮون َﺣ ّﻰﺘ ﻳُ َﺆﺧ َﺮﻫ ُﻢ‬
‫اﷲ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره )در ﺻﻒﻫﺎي( ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آنﻫﺎ را‬
‫)از رﺣﻤﺘﺶ( ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﻧﺪازد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬درﻧﮓ ﮐﺮدن در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﯾﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﻞ از دﺳﺖ ﺑﺮود‪ .‬ﻟﺬا آدمِ ﻋﺎﻗﻞ و ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﯽ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﺪ و ﻫﯿﭻ ﻓﺮﺻﺘﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2767 ،2508) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1677 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،662 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪.‬‬
 ‫‪155‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻮدن راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫را از دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ ذﮐﺮ و ﺷﮑﺮ و‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺶ‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -14‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ٰٓ‬ ‫َ ٓ َ ََۡ َ َۡ َ ُۡ ۡ َ َ َ ۡ َ‬
‫]ﻃﻪ‪[٢ ،١ :‬‬ ‫﴿طه ‪ ١‬ما أنز�ا عليك ٱلقرءان ل ِتش� ‪﴾٢‬‬
‫ﻃﺎ‪ ،‬ﻫﺎ‪ .‬ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻔﺘﯽ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ُ ُ َّ ُ ُ ُ ُ ۡ َ َ ُ ُ ُ‬
‫� ُم ٱل ُع ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٥ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ي ِر�د ٱ� بِ�م ٱلي� و� ي ِر�د ب ِ‬
‫اﷲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاري‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﮔﺬﺷﺘﻪ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ راهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ و ﺣﺎل‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي ﻧﻤﺎﯾﺪ و از اﯾﻦرو ﺑﺎﺑﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰ از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﺼﻠﺖ ارزﺷﻤﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﯿﺎﻧﻪرو‬
‫و ﺑﻪدور از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ٓ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ۡ ُ ْ َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ‬
‫�فوا ولم �ق�وا و�ن �� �ل ِك قواما ‪] ﴾٦٧‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٧ :‬‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا أنفقوا لم � ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﻔﺎق ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎدهروى ﻧﻤﻰﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺨﻞ ﻧﻤﻰورزﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﻔﺎﻗﺸﺎن ﻫﻤﻮاره‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬در ﺣﺪ‪ ‬اﻋﺘﺪال اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن در ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﻋﺘﺪال و ﻣﯿﺎﻧﻪروي را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و دوري از‬
‫اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺧﻮدت را ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮان ﺗﻮ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ ،‬در رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ ﻣﯿﻨﺪاز‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ در ﻋﺒﺎدت ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ازدواج ﻧﮑﻨﺪ؛ دوﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﯾﮏ روز را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرم‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﻫﻢ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﻫﯿﭻ ﺷﺒﯽ ﻧﺨﻮاﺑﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ َ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ِّ ُ َ ِّ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ ُ ْ‬
‫ﻮم َوأﻓ ِﻄ ُﺮ‬‫ﻜ� أﺻ� وأﻧﺎم وأﺻ‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎل أﻗﻮامٍ �ﻘﻮلﻮن ﻛﺬا و�ﺬا ﻟ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪158‬‬
‫َّ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ ِّ َ َ َ‬
‫ﺎء � َﻤ ْﻦ َر ِﻏ َﺐ � ْﻦ ُﺳن ِﻲﺘ ﻓﻠي َﺲ ِﻣ ِّ�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬‫وأﺗﺰوج اﻟنﺴ‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؟! ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺑﻢ؛ ﺑﺮﺧﯽ از روزﻫﺎ‪ ،‬روزهي ﻧﻔﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮرم و ﺑﺎ زﻧﺎن‪ ،‬ازدواج ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ از ﺳﻨﺖ ﻣﻦ روي‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺳﻨﺘﺶ رويﮔﺮداﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ واﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ از ﺗﻮاﻧﺸﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ آﯾﻪي اول و دوم ﺳﻮرهي »ﻃﻪ« اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ٓ َ ََۡ َ َۡ َ ُۡ ۡ َ َ‬
‫ان ل ِتَ ۡش َ ٰٓ‬
‫]ﻃﻪ‪[٢ ،١ :‬‬ ‫� ‪﴾٢‬‬ ‫﴿طه ‪ ١‬ما أنز�ا عليك ٱلقرء‬
‫ﻃﺎ‪ ،‬ﻫﺎ‪ .‬ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻔﺘﯽ‪.‬‬

‫﴿طه﴾‪ ،‬ﺟﺰو ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ را ﺑﺎ آن‪،‬‬
‫آﻏﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﻨﺪار ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺎم رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻌﻨﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﺣﺮوف‪ ،‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻣﻌﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﻮﻧﺪ و واژهاي ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﮑ‪‬ﺮان و ﺗﮑﺬﯾﺐﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ و از آنﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮآن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و آنﻫﺎ از آوردن ده‬
‫ﯾﺎ ﯾﮏ ﺳﻮره و ﺣﺘﯽ ﯾﮏ آﯾﻪ و ﮐﻢﺗﺮ از آن ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻗﺮآن از ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺮوﻓﯽ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آن‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮوف ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪاي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﻫﻤﻪي ﺳﻮرهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺮوف ﺷﺮوع ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻌﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ؛ در ﺳﻮرهي »ﺑﻘﺮه« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ َ َۡ َ‬
‫ب �ِيهِ ُه ٗدى ّل ِۡل ُم َّت ِق َ‬ ‫ٓٓ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢ ،١ :‬‬ ‫� ‪﴾٢‬‬ ‫﴿الم ‪ٰ � ١‬ل ِك ٱلكِ�ٰب � ر� ۛ �‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻻم‪ ،‬ﻣﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ راهﻧﻤﺎ و ﻫﺪاﯾﺖﮔﺮ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و در ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ك ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬
‫َ َّ َ َ َ ۡ َ‬ ‫� ٱ ۡل َق ُّي ُ‬ ‫� َ�ٓ إ َ� ٰ َه إ َّ� ُه َو ٱ ۡل َ‬
‫﴿ال ٓ ٓم ‪ ١‬ٱ َّ ُ‬
‫� ّ ِق‬
‫ب بٱ َ‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ن‬ ‫‪٢‬‬ ‫وم‬ ‫ُّ‬ ‫ِ ِ‬
‫ٗ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣ ،١ :‬‬ ‫ُم َص ّدِقا﴾‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻻم‪ ،‬ﻣﯿﻢ‪ .‬اﷲ؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻫﻤﯿﺸﻪزﻧﺪهاي ﮐﻪ ﻣﺪﺑ‪‬ﺮ )ﺟﻬﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﯽ( اﺳﺖ‪) .‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ( ﻗﺮآن را ﺑﻪﺣﻖ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪159‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫و ﻧﯿﺰ ﺳﻮرهي »اﻋﺮاف«‪:‬‬

‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َٰ ٌ ُ َ َۡ َ َ َ َ ُ‬ ‫﴿ال ٓ ٓم ٓ‬
‫ص ‪ ١‬كِ�ب أنزِل إِ�ك ف� ي�ن ِ� صدرِك حرج مِنه﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[٢ ،١ :‬‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻻم‪ ،‬ﻣﯿﻢ‪ ،‬ﺻﺎد‪) .‬اﯾﻦ( ﮐﺘﺎﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺳﯿﻨﻪات ﺑﺮاي )ﺗﺒﻠﯿﻎ( آن‬
‫ﺗﻨﮕﯽ و ﻓﺸﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮرهي »ﯾﻮﻧﺲ«‪:‬‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ‪[١ :‬‬ ‫ت ٱ ۡلك َِ�ٰب ٱ ۡ َ‬
‫�كِي ِم ‪﴾١‬‬
‫ٓ ۡ َ‬
‫ك َء َا� ٰ ُ‬ ‫﴿الر� ت ِل‬
‫ِ‬
‫اﻟﻒ‪ ،‬ﻻم‪ ،‬را؛ اﯾﻦ‪ ،‬آﯾﺎت ﮐﺘﺎب اﺳﺘﻮار و ﻣﺤﮑﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻌﻪ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎ آﻣﺪه‪،‬‬
‫ذﮐﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬از ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ از آوردن ﮐﻼﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ درﺑﺎرهي ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٰٓ‬ ‫َ ٓ َ ََۡ َ َۡ َ ُۡ ۡ َ َ َ ۡ َ‬
‫]ﻃﻪ‪[٢ :‬‬ ‫﴿ما أنز�ا عليك ٱلقرءان ل ِتش� ‪﴾٢‬‬
‫ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻔﺘﯽ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او را در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ‬
‫ﺑﯿﻨﺪازد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري و ﺧﯿﺮ‬
‫دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُٗ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫‪َ ٞ‬‬ ‫ُ ُ‬ ‫﴿قَ َال ٱ ۡهب َطا م ِۡن َها َ� َ‬
‫ِيع ۢ�ۖ َ� ۡعض� ۡم ِ�َ ۡع ٍض َع ُد ّو ۖ فإ ِ َّما يَأت ِيَ َّن�م ّم ِِّ� هدى � َم ِن‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ ُ َ َ ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ‪َ ١٢٣‬و َم ۡن أع َرض عن ذِكرِي فإِن �ۥ معِيشة‬
‫ۡ َ َ‬ ‫ضل َو� � َ ۡش َ ٰ‬ ‫َ‬
‫اي ف� ي ِ‬ ‫ٱ َّ� َب َع ُه َد َ‬
‫� َوقَ ۡد ُك ُ‬ ‫َ َ َ ّ َ َ َ َۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٗ َ َۡ‬
‫نت‬ ‫� أ ۡ� َ ٰ‬ ‫ب ل ِم ح�ت ِ ٓ‬ ‫� ‪ ١٢٤‬قال ر ِ‬ ‫�هُۥ يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ أ ۡ� َ ٰ‬ ‫� ُ ُ‬ ‫ضن� و‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن� ‪َ ١٢٦‬و�� ٰل ِك‬ ‫يت َهاۖ َو� َ� ٰل َِك ٱ�َ ۡو َم تُ َ ٰ‬ ‫س َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َۡ َ َ‬
‫�� ‪ ١٢٥‬قال ك� ٰل ِك ��تك َءا� ٰ ُت َنا فن ِ‬
‫َ‬ ‫ص ٗ‬ ‫ب ِ‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت َر ّ�هِۦ َولَ َع َذ ُ‬ ‫َ ۡ َۡ َ َ ََۡ ُۡ ۢ َ‬ ‫َۡ‬
‫� ‪﴾١٢٧‬‬ ‫اب ٱ�خ َِرة ِ أ َش ُّد َو� ۡ� َ ٰٓ‬ ‫ِۚ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫ِ‬
‫م‬ ‫ؤ‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ن‬‫م‬ ‫ي‬ ‫ز‬
‫ِ‬ ‫�‬
‫]ﻃﻪ‪[١٢٧ ،١٢٣ :‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﺑﻬﺸﺖ آﺳﻤﺎن )ﺑﻪ زﻣﯿﻦ( ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮوﯾﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ دﺷﻤﻦ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد‪ .‬و ﭼﻮن ﻫﺪاﯾﺖ و رﻫﻨﻤﻮدم ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ از آن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻢراه ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫و در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﯾﺎد ﻣﻦ روي ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺗﻨﮕﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و روز‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪160‬‬

‫ﻗﯿﺎﻣﺖ او را ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺣﺸﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﭼﺮا ﻣﺮا ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﯽ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫)در دﻧﯿﺎ( ﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮدم؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ آﯾﺎﺗﻤﺎن ﺑﺮاي ﺗﻮ آﻣﺪ و آنﻫﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدي و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻣﺮوز از ﯾﺎد ﻣﯽروي‪ .‬و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ زﯾﺎدهروي ﮐﺮد و ﺑﻪ آﯾﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرش اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورد‪،‬‬
‫اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻋﺬاب آﺧﺮت‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آري! اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در رﻧﺞ و‬
‫زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻔﺘﯽ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮي؛ از اﯾﻦرو ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺗﻤﺴﮏ ﻣﯽﺟﺴﺖ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي آن را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺴﺖ‪ ،‬ﻋﺰت و ﮐﺮاﻣﺖ‬
‫داﺷﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻫﻤﻪي ﻣﻠﺖﻫﺎ و اﻣﺖﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺷﺮق و ﻏﺮب‬
‫زﻣﯿﻦ را ﻓﺘﺢ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ از آن زﻣﺎن ﮐﻪ از ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ دوري ﺧﻮد از ﻗﺮآن‪ ،‬ﻋﺰت و ﮐﺮاﻣﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫� ُم ٱ ۡل ُع ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٥ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ي ِر�د ٱ� بِ�م ٱلي� و� ي ِر�د ب ِ‬
‫اﷲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاري‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ آﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﻗﺼﺪ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺰو آﯾﻪﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي روزه‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺗﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺣﮑﻢ روزه‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺳﺨﺖ و رﻧﺞآوري ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ آﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاري‪ .‬از اﯾﻦرو روزه‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎي‬
‫آن را در اﯾﺎم دﯾﮕﺮي ﺑﻪﺟﺎي آورد‪ .‬ﺑﯿﻤﺎر ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و روزه ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻀﺎي روزهاش را ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي ﻣﯽآورد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آﺳﺎنﮔﯿﺮي‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫� ُم ٱ ۡل ُع ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٥ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ي ِر�د ٱ� بِ�م ٱلي� و� ي ِر�د ب ِ‬
‫اﷲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاري‪.‬‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﺗﺴﺎﻣﺢ و آﺳﺎنﮔﯿﺮيﺳﺖ؛ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﻞ و ﭼﻨﮓ زدن ﺑﻪ اﯾﻦ دﯾﻦ را ﻋﻄﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﻣﺎ را ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ دﯾﻦ ﺑﻤﯿﺮاﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪161‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ ٌَ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎﻋ�ﺸﺔ& أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬دﺧﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ وﻋِﻨﺪﻫﺎ امﺮأة ﻗﺎل‪ :‬ﻣﻦ ﻫﺬِه؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻫ ِﺬه ِ‬ ‫‪ -١٤٦‬ﻋﻦ‬
‫َ َ ُّ َّ ُ َّ َ َ ُّ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َُ‬ ‫ُ َ َْ ُُ ْ َ َ‬
‫ﻓﻼﻧﺔ ﺗﺬﻛﺮ ﻣِﻦ ﺻﻼﺗ ِﻬﺎ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻪ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺑِﻤﺎ ﺗ ِﻄﻴﻘﻮن‪ ،‬ﻓﻮ اﷲ ﻻ �ﻤﻞ ا� ﺣﻰﺘ �ﻤﻠﻮا‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫ََ َ ُُ َْ‬
‫داوم ﺻﺎﺣِﺒﻪ ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َ‬
‫ﻳﻦ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ ﻣﺎ‬ ‫و� َن أَ َﺣ ُّﺐ ِّ‬
‫اﺪﻟ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي او آﻣﺪ و زﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺰدش‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ زن ﮐﯿﺴﺖ؟« ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﻓﻼن زن اﺳﺖ«‪ .‬و از‬
‫ﮐﺜﺮت ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺲ ﮐﻦ! ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫دارﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ از دادنِ ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ از ﻋﺒﺎدت ﺧﺴﺘﻪ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‬
‫ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ در ﺑﺎب ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي‬
‫وي رﻓﺖ و زﻧﯽ‪ ،‬آنﺟﺎ ﺑﻮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ زن ﮐﯿﺴﺖ؟« ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫آن زن را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و ﮐﺜﺮت ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺲ ﮐﻦ!« واژهي » َﻣﻪ« ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎي ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ‪» ،‬اﺳﻢ‬
‫ﻓﻌﻞ« اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺲ ﮐﻦ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎش‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫آن زن دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺖ از ﻋﺒﺎدت ﻣﺸﻘﺖﺑﺎري ﮐﻪ ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ آن ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮدارد و آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دارﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﻪ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد و‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺳﺨﺖ و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ را ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮان ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ آن را ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬آن را ﺗﺮك ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﯾﺎدآوري ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﻧﺪك را ﺑﻪراﺣﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﻤﻞ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫را ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ آن را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1151 ،43) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.785 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪162‬‬

‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ او از دادن ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ از ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺻﻔﺖ ﺧﺴﺘﮕﯽ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮاي اﷲ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻣﺎ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻣﺎ‪ ،‬از روي ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﻫﺮ‬
‫ﻋﯿﺒﯽ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﻨﺪهاش را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬دﺳﺖ از ﻋﻤﻞ ﺑﺮدارد ﯾﺎ آن ﻋﻤﻞ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺻﻔﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺮاي اﷲ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪدور از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬رﻧﺞ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽﺳﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َۡ َ‬ ‫﴿ َولَ َق ۡد َخلَ ۡق َنا ٱ َّ َ‬
‫ت َوٱ��ض َو َما بَ ۡي َن ُه َما ِ� س َِّتةِ �يَّا ٖ� َو َما َم َّس َنا مِن‬
‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬
‫ُّ ُ‬
‫]ق‪[٣٨ :‬‬ ‫وب‪﴾٣٨‬‬ ‫لغ ٖ‬
‫و آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﺶ روز آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ و ﺧﺴﺘﮕﯽ و رﻧﺠﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬آﺳﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺰرگ و زﻣﯿﻦ و ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ را در ﺷﺶ روز‬
‫آﻓﺮﯾﺪ و اﯾﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺰرگ در اﯾﻦ ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬اﷲ را ﺧﺴﺘﻪ و رﻧﺠﻮر ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از زنﻫﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺎه‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺳ‪‬ﺮَك ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و از ﮐﺎر و ﺑﺎرِ ﻣﺮد‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ‬
‫رد و ﺑﺪل ﺷﻮد و ﺣﺘﯽ ﺷﺎﯾﻌﺎﺗﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف زن و ﻣﺮد ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮدش را ﺑﺎ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و‬
‫اﻋﻤﺎل ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮاﻧﺶ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ ،‬در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد؛ زﯾﺮا ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪،‬‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و آن اﻋﻤﺎل ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ‬
‫اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪$‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮش ﻫﻤﻪي روزﻫﺎ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺗﻤﺎم ﺷﺐﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاواﻧﺶ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد؛ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاي؟!« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮان اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺪاري«‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ﺳﻪ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻃﺎﻗﺘﻢ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﯾﮏ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و دو روز ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪازد‪.‬‬
 ‫‪163‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺘﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻃﺎﻗﺘﻢ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫ُ‬
‫ﺻﻴﺎم داود«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روزهاي ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ‬
‫َ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ َ َ‬
‫أ�ﺮﺜ ِﻣﻦ ذلﻚ ﻫﺬا‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ‪ ،‬روزهي داوود)‪ (‬اﺳﺖ«‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﺑﺰرگ ﺷﺪ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش رﺧﺼﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم! ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﭘﺎﻧﺰده روز ﭘﯿﺎﭘﯽ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺎﻧﺰده روز ﭘﯿﺎﭘﯽ روزه ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي و اﻋﺘﺪال را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‬
‫ﺑﺮ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َُ َ ْ َ َ‬ ‫واج اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ ُُ َْ‬ ‫َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﺴﺄلﻮن ﻋﻦ ﻋِﺒﺎدة ِ‬ ‫َِ‬ ‫ِ‬ ‫ز‬ ‫أ‬ ‫ﻮت‬‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫إ‬ ‫ﻂ‬
‫َِ ِ‬ ‫رﻫ‬ ‫ﻼﺛﺔ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺟﺎء‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫�ﺲ‬‫‪ -١٤٧‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺪ ﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟُ ﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ‬
‫ْ‬ ‫ﺧﺮﺒوا ﻛ� َّ� ُﻬ ْﻢ َ� َﻘﺎﻟ ْﻮﻫﺎ وﻗﺎلﻮا‪ :‬أﻳﻦ �ْ ُﻦ ﻣ ِْﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ ُ ُ َّ ْ َ ً‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ ُ ِّ َّ َ َ ً‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َْ‬
‫ذﻧﺒِ ِﻪ وﻣﺎ ﺗﺄﺧﺮ‪ .‬ﻗﺎل أﺣﺪﻫﻢ‪ :‬أﻣﺎ أﻧﺎ ﻓﺄﺻ� الﻠﻴﻞ أﺑﺪا‪ ،‬وﻗﺎل اﻵﺧﺮ‪ :‬وأﻧﺎ أﺻﻮم اﺪﻟﻫﺮ أﺑﺪا‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ً َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬
‫ﺰﺘل اﻟنﺴﺎء ﻓﻼ أﺗﺰوج أﺑﺪا‪ ،‬ﻓﺠﺎء رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إﻴﻟﻬﻢ ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫َوﻻ أﻓ ِﻄﺮ‪ ،‬وﻗﺎل اﻵﺧﺮ‪ :‬وأﻧﺎ ا� َ ِ‬
‫ّ َ ُ ُ َُ ْ‬ ‫َّ ِّ َ ْ َ ُ ْ َّ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ُ َّ َ ُ ْ ُ‬
‫ِﻳﻦ ﻗﻠﺘ ْﻢ ﻛﺬا و�ﺬا؟‪ ،‬أﻣﺎ وا�ِ إِ� ﻷﺧﺸﺎ�ﻢ �ِ وأ�ﻘﺎ�ﻢ ﻪﻟ لﻜِ� أﺻﻮم وأﻓ ِﻄﺮ‪،‬‬ ‫»أ�ﺘﻢ اﺬﻟ‬
‫َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ِّ‬
‫ٌ‬
‫ﺎء‪ ،‬ﻓﻤﻦ رﻏِﺐ ﻋﻦ ﺳن ِﻲﺘ ﻓﻠيﺲ ﻣِ�«‪] (2 ).‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ْ‬ ‫ﺻ� َوأ ْرﻗﺪ‪َ ،‬وأﺗ َﺰ ّو ُج اﻟن َﺴ َ‬ ‫وأ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و درﺑﺎرهي‬
‫ﻋﺒﺎدت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ آن را ﮐﻢ داﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﮐﺠﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺠﺎ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهاش آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؟! ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺐﻫﺎ را ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﯾﮏ روز آن را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرم‪ .‬و ﺳﻮﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از زﻧﺎن‬
‫دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ و ﻫﺮﮔﺰ ازدواج ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدﺷﺎن آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1844 ،1842) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1972:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5063 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1401 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪164‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ؟ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬از ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﺪاﺗﺮسﺗﺮ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎرﺗﺮ ﻫﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ ﻫﻢ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرم؛ ﻫﻢ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺑﻢ و ﺑﺎ زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ازدواج ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﺳﻨﺖ ﻣﻦ روي‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ درﺑﺎرهي ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻋﻤﺎل و ﻋﺒﺎداﺗﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻤﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬از آن اﻃﻼع‬
‫داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ در ﺟﻤﻊ ﯾﺎراﻧﺶ و ﯾﺎ در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽداد‪ .‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺻﺤﺎﺑﺶ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از اﻋﻤﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮي از اﻋﻤﺎل رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮد و ﻓﻘﻂ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از آن اﻃﻼع داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎراﻧﺶ ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ درﺑﺎرهي اﻋﻤﺎل ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﻨﻨﺪ؛ وﻗﺘﯽ از اﻋﻤﺎل‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪاش اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را اﻧﺪك داﻧﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از روزﻫﺎ‪ ،‬روزهي ﻧﻔﻞ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮرد؛ ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و از زﻧﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ دوري ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻞ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﻋﻤﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را اﻧﺪك‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻼك ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﯾﺎ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدﺷﺎن آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺐﻫﺎ را ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﯾﮏ روز آن را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرم‪ .‬و ﺳﻮﻣﯽ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از زﻧﺎن دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ و ﻫﺮﮔﺰ ازدواج ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬آنﻫﺎ اذﻋﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺒﻮد و ﻫﯿﭻ‬
 ‫‪165‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و رﻧﺞآور اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﯿﭻ ﺷﺒﯽ ﻧﺨﻮاﺑﺪ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ؟! ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬رﻧﺞآور‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺟﺰ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن از ﮐﺎري‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬آن ﮐﺎر ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﮔﻮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺳﺨﻦ آن ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد زﻣﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬روزه ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ! اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻘﺖﺑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ازدواج ﻧﮑﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ازدواج ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻬﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺷﺪت ﻣﺎ را از ازدواج ﻧﮑﺮدن ﻣﻨﻊ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮد را اَﺧﺘﻪ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺷﯿﻮهي ﻋﺒﺎدت ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار و‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻨﺖ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﺘﺪا از آنﻫﺎ ﺳﺆال ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻮن اذﻋﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬از ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﺧﺪاﺗﺮسﺗﺮ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎرﺗﺮ ﻫﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ ﻫﻢ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و‬
‫ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرم؛ ﻫﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺑﻢ و ﺑﺎ زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ازدواج ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ از ﺳﻨﺖ ﻣﻦ روي ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﯿﺎﻧﻪروي و ﺑﺎ‬
‫روﺷﯽ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬از ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫در ﻋﺒﺎدت و ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ ﻣﯿﺎﻧﻪرو ﺑﺎﺷﺪ و از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫ﺗﻔﺮﯾﻂ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ زﯾﺎدهروي ﯾﺎ اﻓﺮاط‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و از اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو در‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ُ ْ َ ّ َ‬
‫ﺖ ﻻ أ ْر ًﺿﺎ � َﻄ َﻊ َوﻻ ﻇﻬ ًﺮا أ ْ�ﻰﻘ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ و‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬إن الﻤﻨﺒ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪ ،(18/3‬و ﻗﻀﺎﻋﯽ در ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸﻬﺎب )‪ ،(1147‬و ﺣﺎﮐﻢ در‬
‫ﻣﻌﺮﻓﮥ ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬ص‪ 95:‬از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﯽﻋﻘﯿﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻮﻗﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﮑﺪر از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬و ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ از اﺑﻮﻋﻘﯿﻞ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﻧﮑﺮده و آن را از اﺑﻦ ﺳﻮﻗﻪ از اﺑﻦ ﻣﻨﮑﺪر ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺮﺳﻞ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ در ﺷﻌﺐ اﻻﯾﻤﺎن )‪ (402/3‬از ﺑﯿﻬﻘﯽ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﻫﺪي‬
‫از رواﯾﺖ اﺑﻦﻋﻤﺮو دارد‪ ،‬ﺳﻨﺪش‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺿﻌﻒ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در‬
‫ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ 20229‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪166‬‬

‫روز راه ﻣﯽرود )ﯾﺎ ﻣﺮﮐﺒﺶ را ﻣﯽﺗﺎزد(‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد )ﯾﺎ‬
‫ﺳﻮارياش( را ﻫﻢ از ﭘﺎ درﻣﯽآورد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺳﻨﺖ و روش رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ و درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﺧﻮد را در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ آﻫﺴﺘﻪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا راه درﺳﺖ و‬
‫آﺳﺎن را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‪ ،‬روش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎر ﭘﯿﺮوان‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روش و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در‬
‫ﻣﺴﯿﺮ او ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ً‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ َ ِّ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻫﻠﻚ الﻤﺘﻨﻄﻌﻮن« ﻗﺎلﻬﺎ ﺛﻼﺛﺎ‪] .‬رواﻳﺖ‬ ‫‪ -١٤٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و‬
‫دﻧﯿﻮي( ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ََ َ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻠﻚ‬
‫َ‬ ‫َ ََ َ ْ‬ ‫َ ََ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ال ُﻤﺘَﻨَ ِّﻄ ُﻌﻮن‪ ،‬ﻫﻠﻚ ال ُﻤﺘَﻨَ ِّﻄ ُﻌﻮن‪ ،‬ﻫﻠﻚ ال ُﻤﺘَﻨَ ِّﻄ ُﻌﻮن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و‬
‫دﻧﯿﻮي ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ و ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ« و اﯾﻦ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻓﺮﻣﻮد؛‬
‫�ﻢ ﻓَيُﺸﺪد َّ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ َ ِّ ُ‬
‫ا�‬ ‫ِ ِ‬ ‫از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﺸﺪدوا َﻰﻠﻋ أﻧﻔ ِﺴ‬
‫َ ُ‬
‫َﻋﻠﻴ�ﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﺑﻪ داﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻗﺘﻠﯽ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهاش دﭼﺎر اﺧﺘﻼف‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮي روي دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2670 :‬‬

 ‫‪167‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫ُ َ َۡ َ ْ َ ٗ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٦٧ :‬‬ ‫� يَأ ُم ُر� ۡم أن تذ�ُوا َ�ق َرة﴾‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫»اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﺷﮑﺎر ﺷﺪن راز ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﮔﺎوي ذﺑﺢ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺎوي ذﺑﺢ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از آن را ﺑﺮدارﯾﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﻘﺘﻮل‬
‫ﺑﺰﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬او را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاي؟« اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻣﺮ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﺎوي ﮐﻪ ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬راز ﻗﺘﻞ ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﺪ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬از ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﮔﺎوي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ؟« و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬از ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫رﻧﮓ اﯾﻦ ﮔﺎو‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟« و ﻧﯿﺰ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ »ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺎويﺳﺖ؟« در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﺎو ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي در ﻋﺒﺎدت ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﻧﻤﺎز و روزه‬
‫و ﻋﺒﺎدتﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻮد را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و در ﻣﻌﺮض ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﯿﻤﺎران ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ آنﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ آنﻫﺎ آﺳﺎن‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﯿﻤﺎري و ﻧﯿﺎز درﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮرد و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و روزه ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﻄﺒﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن و ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در ﺣﻮزهي دﯾﻦ‬
‫و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻮﺣﯿﺪي‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎه درﺑﺎرهي ﺻﻔﺎت اﷲ‪‬‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎويﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺑﻪﺟﺎﺳﺖ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﮏ اﻣﺖ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و اﻣﺎﻣﺎن ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺪان ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮔﺎه‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﻼب و داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺗﮑﻠﻒ و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺲ ﮐﻨﯿﺪ!‬
‫ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ و ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ و ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎري ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﻄﻤﺌﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪168‬‬

‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‪ ،‬ﺧﻮد را در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازﯾﺪ و آﺷﻔﺘﻪ و ﺑﯽﻗﺮار‬

‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﷲ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﯽ دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ُ َ ِّ ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َُّ َْ ْ ََْ‬ ‫َّ ُ ُ‬
‫َ‬
‫ﺐ وا ِﺣﺪ ﻳﺮﺼﻓﻪ‬
‫� ِﻣﻦ أﺻﺎﺑِﻊ الﺮﻤﺣﻦ ﻛﻘﻠ ٍ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إِن ﻗﻠﻮب ﺑ ِ� آدم ﻠﻛﻬﺎ �� إِﺻﺒﻌ ِ‬
‫ُ َ‬
‫َﺣﻴْﺚ �َﺸﺎء«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دلﻫﺎي ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﻗﻠﺐ در ﻣﯿﺎن دو اﻧﮕﺸﺖ از‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آن را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﻠﻒ و ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﮐﻨﮑﺎش درﺑﺎرهي ﺗﻌﺪاد اﯾﻦ‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻣﯽ ﭘﺮدازد و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ اﻧﮕﺸﺖﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻧﺎﺧﻦ دارﻧﺪ ﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ! ]ﺳﺒﺤﺎن اﷲ[‬
‫ُّ ْ َ ُ َّ َ ْ َ‬ ‫ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ُ �ْ �َ » :‬ل َر ُّ�ﻨَﺎ إ َﻰﻟ َّ‬
‫الﺴ َﻤﺎ ِء اﺪﻟ�ﻴﺎ ﻞﻛ ﻴﻟﻠ ٍﺔ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َْ ُُ ُ‬
‫ﺚ اﻷﺧ ُ‬
‫�«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﻫﺮ ﺷﺐ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ دوﺳﻮم ﺷﺐ‬ ‫ِ‬ ‫ِﺣ� �ﺒﻰﻘ اﺜﻟﻠ‬
‫)در ﺛﻠﺚ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آن( ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ ﻧﺰول ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .«...‬ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﺰول ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﭼﺮا ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ دوﺳﻮم ﺷﺐ؟! و ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﯾﮏ ﺑﺨﺶ از‬
‫زﻣﯿﻦ دوﺳﻮم ﺷﺐ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ اﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره در آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎﺳﺖ! و ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ اﺟﺮ و ﭘﺎداﺷﯽ ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺳﻼﻣﺖ ﻓﮑﺮي و ﻋﻘﯿﻘﺪﺗﯽ؛ از اﯾﻦرو ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﮑﻮﻫﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺘﻮده‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺟﺰو ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻏﯿﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﺸﺪه و ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻧﯿﮏ اﻣﺖ ﮐﻪ از ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و اﺷﺘﯿﺎق ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎﺗﺶ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﮐﻨﺠﮑﺎوي درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ از ﺗﮑﻠﻒ و‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎوي درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ دﺳﺖ ﺑﺮدارﯾﻢ و ﺑﻪ آنﭼﻪ در ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫آﻣﺪه‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﯾﻢ؛ وﻟﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ رﯾﺰ‪،‬‬
‫ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ و ﺗﮑﻠﻒ و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي در اﻣﺮ دﯾﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 4798 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮو‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6940 ،1077) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1261 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪169‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫از اﯾﻦ دﺳﺖ ﺗﮑﻠﻒﻫﺎ و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ رويﮐﺮد ﻃﻼب و‬

‫داﻧﺶﺟﻮﯾﺎﻧﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از اﺣﺘﻤﺎلﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﯽ را وارد دﻻﯾﻞ ﻟﻔﻈﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و آنﻗﺪر اﺣﺘﻤﺎل در ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﮔﻨﺠﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻮاﯾﺪ و دادهﻫﺎي‬
‫ﻧﺼﻮص و ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﮔُﻢ و ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﺷﻮد و از ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺰ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﺘﻦ وﺟﻮد دارد! اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺼﻮص‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ اﺣﺘﻤﺎلﻫﺎي ﻋﻘﻠﯽ را ﺑﺮ دﻻﯾﻞ‬
‫ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ روﺷﻦ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻏﺎﻟﺐ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮏ آﯾﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﻨﺎد و اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ و اﯾﺮادﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮ آنﻫﺎ وارد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﯾﺎ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺗﺼﻮرﻫﺎ و ﺧﯿﺎلﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬در دلِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻧﺪازد ﺗﺎ اﯾﻤﺎن و ﻋﻘﯿﺪهاش را ﺳﺴﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮي از اﯾﻦ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻞﮐﺮد ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﯾﺎ اﻧﺪام وﺿﻮ را ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﺑﺎر و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﯾﻨﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫وﺿﻮﯾﺸﺎن‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ از روي وﺳﻮاس و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ روي آن‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﯿﺲ ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﻗﻄﺮه آب در آنﺟﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ‬
‫روي زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد؛ زﯾﺮا آب اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮاي وﺿﻮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‬
‫آنﻗﺪر ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ دﭼﺎر وﺳﻮاس ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﻧﺪام وﺿﻮ را ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﺞ و‬
‫ﺷﺶ ﺑﺎر و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﯾﻨﺪ و ﺗﺎزه‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻫﻢ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي در دل آنﻫﺎ وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ و ﭼﻨﺪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﺣﺪ‪ ‬ﻋﺎدي ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ و ﺷﺴﺘﻦ ﮔﻮشﻫﺎ و ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺣﻤﺖ‬
‫َ‬ ‫ََ َ ْ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ در ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﻠﻚ ال ُﻤﺘَﻨَ ِّﻄ ُﻌﻮن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪170‬‬
‫َّ ِّ ُ َّ َ َ‬ ‫َّ ِّ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻳﻦ إﻻ ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ْ‬
‫ﻳﻦ �ﺮﺴ‪ ،‬وﻟﻦ �ﺸﺎد اﺪﻟ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬إِن اﺪﻟ‬ ‫‪ -١٤٩‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ُّ ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟﺠﻟ ِﺔ«‪] .‬رواﻳﺖ‬ ‫والﺮ ْوﺣ ِﺔ َ ْ‬
‫وﻲﺷ ٍء ﻣِﻦ‬ ‫ﻐﺪوة ِ َّ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﺮﺸوا‪ ،‬واﺳﺘ ِﻌﻴﻨﻮا ﺑِﺎﻟ‬ ‫ﻓﺴﺪ ُدوا وﻗَﺎر ُ�ﻮا َوأ� ْ ِ ُ‬
‫ِّ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺒﻟﺨﺎري[‬
‫ْ ْ‬ ‫َْ ْ‬ ‫َ ُّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ ُ‬
‫وﻲﺷء ﻣِﻦ اﺪﻟﺠﻟ ِﺔ ‪ ،‬اﻟﻘﺼﺪ اﻟﻘﺼﺪ‬ ‫ْ‬ ‫وروﺣﻮا‪،‬‬ ‫ﺎر�ﻮا واﻏﺪوا‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ‪» :‬ﺳﺪدوا وﻗ ِ‬
‫َُُْ‬
‫�ﺒﻠﻐﻮا«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﯾﻦ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ آن را‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭘﺲ‪ ،‬راه راﺳﺖ و درﺳﺖ‪،‬‬
‫و ﻣﯿﺎﻧﻪ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و )ﺑﻪ درﺳﺖﮐﺎري و ﻣﯿﺎﻧﻪروي( ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ و از‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي از ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬راه راﺳﺖ و ﻣﯿﺎﻧﻪ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺻﺒﺢ‬
‫و ﺷﺎم و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻣﯿﺎﻧﻪرو ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪرو ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬دﯾﻦ‪ ،‬آﺳﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻨﯽ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را ﺑﺎ آن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ و آﯾﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺎ آن ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫� ُم ٱل ُع ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٥ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ي ِر�د ٱ� بِ�م ٱلي� و� ي ِر�د ب ِ‬
‫اﷲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاري‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن ﺣﮑﻢ وﺿﻮ و ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ و ﻧﯿﺰ ﺗﯿﻤﻢ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ‬
‫ﻋﺪم دﺳﺖرﺳﯽ ﺑﻪ آب‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫�د ٱ َّ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦ :‬‬ ‫� ِ�َ ۡج َعل َعل ۡي�م ّم ِۡن َح َر ٖج﴾‬ ‫﴿ َما يُر ُ‬
‫ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺣﮑﻢ دﺷﻮاري ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.39 :‬‬

 ‫‪171‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫ِين م ِۡن‬ ‫ّ‬ ‫ُ َ ۡ ََ ٰ ُ ۡ َ َ َ ََ َ َۡ ُ ۡ‬ ‫� ٰه ُدوا ْ � ٱ َّ�ِ َح َّق َ‬‫َ َ‬

‫جها ِدهۚ ِۦ هو ٱجتبٮ�م وما جعل علي�م ِ� ٱ� ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و ِ‬
‫َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٧٨ :‬‬ ‫ج﴾‬ ‫ح َر ٖ �‬
‫و در راه اﷲ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻬﺎد در راه اوﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و در دﯾﻨﺘﺎن‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺘﻮن و دادهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ آﺳﺎن ﺑﻮدن دﯾﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻋﺒﺎدتﻫﺎي روزاﻧﻪاش ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫آﺳﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻧﻮﺑﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و در اوﻗﺎت ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻣﺸﺨﺼﯽﺳﺖ؛ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫�ﻤﺪا َﻋ ُ‬
‫ً‬ ‫َ َّ‬
‫ﺒﺪهُ‬ ‫وأﺷﻬ ُﺪ أن‬ ‫أﺷﻬ ُﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ‬ ‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ » :‬‬

‫�ﻦ« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺪﻧﺶ را‬ ‫الﻤﺘَ َﻄ ِّﻬﺮ َ‬

‫واﺟﻌﻠ� ﻣ َﻦ ُ‬
‫َ‬ ‫�‬‫اﺘﻟ َّﻮا� َ‬ ‫ﻬﻢ َ‬
‫اﺟﻌﻠ� ِﻣ َﻦ َّ‬ ‫ور ُﺳ ُ ُ‬
‫ﻮﻪﻟ‪ ،‬الﻠَّ َّ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﺳﺎزد و ﺳﭙﺲ ﻗﻠﺒﺶ را ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و آنﮔﺎه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در زﮐﺎت دﻗﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﻣﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم‪ ،‬آﺳﺎن‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اوﻻً زﮐﺎت‪ ،‬ﻓﻘﻂ در »اﻣﻮالِ ﻧﺎﻣﯽ« ﯾﺎ »اﻣﻮال رﺷﺪﮐﻨﻨﺪه«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻞ رﺷﺪ اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﻤﻪي اﻣﻮال‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﻟﺬا زﮐﺎت‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در اﻣﻮال ﻗﺎﺑﻞ اﻓﺰاﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻮال ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﮐﻪ در ﺣﮑﻢ‬
‫اﻣﻮال ﺗﺠﺎري و ﻗﺎﺑﻞ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﯿﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ در اﻣﻮاﻟﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎﺷﯿﻦ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎدهي ﺷﺨﺼﯽ دارد‪ ،‬زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ٌَ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ ََ ُْ ْ‬
‫ﺒﺪهِ وﻓ َﺮ ِﺳ ِﻪ َﺻ َﺪﻗﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در اﺳﺐﻫﺎ و ﺑﺮدﮔﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬ ‫َ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻟيﺲ ﻰﻠﻋ الﻤﺆ ِﻣ ِﻦ ِﻲﻓ ﻋ ِ‬
‫زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻇﺮوف و ﻓﺮشﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎ و دﯾﮕﺮ‬
‫وﺳﺎﯾﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎدهي ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫و دوم اﯾﻦﮐﻪ زﮐﺎت واﺟﺐ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪك اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏﭼﻬﻠﻢ ﯾﺎ ‪ %2/5‬اﻣﻮال‬
‫زﮐﺎت‪ .‬اداي زﮐﺎت‪ ،‬از اﻣﻮال ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺎل«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬از ﻣﺎل اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎل اﻧﺴﺎن را‬ ‫َ ََ َ ْ َ َ ٌَ ْ َ‬
‫»ﻣﺎ �ﻘﺼﺖ ﺻﺪﻗﺔ ِﻣﻦ ﻣ ٍ‬
‫ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و در آن‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫روزه ﻧﯿﺰ آﺳﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم ﺳﺎل ﯾﺎ ﻧﺼﻒ آن و ﯾﺎ ﯾﮏﭼﻬﺎرم آن را روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻣﺎه از دوازده ﻣﺎه را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬آﺳﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪172‬‬

‫اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ روزه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي آن در روزﻫﺎي دﯾﮕﺮي روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﺮ روز‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﻏﺬا دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺞ ﻧﯿﺰ آﺳﺎن اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٧ :‬‬ ‫ت َم ِن ٱ ۡس َت َطاع إِ ۡ�هِ َسبِي�﴾‬ ‫﴿ َو ِ َّ�ِ � ٱ�َّ ِ‬
‫اس ح ُِّج ٱ�َ ۡي ِ‬
‫ﺣﺞ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ را دارد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻧﺒﻮد و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺟﺴﻤﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺞ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا دﯾﻦ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ و در اﺻﻞ اﺣﮑﺎم و دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬دﺷﻮار ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و در‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري ﻧﯿﺰ اﺣﮑﺎم آﺳﺎﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در اﻣﺮ دﯾﻦ‪،‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫ِّ َ‬
‫آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﺻﻞ ﻗﺎ ِﺋ ًﻤﺎ‪ ،‬ﻓ ِﺈن ل ْﻢ‬
‫َْ َ ْ ََ ً َ ْ َْ َْ َ ْ َََ َْ‬
‫ﺐ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان؛ و اﮔﺮ‬ ‫�ﺴﺘ ِﻄﻊ �ﻘﺎ ِﻋﺪا‪ ،‬ﻓ ِﺈن لﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ �ﻌ� ﺟﻨ ٍ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان؛ و اﮔﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻫﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ )ﺧﻮاﺑﯿﺪه( ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﻟﺬا دﯾﻦ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ دﯾﻦ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﻦ ﯾﺎ اﻋﻤﺎل دﯾﻨﯽ را ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ََ َ ْ‬
‫»ﻫﻠﻚ ال ُﻤﺘَﻨَ ِّﻄ ُﻌﻮن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي( ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫ﻓﺴﺪ ُدوا وﻗَﺎر ُ�ﻮا َوأ� ْ ُ‬
‫ﺮﺸوا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ‪ ،‬راه‬
‫ِّ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫راﺳﺖ و درﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﯿﺎﻧﻪ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و )ﺑﻪ درﺳﺖﮐﺎري و ﻣﯿﺎﻧﻪروي(‬
‫ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺎر ﯾﺎ ﻋﺒﺎدﺗﯽ را درﺳﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ و ﺳﻌﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ اﮔﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﮐﺎري را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎري را درﺳﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﺰدﯾﮏ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1050 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪173‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬از ﭘﺎداش و ﺧﯿﺮ ﻓﺮاوان و ﻧﯿﺰ ﮐﻤﮏ و ﯾﺎري اﷲ‪ ‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ ﯾﺎراﻧﺶ را ﻣﮋده ﻣﯽداد و ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﺎ ﺑﺸﺎرتﻫﺎ و‬
‫ﻣﮋدهﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺧﻮشﺣﺎل ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫َُ ُ‬
‫ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺷﺎدﻣﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﻘﻮل‬
‫َ ْ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ْ ْ‬
‫ﺎر‪ ،‬ﻗﺎل‪َ :‬و َﻣﺎ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺚ‬ ‫ﻌ‬‫�‬ ‫ر�ﺘﮏ‬‫ذ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ج‬‫ا� �ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬ﻳﺎ آدم‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪ :‬ﺒﻟﻴﻚ وﺳﻌﺪﻳﻚ‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪ :‬أﺧ ِﺮ‬
‫�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻞﻛ أَﻟْﻒ � ْﺴ َﻊ ﻣﺎﺋﺔ َو� ْﺴ َﻌ ًﺔ َو� ْﺴﻌ َ‬
‫َ ْ ُ َّ َ َ ْ ُ ِّ‬
‫ﺎر؟ ﻗﺎل‪ِ :‬ﻣﻦ‬
‫ِ ِ‬ ‫ٍ ِ ِ ٍ ِ‬ ‫�ﻌﺚ اﻨﻟ ِ‬
‫آدم)‪ (‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اي آدم! و آدم در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻣﺎده و ﮔﻮش ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬دوزﺧﯿﺎن را ﺟﺪا ﮐﻦ‪ .‬ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬ﭼﻪﻗﺪر‬
‫اﺳﺖ؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻪﺻﺪ و ﻧﻮد و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ از ﻫﺮ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪‬‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ و دﺷﻮار ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻣﯿﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫َ ْ ُ َ َّ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ ً‬
‫ﻮج أﻟﻔﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ� ِﺮﺸوا‪ ،‬ﻓ ِﺈن ِﻣﻨ�ﻢ رﺟﻼ و ِﻣﻦ ﻳﺄﺟﻮج وﻣﺄﺟ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﺷﻤﺎ و ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽروﻧﺪ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪:‬‬
‫ْ َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ْ َّ ُ ُ َ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ َ ُ ُ‬ ‫ِّ َ‬
‫ﺷﻄﺮ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ‪،‬‬ ‫»إِ� ﻷ ْر ُﺟﻮ أن ﺗ�ﻮﻧﻮا ُر ُ� َﻊ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ‪ ،‬ﺛﻠﺚ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ‪،‬‬
‫اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﮏﭼﻬﺎرم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻧﺼﻒ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از ﺷﺎدي‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أَ� ْ ِ ُ‬
‫ﺮﺸوا«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﺷﺎديﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎه‪،‬‬
‫ﻫﺸﺪار دادن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻤﺎن در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻋﻤﺎل ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ او را ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﯿﻢ و ﺑﻪ او ﻫﺸﺪار‬
‫دﻫﯿﻢ و ﺣﮑﻤﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻣﮋده ﯾﺎ ﺑﯿﻢ دﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﮔﻨﺎﻫﺎن زﯾﺎدي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‪ ،‬راه ﺗﻮﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﺨﻨﺎن ﺷﺎديﺑﺨﺸﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﻣﮋدهاش دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و او را‬
‫اﻣﯿﺪوار ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻧﺎن را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد ﮐﻪ راه راﺳﺖ و ﻣﯿﺎﻧﻪ را در ﭘﯿﺶ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎداش ﻣﯿﺎﻧﻪروي و درﺳﺖﮐﺎري‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6049 ،4372 ،3099) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 327 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪174‬‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﯿﺎﻧﻪرو‬

‫ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪرو ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﯿﺪ«‪ (1 ).‬اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﺎرش ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺳﻔﺮي ﺣﺴﯽ ﯾﺎ ﻇﺎﻫﺮي را ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﺴﺎﻓﺮت در اﺑﺘﺪا ﯾﺎ اﻧﺘﻬﺎي روز و ﯾﺎ در ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽ ﺳﻔﺮ را آﺳﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻗﺼﺪش‪ ،‬ﯾﺎدآوري وﻗﺖ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‬
‫ﺑﺮاي ذﮐﺮ و ﺗﺒﺴﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ّ ُ ُ ُ ۡ َٗ ََ ً‬ ‫َ َ‬
‫صي�‪﴾٤٢‬‬‫�� ‪ ٤١‬وسبِحوه ب�رة وأ ِ‬ ‫� ذ ِۡك ٗر� َكث ِ ٗ‬
‫ام ُنوا ْ ٱ ۡذ ُك ُروا ْ ٱ َّ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٤٢ ،٤١ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﷲ را ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم او را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻗﯿﺎم و ﻧﻤﺎز ﺗﻬﺠﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اوﻗﺎت ﺧﻮد را در ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻧﮑﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺴﺘﮕﯽ اﻧﺴﺎن و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﺮك ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬

‫� ﻓﻘﺎل‪:‬‬
‫ْ ْ َ َ َ ْ ٌ َ ْ ُ ٌ َ ْ َ َّ َ َ ْ‬
‫ت‬ ‫�‬ ‫ﺎر‬‫الﺴ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ود‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬‫م‬ ‫ﻞ‬‫ﺣﺒ‬ ‫ا‬‫ذ‬ ‫ﺈ‬‫ﻓ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﺴ‬ ‫اﻤﻟ‬ ‫ُّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫‪ -١٥٠‬وﻋﻦ َأ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬د َﺧ َﻞ اﻨﻟَّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ٍ‬
‫ُ ّ ُ َ ِّ‬ ‫ْ ٌ َ ْ َ َِ َ َ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﺣﻠﻮه ِ‪،‬ﻴﻟﺼﻞ‬ ‫»ﻣﺎ َﻫ َﺬا اﺤﻟ ْﺒﻞ«؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻫﺬا ﺣﺒﻞ ل ِﺰ�ﻨﺐ ﻓﺈِذا ﻓﺮﺘت �ﻌﻠﻘﺖ ﺑِﻪ‪ .‬ﻓﻘﺎل اﻨﻟ ُّ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ ُ ُ ْ ََ َ َ َ َ َْ ُْْ‬
‫�ﻗﺪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫‪،‬ﺈِذا ﻓﺮﺘ ﻓﻠ‬
‫أﺣﺪ�ﻢ �ﺸﺎﻃﻪ ﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ؛ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ‬
‫اﻓﺘﺎد ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﺳﺘﻮن‪ ،‬ﮐﺸﯿﺪه و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ رﯾﺴﻤﺎن ﭼﯿﺴﺖ؟«‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬رﯾﺴﻤﺎن زﯾﻨﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫آن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺸﺎط اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﺑﺪ«‪.‬‬

‫رﻫـﺮو آن اﺳﺖ ﮐﻪ آﻫﺴﺘﻪ و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ رود«‬ ‫)‪» (1‬رﻫﺮو آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻪ ﺗﻨﺪ و ﮔﻬﯽ ﺧﺴﺘﻪ رود‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1150 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪.784 ،‬‬
 ‫‪175‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از اﻧﺲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ؛ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﻃﻨﺎﺑﯽ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﺳﺘﻮن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ رﯾﺴﻤﺎن را زﯾﻨﺐ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﺮِ ﭘﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺸﺎط ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮدش ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﺗﻮان اوﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺸﺎط اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﭼﻮن ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﯾﺎ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ در ﺣﺎل ﺧﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮﯾﺸﺎنﺧﺎﻃﺮ و آزرده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽرﻏﺒﺖ ﺷﻮد ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺴﺘﮕﯽ و ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﻃﻨﺎب را ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺎﻧﺸﺎط ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ وادار ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﺗﻮاﻧﺶ ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‬
‫ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﺷﺘﺎب ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻓﺘﺎدن ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﺣﮑﻤﺘﯽ دارد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮد را ﺧﺴﺘﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺣﻖ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺎل و ﺑﺎﻧﺸﺎط ﺷﻮﯾﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﻼب و داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن ﺗﺎ دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ‪ ،‬ﺗﻮان‬
‫ﯾﺎدﮔﯿﺮي و ﺗﻤﺮﮐﺰ اﻧﺴﺎن را ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺧﻮاﺑﺘﺎن‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب را ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﯾﺎ ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻮاب ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﯾﺎ ﺻﺒﺢ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ ﺣﺎﻓﻈﻪ و ﺗﻮان ﻓﮑﺮي ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا ﻫﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪176‬‬

‫وﻗﺖ ﺧﻮاﺑﺘﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎﻧﺸﺎط و ﺳﺮﺣﺎل ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﺑﭙﺮدازﯾﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿فَإ َذا فَ َر ۡغ َ‬
‫ت فَٱ َ‬
‫]اﻟﴩح‪[٨ ،٧ :‬‬ ‫�� َر ّ�ِك فٱ ۡرغب ‪﴾٨‬‬
‫ب‪ٰ ٧‬‬ ‫نص ۡ‬
‫ِ‬
‫ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎﻓﺘﯽ‪) ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﻧﯿﺎﯾﺶ( ﺑﮑﻮش و ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت‬
‫روي ﺑﯿﺎور‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻓﺮاﯾﺾ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮض ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آن را در زﻣﺎن ﯾﺎ وﻗﺖ‪ ‬آن اﻧﺠﺎم دﻫﯽ؛ اﻣﺎ در اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ و آﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮي ﯾﺎ ﺧﻮد را در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازي‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ ُ َ ُ َ ِّ َ ْ َ ْ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�ﻗﺪ‬ ‫‪ -١٥١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا �ﻌﺲ أﺣﺪ�ﻢ وﻫﻮ ﻳﺼ�‪ ،‬ﻓﻠ‬
‫ْ َْ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ُ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َُْ ْ‬ ‫َ َّ َ ْ َ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻳﺬﻫ َﺐ �ﻨﻪ اﻨﻟَّﻮم‪ ،‬ﻓﺈِن أﺣﺪ�ﻢ إِذا ﺻ� وﻫﻮ ﻧﺎﻋﺲ ﻻ ﻳﺪ ِري ﻟﻌﻠﻪ ﻳﺬﻫ ُﺐ �ﺴﺘﻐ ِﻔ ُﺮ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ ُ ُّ َ ْ َ ُ‬
‫ﻓيﺴﺐ �ﻔﺴﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺧﻮاﺑﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاب از ﺳﺮش ﺑﺮود؛ زﯾﺮا ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻪﺟﺎي‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺧﻮدش را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺧﻮاﺑﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاب از‬
‫ﺳﺮش ﺑﺮود«‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﭼ‪‬ﺮت زدن ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ‪ ،‬ﺣﻮاس اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻏﻠﺒﻪي ﺧﻮاب‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﻋﻠﺘﺶ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻪﺟﺎي اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬ﺧﻮدش‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪212 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.786 :‬‬

 ‫‪177‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻬﺸﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫دوزخ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺿﻼﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﻘﻮﻗﯽ دارد و اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺧﻮدش را در اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ از ﺗﻔﺮﯾﻂ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدن در ﻋﺒﺎدت و ﻧﯿﺰ از اﻓﺮاط و‬
‫زﯾﺎدهروي در آن‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ‬ ‫ُْ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺖ أ َﺻ ِّ� َﻣ َﻊ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬الﺼﻠ َﻮات‪،‬‬ ‫‪ -١٥٢‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُُ َ ً ُ ْ َُ َ ْ ً‬ ‫َ َ َ ْ‬
‫ﻓﺎﻜﻧﺖ ﺻﻼﺗﻪ ﻗﺼﺪا وﺧﻄﺒﺘﻪ ﻗﺼﺪا«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم؛ ﻧﻤﺎز و‬
‫ﺧﻄﺒﻪي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال ﺑﻮد؛ )ﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻮﺗﺎه(«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪» :‬ﻧﻤﺎز و ﺧﻄﺒﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫ﺣﺪ اﻋﺘﺪال ﺑﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻮﺗﺎه‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ‬ ‫َّ ٌ‬ ‫َّ ُ َ َ َ ُ‬
‫ﺮﺼ ﺧ ْﻄﺒَﺘِ ِﻪ َﻣﺌِﻨﺔ ِﻣ ْﻦ ﻓِﻘ ِﻬ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮدن‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن ﻃﻮل ﺻﻼ ِة الﺮﺟ ِﻞ وﻗِ‬
‫ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮدن ﺧﻄﺒﻪاش‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي داﻧﺶ و آﮔﺎﻫﯽ اوﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦ دو‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺪ ﺗﻮان ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َْ َ َْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺟ َﺤ ْﻴ َﻔ َﺔ َ‬
‫آﻰﺧ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ �� ‬ﺳﻠﻤﺎن وأ ِﻲﺑ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻋﺒﺪ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ ِ‬‫ﺑ‬ ‫ﻫﺐ‬‫و‬ ‫‪ -١٥٣‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ‬
‫ِ‬
‫َ َ ْ َ َُ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ُ َّ َّ ْ َ ُ َ َ ِّ َ ً‬
‫ﻚ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬أﺧﻮك أﺑﻮ‬
‫اﺪﻟرداء‪ ،‬ﻓﺰار ﺳﻠﻤﺎن أﺑﺎ اﺪﻟرداء‪ ،‬ﻓﺮأى أم اﺪﻟرداء ﻣﺘﺒﺬﻟﺔ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺷﺄﻧ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.866 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪178‬‬
‫َ َ ُ ْ َ ِّ َ‬ ‫َْ َ َ ََ َ َ َ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ ٌ‬ ‫َْ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎء أﺑﻮ اﺪﻟرداءِ ﻓﺼﻨﻊ ﻪﻟ ﻃﻌﺎﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬ﻞﻛ ﻓﺈِ� ﺻﺎﺋ ِﻢ‪،‬‬ ‫اﺪﻟرداءِ ﻟيﺲ ﻪﻟ ﺣﺎﺟﺔ ِﻲﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ .‬ﻓﺠ‬
‫َ َْ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ َ ُ َّ ْ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟرداءِ ﻳﻘﻮم ﻓﻘﺎل ﻪﻟ‪� :‬ﻢ �ﻨﺎم‪،‬‬ ‫ﺑﺂﻞﻛ ﺣﻰﺘ ﺗﺄ�ﻞ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن الﻠﻴﻞ ذﻫﺐ أﺑﻮ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻧﺎ‬ ‫أ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ‬
‫َ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ َ َ ََّ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ ُ‬
‫آﺧﺮ الﻠﻴ ِﻞ ﻗﺎل ﺳﻠﻤﺎن‪ :‬ﻗﻢ اﻵن‪ ،‬ﻓﺼﻠﻴﺎ ﻤﺟِﻴﻌﺎ‪،‬‬ ‫�ﻢ ذﻫﺐ �ﻘﻮم ﻓﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬ﻧﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن ﻣﻦ ِ‬
‫َ َ ْ َ َ ًّ‬ ‫َّ َ ِّ َ َ َ ْ َ َ ًّ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ ًّ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ‬
‫ﺴﻚ ﻋﻠﻴﻚ ﺣﻘﺎ‪ ،‬وﻷﻫﻠِﻚ ﻋﻠﻴﻚ ﺣﻘﺎ‪،‬‬ ‫ﻓﻘﺎل ﻪﻟ ﺳﻠﻤﺎن‪ :‬إِن لﺮ�ﻚ ﻋﻠﻴﻚ ﺣﻘﺎ‪ ،‬و�ِن ﻨﻟﻔ ِ‬
‫َ َ َ َْ ُ‬ ‫ﻓﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ٍّ َ َّ َ َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﺻﺪق ﺳﻠﻤﺎن«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ذلﻚ‬ ‫ﻛﺮ‬‫ﺬ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻰﺗ‬ ‫ﺄ‬‫ﻓ‬‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬‫ﻘ‬‫ﺣ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﺣ‬ ‫ِي‬ ‫ذ‬ ‫ﻞﻛ‬ ‫ﻓﺄﻋ ِﻂ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺟ‪‬ﺤ‪‬ﯿﻔﻪ‪ ،‬وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯿﺎن ﺳﻠﻤﺎن و اﺑﻮدرداء‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺮادري ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد‪ .‬روزي ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻪ دﯾﺪن اﺑﻮدرداء رﻓﺖ و امدرداء را ژوﻟﯿﺪه و‬
‫ژﻧﺪهﭘﻮش دﯾﺪ؛ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ داري؟ امدرداء& ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﺮادرت‬
‫اﺑﻮدرداء‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﺪارد )و از دﻧﯿﺎ رويﮔﺮدان اﺳﺖ(‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮدرداء آﻣﺪ و ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﻠﻤﺎن درﺳﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﺨﻮر؛ ﻣﻦ‪ ،‬روزه دارم‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎ ﺗﻮ‬
‫ﻧﺨﻮري‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺧﻮرد‪ .‬ﻟﺬا اﺑﻮدرداء )روزهاش را ﺷﮑﺴﺖ و( ﻏﺬا ﺧﻮرد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﺷﺐ ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮدرداء ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﻮاب‪ .‬و اﺑﻮدرداء‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﻮاب‪ .‬و ﭼﻮن ﺷﺐ‬
‫ﺑﻪ آﺧ‪‬ﺮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮐﻨﻮن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮ‪ .‬و ﻫﺮ دو ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮدرداء ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺣﻘﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ دارد؛ ﻧﻔﺲ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ دارد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهات؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺣﻖّ ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﯽ را ادا ﮐﻦ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮدرداء ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از اﺑﻮﺟﺤﯿﻔﻪ‪ ،‬وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﺳﻠﻤﺎن و اﺑﻮدرداء‪ $‬ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺮادري ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از‬
‫ورودش ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر‪ ‬ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺮادري ﺑﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻣﯿﺜﺎق‬
‫ﻫﻢﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺑﺮادران اﻧﺼﺎر ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﺣﺘﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ارث ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﮐﺮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪.(6139 ،1968) :‬‬

 ‫‪179‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫َّ‬
‫ب ٱ�ِ﴾‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ِ�‬ ‫ك‬ ‫�‬ ‫ض‬ ‫ض ُه ۡم أَ ۡو َ ٰ� ب َب ۡ‬
‫ع‬
‫َُُْ ْ ۡ َۡ َ ِ َۡ ُ‬
‫﴿وأولوا ٱ�رحام �ع‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٧٥ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٖ ِ‬
‫و ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎن )در ارث ﺑﺮدن( ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﺰاوارﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ارث ﺑﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﯾﮏدﯾﮕﺮ از ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺮادري ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻧﺴﺒﯽ‬
‫ﻣﻮﮐﻮل ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫روزي ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺑﺮادرش اﺑﻮدرداء‪ ‬رﻓﺖ و ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺮادرش را‬
‫ژﻧﺪهﭘﻮش و ژوﻟﯿﺪه دﯾﺪ؛ امدرداء& ﻟﺒﺎس ﮐﻬﻨﻪاي ﺑﻪﺗﻦ داﺷﺖ‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﭼﺮا اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﯽ؟ امدرداء& ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﺮادرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ از دﻧﯿﺎ‪ ،‬و‬
‫از ﻫﻤﺴﺮ و ﺧﻮرد و ﻧﻮش‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﻮي رويﮔﺮدان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺑﻮدرداء‪ ‬آﻣﺪ و ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺮاي ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬درﺳﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ‬
‫ﺑﺨﻮر؛ ﻣﻦ‪ ،‬روزه دارم‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬روزهات را ﺑﺸﮑﻦ و ﻏﺬا ﺑﺨﻮر؛ زﯾﺮا ﺳﻠﻤﺎن از‬
‫ﺳﺨﻨﺎن امدرداء& درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻫﻤﯿﺸﻪ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و از دﻧﯿﺎ و ﺧﻮردن‬
‫و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬رويﮔﺮدان اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﺑﻮدرداء روزهاش را ﺷﮑﺴﺖ و ﻏﺬا ﺧﻮرد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﺷﺐ ﺷﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب ﻓﺮارﺳﯿﺪ‪ ،‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﻮاب‪ .‬و اﺑﻮدرداء‪ ‬ﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﻮاب‪ .‬و ﭼﻮن ﺷﺐ ﺑﻪ آﺧ‪‬ﺮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮐﻨﻮن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮ‪ .‬و ﻫﺮ دو‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﻫﺮ‬
‫دو در ﯾﮏ زﻣﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮدرداء‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺣﻘﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ دارد؛ ﻧﻔﺲ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺗﻮ‬
‫ﺣﻘﯽ دارد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺧﺎﻧﻮادهات؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺣﻖّ ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﯽ را ادا ﮐﻦ‪ .‬ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮدرداء‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪$‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪180‬‬

‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي روزه و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﻋﺘﺪال و ﺑﻪدور از ﺗﺤﻤﯿﻞ رﻧﺞ و‬
‫زﺣﻤﺖ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫***‬
‫ِّ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫‪ -١٥٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻤﺪ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬أ ْﺧ َ‬
‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ �� ‬أﻗﻮل‪:‬‬ ‫ﺮﺒ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َُ‬ ‫َ ْ ِ َ َّ‬ ‫ْ ُ ََ َ ُ‬ ‫َ ُ َّ َّ ْ َ‬ ‫َ َّ َ َ َّ َّ َ‬
‫وا�ِ ﻷﺻﻮﻣﻦ اﻨﻟﻬﺎر‪ ،‬وﻷﻗﻮﻣﻦ الﻠﻴﻞ ﻣﺎ ﻋﺸﺖ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أﻧﺖ اﺬﻟِي �ﻘﻮل‬
‫َ ُ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ِّ‬ ‫َُ ْ‬
‫ذلﻚ؟« �ﻘﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬ﻗﺪ ﻗﻠﺘﻪ ﺑﺄ ِﻲﺑ أﻧﺖ وأ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺈِﻧﻚ ﻻ �ﺴﺘ ِﻄﻴﻊ ذل ِﻚ ‪،‬ﻓﺼ ْﻢ‬
‫َ ُْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ُ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ َّ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺮﺸ أﻣﺜﺎلﻬﺎ‪ ،‬وذلﻚ ﻣﺜﻞ ِﺻﻴﺎمٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻌ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺴﻨ‬ ‫اﺤﻟ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ﺈ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎمٍ‬ ‫ﻳ‬ ‫�‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻼﺛ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺮ‬‫ِ‬ ‫ﻬ‬ ‫الﺸ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺻ‬ ‫و‬ ‫ﻢ‪،‬‬ ‫ﻗ‬‫و‬ ‫ﻢ‬ ‫و�‬ ‫ﻄﺮ‪،‬‬ ‫ﻓ‬ ‫وأ‬
‫َ ِّ ُُ‬ ‫َ ْ َ ْ ً ََ ْ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ْ‬
‫اﺪﻟﻫ ِﺮ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻓﺈِ� أﻃﻴﻖ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ ذلﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺼﻢ ﻳﻮﻣﺎ وأﻓﻄﺮ ﻳﻮﻣ�‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻓﺈِ� أﻃﻴﻖ‬
‫ِّ َ‬ ‫ُ َ ْ َ‬ ‫َ ُ َ ْ ً ََ ْ ْ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ ْ‬
‫ﺎم«‪َ .‬و�‬ ‫ﻳﻮﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺬلﻚ ِﺻﻴﺎم داود‪َ ‬وﻫﻮ أﻋﺪل الﺼﻴ ِ‬ ‫أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذلﻚ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺼﻢ ﻳﻮﻣﺎ وأﻓﻄﺮ‬
‫َ َ ْ َ ُ ِّ ِ َ ُ ْ ُ َ ِّ ُ ُ َ ْ َ َ ْ‬
‫رواﻳﺔ‪» :‬ﻫﻮ أﻓﻀﻞ الﺼﻴﺎم«‪� .‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻓﺈِ� أﻃِﻴﻖ أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذلﻚ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻻ‬
‫َ َ ُّ َّ ْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ َّ َّ‬ ‫َْ َ َ ْ‬
‫ﻲﻟ ﻣﻦ أﻫ ِ�‬ ‫ﺎم اﻟ ِﻲﺘ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أﺣﺐ ِإ‬ ‫ﻣﻦ ذلﻚ« وﻷن أ�ﻮن ﻗﺒﻠﺖ اﺜﻟﻼﺛﺔ اﻷﻳ ِ‬ ‫أﻓﻀﻞ‬
‫َ‬
‫َوﻣ ِﺎﻰﻟ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َّ َ َ ُ َّ َ َ َ ُ ُ َّ ْ‬
‫ﺎر و�ﻘﻮم الﻠﻴﻞ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ .‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ألﻢ أﺧﺮﺒ �ﻧﻚ ﺗﺼﻮم اﻨﻟﻬ‬
‫َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ًّ َ َّ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ًّ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ َْ‬
‫»ﻓﻼ �ﻔﻌﻞ؛ ﺻ ْﻢ وأﻓﻄﺮ‪ ،‬و�ﻢ و�ﻢ ﻓﺈِن ﺠﻟﺴﺪك ﻋﻠﻴﻚ ﺣﻘﺎ‪ ،‬و�ِن ﻟﻌﻴنﻴﻚ ﻋﻠﻴﻚ ﺣﻘﺎ و�ِن‬
‫َّ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ِّ َ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َ ًّ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ًّ‬
‫لﺰ ْورك ﻋﻠﻴﻚ ﺣﻘﺎ‪ ،‬و�ِن ﺤﺑﺴﺒﻚ أن ﺗﺼﻮم ِﻲﻓ ﻞﻛ ﺷﻬ ٍﺮ ﺛﻼﺛﺔ �ﻳﺎم‪،‬‬ ‫ﺟﻚ ﻋﻠﻴﻚ ﺣﻘﺎ‪ ،‬و�ِن‬ ‫لﺰو ِ‬
‫َ َّ ْ ُ َ ُ ِّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ َّ ْ‬ ‫ْ َ ََْ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ِّ َ َ‬
‫ﻨﺔ ﻋﺮﺸ أﻣﺜﺎل ِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈِذن ذلﻚ ِﺻﻴﺎم اﺪﻟﻫ ِﺮ« ﻓﺸﺪدت ﻓﺸﺪد ﻲﻠﻋ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫ﻓﺈِن لﻚ ﺑِ�ﻞ ﺣﺴ ٍ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ إ ّ� َأﺟ ُﺪ ﻗُ َّﻮة‪ ،‬ﻗﺎل‪ُ » :‬ﺻ ْ‬
‫ً‬
‫داود َوﻻ ﺗﺰد ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬وﻣﺎ ﺎﻛن ِﺻﻴﺎم‬ ‫ﻲﺒ ا�ِ ُ‬ ‫ﺎم ﻧ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺻ‬
‫ِ‬ ‫ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ َ َ ْ ُ ُ ْ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ َ َ َُْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫داود؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻧ ِﺼﻒ اﺪﻟﻫ ِﺮ«‪ .‬ﻓﺎﻜن �ﺒﺪ اﷲ ﻳﻘﻮل ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﻛ ِﺮﺒ‪ :‬ﻳﺎﻴﻟت ِ� ﻗﺒِﻠﺖ رﺧﺼﺔ رﺳﻮل‬
‫اﷲ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳﺔ‪» :‬أل ْﻢ أﺧ َ ْ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟﻫﺮ‪َ ،‬و�ﻘ َﺮأ اﻟﻘ ْﺮآن ﻞﻛ ْﻴﻟﻠﺔ؟« �ﻘﻠﺖ‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل‬ ‫ﻮم َّ‬ ‫ﺮﺒ �ﻧﻚ ﺗﺼ‬
‫ْ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻲﺒ اﷲِ داود‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ ﺎﻛن أ�ﺒﺪ اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬واﻗﺮأ‬ ‫اﷲ‪ ،‬ول ْﻢ أ ِر ْد ﺑﺬل َِﻚ إِﻻ اﺨﻟ ْ�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓ ُﺼ ْﻢ َﺻ ْﻮ َم ﻧَ ِّ‬
‫ُ ِّ‬ ‫َ ْ‬ ‫ِّ ُ ِ َ ْ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫ُْ ْ َ‬
‫َ‬
‫ﻲﺒ اﷲِ! إِ� أﻃِﻴﻖ أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذل ِﻚ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺎﻗﺮأه ِﻲﻓ ﻞﻛ‬
‫ْ‬ ‫ﻞﻛ َﺷ ْﻬﺮ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳَﺎ ﻧَ ِّ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫آن‬ ‫اﻟﻘﺮ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ِّ ُ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ْ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ َّ‬ ‫ُ‬
‫ﻧﻲﺒ ا�ِ إِ� أﻃِﻴﻖ أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذل ِﻚ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺎﻗ َﺮأهُ ِﻲﻓ ﻞﻛ ﻋﺮﺸ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫�ﻦ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫ﻋِﺮﺸ َ‬
‫ُ ِّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ‬ ‫َ ْ ْ‬
‫َ‬ ‫َْ َ ْ‬ ‫َ ِ َّ ِّ ُ‬
‫ﻲﺒ ا�ِ إِ� أﻃِﻴﻖ أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذل ِﻚ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺎﻗﺮأه ﻲﻓ ﻞﻛ ﺳﺒ ٍﻊ وﻻ ﺗ ِﺰد ﻰﻠﻋ ذل ِﻚ«‪ .‬ﻓﺸﺪدت‬ ‫ﻧ َّ‬
‫ِ‬
 ‫‪181‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬
‫َ َّ‬ ‫ﻚ ُ� ُﻤ ٌﺮ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓَ ِ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ ُ ِّ َ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺼت إِﻰﻟ اﺬﻟِي‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬إِﻧﻚ ﻻ ﺗﺪ ِري ﻟﻌﻠﻚ �ﻄﻮل ِﺑ‬ ‫ﺎل ِﻲﻟ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ﻓﺸﺪد ﻲﻠﻋ ‪،‬وﻗ‬
‫ْ َ َ َ ِّ َّ‬ ‫َ َ َّ َ ِ ْ ُ َ ْ ُ ِّ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻠﻤﺎ ﻛ ِﺮﺒت ودِدت �� ﻗﺒِﻠﺖ رﺧﺼﺔ ﻧ ِﻲﺒ ا�ِ‪.‬‬ ‫ﺎل ِﻲﻟ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ﻗ‬
‫َ َ ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫ًّ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫رواﻳﺔ ‪» :‬ﻻ ﺻﺎم ﻣﻦ ﺻﺎم اﻷﺑﺪ« ﺛﻼﺛﺎ‪ .‬و�‬ ‫ٍ‬ ‫لﻮﺪﻟِك ﻋﻠﻴﻚ ﺣﻘﺎ«‪ .‬و�‬ ‫و� رواﻳﺔ‪» :‬و�ِن‬
‫ُ‬ ‫ََ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ُ َ َ َ ُّ َّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ ُّ َّ َ َ‬
‫ﺎم إِﻰﻟ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ِﺻﻴﺎم داود‪ ،‬وأﺣﺐ الﺼﻼة ِ إِﻰﻟ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺻﻼة داود‪:‬‬ ‫رواﻳﺔ ‪» :‬أﺣﺐ الﺼﻴ ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ َ ُ ُ ُ ُ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ ً ُ ْ ُ َ ْ َ َ ُّ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ َ َّ‬
‫ﺎﻛن �ﻨﺎم ﻧ ِﺼﻒ الﻠﻴﻞ‪ ،‬و�ﻘﻮم ﺛﻠﺜﻪ‪ ،‬و�ﻨﺎم ﺳﺪﺳﻪ‪ ،‬و�ن ﻳﺼﻮم ﻳﻮﻣﺎ و�ﻔ ِﻄﺮ ﻳﻮﻣﺎ‪ ،‬وﻻ ﻳ ِﻔﺮ إِذا‬
‫َ‬
‫ﻻﻰﻗ«‪.‬‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ َ ْ ًَ َ َ‬
‫وﺪﻟه ِ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻗﺎل‪ :‬أﻧ�ﺤ ِ� أ ِﻲﺑ ام َﺮأة ذات ﺣﺴﺐ‪ ،‬و�ن �ﺘﻌﺎﻫﺪ ﻛﻨﺘﻪ أي‪ :‬ام َﺮأة ِ‬
‫َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ َّ ْ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ ً َ ْ ُ ِّ ْ َ َ َ ً‬
‫ﻓيﺴﺄلﻬﺎ �ﻦ �ﻌﻠِﻬﺎ‪� ،‬ﺘﻘﻮل ﻪﻟ‪ :‬ﻧ ِﻌﻢ الﺮﺟﻞ ﻣِﻦ رﺟﻞ لﻢ �ﻄﺄ ﻨﻟﺎ ﻓ ِﺮاﺷﺎ ولﻢ ﻳﻔتﺶ ﻨﻟﺎ ﻛﻨﻔﺎ‬
‫َ‬ ‫َ ُُ ََْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ‬
‫ﻃﺎل ذل َِﻚ ﻋﻠﻴﻪ ذﻛ َﺮ ذل َِﻚ ل َِّﻠﻨ ِّ‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬اﻟﻘ� ﺑﻪ«‪ .‬ﻓﻠﻘﻴﺘﻪ �ﻌﺪ ذلﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻣﻨﺬ أﺗيﻨﺎه ﻓﻠ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫�ﻘﺎل‪» :‬ﻛﻴﻒ ﺗﺼﻮم؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻞﻛ ﻳﻮم ‪،‬ﻗﺎل‪َ » :‬و�ﻴﻒ ﺨﺗﺘِﻢ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻞﻛ ﻴﻟﻠﺔ ‪ ،‬وذﻛﺮ � َﻮ ﻣﺎ‬
‫َ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ ُ ْ ُ ُ‬ ‫ُّ ُ َ َّ‬ ‫ْ َُ َ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺎر ِﻴﻟﻜﻮن أﺧﻒ ﻋﻠﻴِ ِﻪ‬ ‫َِ‬ ‫ﻬ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺮﺿ‬ ‫ﻳﻌ‬ ‫‪،‬‬‫ﺮؤه‬ ‫ﻳﻘ‬ ‫ِي‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺒ‬‫الﺴ‬ ‫ِﻪ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺳﺒﻖ و�ن ﻳﻘﺮأ ﻰﻠﻋ ﺑﻌﺾ أ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫ِﻴﺔ أن ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ ً َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َََ‬ ‫َّ ْ‬
‫ﻳﺮﺘك ﺷيﺌﺎ ﻓﺎرق‬ ‫ﺑِﺎلﻠﻴﻞ‪َ ،‬و�ِذا أراد أن �ﺘﻘ َّﻮى أ�ﻄﺮ �ﻳﺎﻣﺎ َوأﺣﻰﺼ وﺻﺎم ﻣِﺜﻠﻬﻦ ﻛﺮاﻫ‬
‫َ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻪ اﻨﻟَّ ِﻲﺒ‪] .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﺑﯿﺶﺗﺮﺷﺎن در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪه و‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻧﺪﮐﯽ از اﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﯾﮑﯽ از ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ وﺟﻮد دارد‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪام‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺮ روز‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﭘﺮدازم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاي؟« ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻓﺪاﯾﺖ؛ ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪام‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺶ را‬
‫ﻧﺪاري؛ ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮ و ﻫﻢ ﺑﺨﻮر‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ ﺑﺨﻮاب و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﺑﺮﺧﯿﺰ )و‬
‫ﻋﺒﺎدت ﮐﻦ( و ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ﺳﻪ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ ﭘﺎداش ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺳﻪ روز در ﻣﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽام‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﯾﮏ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮ و دو روز ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪاز«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻃﺎﻗﺖ و ﺗﻮان ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬روزهي داوود‪‬و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ روزه‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬در رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪$‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دارم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روزهاي ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ وﺟﻮد‬

‫)‪ :(154) (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3418 ،1976) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1159 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪182‬‬

‫ﻧﺪارد«‪ .‬و اﮔﺮ ﺳﻪ روزي را ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ از ﻣﺎل و‬
‫زن و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻨﯿﺪهام ﻫﺮ روز‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮي و ﺗﻤﺎم ﺷﺐ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺑﯿﺪاري؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﻦ؛ ﮔﺎه روزه ﺑﮕﯿﺮ و ﮔﺎه ﺑﺨﻮر‪.‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ ﺑﺨﻮاب و ﭘﺎﺳﯽ از آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﺑﺪان ﮐﻪ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮ و ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻖ دارﻧﺪ و ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ روز در ﻣﺎه‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮي؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ و اﯾﻦ ﺳﻪ روز در ﻣﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﺨﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮان و ﻃﺎﻗﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي در ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ روزهي داوود ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪،‬‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬روزهي داوود ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن«‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﺑﺰرگ ﺷﺪ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش رﺧﺼﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﺮدم‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻨﯿﺪهام ﻫﺮ روز روزه ﻣﯽﮔﯿﺮي و ﻫﺮ ﺷﺐ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! و ﻗﺼﺪي ﺟﺰ ﺧﯿﺮ ﻧﺪارم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫روزهي داوود ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮ؛ او‪ ،‬ﻋﺎﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ .‬و ﻗﺮآن را در ﯾﮏ ﻣﺎه ﺧﺘﻢ‬
‫ﮐﻦ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دارم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺑﯿﺴﺖ‬
‫روز‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﮐﻦ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ در ﻫﺮ ده روز‪،‬‬
‫ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﻧﻤﺎ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﻫﻔﺖ روز ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ‬
‫ﮐﻦ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﯿﻔﺰا«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﺨﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻤﺮت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﻮد«‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪$‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدم و ﭼﻮن ﭘﯿﺮ ﺷﺪم‪ ،‬آرزو ﻧﻤﻮدم ﮐﻪ ﮐﺎش‬
‫رﺧﺼﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻓﺮزﻧﺪت‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻖ دارد«‪ .‬در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮش را ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﯽوﻗﻔﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫]ﯾﻌﻨﯽ روزهاش‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ [.‬در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزه‬
‫ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬روزهي داوود)‪ (‬اﺳﺖ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﺰد اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫داوود ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‬
 ‫‪183‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫و ﯾﮏﺷﺸﻢ دﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ‬

‫ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻓﺮار ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺪرم‪ ،‬زﻧﯽ از ﺧﺎﻧﻮادهاي اﺻﯿﻞ و ﺻﺎﺣﺐﻧَﺴ‪‬ﺐ ﺑﻪ ازدواﺟﻢ‬
‫درآورد و ﮔﺎه از او ﺳﺮ ﻣﯽزد و درﺑﺎرهي ﻣﻦ‪ ،‬از او ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮم ﺑﻪ‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮد ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدش آﻣﺪهام‪ ،‬ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاﺑﻢ ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﺑﺎ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺪرم آن را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺴﺮت را ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻔﺮﺳﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رﻓﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮي؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﺮ روز‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﺮ ﺷﺐ‪ .‬آنﮔﺎه ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻫﻤﺎن ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﮔﺎه‪ ،‬ﯾﮏﻫﻔﺘﻢ ﺗﻼوت ﺷﺒﺎﻧﻪاش را در روز ﺑﺮاي ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻼوت ﺷﺐ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ و آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﯾﺖ و‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻨﺪ روز‪ ،‬روزه ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد آن روزﻫﺎ‪ ،‬روزه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬ﺗﺮك ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ِّ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ﻠﺔ ﺑﻦ َّ‬ ‫ْ ٍّ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎب رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫ِﺐ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺎﻜ‬ ‫اﻟ‬ ‫ِي‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺳﻴ‬ ‫اﻷ‬ ‫�ﻴﻊ‬ ‫الﺮ‬ ‫َِ‬ ‫ﻈ‬ ‫ﺣﻨ‬ ‫ﻲﻌ‬
‫ِ‬ ‫ر�‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪َ -١٥٥‬وﻋﻦ أ ِ‬
‫ُْ َ‬ ‫ْ َ ُْ َ ََ َْ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ْ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻘﻴ� أﺑﻮ ﺑ�ﺮ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻛﻴﻒ أﻧﺖ ﻳﺎ ﺣﻨﻈﻠﺔ؟ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻧﺎ�ﻖ ﺣﻨﻈﻠﺔ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‬
‫َ َ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ِّ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ ْ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ‬
‫ﺎر ﻛ�ﻧﺎ رأ َي ﻋ�‪ ،‬ﻓﺈِذا‬ ‫ﺑﺎﺠﻟ َّﻨ ِﺔ واﻨﻟَّ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺮ‬‫ﺬﻛ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬
‫ﻋ‬ ‫ﻮن‬ ‫�‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﺎ ﺗﻘﻮل؟! ﻗﻠ‬
‫ِ‬
‫َُ‬ ‫ﺴيﻨﺎ َﻛﺜِ ً‬‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ‬ ‫َ َ ْ ْ‬
‫�ا‪ .‬ﻗﺎل أﺑﻮ‬ ‫ﻌﺎت �‬ ‫رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺎﻋﻓﺴﻨﺎ اﻷزواج واﻷوﻻد والﻀﻴ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﺮﺟﻨﺎ ﻣِﻦ ﻋِﻨ ِﺪ‬
‫َ َْ َ‬ ‫َ َّ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ْ ُ َ َ َ َ ُ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺑ�ﺮ‪ :‬ﻓﻮا� ِ إِﻧﺎ ﻨﻟﻠﻰﻘ ﻣِﺜﻞ ﻫﺬا‪ .‬ﻓﺎﻧﻄﻠﻘﺖ أﻧﺎ وأﺑﻮ ﺑ�ﺮ ﺣﻰﺘ دﺧﻠﻨﺎ ﻰﻠﻋ رﺳﻮل اﷲ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ُْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َْ ُ‬ ‫ُ ْ ُ‬
‫ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻧﺎ�ﻖ ﺣﻨﻈﻠﺔ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬وﻣﺎ ذاك؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‬
‫ْ َّ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ َ ُ َ ِّ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫� ﻓﺈِذا ﺧ َﺮﺟﻨﺎ ﻣِﻦ ﻋِﻨﺪِك ﺎﻋﻓﺴﻨﺎ‬ ‫ﺎر واﺠﻟﻨ ِﺔ ﻛ�ﻧﺎ رأي اﻟﻌ ِ‬ ‫�ﻮن ﻋِﻨﺪك ﺗﺬﻛﺮﻧﺎ ﺑﺎﻨﻟ ِ‬ ‫ﻧ‬
‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ا‪ .‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ أن لﻮ‬ ‫يﻨﺎ ﻛﺜِ ً‬ ‫ﻌﺎت � ِﺴ‬ ‫اﻷزواج واﻷوﻻد والﻀﻴ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ََ ُ‬ ‫ِّ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫َُ ُ َ ََ َ َ ُ ُ َ ْ‬
‫ﺗﺪومﻮن ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺗ�ﻮﻧﻮن ﻋِﻨﺪِي َو ِ� اﺬﻟﻛﺮ لﺼﺎﻓﺤﺘ� ُﻢ اﻤﻟﻼﺋ ِ�ﺔ ﻰﻠﻋ ﻓ ُﺮ ِﺷ�ﻢ و�‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﻼث َّ‬ ‫ً َ َ‬ ‫ً‬ ‫َْ َُ‬ ‫ُ ُ ُ ََ ْ‬
‫مﺮات‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻦ ﻳﺎ ﺣﻨﻈﻠﺔ ﺳﺎﻋﺔ وﺳﺎﻋﺔ« ﺛ‬ ‫ﻃﺮﻗ ِ�ﻢ‪ ،‬وﻟ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2750 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪184‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮرﺑﻌﯽ‪ ،‬ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ اُﺳﯿ‪‬ﺪي‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺎﺗﺒﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣﺮا دﯾﺪ و ﺣﺎﻟﻢ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺣﻨﻈﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟! ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﯿﻢ و درﺑﺎرهي ﺑﻬﺸﺖ‬
‫و دوزخ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ از ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬زن و ﻓﺮزﻧﺪ و روزﻣﺮﮔﯽﻫﺎ و ﻣﺴﺎﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ دارﯾﻢ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ و‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮش رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﻨﻈﻠﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ و درﺑﺎرهي ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ و‬
‫دوزخ را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ و ﭼﻮن از ﻣﺤﻀﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬زن و ﻓﺮزﻧﺪ و‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎي ﺷﻤﺎ را از ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﯿﺸﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن وﺿﻌﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ دارﯾﺪ و ﻫﻤﻮاره در ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و در راهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ اي ﺣﻨﻈﻠﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺘﯽ )ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺒﺎدت اﷲ( و ﺳﺎﻋﺘﯽ )ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي دﻧﯿﺎ(«‪ .‬و اﯾﻦ را ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺗﮑﺮار ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از ﯾﮑﯽ از ﮐﺎﺗﺒﺎن وﺣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻨﻈﻠﻪ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣﺮا دﯾﺪ؛ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺣﻨﻈﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ را از آن ﺟﻬﺖ درﺑﺎرهي‬
‫ﺧﻮد ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺮاي ﻣﺎ درﺑﺎرهي ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن و ﯾﻘﯿﻦ ﻣﺎ در‬
‫ﺳﻄﺢ و اﻧﺪازهاي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از‬
 ‫‪185‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫اﯾﻦ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﺒﺮ راﺳﺖﮔﻮﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﮐﺴﯽ اﷲ را‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ از ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬زن و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ و روزﻣﺮﮔﯽﻫﺎ و ﻣﺴﺎﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ دارم؛ ﻟﺬا ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻨﻈﻠﻪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪهام‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﭼﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟« ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺎ درﺑﺎرهي ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ ﻣﺎ در ﺳﻄﺤﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ از ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻣﯽروﯾﻢ‪،‬‬
‫زن و ﻓﺮزﻧﺪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻫﻤﺎن وﺿﻌﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ‬
‫دارﯾﺪ و ﻫﻤﻮاره در ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و در راهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﯾﻘﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺰرگداﺷﺖ و ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻮار‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﭼﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻨﺪه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او‬
‫را ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم و اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ۡ ْ َ ُ ُ ٗ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٧ :‬‬ ‫ِين ٱه َت َد ۡوا َزاده ۡم هدى َو َءاتٮ ٰ ُه ۡم �ق َوٮ ٰ ُه ۡم ‪﴾١٧‬‬
‫﴿وٱ�‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪) ،‬اﷲ( ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺘﺸﺎن اﻓﺰود و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري و ﺗﻘﻮاﯾﺸﺎن را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ اي ﺣﻨﻈﻠﻪ! ﺳﺎﻋﺘﯽ )ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت اﷲ( و ﺳﺎﻋﺘﯽ )ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻔﺲ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﮐﺎرﻫﺎي دﻧﯿﺎ(«‪ .‬و اﯾﻦ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻓﺮﻣﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﺸﯽ از وﻗﺘﺶ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﻖ ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﯽ را ادا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎل و ﺧﻮﺑﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺣﻘﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ادا ﮐﺮد و‬
‫ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﯿﺰ ﺣﻘﻮﻗﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﻬﻤﺎن و ﻫﻤﻪي ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪراﺣﺘﯽ و ﺑﺎ‬
‫ﺧﯿﺎل آﺳﻮده‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﻘﻮق را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪186‬‬

‫در ﺗﺤﺼﯿﻞ و ﮐﺴﺐ داﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺣﺴﺎس ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻼﻟﺖآور و‬
‫ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و اﮔﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﯾﮑﯽ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﯿﺮي داﻧﺸﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و اﺳﺘﻌﺪادش را‬
‫دارﯾﻢ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻢ ﺧﻮد را راﺣﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻫﻢ ﺑﻪ داﻧﺶ ﻣﻔﯿﺪ و ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ را ﺗﻮﻓﺎﻧﯽ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﺐ داﻧﺸﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﻓﺸﺎر ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﻮﯾﻢ و از اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﺎز‬
‫ﺑﻤﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺧﻮد را در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬در وﺟﻮد آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻋﺎدت درﻣﯽآﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺴﺮده و ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و او‪ ،‬داراي ﻓﻀﻞ ﺑﯽﮐﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ََ َ ُْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ ُّ َ ْ ُ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻄ ُﺐ إِذا ﻫ َﻮ ﺑِﺮﺟ ٍﻞ ﻗﺎﺋ ِﻢ‪ ،‬ﻓﺴﺄل �ﻨﻪ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻨﻤﺎ‬ ‫‪ -١٥٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑي‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ ََ َ ْ َُ َ‬ ‫ََ ُ َُ ْ‬
‫�ﻘﺎلﻮا‪ :‬أﺑﻮ إِﺮﺳاﺋﻴﻞ ﻧﺬر أن �ﻘﻮم ِﻲﻓ الﺸﻤﺲ َوﻻ ﻳﻘﻌﺪ‪ ،‬وﻻ �ﺴﺘ ِﻈﻞ وﻻ ﻳﺘﻠﻜﻢ‪ ،‬و�ﺼﻮم‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ُ ُ َ ْ َ َ َ َّ ْ ْ َ َ َّ ْ ُ َّ ْ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﺻﻮﻣﻪ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬مﺮوه ﻓﻠﻴﺘﻠﻜﻢ وﻟيﺴﺘ ِﻈﻞ وﻴﻟﺘِﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎلِ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮدي را دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﻋﻠﺘﺶ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او‪ ،‬اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ اﺳﺖ؛ ﻧﺬر ﮐﺮده ﮐﻪ زﯾﺮ آﻓﺘﺎب‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﻧﺮود‪ ،‬ﺣﺮف ﻧﺰﻧﺪ و روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و روزهاش را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ در ﺑﺎب ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ زﯾﺮ آﻓﺘﺎب ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫و روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎل ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺮد را دﯾﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ آﻓﺘﺎب اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6704 :‬‬

 ‫‪187‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫و ﭼﻮن ﻋﻠﺘﺶ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬او را از ﻧﺬر اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و روزهاش را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺬر اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺎرﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاش‪ ،‬روزه ﺑﻮد؛ زﯾﺮا روزه‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و‬
‫َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َّ َ َ ْ ُ‬
‫ا� ﻓﻠﻴُ ِﻄ ْﻌﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺬر أن ﻳ ِﻄﻴﻊ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺬرش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺬر‬
‫اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ ﺑﺮاي اﯾﺴﺘﺎدن در آﻓﺘﺎب و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻧﺒﻮد؛‬
‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻧﺬرش را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺬر در اﺻﻞ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﺣﺮام‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري وادار ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ اﷲ او‬
‫َّ‬
‫را ﺑﺪان ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از »ﻧﺬر« ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ ُ ْ َ ْ‬
‫ﺨ َﺮ ُ‬
‫ﻴﻞ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺬر‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‬ ‫ﺨ‬
‫ِ ِ‬ ‫اﺒﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬
‫ِِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ج‬ ‫� و ِ��ﻤﺎ �ﺴﺘ‬
‫اﻨﻟﺬر ﻻ ﻳﺄ ِﻲﺗ ِﺨﺑ ٍ‬
‫ﻧﺪارد )و ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ( و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن‪ ،‬ﭼﯿﺰي از دﺳﺖ ﺑﺨﯿﻞ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﻧﺬر‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﻧﺬر‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ و ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﻧﺬر‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ و ﻧﻮع ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺬري ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد‪ ،‬ﻧﺬريﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﯾﮏ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽِ آن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﯾﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ آن‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺑﻮدي‪ ،‬دروغ ﺑﻮد‪ .‬و او‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮم‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪش از‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ و ﺧﺒﺮش‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﯾﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺬرش‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗَﺴ‪‬ﻢ را دارد؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﻓﻼنﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺬر روزهي ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ زﯾﺮا ﻗﺼﺪش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠﺰَم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6199 ،6198 ،6118) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (3095 ،3094 ،3093) :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪188‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ ِّ ْ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ُ‬
‫ئ َﻣﺎ ﻧ َﻮى«؛‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِ�ﻤﺎ اﻷ�ﻤﺎل ﺑِﺎﻨﻟِّﻴ ِ‬
‫ﺎت‪ ،‬و ِ��ﻤﺎ ِﻟﻞﻜ ام ِﺮ ٍ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﯿﺖﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮع دوم‪ :‬ﻧﺬرِ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﻧﺬري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اداي آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاي او روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺣﺞ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﮐﻔﺎره اي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﺬر‪ ،‬از اﺳﺎس ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎره دارد؛ وﻟﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎل دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬ﺧﺎﻧﻤﯽ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪاش‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺬرِ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در دوران ﺣﯿﺾ ﯾﺎ‬
‫ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪاش‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ او‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﻧﺬر‪ ،‬ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »اﯾﺎم ﺑﯿﺾ«‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ روزﻫﺎي ﺳﯿﺰده‪ ،‬ﭼﻬﺎرده و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺮ ﻣﺎه ﻗﻤﺮي را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اداي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺬري‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻧَ َﺬ َر أَ ْن ﻳُﻄ َ‬
‫ﻴﻊ َّ َ‬
‫ا�‬ ‫ِ‬
‫َْ ُ‬
‫ﻓﻠﻴُ ِﻄ ْﻌﻪ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﯾﺎ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ »ﺿﺤﯽ« ﺑﺨﻮاﻧﻢ؛ اداي اﯾﻦ ﻧﺬر‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺬرش‪ ،‬ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺬري ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﺬر ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺬر ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﺬرش ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻣﺜﻞ اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد در آﻓﺘﺎب ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﻧﺮود‪،‬‬
‫ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﻮد؛ اﻣﺎ او را از ﺳﮑﻮت و اﯾﺴﺘﺎدن در آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺳﺨﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1:‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1907 :‬؛ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻤﺎرهﮔﺬاري ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺆاد ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﯽ‪/‬‬
‫ﺑﺮ ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6206 ،6202) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
 ‫‪189‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت‬

‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮود‪ ،‬و ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎرﺷﺎن‬
‫ﻼ‬
‫در آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﺸﺎن ﺣﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻼن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان آنﻫﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎرﻣﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ و اﷲ‪ ،‬او‬
‫را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬از ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﻣﻨﻊ ﺷﺪه و اﯾﻦ ﻧﺬر‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام؛ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎرﺗﺎن دﻋﺎي ﺑﻬﺒﻮدي ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و از‬
‫اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ او را ﺷﻔﺎ دﻫﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﻨﺪ و ﺑﯿﻤﺎرش ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد را ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -15‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ّ َ َ‬ ‫َۡ َ َ ُُ ُُ ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫﴿�لم يأ ِن ل ِ�ِين ءامنوا أن �شع قلو�هم ِ�ِ� ِر ٱ�ِ وما نزل مِن ٱ� ِق و�‬
‫َُۡ َ َ َ َ َۡ ُ ۡ ََ ُ ََ َ ۡ ُُ‬ ‫ِين أُوتُوا ْ ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬
‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫َ ُ‬
‫ت قلو�ُ ُه ۡمۖ﴾‬ ‫ب مِن �بل �طال علي ِهم ٱ�مد �قس‬ ‫ي‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٦ :‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬آن زﻣﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮاي ﯾﺎد اﷲ و آنﭼﻪ از ﺣﻖ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺮم‬
‫ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﺘﺎب داده ﺷﺪ و زﻣﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫و دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ي� ٱبۡن َم ۡر�َ َم َو َء َا� ۡي َ�ٰ ُه ٱ� َ َ َ َ َ‬ ‫﴿ َو َ� َّف ۡي َنا بعِ َ‬
‫ِين ٱ� َب ُعوهُ َرأفة‬‫وب ٱ�‬ ‫�يل ۖ وجعلنا ِ� قل ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٓ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََۡٗ ۡ ً‬
‫�ة ۚ َو َره َبا� َِّية ٱ ۡ� َت َد ُعوها َما ك َت ۡب َ�ٰ َها َعل ۡي ِه ۡم إِ� ٱبۡتِغا َء رِض َ� ٰ ِن ٱ�ِ � َما َر َع ۡوها‬ ‫ور‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[٢٧ :‬‬ ‫َح َّق رِ َ�يَت ِ َهاۖ﴾‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و ﺑﻪ او اﻧﺠﯿﻞ دادﯾﻢ و در دل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ )و رﻫﺒﺎﻧﯿﺘﯽ( ﻧﻬﺎدﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﻮد ﭘﺪﯾﺪ آورده ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺎ آن را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻓﺮض ﻧﺴﺎﺧﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬آن را در ﺟﺴﺘﺠﻮي رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫آن را ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٢ :‬‬ ‫ت غ ۡزل َها ِم ۢن َ� ۡع ِد ق َّو ٍ� أن� ٰثا﴾‬ ‫﴿ َو� ت�ونوا كٱل ِ� �قض‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن زﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺦﻫﺎي ﺗﺎﺑﯿﺪهاش را ﭘﺲ از ﺗﺎﺑﯿﺪن ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ك ٱ ۡ�َقِ ُ‬ ‫ۡ‬
‫َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َّ ٰ َ َ َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٩٩ :‬‬ ‫� ‪﴾٩٩‬‬ ‫﴿وٱ�بد ر�ك ح� يأ�ِي‬
‫و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺖ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻦ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪192‬‬

‫و اﻣﺎ ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬آﻣﺪه‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎب‬
‫َ ْ ) ‪(1‬‬ ‫ُ‬
‫ﺎﺣﺒُﻪ ﻋﻠﻴ ِﻪ«؛‬ ‫اﺪﻟﻳﻦ إ َﻴﻟْﻪ ﻣﺎ َ َ َ‬
‫ﺐ ِّ‬‫و� َن أَ َﺣ ُّ‬
‫َ‬
‫داوم ﺻ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ﭘﯿﺸﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ و در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ وي‪ ،‬در‬
‫ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯿﺎﻧﻪروي در ﻋﺒﺎدت و ﺿﺮورت ﭘﯿﺮوي از روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺑﺎب را ﮔﺸﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﺎ ﺣﺮارت و ﻧﺸﺎط آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم آن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و از اﻧﺠﺎم آن‪،‬‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬در ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪﮐﺜﺮت ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬ﯾﺎ در ﮐﺎرﻫﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﯽﺧﯿﺎﻟﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن را از روي اﺣﺴﺎس و ﺑﺪون ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ذوق و ﺷﻮق ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﯽ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺴﺘﯽ و ﺗﻨﺒﻠﯽ ﻣﯽورزد و از اﻧﺠﺎم آن ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﯾﺎدآوري ﮐﺮده‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪرو ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ آن‪،‬‬
‫ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﺎيﺑﻨﺪي و ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻋﻼﻗﻪ و رﻏﺒﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺮ آن ﻣﺪاوﻣﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ۡ ً‬ ‫ۡ‬
‫َ َّ َ ُ ُ َ َ ٗ َ َ ۡ َ ٗ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫�ة ۚ َو َره َبا� َِّية ٱ ۡ� َت َدعوها َما ك َت ۡب َ�ٰ َها‬ ‫وب ٱ�ِين ٱ�بعوه رأفة ور‬ ‫﴿وجعلنا ِ� قل ِ‬
‫َ َ َ َ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َٓ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[٢٧ :‬‬ ‫َعل ۡي ِه ۡم إِ� ٱبۡتِغا َء رِض َ� ٰ ِن ٱ�ِ � َما َر َع ۡوها َح َّق رِ َ�يَتِ َهاۖ ﴾‬
‫و ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ اﻧﺠﯿﻞ دادﯾﻢ و در دل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ و‬
‫ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ )و رﻫﺒﺎﻧﯿﺘﯽ( ﻧﻬﺎدﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﻮد ﭘﺪﯾﺪ آورده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎ آن را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻓﺮض‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 146‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬

 ‫‪193‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‬

‫ﻧﺴﺎﺧﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬آن را در ﺟﺴﺘﺠﻮي رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ؛ وﻟﯽ آن را ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ و رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ب مِن َ� ۡب ُل َ� َط َال َعلَ ۡيه ُم ٱ ۡ� َم ُد َ� َق َس ۡ‬ ‫ُ‬
‫ت‬ ‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫ِين أوتُوا ْ ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫﴿و� ي‬
‫ِ‬
‫ُُ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٦ :‬‬ ‫قلو�ُ ُه ۡمۖ ﴾‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﺘﺎب داده ﺷﺪ و زﻣﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪن زﻣﺎن‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ دﺷﻮار ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺮﮐﺶ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و در اﻧﺠﺎم‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻧﮑﻨﯿﻢ و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداﻣﻪ دادنِ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫داراي اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﺮدﻣﺒﯿﻞﻣﺰاج ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ دم و ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬رﻧﮓ و ﻓﮑﺮ‪،‬‬
‫ﻋﻮض ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺛﺒﻮت ﻓﮑﺮي و ﻋﻤﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ‬
‫ﺑﻮدن ﻓﮑﺮ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﺸﻮد و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﯾﺎ رﻓﺘﺎرش درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮﮐﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮ آن ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺛﺒﻮت ﻓﮑﺮي و ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮط‬
‫ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺛﺒﻮت و ﭘﺨﺘﮕﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آدمِ ﭘﺨﺘﻪ و‬
‫آﮔﺎه‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺪﻣﺶ را ﮐﺠﺎ ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ ﻧﮕﺬارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ دﺳﺖ ﻣﯽزﻧﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻫﺮ اﻗﺪاﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از روي ﺷﻨﺎﺧﺖ و آﮔﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻣﺮوز‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪاي دارﻧﺪ و ﻓﺮدا‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ دﯾﮕﺮ؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن وﻗﺘﺸﺎن‬
‫را ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه آرام و ﻗﺮار ﻧﺪارﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو رواﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺧﺠﺴﺘﻪاي ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺳﺨﻦ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي را آﻏﺎز ﮐﺮدي‪،‬‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠﺰَم ﮐﻦ و ﺑﺎ ﺟﺪﯾﺖ‪ ،‬آن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎن؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ‬
‫ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ‪ ،‬ﮔﺎه اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯽ و ﮔﺎه‪ ،‬ﺗﺮﮐﺶ ﮐﻨﯽ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺴﺎزي ﯾﺎ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺑﮕﯿﺮي‪ ،‬وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﯽ؛ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪194‬‬

‫را ﺑﺮ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و اﺳﺘﻮار ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي دﻋﻮتﮔﺮان ﺣﻖ و‬

‫ﯾﺎوران ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ْ‬ ‫ْ َ َ َ ْ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺎم �ﻦ ﺣ ِْﺰ� ِ ِﻪ ﻣ َِﻦ الﻠﻴﻞ‪،‬‬ ‫‪ -١٥٧‬وﻋﻦ َ‬
‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُْ ََ َ‬ ‫َ‬
‫ﺠﺮ َوﺻﻼة ِ اﻟﻈﻬﺮ‪ ،‬ﻛﺘﺐ ﻪﻟُ ﻛ�ﻧﻤﺎ ﻗﺮأهُ ﻣِﻦ الﻠﻴ ِﻞ«‪.‬‬ ‫ﻔ‬ ‫اﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ﺻﻼ‬ ‫ﺮأه ﻣﺎ َ‬
‫ﺑ�‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﻪ‬ ‫ِﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫أو َ� ْﻦ َ ْ‬
‫ﻲﺷ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن ﮐﻪ در ﺷﺐ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮده ﯾﺎ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪي‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﺪ و در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ‪ ،‬آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ آن را در ﺷﺐ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﭘﺎداش آن‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن ﮐﻪ در ﺷﺐ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮده‬
‫ﯾﺎ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪي ﺧﻮاب ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﺪ و در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ‬
‫ﻇﻬﺮ‪ ،‬آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ آن را در ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﭘﺎداش آن‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ آن را در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﯽ را آﻏﺎز ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫واژهي »ﺣﺰب« ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺶ ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰيﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺰاب ﻗﺮآن و ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻪﻫﺎ و ﻃﻮاﯾﻒ ﯾﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن را در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺗﻼوت ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪي ﺧﻮاب‪ ،‬از ﻗﺮاﺋﺖ ﻫﻤﻪ ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﺪ و در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺟﺒﺮاﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻼوﺗﺶ در ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﻮده‪ ،‬ﻗﻀﺎي آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت زوج‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.747 :‬‬

 ‫‪195‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‬

‫ﻣﯽآورد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎي وﺗﺮش ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و اﮔﺮ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‪ ،‬وﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬در روز ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ‪ ،‬ﻋﺎدت‬
‫داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻗﻀﺎي آن را ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ وﺗﺮش‪ ،‬ﻫﻔﺖ رﮐﻌﺘﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ‪،‬‬
‫ﻫﺸﺖ رﮐﻌﺘﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪي‬
‫ﺧﻮاب ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در روز‪ ،‬دوازده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻗﯿﺪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﻀﺎي آن را در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ‪ ،‬ادا‬
‫ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻃﻠﻮع‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺑﺎﻻ آﻣﺪن آن‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻗﯿﺪي ﺑﺮاي ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎن‬
‫ﺟﺒﺮان‪ ،‬از ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﻇﻬﺮ اداﻣﻪ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻗﯿﺪ و ﺷﺮﻃﯽ ﻧﺪارد و اﻧﺴﺎن ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﻪﯾﺎدش‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎي آن را ادا ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻗﯿﺪ و ﺷﺮﻃﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ّ‬ ‫َ ْ ِّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎم � ْﻦ َﺻﻼ ٍة أ ْو � ِﺴﻴَ َﻬﺎ ﻓﻠﻴُ َﺼﻠ َﻬﺎ إذا ذﻛ َﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻻ ﻛﻔﺎرة ُﻪﻟ إﻻ ذلﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬ ‫»ﻣﻦ ﻧ‬
‫از ﻧﻤﺎزي ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪﯾﺎدش آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮐﻔﺎرهي‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻗﻀﺎي ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي آورد و اﮔﺮ اﻣﮑﺎن ﺟﺒﺮان آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻀﺎي آن‪ ،‬از او ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﺖ »ﺤﺗﻴﺔ اﻤﻟﺴﺠﺪ«؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‬
‫و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﺪت زﯾﺎدي ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‬
‫ﺟﺒﺮان ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﺒﺶ‪ ،‬ورود ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﮑﻢِ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﺐ ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺒﺒﺶ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺟﺒﺮان ﯾﺎ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻋﻤﻞ واﺟﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ زﻣﺎن ﯾﺎ وﻗﺖ ﻣﺸﺨﺼﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺒﺮان دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﻨﺖ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪562 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1102 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪196‬‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد و ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ ﺑﻪﯾﺎدش آﻣﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎي آن را ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬روزهي »اﯾﺎم ﺑﯿﺾ« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﺎه را‬
‫از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺒﺮاﻧﺶ ﮐﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ روزهي ﺳﻪ روز در ﻣﺎه در‬
‫اﺑﺘﺪا ﯾﺎ در وﺳﻂ ﯾﺎ در ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺎه درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َْ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ ﻋﺒﺪ اﷲ!‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ِ‬ ‫‪ -١٥٨‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ ْ ْ ُ‬
‫ﻼن‪ ،‬ﺎﻛن ﻳﻘﻮم الﻠﻴﻞ �ﺮﺘك �ِﻴﺎم الﻠﻴﻞ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻻ ﺗ�ﻦ ﻣِﺜﻞ ﻓ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ! ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧْﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ آن را ﺗﺮك ﮐﺮد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َّ ُ ْ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫وﺟﻊ أ ْو‬
‫‪ -١٥٩‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إذا ﻓﺎ�ﺘﻪ الﺼﻼة ﻣِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ﻣِﻦ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ً‬ ‫َّ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﻋﺮﺸة ر�ﻌﺔ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎر ﺛنﻰﺘ‬
‫ﻏ�ه‪ ،‬ﺻ� ﻣِﻦ اﻨﻟﻬ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺖ‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در روز‪ ،‬دوازده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺪاﷲ! ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ آن را‬
‫ﺗﺮك ﮐﺮد«‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻼنﮐﺲ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﺎﻣﯽ از آن ﺷﺨﺺ ﻧﺒﺮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻪ اﺣﺘﻤﺎل دارد‪ :‬ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎم آن ﺷﺨﺺ را‬
‫ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ‬از ذﮐﺮ ﻧﺎم وي ﺧﻮدداري ﻧﻤﻮده ﺗﺎ راوﯾﺎن‪ ،‬او را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1152 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1159 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.746 :‬‬
 ‫‪197‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺪاوﻣﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‬

‫ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ؛ ﯾﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ راويِ ﭘﺲ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬ﻧﺎم آن ﺷﺨﺺ را در اﺑﻬﺎم‬

‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺻﻞ ﻗﻀﯿﻪ را‬
‫ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ و از ذﮐﺮ ﻧﺎم اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﮐﺎري ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎم ﮐﺴﯽ را ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟« و ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎراﺗﯽ از آن ﮐﺎر‪،‬‬
‫ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮدداري از ذﮐﺮ ﻧﺎم ﺷﺨﺺ‪ ،‬دو ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﺰرگ دارد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺣﻔﻆ آﺑﺮوي آن ﺷﺨﺺ‪.‬‬
‫و دوم‪ :‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ روﯾﻪ دﻫﺪ و رﻓﺘﺎرش‪ ،‬ﺧﻮب ﺷﻮد؛ ﻟﺬا دﯾﮕﺮ‬
‫ﺳﺰاوار اﯾﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از او‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺪي ﯾﺎد ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻗﻠﺐﻫﺎ‪ ،‬در دﺳﺖ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻣﺜﻞِ ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﺷﺮاب ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ‬
‫زﻧﺎ ﯾﺎ دزدي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺎمِ اﯾﻦ ﻓﺮد را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ اﺻﻼح‬
‫ﺷﻮد و دﺳﺖ از ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﺑﺮدارد و ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت اﷲ ﺑﭙﺮدازد؛ آﯾﺎ ﺣﺎل‬
‫ﺳﺰوار ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﻟﺬا در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ذﮐﺮ ﻧﺎم‬
‫اﺷﺨﺎص ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا از ﯾﮏﺳﻮ آﺑﺮوﯾﺶ را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻮض ﺷﻮد و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﯽ در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ آن را ﺗﺮك ﮐﺮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاريﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ و رويﮔﺮداﻧﯽ اﻧﺴﺎن از ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬر‪،‬‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﻗﻀﺎي آن را ﺑﻪﺟﺎ آورد ﯾﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺟﺒﺮان آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از او درﻣﯽﮔﺬرد؛ زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮود‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺻﺤﺖ و‬
‫اﻗﺎﻣﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ آن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬر‪ ،‬ﺗﺮك‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎﯾﺶ را ادا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ& ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺖ دﯾﮕﺮي‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در روز‪ ،‬دوازده رﮐﻌﺖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪198‬‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ را ﺑﻪ ﺻﻮرت »وﺗﺮ« و ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪي ﺧﻮاب ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ‪ ،‬از ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺟﺒﺮاﻧﺶ‪ ،‬در روز دوازده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻀﺎي آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت زوج ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﻣﯽآورد؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎي وﺗﺮ اﻓﺰود؛ از‬
‫اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‪ ،‬وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬در روز ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎي آن را ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ‬
‫وﺗﺮش‪ ،‬ﻫﻔﺖ رﮐﻌﺘﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﺸﺖ رﮐﻌﺘﯽﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧُﻪ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺟﺒﺮاﻧﺶ در روز‪ ،‬ده رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ وﺗﺮش‪ ،‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ دوازده رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ ﯾﺎ زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺼﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬري ﻓﻮت ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎي آن را ﺑﻪ ﺟﺎ آورﯾﻢ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد‪ ،‬ﺣﮑﻤﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺒﺒﺶ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺟﺒﺮان ﯾﺎ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﺪارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﺖ وﺿﻮ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ وﺿﻮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﺪت زﯾﺎدي ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ از او ﺳﺎﻗﻂ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﺖ »ﺤﺗﻴﺔاﻤﻟﺴﺠﺪ«؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﺪت زﯾﺎدي ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺟﺒﺮان ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﺒﺶ‪ ،‬ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -16‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ٓ َ َ ٰ ُ ُ َّ ُ ُ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ ٰ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ْ‬
‫]اﳊﴩ‪[٧ :‬‬ ‫نت ُه ۚوا﴾‬ ‫﴿وما ءاتٮ�م ٱلرسول فخذوه وما �هٮ�م �نه فٱ‬
‫آنﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد‪ ،‬آن را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از آنﭼﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎزآﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫]اﻟﻨﺠﻢ‪[٤ ،٣ :‬‬ ‫ى ‪ ٣‬إ ِ ۡن ُه َو إ ِ َّ� َو ۡ ‪ٞ‬‬

‫� يُ َ ٰ‬
‫و� ‪﴾٤‬‬ ‫﴿ َو َما يَن ِط ُق َعن ٱل ۡ َه َو ٰٓ‬
‫ِ‬
‫)ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( از روي ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ وﺣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺎزل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ُ ۡ ۡ ُ ُ َّ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ‬ ‫� فَٱتَّب ُ‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬ ‫ُۡ‬
‫� َو�َغفِ ۡر ل� ۡم ذنو�َ� ۡم﴾‬ ‫و� �بِب�م ٱ‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ِب‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫نت‬ ‫ك‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ل‬ ‫﴿ق‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬

‫َّ ُ ۡ َ ٌ َ َ َ ‪ۡ َ َّ ْ ُ ۡ َ َ َ َ ّ ٞ‬‬ ‫َّ َ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ُ‬

‫� َوٱ�َ ۡو َم ٱ�خ َِر﴾‬ ‫ول ٱ�ِ أسوة حسنة ل ِمن �ن يرجوا ٱ‬ ‫﴿لقد �ن ل�م ِ� رس ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٢١ :‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ )ﭘﺎداش( اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ‪ ،‬در رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫اﻟﮕﻮ و ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ روش رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﺧﻼق‪ ،‬ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻼت و‬
‫رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاش‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﻓﻘﻬﺎ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن آن‪ ،‬از‬
‫ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺶ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﺛﻮاب دارد و ﺗﺮك آن‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ در ﭘﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪200‬‬

‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎ ﻫﺪاﯾﺖ و دﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ و دﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺿﺮورت‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و اﻣﮑﺎن ﭘﺎيﺑﻨﺪي و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﺳﻨﺖ و ﮐﺴﺐ داﻧﺶ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ‪ ،‬و ﺳﻨﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي آن‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺪون آن‪،‬‬
‫درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻞ ادا ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ از آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ وﺿﻮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺞ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻟﺬا داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ از آن‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬داﻧﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي آن‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت‪ ،‬ﻓﺮض اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺣﮑﺎم زﮐﺎت ﻧﯿﺰ ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺣﮑﺎم زﮐﺎت‪ ،‬ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮاﮔﯿﺮي‬
‫اﺣﮑﺎم ﺣﺞ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺟﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮاي اداي ﺣﺞ دارد‪ ،‬ﻓﺮض اﺳﺖ و ﺑﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﺣﺞ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺣﮑﺎم آن ﻧﯿﺰ ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮي داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺻﯿﺎﻧﺖ از دﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن داﻧﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺮك ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ در ﺧﻄﺮ ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي داﻧﺶ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺶ از دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪي ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮي‬
‫داﻧﺶ دﯾﻦ و ﻓﺘﻮا دادن ﺑﻪ ﻣﺮدم و ﺗﺪرﯾﺲ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﻋﻠﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺛﻮاب ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻢ و ﻣﺤﻘﻖ و ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ :‬ﭘﺎداش ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﺎداش ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﯾﺎ ﭘﺎداش ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻨﺖ و آداب آن‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ از ﮐﺘﺎب اﷲ‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪201‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ُۡ ۡ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ ُ‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ َّ َ َ َّ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿قل إِن كنتم �ِبون ٱ� فٱتبِع ِ‬
‫و� �بِب‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را آﯾﻪي »اﻣﺘﺤﺎن« ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺪﻋﯽ ﻣﺤﺒﺘﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آزﻣﻮده اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬اﷲ را دوﺳﺖ‬
‫دارﯾﻢ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� فَٱتَّب ُ‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬ ‫ُۡ‬
‫و�﴾‬‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫﴿قل إِن كنتم �ِب‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪاﺳﺖ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ادﻋﺎﯾﺶ‬
‫ﺻﺎدق ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ دروغﮔﻮﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺪان ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﯿﺰان ﺗﺨﻠﻒ از روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬از ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ اﷲ‪‬‬
‫دور ﻣﯽﺷﻮي و ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽات ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﭘﯿﺮوي از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬در آﯾﻪي ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﷲ‪‬‬
‫ُۡ ۡ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ ُ‬
‫�_؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬بِب‬
‫دوﺳﺖ ﻣﯽدارد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ادﻋﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ ادﻋﺎي ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﷲ را دوﺳﺖ دارم‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ و اﺻﻞ ﻣﺤﺒﺖ‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮياش را ﺑﺮاي او‬
‫َ َ‬ ‫ّ َ َ َ َ ّ َ ْ‬
‫ﺐ ﺷﺨ ًﺼﺎ‪ ،‬ﻧﺎدی‬ ‫آﺳﺎن و ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إِن اﷲ‪ ،‬إِذا أﺣ‬
‫ّ‬
‫الﺴﻤﻮات‪ :‬إن َ‬ ‫َ‬ ‫�ﻞ‪ّ �ُ .‬ﻢ ُ�ﻨَﺎدي ﻲﻓ أﻫﻞ ّ‬ ‫ْ َ ّ ُ ّ ُ َ ً ََ ُّ َ َ َُ ُّ ْ ُ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺒ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ‪ :‬إِ� أ َ ِﺣﺐ ﻓﻼﻧﺎ ﻓﺄ َ ِﺣﺒﻪ‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴ ِﺤﺒﻪ ِﺟ ِ‬‫ِﺟ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ّ ُ ُ ُّ ْ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُّ‬
‫ﻮﺿ ُﻊ ُﻪﻟ اﻟﻘﺒُﻮل ِﻲﻓ اﻷ ْر ِض«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه‬ ‫ّ َ‬
‫�ﺐ ﻓﻼﻧﺎ ﻓﺄ ِﺣﺒﻮه‪� .‬ﻴ ِﺤﺒﻪ أﻫﻞ الﺴﻤ ِ‬
‫ﻮات �ﻢ ﻳ‬ ‫ِ‬
‫اﷲ ﺑﻨﺪهاي را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را دوﺳﺖ دارم؛ ﺗﻮ‬
‫ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ ﺑﺪار‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد و ﺑﻪ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را دوﺳﺖ دارد؛ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ او را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5580 ،2970 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 4772 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪202‬‬

‫دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻘﺒﻮل اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﺮدد« و اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ او را‬
‫دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ،‬ﻫﺪف‬
‫اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺪف و دﺳﺖآورد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ و دوﺳﺖدار‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ُ َُۡ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ٓ َ َ ٰ ُ ُ َّ ُ َ ُ ُ‬
‫]اﺤﻟﺮﺸ‪[٧ :‬‬ ‫لر ُسول فخذوهُ َوما � َهٮ ٰ� ۡم �نه فٱنت ُه ۚوا﴾‬ ‫﴿وما ءاتٮ�م ٱ‬
‫آنﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد‪ ،‬آن را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از آنﭼﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎزآﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬در اداﻣﻪي ﻣﻮﺿﻮع »ﻰﻓء« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ »ﻰﻓء«‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻮاﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮي از ﮐﻔﺎر ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ و آن را ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬و از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ را از آن ﺑﺎزﻣﯽدارد‪ ،‬ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬را ﻣﺄﻣﻮر‬
‫ﺟﻤﻊآوري زﮐﺎت ﮐﺮد؛ وﻗﺘﯽ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ از ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َْ َ ْ ٌ ََْ َ َ ُْ ُ ْ‬
‫ﺮﺸ ٍف َوﻻ َﺳﺎﺋِ ٍﻞ‪ ،‬ﻓﺨﺬ ُه‪َ ،‬و َﻣﺎ ﻻ ‪،‬ﻓﻼ‬
‫ﺎل ﻲﺷء‪ ،‬وأﻧﺖ �� م ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِذا ﺟﺎءك ِﻣﻦ ﻫـﺬا الﻤ ِ‬
‫ُْ ُ َْ َ‬
‫ﺗت ِﺒ ْﻌﻪ �ﻔ َﺴﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻃﻤﻊ و ﭼﺸﻢداﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬آن را‬
‫ﻗﺒﻮل ﮐﻦ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در ﭘﯽِ آن ﻣﺒﺎش«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ داده‪ ،‬آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ و‬
‫از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ را از آن ﺑﺎزداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽآﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﻮﺿﻮع اﻣﻮال »ﻰﻓء« و ﻏﻨﺎﯾﻤﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﺟﻨﮓ و‬
‫درﮔﯿﺮي‪ ،‬از ﮐﻔﺎر ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎﻣﻞ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو‬
‫آنﭼﻪ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﻼل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ و از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺣﻼل‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و از آنﭼﻪ ﻣﺎ را از آن‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ُ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٢١ :‬‬ ‫ول ٱ�ِ أ ۡس َوةٌ َح َس َنة﴾‬
‫﴿لقد �ن ل�م ِ� رس ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ )ﭘﺎداش( اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ‪ ،‬در رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫اﻟﮕﻮ و ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6630 ،1380) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1731 :‬‬
 ‫‪203‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﻮه و اﻟﮕﻮي ﻣﺎﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻟﮕﻮﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﯿﺮوي از او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ آﯾﻪ دو ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬اول اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ و اﻟﮕﻮﺑﺮداري از او ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮي ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ و ﭼﯿﺰي ﺑﺮ دﺳﺘﻮرﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﻧﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ ﯾﺎ از آن ﮐﻢ ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‪ ،‬زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫اﻟﮕﻮﺑﺮداري درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻌﺎرض دارد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آندﺳﺘﻪ از اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﻻﯾﻞ واﺿﺢ و روﺷﻦ‪ ،‬ﺧﺎص‪‬‬
‫ﺧﻮدش ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ٰ َ َ َّ ٰ ٓ َ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ َّ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ينك‬ ‫﴿���ها ٱ� ِ� إِ�ا أحللنا لك أز�جك ٱ� ِ� ءا�يت أجورهن وما ملكت ي ِم‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫م َِّما ٓ أَفَا ٓ َء ٱ َّ ُ َ َ َ َ‬
‫ات � ٰ� ٰتِك‬ ‫ات خال ِك َو�َن ِ‬ ‫ات ع� ٰتِك َو�َن ِ‬ ‫ات � ّ ِمك َو�َن ِ‬ ‫� عل ۡيك َو�َن ِ‬
‫ۡ َ َ َ َّ َ‬ ‫ك َوٱ ۡم َرأَ ٗة ُّم ۡؤم َِن ًة إن َو َه َب ۡ‬ ‫َّ ٰ َ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� أن‬ ‫� إِن أراد ٱ� ُّ‬ ‫ت َ� ۡف َس َها ل َِّلن ّ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ� ِ� هاجرن مع‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٥٠ :‬‬ ‫ِ� ۗ﴾‬ ‫ك مِن ُدون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ َ ٗ َّ َ‬
‫�ستنكِحها خال ِصة ل‬
‫ِ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﻣﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺖ را ﮐﻪ ﻣ‪‬ﻬﺮﺷﺎن را دادهاي‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ﺣﻼل ﮐﺮدﯾﻢ و ﻧﯿﺰ ﮐﻨﯿﺰاﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ داده و ﺗﻮ ﻣﺎﻟﮑﺸﺎن ﺷﺪهاي‪ .‬و )ﻧﯿﺰ( دﺧﺘﺮﻋﻤﻮﻫﺎ‪ ،‬دﺧﺘﺮﻋﻤﻪﻫﺎ‪ ،‬دﺧﺘﺮﺧﺎﻟﻪﻫﺎ و‬
‫دﺧﺘﺮداﯾﯽﻫﺎﯾﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﺠﺮت ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻫﺮ زن ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺒﺨﺸﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ او را ﺑﻪ ازدواج ﺧﻮﯾﺶ درآورد؛ )اﯾﻦ ﺣﮑﻢ( وﯾﮋهي ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ‪ ،‬ﺧﺎص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫روزهي »وﺻﺎل«؛ ﯾﻌﻨﯽ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺪون اﻓﻄﺎر ﯾﺎ ﺧﻮردن ﭼﯿﺰي؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫ُ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ُ ِّ ُ‬
‫ﺖ ﻛ َﻬﻴْئﺘِ� ْﻢ ِإ� أ ْﻃ َﻌ ُﻢ َوأ ْﺳﻰﻘ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ‬ ‫روزهي »وﺻﺎل« ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﺴ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻓﺮق دارم؛ ﺑﻪ ﻣﻦ )از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرم( آب و ﻏﺬا ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪204‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫�«؛‬ ‫ِّ َ ُ ُ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إِ� أ�ِﻴﺖ �ﻄ ِﻌﻤ ِ� ر� و�ﺴ ِﻘ ِ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﻣﻦ آب و ﻏﺬا ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺐ را در ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﯾﺎد ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﯽﮔﺬراﻧﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮا از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﻬﻤﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ و در‬
‫اﺷﻌﺎر ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﯾﺎ دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﻓﺮاواﻧﺶ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬و ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ او را از‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﺮد؛ وﻟﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و از اﯾﻦرو آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻣﺎ را ار روزهي »وﺻﺎل« ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫روزهي »وﺻﺎل«‪ ،‬وﯾﮋهي ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ٰ ُ َ ّ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ ْ ٓ ُ‬
‫� أنفسِ ِه ۡم‬‫�دوا ِ‬
‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح� �كِموك �ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٥ :‬‬
‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ِيما ‪﴾٦٥‬‬
‫َ َ ٗ ّ َّ َ َ‬
‫ض ۡي َ‬ ‫حرجا مِما ق‬
‫ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ داوري‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و از داوري ﺗﻮ دلﮔﯿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ُۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ‬
‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم‬ ‫�ءٖ ف ُردوهُ إِ� ٱ�ِ َوٱ َّلر ُسو ِل إِن ك‬ ‫﴿فإِن ت َ�ٰ َز� ُت ۡم ِ�‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬ ‫ٱ�خ ِِر﴾‬
‫و ﻫﺮﮔﺎه در ﭼﯿﺰي اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6755 ،6701 ،6700 ،6345 ،1831 ،1830 ،1829 ،1828 ،1827 ،1788) :‬؛‬
‫و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ (1850 ،1849 ،1847 ،1846 ،‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺗﻌﺪادي از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬اﻧﺲ‪،‬‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬و اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن ذﮐﺮ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ٰ ُ َ ّ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ ُ ٓ ُ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫� أنفسِ ِه ۡم‬‫�دوا ِ‬
‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح� �كِموك �ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٥ :‬‬
‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ِيما ‪﴾٦٥‬‬
‫َ َ ٗ ّ َّ َ َ‬
‫ض ۡي َ‬ ‫حرجا مِما ق‬
‫ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ داوري‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و از داوري ﺗﻮ دلﮔﯿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎ آﯾﻪﻫﺎي ﻗﺒﻞ ارﺗﺒﺎط دارد؛ اﷲ‪ ‬در آﯾﻪﻫﺎي ﻗﺒﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ‬
‫���ها ٱ�ِين َءامن ٓوا أطِيعوا ٱ� وأطِيعوا ٱ َّلرسول وأو ِ� ٱ�م ِر مِن�مۖ فإِن‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ َّ ۡ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُّ ُ َ َّ‬ ‫َ ۡ‬
‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِ�ِر‬ ‫وه إِ� ٱ�ِ َوٱ َّلر ُسو ِل إِن ك‬‫ت َ�ٰ َز� ُت ۡم ِ� �ءٖ فرد‬
‫َۡ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬ ‫� ٰل ِك خ ۡ�‪َ ٞ‬وأ ۡح َس ُن تأوِ�� ‪﴾٥٩‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از رﺳﻮلِ )او( ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮﺗﺎن‬
‫)ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ( و ﻫﺮﮔﺎه در ﭼﯿﺰي اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ اﷲ و رﺳﻮل ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ؛ اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪ اﷲ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻬﺘﺮي دارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺧﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ و زﻣﺎمداران ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ‪ ،‬ﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﯿﺎن دﯾﻦ اﷲ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‬
‫و ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻣﺴﺆول اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﮑﺎم راه ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺣﮑﺎم ﻧﯿﺰ ﺑﺪون راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﻋﻠﻤﺎ درﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺣﮑﺎم ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮاي درك و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺣﮑﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره آنﻫﺎ را از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ را ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ و اﺟﺮاي ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫﴿فَإن تَ َ�ٰ َز ۡ� ُت ۡم � َ ۡ َ ُّ ُ َ َّ َ َّ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء‪[٥٩ :‬‬ ‫�ءٖ ف ُردوه إِ� ٱ�ِ وٱلرس ِ‬
‫ول﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﺮﮔﺎه در ﭼﯿﺰي اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪206‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺣﺠﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ‪ ‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﷲ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻋﻈﯿﻢ‪ ،‬و ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺘﺶ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﻢ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر اﯾﻤﺎن و‬
‫َ َّ ۡ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬
‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم‬ ‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ آن اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن ك‬
‫ٱ�خ ِِر�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب و‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﻻزﻣﻪي اﯾﻤﺎن‬
‫َۡ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰ �﴿ :‬ل ِك خ ۡ�‪َ ٞ‬وأ ۡح َس ُن تأوِ�� ‪ ﴾٥٩‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻬﺘﺮي دارد«‪ .‬ﻟﺬا رﺟﻮع ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺮاي اﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮاي آﻧﺎن در ﭘﯽ دارد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم از‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب وﺳﻨﺖ ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ درك ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را ﻧﺪارﻧﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪار‬
‫ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ارزﺷﯽ ﻧﺪارد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫رﺟﻮع ﺑﻪ اﺳﻼم و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﺮدﻣﺎن ﺻﺪر اﺳﻼم ﺑﻮده و اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫ﺳﺎزﮔﺎري و ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ؛ اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ‪ ،‬از آن ﺑﺮﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‬
‫و ﺑﺎ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪن اوﺿﺎع و اﺣﻮال و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﮑﺎن‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ دﭼﺎر‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﯽآﻣﺪ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ ُ ۡ َ َ ُ ْ َ ٓ َ َ ۡ َ َ َ ٓ َ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫نزل مِن � ۡبل ِك‬
‫نزل إِ�ك وما أ ِ‬
‫﴿�لم تر إِ� ٱ�ِين يز�مون ��هم ءامنوا بِما أ ِ‬
‫َۡ ُ َْ َ ۡ ُ ْ‬ ‫ُ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َّ ٰ ُ‬
‫وت َوقد أم ُِر ٓوا أن ي�ف ُروا بِهِۖۦ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٠ :‬‬
‫ي ِر�دون أن �تحاكموا إِ� ٱل� ِ‬
‫غ‬
‫ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ و ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻤﺎن‬
‫آوردهاﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻃﺎﻏﻮت را داور ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫اﯾﻦ اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ و ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ و‬
 ‫‪207‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫رﺳﻮﻟﺶ را داور ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻃﺎﻏﻮت ﻣﯽروﻧﺪ؟! ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ‬
‫اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض دارد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪاي اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ اﻣﺮوزه داﻣﻦﮔﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪي ﮐﺎﻓﺮان و ﺑﯽدﯾﻦﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻓﺮان و ﺑﯽدﯾﻦﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ را‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از اﺳﻼم ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﮑﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهي ﮐﺎﻓﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﺸﻢ ﻣﻠﺖﻫﺎﯾﺸﺎن و از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب و‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫آنﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻃﺎﻏﻮت را داور ﻗﺮار‬
‫دﻫﻨﺪ! اﷲ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ َۢ‬ ‫َ ُ ُ َّ ۡ َ ٰ ُ َ ُ َّ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٠ :‬‬ ‫ضل ُه ۡم ض� ٰ� بَعِيدا ‪﴾٦٠‬‬ ‫﴿و� ِر�د ٱلشي�ن أن ي ِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ دور و درازي دﭼﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺎن را از دﯾﻦ اﷲ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺮف و ﮔﻢراه ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮔﻢراﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺘﯽ‬
‫دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ از راه ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دور اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﮔﻢراه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ ْ َ ٰ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫�� ٱ َّلر ُسول َر�يۡ َ‬
‫ت ٱل ُم َ�ٰفِقِ َ‬
‫� يَ ُص ُّدون‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ذا �ِيل لهم �عالوا إِ� ما أنزل ٱ�‬
‫ٗ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦١ :‬‬ ‫َعنك ُص ُدودا ‪﴾٦١‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ ﻧﺎزل ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ روي آورﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﺧﻮاﻫﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از ﺗﻮ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ از آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺟﻮع ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﺧﻮاﻫﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از ﺗﻮ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬آنﻫﺎ را ﺧﻮاﻫﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺗﻮ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﺧﻮاﻫﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از ﺗﻮ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﮑﺘﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪208‬‬
‫َ َ ۡ َ َ ٓ َ َ ٰ َ ۡ ُ ُّ َ َ َ َّ َ ۡ َ ۡ ۡ ُ َّ َ ٓ ُ َ َ ۡ ُ َ َّ ۡ‬
‫وك �ل ِفون ب ِٱ�ِ إِن‬ ‫صيب� بِما قدمت �يدِي ِهم �م جاء‬
‫﴿فكيف إِذا أ�بتهم م ِ‬
‫َ َ ۡ َ ٓ َّ ٓ ۡ َ ٰ َ ً‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٢ :‬‬ ‫� ٗنا َوت ۡو�ِيقا ‪﴾٦٢‬‬‫أردنا إِ� إِح‬
‫ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺮدارﺷﺎن ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻧﺰدت ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪي ﺟﺰ ﻧﯿﮑﯽ و اﯾﺠﺎد ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻣﯿﺎن ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮﻋﯽ و وﺿﻌﯽ‪،‬‬
‫ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ و ﻫﻢآﻫﻨﮕﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮﻋﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻃﺎﻏﻮﺗﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺳﻮ و ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪﻓﺮض‪ ،‬در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻃﺎﻏﻮت‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﮑﻢ‬
‫ﻃﺎﻏﻮت؛ از اﯾﻦرو آن دﺳﺘﻪ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ وﺿﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬رﯾﺸﻪ در‬
‫اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ دارد‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫� َما ِ� قُلُو� ِه ۡم فَأ ۡعر ۡض َ� ۡن ُه ۡم َوع ِۡظ ُه ۡم َوقُل ل َّ ُه ۡم ِ ٓ‬
‫�‬ ‫ك ٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� ۡعلَ ُم ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿أو�� ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ َۢ‬ ‫َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٣ :‬‬ ‫س ِه ۡم ق ۡو� بَل ِيغا ‪﴾٦٣‬‬ ‫أ ِ‬ ‫نف‬
‫اﷲ از آنﭼﻪ در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از آﻧﺎن روي ﺑﮕﺮدان و آﻧﺎن را ﭘﻨﺪ ﺑﺪه و‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ رﺳﺎﯾﯽ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ در آنﻫﺎ اﺛﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و ﻗﺼﺪﺷﺎن‪،‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﻫﻢآﻫﻨﮕﯽ در ﻣﯿﺎن اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﷲ‪ ‬از‬
‫ﻧﯿﺖﻫﺎﯾﺸﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ و ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ اﻫﺪاف ﺷﻮﻣﯽ دارﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻬﺪﯾﺪﺷﺎن‪ ،‬از آنﻫﺎ روي ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻗﺎﻃﻊ و رﺳﺎﯾﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ در آنﻫﺎ اﺛﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد آﯾﻨﺪ و ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٤ :‬‬
‫َ ۡ َّ‬ ‫َّ‬
‫ول إِ� ِ ُ� َطاع �ِإِذ ِن ٱ�ِۚ﴾‬ ‫﴿ َو َما ٓ أَ ۡر َس ۡل َنا مِن َّر ُ‬
‫س‬
‫ٍ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ارﺳﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ارﺳﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ و‬
‫ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ارﺳﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻌﻨﺎي رﺳﺎﻟﺖ ﯾﺎ ارﺳﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬در ﭘﯿﺮوي از‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪209‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫َّ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ َّ َ ُ ٓ ْ َ ُ‬
‫نف َس ُه ۡم َجا ٓ ُء َ‬ ‫َّ ُ َ َ ۡ‬ ‫﴿ َو َما ٓ أَ ۡر َس ۡل َنا مِن َّر ُ‬
‫وك‬ ‫�ِ ولو ��هم إِذ ظلموا أ‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬
‫ِِ ِ ۚ‬ ‫ذ‬‫إ‬‫�‬ ‫اع‬ ‫ط‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫إ‬
‫ٍ ِ‬‫ول‬ ‫س‬
‫ٗ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫فَٱ ۡس َت ۡغ َف ُروا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َوٱ ۡس َت ۡغ َف َر ل ُه ُم ٱ َّلر ُسول ل َو َج ُدوا ٱ َّ َ َ ٗ‬
‫� ت َّوابا َّرحِيما ‪] ﴾٦٤‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٤ :‬‬
‫و ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ آﻧﺎن در‬
‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰدت ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و از اﷲ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﷲ را ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻧﺎدان‪ ،‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮِ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮوﻧﺪ و آنﺟﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﺒﺨﺸﺪ! اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬در ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺷﺪﯾﺪي‬
‫َّ َ ْ َ ُ‬
‫ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ﴿ :‬إِذ ظل ُم ٓوا أنف َس ُه ۡم ﴾‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫و ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا ﻇﻠ ُﻤﻮا أﻧﻔ َﺴﻬﻢ«‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت‪،‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ ٓ ْ َ ُ‬
‫ﺣﺮفﻫﺎي »إذ« و »إذا« را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ ﴿ إِذ ظلموا أنفسهم ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در آن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ« و از اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎ و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬؛ و »إذا ﻇﻠ ُﻤﻮا أﻧﻔ َﺴﻬﻢ« ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ »ﻫﺮﮔﺎه ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ«؛ ﻟﺬا اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﮔﺮ آﻧﺎن در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﷲ را ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻣﯽﯾﺎﻓﻨﺘﺪ‪ .‬و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫َ ُْ‬ ‫ْ ُ َْ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﻹ� َﺴﺎن ا�ﻘ َﻄ َﻊ �ﻨﻪ‬
‫اﻋﻤﺎل او ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و رﺳﻮلاﷲ َ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» َ :‬إِذا ﻣﺎت ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ ْ َ َ َ َّ‬
‫ﻻ ﻣ ْﻦ َﺻ َﺪﻗَﺔ َ‬
‫ﺎر َ� ٍﺔ أ ْو ِﻋﻠ ٍﻢ ﻳُنﺘَﻔ ُﻊ ِﺑ ِﻪ أ ْو َو ٍﺪﻟ َﺻﺎ ِﻟ ٍﺢ ﻳَﺪ ُﻋﻮ ُﻪﻟ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻤﻠﻪ إِﻻ ِﻣﻦ ﺛﻼﺛ ٍﺔ إِ‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺳﻪ ﻋﻤﻞ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي‬
‫ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺎ وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻋﻤﺎل ﺧﻮد او ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ‬
‫ﭘﺎداش ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﮐﻪ اﻣﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻓﺮض ﯾﺎ ﻧﻔﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺛﻮاب آن ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،3084 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪210‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫زﯾﺮا او‪ ،‬اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮزش داده و در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أ ْو ِﻋﻠ ٍﻢ‬
‫ْ َ‬
‫ﻳُنﺘَﻔ ُﻊ ِﺑ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ از آن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ٰ ُ َ ّ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ ٓ ُ‬
‫ْ‬
‫� أنفسِ ِه ۡم‬‫�دوا ِ‬
‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح� �كِموك �ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٥ :‬‬
‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ِيما ‪﴾٦٥‬‬
‫َ َ ٗ ّ َّ َ َ‬
‫ض ۡي َ‬ ‫حرجا مِما ق‬
‫ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ داوري‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و از داوري ﺗﻮ دﻟﮕﯿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ رﺑﻮﺑﯿﺖ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺑﻮﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬رﺑﻮﯾﺖ ﺧﺎص اﺳﺖ؛ رﺑﻮﺑﯿﺖ اﷲ‪ ‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺎم اﺳﺖ و‬
‫ﯾﺎ ﺧﺎص؛ رﺑﻮﺑﯿﺖ ﻋﺎم اﷲ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﻔﺎﲢﺔ‪[٢ :‬‬ ‫� ‪﴾٢‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ رﺑﻮﺑﯿﺖ ﺧﺎص اﷲ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِيما َش َ‬ ‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ُ َ ّ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٥ :‬‬ ‫ج َر بَ ۡي َن ُه ۡم ﴾‬ ‫ك ُِم َ‬
‫وك � َ‬ ‫��‬ ‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح ٰ‬
‫ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ داوري‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪...‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در آﯾﻪي ذﯾﻞ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ رﺑﻮﺑﯿﺖ ﻋﺎم ﻫﻢ ﺑﻪ رﺑﻮﺑﯿﺖ ﺧﺎص او اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ّ ُ َ ٰ َ َ‬
‫و� َو� ٰ ُرون ‪] ﴾١٢٢‬اﻷﻋﺮاف‪[١٢٢ ،١٢١ :‬‬
‫ام َّنا ب َر ّ ۡ َ َ َ‬
‫﴿قَال ُ ٓوا ْ َء َ‬
‫ب ٱل� ٰل ِم� ‪ ١٢١‬ر ِ‬
‫بم‬ ‫ِ ِ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ؛ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻮﺳﯽ و ﻫﺎرون‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫﴿ف� َو َر ّ�ِك �﴾؛ ﴿�﴾ در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓ َﻮر�ِّﻚ ﻻ‬
‫َ‬

‫ﻳُﺆ ِﻣﻨُﻮن‪ ،«...‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪211‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬
‫ۡ‬ ‫َ ٓ ُۡ‬
‫]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪[١ :‬‬ ‫س ُم � ِ َي ۡو ِم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ ‪﴾١‬‬
‫﴿� أق ِ‬
‫ﺑﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫َ‬
‫﴿�﴾ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ِيما َش َ‬ ‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ُ َ ّ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٥ :‬‬ ‫ج َر بَ ۡي َن ُه ۡم﴾‬ ‫ك ُِم َ‬
‫وك � َ‬ ‫��‬ ‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح ٰ‬
‫ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ داوري‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪...‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮه و اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ اﺧﺘﻼفﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫اﺧﺘﻼفﻫﺎي دﻧﯿﻮي؛ ﻟﺬا اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ ﺣﻼل اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﺘﺶ را داور ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را داور ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺣﮑﻢ او ﺷﻮﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﺧﺘﻼﻓﺸﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪاي دﻧﯿﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺳﻨﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام‪ ‬و ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺶ ﮐﻪ از اﻧﺼﺎر‪‬‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭼﺸﻤﻪي آﺑﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫را داور ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻦ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﯾﺎ راﺿﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و از‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ در ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺧﺎص ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬راﺿﯽ ﻧﺸﻮد و‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي آن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﭘﺲ از وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬داور ﻗﺮار داد؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻨﺘﺶ را داور ﻗﺮار دﻫﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻨﺘﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺨﺶ آن‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ آن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﮑﻢ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ دلﮔﯿﺮ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ زﯾﺮا اﷲ‪‬‬
‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬ ‫ُ َّ َ َ ُ ْ ٓ َ ُ ۡ َ َ ٗ ّ َّ َ َ‬
‫ض ۡي َ‬
‫ِيما ‪ ﴾٦٥‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و‬ ‫س ِهم حرجا مِما ق‬
‫�دوا ِ� أنف ِ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬م � ِ‬
‫از داوري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دلﮔﯿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را داور‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬دلﮔﯿﺮ اﺳﺖ و از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺐ ﺑﺪان‬
‫راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻻزﻣﻪي اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪212‬‬
‫راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮﻣﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� ُ َس ّل ِ ُموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ِيما ‪﴾٦٥‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺷﺮوط ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬داور ﻗﺮار دادن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﻧﺴﺎن از ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دلﮔﯿﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺳﻮم‪ :‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺣﮑﻢ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ وﺿﻌﯽ را ﺣ‪‬ﮑَﻢ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ (1 ).‬زﯾﺮا اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و از ﺷﺮاﯾﻂ ﺿﺮوري و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ از اﺻﻞ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رويﮐﺮدﺷﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﻧﮑﺎر‪،‬‬
‫ﻟﺠﺎﺟﺖ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬رويﮔﺮداﻧﯽ از اﺻﻞ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﯾﺎ اﺳﺘﻬﺰا و ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ وﺿﻌﯽ از اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ را از‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ واﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽﻫﺎي اﻫﻞ‬
‫ﻫﻮا و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﺷﺪه و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻋﻘﯿﺪه و‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ از اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ روش ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و راه ﺧﻮارج و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﮐﻪ ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﻨﺪار ﺟﺎﻫﻼن و ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﺗﺮك اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﯾﺎ ﻋﺪم ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ زﻧﺎﮐﺎران‪ ،‬ﺷﺮابﺧﻮاران و رﺑﺎﺧﻮاران را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫در اﻣﺮ دﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﮐﺮده اﺳﺖ؟! آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﺗﺮك ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ؟ ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺮﻗﯽ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ۡ َ‬
‫� فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل� ٰفِ ُرون﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ومن لم ��م بِما أنزل ٱ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺎزل ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ در ﺳﺨﻨﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ و‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد )‪ (191/1‬آورده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﻤﺮ از اﺑﻦﻃﺎوس از‬
‫ﭘﺪرش ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﯾﺎ ﮐﻔﺮي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را از اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﻨﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ‬
 ‫‪213‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ِيما َش َ‬ ‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ُ َ ّ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٥ :‬‬ ‫ج َر بَ ۡي َن ُه ۡم﴾‬ ‫ك ُِم َ‬
‫وك � َ‬ ‫��‬ ‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح ٰ‬
‫ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ داوري‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺣﻔﻈﻪاﷲ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﻘﻮل اﻟﻤﺄﻣﻮن« ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻃﺮق اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه ﮐﻪ‬
‫ﻃﺎوس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬آﯾﺎ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﮑﻢ اﷲ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»او‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه و ﮐﻔﺮش‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬و ﮐﺘﺎبﻫﺎ و‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﷲ‪ ‬و ﺑﻪ آﺧﺮت‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺠﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا اﺻﻮاﻟﯽﻫﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ اﺟﻤﺎع ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»اﺟﻤﺎع ﺳﮑﻮﺗﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬ﺣﺠﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﺎ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﻘﺶ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬دﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او داﻧﺶ‬
‫و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ و ﻗﺪرت ﺑﺮداﺷﺖ دﻗﯿﻖ ﻣﺴﺎﯾﻞ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرهي »ﻧﺼﺮ« دﯾﺪﮔﺎه ﺗﻔﺴﯿﺮي اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬را ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﺑﺪر‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ داد‪ .‬ﺷﯿﺦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﻌﻨﺒﺮي ﺣﻔﻈﻪاﷲ در ﮐﺘﺎب »اﳊﻜﻢ ﺑﻐﲑ ﻣﺎ أﻧﺰل اﷲ وأﺻﻮل اﻟﺘﻜﻔﲑ ﰲ‬
‫اﻟﻜﺘﺎب واﻟﺴﻨﺔ وأﻗﻮال ﺳﻠﻒ اﻷﻣﺔ« ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ و ﺑﺎ دﻻﯾﻠﯽ ﻗﻮي‪ ،‬ﺷﺒﻬﺎت ﺗﮑﻔﯿﺮيﻫﺎ را ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از ﺳﻠﻒ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪي ‪ 44‬ﺳﻮرهي‬
‫»ﻣﺎﺋﺪه« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪاش از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﺣﮑﻢ ﮐﺮدن ﺑﺮ ﺧﻼف اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺎزل ﮐﺮده‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﻧﮑﺎر اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ و ﯾﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﺻﺎﺣﺒﺶ از داﯾﺮهي اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﻟﺒﻪي اﺳﻼم ﻗﺮار دارد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮﺗﮕﺎه ﮐﻔﺮ ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﮑﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎﺻﯽﺳﺖ؛ ﻣﺜﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ زﻧﺎ‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬دﭼﺎر ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﺷﺪه و ﺣﺘﯽ‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻧﺸﻮد‪ ،‬از داﯾﺮهي اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﺗﮑﻔﯿﺮ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﻌﯿﻨﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﮑﻔﯿﺮ در او ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي ﻋﺪم ﺗﮑﻔﯿﺮ‬
‫وي‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﺪان ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو وﻇﺎﯾﻒ ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ اﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ دو ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ ﺷﯿﺦ ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪» :‬اﻟﺘﺤﺬﻳﺮ ﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ اﻟﺘﻜﻔﲑ« و »ﺻﻴﺤﺔ ﻧﺬﻳﺮ ﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ اﻟﺘﻜﻔﲑ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪214‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ۡ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٤٤ :‬‬ ‫� فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل� ٰفِ ُرون ‪﴾٤٤‬‬ ‫﴿ومن لم ��م بِما أنزل ٱ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺎزل ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارﻧﺪ و درﺑﺎرهي ﭘﺎرهاي از ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ از روي ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ و ﻇﻠﻢ و ﺟﻮر‪ ،‬ﺑﺎ دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و دﯾﻦ را ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﻋﻮض ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ را‬
‫ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬زﮐﺎت دﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺞ ﺑﮕﺰارﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ‪،‬‬
‫اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺠﺐ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻋﻮض ﮐﺮدن ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺸﺮي‪،‬‬
‫ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارد‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﮑﺎر‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﮑﺎر ﻫﻤﻪي آن اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻗﺮآن اﯾﻤﺎن داﺷﺖ‪،‬‬
‫و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﻧﮑﺎر ﺑﺨﺸﯽ از آن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﮑﺎر ﻫﻤﻪي آن اﺳﺖ ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب‬
‫ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آن ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺣﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺣﮑﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻠﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﻢ و ﺑﻪ آن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪارم‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﻮا‬
‫و ﻫﻮس اوﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ ﺷﺪه و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬از ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ و‬
‫اﻣﯿﺎل دروﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوي ﮐﺮده و ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي اﷲ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ (1 ).‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ اﻫﻤﯿﺖ دارد و ﺟﺰو ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬

‫)‪ (1‬ﺳﺨﻦ ﺷﯿﺦ‪ /‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ و ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ در ﮐﻨﺎر آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ در‬
‫ﻓﺘﻮاﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وي‪ ،‬در ﺗﻌﻠﯿﻘﺶ ﺑﺮ ﺳﺨﻦ دو ﺷﯿﺦ ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ و ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‬
‫رﺣﻤﻬﻤﺎاﷲ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢراﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻏﯿﺮ اﻟﻬﯽ ﯾﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آنﭼﻪ از ﺳﺨﻦ‬
‫اﯾﻦ دو ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻏﯿﺮ اﻟﻬﯽ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﮑﻢ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ را ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺪاﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام را ﺣﻼل ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ رويﮐﺮد‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ وي در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬از روي ﺗﺮس ﯾﺎ ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو آﯾﻪﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي‬
‫ﺳﻮرهي »ﻣﺎﺋﺪه« در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺳﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
 ‫‪215‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻤﺎن اﻣﺮوزيِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻪ از دﯾﻦ اﺳﻼم دارﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ وﺿﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ؛‬
‫اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از دﺷﻤﻨﺎنِ اﷲ و ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺻﺪور ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎي ﺑﺴﯽ ﺷﮕﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪي‬

‫‪ .1‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارد و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و از داﯾﺮهي اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا او‪ ،‬ﺧﻮد را در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‪ ،‬ﺑﺎ اﷲ‪‬‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﯾﺎ از روي ﺗﺮس و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ )ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎم از ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪاي ﺻﺎدر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺎﻓﺮ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي‬
‫)ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﻇﻠﻢ(‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﮑﻢﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ دﻻﯾﻞ و ﻋﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺷﺮﻋﯽ در ﮐﻼم ﺳﻠﻒ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ را در ﺟﺎﯾﮕﺎه آن ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ .‬اﺑﻦاﻟﻌﺮﺑﯽ‪ /‬در ﺗﻔﺴﯿﺮش‪» ،‬اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن«‬
‫)‪ (624/2‬در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ وي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺣﮑﻢ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪي ﺧﻮد را از‬
‫ﺳﻮي اﷲ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ از روي ﻫﻮا و ﻫﻮس‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﺎﯾﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن را دارد و‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﯾﻪي ﺣ‪‬ﮑﻢ در ﺳﻮرهي ﻣﺎﺋﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺨﺎري )‪ (6336‬و ﻣﺴﻠﻢ )‪ (3211‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي دو ﯾﻬﻮدي ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ زﻧﺎ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﯾﻬﻮدﯾﺎن درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ در ﺗﻮرات‪ ،‬درﺑﺎرهي زﻧﺎ ﺳﺆال ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫آﻧﺎن را رﺳﻮا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺷﻼق ﻣﯽزﻧﯿﻢ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻼم‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؛ در اﯾﻦﺑﺎره در ﺗﻮرات‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ »رﺟﻢ« )ﺳﻨﮓﺳﺎر( آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻮرات را آوردﻧﺪ و ﺳﻌﯽ ﮐﺮدﻧﺪ آﯾﻪي رﺟﻢ را در ﺗﻮرات ﮐﺘﻤﺎن‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻮض ﮐﺮدن ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ را از‬
‫ﺳﻮي اﷲ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ ،‬ﺣﮑﻢ دﯾﮕﺮي ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﻣﺪﻋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬از ﺳﻮي ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﮐﻪ در ﮐﻼم‬
‫ﺳﻠﻒ آﻣﺪه و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ و ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﻧﮏ‪ :‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬از ﺟﺼﺎص )‪ ،(439/2‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري )‪ (129/13‬و ﻓﺘﺎوي اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽ )‪.(312/7‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪216‬‬

‫ﻓﻼنﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را ﺻﺪﻫﺎ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ‬
‫اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺟﻮع‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ! ﭘﺲ اﺳﻼم ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ اﯾﻤﺎن ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد؟! آﯾﺎ ﻣﮕﺮ آﯾﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬آﯾﯿﻨﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد؟ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬در ﻋﺒﺎدت و ارﺗﺒﺎط ﺑﻨﺪه ﺑﺎ اﷲ‪ ‬و ﭘﺎرهاي از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ازدواج و‬
‫ﻣﯿﺮاث و اﻣﺜﺎل آن ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ روﺷﻦﺗﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮﯾﻦ آﯾﻪي ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﺪام آﯾﻪ اﺳﺖ؟ آري! آﯾﻪي »د‪‬ﯾﻦ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﻪي ‪ 282‬ﺳﻮرهي‬
‫»ﺑﻘﺮه« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﻌﺎﻣﻼت و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬در ﻋﺒﺎدت و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟! اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫از روي ﻋﻤﺪ و آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ و اﻧﺤﺮاف ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ اﻣﺎ اﮔﺮ از روي‬
‫ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﮐﺞاﻧﺪﯾﺸﯽ و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ داﻧﺶ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻼش ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻤﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻤﻞ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دلﮔﯿﺮ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺮدن ﻧﻬﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺳﻪ ﺷﺮط‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ؛ و ﺑﺪون اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﯾﺎ از داﯾﺮهي‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﯿﺦ‪ ،/‬از اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ از روي ﻋﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺧﻼف ﺷﺮع را ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ و ﮐﺎرآﻣﺪي ﺷﺮﯾﻌﺖ و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺧﻼف ﺷﺮع‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه از ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ ﯾﺎ از دﺳﺖ دادن رﯾﺎﺳﺖ و ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه‬
‫ﮐﺒﯿﺮه ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و »ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ« ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪217‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫َّ ُ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫اع ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٠ :‬‬ ‫�ۖ﴾‬ ‫﴿ َّمن يُ ِطعِ ٱلرسول �قد أط‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِي إ ٰ� َ ُّ ۡ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٥٣ ،٥٢ :‬‬ ‫ص َ� ٰ ِط ٱ�ِ﴾‬ ‫﴿�نك �َهد ٓ ِ ِ‬
‫ص� ٰ ٖط مستقِ ٖ‬
‫ي� ‪ِ ٥٢‬‬
‫و ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؛ ﺑﻪ راه اﷲ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫يب ُه ۡم َع َذ ٌ‬
‫ص َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌَۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ‬
‫يب ُه ۡم ف ِتنة أ ۡو ي ِ‬
‫ص َ‬
‫اب‬ ‫ِين �ال ِفون � ۡن أم ِره ِۦٓ أن ت ِ‬ ‫﴿فليحذرِ ٱ�‬
‫َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٦٣ :‬‬ ‫أ ِ� ٌم‪﴾٦٣‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼ و ﯾﺎ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٣٤ :‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ َوٱذك ۡر َن َما ُ� ۡت ٰ‬
‫� ِ� ُ� ُيوت ِ� َّن م ِۡن َءا� ٰ ِ‬
‫ت ٱ�ِ وٱ� ِكمةِ�﴾‬
‫و ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ از آﯾﺎت اﷲ و ﺣﮑﻤﺖ )ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي(‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در اﺑﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ ُ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫اع ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٠ :‬‬ ‫�ۖ ﴾‬ ‫﴿ َّمن يُ ِطعِ ٱلرسول �قد أط‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري در زﻣﯿﻨﻪي اﻧﺠﺎم‬
‫دﺳﺘﻮري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن اﻣﺮ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮك ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري و اﻧﺠﺎم دﺳﺘﻮرﻫﺎﺳﺖ و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ ،‬دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم اواﻣﺮ و دﺳﺘﻮرﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ از اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ را اﻧﺠﺎم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪218‬‬

‫ﻣﯽدﻫﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻄﯿﻊ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ را دارد ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰو ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﺮد و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺑﺪاﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻓﺮق ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ و ﻓﺮﻣﻮده‬
‫��ﺘﻪ ﻳَﺄْ�ﻴﻪ اﻷ ْمﺮ ﻣ ْﻦ ﻋﻨْﺪي َ�ﻴَ ُﻘﻮل‪ :‬ﻻ ﻧَ ْﺪري ﻣﺎَ‬
‫َ‬
‫ر‬
‫ُ ْ َ َّ َ َ ُ ْ ُ َّ ً َ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻜﺌﺎ ﻰﻠﻋ أ ِ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ أﻟ ِﻔ� أﺣﺪ�ﻢ ﻣﺘ ِ‬
‫َّ‬ ‫َْ‬
‫َو َﺟﺪﻧﺎ ِﻲﻓ ِﻛﺘَﺎب اﷲ ِا�ﺒَ ْﻌﻨَ ُﺎه«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺒﺎدا ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﯿﻨﻢ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺨﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﮑﯿﻪ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻦ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ و او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ؛ ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﷲ آﻣﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺸﺪار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻘﻂ از آنﭼﻪ در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﮐﺎري ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻣﺮوزه ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه و ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺞاﻧﺪﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﯾﻢ و ﻓﻘﻂ ﻗﺮآن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﻧﻪ‬
‫ﻗﺮآن را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﺳﻨﺖ را؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده و آنﭼﻪ‬
‫در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﺗﺰوﯾﺮ و دروغ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ ،(130/4‬اﺑﻮداود )‪ ،(4604‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪،(283/20‬‬
‫و ﻣﺴﻨﺪ ﺷﺎﻣﯿﯿﻦ )‪ ،(1061‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ در اﻟﺘﻤﻬﯿﺪ )‪ (149/1‬و اﺷﯿﺐ در ﺟﺰء ﺧﻮد )‪ (50‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﺮﯾﺰ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽﻋﻮف از ﻣﻘﺪام ﺑﻦ ﻣﻌﺪي ﮐﺮب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬ﻋﺠﻠﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را‬
‫»ﺛﻘﻪ« داﻧﺴﺘﻪ و اﺑﻦﺣﺒﺎن ﻧﯿﺰ او را در اﻟﺜﻘﺎت ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻦاﺑﯽﺣﺎﺗﻢ در اﻟﺠﺮح واﻟﺘﻌﺪﯾﻞ )‪-202‬‬
‫‪ (274‬او را ﻧﺎم ﺑﺪون ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪاش )‪ (9/1‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺛﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي اﺑﻮداود‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺷﯿﻮخ ﺣﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺛﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺣﺎﻓﻆ در اﻟﺘﻘﺮﯾﺐ‪ ،‬او را‬
‫ﺑﻪدرﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻧﯿﺰ از او ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي)‪ ،(2664‬دارﻣﯽ)‪(586‬‬
‫اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )‪ ،(12‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش)‪ (132/4‬و‪....‬ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ‪ ،‬ﺻﺪوق اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻫﻢ دارد‪.‬‬
 ‫‪219‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮآن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﮏ و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﯾﺎ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﯽاﺳﺎس و ﺗﺼﻮرات ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن راه ﻧﯿﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫يب ُه ۡم َع َذ ٌ‬
‫ص َ‬ ‫ٌَۡ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫﴿فَ ۡل َي ۡح َذر ٱ َّ� َ ُ َ ُ َ َ َ ۡ‬
‫يب ُه ۡم ف ِتنة أ ۡو ي ِ‬
‫ص َ‬
‫اب‬ ‫ِين �ال ِفون � ۡن أم ِره ِۦٓ أن ت ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٦٣ :‬‬ ‫أ ِ� ٌم‪﴾٦٣‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼ و ﯾﺎ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از دﺳﺘﻮرﻫﺎي او‪ ،‬رويﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻓﺮﻣﺎن او ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ« و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﺸﺪار داد ﮐﻪ ﺑﻼ ﯾﺎ ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﻼ ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ آﻣﺪه‪ ،‬ﺷﺮك اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻧﺒﻮي را‬
‫رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺤﺮاﻓﯽ در دﻟﺶ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﺒﺘﻼ ﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺪ؛ ﻧﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻼﮐﺖ دﯾﻨﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﺮدن‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎم ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪهايﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺮش‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه؛ اﻣﺎ ﻫﻼﮐﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺧﺴﺎرت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻼ ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪي‬
‫ﺷﺮك دﭼﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و وﺟﻮب ﭘﺬﯾﺮش دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ ﭘﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬از ﻓﺮﻣﺎن او ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ ﯾﺎ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ‬
‫دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در اﺑﺘﺪاي ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِي إ ٰ� ص َ� ٰط ُّم ۡس َتقي� ‪ ٥٢‬ص َ� ٰ ِط ٱ َّ�ِ ٱ�ِي ُ�ۥ َما � ٱ َّ َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ۡ‬
‫ت َو َما‬
‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫﴿�نك �َهد ٓ ِ ِ ٖ‬
‫َۡ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٥٣ ،٥٢ :‬‬ ‫ض﴾‬‫ِ� ٱ�� ِ �‬
‫و ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؛ ﺑﻪ راه اﷲ ﮐﻪ آنﭼﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪220‬‬

‫ﺧﻄﺎب اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮ راه راﺳﺖ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯽ؛ ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ راه راﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن راﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﯾﻦ راه را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داده و از آن‪ ،‬ﺑﻪ »راه اﷲ« ﯾﺎد ﮐﺮده ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﺸﺎن داده و‬
‫اﯾﻦ راه‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« اﯾﻦ راه را ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داده ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ راه را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪه و اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﯿﻤﻮدن اﯾﻦ راه‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﮐﺮده و آنﻫﺎ را از ﮐﺞروي ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﯽراﻫﻪ رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﺲ از او‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي‬
‫رﺑﺎﻧﯽ ﻋﻬﺪهدار اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﺰرگ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٥٦ :‬‬ ‫ت﴾‬ ‫ك َ� َ� ۡهدِي َم ۡن أَ ۡح َب ۡب َ‬
‫َّ َ‬
‫﴿إِن‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ دوﺳﺖ داري‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﻓﺎت ﻋﻤﻮﯾﺶ‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻏﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻣﺸﺮك ﺑﻮد و ﺑﺎ آنﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫درﺑﺎرهاش اﺷﻌﺎر ﺑﺰرﮔﯽ و ارزﺷﻤﻨﺪي ﻣﯽﺳﺮود‪ ،‬اﻣﺎ از ﺧﯿﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﺎﻧﺪ و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪ و در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻔﺮ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت ﻋﻤﻮﯾﺶ‪ ،‬و‬
‫َ ُْ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دو ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺶ) ‪ ،(1‬ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦ وي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳَﺎ � ِّﻢ ﻗﻞ‬
‫ّ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َّ َّ ُ َ َ ً‬
‫ا�«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﻋﻤﻮي ﻣﻦ! ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ ﺑﮕﻮ؛‬‫ﻠﻛﻤﺔ أﺣﺎج لﻚ ِﺑﻬﺎ ِﻋﻨﺪ ِ‬ ‫ﻻ ِإﻪﻟ ِإﻻ ا�‪ِ ،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻢ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪاي«‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،‬آن دو ﻧﻔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ! آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ از دﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﺮﮔﺮدي؟ ﻟﺬا آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻔﺮ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻮي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ دوزخ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻤﻖِ ﮐﻢِ آن؛ اﻣﺎ دو ﮐﻔﺶ آﺗﺸﯿﻦ در‬

‫)‪ (1‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻬﻞ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاﻣﯿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6681 ،4772 ،3884) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﺴﯿﺐ ﺑﻦ ﺣﺰن ﻣﺨﺰوﻣﯽ‪.‬‬
 ‫‪221‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! ﮐﻔﺶﻫﺎي آﺗﺸﯿﻨﯽ‬ ‫ﭘﺎﻫﺎي اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻐﺰ ﺳﺮش از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ در ﭘﺎي اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺪاﻣﺶ‬
‫َ ََ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ؟! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ُ » :‬ﻫ َﻮ ﻲﻓ َﺿ ْ‬
‫ﺎر‪َ ،‬ول ْﻮﻻ أﻧﺎ ﻟﺎﻜن ِﻲﻓ‬ ‫ﺤ َﻀ ٍ‬
‫ﺎح ِﻣﻦ ﻧ ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ﺎر«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬او‪ ،‬در ﻋﻤﻖِ ﮐﻢِ ﺟﻬﻨﻢ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و اﮔﺮ ﻣﻦ ﻧﺒﻮدم‪،‬‬ ‫اﺪﻟ َر ِك اﻷ ْﺳ َﻔﻞ ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ‬
‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ دوزخ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ از ﻣﻦ‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدم‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺪﺗﺮي داﺷﺖ و در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ دوزخ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٥٦ :‬‬ ‫ك َ� َ� ۡهدِي َم ۡن أَ ۡح َب ۡب َ‬
‫ت﴾‬
‫َّ َ‬
‫﴿إِن‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ دوﺳﺖ داري‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫َّ َ َ َ ۡ ٓ َ‬
‫ِي إ ِ ٰ�‬
‫اﻣﺎ اﷲ‪ ‬در آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪�﴿ :‬نك �هد‬
‫ُّ ۡ َ‬ ‫ِ َ‬
‫ص� ٰ ٖط مستقِ ٖ‬
‫ي�﴾‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ دو آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ و راه راﺳﺖ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯽ؛ ﻟﺬا‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﺪاﯾﺖ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬راهﻧﻤﺎﯾﯽ و ﻧﺸﺎن دادن راه راﺳﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در آﯾﻪي ‪56‬‬
‫ﺳﻮرهي »ﻗﺼﺺ« ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﻔﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ‬ﺗﻮﻓﯿﻖ اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﯽ ﮐﻪ راه راﺳﺖ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﻪ‬
‫آن ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮادر‪ ،‬ﻋﻤﻮ ﯾﺎ ﻣﺎدر و ﺧﺎﻟﻪ و ﻣﺎدرﺑﺰرگ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﮔﻤﺮاﻫﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻫﺪاﯾﺖﮔﺮي ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ و دﯾﻦ او‬
‫ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ دﯾﻦ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﯿﻢ و راه راﺳﺖ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‬
‫و اﮔﺮ دﻋﻮت ﻣﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎ و ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ دﻋﻮت‬
‫ﻣﺎ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎ و ﺑﻪ زﯾﺎن آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6564 ،3885) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 210 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6208 ،3883) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 209:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪222‬‬
‫َ َ َّ َ َ ‪ْ ُ ُ َ َّ َ َ َ ۡ َّ ٞ‬‬ ‫ُۡ‬ ‫ۡ َ َ َ ُ ۡ َ‬ ‫ٓ ٓ‬
‫خع �فسك �� ي�ونوا‬ ‫� ‪ ٢‬لعلك � ٰ ِ‬ ‫﴿طسم ‪ ١‬ت ِلك ءا� ٰت ٱلكِ�ٰ ِ‬
‫ب ٱلمب ِ ِ‬
‫ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ�‪﴾٣‬‬
‫ﻃﺎ‪ ،‬ﺳﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ )ﻗﺮآن(‪ ،‬آﯾﺎت ﮐﺘﺎب روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ آﻧﺎن اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﻰآورﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدت را در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯽ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮد را ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﮑﻦ؛ زﯾﺮا ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮ وﻇﯿﻔﻪات را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ را ﺑﻪ اﷲ واﮔﺬار ﮐﻦ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪/‬‬
‫آﯾﻪي ذﯾﻞ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺧﺮﯾﻦ آﯾﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ ۡ‬ ‫ۡ ُ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٣٤ :‬‬
‫َّ‬
‫ت ٱ�ِ َوٱ� ِك َمةِ﴾‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ َوٱذك ۡر َن َما ُ� ۡت َ ٰ‬
‫� ِ� ُ� ُيوت ِ� َّن م ِۡن َءا� ٰ ِ‬
‫و ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ از آﯾﺎت اﷲ و ﺣﮑﻤﺖ )ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي(‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﺎك و ﺑﺰرﮔﻮار رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻫﻤﺴﺮان‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺎكﺗﺮﯾﻦ زﻧﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از زﻣﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم‪ ‬ﭘﺎ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺗﻼش زﯾﺎدي ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺪﻧﺎم ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﺟﺮاي‬
‫»اﻓﮏ« ﮐﻪ دﺳﯿﺴﻪ ﭼﯿﺪﻧﺪ و ﺻﺪﯾﻘﻪ ﺑﻨﺖ ﺻﺪﯾﻖ‪ $‬را ﻫﺪف دروغ ﺷﺎخدار ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار‬
‫دادﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﮐﺎري ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﺮي و ﭘﺎك ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫او را در ده آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد و در اﯾﻦ ﺑﺎره آﯾﺎﺗﯽ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�م بَ ۡل ُه َو َخ ۡ�‪ٞ‬‬ ‫ُ ۡ َ ‪ُ َّ ّٗ َ ُ ُ َ ۡ َ َ ۡ ُ ّ ٞ‬‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َّ َّ َ ٓ‬
‫ك عصبة مِن� ۚم � �سبوه �� ل �‬ ‫ِين َجا ُءو ب ِٱ ِ�ف ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�‬
‫ۡ َ‬ ‫ب م َِن ٱ ۡ�ثۡ ِم َوٱ َّ�ِي تَ َو َّ ٰ� ك ۡ َ‬
‫ِ�هُۥ مِن ُه ۡم ُ�ۥ‬ ‫�تَ َس َ‬
‫ۡ‬
‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي ّم ِۡن ُهم َّما ٱ‬
‫َّ ُ ۡ ُ ّ‬
‫ِ �‬ ‫ل� ۚم ل ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١١ :‬‬ ‫يم ‪﴾١١‬‬ ‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬‫َع َذ ٌ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺰرگ را )درﺑﺎرهي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ( ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ را ﺷﺮ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﭙﻨﺪارﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن ﺳﻬﻤﯽ از ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪) ،‬ﻣﺤﻔﻮظ(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ را در اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺑﺰرﮔﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪي ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬آﯾﺎت اﻟﻬﯽ و ﺣﮑﻤﺖ ﺗﻼوت‬
‫ﻣﯽﺷﺪ؛ آﯾﻪﻫﺎ و ﺣﮑﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آﯾﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽ و ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻧﺒﻮي را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و‬
 ‫‪223‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺮ‬
‫و داﻧﺶ ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از اﯾﻦرو ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﺶ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از داﻧﺶ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫در ﻗﺒﺎل ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ دارد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ داﻧﺶ و ﻓﻬﻢ‬
‫ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫ّ‬
‫وأﻣﺎ اﻷﺣﺎدﻳﺚ‪:‬‬
‫َ ُ ُ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ﻋﻦ َأﻲﺑ ُﻫ َﺮ ْ� َﺮةَ‪َ ‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ‬‫ْ‬ ‫‪ -١٦٠‬ﻓﺎﻷَ َّ‬
‫ﻮ� ﻣﺎ ﺗ َﺮ�ﺘ� ْﻢ‪ :‬إِﻧﻤﺎ أﻫﻠﻚ ﻣﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫د‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل‪:‬‬‫و‬
‫َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ََُْ ُ ْ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ ْ ََ َْ‬ ‫َ َ ْ ُ َْ ُ ُ َ‬
‫ﺎﻛن ﻗﺒﻠ�ﻢ ﻛﺮﺜة ﺳﺆاﻬﻟِﻢ‪ ،‬واﺧﺘِﻼ�ﻬﻢ ﻰﻠﻋ أﻧبﻴﺎﺋ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈِذا �ﻬﻴﺘ�ﻢ ﻋﻦ ﻲﺷ ٍء ﻓﺎﺟﺘنِﺒﻮه‪ ،‬و�ِذا‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫ْ ََ ُْْ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ ْ َْ َُْ ْ ُ‬
‫أمﺮﺗ�ﻢ ﺑﺄم ٍﺮ ﻓﺄﺗﻮا ﻣِﻨﻪ ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ )و ﺳﺆال ﺑﯽﻣﻮرد درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ(؛ زﯾﺮا اﻣﺖﻫﺎي‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﮐﺜﺮت ﺳﺆال و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ را از‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺎزداﺷﺘﻢ‪ ،‬از آن دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﭼﻮن ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري دﺳﺘﻮر دادم‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺆال ﺑﯽﻣﻮرد‬
‫ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ و ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﻫﯿﭻ دﺳﺘﻮري ﻧﺪادهام؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻨﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎه‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﺮام ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺆالﻫﺎﯾﺸﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﺷﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺸﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن را از ﻃﺮح ﺳﺆالﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮد و ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﯽ او ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﻨﺪ و از ﺳﺆال و ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ و ﺳﭙﺎسﮔﺰار اﷲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7288 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1337:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪224‬‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از اﻋﻤﺎل دﺷﻮار‪ ،‬ﻣﻌﺎف ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻠﺘﺶ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﺮا اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﮐﺜﺮت ﺳﺆال و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن زﯾﺎد ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎش وﻗﺘﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن اﺧﺘﻼف ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﺜﺎﻟﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺼﺪاق ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي ﯾﮑﯽ از اﻓﺮادي ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪاي‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪي دﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻧﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮي روي دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا را‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ُ َ َۡ َ ْ َ ٗ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٦٧ :‬‬ ‫� يَأ ُم ُر� ۡم أن تذ�ُوا َ�ق َرة﴾‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﺷﮑﺎر ﺷﺪن راز ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﮔﺎوي ذﺑﺢ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺎوي ذﺑﺢ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از آن را ﺑﺮدارﯾﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﻘﺘﻮل‬
‫ﺑﺰﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬او را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاي؟« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﺎو‪ ،‬ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻮل‬
‫دارد؟ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و راز ﻗﺘﻠﺶ را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﻟﺠﺎﺟﺖ و ﺧﻮدﺳﺮي ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ﺗﺼﻮرات واﻫﯽ ﺧﻮد رﺟﻮع ﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫واﺿﺢ و روﺷﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درد ﺳﺮ ﻧﻤﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُ َّ ۡ ُ َ َ ۡ َ‬
‫�ٰهل َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٦٧ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٦٧‬‬ ‫﴿أعوذ ب ِٱ�ِ أن أ�ون مِن ٱل ِ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺰو ﻧﺎدانﻫﺎ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﻬﻠﺖ ﻣﯽورزد و ﺑﺎ ﺗﻌﺪي و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪاي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺟﻬﻞ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺪي و ﺳﺘﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
 ‫‪225‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٦٨ :‬‬ ‫ك يُبَ ّ ِ� َّ�َا َما ِ َ‬

‫�﴾‬
‫َ ُ ْ ۡ ُ َ َ َ َّ َ‬
‫﴿قالوا ٱدع �ا ر�‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮔﺎوي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ؟‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻣﺮ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﺎوي ﮐﻪ ذﺑﺢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬راز ﻗﺘﻞ ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﺪ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬از‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮔﺎوي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ؟«‬
‫َ ‪َ ٞ َ َّ ٞ‬‬ ‫ُ ُ َّ‬ ‫َ ُ ْ ۡ ُ َ َ َ َّ َ ُ َ ّ َّ َ َ َ َ َ َّ‬
‫�ۚ قال إِن ُهۥ َ�قول إِ� َها َ�ق َرة � فارِض َو�‬‫﴿قالوا ٱدع �ا ر�ك يب ِ� �ا ما ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ ٌ َ َ ُۢ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ْ ُ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٦٨ :‬‬ ‫� � ٰل ِك ۖ فٱ� َعلوا َما تؤ َم ُرون ‪﴾٦٨‬‬ ‫بِ�ر عوان �‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺎدهﮔﺎو‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﭘﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﺟﻮان و ﺑِﮑﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﺷﮑﺎر ﺷﺪن راز ﻗﺘﻞ‪،‬‬
‫ﮔﺎوي ذﺑﺢ ﮐﻨﯿﺪ«؛ اﻣﺎ آنﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ‪َ ٓ ۡ ٞ‬‬ ‫ُ ُ َّ‬ ‫َ ُ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ ۡ ُ َ‬
‫﴿ قالوا ٱدع �َا َر َّ�ك يُبَ ّ ِ� �َا َما ل ۡو� َها ۚ قال إِن ُهۥ َ�قول إِ� َها َ�ق َرة َصف َرا ُء فاق ‪ِٞ‬ع‬
‫ل�ٰ ِظر َ‬ ‫َّ ۡ ُ َ َ ُ ُّ َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٦٩ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٦٩‬‬ ‫ِ‬ ‫لو�ها �� ٱ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﻧﮓ اﯾﻦ ﮔﺎو‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮔﺎو‪ ،‬زرد اﺳﺖ و رﻧﮕﺶ‪ ،‬ﯾﮏدﺳﺖ؛ و ﺑﯿﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺷﺎد و ﻣﺴﺮور ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﮔﺎوي ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﭘﯿﺮ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﺟﻮان و ﺑﮑﺮ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي و ﺳﺆالﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد‪ ،‬ﮐﺎر را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺎو زردي‬
‫ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ رﻧﮕﺶ‪ ،‬ﯾﮏدﺳﺖ و زﯾﺒﺎ ﺑﻮد و ﺑﯿﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺷﺎد و ﻣﺴﺮور ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ؛‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ!‬
‫ٓ‬
‫��ا إن َشا َء ٱ َّ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬
‫َ ُ ْ ۡ ُ َ َ َ َّ َ ُ َ ّ َّ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ ٰ َ َ َ ۡ َ َّ‬
‫َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫﴿قالوا ٱدع �ا ر�ك يب ِ� �ا ما ِ� إِن ٱ�قر ��به علينا‬
‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ ‪َ َ ۡ ُ ُ ٞ ُ َ َّ ٞ‬‬ ‫َ َۡ َ‬
‫� ۡرث‬ ‫� ٱ��ض َو� � ۡس ِ� ٱ‬ ‫ل ُمهت ُدون ‪ ٧٠‬قال إِنهۥ �قول إِ�ها �قرة � ذلول تث ِ‬
‫َ ُ ْ ۡ ُ َ‬ ‫ُ َ َّ َ ‪َ ُ َ َ َ ّ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ْ ُ َ َ َ َ َّ ٞ‬‬
‫�وها َو َما �دوا َ�ف َعلون‪﴾٧١‬‬ ‫جئت ب ِٱ� ِ �ق فذ‬‫مسلمة � شِية �ِيها ۚ قالوا ٱل�ن ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٧١ ،٧٠ :‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺎو‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺎويﺳﺖ؟ ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫اﯾﻦ ﮔﺎو ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬راه ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد )و ﺑﻪ ﮔﺎو ﻣﻮرد‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪226‬‬

‫ﻧﻈﺮ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﯾﺎﻓﺖ(‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮔﺎويﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﺪه؛ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺷﺨﻢ زدن زﻣﯿﻦ و ﻧﻪ ﺑﺮاي آﺑﯿﺎري ﮐﺸﺘﺰار؛ رﻧﮕﺶ ﻧﯿﺰ ﯾﮏدﺳﺖ و ﺑﺪون ﻟﮑﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﺣﻖ ﻣﻄﻠﺐ را ادا ﮐﺮدي و آنﮔﺎه ﮔﺎو ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ذﺑﺢ ﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر ﮔﻢراه ﺑﻮدﻧﺪ! ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﻄﻠﺐ را ادا ﮐﺮده و‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﷲ را ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺑﻼغ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﺗﺼﻮرات واﻫﯽ‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮد و ﭘﺲ از اﯾﻦﻫﻤﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﯾﻨﮏ‬
‫ﺣﻖ ﻣﻄﻠﺐ را ادا ﮐﺮدي«! و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ را اﺟﺮا‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﺎرهاي از ﮔﻮﺷﺖ ﮔﺎو را ﺑﻪ ﺑﺪن ﻣﻘﺘﻮل زدﻧﺪ و اﷲ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻮل را زﻧﺪه ﮐﺮد و‬
‫او‪ ،‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬او را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﻏﺎﯾﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﺆالﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن در ﭘﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ »اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ« از »ﺑﻨﯽﺗﻤﯿﻢ«‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﺑﯽﻣﻮردي ﻣﻄﺮح ﮐﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﷲ‬
‫ْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻓ َﺮض َﻋﻠﻴْ� ْﻢ اﺤﻟَ َّﺞ ﻓ ُﺤ ُّﺠﻮا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺣﺞ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺣﺞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺣﺞ را ﯾﮏ ﺑﺎر در ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﺣﺞ در ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اداي اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻗﺮع ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻫﺮ ﺳﺎل‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا؟« ﺳﺆال‬
‫و� َﻣﺎ‬ ‫َْ ُ ْ ُ َ َ ْ ََ َ َ ْ َ ََ ْ َ َ ْ ُ ْ َ ُ‬
‫اﻗﺮع‪ ،‬ﺑﯽﻣﻮرد ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮ ﻗﻠﺖ �ﻌﻢ لﻮﺟﺒﺖ و َلﻤﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ؛ ذر ِ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫� ْﻢ َﻛ ْ َ‬
‫َ َ َ ْ ََْ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ‬
‫ﺮﺜة مﺴﺎﺋ ِﻠﻬﻢ َواﺧ ِﺘﻼﻓِ ِﻬ ْﻢ َﻰﻠﻋ أﻧ ِبﻴَﺎﺋِ ِﻬ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ‬ ‫ﺗ َﺮ�ﺘُ� ْﻢ ﻓ ِﺈ� َﻤﺎ أﻫﻠﻚ ﻣﻦ �ﺒﻠ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺎل ﯾﮏ ﺣﺞ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺷﺪ و ﺷﻤﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آن را ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ .‬ﻣﺮا ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ )و ﺳﺆال ﺑﯽﻣﻮرد درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ(؛ زﯾﺮا اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﮐﺜﺮت ﺳﺆال و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﻗﺮع‪ ،‬ﺑﯽﻣﻮرد و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮاﻧﻪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻃﺮح ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﮐﺎر درﺳﺘﯽ ﻧﺒﻮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ )و ﺳﺆال ﺑﯽﻣﻮرد درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ(؛ زﯾﺮا اﻣﺖﻫﺎي‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﮐﺜﺮت ﺳﺆال و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬اﻣﺎ در دوران ﻣﺎ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7288:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1337 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪227‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﺑﺎ وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰول وﺣﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ؛ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺟﺪﯾﺪي ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن دوران ﺗﺸﺮﯾﻊ‪ ،‬اﺣﮑﺎم‬
‫ﻧﺎزلﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در دوران ﻧﺰول وﺣﯽ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﯽ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُۡ َ َ ُ َ ۡ ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٓ‬
‫َ‬
‫ِين َءامنوا � ��ٔلوا � ۡن أش َيا َء إِن �بد ل� ۡم � ُسؤ� ۡم﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[١٠١ :‬‬
‫﴿���ها ٱ�‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺳﺆال ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺷﮑﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬از اﯾﻦ آﯾﻪ و از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﻋﻤﻞ واﺟﺒﯽ را ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺼﻮص از ﻋﻠﻤﺎ ﺳﺆال ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ را در ﻧﻈﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺧﻮب و زﯾﺒﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫َ ْ ً ُ َ ِّ ْ ُ‬ ‫ﮐﺴﺐ داﻧﺶ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻳُﺮد َّ ُ‬
‫�ا �ﻔﻘﻬﻪ‬ ‫ا� ﺑِ ِﻪ ﺧ‬ ‫ِِ‬
‫ﻳﻦ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ارادهي ﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ‬ ‫ِّ‬
‫ِﻲﻓ اﺪﻟ ِ‬
‫ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ را از‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺎزداﺷﺘﻢ‪ ،‬از آن دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﭼﻮن ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري دﺳﺘﻮر دادم‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻮاﻫﯽ را ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮد؛ اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اواﻣﺮ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫آن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﻤﻪي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﺎزداﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا دوري از ﻧﻮاﻫﯽ‪ ،‬دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﻤﻨﻮع را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و زﯾﺎن و ﻣﺸﻘﺘﯽ در دوري از ﻧﻮاﻫﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺿﺮورت اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﺧﻮردن ﺣﺮام‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﮔﻮﺷﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﺨﻮرد ﺗﺎ ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪش را ﺑﺎ آن‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َّ َ َ ُ َّ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ َّ َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ َۡ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١١٩ :‬‬ ‫﴿وقد فصل ل�م ما حرم علي�م إِ� ما ٱضط ِرر�م إِ�هِ﴾‬
‫‪...‬ﭘﺮوردﮔﺎر آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ )ﺧﻮردن( آن‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪228‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ّ َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ‬
‫� ٱ�ِ بِهِۦ‬ ‫﴿ح ِرمت علي�م ٱلميتة وٱ�م و�م ٱ�ِ�ِ�رِ وما أهِل ل ِغ ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫� َل ٱ َّ‬‫َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ َ ۡ ُ َ َ ّ َ ُ َ َّ َ ُ َ َ ٓ َ َ‬
‫لس ُب ُع إِ� َما ذك ۡي ُت ۡم َو َما‬ ‫وٱلمنخن ِقة وٱلموقوذة وٱلم�دِية وٱ� ِطيحة وما أ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� ۡم ف ِۡس ٌق ۗ ٱ�َ ۡو َم يَ� َس ٱ� َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َٰ َٰ ُ‬ ‫� ٱ�ُّ ُ‬ ‫ُ َ ََ‬
‫ِين‬ ‫ِ‬ ‫سموا ب ِٱ�ز� ِ �م �ل‬ ‫ب وأن �ستق ِ‬ ‫ِ‬ ‫ص‬ ‫ذبِح‬
‫ۡ َ ُ َ ُ ۡ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬
‫ِين� ۡم‬ ‫�ف ُروا مِن دِين ِ� ۡم ف� �ش ۡوه ۡم َوٱخش ۡو ِ �ن ٱ َ� ۡو َم أ�ملت ل�م د‬
‫َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ُ ۡ َ‬
‫يت ل� ُم ٱ ِ� ۡس� ٰ َم د ِٗينا ۚ � َم ِن ٱض ُط َّر ِ� � َم َص ٍة‬ ‫َو َ� ۡ� َم ۡم ُ َ َ ُ ۡ‬
‫ض‬‫ت عل ۡي� ۡم ن ِع َم ِ� َو َر ِ‬
‫ِيم ‪﴾٣‬‬ ‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫جان ِف ِّ�ثۡ� فَإ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ� ۡ َ‬
‫� ُم َت َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣ :‬‬ ‫ٖ ِ ٖ ِ‬
‫ﻣﺮدار‪ ،‬و ﺧﻮن‪ ،‬و ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك و آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﯿﺮ اﷲ ذﺑﺢ ﺷﻮد و ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺧﻔﮕﯽ‪،‬‬
‫ﯾﺎ ﺿﺮﺑﻪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻓﺘﺎدن از ﺑﺎﻻ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺿﺮب ﺷﺎخِ )ﺣﯿﻮان دﯾﮕﺮي( ﺑﻤﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫درﻧﺪﮔﺎن درﯾﺪه ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺟﺰ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ )ﭘﯿﺶ از ﻣﺮدﻧﺶ( ذﺑﺢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آنﭼﻪ ﺑﺮاي ﺑﺖﻫﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد و آنﭼﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺗﯿﺮﻫﺎي ﻗﻤﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﺷﺪه و روي آوردن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺴﻖ و ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ )از ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ( اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوز‬
‫ﮐﺎﻓﺮان از آﯾﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از آﻧﺎن ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ و از ﻣﻦ ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬اﻣﺮوز ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ دﯾﻨﺘﺎن را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮدم و ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﻮدم و اﺳﻼم را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﯾﻦ‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪم‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺪون رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‪ ،‬در ﺣﺎل ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺷﺪﯾﺪ‪) ،‬ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻣﺤﺮّﻣﺎت(‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ را از ﭼﯿﺰي ﺑﺎزداﺷﺘﻢ‪ ،‬از آن دوري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺿﺮورت اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺿﺮورت ﺷﺪﯾﺪي ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ دو ﺷﺮط‪:‬‬
‫ﺷﺮط اول‪ :‬اﻣﮑﺎن رﻓﻊ ﺿﺮورت‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﺤﻮ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط دوم‪ :‬آن ﭼﯿﺰ ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺶ را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد؛ ﻟﺬا ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از داروي ﺣﺮام‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎري ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮن ﺑﺨﻮرم‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻮدهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺧﻮن ﮔﺮگ را داروي ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﺳﺘﻔﺎده از داروي ﺣﺮام‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‪:‬‬
 ‫‪229‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫‪ -1‬اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ داروي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ از ﺳﻮي‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺷﻔﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ دﻋﺎ و ﺧﻮاﻧﺪن و دم ﮐﺮدن دﻋﺎﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرياش‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﯿﭻ اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ داروي ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺳﺘﻌﻤﺎل دارو‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺷﺪت‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﻣﺮدار‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك و ﯾﺎ ﮔﻮﺷﺖ اﻻغ اﻫﻠﯽ‪،‬‬
‫دﺳﺖرﺳﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﻮردن اﯾﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽاش را ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﺳﺎزد و ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺣﺮام در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف داروي ﺣﺮام ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‪،‬‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و ﭼﻮن ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري‬
‫دﺳﺘﻮر دادم‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫از ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن ﻫﻤﻪي اواﻣﺮ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺗﻮان ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آن‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺮوط ﯾﺎ ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫آن ﮐﺎر‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺗﺮك ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم آن‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺎري ﮐﻪ از ﺗﻮان اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺎرج اﺳﺖ‪،‬‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺿﺮورت اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ را از ﭼﯿﺰي ﺑﺎزداﺷﺘﻢ‪ ،‬از آن دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﭼﻮن ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري دﺳﺘﻮر دادم‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺗﻮان ﺧﻮد ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﮑﻢ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎحاﻧﺪ و ﺗﺮك‬
‫ﯾﺎ اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َْ َ ً‬ ‫ُ‬
‫ﺎر�ﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬و�ﻈﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬مﻮﻋِﻈﺔ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﺳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺑ‬ ‫�ﺎض‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫‪ -١٦١‬اﺜﻟَّﺎ�‪ْ �َ :‬ﻦ َأﻲﺑ َ�ﻴﺢ اﻟْﻌ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ٍ ِ‬
‫َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫ً َ َ ْ َْ ُْ ُ ُ ََََ ْ َْ ُُْ‬
‫ﺟﻠﺖ ﻣِﻨﻬﺎ اﻟﻘﻠﻮب وذرﻓﺖ ﻣِﻨﻬﺎ اﻟﻌﻴﻮن‪ ،‬ﻓﻘﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻛﺄ�ﻬﺎ مﻮﻋِﻈﺔ مﻮد ٍع‬ ‫ﺑﻠﻴﻐﺔ و ِ‬
‫ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ٌ‬ ‫َ َّ ْ َ َّ َ‬ ‫ُ ْ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ََْ َ‬
‫وﺻﻴ�ﻢ ﺑِﺘﻘﻮى اﷲ‪ ،‬والﺴﻤﻊِ واﻟﻄﺎﻋ ِﺔ و�ِن ﺗﺄﻣﺮ ﻋﻠﻴ�ﻢ �ﺒﺪ ﺣبﻲﺸ‪،‬‬ ‫ﻓﺄو ِﺻﻨﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬أ ِ‬
‫الﺮاﺷﺪ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ ُ َّ َ ُ َّ ْ‬
‫اﺨﻟُﻠُ َﻔﺎ ِء َّ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ِﻳﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫ﺳ‬ ‫و‬ ‫ﻲﺘ‬ ‫ن‬ ‫�ﺴ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫�ا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺜ‬‫ﻛ‬ ‫ﻼﻓﺎ‬‫ِ‬ ‫ﺘ‬‫اﺧ‬ ‫�ى‬ ‫ﺴ‬ ‫و�ﻧﻪ ﻣﻦ ﻳ ِﻌﺶ ﻣِﻨ�ﻢ ﻓ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪230‬‬
‫ٌَ‬ ‫َ َّ ُ َّ ْ َ‬ ‫ُُ‬ ‫َّ ُ ْ ُ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ َ ْ ِّ‬
‫ﺎت اﻷمﻮرِ ﻓﺈِن ﻞﻛ ﺑِﺪﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ«‪.‬‬
‫ﺟﺬ‪ ،‬و�ِﻳﺎ�ﻢ و�ﺪﺛ ِ‬
‫الﻤﻬﺪِﻳ�‪ ،‬ﻋﻀﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺑﺎﻨﻟﻮا ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻧَﺠﯿﺢ‪ ،‬ﻋ‪‬ﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫ﺷﯿﻮاﯾﯽ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ دلﻫﺎ از آن ﺗﺮﺳﯿﺪ و از ﭼﺸﻢﻫﺎ‪ ،‬اﺷﮏ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦ ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﻋﻈﻪي ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ وداع ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ را‬
‫وﺻﯿﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺗﻘﻮاي اﷲ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و‬
‫ﺣﺮفﺷﻨﻮي و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻏﻼﻣﯽ ﺳﯿﺎه و ﺣﺒﺸﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ اﺧﺘﻼﻓﺎت زﯾﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﻦ و ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪ و ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ ﭼﻨﮓ و‬
‫دﻧﺪان )ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﺖ( ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻦ و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﯿﺪ و از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و‬
‫اﻣﻮر ﻧﻮﭘﺪﯾﺪار در دﯾﻦ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺷﯿﻮاﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ دلﻫﺎ از آن ﺗﺮﺳﯿﺪ و از ﭼﺸﻢﻫﺎ‪،‬‬
‫اﺷﮏ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮد و زﻣﺎن‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ داﺷﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ روز ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و ﻗﺮﺑﺎن‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺿﺮورت و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻃﺒﻖ‬
‫ﻧﯿﺎز ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﻣﺜﻞ ﺧﻄﺒﻪي ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف )ﺧﻮرﺷﯿﺪﮔﺮﻓﺘﮕﯽ(‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻄﺒﻪي ﺑﺰرگ و ﺷﯿﻮاﯾﯽ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬در ﮐﺘﺎب‬
‫»زاداﻟﻤﻌﺎد« آن را آورده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﺎض‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﻠﯿﻎ و ﺷﯿﻮاﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫دلﻫﺎ از آن ﺗﺮﺳﯿﺪ و از ﭼﺸﻢﻫﺎ‪ ،‬اﺷﮏ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺘﺄﺛﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮﻋﻈﻪي ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ وداع ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ‬
‫را وﺻﯿﺖ ﮐﻦ‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪937 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2549 :‬؛ و إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ ،2455‬و‪...‬‬
 ‫‪231‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻫﺎ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ آن را از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎ ﺳﻔﺎرشﻫﺎي‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ وداع ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در دلﻫﺎﯾﺸﺎن اﺛﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮﻋﻈﻪي ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫وداع ﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﺎ را وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻘﻮاي اﷲ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﻔﺎرشِ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ض َولَ َق ۡد َو َّص ۡي َنا ٱ َّ� َ‬
‫ِين أوتُوا ْ ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬ ‫﴿ َو ِ َّ�ِ َما � ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ِ َ َ‬
‫ب مِن‬ ‫ت وما ِ� ٱ�� ِ �‬ ‫ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ َّ ُ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٣١ :‬‬ ‫�﴾‬
‫�بل ِ�م �يا�م أ ِن ٱ�قوا ٱ ۚ‬
‫و ﻣﺎ ﺑﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻘﻮا‪ ،‬واژهي ﺟﺎﻣﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎر ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ زﯾﺎدي دارد و ﯾﮑﯽ از ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺬاب اﻟﻬﯽﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دﺳﺘﻮرﻫﺎ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻻزﻣﻪي‬
‫اﻧﺠﺎم دﺳﺘﻮرﻫﺎ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﯽ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ از اﯾﻦرو ﺗﻘﻮا‪ ،‬دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻋﻤﻞ‪ .‬و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺘﻘﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮدن‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬درﯾﺎﯾﯽ از ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫اواﻣﺮ اﻟﻬﯽ ﯾﺎ ﺑﺮﺧﻮرداري از آن اﻧﺪازه از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دﺳﺘﻮرﻫﺎي دﯾﻨﯽاش را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم زﮐﺎت را ﺑﺪاﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺣﮑﺎم ﺣﺞ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺣﺞ را دارد‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﭼﻮن در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﺮ‬
‫ﻓﺮد‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي داﻧﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪232‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺗﻘﻮاي اﷲ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و‬
‫ﺣﺮفﺷﻨﻮي و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻏﻼﻣﯽ ﺳﯿﺎه و ﺣﺒﺸﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از اﻣﯿﺮان و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺧﻮد اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ردهي ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎنداران و اﻣﯿﺮان ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﯾﺎ رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﯾﻞ‪.‬‬
‫اﻣﺎرت در ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﺳﺖ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ردهﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ‬
‫از آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎنداران‪ ،‬اﺳﺘﺎنداران و رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﯾﻞ و اﻣﺜﺎل آن؛ زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از زﻣﺎن‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪ را اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ؛ ﻋﻼوه ﺑﺮ واژهي »اﻣﯿﺮ«‪،‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪﻫﺎي اﻣﺎم و ﺳﻠﻄﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬رﯾﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ را اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮﭼﻪ ﻏﻼﻣﯽ ﺳﯿﺎه و ﺣﺒﺸﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻏﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و‬
‫ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از او‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ﺗﻌﺮض ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﻘﻮق ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻬﺘﯽ درﺳﺖ و در‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺎﻋﺔ ِﻲﻓ‬ ‫راﺳﺘﺎي اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ اﻟﻄ‬
‫َْ ْ‬
‫الﻤﻌ ُﺮ ِ‬
‫وف«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮب ﯾﺎ در ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدر‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﮔﺮوﻫﺎن‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ را از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻓﺮﯾﻀﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻼ رﯾﺶﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از او‬ ‫آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر دﻫﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬
‫َّ َ‬ ‫ِّ َ َ ُ ُّ‬ ‫ُ‬
‫ار َب«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﻋﻔﻮا الﻠﻰﺤ وﺣﻔﻮا الﺸﻮ ِ‬
‫»رﯾﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﮕﺬارﯾﺪ وﺳﺒﯿﻞﻫﺎﯾﺘﺎن را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺳﺘﻮري را ﮐﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫از ﭘﺬﯾﺮش آن ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7257 ،7145 ،4340) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1840 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪.‬‬
 ‫‪233‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از او دﺳﺘﻮر دﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري و اﻃﺎﻋﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻮاردي‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﻓﻘﻂ در دﺳﺘﻮري ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﮑﻢ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮاردي واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آن ﺣﮑﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪار ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﻪ وﻟﯽ اﻣﺮ‪،‬‬
‫در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر دﻫﺪ و ﭼﻪ ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا دﺳﺘﻮرﻫﺎي وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎن وﻇﺎﯾﻒ و‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اداي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪.‬‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‪ ،‬از وﻟﯽ اﻣﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻟﯽ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮك ﯾﮏ‬
‫وﻇﯿﻔﻪي دﯾﻨﯽ ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام‪ ،‬دﺳﺘﻮر دﻫﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮري ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ واﺟﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ و ﻧﻪ در‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ اﻃﺎﻋﺖ از وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِين َء َام ُن ٓوا ْ أَط ُ‬ ‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫لر ُسول َوأو ِ� ٱ�م ِر مِن� ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬
‫ْ‬ ‫� َوأط ُ‬
‫ِيعوا ٱ َّ‬ ‫ْ‬
‫ِيعوا ٱ َّ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮﺗﺎن‬
‫)ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻃﺎﻋﺖ از وﻟﯽ اﻣﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر‬
‫ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ وﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ اﺧﺘﻼﻓﺎت زﯾﺎدي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ اﺧﺘﻼفﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﺧﺘﻼف در‬
‫ﻋﻤﻞﮐﺮد ﻣﺮدم‪ ،‬و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و اﺧﺘﻼف در وﺿﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮدي ﻣﺮدم‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‬
‫ﻫﻢ ﺷﺪ و ﻫﻨﻮز‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬زﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ ﺑﻦاﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ $‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺶ از آن دو‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺑﻪﻗﺘﻞ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪234‬‬

‫رﺳﯿﺪ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺪﯾﺪار ﮔﺸﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ ﻣﺎ در ﻗﺒﺎل اﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ دارﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﺟﺮات و‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﻧﮑﻨﯿﻢ و از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را از رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮنﻫﺎ‬
‫ﺑﻪدور داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ زﺑﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻌﻦ آنﻫﺎ آﻟﻮده ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬واﻗﻌﺎً راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي دارد ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺮده را ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﮐﻨﯿﻢ و درﺑﺎرهي رويدادﻫﺎﯾﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ $‬ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﯽ و ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ $‬اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺎد؟ ﺟﺰ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ و اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻧﺎﮔﻮار‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺿﻼﻟﺖ و‬
‫ﮔﻢراﻫﯽ ﺳﻮق ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺷﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﻏﻠﻮ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺪﻋﯿﺎن‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻫﻞ‬
‫ﺑﯿﺖ‪ ‬ﻏﻠﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دوﺳﺖ دارﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﻫﻞ‬
‫ﺑﯿﺖ از ﻏﻠﻮ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺰارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﻧﻤﻮد‪» .‬ﺳﺒﺌﯿﻪ« ﯾﺎ ﭘﯿﺮوانِ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎنﻧﻤﺎي ﯾﻬﻮدي‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬را در اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ »ﭘﻮﻟﺲ«‬
‫ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺷﺪ ﺗﺎ دﯾﻦ ﻧﺼﺎرا را ﺧﺮاب ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎنﻧﻤﺎي ﯾﻬﻮدي ﻧﯿﺰ ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دوﺳﺖ دارد و ﻣﺪﻋﯽ ﺣﻤﺎﯾﺖ از آنﻫﺎ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻠﯽ‪ ‬اﯾﺴﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪﺣﻖ ﮐﻪ ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺧﺪاﯾﯽ«! اﻣﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﮔﻮداﻟﯽ ﺣﻔﺮ ﮐﻨﻨﺪ و آنﮔﺎه آن را ﭘ‪‬ﺮ از‬
‫ﻫﯿﺰم ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او‪ ،‬ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﮔﻢراه را در آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ و ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪاي در اﯾﻦ اﻣﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺳﺮﮐﺮدهي اﯾﻦ ﮔﺮوه‪،‬‬
‫ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﻪ ﻣﺼﺮ رﻓﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪ .‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬آنﻫﺎ را در آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻨﺸﺎن را ﮐﺎر درﺳﺘﯽ داﻧﺴﺖ؛‬
‫َّ َ َ ُ‬
‫اﻣﺎ ﺳﻮزاﻧﺪن آنﻫﺎ ﺑﺎ آﺗﺶ را رد ﮐﺮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﺑَﺪل ِدﻳﻨﻪ‬
‫ﺎ�ﺘُﻠُ ُ‬
‫ﻮه«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬دﯾﻨﺶ را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد )و از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺖ(‪ ،‬او را ﺑﮑﺸﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ‬
‫ﻓ‬
‫ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻓﺮد ﻧﯿﺰ از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺳﻮزاﻧﺪن آنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎر درﺳﺘﯽ ﻧﺒﻮد؛ زﯾﺮا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2794 :‬‬

 ‫‪235‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬
‫َّ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ َ‬
‫ا�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ‬
‫اب ِ‬‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﻌﺬﺑﻮا ِﺑﻌﺬ ِ‬
‫)آﺗﺶ( ﻋﺬاب ﻧﺪﻫﯿﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻋﻠﯽ‪ ‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﮐﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﮐﺎر‬
‫درﺳﺘﯽ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺸﺎن را رد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﺠﺐ! اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﯿﺒﯽ‬
‫را ﭼﻪ ﺧﻮب درك ﻣﯽﮐﻨﺪ«! ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﻋﺘﻘﺎد اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﻢ و دلﻫﺎ و زﺑﺎنﻫﺎﯾﻤﺎن را از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ دور ﺑﺪارﯾﻢ؛ ﻟﺬا‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو آﻧﺎن ﮐﻪ درﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﻖ ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬دو ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و آن دﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﺧﻄﺎﮐﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﺎداش دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ اﻣﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آﻣﺪﻧﺪ و رﻓﺘﻨﺪ و ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬از آنِ ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ و ﮐﺮدار ﻣﺎ‪ ،‬از آن‬
‫ﺧﻮد ﻣﺎ؛ و ﻣﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﺗﻌﺠﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫از ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬و ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و از‬
‫ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و اﻫﻞ ﺑﯿﺖ‪ ‬ﻏﻠﻮ و زﯾﺎدهروي‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪﺷﺪت ﺑﻪ ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﺳﺖ! ﻟﺬا ﻣﺎ‪،‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺷﺘﺎبزده ﻗﻀﺎوت ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ ﭼﻮن ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬آﮐﻨﺪه‬
‫از دروغ و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﻘﯿﻘﺖﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﮐﺘﻤﺎن و‬
‫ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺻﻼً اﺗﻔﺎق ﻧﯿﻔﺘﺎده اﺳﺖ!‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‬
‫و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي درﮔﯿﺮيﻫﺎ و ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﻧﺸﻮﯾﻢ و ﻫﻤﻪ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ آنﻫﺎ ﺑﻤﯿﺮاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َّ َ ۡ ۡ َ َ َ ِ ۡ َ ٰ َ َّ َ َ َ ُ َ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ‬
‫� َع ۡل � ُقلُو� َنا غ ِّ� ّل َِّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ر�نا ٱغ ِفر �ا و ِ�خ�ن ِنا ٱ�ِين سبقونا ب ِٱ ِ�ي� ِن و�‬
‫وف َّرح ٌ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َّ َ ٓ َّ َ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١٠‬‬ ‫ءامنوا ر�نا إِنك رء‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز و در دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﯿﻨﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻗﺮار ﻣﺪه؛ اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهي ﻣﻬﺮورزي‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6922 ،3017) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪.$‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪236‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ اﺧﺘﻼﻓﺎت زﯾﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ و در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت زﯾﺎدي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ درﺑﺎرهي ﻫﻤﻪي ادوار ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺴﯽ در ﻃﻮل‬
‫زﻧﺪﮔﯽاش‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﻘﻂ درﺑﺎرهي‬
‫ﻫﻢﻋﺼﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي زﻣﺎنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮي‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻮﻻت و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي زﯾﺎدي ﻣﯿﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و واﭘﺴﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﮐﻪ ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت و‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي زﯾﺎدي دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﻦ و ﺳﻨﺖ‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪ و ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ ﭼﻨﮓ و دﻧﺪان )ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار( ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻦ و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺧﺘﻼﻓﺎت‪ ،‬ﺳﻨﺘﺶ را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻻزم ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺎن روﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﻘﯿﺪه‪،‬‬
‫اﺧﻼق‪ ،‬ﮐﺮدار و ﻋﺒﺎدت و اﻣﺜﺎل آن در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺳﻨﺘﺶ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و‬
‫آن را در ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻣﻼك ﻋﻤﻞ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ٰ ُ َ ّ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ ْ ٓ َ ُ‬
‫� أنفسِ ِه ۡم‬‫�دوا ِ‬
‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح� �كِموك �ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٥ :‬‬
‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ِيما ‪﴾٦٥‬‬
‫َ َ ٗ ّ َّ َ َ‬
‫ض ۡي َ‬ ‫حرجا مِما ق‬
‫ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ داوري‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و از داوري ﺗﻮ دلﮔﯿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻨﻬﺎ راه ﻧﺠﺎت‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن رﻫﺎﯾﯽ از اﺧﺘﻼﻓﺎت و‬
‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮔﺮدآوري ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« از اﻣﺎم ﺑﺨﺎري و اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ »ﺳﻨﻦ« و »ﻣﺴﺎﻧﯿﺪ« و دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬دﺳﺘﻮر داد‪ .‬ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻊ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫دﻋﻮت‪ ،‬ﺟﻬﺎد و ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺒﺮي اﻣﺖ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ در رأﺳﺸﺎن‪ ،‬ﺧﻠﻔﺎي‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي‬
‫ﭘﺮُﻧﻌﻤﺘﺶ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻠﺤ‪‬ﻖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺧﻠﻔﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ و ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻠﻔﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦﻫﺎ‪،‬‬
 ‫‪237‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﮑﻢ راﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ از ﺳﻨﺖ و‬
‫روش آنﻫﺎ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺳﻨﺖ و روش ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ روش ﯾﮑﯽ از ﺧﻠﻔﺎ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﻌﺎرض داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ را از آن ﺟﻬﺖ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺎري دو ﻧﻔﺮ از ﻃﻼب‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز »ﺗﺮاوﯾﺢ« ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺮاوﯾﺢ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺰده ﯾﺎ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬اوﻟﯽ ﺑﻪ دوﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻗﺼﺪش‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬دوﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‪ ،‬از ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس روش ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻠﻔﺎ و ﭼﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﮔﺮﭼﻪ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ از ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‪ ،‬رواﯾﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ /‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ در »اﻟﻤﻮﻃﺄ« ذﮐﺮ ﮐﺮده؛ در اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻤﯿﻢ داري و اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ $‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ اﻣﺎﻣﺖ دﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ از ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﻌﺎرض‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ و ﺣﺠﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎ‪‬‬
‫ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﺮار دارد؛ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود از آﺳﻤﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺳﻨﮓ ﻓﺮود آﯾﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫و ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ!‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي از‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻣﺎ‬
‫ﻓﻼنﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ! و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻘﻠﺪان ﻣﺘﻌﺼﺐ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﯾﮏ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺳﻨﺖ ﺑﯽاﻃﻼع اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺗﻘﻠﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﯽاﺷﮑﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ُّ َ ْ َ‬
‫ﻮاﺟﺬ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻦ و ﺳﻨﺖ‬ ‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻀﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺑﺎﻨﻟ ِ‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ﺑﺎ ﭼﻨﮓ و دﻧﺪان ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﯿﺪ«‪» .‬ﻧﻮاﺟﺬ«‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺪانﻫﺎي »ﮐﺮﺳﯽ«‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪238‬‬

‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از آن دارد ﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻦ و ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي‬

‫راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و آن را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آن را ﺑﺎ‬
‫ﭼﻨﮓ و دﻧﺪان و ﺑﺎ دو دﺳﺘﺶ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ دﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺪون ﭼﻨﮓ و دﻧﺪان‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺤﮑﻢﺗﺮ در دﺳﺘﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و آن ﭼﯿﺰ ﺑﻪراﺣﺘﯽ از دﺳﺘﺶ ﺟﺪا ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﯿﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﺪﯾﺪار در دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺖ‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﺪﯾﺪار در دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫اﻷ ُ‬ ‫ُْ َ‬
‫ﻮر« آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ آن‪» ،‬اﺿﺎﻓﻪي وﺻﻔﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ﺎت‬
‫در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪�» ،‬ﺪﺛ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻮف ﺧﻮد اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﺪﯾﺪار‬
‫در دﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻋﺒﺎدي‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺎري‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ اﷲ ﺗﻘﺮب ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ دارد‬
‫ﮐﻪ دﻟﯿﻞ و اﺻﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََ َُ ُ ْ َ َ ُ َۡ َُ ُ ُ ۡ َ َ َ َ َ َ ‪ََ ْ َُ َّۡ ٞ َ َ َ َ َ ٞ‬‬
‫صف �لسِ نت�م ٱلكذِب �ٰذا ح� ٰل و�ٰذا حرام ِ�ف�وا �‬ ‫﴿و� �قولوا ل ِما ت ِ‬
‫ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ۡ َ َ َّ َّ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ‬
‫َ‬
‫ِب � ُ�فل ِحون ‪] ﴾١١٦‬اﻟﻨﺤﻞ‪[١١٦ :‬‬ ‫كذ َ‬ ‫�ون � ٱ�ِ ٱل‬ ‫ِب إِن ٱ�ِين �ف‬ ‫ٱ�ِ ٱلكذ ۚ‬
‫ﺑﺎ دروغﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺘﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻼل و اﯾﻦ ﺣﺮام اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ اﷲ‬
‫دروغ ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪاي در دﯾﻦ اﻟﻬﯽ وارد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬رد ﮐﺮده‬
‫و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫� ُعوا ل ُهم ّم َِن ٱ ّ�ِين َما ل ۡم يَأ َذ ۢن بهِ ٱ َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َۡ َُ ۡ ُ َ َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٢١ :‬‬ ‫�ۚ ﴾‬ ‫� ٰٓ ُؤا َ َ‬ ‫﴿ أم لهم �‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آﯾﺎ ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن دﯾﻦ و آﯾﯿﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آن ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺪاده اﺳﺖ؟‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ ٓ َّ ُ َ َ َ ُ ۡ ۡ َ َ َّ َ ۡ َ ُ َ‬
‫َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٥٩ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٥٩‬‬ ‫﴿قل ءا� أذِن ل�مۖ أم � ٱ�ِ �ف‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزهاي داده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮ او دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪﯾﺪ؟‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮآوريﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ و در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎدي و دﻧﯿﻮي اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﻧﺼﻮص ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺣﺮام ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫در اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ‪ ‬ﮐﻠﯽِ ﺗﺤﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﮕﻨﺠﺪ‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻦآوريﻫﺎ و ﻧﻮآوريﻫﺎﯾﯽ‬
 ‫‪239‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﮐﻪ در ﺻﻨﺎﯾﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮدروﺳﺎزي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮآوريﻫﺎ‪ ،‬در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از آن‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺰو اﻣﻮر دﻧﯿﻮيﺳﺖ و ﻧﻮآوري در اﻣﻮر دﻧﯿﻮي‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻟﺒﺎس و اﻧﻮاع آن؛ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎﺳﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭘﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺣﻼل ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﭙﻮش؛ زﯾﺮا در‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻓﻘﻬﯽ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﺣﺮام‬
‫ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﯾﺎ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﮑﺲ و ﺗﺼﻮﯾﺮ دارﻧﺪ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﺪﯾﺪار‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و‬
‫ﻧﻮآوريﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﯾﻦ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻋﺒﺎدي‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬آن را ﻧﯿﮏ و درﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﻨﺪارد؛ اﻣﺎ ﺑﺪﻋﺖ‪،‬‬
‫ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ و ﺻﺎﺣﺒﺶ را از اﷲ‪ ،‬دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎي‬
‫وﺻﻔﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺪﻋﺖ وﺻﻔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺻﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ دارد‪،‬‬
‫اﻣﺎ در روش ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺜ ً‬
‫ﻼ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ روشﻫﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫روش او را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﺻﻞ ذﮐﺮ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ روﺷﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ دﻟﯿﻞ و رﯾﺸﻪاي در ﺳﻨﺖ و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺷﮑﺎل‪ ،‬وارد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ و ﺗﻤﯿﻢ داري‪ $‬دﺳﺘﻮر دارد ﮐﻪ در ﻣﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ را اﻣﺎﻣﺖ دﻫﻨﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﯾﮏ اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛‬
‫ﺖ‬ ‫َْ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﺮدم را در ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧِﻌﻤ ِ‬
‫ْ ْ ُ َ‬
‫اﺒﻟﺪ َﻋﺔ ﻫ ِﺬهِ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ«! ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﮕﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«؟ ﭘﺲ ﭼﺮا ﻋﻤﺮ‪ ‬از‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪﻋﺘﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻋﻤﺮ‪ ‬ﯾﺎ اﻣﺜﺎل او‪ ،‬آن را ﺑﻨﺎ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﻋﺘﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻞ و رﯾﺸﻪاي ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﺷﺐ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪240‬‬

‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن ﺑﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اداي ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﯾﺎ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﯾﮏ اﻣﺎم‪ ،‬ﺳﻨﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‬
‫و ﻓﻘﻂ از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬آن را ﺗﺮك ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو در ﭘﺎﯾﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ و اواﯾﻞ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ‪ ،$‬ﻫﺮ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ و‬
‫ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﯾﮏ‬
‫اﻣﺎم ﺟﻤﻊ ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﺗﺮاوﯾﺢ ﯾﺎ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ‪ ‬واﭘﺴﯿﻦ‬
‫روزﻫﺎي ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ و اواﯾﻞ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻮد‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ‬
‫»ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺳﺨﻨﯽ ﮐﺎﻣﻼً واﺿﺢ و روﺷﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ و ﺧﯿﺮﺧﻮاهﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي اﷲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪،‬‬
‫ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ آن را ﻧﯿﮏ ﺑﭙﻨﺪارد‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ُ ُ َ ْ َّ َ َّ َ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٦٢‬اﺜﻟﺎﻟ ِﺚ‪� :‬ﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻞﻛ أﻣ ِﻲﺘ ﻳﺪﺧﻠﻮن اﺠﻟﻨﺔ إِﻻ ﻣﻦ‬
‫ََ ْ ََ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ ََ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ََ‬ ‫َ‬
‫أ ِﻲﺑ«‪ِ� .‬ﻴﻞ‪َ :‬وﻣﻦ ﻳﺄﻰﺑ ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ أﻃﺎﻋ ِ� دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وﻣﻦ ﻋﺼ ِﺎ� �ﻘﺪ أﻲﺑ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪي اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺘﻨﺎع ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از‬
‫ﻣﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (1129 ،924 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 761 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.7280:‬‬
 ‫‪241‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬
‫َ َّ َ ُ ً‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎس ﺳﻠﻤﺔ ﺑ ِﻦ �ﻤﺮو ﺑﻦ اﻷ� َﻮ ِع‪ ‬أن رﺟﻼ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٦٣‬الﺮاﺑﻊ‪ :‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ مﺴﻠﻢ‪ ،‬وﻗﻴﻞ‪ :‬أ ِﻲﺑ إِﻳ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ َْ‬
‫ﺎﻪﻟِ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻞﻛ �ِﻴ ِﻤﻴﻨﻚ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ أﺳﺘ ِﻄﻴﻊ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ اﺳﺘﻄﻌﺖ«‪.‬‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ِ ِ � ‬ﺸﻤ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫أ�ﻞ ﻋِﻨ‬
‫َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﺮﺒ �ﻤﺎ َرﻓﻌﻬﺎ إِﻰﻟ ﻓ‪‬ﯿﻪ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻣﺎ ﻣﻨﻌﻪ إِﻻ اﻟﻜ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﯾﺎ اﺑﻮاﯾﺎس‪ ،‬ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬آن‬
‫ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﯽ«‪ .‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮐﺒﺮ‪ ،‬آن ﻣﺮد را از‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ؛ از آن ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُّ ْ َ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺸ�‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫‪ -١٦٤‬اﺨﻟﺎمِﺲ‪ :‬ﻋﻦ َأ ِﻲﺑ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ اﻨﻟﻌﻤ ِ‬
‫ﺎن ﺑ ِﻦ � ٍِ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ ُ َ ُ ْ َ َ َ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� ُوﺟﻮﻫِ�ﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻟتﺴ ُّﻮن ﺻﻔﻮﻓ�ﻢ أ ْو ﻴﻟُﺨﺎﻟ ِﻔﻦ اﷲ �‬
‫َ ْ َ‬ ‫ُ ُ َ َ َ َّ َ َّ َ ُ َ‬ ‫َُ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫ْ‬
‫رواﻳﺔ ل ِﻤﺴﻠﻢ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪� ‬ﺴ ِّﻮي ﺻﻔﻮ�ﻨﺎ ﺣﻰﺘ ﻛ��ﻤﺎ �ﺴﻮي ﺑِﻬﺎ اﻟ ِﻘﺪاح‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ َ ً‬
‫ﺣﻰﺘ إِذا رأى �ﻧﺎ ﻗﺪ �ﻘﻠﻨﺎ �ﻨﻪ �ﻢ ﺧﺮج ﻳﻮﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎم ﺣﻰﺘ ﺎﻛد أن ﻳ�ﺮﺒ‪ ،‬ﻓﺮأى رﺟﻼ ﺑﺎدِﻳﺎ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُّ َّ ُ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺴﻮن ﺻﻔﻮﻓ� ْﻢ أ ْو ﻴﻟُﺨﺎﻟ ِﻔ َّﻦ اﷲ ﺑ� ُوﺟﻮﻫِ� ْﻢ«‪.‬‬ ‫ﺻﺪ ُرهُ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻋِﺒﺎد اﷲ ﻟت‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را )ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز( راﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﷲ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﯾﺎ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﺧﺘﻼف و ﮐﯿﻨﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد(«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﯿﺮﻫﺎ‪ ،‬راﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ )و رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ(‪ .‬روزي ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز آﻣﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﻣﺮدي اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻪاش ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺻﻒ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ! ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را )ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز( راﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﺴﺦ ﮐﻨﺪ )ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﺧﺘﻼف و ﮐﯿﻨﻪ ﺑﯿﻨﺪازد(«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2021 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪717 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.436 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪242‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را )ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز( راﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﺴﺦ ﮐﻨﺪ )ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﺧﺘﻼف و ﮐﯿﻨﻪ ﺑﯿﻨﺪازد(«‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ ُ ُّ َّ‬
‫ﺴﻮن ُﺻﻔﻮﻓ� ْﻢ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺪﯾﺮي‪ ،‬و‬ ‫در ﺟﻤﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ »ﻟت‬
‫َ َْ‬ ‫َ ُ َ ُّ َّ ُ ُ َ ُ ْ َ ْ َ ُ َ ََّ‬ ‫َ ُ ُّ َّ‬
‫»ﻻم« و »ﻧﻮن« ﺗﺄﮐﯿﺪ در »ﻟتﺴﻮن«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟتﺴﻮن ﺻﻔﻮﻓ�ﻢ أو ﻴﻟﺨﺎ ِﻟﻔﻦ اﷲ ��‬
‫�ﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﺻﻒﻫﺎي ﻧﻤﺎزﺗﺎن را راﺳﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‬ ‫ُو ُﺟﻮﻫ ْ‬
‫ِ‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد(«‪ .‬در ﺟﻤﻠﻪ دوم‬
‫ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﻤﻠﻪ دوم‪ ،‬دو دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي آن را ﺣﺴﯽ و ﻇﺎﻫﺮي داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن‬
‫را در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز راﺳﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﻣﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻮرتﻫﺎي‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﮔﺮدن ﻣﯽﭼﺮﺧﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ »ﺑﻮزﯾﻨﻪ« ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮد و در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َُۡ َ ُ ُ ْ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٦٥ :‬‬ ‫� ‪﴾٦٥‬‬ ‫﴿�قل َنا ل ُه ۡم كونوا ق َِرد ًة � ٰ ِ ِٔ‬
‫� َ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻮزﯾﻨﮕﺎﻧﯽ زﺑﻮن و ﻣﻄﺮود درآوردﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﻦ را دارد ﮐﻪ ﭼﻬﺮهي اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺣﺴﯽ و ﻇﺎﻫﺮيﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺪهي دﯾﮕﺮي از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي دوم را ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺟﻬﺖ‬
‫دلﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﯽﭼﺮﺧﺎﻧﺪ؛ ﭼﻮن دلﻫﺎ ﻧﯿﺰ داراي ﺟﻬﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و در ﯾﮏﺳﻮ ﺑﻮدن دلﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد و اﮔﺮ دلﻫﺎ ﯾﮏﺳﻮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺮق و ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻤﻠﻪي دوم‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬دلﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﻣﺘﻔﺮق ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫َ َ َ َ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در ﻟﻔﻆ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أ ْو ﻴﻟُﺨﺎ ِﻟﻔ َّﻦ‬
‫ُ‬ ‫ْ ُُ‬
‫ﻮ�� ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﷲ ﺑ� ﻗﻠ ِ‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﻧﻤﺎز‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻒﻫﺎﯾﺸﺎن را راﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﻋﺬاب‬
‫اﻻﻫﯽ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﻧﻤﺎز‪ ،‬واﺟﺐ‬
 ‫‪243‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺋﻤﻪي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺻﻒﻫﺎ ﮐﺞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮ‬
‫دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﺻﻒﻫﺎ را راﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﺻﻒﻫﺎ راه ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫﺮ ﺻﻔﯽ را از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ راﺳﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب‪ ‬ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻤﺎزﮔﺰاران زﯾﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﭼﻮن ﻣﺄﻣﻮر راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ راﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ ‬ﺑﻪ راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎﺳﺖ؛‬
‫اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﻪ راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﮔﺎه‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺞ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ اﺑﺘﺪا ﺻﻒ را راﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫اﺛﻨﺎي ﻧﻤﺎز و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻒﻫﺎ ﮐﺞ ﻣﯽﺷﻮد و در رﮐﻌﺖ دوم‪،‬‬
‫ﺻﻒﻫﺎ را راﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﯾﺎ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‬
‫ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﯿﺮﻫﺎ‪ ،‬راﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ )و رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ(‪ .‬روزي ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز آﻣﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﻣﺮدي اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻪاش ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺻﻒ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ! ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را )ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز( راﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﷲ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﺴﺦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﺧﺘﻼف و ﮐﯿﻨﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد(«‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﯾﺎ اﻧﮕﯿﺰهي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را راﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ«؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺻﻒ‪ ،‬ﻣﺮدي را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻪاش ﺟﻠﻮﺗﺮ از دﯾﮕﺮان ﻗﺮار داﺷﺖ؛ ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ ﺗﺬﮐﺮ‬
‫دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﺋﻤﻪي ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ‬
‫وﯾﮋهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪244‬‬
‫َّ ْ َ َ َّ‬ ‫ْ ٌ ْ َ ََ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٦٥‬الﺴﺎدِس‪ :‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬اﺣﺮﺘق ﺑﻴﺖ ﺑﺎﻤﻟﺪِﻳﻨ ِﺔ ﻰﻠﻋ أﻫﻠِ ِﻪ ﻣ َِﻦ الﻠﻴﻞ ﻓﻠﻤﺎ‬
‫ُ َ َ ْ ُْ ََْ ُ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫ُ ِّ‬
‫ﺣﺪث رﺳﻮل اﷲ‪ِ� ‬ﺸﺄﻧ ِﻬﻢ ﻗﺎل‪» :‬إِن ﻫ ِﺬه ِ اﻨﻟَّﺎر ﻋﺪ ٌّو ﻟ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈِذا ﻧ ِﻤﺘﻢ ﻓﺄﻃ ِﻔﺌﻮﻫﺎ �ﻨ�ﻢ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ٌ‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪاي در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺗﺶ‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ‬
‫ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ و آداب آن ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ در‬
‫دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪاي در‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺗﺶ‪ ،‬دﺷﻤﻦ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬آﺗﺶ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻌﻤﺘﯽ آﻓﺮﯾﺪه و ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده و آن را در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬
‫َ ُۡ َ ُۡ َ ََََ ۡ ۡ ُ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ َ َّ ُ ُ َ‬
‫ن�ون ‪﴾٧٢‬‬‫ورون ‪ ٧١‬ءأنتم أ�ش��م شجر�ها أم �ن ٱلم ِ ٔ‬ ‫﴿أفرء�تم ٱ�ار ٱل ِ� ت‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٧٢ ،٧١ :‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آﺗﺸﯽ ﮐﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪهاﯾﻢ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن آن را ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬
‫� ُن َج َعل َ�ٰ َها تَ ۡذك َِر ٗة َو َم َ�ٰ ٗعا ّل ِل ُم ۡقو َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٧٣ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٧٣‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬آن را ﭘﻨﺪ و ﺑﻬﺮهاي ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻗﺮار دادهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬آﺗﺶ را در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺴﺎﻓﺮان و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان‬
‫ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از آن ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺧﻮد را در زﻣﺴﺘﺎن ﮔﺮم ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺬا ﺑﭙﺰﻧﺪ و‬
‫آب داغ ﺗﻬﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از آن ﺑﺒﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ آﺗﺶ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻓﻮاﯾﺪي‬
‫ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ را در اﺳﺘﻔﺎده از آن رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6294 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2016:‬‬

 ‫‪245‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ زﯾﺎنﺑﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬آﺗﺶ‪ ،‬دﺷﻤﻦ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎدهي درﺳﺖ از آﺗﺶ ﯾﺎ روﺷﻦ ﮐﺮدن آﺗﺶ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﻮاد‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﺷﺘﻌﺎل ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺰﯾﻦ و ﮔﺎز‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﻪ دﺷﻤﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ ﺑﻪوﯾﮋه در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺧﻄﺮﺳﺎز‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪) ،‬ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﺮوج از ﻣﻨﺰل( ﻫﯿﭻ آﺗﺸﯽ را روﺷﻦ ﻧﮕﺬارﯾﻢ و از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻣﮑﺎن ﺑﺮوز‬
‫ﺧﻄﺮ وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻧﮑﻨﯿﻢ و ﺧﻮد را از‬
‫ﺧﻄﺮﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ در اﻣﺎن ﻧﺪاﻧﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه اﺗﻔﺎﻗﺎﺗﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﮑﺮش را ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ در راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺳﯿﻠﻨﺪرﻫﺎي ﮔﺎز و ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺎز ﺷﻬﺮيﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﯿﻠﻨﺪر و‬
‫ﻟﻮﻟﻪﻫﺎي ﮔﺎز ﻧﻘﺼﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ از آﺗﺶﺳﻮزي‪ ،‬اﻧﻔﺠﺎر و ﺧﻔﮕﯽ و دﯾﮕﺮ ﺧﻄﺮﻫﺎي‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻧﺸﺖ ﮔﺎز ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ در اﺳﺘﻔﺎده از اﻧﺮژي ﺑﺮق ﻧﯿﺰ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﯿﻢﮐﺸﯽ و ﻧﺼﺐ وﺳﺎﯾﻞ ﺑﺮﻗﯽ از ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫آﺗﺶﺳﻮزي ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ در ﻫﺮ ﮐﺎري ﺿﺮوريﺳﺖ‪ .‬آﺗﺶ دﻧﯿﺎ و رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ اﻫﻤﯿﺖ دارد؛ ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد را از آﺗﺶ آﺧﺮت‪ ،‬ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و از اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ او را ﺳﺰاوار‬
‫دوزخ و ﻋﺬاب آﺗﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬زﻣﯿﻨﻪ ﯾﺎ اﻧﮕﯿﺰهي ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻫﻤﺎن ﮐﺎر را دارد؛ ﻟﺬا ﻗﺎﻋﺪهي »ﺳﺪ ذراﯾﻊ« از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ داراي اﻫﻤﯿﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﯾﺎ راهﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺪود ﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ْ‬ ‫َ ُْ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َّ‬
‫ﻣﻦ الﻬﺪى واﻟﻌﻠ ِﻢ‬ ‫‪ -١٦٦‬الﺴﺎﺑِﻊ‪� :‬ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِن ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﺑﻌﺜ� اﷲ ﺑ ِ ِﻪ‬
‫ْ َ ُْ ْ‬ ‫َ َْ َ َْ َ‬ ‫َ َ َ ٌ َ ِّ َ ٌ‬ ‫َْ ً َ َ ْ‬ ‫ََََ َْ َ َ‬
‫ﺘﺖ اﻟﺄﻠﻜ واﻟﻌﺸ َﺐ‬ ‫ﺎء ﻓﺄﻧب ِ‬ ‫ﺖ الﻤ‬
‫ﻛﻤﺜﻞ �ﻴ ٍﺚ أﺻﺎب أرﺿﺎ ﻓﺎﻜﻧﺖ ﻣِﻨﻬﺎ ﻃﺎﺋ ِﻔﺔ ﻃﻴﺒﺔ‪ ،‬ﻗﺒِﻠ ِ‬
‫َ َ ُ َْ َ َْ َ َ‬ ‫ََََ‬ ‫َ َ َْ َ َ ُ َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺖ اﻤﻟﺎء‪� ،‬ﻨﻔﻊ اﷲ ﺑﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس ﻓﺮﺸ�ﻮا ﻣِﻨﻬﺎ وﺳﻘﻮا َوز َرﻋﻮا‪.‬‬ ‫اﻟﻜﺜِ�‪َ ،‬و�ن ﻣِﻨﻬﺎ أﺟﺎدِب أمﺴﻜ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪246‬‬
‫ُْ ُ َ ً َ َ َ ََُ َ ْ َُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻣﺎء َوﻻ ﺗنﺒِﺖ ﺄﻠﻛ ﻓﺬل ِﻚ ﻣﺜﻞ ﻣﻦ �ﻘﻪ ِﻲﻓ‬ ‫ﻚ ً‬‫ٌ ُْ ُ‬
‫� �ِﻴﻌﺎن ﻻ �ﻤ ِﺴ‬ ‫ﺎب َﻃﺎﺋ َِﻔ ًﺔ أ ْﺧ َﺮى‪ ،‬إ ِ َّ� َﻤﺎ ِ َ‬‫وأﺻ‬
‫َ َْ ً َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ََََ‬ ‫د َ‬
‫ِﻳﻦ اﷲ‪ ،‬و�ﻔﻌﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺜ ِ� اﷲ ﺑﻪ‪� ،‬ﻌﻠِﻢ وﻋﻠﻢ‪ ،‬وﻣﺜﻞ ﻣﻦ لﻢ ﻳﺮ�ﻊ ﺑِﺬل ِﻚ رأﺳﺎ ولﻢ �ﻘﺒﻞ‬
‫ٌ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻫﺪى اﷲ اﺬﻟي أ ْر ِﺳﻠﺖ ﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﻫﺪاﯾﺖ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺮا ﺑﺎ آن ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮداﻧﯿﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎراﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎرد؛ زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آب ﺑﺎران را در ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻒ و ﮔﯿﺎﻫﺎن‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽروﯾﺪ‪ .‬و زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬آب را ﺑﺮ روي ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و اﷲ‪،‬‬
‫ﻣﺮدم را از اﯾﻦ آب ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﻟﺬا ﻣﺮدم از اﯾﻦ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ و ﺑﺎ آن ﮐﺸﺎورزي‬
‫و آﺑﯿﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻮرهزار و زﻣﯿﻦ ﺧﺸﮏ‪ ،‬ﺑﺎراﻧﯽ را ﮐﻪ در آن ﻣﯽﺑﺎرد‪ ،‬در ﺧﻮد‬
‫ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارد و ﻫﯿﭻ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺑﻪﺑﺎر ﻧﻤﯽآورد‪ .‬زﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫داﻧﺶ و ﯾﺒﻨﺶ دﯾﻨﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ‪ ،‬او را از ﻫﺪاﯾﺖ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺎ آن‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺧﻮد داﻧﺶ ﻣﯽآﻣﻮزد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‬
‫آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻣﯿﻦ ﺷﻮرهزار‪ ،‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﺳﻮي اﷲ آوردهام‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺜﺎل ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺮا ﺑﺎ آن ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮداﻧﯿﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎراﻧﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎرد«‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎران ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻮع زﻣﯿﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬زﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ ﮐﻪ‬
‫آب ﺑﺎران را ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و در آن ﻋﻠﻒ و ﮔﯿﺎﻫﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽروﯾﺪ؛ دوم‪ :‬زﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺨﺖ ﮐﻪ آب را ﺑﺮ روي ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻣﺮدم از اﯾﻦ آب ﺑﺮاي آﺷﺎﻣﯿﺪن و‬
‫ﮐﺸﺎورزي و آﺑﯿﺎري‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ زﻣﯿﻦ ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻮرهزاريﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ آب را در‬
‫ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻧﻪ ﮔﯿﺎﻫﯽ در آن ﻣﯽروﯾﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﺪاﯾﺖ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم‬
‫دﯾﻨﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﻓﻘﯿﻪ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪79 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2282:‬‬

 ‫‪247‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ ﭘﺎك و ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم و دامﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬از ﮔﯿﺎﻫﺎن و‬
‫ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي ﭼﻨﯿﻦ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪي دوم‪ ،‬ﺣﺎﻣﻼن ﻫﺪاﯾﺖ اﻟﻬﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ راوﯾﺎن ﻋﻠﻢ و ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آب را در ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻣﺮدم از اﯾﻦ آب‬
‫ﺑﺮاي آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﮐﺸﺎورزي و آﺑﯿﺎري اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﯿﺎﻫﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽروﯾﺪ؛ اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺜﺎل آن دﺳﺘﻪ از راوﯾﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و دﺳﺘﻪي ﺳﻮم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻫﺪاﯾﺖ و داﻧﺶ دﯾﻨﯽ رويﮔﺮداﻧﻨﺪ و از‬
‫اﯾﻦرو ﻧﻪ ﺧﻮد‪ ،‬از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ ﺷﻮرهزاري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ آب را در ﺧﻮد‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻧﻪ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﻣﯽروﯾﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دﯾﻦ اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﯿﻪ ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﻔﻊ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﻘﻪ و ﭘﮋوﻫﺶ در ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ رواﯾﺖﻫﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ در رﺗﺒﻪي دوم ﻗﺮار دارﻧﺪ و‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ دﺳﺘﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻓﺮادي ﮐﻪ داﻧﺶ و‬
‫ﻫﺪاﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﻪ آن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و از‬
‫آن روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ ﺷﻮرهزاري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آب را در ﺧﻮد ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﻫﯿﭻ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻧﻤﯽروﯾﺎﻧﺪ و ﻫﯿﭻ آﺑﯽ ﻫﻢ روي ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارد ﺗﺎ ﻣﺮدم از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺷﯿﻮهي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻣﻮزش‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا ذﮐﺮ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬درك ﻣﻌﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬

‫)‪ (1‬اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﻣﯽﮔﻨﺠﻨﺪ‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪248‬‬

‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع را درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺮاي‬
‫آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ك ٱ ۡ�َ ۡم َ�ٰ ُل نَ ۡ��ُ َها ل َِّلن ِ َ ۡ‬
‫اس َوما َ�عقِل َها إِ� ٱل� ٰل ُِمون ‪] ﴾٤٣‬اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٣ :‬‬
‫َ ۡ َ‬
‫﴿وت ِل‬
‫�‬ ‫ِ‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻟﻤﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬آن را درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ َ َ‬ ‫َ َ َُۡۡ‬ ‫﴿ َولَ َق ۡد َ َ‬
‫� ۡ� َنا ل َِّلن ِ‬
‫]اﻟﺮوم‪[٥٨ :‬‬ ‫ل﴾‬
‫� مث ٖ �‬ ‫اس ِ� �ٰذا ٱلقرء ِ‬
‫ان مِن ِ‬
‫و ﺑﻪراﺳﺘﯽ در اﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب و ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َََْ‬ ‫َُ ُ َََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺜ ِ� وﻣﺜﻠ� ْﻢ ﻛﻤﺜﻞ رﺟ ٍﻞ أوﻗﺪ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٦٧‬اﺜﻟﺎﻣِﻦ‪ :‬ﻋﻦ‬
‫ٌ َ ُْ َ‬ ‫َ ُ ُ ُّ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ ً َ َ َ َ َْ َ ُ ْ َ ُ َ َ ْ‬
‫اﺠﻟﻨﺎدِب َواﻟﻔﺮاش �ﻘﻌ َﻦ ﻓﻴﻬﺎ وﻫ َﻮ ﻳﺬ�ﻬﻦ ﻋﻨﻬﺎ وأﻧﺎ آﺧﺬ ﺤﺑُﺠ ِﺰ�ﻢ ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّﺎر‪،‬‬ ‫ﻧﺎرا ﻓﺠﻌﻞ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ َّ ُ َ ْ‬
‫وأ�ﺘﻢ �ﻔﻠﺘﻮن ﻣﻦ ﻳﺪِي«‪] (1 ).‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮديﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آﺗﺸﯽ ﺑﺮاﻓﺮوزد و ﻣﻠﺦﻫﺎ و ﭘﺮواﻧﻪﻫﺎ ﺧﻮد را در آن ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ و او‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ آنﻫﺎ ﺷﻮد؛‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﮔﯿﺮم ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را از آﺗﺶ )دوزخ( ﺑﺎزدارم؛ وﻟﯽ ﺷﻤﺎ‬
‫از دﺳﺖ ﻣﻦ ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺜﺎل ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ آﺗﺸﯽ‪ ،‬روﺷﻦ ﮐﻨﺪ‪ .«...‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ اﻣﺘﺶ را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ در ﺑﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬آﺗﺸﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﭘﺮواﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻠﺦﻫﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻠﺦﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮواﻧﻪﻫﺎ و‬
‫ﺣﺸﺮات ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺎدﺗﯽ دارﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺑﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬آﺗﺸﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺸﺮات ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ روﺷﻨﺎﯾﯽ آﺗﺶ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2285 :‬‬

 ‫‪249‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫»ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﮔﯿﺮم ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را از آﺗﺶ دوزخ ﺑﺎزدارم؛ اﻣﺎ ﺷﻤﺎ از‬
‫دﺳﺖ ﻣﻦ ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻓﺮاوان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﻣﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺳﻌﯽ زﯾﺎدي ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﻣﺖ را از آﺗﺶ ﺑﺎزدارد؛ وﻟﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي او ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮواﻧﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آﺗﺶ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي دوزخ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﻣﺸﺘﺎق‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬راه ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن داده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﺎب و ﺗﻮاﻧﺶ‪ ،‬ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي را ﻣﯽﮔﯿﺮد و او‬
‫را از ورود ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﺎزﻣﯽدارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫�ز َعلَ ۡيهِ َما َعن ُِّت ۡم َحر ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ۡ َ َٓ ُ ۡ َ ُ ‪ُ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫�ص َعل ۡي�م‬ ‫ِ‬
‫� ۡم َعز ٌ‬
‫ِ‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫نف‬ ‫﴿لقد جاء�م رسول مِن أ‬
‫ُۡ ۡ َ َُ ‪ٞ‬‬
‫وف َّرح ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٨ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١٢‬‬ ‫ب ِٱلمؤ ِمن ِ� رء‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪﺳﻮﯾﺘﺎن آﻣﺪ ﮐﻪ رﻧﺞﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ او دﺷﻮار اﺳﺖ و ﺑﻪ )ﻫﺪاﯾﺖ(‬
‫ﺷﻤﺎ اﺷﺘﯿﺎق واﻓﺮي دارد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬دلﺳﻮز و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫درود و ﺳﻼم اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﺎد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺗﺒﺎع و ﭘﯿﺮوي از‬
‫ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻫﺮ ﻣﻮردي ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن اﻣﺮ ﻧﻤﻮده و ﯾﺎ از آن‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﮐﺮده ﯾﺎ در‬
‫ﻫﺮ ﻣﻮردي ﮐﻪ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم داده ﯾﺎ ﺗﺮﮐﺶ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ او‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬در‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺮك آنﻫﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺎرهاي از اﻋﻤﺎل ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺛﻮاب دارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺮﮐﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﮑﺮوه ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﮐﺶ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫و از آن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮا و اﻣﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوي از او ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ راه ﻧﺠﺎﺗﯽ ﺟﺰ ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﺶ و ﻧﯿﺰ ﮔﺎم ﻧﻬﺎدن در ﻣﺴﯿﺮي ﮐﻪ او‪ ،‬ﻓﺮاروي ﻣﺎ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪250‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ اﻣﺘﺶ دارد؛ زﯾﺮا از ﻫﯿﭻ‬
‫ﺳﻌﯽ و ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از آﺳﯿﺐﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﺑﻪ اﻣﺘﺶ‪ ،‬درﯾﻎ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﮔﺮ دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﻧﺠﺎم ﻓﻼنﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم آن‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آن ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل ﻧﭙﺮدازﯾﻢ و ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام؛ ﺑﻠﮑﻪ از آن دوري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻪ آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﺣﺮام؛ زﯾﺮا اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﻨﺰﯾﻬﯽ آن‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري دﺳﺘﻮر داده‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل ﻧﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﮔﺮ واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ؛‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ‬
‫‪ -١٦٨‬اﺘﻟَّﺎﺳﻊ‪� :‬ﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أمﺮ ﺑِﻠﻌ ِﻖ اﻷﺻﺎﺑِﻊِ َوالﺼﺤﻔ ِﺔ وﻗﺎل‪» :‬إِﻧ�ﻢ ﻻ‬
‫َ ْ ُ َ َ ِّ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺒ�ﺔ«‪] (1 ).‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺗﺪرون ﻲﻓ ��ﻬﺎ اﻟ‬
‫ُ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ ًَ‬ ‫َ ََ ْ ُْ ُ َ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ‪» :‬إِذا وﻗﻌﺖ ﻟﻘﻤﺔ أﺣﺪِ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺄﺧﺬﻫﺎ ﻓﻠﻴ ِﻤﻂ ﻣﺎ ﺎﻛن ﺑِﻬﺎ ﻣِﻦ أذى‬
‫ْ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َْ َ ْ ََ ُ َْ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ‬
‫ِﻳﻞ ﺣﻰﺘ ﻳﻠﻌﻖ أﺻﺎﺑِﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ ﻻ ﻳﺪرِي‬ ‫وﻴﻟ َﺄ�ﻠﻬﺎ‪ ،‬وﻻ ﻳﺪ�ﻬﺎ لﻠﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬وﻻ �ﻤﺴﺢ ﻳﺪه ﺑِﺎلﻤﻨﺪ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﻓ أ ِّي ﻃﻌﺎﻣِ ِﻪ اﻟ َﺮﺒ�ﺔ«‪.‬‬
‫ْ َ ْ َ َّ َ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ َ ُ ِّ َ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ُ‬
‫ﺮﻀهُ ﻋِﻨﺪ‬ ‫ﺮﻀ أﺣﺪ� ْﻢ ﻋِﻨﺪ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻣِﻦ ﺷﺄﻧ ِ ِﻪ ﺣﻰﺘ �‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ‪» :‬إِن الﺸﻴﻄﺎن �‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻃﻌﺎﻣِﻪ‪ ،‬ﻓﺈِذا ﺳﻘﻄﺖ ﻣِﻦ أﺣﺪِ� ْﻢ الﻠﻘﻤﺔ ﻓﻠﻴ ِﻤﻂ ﻣﺎ ﺎﻛن ﺑِﻬﺎ ﻣﻦ أذى‪ ،‬ﻓﻠﻴﺄ�ﻠﻬﺎ‪َ ،‬وﻻ‬
‫َ َ ْ َ َّ ْ َ‬
‫ﻳﺪ�ﻬﺎ ل ِﻠﺸﻴﻄﺎن«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2033:‬‬

 ‫‪251‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن‪) ،‬ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا و‬
‫ﻧﯿﺰ( ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻇﺮف ﻏﺬا ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺘﻮر داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در‬
‫ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬاﯾﺘﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي از ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اﻓﺘﺎد‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﺮدارد و از ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﭘﺎﮐﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮرد و آن را ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻧﮕﺬارد؛ و ﭘﯿﺶ از ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺘﻤﺎل‪ ،‬ﭘﺎك ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬاي اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن در ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺰدﺗﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا ﺧﻮردن‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬آن را از ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﭘﺎك ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮرد و آن را ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻧﮕﺬارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬درﺑﺎرهي آداب ﻏﺪا ﺧﻮردن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا و ﻧﯿﺰ ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻇﺮف ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن‬
‫دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺬاﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ‬
‫دو ﻧﮑﺘﻪ درﺑﺎرهي آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻇﺮف ﻏﺬا ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن؛ و دوم‪ :‬ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن‪ .‬در ﻫﺮ دﺳﺘﻮري‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﺘﺶ داده‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ و ﺣﮑﻤﺘﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن‬
‫ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻀﻢ ﻏﺬا ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﮑﻤﺖ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻪ از ﺣﮑﻤﺖ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ آﮔﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬از اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا‪ ،‬اﻃﺮاﻓﺸﺎن ﭘ‪‬ﺮ‬
‫از ﻏﺬاﺳﺖ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را ﻣﯽﺷﻮﯾﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﺎك ﮐﺮدن دﺳﺖﻫﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﻤﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻟﯿﺴﯿﺪن آنﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا‪ ،‬اﺑﺘﺪا اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﻟﯿﺴﯿﻢ و ﺳﭙﺲ دﺳﺖﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺑﺎ دﺳﺘﻤﺎل‪،‬‬
‫ﭘﺎك ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﯽﺷﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪252‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در اﺛﻨﺎي ﺻﺮف ﻏﺬا‪ ،‬ﻟﻘﻤﻪاي ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬آن را ﺑﺮﻣﯽدارﯾﻢ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬در ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺰدﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ »ﺑﺴﻢاﷲ« ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬در ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردن ﺑﺎ ﻣﺎ ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦرو ﺑﺮﮐﺘﯽ در ﻏﺬا ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردن‪» ،‬ﺑﺴﻢاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ در اﺛﻨﺎي ﺻﺮف ﻏﺬا‪ ،‬ﻟﻘﻤﻪاي از دﺳﺘﻤﺎن ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫آن را ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻣﯽﺧﻮرد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎده‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﻣﺎ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮي ﻏﯿﺒﯽﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻏﯿﺒﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬راه درﺳﺖ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬آن را از ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﭘﺎك ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮرد و آن را ﺑﺮاي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻧﮕﺬارد«‪ .‬در ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﻓﺎﯾﺪه وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ‪ ،‬و ﻣﺤﺮوم ﺷﺪن ﺷﯿﻄﺎن از ﺧﻮردن آن‬
‫ﻟﻘﻤﻪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﻨﺪ و وﻗﺘﯽ ﻟﻘﻤﻪاي از‬
‫دﺳﺘﺸﺎن روي ﺳﻔﺮه ﯾﺎ ﻣﯿﺰِ ﺗﻤﯿﺰ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮﻧﻤﯽدارﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻮردن ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي‬
‫ﻣﻀﺮ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﺧﻮردن ﺧﻮراﮐﯽ ﯾﺎ ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫در آن‪ ،‬ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن دﯾﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﺧﻮردن ﻏﺬاﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﺎﻫﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎي رﯾﺰي دارد‪ ،‬دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻧﯿﺎﯾﺪ؛ ﭼﻮن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﻄﺮ ﺧﻔﻪ ﺷﺪن‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد داردﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎي رﯾﺰ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ زﺧﻤﯽ ﺷﺪن ﻣﻌﺪه ﯾﺎ روده ﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﮔﻮارﺷﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺎﺮﺷ‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎم ﻓﻴﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑ ِﻤ ْﻮﻋِﻈ ٍﺔ ﻓﻘﺎل‪��» :‬ﻬﺎ‬ ‫‪ -١٦٩‬اﻟﻌ ِ‬
‫خ ۡلق نُّعِ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ ُ َ ً ُ ْ ً َ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َّ ُ‬
‫يدهُ ۚۥ‬ ‫ٖ‬ ‫اﻨﻟَّﺎس إِﻧ� ْﻢ �ﺸﻮرون إِﻰﻟ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺣﻔﺎة ﻋﺮاة ﻏﺮﻻ ﴿كما بد�نا أول‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َو ۡع ًدا َعلَ ۡينَا ٓۚ إنَّا ُك َّنا َ� ٰعِل َ‬
‫ِ� ‪] ﴾ ١٠٤‬اﻷﻧﺒﻴﺎء‪ [١٠٤ :‬أﻻ َو�ِن أ َّول اﺨﻟﻼﺋ ِِﻖ ﻳ�ﻰﺴ ﻳ ْﻮم‬ ‫ِ‬
 ‫‪253‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬
‫َ ُ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ ِّ‬ ‫ْ ُ َّ َ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﻳﺎرب‬ ‫ﺎل ﻣِﻦ أﻣ ِﻰﺘ‪� ،‬ﻴﺆﺧﺬ ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ذات الﺸﻤﺎل ﻓﺄﻗﻮل‪:‬‬ ‫ِِ ٍ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎء‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻴ‬‫ﺳ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧ‬‫ِ‬ ‫و�‬ ‫ﻻ‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬‫‪‬‬‫ﺑﺮاﻫﻴﻢ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﻣ‬ ‫اﻟ ِﻘﻴ‬
‫ُ‬
‫الﺼﺎﻟ ِﺢ‪َ ﴿ :‬و�نتُ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫أﺻﺤ ِﺎﻲﺑ‪ ،‬ﻓﻴﻘﺎل‪ :‬إِﻧﻚ ﻻ ﺗﺪرِي ﻣﺎ أﺣﺪﺛﻮا �ﻌﺪك‪ ،‬ﻓﺄﻗﻮل ﻛﻤﺎ ﻗﺎل اﻟﻌﺒﺪ‬
‫ِيم ‪﴾١١٨‬‬
‫ۡ‬
‫�ز ٱ�َك ُ‬ ‫نت ٱ ۡل َعز ُ‬ ‫ﻗﻮﻪﻟ‪﴿ :‬أ َ َ‬ ‫َ‬
‫م‬‫ت �ِيه ۡ‬ ‫يدا َّما ُد ۡم ُ‬‫َ َۡ ۡ َ ٗ‬
‫علي ِهم ش ِه‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫[‬ ‫‪١١٧‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺪة‬ ‫اﳌﺎﺋ‬ ‫]‬ ‫﴾‬ ‫ۖ‬ ‫ِ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫َ َُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ِّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬
‫ﻓﺎر�ﺘﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﻳﻦ ﻰﻠﻋ أﻋﻘﺎﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ﻣﻨﺬ‬ ‫]اﳌﺎﺋﺪة‪� [١١٨ ،١١٧ :‬ﻴﻘﺎل ِﻲﻟ‪ :‬إِ�ﻬ ْﻢ ل ْﻢ ﻳ َﺰالﻮا مﺮﺗﺪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ‪ ،‬ﻟﺨﺖ و ﺧﺘﻨﻪﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َّ َ َ ۡ ُّ ُ ُ َ ۡ ً َ َ ۡ َ ٓ َّ ُ َّ َ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ(‪﴿ :‬كما بد�نا أول خل ٖق نعِيده ۚۥ وعدا علينا ۚ إِنا كنا �عِل ِ� ‪﴾١٠٤‬‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪ [١٠٤:‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬دوﺑﺎره آن را‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وﻋﺪهي راﺳﺘﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ«‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻣﺮداﻧﯽ از‬
‫اﻣﺘﻢ را ﻣﯽآورﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﯾﺎران‬
‫ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﭘﺲ از ﺗﻮ ﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫َ ُ ۡ ُ َ ُ ۡ َّ َ ٓ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﮏ ﺧﺪا )ﻋﯿﺴﯽ‪ (‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ما قلت لهم إِ� ما‬
‫ت �ِيه ۡمۖ فَلَماَّ‬ ‫ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ّ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ُ َ َ ۡ ۡ َ ٗ‬
‫يدا َّما ُد ۡم ُ‬ ‫َ‬ ‫َََۡ‬
‫ِ‬ ‫أمرت ِ� بِهِۦ أ ِن ٱ�بدوا ٱ� ر ِ� ور�� ۚم و�نت علي ِهم ش ِه‬ ‫ٓ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫�ءٖ َشه ٌ‬ ‫� َ ۡ‬ ‫ُ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ ٰ ُ ّ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ‬
‫يد ‪ ١١٧‬إِن � َعذِ� ُه ۡم فإِ� ُه ۡم‬ ‫ِ‬ ‫تو�يت ِ� كنت أنت ٱلر�ِيب عَلي ِه ۚم وأنت � ِ‬
‫ِيم ‪] ﴾١١٨‬اﳌﺎﺋﺪة‪ [١١٨ ،١١٧ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫�ك ُ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬
‫نت ٱ ۡل َعز ُ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ‬
‫كأ َ‬ ‫ُ‬
‫ع َِباد َك ۖ �ن �غفِر لهم فإِن‬
‫ِ‬
‫»ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دادي‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﮕﻔﺘﻢ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ و‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺐ و ﮔﻮاﻫﺸﺎن ﺑﻮدم و‬
‫ﭼﻮن ﻣﺮا )از ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن( ﺑﺮداﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻮدت ﻣﺮاﻗﺒﺸﺎن ﺑﻮدي و ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﮔﻮاﻫﯽ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﺑﺒﺨﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎي ﺣﮑﯿﻤﯽ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﻮ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ و از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 3349 :‬و ﭼﻨﺪ ﺟﺎي دﯾﮕﺮ؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2860 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪254‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد؛ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي اﺗﻔﺎﻗﯽ و‬
‫ﻏﯿﺮﺛﺎﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺿﺮورت ﺧﺎﺻﯽ اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪي ﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪي‬
‫اﺳﺘﺴﻘﺎء )ﻃﻠﺐ ﺑﺎران(‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪي ﮐﺴﻮف )ﺧﻮرﺷﯿﺪﮔﺮﻓﺘﮕﯽ(‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ در‬
‫زﻣﺎن و ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺧﺎص آن‪ ،‬اﯾﺮاد ﻣﯽﺷﺪ‪ :‬دو ﺧﻄﺒﻪ در ﺟﻤﻌﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﯾﮏ ﺧﻄﺒﻪ‬
‫در ﻋﯿﺪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﻄﺒﻪي اﺳﺘﺴﻘﺎء‪ ،‬و ﺧﻄﺒﻪاي ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف‪.‬‬
‫ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮﺛﺎﺑﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺗﻔﺎﻗﯽ و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺿﺮورت در ﻣﯿﺎن ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و درﺑﺎرهي آن‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎ ﭘﯿﺶآﻣﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻤﻊآوري زﮐﺎت ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺷﺘﺮي ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ‬
‫اﻣﻮال زﮐﺎت ﺑﻮد؛ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻣﻮال زﮐﺎت اﺳﺖ و اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫ُُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣﺎ ﺑَﺎل أ َﺣﺪ�ﻢ � ْﺴﺘَ ْﻌ ِﻤﻠﻪ � َ� ِﺟ ُﻊ َو َ�ﻘﻮل‪ :‬ﻫﺬا ﻟﮏ�ُ ْم‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ َ ُ َُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ُْ‬
‫َوﻫﺬا أﻫ ِﺪ َي ِﻲﻟ � َﻬﻼ َﺟﻠ َﺲ ِﻲﻓ َ�ﻴْ ِﺖ أ ِ�ﻴ ِﻪ َوأ ِّﻣ ِﻪ �ﻴَﻨﻈ َﺮ أ�ﻬ َﺪى ُﻪﻟ أ ْم ﻻ؟«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﺮا‬
‫وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ را )ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري زﮐﺎت( ﻣﯽﮔﻤﺎرﯾﻢ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﺶ‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬از آن ﺷﻤﺎﺳﺖ و اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ دادهاﻧﺪ؟ ﭘﺲ ﭼﺮا در‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻪ او ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟«‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺰار ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﻫﺪﯾﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﮐﺎر ﺧﻮد را راه ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ؛ و‬
‫ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬آﯾﺎ واﻗﻌﺎً در ﺧﺎﻧﻪي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ؟‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7179 ،7174 ،2597) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 7174 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ‬
‫ﺳﺎﻋﺪي‪.‬‬
 ‫‪255‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﻟﺬا ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ رﺷﻮه دادن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و آﻧﺎن را از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎزداﺷﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﻠﺘﯽ‪ ،‬رﺷﻮه و رﺷﻮهﺧﻮاري رواج ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬آن ﻣﻠﺖ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫رﺷﻮهدﻫﻨﺪه و رﺷﻮهﮔﯿﺮﻧﺪه‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺷﻮه‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻗﺒﺎل رﺷﻮهﺧﻮاري ﮐﺎر ﻣﺮدم را راه ﺑﯿﻨﺪازد و ﺣﻘﺸﺎن را ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻓﻘﻂ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺷﻮه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﻠﻌﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ رﺷﻮهدﻫﻨﺪه؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﺎرهي دﯾﮕﺮي ﻧﺪارد و ﻣﻌﺬور اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﻨﮏ در ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬رﺷﻮهﺧﻮاري راﯾﺞ ﺷﺪه و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺪون درﯾﺎﻓﺖ‬
‫رﺷﻮه‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﺮدم را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﻫﻼﮐﺖ و ﻋﺬاب‬
‫اﻟﻬﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ؛ ﺧﻮدش‪ ،‬رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ وﻇﯿﻔﻪ دارد در ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ادا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮﺛﺎﺑﺖ ﯾﺎ ﻋﺎرﺿﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪاي اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﮑﺎن »ﺑﺮﯾﺮه« اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد؛ ﺑﺮﯾﺮه‪ ،‬ﮐﻨﯿﺰي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& او را ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫در راه ﺧﺪا آزاد ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺎن ﺑﺮﯾﺮه‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮﯾﺮه را ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ ﮐﻪ »وﻻء«) ‪ (1‬او )ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ(‪ ،‬از آنِ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺮط را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد و ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ‬
‫اﺷ َﺮﺘ ِﻲﻃ ل َ ُﻬ ْﻢ ال ْ َﻮ َ‬
‫ﻻء«؛‬
‫ُ َ َ ْ‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧ ِﺬﻳﻬﺎ و ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬او را ﺧﺮﯾﺪاري و آزاد ﮐﻦ و ﺷﺮﻃﺸﺎن را درﺑﺎرهي ﺣﻖ وﻻي او ﺑﭙﺬﯾﺮ«‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ﺮﺘ ُﻃﻮن‬
‫ِ‬ ‫ﺸ‬ ‫�‬ ‫أﻗﻮامٍ‬ ‫ﺎل‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺑ‬
‫ٌ َ ْ َ ََ‬ ‫َّ َ‬
‫ا� � ُﻬ َﻮ ﺑﺎﻃﻞ و ِ�ن ﺎﻛن ِﻣﺎﺋﺔ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ً َْ َ ْ‬
‫ﺎب ِ‬‫ﺮﺷط ﻟيﺲ ِﻲﻓ ِﻛﺘ ِ‬
‫ٍ‬ ‫ا�‪ ،‬ﻣﺎ ﺎﻛن ِﻣﻦ‬
‫ﺎب ِ‬‫ﺮﺷوﻃﺎ ﻟيﺴﺖ ِﻲﻓ ِﻛﺘ ِ‬

‫)‪ (1‬وﻻء‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ‬ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه از او ﺑﺮﺟﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻋﺮبﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻓﺮﻣﺎن‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آن را از آن ﺧﻮد ﯾﺎ وارﺛﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪256‬‬
‫َ ْ‬ ‫ُ َّ َ‬
‫ا� أ ْو َ� ُﻖ َو َّ�� َﻤﺎ ال ْ َﻮ ُ‬ ‫َ‬
‫َم َّﺮ ٍة‪ ،‬ﻗَ ُ‬
‫ﻀﺎء َّ َ ُّ َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽ از‬ ‫ﻻء ل ِ َﻤ ْﻦ أ�ﺘَ َﻖ«؛‬
‫) ‪(1‬‬
‫ا� أﺣﻖ وﺮﺷط ِ‬‫ِ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺮطﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ؟ ﻫﺮ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﷲ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺑﺎر ﺷﺮط ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺣﮑﻢ اﷲ‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮ؛ و ﺷﺮط‬
‫او‪ ،‬ﻣﺤﮑﻢﺗﺮ اﺳﺖ و ﺣﻖ وﻻء‪ ،‬از آنِ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ )ﺑﺮده را( آزاد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي اﺗﻔﺎﻗﯽ و ﻏﯿﺮﺛﺎﺑﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪاي اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي اﺟﺮاي ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ‪ ،‬اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد؛ زﻧﯽ از ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﯾﮓ و ﻣ‪‬ﺸﮏ را ﺑﻪﻋﺎرﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ اﻧﮑﺎرش ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ از ﺑﺎﺑﺖ آﺑﺮوي ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ و از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮﺋﯿﻞ(‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد‪‬‬
‫ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮد‪‬‬
‫ﺿﻌﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و‬
‫َ‬ ‫ﺮﺳﻗَﺖ ﻟَ َﻘ َﻄ ْﻌ ُ‬
‫ﺖ ﻳَ َﺪﻫﺎ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ‬ ‫ﺎﻃ َﻤﺔ ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ َ َ‬ ‫َ ْ َّ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮ أن ﻓ ِ‬
‫دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ زن ﻣﺨﺰوﻣﯽ‪ ،‬از ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ او‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻢ؟‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﻋﺎرﺿﯽ و اﺗﻔﺎﻗﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬روزي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺷﯿﻮاﯾﯽ‬
‫اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ دلﻫﺎ از آن ﺗﺮﺳﯿﺪ و از ﭼﺸﻢﻫﺎ اﺷﮏ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻋﺎﻟﻢ و دﻋﻮتﮔﺮي‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮاﯾﻂ و ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻃﺮح ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ و در ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﻋﯿﺎد ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺴﻘﺎء‪ ،‬و ﺧﻮرﺷﯿﺪﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ و ﻣﺴﺎﯾﻞ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2729 ،2563 ،2168) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1504 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6290 ،3965 ،3453) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(3197 ،3196) :‬‬
 ‫‪257‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﭙﺮدازد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﺟﺎ و در وﻗﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺛﺮﮔﺬاري آن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد؛ اﯾﻦ‬
‫ﻫﻢ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﻋﺎرﺿﯽ و اﺗﻔﺎﻗﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ‪ ،‬ﻟﺨﺖ و ﺧﺘﻨﻪﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﮕﯽ در ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻫﻤﻮار ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﺴﺘﯽ و ﺑﻠﻨﺪي و ﻫﯿﭻ درﺧﺖ و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺮد ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﯿﺪ؛ ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻮار اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺟﺎر‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ و ﺑﺪون ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ ۡ ُّ ُ‬
‫يدهُۥ َو ۡع ًدا َعلَ ۡي َنا ٓۚ إنَّا ُك َّنا َ� ٰعِل َ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[١٠٤ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾١٠٤‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ك َما بد�نا أ َّول خل ٖق نعِ ۚ‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬دوﺑﺎره آن را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وﻋﺪهي راﺳﺘﯿﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ۡ ََ ٓ‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وع ًدا عل ۡي َنا ۚ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻋﺪهي راﺳﺘﯿﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﻣﺎﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺟﺎي ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺸﺮ را اﻧﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺳﺨﻨﺸﺎن را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ُۡ َ‬ ‫ۡ َ َّ َ ُ َ ُّ ۡ َ ُ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫� إِ� ح َيا�نا ٱ�� َيا � ُموت َو� َيا َوما � ُن ب ِ َمبعو� ِ� ‪] ﴾٣٧‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٣٧ :‬‬‫﴿إِن ِ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎﺳﺖ ﮐﻪ )ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ( ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﻢ و )ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ( زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َو ۡع ًدا َعلَ ۡي َنا ٓۚ إنَّا ُك َّنا َ� ٰعِل َ‬
‫ِ� ‪﴾١٠٤‬‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[١٠٤ :‬‬ ‫ِ‬
‫وﻋﺪهي راﺳﺘﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻣﺮدم در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻟﺨﺖ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻘﺪر ﺑﺪ! زﯾﺮا زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪258‬‬
‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ َ ُّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻷم ُﺮ أﺷﺪ ِﻣ ْﻦ أن ﻳُ ِﻬ َّﻤ ُﻬ ْﻢ ذلﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ٓ َّ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ‬
‫لصاخة ‪ ٣٣‬يَ ۡو َم يَفِ ُّر ٱل َم ۡر ُء م ِۡن أخِيهِ ‪َ ٣٤‬وأ ّ ِمهِۦ وأ�ِيهِ ‪٣٥‬‬ ‫ت ٱ‬ ‫﴿فإِذا َجا َء ِ‬
‫ّۡ َ َ َ ۡ ‪ۡ ٞ‬‬ ‫َو َ� ٰح َبتهِۦ َو�َنيهِ ‪ ٣٦‬ل ُ ّ ۡ‬
‫ِ� ٱم ِر ٖٕي مِن ُه ۡم ي ۡوم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ‪] ﴾٣٧‬ﻋﺒﺲ ‪[٣٧ ،٣٣ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﺑﺎﻧﮓ ﻣﻬﯿﺐ و ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺳﺮ رﺳﺪ؛ روزي ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﺑﺮادرش ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫و از ﻣﺎدر و ﭘﺪر ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ .‬و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ .‬در آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﮐﺎري‬
‫دارد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﭘﻞ »ﺻﺮاط« دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬
‫ﻣﺎ را ﺑﻪﺳﻼﻣﺖ از اﯾﻦﺟﺎ ﻋﺒﻮر ﺑﺪه‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ و ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ! از اﯾﻦرو‬
‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ َ ُّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻷم ُﺮ أﺷﺪ ِﻣ ْﻦ أن ﻳُ ِﻬ َّﻤ ُﻬ ْﻢ ذلﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻄﻠﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺳﺮور و آﻗﺎي ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬از‬
‫واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬
‫]اﻻﴎاء‪[٧٩ :‬‬ ‫اما � ُمودا ‪﴾٧٩‬‬‫﴿ع� أن �بعثك ر�ك مق‬
‫‪...‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و اﻣﺘﯿﺎزﻫﺎﯾﯽ داده ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َٰ َ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ َ َ ُ َ ٰٓ ّ‬
‫�� ٰ ِ� َو�ِ�� ٰ ِ�﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[١٤٤ :‬‬ ‫و� إ ِ ِ� ٱ ۡص َطف ۡي ُتك � ٱ�َّ ِ‬
‫اس ب ِ ِر‬ ‫﴿قال � ٰم‬
‫اي ﻣﻮﺳﯽ! ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺎ ﭘﯿﺎمﻫﺎ و ﮐﻼم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺑﺮﮔﺰﯾﺪم‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻻﻫﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎمﻫﺎي اﷲ را اﺑﻼغ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬در دوران ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻮد‪ .‬و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6527 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2895 :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
 ‫‪259‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و اﻣﺘﯿﺎزﻫﺎﯾﯽ‬
‫داده ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻄﻠﻖ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻓﻀﻞ اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﺧﺘﺼﺎصِ ﻟﻄﻒ و ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ٓ ُ َ َّ ُ ُ ۡ َ ۡ ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َّ ۡ‬
‫� ذو ٱلفض ِل ٱل َع ِظ ِ‬
‫يم ‪] ﴾٢١‬اﳊﺪﻳﺪ‪[٢١ :‬‬ ‫﴿� ٰل ِك فضل ٱ�ِ يُؤ�ِيهِ من �شاء ۚ وٱ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞ و ﻟﻄﻒ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬داراي ﻓﻀﻞ ﺑﺰرگ‬
‫و ﺑﯽﮐﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮدن درﺑﺎرهي ﻓﻀﻞ و ﻟﻄﻒ اﷲ‪ ،‬ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮔﺎه در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﺪ و ﮔﺎه ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در‬
‫ﺑﺮﺧﻮرداري از رزق و روزي ﯾﺎ اﺧﻼق ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ و ﯾﺎ ﻗﺪرت ﻓﮑﺮي‬
‫و ﺑﺪﻧﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮي داده اﺳﺖ و اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺮدم ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ و ﻟﺨﺖ و‬
‫ﺧﺘﻨﻪﻧﺸﺪه ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﺎ از ﻧﺤﻮهي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آنﻫﺎ‬
‫ﺑﯽاﻃﻼﻋﯿﻢ؛ زﯾﺮا آنﺟﺎ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺎط و ﻫﯿﭻ ﻟﺒﺎﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از‬
‫ﻧﺤﻮهي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن اﻧﺴﺎنﻫﺎ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺧﺘﻨﻪ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ ﺧﺘﻨﻪ‪،‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺘﻨﻪ را ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺮدان و ﻫﻢ ﺑﺮاي زﻧﺎن‬
‫واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن ﭘﺴﺮﻫﺎ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن‬
‫دﺧﺘﺮﻫﺎ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﺘﻨﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدان واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮ زﻧﺎن؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهي ﻓﻄﺮيﺳﺖ و ﻧﻪ واﺟﺐ‪.‬‬
‫ﻋﺪهاي ﻫﻢ ﺧﺘﻨﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬واﺟﺐ و ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺪم ﺧﺘﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﻟﺘﻬﺎﺑﺎت و ﻋﻔﻮﻧﺖﻫﺎﯾﯽ‬
‫در ﭘﺴﺮﺑﭽﻪﻫﺎ ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن ﭘﺴﺮﻫﺎ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮداﻧﯽ از اﻣﺘﻢ را ﻣﯽآورﻧﺪ و آنﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﯾﺎران ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪260‬‬

‫ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﭘﺲ از ﺗﻮ ﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ؟« در آن ﻫﻨﮕﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﯽ را‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهي ﺻﺎﻟﺢ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از‬
‫ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ّ َ َٰ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ت ل َّ‬ ‫﴿ َءأَ َ‬
‫نت قُ ۡل َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١١٦ :‬‬ ‫ون ٱ�ِ﴾‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫أ‬‫و‬ ‫و�‬
‫ِ‬ ‫ِذ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ِ‬
‫اس‬ ‫ِلن‬
‫اي ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ! آﯾﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﻣﻦ و ﻣﺎدرم را ﻣﻌﺒﻮد ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؟‬
‫ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ ﭘﯿﺮوي از ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ و ﻣﺎدرش را ﻣﻌﺒﻮد ﻗﺮار‬
‫دادهاﻧﺪ! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ۡ ََٰ َ َ َ ُ ُ ٓ َ ۡ َُ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١١٦ :‬‬ ‫� أن أقول َما ل ۡي َس ِ� ِ�َ ٍّق﴾‬ ‫﴿قال سب�نك ما ي�ون ِ‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ؛ ﻣﻦ ﺣﻖ ﻧﺪارم ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪام ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﻟﻮﻫﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ َّ َ‬ ‫َٓ َ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬
‫نت قل ُت ُهۥ �ق ۡد َعل ِۡم َت ُه ۚۥ � ۡعل ُم َما ِ� �ف ِ� َو� أعل ُم َما ِ� �فسِ كۚ إِنك‬ ‫﴿إِن ك‬
‫ۡ ُ ُ ْ َّ َ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ٓ‬ ‫َ ُۡ ُ َ‬ ‫نت َع َّ� ٰ ُم ٱ ۡل ُغ ُ‬ ‫أَ َ‬
‫� َر ِ�‬ ‫ت ل ُه ۡم إِ� َما أ َم ۡرت ِ� بِهِۦٓ أ ِن ٱ�بدوا ٱ‬ ‫وب ‪ ١١٦‬ما قل‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت �ِيه ۡمۖ فل َّما تَ َو� ۡيتَ� ك َ‬
‫يدا َّما ُد ۡم ُ‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� ۡم َو ُ� ُ‬ ‫َ َ َّ ُ‬
‫نت ٱ َّلر� َ‬
‫ِيب‬ ‫نت أ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نت َعل ۡي ِه ۡم ش ِه‬ ‫ور� ۚ‬
‫ٌ‬ ‫َ َ ۡ ۡ َ َ َ َ َٰ ُ ّ َ ۡ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١١٧ ،١١٦ :‬‬ ‫� �ءٖ ش ِهيد ‪﴾١١٧‬‬ ‫علي ِه ۚم وأنت � ِ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮد از آن آﮔﺎﻫﯽ‪ .‬ﺗﻮ از آنﭼﻪ در درون ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ و‬
‫ﻣﻦ از اﺳﺮاري ﮐﻪ ﻧﺰد ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارم‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﺳﺮار و اﻣﻮر ﻏﯿﺐ را ﻣﯽداﻧﯽ‪.‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دادي‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﮕﻔﺘﻢ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ و‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺐ و ﮔﻮاﻫﺸﺎن ﺑﻮدم و ﭼﻮن‬
‫ﻣﺮا )از ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن( ﺑﺮداﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻮدت ﻣﺮاﻗﺒﺸﺎن ﺑﻮدي و ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﮔﻮاﻫﯽ‪.‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﭘﺲ از ﺗﻮ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ؟« آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ِيب َعلَ ۡيهمۡ‬ ‫نت أَ َ‬
‫نت ٱ َّلر� َ‬ ‫ت �ِيه ۡمۖ فَلَ َّما تَ َو َّ� ۡيتَ� ُك َ‬ ‫َُ ُ َ َۡ ۡ َ ٗ‬
‫يدا َّما ُد ۡم ُ‬ ‫﴿و�نت علي ِهم ش ِه‬
‫ِ ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�ءٖ َشه ٌ‬ ‫� َ ۡ‬ ‫َ َ َ َ َٰ ُ ّ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١١٧ :‬‬ ‫يد ‪﴾١١٧‬‬ ‫ِ‬ ‫� ِ‬ ‫وأنت‬
‫و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺐ و ﮔﻮاﻫﺸﺎن ﺑﻮدم و ﭼﻮن ﻣﺮا )از ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن( ﺑﺮداﺷﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺧﻮدت ﻣﺮاﻗﺒﺸﺎن ﺑﻮدي و ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﮔﻮاﻫﯽ‪.‬‬
 ‫‪261‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬آنﻫﺎ ﭘﺲ از ﺗﻮ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ و از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪)» :‬از ﺣﻮض ﻣﻦ( دور ﺷﻮﯾﺪ! دور ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺻﺤﺎﺑﻪ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ و از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﻠﯽ‬
‫و اﻫﻞ ﺑﯿﺖ‪ ‬ﻣﺮﺗﺪ ﻧﺸﺪﻧﺪ!‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻠﻔﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‬
‫و ﻋﻤﻮم ﯾﺎران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮﺗﺪ ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪهاي از ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از وﻓﺎت‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و از ﭘﺮداﺧﺘﻦ زﮐﺎت اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪي‬
‫راﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﻮد و ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ‪ ،‬دوﺑﺎره ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﯿﻨﻪاي ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دارﻧﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫دﺳﺖآوﯾﺰي ﺑﺮاي اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺧﺎص و ﻣﺤﺪود دارد؛ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺘﻮن‬
‫دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آنﮐﻪ ﻋﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺧﺎص و ﻣﺤﺪود را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ ﯾﺎران ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪي ﯾﺎران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬آنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﻮ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ«‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻨﺼﻔﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و ﻋﻤﻮم ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮﺗﺪ ﻧﺸﺪﻧﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ دﯾﻦ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﯿﻢ؟ زﯾﺮا ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ دﯾﻦ و ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﮑﻮﻫﺶ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮدهﮔﯿﺮي و‬
‫اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺻﺤﺎب‪ ‬ﺧﺮده ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را زﯾﺮ ﺳﺆال ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺮ اﷲ‪ ‬اﻋﺘﺮاض‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ و درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ج ُعون ‪﴾١٨‬‬ ‫� ٌم ُ� ۡ ‪ۡ َ َ ۡ ُ َ ٞ‬‬
‫ُ ُّ ۢ ُ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨ :‬‬ ‫� �هم � ير ِ‬ ‫﴿صم ب‬
‫)در ﺣﻘﯿﻘﺖ( ﮐَﺮﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﮓﻫﺎ و ﮐﻮرﻫﺎﯾﯽ )ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ راه ﺣﻖ( ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﭼﺮا ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ دﯾﻦ و ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدي ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ؟‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪262‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻓﺮض ﻣﺤﺎل‪ ،‬از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﯾﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد؟! زﯾﺮا ﺳﺨﻦ ﮐﺎﻓﺮ و ﻓﺎﺳﻖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ ٓ َ ُ ۡ َ ُۢ َ َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[٦ :‬‬ ‫ِق بِن َبإٖ � َتبَ َّي ُن ٓوا﴾‬
‫ام ُن ٓوا إِن جاء�م فاس‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﮔﺮ ﻓﺎﺳﻘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮي آورد‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪،‬‬
‫اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﺎﺳﻖ و ﮐﻔﺮﭘﯿﺸﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻧﻘﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ آﯾﺎ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ؟ زﯾﺮا در رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ و‬
‫ﻓﺮدي‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻﺑﺪ ﺧﻮد او ﻧﯿﺰ ﺑﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ را ﺑﻪ ﻣﺮدي واﮔﺬار ﮐﺮده ﮐﻪ ﯾﺎراﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ! ﻣﮕﺮ اﻣﮑﺎن‬
‫دارد ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎدﮔﯽ از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ؟! از اﯾﻦرو ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري‪ ،‬ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎزي‬
‫ﺑﺰرگ و ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮ اﺻﺤﺎب‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮل و ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﯾﺎران و ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺆﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دوﺳﺖ دارﯾﻢ و ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺧﺎﻧﺪان و ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺶ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬دو ﺣﻖ دارﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺣﻖ اﯾﻤﺎن و‬
‫دﯾﮕﺮي ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ ٓ َ ۡ َ ُ ُ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٢٣ :‬‬ ‫� ۡم َعلَ ۡيهِ أ ۡج ًرا إِ� ٱل َم َو َّدةَ ِ� ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫� �﴾‬ ‫﴿قل � أ�ٔل‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﺎداﺷﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ؛ ﻓﻘﻂ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي )ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن( را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﻣﻦ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻤﻊ اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ را ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺮآورده ﻧﻤﯽﺳﺎزد؛ زﯾﺮا ﻓﻘﻂ درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از دﯾﻦ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ اﺳﻼم ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
 ‫‪263‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﻨﺪ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪن‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺧﺎص و ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻣﺮﺗﺪ ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻋﺪهاي از ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻃﻮاﯾﻒ ﻋﺮب از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ آنﻫﺎ دوﺑﺎره ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﻗﺎل‪ �� :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻋﻦ‬
‫ُ َ َّ‬
‫اﷲ‬ ‫ﺪ‬‫ِ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫اﺤﻟﺎدِي ﻋﺮﺸ‪� :‬ﻦ‬ ‫‪َ ْ -١٧٠‬‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ ُ ِّ َّ‬ ‫َّ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ْ‬ ‫َْ َ ُ َْ ُ‬ ‫ْ ُ ُ َّ ْ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﺮﺴ الﺴﻦ«‪.‬‬ ‫اﺨﻟﺬ ِف وﻗﺎل‪» :‬إِﻧﻪ ﻻ ﻳﻘﺘﻞ الﺼﻴﺪ‪ ،‬وﻻ �ﻨﻜﺄ اﻟﻌﺪو‪َ ،‬و�ِﻧﻪ �ﻔﻘﺄ اﻟﻌ�‪ ،‬و�� ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َََ‬ ‫ً ْ ُ َ َّ َ َ‬ ‫َ َّ‬
‫و� رواﻳﺔ ‪ :‬أن ﻗﺮ�ﺒﺎ ﻻﺑ ِﻦ ﻣﻐﻔ ٍﻞ ﺧﺬف‪� ،‬ﻨﻬﺎهُ وﻗﺎل‪ :‬إِن رﺳﻮل اﷲ‪ �� ‬ﻋﻦ اﺨﻟﺬ ِف‬
‫َ َ َْ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ ً ُ‬ ‫َّ َ‬
‫وﻗﺎل‪» :‬إِ�ﻬﺎ ﻻ ﺗ ِﺼﻴﺪ ﺻﻴﺪا« � َّﻢ ﺎﻋد ﻓﻘﺎل‪ :‬أﺣﺪﺛﻚ أن رﺳﻮل اﷲ‪� �� ‬ﻨﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻋﺪت‬
‫ُ َ ِّ ُ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺨﺗﺬِف؟ ﻻ أ�ﻠﻤﻚ أﺑﺪا‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻐَﻔﱠﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﭘﺮت ﮐﺮدن‬
‫ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﻬﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺻﯿﺪ )= ﺷﮑﺎر( را ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ و‬
‫دﺷﻤﻦ را از ﭘﺎ درﻧﻤﯽآورد؛ وﻟﯽ ﭼﺸﻢ را ﮐﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﻧﺪان را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن اﺑﻦ ﻣﻐﻔّﻞ‪ ،‬ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻦﻣﻐﻔﻞ‪ ‬او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎزداﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﺮﺗﺎب ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﻣﻨﻊ ﮐﺮده‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺷﮑﺎر ﮐﺮد«؛ اﻣﺎ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬دوﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﻮ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﯽ! ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺻﯿﺪ )=ﺷﮑﺎر( را ﻧﻤﯽﮐُﺸﺪ«‪ .‬و در‬
‫رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮري را ﺷﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و دﺷﻤﻦ را از ﭘﺎ درﻧﻤﯽآورد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﭼﺸﻢ را ﮐﻮر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و دﻧﺪان را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6220 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻢ‪ ،‬ش‪.1954 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪264‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از »ﺧﺬف« ﯾﺎ ﭘﺮﺗﺎب ﺳﻨﮓرﯾﺰه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي را در‬

‫ﻣﯿﺎن اﻧﮕﺸﺖ »اﺷﺎره« و »ﺷﺴﺖ« ﻗﺮار دﻫﺪ و آن را ﭘﺮﺗﺎب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ‬
‫ﮐﺮده و دﻟﯿﻠﺶ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﭼﺸﻢ را ﮐﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﻧﺪان را‬
‫ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﮑﺎر را ﻧﻤﯽﮐُﺸﺪ و دﺷﻤﻦ را از ﭘﺎ درﻧﻤﯽآورد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ او را‬
‫از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎزداﺷﺖ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﺮﺗﺎب ﺳﻨﮓرﯾﺰه‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛‬
‫وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ دوﺑﺎره او را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺧﺒﺮ دادم ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺗﻮ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا از ﮐﺎري ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﻨﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﻗﻬﺮ ﮐﺮد؛ ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫َ‬
‫ﻻ َ� ْﻤﻨَ ُﻌﻮا إ َﻣ َ‬
‫ﺎء�ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ﺎﺟ َﺪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻧﺎﻧﺘﺎن را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫َ َ‬
‫الﻤﺴ ِ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻼل‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«؛‬
‫زﯾﺮا زنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻮض ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺮوج از ﻣﻨﺰل را‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺪرش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ ﭘﺴﺮش‪ ،‬ﺑﻼل ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم‬
‫ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺗﻮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫زﻧﺎن را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽداري؟ ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮش ﺑﺎ او ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺳﻨﺖ را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﺳﺨﺖ از آن ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬واﺟﺐ و ﯾﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟ ﻣﮕﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ«؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن اﯾﻦ دو ﺻﺤﺎﺑﻪ و اﻣﺜﺎل آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺗﻌﺰﯾﺮي و ﺑﺮاي ﺗﻨﺒﯿﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در اﺻﻞ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪900 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 422 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫‪265‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﮐﻔﺎر‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪي آﻧﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ّ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ُ ْ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َّ َ ۡ َ ََ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٣٨ :‬‬ ‫﴿قل ل ِ�ِين �فروا إِن ينتهوا �غفر لهم ما قد سلف﴾‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ )از ﮐﻔﺮ( ﺑﺎز آﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﺻﺤﺎﺑﯽ )ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ($‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﻨﺒﯿﻪ آن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻬﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬از روي اﺟﺘﻬﺎد ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻼل ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ از روي اﺟﺘﻬﺎد‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ روﺷﻨﯽ و ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزهاي‬
‫ﺑﻪ زﻧﺎن داد ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﻧﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮب و ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻮد و ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﻤﻞﮐﺮد ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺘﻨﺪ؛‬
‫وﻟﯽ ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اوﺿﺎع ﻋﻮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ زنﻫﺎ ﭘﺲ از او ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را )از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ( ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮد؛) ‪ (1‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬زﻧﺎﻧﺸﺎن‬
‫را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدتﮔﺎه ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ و ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ #‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻨﺖ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارﯾﻢ و ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﺮا از ﺣﮑﻢ اﷲ‬
‫و رﺳﻮﻟﺶ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َْ َ‬ ‫ُ َ ِّ ُ ْ َ َ َ ْ‬ ‫ﺖ ُ� َﻤ َﺮ َ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﺤﻟﺠ َﺮ �ﻌ ِ� اﻷﺳ َﻮد‬ ‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪� ‬ﻘﺒﻞ‬ ‫ﺎﻋ�ﺲ ﺑﻦ ر�ﻴﻌﺔ ﻗﺎل‪ :‬رأﻳ‬‫‪ -١٧١‬وﻋﻦ ِ‬
‫ُ َ ِّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َُ‬
‫و�ﻘﻮل‪ :‬إِ� أﻋﻠ ُﻢ �ﻧﻚ ﺣﺠ ٌﺮ ﻣﺎ �ﻨﻔﻊ وﻻ ﺗﺮﻀ‪ ،‬ول ْﻮﻻ �� رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺒﻠﻚ ﻣﺎ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ َّ ْ ُ‬
‫�ﺒﻠﺘﻚ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﺑﺲ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ »ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد« را‬
‫ﺑﻮﺳﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺘﯽ و ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﯽ؛ و‬
‫اﮔﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻧﻤﯽدﯾﺪم ﮐﻪ ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻮ را ﻧﻤﯽﺑﻮﺳﯿﺪم«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪869 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 445 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1597 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1270 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪266‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬در ﺑﺎب اﻫﻤﯿﺖ ﭘﯿﺮوي از‬
‫ﺳﻨﺖ و آداب آن اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮد و »ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد« را‬
‫ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﺪن آن را ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ او‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺑﻨﺪﮔﯽ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﻮﺳﯿﺪن آن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺘﯽ و ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﯽ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﺳﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻧﻔﻊ‬
‫و ﺿﺮر ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﺳﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ ُّ َ ۡ َ ُ َ ُ ُ ََ َُ ُ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون‬ ‫ار َعل ۡيهِ إِن ك‬‫�� و � �‬
‫� �ءٖ وهو ِ‬ ‫﴿قل م ۢن �ِي ِده ِۦ ملكوت ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ َّ ُ ۡ َ َ َّ ٰ ُ ۡ َ َ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٨٩ ،٨٨ :‬‬ ‫ح ُرون ‪﴾٨٩‬‬ ‫�ِ قل ف�� �س‬ ‫‪ ٨٨‬سيقولون ِ ۚ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﯿﺴﺖ و ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﺑﺮاﺑﺮش اﻣﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ؟ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از آنِ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﻣﯽﺑﻮﺳﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻧﻤﯽدﯾﺪم ﮐﻪ ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻮ را‬
‫ﻧﻤﯽﺑﻮﺳﯿﺪم«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﻮﺳﻢ؛ ﻧﻪ ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫و ﻓﺎﯾﺪهاي از ﺳﻮي ﺗﻮ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﻢ ﯾﺎ از ﺗﻮ ﺑﺘﺮﺳﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻓﻘﻂ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﺪن آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺠﺮ‬
‫اﻻﺳﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ »رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ« ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﺒﻮﺳﯿﻢ‪ .‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮآن دﺳﺖ ﺑﮑﺸﯿﻢ و‬
‫آنﮔﺎه آن را ﺑﺒﻮﺳﯿﻢ و اﮔﺮ ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺳﻨﮓ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ و دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﻢ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي آن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺑﻮﺳﯿﻢ؛ اﻣﺎ آنﭼﻪ درﺑﺎرهي »رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ« ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ و آن را ﻧﻤﯽﺑﻮﺳﯿﻢ‪ .‬ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﺑﺮ رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫از دﺳﺖ ﭼﭗ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻧﺠﺎﺳﺖ و اﻣﺜﺎل آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‬
 ‫‪267‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫و دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد‬
‫آن را اﺳﺘﻼم ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫دو رﮐﻦ دﯾﮕﺮ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﮐﻦ ﺷﺎﻣﯽ و رﮐﻦ ﻋﺮاﻗﯽ ﯾﺎ رﮐﻦ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ و ﺷﻤﺎل‬
‫ﻏﺮﺑﯽ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻮﺳﯿﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ دو رﮐﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ارﮐﺎن و ﭘﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪ ‬ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد؛ زﯾﺮا ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺎ اﻣﻮال ﺣﻼل ﺧﻮد ﺑﺎزﺳﺎزي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬از اﻣﻮال »رﺑﺎ«‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺎﻧﻪي اﷲ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﯿﺰ ﺣﺮﻣﺘﺶ را ﺣﻔﻆ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺎزﺳﺎزي آن‪ ،‬اﻣﻮال ﺣﻼل و ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن از‬
‫اﻣﻮال ﺣﻼل و ﭘﺎﮐﯿﺰهي ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﻌﺒﻪ ﮐﺴﺮ آوردﻧﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آن را ﺑﺮ‬
‫روي ﭘﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻨﺎ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﺮده ﺑﻮد‪] ،‬ﺷﺶ ذراع[ از ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ ﮐﻌﺒﻪ را ﮐﻢ ﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد در رﮐﻦ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻗﺮار دارد و از اﯾﻦرو‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺿﻠﻊ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﮐﻦ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ و ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫روي ﭘﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻﮔﺎه‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﮐﻦ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ و ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ را ﻧﺒﻮﺳﯿﺪ و ﺑﺮ آنﻫﺎ دﺳﺖ ﻧﮑﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺑﺎ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﻣﺸﻐﻮل ﻃﻮاف ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد و ار ﮐﺎن‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﻏﺮﺑﯽ را دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪$‬‬
‫ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا دو رﮐﻦ ﺷﻤﺎﻟﯽ )رﮐﻦ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ و ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ( را دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯽ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﻘﻂ رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ و ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ؟‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آن را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﮐﻪ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻓﻘﯿﻪﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ُ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٢١ :‬‬ ‫ول ٱ�ِ أ ۡس َوةٌ َح َس َنة﴾‬
‫﴿لقد �ن ل�م ِ� رس ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬در رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬اﻟﮕﻮ و ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ ﺟﺰ دو رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﮐﻦ ﺣﺠﺮ و رﮐﻦ‬
‫ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ارﮐﺎن ﺧﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺳﺨﻦ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد و‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﺎر درﺳﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﺎه رﮐﻦ‬
‫ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ و ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ را ﻣﺴﺢ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪268‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ردي ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺎر رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺑﭽﻪاي را ﮐﻪ در‬
‫آﻏﻮش دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮاي ﺗﺒﺮك‪ ،‬رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ را ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺗﺒﺮك دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ و ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺷﺮك ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛) ‪ (1‬زﯾﺮا ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﺣﺠﺮ و رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﯾﺎ اﻧﮕﯿﺰهي اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و دﺧﯿﻞ ﮐﺮدن ﻫﺮ اﻧﮕﯿﺰهي دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ دﻟﯿﻞ ﺟﻮاز دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﺣﺠﺮ و رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻞ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ اﺻﻞ ﯾﺎ ﻗﺎﻋﺪهي ﻣﻬﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ اذن ﺷﺎرع‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮐﺎر‪ ،‬دﻟﯿﻞﺗﺮاﺷﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ وﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺎرع اﺟﺎزه‬
‫ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﺸﺮوع و‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﮓ اﻋﺘﻘﺎد ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﻼي ﺷﺮك‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬دﻟﯿﻞ ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻢ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﯽ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﺮا ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ ﺳﺒﺐ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ﻋﻤﻞ را ﺑﺪاﻧﺪ و ﭼﻪ ﻧﺪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺆﻣﻦ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدم‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺣﮑﻤﺘﺶ‬
‫را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻮر‪ ‬ﻋﻠﯽ ﻧﻮر؛ و اﮔﺮ ﺣﮑﻤﺘﺶ را ﻧﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ةُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ َو َما َ� َن ل ُِم ۡؤمِن َو َ� ُم ۡؤم َِنة إ َذا قَ َ� ٱ َّ ُ‬
‫ون ل ُه ُم ٱ�ِ َ َ‬ ‫و� ٓۥ أ ۡم ًرا أن ي�‬
‫� َو َر ُس ُ‬
‫ٍ ِ‬ ‫ٖ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٣٦ :‬‬ ‫م ِۡن أ ۡم ِره ِۡمۗ﴾‬
‫ﺳﺰاوار ﻫﯿﭻ ﻣﺮد و زن ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﺑﻪ ﮐﺎري ﺣﮑﻢ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫آنﻫﺎ در ﮐﺎرﺷﺎن اﺧﺘﯿﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬وﻗﺘﯽ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺒﺮك‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﮑﻢ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﻣﺰارﻫﺎ و‬
‫ﻗﺒﺮﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪269‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن‬

‫از ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﺮا زن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ روزهﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻋﺎدت‬

‫ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪاش از دﺳﺖ داده‪ ،‬ﻗﻀﺎ ﯾﺎ ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎزﻫﺎي اﯾﻦ دوران‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ روزهﻫﺎي دوران ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ را‬
‫ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎزﻫﺎي اﯾﻦ دوران‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺻﺎدر ﻧﺸﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ& ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻪ ﺣﮑﻤﺖ دﺳﺘﻮر ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺪاﻧﺪ و ﭼﻪ ﻧﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -17‬ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﻢ اﷲ و اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮان ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬
‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ٰ ُ َ ّ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ ْ ٓ ُ‬
‫� أنفسِ ِه ۡم‬‫�دوا ِ‬
‫﴿ف� ور�ِك � يؤمِنون ح� �كِموك �ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٥ :‬‬
‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ِيما ‪﴾٦٥‬‬
‫َ َ ٗ ّ َّ َ َ‬
‫ض ۡي َ‬ ‫حرجا مِما ق‬
‫ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ داوري‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و از داوري ﺗﻮ دﻟﮕﯿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫ِ� إِذا ُد ُع ٓوا إِ� ٱ َّ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫و�ِۦ ِ�َ ۡح� َم بَ ۡي َن ُه ۡم أن �قولوا‬ ‫﴿إِ�ما �ن قول ٱلمؤ ِمن‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ ۡ ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٥١ :‬‬ ‫َس ِم ۡع َنا َوأ َط ۡع َنا ۚ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪﴾٥١‬‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺆﻣﻨﺎن در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬و آﻧﺎن رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﺘﺪاي ﺑﺎب ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻰﻠﻋ رﺳﻮل اﷲ‪َ ِ �َّ ِ ّ ﴿ :‬ما � ٱ َّ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ت َو َما‬ ‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻟ‬‫ﺰ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬‫ل‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬‫‪ -١٧٢‬ﻋﻦ ِ‬
‫أ‬
‫ْ َ َّ‬ ‫�م بهِ ٱ َّ ُ‬ ‫ُ ۡ ۡ ُۡ ُ َُ ۡ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُۡ ُ َ ٓ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َۡ‬
‫�ۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪] [٢٨٤ :‬اﺷﺘﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ِب‬
‫س‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫وه‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫نف‬ ‫أ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ا‬‫م‬ ‫وا‬ ‫د‬‫ب‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫ض‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬‫ِ� ٱ�‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﻰﻠﻋ ُّ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫ﺗﻮا رﺳﻮل اﷲ‪َّ �ُ ‬ﻢ َ‬ ‫َ‬
‫ﻰﻠﻋ أ ْﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻓﺄ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬
‫الﺮﻛﺐ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬أي رﺳﻮل‬ ‫ﺑﺮ�ﻮا‬ ‫ِ‬ ‫ذلﻚ‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ُ ْ ْ‬ ‫َّ َ َ َ ْ َ َ ِّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ ِّ َ َ َ َ‬
‫اﺠﻟﻬﺎد والﺼﻴﺎم والﺼﺪﻗﺔ‪ ،‬وﻗﺪ أﻧﺰﻟﺖ ﻋﻠﻴﻚ ﻫ ِﺬه ِ‬ ‫ﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﻧ ِﻄﻴﻖ‪ :‬الﺼﻼة َو ِ‬ ‫اﷲ ﻠﻛﻔﻨﺎ ﻣِﻦ اﻷ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ُ َ ْ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َُ‬ ‫َُ‬
‫اﻵﻳﺔ َوﻻ ﻧ ِﻄﻴﻘﻬﺎ‪ .‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أﺗﺮ�ﺪون أن �ﻘﻮلﻮا ﻛﻤﺎ ﻗﺎل أﻫﻞ اﻟﻜِﺘﺎﺑ� ﻣِﻦ‬
‫ص ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َْ ُ َ َْ‬
‫�﴾‬ ‫�ﺒﻠ�ﻢ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﻨﺎ َوﻋﺼﻴﻨﺎ؟ ﺑﻞ ﻗﻮلﻮا‪﴿ :‬س ِمعنا وأطعناۖ �فرانك ر�نا ��ك ٱل ِ‬
‫م‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.160‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪272‬‬
‫ﺮﻫﺎ‪َ ﴿ :‬ء َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ ْ َ َْ ُ ََ َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ‬
‫ام َن‬ ‫ﺮﺘأﻫﺎ اﻟﻘﻮم‪َ ،‬وذﻟﻘﺖ ﺑِﻬﺎ أل ِﺴنﺘﻬﻢ‪ ،‬أﻧﺰل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻲﻓ إِﺛ‬ ‫]اﺒﻟﻘﺮة‪ .« [٢٨٥ :‬ﻓﻠﻤﺎ ا�‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َّ َ َ ٰٓ َ‬ ‫ٌّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ٓ ُ َ َ‬
‫��ِكتِهِۦ َو�تُبِهِۦ َو ُر ُسلِهِۦ �‬ ‫ون � ءامن ب ِٱ� ِ وم‬ ‫ّ‬
‫ٱ َّلر ُسول ب ِ َما أنزِل إ ِ ۡ�هِ مِن َّر�ِهِۦ َوٱل ُمؤمِن ۚ‬
‫َ َ ُ ْ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ َ َّ‬ ‫َُ ُ َۡ َ َ ّ‬
‫�﴾ ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫ص‬ ‫�ف ّ ِرق �َ� أح ٖد مِن ُّر ُسلِهِۚۦ وقالوا س ِمعنا وأطعناۖ �فرانك ر�نا ��ك ٱلم ِ‬
‫� �َ ۡف ًسا إ َّ� ُو ۡس َع َها ۚ ل َ َها ماَ‬ ‫َ ُ َ‬
‫� ّل ُِف ٱ َّ ُ‬ ‫َ َ َ ََْ َ َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َُ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﻌﻠﻮا ذلﻚ �ﺴﺨﻬﺎ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ‪،‬ﻓﺄﻧﺰل اﷲ‪ �﴿ :‬ي‬
‫َّ ٓ َ َ ۡ ۡ َ‬ ‫َ َُ ۡ َٓ‬ ‫�تَ َس َب ۡ‬‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َك َس َب ۡ‬
‫ت َو َعل ۡي َها َما ٱ‬
‫ََ‬
‫تۗ َر�َّنَا � تؤاخِذنا إِن �سِينَا أ ۡو أخ َط�نا ۚ﴾ ﻗﺎل‪� :‬ﻌ ْﻢ ﴿ َر�َّنَا‬
‫َ ُ ۡ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ِين مِن � ۡبل َِنا ۚ﴾ ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌ ْﻢ ﴿ َر�َّنَا َو� �َ ّ ِمل َنا َما‬ ‫� ٱ َّ� َ‬ ‫َ َ َۡ ۡ َ ََۡٓ ۡ ٗ َ َ َََۡ ُ ََ‬
‫و� � ِمل علينا إِ�� كما �لتهۥ‬
‫َ َ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ َ َ ۡ َ ٰ َ َ ُ ۡ َ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬
‫� َطاقة �َا بِهِۖۦ﴾ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ ﴿وٱ�ف �نا وٱغفِر �ا وٱر�نا ۚ أنت مولٮنا فٱن�نا �‬
‫َ‬ ‫� ٰفِر َ‬ ‫َۡۡ ۡ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ن﴾ ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ٱلقو ِم ٱل‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ ۡ ۡ‬
‫� ُفوهُ‬ ‫ُۡ ُ ْ َ ٓ َ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫لس َ� ٰ َ� ٰ ِ َ َ‬ ‫﴿ ّ ِ َّ�ِ َما � ٱ َّ‬
‫� أنفسِ �م أو‬ ‫ت وما ِ� ٱ�� ِ �‬
‫ض �ن �بدوا ما ِ‬ ‫ِ‬
‫�م بهِ ٱ َّ ُ‬‫َُ ۡ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٤ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫ِ‬ ‫�اسِب‬
‫آنﭼﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ آنﭼﻪ را در دروﻧﺘﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬آﺷﮑﺎر‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺑﺘﺎن ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫]اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ [:‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺻﺤﺎب رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ زاﻧﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺎ ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﻬﺎد‪ ،‬روزه و زﮐﺎت ﻣﮑﻠّﻒ ﺷﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺘﺶ را دارﯾﻢ؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ آﯾﻪاي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﺗﺎب آن را ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﮔﻔﺘﻨﺪ؟ )آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫ُۡ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ(‪ :‬ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﯾﻢ؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪َ ﴿ :‬س ِم ۡع َنا َوأ َط ۡع َناۖ �ف َرانك َر َّ� َنا‬
‫ص ُ‬ ‫َۡ َ ۡ‬
‫�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺎن آﻣﺮزش ﺗﻮ‬ ‫��ك ٱل َم ِ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و زﺑﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ آن‬
‫ﻋﺎدت ﮐﺮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ آﯾﻪ را در ﭘﯽ آن ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.125 :‬‬

 ‫‪273‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﻢ اﷲ ‪...‬‬
‫َّ ّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ُ ٌّ َ َ َ َّ َ َ َ ٰٓ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ُ َ ٓ ُ َ َ‬
‫��ِكتِهِۦ‬ ‫ون � ءامن ب ِٱ�ِ وم‬ ‫نزل إِ ۡ�هِ مِن ر�ِهِۦ وٱلمؤمِن ۚ‬ ‫﴿ءامن ٱلرسول بِما أ ِ‬
‫ُۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َو ُ� ُتبهِۦ َو ُر ُسلِهِۦ َ� ُ� َف ّر ُق َ� ۡ َ‬
‫� أ َح ٖد ّمِن ُّر ُسلِهِۚۦ َوقالوا َس ِم ۡع َنا َوأ َط ۡع َناۖ �ف َرانك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٥ :‬‬ ‫� ‪﴾٢٨٥‬‬ ‫ص ُ‬‫��ك ٱل َم ِ‬ ‫َر َّ� َنا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آنﭼﻪ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﻪ او ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارد و ﻧﯿﺰ ﻣﺆﻣﻨﺎن؛ ﻫﻤﮕﯽ‬
‫ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ‪) ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (:‬ﻣﯿﺎن ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮔﺬارﯾﻢ )و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ(؛ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺎن آﻣﺮزش ﺗﻮ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﯾﻪي ﻗﺒﻞ ]آﯾﻪي ‪ [284‬را ﻣﻨﺴﻮخ ﮐﺮد و اﯾﻦ آﯾﻪ را‬
‫ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ‬
‫تۗ َر َّ� َنا �‬ ‫�تَ َس َب ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ت َو َعل ۡي َها َما ٱ‬ ‫� َ� ۡف ًسا إ َّ� ُو ۡس َع َها ۚ ل َ َها َما َك َس َب ۡ‬ ‫� ّل ُِف ٱ َّ ُ‬‫َ ُ َ‬
‫﴿� ي‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬
‫�ل َت ُهۥ َ� ٱ� َ‬
‫ِين‬ ‫�� ك َما َ َ‬ ‫� ِمل َعل ۡي َنا إ ۡ ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬
‫ينا أ ۡو أخ َط�نا ۚ َر َّ� َنا َو�‬ ‫تُ َؤاخِذنَا إن �سِ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ُ َ َّ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫نت‬‫� َنا ۚ أ َ‬ ‫مِن � ۡبل َِنا ۚ َر َّ� َنا َو� �َ ّ ِمل َنا َما � َطاقة �َا بِهِۖۦ وٱ�ف �نا وٱغفِر �ا وٱر‬
‫� ٰفِر َ‬ ‫َ ۡ َ َٰ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٦ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٢٨٦‬‬ ‫ِ‬ ‫مولٮنا فٱن�نا � ٱلقو ِم ٱل‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ و ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺑﺪي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﺮرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﮑﻦ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ ﻣﺎ آنﭼﻨﺎن ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ دﺷﻮاري ﻗﺮار ﻧﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﻣﺎ ﻧﻬﺎدي‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ و ﻣﺼﺎﺋﺒﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺘﺶ را ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫دوﺷﻤﺎن ﻗﺮار ﻣﺪه و از ﻣﺎ در ﮔﺬر و ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺶ و ﺑﺮ ﻣﺎ رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎورﻣﺎن ﻫﺴﺘﯽ؛‬
‫ﭘﺲ ﻣﺎ را ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﺮوز ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫)وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ( اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﻟﺶ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﻢِ اﷲ« ﮔﺸﻮده و ﺳﭙﺲ دو آﯾﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي آن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬آنﮔﺎه ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ آﯾﻪي ‪ 284‬ﺳﻮرهي »ﺑﻘﺮه« ﻧﺎزل ﺷﺪ و در آن‪ ،‬آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮد‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ را در دروﻧﺘﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬آﺷﮑﺎر و ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺑﺘﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪274‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺗﻤﺎم ﺷﺪ؛ زﯾﺮا وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي‬
‫دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﻋﺠﯿﺒﯽ در دل اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ دﻧﯿﻮيﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫اﺧﺮوي و دﯾﻨﯽ؛ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي ﺷﺨﺼﯽ و ﺟﺴﻤﯽ و رواﻧﯽ دارد و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در‬
‫دل اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻧﺪازد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ۡ َۡ ُُۡ ُ َُ ۡ ُ‬
‫�م بهِ ٱ َّ ُ‬ ‫ُۡ ُ ْ َ ٓ َ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٤ :‬‬ ‫�ۖ﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِب‬
‫س‬ ‫ا‬‫�‬ ‫وه‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫سِ‬ ‫نف‬ ‫﴿�ن �بدوا ما ِ� أ‬
‫و اﮔﺮ آنﭼﻪ را در دروﻧﺘﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﮐﻨﯿﺪ و ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺑﺘﺎن‬
‫ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ زاﻧﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫ﺧﯿﻠﯽ دﺷﻮار ﺑﻮد و وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮاري روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زاﻧﻮ‬
‫درﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺎ ﻃﺎﻗﺖ دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬زﮐﺎت و ﺟﻬﺎد‬
‫را دارﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ آنﭼﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬از ﺗﻮان ﻣﺎ ﺧﺎرج اﺳﺖ و ﺗﺎﺑﺶ را ﻧﺪارﯾﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را از وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ دور ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮑﯽ در ﻫﻼﮐﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﯾﻢ؟« اﻫﻞ ﺗﻮرات‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﯾﻬﻮدﯾﺎن و اﻫﻞ‬
‫اﻧﺠﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮرات‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﺲ از‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ و اﻧﺠﯿﻞ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﮐﻨﻨﺪهي ﺗﻮرات ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻬﻮديﻫﺎ و ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﯾﻢ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ؟ ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ »ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﯾﻢ؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺧﻮاﻫﺎن آﻣﺮزش ﺗﻮ ﻫﺴﺘﯿﻢ و‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﻨﯿﺪم و اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ« و در ﺣﺪ ﺗﻮان ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺶ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري داده اﺳﺖ؛ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺳﻨﺖ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن دﺳﺘﻮر داده‪،‬‬
 ‫‪275‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﻢ اﷲ ‪...‬‬

‫واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺧﻮد را ادا ﮐﺮدهاﯾﻢ و اﮔﺮ ﺳﻨﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ و ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬در اﻧﺠﺎم آن‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﯾﺎ درﻧﮓ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﻘﻂ آدمﻫﺎي ﺗﻨﺒﻞ ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ روﯾﻪاي دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﯽرﻏﺒﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ آدﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎق ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻓﺮﺻﺘﺶ را ﺻﺮف اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ؟ از اﯾﻦرو ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬دﺳﺘﻮري از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ؟ ﻣﺎ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮدﯾﻢ‪ .‬و‬
‫ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﺪون دﻟﯿﻞ‪ ،‬واﺟﺐ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﺪاﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺠﺖ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دﯾﺪﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻼل‪ ،/‬ﯾﺎدآوري ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬زﻧﺎن را‬
‫از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻼل‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻮض ﺷﺪن اوﺿﺎع ﻣﺮدم ﭘﺲ از‬
‫وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬وﻟﯽ ﻣﺎ آنﻫﺎ را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎزﻣﯽدارﯾﻢ«‪ .‬ﻟﺬا اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش دﺷﻨﺎم ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺗﻮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ زﻧﺎن را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽداري؟« و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮش ﺑﺎ او ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﺎ ﺧﻮد را ﺳﺮﮔﺮم اﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫و ﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﮐﺮاﻫﺖ؟ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ و‬

‫)‪ (1‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﻼل ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ‬رد ﮐﺮدن ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫او‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﻧﺒﻮد‪ ‬ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ‬و واﮐﻨﺶ ﺷﺪﯾﺪ وي در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ راه ﺧﻮدرأﯾﯽ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺼﻮص ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺒﻨﺪد؛ زﯾﺮا ﺧﻮدرأﯾﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﺼﻮص‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ از دﯾﻦ دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪276‬‬

‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﻣﻤﻨﻮﻋﯽ ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺣﺮام ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه ﺗﺎ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ارﺗﮑﺎب آن‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آراﻣﺶ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ و اﮔﺮ ﮔﻨﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﺮسوﺟﻮ‬
‫درﺑﺎرهي اﺳﺘﺤﺒﺎب ﯾﺎ وﺟﻮب آن ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮﯾﻢ و از ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑﺎزﺑﻤﺎﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬در ﺑﺮاﺑﺮ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻧﺒﻮي ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ ّ‬
‫ﺣﺪﺛَ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﺖ ِﺑ ِﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﮋده ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن اﷲ ﺠﺗﺎوز �ﻦ أﻣ ِﻲﺘ ﻣﺎ‬
‫َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫ُ‬
‫أﻧﻔ ُﺴ َﻬﺎ َﻣﺎ ل ْﻢ � ْﻌ َﻤﻞ أ ْو �ﺘَﻠﻜ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در دل اﻣﺖ ﻣﻦ ﺧﻄﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎف ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ را ﻋﻤﻠﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫درﺑﺎرهي آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎورﻧﺪ«‪ .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺨﺖ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ را‬
‫ﮐﻪ در دل ﻣﯽآﯾﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ درﺑﺎرهاش ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎف‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﻮ را ﺷﮑﺮ‪.‬‬
‫ﺑﺎري ﺗﻌﺪادي از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﮔﺎه‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ در دلﻫﺎي ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ذﻏﺎل و ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن آوردن آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ و دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ذ َ‬
‫اك َﺮﺻ ُ‬
‫�ﺢ‬ ‫ِ‬
‫ﺎن«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺎب و ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ«‪ .‬زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ‬ ‫َ‬
‫اﻹﻳﻤ ِ‬
‫ِ‬
‫در دلﻫﺎي ﻓﺎﺳﺪ و ﺧﺮاب ﻧﻤﯽاﻧﺪازد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ را در ﻗﻠﺐ ﭘﺎك ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻦ‬
‫ﻣﺨﻠﺼﯽ ﻣﯽاﻧﺪازد ﺗﺎ آن را ﺧﺮاب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس ﯾﺎ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ! ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﺧﺮاب‬
‫ﭼﻪﮐﺎر دارد؟ ﯾﻬﻮديﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺧﺮاب و ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را در ﻧﻤﺎزﺷﺎن وﺳﻮﺳﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎزﺷﺎن‪ ،‬از اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش‪ ،‬درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺗﺎ آن را ﺧﺮاب ﮐﻨﺪ؛‬
‫اﻣﺎ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺒﯿﺐ دلﻫﺎ‪ ،‬درﻣﺎن اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري را ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﻢ و اﺻﻼً ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5269،6664 ،2528) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 127 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 132 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪277‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﻢ اﷲ ‪...‬‬

‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ دﭼﺎر وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َّ َ ّ‬
‫ﺟﻴﻢ« و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛‬ ‫ﻴﻄﺎن الﺮ ِ‬
‫ﺑﺎ� ِﻣﻦ الﺸ ِ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬أﻋﻮذ ِ‬
‫زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺒﯿﻨﺪ ﻫﯿﭻ راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮاب ﮐﺮدن اﯾﻦ ﻗﻠﺐ ﭘﺎك و آﮐﻨﺪه از‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫��ك‬ ‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ ﴿ :‬س ِم ۡع َنا َوأ َط ۡع َناۖ �ف َرانك َر َّ� َنا‬
‫ص ُ‬ ‫ۡ‬
‫�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺎن‬ ‫ٱل َم ِ‬
‫آﻣﺮزش ﺗﻮ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و‬
‫زﺑﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ آن ﻋﺎدت ﮐﺮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را در ﭘﯽ آن ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َۡ ۡ‬ ‫� ّل ُِف ٱ َّ ُ َ ۡ َّ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫� �ف ًسا إِ� ُوسع َها ۚ ل َها ما ك َس َبت َوعل ۡي َها ما ٱ�ت َس َبت﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٦ :‬‬
‫َ ُ َ‬
‫﴿� ي‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ و ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺑﺪي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﺮرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﺗﺎب و ﺗﻮان او ﺧﺎرج ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دل اﻧﺴﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮدش ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ و وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺴﺎزد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﯾﻦ‬
‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ‪ ،‬در ﺗﻮان اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٦ :‬‬ ‫� �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها﴾‬ ‫﴿� يُ�ل ِف ٱ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﻋﺠﯿﺐ و ﺑﺰرﮔﯽ در دل اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻧﺪازد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫َ َّ َ َ ُ َ ۡ َ ٓ َّ َ ٓ‬
‫آن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ و از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ر�نا � تؤاخِذنا إِن �سِ ينا‬
‫َ َ ۡ َۡ‬
‫أ ۡو أخ َط�نا﴾) ‪ (1‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫َ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين مِن � ۡبل َِنا ۚ﴾) ‪ (2‬اﷲ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ َ ٓ ۡ ٗ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ َ‬
‫ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪﴿.‬ر�نا و� � ِمل علينا إِ�� كما �لتهۥ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬و دﻋﺎي ﺑﻨﺪهاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﮑﻦ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ ﻣﺎ آنﭼﻨﺎن ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ دﺷﻮاري ﻗﺮار ﻧﺪه ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﻣﺎ ﻧﻬﺎدي‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪278‬‬

‫اﷲ‪ ‬در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ُ َ ۡ ُ ۡ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٥٧ :‬‬ ‫﴿و�ضع �نهم إِ�هم وٱ�غ�ل ٱل ِ� �نت علي ِهم﴾‬
‫و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از آﻧﺎن رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ۡ‬
‫از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬در ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ‪،‬‬ ‫) ‪(1‬‬
‫﴿ َر َّ� َنا َو� �َ ّ ِمل َنا َما � َطاقة �َا بِهِۖۦ﴾‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﺗﺎب و ﺗﻮان اﻧﺴﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ از اﻧﺠﺎم ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻤﯽ ﮐﻪ در ﻋﻮض آن ﻗﺮار دارد‪،‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ و اﮔﺮ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﺮاي آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬آن ﺣﮑﻢ از اﻧﺴﺎن ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدم و ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫َۡ ٓ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ ُ َ َّ‬
‫ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ دﺷﻮاري ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺘﺶ را ﻧﺪارﯾﺪ‪َ ﴿ .‬وٱ�ف �نا َوٱغفِ ۡر �َا َوٱ ۡر� َنا ۚ‬
‫َ َ َ ۡ َ َٰ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫� ٰفِر َ‬
‫�ن﴾) ‪ (2‬در اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﺳﻪ درﺧﻮاﺳﺖ وﺟﻮد دارد‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫أنت مولٮنا فٱن�نا � ٱلقو ِم ٱل‬
‫از ﻣﺎ درﮔﺬر‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺶ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻣﺎ رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬و ﻫﺮﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎص ﺧﻮدش را دارد؛‬
‫ۡ‬ ‫ۡ ُ َ‬
‫﴿ َوٱ�ف � َّنا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﻫﺎي ﻣﺎ در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ درﮔﺬر؛ ﴿ َوٱغفِ ۡر‬
‫َۡ ٓ‬ ‫َ‬
‫�َا﴾ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺶ ﴿ َوٱ ۡر� َنا﴾ و ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن ده ﮐﻪ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﮔﺎه در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﮔﺎه ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻋﻤﺎل ﺣﺮام‬
‫ۡ ُ َ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻋﻤﻞِ واﺟﺒﯽ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ�ف � َّنا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﺎ در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت‪ ،‬درﮔﺬر«‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬
‫﴿ َوٱغفِ ۡر �َا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺶ«‪ .‬ﯾﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺑﺮ آن را از‬
‫َۡ ٓ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ ۡر�نَا﴾‪.‬‬
‫َ‬
‫نت َم ۡولٮ ٰ َنا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﻮ ﯾﺎور‪ ،‬ﮐﺎرﺳﺎز و ﻣﺘﻮﻟﯽ اﻣﻮر ﻣﺎ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻫﺴﺘﯽ‪.‬‬ ‫﴿أ َ َ‬
‫َ ُ ۡ َ ََ َۡ ۡ ۡ َ‬
‫� ٰفِر َ‬
‫�ن﴾‪ :‬ﭘﺲ ﻣﺎ را ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﭘﯿﺮوز ﺑﮕﺮدان‪ .‬در ﻧﮕﺎه‬ ‫ِ‬ ‫﴿‪ ‬فٱن�نا � ٱلقو ِم ٱل‬
‫اول ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻓﻘﻂ دﺷﻤﻨﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫)‪ (1‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ و ﻣﺼﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺘﺶ را ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮ دوﺷﻤﺎن ﻗﺮار ﻣﺪه‪.‬‬
‫)‪ (2‬و از ﻣﺎ در ﮔﺬر و ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺶ و ﺑﺮ ﻣﺎ رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎورﻣﺎن ﻫﺴﺘﯽ؛ ﭘﺲ ﻣﺎ را ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﺮوز‬
‫ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
 ‫‪279‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﻢ اﷲ ‪...‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ اﺳﺖ و ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬رأس ﮐﻔﺮ و ﺳﺮآﻣﺪ ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺘﺶ را ﻧﺪارﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺶ را دارﯾﻢ؛ از اﯾﻦرو‬
‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دل ﻣﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﻢ و آنﻫﺎ را ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺴﺎزﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -18‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ(‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َّ َّ َ ُ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٣٢ :‬‬ ‫� ّ ِق إِ� ٱلض� ٰل ۖ﴾‬ ‫﴿�ماذا �عد ٱ‬
‫ﭘﺲ از ﺣﻖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮔﻢراﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٣٨ :‬‬ ‫﴿ َّما فَ َّر ۡط َنا ِ� ٱ ۡلك َِ�ٰب مِن َ ۡ‬

‫� ٖء �﴾‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب از ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬

‫َ ۡ َ ُّ َ َّ‬ ‫َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬ ‫� ٖء ف ُردوهُ إِ� ٱ�ِ﴾‬ ‫﴿فإِن ت َ�ٰ َز� ُت ۡم ِ�‬
‫و ﻫﺮﮔﺎه در ﭼﯿﺰي اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ اﷲ و رﺳﻮلِ )او( ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬

‫ُ‬ ‫َ ٰ ِ ُ ۡ َ ٗ َ َّ ُ ُ َ َ َ َّ ُ ْ ُّ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫لس ُبل � َتف َّرق بِ� ۡم َعن‬ ‫﴿ َوأن �ٰذا ِ‬
‫ص�� مست ِقيما فٱتبِعوه ۖ و� تتبِعوا ٱ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٥٣ :‬‬ ‫َسبِيلِهِۚۦ﴾‬
‫و )ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮ داده( ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬راه راﺳﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از آن ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و از راهﻫﺎي دﯾﮕﺮ‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از راه راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫ُ ۡ ۡ ُ ُ َّ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ‬
‫� َو�َغ ِف ۡر ل� ۡم ذنو�َ� ۡ ۚم﴾‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ َّ َ َ َّ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫﴿قل إِن كنتم �ِبون ٱ� فٱتبِع ِ‬
‫و� �بِب�م ٱ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪﻫﺎي زﯾﺎدي در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪282‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﺪﯾﺪار« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺟﺪﯾﺪي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد ﮐﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻮآوري ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻧﻮآور اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورده ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آنﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َّ َ َ َ ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١١٧ :‬‬ ‫ض﴾‬ ‫ِ‬
‫ت وٱ� �‬
‫�‬ ‫﴿بدِيع ٱلس� ٰ� ٰ ِ‬
‫)اﷲ( ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪهي آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺪﻋﺖ در اﺻﻄﻼح ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر‬
‫و ﮐﺮدار‪ ،‬رﯾﺸﻪي ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﯾﺎ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫و ﯾﺎ ﮐﺮدار ﺑﯽاﺳﺎس‪ ،‬اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن را ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪهاي درﺑﺎرهي اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﷲ‪ ‬ﭘﺪﯾﺪ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺻﻞ و اﺳﺎﺳﯽ در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ ﻧﺪارد ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺸﺮوع ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪه‪،‬‬
‫وﺳﯿﻠﻪي ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار اﺳﺖ‪.‬‬
‫آدم ﺑﺪﻋﺘﯽ ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﻗﺮار دارد؛ اول اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻧﻮآوري و ﺑﺪﻋﺘﺶ در دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺺ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻢراﻫﯽ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورده اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َ‬
‫اذا َ� ۡع َد ٱ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٣٢ :‬‬ ‫� ّ ِق إِ� ٱلض� ٰل ۖ﴾‬ ‫﴿ �م‬
‫ﭘﺲ از ﺣﻖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮔﻢراﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫ّ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻗﺮآن؛ و اﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﺳﻨﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ ﺑﺪﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ آدمِ ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬راه و روش‬
‫ﮔﻢراﻫﺎن را در ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاري در ﻧﻤﺎزش از راه ﮔﻢراﻫﺎن‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 867:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ‪.‬‬

 ‫‪283‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﺎﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ(‬
‫َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ َ‬ ‫لص َ� ٰ َط ٱل ۡ ُم ۡس َتقِ َ‬
‫ۡ َ ّ‬
‫ت َعل ۡي ِه ۡم‬‫ص� ٰط ٱ�ِين ��عم‬‫يم ‪ِ ٦‬‬ ‫دوري ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿:‬ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫لضآ ّل َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َۡ ۡ ُ‬
‫ِ� ‪] ﴾٧‬اﻟﻔﺎﲢﺔ‪ [٨ ،٦ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ را ﺑﻪ راه راﺳﺖ‪،‬‬ ‫وب َعل ۡي ِه ۡم َو� ٱ‬
‫� ٱلمغض ِ‬ ‫� ِ‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎ؛ راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ دادهاي‪ ،‬ﻧﻪ راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﺸﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاي و ﻧﻪ )راه( ﮔﻢراﻫﺎن«‪.‬‬
‫و دوم‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮآوري در دﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از را ‪‬ه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮآوري‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و دوري از راه و روش‬
‫اوﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ۡ ۡ ُ ُ َّ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ‬
‫� َو�َغ ِف ۡر ل� ۡم ذنو�َ� ۡم﴾‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ َّ َ َ َّ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫﴿قل إِن كنتم �ِبون ٱ� فٱتبِع ِ‬
‫و� �بِب�م ٱ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪ آور‪‬د ﺗﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬از‬
‫راه و روش رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دور ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آن ﺑﺪﻋﺖ ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﻮﭘﺪﯾﺪار‬
‫را ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ و از اﯾﻦرو اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ از راه و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬ﺑﺨﺶ دوم‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلُاﷲ(‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد؛ زﯾﺮا ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﭙﺮدازد و ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﺣﺪود‪ ‬ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﭘﺎ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﮕﺬارد ﯾﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ ﯾﺎ از‬
‫آن ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬ﮔﻮاﻫﯽ دادن ﺑﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﺳﺎزد و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬در رﻓﺘﺎرش‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻧﮑﻮﻫﺶ اﺳﻼم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دﯾﻦ‬
‫ﻧﻮآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪284‬‬

‫اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮد‪ ،‬اﺳﻼم را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ض ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ۡم َو� ۡ� َم ۡم ُ َ‬
‫ُ ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََۡۡ َ ۡ‬
‫� َم ۡل ُ‬
‫يت ل� ُم‬ ‫ت عل ۡي� ۡم ن ِع َم ِ� َو َر ِ‬ ‫ت ل�م دِين‬ ‫﴿ٱ�وم أ‬
‫ۡ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣ :‬‬ ‫ٱ ِ� ۡس� ٰ َم د ِٗينا﴾‬
‫اﻣﺮوز ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﯾﻨﺘﺎن را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮدم و ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﻮدم و اﺳﻼم را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪم‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ ﺧﻮد‪ ،‬آﯾﯿﻨﯽ آوردهاي ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺟﺰ ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ اﺳﻼم ﻧﺪارد؛ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ؟ آﯾﺎ آنﻫﺎ از اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﯽﺧﺒﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ؟ ﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ درﺑﺎرهي آن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮآوري در دﯾﻦ ﯾﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ رﯾﺸﻪي دﯾﻨﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮐﻪ در اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻟﺖ اﺳﺖ!‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ .‬و ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﻮده‪ ،‬اﻣﺎ آن‬
‫را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ! و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ دارد و ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدن‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ در ﺗﺒﻠﯿﻎ دﯾﻦ اﺳﺖ!‬
‫ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻔﺮﻗﻪ در ﻣﯿﺎن اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﮔﺸﻮده ﺷﺪن‬
‫دروازهي ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﺳﻮ‬
‫ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم دﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺷﺎﻫﺪﯾﻢ‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ‬
‫آنﭼﻪ ﻧﺰد‪ ‬آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮشﺣﺎﻟﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫]اﻟﺮوم‪[٣٢ :‬‬ ‫ب ب ِ َما َ�يۡ ِه ۡم ف ِر ُحون ‪﴾٣٢‬‬
‫ِۢ‬
‫�ح ۡ‬
‫ِز‬ ‫﴿‬
‫ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻧﺰدﺷﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪285‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﺎﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ(‬

‫ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮔﻢراﻫﻨﺪ! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬

‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ َّ‬
‫� ٍء � إِ� َما أ ۡم ُره ۡم إِ� ٱ�ِ � َّم‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ِين ُه ۡم َو َ�نُوا ش َِي ٗعا ل ۡس َ‬
‫ت م ِۡن ُه ۡم ِ�‬
‫ْ‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ� َ‬
‫ِين َف َّرقُوا د َ‬
‫ِ‬
‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ََُ َ ۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫� أ ۡمثال َِهاۖ َو َمن َجا َء‬ ‫يُن ّبِئُ ُهم ب ِ َما �نوا َ�ف َعلون ‪َ ١٥٩‬من َجا َء ب ِٱ�سنةِ فلهۥ ع‬
‫ُ َ ۡ َ َ‬ ‫َّ ّ َ َ َ ُ ۡ َ ٰٓ َّ ۡ َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٦٠ ،١٥٩ :‬‬ ‫ى إِ� مِثل َها َوه ۡم � ُ�ظل ُمون ‪﴾١٦٠‬‬ ‫ب ِٱلسيِئةِ ف� �ز‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دﯾﻨﺸﺎن ﺗﻔﺮﻗﻪ ورزﯾﺪﻧﺪ و دﺳﺘﻪدﺳﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻮﻧﺪي ﻧﺪاري‪ .‬ﮐﺎ ِر‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ و آنﮔﺎه آﻧﺎن را از ﮐﺮدارﺷﺎن آﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ده‬
‫ﺑﺮاﺑﺮش ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﺎر ﺑﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﮐﺎرِ ﺑﺪش ﻣﺠﺎزات‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ در دﯾﻦ ﻧﻮآوري ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ و دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫ﮔﻢراﻫﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ دروغﮔﻮﯾﯽ و ﺳﻮء ﻧﯿﺖ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﺘﻬﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﻢ ﮐﻪ روز ﻣﯿﻼد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دوازدﻫﻢ رﺑﯿﻊاﻻول‬
‫را ﺟﺸﻦ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ اﯾﻦﻫﺎ درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ روز را ﺟﺸﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ روز‬
‫ﻣﯿﻼدش را ﺟﺸﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻫﻞ ﺣﻖ را ﺑﻪ ﺻﻔﺘﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن وﺟﻮد دارد؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬از دو ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪ ﺑﯽﻋﻠﻤﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ؛ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ در اﻣﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ! ]ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪[.‬‬
‫ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﭘﯽآﻣﺪ ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮآوري در دﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﻋﻤﻞﮐﺮد ﻣﺮدم‪ ،‬دو ﺣﺎﻟﺖ دارد‪ :‬ﯾﺎ ﺧﻮب اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻨﺘﯽ را از‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﻨﺖ را ﻓﺮﻣﻮاش ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ از‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﺑﺎ ﻧﯿﺖ درﺳﺖ و ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ او‪،‬‬
‫ﻋﻤﻞ زﺷﺖ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫اداﻣﻪي آن ﺑﺎزآﯾﺪ و از ﻫﻤﺎن ﺳﻨﺘﯽ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آورده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪286‬‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺗﺒﺎﻫﯽﻫﺎ و ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار‪،‬‬

‫ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را داور و ﻣﻌﯿﺎر ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ را ﮐﻪ ﻧﻔﺲ او ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫﴿فَإن تَ َ�ٰ َز ۡ� ُت ۡم � َ ۡ َ ُّ ُ َ َّ َ َّ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬ ‫� ٖء ف ُردوه إِ� ٱ�ِ وٱلرس ِ‬
‫ول﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﺮﮔﺎه در ﭼﯿﺰي اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬

‫ول﴾ ﯾﻌﻨﯽ در دوران‬ ‫﴿إ َ� ٱ َّ�ِ﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ؛ ﴿ َوٱ َّلر ُ‬
‫س‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ وي ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺲ از وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻨﺖ او‪.‬‬
‫***‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان و ﻣﺸﻬﻮري درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺗﻌﺪادي‬
‫از آنﻫﺎ ﺑﺴﻨﺪه اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫َ ْ َ ْ َ َْ َ َ َ َ َْ َ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٧٣‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ أﺣﺪث ﻲﻓ أم ِﺮﻧﺎ ﻫﺬا ﻣﺎ ﻟيﺲ ﻣِﻨﻪ‬
‫ٌ‬ ‫ُ ٌّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﻬﻮ َرد«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ٌّ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ ﻋﻤﻼ ﻟيﺲ ﻋﻠﻴ ِﻪ أم ُﺮﻧﺎ �ﻬﻮ رد«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دﯾﻨﻤﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰي اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ )دﯾﻦ( ﻣﺎ ﺑﺮ‬
‫آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﯿﻤﯽ از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻋﻤﺎل‪ ،‬دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻇﺎﻫﺮي و‬
‫ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ .‬ﻣﻌﯿﺎر درﺳﺖ ﺑﻮدن اﻋﻤﺎل ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪‬‬
‫َ َّ َ ُ ِّ ْ‬ ‫َّ َ َ‬
‫اﻷ ْ� َﻤ ُﺎل ﺑﺎﻨﻟِّﻴَّ‬
‫ئ َﻣﺎ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ام‬ ‫ﻞﻜ‬ ‫ﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬‫�‬‫�‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﺎت‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِ�ﻤﺎ‬
‫َ‬
‫ﻧ َﻮى«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﯿﺖﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارﻧﺪ و دﺳﺖآورد‪ ‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2697 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1718 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1:‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1907 :‬‬
 ‫‪287‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﺎﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ(‬

‫ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎ ﻣﯿﺰان اﻋﻤﺎل ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ٌّ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻓﻬﻮ َرد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ أﺣﺪث ﻲﻓ أم ِﺮﻧﺎ ﻫﺬا ﻣﺎ ﻟيﺲ ِﻣﻨﻪ‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دﯾﻨﻤﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰي اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َْ َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آن ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬واژهي »أم ِﺮﻧﺎ« ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َٰ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٥٢ :‬‬ ‫وحا ّم ِۡن أ ۡم ِرنا﴾‬
‫ك ُر ٗ‬ ‫﴿و��ل ِك أوحينا إِ�‬
‫و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ )ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ( ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﯿﺎتﺑﺨﺶ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل‬
‫ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﭼﯿﺰ ﺟﺪﯾﺪي در دﯾﻦ و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎﻃﻞ و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫آﮔﺎﻫﯽ از اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﺻﻞ و رﯾﺸﻪي ﺷﺮﻋﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺿﺮوريﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‪ ،‬ﺷﺮوط و ارﮐﺎﻧﯽ دارد و ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻠﻢ ﯾﺎ ﻇﻦ ﻏﺎﻟﺐ درﺑﺎرهي‬
‫درﺳﺘﯽ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺿﺮوريﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار درﺑﺎرهي ﺗﻌﺪاد‬
‫رﮐﻌﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻨﺎ ﯾﺎ ﺗﻌﺪادي ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻃﻮافﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺗﻌﺪاد دورﻫﺎﯾﺶ دﭼﺎر ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﻏﺎﻟﺐ او در اﯾﻦﺑﺎره اﻋﺘﺒﺎر دارد‪ .‬وﺿﻮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻇﻦ‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وﺿﻮﯾﺶ را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و وﺿﻮ دارد‪ .‬در ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﯾﺎ ﻇﻦ ﻏﺎﻟﺐ درﺑﺎرهي ﻫﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‪ ،‬ﺿﺮوريﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺼﻮص ﮐﺎﻓﯽ‬
‫درﺑﺎرهي ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬آن ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽاﺳﺎس‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﯾﺎ روﺷﯽ را وﺳﯿﻠﻪي‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار داده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد ﯾﺎ آن را ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﺸﺮوع ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ (.‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻋﻤﺪ و داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ وﺿﻮ ﻧﺪارد‪ ،‬از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪288‬‬

‫داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از روي ﻓﺮﻣﻮاﺷﯽ‪ ،‬ﺑﯽوﺿﻮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ٌّ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ ﻋﻤﻼ ﻟيﺲ ﻋﻠﻴ ِﻪ أمﺮﻧﺎ �ﻬﻮ رد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ )دﯾﻦ( ﻣﺎ ﺑﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﺣﺪﯾﺚ اول اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و ﭼﻪ ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ اﻣﺮ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ؛ در‬
‫ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آن ﻋﻤﻞ ﻣﺮدود ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻧﺎدرﺳﺘﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ در »رﻫﻦ« و »وﻗﻒ« و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﺮﻋﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪،‬‬
‫رﻫﻦ‪ ،‬وﻗﻒ و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻮل و ﺿﻮاﺑﻂ ﺷﺮﻋﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺻﻮﺗﻪ‪،‬‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا ﺧﻄﺐ اﻤﺣ َّﺮت ﻋﻴﻨﺎه‪ ،‬وﻋﻼ‬ ‫ٍ‬ ‫‪َ -١٧٤‬وﻋﻦ‬
‫ُ ْ ُ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ‬ ‫َْ َُ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ ُ ْ‬ ‫ْ َ َّ َ َ‬
‫َواﺷﺘﺪ ﻏﻀﺒﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻛ�ﻧﻪ ﻣﻨﺬ ُِر ﺟي ٍﺶ �ﻘﻮل‪» :‬ﺻﺒﺤ� ْﻢ ومﺴﺎ� ْﻢ« َو�ﻘﻮل‪» :‬ﺑ ِﻌﺜﺖ أﻧﺎ‬
‫ََُ ُ َ‬ ‫َ َ َ ُْ ْ َ‬ ‫ُ ْ َُْ‬
‫ﻮل‪» :‬أ َّﻣﺎ َ� ْﻌﺪ ‪،‬ﻓَﺈ َّن َﺧ َ‬
‫�‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻰ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ال‬‫و‬ ‫ﺔ‬‫ِ‬ ‫ﺎﺑ‬‫الﺴﺒ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴ‬
‫َْ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ‬
‫والﺴﺎﻋﺔ ﻛﻬﺎﺗ�« َو�ﻘﺮن ﺑ� أﺻﺒﻌ‬
‫ِ‬
‫َ َ َّ ُ ُ ُ ْ َ ُ َ ُ َّ ْ َ َ َ ٌ‬ ‫ْ ُ ُ ِّ‬ ‫َ َْ َْ ْ‬ ‫َْ َ َ ُ‬
‫ﻮر �ﺪﺛﺎ�ﻬﺎ و� ﺑِﺪﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫اﻷ‬ ‫ﺮﺷ‬ ‫و‬ ‫‪‬‬ ‫ﺪ‬‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫ﻫﺪ‬ ‫ى‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ال‬ ‫�‬ ‫وﺧ‬ ‫‪،‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺎب‬ ‫اﺤﻟﺪﻳﺚ ﻛ ِﺘ‬
‫َ َ ْ ََ َ ًَْ َْ َ َ ً‬ ‫َ ْ ََ َ ً َ ْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ ُ ِّ ُ ْ‬ ‫ُ ُ‬
‫� َّﻢ ﻳﻘﻮل‪» :‬أﻧﺎ أو� ﺑ�ﻞ مﺆﻣِﻦ ﻣِﻦ �ﻔ ِﺴﻪ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺮك ﻣﺎﻻ ﻓﻸﻫﻠِﻪ‪ ،‬وﻣﻦ ﺗﺮك د�ﻨﺎ أو ﺿﻴﺎﺎﻋ‬
‫) ‪(1‬‬
‫وﻲﻠﻋ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻓَﺈ ِ َّ‬
‫ﻲﻟ َ َ َّ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺲ‬
‫ﺳﺮخ و ﺻﺪاﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﺸﻤﺶ ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﮔﺸﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﻟﺸﮑﺮ دﺷﻤﻦ ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬و ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﮕﺸﺖ »اﺷﺎره« و »ﻣﯿﺎﻧﯽ« را در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﻦ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪي اﯾﻦ دو‬
‫)اﻧﮕﺸﺖ( اﺳﺖ«‪ .‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.867 :‬‬

 ‫‪289‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﺎﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ(‬

‫روش‪ ،‬روش ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ از ﺧﻮدش‬
‫ﺳﺰاوارﺗﺮم؛ ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺎﻟﯽ از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬آن ﻣﺎل‪ ،‬از آنِ ﺧﺎﻧﻮادهي اوﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺪﻫﯽ و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﺎﻧﻮادهاي از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اداي ﺑﺪﻫﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﺎﻧﻮادهي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪش ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد و اداي اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -١٧٥‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎب‬
‫) ‪(1‬‬
‫»ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن« ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﻮﭘﯿﺪا در دﯾﻦ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در روز ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮخ و ﺻﺪاﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺒﺶ ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮي در ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺧﺸﻤﮕﯿﻨﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روي ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮشاﺧﻼق ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ »ﻫﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ و ﻫﺮ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﯽ دارد« و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ و در ﺟﺎن و دل ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن اﺛﺮ ﮐﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ و ﻧﺤﻮهي اﯾﺮاد آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره و ﻣﯿﺎﻧﯽ را در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﻦ و ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪي اﯾﻦ دو اﻧﮕﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﮕﺸﺖ‬
‫اﺷﺎره‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻧﮕﺸﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن اﻧﮕﺸﺖ ﻣﯿﺎﻧﯽ و ﺷﺴﺖ ﻗﺮار دارد و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ‬
‫اﻧﮕﺸﺖ »اﺷﺎره« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﺷﺎره ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻧﮕﺸﺖ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره و ﻣﯿﺎﻧﯽ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ دﻧﯿﺎ‪ ،‬دور ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫َّ ُ َ َ ْ‬
‫ﺑﺎري رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﭘﺎﯾﺎن روز ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إﻧﻪ ل ْﻢ �ﺒ َﻖ ِﻣ ْﻦ‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪161‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.937 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪290‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َُْ ُ‬
‫ﺎ� ْﻢ إِﻻ ﻣﺜﻞ َﻣﺎ ﺑَ ِ َ‬
‫ﻲﻘ ِﻣ ْﻦ ﻫﺬا اﻴﻟَ ْﻮمِ «؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬ ‫د�ﻴ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺪارِ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه از اﻣﺮوز«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ دﻧﯿﺎ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ روز‬
‫ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪود ﻫﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻤﺮ دﻧﯿﺎ ﺳﭙﺮي ﺷﺪه ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻣﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻي درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻐﺮب ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪي‬
‫زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﺎن درﺑﺎرهي ﻋﻤﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪي دﻧﯿﺎ ﮐﻪ آن را ﻣﯿﻠﯿﻮنﻫﺎ ﺳﺎل ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﯾﺎ ﺗﺨﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻪ آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻪ رد؛ و ﺣﮑﻤﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫رواﯾﺖﻫﺎي ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ )اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎت( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺎ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻤﺮ دﻧﯿﺎ ﯾﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ از آن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛ ﻟﺬا ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎ ﯾﺎ اﺧﺒﺎر‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش دﻟﯿﻠﯽ از ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اول‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﻬﺎدت ﯾﺎ ﮔﻮاﻫﯽ ﺷﺮع‪،‬‬
‫آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ و ﺷﻮاﻫﺪي ﺑﺮاي ﺣﺴﻦ ﺑﻮدن آن وﺟﻮد دارد؛ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش ) ‪،(133/2‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ در اﻟﻤﺴﺘﺪرك )‪ (481/2‬از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺜﯿﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ از ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ از اﺑﻦﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬و‬
‫در ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬ﺿﻌﻒ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻦ اﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻟﺰﻫﺪ )‪ (188‬از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺜﯿﺮ؛ اﻣﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﻄﻠﺐ و‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارد و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً راوي ﻣﯿﺎن ﺧﻮد‬
‫و ﺻﺤﺎﺑﻪ را ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻣﻄﻠﺐ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﭼﻮن در ا‪‬ﺳﻨﺎد اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺑﻬﺎم وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﯾﺪ ﻧﯿﺰ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﻫﺪي ﺑﺮاي اﯾﻦ رواﯾﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬رواﯾﺖ‪ :‬ﻣﻌﻤﺮ در اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (347/11‬و از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪ )‪ (61/3‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺪ از اﺑﯽﻧﻀﺮه از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺮﻓﻮع در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﻗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ دارد و ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺿﻌﻒ ﺣﺎﻓﻈﻪاش‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮو‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎري در اﻟﺘﺎرﯾﺦ اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ (397/8‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺷﺎﻫﺪش‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻋﺪي در اﻟﮑﺎﻣﻞ )‪ (345/6‬و ﻣﻘﺪﺳﯽ در اﻟﻤﺨﺘﺎرة‬
‫)‪ .(122/7‬ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﻌﯿﻦ درﺑﺎرهاش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫در او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﻪي رﺟﺎﻟﺶ‪ ،‬ﺛﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ او )ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ( ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪291‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﺎﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ(‬

‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ :‬ﺣﺎﻟﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ دروغ ﺑﻮدن آن ﮔﻮاﻫﯽ داده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا آن را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﻧﻪ رد و ﻧﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬اﺧﺒﺎر ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن را ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ود َوٱ َّ� َ‬
‫ِين ِم ۢن َ� ۡع ِدهِمۡ‬ ‫َۡ ُ ۡ َِۡ ُ ٖ َ َ َ َُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ‬
‫﴿�لم يأت ِ�م �بؤا ٱ�ِين مِن �بل ِ�م قوم نوح و�دٖ و�م‬
‫�﴾‬ ‫َ� َ� ۡعلَ ُم ُه ۡم إ َّ� ٱ َّ ُ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٩ :‬‬ ‫ِ‬
‫آﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻧﺘﺎن اﻋﻢ از ﻗﻮم ﻧﻮح‪ ،‬و ﻋﺎد و ﺛﻤﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﭘﺲ از آﻧﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﻧﻈﺮﯾﻪاي درﺑﺎرهي ﮔﺬﺷﺘﻪي ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻪ او‬
‫را ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﻧﻪ رد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ارزﯾﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬آنﻫﺎ را در ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ‬
‫ﻣﻮرد ذﮐﺮﺷﺪه ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺧﺒﺎري ﮐﻪ درﺑﺎرهي آﯾﻨﺪه ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ :‬اﺧﺒﺎري ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ وﻗﻮع آنﻫﺎ در آﯾﻨﺪه ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺧﺒﺎر‬
‫»ﯾﺄﺟﻮج« و »ﻣﺄﺟﻮج«‪» ،‬دﺟﺎل« و ﻧﺰول ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻗﻮع آنﻫﺎ در آﯾﻨﺪه ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ رﺑﻂ دارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره و ﻣﯿﺎﻧﯽاش را در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار داد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﻦ و ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ دو )اﻧﮕﺸﺖ(‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره‪» ،‬ﺳﺒ‪‬ﺎﺣﻪ« ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﻌﻈﯿﻢ‬
‫اﷲ‪ ،‬آن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‪ ،‬روش ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪292‬‬

‫ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮرآوري در دﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ در‬

‫اﯾﻦﺑﺎره ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫و آنﮔﺎه ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ از ﺧﻮدش ﺳﺰاوارﺗﺮم«‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٦ :‬‬ ‫س ِه ۡمۖ﴾‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫� أَ ۡو َ ٰ� بٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� م ِۡن أنف ِ‬ ‫﴿ٱ�َّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن از ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر دلﺳﻮز و ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺎﻟﯽ از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ ،‬آن ﻣﺎل‪ ،‬از آنِ ﺧﺎﻧﻮادهي اوﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ از او ﺑﻪﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درﻣﯿﺎن وارﺛﺎن و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺪﻫﯽ و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﺎﻧﻮادهاي از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻌﺮض ﺗﺒﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اداي ﺑﺪﻫﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪش‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد و اداي اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬آري! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ‬
‫از ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزي‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از آن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزهاي‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ؟« و اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺮ او‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺟﻨﺎزهي ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر را آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﺟﻠﻮ رﻓﺖ؛ آنﮔﺎه ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري؛ ﺳﻪ دﯾﻨﺎر ﺑﺪﻫﮑﺎر‬
‫ﺑﻮده و ادا ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ رﻓﯿﻘﺘﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬رﻧﮓ ﭼﻬﺮهي ﺣﺎﺿﺮان ﻋﻮض ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ رﻓﯿﻘﺸﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪ؟ اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺪﻫﯽاش را ﻣﻦ ﻣﯽﭘﺮدازم‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي د‪‬ﯾﻦ ﯾﺎ ﺑﺪﻫﮑﺎري‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دﯾﮕﺮان وام ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﻮد؛ ﻟﺬا زﯾﺒﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5371 ،2297) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،1619 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪293‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﺎﭘﯿﺪا )در دﯾﻦ(‬

‫ﺑﺮاي ازدواج‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺠﻤﻼت و ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﺿﺮوري و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫را زﯾﺮ ﺑﺎر ﻗﺮض ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ‬ ‫� ُ� ۡغن َِي ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫احا َح َّ ٰ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َ‬
‫ِ� ً‬ ‫ََۡ ۡ َۡ‬
‫� مِن فضلِهِۦ﴾ ]اﻟﻨﻮر ‪[٣٣ :‬‬ ‫�دون ن‬
‫﴿وليستعفِ ِف ٱ�ِين � ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ازدواج ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎكداﻣﻨﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﷲ آﻧﺎن را از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﻮانﮔﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻋﻔﺖ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﺟﺴﺘﻦ از دﯾﮕﺮان اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻤﯽ ﭼﻮن ازدواج‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﮐﻢﺗﺮي دارد‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﮑﺮي ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺮد؟ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪن ﻓﺮش ﭘﻠﻪ ﯾﺎ‬
‫درب ﺑﺮﻗﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻗﺮض ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻏﯿﺮﺿﺮوري را ﺑﻪ ﻧﺴﯿﻪ ﺧﺮﯾﺪاري‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ! ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺧﺮﯾﺪ ﻧﺴﯿﻪ‪ ،‬ﻫﺮ دو‪ ،‬د‪‬ﯾﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا د‪‬ﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺪﻫﯽاي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬وام ﯾﺎ ﻗﺮض‪ ،‬ﮐﺮاﯾﻪي ﻣﻨﺰل‪،‬‬
‫ﮐﺮاﯾﻪي ﻣﺎﺷﯿﻦ و ﻫﺮ ﺑﺪﻫﯽ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ آن اﻗﺪام ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮد را زﯾﺮ ﺑﺎر ﻗﺮض ﻧﺒﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﺿﻄﺮاري و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ؛ اﻣﺎ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ دوري ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭼﻮن ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﺑﺪﻫﯽ آنﻫﺎ ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﺑﺴﺘﺎن ﮐﺎر ﻃﻠﺒﺶ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﺪارم! و ﺑﺎز ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﮏ و ﻧﯿﻢ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ اﺣﺴﺎس‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﮐﻢﮐﻢ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -19‬ﺑﺎب‪ :‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روش ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪي‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫ب َ�َا م ِۡن أ ۡز َ� ٰج َنا َو ُذ ّر َّ� ٰتِ َنا قُ َّرةَ أ ۡ� ُ� َوٱ ۡج َع ۡل َنا ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ُ َ‬
‫ون َر َّ� َنا َه ۡ‬
‫�‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين �قول‬
‫إ َم ً‬
‫اما ‪﴾٧٤‬‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٤ :‬‬ ‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن را روﺷﻨﯽ ﭼﺸﻤﺎﻧﻤﺎن ﺑﮕﺮدان و ﻣﺎ را‬
‫ﭘﯿﺸﻮاى ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران ﻗﺮار ﺑﺪه‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٧٣ :‬‬ ‫﴿ َو َج َعل َ�ٰ ُه ۡم أ� ِ َّمة َ� ۡه ُدون بِأ ۡم ِرنا﴾‬
‫و آﻧﺎن را ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺎ راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺑﺎب را ﺑﺮاي ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮآوري در دﯾﻦ ﮔﺸﻮده ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﭙﺮدازد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪهي ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ داراي اﺻﻠﯽ‬
‫ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ آن را ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﺮده و ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﺟﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ و ﻧﯿﺰ ﭘﺎداش ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﮐﺎﻣﻠﯽﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﯾﺎ ﻧﻮآوري ﻧﺪارد؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ََۡۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُ‬
‫َ‬
‫يت ل� ُم‬ ‫ت عل ۡي� ۡم ن ِع َم ِ� َو َر ِ‬
‫ض‬ ‫﴿ٱ�وم أ�ملت ل�م دِين�م و��مم‬
‫ۡ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣ :‬‬ ‫ٱ ِ� ۡس� ٰ َم د ِٗينا ۚ﴾‬
‫اﻣﺮوز ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﯾﻨﺘﺎن را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮدم و ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﻮدم و اﺳﻼم را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪم‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ دو آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪296‬‬

‫�‬‫ب َ�َا م ِۡن أَ ۡز َ� ٰج َنا َو ُذ ّر َّ� ٰتِ َنا قُ َّرةَ أَ ۡ� ُ� َوٱ ۡج َع ۡل َنا ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ُ َ‬
‫ون َر َّ� َنا َه ۡ‬ ‫﴿وٱ�ِين �قول‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫إ َم ً‬
‫اما ‪﴾٧٤‬‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٤ :‬‬ ‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن را روﺷﻨﯽ ﭼﺸﻤﺎﻧﻤﺎن ﺑﮕﺮدان و ﻣﺎ را‬
‫ﭘﯿﺸﻮاى ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران ﻗﺮار ﺑﺪه‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﻋﺎﻫﺎي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫آﻧﺎن را در ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮرهي »ﻓﺮﻗﺎن« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ ََ َۡ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٣ :‬‬
‫َ ٗ‬ ‫اد ٱ َّلر� ٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� ۡمشون � ٱ�� ِض ه ۡونا﴾‬
‫َ َ ُ‬
‫﴿وعِب‬
‫و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روى زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آراﻣﺶ و ﻓﺮوﺗﻨﻰ راه ﻣﻰروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ب َ�َا م ِۡن أ ۡز َ� ٰج َنا َو ُذ ّر َّ� ٰتِ َنا قُ َّرةَ أ ۡ� ُ� َوٱ ۡج َع ۡل َنا ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ُ َ‬
‫ون َر َّ� َنا َه ۡ‬
‫�‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين �قول‬
‫إ َم ً‬
‫اما ‪﴾٧٤‬‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٤ :‬‬ ‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن را روﺷﻨﯽ ﭼﺸﻤﺎﻧﻤﺎن ﺑﮕﺮدان و‬
‫ﻣﺎ را ﭘﯿﺸﻮاى ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران ﻗﺮار ﺑﺪه‪.‬‬
‫ازواج‪ ،‬ﺟﻤﻊ زوج و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻫﻤﺴﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺮد‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮد‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻓﺼﯿﺢ‪ ،‬ﺑﻪ زوﺟﻪ )ﺧﺎﻧﻢ(‪ ،‬زوج ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در رواﯾﺖﻫﺎ‬
‫زوج َّ‬
‫اﻨﻟ ِّ‬
‫ﻰﺒ‪ .«...‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ و ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻋﻠﻢ ﻣﯿﺮاث‪،‬‬ ‫َ‬
‫ﻣﯽ آﯾﺪ‪» :‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ‪ِ ،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬واژهي »زوج« را ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮاي زن‪ ،‬واژهي »زوﺟﻪ« را ﺗﺎ ﺗﻔﺎوت آنﻫﺎ‬
‫در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯿﺮاث‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد؛ وﻟﯽ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬واژهي »زوج« ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺮد‪،‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي زن‪ .‬ﻟﺬا ازواج )ﻫﻤﺴﺮان( ﮐﻪ در دﻋﺎي ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫زﻧﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮدان‪.‬‬
‫زن‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ روﺷﻨﯽِ ﭼﺸﻢ ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﻮد و اﺣﺴﺎس ﺧﺮﺳﻨﺪي ﮐﻨﺪ و در ﻏﯿﺎب ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺎل و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان وي ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﺷﻮﻫﺮش در ﭘﯽ او ﺑﺮود‪ ،‬او را ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎﺑﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪297‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬در ﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روش ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪي‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫ت ّل ِۡل َغ ۡيب ب َما َح ِف َظ ٱ َّ ُ‬

‫�﴾‬ ‫ت ِ‬
‫ت َ� ٰن َِ�ٰ ٌ َ‬
‫� ٰف َ�ٰ ‪ٞ‬‬ ‫َ َّ‬
‫ل� ٰل َِ�ٰ ُ‬ ‫﴿فٱ‬
‫ِ ِ‬
‫زﻧﺎنِ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎس ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻔﻆ ﮐﺮده‪ ،‬در ﻏﯿﺒﺖ‬
‫ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و اﻣﻮال آﻧﺎن را ﭘﺎس ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ‪ ،‬روﺷﻨﯽ ﭼﺸﻢ وي ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬از او‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ او را ﻣﻨﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽآﯾﺪ و در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َّ َ‬
‫� إ َم ً‬
‫اما﴾‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﯾﻦ‬ ‫ﺧﺮﺳﻨﺪي واﻟﺪﯾﻨﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﻤﻠﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﴿وٱجعلنا ل ِلمتقِ ِ‬
‫ﺑﺎب ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارد و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﭘﯿﺸﻮاي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﺑﮕﺮدان ﺗﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‬
‫ﺑﻪ ﮐﺮدار و ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺎ اﻗﺘﺪا ﮐﻨﻨﺪ و در اﻧﺠﺎم ﯾﺎ ﺗﺮك اﻋﻤﺎل‪ ،‬از ﻣﺎ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫و ﺑﻪوﯾﮋه ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و ﻣﺮدم‪ ،‬از اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل آنﻫﺎ اﻟﮕﻮﺑﺮداري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮐﺎري ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﮐﺴﯽ را ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ او را اﻟﮕﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫واژهي اﻣﺎم ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻮا‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد و ﻫﻤﻪي اﻟﮕﻮﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬دﻋﻮﺗﯽ‪،‬‬
‫آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻌﺎل در ﺑﺨﺶ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و دﯾﮕﺮ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ‬
‫و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در‬
‫ﻫﺮ زﻣﯿﻨﻪاي‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[٢٤ :‬‬ ‫﴿ َو َج َعل َنا م ِۡن ُه ۡم أ� ِ َّمة َ� ۡه ُدون بِأ ۡم ِرنا﴾‬
‫و آﻧﺎن را ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺎ راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻨﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اي ﮐﺎش‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آﯾﻪي ‪ 24‬ﺳﻮرهي »ﺳﺠﺪه« را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﭼﺮا آنﻫﺎ را اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮا ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ٗ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ‬
‫� ۖوا َو�نوا �� ٰت ِ َنا يُوق ُِنون ‪﴾٢٤‬‬ ‫﴿وجعلنا مِنهم أ�ِمة �هدون بِأم ِرنا لما ص‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[٢٤ :‬‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ را ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن )و‬
‫ﭘﯿﺶﮔﺎﻣﺎن ﺧﯿﺮ( ﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪298‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﯾﺪﻧﺪ و از ﻣﻌﺼﯿﺖ و‬

‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ او ﺧﻮدداري ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي راه دﻋﻮت و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و ﭘﯿﺶﮔﺎﻣﺎن ﺧﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ دﻋﻮت و اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﺎ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ روﺑﻪرو‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ ،‬دﺷﻤﻦ او ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي‬
‫اﷲ ﺑﺮاي او رﻗﻢ ﻣﯽﺧﻮرد و رﺑﻄﯽ ﺑﻪ دﻋﻮﺗﺶ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[٢٤ :‬‬ ‫� ۖوا َو�نوا �� ٰت ِ َنا يُوق ُِنون ‪﴾٢٤‬‬ ‫﴿لما ص‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎ و دوري از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬وﻋﺪه داده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﭘﺎداش دﻋﻮت ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﷲ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎداش آن ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫آن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﺎداش آن اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛‬
‫ﭼﻮن ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮب اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش و ﺗﺮس از ﻣﺠﺎزات ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاق ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫آﺧﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ‬
‫ﺻﺒﺮ و ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ در دﯾﻦ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و ﭘﯿﺶﮔﺎﻣﺎن ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ را‬
‫ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﮕﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫ﺪ‬

‫ْ‬
‫ِﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻬﺎر‬‫‪ْ �َ -١٧٦‬ﻦ َأ َﻲﺑ َﻋﻤﺮو َﺟﺮ�ﺮ ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ُ :‬ﻛ َّﻨﺎ ﻲﻓ َﺻ ْﺪر اﻨﻟَّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ْ ُ َ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫َ َْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َُ ٌْ ُ ٌ ُْ‬
‫ﺮﻀ‪َ،‬‬ ‫ﻴﻮف ﺎﻋﻣﺘﻬﻢ‪ ،‬ﺑﻞ ﻠﻛﻬﻢ ﻣِﻦ م‬ ‫ﺠﺎءه ﻗﻮم ﻋ َﺮاة �ﺘﺎﻲﺑ اﻨﻟﻤﺎر أو اﻟﻌﺒﺎء ﻣﺘﻘ�ي الﺴ ِ‬ ‫ﻓ‬
 ‫‪299‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬در ﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روش ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪي‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ً َ َ َّ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻤﻟِﺎ َرأى ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ﻣِﻦ اﻟﻔﺎﻗﺔ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻞ � َّﻢ ﺧﺮج‪ ،‬ﻓﺄمﺮ ﺑﻼﻻ ﻓﺄذن وأﻗﺎم‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺘﻤﻌﺮ وﺟﻪ‬
‫َّ ۡ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ َّ ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫�� ُّ� َها ٱ�َّاس ٱ�قوا َر�َّ� ُم ٱ�ِي خلق�م ّمِن �ف ٖس َ� ٰح َِدة ٖ﴾‬ ‫ﺼ� ُ� َّﻢ َﺧﻄﺐ ‪،‬ﻓﻘﺎل‪ٰٓ ﴿ :‬‬ ‫ﻓ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ َ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ٗ َ ُ‬ ‫َ‬
‫�� ُّ� َها‬ ‫اﻵﻳﺔ اﻷ ْﺧ َﺮى اﻟ ِﻲﺘ ﻲﻓ آﺧﺮ اﺤﻟ ْﺮﺸ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬ ‫إِﻰﻟ آﺧ ِِﺮ اﻵﻳﺔ‪﴿ :‬إِن ٱ� �ن علي�م ر�ِيبا﴾ و‬
‫ْ َ‬ ‫ٌُ ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ ‪َ ۡ َ َّ َ َّ ٞ‬‬
‫ﺎره ِ ﻣِﻦ د ِْرﻫﻤ ِﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ت ل ِغ ٖد‪ ‬ﺗﺼﺪق َرﺟﻞ ﻣِﻦ دِﻳﻨ‬ ‫ٱ�ِين ءامنوا ٱ�قوا ٱ� و�نظر �فس ما قدم‬
‫َ َ َ َ ُ ٌ ْ َ َْ‬ ‫َ ْ ِّ َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ﻣ ِْﻦ ﺛَ ْ‬
‫ِ‬ ‫ﺎر‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻧ‬‫اﻷ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ﺎء‬ ‫ﺠ‬ ‫ﻓ‬ ‫«‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﺸﻖ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫لﻮ‬ ‫و‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻰﺘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ه‬‫ﻤﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺗ‬ ‫ِ‬
‫ﺎع‬ ‫ﺻ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ه‬‫ﺮ‬‫ﺑ‬ ‫ﺎع‬‫ﺻ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬‫ﻮ‬
‫ْ َ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ ْ ُ َ ْ ْ‬ ‫ْ َ ُّ ُ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﻣ� ﻣِﻦ ﻃﻌﺎمٍ‬ ‫ﺑِﺮﺼ ٍة ﺎﻛدت ﻛ َﻔﻪ ﺗﻌﺠﺰ �ﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻞ ﻗﺪ ﻋﺠﺰت‪َ � ،‬ﻢ ﺗﺘﺎ�ﻊ اﻨﻟﺎس ﺣﻰﺘ رأﻳﺖ ﻛﻮ ِ‬
‫َ ْ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َّ ُ ُ ْ َ َ ٌ‬ ‫َّ ْ ُ ْ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺘﻬﻠﻞ ﻛ�ﻧﻪ ﻣﺬﻫﺒﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻦ ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫َوﺛﻴﺎب‪ ،‬ﺣﻰﺘ َرأﻳﺖ وﺟﻪ‬
‫ْ‬ ‫ْ َْ َ ْ ُْ َ‬ ‫ُ ً َ ً ََُ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َْ‬ ‫ْ‬
‫� أن ﻳﻨﻘﺺ ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫اﻹﺳﻼم ﺳﻨﺔ ﺣﺴﻨﺔ ﻓﻠﻪ أﺟﺮﻫﺎ‪ ،‬وأﺟﺮ ﻣﻦ ﻋﻤﻞ ﺑِﻬﺎ ﻣِﻦ �‬ ‫ُ ِ‬
‫َ ُ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ ً َّ ً َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻼم ﺳﻨﺔ ﺳيﺌﺔ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻪ ِوزرﻫﺎ و ِوزر ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ ﺑِﻬﺎ ﻣِﻦ‬ ‫اﻹﺳ ِ‬ ‫أﺟﻮرﻫِﻢ ﻲﺷء‪ َ،‬وﻣﻦ ﺳﻦ ﻲﻓ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َْ ْ َُْ َ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻲﺷ ٌء«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫زارﻫﻢ ْ‬ ‫� أن �ﻨﻘﺺ ﻣِﻦ أ ْو‬ ‫ﺑﻌﺪه ﻣِﻦ � ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﻤﺮو‪ ،‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬در اولِ روز ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ و ﻧﯿﻤﻪﻋﺮﯾﺎن ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﭘﺸﻤﯿﻦ را از وﺳﻂ ﺳﻮراخ‬
‫ﮐﺮده و ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﮔﺮدن‪ ،‬آوﯾﺨﺘﻪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪي »ﻣ‪‬ﻀَﺮ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺪت ﻓﻘﺮ و‬
‫ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ آنﻫﺎ را دﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮهاش دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل رﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﻼل)‪ (‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و آنﮔﺎه ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد‬
‫و اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن آن ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ )اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ(‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ‬
‫اس ٱ�قوا َر َّ�� ُم ٱ�ِي خلق�م ّمِن �ف ٖس َ� ٰح َِدة ٖ َوخل َق م ِۡن َها‬ ‫���ها ٱ�‬‫﴿ ٰٓ‬
‫ۡ ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ٓ ُ َ‬ ‫َ ٓ َّ ُ ْ َّ َ َّ‬ ‫َ ٗ َ ٗ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َّ ۡ ُ‬
‫زوجها َو�ث مِنه َما رِجا� كثِ�� َو� ِسا ٗء ۚ َوٱ�قوا ٱ� ٱ�ِي �سا َءلون بِهِۦ َوٱ�رحام ۚ‬
‫َّ َّ َ َ َ َ َ ۡ ُ‬
‫� ۡم َر� ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١ :‬‬ ‫ِيبا ‪﴾١‬‬ ‫إِن ٱ� �ن علي‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺗﻘﻮاي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ آن ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﯾﮏ ﺗَﻦ آﻓﺮﯾﺪ و‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را از او ﺧﻠﻖ ﻧﻤﻮد و از آن دو ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎري ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و ﺗﻘﻮاي اﷲ را‬
‫در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم او از ﯾﮏدﯾﮕﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و از ﮔﺴﺴﺘﻦ راﺑﻄﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﭘﺮوا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺐ و ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آﯾﻪي دﯾﮕﺮي را ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮرهي »ﺣﺸﺮ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1017 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪300‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ ‪َ ۡ َ َّ َ َّ ٞ‬‬
‫]اﳊﴩ‪[١٨ :‬‬ ‫ت ل ِغ ٖد﴾‬‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱ�قوا ٱ� و�نظر �فس ما قدم‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮدا)ي ﺧﻮﯾﺶ( ﭼﻪ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از درﻫﻢ‪ ،‬دﯾﻨﺎر‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬و از ﭘﯿﻤﺎﻧﻪي ﮔﻨﺪم و ﺧﺮﻣﺎﯾﺶ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ«‪ .‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ؛( اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺼﻒ ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮐﻪ اﺷﺘﯿﺎق واﻓﺮي ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﺻﺪﻗﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر)‪ (‬ﮐﯿﺴﻪاي آورد ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد دﺳﺘﺶ از ﺣﻤﻞ آن ﻋﺎﺟﺰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺎﺟﺰ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را‬
‫ﺑﺮدارد؛ ﭼﻮن ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ آن را ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از او‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬راوي )ﺟﺮﯾﺮ‪ (‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﯾﺪم دو ﺧﺮﻣﻦ ﻏﺬا و ﻟﺒﺎس در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﻬﺮهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ از ﻓﺮط ﺷﺎدي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻼ‬
‫ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در اﺳﻼم‪ ،‬آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪهي روش ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن و‬
‫ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي از اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﮐﻢ ﮔﺮدد‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ روش ﺑﺪي در اﺳﻼم ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن و ﮔﻨﺎه‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و ذرهاي از ﮔﻨﺎﻫﺎن آنﻫﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬رواﯾﺘﯽ از ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺠﻠﯽ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و دلﺳﻮزي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ اﻣﺘﺶ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اول روز ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ از ﻗﺒﯿﻠﻪي »ﻣﻀﺮ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ؛ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﭘﺸﻤﯿﻦ را از وﺳﻂ ﺳﻮراخ ﮐﺮده و در ﺳﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺷﻤﺸﯿﺮ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻬﺎد در راه اﷲ آﻣﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺪت ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ آﻧﺎن را‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻬﺮهاش دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪ .‬آنﻫﺎ از ﻗﺒﯿﻠﻪي »ﻣﻀﺮ« ﺑﻮدﻧﺪ! ﻗﺒﯿﻠﻪي ﻣ‪‬ﻀَﺮ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺷﺪت ﻓﻘﺮ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‬
 ‫‪301‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬در ﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روش ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪي‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰل رﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﺑﻪ ﺑﻼل‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺎدﺗﺶ‪ ،‬ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ را ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ‬
‫اس ٱ�قوا َر َّ�� ُم ٱ�ِي خلق�م ّمِن �ف ٖس َ� ٰح َِدة ٖ َوخل َق م ِۡن َها‬ ‫���ها ٱ�‬‫﴿ ٰٓ‬
‫ۡ ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ٓ ُ َ‬ ‫َ ٓ َّ ُ ْ َّ َ َّ‬ ‫َ ٗ َ ٗ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َّ ۡ ُ‬
‫زوجها َو�ث مِنه َما رِجا� كثِ�� َو� ِسا ٗء ۚ َوٱ�قوا ٱ� ٱ�ِي �سا َءلون بِهِۦ َوٱ�رحام ۚ‬
‫َّ َّ َ َ َ َ َ ۡ ُ‬
‫� ۡم َر� ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١ :‬‬ ‫ِيبا ‪﴾١‬‬ ‫إِن ٱ� �ن علي‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺗﻘﻮاي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ آن ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﯾﮏ ﺗَﻦ آﻓﺮﯾﺪ و‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را از او ﺧﻠﻖ ﻧﻤﻮد و از آن دو ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎري ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و ﺗﻘﻮاي اﷲ را‬
‫در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم او از ﯾﮏدﯾﮕﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و از ﮔﺴﺴﺘﻦ راﺑﻄﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﭘﺮوا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺐ و ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آﯾﻪي دﯾﮕﺮي را ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮرهي »ﺣﺸﺮ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ت ل َِغد َوٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫س َّما قَ َّد َم ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ُ‬
‫نظ ۡر َ� ۡف ‪ٞ‬‬
‫�﴾ ]اﳊﴩ‪[١٨ :‬‬ ‫ٖ�‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱ�قوا ٱ� و�‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮدا)ي ﺧﻮﯾﺶ( ﭼﻪ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از درﻫﻢ‪ ،‬دﯾﻨﺎر‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬و از ﭘﯿﻤﺎﻧﻪي ﮔﻨﺪم و ﺧﺮﻣﺎﯾﺶ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ«‪ .‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ؛( اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺼﻒ ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر)‪ (‬ﮐﯿﺴﻪاي آورد ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد دﺳﺘﺶ از ﺣﻤﻞ آن ﻋﺎﺟﺰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻋﺎﺟﺰ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﺮدارد‪ .‬ﻣﺮدم ﭘﺲ از او ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺻﺪﻗﺎت ﺧﻮد را‬
‫آوردﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ دﯾﺪم دو ﺧﺮﻣﻦ ﻏﺬا و ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻬﺮهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم‬
‫ً ََُ‬ ‫ً‬
‫اﻹ ْﺳﻼم ُﺳﻨﺔ َﺣﺴﻨﺔ ﻓﻠﻪ‬ ‫َ ْ َ َّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻦ ُﻲﻓ ِ‬ ‫ﮐﻪ از ﻓﺮط ﺷﺎدي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻼ ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ َ َ ُْ ْ َ َ‬
‫ﻤﻞ ﺑ َﻬﺎ ﻣ ْﻦ َ� ْﻌﺪه ﻣ ْﻦ َ� ْ� أ ْن ﻳﻨْ ُﻘ َﺺ ﻣ ْﻦ أ ُﺟﻮرﻫ ْﻢ ﻲﺷء‪َ ،‬‬
‫وﻣ ْﻦ َﺳ َّﻦ ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫أﺟﺮﻫﺎ‪ ،‬وأﺟﺮ ﻣﻦ ﻋ ِ‬
‫ﺑﻌﺪه ﻣ ْﻦ َ� ْ� أَ ْن َ�ﻨْ ُﻘ َﺺ ﻣﻦْ‬‫َ ُ َ ْ َ َ َ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ً َّ ً َ َ‬
‫اﻹﺳﻼمِ ُﺳﻨﺔ ﺳيﺌﺔ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻪ ِوزرﻫﺎ و ِوزر ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ ِﺑﻬﺎ ِﻣﻦ‬
‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ‬
‫ْ َ‬
‫أ ْوزارﻫﻢ ﻲﺷء«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در اﺳﻼم آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪهي روش ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن و‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي از اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﮐﻢ ﮔﺮدد‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ روش ﺑﺪي در اﺳﻼم ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن و ﮔﻨﺎه‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪302‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و ذرهاي از ﮔﻨﺎﻫﺎن آنﻫﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ‬

‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ُ ً َ ً‬
‫اﻹ ْﺳﻼم ﺳﻨﺔ ﺣﺴﻨﺔ«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در اﺳﻼم آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪهي‬ ‫َ ْ َ َّ‬
‫»ﻣﻦ ﺳﻦ ﻲﻓ ِ‬
‫روش ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ روش ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ روﺷﯽ ﺟﺪﯾﺪ اﺣﺪاث ﻧﻤﺎﯾﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ ﭼﯿﺰي در اﺳﻼم اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰو اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و‬
‫ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن‪،‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ ‬ﮐﻪ ﮐﯿﺴﻪي ﺻﺪﻗﻪاش را آورد و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ دﯾﮕﺮان ﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬داراي دو ﺟﻨﺒﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪهي روﺷﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و دوم اﯾﻦﮐﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺮدهاي را زﻧﺪه ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﻨﺖ در اﺳﻼم ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺳﻨﺖ ﯾﺎ روش ﺑﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬارش‪ ،‬آن را ﻧﯿﮏ‬
‫ٌ‬ ‫ّ‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ ﺑﺪﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪،‬‬
‫ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺳﻨﺖ ﺣﺴﻨﻪ ﯾﺎ روش ﻧﯿﮏ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻮع اول‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺸﺮوع ﯾﺎ روﺷﯽ ﮐﻪ اﺻﻞ و رﯾﺸﻪاي دﯾﻨﯽ دارد‪،‬‬
‫ﺗﺮك ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﮐﺴﯽ‪ ،‬آن را اﺣﯿﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن ﯾﺎ ﺗﺮواﯾﺢ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﺷﺐ رﻣﻀﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﻮد«‪ (2 ).‬ﻟﺬا اداي ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﯾﺎ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن‪،‬‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﯾﮏ اﻣﺎم‪ ،‬ﺳﻨﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ﻓﻘﻂ از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺮض‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬آن را ﺗﺮك ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو در ﭘﺎﯾﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫و اواﯾﻞ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ‪ ،$‬ﻫﺮ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ و ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﯾﮏ اﻣﺎم ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬در واﻗﻊ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺘﯽ را ﮐﻪ ﺗﺮك ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﻧﺪه ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 867 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (1129 ،924 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 761 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
 ‫‪303‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬در ﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روش ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪي‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫ﻧﻮع دوم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺣﺴﻨﻪاي ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺮد اﻧﺼﺎري ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاش را آورد و ﻣﺮدم‪ ،‬از او‬
‫اﻟﮕﻮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺻﺪﻗﺎت ﺧﻮد را آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاراﻧﯽ ﮐﻪ در دﯾﻦ ﻧﻮآوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را دﺳﺖآوﯾﺰي‬
‫ﻗﺮار داده‪ ،‬اذﮐﺎر و درودﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و درﺳﺖ ﺑﻮدن آن ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ ﺗﺎزه آن را »ﺳﻨﺖ ﺣﺴﻨﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ! ﻣﺎ‪،‬‬
‫اﯾﻦ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﯾﻢ و ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺴﻨﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دوﮔﺎﻧﻪي ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺮﯾﺮ‪ ‬ﺧﻮب دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺖﻫﺎي ﺗﺮكﺷﺪه را زﻧﺪه ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺮدهاي را اﺣﯿﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن و ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري و اﺣﯿﺎي ﺳﻨﺖﻫﺎي ﺑﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ روش ﺑﺪي‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه‬
‫آن و ﮔﻨﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﯾﺎ روش ﺑﺪ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺎده ﺑﻪﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎه ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ روش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬار آن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺟﻮاز ﮐﺎر ﻣﺒﺎﺣﯽ ﻓﺘﻮا دﻫﺪ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ و ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺘﻮاﯾﺶ زﻣﯿﻨﻪاي‬
‫ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن و ﮔﻨﺎه ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻓﺘﻮاﯾﺶ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﻢ آن ﻧﺮود ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آن را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﭼﯿﺰي را ﺣﺮام ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‬
‫ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت درﺳﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﯿﻢ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آن دوري ﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪304‬‬
‫ُ ْ َ ُ ُ ً َّ َ َ َ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟيﺲ ﻣِﻦ ﻧﻔ ٍﺲ �ﻘﺘﻞ ﻇﻠﻤﺎ إِﻻ ﺎﻛن ﻰﻠﻋ‬ ‫‪ -١٧٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫َِ‬
‫ٌ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ َ ْ َ ) ‪(1‬‬ ‫َّ‬ ‫ْ ٌ ْ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫آدم َّ‬
‫اﻷو ِل ﻛ ِﻔﻞ ﻣِﻦ دمِﻬﺎ ﻷﻧﻪ ﺎﻛن أول ﻣﻦ ﺳﻦ اﻟﻘﺘﻞ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫اﺑﻦ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ و‬
‫ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ آدم‪ ،‬در ﮔﻨﺎه ﻗﺘﻠﺶ ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺘﻞ و ﺧﻮنرﯾﺰي را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،(7321 ،3335) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1677 :‬‬
 ‫‪ -20‬ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎ ﮔﻤﺮاﻫﯽ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨٧ :‬‬ ‫﴿ َوٱدع إ ِ ٰ� َر ّ�ِك﴾‬
‫و ﺑﻪﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان‪.‬‬

‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬ ‫ك َم ِة َوٱل ۡ َم ۡوع َِظةِ ٱ ۡ َ‬

‫� َس َن ِة﴾‬
‫َّ َ ۡ ۡ‬
‫يل ر�ِك ب ِٱ� ِ‬ ‫ب‬ ‫ع إ َ ٰ� َ‬
‫س‬
‫ۡ ُ‬
‫﴿ٱد ِ‬
‫ِ ِ‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان‪.‬‬

‫َ ََ َُ ْ ََ‬
‫� ٱ ۡل ّ‬
‫� َوٱ َّ� ۡق َو ٰ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫ى﴾‬ ‫ِِ‬ ‫﴿و�عاونوا‬
‫و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﻫﻢﮐﺎري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎب دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎ ﮔﻢراﻫﯽ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬راه درﺳﺖ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دﻧﯿﺎ و‬
‫آﺧﺮت ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ راهﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي آن ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ دﻋﻮت ﯾﺎ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن‪،‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺧﺎصﺗﺮ دارد؛ زﯾﺮا ﮔﺎه اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫دﻋﻮت ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ راهﻧﻤﺎﯾﯽ و دﻋﻮت ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﺳﻮرهي »ﺣﺞ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ك لَ َع َ ٰ ُ ٗ ُّ ۡ َ‬‫َ ۡ ُ َ ٰ َ ّ َ َّ َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٦٧ :‬‬ ‫ي� ‪﴾٦٧‬‬
‫� هدى مستقِ ٖ‬ ‫﴿وٱدع إِ� ر�ِك ۖ إِن‬
‫و ﺑﻪﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮا ﺑﺨﻮان؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺮ راﻫﯽ راﺳﺖ ﻗﺮار داري‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪306‬‬
‫َ‬
‫� ٰدِل ۡ ُهم ب ِٱ َّل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن﴾‬ ‫ك َم ِة َوٱل ۡ َم ۡوع َِظةِ ٱ ۡ َ‬
‫� َس َن ِة َو َ‬ ‫َّ َ ۡ ۡ‬
‫يل ر�ِك ب ِٱ� ِ‬ ‫ۡ ُ َٰ َ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫﴿ٱدع إِ� سب ِ ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫َ ۡ َ ُ ّ ُ ۡ َّ ‪َ َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫وف َو�َ ۡن َه ۡون َع ِن‬
‫� َو�َأ ُم ُرون ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬ ‫َۡ‬
‫﴿و��ن مِن�م أمة يدعون إِ� ٱ� ِ‬
‫َ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫ِين �ف َّرقوا َوٱخ َتلفوا ِم ۢن‬ ‫ٱل ُمنك ِ�ر َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪ ١٠٤‬و� ت�ونوا كٱ�‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ۡ َ َ ٓ َ ُ ُ ۡ َ ّ َ ٰ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ُ ۡ َ َ‬
‫ت وأو��ِك لهم عذاب ع ِظيم ‪] ﴾١٠٥‬آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٥ ،١٠٤ :‬‬ ‫�ع ِد ما جاءهم ٱ�يِ� ۚ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫آﺷﮑﺎري ﺑﺮاي آنﻫﺎ آﻣﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﺎت و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ دﻋﻮتﮔﺮ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ دﻋﻮﺗﯽ‪ ،‬درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آدم ﺑﯽﻋﻠﻢ و‬
‫ﻧﺎآﮔﺎه ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﻋﻮت دﻫﺪ ﮐﻪ آن را درﺳﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از‬
‫ﮐﺎر درﺳﺘﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزدارد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﯿﺎﻣﻮزﯾﻢ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ و داﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺨﺼﺼﯽ در ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ‬
‫و داﻧﺶ ﺑﭙﺮدازد ﯾﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع دﻋﻮﺗﺶ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت و داﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز دﻋﻮت دﻫﯿﺪ؛ ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا‬
‫اﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﭼﻮن‬
‫دﻋﻮت ﺷﻤﺎ ﺑﺮ روي ﻧﻤﺎز ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﻋﻮت ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺒﺤﺮ و اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺨﺼﺼﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ ً‬ ‫ِّ ُ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑَﻠﻐﻮا � ِّ� َول ْﻮ آﻳَﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏ آﯾﻪ )ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ( ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬دﻋﻮت دﻫﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﺧﻄﺮﻧﺎك و زﯾﺎنﺑﺎر اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ .‬زﯾﺎﻧﺶ‬
 ‫‪307‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ت م َِن ٱ ّلر ۡز ِ �ق ُق ۡل ِ َ‬
‫� ل ِ� َ‬
‫ِين‬ ‫� أ ۡخ َر َج لِعِ َبادِه ِۦ َوٱ َّ َ‬
‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫�ن َة ٱ َّ�ِ ٱل ِ ٓ‬‫﴿قُ ۡل َم ۡن َح َّر َم ز َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٣٢ :‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُّ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ�� َيا خال ِصة ي ۡوم ٱلقِ�ٰ َمةِ�﴾‬ ‫ام ُنوا ْ ِ� ٱ ۡ َ‬
‫َء َ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ زﯾﻨﺖ اﻻﻫﯽ و ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﭘﺪﯾﺪ آورده و ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي‬
‫ﺣﻼل و ﭘﺎك را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؟ ﺑﮕﻮ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ از آنِ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫وﯾﮋهي آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�‬
‫َُۡ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻻﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾ ٣٦‬‬ ‫�نه م‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در دﻋﻮﺗﺶ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‬
‫و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻫﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ و ﻫﺮ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﯽ دارد«‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﷲ روي آورده‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل اوﺳﺖ‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ دﻫﺪ و اﮔﺮ آدﻣﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ رويﮔﺮدان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ روش و اﺳﻠﻮب دﯾﮕﺮي او را دﻋﻮت دﻫﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي دﻋﻮت دادن ﻫﺮ ﮐﺴﯽ روﺷﯽ در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬را ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽروي ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎﺑﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را از وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺮود و آﻧﺎن را در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮدﺷﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ آنﻫﺎ اﻫﻞ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻮدﻧﺪ و داﻧﺶ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺟﺎﻫﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن را دﻋﻮت دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽداﺷﺖ ﺗﺎ ﺳﺆالﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﻢ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﺷﮑﺎل دارد؛‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬او را ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮ او‬
‫ﺳﺨﺖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎزش ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺮف زدن‬
‫در ﻧﻤﺎز‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺑﺮاي ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪308‬‬

‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ در ﻧﻤﺎز ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫آن را ﺳﺒﮏ ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭼﺮا ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮواﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ ُ َٰ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬ ‫يل َر ّ�ِك ب ِٱ� ِك َم ِة﴾‬
‫﴿ٱدع إِ� سب ِ ِ‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﮑﻞ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﯾﺎ روش دﻋﻮت ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﯾﮏﺳﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﮐﺴﯽ را ﺑﻪﻧﺤﻮي دﻋﻮت دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا دﻋﻮتﮔﺮ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ را درك ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ از ﺳﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ آدم ﻧﺎآﮔﺎه‬
‫و ﺑﯽﻋﻠﻤﯽﺳﺖ و ﯾﺎ آدمِ ﻟﺠﻮﺟﯽﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ آدم ﺣﻘﯿﻘﺖﺟﻮ و ﺣﻖﭘﺬﯾﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺴﯿﺮ ﺧﻮد‪ ،‬دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽ را ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ‬
‫� ٰدِل ۡ ُهم ب ِٱ َّل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن﴾‬ ‫� َس َن ِة َو َ‬ ‫ۡ َ‬
‫يل َر ّ�ِك ب ِٱ� ِك َم ِة َوٱل َم ۡوعِظةِ ٱ َ �‬ ‫ۡ ُ َٰ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿ٱدع إ ِ� سب ِ ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫راه ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﺳﺒﺐ آن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داده و از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »راه ﭘﺮوردﮔﺎر« ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺒﺐ اول‪ :‬ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن راﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮاروي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺐ دوم‪ :‬ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬راﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ راﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ك َمةِ َوٱل ۡ َم ۡوع َِظةِ ٱ ۡ َ‬
‫� َس َنةِ�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ۡ ۡ‬
‫﴿ب ِٱ� ِ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي »ا‪‬ﺣﮑﺎم« اﺳﺖ و »ا‪‬ﺣﮑﺎم« ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﺤﮑﻢﮐﺎري« و ﻣﺤﮑﻢﮐﺎري‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺎري را درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را‬
‫ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﯾﺎ ﭘﻨﺪ ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﯾﺎدآوري و ﺗﺬﮐﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﻫﺸﺪار ﻫﻢراه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺨﺎﻃﺒﯽ را ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﻟﺠﻮج اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﭘﻨﺪ ﻧﯿﮏ و‬
 ‫‪309‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﮐﻪ آﻣﯿﺨﺘﻪاي از ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﻫﺸﺪار اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﻮت دﻫﯿﻢ‪ .‬و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺪاد و ﺑﻪ ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل و ﺟﺪال ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ راهﮐﺎري ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫َ‬
‫﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‬ ‫ن‬‫ُ‬ ‫َ‬
‫س‬ ‫ۡ‬
‫ح‬ ‫� ٰدِل ۡ ُهم ب ِٱ َّل� ِ َ‬
‫�أ‬ ‫ﻧﺸﺎن داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و َ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺎ او ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬روش ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﺷﺪت و ﻧﺮﻣﯽ آن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ او ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ و دﯾﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ و زودﺗﺮ از دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﻮن اﯾﻤﺎن ﻗﻮيﺗﺮي دارﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺑﺎ دﻻﯾﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺎ دﻻﯾﻠﯽ‬
‫ﻋﻘﻠﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﮔﻢراﻫﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﻘﻞ ﻧﺎﻗﺺ و اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻓﺎﺳﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﻼك ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﻗﻮيﺗﺮي دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺴﯿﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﺳﻌﺎدت ﮔﺎم ﻧﻬﺎدهاﯾﺪ و ﻫﺮﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ دلﮔﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺿﻌﯿﻒ و ﻗﻠﺐ ﺑﯿﻤﺎري دارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫�ةُ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ ُ ُ ٓ َ ۡ ً َ َ ُ َ َ ُ ُ ۡ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ‬
‫�ِ َ َ‬ ‫﴿ َو َما �ن ل ُِمؤم ِٖن َو� ُمؤم َِن ٍة إِذا ق� ٱ� ورسو�ۥ أمرا أن ي�ون لهم ٱ‬
‫م ِۡن أَ ۡمره ِۡم َو َمن َ� ۡع ِص ٱ َّ َ‬
‫� َو َر ُس َ ُ َ َ ۡ َ َّ َ َ ٗ ُّ ٗ‬
‫و�ۥ �قد ضل ض� ٰ� مبِينا ‪] ﴾٣٦‬اﻷﺣﺰاب‪[٣٦ :‬‬ ‫ِ ۗ‬
‫ﺳﺰاوار ﻫﯿﭻ ﻣﺮد و زن ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﺑﻪ ﮐﺎري ﺣﮑﻢ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫آنﻫﺎ در ﮐﺎرﺷﺎن اﺧﺘﯿﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ از اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﮔﻢراﻫﯽ‬
‫آﺷﮑﺎري ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا دﻋﻮتﮔﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در ﺳﻮرهي‬
‫»ﻋﻨﮑﺒﻮت« ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ۡ َ ُ َّ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ َ ُ َٰ ُْٓ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫ِين ظل ُموا م ِۡن ُه ۡم﴾‬
‫ب إِ� ب ِٱل ِ� ِ� أحسن إِ� ٱ�‬ ‫ٰ‬
‫﴿۞و� ت�دِلوا أهل ٱلك ِ‬
‫ِ�‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٦ :‬‬
‫و ﺑﺎ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺟﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ آندﺳﺘﻪ از آﻧﺎن ﮐﻪ ﺳﺘﻢ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ راه ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻓﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪310‬‬

‫ﺟﺰﯾﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا دﻋﻮت‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺣﻠﻪ دارد‪ :‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺪ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‪،‬‬
‫و ﺣﻬﺎد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺘﻢﮐﺎران‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ ّ ُ ۡ ُ َّ ‪َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫ون إ َ� ٱ ۡ َ‬
‫�ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٤ :‬‬ ‫�﴾‬
‫ِ‬ ‫﴿و��ن مِن�م أمة يدع ِ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ْ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ََ ْ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٧٨‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﻤ ٍﺮو اﻷﻧﺼﺎرِ ِّي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ دل‬
‫ََ َْ َ ُ ُ َ ْ َ‬
‫� ﻓﻠﻪ ﻣﺜﻞ أﺟ ِﺮ ﻓﺎ ِﻋﻠِ ِﻪ«‪] (1 ).‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﻰﻠﻋ ﺧ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎداش اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي آن ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﺮح ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از آﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب »راهﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ّ ُ ۡ ُ َّ ‪َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫ون إ َ� ٱ ۡ َ‬
‫وف َو�َ ۡن َه ۡون َع ِن‬
‫� َو َ�أ ُم ُرون ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫ِ‬
‫�ۡ‬
‫ِ‬ ‫﴿ و��ن مِن�م أمة يدع‬
‫َ‬ ‫ۡ َ ُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٤ :‬‬ ‫ٱل ُمنك ِ�ر َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪﴾١٠٤‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﮔﺮوﻫﯽ از اﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻋﻮت و‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬واژهي »اﻣﺖ« در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﭼﻬﺎر ﻣﻌﻨﺎ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺮوه‪ ،‬ﻣﻠﺖ‪ ،‬زﻣﺎن )ﺳﺎلﻫﺎ(‪ ،‬و دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن‪ .‬اﻣﺖ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﮔﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ُ ُ ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٥٢ :‬‬ ‫﴿�ن �ٰ ِذه ِۦٓ أ َّم ُت� ۡم أ َّمة َ� ٰح َِدة﴾‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﯿﻨﯽ واﺣﺪ و ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪.1893 ،‬‬

 ‫‪311‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫و اﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺎلﻫﺎ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ‬ ‫َ َ َّ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٤٤ :‬‬ ‫﴿ َوقال ٱ�ِي �ا مِنهما وٱدك َر �عد أم ٍة﴾‬
‫ﯾﮑﯽ از آن دو زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﺎلﻫﺎ ﯾﻮﺳﻒ را ﺑﻪﯾﺎدآورد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ۡ َ ُ ّ ُ ۡ َّ ‪َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫وف َو�َ ۡن َه ۡون َع ِن‬
‫� َو�َأ ُم ُرون ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫ِ‬
‫�ۡ‬
‫ون إ� ٱ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿و��ن مِن�م أمة يدع‬
‫َ‬ ‫ۡ َ ُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٤ :‬‬ ‫ٱل ُمنك ِ�ر َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪﴾١٠٤‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ۡ ُ‬
‫ﺣﺮف »ﻻم« در ﴿ َو�َ�ن﴾ ﺑﺮاي »اﻣﺮ« اﺳﺖ و درﺑﺎرهي ﺣﺮف »ﻣ‪‬ﻦ« در‬
‫ُ‬
‫﴿ ّمِن� ۡم﴾ ‪ ،‬دو دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را »ﺣﺮف ﺗﺒﻌﯿﺾ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دﻋﻮت‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﮐﻔﺎﯾﯽﺳﺖ و اﮔﺮ ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي دﻋﻮﺗﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ از ﮔﺮدن دﯾﮕﺮان‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺮف » ِﻣﻦ« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺟﻨﺲ‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ دﻋﻮت دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه دوم‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﻣﺮ ﻋﯿﻨﯽ ﯾﺎ واﺟﺐِ ﻋﯿﻨﯽﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﯿﻨﻪي دﻋﻮت و‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺧﺮوي را‬
‫درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ دﻧﯿﻮي ﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ َّ َ ُ ُ‬
‫ول َر َّ� َنا ٓ َءات َِنا � ٱ ُّ� ۡ� َيا َح َس َن ٗة َو� ٱ�خ َِرة ِ َح َس َن ٗة َوق َِنا َع َذ َ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ومِنهم من �ق‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٠١ :‬‬ ‫ٱ�َّارِ ‪﴾٢٠١‬‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺪه و‬
‫ﻣﺎ را از ﻋﺬاب آﺗﺶ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪار‪.‬‬
‫ﻫﺮ اﻣﺮ دﻧﯿﻮي ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت را‬
‫»ﺧﯿﺮ« ﻧﺎﻣﯿﺪه و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪312‬‬
‫� ّ َۡ‬
‫� ۡ� ل َ َشد ٌ‬ ‫َّ ُ ُ‬
‫]اﻟﻌﺎدﻳﺎت‪[٨ :‬‬ ‫ِيد ‪﴾ ٨‬‬ ‫بٱ ِ‬ ‫﴿ �نهۥ ِ ِ‬
‫و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺎلدوﺳﺘﯽ و ﻋﻼﻗﻪي واﻓﺮ ﺑﻪ ﺛﺮوت‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺨﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ‬
‫وف َو�َ ۡن َه ۡون َع ِن ٱل ُمنك ِ�ر﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و�َأ ُم ُرون ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫»ﻣﻌﺮوف« ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﯾﺎ دﺳﺘﻮر دادن ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزداﺷﺘﻦ از ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫اﷲ‪‬؛ اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﺷﺮط اول‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ »ﻣﻌﺮوف« و »ﻣﻨﮑﺮ« را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ از ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ آن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ روا ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎري ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﻨﺪار ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ داﻧﺸﯽ در‬
‫ﻣﻮرد آن ﻧﺪارد‪ .‬و اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﺻﺮﯾﺢ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬
‫� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن‬ ‫﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�‬
‫َُۡ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٦ :‬‬ ‫�ٔو� ‪﴾ ٣٦‬‬ ‫�نه م‬
‫و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﺣﻼل و ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺴﺎس و ﻋﺎﻃﻔﻪي اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و آن را »ﻣﻨﮑﺮ«‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺪون ﺿﺎﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ آﻣﻮزهﻫﺎ و دادهﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اول ﮐﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦ‪ ،‬ﯾﮏﭼﻬﺎرم ﺣﺞ اﺳﺖ! ﻣﻘﺘﻀﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اداي‬
‫ﻓﺮﯾﻀﻪي ﺣﺞ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺑﺎ ﺧﻮدرو ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮود! ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دارم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﭽﻪ ﺑﻮدم‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺞ رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ را ﯾﮏﻫﺸﺘﻢ و ﺑﻠﮑﻪ‬
 ‫‪313‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﯾﮏدﻫﻢ ﺣﺞ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ! ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﺮ اﻣﺮ ﻋﺠﯿﺒﯽ را ﻣﻨﮑﺮ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اواﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪﮔﻮﻫﺎ رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﺳﺘﻔﺎده از آن را زﺷﺖ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﺧﻄﺒﻪ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻮقﻫﺎﯾﯽ ﺑﺸﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﯿﭙﻮر ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ؟! اﻣﺎ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺤﻘﻘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎدم‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺴﻌﺪي‪/‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ اﯾﻦ را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺻﺪاي ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﻪ ﮔﻮش ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﯿﻨﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻬﺘﺮ دﯾﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﻨﮏ ﻧﯿﺎز دارد؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬از ﻋﯿﻨﮏ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻦ؛ زﯾﺮا ﻗﺪرت دﯾﺪ‪ ‬اﻧﺴﺎن را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن را‬
‫ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ؟! ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ »ﻣﻌﺮوف« و »ﻣﻨﮑﺮ« در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺳﻠﯿﻘﻪ و اﺣﺴﺎس ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از ﭼﯿﺰي ﺧﻮﺷَﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬آن‬
‫را ﻧﯿﮏ ﺑﺪاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺪ‪‬ش ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺪ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف و ﻣﻨﮑﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫راه ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﺮوف و ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ راﻫﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ‬
‫ﯾﺎ از اﺟﻤﺎع اﻣﺖ و ﻗﯿﺎس ﺻﺤﯿﺢ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﺟﻤﺎع و ﻗﯿﺎس ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺎ اﺟﻤﺎع و ﻗﯿﺎس را ﺣﺠﺖ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮط دوم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻄﻤﺌﻦ و آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫را ﺗﺮك ﮐﺮده ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاﯾﺶ روا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد و »ﺤﺗﻴّﺔ اﻤﻟﺴﺠﺪ« ﻧﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺘﻀﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از او ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻧﺸﺴﺘﯽ و ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪي؟ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﭘﺮﺳﯿﺪن دﻟﯿﻞ‪،‬‬
‫او را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭼﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردي ﺑﺎ ﻣﺮدم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬وارد‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪314‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻴﻬ َﻤﺎ«؛‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗُﻢ ﻓَ َﺼ ِّﻞ َر ْ� َﻌﺘَ ْ َ َ َ َّ ْ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ و دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ‬ ‫� وﺠﺗﻮز ِ� ِ‬ ‫ِ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺑﺘﺪا از او ﺳﺆال ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫ﯾﺎ ﻧﻪ و آنﮔﺎه ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺘﺎبزده‪ ،‬او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ؟ زﯾﺮا‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ آن ﺷﺨﺺ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﺸﺎن‪ ،‬او را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﻣﺎه »رﻣﻀﺎن« ﮐﺴﯽ را در ﺣﺎل ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬او را‬
‫ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺑﺘﺪا دﻟﯿﻠﺶ را از او ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﺬور‬
‫ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬر ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاي؟‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼ ﺑﯿﻤﺎري ﮐﻠﯿﻮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آبِ زﯾﺎد ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﯾﺎ وﻇﯿﻔﻪاي ﺷﺮﻋﯽ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫او را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ﮐﻨﯿﻢ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺳﭙﺲ او را از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎزدارﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎزار ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻤﯽ راه ﻣﯽرود و ﺑﺎ او ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎل از ﺳﺮﺗﺎن ﻣﯽﮔﺬرد ﮐﻪ‬
‫ﭼﺮا ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺎ زن ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﯽ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ؟! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن زن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ اوﺳﺖ! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ دارﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺘﺎﻧﻪ و ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ ﺳﺆال ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﺎزار‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻼن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻓﻼن ﮐﺎر‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺴﯽ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ واﻗﻌﺎً ﻋﻤﻞ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي را ﺗﺮك ﮐﺮده ﯾﺎ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯽآﻣﺪ‪ ‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ از آن ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯽآﻣﺪ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از آن ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻬﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1449 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳ‪‬ﻠَﯿﮏ ﻏَﻄَﻔﺎﻧﯽ‪.‬‬

 ‫‪315‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫از ﻣﻨﮑﺮ ﭘﺮداﺧﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺪ و ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪ را اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﯾﺎ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎزدارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺷﺮاب ﻣﯽرود‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت او‬
‫را از اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت ﻧﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻢ ﻣﺼﺮف ﺳﯿﮕﺎر از ﺷﺮابﺧﻮاري‪،‬‬
‫ﺳﺒﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﺷﺮط‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ُ ُّ ْ َّ َ َ ۡ َ ۡ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫� عد َوۢ� بِغ�ِ عِل ٖ�﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٠٨ :‬‬‫ون ٱ�ِ فيسبوا ٱ‬
‫﴿و� �سبوا ٱ�ِين يدعون مِن د ِ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدان ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از روي دﺷﻤﻨﯽ و‬
‫ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻧﺎﺳﺰا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬اﻣﺮ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺑﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ و ﺿﻤﻦ ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺟﺸﻦﻫﺎ و اﻋﯿﺎد ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﯿﺎدي را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻧﺎآﮔﺎه ﺧﻮد ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﺸﻦﻫﺎ و اﻋﯿﺎد‬
‫ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا رﺿﺎﯾﺖ دادن ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و ﻣﺮاﺳﻢ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻄﺮ را دارد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن را در ورﻃﻪي ﮐﻔﺮ ﺑﯿﻨﺪازد؛ آﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬راﺿﯽ ﻣﯽﺷﻮي ﮐﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﻔﺮ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدد و ﺗﻮ‪ ،‬در آن ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﯽ؟! ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻋﯿﺎد ﮐﺎﻓﺮان ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﺒﺮﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار درﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را از‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در اﻋﯿﺎد ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺎزدارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﺣﻀﻮر در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮاﺳﻤﯽ و ﮔﻔﺘﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﯿﺪﺗﺎن ﻣﺒﺎرك« و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮش ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻌﺎﯾﺮ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﻫﺮﭼﻨﺪ دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬اﻣﺮ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از آنﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ دﺷﻨﺎمﮔﻮﯾﯽ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺳﺰاوار ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ َ ُ ُّ ْ َّ َ َ ۡ َ ۢ َ ۡ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱ�ِ فيسبوا ٱ� عدو� بِغ ِ‬
‫� عِل ٖ�﴾‬ ‫﴿و� �سبوا ٱ�ِين يدعون مِن د ِ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٠٨ :‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدان ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از روي دﺷﻤﻨﯽ و‬
‫ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻧﺎﺳﺰا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪316‬‬

‫ﻟﺬا از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺪﺗﺮ از‬
‫آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ در زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬در ﺷﺎم ﮔﺮوﻫﯽ از ﻗﻮم »ﺗﺎﺗﺎر« را دﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺮاب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮم »ﺗﺎﺗﺎر« ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﯿﺮه ﺷﺪﻧﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﺦ ﺑﺎ او ﺑﻮد؛ ﺷﯿﺦ‪ /‬ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺖ و از‬
‫ﮐﻨﺎرﺷﺎن ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ .‬دوﺳﺘﺶ از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا آنﻫﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر زﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮدي؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ آنﻫﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎل و‬
‫ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﮑﺸﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺮابﺧﻮاري در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ و ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از داﻧﺶ‬
‫و درك ﺑﺎﻻي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آداب اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﭙﺮدازد و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ دوري ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫آداب اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺷﺮاﯾﻂ آن؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮان‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺧﻮد در اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﻣﻨﻌﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫ََُ ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ ۡ ُ َ‬
‫� َمق ًتا عِند ٱ�ِ أن �قولوا‬ ‫ام ُنوا ل َِم �قولون َما � �ف َعلون ‪ ٢‬ك‬‫﴿���ها ٱ�ِين ء‬
‫َ َۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٣ ،٢ :‬‬ ‫َما � �ف َعلون ‪﴾٣‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﭼﺮا ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻰﺘ‬‫ﺎﻣﺔ َ�ﻴُﻠْ َﻰﻘ ﻲﻓ اﻨﻟَّﺎر ّ‬ ‫ﺎلﺮ ُﺟﻞ ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ‬
‫ﺆ� ﺑ َّ‬ ‫َّ ُ ُ َ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻪ ﻳ‬
‫َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎر‬
‫َ‬
‫ﺠﺘَﻤ ُﻊ إﻴﻟ ِﻪ أ ْﻫ ُﻞ اﻨﻟَّ‬‫ﻰﻠﻋ َر َﺣ ُﺎه‪�َ ،‬ﻴَ ْ‬ ‫َ ُ ََ‬
‫ﺎر‬ ‫ﻤ‬‫اﺤﻟ‬
‫ْ‬ ‫ﻠﻴﻬﺎ َﻛ َﻤﺎ ﻳَ ُﺪ ُ‬
‫ور‬ ‫ور َﻋ َ‬ ‫ﺎب ﺑَﻄﻨﻪ‪�َ ،‬ﻴَ ُﺪ ُ‬ ‫َ�ﻨْ َﺪﻟ َﻖ أَ ْ�ﺘَ ُ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫�ﻢْ‬ ‫ُْ ُ ُُ ُ‬
‫ِ‬
‫َ ََْ َ َ ُْ ْ َ ََُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ِ ُ َ َُ َ ُ ُ ََ ْ َ َْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وف و�ﻨﻬﺎﻧﺎ ﻋ ِﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ؟ �ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻛﻨﺖ آمﺮ‬ ‫َو�ﻘﻮلﻮن ﻪﻟ‪ :‬ﻳﺎ ﻓﻼن‪ ،‬ألﺴﺖ ﺗﺄم ُﺮﻧﺎ ِﺑﺎلﻤﻌ ُﺮ ِ‬
‫ْ ْ َ‬ ‫َُ ْ ُ َْ ُ‬ ‫َْ ْ‬
‫ﺖ أ� َﻬﺎ� ْﻢ َﻋ ِﻦ ال ُﻤﻨﻜ ِﺮ َوآ ِ�ﻴ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮدي را‬ ‫وف َوﻻ آ ِ�ﻴ ِﻪ و�ﻨ‬ ‫ِﺑﺎلﻤﻌ ُﺮ ِ‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ و در دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ؛ رودهﻫﺎﯾﺶ ﭘﺎره ﻣﯽﺷﻮد و در آﺗﺶ ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬و او‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3267 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2989 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪.$‬‬
 ‫‪317‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻻﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دور آﺳﯿﺎب ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬د‪‬و‪‬ر ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬دوزﺧﯿﺎن در اﻃﺮاف‬
‫او ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ داري؟ ﻓﻼﻧﯽ! ﻣﮕﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎ را‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدي؟! ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮدم آن را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدادم و ﺷﻤﺎ را از ﻣﻨﮑﺮ و ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺖ ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮدم ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادم«‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،/‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﺎن ﻣﺸﻬﻮر و از ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﺑﻮد‪ .‬روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬روي ﺻﻨﺪﻟﯽ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺻﺪﻫﺎ‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در ﺟﻠﺴﻪي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش ﺑﻪﻗﺪري ﺑﺮ دلﻫﺎ‬
‫اﺛﺮ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬ﺑﯽﻫﻮش ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﻣ‪‬ﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫روزي ﻏﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺰدش آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻗﺎي ﻣﻦ‪ ،‬از ﻣﻦ زﯾﺎد ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺮا ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﻃﺎﻗﺘﻢ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻄﻔ ًﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ آﻗﺎﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺮا آزاد ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪/‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﺷﺪ؛ در اﯾﻦﺑﺎره ﺻﺤﺒﺖ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد؛ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ و اﺑﻦاﻟﺠﻮزي درﺑﺎرهي آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﮑﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ‬
‫درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻣﺮد‪ ،‬ﻏﻼﻣﺶ را آزاد ﮐﺮد‪ .‬آن ﻏﻼم ﻧﺰد اﺑﻦاﻟﺠﻮزي آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻗﺎي ﻣﻦ!‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﻗﺒﻞ ﮔﻔﺘﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﺮد؛ اﻣﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮدﯾﺪ! اﺑﻦﺟﻮزي ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري؛ زﯾﺮا ﻣﻦ در اﯾﻦ ﻣﺪت ﺑﺮدهاي ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫آزادش ﮐﻨﻢ و دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ در ﺣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮدم ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﻢ‪ -.‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ!‪ -‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ اﷲ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ داد ﮐﻪ ﺑﺮدهاي ﺧﺮﯾﺪاري و آزاد ﮐﻨﻢ‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آداب اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺟﺰو دﻋﻮتﮔﺮان ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ‬
‫و ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪318‬‬
‫َْ‬ ‫ْ َ َ َ ًُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٧٩‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ دﺎﻋ إِﻰﻟ ﻫﺪى ﺎﻛن ﻪﻟُ ﻣ َِﻦ اﻷﺟ ِﺮ‬
‫َ ْ َ َ َ َ ََ َ َ َ َْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ ُ ُ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ْ َ َُ‬ ‫ُْ ُ ُ‬
‫ﻮرﻫِﻢ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬وﻣﻦ دﺎﻋ إِﻰﻟ ﺿﻼﻟ ٍﺔ ﺎﻛن ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻣ َِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫أ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِﻚ‬ ‫ذل‬ ‫ﺺ‬ ‫ﻘ‬‫ﻳﻨ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫ﺗ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﻮر‬
‫ﻣِﺜﻞ أ ِ‬
‫ﺟ‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎم ﻣﻦ ﺗﺒِﻌﻪ ﻻ ﻳﻨﻘﺺ ذلﻚ ﻣِﻦ آﺛﺎم ِِﻬ ْﻢ ﺷيﺌﺎ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻹﺛ ِﻢ ﻣِﺜﻞ آﺛ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﻢراﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺘﯽ‬
‫ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي از ﮔﻨﺎه آنﻫﺎ ﮐﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِي‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ﻳ ْﻮم ﺧﻴ َﺮﺒ‪:‬‬ ‫الﺴﺎﻋﺪ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻌﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳﻬﻞ‬ ‫اﻟﻌﺒﺎس‬
‫ِ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٨٠‬وﻋﻦ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُّ ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ُّ َ ُ‬ ‫ُ ََُْ‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َّ َّ َ َ‬
‫الﺮاﻳﺔ ﻏﺪا َرﺟﻼ �ﻔﺘﺢ اﷲ ﻰﻠﻋ ﻳﺪﻳﻪ‪� ،‬ﺐ اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ ‪َ ،‬و �ﺒﻪ اﷲ َو َرﺳﻮﻪﻟُ«‪� .‬ﺒﺎت‬ ‫»ﻷﻋ ِﻄ�‬
‫ُ ُّ ُ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ُّ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫ُ َُ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻠﻛﻬﻢ ﻳﺮﺟﻮ أن‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟَّﺎس ﻳﺪو�ﻮن ﻴﻟﻠﺘﻬﻢ ��ﻬﻢ �ﻌﻄﺎﻫﺎ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ أﺻﺒﺢ اﻨﻟﺎس ﻏﺪوا ﻰﻠﻋ‬
‫ََْ ُ‬ ‫ُ َْ َ َ َْْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َُْ َ‬
‫�ﻌﻄﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أ�ﻦ ﻲﻠﻋ ﺑﻦ أﻲﺑﻃﺎﻟﺐ؟« ﻓﻘﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ! ﻫﻮ �ﺸﺘﻲﻜ �ﻴنﻴﻪ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺄر ِﺳﻠﻮا‬ ‫ُّ‬
‫َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬
‫إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ«‪ .‬ﻓﺄ ِﻲﺗ ﺑِﻪ‪� ،‬ﺒﺼﻖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻲﻓ ﻋﻴنﻴﻪ‪َ ،‬ودﺎﻋ ﻪﻟ‪َ � ،‬ﺮﺒأ ﺣﻰﺘ ﻛﺄن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ﺑ ِ ِﻪ َوﺟﻊ‪،‬‬
‫ُْ ْ ََ‬ ‫ُ ُ ْ َ َّ َ ُ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ﻓﺄَ ْ� َﻄﺎهُ َّ‬
‫ﻬﻢ ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮﻧﻮا ﻣِﺜﻠﻨﺎ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬ا�ﻔﺬ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻲﻠﻋ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ! أﻗﺎﺗ ِﻠ‬ ‫الﺮاﻳَ َﺔ‪ .‬ﻓﻘﺎل ٌّ‬
‫ََ َ‬ ‫ْ ِّ‬ ‫ََ ْ ْ ُ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ُ َّ ْ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ َ‬
‫ﺮﺒﻫﻢ ﺑِﻤﺎ �ِ ُﺐ ﻣِﻦ ﺣﻖ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‬ ‫اﻹﺳﻼم‪ ،‬وأﺧ‬ ‫�ل �ِﺴﺎﺣﺘِ ِﻬﻢ‪� ،‬ﻢ اد�ﻬﻢ إِﻰﻟ ِ‬ ‫ِرﺳﻠِﻚ ﺣﻰﺘ � َ ِ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫�ِﻴﻪ ﻓَ‪،‬ﻮ اﷲ ﻷ ْن �ﻬﺪ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� لﻚ ﻣِﻦ ﻤﺣ ِﺮ اﻨﻟَّﻌ َﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ِي اﷲ ﺑﻚ َرﺟﻼ َواﺣِﺪا ﺧ ٌ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‪ ،‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روز »ﺧﯿﺒﺮ«‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮدا اﯾﻦ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮدي ﺧﻮاﻫﻢ داد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ او رﻗﻢ ﺧﻮاﻫﺪ زد؛ او‪ ،‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را دوﺳﺖ دارد و اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﯿﺰ او را‬
‫دوﺳﺖ دارﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺪامﯾﮏ از آنﻫﺎ ﭘﺮﭼﻢ را درﯾﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ آرزو داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪ او واﮔﺬار ﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺸﻤﺶ درد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2674:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ (4210 ،2942) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2406 :‬‬
 ‫‪319‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫»دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻠﯽ‪ ‬را آوردﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آب دﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﻋﻠﯽ‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺪ و ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﯿﭻ دردي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ او داد‪ .‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪون ﻋﺠﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ ﺑﺮو ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﯽ؛ آنﮔﺎه آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮاﺑﺨﻮان و آﻧﺎن را از ﺣﻘﻮق اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ در دﯾﻦ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﻦ‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او‬
‫ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪ .‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ راه درﺳﺖ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫آن دﻋﻮت دﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز »ﺿﺤﯽ« ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﻣﺎ ﻧﻤﺎز »ﺿﺤﯽ« ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﭘﺎداش آﻧﺎن ﮐﻢ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﻀﻞ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺑﯽﮐﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ در ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪» ،‬وﺗﺮ«‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را در اﯾﻦ وﻗﺖ ﭘ‪‬ﺮﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺮدم از او ﭘﯿﺮوي‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪي دﻋﻮت وي وﺗﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن ﺑﻪ دﻋﻮتﮔﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﻢراﻫﯽ و‬
‫ﺿﻼﻟﺘﯽ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﮔﻨﺎه آنﻫﺎ ﮐﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬دﻋﻮت ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺜﻼً ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده‪ ،‬ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‪ ،‬رﺑﺎ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪320‬‬

‫و ﻋﺪهاي ﺣﺮف او را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬در ﮔﻨﺎه ﻫﻤﻪي آﻧﺎن ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي از ﮔﻨﺎه آنﻫﺎ ﮐﻢ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا او‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ و ﻫﺪاﯾﺖ و ﻧﯿﺰ دﻋﻮت ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ؛ ﺑﻪزﺑﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه‪ .‬و ﺑﻪﻋﻤﻞ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬از او‬
‫ﭘﯿﺮوي ﯾﺎ اﻟﮕﻮﺑﺮداري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ از ﻣﺮدم ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺲ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺲ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪» ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﻢراﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺘﯽ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺒﺐ و اﻧﮕﯿﺰهي ﻋﻤﻠﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣ‪‬ﺴﺒ‪‬ﺐ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﻢراﻫﯽ و ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﺠﺎد اﻧﮕﯿﺰه ﯾﺎ ﺳﺒﺐ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه را ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﯾﺎ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺳﺒﺐ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺠﺎم دادن آن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي‬
‫ﯾﮏ ﻋﻤﻞ و اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺴﺎرت ﯾﺎ زﯾﺎن ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ آن را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣ‪‬ﺴﺒ‪‬ﺐ ﯾﺎ ﻣﺤﺮك‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‪ ،‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﺎﻋﺪي‪‬؛ وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺧﯿﺒﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮدا اﯾﻦ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮدي ﺧﻮاﻫﻢ داد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ دﺳﺖ او‬
‫رﻗﻢ ﺧﻮاﻫﺪ زد؛ او‪ ،‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را دوﺳﺖ دارد و اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ‬
‫دارﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﻣﮋدهي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﮏ ﻣﮋدهي اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑﻮد؛ ﻣﮋدهي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و »ﺧﯿﺒﺮ« را ﻓﺘﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﮋدهي اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﭘﺮﭼﻢدار‪ ،‬دوﺳﺖدار اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اوﺳﺖ و اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ و ﻣﺰارﻋﯽ از آنِ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﯾﮏﺻﺪ ﻣﯿﻠﯽ ﺷﻤﺎل‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬در آن ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از آنﻫﺎ‬
 ‫‪321‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا در »ﺗﻮرات« ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌﻮث‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪﯾﻨﻪ در »ﻋﻬﺪ ﻗﺪﯾﻢ«‪» ،‬ﯾﺜﺮب« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻬﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎم ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬آنﻫﺎ در ﺗﻮرات ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻫﯿﭻ ﺷﮑﯽ‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺘﻨﺪ و در آنﺟﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ از ﻧﺴﻞ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬و از ﻣﯿﺎن ﻋﺮبﻫﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺣﺴﺎدت ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ او را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُۡ َۡ َۡ ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َّ ُ َ ّ ‪ّ ٞ‬‬ ‫َ ‪ّ ٞ‬‬ ‫ٓ ُ‬ ‫َ‬
‫حون‬ ‫﴿ َول َّما َجا َءه ۡم كِ�ٰب م ِۡن عِن ِد ٱ�ِ مصدِق ل َِما َم َع ُه ۡم َو�نوا مِن �بل �ستفت ِ‬
‫َ َ ُ َّ َ َ‬ ‫ُ ْ ََ ْ‬ ‫ٓ ُ‬ ‫ََ ْ ََ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬ ‫ََ‬
‫ِين �ف ُروا فل َّما َجا َءهم َّما َع َرفوا �ف ُروا بِهِۚۦ فل ۡع َنة ٱ�ِ �‬
‫� ٰفِر َ‬ ‫ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٨٩ :‬‬ ‫�ن‪﴾٨٩‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱل‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﺘﺎﺑﯽ )ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺮآن( ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖﮐﻨﻨﺪهي ﺗﻮرات‬
‫ﺑﻮد )و ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آنﮐﻪ( ﭘﯿﺶﺗﺮ )ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺎﺗﻢ( اﻣﯿﺪ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ او را ﺑﺎ آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﻬﻮدﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ و اﻃﺮاف آن‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﻨﯽﻗﯿﻨﻘﺎع«‪» ،‬ﺑﻨﯽﻧﻀﯿﺮ« و »ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺖ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن وارد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺮوه ﯾﻬﻮدي‪» ،‬ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ«‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬ﺟﻨﮓﺟﻮﯾﺎن آنﻫﺎ را ﮐﺸﺘﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد اﯾﻦ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درآﻣﺪﻧﺪ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻔﺖﺻﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬اﻫﻞ ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺎرﯾﺨﺸﺎن از زﻣﺎن ﻣﻮﺳﯽ‪‬‬
‫ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‪ ،‬اﯾﻦ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎرﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪322‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺧﯿﺒﺮ ﻣﺰارع و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن در آن ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺘﺢ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن روز ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮدا اﯾﻦ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮدي ﺧﻮاﻫﻢ‬
‫داد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ دﺳﺖ او رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ؛ او‪ ،‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را دوﺳﺖ دارد و‬
‫اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ دو ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺮﭼﻢدار اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮ رﻗﻢ زد و او‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ‪ ،‬ﻧﻔﯿﺲﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎارزشﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮال ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬او‪ ،‬دوﺳﺖدار اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم آن ﺷﺐ را در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬
‫ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺸﻤﺶ درد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻠﯽ‪ ‬را آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آب دﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﻋﻠﯽ ﻣﺎﻟﯿﺪ و ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻬﺒﻮد‬
‫ﯾﺎﻓﺖ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﯿﭻ دردي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬در آن زﻣﺎن‪،‬‬
‫ﻗﻄﺮه ﯾﺎ ﭘﻤﺎد ﭼﺸﻢ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ آب دﻫﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و دﻋﺎي اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﭼﺸﻢ‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺧﻮب ﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ آرزوي ﮐﺴﺐ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در اﯾﻦﺑﺎره‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ آرزو داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ ﻧﺎﯾﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن از ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﻤﺎﻧﺶ را ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻓﮑﺮش را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ‬
‫او ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا آنﺟﺎ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺎﯾﺪ از اﺻﻞ ﻣﺎﺟﺮا و ﻧﻮﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺧﺒﺮ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺰرگ را ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺎه‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ آرزوﯾﺶ را دارد‪ ،‬ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﮔﺎه از ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺗﺼﻮرش را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪323‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬داد‪ .‬ﭘﺮﭼﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن درﻓﺸﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻬﺎد ﺑﺮاي‬
‫دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ ﻫﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎ دﺳﺘﻪاي در ﻟﺸﮑﺮ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻟﺸﮑﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و دﺳﺘﻪاي در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ؛‬
‫ﻋﺪهاي ﭘﯿﺶآﻫﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﺪهاي در اﻧﺘﻬﺎي ﻟﺸﮑﺮ‪ .‬و ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﺮﭼﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪون‬
‫ﻋﺠﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ ﺑﺮو ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﯽ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺠﻨﮕﺪ‬
‫ﺗﺎ آنﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﺗﻦ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺎن آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫اﺣﮑﺎم اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﺰﯾﻪ دﻫﻨﺪ و ﯾﺎ اﺳﻼم را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﻘﻂ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﺰﯾﻪ درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ از ﻫﻤﻪي ﮐﺎﻓﺮان؟ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب )ﯾﻬﻮدﯾﺎن و‬
‫ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ( ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺟﺰﯾﻪ دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از‬
‫آﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان از آنﻫﺎ ﺟﺰﯾﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دﻟﯿﻠﺸﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ون َما َح َّر َم ٱ َّ ُ‬‫َ َُّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ٰ ُ ْ َّ َ َ ۡ‬
‫�‬ ‫ِين � يُؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َو� ب ِٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر و� � ِرم‬ ‫﴿�تِلوا ٱ�‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ِين أوتُوا ٱلك َِ�ٰ َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ُُ َ َ َ ُ َ‬
‫� ۡز َ�ة َعن‬ ‫ب َح َّ ٰ ُ ۡ ُ‬
‫� �عطوا ٱ ِ‬
‫� ّق م َِن ٱ� َ‬
‫ِ‬
‫ون د َ‬
‫ِين ٱ َ‬ ‫ورسو�ۥ و� يدِين‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٩ :‬‬ ‫يَ ٖد َوه ۡم � ٰغِ ُرون ‪﴾٢٩‬‬
‫ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ و آنﭼﻪ را اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﺣﺮام ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و دﯾﻦ ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺟﺰﯾﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در »ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻣﺠﻮﺳﯿﺎن‬
‫»ﻫ‪‬ﺠ‪‬ﺮ« ﺟﺰﯾﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬و دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ /‬از ﺑﺮﯾﺪه ﺑﻦ ﺣﺼﯿﺐ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻟﺸﮑﺮ ﯾﺎ دﺳﺘﻪاي ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ را ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﭼﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪324‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻪ راه‪ ،‬ﻓﺮاروي دﺷﻤﻦ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ :‬ﭘﺬﯾﺮش‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﯾﻪ و ﯾﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺟﻨﮓ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﮑﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺰﯾﻪ از ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻠﯽ‪ ‬را راهﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺪون ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎبزدﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﺮود ﺗﺎ ﺧﻮد و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ را ﺧﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮاﺑﺨﻮان«‪ .‬آنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو دﺳﺘﻮر ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬داد‪:‬‬
‫اول اﯾﻦﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم دﻋﻮت ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﯾﺪ‬
‫و اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﻼم آوردن را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺣﺞ ﺑﮕﺰارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن دوم‪ :‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﺒﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﷲ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و آﻧﺎن را از ﺣﻘﻮق اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ در دﯾﻦ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﮔﺎه‬
‫ﮐﻦ« ﺗﺎ اﺳﻼم را آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﺳﻼم را ﺑﻪﺻﺮف اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫دﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ از ﺣﻘﯿﻘﺖ آن‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼﻋﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺎ وﻇﺎﯾﻒ و ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ‬
‫روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از دﯾﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و دوﺑﺎره ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ از ﮐﻔﺮِ اول‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ راه دارﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺮم ارﺗﺪاد‪،‬‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎﻓﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻮداﯾﯽﻫﺎ و ﻣﺸﺮﮐﺎن در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﻼم را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دﻫﯿﻢ ﺗﺎ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺎﻣﻞ از اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﯾﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ وﻇﺎﯾﻒ اﺳﻼﻣﯽ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ‬
‫و ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺎﻣﻞ از اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻋﺬري ﻧﺪارﻧﺪ و از آنﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫را ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﺑﺘﺪا اﺳﻼم را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺷﺮح ﻧﺪﻫﯿﻢ‪ ،‬دﻋﻮت ﻣﺎ‪ ،‬دﻋﻮت‬
‫ﻧﺎﻗﺼﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻔﯿﺲﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺑﺎارزشﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮال ﻋﺮبﻫﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﯾﮑﯽ از ﻧﻔﯿﺲﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮال آنﻫﺎ ﻣﺤﺴﻮب‬
 ‫‪325‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد رﻓﺖ و ﭘﯿﺶ آﻏﺎز ﻧﺒﺮد‪ ،‬آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ اﺳﻼم ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ اﺳﻼم ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻨﮓ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﺮوز‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬رﻗﻢ زد‪ .‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺳﯿﺮت و ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﻏﺰوات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻠﯽ‪‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﮐﻨﺪ و ﺣﻘﻮق اﷲ‪ ‬را ﺑﻪ آﻧﺎن اﻋﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰهﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آب دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﺎﻟﯿﺪ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺧﻮب ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ درد ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺠﺰهي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺮﭼﻢدار اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮ رﻗﻢ ﺧﻮاﻫﺪ زد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮي ﻏﯿﺒﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻦ ﭘﺮﭼﻢ ﺟﻬﺎد در‬
‫ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ زﯾﺮ ﭘﺮﭼﻢ دﺳﺘﻪي ﺧﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺘﺎق ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﮐﺴﺐ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬آن ﺷﺐ را در اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﭙﺮي ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ از ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﻤﺎﻧﺶ را ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻓﮑﺮش را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا آنﺟﺎ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺎﯾﺪ از اﺻﻞ ﻣﺎﺟﺮا و‬
‫ﻧﻮﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺰرگ را‬
‫ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ آرزوﯾﺶ را دارد‪ ،‬ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﮔﺎه از‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺗﺼﻮرش را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺧﺪاﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪326‬‬
‫َْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ِّ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ًَ ْ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫�ﺲ‪ ‬أن �ﻰﺘ ﻣِﻦ أﺳﻠ َﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إِ� أ ِر�ﺪ اﻟﻐ ْﺰ َو وﻟيﺲ ﻣ ِﻲﻌ ﻣﺎ‬ ‫‪ -١٨١‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫ُْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُ ً َّ ُ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻓﺈِﻧﻪ ﻗﺪ ﺎﻛن ﺠﺗَﻬ َﺰ �ﻤ ِﺮض«‪ .‬ﻓﺄﺗﺎهُ ﻓﻘﺎل‪ :‬إِن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺮﺋﻚ‬ ‫أﺠﺗﻬ ُﺰ ﺑِﻪ؟ ﻗﺎل‪» :‬اﺋ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َّ ْ ُ‬ ‫ُ َُ َ ْ‬ ‫َ َّ ْ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ‬
‫الﺴﻼم َو�ﻘﻮل‪ :‬أﻋ ِﻄ� اﺬﻟي ﺠﺗﻬﺰت ﺑِﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ ﻓﻼﻧﺔ أﻋ ِﻄﻴ ِﻪ اﺬﻟي ﺠﺗﻬﺰت ﺑِﻪ وﻻ ﺤﺗبِ ِﻲﺴ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُْ َ ْ ً ََُ َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ ُ َ ًْ َ‬
‫ﻚ �ِﻴﻪ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺴ� ﻣِﻨﻪ ﺷيﺌﺎ �ﻴﺒﺎرك ل ِ‬ ‫‪،‬ﻮ اﷲ ﻻ ﺤﺗبِ ِ‬ ‫ﻣِﻨﻪ ﺷيﺌﺎ ﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﻮاﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪي »اﺳﻠﻢ« ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﻢ؛ وﻟﯽ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﺪارم ﺗﺎ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ‬
‫آﻣﺎده ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮو ﮐﻪ او ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ آﻣﺎده ﮐﺮده‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ )و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود(«‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻮان‪ ،‬ﻧﺰد آن ﺷﺨﺺ رﻓﺖ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم رﺳﺎﻧﺪه و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺪﻫﯽ‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ رزﻣﯽ ﻣﺮا ﺑﻪ او ﺑﺪه و ﭼﯿﺰي از آن را ﻧﮕﻪ‬
‫ﻧﺪار؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از آن را ﻧﮕﻪ ﻧﺪاري‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاي ﺗﻮ در آن ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬در ﺑﺎب راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و از اﯾﺸﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ رزم ﻧﻤﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﺮدي ﺑﺮود ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد‪،‬‬
‫ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺪارك دﯾﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎري ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود‪.‬‬
‫ﺟﻮان‪ ،‬ﻧﺰد اﯾﻦ ﻣﺮد رﻓﺖ و ﻣﺎﺟﺮا و ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ رزﻣﯽ ﻣﺮا ﺑﻪ او ﺑﺪه و ﭼﯿﺰي از آن را ﻧﮕﻪ ﻧﺪار؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از آن را ﻧﮕﻪ ﻧﺪاري‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاي ﻣﺎ در آن ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎداش اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي آن ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ‬
‫� ﻓﻠﻪ ﻣﺜﻞ أﺟ ِﺮ ﻓﺎ ِﻋ ِﻠ ِﻪ«؛) ‪ (2‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪» :‬ﻣﻦ دل ﻰﻠﻋ ﺧ ٍ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎري از اﻧﺠﺎم آن‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ آنﭼﻪ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ آﻣﺎده ﮐﺮده‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﺨﺺ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1894:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1893‬‬
 ‫‪327‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬

‫دﯾﮕﺮي ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﺷﻮد و ﭘﯿﺶ از آن ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ آﻣﺎده ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺮ آن ﻋﻤﻞ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎري ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ۡ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬
‫﴿ َو َمن ُ� َهاج ۡر � َسبيل ٱ َّ�ِ َ� ۡد � ٱ ۡ�� ِض ُم َ� ٰ َغ ٗما َكث ِ ٗ‬
‫�� َو َس َعة ۚ َو َمن � ُرج م ِۢن‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َّ ُ ۡ ُ َ ۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ت �ق ۡد َو� َع أ ۡج ُرهُۥ � ٱ�ِ﴾‬ ‫و�ِۦ �م يدرِ�ه ٱلمو‬ ‫ج ًرا إِ� ٱ َّ�ِ َو َر ُس ِ‬ ‫َُ‬ ‫َۡ‬
‫بيتِهِۦ مها ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠٠ :‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﭘﻨﺎهﮔﺎهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر و ﮔﺸﺎﯾﺶ در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻫﺠﺮت ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﯿﺮون رود و آنﮔﺎه‬
‫ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﺶ ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺳﺨﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي را‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﺧﯿﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺨﺸﯽ از ﺛﺮوﺗﺶ را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و آن را ﺑﻪ ﺻﻨﺪوق ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ اﻧﺠﻤﻦ‬
‫ﺧﯿﺮﯾﻪاي ﺗﺤﻮﯾﻞ دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻮل در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫وﻟﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ را ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎزد ﺗﺎ در ﺟﺮﮔﻪي ﭘﯿﺶﮔﺎﻣﺎن ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -21‬ﺑﺎب‪ :‬ﻫﻢﮐﺎري و ﺗﻌﺎون در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫� َوٱ َّ� ۡق َو ٰ‬
‫ى﴾‬ ‫َ ََ َُ ْ ََ ۡ ّ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫﴿و�عاونوا � ٱل ِ ِ‬
‫و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﻫﻢﮐﺎري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�� َن لَ� ُخ ۡ� ‪ ٢‬إ� ٱ� َ‬
‫ِين َء َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ َوٱ ۡل َع ۡ‬
‫امنوا َوع ِملوا ٱل� ٰل ِ�ٰ ِ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫‪١‬‬ ‫�‬
‫ِ‬
‫َّ ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫َ ََ َ ْۡ َّ َ َ َ ۡ‬
‫َ‬
‫� ‪﴾٣‬‬‫وتواصوا ب ِٱ� ِق وتواصوا ب ِٱلص ِ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روزﮔﺎر ﮐﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ )ﺗﻮﺣﯿﺪ( و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ آنﻫﺎ‪،‬‬
‫از ﺗﺪﺑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در اﯾﻦ ﺳﻮره ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﺗﻌﺎون در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري«‪ .‬ﺗﻌﺎون‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﻢﮐﺎري ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ؛ و از ﻧﺎم اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و دوري از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻫﻢﮐﺎري ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻋﻤﺎل ﻣﺮدم از دو‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ ﻧﯿﮏ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺪ‪ .‬ﺗﻌﺎون در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺖ در زﻣﯿﻨﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯽ و زﻣﯿﻨﻪ ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﻻزم را ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزي؛ اﻣﺎ ﺗﻌﺎون و ﻫﻢﮐﺎري در زﻣﯿﻨﻪي ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺖ را از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎزداري و ﺑﺪﮐﺎران را ﺑﻪ ﺗﺮك ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻢﮐﺎري ﺑﺮ ﺳﺮِ ﺗﻘﻮا‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را از اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪ‬
‫ﺑﺎزدارﯾﻢ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﻣﺘﯽ ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﻧﯿﮏ و درﺳﺖﮐﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪330‬‬
‫َََ َُ ْ‬
‫اونوا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻫﻢﮐﺎري ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻮر‪ ،‬درﺑﺎرهي واﺟﺒﺎت‪ ،‬اﻣﺮ‬‫﴿و�ع‬
‫وﺟﻮﺑﯽﺳﺖ و درﺑﺎرهي اﻋﻤﺎل ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﯽ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺑﺪ‪ ،‬وﺟﻮﺑﯽﺳﺖ و درﺑﺎرهي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﮑﺮوه‪ ،‬اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﯽ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﺗﻌﺎون و ﻫﻢﮐﺎري ﺑﺮ ﺳﺮِ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﻮرهي »ﻋﺼﺮ« اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِين َء َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬ ‫�� َن لَ� ُخ ۡ� ‪ ٢‬إ َّ� ٱ َّ� َ‬ ‫َّ ۡ َ‬ ‫َ َۡ ۡ‬
‫امنوا َوع ِملوا ٱل� ٰل ِ�ٰ ِ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫� ‪ ١‬إِن ٱ ِ� ٰ ِ‬ ‫﴿وٱلع ِ‬
‫َ َ َ َ ۡ ْ ۡ َ ّ َ َ َ َ ۡ ْ َّ ۡ‬
‫� ‪﴾٣‬‬ ‫وتواصوا ب ِٱ� ِق وتواصوا ب ِٱلص ِ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روزﮔﺎر ﮐﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ )ﺗﻮﺣﯿﺪ( و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﯾﺎ روزﮔﺎر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا روزﮔﺎر‪،‬‬
‫ﻇﺮف‪ ‬اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ ﻇﺮف را ﺳﺮﺷﺎر از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ آن را ﭘ‪‬ﺮ از ﺑﺪي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﻣﻮﺿﻮع‬
‫آن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫روزﮔﺎر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫�� َن لَ� ُخ ۡ‬ ‫ۡ‬
‫� ‪﴾٢‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿إ ِ َّن ٱ ِ� َ ٰ‬
‫ٍ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻢ از ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﺑﺪﮐﺎر‪ ،‬و زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ‬
‫زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ و ﮐﺎر و ﺗﻼش آنﻫﺎ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر‬
‫وﯾﮋﮔﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬دو وﯾﮋﮔﯽ درﺑﺎرهي ﺧﻮدﺷﺎن و دو وﯾﮋﮔﯽ درﺑﺎرهي دﯾﮕﺮان؛‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮان را ﺑﺎ ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ‪﴾٣‬‬ ‫اص ۡوا ْ بٱ َّ‬
‫لص ۡ‬ ‫اص ۡوا ْ بٱ ۡ َ‬
‫� ّق َوتَ َو َ‬ ‫ت َوتَ َو َ‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫ِ�‬
‫َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ‬
‫ل� ٰل َ‬ ‫﴿إِ� ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا ٱ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ )ﺗﻮﺣﯿﺪ( و‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎور داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺶ رﮐﻦ اﯾﻤﺎن‬
 ‫‪331‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻫﻤﮑﺎري و ﺗﻌﺎون در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫و�ﺘُﺒﻪ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُْ‬
‫اﻵﺧﺮ‪ ،‬وﺗﺆ ِﻣ َﻦ‬
‫ِ‬ ‫ور ُﺳ ِﻠﻪ واﻴﻟﻮمِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺎ� ومﻼﺋِ�ﺘِﻪ‬
‫را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪» :‬أن ﺗﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ‬
‫وﺮﺷه«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ‪ ،‬و ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻟْ َﻘ َﺪر َﺧ ْ� ِه َ ِّ‬
‫ِ ِ‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ )آﺧﺮت( و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬اﯾﻤﺎن و‬
‫ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ و دو ﺷﺮط دارد‪ :‬اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬و ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪.‬‬
‫اﺧﻼص‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺴﺎن از اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ و‬
‫ﻓﻘﻂ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﻌﺎدت آﺧﺮت را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ روش اﯾﺸﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و از ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮآوري ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﺑﺪﻋﺘﺶ اﺧﻼص داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﻦ‬
‫ٌّ‬ ‫ُ َ‬
‫أمﺮﻧﺎ � ُﻬ ُﻮ َرد«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ )دﯾﻦ(‬
‫َ‬ ‫ﻼ ﻟَ َ‬
‫یﺲ َﻋﻠﻴ ِﻪ‬
‫َ َ َ َ ً‬
‫ﻋ ِﻤﻞ �ﻤ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫آن اﺧﻼص ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ ً َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُّ َ‬
‫� ْي ﺗ َﺮ�ﺘُﻪ‬ ‫َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬أﻧﺎ أﻏ� الﺮﺸ�ء ﻋ ِﻦ الﺮﺸ ِك‪ ،‬ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ �ﻤﻼ أﺮﺷك ِ�ﻴﻪ ﻣ ِﻲﻌ ِ‬
‫ﻏ‬
‫َُ‬
‫َو ِﺮﺷ�ﻪ«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ ﻣﻦ را در آن ﻋﻤﻞ ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺳﺎزد‪ ،‬او را ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮﮐﺶ )ﻋﻤﻞ ﺷﺮكآﻣﯿﺰش( واﻣﯽﮔﺬارم«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ۡ ْ ۡ َ ّ َ َ َ َ ۡ ْ َّ ۡ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي »ﻋﺼﺮ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وتواصوا ب ِٱ� ِق وتواصوا ب ِٱلص ِ‬
‫�‪﴾٣‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻻﻫﯽ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ در رأس آنﻫﺎ »ﺗﻮﺣﯿﺪ« ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت و ﺗﺮك ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع و ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺳﻮره را ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﺎزل‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺳﻮرهي ﺟﺎﻣﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.8 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2985‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.5300:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪332‬‬

‫در ﺧﻮد دارد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺟﺰو ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬
‫َ ْ َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺟﻬ َﺰ‬ ‫ﺪﻟ ْ ُ‬
‫اﺠﻟ َﻬ ِّ‬ ‫‪ -١٨٢‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒﺪِالﺮﻤﺣﻦ ز� ِﺪ ﺑﻦ ﺧﺎ ٍ‬
‫ٌ‬ ‫َْ ََ ْ َ‬ ‫ََْ ََ َ َ ْ َ ََ َ ً َْ‬ ‫َ ً َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� �ﻘﺪ ﻏ َﺰا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ِ ٍ‬‫ﺨﺑ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻴﻞ اﷲ �ﻘﺪ ﻏﺰا وﻣﻦ ﺧﻠﻒ ﺎﻏ ِز�ﺎ ﻲﻓ أ‬ ‫ﺎﻏ ِز�ﺎ ﻲﻓ ﺳبِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽِ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه اﷲ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪) ،‬ﮔﻮﯾﺎ( ﺧﻮد ﺟﻬﺎد ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ در ﻏﯿﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪ راه اﷲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺟﻬﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ َْ‬ ‫ََ َ َْ ً َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪرِ ِّي‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻌﺚ �ﻌﺜﺎ إِﻰﻟ ﺑ� ِﺤﻟﻴﺎن ﻣِﻦ ﻫﺬﻳ ٍﻞ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٣‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ‬
‫َْ ََُْ َ‬ ‫َ ْ ْ ْ ُ ِّ َ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� أﺣﺪﻫﻤﺎ َواﻷﺟ ُﺮ ﺑيﻨﻬﻤﺎ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻓﻘﺎل‪ِ » :‬ﻴﻟنﺒﻌِﺚ ﻣِﻦ ﻞﻛ رﺟﻠ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺪهاي را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫»ﺑﻨﯽﻟﺤﯿﺎن« از ﻗﺒﯿﻠﻪي »ﻫ‪‬ﺬَﯾﻞ« ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﺮ دو ﻣﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺮود و ﻫﺮ دو‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ رزﻣﻨﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻧﺒﻮد‪ ‬او ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،-‬در ﭘﺎداش ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺳﻬﯿﻤﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺗﻌﺎون و ﻫﻢﮐﺎري ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ در زﻣﯿﻨﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽِ‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه اﷲ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪) ،‬ﮔﻮﯾﺎ( ﺧﻮد ﺟﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ در ﻏﯿﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪ‬
‫راه اﷲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﻮد ﺟﻬﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺗﻌﺎون و ﻫﻢﮐﺎري ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ در زﻣﯿﻨﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺎر ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺐ و ﺳﻼح رزﻣﻨﺪهاي را ﺗﺪارك ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺟﻬﺎد ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ رزﻣﻨﺪه ﮐﻤﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺠﺎﻫﺪي‪ ،‬ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﻣﻮاﻇﺒﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2843 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1895 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1896:‬‬
 ‫‪333‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻫﻤﮑﺎري و ﺗﻌﺎون در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬

‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﺎداش آن ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺳﻬﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﯾﺎ‬
‫رزﻣﻨﺪه‪ ،‬دو وﺟﻪ دارد‪ :‬اول‪ :‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻮاري و ﺳﻼح ﻣﺠﺎﻫﺪ؛ و دوم ﻣﻮاﻇﺒﺖ از‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش در ﻏﯿﺎب او‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫زﯾﺮا رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺠﺎﻫ ‪‬ﺪ راه اﷲ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ و‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪيﺳﺖ و ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮ ﺳﺮِ راه ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎ را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎداش ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺳﻬﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭼﯿﺰي از اﺟﺮ رزﻣﻨﺪه ﮐﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪‬‬
‫ﭘﯿﺶ آﻣﺪ؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رهﺳﭙﺎر ﻏﺰوهي »ﺗﺒﻮك« ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮادهي اﯾﺸﺎن‪ ،‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ‪‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﺮا در ﻣﯿﺎن ﺑﭽﻪﻫﺎ و زنﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬاري؟! رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ُ َ ْ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﻮﻰﺳ إِﻻ �ﻧَّ ُﻪ ﻟَيْ َﺲ ﻧَ ٌّ‬
‫ﻲﺒ َ� ْﻌ ِﺪي«؛‬ ‫�ﻟ ِﺔ ﻫﺎرون ِﻣﻦ م‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ ﺗﺮﻰﺿ أن ﺗ�ﻮن ِﻣ� ِﺑﻤ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪاري ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻫﺎرون ﺑﺮاي ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺎﺷﯽ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ‬
‫از ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮادهام ﻣﯽﮔﻤﺎرم ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﯽ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرش رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮادرش ﻫﺎرون‪ ‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮي در زﻣﯿﻨﻪي اﻃﺎﻋﺖ از‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﺎداش آن ﺷﺨﺺ ﺳﻬﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ داﻧﺶﺟﻮ ﯾﺎ‬
‫ﻃﻠﺒﻪاي ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎزش ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺴﮑﻦ و ﻧﯿﺰ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻠﺶ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در ﭘﺎداش داﻧﺶاﻧﺪوزي او ﺳﻬﯿﻢ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد؛ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫از ﭘﺎداش داﻧﺶﺟﻮ ﯾﺎ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻢ ﮐﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاري ﺑﺮاي وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﺎ ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻟﺒﺎس و ﺟﺎي ﻧﻤﺎزش ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬در ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪهي ﮐﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان در زﻣﯿﻨﻪي اﻃﺎﻋﺖ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4416 ،3706) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2404 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪334‬‬

‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ و ﭼﯿﺰي از‬
‫ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫ﺑﺎلﺮ ْو َﺣﺎءِ ﻓﻘﺎل‪َ » :‬ﻣﻦ اﻟْ ْ‬ ‫ْ‬
‫ر� ًﺒﺎ َّ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ﻘﻮم؟«‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﻘ‬‫ِ‬ ‫ﻟ‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬‫ﻋﺒﺎس‪ $‬أن رﺳ‬‫ٍ‬ ‫اﺑﻦ‬
‫‪ -١٨٤‬وﻋﻦ ِ‬
‫َ َ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ٌ َ ًّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ َ ْ َْ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬الﻤﺴﻠِﻤﻮن‪� ،‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣﻦ أﻧﺖ؟ ﻗﺎل‪» :‬رﺳﻮل اﷲ«‪ .‬ﻓﺮ�ﻌﺖ إِﻴﻟ ِﻪ امﺮأة ﺻﺒِﻴﺎ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬أل ِﻬﺬا‬
‫َ ْ ََ َ ْ‬ ‫َ ٌّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻚ أﺟ ٌﺮ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬‫ﺣﺞ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻧﻌﻢ ول ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﺎرواﻧﯽ در "روﺣﺎء" دﯾﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﯿﺴﺘﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿﻢ‪ .‬و ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺘﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮلﺧﺪا ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫زﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﯽ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﭽﻪ ﻫﻢ‪ ،‬ﺣﺠﯽ دارد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ؛‬
‫و ﭘﺎداش آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺎرواﻧﯽ در »روﺣﺎء«‬
‫دﯾﺪ؛ روﺣﺎء‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﮑﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا در »ﺣﺞ وداع« ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﮐﯿﺴﺘﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺘﯽ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬رﺳﻮلﺧﺪا ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬آنﮔﺎه ﯾﮏ زن‪ ،‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺑﭽﻪ ﻫﻢ ﺣﺠﯽ دارد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﯽ؛ و ﭘﺎداش آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از آن ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮي در زﻣﯿﻨﻪي اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش آن ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫او ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ زن‪ ،‬از ﮐﻮدﮐﺶ ﮐﻪ اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻃﻮاف‪ ،‬و در ﺳﻌﯽ »ﺻﻔﺎ« و »ﻣﺮوه«‪ ،‬و در »وﻗﻮف« و دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﻣﺮاﻗﺒﺶ ﺑﻮد؛ از‬
‫اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﺞ اﯾﻦ ﺑﭽﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﭘﺎداش آن ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺿﺮورت‪ ،‬ﭼﯿﺰي را‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ دﯾﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1336 :‬‬

 ‫‪335‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻫﻤﮑﺎري و ﺗﻌﺎون در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬

‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﯿﺴﺘﯿﺪ؟ زﯾﺮا ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ از دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﮐﯿﺴﺘﯽ؟ زﯾﺮا ﭘﺮﺳﺶِ ﺑﯽﻣﻮرد‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﯽﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﻮبِ ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه‪ ،‬دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺧﻮد‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاش را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪش ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا وﻗﺘﯽ از اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﮐﯿﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿﻢ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻫﺪﻓﺶ‪ ،‬ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫ﻫﺪﻓﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﻀﻞ و ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪا را ﺷﮑﺮ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺟﺰو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار داد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهي ﺧﻮد را ﺑﺪون ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﯾﺎد ﺷﺪه‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ُّ ٓ ْ َ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ ‪[٣٢ :‬‬ ‫� ۡمۖ ُه َو أ ۡعل ُم ب ِ َم ِن ٱ َّ� َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾٣٢‬‬ ‫﴿ف� تز�وا أنفس‬
‫ﭘﺲ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً آﮔﺎﻫﯽ دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد‪ ‬ﻫﺮ ﻋﺎﻟﻤﯽ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺪاﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از ﻓﺮﺻﺖ‪ ‬ﭘﯿﺶآﻣﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده را‬
‫ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﺰد او‬
‫ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ از ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ وﻟﯽ ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﭽﻪاي‪،‬‬
‫او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺣﺞ آن ﺑﭽﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد او ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ‪ .‬ﻧﺰد ﻋﻮام ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه ﮐﻪ ﺣﺞ ﺑﭽﻪ‪ ،‬از آنِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر اوﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﭘﻨﺪار‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﺎﯾﻪاي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺞ ﮐﻮدك‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد او ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن زن‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﭽﻪ ﻫﻢ ﺣﺠﯽ دارد؟‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪336‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ؛ و ﭘﺎداش آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ و ﻫﺮ‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮاي او‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﺮاي ﺣﺞ‪،‬‬
‫»اﺣﺮام« ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪي ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺞ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻃﻮاف‪ ،‬ﺳﻌﯽ‪ ،‬وﻗﻮف ﻋﺮﻓﻪ‪،‬‬
‫ﮔﺬراﻧﺪن ﺷﺐ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ و ﻣﻨﺎ‪ ،‬و رﻣﯽ ﺣﺠﺮات و‪ ....‬ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬از ﻃﺮف او اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ؛ ﺟﺰ ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ‬
‫ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﮐﻮدك ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ‬
‫ﺳﺒﺒﯽ‪ ،‬از اﺣﺮام ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻮدك‪ ،‬ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن ﺣﺞ ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺞ ﻓﺮض اﺳﺖ و ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺞ ﮐﻮدك‪ ،‬ﻧﻔﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﺮوج او از ﺣﺞ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﮐﻮدك‪ ،‬ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮدك ﻣﻠﺰَم ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺮدن اﻋﻤﺎل و اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت آن‪ ،‬ﯾﺎ دوري از ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع‬
‫در زﻣﺎنِ ﺣﺞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻤﺎل ﺣﺞ را ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و درﺑﺎرهي اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺎل‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺮدم اﺑﺘﺪا ﮐﻮدﮐﺎﻧﺸﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻮدك‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از اﺣﺮام ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺎﯾﺪ او را ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد؛ وﻟﯽ اﻣﺎم‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻧﯿﺰ ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﻔﺮوع«) ‪ (1‬ﮐﻪ از ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و از ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎم‬
‫اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻮدك‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن اﻋﻤﺎل ﺣﺞ‪ ،‬ﻣﻠﺰَم‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎبِ »اﻟﻔﺮوع«‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻔﻠﺢ ﻣﻘﺪﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 717‬ﻫﺠﺮي زاده ﺷﺪ و‬
‫در ﺳﺎل ‪ 762‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻓﻘﻬﯽ وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽ‪ ،/‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ ﻣﺬﻫﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،/‬ﻫﻢﺳﻮ و ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد‪ .‬و ﻣﯽﺗﻮان »اﻟﻔﺮوع« را ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪] ..‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪337‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻫﻤﮑﺎري و ﺗﻌﺎون در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬

‫ﺧﻮﺑﺴﺖ ﺣﺎل ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد و وارد‪ ‬ﺣﺞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻃﻮاف‪ ،‬ﺳﻌﯽ و ﻧﯿﺰ رﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺣﺞ‪ ،‬اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد و ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﯿﺖ اول اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﯿﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻃﻮاف‪ ،‬ﺳﻌﯽ‪،‬‬
‫وﻗﻮف‪ ،‬رﻣﯽ و ﮔﺬراﻧﺪن ﺷﺐ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ و ﻣﻨﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻋﻤﺎل ﯾﺎ اﺟﺰاي ﯾﮏ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﻫﻤﺎن ﻧﯿﺖ اول‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺖ ﺣﺞ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‬
‫ﻧﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫رﮐﻮع‪ ،‬ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﻗﯿﺎم و ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺰدت آﻣﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﯿﺖ ﺣﺞ ﮐﺮده ﺑﻮدم و وﻗﺘﯽ وارد ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺷﺪم‪ ،‬ﺑﺪون ﻧﯿﺖ ﻃﻮاف‪ ،‬ﻃﻮاف‬
‫ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و ﻃﻮاف ﺗﻮ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻨﻮز‬
‫ﻃﻮاف ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻃﻮاﻓﺶ را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﯿﺖ‬
‫ﻃﻮاف ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه از ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻃﻮاﻓﺶ‪ ،‬ﻃﻮاف رﮐﻦ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻃﻮاف‬
‫ﻧﻔﻞ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ ُ ْ ُ َ ُ َّ‬ ‫َّ ِّ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫‪َ -١٨٥‬و َ� ْﻦ أَﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷَ ْﺷ َﻌﺮ ِّ‬
‫ِ� اﺬﻟي‬ ‫ﺎزن الﻤﺴﻠِﻢ اﻷﻣ‬
‫ِ‬ ‫اﺨﻟ‬‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧ‬‫�‬ ‫‪‬‬‫ﻲﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ ُ َ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َْ ُ ُ ََْ َُُ‬ ‫َ ً َ َّ َ ِّ َ ً‬ ‫َُْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ِّ ُ‬
‫�ﻨﻔﺬ ﻣﺎ أم َِﺮ ﺑِﻪ‪� ،‬ﻴﻌ ِﻄﻴ ِﻪ ﺎﻛمِﻼ مﻮﻓﺮا‪ ،‬ﻃﻴﺒﺔ ﺑ ِ ِﻪ �ﻔﺴﻪ �ﻴﺪ�ﻌﻪ إِﻰﻟ اﺬﻟي أمِﺮ ﻪﻟ ﺑ ِ ِﻪ أﺣﺪ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ ْ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫الﻤﺘﺼﺪ� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﺒﺎردار ﻣﺴﻠﻤﺎن و اﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﺻﺪﻗﻪ را ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ و ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1438 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1023 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪338‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻧﺒﺎردار اﻣﯿﻦ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫ﺻﺪﻗﻪ را ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫واژهي »اﻧﺒﺎردار«‪ ،‬ﻧﻬﺎد اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ و »ﯾﮑﯽ از ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪،‬‬
‫ﮔﺰارهي آن؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺒﺎرداري ﮐﻪ داراري اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و اﻣﺎﻧﺖدار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﺶ را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺻﺪﻗﺎت را ﺑﺎ ﺧﺮﺳﻨﺪي و ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪،‬‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﺰاﻧﻪدار‪ ،‬ﺻﻨﺪوقدار و ﯾﺎ اﻧﺒﺎرداري‪ ،‬ﮐﺎرش را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮان در آﺧﺮت‪ ،‬از‬
‫اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم و ﺑﯽﺑﻬﺮهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ٓ َ ٰ َ َ ُ ْ ۡ َ َ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ ٓ ٗ َّ ُ‬
‫نث ً‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٢٣ :‬‬ ‫ورا ‪﴾٢٣‬‬ ‫﴿وقدِمنا إِ� ما ع ِملوا مِن �م ٖل فجعل�ه هباء م‬
‫و ﺑﻪ )ﺑﺮرﺳﻰ( اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﻣﻰﭘﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ آن را ﻏﺒﺎرى ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﻰﮔﺮداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َ ُ ۡ َ ُ َ َ ‪ۡ ۡ َ َ َ ٰٓ ْ َ ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ‬
‫ت أع َ� ٰل ُه ۡم ِ�‬‫﴿ َو َمن يَ ۡرتدِد مِن� ۡم َعن دِينِهِۦ �يمت وهو �ف ِر فأو��ِك حبِط‬
‫َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ُّ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٧ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٢١٧‬‬ ‫ٱ��يا وٱ�خِرةِ� وأو��ِك أص�ب ٱ� ِ‬
‫ار� هم �ِيها � ِ‬
‫و اﻋﻤﺎلِ آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و در ﺣﺎل ﮐﻔﺮ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮﺑﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي‪ ،‬دوزﺧﯽاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖداريﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از آن‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺧﺮاﺑﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﺳﻮم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪاش را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪإ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖدارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻨﺒﻠﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫اﻣﺎﻧﺖدار اﺳﺖ و ﮐﺎرش را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﺘﻌﻬﺪ و‬
‫اﻣﺎﻧﺖدار‪.‬‬
 ‫‪339‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻫﻤﮑﺎري و ﺗﻌﺎون در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬

‫ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﺶ را ﺑﺎ ﺧﺮﺳﻨﺪي و رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ‬

‫اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎ وﻇﯿﻔﻪاش‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﻨﺪهاي ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻤﯽﮔﺬارد؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺻﻨﺪوق ﯾﺎ‬
‫رﯾﯿﺲ ﺑﻨﮕﺎه ﺧﯿﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دو ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﻓﻼنﻓﻘﯿﺮ ﺑﺪه‪ ،‬و او‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﺑﺎ ﺧﺮﺳﻨﺪي و ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ آن ﻓﻘﯿﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬دو ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ از اﺟﺮ و ﭘﺎداش‬
‫ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﻮل از آنِ او ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻢ ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ اﻣﺎﻧﺖ و اﻣﺎﻧﺖداريﺳﺖ و اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫وﻇﯿﻔﻪاش ﯾﺎ ﮐﺎري را ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و در اﻧﺠﺎم آن‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ در زﻣﯿﻨﻪي ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻫﻢﮐﺎري ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺎداﺷﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎداش ﻋﺎﻣﻞ آن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﯾﻦ ﻟﻄﻒ و ﻓﻀﻞ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -22‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ۡ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ۡ ۡ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫﴿إِ� َما ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از زﺑﺎن ﻧﻮح‪ ‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ََ َ َ ُ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٦٢ :‬‬ ‫نص ُح ل� ۡم﴾‬ ‫﴿وأ‬
‫و ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از زﺑﺎن ﻫﻮد ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٦٨ :‬‬ ‫اص ٌح أَم ٌ‬
‫ِ� ‪﴾٦٨‬‬
‫َََ۠ َ ُ ۡ َ‬
‫﴿و�نا ل�م ن ِ‬
‫و ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮﺧﻮاه اﻣﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺼﯿﺤﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ و او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻘﺶ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﯾﻦ را ﻧﺼﺤﯿﺖ و‬
‫َ ُ‬ ‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻗﺮار داد و ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪ِّ » :‬‬
‫اﺪﻟ ُ‬
‫ﻴﺤﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺼﺤﯿﺖ و‬ ‫ﻳﻦ اﻨﻟَّ ِﺼ‬
‫َ َ‬
‫ﻷ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪َ �َّ » :‬وﻟ َ‬
‫ﺋﻤ ِﺔ‬ ‫ﻮﻪﻟ و‬
‫ﻜﺘ ِﺎﺑ ِﻪ ولِﺮﺳ ِ ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫� َو َﺎﻋ َّﻣ ِﺘ ِﻬ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬و ﺑﺮاي‬ ‫الﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬
‫ِِ‬
‫ُ‬

‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻋﻤﻮم آنﻫﺎ«‪ .‬ﻧﯿﺮﻧﮓ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐ‪ ،‬و ﺣﯿﻠﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺼﯿﺤﺖ و‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.55 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪342‬‬
‫َ ۡ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ۡ ۡ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫﴿إِ� َما ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺒﻮت اﺧﻮت و ﺑﺮادري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه‬
‫ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو اﺧﻮت ﯾﺎ ﺑﺮادريِ ﭘﺸﺘﯽ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﯽ ﻣﻨﻬﺎي اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﯽﻣﻌﻨﺎ و ﻫﯿﭻ‬
‫اﺳﺖ؛ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫�ن َو ۡع َد َك ٱ َ ُّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٰ ُ ‪َّ ّ َ َ َ َ ُ َّ َّ ٞ‬‬
‫�ق﴾ ]ﻫﻮد‪[٤٥ :‬‬ ‫ب إِن ٱبۡ ِ� م ِۡن أه ِ�‬‫﴿ونادى نوح ر�هۥ �قال ر ِ‬
‫ﻧﻮح ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﭘﺴﺮم‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫وﻋﺪهات‪ ،‬ﺣﻖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﻮح‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ۡ َ ۡ َ َّ ُ َ َ ٌ ۡ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٦ :‬‬ ‫﴿إِن ُهۥ ل ۡي َس مِن أهل ِك ۖ إِنهۥ �مل �� �ل ِٖح�﴾‬
‫ٰ‬
‫او از ﺧﺎﻧﻮادهي ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او )داراي( ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ دور از ﻫﻢ و در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ و زﺑﺎنﻫﺎ و‬
‫ﮔﻮﯾﺶﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺮق ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮادرﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﺑﺮادري‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه‬
‫ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و او را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺧﻮب ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮح‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ َ ُ َ ۡ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٦٢ :‬‬ ‫نص ُح ل� ۡم َوأعل ُم م َِن ٱ�ِ َما � � ۡعل ُمون ‪﴾٦٢‬‬ ‫﴿وأ‬
‫و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﺘﺎن ﻫﺴﺘﻢ و از ﺳﻮي اﷲ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﯾﺐﮐﺎر ﻧﯿﺴﺘﻢ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺷﻤﺎ را ﻓﺮﯾﺐ دﻫﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از زﺑﺎن ﻫﻮد‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٦٨ :‬‬ ‫اص ٌح أَم ٌ‬
‫ِ� ‪﴾٦٨‬‬
‫َََ۠ َ ُ ۡ َ‬
‫﴿و�نا ل�م ن ِ‬
‫و ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮﺧﻮاه اﻣﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
 ‫‪343‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﺧﻮت و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺮادري در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َو ّ‬
‫أﻣﺎ اﻷﺣﺎدﻳﺚ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ﻗﻴ َﺔ ﺗَﻤﻴﻢ ﺑﻦ أَ ْوس َّ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫‪ -١٨٦‬ﻓَﺎﻷَ َّ‬
‫اﺪﻟ ُ‬
‫ﻳﻦ‬ ‫ﺎل‪ِّ » :‬‬ ‫ار ِّي‪ ‬أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗ‬ ‫َ ِ‬‫اﺪﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ﻲﺑ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫ل‪:‬‬ ‫و‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َّ ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫َ ُ َُْ َ‬
‫ﻮﻪﻟ ِ وﻷﺋﻤ ِﺔ الﻤﺴﻠِ ِﻤ� وﺎﻋﻣﺘِ ِﻬﻢ«‪] .‬رواﻳﺖ‬‫اﻨﻟَّ ِﺼﻴﺤﺔ« ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ل ِﻤﻦ؟ ﻗﺎل » ِ� وﻟِﻜِﺘﺎﺑ ِ ِﻪ ول ِﺮﺳ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮرﻗﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻤﯿﻢ ﺑﻦ اوس داري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺼﺤﯿﺖ‬
‫و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮاي ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬و ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻋﻤﻮم آنﻫﺎ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﺎب »ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ« ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از ﺗﻤﯿﻢ ﺑﻦ اوس داري‪ ‬اﺳﺖ؛ ﺗﻤﯿﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﯾﺎ ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدﯾﻢ‪ :‬ﺑﺮاي ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬و ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻋﻤﻮم آنﻫﺎ«‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﺼﺤﯿﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ را ﺑﺮاي ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي او اﺧﻼص داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ و از روي ﻣﺤﺒﺖ و ﺗﻌﻈﯿﻤﺶ‪ ،‬او را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﻨﺪه‪ ،‬از روي ﻋﻼﻗﻪ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ او‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺗﻌﻈﯿﻢ اﷲ‪ ‬و از ﺗﺮس او‪ ،‬از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎن‪ ،‬ﻗﻠﺐ و ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺪام ﺧﻮﯾﺶ ذﮐﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ذﮐﺮ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﺣﺪ و اﻧﺪازهاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.55:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪344‬‬

‫ﻧﺪارد و اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل و ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ در‬
‫دﻟﺶ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ و ﻗﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻣﺘﻌﺎل وﺟﻮد دارد و اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬و در ﺷﺐ و روز‬
‫ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﻔﮑﺮ در ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬و‬
‫ﮐﻮهﻫﺎ‪ ،‬درﺧﺘﺎن‪ ،‬و ﺟﺎﻧﻮران و دﯾﮕﺮ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﷲ ﺑﭙﺮدازد و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ذﮐﺮ و ﯾﺎد‬
‫ﻗﻠﺒﯽ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻧﺼﺤﯿﺖ ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﷲ و‬
‫دﯾﻦ او ﻏﯿﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻣﺤﺎرم اﻟﻬﯽ ﯾﺎ ﺗﺮك دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮدش اﻧﺘﻘﺎم ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺮﯾﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﻏﯿﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ اﷲ را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻏﯿﺮت ﺑﻮرزد و در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺶ را ﺑﺮﺳﺪ و او را ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺰو ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دﯾﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دﻓﺎع ﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﯾﺎن و اﻫﻞ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ را از آن دور ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻠﺤﺪان ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري ﮐﻪ دﯾﻦ را ﺳﺪي در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫آزادي و ﻻاﺑﺎﻟﯽﮔﺮي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
‫ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﻦ اﷲ ﻣﻘﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﯿﺮ و‬
‫درﺑﻨﺪ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﮔﺮدد و در ﻣﺴﯿﺮ او ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﻣﯿﻞ‬
‫دارد و ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬آرام و ﻗﺮار ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻧﯿﮏ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﺟﻬﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻗﺮار دارد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ‬ﻣﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﻣﯿﺎل و اﻫﺪاف ﺧﻮﯾﺶ را در راﺳﺘﺎي درﺳﺖ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ .‬اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬در »ﻧﻮﻧﯿﻪ« ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮب ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ِّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ِّ‬
‫والﺸﻴـﻄﺎن‬
‫ِ‬ ‫و�ﻠﻮا ِﺑ ِﺮق اﻨﻟَّﻔﺲ‬ ‫ﻫﺮ�ﻮا ِﻣ َﻦ الﺮق اﺬﻟي ﺧ ِﻠﻘﻮا ﻪﻟ‬
‫»از ﺑﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺮاي آن آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ و در ﺑﻨﺪ‪ ‬ﻧﻔﺲ و ﺷﯿﻄﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻗﯿﺪي ﮐﻪ ﺑﺮاي آن آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻫﺪﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺮاي آن‬
‫ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪345‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫�س إ َّ� ِ�َ ۡع ُب ُدون ‪َ ٥٦‬ما ٓ أُر ُ‬

‫�د م ِۡن ُهم ّمِن ّر ۡزق َو َما ٓ أُر ُ‬ ‫� َّن َوٱ ۡ� َ‬‫َ َ َ َۡ ُ ۡ‬
‫�د‬‫ِ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما خلقت ٱ ِ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٥٧ ،٥٦ :‬‬ ‫ون ‪﴾٥٧‬‬ ‫أَن ُ� ۡط ِع ُ‬
‫م‬
‫ِ‬
‫و اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺎن ﻫﯿﭻ‬
‫روزي و رزﻗﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﺧﻮاﻫﺎن اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﻮراك ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﺎل ﺳﻌﺎدت و آزاديﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ و در ﺑﻨﺪ‪ ‬ﻧﻔﺲ‬
‫و ﺷﯿﻄﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در ﺑﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و اﻣﯿﺎل ﺧﻮد را ﺑﺮ او‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻔﺲ ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﻮن ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ او ﻏﺎﻟﺐ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﻫﻮش از ﺳﺮش ﻣﯽرود‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻞ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﺗﻦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﻔﺲ و ﺷﯿﻄﺎن؛‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮد را از ﺑﻨﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ زﯾﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﯽرﻫﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮوﯾﺞ و ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪن دﯾﻦ اﷲ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﭙﺮدازد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﺳﺘﺮﮔﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ .‬آنﻫﺎ دﻋﻮتﮔﺮاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ّ ُ َّ َّ ُ ً َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ ٰ ُ َ َ‬ ‫َََ ۡ َََۡ‬
‫وت ۖ ف ِم ۡن ُهم َّم ۡن‬ ‫� أمةٖ رسو� أ ِن ٱ�بدوا ٱ� وٱجتنِبوا ٱل�غ‬ ‫﴿ولقد �عثنا ِ� ِ‬
‫َّ َ َ ُ‬ ‫َّ ُ َ ۡ ُ َّ ۡ َ َّ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٣٦ :‬‬ ‫ت َعل ۡيهِ ٱلض� ٰلة ۚ﴾‬‫ه َدى ٱ� ومِنهم من حق‬
‫در ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي )ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺎم( ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و از ﻣﻌﺒﻮدان‬
‫ﺑﺎﻃﻞ دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ از اﻣﺖﻫﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﻮد و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺳﺰاوار ﺿﻼﻟﺖ و‬
‫ﮔﻢراﻫﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب‬
‫اﷲ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ در دﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺮآن و‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺶ از آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺧﺒﺎرش را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﻗﺮآن ﮐﺎﻣﻼً روﺷﻦ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻮاﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه و ﺟﺎي ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي در ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ آن وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن را از زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ ﺣﻔﻆ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن را در آﺧﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد؛ اﻣﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪346‬‬

‫دﭼﺎر ﺗﺤﺮﯾﻒ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﺑﻪ اﺻﻞ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﻟﻬﯽ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و اﺧﺒﺎر درﺳﺖ آن را ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺻﺤﺘﺶ در ﻣﺘﻮن‬
‫دﯾﻨﯽ ﻣﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از اﺣﮑﺎم و دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﮐﺘﺎبﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ واﺿﺢ و روﺷﻨﯽ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آنﻫﺎ در دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﻣﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﻗﺮآن در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ آن را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻟﻔﻈﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻓﺎع ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دﻓﺎع‬
‫از ﻗﺮآن در ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﯾﺎ ﮐﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ‬
‫ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻢ ﺷﺪه و ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬از ﻗﺮآن‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ! و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َّ ۡ ُ َ َّ َ ّ َ َّ ُ َ ُ َ‬‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٩ :‬‬ ‫�ٰ ِفظون ‪﴾٩‬‬ ‫﴿إِنا �ن نز�ا ٱ�ِكر �نا �ۥ ل‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﮕﻪﺑﺎن آن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻪداري آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﺣﺮف از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻢ ﺷﺪه‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﷲ‪ ‬را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ ﭘﻨﺪارِ ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ درﺳﺖ آن را ﺑﺮ اﺳﺎس اﻟﻔﺎظ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻇﺎﻫﺮيِ آن و ﺑﻪدور از‬
‫ﺗﺄوﯾﻞﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺤﺮﯾﻒﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن در‬
‫ت ﮐﺘﺎب اﷲ‪ ،‬ﺑﭙﺮدازد و ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﯾﻪاي از آﯾﺎ ‪‬‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ آن‪ ،‬رواج ﺑﯿﺶﺗﺮي در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ آن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺮاي اﻣﺎم و‬
‫ﻣﻘﺘﺪيﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ در ﻫﺮ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎزش‪ ،‬آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و از اﯾﻦرو‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آن‪ ،‬داراي اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ اﯾﻦ‬
 ‫‪347‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫ﺳﻮره را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺘﺎب اﷲ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺰو ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي اﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﮐﻼم اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺮوف ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎﻧﯽ؛ و ﮐﻼﻣﺶ‪ ،‬ﺣﺮوﻓﯽ ﺑﯽﻣﻌﻨﺎ ﯾﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﺑﺪون‬
‫ﺣﺮف ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻼﻣﯽ ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﻮيﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬آن را از او درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻧﺎزل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َٰ َ ۡ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫وح ٱ ۡ�م ُ‬
‫� ‪ ١٩٢‬نَ َز َل بهِ ٱ ُّلر ُ‬ ‫�ل َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬‫َّ ُ َ َ ُ‬
‫�كون م َِن‬ ‫ِ� ‪ � ١٩٣‬قلبِك ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�نهۥ ��ِ‬
‫� ‪﴾١٩٥‬‬ ‫�ن ‪ ١٩٤‬بل َِسان َع َر ّ ُّ‬ ‫ٱل ۡ ُمنذِر َ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[١٩٥ ،١٩٢ :‬‬ ‫� مب ِ ٖ‬ ‫ِٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﻰﺗﺮدﯾﺪ اﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﺎزلﺷﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ روحاﻻﻣﯿﻦ )ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ( آن را ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ روﺷﻦ و رﺳﺎ ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺖ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﺗﺎ از ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﻰ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻗﺮآن را ﺑﺮ »ﻗﻠﺐ«‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎزل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن را ﺑﺎ ﮔﻮشﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺶ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬در وﺟﻮدش ﺟﺎي ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫آن ﺳﺨﻦ را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺒﺶ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد‪ ،‬آن را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ و اﺣﺴﺎﺳﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻮي آن را ﺑﺎ ﺑﯿﻨﯽاش ﺑﺸﻨﻮد ﯾﺎ ﻣﺰهاش را ﺑﺎ دﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﭽﺸﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َٰ َ ۡ َ َ َ‬
‫ون م َِن ٱل ُمنذِر َ‬ ‫ُ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[١٩٤ :‬‬ ‫�ن ‪﴾١٩٤‬‬‫ِ‬ ‫﴿� قلبِك ِ�ك‬
‫)ﻗﺮآن را( ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺖ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﺗﺎ از ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن و ﺗﺄوﯾﻞﻫﺎي ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ درﺑﺎرهي ﻗﺮآن و اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻼم‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ در ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ و ﺳﻨﺨﯿﺘﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب اﷲ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب‬
‫اﷲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ آن را ﮐﻼم ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪348‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب اﷲ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬

‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﺮام آن را ﻧﮕﻪ دارﯾﻢ؛ ﻣﺜﻼً در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯽوﺿﻮﯾﯽ ﯾﺎ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﺑﻪ آن دﺳﺖ‬
‫ْ ُ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﻧﺰﻧﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ � َﻤ َّﺲ اﻟﻘ ْﺮآن ِإﻻ َﻃﺎ ِﻫ ٌﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺟﺰ در‬
‫ﺣﺎلِ ﻃﻬﺎرت ﺑﻪ ﻗﺮآن دﺳﺖ ﻧﺰﻧﺪ«‪ .‬ﯾﺎ از روي ﭘﻮﺷﺸﯽ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﭘﻮﺷﺸﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﻧﺰده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻪ واﺟﺐ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ از ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﺿﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪،‬‬
‫اﺣﺘﺮام ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻗﺮآن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را در ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﮕﺬارﯾﻢ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﺎنﻫﺎي آﻟﻮده ﯾﺎ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﺎﮐﻔﺸﯽ‬
‫و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ آن دﺳﺘﻪ از ﺑﭽﻪﻫﺎ و داﻧﺶآﻣﻮزاﻧﯽ را ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﻗﺮآن‬
‫را ﺑﯽﭘﺮوا روي زﻣﯿﻦ ﯾﺎ در زﺑﺎﻟﻪدانﻫﺎ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎر زﺷﺖ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﺼﺤﻒ )ﻗﺮآن( ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﭘﺎك‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﮐﻪ از روي ﻗﺮآن ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺠﺪه ﮐﺮدن‪ ،‬ﻗﺮآن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد‪ ،‬روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ در دﯾﻦ را ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اول‪ :‬اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ و ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺘﺶ و اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﻪي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻋﺮب و ﻏﯿﺮﻋﺮب و ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ََۡ َ ۡ َٰ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٧٩ :‬‬ ‫ك ل َِّلن ِ‬
‫اس َر ُسو� ۚ﴾‬ ‫﴿ وأرسل�‬
‫و ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را ﭘﯿﺎمآوري ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ون ل ِۡل َ� ٰلَم َ‬
‫� نَذ ً‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ٰ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ِيرا ‪] ﴾١‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫� � ۡب ِده ِۦ ِ�ك‬ ‫ار َك ٱ�ِي نزل ٱلفرقان‬‫﴿�ب‬
‫ﺑﺲ واﻻ و ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﻧﺎزل ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﯿﻢدﻫﻨﺪهي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪349‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫َ َ ٓ َۡ َ ۡ َٰ َ‬
‫ك إ َّ� َر ۡ َ‬
‫� ٗة ّل ِۡل َ� ٰلَم َ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[١٠٧ :‬‬ ‫� ‪﴾١٠٧‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما أرسل� ِ‬
‫و ﺗﻮ را ﺟﺰ رﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ‪.‬‬
‫آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ اﺧﺒﺎري را ﮐﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬آورده‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ او‪ ،‬ﺻﺎدق و‬
‫ﻣﺼﺪوق اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آورده‪ ،‬راﺳﺖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺼﺪوق اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او وﺣﯽ ﺷﺪه‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﻪ ﺧﻮد‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻪ و ﻧﻪ آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ او وﺣﯽ ﺷﺪه‪ ،‬دروغ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎ ﺻﺪق و اﺧﻼص‪ ،‬از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﺎ از ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫ﻧﮕﺬارﯾﻢ و ﭼﯿﺰي از آن ﻧﮑﺎﻫﯿﻢ و او را در ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬اﻟﮕﻮ و ﭘﯿﺸﻮاي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار دﻫﯿﻢ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻣﺎم اﯾﻦ اﻣﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮاي‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫داﻧﺸﯽ از ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﻮد؛ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ او‪ ،‬واﺳﻄﻪاي ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از او ﭘﯿﺮوي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬در زﻣﯿﻨﻪي دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬در زﻣﯿﻨﻪي ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺣﮑﻢِ ﻣﺒﻠّﻎ را دارﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ً‬ ‫ِّ ُ َ‬
‫»ﺑَﻠﻐﻮا � ِّ� َول ْﻮ آﻳَﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏ آﯾﻪ )ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ(‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬دﻓﺎع از ﺷﺮﯾﻌﺖ او؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﺮﯾﻌﺖ او دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از آن ﻧﮑﺎﻫﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ آن ﻧﯿﻔﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻗﻮال‪ ،‬اﻓﻌﺎل و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺟﺪﯾﺪي در دﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﯾﮏ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪،‬‬
‫ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪ (2 ).‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎري ﯾﺎ ﮐﺮداري و ﯾﺎ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 3461 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪.$‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.867 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪350‬‬

‫ﻫﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ ﻋﻘﯿﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ و‬
‫ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽاﯾﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻨﺖ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎرز ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب و‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و آنﻫﺎ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬دﺷﻨﺎم ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ؛ و اﮔﺮ ﺧﻮد را دوﺳﺖدار و‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺪﻋﯽ و دروغﮔﻮﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺴﯽ اﺻﺤﺎب‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﺷﻨﺎم دﻫﺪ و ﺑﺎز ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دوﺳﺖ دارم؟! ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫َُ ُ‬ ‫ﻰﻠﻋ دﻳﻦ َﺧﻠﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻓَﻠْﻴَﻨْ ُﻈ ْﺮ أَ َﺣ ُﺪ ْ‬
‫�ﻢ َﻣ ْﻦ �ﺎلِﻞ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫َ ُ ََ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻤﺮء‬
‫ِ ِ ِ ِ‬
‫»ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ دوﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ دارد«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺪﻋﯽ دروﻏﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺷﻨﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ او ﺧﺮده‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﺳﺰاوار ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﭼﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﻨﯿﻢ؟! از اﯾﻦرو دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و اﻧﺘﻘﺎل دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ او ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ و دﺷﻨﺎم ﻫﺴﺘﻨﺪ! ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎراﻧﺶ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و آﻧﺎن را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ در دﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﻮا‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮداود )‪ ،(4833‬ﺗﺮﻣﺬي )‪ ،(2378‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ ،(303،334/2‬ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ‬

‫)‪ (2573‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ .‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (3545‬ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪351‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﭘﯿﺮوي و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎﻣﺎن ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬

‫دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﺎم و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ در دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻋﺎي ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﯿﮏ ﺧﻮد را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ب َ�َا م ِۡن أَ ۡز َ� ٰج َنا َو ُذ ّر َّ� ٰت ِ َنا قُ َّر َة أَ ۡ� ُ َ ۡ َ َ ُ َّ َ‬
‫� إ َم ً‬
‫اما ‪﴾٧٤‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َر َّ� َنا َه ۡ‬
‫� وٱجعلنا ل ِلمتقِ ِ‬‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٤ :‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن را روﺷﻨﯽ ﭼﺸﻤﺎﻧﻤﺎن ﺑﮕﺮدان و ﻣﺎ را ﭘﯿﺸﻮاى ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران‬
‫ﻗﺮار ﺑﺪه‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ و رﯾﺎﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ آن ﻫﺎ را ﭘﯿﺸﻮاي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﺑﮕﺮداﻧﺪإ زﯾﺮا ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﭘﺴﺖ‬
‫و ﻣﻘﺎم‪ ،‬و رﯾﺎﺳﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‬
‫ﺖ إ َﻴﻟْ َﻬﺎ‪َ ،‬و� ْن أُوﺗيﺘَ َﻬﺎ ﻣ ْﻦ َ� ْ� َم ْﺴﺄَﻟَﺔ أُﻋﻨْ َ‬
‫ﺖ‬ ‫ﻚ إ ْن أُوﺗيﺘَ َﻬﺎ َ� ْﻦ َم ْﺴﺄَﻟَﺔ ُوﻠﻛ ْ َ‬
‫َ َ َ َ َّ َ‬
‫ﻧ‬‫ﺈ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ة‬‫ﺎر‬‫ﻣ‬‫اﻹ‬
‫ََْ‬
‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫�ﺴﺄ ِ ِ‬
‫ل‬
‫َ‬
‫َﻋﻠﻴْ َﻬﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻣﺎرت را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﮑﻦ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﭘﺲ از درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎرت‬
‫ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آن واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮي )و در ﺟﺮﯾﺎن اﻣﺎرت‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﯽ؛ و اﮔﺮ ﺑﺪون درﺧﻮاﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬اﷲ ﺗﻮ را در ﺟﺮﯾﺎن اﻣﺎرت‪ ،‬ﯾﺎري ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ،‬از او درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺎن اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ در دﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ارزﺷﻤﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهاش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ٗ َ ۡ ُ َ ۡ َ َّ َ َ ُ َ ُ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ۖوا َو�نوا �� ٰت ِ َنا يُوق ُِنون ‪﴾٢٤‬‬ ‫﴿وجعلنا مِنهم أ�ِمة �هدون بِأم ِرنا لما ص‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[٢٤ :‬‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن را ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن )و ﭘﯿﺶﮔﺎﻣﺎن‬
‫ﺧﯿﺮ( ﮔﺮداﻧﯿﺪﯾﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7147 ،7146 ،6722 ،6622) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1652 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻤﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪352‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ٗ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬أ� ِ َّمة َ� ۡه ُدون بِأ ۡم ِرنا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﻫﺎ را‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺎ راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎق ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ از ﻣﺤﻀﺮ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ واﺳﻄﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺘﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ در دوران ﻣﺎ‪،‬‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ زﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ اﺑﺰار ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻧﻮار‪،‬‬
‫)ﻧﺮماﻓﺰار( و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺣﻮﺻﻠﻪ ﻧﯿﺎز دارد؛‬
‫زﯾﺮا ﺷﺘﺎبزدﮔﯽ در ﮐﺴﺐ داﻧﺶ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽاﻧﺪازد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﺧﻮب درك ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ آن را اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻔﻬﻤﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ادب را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش آﻣﻮﺧﺘﻪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬ ‫َ َ َ َۡ ََ‬ ‫َ ُ ۡ‬
‫جل بِهِ ٓۦ ‪ ١٦‬إِن َعل ۡي َنا � َع ُهۥ َوق ۡر َءان ُهۥ ‪ ١٧‬فإِذا ق َرأ�ٰ ُه‬ ‫﴿� �َ ّ ِرك بِهِۦ ل ِسانك ِ�ع‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪[١٨ ،١٦ :‬‬ ‫فٱتب ِ ۡع ق ۡر َءان ُهۥ ‪﴾١٨‬‬
‫)اي ﻣﺤﻤﺪ! ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺰول ﻗﺮآن( زﺑﺎﻧﺖ را ﺑﺮاي ﺗﮑﺮار آن‪ ،‬ﺷﺘﺎبزده ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺪه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﮔﺮدآوري و )آﺳﺎن ﮐﺮدن( ﻗﺮاﺋﺘﺶ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ را )ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ(‬
‫ﺗﻤﺎم ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ را دﻧﺒﺎل ﮐﻦ‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ َّ َ‬
‫]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪[١٩ :‬‬ ‫﴿� َّم إِن َعل ۡي َنا َ� َيان ُهۥ ‪﴾١٩‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺑﯿﺎن آن ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﯿﺎن و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛ ﭼﻮن ﻋﺪم ﺗﮑﺮار‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫َ‬ ‫ُ َّ َ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮد‪َّ �﴿ :‬م إِن َعل ۡي َنا َ� َيان ُهۥ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺑﯿﺎن آن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﻧﭙﺮدازد و در ﭘﯽ ﺧﻄﺎﻫﺎ و ﻟﻐﺰشﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺼﻮم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺎه اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻄﺎﮐﺎرﻧﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﺎﮐﺎران‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻃﻼب و داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي اﺳﺘﺎد‬
 ‫‪353‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ادب و اﺣﺘﺮام‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺸﺎن را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﺬﮐﺮ دﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺘﺎداﻧﯽ ﮐﻪ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ آنﻫﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻮد ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯽ ﺑﺮدهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن و‬
‫ﺟﻨﺲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﻋﯿﻮب دﯾﮕﺮان و‬
‫َ ْ ُ‬ ‫ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻳَﺎ َﻣ ْﻌ َ َ‬
‫ﺮﺸ َﻣ ْﻦ َ‬
‫آﻣ َﻦ ِﺑ ِﻠ َﺴﺎﻧِ ِﻪ َول ْﻢ ﻳَﺪﺧ ِﻞ‬
‫ُ ُّ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫ْ َ ُ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ ْ َ َ َ َّ‬
‫� َوﻻ ﺗت ِﺒ ُﻌﻮا َﻋ ْﻮ َرا ِﺗ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓ ِﺈﻧﻪ َﻣﻦ ﺗتﺒﻊ َﻋ ْﻮ َرا ِﺗ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﻀﺤﻪ ا�‬‫اﻹﻳﻤﺎن ِﻰﻓ ﻗﻠ ِﺒ ِﻪ ‪،‬ﻻ ﺗﺆذوا الﻤﺴ ِﻠ ِﻤ‬‫ِ‬
‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َولﻮ ِﻲﻓ �ﻴ ِﺖ أﻣ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ و ﻫﻨﻮز‪ ،‬اﯾﻤﺎن در دلﻫﺎﯾﺘﺎن‬
‫وارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ! ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﯿﺎزارﯾﺪ و در ﭘﯽ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ و رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي آنﻫﺎ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻫﺮﮐﺲ در ﭘﯽ رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﺑﺮادرش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را رﺳﻮا‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺎدرش ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ و ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟!‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﺰﺑﯿﻨﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آن را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺸﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪي آنﻫﺎﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﻮي ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﯾﺎدﮔﯿﺮيﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺪﻧﺎم ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ از‬
‫ﻋﯿﻮب ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﻋﯿﻮب‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪي اﻓﺮاد ﻣﻐﺮض اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺪﺑﯿﻦ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾﺖ و ﺳﺘﻢ ﺑﺰرﮔﯽ در ﺣﻖ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از آﺑﺮوي‬
‫آنﻫﺎ دﻓﺎع ﮐﻨﯿﻢ و ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻋﯿﻮب آنﻫﺎ را ﻓﺎش ﻧﺴﺎزﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺸﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ و اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽ درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪدور از ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫اﺻﻞ ﻗﻀﯿﻪ را از آنﻫﺎ ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آنﭼﻪ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯽاﺳﺎس ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﺧﻮد ﻣﺎ ﻧﯿﺰ زﯾﺎد ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎدرﺳﺘﯽ از ﻣﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و اﻣﯿﺎل دروﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺮﻓﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ؛‬
‫ﺣﺎل آنﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﻮﺿﻮع را از آن ﻋﺎﻟﻢ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪354‬‬

‫ﻧﮕﻔﺘﻪام‪ .‬و ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺳﺨﻦ ﯾﮏ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻫﻤﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ را ﺑﻪ ﻧﺎم آن ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﭘﯽ‬
‫ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از ﻫﯿﭻ ﻋﺎﻟﻤﯽ و رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوﯾﺶ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﻋﺬري‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ .‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺗﻤﺎس ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع را از او ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ‬
‫ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ آنﭼﻪ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺗﻤﺎس‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي ﻣﺎ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت آن ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬آن ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﺎر درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي اﻧﺠﺎم دادهاﯾﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﺸﻮاي اﯾﻦ اﻣﺖ ﭘﺲ از رﺳﻮلﺧﺪا‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻄﺒﻪاش‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻧﯿﮏ و درﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدم‪ ،‬ﯾﺎريام دﻫﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﺪ و ﻧﺎدرﺳﺖ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﻤﻮدم‪ ،‬اﺻﻼﺣﻢ ﮐﻨﯿﺪ«‪ (1 ).‬آري! ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺖ را‬
‫ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ ﺑﺪه و اﺻﻼﺣﺶ ﮐﻦ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺧﻄﯿﺮ و ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ داﻣﻦ ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﻟﻐﺰش او‪ ،‬ﻟﻐﺰش ﻋﺪهي زﯾﺎدي را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ‬
‫دارد‪ .‬و اﮔﺮ درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮد اﻟﻬﯽ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪﭘﯿﺮوي از وي‪ ،‬درﺳﺖ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﻣﻘﺎم واﻻي ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ آﺑﺮوي ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده‪ ،‬از آﻧﺎن‬
‫دﻓﺎع ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﻋﺬري ﺑﺮاي اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻊ از‬
‫اﯾﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻤﺎس ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارﯾﻢ و‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﮕﺬارﯾﻢ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪» :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ« )ﺗﺤﻠﯿﻞ وﻗﺎﯾﻊ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪي اول(‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪي دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽﻣﺤﻤﺪ ﺻﻼﺑﯽ و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺑﻨﺪه )ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ(‪ ،‬ص‪ 237 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از »اﻟﺒﺪاﻳﺔ واﻟﻨﻬﺎﻳﺔ« )‪] .(305/6‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪355‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫دوﻣﯿﻦ ﻧﻮع از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً‬

‫اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﯿﺶ از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺗﮑﺒﺮ‬
‫ﺣﮑﺎم‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ واﻣﯽدارد و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﺧﻄﺎﻫﺎي ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ از‬
‫ﺧﻄﺎﻫﺎي ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻻ ﻣﺎﺷﺎءاﷲ‪.‬‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺪيﻫﺎي آنﻫﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺑﺪيﻫﺎ ﯾﺎ اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي آنﻫﺎ را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻓﺎش ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ روﺷﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي آﻧﺎن‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﮔﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻤﺎس ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ اﻓﺮادي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﺗﻤﺎس ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﺗﻤﺎس ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻮﺟﻮد را ﺑﺎ آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﻢ؛ وﻟﯽ ذﮐﺮ ﺑﺪيﻫﺎي آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﻘﻂ دﺷﻤﻨﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن و ﺣﮑﺎم ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺑﺪي ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﺳﺘﻤﯽ در‬
‫ﺣﻖ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﯿﻨﻪي ﻣﺴﺆوﻻن در دل ﻣﺮدم ﺟﺎي ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ از آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻣﻨﯿﺖ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺣﮑﺎم ﺧﻮد ﺣﺴﺎب ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬از دﺳﺘﻮرﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﺎم ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮐﻨﻨﺪهي آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻣﺠﺮﯾﺎن ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻻﻫﯽ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ و اﺟﺮاﯾﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﺪيﻫﺎ و اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ و اﮔﺮ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺸﺎن‬
‫را ﺑﻪ آﻧﺎن ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ‪ ،‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪﭘﻨﺪار ﻣﺎ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن و ﺑﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﮕﺬارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﺳﺨﻦ ﯾﺎ رﻓﺘﺎر ﯾﮏ ﻋﺎﻟﻢ ﯾﺎ ﻣﺴﺆول ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ را اﺷﺘﺒﺎه ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬زﯾﺎد روي ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬و ﮔﺎه اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮيﺳﺖ و در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪356‬‬

‫ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎل‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِ زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﯿﻔﺘﺪ و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺳﻮء ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ و اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫درﺑﺎرهاش ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎس ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﻣﻮﺿﻮع را ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ در دﯾﻦ ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﻋﻤﻮم آنﻫﺎ را؛ زﯾﺮا ﺻﻼح ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻼح و درﺳﺘﯽِ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ردهﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ اﺻﻼح ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺆوﻻن در ردهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ دارد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﺪﯾﺮ ﯾﮏ ﻣﺪرﺳﻪ ﯾﺎ رﯾﯿﺲ ﯾﮏ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻪ اﮔﺮ اﺻﻼح ﺷﻮﻧﺪ و رويﮐﺮد درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي در ادارهي ﻣﺪرﺳﻪ و‬
‫داﻧﺸﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬داﻧﺶآﻣﻮزان و داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﺻﻼح ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺼﺤﯿﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪﯾﻢ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن‬
‫ﺷﻮﯾﻢ و ﻫﺮﮔﺎه از راه درﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ و راه درﺳﺖ‪،‬‬
‫راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﻢ و ﭼﻮن دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ و آﻧﺎن را ﺑﺮادران‬
‫َ ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺧﻮد ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ال ُﻤ ْﺴ ِﻠ ُﻢ أﺧﻮ ال ُﻤ ْﺴ ِﻠ ِﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ ُّ‬
‫ﺎن �َﺸﺪ َ� ْﻌ ُﻀﻪ‬ ‫»ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ«‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ال ْ ُﻤ ْﺆﻣ ُﻦ لﻠْ ُﻤ ْﺆﻣﻦ َﺎﻛ ْ ُﺒﻟنْﻴَ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِِ‬
‫َ� ْﻌ ًﻀﺎ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮاي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺰاي ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ِّ‬
‫� ِﻲﻓ ﺗ َﻮاد ِﻫ ْﻢ‬ ‫ﺗﻘﻮﯾﺖ و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺜﻞ الﻤﺆ ِﻣ ِﻨ‬
‫اﻰﻋ َ ُﻪﻟ َﺳﺎﺋ ُﺮ اﺠﻟَ َﺴﺪ ﺑ َّ‬
‫ﺎلﺴ َﻬ ِﺮ‬
‫َ ْ َ َ ُ ُ ْ ٌ ََ َ‬ ‫َوﺗَ َﺮ ُ ِ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺣ ِﺪ إِذا اﺷﺘﻰﻜ ِﻣﻨﻪ ﻋﻀﻮ ﺗﺪ‬ ‫اﻤﺣ ِﻬﻢ َو�ﻌﺎﻃ ِﻔ ِﻬﻢ ﻛﻤﺜ ِﻞ اﺠﻟَﺴ ِﺪ ال َﻮ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6951 ،2442) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2580 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪‬؛ و ﻧﯿﺰ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪،‬‬
‫ش‪ 2514 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6027 ،2446 ،481) :‬‬
 ‫‪357‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ْ‬
‫َواﺤﻟُ َّ�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎن در دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺷﻔﻘﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﭘﯿﮑﺮﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻋﻀﻮ آن ﺑﻪدرد آﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎ ﻧﯿﺰ دﭼﺎر ﺑﯽﺧﻮاﺑﯽ )ﺑﯽﻗﺮاري( و ﺗﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ (2 ).‬وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ درد ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ درد ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺑﺪن‬
‫ﺳﺮاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯽﺧﻮاب و ﺑﯽﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ روﺑﻪرو ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درد‪ ‬او را درد‪‬‬
‫ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﺑﺎ او ﻫﻢدردي ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺴﯽ را در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﺑﻪ او ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﺪ ﺗﺎ در او اﺛﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺬﮐﺮ‪ ،‬از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺴﯽ را در ﺟﻤﻊ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻀﯿﺤﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ او را ﺑﻪ واﮐﻨﺶ ﻣﻨﻔﯽ و ﺣﺘﯽ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ واﻣﯽدارد؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺳﺮزﻧﺶ ﯾﺎ ﺧﺮاب ﮐﺮدن او را در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ دارد‬
‫و از اﯾﻦرو ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺖ َرﺳﻮل اﷲ‪َ ‬ﻰﻠﻋ‪ :‬إِﻗ ِ‬
‫ﺎم الﺼﻼة ِ ‪،‬‬ ‫‪ -١٨٧‬اﺜﻟﺎ�‪� :‬ﻦ ﺟﺮ�ﺮ ﺑ ِﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑﺎ�ﻌ‬
‫َّ‬
‫ٌ‬ ‫ِّ ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫الﺰﺎﻛة ِ‪َ ،‬واﻨﻟُّﺼﺢِ ﻟ ِﻞﻜ مﺴﻠ ٍِﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫َو�ِﻳﺘﺎءِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬اداي زﮐﺎت‪ ،‬و‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٨٨‬اﺜﻟَّﺎﻟﺚ‪ْ �َ :‬ﻦ أ� َ ٍﺲ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺆﻣ ُِﻦ أﺣﺪ� ْﻢ ﺣﻰﺘ �ِ َّﺐ ﻷﺧِﻴ ِﻪ ﻣﺎ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ِ ُّﺐ ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2586 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺳﻌﺪي‪ ،‬در ﺳﺮودهي ﻣﺸﻬﻮرش ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎره دارد؛ وي‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﻧﺒﻮي را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻪﻧﻈﻢ درآورده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﮐـﻪ در آﻓﺮﯾﻨـﺶ ز ﯾﮏ ﮔﻮﻫﺮﻧﺪ‬ ‫»ﺑﻨـﯽآدم اﻋـﻀـﺎي ﯾﮑـﺪﯾﮕـﺮﻧﺪ‬
‫دﮔـﺮ ﻋﻀـﻮﻫـﺎ را ﻧﻤﺎﻧـﺪ ﻗــﺮار«‬ ‫ﭼﻮ ﻋﻀﻮي ﺑﻪدرد آورد روزﮔـﺎر‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪57 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.56 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪358‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ‬
‫آنﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ اﻗﺎﻣﻪي‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬اداي زﮐﺎت‪ ،‬و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدم«‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﮏ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺣﻖّ ﺧﺎص و وﯾﮋهي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﮏ ﺣﻖ‪،‬‬
‫وﯾﮋهي ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن اﻧﺴﺎن و ﺣﻘﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﻖِ‬
‫وﯾﮋهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﮑﻞ ادا ﮐﻨﺪ و اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ارﮐﺎن‪ ،‬واﺟﺒﺎت‪ ،‬و ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪﺟﺎي‬
‫آور‪‬د و ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت آن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺮدان‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد؛ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎزﺷﺎن را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺪون ﻋﺬر‪ ،‬در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪/‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون ﻋﺬر ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﺑﺪون ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎزش را‬
‫درﺳﺖ و ﺧﻮدش را ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون‬
‫ﻋﺬر‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺧﻮدش‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر‪ .‬ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬و‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر در ﻣﺬﻫﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،/‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را‬
‫واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻣﺼﺎدﯾﻖ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺧﺸﻮع در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ ﺧﺸﻮع‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻗﻠﺐ و اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ .‬ﺧﺸﻮع‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﺧﺸﻮع‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﮑﺮ ﺑﺪون روح اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﺑﺪون‬
‫ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﻠﺐ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ و آن ﺳﻮ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﯽروﺣﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي ﺑﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮر دل‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬اﺣﺴﺎس ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪13 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.45 :‬‬

 ‫‪359‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬

‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش راز و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ذﮐﺮ و دﻋﺎ ﺑﻪ او ﺗﻘﺮب ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻐﺰ و‬
‫روح ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﺖ‪ ،‬دادنِ زﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن آن ﺑﻮد؛ زﮐﺎت‪،‬‬
‫ﺣﻘﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯿﺎن اﷲ و ﺑﻨﺪﮔﺎن اوﺳﺖ‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺣﻖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﺮ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﮐﺮده و آن را ﺟﺰو ارﮐﺎن اﺳﻼم ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﺣﻖ ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﻧﯿﺎزﺷﺎن ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ اﻫﺪاﻓﯽ ﮐﻪ در ﻓﺮﯾﻀﻪي زﮐﺎت‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪،‬‬
‫ﺑﺮآورده ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﻮردي ﮐﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺆﻟﻒ در اﯾﻦ ﺑﺎب اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺮﯾﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪ ‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ آن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ دور و‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ؛ ﭼﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺰرگ؛ زن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺮد‪ .‬ﮐﯿﻔﯿﺖ اﯾﻦ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪد؛ و آنﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﭙﺴﻨﺪد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ رﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﻧﻔﯽ اﯾﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻔﯽ اﯾﻤﺎن در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﻔﯽ‬
‫اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻﮐﺲ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑ‪‬ﺠ‪‬ﻠﯽ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪ ‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺒﯽ ﺧﺮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ارزش اﯾﻦ اﺳﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﺰد ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﯿﻤﺖ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮوﺧﺘﻪ اي‪ ،‬ﺑﯿﺶ‬
‫از اﯾﻦ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻠﻐﯽ را ﺑﻪ او داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬آن اﺳﺐ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺎز ﺑﺮاي ﺑﺎر‬
‫ﺳﻮم ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﺐ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻗﯿﻤﺖ دارد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺎﺑﺖ‬
‫اﺳﺒﯽ ﮐﻪ دوﯾﺴﺖ درﻫﻢ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺸﺖﺻﺪ درﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪهاش داد؛ زﯾﺮا‬
‫او ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ داد و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪360‬‬

‫ﺳﺘﺪ‪» ،‬ﻣﺒﺎﯾﻌﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ﺑﻪ ﻫﺮ ﭘﯿﻤﺎنِ دوﺟﺎﻧﺒﻪاي‪» ،‬ﻣﺒﺎﯾﻌﻪ«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ ُ َ ُ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[١٠ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين �بايِعونك إِ�ما �بايِع‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻤﺎن دوﺟﺎﻧﺒﻪ‪ .‬و از آن ﺟﻬﺖ »ﺑﯿﻌﺖ« ﯾﺎ »ﻣﺒﺎﯾﻌﻪ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دو ﻃﺮف‪ ‬ﻗﺮارداد‪ ،‬دﺳﺘﺸﺎن را ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬دراز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬در زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺎز ﯾﺎ ﮔﺸﻮده‪» ،‬ﺑﺎع«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -23‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ َۡ َ ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َ ۡ َ ُ ّ ُ ۡ ُ َّ ‪ۡ َ ُ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫وف و�نهون ع ِن‬ ‫� و�أمرون ب ِٱلمعر ِ‬‫﴿و��ن مِن�م أمة يدعون إِ� ٱ� ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ َ ُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٤ :‬‬ ‫ٱل ُمنك ِر� َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪﴾١٠٤‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪.‬‬

‫َ ََۡ ۡ َ َ ُۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َُۡ ُ َ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َّ ُ ۡ‬

‫وف و�نهون ع ِن ٱلمنكرِ﴾‬ ‫ِ‬
‫﴿كنتم خ� أم ٍة أخرِجت ل ِلناس تأمرون ب ِٱلمعر ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١١٠ :‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﯾﺪ؛ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ َۡ َ َُۡ ۡ ۡ ُۡ ََ ۡ ۡ َ ۡ‬

‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫ٰ‬
‫﴿خ ِذ ٱلعفو وأمر ب ِٱلعر ِف وأع ِرض ع ِن ٱل� ِهل ِ� ‪﴾١٩٩‬‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬

‫َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ض ُه ۡم أَ ۡو ِ�َا ٓ ُء َ� ۡ‬

‫َ ُۡ ۡ ُ َ َ ُۡ ۡ َٰ ُ َ ۡ ُ‬
‫وف َو�َ ۡن َه ۡون َع ِن‬
‫ض يَأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫ٖ �‬ ‫ع‬ ‫﴿وٱلمؤمِنون وٱلمؤمِ�ت �ع‬
‫ۡ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧١ :‬‬ ‫ٱل ُمنك ِر﴾‬
‫و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬

‫ۡ َ َ ََ‬ ‫ُ َ َّ َ َ‬
‫َ َ‬ ‫� ل َِسان َد ُاوۥ َد َوع َ‬
‫ِي� ٱبۡ ِن َم ۡر�َ َ ۚم � ٰل ِك‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫� َف ُروا ْ ِم ۢن بَ ِ ٓ‬
‫� إِس� ٰٓءِيل‬ ‫﴿لعِن ٱ�ِين‬
‫َ ُ ْ َ َ َ َ َ ۡ َ َ ُّ َ َ َ ُ ُ َ ۡ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬
‫ب ِ َما َع َصوا َّو�نوا َ� ۡع َت ُدون ‪� ٧٨‬نوا � يتناهون عن منك ٖر �علوهۚ �ِئس ما �نوا‬
‫ۡ ُ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٧٩ ،٧٨ :‬‬ ‫َ�ف َعلون ‪﴾٧٩‬‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن داوود و ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪362‬‬

‫ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و از ﺣﺪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را از ﮐﺎر زﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ زﺷﺖ ﺑﻮد آنﭼﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ!‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» .‬ﻣﻌﺮوف«‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺎدتﻫﺎي‬
‫ﮔﻔﺘﺎري و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ در دو ﻧﻮع ﻇﺎﻫﺮي و ﺑﺎﻃﻨﯽﺳﺖ‪» .‬ﻣﻨﮑَﺮ« ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و زﺷﺘﯽ‬
‫اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ اﻧﻮاع ﻣﻌﺼﯿﺖﻫﺎ و ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﻓﺴﻖ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ،‬دروغ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺑﺎزداﺷﺘﻦ از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ ُ ّ ُ ُ َّ ‪ۡ ۡ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫� َو َ�أ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫وف َو َ�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنك ِر﴾‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫﴿و��ن مِن�م أمة يدعون إِ� ٱ� ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٤ :‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ؛ زﯾﺮا دﻋﻮت دادن ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺮ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬اوﻟﻮﯾﺖ دارد؛ دﻋﻮت دادن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮدن ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬روزهي رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر و رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و اﻣﺜﺎل آن ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻮﺑﺖ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻣﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﺴﺘﯽ ﯾﺎ ﺗﻨﺒﻠﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازاﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻜﺮا ﻓَﻠْ ِّ ْ‬
‫�ﻢ ُﻣﻨْ ً‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻐ� ُه �ِﻴَﺪه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َرأى ِﻣﻨ‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي دﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪدﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ«؛ ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬از‬
 ‫‪363‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫َ ْ َ‬
‫آن ﺑﺎزدارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻓ ِﺈن ل ْﻢ‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻓﺒ ِﻠ َﺴﺎﻧِﻪ‪ ،‬ﻓ ِﺈن ل ْﻢ � َ ْﺴﺘَ ِﻄ ْﻊ ﻓﺒﻘﻠﺒ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫َْ َ ْ‬
‫�ﺴﺘﻄﻊ ِ‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮد‪ ،‬از آن ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ آن‬
‫را ﺑﺪ ﺑﺪاﻧﺪ«‪ .‬ﻧﻬﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را در ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ زﺷﺖ ﺑﺸﻤﺎرد و آن ﻋﻤﻞ زﺷﺖ را در دل ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺪ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﺷﺮط اول‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ »ﻣﻌﺮوف« و »ﻣﻨﮑﺮ« را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ از ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ آن ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎري را »ﻣﻌﺮوف« ﯾﺎ ﻧﯿﮏ ﺑﭙﻨﺪارد و ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫زﺷﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ! ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎن دارد از ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او‬
‫ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﯾﺎ زﺷﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز دارد ﯾﺎ از ﮐﺎري ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ‪» ،‬ﻣﺒﺎح« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺮدم را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف و ﻣﻨﮑﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط دوم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻄﻤﺌﻦ و آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫را ﺗﺮك ﮐﺮده ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺪس و‬
‫ﮔﻤﺎن ﯾﺎ ﺣﺮف و ﺗﻬﻤﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺮدم را ﻣﺆاﺧﺬه ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ّ ۡ ‪َ َ ٞ‬‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ ُ ْ َ ٗ ّ َ َّ ّ َّ َ ۡ َ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱجتنِبوا كثِ�� مِن ٱلظ ِن إِن �عض ٱلظ ِن إِثمۖ و �‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٢ :‬‬ ‫�َ َّس ُسوا﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺗﺠﺴﺲ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان( ﻧﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﺎً ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﺴﺠﺪ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه و ﯾﺎ ﻣﻌﺬور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺘﺎبزده‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬او‬
‫ﺑﺪون ﻋﺬر ﺷﺮﻋﯽ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﺰدش ﺑﺮوﯾﺪ و‬
‫ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﺷﻤﺎ را در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ؛ اﻣﺎ ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶداوري‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪364‬‬

‫ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ در ﻫﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ درﺑﺎرهي آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ؛ ﺷﺎﯾﺪ واﻗﻌﺎً ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ دﯾﮕﺮي ﻣﯽرود ﯾﺎ ﻣﻌﺬور‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﭼﻪ ﺑﺮﺧﻮردي ﺑﺎ ﻣﺮدم داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ُ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻢ‬
‫َ َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬
‫�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ و دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫اﺑﺘﺪا از او ﺳﺆال ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ و آنﮔﺎه ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦﻃﻮر ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾِ ورود ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ و »ﺤﺗﻴﺔ اﻤﻟﺴﺠﺪ« ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽداد‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ آن ﺷﺨﺺ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﺸﺎن‪ ،‬او را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ‬
‫او را از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎزدارﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻤﯽ‪ ،‬داﺧﻞ‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦ اوﺳﺖ؛ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي آن ﻣﺮد ﯾﺎ زن ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺪﺑﯿﻦ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺪ آن زن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ! از اﯾﻦرو داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻼن ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻓﻼن ﮐﺎر‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺴﯽ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﻤﺌﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﻋﻤﻞ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي را ﺗﺮك ﮐﺮده ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ و ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﻮرد‪ ‬ﻧﺮم و ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ُْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َّ َّ َ ُ‬
‫اﻟﻌﻨ ِﻒ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‬ ‫الﺮﻓﻖ َﻣﺎ ﻻ � ْﻌ ِﻄﻲ َﻋ ِﻦ‬
‫ﻰﻠﻋ ِّ‬ ‫ا� � ْﻌﻄﻲ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺮﻣﯽ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري‪ ،‬ﭘﺎداش ﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽ و‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺧﺸﻮت و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬واﮐﻨﺶ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪931 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 875 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2593 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
 ‫‪365‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﻣﻨﻔﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﯾﺎ ﻏﺮورش اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺣﻖ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ »ﻣﺤﺘﺴﺐ« ﯾﺎ ﺑﺎزرس ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﻮد؛‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺑﺎري ﯾﮑﯽ از ﺑﺎزرﺳﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﻧﺰد ﺷﺨﺼﯽ رﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺎلِ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪن آب از ﭼﺎه‪ ،‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺷﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺘﺮ‪ ،‬آب ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺷﻌﺎري ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﺘﺮ راﺣﺖﺗﺮ‪ ،‬آب ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﻣﺤﺘﺴﺐ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎزرس‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺤﻨﯽ ﺗﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺸﯿﺪن آب از ﭼﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮔﺮ ﺑﯽﭼﺎره ﮐﻪ ﺣﺴﺎﺑﯽ ﺧﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎورد و ﺑﺎ ﻋﺼﺎﯾﺶ او را زد‪ .‬ﻣﺤﺘﺴﺐ‪،‬‬
‫ﻧﺰد اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ ﮐﻪ از ﻧﻮهﻫﺎي ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻤﯿﻤﯽ‪ /‬ﺑﻮد و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫رو ِز ﺑﻌﺪ‪ ،‬آن ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﮑﺎﻧﯽ رﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺴﺐ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﻋﺒﺎﯾﺶ را‬
‫روي ﭼﻮﺑﯽ در ﮐﻨﺎرِ ﻟﺒﻪي ﭼﺎه ﮔﺬاﺷﺖ و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آنﮔﺎه اذان ﻣﻐﺮب را دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ‪ ،‬ﻃﻮري اﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻋﺒﺎﯾﺶ را ﺑﺮدارد و ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﮐﺮد وﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺧ�ا‪ ،‬ﺗﻮ آدمِ زﺣﻤﺖﮐﺸﯽ ﻫﺴﺘﯽ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوي و‬ ‫ﻓﻼﻧﯽ! ﺑﺮادرم! ﺟﺰاک ُ‬
‫اﷲ ً‬
‫ﻧﻤﺎزت را ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﯽ داد؛ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺎزﮔﺮدي و ﮐﺎر ﺧﻮد را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﯽ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﮐﺎرﮔﺮ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﺮد‬
‫ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﺰاك اﷲ ﺧﯿﺮا؛ دﯾﺮوز ﻣﺮدي ﺑﯽادب ﻧﺰدم آﻣﺪ و ﺑﺎ ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪ رﻓﺘﺎر‬
‫ﮐﺮد؛ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎوردم و ﺑﺎ ﻋﺼﺎﯾﻢ او را زدم‪ .‬ﺷﯿﺦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ زدن ﻧﺒﻮد؛ ﺷﻤﺎ‬
‫ﮐﻪ آدمِ ﻓﻬﻤﯿﺪه و زﯾﺮﮐﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ او ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬آن ﻣﺮد‪،‬‬
‫ﻋﺼﺎي ﺳﺎرﺑﺎﻧﯽ را ﮐﻨﺎري ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺎ ﺷﯿﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ؛‬
‫ﻣﺤﺘﺴﺐ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﺮد و ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ و ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫ََ‬ ‫َّ َّ َ ُ ْ‬
‫اﻟﻌﻨ ِﻒ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫الﺮﻓﻖ َﻣﺎ ﻻ �ﻌ ِﻄﻲ َﻋ ِﻦ‬
‫ﻰﻠﻋ ِّ‬ ‫ا� �ﻌﻄﻲ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن‬
‫»اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺮﻣﯽ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري‪ ،‬ﭘﺎداش ﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽ و‬
‫َّ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إ َّن ِّ‬
‫ﻓﻖ ﻻ ﻳَ�ﻮن ﻲﻓ ﻲﺷ ٍء إِﻻ َزاﻧﻪ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫الﺮ َ‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2593 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪366‬‬
‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُْ ُ‬
‫�ع ِﻣ ْﻦ ﻲﺷ ٍء إِﻻ ﺷﺎﻧﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺮﻣﯽ و ﻟﻄﺎﻓﺖ در ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را زﯾﺒﺎ و‬ ‫�‬
‫آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎزد و از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬آن را زﺷﺖ و ﻣﻌﯿﻮب ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﻧﺮم و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﺎ دﯾﮕﺮان داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯽآﻣﺪ‪ ‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ از آن ﻋﻤﻞِ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯽآﻣﺪ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از آن ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻬﯽ‬
‫از ﻣﻨﮑﺮ ﭘﺮداﺧﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺪ و ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪ را اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﯾﺎ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎزدارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺷﺮاب ﻣﯽرود‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬او‬
‫را از اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت ﻧﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻢ ﻣﺼﺮف ﺳﯿﮕﺎر از ﺷﺮابﺧﻮاري‪،‬‬
‫ﺳﺒﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬در ﺷﺎم ﮔﺮوﻫﯽ از ﻗﻮم »ﺗﺎﺗﺎر« را دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮاب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ‪ /‬ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺖ و از ﮐﻨﺎرﺷﺎن ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ .‬دوﺳﺘﺶ از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﭼﺮا آنﻫﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر زﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮدي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ آنﻫﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد آنﻫﺎ را ﺑﮑﺸﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮابﺧﻮاري‪ ،‬در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬
‫ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ و ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از داﻧﺶ و درك ﺑﺎﻻي آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﭼﻬﺎرم ﺑﺮاي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﯾﮑﯽ از‬
‫آداب اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﭙﺮدازد و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ دوري ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮان را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺧﻮد در اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ آنﻫﺎ را از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻧﻬﺎد و ﺳﺮﺷﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺮدم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2594 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬

 ‫‪367‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫را ﺑﻪ ﮐﺎري ﻓﺮا ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬او را ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را از ﮐﺎري‬
‫ﺑﺎزدارد وﺧﻮد‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﭘﺴﻨﯿﺪﯾﺪه اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯿﻢ ﯾﺎ از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ دوري ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻧﺠﺎم ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺑﺪيﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ دو‪ ،‬ﻻزم و ﻣﻠﺰوم ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎري ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺪﻓﺶ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ‬
‫اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ او‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺰﺷﮏ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﺖ درﻣﺎن و اﺻﻼح‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺟﺮاي دﺳﺘﻮر‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ و اﺻﻼح دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺧﻮد‬
‫ﺻﺎﻟﺢ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ دﯾﮕﺮان را اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺟﺰو دﻋﻮتﮔﺮان ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ و ﻣﺼﻠﺢ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫اﷲ‪ ‬در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون﴾ »و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬رﺳﺘﮕﺎر‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺪ و از آن ﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﻢ دارد‪ ،‬رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون﴾‪ .‬ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﻼﻣﯽ‪ ،‬اﻓﺎدهي »ﺣﺼﺮ« ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم دﻗﯿﻖ اﯾﻦ آﯾﻪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ‪» :‬رﺳﺘﮕﺎري‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از آنِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و اﻣﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت﴾‬ ‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� َف َّرقُوا ْ َوٱ ۡخ َتلَ ُفوا ْ ِم ۢن َ� ۡع ِد َما َجا ٓ َء ُه ُم ٱ ۡ�َ ّي َ�ٰ ُ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫﴿و� ت‬
‫ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٥ :‬‬
‫و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آﺷﮑﺎري ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﻣﺪ‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪368‬‬

‫ﻧﻬﯽ از ﺗﻔﺮﻗﻪ و اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﭘﺲ از ذﮐﺮِ »اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ«‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮك اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ و اﺧﺘﻼف ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﺮدم روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬دﭼﺎر اﺧﺘﻼف و ﭼﻨﺪدﺳﺘﮕﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﮔﺮ‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ در ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺷﺮاب ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻣﺖ‪ ،‬دﭼﺎر‬
‫اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬روش و رويﮐﺮد ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٥ :‬‬ ‫ِين �ف َّرقوا﴾‬
‫﴿و� ت�ونوا كٱ�‬
‫و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ ورزﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﯾﮏﭘﺎرﭼﮕﯽ و وﺣﺪت اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬در ﮔﺮوِ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﻨﺪ‬
‫و ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را ﺑﻪ داوري ﺑﻄﻠﺒﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ دو اﺻﻞ ﻣﻬﻢ دﯾﻨﯽ را ﻣﻌﯿﺎر ﻗﻀﺎوتﻫﺎ و‬
‫داوريﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﺎه دﭼﺎر ﺗﻔﺮﻗﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و )از آﺳﯿﺐﻫﺎي‬
‫ﻓﮑﺮي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ دراﻣﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد( و ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ‪‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َ َ َ ۡ‬ ‫ام ُنوا ْ َول َ ۡم يَ ۡلب ُس ٓوا ْ إ َ‬ ‫﴿ٱ َّ� َ‬
‫ي� ٰ َن ُهم بِظل ٍ� أ ْو ٰٓ��ِك ل ُه ُم ٱ� ۡم ُن َوهم ُّم ۡه َت ُدون ‪﴾٨٢‬‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِين َء َ‬

‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٨٢ :‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬از آنِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺷﺮك ﻧﯿﺎﻣﯿﺨﺘﻨﺪ؛ آﻧﺎن‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ‪-‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﺗﻼش زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺨﺶ زﯾﺎدي از ﺑﻮدﺟﻪي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﻗﺮآﻧﯽ ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪ .‬اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ در دو‬
‫ام ُنوا ْ َول َ ۡم يَ ۡلب ُس ٓوا ْ إ َ‬
‫ي� ٰ َن ُهم‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻤﺎن« و »دوري از ﺷﺮك«؛ ﴿ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ ۡ‬
‫بِظل ٍ�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺷﺮك ﻧﯿﺎﻣﯿﺨﺘﻨﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﻠﺘﯽ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺷﺮك آﻟﻮده ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪369‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﻣﺜﺎﻟﯽ ﻣﯽزﻧﻢ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎ و ﻗﺮنﻫﺎ ﻗﺒﻞ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ذﻫﻦﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ اﺳﺖ؛ در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺆول ﯾﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬
‫و ﺑﺪون ﻣﺤﺎﻓﻆ و ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ در ﺑﺎزار و در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮد و از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ اﷲ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮ ﺑﺮ ﺧﺸﺖ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﻣﺤﺎﻓﻆ و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻧﻪ در ﺑﺎزار‪،‬‬
‫ﻧﻪ در ﺧﺎﻧﻪ و ﻧﻪ در ﻣﺴﺠﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻤﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و ﺷﺮك‪ ،‬آﻟﻮده ﻧﺸﺪه و اﯾﻤﺎنِ ﻧﺎب‬
‫و ﺧﺎﻟﺼﯽ ﺑﻮد و ﻣﺮدم‪ ،‬در اﻣﻨﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬دوران ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و دوران ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﻓﺮارﺳﯿﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﮑﺎم ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ از راه و روش ﺧﻠﻔﺎي‬
‫راﺷﺪﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻧﺎاﻣﻨﯽ و آﺷﻮب ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و ﺧﻮارج‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ دوران ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‪ /‬ﻓﺮارﺳﯿﺪ و اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ ﺑﻪ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﯿﺎل آﺳﻮده و در ﮐﻤﺎل اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ اﷲ‪ ،‬دوران ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‪ /‬ﭼﻨﺪان ﻃﻮل ﻧﮑﺸﯿﺪ؛ ﺧﻼﻓﺘﺶ‪ ،‬دو ﺳﺎل و ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﻮانِ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻣﻨﯿﺖ در اﯾﻦ دو ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ۡ ُ ٓ ْ َ ٰ َ ُ ُ ۡ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ُّ ۡ َ ُ َ‬
‫﴿ٱ�ِين ءامنوا ولم يلبِسوا إِي�نهم بِظل ٍ� أو��ِك لهم ٱ�من وهم مهتدون ‪﴾٨٢‬‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٨٢ :‬‬
‫اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬از آنِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺷﺮك ﻧﯿﺎﻣﯿﺨﺘﻨﺪ؛ آﻧﺎن‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ‪-‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را آورده‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َ ُۡ ۡ ُ َ َ ُۡ ۡ َ ُ َۡ ُ ُ ۡ ۡ‬
‫وف َو�َ ۡن َه ۡون َع ِن‬
‫ض يَأ ُم ُرون ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬ ‫َۡ‬
‫﴿وٱلمؤمِنون وٱلمؤمِ�ٰت �عضهم أو ِ�َا ُء �ع ٖ �‬
‫ۡ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧١ :‬‬ ‫ٱل ُمنك ِر﴾‬
‫و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪370‬‬

‫آري! ﻣﺮدان و زﻧﺎنِ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُۡ ُ َ َ َُۡ َ ُ َۡ ُ ُ ّ َۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦٧ :‬‬ ‫﴿ٱلم�ٰفِقون وٱلم�ٰفِ�ٰت �عضهم ِم ۢن �ع ٖ �‬
‫ض﴾‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻨﺎﻓﻖ از ﺟﻨﺲ ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﻪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﺟﻨﺴﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﺑﺮادرانِ ﺑﺎاﯾﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺮدان‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺎن ﻧﯿﺰ وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫در ﻣﺤﯿﻂﻫﺎي زﻧﺎﻧﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺮوﺳﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﯿﻂﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ )ﻣﺪرﺳﻪ و داﻧﺸﮕﺎه(‬
‫و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ زﻧﯽ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد ﻫﻢﺟﻨﺴﺎن ﺧﻮد را از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎزدارد‬
‫و اﮔﺮ ﺷﺎﻫﺪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ آﻧﺎن در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ و اﻧﺠﺎم‬
‫واﺟﺒﺎت‪ ،‬ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﻫﺮ ﻣﺮد و زنِ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُۡ ۡ ُ َ َ ُۡ ۡ َ ُ َ ۡ ُ ُ ۡ َۡ ٓ َ ۡ‬
‫وف َو�َ ۡن َه ۡون َع ِن‬
‫ض يَأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫﴿وٱلمؤمِنون وٱلمؤمِ�ٰت �عضهم أو ِ�َا ُء �ع ٖ �‬
‫ۡ ُ َ َ ُ ُ َ َّ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ َ َّ َ ٰ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ ُ َ َ‬
‫و� ۚ ٓۥ أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫ٱلمنك ِر و�قِيمون ٱلصلوة و�ؤتون ٱلزكوة و� ِطيعون ٱ� ورس‬
‫ِيم ‪﴾٧١‬‬ ‫� إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َعز ٌ‬
‫�ز َحك ‪ٞ‬‬ ‫َ َ ۡ َ ُ ُ ُ َّ ُ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫س��هم ٱ ۗ ِ‬
‫و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﻨﺪ و از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ اﯾﺸﺎن را ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺗﻮاﻧﺎي ﭼﯿﺮه و ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ رﺣﻤﺖ و آﻣﺮزش ﺧﻮﯾﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻣﺎ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ِيل َ َ ٰ‬
‫� ل َِسان َد ُاوۥ َد َوع َ‬
‫ِي� ٱبۡ ِن َم ۡر�َ َ ۚم � ٰل ِك‬ ‫ِ‬
‫ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۢ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ‬
‫﴿لعِن ٱ�ِين �فروا ِمن ب ِ� إِس�ء‬
‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٧٨ :‬‬ ‫ب ِ َما َع َصوا َّو�نوا َ� ۡع َت ُدون ‪﴾٧٨‬‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن داوود و ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و از ﺣﺪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪371‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﻟﻌﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺮد ﯾﺎ راﻧﺪن و دور ﮐﺮدن از رﺣﻤﺖ اﷲ‪‬؛ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ‬
‫و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه )ﺑﺰرگ( ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ«‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪانِ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ »اﺳﺮاﺋﯿﻞ«‪،‬‬
‫ﻟﻘﺐ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬دو ﭘﺴﺮ داﺷﺖ‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و‬
‫اﺳﺤﺎق؛ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرگ‪ ‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ او را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﻟﻐﻮ ﮐﺮد‬
‫و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽِ ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻼﮔﺮدان اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬از ﻫﺎﺟﺮ زاده ﺷﺪ و‬
‫اﺳﺤﺎق‪ ‬از ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺨﺴﺖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ از ﻧﺴﻞِ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﺎق‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﻗﻮم‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﯽداﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺎ آنﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از آن ﻧﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎن آن ﺷﻬﺮي ﮐﻪ در ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻫﺎﻟﯽ آن‪ ،‬ﯾﻬﻮدﯾﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺻﯿﺪ‪ ‬ﻣﺎﻫﯽ را در روز ﺷﻨﺒﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﻣﺎﻫﯽﻫﺎ‪ ،‬روز ﺷﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ‬
‫آب ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و روي آب آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و روزﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﮔﺬﺷﺖ؛ اﻫﺎﻟﯽ آن ﺷﻬﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﻓﮑﺮي ﺑﮑﻨﯿﻢ‪ .‬و ﺣﯿﻠﻪاي ﺳﺮِ ﻫﻢ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺗﻮرﻫﺎﯾﯽ را در ﺳﺎﺣﻞ‪ ،‬ﻧﺼﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در روزﻫﺎي ﺷﻨﺒﻪ ﮐﻪ آب‬
‫ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯽﻫﺎ در ﺗﻮرﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﻫﺎﻟﯽ آن ﺷﻬﺮ روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ ﻣﺎﻫﯽﻫﺎ‬
‫را ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻢﺷﻬﺮﯾﺎن ﺧﻮد را از اﯾﻦ ﮐﺎر زﺷﺖ ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﻫﻢ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ اﻻﻫﯽ را درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﺷﮑﺎرِ ﻣﺎﻫﯽ در روز ﺷﻨﺒﻪ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﻣﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺣﯿﻠﻪاي ﺳﺮِ ﻫﻢ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬اﯾﻦﻫﺎ را ﻣﺠﺎزات ﮐﺮد و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻮزﯾﻨﮕﺎﻧﯽ زﺑﻮن و ﻣﻄﺮود‬
‫درآورد‪:‬‬
‫َُۡ َ ُ ُ ْ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٦٥ :‬‬ ‫� ‪﴾٦٥‬‬ ‫﴿�قل َنا ل ُه ۡم كونوا ق َِرد ًة � ٰ ِ ِٔ‬
‫� َ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻮزﯾﻨﮕﺎﻧﯽ زﺑﻮن و ﻣﻄﺮود درآوردﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪372‬‬

‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬

‫ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد در ﻗﺒﺎل ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا در اﯾﻦ ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬داﺧﻞ ﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫� ل َِسان َد ُاوۥ َد َوع َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۢ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ َ‬
‫ِي� ٱبۡ ِن َم ۡر�َ َ ۚم � ٰل ِك‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿لعِن ٱ�ِين �فروا ِمن ب ِ� إِس�ءِيل‬
‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٧٨ :‬‬ ‫ب ِ َما َع َصوا َّو�نوا َ� ۡع َت ُدون ‪﴾٧٨‬‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن داوود و ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و از ﺣﺪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫داوود‪ ‬ﺳﺎﻟﯿﺎن زﯾﺎدي ﭘﺲ از ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻋﯿﺴﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫داﺳﺘﺎن را در ﺗﺄﯾﯿﺪ آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﯽداﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪﻧﺪ و از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ دور ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ واﺟﺐ ﺑﻮدن ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺮك اﯾﻦ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ،‬دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٓ َۡ ۡ ُ‬ ‫َ ٓ َۡ ۡ‬ ‫ّ ُ َ‬ ‫﴿ َوقُل ٱ ۡ َ ُّ‬
‫�ق مِن َّر�ِ� ۡمۖ � َمن شا َء فل ُيؤمِن َومن شا َء فل َي�ف ۡر ۚ﴾ ]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٩ :‬‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﮕﻮ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ راﺳﺖ‪ ،‬از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٩٤ :‬‬ ‫﴿فٱ ۡص َدع ب ِ َما تؤ َم ُر﴾‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را آﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُّ ٓ َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫�ي� بِما �نوا‬
‫اب ِٔ‬ ‫ِ‬
‫﴿أ�ينا ٱ�ِين �نهون ع ِن ٱلسوء وأخذنا ٱ�ِين ظلموا بِعذ ِۢ‬
‫ۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٦٥ :‬‬ ‫َ�ف ُسقون ‪﴾١٦٥‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺑﺪيﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت دادﯾﻢ و ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﻓﺴﻘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
 ‫‪373‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در اداﻣﻪي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٩:‬‬
‫َ ٓ َۡ ُۡ‬ ‫َ ٓ َۡ ۡ‬ ‫ُ َ‬ ‫﴿ َوقُل ٱ ۡ َ‬
‫� ُّق مِن َّر ّ�ِ� ۡمۖ � َمن شا َء فل ُيؤمِن َو َمن شا َء فل َي�ف ۡر﴾‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﮕﻮ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ راﺳﺖ‪ ،‬از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزد‪.‬‬
‫آري! ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺳﺨﻦ راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺣﮑﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺣﻖ‪ ،‬از ﺳﻮي اوﺳﺖ و ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺘﻮرﻫﺎي او را ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ٓ َۡ ۡ ُ‬ ‫َ ٓ َۡ ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿� َمن شا َء فل ُيؤمِن َو َمن شا َء فل َي�ف ۡر ۚ﴾‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﻦ دو ﮔﺰﯾﻨﻪ را ﺑﺪﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺗﻬﺪﯾﺪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ْ َ ُ ْ ٓ‬ ‫ۡ ُ َ ُ‬
‫�ادِ� َها ۚ �ن � َ ۡس َتغِيثوا ُ�غاثوا ب ِ َما ٖء‬ ‫ارا أَ َح َ‬
‫اط ب ِ ِهم‬ ‫� نَ ً‬ ‫ِل�ٰلِم َ‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َّ‬
‫﴿إِ�ا أ�تدنا ل‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٩ :‬‬
‫ًََ‬ ‫ٓ ۡ‬
‫اب َو َسا َءت ُم ۡر�فقا ‪﴾٢٩‬‬ ‫َكٱل ۡ ُم ۡهل � َ ۡشوي ٱل ۡ ُو ُجوهَۚ ب ۡئ َس ٱ َّ َ‬
‫ل� ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺳﺘﻢﮐﺎران آﺗﺸﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ ﮐﻪ دﯾﻮارهﻫﺎﯾﺶ آﻧﺎن را )از ﻫﺮ ﺳﻮ(‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ در ﺧﻮاﺳﺖ آب ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﺑﯽ ﭼﻮن ﻣﺲ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ ﺑﺪي! و دوزخ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫آري! اﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﭘﺎداش ﻓﺮواﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزد‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺟﺮﮔﻪي ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ َّ‬ ‫ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٥٤ :‬‬ ‫﴿ َوٱل� ٰفِ ُرون ه ُم ٱل�ٰل ُِمون ‪﴾٢٥٤‬‬
‫و ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺘﻢﮐﺎراﻧﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪374‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪي ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬

‫ﮐﺎﻣﻼً واﺿﺢ و روﺷﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬آن را از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‬
‫آورده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ و ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﮔﻢراه‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮار و ﺳﺮاﻓﮑﻨﺪه ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي وﺟﻮب اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٩٤ :‬‬
‫﴿فَٱ ۡص َد ۡع ب َما تُ ۡؤ َم ُر َوأَ ۡعر ۡض َعن ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ� ‪﴾٩٤‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را آﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎ و از ﻣﺸﺮﮐﺎن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎب اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻄﺎبﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺧﻄﺎبﻫﺎ‪ ،‬وﯾﮋهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ او و‬
‫اﻣﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺎبﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ او و اﻣﺖ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻟﮕﻮﯾﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺮاي اﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﺧﻄﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ وﯾﮋهي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮاﯾﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََۡ َۡ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﴩح‪[١ :‬‬ ‫�ح لك َص ۡد َر َك ‪﴾١‬‬ ‫﴿ � لم �‬
‫آﯾﺎ ﺳﯿﻨﻪات را ﺑﺮاﯾﺖ ﻧﮕﺸﻮدﯾﻢ؟‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬
‫ك َو َما قَ َ ٰ‬
‫� ‪] ﴾٣‬اﻟﻀﺤﻰ‪[٣ ،١ :‬‬
‫َ َ َّ َ َ َ ُّ َ‬
‫� ‪ ٢‬ما ودعك ر�‬ ‫� ‪َ ١‬وٱ ۡ� ِل إ ِ َذا َس َ ٰ‬ ‫َ ُّ‬
‫لض َ ٰ‬ ‫﴿وٱ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روز )ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮآﻣﺪن آﻓﺘﺎب(‪ ،‬و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آرام ﮔﯿﺮد )و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ(ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺗﻮ را رﻫﺎ ﻧﮑﺮده و ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻘﻂ در ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺧﻄﺎب‪ ،‬وﯾﮋهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي اﺧﺘﺼﺎص آن ﺑﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺘﺶ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻄﺎبﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺖ اوﺳﺖ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪375‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َ ُ َ ّ ُ َ ٓ َ َ َّ َّ ُ َ َ‬
‫]اﻟﺘﺤﺮﻳﻢ‪[١ :‬‬ ‫� لك ۖ﴾‬ ‫﴿���ها ٱ� ِ� ل ِم � ِرم ما أحل ٱ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﭼﺮا آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﻣﯽﮐﻨﯽ؟‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُ‬‫ّ‬ ‫ٓ‬ ‫ّ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َ ۡ‬
‫َّ‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[١ :‬‬ ‫� إِذا َطلق ُت ُم ٱلن ِ َسا َء � َطل ِقوه َّن لِعِ َّدت ِ ِه َّن﴾‬‫﴿���ها ٱ� ِ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! )ﺑﮕﻮ‪ (:‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ زﻧﺎن را ﻃﻼق دﻫﯿﺪ‪ ،‬در زﻣﺎن ﻋﺪ‪‬هي آﻧﺎن )آنﮔﺎه ﮐﻪ از‬
‫ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﭘﺎك ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن آﻣﯿﺰش ﻧﮑﺮدهاﯾﺪ‪ (،‬ﻃﻼﻗﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺖ اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ ُ َ ّ ۡ َ ٓ َ َ َ‬
‫ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦٧ :‬‬ ‫نزل إِ ۡ�ك مِن َّر ّ�ِك ۖ﴾‬
‫﴿���ها ٱلرسول بل ِغ ما أ ِ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! آنﭼﻪ را از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻦ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑﯽﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺖ او؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ِّ ُ َ‬
‫»ﺑَﻠﻐﻮا � ِّ�«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ُۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬فٱ ۡص َدع ب ِ َما تؤ َم ُر﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫آﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎ و در راه اﷲ‪ ،‬از ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﻧﺘﺮس‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺖ‬
‫اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪي اﻣﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اواﻣﺮ اﻟﻬﯽ را آﺷﮑﺎر ﺳﺎزﻧﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫آن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از آن ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮدم را از آن ﺑﺎزدارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻬﯽ از ﯾﮏ ﮐﺎر‪ ،‬در واﻗﻊ دﺳﺘﻮر ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺗﺮك آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫﴿فَٱ ۡص َد ۡع ب َما تُ ۡؤ َم ُر َوأ ۡعر ۡض َعن ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ� ‪ ﴾٩٤‬؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﺸﺮﮐﺎن روي ﺑﮕﺮدان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ از آن ﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻦ و از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺒﺎش‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ‪َ َ َ َ ۡ َّ ٞ‬‬
‫ً‬
‫ِيث أ َسفا ‪﴾٦‬‬
‫�د ِ‬‫� َء َا� ٰره ِۡم إِن َّل ۡم يُ ۡؤم ُِنوا ْ ب َ� ٰ َذا ٱ َ‬
‫ٰٓ‬ ‫خع �فسك‬ ‫﴿فلعلك � ٰ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٦ :‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺮآن اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺗﻮ ﺧﻮدت را در ﭘﯽ اﯾﺸﺎن از ﺷﺪت اﻧﺪوه و ﻧﺎراﺣﺘﯽ در‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯽ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪376‬‬
‫َ َ َّ َ َ ٰ ‪ُ َ َّ َ َ َ ۡ َّ ٞ‬‬
‫�ونُوا ْ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٣ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٣‬‬ ‫خع �فسك �� ي‬ ‫﴿لعلك � ِ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ آﻧﺎن اﯾﻤﺎن ﻧﻤﻰآورﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدت را در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯽ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﮑﺮ ﻧﮑﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آﻧﺎن و از اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬روي‬
‫ﺑﮕﺮدان و ﺑﺪان ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ و ﭘﯿﺮوز ﺧﻮاﻫﯽ ﺷﺪ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮوز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬روزي‪ ،‬ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ را‬
‫ﺗﺮك ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﮕﺮان ﺑﻮد و ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ او را دﺳﺖﮔﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﮑﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮاي دﺳﺖﮔﯿﺮي او و دوﺳﺖ و ﯾﺎرِ ﻫﻢراﻫﺶ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ دوﯾﺴﺖ ﺷﺘﺮ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺪ ﺷﺘﺮ ﺑﺮاي دﺳﺖﮔﯿﺮي ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ؛ اﻣﺎ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن دو را ﻧﺠﺎت داد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ وارد ﻣﮑﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺮ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭼﺎرﭼﻮب دربِ ﮐﻌﺒﻪ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن! ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ؟« ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯽ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﺑﺰرﮔﻮار و ﺑﺮادرزادهي ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﺎ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺟﻤﻠﻪاي را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﯾﻮﺳﻒ)‪ (‬ﺑﻪ ﺑﺮادراﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬قَ َال َ� َ� ۡ� َ‬
‫�ب‬ ‫ِ‬
‫َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ ُ َ ُ‬
‫� ل� ۡم﴾) ‪] (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻣﺮوز ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺶ و اﻧﺘﻘﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻤﺎ‬ ‫علي�م ٱ�وم ۖ �غفِر ٱ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ [.‬ﺑﺮوﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آزاد ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫آنﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از آﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ِ�﴾؛ رويﮔﺮداﻧﯽ از‬ ‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وأَ ۡعر ۡض َعن ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪ :‬اول اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪه و ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ .‬و دوم اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬از اذﯾﺖ و آزارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺒﺎش؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺮوزي‪ ،‬از آنِ ﺗﻮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻧﯿﺰ ﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬در آﯾﻪي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫ك ٱل ۡ ُم ۡس َت ۡهزء َ‬‫َّ َ َ ۡ َ ٰ َ‬
‫ِين � َعلون َم َع ٱ�ِ إِ� ٰ ًها َءاخ َر ۚ ف َس ۡوف‬ ‫ِين ‪ ٩٥‬ٱ�‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنا كفي�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َّ َ‬ ‫َ َ‬
‫يق َص ۡد ُر َك ب ِ َما َ�قولون ‪ ٩٧‬ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك‬
‫ك يَض ُ‬
‫ِ‬ ‫َ� ۡعل ُمون ‪ ٩٦‬ولقد �علم �ن‬
‫ل�جد َ‬ ‫َ ُ ّ َ َّ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٩٨ ،٩٥ :‬‬ ‫ِين ‪﴾٩٨‬‬ ‫و�ن مِن ٱ ٰ ِ‬

‫)‪ (1‬ﯾﻮﺳﻒ‪.92:‬‬
 ‫‪377‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را از ﺷﺮ ﻣﺴﺨﺮهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد دﯾﮕﺮي را ﺑﺎ اﷲ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪزودي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ از ﺳﺨﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫دلﺗﻨﮓ ﻣﯽﺷﻮي‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ‪ ،‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎ و از ﺳﺠﺪهﮔﺰاران ﺑﺎش‪.‬‬
‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬از‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن دلﺗﻨﮓ ﻣﯽﺷﻮي«‪ ،‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ او را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ‪ ،‬ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﻮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﻗﺮﯾﺶ در ﺗﻨﮕﻨﺎ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﷲ را از ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّه ﺑﺪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺣﮑﻤﺖ و رﺣﻤﺖ ﺑﻮد و ﺑﺎﯾﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ و رﺣﻤﺘﺶ ﻣﯽﺳﺘﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ ٓ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫﴿فَلَ َّما � َ ُسوا ْ َما ُذ ّك ُِروا ْ بهِ ٓۦ أَ�َ ۡي َنا ٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� ۡن َه ۡون َع ِن ٱلسوءِ وأخذنا ٱ�ِين ظلموا‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ ْ َۡ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٦٥ :‬‬ ‫�ي� بِما �نوا �فسقون ‪﴾١٦٥‬‬ ‫اب ِٔ‬ ‫بِعذ ِۢ‬
‫و ﭼﻮن ﭘﻨﺪي را ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﺷﺪ‪ ،‬از ﯾﺎد ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺑﺪيﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺠﺎت دادﯾﻢ و ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﻓﺴﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺘﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن داﺳﺘﺎﻧﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن اﻫﺎﻟﯽ‬
‫آن ﺷﻬﺮِ ﺳﺎﺣﻠﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﯿﺪ ﻣﺎﻫﯽ را در روز ﺷﻨﺒﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪ و آﻧﺎن‬
‫را ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ در روز ﺷﻨﺒﻪ ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ آب ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬آزﻣﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎن‬
‫ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﺮ اﯾﺎم ﻫﻔﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻣﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺣﯿﻠﻪاي درﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬آنﻫﺎ‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺗﻮرﻫﺎﯾﯽ‬
‫را در ﮐﻨﺎر ﺳﺎﺣﻞ ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و روز ﺷﻨﺒﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آب درﯾﺎ ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﻣﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻫﯽﻫﺎي زﯾﺎدي در اﯾﻦ ﺗﻮرﻫﺎ ﺑﻪ دام ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ؛ آنﮔﺎه آنﻫﺎ روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ اﯾﻦ ﻣﺎﻫﯽﻫﺎ‬
‫را ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را ﺑﻮزﯾﻨﮕﺎﻧﯽ زﺑﻮن و ﻣﻄﺮود ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ُ ُ ْ َ َ‬
‫�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻮزﯾﻨﮕﺎﻧﯽ ﭘﺴﺖ و زﺑﻮن درآﯾﯿﺪ‪ .‬و‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬كونوا ق َِردةً � ٰ ِ ِٔ‬
‫� َ‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت درازﮔﻮش )اﻻغ( ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻮزﯾﻨﻪ درآورد؛ زﯾﺮا ﺑﻮزﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ زﯾﺎدي ﺑﻪ اﻧﺴﺎن دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪378‬‬

‫ﮐﺮدار زﺷﺖ آنﻫﺎ ﯾﺎ ﺣﯿﻠﻪاي ﮐﻪ ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ و ﺣﻼل ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ در روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯽ ﺻﯿﺪ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﮑﻞ و ﻇﺎﻫﺮِ ﻋﻤﻠﺸﺎن‪ ،‬ﺣﻼل ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ :‬ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي درﺧﻮرِ ﺧﻮد را دارد ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﻨﺸﯽ را واﮐﻨﺸﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫آﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ًّ َ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٠ :‬‬ ‫﴿ف� أخذنا بِذ�بِهِۖۦ﴾‬
‫ﻣﺎ ﻫﺮ ﮐﺪام را ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺮﻣﺶ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ اﷲ‪ ‬را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻮزﯾﻨﮕﺎﻧﯽ زﺑﻮن و ﻣﻄﺮود ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار‪ ،‬ﺻﺪاي ﻣﯿﻤﻮن ﺳﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٦٥ :‬‬ ‫لس ٓوءِ﴾‬ ‫﴿أَ�َ ۡي َنا ٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� ۡن َه ۡو َن َعن ٱ ُّ‬
‫ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺑﺪيﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت داد‪.‬ﯾﻢ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﻫﺎﻟﯽِ آن ﺷﻬﺮِ ﺳﺎﺣﻠﯽ‪ ،‬ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬آن ﺣﯿﻠﻪ را ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫ﻋﺪهاي ﺳﮑﻮت ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬آنﻫﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر زﺷﺖ ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٗ‬ ‫ّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ون قَ ۡو ًما ٱ َّ ُ‬
‫َ َ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٦٤ :‬‬ ‫� ُم ۡهل ِك ُه ۡم أ ۡو ُم َعذ ُِ� ُه ۡم َعذ ٗابا شدِيد�ۖ﴾‬ ‫﴿ل ِم تعِظ‬
‫ﭼﺮا ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﭘﻨﺪ ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺎﺑﻮدﺷﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎرﺷﺎن ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬رﻫﺎﯾﺸﺎن ﮐﻨﯿﺪ و ﮐﺎري ﺑﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز‪ ،‬در اﯾﻦﻫﺎ‬
‫اﺛﺮي ﻧﺪارد و ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ‪ ،‬ﻫﻼك ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٦٤ :‬‬ ‫﴿ َم ۡعذ َِرةً إ ِ ٰ� َر ّ�ِ� ۡم َول َعل ُه ۡم َ� َّتقون ‪﴾١٦٤‬‬
‫‪...‬ﺗﺎ ﻋﺬري ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺎﺷﺪ )ﮐﻪ ﻣﺎ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻧﻤﻮدﯾﻢ(؛ و ﺷﺎﯾﺪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪379‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ را ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دو ﻓﺎﯾﺪه دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﻋﺬر‬
‫و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دادﯾﻢ و آﻧﺎن را از اﯾﻦ ﮐﺎرِ ﺣﺮام‬
‫ﺑﺎزداﺷﺘﯿﻢ‪ .‬و دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ و دﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ و ﻫﺎرون ﻋﻠﯿﻬﻤﺎاﻟﺴﻼم دﺳﺘﻮر داد‪:‬‬
‫َ ُ َ َ ُ َ ۡ ٗ َّ ّ ٗ َّ َ َّ ُ َ َ َ َّ ُ َ ۡ َ ۡ‬
‫� َ ٰ‬
‫]ﻃﻪ‪[٤٤ :‬‬ ‫� ‪﴾٤٤‬‬ ‫﴿�قو� �ۥ قو� �ِنا لعلهۥ �تذكر أو‬
‫ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﻋﻮن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﺑﺘﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب ﺷﺪﻧﺪ؟ ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ آنﻫﺎ ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آن ﻫﺎ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻼك ﮔﺸﺘﻨﺪ و‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﺳﮑﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ‬ ‫َو َّ‬
‫اﻷﺣﺎدﻳﺚ‪:‬‬ ‫أﻣﺎ‬
‫َ ْ ََ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ ُ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ رأى‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٨٩‬ﻓﺎﻷول‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َََ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ْ َْ َْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َْ َْ َ ْ‬ ‫ْ ُ ُ ْ ً َ ْ ِّ ْ َ‬
‫ﻴﻐ�هُ �ِﻴﺪه‪ ،‬ﻓﺈِن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﻓﺒِﻠِﺴﺎﻧ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈِن لﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ ﻓﺒﻘﻠﺒ ِﻪ وذلﻚ أﺿﻌﻒ‬ ‫ﻣِﻨ�ﻢ ﻣﻨﻜﺮا ﻓﻠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳﻤﺎن«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬‫اﻹ ِ‬‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﮐﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي دﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪدﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮد از آن ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ آن را ﺑﺪ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪي اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َّ َ ْ‬ ‫َ َ َ ٍّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ ﺑﻌﺜﻪ اﷲ ﻲﻓ أﻣ ٍﺔ �ﺒ ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬أ‬‫ِ‬ ‫‪ -١٩٠‬اﺜﻟﺎ�‪ :‬ﻋﻦ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ ْ ُ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ ْ َ ٌ َْ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫إِﻻ ﺎﻛن ﻪﻟ ﻣِﻦ أﻣﺘِ ِﻪ ﺣﻮار�ﻮن وأﺻﺤﺎب ﻳﺄﺧﺬون �ِﺴنﺘِ ِﻪ و�ﻘﺘﺪون ﺑﺄم ِﺮه‪َّ � ،‬ﻢ إِﻧﻬﺎ ﺨﺗﻠﻒ ﻣِﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.49:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪380‬‬
‫ُ َ َُ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َ َ ُْ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫ْ ْ ُ ُ ٌ ُ ُ‬
‫ِﻫﻢ ﺧﻠﻮف ﻳﻘﻮلﻮن ﻣﺎﻻ ﻳﻔﻌﻠﻮن‪ ،‬و�ﻔﻌﻠﻮن ﻣﺎﻻ ﻳﺆمﺮون‪� ،‬ﻤﻦ ﺟﺎﻫﺪﻫﻢ �ِﻴﺪه ِ �ﻬﻮ‬ ‫ﺑﻌﺪ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬
‫َ‬
‫وراء‬ ‫مﺆﻣِﻦ‪َ ،‬وﻣﻦ ﺟﺎﻫﺪﻫﻢ ﺑﻘﻠﺒِ ِﻪ �ﻬﻮ مﺆﻣِﻦ‪ ،‬وﻣﻦ ﺟﺎﻫﺪﻫﻢ ﺑِﻠِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ �ﻬﻮ مﺆﻣِﻦ‪ ،‬وﻟيﺲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫دل«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫ﻳﻤﺎن ﺣﺒﺔ ﺧﺮ ٍ‬
‫اﻹ ِ‬ ‫ذل ِﻚ ﻣِﻦ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ اﷲ در‬
‫اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﯾﺎران ﻣﺨﻠﺺ و اﺻﺤﺎﺑﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ راه و روش‬
‫او را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از دﺳﺘﻮرﻫﺎي او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺴﻞﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ آنﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬در اﯾﻦ اﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ (.‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺎد و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﻣﺒﺎرزه و ﺟﻬﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ و ﭘﺲ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي داﻧﻪي »ﺳﭙﻨﺪي« ﻫﻢ اﯾﻤﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ ََْ‬ ‫َّ‬ ‫َُ ََ‬ ‫َ‬
‫ِﺖ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑﺎ�ﻌﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬ ‫الﺼ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ﺎد‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫الﻮﻴﻟ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٩١‬اﺜﻟﺎﻟﺚ‪ :‬ﻋﻦ‬
‫َُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َْ ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ ْ َ ُْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺮﺴ والﻤنﺸ ِﻂ والﻤﻜ َﺮه‪َ ،‬وﻰﻠﻋ أﺛ َﺮ ٍة ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬وﻰﻠﻋ أن ﻻ �ﻨﺎزِع‬ ‫ﺮﺴ واﻟي ِ‬
‫الﺴﻤﻊِ َ واﻟﻄﺎﻋ ِﺔ َﻲﻓ اﻟﻌ ِ‬
‫ُ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ ً ْ ُ‬ ‫َ ْ ْ َ ُ َّ ْ َ‬
‫اﻷم َﺮ أﻫﻠﻪ إِﻻ أن ﺗ َﺮ ْوا �ﻔ ًﺮا ﺑ َﻮاﺣﺎ ﻋِﻨﺪ� ْﻢ ﻣ َِﻦ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻓﻴﻪ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬وﻰﻠﻋ أن ﻧﻘﻮل‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ٌ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ ُ َّ‬
‫ﻻﺋﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺑﺎﺤﻟﻖ أﻳﻨﻤﺎ ﻛﻨﺎ ﻻ �ﺎف ﻲﻓ اﷲ لﻮﻣﺔ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮوﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺨﺘﯽ و ﮔﺸﺎﯾﺶ‪ ،‬و در ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و از ﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺪرت درﮔﯿﺮ ﻧﺸﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎري دﯾﺪﯾﺪ و ﺑﺮاي آن دﻟﯿﻞ‬
‫و ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ داﺷﺘﯿﺪ و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﺟﺎ )و در ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ( ﮐﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺣﻖ را ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ و از ﺳﺮزﻧﺶ ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺶﮔﺮي در راه اﷲ ﻧﺘﺮﺳﯿﻢ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.50 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7067 ،7055) :‬و‪....‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1709:‬‬
 ‫‪381‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ در ﺳﺨﺘﯽ و راﺣﺘﯽ‪ ،‬و در ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان در اﻣﺮ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪،‬‬
‫ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺳﺮِ اﻃﺎﻋﺖ و ﺣﺮفﺷﻨﻮي از ﺣﺎﮐﻤﺎن و واﻟﯿﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫� َوأَط ُ‬ ‫ِين َء َام ُن ٓوا ْ أَط ُ‬ ‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ِيعوا ْ ٱ َّ َ ْ‬
‫لر ُسول َوأو ِ� ٱ�م ِر مِن� ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬ ‫ِيعوا ْ ٱ َّ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از رﺳﻮلِ )او( ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫اﻣﺮﺗﺎن )ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﺎم‬
‫)ﻣﺴﺆوﻻن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ( ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻻن اﺟﺮاﯾﯽ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬از اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﯽﺗﻮان و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ،‬ﺟﺎي ﻫﯿﭻ اﻃﺎﻋﺘﯽ از‬
‫ﻣﺨﻠﻮق وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﯾﺎ ﺧﻄﺒﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﯾﺮاد ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻣﻦ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﷲ‬
‫و رﺳﻮﻟﺶ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدم‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺬﯾﺮﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه از اﻃﺎﻋﺖ اﷲ و رﺳﻮل ﺳﺮﺗﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫از ﻣﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫دﺳﺘﻮر دﻫﺪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از او در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه‬
‫ﯾﺎ ﺷﺎه‪ ‬ﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺣﺎﮐﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮق و ﭘﺮوردهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬از اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻤﻠﻮك اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪي او ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺟﺮأت ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ را ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ؟ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪382‬‬

‫ﻣﺘﻮن و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺣﮑﺎم و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‪ ،‬ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ در ﺳﺨﺘﯽ و ﮔﺸﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﯾﻢ و ﭼﻪ ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺖ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ از ﺣﮑﺎم و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ آنﻫﺎ راﺿﯽ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداريﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﻣﻮاردي ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻧﯿﺰ آنﮔﺎه ﮐﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﺷﺪﻧﺪ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻤﺎن در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺛﺮوت و ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﺣﻘﻮق‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪي‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺑﺮاي ﻣﺎ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪاي از آنﻫﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺣﻖ ﻣﺎ را ﺧﻮردهاﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و در راﺳﺘﺎي ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از او‪ ،‬از ﺷﻤﺎ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺎخﻧﺸﯿﻦ و ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﻮخﻧﺸﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﺻﻼً ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻬﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽِ ﻓﺎﻧﯽِ دﻧﯿﺎﺳﺖ ﮐﻪ روزي از ﺷﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﺪ و‬
‫آن را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎم ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽﻫﺎ و ﺗﺒﻌﯿﺾﻫﺎ‪ ،‬از ﺣﮑﺎم‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ َ ْ ََ ْ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﺮﺿ َب ﻇﻬ َﺮ َك َوأﺧﺬ‬ ‫ﺧﻮد اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﺳﻤﻊ وأ ِﻃﻊ و ِ�ن‬
‫َ َ‬
‫َﻣﺎلﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻮ را ﺑﺰﻧﺪ و اﻣﻮاﻟﺖ را‬
‫ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ«‪ .‬وﻟﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﻼﻓﯽ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي او ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽداري؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎي ﺗﻮ ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﺪيﻫﺎي او اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و آنﮔﺎه او را در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ .‬ﺟﺎي‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﮔﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و از ﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﺎن و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺪرت درﮔﯿﺮ ﻧﺸﻮﯾﻢ«؛ زﯾﺮا درﮔﯿﺮي ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺪرت‪ ،‬ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻔﯽ و ﺧﺮاﺑﯽﻫﺎي زﯾﺎدي در ﭘﯽ دارد و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1847 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪.‬‬

 ‫‪383‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از زﻣﺎن ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺪرت و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺸﻤﮑﺶ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮارش ﺑﺮ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در‬
‫اداﻣﻪي اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎري دﯾﺪﯾﺪ و ﺑﺮاي آن‪ ،‬دﻟﯿﻞ و‬
‫ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ داﺷﺘﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎري از ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺧﻮد دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻗﯿﺎم‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺰل آنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺷﺮط‪:‬‬
‫اول‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎرش را ﺑﻪوﺿﻮح و ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎ ﮔﻤﺎن‬
‫ﯾﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﺤﺾ‪ ،‬ﺧﺮوج ﺑﺮ ﺣﺎﮐﻤﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و آﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎﻣﻞ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪،‬‬
‫ﺿﺮوريﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﮐﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺴﻖ؛ زﯾﺮا ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻫﺮﭼﻪﻗﺪر ﮐﻪ ﻓﺎﺳﻖ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﯿﺎم در ﺑﺮاﺑﺮ آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬زﻧﺎ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻮرﯾﺪن ﯾﺎ ﺧﺮوج ﺑﺮ او ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ آن‬
‫وﺟﻮد دارد؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺗﺄوﯾﻞ در آن ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺮِ آﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد و در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺧﺮوج ﺑﺮ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻢﺟﻨﺲ ﺑﺎزي را‬
‫ﺣﻼل اﻋﻼم ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﺎ‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ زﻧﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺮِ‬
‫آﺷﮑﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮوج ﺑﺮ او را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻠﻊ او از ﻣﻘﺎﻣﺶ‪ ،‬ﺑﻪﭘﺎ ﺧﯿﺰﻧﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﮑﺎر و ﺟﻬﺎد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﮐﻔﺮِ آﺷﮑﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺮط ﭼﻬﺎرﻣﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد و آن‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬دﻟﯿﻞ ﻗﺎﻃﻌﯽ از ﺳﻮي اﷲ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻗﯿﺎم ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﯾﺎ ﺧﺮوج ﺑﺮ آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎ و ﺧﺮاﺑﯽﻫﺎي زﯾﺎدي در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و از اﯾﻦرو دﻗﺖ‬
‫ﻧﻈﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺿﺮوريﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺷﺮوط ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎري‬
‫دﯾﺪﯾﺪ و ﺑﺮاي آن‪ ،‬دﻟﯿﻞ و ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ داﺷﺘﯿﺪ«‪ .‬آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﻔﺮي‬
‫آﺷﮑﺎر و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄوﯾﻞ؛ ﺧﻮد‪ ،‬آن را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ و ﻣﺒﻨﺎي آن‪ ،‬ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ و دﻟﯿﻠﯽ‬
‫از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﺑﻮدن آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪384‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻗﯿﺎم ﯾﺎ ﺧﯿﺰش ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ او را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺪرﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺧﯿﺰش ﯾﺎ ﻗﯿﺎم‬
‫و درﮔﯿﺮي ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺳﯿﻄﺮه و ﻏﻠﺒﻪي وي‬
‫ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﺗﺎ ﻫﻤﻪي ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ را‬
‫رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﻗﯿﺎم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﭼﺎﻗﻮي آﺷﭙﺰﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‪ ‬ﺣﺎﮐﻢِ ﮐﺎﻓﺮي ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﻢ ﮐﻪ از ﺗﻮپ و ﺗﺎﻧﮏ و ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار دادهاﯾﻢ؟‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻓﮑﺮ ﭼﺎره ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺗﻤﺎم ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيﻫﺎ و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮﮐﻨﺎر ﮐﺮدن او ﺑﻪﮐﺎر ﺑﻨﺪﯾﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﯾﺎ وﻇﺎﯾﻒ ﺣﺎﮐﻤﺎن در ﻗﺒﺎل آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﻫﺮ ﺣﺎﮐﻤﯽ وﻇﯿﻔﻪ دارد‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﺪل و داد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ و درﺑﺎرهي‬
‫آنﻫﺎ از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮد؛ در واﻗﻊ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫َْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ َﻣ ْﻦ َو ِ َ� ِﻣ ْﻦ أم ِﺮ أ َّﻣ ِﻲﺘ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﺷيﺌًﺎ ﻓﺸ َّﻖ َﻋﻠﻴْ ِﻬ ْﻢ ﻓﺎﺷﻘ ْﻖ َﻋﻠﻴْ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ در اﻣﺘﻢ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﺶ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ او‬
‫ﺳﺨﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن زﯾﺎن‬
‫َْ‬ ‫َ ْ َ‬
‫� ﻳَ ِ� أم َﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و راه ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪» :‬ﻣﺎ ِﻣﻦ أ ٍ‬
‫ﻣ‬
‫ِ‬
‫ْ َّ َ‬ ‫َّ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ ْ َ ُ َ َْ َ‬
‫� � َّﻢ ﻻ � َﻬ ُﺪ ل ُﻬ ْﻢ َو َ�ﻨ َﺼ ُﺢ ل ُﻬ ْﻢ إِﻻ ل ْﻢ ﻳَﺪﺧﻞ َﻣ َﻌ ُﻬ ُﻢ اﺠﻟَﻨﺔ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ اﻣﯿﺮ و‬ ‫الﻤﺴ ِﻠ ِﻤ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح آنﻫﺎ ﻧﮑﻮﺷﺪ و‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﺣﺎﮐﻢ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ وﻇﯿﻔﻪ دارد‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح آنﻫﺎ‬
‫ﺑﮑﻮﺷﺪ و اﻓﺮاد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي را ﺑﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎ ﺑﮕﻤﺎرد و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1828 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 142:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر‪.‬‬
 ‫‪385‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫اﻓﺮاد واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس رواﺑﻂ ﯾﺎ اﻣﺜﺎل‬
‫آن؛ ﻣﺜﻼً اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﷲ و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﯾﺎ اﻣﯿﺮ ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ آﮔﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ وﻇﯿﻔﻪ دارد ﭘﺴﺖﻫﺎ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻋﺪمِ رﻋﺎﯾﺖ‪» ‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺳﺎﻻري« ﻧﻮﻋﯽ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ً‬
‫�ﺴﺮﺘ�ﻴ ِﻪ اﷲ رﻋﻴَّﺔ ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﺒﺪ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﭘﯿﺶﮔﺎه اﻟﻬﯽ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ِﻣﻦ ﻋ ٍ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُ َ ٌ‬ ‫َُ ُ‬
‫ﻳﻮم ﻳَﻤﻮت وﻫ َﻮ ﺎﻏش ل ِ َﺮ ِ�ﻴَّﺘِﻪ‪ ،‬إﻻ َﺣ َّﺮ َم اﷲ ﻋﻠﻴ ِﻪ اﺠﻟَﻨﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ‬
‫ﻮت َ‬ ‫�ﻤ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ را ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ او ﻗﺮار داده‪ ،‬اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﺴﺆوﻻن ردهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ در ﻗﺒﺎل‬
‫زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد دارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ در ﻗﺒﺎل ﺣﮑﺎم و‬
‫ﻣﺴﺆوﻻﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺒﻌﯿﺾﻫﺎ و‬
‫ﺣﻖﮐُﺸﯽﻫﺎﯾﯽ از ﺳﻮي ﻣﺴﺆوﻻن ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﺳﺨﺘﯽ و ﮔﺸﺎﯾﺶ‪ ،‬و در‬
‫ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ زﻣﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ و در ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪﻫﺎ‪ ،‬درﺳﺖﮐﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪار ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫»ﺧﻮارج« ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ رﯾﺰ و درﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﮑﻢ اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺠﺮي اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﯾﺎ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد و در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﻫﺎن اﻣﻮي‪ ،‬ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﺮدم و ﺑﺰرﮔﺎﻧﺸﺎن را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﮔﻮﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﺎﺷﯿﻢ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪142 :‬؛ ﻣﮑﺮر اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪386‬‬

‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺜﻞ ﻣﺮدم و ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ!‬
‫آري! اﷲ‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﺴﻠّﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺑﺎ آنﻫﺎ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮد از روش ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ ‬دور ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﻧﺘﻈﺎر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﺎﻣﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﺣﮑﯿﻢ و ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ َ ۡ‬ ‫� �َ ۡع َ ۢ‬ ‫َ َ َ ٰ َ ُ َ ّ َ ۡ َ َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫ض� ب ِ َما �نوا ي�سِ ُبون ‪] ﴾١٢٩‬اﻷﻧﻌﺎم‪[١٢٩ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿و��ل ِك نو ِ� �عض ٱ‬
‫اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺮدارﺷﺎن ﻣﺴﻠّﻂ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺧﻮارج ﻧﺰد ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬رﻓﺖ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫اي ﻋﻠﯽ! ﭼﺮا ﻣﺮدم از اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺗﻮ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﻦ و اﻣﺜﺎل ﻣﻦ ﺑﻮدﯾﻢ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ و اﻣﺜﺎل ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﻮ و اﻣﺜﺎل ﺗﻮ‪ ،‬ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻣﺎ ﺳﺮ ﺑﺮآورﻧﺪ و آﺷﻮب ﺑﻪﭘﺎ ﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺰرگﻣﺮداﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ و دﯾﮕﺮ اﺻﺤﺎب ﺑﺰرﮔﻮار‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن در ﻫﺮ اﻣﺮي ﺑﺮ ﻣﺎ‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮاردي از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه وﻟﯽ اﻣﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او دروغ ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺒﺶ‬
‫ﻧﺪﻫﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ دروغ و ﺣﯿﻠﻪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ‬
‫ﺑﻪ رﺷﻮه‪ ،‬ﻣﻘﺮرات و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ را زﯾﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‬
‫ﺳﺰاوار ﻫﯿﭻ آدمِ ﻋﺎﻗﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ .‬اﻣﺮوزه در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ رﺷﻮه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﭘﯽﮔﺮد ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺟﺰو ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎمﻫﺎي آن ﮐﺸﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ رﺷﻮه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ ‪ ‬رﺷﻮهدﻫﻨﺪه و‬
‫رﺷﻮهﮔﯿﺮﻧﺪه را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﻣﺠﺎزات اﻟﻬﯽ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪387‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از رﺷﻮهﺧﻮاري‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺟﻠﺐِ‬

‫ﮐﻤﮏﻫﺎ و ﺣﻤﺎﯾﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دروغ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺟﻌﻞ ﺳﻨﺪ و‬
‫ﺷﻬﺎدتﻧﺎﻣﻪي دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮران و ﺑﺎزرﺳﺎن را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ و ﺑﯽﭘﺮوا ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻋﻤﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻﻧﺸﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺎﺷﻨﺪ!‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آﺑﺮوي ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ از ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﻧُﻘﻞِ ﻣﺠﻠﺲ آنﻫﺎﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن و ﺣﮑﺎم‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻔﯿﺪ و اﺛﺮﮔﺬاري ﺑﻮد و وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮد را ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪﺑﯿﻦ و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ د‪‬ورِ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺎر‬
‫دادﮔﺎﻫﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و آرام و ﻗﺮار ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮑﯽ از وزرا ﯾﺎ ﻋﻠﻤﺎ را‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﻣﯿﺰِ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و درﺑﺎرهي آﺑﺮو و ﺣﯿﺜﯿﺖ او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ! اﮔﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ و اﺛﺮﮔﺬار ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﺧﻄﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد و ﻫﺮ ﮐﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي از‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺮود؛ اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎﻟﺴﯽ دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ و ﺑﺪﺑﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﻵﺧﺮ ﻓﻠﻴَ ُﻘﻞ ً‬
‫ﺧ�ا أو ﻴﻟَ ُ‬
‫ﺼﻤﺖ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﷲ َواﻴﻟﻮمِ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ﺑﺎ ِ‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از دﯾﻦداران‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺎدي‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻦ؛ ﺣﺮام اﺳﺖ«‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ درﺑﺎرهي ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺆوﻻن‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﮔﻮﯾﺎ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن از ﻣﺴﺆوﻻن و ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد!‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6475 ،6138 ،6136 ،6018) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 47 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ و ﻧﯿﺰ‬
‫رواﯾﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،(6135،6476 ،6019) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 48 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺷﺮﯾﺢ ﺧﺰاﻋﯽ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪388‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر و ﻣﺮﺿﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪ آن ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻣﺴﺆوﻻن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻻن را در ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﺪ‪ ،‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد‪ ‬آنﻫﺎﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ واﻗﻌﺎً ﺧﻄﺎﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و آنﻫﺎ ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﻧﺎﻣﻪي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺆول ذيرﺑﻂ ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ِرﺳﯿﺪن ﻧﺎﻣﻪي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﺟﺎ )و در ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ( ﮐﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺣﻖ را ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ و از ﺳﺮزﻧﺶ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺳﺮزﻧﺶﮔﺮي در راه اﷲ ﻧﺘﺮﺳﯿﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻣﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ‪-‬‬
‫در ﺧﺸﮑﯽ و درﯾﺎ‪ ،‬و در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽ‪ -‬ﺑﻪ اﺳﻼم ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ را ﺑﺮﭘﺎ دارﯾﻢ و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ دﯾﻦ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮزﻧﺶِ دﯾﮕﺮان و ﺣﺮف‪ ‬ﻣﺮدم اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﯿﻢ؛ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺣﻖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﮕﺮانِ واﮐﻨﺶ ﻣﺮدن ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً راﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮﺷ‪‬ﺸﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺎم )ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز( ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﺬﮐﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺻﻒ را راﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ!‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﺎزﮔﺮاران ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﮐﻤﯽ ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﺮو ﺗﺎ ﺻﻒ‪،‬‬
‫راﺳﺖ ﺷﻮد؛ وﻟﯽ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﺮوم و ﻫﻤﻪاش را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﮕﺬارم! در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﷲ‪ ،‬از ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮزﻧﺶﻫﺎﯾﯽ ﻧﺘﺮﺳﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺳﻨﺖ ﺗﺬﮐﺮ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﻨﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻨﺪﺧﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ و ﺑﺎ روﺷﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺳﻨﺖ را ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫آﻣﻮزش دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻋﺎدت ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺎ ﺳﻨﺖ اُﻧﺲ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪389‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﻣﺜﺎلِ دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪» ،‬ﺳﺠﻮد ﺳﻬﻮ« را ﭘﺲ از »ﺳﻼم« رد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﺿﺎﻓﻪاي‬
‫در ﻧﻤﺎزش اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﺷﮏ‪ ‬ﻏﺎﻟﺒﺶ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﺿﺎﻓﯽ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از »ﺳﻼم«‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﯿﺶ از آن‪ .‬و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻋﻤﻞ اﺿﺎﻓﻪاي در ﻧﻤﺎز اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺠﺪهي ﺳﻬﻮ ﺑﻪﺟﺎي ﺑﯿﺎورد و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از »ﺳﻼم« ﺳﺠﺪه‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم‪ /‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺤﺚ‪ ،‬در اﻓﻀﻞ ﺑﻮدنِ‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺠﺪهي ﺳﻬﻮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻗﺒﻞ از آن؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع‬
‫ﺳﻬﻮي ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺠﻮد ﺳﻬﻮ‪ ،‬ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزِ ﻣﺴﺠﺪي‪ ،‬در ﻧﻤﺎزش ﻋﻤﻠﯽ اﺿﺎﻓﯽ اﻧﺠﺎم داد ﯾﺎ ﺷﮏ ﻏﺎﻟﺒﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫دﭼﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻬﻮي ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﭘﺲ از ﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺠﺪهي ﺳﻬﻮ ﺑﻪﺟﺎ‬
‫آورد‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم ﺳﺠﺪهي ﺳﻬﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﺒﻞ‬
‫از آن؟ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دﯾﻦِ ﺟﺪﯾﺪي آورده اﺳﺖ! اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬رواﯾﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮِ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻼم داد؛ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻧﻤﺎزش را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮد و آنﮔﺎه ﺳﻼم داد و‬
‫ﭘﺲ از ﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﺣﺮف‪ ‬ﮐﺪام ﻋﺎﻟﻢ را ﻗﺒﻮل دارﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻟﻤﯽ رﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻗﺒﻮﻟﺸﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬درﺳﺖ و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻞّ‬
‫ﺳﺠﺪهي ﺳﻬﻮ )ﭘﺲ از ﺳﻼم ﯾﺎ ﻗﺒﻞ از آن( ﺑﻪ ﻧﻮع ﺳﻬﻮ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺋﻤﻪي‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬از ﺣﺮف‪ ‬ﻣﺮدم ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻨﺪ و در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫ﺣﺎل آنﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﯾﺎراﻧﺶ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﺟﺎ )و در ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ( ﮐﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺣﻖ را‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ و از ﺳﺮزﻧﺶ ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺶﮔﺮي در راه اﷲ ﻧﺘﺮﺳﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارﻧﺪ و از ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ‬
‫در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦ واﻗﻌﯿﺖ و ﻋﯿﺐﻫﺎي ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﻮﺳﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را از ﻫﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎﻻﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﯿﺐ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪390‬‬

‫ﮐﻮﭼﮑﯽﺳﺖ و ﺧﺮﯾﺪار‪ ،‬ﺧﻮد راﺿﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ از ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﻧﺘﺮﺳﯿﻢ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻣﺎ‬
‫ﺗﻨﺪﺧﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺣﮑﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬آﮔﺎه و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬آن را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫ََُ َ‬ ‫ﺑﻦ �َﺸ�‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ْ‬ ‫‪َّ -١٩٢‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺜﻞ اﻟﻘﺎﺋ ِِﻢ ﻲﻓ ﺣﺪودِ اﷲ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﻤﺎن‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟﻌ‬ ‫الﺮاﺑﻊ‪ :‬ﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََُ‬ ‫َََ َ‬ ‫ْ‬
‫ﻓﺼﺎر ﺑﻌﻀﻬﻢ أﻋﻼﻫﺎ و�ﻌﻀﻬﻢ أﺳﻔﻠﻬﺎ و�ن‬ ‫ﺳﻔﻴﻨﺔ‬
‫ٍ‬ ‫وال َﻮاﻗ ِﻊِ ﻓﻴﻬﺎ ﻛﻤﺜ ِﻞ ﻗﻮمٍ اﺳﺘﻬﻤﻮا ﻰﻠﻋ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ََْ‬ ‫َّاﺬﻟ َ‬
‫ﻳﻦ ﻲﻓ أﺳﻔﻠﻬﺎ إِذا اﺳﺘﻘﻮا ﻣ َِﻦ اﻤﻟﺎءِ م ُّﺮوا ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻓﻮ�ﻬﻢ �ﻘﺎلﻮا‪ :‬لﻮ �ﻧﺎ ﺧ َﺮ�ﻨﺎ ﻲﻓ ﻧﺼﻴبِﻨﺎ‬
‫ﻰﻠﻋ َأﻳْﺪِﻳﻬﻢ َ�ﻮاْ‬‫ْ َ َ ُ ََ‬ ‫َ ْ ً ََْ ُْ َ ْ َََْ َ ْ ََ ُ ُ ْ َ َ َ ُ َ ُ َ ً‬
‫ﺧﺮﻗﺎ ولﻢ ﻧﺆذِ ﻣﻦ ﻓﻮ�ﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺈِن ﺗﺮ�ﻮﻫﻢ وﻣﺎ أرادوا ﻫﻠﻜﻮا ﻤﺟِﻴﻌﺎ‪ ،‬و�ِن أﺧﺬوا‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ ً‬
‫و�ﻮا ﻤﺟِﻴﻌﺎ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق و‬
‫ﺣﺪود اﻻﻫﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﺎن ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮوﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ در ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ و ﻋﺪهاي در‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﮐﻪ در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي دﺳﺖرﺳﯽ‬
‫ﺑﻪ آب ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺰاﺣﻢِ‬
‫ﻫﻢﺳﻔﺮان ﺧﻮد در ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ ﻧﺸﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺳﻮراﺧﯽ در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﯿﻢ )و از‬
‫درﯾﺎ‪ ،‬آب ﺑﺮدارﯾﻢ(‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ ﻣﺎﻧﻊ آنﻫﺎ ﻧﺸﻮﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آزاد ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻫﻼك )ﻏﺮق( ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻊ آنﻫﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي آﻧﺎن ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬در ﺑﺎب اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪،‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺜﺎﻟﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺣﺪود اﻟﻬﯽ را رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ آﻧﺎن ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺪود اﻟﻬﯽ را رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دﯾﻦ اﻟﻬﯽ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ و وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2493:‬‬

 ‫‪391‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫واﺟﺒﺎت ﺧﻮﯾﺶ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰﻧﺪ‪ .‬و آﻧﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺣﺪود اﻟﻬﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﮔﺮوه‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺮﻋﻪ ﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ در‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻي ﮐﺸﺘﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ در‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻋﺪهاي در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ .‬ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ آب ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ در ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ را ﺳﻮراخ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از آبِ درﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺰاﺣﻢ ﻫﻢﺳﻔﺮان ﺧﻮد در ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ ﻣﺎﻧﻊ آنﻫﺎ ﻧﺸﻮﻧﺪ و آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آزاد ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽ‬
‫را ﺳﻮراخ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آب وارد ﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻏﺮق ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ »اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮان‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ را از ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزدارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي آﻧﺎن‬
‫ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺜﺎلِ ﭘ‪‬ﺮﻣﻌﻨﺎ و ﭘﺮﻣﺤﺘﻮاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﺮدم در راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺎ دﯾﻦ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﻮاج درﯾﺎ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ و‬
‫آن ﺳﻮ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬و وﻗﺘﯽ ﺗﻌﺪادﺷﺎن زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫آنﻫﺎ در ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻي ﮐﺸﺘﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮﻧﺪ و ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ آن‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻢ ﺑﺎرِ‬
‫ﮐﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺮاز ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻣﺴﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺗﻨﮓﺟﺎ و اذﯾﺖ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﻫﻤﻪ در اﯾﻦ ﮐﺸﺘﯽ‬
‫ﺳﻬﻤﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﮕﻪداري آن ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ ﺧﺮاب ﮐﺮدنِ آن را‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﺶ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪي آﻧﺎن ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻌﺶ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻏﺮق‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬دﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﺑﯽﺧﺮديﻫﺎي اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري ﻣﯽرﺳﻨﺪ؛‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ اﻓﺮاد ﺳﺒﮏﺳﺮ و ﺑﯽﺧﺮد را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻫﻼك ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪392‬‬

‫ِيد‬ ‫ِن� ۡم َخا ٓ َّص ٗة ۖ َوٱ ۡعلَ ُم ٓوا ْ أَ َّن ٱ َّ َ‬

‫� َشد ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ ْ ۡ َ ٗ َّ ُ َ َّ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين ظل ُموا م‬
‫صي� ٱ�‬‫﴿وٱ�قوا ف ِتنة � ت ِ‬
‫ۡ َ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٢٥ :‬‬ ‫اب ‪﴾٢٥‬‬ ‫ٱل ِعق ِ‬
‫و از ﻓﺘﻨﻪاي ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ داﻣﻦﮔﯿﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎرانِ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻢ ﯾﺎ آﻣﻮزﮔﺎري‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﻣﻄﺮحﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ درك و ذﻫﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ َ ۡ ُ َ َّ ِ َ ۡ ُ ٓ َّ ۡ َ‬
‫اس َوما َ�ع ِقل َها إِ� ٱل� ٰل ُِمون ‪] ﴾٤٣‬اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٣ :‬‬ ‫﴿وت ِلك ٱ�م�ل ن ِ‬
‫��ها ل ِلن �‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻟﻤﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬آن را درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ و آن را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﻓﻬﻤﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ﺟﺎﻟﺒﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﺷﺘﺮﭼﺮان‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ و ﻫﻤﺴﺮم‪،‬‬
‫ﻫﺮدو ﺳﻔﯿﺪﭘﻮﺳﺖ ﻫﺴﺘﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﺑﭽﻪي ﺳﯿﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮم ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورده‪ ،‬از ﮐﺠﺎ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﺘﺮ داري؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﻪ‬
‫رﻧﮕﯽ دارﻧﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻗﺮﻣﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮاﻧﻢ‪ ،‬ﺳﺮخﻣﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال‬
‫ﮐﺮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﺘﺮي داري ﮐﻪ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ )ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي( ﺑﺎﺷﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﺷﺘﺮ‪ ،‬از ﮐﺠﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ؟« ﺟﻮاب داد‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﺟﺪادش ﺷﺒﺎﻫﺖ‬
‫ٌ ) ‪(1‬‬ ‫َ َ َّ ُ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رﻧﮕﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺎﺑْﻨﻚ ﻫﺬا ﻟ َﻌﻠﻪ ﻧ َﺰ َﻋﻪ ِﻋﺮق«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﺎﯾﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﺟﺪاد ﺧﻮد ﺷﺒﺎﻫﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ« ﯾﺎ ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﻣﺎدرﺑﺰرگ ﯾﺎ داﯾﯽ ﯾﺎ ﺧﺎﻟﻪ و ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد ﺷﺪه ﮐﻪ ﺳﯿﺎهرﻧﮓ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ را ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﭽﻪ‪ ،‬ﺑﭽﻪي ﺧﻮد‪ ‬اوﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﺷﺮح و‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺮاي او ﺗﻮﺿﺤﯿﺢ ﻣﯽداد‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
‫آن ﻣﺮد ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﺪ و ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪ؛ وﻟﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﻋﯿﻨﯽ از زﻧﺪﮔﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،(6847 ،5305) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1500 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪393‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫وي ذﮐﺮ ﮐﺮد و آن ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﻗﺎﻧﻊ ﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ اﺳﺘﺎد و ﻣﻌﻠﻤﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ ﺷﯿﻮه را ﺑﺮاي ﺷﺎﮔﺮدان و داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل‪ ،‬درك‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺜﯽ‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ در دو آﯾﻪ از آﯾﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬و ﺷﺶ ﺣﺪﯾﺚ از‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ دو آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ در آنﻫﺎ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ َ َ َ ۡ ۡ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ٰ َ ُ ۡ ُّ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ َ َ َ ُ َ َ‬
‫نت َ�يۡ ِه ۡم إِذ‬ ‫﴿وما كنت �ي ِهم إِذ يلقون أق�مهم ��هم ي�فل مر�م وما ك‬
‫َ‬
‫ص ُمون ‪﴾٤٤‬‬ ‫ََۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٤٤ :‬‬ ‫�ت ِ‬
‫و آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺗﯿﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺮﯾﻢ را‬
‫ﺑﺮﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﯽ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﻧﺒﻮدي‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ� ‪ ١٣٩‬إ ۡذ � َ� َق إ� ٱل ُفل ِ َ ۡ ُ‬ ‫�ن يُو� ُ َس لَم َن ٱل ۡ ُم ۡر َسل َ‬ ‫َّ‬
‫ون ‪ ١٤٠‬ف َساه َم ف�ن‬ ‫ك ٱ لمش ح ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ٓ َّ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫�‬‫ح َ‬ ‫وت َو ُه َو ُمل ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪ ١٤٢‬فل ۡو� �ن ُهۥ �ن م َِن ٱل ُم َس ّب ِ ِ‬
‫� ُ‬‫� ‪ ١٤١‬فَٱ�َ َق َم ُه ٱ ُ‬ ‫م َِن ٱل ُم ۡد َحض َ‬
‫ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت ‪[١٤٤ ،١٣٩ :‬‬ ‫‪ ١٤٣‬للبِث ِ� َ� ۡطنِهِۦٓ إ ِ ٰ� يَ ۡو ِم ُ� ۡب َعثون ‪﴾١٤٤‬‬
‫و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﯾﻮﻧﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎد ﮐﻦ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺸﺘﯽ ﭘﺮ از )ﺑﺎر و ﺳﺮﻧﺸﯿﻦ(‬
‫ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ .‬و )ﺑﺎ ﺳﺮﻧﺸﯿﻨﺎن( ﻗﺮﻋﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و از ﺑﺎزﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﺳﺮزﻧﺶ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻫﯽ او را ﺑﻠﻌﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ از ﺗﺴﺒﯿﺢﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺗﺎ روزي ﮐﻪ )ﻫﻤﻪ( ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﺷﮑﻢ ﻣﺎﻫﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻮﻧﺲ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪ؛ در درﯾﺎ دﭼﺎر‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ در ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻤﺎﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎ ﮐﺸﺘﯽ ﻏﺮق ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؛‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺪهاي از ﻣﺎ ﮐﺸﺘﯽ را ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺣﺎل‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﺸﺘﯽ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؟ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎر ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد؟ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﯾﻮﻧﺲ‪ ‬ﺑﻮد؛ زﯾﺮا در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»ﯾﻮﻧﺲ‪ ،‬از ﺑﺎزﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮد«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ آنﻫﺎ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻫﯽ ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ﯾﻮﻧﺲ را ﺑﻠﻌﯿﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪394‬‬
‫ُّ ُ َ ٰ َ َّ ٓ َ ٰ َ َّ ٓ َ َ ُ ۡ َ ٰ َ َ ّ ُ ُ َ َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬ ‫ََ َ‬
‫اد ٰ‬
‫� ‪﴾٨٧‬‬ ‫ِ‬ ‫ت أن � إِ�ه إِ� أنت سب�نك إ ِ ِ� كنت مِن ٱ‬ ‫ى ِ� ٱلظل� ِ‬ ‫﴿ �ن‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٨٧ :‬‬
‫)ﯾﻮﻧﺲ( ﭘﺲ در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﻧﺪاد داد‪ :‬ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ؛‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﺑﻮدهام‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﯾﻮﻧﺲ‪ ‬را در ﺳﻮرهي »ﺻﺎﻓﺎت« ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ََ ََۡ َ َۡ َ َ َٗ ّ َۡ‬ ‫﴿ َ� َن َب ۡذ َ�ٰ ُه بٱ ۡل َع َرا ٓءِ َو ُه َو َسقِ ‪ٞ‬‬
‫� ‪﴾١٤٦‬‬‫ٖ‬ ‫ط‬
‫ِ‬ ‫ق‬ ‫يم ‪ ١٤٥‬وأ�بتنا عليهِ شجرة مِن �‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت ‪[١٤٦ ،١٤٥ :‬‬
‫ﭘﺲ او را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﺸﮑﯽ اﻧﺪاﺧﺘﯿﻢ‪ .‬و ﺑﺎﻻي ﺳﺮش ﺑﻮﺗﻪي ﮐﺪوﯾﯽ‬
‫روﯾﺎﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوع و ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦرﺟﺐ‪ ،/‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ« ﻣﻮاردي را ﮐﻪ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ در آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ َ َّ َ ُ ْ‬
‫ﺬ� َﻔ َﺔ&‪َ ،‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ ْ ُ ِّ ُ ْ َ ُ ِّ َ َ َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ﺑﻨﺖ أ ِﻲﺑ أﻣﻴﺔ ﺣ‬
‫‪ -١٩٣‬اﺨﻟﺎمِﺲ‪� :‬ﻦ أم الﻤﺆﻣِﻨِ� أم ﺳﻠﻤﺔ ﻫِﻨ ٍﺪ ِ‬
‫َّ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ ُ ْ ُ َ ُ َ َ ْ ُ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ‬
‫�ﺮَ‬ ‫َّ ُ‬
‫�ﻧﻪ ﻗﺎل‪» :‬إِﻧﻪ �ﺴﺘﻌﻤﻞ ﻋﻠﻴ�ﻢ أمﺮاء �ﺘﻌ ِﺮﻓﻮن وﺗﻨﻜِﺮون ﻓ ِﻤﻦ ﻛ ِﺮه ﻓﻘﺪ ﺑﺮِىء وﻣﻦ أﻧ‬
‫َ َ ََ ُ‬ ‫َ َ َُ ُُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ََ ْ ْ َ َ َ ََ‬ ‫ََ ْ َ‬
‫ﻲﺿ َوﺗﺎ�ﻊ« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲ أﻻ �ﻘﺎﺗ ِﻠﻬﻢ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻣﺎ أﻗﺎمﻮا‬ ‫�ﻦ ﻣﻦ ر ِ‬
‫�ﻘﺪ ﺳﻠِﻢ‪ ،‬وﻟ ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ِﻴ� ْﻢ الﺼﻼة«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺎدر ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬امﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻫﻨﺪ دﺧﺘﺮ اﺑﻮاﻣﯿﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪ& رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را ﻧﯿﮏ )و ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺮع( ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )و ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﺷﺮع(‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ آن را ﺑﺪ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺎك و ﺑﺮيﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ‪) ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش( ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از آن ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺷﺎن راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و از آنﻫﺎ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آﻧﺎن‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد(‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1854 :‬‬

 ‫‪395‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﺠﻨﮕﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﻣﯽدارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﻣﺮور ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺣﺪود اﻟﻬﯽ را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﺮوﻫﯽ را ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢﺳﻔﺮاﻧﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺳﻮار ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﯿﺪ ﻗﺮﻋﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ در ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻي ﮐﺸﺘﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ آن‪ .‬ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ آبِ ﻣﻮرد‬
‫ﻧﯿﺎز ﺧﻮد ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﮐﺸﺘﯽ ﯾﺎ ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺳﻮراﺧﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و از درﯾﺎ آب ﺑﺮدارﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺰاﺣﻢ‬
‫ﻫﻢﺳﻔﺮان ﺧﻮد در ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ ﻧﺸﻮﻧﺪ! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺸﻮﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آزاد ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻫﻼك )ﻏﺮق(‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻊ آنﻫﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي آﻧﺎن ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮهﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽﺳﺖ و ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل آﻣﻮزش دﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ درك ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﺮح آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روي ﮐﺎر آﻣﺪن‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎﻧﯽ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﯾﺎ ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺮع اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ‬ﺷﺮع‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻓﺮادي روي ﮐﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺪود‬
‫و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎرﮔﺰاران‬
‫اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ از ﺳﻮي ﺣﺎﮐﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ او ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ ﺗﻦ‬
‫دادهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﯾﺎ در ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻋﻤﺎل زﺷﺘﺸﺎن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ آنﻫﺎ‬
‫راﺿﯽ ﺷﻮد ﯾﺎ از آﻧﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﺠﻨﮕﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﻣﯽدارﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻤﻞ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي از ﻣﺴﺆوﻻن و ﮐﺎرﮔﺰاران‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﯾﺎ در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن و در ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد‪ ،‬در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪396‬‬

‫رﻓﻊ آن ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ راه آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آنﻫﺎ و‬
‫ﻣﺎﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ و آنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﻣﺴﺆوﻻن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺴﺎرتﻫﺎ و ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﯾﺮي در ﭘﯽ دارد و اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺟﺴﺎرت و ﺷﺮارت‪ ‬آنﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮد را در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺴﻠﻂ دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﺠﻨﮕﯿﺪ«؛ از اﯾﻦرو درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ‬
‫ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎري از آنﻫﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺑﺮ ﮐﻔﺮِ آن‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﺮك ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ و‬
‫دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ رواﯾﺘﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ آدمِ ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ ﯾﺎ از‬
‫دوزخ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺼﻮص ﯾﺎ ﻣﺘﻮن و دادهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‬
‫را درﺑﺎرهي ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدنِ ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﻣﺤﻠﺶ ﻧﮕﻪ دارﯾﻢ و از ﺗﺄوﯾﻞﻫﺎي ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ‪ .‬ﻫﯿﭻﮐﺲ دﻟﯿﻞ ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪهاي ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدنِ‬
‫ﺑﯽﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﺗﺎرِك‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ و دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ از ﭘﻨﺞ ﺣﺎل‪ ،‬ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﺎرهاي از اﯾﻦ ﻧﺼﻮص‪ ،‬ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ادﻋﺎﯾﺸﺎن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪم ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدن‬
‫ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻘﯿ‪‬ﺪي اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد در ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد آﻗﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺬر ﺑﺮاي ﺗﺮك ﻧﻤﺎز‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎه ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در آنﻫﺎ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻋﺬري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪397‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫‪ -4‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻋﺎم« اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫اﺻﻮل ﻓﻘﻪ‪» ،‬ﻋﺎم« ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي »ﺧﺎص« ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﺎم‬
‫درﺑﺎرهي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻮدن ﮔﻮﯾﻨﺪهي ﻻ�إﻻاﷲ و دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﺎم‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻫﻢﭼﻮن ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدن ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدن ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرِك ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺮاي رد‪ ‬اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا آدمِ ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﯾﻦ ﺧﻮد آزادﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﺑﺘﺪا از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ ،‬اﻋﺪاﻣﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ َّ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ِّ ْ َ َ ْ َ ْ‬ ‫ُ ِّ ْ ُ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬دﺧﻞ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫&‬ ‫ﺶ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺟﺤ‬ ‫ﺖ‬‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻨﺐ‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫اﺤﻟ‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫ِﻨ�‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺆ‬ ‫‪ -١٩٤‬الﺴﺎدس‪ :‬ﻋﻦ أم الﻤ‬
‫ْ َْ ُ َ‬ ‫ُ َ ْ َ‬ ‫ْ َ ٍّ َ ْ‬ ‫ٌْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ َ َ ً ُ‬
‫ﺮﺷ ﻗ ِﺪ اﻗﺮﺘب‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻴﻟَ ْﻮم ﻣِﻦ رد ِم ﻳﺄﺟﻮج‬ ‫ﻌﺮب ﻣِﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻓﺰﺎﻋ ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻻ إِﻪﻟَ إِﻻ اﷲ‪ ،‬و�ﻞ ل ِﻠ‬
‫َ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َّ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ ُْ‬
‫ﺎم واﻟ ِﻲﺘ ﺗﻠِﻴﻬﺎ‪� .‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ أ�ﻬﻠِﻚ و�ِﻴﻨﺎ‬ ‫اﻹ�ﻬ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌﻪ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺑﺄ‬ ‫ﻖ‬‫ﻠ‬ ‫ﺣ‬‫و‬ ‫«‬‫ِِ‬‫ه‬‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻞ‬ ‫وﻣﺄﺟﻮج ﻣِﺜ‬
‫ٌ‬ ‫َ ََ ُ‬‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺜ اﺨﻟﺒﺚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺎﺤﻟﻮن؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﻌ ْﻢ إِذا ﻛ‬ ‫الﺼ ُ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬زﯾﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﺟﺤﺶ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮاﺳﺎن و‬

‫وﺣﺸﺖزده وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻاﻪﻟاﻻاﷲ؛ واي ﺑﺮ ﻋﺮب از ﺑﻼﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﺴﺖ و ﺳﺒﺎﺑﻪاش را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻠﻘﻪ‬
‫درآورده ﺑﻮد‪ ،‬اﻓﺰود‪» :‬اﻣﺮوز‪ ،‬اﯾﻦ اﻧﺪازه از ﺳﺪ ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ﺑﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آري؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر )ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺑﺪيﻫﺎ( زﯾﺎد ﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3346 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2280:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪398‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬زﯾﻨﺐ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ& رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫ﭼﻬﺮهاي ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ و ﻧﮕﺮان‪ ،‬وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻاﻪﻟاﻻاﷲ؛ واي ﺑﺮ ﻋﺮب از‬
‫ﺑﻼﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎسِ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت ٱ ۡ َّ َ ۡ َ َّ ۡ ُ ُ‬
‫﴿ َو َما َخلَ ۡق ُ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٥٦ :‬‬ ‫�ن وٱ ِ��س إِ� ِ�َعبد ِ‬
‫ون ‪﴾٥٦‬‬ ‫ِ‬
‫و اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ ٓ َ ۡ َّ ُ َ ٓ َ ٰ َ َّ ٓ َ ۠‬ ‫﴿ َو َما ٓ أَ ۡر َس ۡل َنا مِن َ� ۡبل َِك مِن َّر ُ‬
‫و� إِ�هِ �نهۥ � إِ�ه إِ� �نا‬‫ول إِ� ن ِ‬
‫ٍ‬ ‫س‬
‫ون‪﴾٢٥‬‬ ‫َ ُُۡ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٢٥ :‬‬ ‫فٱ�بد ِ‬
‫و ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ او وﺣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ‬
‫ﺟﺰ ﻣﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﭘﺲ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﻪ اﺳﺎسِ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ ﺗﻮﺣﯿﺪ در‬
‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻈﯿﻢ‪ ،‬اﻧﺎﺑﺖ و رﺟﻮع‪ ،‬ﺗﻮﮐﻞ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻦ‪ ،‬و ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻬﺮهاش ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ و ﻧﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ را اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ و دلﻫﺎ را آرام ﺳﺎزد؛ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺮبﻫﺎ‬
‫ﻫﺸﺪار داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واي ﺑﺮ ﻋﺮب از ﺑﻼﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ را ﺑﻪﻃﻮرِ ﺧﺎص ذﮐﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﺮﭼﻢداران اﺳﻼم و ﺣﺎﻣﻼنِ آﺧﺮﯾﻦ آﯾﯿﻦ اﻻﻫﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬را در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫ٗ‬ ‫ُۡ ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬
‫﴿ه َو ٱ�ِي َ� َعث ِ� ٱ� ّم ِِ�ۧ َن َر ُسو� ّم ِۡن ُه ۡم َ� ۡتلوا َعل ۡي ِه ۡم َءا� ٰتِهِۦ َو ُ� َز� ِي ِه ۡم‬
‫اخر َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫َُۡ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ََُُُّ ُ ۡ َ َ َ ۡ ۡ ََ‬
‫�ن‬ ‫� ‪ ٢‬وء ِ‬ ‫و�عل ِمهم ٱلكِ�ٰب وٱ� ِكمة �ن �نوا مِن �بل ل ِ� ض� ٰ ٖل مب ِ ٖ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[٣ ،٢ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٣‬‬ ‫�ك ُ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬
‫ح ُقوا ْ به ۡ ۚم َو ُه َو ٱ ۡل َعز ُ‬
‫م ِۡن ُه ۡم ل َ َّما يَ ۡل َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم درسﻧﺨﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﮐﻪ آﯾﺎﺗﺶ را ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺎﮐﺸﺎن ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﺘﺎب و ﺣﮑﻤﺖ ﻣﯽآﻣﻮزد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در‬
‫ﮔﻢراﻫﯽ آﺷﮑﺎري ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎن دﯾﮕﺮي )ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ( ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و او‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪399‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺎﻣﻼن ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﻫﺸﺪار داد ﮐﻪ ﺷﺮ ﯾﺎ ﺑﻼﯾﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻼي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺎز ﺷﺪن ﻣﻘﺪاري‬
‫از ﺳﺪ »ﯾﺄﺟﻮج»و »ﻣﺄﺟﻮج« اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﺷﺴﺖ و ﺳﺒﺎﺑﻪاش‬
‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻠﻘﻪ درآورده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺮوز اﯾﻦ اﻧﺪازه از ﺳﺪ ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻣﻼن اﺳﻼم‪ ،‬از زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در ﻣﻌﺮضِ ﺗﻬﺪﯾﺪي ﺟﺪي از ﺳﻮي »ﯾﺄﺟﻮج«‬
‫و »ﻣﺄﺟﻮج« ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻋﺪهاي ﺑﻪ »ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٩٤ :‬‬ ‫وج ُمفس ُِدون ِ� ٱ�� ِض﴾‬ ‫﴿إِن يأجوج ومأج‬
‫ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج‪ ،‬ﺗﺒﻪﮐﺎراﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﻨﺐ& از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر )ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺑﺪيﻫﺎ(‬
‫زﯾﺎد ﺷﻮد«‪ .‬آري! آد ِم ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﮐﻪ از ﮔﻨﺎﻫﺎن دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‪ ،‬زﯾﺎد ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ‬
‫ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َشد ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِن� ۡم َخا ٓ َّص ٗة ۖ َوٱ ۡعلَ ُم ٓوا أ َّن ٱ َّ َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ُ ْ ۡ َ ٗ َّ ُ َ َّ َّ َ َ َ‬
‫ِيد‬ ‫ِين ظل ُموا م‬‫صي� ٱ�‬ ‫﴿وٱ�قوا ف ِتنة � ت ِ‬
‫ۡ َ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٢٥ :‬‬ ‫اب ‪﴾٢٥‬‬ ‫ٱلعِق ِ‬
‫و از ﻓﺘﻨﻪاي ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ داﻣﻦﮔﯿﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎرانِ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‪ ،‬زﯾﺎد ﺷﻮد و ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﺪﮐﺎران اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻼك ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه اﻋﻤﺎل زﺷﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي زﯾﺎد ﺷﻮد‪ ،‬آن ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﮐﺎﻓﺮان در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺒﺎه و ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﻟﻌﺮب«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا را‬ ‫ة‬ ‫ﺟﺰ�ﺮ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫ﺼﺎری‬
‫َُ َ‬
‫ﻮد واﻨﻟَّ‬‫ﻬ‬ ‫اﻴﻟ‬ ‫ﻮا‬‫ﺟ‬‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أَﺧﺮ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬اﺑﻦاﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﯽ )‪ (234‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه؛ ﻓﺎﮐﻬﯽ در أﺧﺒﺎر ﻣﮑﻪ )‪ ،(1749‬و ﺑﺰار در‬
‫ﻣﺴﻨﺪش )‪ (230‬و ﺧﻄﯿﺐ در اﻟﻔﺼﻞ ﻟﻠﻮﺻﻞ اﻟﻤﺪرج )‪ (810/2‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻋﻤﺮ و ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪400‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻷﺧﺮ َ‬
‫ﺟ َّﻦ اﻴﻟﻬﻮد واﻨﻟﺼﺎری‬ ‫از ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب ﺑﯿﺮون ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫ً‬
‫مﺴﻠﻤﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺘﻤﺎً ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا را از‬ ‫ﺣﻰﺘ ﻻ أدع إﻻ‬‫ﻣﻦ ﺟﺰ�ﺮة اﻟﻌﺮب ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب ﺑﯿﺮون ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد و ﻓﻘﻂ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آن‬
‫ﻣﯽﮔﺬارم«‪ .‬و در واﭘﺴﯿﻦ روزﻫﺎي ﺣﯿﺎﺗﺶ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﻣﺖ وداع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»أَﺧﺮ ُﺟﻮا ُ‬
‫الﻤﺮﺸ َ‬
‫�� ِﻣﻦ ﺟﺰ�ﺮ ِة اﻟﻌﺮب«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺸﺮﮐﺎن را از ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﯿﺮون ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ را ﺑﺮ ﮐﺎرﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا! دلﻫﺎ‪ ،‬دﭼﺎر ﮐﺠﯽ و اﻧﺤﺮاف ﺷﺪه و ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻓﺮﯾﺐ داده و از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎرﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ! ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ون إ َ� ٱ َّ�ار َوٱ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َۡ ۡ َ َ ُ ۡ ْ َ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ ‪ۡ ُّ ّ ٞ ۡ َ ٌ ۡ ُّ ٞ‬‬
‫�‬ ‫ِ�‬ ‫� ٖك ولو أعجب�مۗ أو ٰٓ��ِك يدع ِ‬ ‫﴿ولعبد مؤمِن خ� مِن م ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢١ :‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫يَ ۡد ُع ٓوا ْ إ ِ َ� ٱ ۡ َ‬
‫� َّن ِة َوٱل َمغفِ َرة ِ �ِإِذنِهِۖۦ﴾‬
‫ﺑﺮدهي ﻣﺆﻣﻦ از ﻣﺮد‪) ‬آزاد و( ﻣﺸﺮك ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ )ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ( ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ وادارد‪.‬‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻬﻨﻢ دﻋﻮت ﻣﯽدﻫﻨﺪ و اﷲ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ و ﻣﻐﻔﺮت ﻓﺮا ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺟﻠﺐ ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر از ﻣﯿﺎن ﮐﺎﻓﺮان اﻋﻢ از ﯾﻬﻮديﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻮداﯾﯽﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬و آوردن آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﺣﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺎر ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺷﺪت از آن ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﯿﺎورﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﺮآﻏﺎز رﺷﺪ اﺳﻼم ﺑﻮد و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧﯿﺰ اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫آنﺟﺎ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد؟ ﯾﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﻠﯿﺪ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺧﺎﻧﻮاده و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫آدمﻫﺎي ﭘﻠﯿﺪ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي زﯾﺎد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻣﻌﺮض ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت زﯾﺎدي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و اﮔﺮ ﻧﺴﻞ ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻤﯽ‬

‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﻷﺧﺮﺟﻦ اﻴﻟﻬﻮد واﻨﻟﺼﺎری ﻣﻦ ﺟﺰ�ﺮة اﻟﻌﺮب ﺣﻰﺘ ﻻ أدع إﻻ‬‫‪ 1767‬ﺑﺪﯾﻦ اﻟﻔﺎظ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ً‬
‫مﺴﻠﻤﺎ«‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1767 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (4431 ،3168 ،3053) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1637 :‬‬
 ‫‪401‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﷲ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬آﺳﯿﺐﻫﺎ و ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺪﺗﺮ‬
‫از اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮد ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن‬
‫و ﺑﺎﻏﯿﺮت‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺎ را از ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬و از ﺷﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن و‬
‫ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ُ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِﻳﺎ�ﻢ َواﺠﻟُﻠﻮس ﻲﻓ‬ ‫ﻋﻦ أ ِﻲﺑ َﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟُ ْﺪ ِر ِّي‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫َّ‬
‫الﺴ‬ ‫‪-١٩٥‬‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ت«‪ .‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﺎ ﻨﻟَﺎ ﻣِﻦ �ﺎل ِﺴﻨﺎ ﺑﺪ‪ ،‬ﻧﺘﺤﺪث �ِﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮلاﷲ‪:‬‬ ‫ُ‬
‫اﻟﻄﺮﻗﺎ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُّ َّ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ْ َّ ْ َ ْ‬
‫�ﻖ ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ ِ‬‫ﺮ‬ ‫اﻟﻄ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬ ‫وﻣ‬ ‫ﻗﺎلﻮا‪:‬‬ ‫«‪.‬‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ�ﻖ‬ ‫اﻟﻄ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻄ‬ ‫�‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫ِﺲ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺠ‬ ‫»ﻓﺈِذا أﺑيﺘﻢ إِﻻ الﻤ‬
‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ﺾ ْاﺒﻟَ َ‬ ‫َ ُّ‬
‫ٌ‬
‫ﻋﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫الﺴﻼم‪َ ،‬واﻷ ْم ُﺮ ﺑﺎﻤﻟ ْﻌﺮوف‪ ،‬واﻨﻟَّ ُ‬
‫�‬
‫َ ُّ َّ‬
‫د‬ ‫ور‬ ‫ى‪،‬‬ ‫ذ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﻒ‬ ‫و�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺮﺼ‬ ‫»ﻏ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ )و‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻖّ راه را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﻖّ راه ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ )ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮان(‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب از اذﯾﺖ و آزار‬
‫رهﮔﺬران‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬از ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«؛ زﯾﺮا ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺎﺑﺮان در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﺳﺒﺎب اذﯾﺖ و آزارﺷﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد؛‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ وﺳﺎﯾﻠﯽ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﺎه ﺳﺨﻨﯽ از ﻋﺎﺑﺮان و ﻏﯿﺒﺖ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻧﺸﺴﺘﻦ در‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي ﺑﺪي دارد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﻌﺎﺑﺮ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارﯾﻢ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6229 ،2465) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2121 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪402‬‬

‫زﯾﺮا ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﻧﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و از ﺣﺎلِ‬

‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ آﮔﺎه ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؛ ﻟﺬا ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻮاﯾﺪ و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﯽ دارد‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ در‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺣﻖّ راه را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﮑﺮد و ﭼﻮن‬
‫ﻓﻮاﯾﺪي در ﻧﺸﺴﺘﻦ آنﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪﮐﻠﯽ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن و دلﺳﻮز ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺎل ﮐﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻧﺸﺴﺘﻦ دارﯾﺪ‪ ،‬ﺣﻖ راه را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺣﻖ راه ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮان‪ ،‬ﺧﻮدداري از اذﯾﺖ و آزار رهﮔﺬران‪ ،‬دادنِ ﺟﻮابِ ﺳﻼم‪،‬‬
‫و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﻖ راه را در ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ ﯾﺎ ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮان‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫رهﮔﺬر‪ ،‬ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ زن‪ .‬ﺣﮑﻢ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ زنِ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﮐﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫رهﮔﺬر ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﭼﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺗﯿﺰ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺮدم در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد را روزاﻧﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮِ راهﻫﺎ ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫رهﮔﺬر ﭼﻪ در دﺳﺖ دارد و ﮔﺎه ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻓﻼﻧﯽ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺮﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﺎرِ دﯾﮕﺮان ﻓﻀﻮﻟﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺧﻮدداري از اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ .‬آزار‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺎ زﺑﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي رهﮔﺬري ﮐﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﯾﺎ درﺑﺎرهاش ﻏﯿﺒﺖ و ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اذﯾﺖ و آزار ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راه را‬
‫ﺑﺮ ﻋﺎﺑﺮان ﺗﻨﮓ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺳﺪ‪ ‬ﻣﻌﺒﺮ‪ ،‬در رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم وﻗﻔﻪ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻞ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺟﻮاب ﺳﻼم؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺳﻼم ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رهﮔﺬر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را داد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف؛ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎري اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ رهﮔﺬري را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ در اﻧﺠﺎم‬
 ‫‪403‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﯾﺎ رﺳﻮﻟﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺗﺸﻮﯾﻘﺶ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ آن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬او‬
‫را از آن ﺑﺎزدارﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻋﺎﺑﺮي را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ ﯾﺎ ﮐﺎر زﺷﺖ دﯾﮕﺮي‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬او را از آن ﻧﻬﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و ﺑﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﮔﺬرﮔﺎﻫﯽ را داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖ راه را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ‬
‫ﺣﻘﻮق راه را در ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﺑﺮﺷﻤﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ رهﮔﺬران‪،‬‬
‫ﺧﻮدداري از اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان‪ ،‬دادنِ ﺟﻮابِ ﺳﻼم‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ«‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ً ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬
‫ﺐ ﻲﻓ ﻳﺪ َرﺟﻞ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﻫ‬ ‫ذ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺎﺗﻤ‬‫ﺧ‬ ‫رأى‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫‪ -١٩٦‬اﺜﻟﺎﻣﻦ‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬أ‬
‫َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َُ َ َ ُ ُ ْ َ ََْ ْ َ َ ْ َ‬ ‫ََ َ ُ َ َ ُ‬
‫ِﻠﺮﺟﻞ �ﻌﺪ‬ ‫ﺎر ﻓﻴﺠﻌﻠﻬﺎ ﻲﻓ ﻳﺪِه«‪ .‬ﻓ ِﻘﻴﻞ ل‬‫ٍ‬ ‫ﻧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ﺮ‬‫ﻤﺟ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﺪ‬‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻤ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫»‬ ‫وﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻪ‬ ‫��ﻋﻪ ﻓﻄﺮﺣ‬
‫ُ ُُ ََ ً َْ َ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻣﺎ ذﻫ َﺐ رﺳﻮلاﷲ‪ :‬ﺧﺬ ﺧﺎﺗﻤﻚ‪ ،‬اﻧﺘﻔﻊ ﺑِﻪ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ واﷲ ﻻ آﺧﺬه أﺑﺪا وﻗﺪ ﻃﺮﺣﻪ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دﺳﺖ‪ ‬ﻣﺮدي‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي از ﺟﻨﺲِ ﻃﻼ‬
‫دﯾﺪ؛ آن را از اﻧﮕﺸﺘﺶ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪ و دور اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺼﺪ‬
‫اﺧﮕﺮي از آﺗﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را در دﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮدار و )ﺑﻪ ﻧﺤﻮي دﯾﮕﺮ و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ( از آن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻦ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي را ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دور اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﯽدارم‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دﺳﺖ‪ ‬ﻣﺮدي‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي از ﺟﻨﺲِ ﻃﻼ دﯾﺪ؛ آن را از اﻧﮕﺸﺘﺶ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2090 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪404‬‬

‫و دور اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺼﺪ اﺧﮕﺮي از آﺗﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را در دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﺑﺮدار و )ﺑﻪ ﻧﺤﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ( از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻦ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي را ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دور اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﯽدارم‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از آن ﺟﻬﺖ در ﺑﺎبِ »اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ«‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن ﻣﻨﮑﺮ ﺑﺎ دﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺳﺘﻔﺎده از زﯾﻮرآﻻت‪ ‬ﻃﻼ و‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻃﻼ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي‬
‫ﻃﻼ و اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺑﺮاي زﻧﺎن اﻣﺘﻢ‪ ،‬ﺣﻼل و ﺑﺮاي ﻣﺮدان اﯾﻦ اﻣﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻟﺒﺎسﻫﺎي زرﺑﺎﻓﺖ )ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻓﺖ‪‬‬
‫آنﻫﺎ از ﺟﻨﺲ ﻃﻼ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ( و ﻧﯿﺰ اﻧﮕﺸﺘﺮ و ﮔﺮدنﺑﻨﺪ‪ ‬ﻃﻼ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻓﻘﻂ زﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻃﻼ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺎراﯾﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ام َ� ۡ ُ‬
‫� ُ‬ ‫ۡ‬
‫�ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َۡ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[١٨ :‬‬ ‫� ‪﴾١٨‬‬‫ِ ٖ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ص‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫﴿أو من ينشؤا ِ‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ )را ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ( ﮐﻪ در ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮورش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑ‪‬ﯿﺎﻧﺶ در ﺑﺤﺚ و‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ‪ ،‬روﺷﻦ و رﺳﺎ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﮋدهي ﺗﻮﻟﺪ دﺧﺘﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮهي آنﻫﺎ ﺳﯿﺎه‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﺳﺮﺷﺎر از ﺧﺸﻢ ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬دﺧﺘﺮاﻧﯽ دارد‬
‫و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻟﻬﯽ را دﺧﺘﺮ ﻣﯽاﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻨﻄﻖ آنﻫﺎ را در اﯾﻦ آﯾﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻃﻼ ﻧﻌﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن ﺑﻪ آن ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽآراﯾﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﺧﻮدش را ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻮازﯾﻦ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽآراﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬اﻟﻔﺖ و ﻋﻼﻗﻪي آﻧﺎن ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ ﺑﺮاي ﻣﺮد ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮد‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮِ ﻧﻘﺮه در دﺳﺘﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻘﯿﺪه ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎور ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪﭘﯿﺮوي از آداب و رﺳﻮم ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫»ﺣﻠﻘﻪي ازدواج« ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺶ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺣﮑﻢ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ را در ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارد‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ در ﯾﮑﺎﯾﮏ اﻧﮕﺸﺘﺎن‬
‫داﻣﺎد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﺗﻮ و ﻫﻤﺴﺮِ ﺗﻮﺳﺖ!‬
 ‫‪405‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎدي ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﺳﺘﺤﮑﺎم ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ او ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﺼﺎرا ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪهاي ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎرواﺳﺖ و‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ در دﺳﺖ ﮐﺮدن ﺣﻠﻘﻪ)ي ﻧﻘﺮه ﻧﯿﺰ( ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛) ‪ (1‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدن اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺑﺎور ﯾﺎ ﻋﻘﯿﺪهي ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﺿﺮورﺗﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮ در دﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﮕﺸﺘﺮي ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﻬﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺮي ﺑﺮاي ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد ﮐﻪ روي آن‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‪�» ‬ﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ« ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫از آن ﺑﺮاي ﻣ‪‬ﻬﺮ ﮐﺮدن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺿﺮورت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرد‪ ‬ﺑﺎ ﮐﺎري‬
‫ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺪت‪ ‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪﺧﺮج داد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﻃﻼ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻃﻼ را از اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮد ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬آن را ﺑﯿﺮون‬
‫ﮐﺸﯿﺪ و دور اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ دادنِ‬
‫ﻣﻨﮑَﺮ‪ ،‬ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ دارد؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺮد در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬و ﯾﺎ زن در ﻣﺤﯿﻂ ﺧﺎﻧﻪاش‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺮدي اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در دﺳﺖ ﮐﺮدن »ﺣﻠﻘﻪ« ﯾﺎ »اﻧﮕﺸﺘﺮ«‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﺮاﺳﻢ و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ازدواج اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺘﺮ در دﺳﺘﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞِ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻠﻘﻪاش‪ ،‬از ﺟﻨﺲِ ﻃﻼ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻘﺮه‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎورﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدي‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪي ازدواج را از دﺳﺘﺶ ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش آن را ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﭼﺎرِ ﻣﺸﮑﻞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و‬
‫اﯾﻦ را ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي ﺟﺪاﯾﯽ از ﻫﻢ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﺪ! اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﯾﺎ ﺑﺎور‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﺑﺮوز ﻣﺸﮑﻼت زﻧﺎﺷﻮﯾﯽﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﺮاد‪ ‬دﯾﮕﺮي ﮐﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫»ﺣﻠﻘﻪي ﻧﺎﻣﺰدي« را ﻋﻘﺪي ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و از اﯾﻦرو دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺣﺠﺎب ﺷﺮﻋﯽ را ﻧﺰد‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎرش رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎه اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ زﻧﺎ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛ ﭼﻮن ﻫﻤﯿﻦ ﺣﻠﻘﻪ را اﺻﻞ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ازدواج ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻗﻄﻌﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ .‬آﺳﯿﺐﺷﻨﺎﺳﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮح ﺑﯿﺶﺗﺮِ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ در ﮐﺘﺎب‬
‫»آداب اﻟﺰﻓﺎف« ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ﺻﺺ‪.142-140 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪406‬‬

‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دارد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ از آن ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آن را در دل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن ﻣﻨﮑﺮ ﯾﺎ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدنِ آن‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دارد؛ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و وﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ وﺟﻮد دارد‪ :‬دﻋﻮت ﮐﺮدن ﯾﺎ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ‪ ،‬و ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن‪.‬‬
‫دﻋﻮت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﭘﻨﺪ‬
‫و ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬آﻧﺎن را راه‪ ‬درﺳﺖ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ﮔﺮوه ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎزت را ﻣﺮﺗّﺐ ﺑﺨﻮان؛ دروغ ﻧﮕﻮ؛ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻦ و‪....‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺗﻐﯿﺮ دﻫﯿﻢ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﮕﺸﺘﺮ را از دﺳﺖ ِآن ﻣﺮد ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪ و آن را روي زﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﮕﺸﺘﺮ را از دﺳﺖ آن ﻣﺮد ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪ‬
‫و روي زﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ او ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ آن را ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺪه‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‪،‬‬
‫درك و ﻓﻬﻢ واﻻي آن ﻣﺮد را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮدار‬
‫و )ﺑﻪ ﻧﺤﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ( از آن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻦ«‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي را ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دور اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﯽدارم«؛ زﯾﺮا او درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺮاي ﺳﺮزﻧﺶ و ادب ﮐﺮدنِ وي اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎم از ﺧﻮد‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻞ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ داوود ﻋﻠﯿﻬﻤﺎاﻟﺴﻼم اﻓﺘﺎد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫روز و ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎي اﺳﺐﻫﺎﯾﺶ رﻓﺖ و آنﻗﺪر ﺑﻪ اﺳﺐﻫﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﯾﺎد ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻏﺎﻓﻞ ﮔﺸﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻏﺮوب ﻧﻤﻮد و او ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮش را‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬دﺳﺘﻮر داد اﺳﺐﻫﺎ را دوﺑﺎره ﺑﯿﺎورﻧﺪ و آنﮔﺎه از ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن ﺳﺎقﻫﺎ و ﮔﺮدنﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺗﻤﺎﺷﺎي اﺳﺐﻫﺎي ﺗﯿﺰرو‪ ،‬او را از ﯾﺎد اﷲ ﻏﺎﻓﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪407‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫َ َۡ‬
‫� ۡ� َ‬ ‫ُّ‬ ‫ََ َ َ ۡ َ‬
‫]ص ‪[٣٣ :‬‬ ‫اق ‪﴾٣٣‬‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫﴿�طفِق مسحۢ� ب ِٱلس ِ‬
‫وق وٱ‬
‫و آنﮔﺎه ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن )و ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن( ﺳﺎقﻫﺎ و ﮔﺮدنﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬او را از اﻃﺎﻋﺖ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد آن را از ﺧﻮد دور ﺳﺎزد ﯾﺎ ﺑﻪﻧﺤﻮي آن را از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ )اﻧﮕﺸﺘﺮ و ﮔﺮدنﺑﻨﺪ ﻃﻼ و اﻣﺜﺎل‬
‫آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮد( ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ را در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺼﺪ اﺧﮕﺮي از آﺗﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را در دﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻃﻼ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﮑﻪاي از آﺗﺶ ﯾﺎد ﻧﻤﻮده و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آن ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺬاﺑﯽ ﺟﺰﺋﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺪن ﻣﯽرﺳﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﻋﻀﻮي ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ْ ْ َ َْْ َ‬ ‫َ َْ َ‬
‫� ﻓ ِﻲﻔ اﻨﻟَّﺎر«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫ﻌ‬‫ﻜ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫ﻞ‬‫ﻔ‬ ‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ أﺳ‬
‫ﻗﻮزك ﭘﺎي ﻣﺮداﻧﯽ )ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ() ‪ (2‬در آﺗﺶ اﺳﺖ«‪ .‬و ﯾﺎ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ْ َّ‬ ‫َْ‬ ‫ٌَْ‬
‫ﺎر«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘ‪‬ﺸﺖ ﭘﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫ﺎب ِﻣﻦ اﻨﻟ ِ‬‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و�ﻞ لِﻸ�ﻘ ِ‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﺠﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آن را ﺧﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﻋﺬاب دوزخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻋﺬاب دوزخ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻀﻮي ﻣﯽرﺳﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﻮﻧﻪاش ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ ٰ َ َ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ‬ ‫� َ ٰ َ َۡ َ‬
‫ََۡ ُۡ‬
‫وره ۡم﴾‬ ‫جباههم وجنو�هم وظه‬ ‫� عليها ِ� نارِ جهنم �تكوى بِها ِ‬ ‫﴿يوم‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٣٥ :‬‬

‫روزي ﮐﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را در آﺗﺶ دوزخ ﺑﮕﺪازﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﭘﻬﻠﻮ و ﭘﺸﺘﺸﺎن را داغ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5787 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬اﺳﺒﺎل ازار‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮدن ﺷﻠﻮار ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ دو ﻗﻮزك ﭘﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(163 ،96 ،60) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 241 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ .$‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪408‬‬

‫ﭘﺲ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻋﺬاب دوزخ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺑﺪن دوزﺧﯿﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﻀﻮ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬و ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن آنﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮدار و )ﺑﻪ ﻧﺤﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ( از آن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻦ«‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي را ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دور اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﯽدارم«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﻤﺎلِ اﯾﻤﺎن وي ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫آدمِ ﺳﺴﺖاﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻃﻼي ﺧﻮد را ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و آن را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﺎ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ﻣﯽداد ﯾﺎ آن را ﻣﯽﻓﺮوﺧﺖ و ﺑﻪﻧﺤﻮي از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن ﯾﮏ ﻣﻨﮑﺮ و رﻓﻊ آن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺷﺪت ﺑﻪﺧﺮج‬
‫داد؛ وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ادرار ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﯾﺪي ﻧﻔﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد آﮔﺎﻫﯽ از ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻃﻼ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﮐﺮده و اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻃﻼ در دﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎ او ﺑﻪﺷﺪت‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﮐﻪ از رﻓﺘﺎر و ﺳﻠﻮك درﺳﺖ و ﺷﻬﺮي‪،‬‬
‫ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮد و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮش ﻓﺮﯾﺎد زدﻧﺪ ﺗﺎ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎري ﺑﻪ او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪] .‬وﻗﺘﯽ ﮐﺎرش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد‪ [،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺪاﯾﺶ زد و ﺑﻪ‬
‫ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َّ‬ ‫ﺎﺟ َﺪ ﻻﺗَ ْﺼﻠُ ُﺢ ل ِ َ ْ‬ ‫َّ َ ْ َ َ‬
‫ا�‪‬‬ ‫ﻲﺸ ٍء ِﻣﻦ ﻫﺬا اﺒﻟﻮ ِل وﻻ اﻟﻘﺬ ِر ِإ�ﻤﺎ ِ� ِ ِ‬
‫ﺬﻟﻛ ِﺮ ِ‬ ‫او ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن ﻫ ِﺬ ِه الﻤﺴ ِ‬
‫آن«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ادرار و ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ‬ ‫ﺮ‬‫اء ِة اﻟْ ُﻘ ْ‬ ‫َو َّ‬
‫الﺼﻼ ِة َوﻗِ َﺮ َ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ذﮐﺮ اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﮑَﻢ ﺳﻠﻤﯽ‪ ‬ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد؛ زﯾﺮا او از ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺮدي‬
‫ﮐﻪ در روز رﻣﻀﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺮد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻧﺮﻣﯽ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا »ﻫﺮ ﺳﺨﻦ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﯽ و ﻫﺮ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﯽ دارد«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺖ را در ﻫﻤﻪي‬
‫اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل ﺧﻮﯾﺶ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.250 :‬‬

 ‫‪409‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫َّ َّ‬ ‫�� َكث ِ ٗ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ ۡ ََ َ ََ ُٓ ََ ُۡ َ ۡ ۡ‬
‫��ۗ َو َما يَذك ُر‬ ‫ك َم َة َ� َق ۡد أ َ‬
‫و� َخ ۡ ٗ‬ ‫﴿يُؤ ِ� ٱ� ِكمة من �شاء ۚ ومن يؤت ٱ� ِ‬
‫ۡ‬
‫ِ‬
‫ب ‪﴾٢٦٩‬‬ ‫ٰ‬ ‫إ َّ�ٓ أُ ْولُوا ْ ٱ ۡ�َ ۡل َ‬
‫�‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٩ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ و داﻧﺶ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ و داﻧﺶ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ از ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺮدﻣﻨﺪان‪ ،‬ﭘﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺣﮑﯿﻢ و‬
‫ﻓﺮزاﻧﻪاش ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﺧﯿﺮ ﻓﺮاوان ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ََ ُ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﺮو‪ ‬دﺧﻞ ﻰﻠﻋ �ﺒﻴ ِﺪ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻋﻤ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ِﺬ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎﻋ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ي‬‫اﺒﻟﺮﺼ‬
‫ِ‬ ‫ﺴﻦ‬‫ِ‬ ‫اﺤﻟ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٩٧‬اﺘﻟَّﺎ ِﺳﻊ‪� :‬ﻦ‬
‫ْ ُ َ َ ُ َ َّ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ ِّ‬ ‫َ‬
‫ِّ‬ ‫َّ‬
‫�‪ ،‬إِ� ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إِن ﺮﺷ الﺮﺎﻋءِ اﺤﻟﻄﻤﺔ« ﻓﺈِﻳﺎك‬
‫ُ‬ ‫اﷲ ﺑﻦ ز�َﺎ ٍد ﻓﻘﺎل‪ :‬أي � َّ‬
‫َْ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ْ َُ َ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ ْ َ َّ َ َ‬
‫ﺎب �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬وﻫﻞ ﺎﻛﻧﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﺻ‬ ‫أ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﻟ‬‫�‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻧﺖ‬ ‫أ‬ ‫أن ﺗ�ﻮن ﻣِﻨﻬﻢ‪� .‬ﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬اﺟﻠِﺲ ﻓﺈِ�ﻤﺎ‬
‫َ‬ ‫َُ َْ َ ُْ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ َ ٌ َّ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺖ اﻨﻟُّﺨﺎﻟﺔ �ﻌﺪﻫﻢ َو� ﻏ�ِﻫِﻢ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫لﻬﻢ �ﺎﻟﺔ إِ�ﻤﺎ ﺎﻛﻧ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺬ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻧﺰد ﻋﺒﯿﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫زﯾﺎد رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺴﺮ! ﻣﻦ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎش ﮐﻪ‬
‫از آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﯽ‪ .‬اﺑﻦزﯾﺎد ﺑﻪ ﻋﺎﺋﺬ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬از اﺻﺤﺎب دونﭘﺎﯾﻪي‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻫﺴﺘﯽ‪) .‬ﻧﻪ از اﺻﺤﺎب ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاش(‪ .‬ﻋﺎﺋﺬ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﯿﭻ ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪاي در ﻣﯿﺎن‬
‫اﺻﺤﺎب ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎﻧﯽ در ﻧﺴﻞﻫﺎي ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن و در‬
‫ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺟﺰ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ‬
‫ﻌﺮوف‪،‬‬
‫َّ‬
‫واﺬﻟِي َ� ْﻔ ِﻲﺴ � َﻴ ِﺪه ِ َﺘﻟَﺄ ُم ُﺮ َّن ﺑﺎﻤﻟْ ُ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ﺣﺬﻳﻔﺔ‪َ ‬أ َّن اﻨﻟَّ‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫ﻌﺎﺮﺷ‪:‬‬
‫ْ‬
‫‪ -١٩٨‬اﻟ‬
‫ِ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ ً ْ ُ َّ َ ْ ُ َ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ ْ َُ‬ ‫َ ْ َ َّ َ‬
‫وﺘﻟَﻨﻬ ُﻮن ﻋ ِﻦ الﻤﻨﻜﺮ‪ ،‬أو ﻴﻟﻮ ِﺷ�ﻦ اﷲ أن �ﺒﻌﺚ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻋِﻘﺎﺑﺎ ﻣِﻨﻪ‪� ،‬ﻢ ﺗﺪﻋﻮﻧﻪ ﻓﻼ‬
‫ُْ َ ُ َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﺴﺘﺠﺎب ﻟ� ْﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1830 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ ،7070 :‬و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1762 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪410‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ‬

‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺑﻪزودي ﻋﺬاﺑﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮود آورد و آنﮔﺎه ﺷﻤﺎ او را ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و‬
‫دﻋﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﺸﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪزودي ﻋﺬاﺑﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻓﺮود آورد و آنﮔﺎه ﺷﻤﺎ او را ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و دﻋﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﺸﻮد«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎن ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در دﺳﺖ اوﺳﺖ واﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﺸﯿﺖ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﺸﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه اراده ﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ‬
‫ﯾﺎ زﻧﺪه ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و ﻣﺮگ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪ در دﺳﺖ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در‬
‫دﺳﺖ او ﺳﺖ«‪ .‬و ﮔﺎه ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ اوﺳﺖ«؛‬
‫زﯾﺮا ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﭘﺎكﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺟﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﻢ؛ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و آنﮔﺎه دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﻢ و دﻋﺎي ﻣﺎ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﯿﺎنﮔﺮ وﺟﻮب اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﻮد و از ﺗﺮك اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ﮐﻨﯿﻢ و اﮔﺮ ﻫﻢﮐﯿﺶِ ﺧﻮد را دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪاي‬
‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن اﻣﺮ ﮐﻨﯿﻢ و او را از ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎزدارﯾﻢ ﺗﺎ اﻣﺘﯽ واﺣﺪ و ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﺷﻮﯾﻢ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد‬
‫رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ و ﻣﺮام و ﻣﺴﻠﮏ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﭼﺎر اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ؛‬
‫ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ و ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري‪ ،‬در ﯾﮏﭘﺎرﭼﮕﯽﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪411‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن را ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺪﻫﻨﺪ ﯾﺎ از او ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﭘﺮاﻫﻤﯿﺖ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖ و ﭘﯿﺶﭘﺎاﻓﺘﺎده ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ واﺟﺒﺎت و وﻇﺎﯾﻒ‬
‫دﯾﻨﯽﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﺷﺸﻤﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺸﻤﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ واﺟﺒﺎت دﯾﻨﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬و اﮔﺮ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪي ﻣﻬﻢ را ﺗﺮك‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬راه‪ ‬ﺧﻮد را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﯿﺮي ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ اوﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬راه و ﺷﯿﻮهي ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻫﻢﺳﻮ و ﯾﮏﺳﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ون إ َ� ٱ ۡ َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ّ ُ ۡ ُ َّ ‪َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫وف َو�َ ۡن َه ۡون َع ِن‬‫� َو�َأ ُم ُرون ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬‫ِ‬
‫�ۡ‬
‫ِ‬ ‫﴿و��ن مِن�م أمة يدع‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� َف َّرقُوا َوٱ ۡخ َتل ُفوا ِمنۢ‬ ‫ََ َ ُ‬ ‫ۡ ُ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ٱلمنكرِ� وأو��ِك هم ٱلمفل ِحون ‪ ١٠٤‬و� ت‬
‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫ك ل َ ُه ۡم َع َذ ٌ‬‫َ ۡ َ َ ٓ َ ُ ُ ۡ َ ّ َ ٰ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫يم ‪] ﴾١٠٥‬آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٥ ،١٠٤ :‬‬ ‫ت وأو�� ِ‬ ‫�ع ِد ما جاءهم ٱ�يِ� ۚ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از آنﮐﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آﺷﮑﺎري ﺑﺮاي آنﻫﺎ آﻣﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ )در‬
‫ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� أُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ‬ ‫﴿ ُك ُ‬
‫نت ۡم َخ ۡ َ‬
‫وف َو� ۡن َه ۡون َع ِن ٱل ُمنك ِر‬
‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫ت ل َِّلن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ َّ‬ ‫ُۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١١٠ :‬‬ ‫َوتؤم ُِنون ب ِٱ�ِۗ﴾‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﯾﺪ؛ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‬
‫و ﺑﻪ اﷲ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺪﻓﺶ‬
‫اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ از او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ از ﺑﺮادرش اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ‬
‫از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﻋﻤﻞِ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪412‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺷﻤﺎرد و او را از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ دور ﻣﯽﭘﻨﺪارد و‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ،‬دور اﺳﺖ؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻋﻤﻞِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺒﺎه و ﺑﯽﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ درﺑﺎرهي‬
‫اﻧﺴﺎنِ ﮔﻨﻪﮐﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪ .‬و اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ََْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ْ‬
‫ﻼن ‪َ ،‬وأﺑْﻄﻠﺖ � َﻤﻠﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻼن وﻗﺪ �ﻔﺮت ِﻟﻔ ٍ‬
‫ﻲﻠﻋ �ﻻ أﻏ ِﻔﺮ ِﻟﻔ ٍ‬ ‫اﺬﻟي �ﺘ�ﻰﻟ‬
‫»ﻣﻦ ذا ِ‬
‫»ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او‬
‫را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﮔﺮداﻧﯿﺪم«‪ .‬دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫آن‪ ،‬دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮد را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد و ﻫﻤﻪي ﺳﻌﯽ و ﺗﻼش ﺧﻮﯾﺶ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﻪ ﺧﻮد و ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﺮد و او را از‬
‫رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ دور داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﭙﺮدازد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺪﻓﺶ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ از‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺰﺷﮏ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﻗﺼﺪش درﻣﺎن اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﯿﮑﺮوب ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎرياش‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﻧﺠﺎم‬
‫واﺟﺒﺎت ﯾﺎ ارﺗﮑﺎب ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺣ‪‬ﺴﻦ ﻧﯿﺖ و اﺧﻼص داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺗﻼش و دﻋﻮت او‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي‬
‫او ﻫﺮﮐﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ ﺧﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫***‬
‫َْ َ ُ ْ َ َ َُ‬ ‫ِّ‬ ‫ﺪري‪َ ‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ‬ ‫ْ‬
‫اﺨﻟُ ِّ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫‪َ ْ -١٩٩‬‬
‫اﺠﻟﻬﺎدِ ﻠﻛِﻤﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻞ‬‫ﻀ‬‫ﻓ‬ ‫أ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌﻴﺪ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻋﺮﺸ‬ ‫ﺎدي‬ ‫اﺤﻟ‬
‫َ َْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺎن ﺟﺎﺋ ٍِﺮ«‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪،‬‬ ‫ﻋﺪ ٍل ﻋﻨﺪ ﺳﻠﻄ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬
‫آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﺣﻘّﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪ 1685 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1100 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪3240 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪ 491 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
 ‫‪413‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺣﻘّﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎوران و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎوران ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﻞ و ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺷﺎه ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را در ﻧﻈﺮش ﻧﯿﮏ و زﯾﺒﺎ‬
‫ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻪ ﺷﺎه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺧﻮب ﻓﺮﻣﻮدﯾﺪ! ﺣﺎل‬
‫آنﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ اﻫﺪاف‬
‫دﻧﯿﻮي و از روي دﻧﯿﺎﻃﻠﺒﯽ ﻧﺰد ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﻤﻠﻖ و ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺸﺎوران ﻧﯿﮏ ﺷﺎه‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫و ﺣﺎﮐﻢ را ﺑﻪ ﺳﻮي آن رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻃﻞ ﯾﺎ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‬
‫ﺳﺘﻢﮐﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺿﺪ‪ ‬ﺟﻬﺎد اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯿﻞ و‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﺷﺎه را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﯽ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه‪ ،‬دوﺳﺖ دارد؛‬
‫وﻟﯽ ﺳﺨﻦ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎد ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﺘﻢﮐﺎر«‪ .‬زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي‬
‫ﻋﺎدل‪ ،‬ﻧﻪ دﺷﻮار اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪاي دارد؛ اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺘﻢﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪهي‬
‫ﺳﺨﻦ ﺣﻖ را ﺑﯿﺎزارد و ﺣﺘﯽ ﺷﮑﻨﺠﻪاش ﮐﻨﺪ! ﻟﺬا اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻋﺎدل؛ و اﯾﻦ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﺎدرﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻋﺎدل؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫زﺷﺘﯽﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻋﺎدل را ﺑﻔﺮﯾﺒﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺘﻢﮐﺎر؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻃﻞ در ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺘﻢﮐﺎر؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺣﻖﮔﻮﯾﯽ ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان‪ ،‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪414‬‬
‫ً ََ‬ ‫ْ َ َ ِّ َ ْ َ ِّ َ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫ﻬﺎب اﺒﻟﺠ ِ� اﻷﻤﺣ ِﻲﺴ‪ ‬أن رﺟﻼ ﺳﺄل‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ ِﺷ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٢٠٠‬اﺜﻟﺎ� ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﻃﺎرِ ِق‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ ٍّ ْ َ ُ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ُّ ْ‬ ‫َْ َ َ ْ َُ‬ ‫اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﺎن ﺟﺎﺋ ِﺮ«‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬
‫ﻋ‬ ‫ﺣﻖ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬‫ِ‬ ‫ﻠﻛ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫؟‬‫ﻞ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﻓ‬ ‫أ‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ﻬﺎ‬ ‫اﺠﻟ‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫أ‬ ‫ز‪:‬‬ ‫ﺮ‬‫اﻟﻐ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻲﺒ‪ ،‬وﻗﺪ وﺿﻊ ِرﺟﻠ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻃﺎرق ﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﺑﺠﻠﯽ اﺣﻤﺴﯽ‪ ‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺶ را در رﮐﺎب ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺟﻬﺎد ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺨﻦ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫‪ -201‬اﺜﻟﺎﻟ ِﺚ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬إِن أ َّول ﻣﺎ دﺧﻞ‬
‫ْ َ َ ْ َُ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ َّ ُ ُ َ ْ َ َّ ُ َ َ َ ُ‬ ‫ْ ُ ََ َ ْ‬
‫الﺮﺟﻞ �ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ ﻫﺬا اﺗﻖ اﷲ َودع ﻣﺎ ﺗﺼﻨﻊ‬ ‫اﻨﻟَّﻘﺺ ﻰﻠﻋ ﺑ ِ� إِﺮﺳاﺋﻴﻞ �ﻧﻪ ﺎﻛن الﺮﺟﻞ ﻳﻠﻰﻘ‬
‫ُ َ َ َُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َُْ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ََْ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫ﺣﺎﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳﻤﻨﻌﻪ ذل ِﻚ أن ﻳ�ﻮن أ�ِﻴﻠﻪ‬ ‫ﻓﺈِﻧﻪ ﻻ �ِﻞ لﻚ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﻠﻘﺎهُ ﻣِﻦ اﻟﻐ ِﺪ َوﻫﻮ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﻮب َ� ْﻌ ِﻀﻬ ْﻢ ﺑ َﺒ ْﻌﺾ« ُ� َّﻢ ﻗﺎل‪﴿ :‬لُعِ َن ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬
‫ُُ َ‬
‫ﺮﺿب اﷲ ﻗﻠ‬
‫َ َ ُ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫وﺮﺷ�ﺒﻪ وﻗ ِﻌﻴﺪه‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ �ﻌﻠﻮا ذل ِﻚ‬
‫ِ ِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ۡ َ ۡ َ َ َ ٰ َ َ َ َ ْ َّ َ ُ ْ‬ ‫ۡ َ َ َ َٰ‬ ‫ْ‬
‫ان داوۥد وعِي� ٱب ِن مر� ۚم �ل ِك بِما عصوا و�نوا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫� إِس� ٰٓءِيل � ل ِس ِ‬ ‫� َفروا مِ ۢن ب ِ ٓ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ى َكث ِ ٗ‬ ‫ون ‪ ٧٩‬ت َ َر ٰ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َ َ َ ۡ َ َ ُّ َ َ َ ُ ُ َ ۡ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫��‬ ‫َ� ۡع َت ُدون ‪� ٧٨‬نوا � يتناهون عن منكرٖ �علوه ۚ �ِئس ما �نوا �فعل‬
‫َ ُ َ‬ ‫ّ ۡ ُ ۡ َ َ َ َّ ۡ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ َ َ َّ َ ۡ َ َ ُ‬
‫ت ل ُه ۡم أنف ُس ُه ۡم﴾ إﻰﻟ ﻗﻮﻪﻟ‪ٰ �﴿ :‬سِقون﴾‬ ‫مِنهم �تولون ٱ�ِين �فر ۚوا �ِئس ما قدم‬
‫ُ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َّ ْ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬
‫]اﻤﻟﺎﺋﺪة‪َّ � [٨١،٧٨:‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﺎﻠﻛ‪َ ،‬واﷲ ﺘﻟَﺄم ُﺮن ﺑﺎﻤﻟﻌ ُﺮوف‪َ ،‬وﺘﻟَﻨﻬ ُﻮن ﻋ ِﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ‪ ،‬وﺘﻟَﺄﺧﺬن ﻰﻠﻋ ﻳ ِﺪ‬
‫ُ ُ‬ ‫ﺮﺼا‪َ ،‬أ ْو َﻴﻟَ ْﺮﻀ َ� َّ‬ ‫ﻰﻠﻋ ْ َ‬
‫اﺤﻟ ِّﻖ ﻗَ ْ ً‬ ‫َ َ ْ ُ َّ ُ َ َ ْ َ ِّ َ ْ ً َ ْ ُ ُ َّ ُ َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﻮب‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺑﻘ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻈﺎل ِﻢ ‪،‬وﺘﻟﺄﻃِﺮﻧﻪ ﻰﻠﻋ اﺤﻟﻖ أﻃﺮا‪ ،‬وﺘﻟﻘﺮﺼﻧﻪ‬
‫ُ َ َْ ُ ََ َََُ‬ ‫ُ ََ َْ‬ ‫َْ‬
‫�ﻌ ِﻀ� ْﻢ ﻰﻠﻋ �ﻌﺾ‪َّ � ،‬ﻢ ﻴﻟَﻠﻌﻨ� ْﻢ ﻛﻤﺎ ﻟﻌﻨﻬ ْﻢ«‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻮ�ﺮﺳا� ِﻴﻞ ﻲﻓ‬ ‫ﻫﺬا ﻟﻔﻆ أﻲﺑ داود‪ ،‬وﻟﻔﻆ اﻟﺮﺘﻣﺬي‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮلاﷲ‪» :‬لﻤﺎ و�ﻌﺖ �ﻨ‬
‫َ َ َُ ُ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫ََُْ ْ ُ ََ ُ ْ َ َْ ََُْ َ َ َ ُ ُ ْ ََ‬ ‫ََ‬
‫ﺎر�ﻮﻫﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻀب‬ ‫الﻤﻌﺎﻲﺻ �ﻬﺘﻬﻢ ﻋﻠﻤﺎؤﻫﻢ ﻓﻠﻢ ﻳنﺘﻬﻮا‪ ،‬ﻓﺠﺎلﺴﻮﻫﻢ ﻲﻓ �ﺎل ِِﺴﻬﻢ‪ ،‬وواﻠﻛﻮﻫﻢ وﺷ‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََََُ ْ ََ‬
‫ﻰﻠﻋ ل ِﺴﺎن َد ُ‬
‫اود وﻋ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ُ ُُ َ َ‬
‫اﺑﻦ م ْﺮ� َﻢ ذل ِﻚ ﺑﻤﺎ ﻋﺼﻮا َو�ﻧﻮا‬
‫ِ‬ ‫ِيﻰﺴ‬ ‫ِ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬‫ﻨ‬‫ﻌ‬ ‫ﻟ‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﺾ‬‫ٍ‬ ‫ﺒﻌ‬ ‫اﷲ ﻗﻠﻮب ﺑ ِ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﻢ‬‫ﻬ‬ ‫ﻌﻀ‬
‫ِ‬
‫َ َ َّ َ ُ ُْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ ً َ َ َ‬ ‫َ َُ َ َ َ ََ َ ُ‬
‫ﻳﻌﺘﺪون«‪ .‬ﻓﺠﻠﺲ رﺳﻮل�ُاﷲ‪ ‬و�ن ﻣﺘﻜِﺌﺎ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻻ‪ ،‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ ﺣﻰﺘ ﺗﺄﻃِﺮوﻫﻢ‬
‫َ َ َ ِّ ْ‬
‫اﺤﻟﻖ أﻃ ًﺮا«‪.‬‬ ‫ﻰﻠﻋ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1100 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.491 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1822 :‬؛ ﺿﻌﯿﻒ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪867 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ‪،‬‬
‫ش‪ 1105 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
 ‫‪415‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻘﺼﯽ ﮐﻪ در‬

‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدي از آﻧﺎن‪ ،‬دﯾﮕﺮي را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! از اﷲ ﺑﺘﺮس و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ‪ ‬ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﻦ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮداي آن روز‪ ،‬او را در ﻫﻤﺎن ﮔﻨﺎه ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﺮد و اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻫﻢﺳﻔﺮه ﻧﺸﻮد و ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬دلﻫﺎﯾﺸﺎن در ﻫﻢ آﻣﯿﺨﺖ )و از آنﻫﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪﻧﺪ( و ﺳﯿﻪدل ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪﻫﺎ را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫� ل َِسان َد ُاوۥ َد َوع َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۢ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ َ‬
‫ِي� ٱبۡ ِن َم ۡر�َ َ ۚم � ٰل ِك‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿لعِن ٱ�ِين �فروا ِمن ب ِ� إِس�ءِيل‬
‫َ ُ ْ َ َ َ َ َ ۡ َ َ ُّ َ َ َ ُ ُ َ ۡ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ‬
‫ب ِ َما ع َصوا َّو�نوا َ� ۡع َت ُدون ‪� ٧٨‬نوا � يتناهون عن منك ٖر �علوهۚ �ِئس ما �نوا‬
‫َ َ ٰ َ ٗ ّ ۡ ُ ۡ َ َ َ َّ ۡ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ َ َ َّ َ ۡ َ‬ ‫ۡ ُ َ‬
‫ت ل ُه ۡم‬ ‫َ�ف َعلون ‪ ٧٩‬ترى كثِ�� مِنهم �تولون ٱ�ِين �فر ۚوا �ِئس ما قدم‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ ۡ‬ ‫ُ ۡ َٰ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ ُ ۡ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫�ون ‪َ ٨٠‬ول ۡو �نوا يُؤم ُِنون‬ ‫اب هم � ِ‬ ‫خ ُط ٱ� علي ِهم و ِ� ٱل َعذ ِ‬ ‫أنفسهم أن س ِ‬
‫َّ َ َّ ّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ َّ َ ُ ُ ۡ ۡ َ ٓ َ َ َ ٰ َّ َ ٗ ّ ۡ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫�ن كثِ�� مِنهم �سِقون ‪﴾٨١‬‬ ‫نزل إِ�هِ ما ٱ�ذوهم أو ِ�اء و� ِ‬ ‫� وما أ ِ‬
‫ب ِٱ�ِ وٱ� ِ ِ‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن داود و ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و از ﺣﺪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را از ﮐﺎر زﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ زﺷﺖ ﺑﻮد آنﭼﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ! ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺪ ﭼﯿﺰيﺳﺖ آنﭼﻪ ﻧﻔﺲﻫﺎﯾﺸﺎن از ﭘﯿﺶ ﺑﺮاي آﻧﺎن‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ! )ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن( ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﺎن ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻋﺬاب ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و آنﭼﻪ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮﺷﺎن ﻣﻨﺤﺮف و ﺑﺪﮐﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺰ )ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ(؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﺪ و دﺳﺖ ﻇﺎﻟﻢ را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎزدارﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺣﻖ ﺳﻮق دﻫﯿﺪ؛ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺪﮐﺎران ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﯿﻪدل ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و آنﮔﺎه ﺷﻤﺎ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬از رﺣﻤﺘﺶ دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫آنﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻟﻔﺎﻇﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود رواﯾﺖ ﮐﺮده و در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ در ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻏﻮﻃﻪور ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎﯾﺸﺎن آﻧﺎن را ﻧﻬﯽ ﮐﺮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ آﻧﺎن از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺎز ﻧﯿﺎﻣﺪﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﻣﺠﺎﻟﺲ آنﻫﺎ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻢﺳﻔﺮه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ! در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ‪ ،‬دلﻫﺎﯾﺸﺎن را در ﻫﻢ آﻣﯿﺨﺖ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ زﺑﺎن داوود و ﻋﯿﺴﯽ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪416‬‬

‫ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻪ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫)در ﺻﻮرﺗﯽ از ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر دراﻣﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ( ﮐﻪ ﺑﺪﮐﺎران و ﺳﺘﻢﮐﺎران را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ ﺑﮑﺸﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َّ ُ‬ ‫َ ُّ َ‬ ‫َ َ ْ ِّ ِّ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫الﺮاﺑﻊ ﻋﺮﺸ‪ :‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ� ٍﺮ الﺼﺪﻳﻖ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس إِﻧ� ْﻢ ﺗﻘﺮءون ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ‪:‬‬ ‫‪-٢٠٢‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ُ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ ُّ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا علي�م أنفس�مۖ � ي��م من ضل إِذا ٱهتد�تم﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[١٠٥ :‬‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َّ َّ َ َ َ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َْ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ّ َ‬
‫و�ِ� ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮلاﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إِن اﻨﻟﺎس إِذا رأوا اﻟﻈﺎل ِﻢ ﻓﻠﻢ ﻳﺄﺧﺬوا ﻰﻠﻋ ﻳﺪﻳ ِﻪ أوﺷﻚ أن‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َّ ُ ُ‬
‫ﺎب ﻣِﻨﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮ داود‪ ،‬وﺗﺮﻣﺬي وﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫�ﻌﻤﻬﻢ اﷲ ﺑ ِ ِﻌﻘ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪:‬‬
‫َ َّ َ ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ ُّ ُ‬
‫��م َّمن ضل إِذا ٱه َت َد ۡ� ُت ۡم﴾‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا علي�م أنفس�مۖ � ي‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١٠٥ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﺮاﻗﺐِ )ﺑﺎورﻫﺎي( ﺧﻮد ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻢراه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ )و ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ از آن‬
‫دارﯾﺪ(؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدم‪ ،‬ﻇﺎﻟﻤﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‬
‫و دﺳﺘﺶ را ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ )و او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎزﻧﺪارﻧﺪ(‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬آﯾﻪي ‪105‬‬
‫ﺳﻮرهي »ﻣﺎﺋﺪه« را ﺗﻼوت ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﺮدم را از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﺻﻼح ﮐﻨﺪ؛‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪ )‪(7 ،2/1‬؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪(3057 ،2168) :‬؛ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪4005‬؛ و اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪ 4338 :‬و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺑﮑﺮ‪.‬‬
 ‫‪417‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬

‫َ َّ َ ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ ُّ ُ‬
‫��م َّمن ضل إِذا ٱه َت َد ۡ� ُت ۡم﴾‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا علي�م أنفس�مۖ � ي‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١٠٥ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﺮاﻗﺐِ )ﺑﺎورﻫﺎي( ﺧﻮد ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻢراه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻢراﻫﯽ‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ دﯾﻨﯽ ﺧﻮﯾﺶ از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫َ ۡ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮط را در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬إِذا ٱه َت َد ۡ� ُت ۡ ۚم﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﻻزﻣﻪي ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ دﯾﻨﯽ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ »اﻣﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ« ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ از اﯾﻦرو اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ را اﺻﻼح ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻇﺎﻟﻤﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و دﺳﺘﺶ را ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ )و او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎزﻧﺪارﻧﺪ(‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺨﺺِ ﮔﻢراﻫﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و او را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﻧﺨﻮاﻧﻨﺪ ﯾﺎ او را از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﺎزﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺮﺳﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻘﺎب ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻏﺎﻓﻞ و ﺑﯽﺧﯿﺎﻟﻨﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋهاي ﺑﻪ ﻓﻬﻢ ﮐﺘﺎب اﷲ و‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ در ﺑﺮداﺷﺖ از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺸﻮﯾﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ از ﻗﺮآن ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد و در ﺑﺮداﺷﺖ از آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآن دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﮔﻢراه‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﻋﯿﺪ ﯾﺎ ﻫﺸﺪار ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺘﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺮ اﺳﺎس دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻮا و ﻫﻮس‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﺻﻮل ﺗﻔﺴﯿﺮ از ﺟﻤﻠﻪ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺿﻮاﺑﻂ دﯾﻨﯽ را در اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ!‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻫﻮا و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪418‬‬

‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد را در دوزخ آﻣﺎده ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ آﺷﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮاي درك ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ روي ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ واژهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽ را ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﻟﻬﯽ درﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺮداﺷﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ او از ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻧﺒﻮي ﯾﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﻟﻬﯽ و ﻧﺒﻮي ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -24‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﺨﺘﯽِ ﻣﺠﺎزات ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻔﺘﺎرش‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ رﻓﺘﺎرش ﺑﺎﺷﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ ّ َ َ َ ۡ َ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ َُۡ َ ۡ َ َ ََ‬ ‫ََُۡ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ� َ‬
‫ب أف�‬ ‫� وتنسون أنفس�م وأنتم �تلون ٱلكِ�ٰ ۚ‬ ‫ل‬
‫ِ ِِ‬‫ٱ‬‫ب‬ ‫اس‬ ‫﴿�تأمر‬
‫َ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٤٤ :‬‬ ‫� ۡعقِلون‪﴾٤٤‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯿﺪ و ﺧﻮدﺗﺎن را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؟! آﯾﺎ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪ؟‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫َُ ۡ‬
‫� َمق ًتا عِند ٱ�ِ أن �قولوا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َُ َ‬ ‫ْ‬
‫ام ُنوا ل َِم �قولون َما � �ف َعلون ‪ ٢‬ك‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ َۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٣ ،٢ :‬‬ ‫َما � �ف َعلون ‪﴾٣‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﭼﺮا ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از زﺑﺎن ﺷﻌﯿﺐ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ََُٓ ُ َۡ ُ َ َ ُ َ َٓۡ‬
‫]ﻫﻮد‪[٨٨ :‬‬ ‫�د أن أخال ِف� ۡم إ ِ ٰ� َما �� َهٮ ٰ� ۡم � ۡن ُه﴾‬‫﴿وما أرِ‬
‫و ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎري ﺷﻮم ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از آن ﺑﺎزﻣﯽدارم‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮدن ﻣﺠﺎزت ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ‬ﻋﻤﻞِ اوﺳﺖ«‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎبِ‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ درﺑﺎرهي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در اﯾﻦ ﺑﺎب‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ و ﺑﻪﺟﺎﺳﺖ ﺗﺎ دﻗﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﺨﻦ و ﻋﻤﻞ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺷﺪت ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارد‪ ،‬در اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺻﺎدق ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺻﺎدق ﺑﻮد و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرش ﺑﺎور داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً ﮐﺎر زﺷﺘﯽ را ﮐﻪ از آن ﺑﺎزﻣﯽدارد‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪420‬‬

‫زﯾﺎنﺑﺎر ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ آدم ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از آن دوري‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﯾﺎ از‬
‫ﮐﺎر زﺷﺖ ﺑﺎزﻣﯽدارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎر زﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎور و اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در رد‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫ۡ ّ َ َ َ ۡ َ َ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ َُۡ َ ۡ َ َ ََ‬
‫ٰ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََُۡ ُ َ‬
‫ب أف�‬ ‫� وتنسون أنفس�م وأنتم �تلون ٱلكِ� ۚ‬ ‫﴿�تأمرون ٱ�اس ب ِٱل ِ ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٤٤ :‬‬ ‫� ۡعقِلون‪﴾٤٤‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯿﺪ و ﺧﻮدﺗﺎن را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؟! آﯾﺎ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪ؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮا و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ روﯾﮑﺮدي دارﯾﺪ؟ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ و‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮدﺗﺎن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﯿﺪ! آﯾﺎ ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﺳﺮزﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ؛ در‬
‫واﻗﻊ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻘﻠﺘﺎن ﮐﺠﺎﺳﺖ و اﮔﺮ واﻗﻌﺎً راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽاﻧﺪازﯾﺪ؟‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺗﺮك »رﺑﺎ« دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ ﺧﻮد‪ ،‬رﺑﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ ﺑﺎ ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪ ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ رﺑﻮي روي ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از‬
‫رﺑﺎﺧﻮاري‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻣﻌﺎﻣﻼت رﺑﻮي ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ دوري ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرد! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺣﯿﻠﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﯾﻮب ﺳﺨﺘﯿﺎﻧﯽ‪ /‬درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ( اﷲ را ﻣﺜﻞ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﻔﺮﯾﺒﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺪون ﺣﯿﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟ‪‬ﺮﻣﺶ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد«‪ .‬اﷲ‪ ،‬رﺣﻤﺘﺶ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ درﺳﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ! واﻗﻌﺎً ﺗﻌﺠﺐآور اﺳﺖ؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﯽ و آن را ﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻣﯽداﻧﯽ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯽ؟! آﯾﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﻧﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪارد و ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺑﯽﺧﺮديﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪421‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﺨﺘﯽِ ﻣﺠﺎزات ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ‪...‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ً‬ ‫ََُ َۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا ل ِم �قولون ما � �فعلون ‪ ٢‬ك� مقتا عِند ٱ�ِ أن �قولوا‬
‫َ َۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٣ ،٢ :‬‬ ‫َما � �ف َعلون ‪﴾٣‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﭼﺮا ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻫﻞ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮف و ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ آﻧﺎن را ﺗﻮﺑﯿﺦ‬
‫َ َۡ ُ َ‬ ‫َُ ُ َ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ل َِم �قولون َما � �ف َعلون﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﺮا ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟« آنﮔﺎه ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻣ‪‬ﻘﺖ« ﺑﻪ ﮐﺎري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺷﺪت زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف و ﻋﻤﻠﺶ ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺰار اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ و‬
‫ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﷲ را در ﭘﯽ دارد‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺆﻣﻦ راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻬﯽ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬از زﺑﺎن ﺷﻌﯿﺐ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ َ ۡ ُ َ َ ُ ۡ َٰ َ ٓ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٨٨ :‬‬ ‫﴿وما أرِ�د أن أخال ِف�م إِ� ما ��هٮ�م �ن ۚه﴾‬
‫و ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎري ﺷﻮم ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از آن ﺑﺎزﻣﯽدارم‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﺷﺮك و ﮐﻢﻓﺮوﺷﯽ ﻧﻬﯽ ﮐﻨﻢ و ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﺮك و ﮐﻢﻓﺮوﺷﯽ ﺷﻮم؛ ﻫﺮﮔﺰ! زﯾﺮا ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﷲ را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از دﺳﺘﻮرﻫﺎي او اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﻌﯿﺐ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﺎه‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎري ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را از آن ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺨﻨﺶ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺮدارش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺣﺮف و ﻋﻤﻠﺸﺎن ﯾﮑﯽ ﺑﻮد؛ اﮔﺮ از‬
‫ﮐﺎري ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد از آن دوري ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺎري دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادﻧﺪ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪422‬‬

‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺑﻪ ﺷﺮح و‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ْ َ َّ ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ْ َ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺎلﺮﺟ ِﻞ‬ ‫ز�ﺪ أﺳﺎﻣﺔ ﺑ ِﻦ ﺣﺎرﺛﺔ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮلاﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻳﺆ�‬ ‫‪ -٢٠٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍ‬
‫ور اﺤﻟ َِﻤ ُ‬
‫ﺎر ﻲﻓ َّ‬ ‫ور ﺑ َﻬﺎ َﻛ َﻤﺎ ﻳَ ُﺪ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻴ ُﺪ ُ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫ََُْ‬ ‫ََْ ْ‬
‫الﺮﺣﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻪ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫ﻄ‬ ‫ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ �ﻴﻠﻰﻘ ﻲﻓ اﻨﻟﺎر‪� ،‬ﺘﻨﺪﻟ ِﻖ أ�ﺘﺎب �‬
‫ََْ َ َ‬ ‫ََْ َ ُ َْ ُ ُ َ ْ‬ ‫َ ُ ُ َ َ‬ ‫ََُ ُ‬ ‫َ َْ ُ َ َُْ‬
‫وف و�ﻨ� ﻋ ِﻦ‬ ‫ﻓﻴﺠﺘ ِﻤﻊ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ أﻫﻞ اﻨﻟَّﺎر �ﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻳﺎ ﻓﻼن ﻣﺎلﻚ؟ ألﻢ ﺗ�ﻦ ﺗﺄمﺮ ﺑﺎلﻤﻌﺮ ِ‬
‫ُ‬
‫ُْ َ َ‬ ‫ََ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ََ ُْ ُ ُ‬ ‫ُْ َ ََُ‬
‫وف وﻻ آ� ِﻴﻪ‪ ،‬وأ�� ﻋ ِﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ وآَ� ِﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫الﻤﻨﻜﺮ؟ �ﻴﻘﻮل‪ :‬ﺑ�‪ ،‬ﻛﻨﺖ آم ُﺮ ﺑﺎلﻤﻌ ُﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮزﯾﺪ‪ ،‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮدي را ﻣﯽآورﻧﺪ و در دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ؛ رودهﻫﺎﯾﺶ ﭘﺎره ﻣﯽﺷﻮد و در آﺗﺶ‬
‫ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬و او‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻻﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر آﺳﯿﺎب ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬د‪‬و‪‬ر ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫دوزﺧﯿﺎن در اﻃﺮاف او ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ‬
‫داري؟ ﻣﮕﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدي؟! ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮدم‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدادم و ﺷﻤﺎ را از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ و ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮدم ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادم«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮدي را ﻣﯽآورﻧﺪ و در دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ؛ رودهﻫﺎﯾﺶ ﭘﺎره ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و در آﺗﺶ ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬و او‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻻﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر آﺳﯿﺎب ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬د‪‬و‪‬ر‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬دوزﺧﯿﺎن در اﻃﺮاف او ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺘﯽ داري؟ ﻣﮕﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدي؟! ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮدم؛ وﻟﯽ ﺧﻮدم‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدادم‬
‫و ﺷﻤﺎ را از ﻣﻨﮑﺮ و ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﻢ؛ اﻣﺎ ﺧﻮدم ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدادم«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3267 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2989:‬‬

 ‫‪423‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﺨﺘﯽِ ﻣﺠﺎزات ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ‪...‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ وﻋﯿﺪ و ﻫﺸﺪار ﺷﺪﯾﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﺎر و‬

‫ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﯾﺎ دﯾﮕﺮان را از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﺎزﻣﯽدارﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮدي را ﻣﯽآورﻧﺪ و در دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺗﺎزه آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ و ﺑﺎ ﻣﻼﻃﻔﺖ وارد دوزخ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ او را ﺑﻪﺷﺪت و ﺑﺎ رﻓﺘﺎري ﺧﺸﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ در درﯾﺎ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬در‬
‫دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا رودهﻫﺎﯾﺶ ﭘﺎره ﻣﯽﺷﻮد و در آﺗﺶ ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬و او‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻻﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر آﺳﯿﺎب ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬د‪‬و‪‬ر ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬در اﻃﺮاف او ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ آﺳﯿﺎبﻫﺎي ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪي اﻣﺮوزي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬دو ﺳﻨﮓ ﺑﺰرگ را‬
‫ﭘﺲ از ﺗﺮاﺷﯿﺪن و ﮐﻨﺪهﮐﺎري‪ ،‬روي ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ؛ ﺳﻨﮓ‪ ‬روﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻮراﺧﯽ داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻏﻼت را از ﻃﺮﯾﻖ آن داﺧﻞ آﺳﯿﺎﺳﻨﮓ ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻨﮓ را از ﻃﺮﯾﻖ ﭼﻮﺑﯽ‬
‫راﺑﻂ‪ ،‬ﺑﻪ اﻻﻏﯽ ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ و اﻻغ ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر آﺳﯿﺎ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﻏﻼت ﺑﻪ آرد‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ رودهﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ دوزﺧﯿﺎن ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ داري؟ ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺗﻮ را ﺑﺪﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ درآورده اﺳﺖ؟ ﻣﮕﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدي؟! ﻟﺬا اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮدم؛ وﻟﯽ ﺧﻮدم‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدادم«‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﺧﻮدش‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺘﺎن را ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﺧﻮدش زﮐﺎت ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدرِ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫»و ﺷﻤﺎ را از ﻣﻨﮑﺮ و ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﻢ؛ اﻣﺎ ﺧﻮدم ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدادم«‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺪي ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ و ﻣﺮدم را از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎزﻣﯽدارد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺧﻮدش ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎن و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪424‬‬

‫ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را از آن‬

‫ﺑﺎزﻣﯽدارد! ﻟﺬا ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺬاب ﺧﻔﺖﺑﺎر ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف را از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺑﺘﺪا ﺧﻮدش را ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ‪ ،‬وادار ﺳﺎزد؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺣﻖ را ﺑﺮ ﻣﺎ دارد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻓﺈذا اﻧﺘﻬﺖ ﻋﻨﻪ ﻓﺄﻧﺖ ﺣﻜﻴﻢ‬ ‫اﺑﺪأ ﺑﻨﻔﺴﻚ ﻓﺎﻧﻬﻬﺎ َﻋﻦ �ﻴِّﻬﺎ‬
‫»از ﺧﻮدت آﻏﺎز ﮐﻦ و ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را از اﻧﺤﺮاف و ﮐﺞروي ﺑﺎز دار؛ و اﮔﺮ ﻧﻔﺲ ﺗﻮ از‬
‫ﮐﺞروي ﺑﺎزآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﮐﻪ ﺗﻮ ﺣﮑﯿﻢ و ﻓﺮزاﻧﻪاي«‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -25‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ ٰ َ ٰ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٨ :‬‬ ‫ت إِ� أهل ِها﴾‬ ‫﴿إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﻣﮑﻠّﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ودﯾﻌﻪ« ﻧﺰد اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫آن را ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻧﮕﻪ دارد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻢ‬
‫از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﻫﻢ آن را ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﮑﺶ ﻧﮕﻪ دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ اوﻟﯽ‪» ،‬ودﯾﻌﻪ« و ﺑﻪ دوﻣﯽ‪» ،‬ﻋﺎرﯾﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ودﯾﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽدﻫﯽ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ :‬اﯾﻦ را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﮕﻪ دار ﯾﺎ‬
‫ﻣﺒﻠﻐﯽ ﭘﻮل دﺳﺘﺶ ﻣﯽﮔﺬاري و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﮕﻪ دارد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ودﯾﻌﻪ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﮕﻪداري ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫وﻟﯽ ﻋﺎرﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻧﮕﻪداري ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺐ آن‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ‬
‫آن را در دﺳﺖ دارد‪ ،‬از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﺷﯿﻦ ﮐﺮاﯾﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻐﺎزه و ﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ﮐﻪ اﺟﺎره ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﺟﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽ در دﺳﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻻﯾﺖ ﯾﺎ ﭘ‪‬ﺴﺖ و ﻣﻘﺎم ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ادا ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫دارد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﻣﺮدم ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ او اﻣﺎﻧﺖدار اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل را ﺣﯿﻒ و ﻣﯿﻞ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ از آن ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪426‬‬

‫وزﯾﺮان‪ ،‬اﺳﺘﺎنداران‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنداران‪ ،‬ﻗﺎﺿﯿﺎن و ﻣﺴﺆوﻻن ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺎﻧﺘﯽ‬

‫ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮاده و زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻣﺴﺆول اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬داﻣﻨﻪي اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ‬
‫دو ﺑﺨﺶ اﺳﺎﺳﯽ دارد‪:‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن اﻣﺎﻧﺘﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﺒﺎدت‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و داﻣﻨﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮدهاي دارد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺪان اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﻫﺮ دو ﺑﺨﺶ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺆول اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﻣﺎﻧﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي اوﺳﺖ‪ ،‬ادا ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٨ :‬‬ ‫ت إِ� أهل ِها﴾‬ ‫﴿إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻗﻮي و ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻧﺎم و اﻟﻮﻫﯿﺖ ﺑﺰرگ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اداي‬
‫اﻣﺎﻧﺖ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻈﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻋﻠﻤﺎي »ﻋﻠﻢ ﺑﻼﻏﺖ« را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﻢ؛ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪي‬
‫ﻏﺎﺋﺐ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﯿﺪ«‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ُ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫� يَأ ُم ُر� ۡم﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬و‬ ‫در آﯾﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن ٱ‬
‫ﺻﻔﺎت ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫اداي اﻣﺎﻧﺖ و ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﻻزﻣﻪاش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از اﻣﺎﻧﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﮕﻪداري ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺣﻔﻆ و‬
‫ﻧﮕﻪداري آن‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اداي اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﻓﺮاد‪‬‬
‫اﻣﺎﻧﺖداري ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ آن ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدﻧﺪ و‬
‫اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻗﻮي دارﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﺴﺖاﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺮاري ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دوﺳﺘﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﻔﻆ آن ﮐﻮﺷﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﻓﺎش ﮐﺮدن اﺳﺮار دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎﻧﺖ‪ ،‬رازي را‬
 ‫‪427‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮ در ﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﺬﮐﺮ داد ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ راز ﯾﺎ ﯾﮏ اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را از آن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎزي؛ ﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ داري‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ راز را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﯽ و ﭼﻪ ﺑﺪون ﺗﺬﮐﺮ وي‪ ،‬از ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﯾﮏ راز‬
‫اﺳﺖ و دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از آن‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪ ..‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﻃﺮاﻓﺶ را ﺑﭙﺎﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻊ ﻧﺸﻮد ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺶ را ﻧﺸﻨﻮد‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ او دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﺴﯽ‬
‫از ﺳﺨﻨﺶ آﮔﺎه ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬رازيﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎش ﮐﺮدن آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﺎص ﯾﺎ اﺳﺮاري ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻫﺮ زن و ﻣﺮدي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺮار زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ﺧﻮد را ﻧﺰد دﯾﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻠﯽ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از اﺳﺮار او و ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﻔﻆ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻣﺎﻧﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﺣﻔﻆ آن ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺎ ﺣﻖ دارد‪ .‬و ﺳﭙﺲ اداي ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اوﻟﻮﯾﺖ دارد‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ت َوٱ�� ِض َوٱ� َبال فَ� َ� ۡ َ‬ ‫﴿ إنَّا َع َر ۡض َنا ٱ ۡ�َ َمانَ َة َ� ٱ َّ َ‬
‫َ‬
‫� أن � ِمل َن َها َوأشفق َن‬ ‫ِ ِ‬ ‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫ٗ‬ ‫�� ُن إنَّ ُهۥ َ� َن َظلُ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ َََََ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٧٢ :‬‬ ‫وما َج ُهو� ‪﴾ ٧٢‬‬ ‫مِنها و�لها ٱ ِ� ٰ ۖ ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﺮ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮐﻮهﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮدﯾﻢ؛ وﻟﯽ از ﭘﺬﯾﺮش آن ﺧﻮدداري‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و از آن ﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎر و ﻧﺎدان اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ داﻣﻨﻪي اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را‬
‫درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﺷﻤﺎري از آنﻫﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﻪاﺧﺘﺼﺎر‬
‫درﺑﺎرهي اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪428‬‬
‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٨ :‬‬ ‫� أهل َِها﴾‬ ‫﴿إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ‬
‫ت إِ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ُ ُ‬ ‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� نِعِ َّما يَعِظ�م بِهِۗۦٓ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪ ﭘﻨﺪ‪‬‬ ‫ِ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺪي ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﯽ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ص ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َّ َ َ َ‬
‫��﴾‬ ‫� �ن َس ِميع ۢ� ب ِ‬ ‫ﺳﺘﻮده و اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪﴿ :‬إِن ٱ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ دو ﻧﺎم ﮔﺮاﻣﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﺷﻨﻮاﯾﯽ و ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ اوﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪي ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﻣﺎﻧﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ آن را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﭘﺲ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َََۡ َ َ َۡ ۡ‬ ‫َّ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ‬
‫� أن � ِمل َن َها َوأشفق َن‬ ‫ال ف��‬‫ب‬
‫ِ ِ‬‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ض‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ت وٱ�‬ ‫إِنا ع َرضنا ٱ�مانة � ٱلس� ٰ� ٰ ِ‬
‫ٗ‬ ‫َۡ َََََ ۡ َ‬
‫�� ُن إنَّ ُهۥ َ� َن َظلُ ٗ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٧٢ :‬‬ ‫وما َج ُهو� ‪﴾٧٢‬‬ ‫مِنها و�لها ٱ ِ� ٰ ۖ ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﺮ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮐﻮهﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮدﯾﻢ؛ وﻟﯽ از ﭘﺬﯾﺮش آن ﺧﻮدداري‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و از آن ﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎر و ﻧﺎدان اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ را ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﮑﻠﯿﻒ و اﻟﺰام ﺑﻪ اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ و ﮐﻮهﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻓﺮﻣﻮد؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ زﯾﺮِ ﺑﺎرِ اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ را ادا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﺬﯾﺮش آن ﺧﻮدداري ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﯽﺟﺎﻧﯽ ﭼﻮن آﺳﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬زﻣﯿﻦ و‬
‫ﮐﻮهﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﺷﻌﻮر ﻧﺪارﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ‬ﺑﯽﺟﺎﻧﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﻋﻘﻞ و ﻓﻬﻢ دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻗﻠﻢ را ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮقِ ﺑﯽﺟﺎﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﻮﯾﺲ«‪ .‬ﻗﻠﻢ‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ؟« زﯾﺮا اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺒﻬﻢ و ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ و‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﯿﺎز داﺷﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أُ�ﺘُﺐ َﻣﺎ ُﻫ َﻮ َﺎﻛﺋ ٌﻦ إ َﻰﻟ ﻳَ ْﻮم اﻟْﻘﻴَ َ‬
‫ﺎﻣﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﭼﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫را ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻮﯾﺲ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮ و ﺗﮑﻠﯿﻒ و اﻟﺰام ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ )‪ ،(577‬و از ﻃﺮﯾﻖ او ﺗﺮﻣﺬي )‪ (3319 ،2155‬از ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻢ‬
‫از ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽرﺑﺎح از وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ از ﭘﺪرش‪ ‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪.‬‬
 ‫‪429‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫اﯾﻦﺟﺎ اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬زﻣﯿﻦ و ﮐﻮهﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮد؛‬
‫وﻟﯽ آنﻫﺎ از ﭘﺬﯾﺮش آن ﺧﻮدداري ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َ ۡ ً َۡ َ ۡ ٗ َ ََٓ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ َّ ۡ َ َ ٰٓ َ َّ َ ٓ َ َ ُ َ ‪َ َ َ َ ٞ‬‬
‫� دخان �قال ل َها َول ِ�� ِض ٱئتِيا طو� أو كرها قا�ا‬ ‫﴿�م ٱستوى إِ� ٱلسماءِ و ِ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[١١ :‬‬ ‫� ‪﴾١١‬‬ ‫َ�تَ ۡي َنا َطا ٓ�عِ َ‬
‫ِ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دود ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ؛ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫ﯾﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ )ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺶ( آﯾﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ دلﺧﻮاه آﻣﺪﯾﻢ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارﯾﻢ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ را ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫ﯾﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ )ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺶ( آﯾﯿﺪ«‪ .‬آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ دلﺧﻮاه‬
‫آﻣﺪﯾﻢ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارﯾﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ را ﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫وﻟﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﯾﻢ!‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎري از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺗﺮي داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﮐﻪ راه درﺳﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺪاﯾﺖ و ﺿﻼﻟﺖ را‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫وﻟﯽ از اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺟﻮدي ﻧﺎدان و ﺳﺘﻢﮐﺎر ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺟﻬﻞ را ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﮐﺎﻓﺮان‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻋﺎم وﻓﺮاﮔﯿﺮ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺳﺮﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬داراي اﯾﻦ دو وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎنِ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده و او را از ﻧﻌﻤﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﺆﻣﻨﺎن از اﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖ اﻟﻬﯽ را ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎدان و ﺳﺘﻢﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪430‬‬
‫َ‬ ‫َ ٌ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َُ َُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٢٠٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬آﻳﺔ الﻤﻨﺎﻓ ِِﻖ ﺛﻼث‪ :‬إِذا ﺣﺪث ﻛﺬب‪َ ،‬و�ِذا‬
‫َ ُْ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ‬
‫َوﻋﺪ أﺧﻠﻒ‪ ،‬و�ِذا اؤﺗ ِﻤﻦ ﺧﺎن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬
‫َ َ َّ ُ ُ ْ‬ ‫ْ َ َ َ َّ‬
‫و� رواﻳﺔ ‪َ » :‬و�ِن ﺻﺎم َوﺻ� وز� َﻢ �ﻧﻪ مﺴﻠ ٌِﻢ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ و ﭼﻮن وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و‬
‫ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﭼﻨﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺧﻮد را‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ و ﭼﻮن‬
‫وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »آﯾﻪ« آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫� ُؤا ْ بَ ٓ ۡ‬
‫� إِس َ� ٰٓءِيل ‪] ﴾ ١٩٧‬اﻟﺸﻌﺮاء ‪[١٩٧ :‬‬ ‫ٰٓ‬ ‫�ن ل َّ ُه ۡم َءايَ ًة أَن َ� ۡعلَ َم ُهۥ ُعلَ َ‬
‫ََ َۡ َ ُ‬
‫﴿ أو لم ي‬
‫ِ‬
‫آﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن )ﻫﻤﯿﻦ( ﻧﺸﺎﻧﻪ )ﮐﺎﻓﯽ( ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻨﻰاﺳﺮاﺋﯿﻞ از درﺳﺘﯽ ﻗﺮآن آﮔﺎﻫﻨﺪ؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﺻﻒ ﻗﺮآن در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ آﻣﺪه و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ ﺣﻘﺎﯾﻨﺖ ﻗﺮآن و‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫آﻣﺪ ِن وي ﻣﮋده داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪» ،‬آﯾﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ون ‪﴾٤١‬‬ ‫ك ٱل ۡ َم ۡش ُ‬
‫ح‬
‫ُۡۡ‬
‫ل‬‫ف‬‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫ۡ‬
‫م‬ ‫ُ‬
‫ه‬ ‫ت‬ ‫﴿ َو َءايَة‪ ٞ‬ل َّ ُه ۡم َ�نَّا َ َ‬
‫� ۡل َنا ُذ ّر َّ� َ‬
‫]ﻳﺲ‪[٤١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن )اﻧﺴﺎنﻫﺎ( را ﺑﺮ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﭘﺮ از ﮐﺎﻻ و ﺳﺮﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻮار ﮐﺮدﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪاي )از ﻗﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر( اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ٌ‬ ‫ﻟﺬا آﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪ و »آﻳَ ُﺔ ُ‬
‫الﻤﻨَﺎﻓِ ِﻖ ﺛﻼث«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪33 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.59:‬‬

 ‫‪431‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻇﻬﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻃﻦِ ﺑﺪي دارد؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ادﻋﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﺎﻃﻨﺶ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬واژهي‬
‫»ﻧﻔﺎق« ﯾﺎ »ﻣﻨﺎﻓﻖ« در اﺻﻞ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﮐﻠﻤﻪي »ﻧﺎﻓﻘﺎء اﻟﯿﺮﺑﻮع« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫»ﻣﻮش ﺻﺤﺮاﯾﯽ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮش ﺻﺤﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻮراﺧﯽ در زﻣﯿﻦ ﺣﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﺳﻮراخ ﯾﺎ دربِ اﺻﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻻﻧﻪاش ﻣﯽﮐَﻨَﺪ‪ ،‬ﺳﻮراخ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺧﺮوج‬
‫اﺿﻄﺮاري ﺣﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮش ﺑﻪ اﯾﻦ دربِ ﻣﺨﻔﯽ ﻣﯽزﻧﺪ و ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﻃﻦِ ﺑﺪي دارد ﯾﺎ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و در ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‪.‬‬
‫ﺳﺮآﻏﺎز ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻧﻔﺎق در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻏﺰوهي »ﺑﺪر« ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻌﺪادي از‬
‫ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ در »ﺑﺪر« ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﺮوز ﮔﺸﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎزﺗﺎب اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬از ﻏﻠﺒﻪ و ﭘﯿﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻫﺮاس اﻓﺘﺎدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ‬
‫اﺳﻼم آوردﻧﺪ و ادﻋﺎ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ْ َّ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ام ُنوا ْ قَال ُ ٓوا ْ َء َ‬
‫ام َّنا �ذا خل ۡوا إِ ٰ� ش َ�ٰ ِطين ِ ِه ۡم قال ٓوا إِنا َم َع� ۡم‬ ‫�ذا لَ ُقوا ْ ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫َ‬
‫﴿‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٤ :‬‬ ‫إِ� َما � ُن ُم ۡس َت ۡه ِز ُءون ‪﴾١٤‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) :‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ( اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﻢ؛ و‬
‫ﭼﻮن ﺑﺎ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و دوﺳﺘﺎن ﮔﻢراﻫﺸﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫)ﻣﺆﻣﻨﺎن را( ﺑﻪ اﺳﺘﻬﺰا و رﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ٱ َّ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٥ :‬‬ ‫� � َ ۡس َت ۡه ِزئ ب ِ ِه ۡم َو�َ ُم ُّده ۡم ِ� ُطغ َ�ٰن ِ ِه ۡم َ� ۡع َم ُهون ‪﴾١٥‬‬
‫اﷲ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﺳﺘﻬﺰا ﻣﯽﮔﯿﺮد و رﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻮرﮐﻮراﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻢراﻫﯽ و ﺳﺮﮐﺸﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َ ُ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ُ ُ َّ َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ُ ُُ‬
‫﴿إِذا جاءك ٱلم�ٰفِقون قالوا �شهد إِنك لرسول ٱ�ِۗ وٱ� �علم إِنك لرسو�ۥ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َّ ۡ ُ َ ٰ َ َ َ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١ :‬‬ ‫� ل� ٰذِبُون ‪﴾١‬‬ ‫وٱ� �شهد إِن ٱلم�فِقِ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺰدت ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﯾﯽ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪،‬‬
‫دروغﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪432‬‬

‫ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﮐﻪ از ﺳﺮِ اﯾﻤﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬رد ﮐﺮد و ﮔﻮاﻫﯽ داد ﮐﻪ آنﻫﺎ‬
‫در ادﻋﺎﯾﺸﺎن ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻬﺎدﺗﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬دروغﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن زﯾﺮك و ﺑﺎﻫﻮﺷﯽ ﮐﻪ از ﻧﻮر اﯾﻤﺎن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آﺷﮑﺎري وﺟﻮد‬
‫دارد ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﺖ و زﯾﺮﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ دروغ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﻗﻠﺒﺶ‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻔﺎق‬
‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪي دوم ﻧﻔﺎق‪» :‬و ﭼﻮن وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آدﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل و ﻗﺮارش ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻫﻔﺖ‪ ‬ﺻﺒﺢ در ﻓﻼنﺟﺎ ﻧﺰدت ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺮِ ﻗﺮارش ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺜﻼً‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻢ داد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﭼﻮن وﻋﺪهاي ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ وﻋﺪه و‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ آن وﻓﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٧٧ :‬‬ ‫﴿ َوٱل ُموفون ب ِ َع ۡه ِده ِۡم إِذا � ٰ َه ُدوا﴾‬
‫و ﭼﻮن ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن وﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻨﺎﻓﻖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﻮل و ﻗﺮار‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در دل او‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻔﺎق وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬آن را در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎري‪ ،‬در آن ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ‬
‫رازي را ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ ،‬آن را ﻓﺎش ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ او اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و داد و ﺳﺘﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽورزد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻫﯿﭻ اﻣﺎﻧﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ‪ ،‬ﻧﻔﺎق وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬دو ﻧﮑﺘﻪي ﻣﻬﻢ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪433‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫ﻧﮑﺘﻪي اول‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دوري ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ و ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﺎق اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دوم‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻖ و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدﻧﺪ و ﻫﺮ آن‪ ،‬اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪﺑﺎزي‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﭼﺮبزﺑﺎﻧﯽ و ﺗﻤﻠﻖ و ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ ﻓﺮﯾﺒﻤﺎن دﻫﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﮑﺲِ آن‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دروغ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﻣﺎﻧﺖدار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻗﻮل و ﻗﺮاري ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»وﻋﺪهي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﺳﺖ ﯾﺎ وﻋﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ؟« ﯾﻌﻨﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل و ﻗﺮار ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﺘﻌﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮآﻣﺪه از ﺑﯽﺧﺮدي و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﮕﯿﺴﯽﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮِ آنﻫﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ وﻋﺪهﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و‬
‫اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺳﯿﻤﺎي ﺧﻮﺑﯽ‬
‫از ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﺪ و ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ از ﭘﺎيﺑﻨﺪي‬
‫ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﻮل و ﻗﺮارش ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬از او ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻗﻮل و ﻗﺮارت‪ ،‬ﻗﻮل و ﻗﺮارِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻓﻖ؟ درﺳﺘﺶ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬وﻓﺎدار ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َْ َْ ُ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َْ‬
‫ﺑﻦ اﻴﻟﻤﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺣﺪﺛﻨﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﺪﻳث� ﻗﺪ َرأﻳﺖ أﺣﺪﻫﻤﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٢٠٥‬وﻋﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ‬
‫ُ َ َ ُْ ُ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ ْ ُُ‬ ‫َّ َ َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫ََ َ َ ْ ُ َ‬
‫الﺮﺟﺎل‪َّ � ،‬ﻢ ﻧ َﺰل اﻟﻘﺮآن ﻓﻌﻠﻤﻮا ﻣ َِﻦ‬ ‫ﻮب‬ ‫ﻠ‬
‫ِ َ ِ‬‫ﻗ‬ ‫ر‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺰﻟﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻧ‬‫ﻣ‬‫اﻷ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ﻨﺎ‬ ‫ﺛ‬‫ﺣﺪ‬ ‫ﺮ‪:‬‬ ‫اﻵﺧ‬ ‫وأﻧﺎ أﻧﺘﻈﺮ‬
‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ‬
‫الﺮﺟﻞ اﻨﻟَّ ْﻮﻣﺔ �ﺘﻘﺒﺾ‬ ‫ﺎم َّ‬‫اﻟﻘ ْﺮآن‪َ ،‬وﻋﻠِﻤﻮا ﻣ َِﻦ الﺴﻨ ِﺔ ‪َّ � ،‬ﻢ ﺣﺪﺛﻨﺎ �ﻦ َرﻓﻊِ اﻷﻣﺎﻧ ِﺔ ﻓﻘﺎل‪�» :‬ﻨ‬
‫َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُّ َ َ َ ْ َ ْ ْ‬
‫اﻷﻣﺎﻧﺔ ﻣِﻦ ﻗﻠﺒِﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻈﻞ أﺛ ُﺮﻫﺎ ﻣِﺜﻞ ال َﻮ�ﺖ‪َّ � ،‬ﻢ ﻳﻨﺎم اﻨﻟَّ ْﻮﻣﺔ �ﺘﻘﺒﺾ اﻷﻣﺎﻧﺔ ﻣِﻦ ﻗﻠﺒِﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻈﻞ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُْ ً َْ َ‬ ‫َ ْ َ ْ ْ َُ ََ ْ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ََُ َ ْ‬
‫أﺛﺮ الﻤﺠﻞ‪ ،‬ﻛﺠﻤ ٍﺮ دﺣﺮﺟﺘﻪ ﻰﻠﻋ ِرﺟﻠﻚ‪ ،‬ﻓﻨﻔﻂ ﻓﺮﺘاه ﻣﻨتﺮﺒا َوﻟيﺲ �ِﻴ ِﻪ ﻲﺷ ٌء« � َّﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻞ‬‫ِﺜ‬ ‫أﺛﺮﻫﺎ ﻣ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪434‬‬
‫ََ ََ‬ ‫َ َ ُ َ َ ٌ ُ ِّ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َُ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ ً ََ ْ َ َ ََ ْ‬
‫أﺧﺬ ﺣﺼﺎة ﻓﺪﺣﺮﺟﻬﺎ ﻰﻠﻋ ِرﺟﻠِﻪ‪� ،‬ﻴﺼﺒﺢ اﻨﻟَّﺎس ﻳتﺒﺎﻳﻌﻮن‪ ،‬ﻓﻼ ﻳ�ﺎد أﺣﺪ ﻳﺆدي اﻷﻣﺎﻧﺔ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َّ‬ ‫ُ ً َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫ﻼن َرﺟﻼ أﻣِﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ �ﻘﺎل ل ِﻠﺮﺟﻞ‪ :‬ﻣﺎ أﺟ�هُ ﻣﺎ أﻇ َﺮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺎ أﻋﻘﻠﻪ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﺣﻰﺘ ﻳﻘﺎل‪ :‬إِن ﻲﻓ ﺑ ِ� ﻓ‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ٌ َ َ ُ َ َ ُّ ُ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َ َّ ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻳﻤﺎن‪ .‬وﻟﻘﺪ أﻰﺗ ﻲﻠﻋ زﻣﺎن وﻣﺎ أﺑ ِﺎﻲﻟ �ﻳ�ﻢ ﺑﺎﻳﻌﺖ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫َوﻣﺎ ﻲﻓ ﻗﻠﺒِ ِﻪ ﻣِﺜﻘﺎل ﺣﺒ ٍﺔ ﻣِﻦ ﺧ ْﺮدل ﻣِﻦ إ‬
‫َ َّ ْ َ‬ ‫ً َ ْ َ ُ ًّ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ ً ُ َّ ُ َ َّ ُ‬
‫ﻲﻠﻋ ﺳﺎ�ِﻴﻪ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻴﻟَ ْﻮم‬ ‫ﻲﻠﻋ دِﻳﻨﻪ‪ ،‬وﻟ ِﻦﺌ ﺎﻛن ﻧﺮﺼاﻧﻴﺎ أو �ﻬﻮدﻳﺎ ﻟ�دﻧﻪ‬ ‫ﻟ ِﻦﺌ ﺎﻛن مﺴﻠﻤﺎ ﻟ�دﻧﻪ‬
‫ٌ‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُْ ُ ُ ُ‬
‫ﺑﺎ� ُﻊ ﻣ ِْﻨ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻢ إِﻻ ﻓﻼﻧﺎ َوﻓﻼﻧﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻓﻤﺎ ﻛﻨﺖ أ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدهام و ﻣﻨﺘﻈﺮ دﯾﮕﺮي ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎﻧﺖداري‪ ،‬در‬
‫اﻋﻤﺎق دلﻫﺎي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ )و رﯾﺸﻪ در ﻓﻄﺮت آنﻫﺎ دارد(؛ ﺳﭙﺲ ﻗﺮآن ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪ و ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻞ را از ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه درﺑﺎرهي از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ‬
‫اﻣﺎﻧﺖداري ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ و‬
‫اﻣﺎﻧﺖداري از ﻗﻠﺐ او ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮ اﻧﺪﮐﯽ از اﻣﺎﻧﺖداري در‬
‫ﻗﻠﺒﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﭼﻮن دوﺑﺎره ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖداري‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ از ﻗﻠﺐ او ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و اﺛﺮ آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺗﺎول ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ اﺧﮕﺮي را ﺑﺮ روي ﭘﺎي ﺧﻮد‬
‫ﺑﻐﻠﺘﺎﻧﯿﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺘﺎن و‪‬ر‪‬م ﮐﻨﺪ و ﺗﺎول ﺑﺰﻧﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮآﻣﺪه و ﻣﺘﻮر‪‬م ﺑﻪﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﯿﺰي در آن ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي ﺑﺮداﺷﺖ و روي ﭘﺎي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻏﻠﺘﺎﻧﯿﺪ و اﻓﺰود‪)» :‬در آن زﻣﺎن( ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺗﺎ ﺣﺪي ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬در ﻓﻼن‬
‫ﺺ اﻣﺎﻧﺖدار وﺟﻮد دارد‪ .‬و ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﻘﺪر‬ ‫ﻃﺎﯾﻔﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺨ ِ‬
‫زرﻧﮓ و ﭼﺎﻻك و ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ وي‪ ،‬ذرهاي اﯾﻤﺎن ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ داﻧﻪ "ﺳﭙﻨﺪ" ﻧﯿﺰ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زﻣﺎﻧﯽ از داد و ﺳﺘﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﺮواﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻢ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﻼﻣﺶ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﯾﺎ ﯾﻬﻮدي ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺣﺎﮐﻤﺶ اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﻣﺮوز ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6497 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.143 :‬‬

 ‫‪435‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدهام و ﻣﻨﺘﻈﺮ دﯾﮕﺮي ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻼحدﯾﺪ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ دارد و ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد‬
‫اﻣﺖ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬رازدارِ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎم ﺗﻌﺪادي از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﺑﺮي وي ﺑﺮﺷﻤﺮد ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً‬
‫ﺳﯿﺰده ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬از ﺷﺪت ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺰد ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ را‬
‫ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﺎم ﻣﻦ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎم ﺑﺮد‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﺮ؟ ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اﯾﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد اﯾﻦ اﻣﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻘﺎم واﻻﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺧﺪاﺗﺮس اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻧﺎم او در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺎمِ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻮد«‪ (1 ).‬ﺑﺎ آنﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻖﮔﻮﯾﯽ و ﻫﻢﺳﻮﯾﯽ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺳﺘﻮده اﺳﺖ و ﺑﺎ آنﮐﻪ‬
‫ﻗﻮت اﯾﻤﺎن ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻮ را ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا در زﻣﺮهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺎم ﺑﺮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ و ﭘﺲ از ﺗﻮ ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮐﺮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ درﺑﺎرهي ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻢ داد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را در زﻣﺮهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﻧﺎم ﻧﺒﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن‪ ،‬درﺑﺎرهي از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ اﻣﺎﻧﺖداري‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺎﻧﺖداري‪ ،‬در اﻋﻤﺎق دلﻫﺎي ﻣﺮدم ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ )و‬
‫رﯾﺸﻪ در ﻓﻄﺮت آنﻫﺎ دارد(؛ ﺳﭙﺲ ﻗﺮآن ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻞ را از ﻗﺮآن و‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (3689 ،3469) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬و ﻧﯿﺰ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2398 :‬‬
‫ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﺋﺸﻪ&‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪436‬‬

‫ﺳﻨﺖ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺻﻞ ﻓﻄﺮي را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻧﺰول ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن و اﻣﺎﻧﺖداري ﻣﺮدم اﻓﺰوده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﺣﺪﯾﺚ دوم را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ‬
‫اﻣﺎﻧﺖداريﺳﺖ؛ ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖداري از ﻗﻠﺐ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺗﺎ ﺣﺪي ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در ﻓﻼن ﻃﺎﯾﻔﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺨﺺِ‬
‫اﻣﺎﻧﺖدار وﺟﻮد دارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﻣﺎﻧﺖدار ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻪراﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد ﻃﺎﯾﻔﻪ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬واﻗﻌﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﺎه ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻔﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﻣﺎﻧﺖدار ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫اﻟﻬﯽ و ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﯾﮏ ﺟﺎي ﮐﺎر‪‬ش ﻣﯽﻟﻨﮕﺪ؛ اﮔﺮ‬
‫ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم ﺑﯽﭘﺮواﺳﺖ؛ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺞ ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ذﮐﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ! اﮔﺮ ﺷﻐﻠﯽ دوﻟﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎرش را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪﻣﻮﻗﻊ ﺳ ِﺮ ﮐﺎرش ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﭘﯿﺶ از ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﮐﺎر‪ ،‬دﺳﺖ از‬
‫ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﺤﻞّ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ در وﻗﺖ اداري‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﺻﻒ‪ ‬اول ﻣﺴﺠﺪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻫﻞ ﺻﺪﻗﻪ دادن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽرود و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪاﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺣﺎجآﻗﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻧﻀﺒﺎط و‬
‫وﺟﺪان ﮐﺎري ﻧﺪارد و در ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺣﺮامﺧﻮاري‪،‬‬
‫اﷲ‬‫ﺐ ﻻ َ� ْﻘﺒَ ُﻞ إﻻ َﻃﻴِّﺒًﺎ‪َ ،‬و� َّن َ‬ ‫اﷲ َﻃﻴِّ ٌ‬ ‫ﻣﺎﻧﻊ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إ َّن َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ام ُنوا �وا مِن َط ّي َ‬ ‫ْ‬ ‫ِين َء َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫�� ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫� ﺑ َﻤﺎ أَ َ‬
‫أَ َم َﺮ ال ْ ُﻤ ْﺆﻣﻨ َ‬
‫ت َما‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫َ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ا‬ ‫َ‬
‫ه‬ ‫�‬ ‫ٰٓ‬ ‫﴿‬ ‫‪:‬‬‫ﺎﻰﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﻠ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫ﻪ‬
‫ِِ‬ ‫ﺑ‬ ‫َ‬
‫ﺮ‬ ‫م‬ ‫ِِ ِ‬
‫� َ� ُّ�هاَ‬‫َٰٓ‬ ‫ََ َ ََ َ‬
‫رزق��م وٱشكروا ِ�ِ إِن كنتم إِياه �عبدون ‪] ﴾١٧٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪ [١٧٢ :‬وﻗﺎل �ﻌﺎﻰﻟ‪﴿ :‬‬
‫ُ ُ ۡ َّ ُ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ َّ‬
‫ُ‬ ‫ون َعل ‪ٞ‬‬ ‫ُّ ُ ُ ُ ُ ْ َ َّ ّ َ ٰ َ ۡ َ ُ ْ َ ٰ ً ّ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ِيم ‪] ﴾٥١‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪َّ � [٥١ :‬ﻢ‬ ‫ت وٱ�ملوا �ل ِحاۖ إ ِ ِ� بِما �عمل‬ ‫ٱلرسل �وا مِن ٱلطيِ� ِ‬
‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺒ َ� ُﻤ ُّﺪ ﻳَ َﺪﻳْﻪ إﻰﻟ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ َّ َ َ ْ َ َ‬
‫الﺴ َﻤﺎ ِء ﻳَﺎ َرب ﻳَﺎ َرب َو َﻣ ْﻄ َﻌ ُﻤﻪ َﺣ َﺮا ٌم‬ ‫َِ ِ‬
‫ﺚ أ� َ َ‬ ‫ذﻛﺮ الﺮﺟﻞ ﻳ ِﻄﻴﻞ الﺴﻔﺮ أﺷﻌ‬
‫َ َ ) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ٌ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ٌ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫ومﺮﺸ�ﻪ ﺣﺮام ومﻠبﺴﻪ ﺣﺮام وﻏ ِﺬي ِﺑﺎﺤﻟﺮامِ ﻓ�� �ﺴﺘﺠﺎب ِﺬﻟلِﻚ؟«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﭘﺎك‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1015 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪437‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﭘﺎﮐﯿﺰه را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﷲ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﻤﺎن دﺳﺘﻮري را داده ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ّ َٰ َ َ َۡ َٰ ُ ۡ َ ۡ ُ‬
‫ك ُروا ِ َّ�ِ إن ك ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ُ‬
‫نت ۡم إِيَّ ُاه‬ ‫ِ‬ ‫ت ما رزق��م وٱش‬ ‫ِين َءامنوا �وا مِن طيِ� ِ‬‫﴿���ها ٱ�‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٧٢ :‬‬ ‫� ۡع ُب ُدون ‪﴾١٧٢‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺷﮑﺮ اﷲ را ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫آورﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ او را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ ُّ ُ ُ ُ ُ ْ َ َّ ّ َ ٰ َ ۡ َ ُ ْ َ ٰ ً ّ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ون َعل ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٥١‬‬ ‫ت وٱ�ملوا �ل ِحاۖ إ ِ ِ� بِما �عمل‬ ‫﴿���ها ٱلرسل �وا مِن ٱلطيِ� ِ‬
‫)دﺳﺘﻮر دادﯾﻢ‪ (:‬اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن داﻧﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮده و ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و‬
‫ﻏﺒﺎرآﻟﻮد اﺳﺖ؛ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آب و ﻏﺬا و ﻟﺒﺎﺳﺶ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﺮام‪ ،‬ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ دﻋﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟«‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﻀﺒﺎط و وﺟﺪان ﮐﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫دﻋﺎﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﯾﺪ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و‬
‫از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ ۡ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١ :‬‬ ‫ام ُن ٓوا أ ۡوفوا ب ِٱل ُعقودِ�﴾‬‫﴿���ها ٱ�ِين ء‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ‬
‫]اﻻﴎاء‪[٣٤ :‬‬ ‫﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م�ٔو� ‪﴾٣٤‬‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﺷﻐﻠﯽ ﺧﻮد ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ! ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن دﯾﮕﺮان ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﭼﻮن‬
‫دﯾﮕﺮان ﮔﻢراﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ راه ﻫﺪاﯾﺖ را رﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﺣﺴﺎبِ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ و ﻣﺎ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪438‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺧﻮد ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ وﻟﯽ آن روز ﻫﯿﭻ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫و ﻫﯿﭻ دوﺳﺖ و رﻓﯿﻘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت آنﻫﺎ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﺳﻔﺎرﺷﯽ ﺑﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽﻫﺎ و اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي دﯾﮕﺮان را ﻧﺮدﺑﺎن و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪‬‬
‫ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿﺪ و ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻒﻫﺎي ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنوﻗﺖ ﺳﻨﮓ روي ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ دﭼﺎر ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫***‬
‫َْ ُ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ْ َ َ ََ‬
‫اﷲ ﺗﺒﺎرك َو�ﻌﺎﻰﻟ‬ ‫�‬
‫‪ -٢٠٦‬وﻋﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ‪ ،‬وأﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ $‬ﻗﺎﻻ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪ » :‬ﻤﻊ‬
‫َ‬ ‫َ َْ ََُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ ُ ُ ُ ْ ُ ُ َ َ َّ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َّ ُ َ َ ْ ُ َ َ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪� ،‬ﻴﺄﺗﻮن آدم ﺻﻠﻮات اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‪� ،‬ﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫اﻨﻟﺎس �ﻴﻘﻮم الﻤﺆﻣِﻨﻮن ﺣﻰﺘ ﺗﺰﻟﻒ لﻬﻢ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ ْ ْ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬وﻫﻞ أﺧﺮﺟ� ْﻢ ﻣِﻦ اﺠﻟﻨ ِﺔ إِﻻ ﺧ ِﻄﻴﺌﺔ أ�ِﻴ�ﻢ‪ ،‬لﺴﺖ‬ ‫أﺑﺎﻧﺎ اﺳﺘﻔﺘﺢ ﻨﻟﺎ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِﻴﻢ ﺧﻠِﻴﻞ اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻴﺄﺗﻮن إﺑ َﺮاﻫِﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل إﺑ َﺮاﻫِﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﺑﺼﺎﺣﺐ ذل ِﻚ‪ ،‬اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ اﺑ ِ� إﺑﺮاﻫ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ْ َُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺖ ﺑﺼﺎﺣِﺐ ذل ِﻚ إ�ﻤﺎ ﻛﻨﺖ ﺧﻠِﻴﻼ ﻣِﻦ َور َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ‬
‫اء وراء‪ ،‬ا�ﻤﺪوا إِﻰﻟ مﻮﻰﺳ اﺬﻟي ﻠﻛﻤﻪ اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ْ ِ‬ ‫لﺴ‬
‫َ‬
‫ذلﻚ‪ ،‬اذﻫﺒﻮا إﻰﻟ ﻋِيﻰﺴ ﻠﻛ َﻤ ِﺔ اﷲ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺣ ِﻪ ‪،‬‬ ‫ورو ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺗ�ﻠِﻴﻤﺎ‪� ،‬ﻴﺄﺗﻮن مﻮﻰﺳ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬لﺴﺖ ﺑِﺼﺎﺣِﺐ‬
‫ََُ ُ َُْ َ ُ َ ُ َ ُ َ َُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َّ ً‬ ‫َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ِﺐ ذلﻚ‪� .‬ﻴﺄﺗﻮن �ﻤﺪا‪� ،‬ﻴﻘﻮم �ﻴﺆذن ﻪﻟ‪َ ،‬وﺗ ْﺮﺳﻞ اﻷﻣﺎﻧﺔ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬‫ﺼ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺴ‬ ‫ل‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻋيﻰﺴ‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻓﻴﻘ‬
‫َُّ‬ ‫َ َ ُ ِّ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الﺮﺼاط ﻳﻤﻴﻨﺎ و ِﺷﻤﺎﻻ‪ ،‬ﻓﻴﻤ ُّﺮ أ َّوﻟ� ْﻢ ﺎﻛﻟ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺒ ِق«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺑﺄ ِﻲﺑ وأ� أ‪،‬ي‬ ‫ِ ِ‬ ‫والﺮﺣ ُِﻢ �ﻴﻘﻮﻣﺎن ﺟﻨبﻲﺘ‬ ‫َّ‬
‫ﺟﻊ ﻲﻓ َﻃ ْﺮﻓَ ِﺔ َ� ْ�؟ ُ� َّﻢ َﻛ َﻤ ِّﺮ الﺮ�ﺢِ ُ� َّﻢ َﻛ ِّ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ُّ َ ْ ُ‬ ‫َﻲﺷء َﻛ َﻤ ِّﺮ اﻟْ َ ْ‬
‫ﻤﺮ‬ ‫ﺮﺒق؟ ﻗﺎل‪» :‬ألﻢ ﺗﺮوا ﻛﻴﻒ ﻳﻤﺮ و�ﺮ‬ ‫ٍ‬
‫َ ِّ َ ِّ َ َّ‬ ‫ِّ َ ُ‬ ‫َ ُّ ُ ْ َ ٌ َ َ‬ ‫ْ َ ْ َ ُُ‬ ‫َْ‬ ‫ِّ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ‬
‫اط �ﻘﻮل‪ :‬رب ﺳﻠﻢ‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬ ‫ﺟﺎل ﺠﺗ ِﺮي ﺑﻬﻢ أ�ﻤﺎلﻬﻢ‪ ،‬وﻧبﻴ�ﻢ ﻗﺎﺋ ِﻢ ﻰﻠﻋ الﺮﺼ ِ‬ ‫اﻟﻄ� َوأﺷﺪ الﺮ ِ‬
‫ََ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ ْ َ َّ َ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َّ ُ ُ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫اط‬ ‫الﺮﺼ ِ‬ ‫ِّ‬ ‫و� ﺣﺎ�ﻲﺘ‬ ‫ﻰﺘ �ﺊ الﺮ ُﺟﻞ ﻻ �ﺴﺘ ِﻄﻴﻊ الﺴ� إﻻ زﺣﻔﺎ‪ِ ،‬‬ ‫ﺠ َﺰ أ�ﻤﺎل اﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬ﺣ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻌ‬
‫َّ‬ ‫وش ﻧَﺎج َو ُﻣ َﻜ ْﺮ َد ٌس ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬ ‫ََ ْ ُ ٌ‬ ‫ُ ُ َ َّ َ ٌ َ ْ ُ َ ٌ َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎر«‪َ .‬واﺬﻟِي‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﻪ‪،‬‬‫ﺐ ﻣﻌﻠﻘﺔ ﻣﺄمﻮرة ﺑﺄﺧ ِﺬ ﻣﻦ أمِﺮ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ت‬ ‫ﺎﻠﻛ ِﻴﻟ‬
‫َّ َ ْ َ َّ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َْ ُ َ ُ ْ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻔﺲ أ ِﻲﺑ ﻫ َﺮ� َﺮة �ِﻴ ِﺪه ِ إِن �ﻌ َﺮ ﺟﻬﻨﻢ لﺴﺒﻌﻮن ﺧﺮ�ﻔﺎ‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫)روز ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﻣﺮدم را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮏ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.195 :‬‬

 ‫‪439‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺳﭙﺲ ﻧﺰد آدم ﺻﻠﻮات اﷲﻋﻠﯿﻪ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺪر! از اﷲ ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ .‬آدم )‪ (‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﺷﺘﺒﺎه ﭘﺪرﺗﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از‬
‫ﺑﻬﺸﺖ اﺧﺮاج ﮐﺮد؟ ﻣﻦ‪ ،‬داراي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ .‬ﻧﺰد ﻓﺮزﻧﺪم اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞاﷲ‬
‫ﺑﺮوﯾﺪ«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﯽروﻧﺪ؛ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر از ﻣﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﺪارم‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ دوﺳﺖ و ﺧﻠﯿﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻫﺴﺘﻢ )و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺎم ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺑﻼغ ﺷﺪه اﺳﺖ(؛ ﭘﺲ ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺮوﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﯽواﺳﻄﻪ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽروﻧﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬داراي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ .‬ﻧﺰد ﻋﯿﺴﯽ ﺑﺮوﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞِ ﻓﺮﻣﺎن اوﺳﺖ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﺳﻮي او‬
‫ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﯿﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﺪارم؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬و او‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و اﺟﺎزه)ي ﺷﻔﺎﻋﺖ( ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و »اﻣﺎﻧﺖ« و »ﺻﻠﻪي رﺣﻢ« ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫و در دو ﺳﻮي »ﺻﺮاط« ﯾﻌﻨﯽ در ﭼﭗ و راﺳﺖ‪ ‬آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻔﺮ ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮق ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻓﺪاﯾﺖ؛ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﻮرِ ﺑﺮق‬
‫اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮق‪) ،‬آﺳﻤﺎن را( ﻃﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد؟‬
‫)ﺳﺮﻋﺖ ﻋﺒﻮر ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ از »ﺻﺮاط«‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮق اﺳﺖ( ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎد‬
‫ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﻧﺪه و ﻋﺪهاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮداﻧﯽ ﻗﻮي ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ راه‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را از ﺻﺮاط ﻋﺒﻮر ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن آنﺟﺎ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! )اﻣﺘﻢ را( ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺪار ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﺮدم‪ ،‬از‬
‫ﻋﺒﻮر دادن آنﻫﺎ ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺮدي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺧﺰانﺧﺰان‪ ،‬ﺑﺮ روي‬
‫»ﺻﺮاط« ﻣﯽﺧَﺰَد و ﺗﻮانِ راه رﻓﺘﻦ ﻧﺪارد‪ .‬ﻗﻼبﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬در دو ﻃﺮف »ﺻﺮاط« آوﯾﺰان‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺄﻣﻮر ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺪنِ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺮاﺷﯿﺪه و ﻣﺠﺮوح ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻗﻼبﻫﺎ‬
‫ﮔﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻖ‬
‫دوزخ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﺴﺎﻓﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل‪ ،‬ﻃﯽ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪440‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺚ »ﺷﻔﺎﻋﺖ« را از ﺣﺬﯾﻔﻪ و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬وﻋﺪه داده ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﺎﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٗ َّ َ‬ ‫َّ َ‬
‫اما � ُمودا ‪﴾٧٩‬‬‫� أن �بعثك ر�ك مق‬ ‫ك َع َ ٰٓ‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ ۡ� ِل � َت َه َّج ۡد بِهِۦ ناف ِلة ل‬
‫]اﻻﴎاء‪[٧٩ :‬‬
‫و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﯿﺪار ﺑﺎش ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫ﺗﻮﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫واژهي ﴿ َع َ ٰٓ‬
‫�﴾ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺷﺎﯾﺪ« اﺳﺖ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ واژه‪ ،‬از ﺳﻮي اﷲ‪‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ از وﻗﻮع اﻣﺮي ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺎدهي‬
‫اﻣﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ اﷲ ﻣﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺎ‬
‫را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻋﺮبزﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﺴﯽ اﷲُ أن ﯾﻐﻔﺮَ ﻟﯽ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ‬
‫�﴾‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻮﯾﺪيﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ع َ ٰٓ‬
‫ﺣﺘﻤﺎً ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َُ َ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٩٩ :‬‬ ‫� أن َ� ۡعف َو � ۡن ُه ۡم﴾‬ ‫﴿فأ ْو ٰٓ��ِك َع َ� ٱ‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ آﻧﺎن را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ‪ ‬ﺑﺨﺸﺶ و آﻣﺮزﺷﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� أَن يَ‬
‫�وا ْ ِ ٓ‬
‫�‬ ‫حوا ْ َ َ ٰ‬
‫� َما ٓ أ َ ُّ‬ ‫� بٱ ۡل َف ۡتحِ أ ۡو أ ۡمر ّم ِۡن عِن ِده ِۦ َ� ُي ۡصب ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫﴿ َ� َع َ� ٱ َّ ُ‬
‫ٖ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ ُ ۡ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٢ :‬‬ ‫س ِهم � ِدمِ� ‪﴾٥٢‬‬ ‫أنف ِ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﷲ )ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن( ﭘﯿﺮوزي و ﻓﺘﺤﯽ ﭘﯿﺶ آو‪‬ر‪‬د ﯾﺎ از ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ )ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺟﺰﯾﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن( ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﯿﻤﺎردﻻن از آنﭼﻪ در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽ‪-‬‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ و اﻓﺴﻮس ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎت دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ درﺑﺎرهي ﻣﻔﻬﻮم واژهي﴿ َع َ ٰٓ‬
‫�﴾‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪441‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﻮﯾﺪ ﻣﻘﺎﻣﯽ واﻻ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ را داده اﺳﺖ؛ ﻣﻘﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‪ ،‬او را در آن ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ »ﺷﻔﺎﻋﺖ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ‪ ،‬ﻋﺮﯾﺎن و ﺧﺘﻨﻪ ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[١٠٤ :‬‬
‫﴿ َك َما بَ َد ۡ�نَا ٓ أَ َّو َل َخ ۡلق نُّ ِع ُ‬
‫يدهُ ۚۥ﴾‬ ‫ٖ‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬دوﺑﺎره آن را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ »ﻣﯿﻞ« از آﻧﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد؛ ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي »ﭼﻮب‬
‫ﺳﺮﻣﻪﮐﺶ« ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏﺳﻮم ﻓﺮﺳﻨﮓ‪ .‬ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي وﺣﺸﺘﻨﺎﮐﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻮهﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮد‬
‫و ﻏﺒﺎر ﭘﺮاﮐﻨﺪهاي درﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﺮدم ﺑﻪاﻧﺪازهاي وﺣﺸﺖزده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺖ‬
‫دﯾﺪن ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي وﺣﺸﺘﻨﺎك ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؟ آنﮔﺎه ﻧﺰد آدم‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ و از او درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آدم‪ ‬ﺧﻄﺎﯾﯽ را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺮاج او از ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺧﻮرد؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آدم و‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را در ﺑﻬﺸﺖ ﺳﮑﻮﻧﺖ داد‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬
‫ج َر َة � َتكونا م َِن‬
‫لش َ‬ ‫﴿ َو� م ِۡن َها َرغ ًدا َح ۡيث شِئ ُت َما َو� �ق َر�َا �ٰ ِذه ِ ٱ‬
‫َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٣٥ :‬‬ ‫�‪﴾٣٥‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬
‫‪...‬و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ درﺧﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ )اﮔﺮ از‬
‫ﻣﯿﻮهاش ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ (،‬ﺟﺰو ﺳﺘﻢﮔﺮان ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ زﯾﺘﻮن‬
‫ﺑﻮده ﯾﺎ ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﮕﻮر و ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ آدم و ﺣﻮا دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از‬
‫ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﻧﺨﻮرﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﺮد و آﻧﺎن را ﻓﺮﯾﺐ داد و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺎدت‪ ‬ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪442‬‬

‫ﻓﺮﯾﺐ دادن اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬آنﻫﺎ را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪدروغ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ‬ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آدم‪ ‬اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮد و‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ آن دو‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و اﷲ‪ ‬ﺗﻮﺑﻪي‬
‫آنﻫﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﻣﯿﻦ ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آن دو ﺑﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ آﻣﺪﻧﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪان زﯾﺎدي ﺷﺪﻧﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎري در‬
‫زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ درﺟﻪي ﻧﺒﻮت و ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ‪ ،‬راه ﮐﻔﺮ و ﺿﻼﻟﺖ و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر و ﻧﻔﺎق را‬
‫در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰد آدم‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ از او درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫آدم‪ ‬اﺷﺘﺒﺎه‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽآورد و از آﻧﺎن ﭘﻮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎري‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬رواﯾﺖ ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬درﺑﺎرهي ﺳﺒﺐِ ﺧﺮوج آدم و ﺣﻮاء‬
‫از ﺑﻬﺸﺖ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ در آن‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻮاء ﺑﺎردار ﺷﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن ﻧﺰد‪ ‬آدم و ﺣﻮاء‬
‫رﻓﺖ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺎم ﻓﺮزﻧﺪﺗﺎن را ﻋﺒﺪاﻟﺤﺎرث ﺑﮕﺬارﯾﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺎري ﻣﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎخدار ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدرش آﺳﯿﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ آدم و ﺣﻮاء‪ ،‬ﺣﺮﻓﺶ را‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ دوﺑﺎره ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ و آنﻫﺎ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ از‬
‫او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﺎرِ ﺳﻮم ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺤﺒﺖ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن ﮐﻮﺗﺎه‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﻧﺎم او را ﻋﺒﺪاﻟﺤﺎرث ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﯽاﺳﺎس‪ ،‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ذﯾﻞ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ ََّ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫﴿ه َو ٱ�ِي خلق�م ّمِن �ف ٖس � ٰحِدة ٖ وجعل مِنها زوجها ل ِيس�ن إِ�هاۖ فلما‬
‫َ‬ ‫يفا َ� َم َّر ۡت بهِۦ َفلَ َّما ٓ َ� ۡ� َقلَت َّد َع َوا ٱ َّ َ‬
‫� َر َّ� ُه َما ل�ِ ۡن‬
‫َ َ َّ ٰ َ َ َ َ ۡ َ ۡ ً َ ٗ‬
‫�غشٮها �لت �� خفِ‬
‫ِۖ‬
‫َ َ َّ ٓ َ َ ٰ ُ َ َ ٰ ٗ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ٓ‬ ‫ل�كِر َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ٰ ٗ َّ َ ُ َ َّ َ َّ‬
‫�� َء‬ ‫�ن ‪ ١٨٩‬فلما ءاتٮهما �ل ِحا جع� �ۥ‬ ‫ءاتيتنا �ل ِحا �كو�ن مِن ٱ ٰ ِ‬
‫َ ٓ َ َ ٰ ُ َ َ َ َ ٰ َ َّ ُ َ َّ ُ ۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٠ ،١٨٩ :‬‬ ‫��ون ‪﴾١٩٠‬‬ ‫�ِيما ءاتٮهما ۚ �ت�� ٱ� �ما � ِ‬
‫او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﯾﮏ ﺗﻦ آﻓﺮﯾﺪ و ﻫﻤﺴﺮش را از او ﭘﺪﯾﺪ آورد ﺗﺎ در ﮐﻨﺎرش آراﻣﺶ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪) .‬و از ﻣﯿﺎن آدﻣﯿﺎن( ﻣﺮدي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش آﻣﯿﺰش ﻧﻤﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻤﺴﺮش در اﺑﺘﺪاي‬
‫ﺑﺎرداري ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ آن ﺳﺮ ﮐﺮد و ﭼﻮن )ﻣﺪﺗﯽ از دوران ﺑﺎرداري ﮔﺬﺷﺖ و( زن‬
 ‫‪443‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫اﺣﺴﺎس ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪ ،‬زن و ﺷﻮﻫﺮ ﺑﻪ درﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن دﻋﺎ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫درﺳﺖﮐﺎري ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬از ﺳﭙﺎسﮔﺰاران ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد‪ .‬و ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺑﻪ آن دو‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬آﻧﺎن در آنﭼﻪ ﺑﺪﯾﺸﺎن ﻋﻄﺎ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺷﺮﯾﮑﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬اﷲ از آنﭼﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و واﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﺎت ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ و اﮔﺮ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬واﻗﻌﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را از رواﯾﺖﻫﺎ و‬
‫داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ )اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎت( ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا از ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ آدم‪ ‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞِ ﺷﺮكآﻣﯿﺰي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﻮع ﺷﺮك از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آدم‪ ‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﺮاي درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮح‪‬‬
‫ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻮح‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﻣﺮﺳ‪‬ﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮدم‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ ذﮐﺮ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻟﻬﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ؛ ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ؛ اﻣﺎ ﻧﻮح‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در دﻧﯿﺎ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ داﻧﺸﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻮح‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪي داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪرش اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا! ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻧَﺴ‪‬ﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﮏ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را در ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و در ﺟﻬﻞ و ﺟﻬﺎﻟﺖ ﻏﻮﻃﻪ ﻣﯽزﻧﺪ؛‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺎﺑﺪ‪ ،‬راه ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻧﻮح‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻮح‪ ‬از ﻓﺮزﻧﺪش ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎورد و ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫وح ٱ ۡ� َن ُهۥ َو َ� َن ِ� َم ۡعز ٖل َ� ٰ ُب َ َّ‬
‫ى نُ ٌ‬ ‫ََ َ‬
‫� ٱ ۡركب َّم َع َنا َو� ت�ن َّم َع‬ ‫ِ‬
‫اد ٰ‬ ‫﴿ون‬
‫� ٰفِر َ‬‫ۡ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٢ :‬‬ ‫�ن‪﴾٤٢‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱل‬
‫و ﻧﻮح‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را ﮐﻪ در ﮐﻨﺎري ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺻﺪا زد )و ﮔﻔﺖ‪ (:‬ﭘﺴﺮم! ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﻮار ﺷﻮ و ﺑﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﻣﺒﺎش‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﭘﺴﺮش ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؟ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ٓ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َّ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫�ٔاو ٓ َ َ‬ ‫﴿ قَ َال َ َ‬
‫صم ٱ�وم مِن أم ِر ٱ�ِ إِ�‬‫ص ُم ِ� مِن ٱلماءِ � قال � � ِ‬ ‫ي إ ِ ٰ� ج َب ٖل َ�ع ِ‬ ‫ِ‬
‫َمن َّرح َِم َو َح َال بَ ۡي َن ُه َما ٱل ۡ َم ۡو ُج فَ َ� َن م َِن ٱل ۡ ُم ۡغ َر� َ‬
‫ِ� ‪﴾ ٤٣‬‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٣ :‬‬ ‫ۚ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪444‬‬

‫)ﭘﺴﺮ ﻧﻮح( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﺮا از آب ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪) .‬ﻧﻮح( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺮوز در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻋﺬاب اﷲ ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻪدارﻧﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او رﺣﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﻣﻮج در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ )ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮح( از ﻏﺮقﺷﺪﮔﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮح‪ ‬ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﻏﺮق ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ َ َ ۡ َ ُّ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫� ُم ٱ ۡل َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ّ َّ‬
‫�ٰ ِ َ‬
‫ك ِم� ‪] ﴾٤٥‬ﻫﻮد‪[٤٥ :‬‬ ‫ب إِن ٱبۡ ِ� م ِۡن أه ِ� �ن وعدك ٱ�ق وأنت أح‬
‫﴿ر ِ‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﭘﺴﺮم‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن وﻋﺪهات‪ ،‬ﺣﻖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و‬
‫ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﮑﻢراﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻮح‪ ‬ﭼﯿﺰي از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪارم؛ زﯾﺮا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﯿﺎن‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖﮔﺮ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدش ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪاي در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻻزﻣﻪي‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪي ﻗﻮي و ارﺗﺒﺎﻃﯽ اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺷﻔﺎﻋﺖﮔﺮ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰدش ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي‪ ،‬آن را ﻣﺨﺪوش ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﻮح‪ ‬و ﻧﯿﺰ آدم ‪ ‬را ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻘﺎم واﻻﯾﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮدن ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ اﷲ‪ ‬و ﺷﺮم و آزرﻣﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از او ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞاﷲ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺳﻪ دروغ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫دروغ ﻧﮕﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬و ﺗﻮرﯾﻪ‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺧﺪاﺗﺮس ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﺎﻧﻊ از ﺷﻔﺎﻋﺖ داﻧﺴﺖ و ﺑﺮاي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و‬
‫ﺗﻮرات را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﺮدي ﻗﻮي ﺑﻮد؛ روزي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ دو‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻗﺒﻄﯽ و از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮﻋﻮن‪ .‬اﷲ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ۡ َ ّ ۡ َ ۡ َ ََ َ َ َ َ ُ َۡ ۡ َ‬ ‫ِين َة َ َ ٰ‬
‫﴿ َو َد َخ َل ٱل ۡ َمد َ‬
‫� َ�ق َتتِ� ِن �ٰذا‬ ‫ِ� �فلةٖ مِن أهل ِها فوجد �ِيها رجل ِ‬ ‫�ح ِ‬
‫َ َ َّ‬ ‫ِيعتِهِۦ َو َ�ٰ َذا م ِۡن َع ُد ّوه ِۦ فَٱ ۡس َت َ� ٰ َث ُه ٱ َّ�ِي مِن ش َ‬
‫ِيعتِهِۦ � ٱ�ِي م ِۡن َع ُد ّوِه ِۦ‬ ‫ِۖ‬
‫مِن ش َ‬
 ‫‪445‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬
‫َّ ُ َ ُ ّ ‪ٞ ّ ُّ ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َََ َُ ُ َ ٰ ََ َ ٰ َ َ َ َ َ َ‬
‫ضل‬ ‫� عل ۡيهِ� قال �ٰذا م ِۡن � َم ِل ٱلش ۡي َ�ٰ ِن� إِنهۥ عدو م ِ‬ ‫فو�زهۥ مو� �ق‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[١٥ :‬‬ ‫�‪﴾١٥‬‬‫ُّمب ‪ٞ‬‬
‫ِ‬
‫و )ﻣﻮﺳﯽ( ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ وارد ﺷﻬﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ‪) ،‬در ﺣﺎل اﺳﺘﺮاﺣﺖ و( ﻏﺎﻓﻞ و ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛‬
‫آنﺟﺎ دو ﻣﺮد را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺰاع و ﺳﺘﯿﺰ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ از ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي‬
‫از دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪ .‬ﻣﺮدي ﮐﻪ از ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺶ از ﻣﻮﺳﯽ ﯾﺎري ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﭘﺲ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﻣﺸﺘﯽ ﺑﻪ او زد و او را از ﭘﺎ درآورد‪) .‬آنﮔﺎه ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ و( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮد؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ او‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﮔﻢراهﮐﻨﻨﺪه و آﺷﮑﺎريﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺻﺒﺢِ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬دﯾﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ دﯾﺮوز از او ﯾﺎري ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻔﺮِ دﯾﮕﺮ درﮔﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا دوﺑﺎره ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ۡ ُ‬
‫�خ ُه ۚۥ‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫س‬ ‫ن�هُۥ بٱ ۡ�َ ۡ‬
‫م‬ ‫َ‬ ‫ب فَإ َذا ٱ َّ�ِي ٱ ۡستَ َ‬
‫ُ‬ ‫ۡ َ َ َ ٓ ٗ َ َ َ َّ‬
‫ق‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ا‬‫ف‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫خ‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ِين‬
‫د‬ ‫م‬‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫َ‬
‫ح‬ ‫َ‬
‫ب‬ ‫﴿فَأَ ۡ‬
‫ص‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ي ُّمب ‪ٞ‬‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ ٰٓ َّ َ َ ّ ‪ٞ‬‬
‫َ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[١٨ :‬‬ ‫� ‪﴾١٨‬‬ ‫ِ‬ ‫قال �ۥ مو� إِنك لغوِ‬
‫)ﺷﺐ را( ﺑﺎ ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽ در ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ رﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺎﮔﻬﺎن دﯾﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ دﯾﺮوز از او‬
‫ﯾﺎري ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻮ آﺷﮑﺎرا ﮔﻢراﻫﯽ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻼوﯾﺰ ﺷﻮد‪ ،‬آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ ُ َ َ ُ ُ َ َ ۡ ُ َ َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َۡ‬
‫و� �تر�د أن �قتل� كما �تلت �ف ۢ‬
‫س� ب ِٱ�م ِس�﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿� ٰم ٰٓ ِ‬
‫اي ﻣﻮﺳﯽ! آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﻣﺮا ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺸﯽ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ دﯾﺮوز ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﺸﺘﯽ؟‬
‫ﻟﺬا ﻣﺮدم ﮐﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻗﺎﺗﻞ دﯾﺮوز ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راز ﻗﺘﻞ ﭘﯽ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آن‬
‫ﻗﺒﻄﯽ‪ ،‬زﯾﺮﮐﺎﻧﻪ راز ﻗﺘﻞ را ﺑﺮﻣﻼ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻠﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺰد ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻓﺮﻣﺎنِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻫﺴﺘﯽ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﺳﻮي او‪ ،‬ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪاي‪ .‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﻧﯿﺰ از‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮدن ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫ﺑﯽآنﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ از ﺧﻮد ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﺮوﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫او را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و‬
‫اﺟﺎزهي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ او‪ ،‬ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪446‬‬

‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎﻧﺖ و ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬در دو‬
‫ﺳﻮي »ﺻﺮاط« ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺻﺮاط‪ ،‬ﭘﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روي دوزخ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهاش اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘ‪‬ﻞِ ﻋﺮﯾﺾ و ﭘﻬﻨﺎوريﺳﺖ ﯾﺎ ﭘ‪‬ﻞ ﺗﻨﮓ و‬
‫ﺑﺎرﯾﮑﯽ؛ زﯾﺮا در ﺑﺮﺧﯽ از رواﯾﺖﻫﺎ آﻣﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻞ‪ ،‬از ﻣﻮ ﺑﺎرﯾﮏﺗﺮ و از ﺷﻤﺸﯿﺮ‪،‬‬
‫ﺗﯿﺰﺗﺮ و ﺑ‪‬ﺮﻧﺪهﺗﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﺮدم از روي آن ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻼبﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ روي اﯾﻦ ﭘﻞ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺰاي اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن در اﯾﻦ‬
‫ﻗﻼبﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮق‪ ،‬ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ از‬
‫روي آن ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻋﺪهاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ‪ ،‬از روي آن ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪ .‬وﺑﻌﻀﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪ ﺑﺎد؛‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺎﯾﮕﺎه و اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از روي ﭘﻞ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬او را از روي ﭘﻞ ﻋﺒﻮر ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي‬
‫اﻟﻬﯽ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪ راه و روﺷﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ داده و از‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ ﭘﯿﺮوي ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬از روي ﭘ‪‬ﻞ ﺻﺮاط ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ آﻫﺴﺘﻪ و آرام ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ و درﻧﮓ ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻋﺒﻮرش از روي ﭘﻞ ﺻﺮاط‪ ،‬آرام و آﻫﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﺰ در آن روز‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎي ﺳﻼﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻼﻣﺖ از روي ﭘﻞ ﻋﺒﻮر‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا در آن روز‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﮕﺮان و ﺑﯿﻤﻨﺎﮐﻨﺪ‪ .‬و ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ روزِ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ و دﺷﻮاريﺳﺖ؟ ﻣﺮدم در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﯾﻦ ﭘﻞ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرﺳﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در دوزخ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬از روي اﯾﻦ ﭘﻞ ﻋﺒﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ را ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﻪ‬
‫دوزخ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭘ‪‬ﻞ ﺻﺮاط ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻣﺮزﯾﺪه‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﻋﺬاب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫الﺰ َ� ْ ُ‬
‫�‬ ‫‪ -٢٠٧‬وﻋﻦ أَﻲﺑ ُﺧ َﺒ ْﻴﺐ ﺑﻀﻢ اﺨﻟﺎءِ اﻤﻟﻌﺠﻤﺔ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ُّ‬
‫الﺰ َ� ْ� ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ل َ َّﻤﺎ َو َ� َﻒ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َ َّ ُ ُ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َّ َ ٌ َ ْ َ ْ ُ ٌ ِّ‬ ‫َُ ْ ُ َ َْ َ‬ ‫َ ْ َ َْ َ َ‬
‫َّ‬
‫ﺎﻋ� �ﻘﻤﺖ إِﻰﻟ ﺟﻨﺒِﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ �� إِﻧﻪ ﻻ �ﻘﺘﻞ اﻴﻟﻮم إِﻻ ﻇﺎل ِﻢ أو ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬و�ِ�‬ ‫ﻳﻮم اﺠﻟﻤ ِﻞ د ِ‬
 ‫‪447‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬
‫ْ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ً َ َّ ْ َ ْ َ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ﻻأ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺘى دﻳنﻨﺎ �ﺒﻰﻘ ﻣِﻦ ﻣﺎﻨﻟﺎ‬ ‫ﻳ� أ�‬ ‫ُُ ِ‬ ‫ﺪﻟ‬ ‫�‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺮﺒ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻮﻣﺎ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻈ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮم‬ ‫اﻴﻟ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺘ‬ ‫�‬ ‫ﺄ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻻ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ا�‬‫ِ‬ ‫ر‬
‫َ َْ‬ ‫َْ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ ْ ََ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﺷيﺌﺎ؟ � َّﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﺑﻊ ﻣﺎﻨﻟَﺎ واﻗ ِﺾ دﻳ ِ�‪ ،‬وأوﻰﺻ ﺑﺎﺜﻟﻠﺚ‪ ،‬وﺛﻠﺜ ِ ِﻪ ﺒﻟنﻴﻪ‪� ،‬ﻌ ِ� ﺒﻟ ِ� �ﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫ُ ُُُ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُ ُ ُّ ُ‬
‫اﺪﻟﻳ ِﻦ ﻲﺷ ٌء ﻓﺜﻠﺜﻪ ِﺒﻟَنِﻴﻚ‪ ،‬ﻗﺎل‬ ‫ﻣﺎﻨﻟَﺎ ﺑﻌﺪ ﻗﻀﺎءِ‬ ‫ﻀﻞ ﻣِﻦ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ﺈ‬‫ﻓ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺚ‪.‬‬ ‫الﺰ�� ﺛﻠﺚ اﺜﻟﻠ‬
‫َ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َْ ُ ََ َْ‬ ‫َ‬
‫ﺌﺬ �ﺴﻌﺔ‬ ‫ﺒﻴﺐ و�ﺒﺎد‪ ،‬وﻪﻟ ﻳﻮﻣ ٍ‬ ‫�ﺧ ٍ‬ ‫ﺪﻟ �ﺒ ِﺪ اﷲ ﻗﺪ وازى �ﻌﺾ ﺑ� الﺰ� ِ‬ ‫ﻫِﺸﺎم‪ :‬و�ن �ﻌﺾ و ِ‬
‫َ ُ َ َّ ْ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َُْ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َ َ‬
‫ﺠﺰت ﻋﻦ ﻲﺷ ٍء‬ ‫ﻴ� ﺑﺪﻳﻨِ ِﻪ َو�ﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ �� إِن ﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮﺻ‬‫ﺑن� و� ِﺴﻊ �ﻨﺎت‪ .‬ﻗﺎل �ﺒﺪ اﷲ‪ :‬ﻓﺠﻌﻞ ﻳ ِ‬
‫َ َ َّ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ ُ َ ْ َ ْ َ َْ‬
‫ﺖ ﻣﻦ م ْﻮﻻك؟‬ ‫ﻣِﻨﻪ ﻓﺎﺳﺘ ِﻌﻦ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺑﻤﻮﻻي‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻮا� ﻣﺎ در�ﺖ ﻣﺎ أراد ﺣﻰﺘ ﻗﻠﺖ ﻳﺎ أﺑ ِ‬
‫ْ‬
‫َُْ ََْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ُ ْ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َُْ ْ َْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ ُ‬
‫� اﻗﺾ �ﻨﻪ د�ﻨﻪ‪،‬‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬اﷲ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻮا�ِ ﻣﺎ و�ﻌﺖ ﻲﻓ ﻛﺮ� ٍﺔ ﻣِﻦ دﻳﻨِ ِﻪ إِﻻ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ َ مﻮ� الﺰ� ِ‬
‫َْ َْ َُ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ً َّ‬ ‫الﺰ َ� ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ ً‬ ‫َ� َﻴ ْﻘﻀ َﻴﻪ‪ .‬ﻗﺎل‪ُ �َ :‬ﻘﺘ َﻞ ُّ‬
‫رﺿ�‪ ،‬ﻣِﻨﻬﺎ اﻟﻐﺎﺑﺔ َو�ِﺣﺪى‬ ‫� َولﻢ ﻳﺪع دِﻳﻨﺎرا َوﻻ دِرﻫﻤﺎ إِﻻ أ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫ْ َْ ْ َ ََ ً ْ ُ َ َ َ ً ْ‬ ‫َ َ َ َ ً َْ َ‬
‫ﻋﺮﺸة دارا ﺑﺎلﻤﺪِﻳﻨ ِﺔ ودار�ﻦ ﺑﺎﺒﻟﺮﺼة ِ‪ ،‬ودارا ﺑﺎﻟﻜﻮﻓﺔ ودارا ﺑ ِ ِﻤﺮﺼ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬و�ِ�ﻤﺎ ﺎﻛن د�ﻨﻪ اﺬﻟي‬
‫َ ْ ُ َ َ ٌ ِّ‬ ‫الﺰ ْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ‬
‫��‪ :‬ﻻ َوﻟ�ﻦ ﻫ َﻮ ﺳﻠﻒ إِ�‬ ‫ﻮل ُّ‬ ‫الﺮﺟﻞ ﻳﺄﺗﻴ ِﻪ ﺑِﺎﻤﻟﺎل‪ ،‬ﻓيﺴﺘﻮدِﻋﻪ إِﻳﺎه‪� ،‬ﻴﻘ‬ ‫ﺎﻛن ﻋﻠﻴ ِﻪ أن‬
‫ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ًْ‬ ‫َ ً‬ ‫َ ً‬ ‫َ َ ً ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َْ‬
‫ﺟﺒﺎﻳﺔ وﻻ ﺧﺮاﺟﺎ وﻻ ﺷيﺌﺎ إِﻻ أن ﻳ�ﻮن ﻲﻓ‬ ‫و� َ إﻣﺎرة �ﻂ وﻻ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬ ‫ﻌﺔ‬ ‫ﻴ‬ ‫الﻀ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫أﺧﻰﺸ ﻋﻠ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ َُْ‬ ‫َ ْ َُ ََ ََُْ َ‬ ‫َْ ََ‬ ‫َ ََ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬أو ﻣﻊ أ ِﻲﺑﺑ�ﺮ و�ﻤﺮ و�ﺜﻤﺎن‪، ‬ﻗﺎل �ﺒﺪ اﷲ‪ :‬ﻓﺤﺴﺒﺖ ﻣﺎ ﺎﻛن‬ ‫ِ‬ ‫ﻏ ْﺰ ٍو ﻣﻊ‬
‫َ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ ْ ُّ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ‬
‫ﻲﺘ أﻟ ٍﻒ‪ ،‬ﻓﻠ ِﻲﻘ ﺣﻜِﻴﻢ �ﻦ َ ﺣِﺰامٍ ﻋﺒﺪا�ِ ﺑﻦ الﺰ� ِ‬
‫�‬ ‫ﻲﻔ أﻟ ٍﻒ وﻣﺎ� ْ‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻣِﻦ اﺪﻟﻳ ِﻦ ﻓﻮﺟﺪﺗﻪ أﻟ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟﻳﻦ؟ ﻓﻜﺘﻤﺘﻪ َوﻗﻠﺖ‪ :‬ﻣِﺎﺋﺔ أﻟﻒ‪ .‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﺣﻜﻴﻢ‪َ :‬واﷲ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ ا� َﻦ أ ِﻲﺧ � ْﻢ ﻰﻠﻋ أ ِﻲﺧ ﻣِﻦ‬
‫َ ََ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َْ َ ُ َ ُ َ‬
‫ﻲﺘ أﻟﻒ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺎل َ� ْﺒ ُﺪ اﷲ‪ :‬أرأ�ﺘﻚ إِن ﺎﻛﻧﺖ أﻟﻲﻔ أﻟﻒ وﻣِﺎ� ْ‬ ‫ﻣﺎ أرى أم َﻮاﻟ� ْﻢ �ﺴﻊ ﻫﺬِه‪� ،‬ﻘ‬
‫الﺰ َ� ْ ُ‬ ‫و� َن ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ ُ ْ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ َُْْ َ ْ َ ْ ُْ َ ْ َ ُ‬
‫� ﻗ ِﺪ‬ ‫ﻰﺷء ﻣِﻨﻪ ﻓﺎﺳﺘ ِﻌﻴﻨﻮا ِﻲﺑ‪ .‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻣﺎ أرا�ﻢ ﺗ ِﻄﻴﻘﻮن ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﺈِن ﻋﺠﺰ�ﻢ �ﻦ‬
‫ُ َّ َ َ‬ ‫ِّ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُ َّ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ﺮﺘى اﻟْ َﻐﺎﺑَ َﺔ � َﺴ ْﺒﻌ َ‬ ‫ْ‬
‫أﻟﻒ و ِﺳﺘ ِﻤﺎﺋ ِﺔ أﻟﻒ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎم‬ ‫ﻟﻒ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﺑ‬ ‫ِ‬ ‫ا�‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺎ�‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ﻒ‪،‬‬ ‫� وﻣِﺎﺋﺔ أﻟ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﺷ َ َ‬
‫ٍ‬ ‫َ ِ‬
‫َ َ َ ََ‬ ‫ْ ُ َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ َ َ ُّ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺷء ﻓﻠﻴﻮاﻓ ِﻨﺎ ﺑِﺎﻟﻐﺎﺑﺔِ‪ ،‬ﻓﺄﺗﺎهُ ﻋﺒﺪا� ِ � ُﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬و�ن ﻪﻟُ ﻰﻠﻋ‬ ‫�‬
‫ﻓﻘﺎل‪َ :‬ﻣﻦ ﺎﻛن َﻪﻟ ﻰﻠﻋ الﺰ� ِ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ ُْ َ َُْ َ ُ َ َ َ ْ ُ‬ ‫ََ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ َ ْ‬
‫� أ ْر�ﻌ ِﻤﺎﺋ ِﺔ أﻟﻒ‪� ،‬ﻘﺎل ﻟﻌﺒ ِﺪ اﷲ‪ :‬إِن ِﺷئﺘ ْﻢ ﺗ َﺮ�ﺘﻬﺎ ﻟ�ﻢ؟ ﻗﺎل �ﺒﺪ اﷲ‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈِن‬ ‫ِ‬ ‫الﺰ�‬
‫ْ ًَ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ ُ ِّ ُ َ ْ َ َّ ْ ُ‬ ‫ُْْ َ ُْْ َ‬
‫ِﺷئﺘﻢ ﺟﻌﻠﺘﻤﻮﻫﺎ �ِﻴﻤﺎ ﺗﺆﺧﺮون إِن أﺧﺮﺗﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل �ﺒﺪ اﷲ‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺎ�ﻄﻌﻮا ِﻲﻟ ﻗ ِﻄﻌﺔ‪ ،‬ﻗﺎل‬
‫ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ‬ ‫َُ ََ َ َُْ‬ ‫َ َ ْ ُ َ‬ ‫ُْ‬
‫ﻲﻘ ﻣﻨﻬﺎ‬ ‫اﷲ‪ :‬لﻚ ﻣِﻦ ﻫﺎﻫﻨﺎ إِﻰﻟ ﻫﺎﻫﻨﺎ‪� .‬ﺒﺎع �ﺒﺪ اﷲ ﻣِﻨﻬﺎ �ﻘﻰﻀ �ﻨﻪ د�ﻨﻪ‪ ،‬ووﻓﺎه و� ِ‬ ‫ﻋﺒﺪ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ ُ ْ ُ ْ ُ ُّ ْ‬ ‫ََ َُ ََ ََْ َ ْ ْ َُْ‬ ‫ََ‬ ‫ََْ ُ َ ْ ُ َ ْ‬
‫الﺰ�� ‪َ ،‬واﺑﻦ‬ ‫ﺎو�ﺔ َو�ﻨﺪهُ �ﻤ ُﺮو � ُﻦ �ﺜﻤﺎن‪ ،‬والﻤﻨﺬِر �ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺪم‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﻒ‪،‬‬ ‫ِﺼ‬ ‫أر�ﻌﺔ أﺳﻬ ٍﻢ وﻧ‬
‫َْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َ ْ ِّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َُ ُ َ َ‬ ‫َْ ََ‬
‫ﺖ اﻟﻐﺎﺑﺔ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻞﻛ ﺳﻬ ٍﻢ ﺑِﻤﺎﺋ ِﺔ أﻟ ٍﻒ ﻗﺎل‪ْ � :‬ﻢ ﺑ ِﻲﻘ ﻣِﻨﻬﺎ؟‬ ‫زﻣﻌﺔ‪ .‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ ﻣﻌﺎوِ�ﺔ‪� :‬ﻢ ﻗﻮﻣ ِ‬
‫َ َْ‬ ‫ْ ُ ْ ُ ْ ُ َّ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ ََُ َ ْ ُ‬
‫الﺰ��‪ :‬ﻗﺪ أﺧﺬت ﻣِﻨﻬﺎ ﺳﻬﻤﺎ ﺑِﻤﺎﺋ ِﺔ أﻟﻒ‪ ،‬وﻗﺎل‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬أ ْر�ﻌﺔ أﺳﻬ ٍﻢ وﻧ ِﺼﻒ‪ ،‬ﻓﻘﺎل الﻤﻨﺬر �ﻦ‬
‫َ ْ ً‬ ‫ْ ْ ََ َُ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َْ‬ ‫َْ َ َ ْ ُ َْ َ ْ ً‬ ‫َ ُْ ُ ُْ‬
‫ﺑﻦ �ﺜﻤﺎن‪ :‬ﻗﺪ أﺧﺬت ﻣِﻨﻬﺎ ﺳﻬﻤﺎ ﺑ ِ ِﻤﺎﺋ ِﺔ أﻟﻒ‪ .‬وﻗﺎل اﺑﻦ زﻣﻌﺔ ‪ :‬ﻗﺪ أﺧﺬت ﻣِﻨﻬﺎ ﺳﻬﻤﺎ‬ ‫�ﻤﺮو‬
‫ْ َ ُُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َْ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﻘ ﻣِﻨﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻬ ٌﻢ وﻧﺼﻒ ﺳﻬﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺪ أﺧﺬﺗﻪ‬ ‫ﺎو�ﺔ ‪� :‬ﻢ ﺑ ِ‬ ‫ﺑ ِ ِﻤﺎﺋ ِﺔ أﻟﻒ‪� ،‬ﻘﺎل ﻣﻌ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪448‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ َ َ ِّ َ َ ْ‬ ‫ْ ُ َ َْ‬ ‫َ َ َُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ﺴﺘ ِﻤﺎﺋ ِﺔ أﻟ ٍﻒ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫ﺎو�ﺔ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻴﺒ‬ ‫ﻧﺼ‬‫ِ‬ ‫ﺮ‬‫ٍ‬ ‫ﻔ‬‫ﻌ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺪ‬‫ﺒ‬ ‫�‬ ‫ع‬ ‫ﺎ‬‫و�‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫أﻟﻒ‪.‬‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻤﺴ� وﻣﺎﺋ‬ ‫ِﺨﺑ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ﻓَﺮغ ُ‬ ‫َ‬
‫الﺰ��‪ :‬اﻗ ِﺴﻢ ﺑيﻨﻨﺎ ﻣِ�ا�ﻨﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪َ :‬وا�ِ ﻻ أﻗ ِﺴ ُﻢ‬ ‫قَﺿﺎءِ دﻳﻨﻪ ﻗﺎل �ﻨﻮ ُّ‬
‫ِِ‬ ‫� ﻣِﻦ �‬ ‫ِ‬ ‫الﺰ�‬ ‫اﺑﻦ ُّ‬
‫َ ُ َ َ ُّ َ َّ َ ْ ٌ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ََْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ َّ َ َ‬
‫� د�ﻦ ﻓﻠﻴﺄﺗ ِﻨﺎ ﻓﻠﻨﻘ ِﻀﻪ‪.‬‬ ‫ﺑيﻨ�ﻢ ﺣﻰﺘ أﻧﺎدِي ﺑﺎﻤﻟﻮﺳﻢ أر�ﻊ ِﺳن ِ�‪ :‬أﻻ ﻣ َﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ﻰﻠﻋ الﺰ� ِ‬
‫َ‬ ‫ََُْ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُّ َ َ ُ َ‬
‫ن� ﻗﺴﻢ ﺑيﻨﻬﻢ ود�ﻊ اﺜﻟﻠﺚ و�ن‬ ‫ﻓﺠﻌﻞ ﻞﻛ ﺳﻨ ٍﺔ �ﻨﺎدِي ﻲﻓ الﻤﻮﺳﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ مﻰﻀ أ ْر�ﻊ ِﺳ‬
‫َ َ ُ َ َْ ُ َ َْ َْ‬ ‫ََ َْ‬ ‫ُ َّ ْ َ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ُّ َ ْ َ َ ُ ْ‬
‫ﺎﻪﻟِ ﻤﺧﺴﻮن أﻟﻒ أﻟ ٍﻒ‬ ‫� أ ْر�ﻊ � ِﺴﻮ ٍة‪ ،‬ﻓﺄﺻﺎب ﻞﻛ ام َﺮأ ٍة أﻟﻒ أﻟ ٍﻒ وﻣِﺎ�ﺘﺎ أﻟﻒ‪ ،‬ﻓﺠ ِﻤﻴﻊ ﻣ ِ‬ ‫لﻠﺰ� ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫وﻣِﺎ�ﺘﺎ أﻟﻒ‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺧُﺒ‪‬ﯿﺐ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﭘﺪرم‪ (،‬زﺑﯿﺮ‪ ،‬روز »ﺟﻤﻞ« ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ؛ )ﻧﺰدش رﻓﺘﻢ و( ﮐﻨﺎرش اﯾﺴﺘﺎدم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺴﺮم! ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﻣﺮوز‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻇﺎﻟﻢ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻣﻈﻠﻮم؛ ﻣﻦ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽِ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ؛ آﯾﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﻗﺮضِ ﻣﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي از ﺛﺮوﺗﻤﺎن را ﺑﺎﻗﯽ ﺑﮕﺬارد؟ ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪم! اﻣﻮاﻟﻤﺎن را ﺑﻔﺮوش و‬
‫ﻗﺮضِ ﻣﺮا ادا ﮐﻦ‪ .‬ﺑﻪ ﺛﻠﺚ اﻣﻮاﻟﺶ وﺻﯿﺖ ﮐﺮد و اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم اﯾﻦ ﺛﻠﺚ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از ﻣﺎلِ ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﺑﺪﻫﯽ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺛﻠﺚ آن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﻮ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﻫﺸﺎم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪاﷲ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺧﺒﯿﺐ« و »ﻋﺒ‪‬ﺎد«‪ ،‬ﻫﻢﺳﻦ و ﺳﺎل ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان زﺑﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻧُﻪ‬
‫ﭘﺴﺮ و ﻧُﻪ دﺧﺘﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ در ﻣﻮرد ﺑﺪﻫﯽاش‬
‫وﺻﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽام دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺷﺪي و از ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪي‪ ،‬از ﻣﻮﻻﯾﻢ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮرش ﮐﯿﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﭘﺪر ﺟﺎن! ﻣﻮﻻي ﺷﻤﺎ ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﭘﺪرم دﭼﺎر‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﺷﺪم‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﻣﻮﻻي زﺑﯿﺮ! ﺑﺪﻫﯽ زﺑﯿﺮ را ادا ﮐﻦ؛ و اﷲ‪ ،‬آن را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ در اداﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﺑﯿﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﻫﯿﭻ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺖ؛ آنﭼﻪ از او ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ از ﺟﻤﻠﻪ زﻣﯿﻦ »ﻏﺎﺑﻪ« ﺑﻮد؛ و ﻧﯿﺰ ﯾﺎزده‬
‫ﺧﺎﻧﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬دو ﺧﺎﻧﻪ در ﺑﺼﺮه‪ ،‬ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ در ﮐﻮﻓﻪ‪ ،‬و ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ در ﻣﺼﺮ‪ .‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي زﺑﯿﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯽ ﻧﺰد وي ﻣﯽآورد و از او‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3129 :‬‬

 ‫‪449‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ اداي اﻣﺎﻧﺖ )ﺑﺎزﭘﺲ دادن آن(‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪاﻣﺎﻧﺖ ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ دارد؛ وﻟﯽ زﺑﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬آن را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﻣﺎﻧﺖ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺮض ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و اﻣﺎرﺗﯽ ﺑﻪ زﺑﯿﺮ واﮔﺬار ﻧﺸﺪ و او ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮر درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت و‬
‫ﺧﺮاج و ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻧﺒﻮد؛ وي‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﻏﺰواﺗﯽ دﯾﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺣﻀﻮر داﺷﺖ )و ﻏﻨﺎﯾﻤﯽ ﻧﺼﯿﺒﺶ ﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ در دوران ﺣﯿﺎﺗﺶ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ (.‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺶ را ﺣﺴﺎب‬
‫ﮐﺮدم؛ درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ دو ﻣﻠﯿﻮن و دوﯾﺴﺖﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﺪﻫﯽ دارد‪ .‬ﺣﮑﯿﻢ ﺣﺰام‪ ‬ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي ﺑﺮادرزاده! ﺑﺪﻫﯽ ﺑﺮادرم ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻣﻦ‪ ،‬آن را ﮐﺘﻤﺎن‬
‫ﮐﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺻﺪﻫﺰار‪ .‬ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﮑﺮ ﻧﮑﻨﻢ اﻣﻮال ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺑﺪﻫﯽ‬
‫را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ اﮔﺮ دو ﻣﯿﻠﯿﻮن و دوﯾﺴﺖ ﻫﺰار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟‬
‫ﺣﮑﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﮑﺮ ﻧﮑﻨﻢ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺖ اﯾﻦ ﺑﺪﻫﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﻤﮏ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ در ﺧﺪﻣﺘﻢ‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﺑﯿﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻦ »ﻏﺎﺑﻪ« را ﺑﻪ ﯾﮏﺻﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار‬
‫درﻫﻢ ﺧﺮﯾﺪه ﺑﻮد و ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬آن را ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﺷﺸﺼﺪ ﻫﺰار ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاري ﮐﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و اﻋﻼم ﮐﺮد‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻃﻠﺒﯽ از زﺑﯿﺮ دارد‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از زﻣﯿﻦ‬
‫»ﻏﺎﺑﻪ« را از ﻣﺎ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ از زﺑﯿﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ از ﻃﻠﺐِ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﺬرم‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ )ﺑﻦ زﺑﯿﺮ(‪ ‬ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫دوﺳﺖ دارﯾﺪ ﻗﺮض ﻣﺮا ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬اﺑﻦﺟﻌﻔﺮ‪‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﻗﻄﻌﻪاي از اﯾﻦ زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﯾﻦﺟﺎ ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎ ﻣﺎلِ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﺑﺎ ﻓﺮوش آن‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي زﺑﯿﺮ را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد و ﭼﻬﺎر و ﻧﯿﻢ داﻧﮓ از زﻣﯿﻦ ﻏﺎﺑﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ ‬ﻧﺰد‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ رﻓﺖ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺬ‪‬ر ﺑﻦ زﺑﯿﺮ و اﺑﻦز‪‬ﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻌﺎوﯾﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻏﺎﺑﻪ‪ ،‬ﭼﻪﻗﺪر ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاري ﺷﺪ؟ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻫﺮ‬
‫داﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺻﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ‪ .‬دوﺑﺎره ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻘﺪر از آن‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﭼﻬﺎر‬
‫و ﻧﯿﻢ داﻧﮓ‪ .‬ﻣﻨﺬر ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﯾﮏ داﻧﮓ آن را ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ .‬ﻋﻤﺮو‬
‫ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ داﻧﮓ آن را ﺑﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺑﺮداﺷﺘﻢ‪ .‬اﺑﻦزﻣﻌﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻢ‬
‫ﯾﮏ داﻧﮓ را ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻢ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪﻗﺪر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟ ﻋﺒﺪاﷲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪450‬‬

‫ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﯾﮏ و ﻧﯿﻢ داﻧﮓ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار‬
‫درﻫﻢ ﺧﺮﯾﺪم‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺶﺻﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﺮوﺧﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﭘﺪرش را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان زﺑﯿﺮ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ارث ﻣﺎ را در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻦ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل در زﻣﺎن ﺣﺞ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﻋﻼم‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ از زﺑﯿﺮ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻃﻠﺒﺶ را ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬و ﻋﺒﺪاﷲ ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎل در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد و ﭼﻮن ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺮاث را ﻣﯿﺎن ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن‬
‫زﺑﯿﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد و ﺑﻪ وﺻﯿﺖ زﺑﯿﺮ درﺑﺎرهي ﯾﮏﺳﻮم ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻬﺎر زن‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﺻﺪﻫﺰار درﻫﻢ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي داراﯾﯽ‬
‫او‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎه ﻣﯿﻠﯿﻮن و دوﯾﺴﺖ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -26‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ادا ﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫َ َّ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[١٨ :‬‬ ‫يع ُ� َطاع ‪﴾١٨‬‬
‫ِي� َو� شفِ ٖ‬
‫﴿ما ل ِل�ٰل ِ ِم� مِن � ٖ‬
‫ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻧﻪ دوﺳﺖ و ﯾﺎوري دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖﮔﺮي ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٧١ :‬‬ ‫� ‪﴾٧١‬‬ ‫﴿ َوما ل ِل�ٰل ِ ِم� مِن ن ِ‬
‫ص ٖ‬
‫و ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻫﯿﭻ ﯾﺎر و ﯾﺎوري ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎب »ﻣﺠﺎﻫﺪه« ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ُّ ْ َ َّ ُّ ْ ُ ُ َ ٌ َ َ ْ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ا�ﻘﻮا اﻟﻈﻠ َﻢ ﻓﺈِن اﻟﻈﻠ َﻢ ﻇﻠﻤﺎت ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪ -٢٠٨‬و‬
‫َ ُ ْ ْ َ ُّ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُّ َّ َّ ُّ َّ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬
‫وا�ﻘﻮا الﺸﺢ ﻓﺈِن الﺸﺢ أﻫﻠﻚ ﻣﻦ ﺎﻛن �ﺒﻠ� ْﻢ ‪ ،‬ﻤﺣﻠﻬ ْﻢ ﻰﻠﻋ أن ﺳﻔﻜﻮا دِﻣﺎءﻫﻢ واﺳﺘﺤﻠﻮا‬
‫َ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎرمﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻇﻠﻢ‬
‫و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬و از ﺑ‪‬ﺨﻞ و آز‬
‫دوري ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي رﺳﺎﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﺮ آن‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺧﻮ ِن ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ و ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﻧﺎﻣﻮس و اﻣﻮال و آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻇﻠﻢ و اﻣﺮ ﺑﻪ اداي ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن« ﮔﺸﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬دو ﺑﺨﺶ دارد‪ :‬ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻇﻠﻢ؛ و ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬وﺟﻮب‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2578 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪452‬‬

‫اداي ﺣﻘﻮق ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻘﺺ ﯾﺎ ﮐﻤﯽ و ﮐﺎﺳﺘﯽﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َۡ ۡ‬
‫� َّنتَ ۡ� َءاتَ ۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٣٣ :‬‬ ‫ت أ�ل َها َول ۡم �ظل ِم ّم ِۡن ُه ش�ٔا ۚ﴾‬ ‫﴿�ِ تا ٱ َ ِ‬
‫ﻫﺮ دو ﺑﺎغ )ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ( و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻣﯿﻮه ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺺ‪ ،‬دو ﺟﻨﯿﻪ دارد‪ :‬ﯾﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ اﻧﺴﺎن و ﭘﺮداﺧﺘﻦ او ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؛ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻇﻠﻢ‪ ،‬از دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ ﺗﺮك واﺟﺐ و ﯾﺎ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞِ ﺣﺮام‪.‬‬
‫ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﷲ‪‬؛ و ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻇﻠﻢ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽ‪ ،‬و ﺷﺮك ورزﯾﺪن‬
‫َ ْ َْ َ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أن ﺠﺗ َﻌﻞ‬
‫َّ ًّ ُ َ َ َ َ‬
‫� ِﻧﺪا َوﻫ َﻮ ﺧﻠﻘﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار دادن ﺑﺮاي اﷲ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي‬
‫ِ ِ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺷﺮك‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ )ﮐﺒﯿﺮه( و ﺳﭙﺲ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه‪ ،‬در ردﯾﻒ ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﻄﺒﻪي »ﺣﺞ وداع« ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫ُ‬
‫اﺿ� ْﻢ َﺣ َﺮ ٌ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ام‬ ‫ﺎء� ْﻢ َوأم َﻮاﻟ� ْﻢ َوأﻋ َﺮ‬ ‫ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن ِدﻣ‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫َﻋﻠﻴْ� ْﻢ ﻛ ُﺤ ْﺮ َﻣ ِﺔ ﻳَ ْﻮﻣ� ْﻢ ﻫﺬا ِﻲﻓ ﺷﻬﺮ� ْﻢ ﻫﺬا ِﻲﻓ ﺑَ�� ْﻢ ﻫﺬا«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻌﺮض‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ«‪ .‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺮض ﮐﻨﺪ و او را ﺑﮑﺸﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺮوﺣﺶ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7520 ،6811 ،6001 ،4761 ،4477) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 86 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎري در ﺻﺤﯿﺤﺶ‪ ،‬ش‪،7078 ،5550 ،4406 ،1741 ،105 ،67) :‬‬
‫‪(7447‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1679 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﯽﺑﮑﺮه‪ .‬ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري در ﺻﺤﯿﺤﺶ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1739‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ‬و ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‪ (6785 ،6043 ،4403 ،1742) :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ .‬و رواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1218 :‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬در وﺻﻒ ﺣﺞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪.‬‬
 ‫‪453‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺳﺘﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮال آنﻫﺎ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ‬
‫ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ آنﻫﺎ را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺎ ﻋﺪم اداي ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ و‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن؛ ﯾﻌﻨﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﺑﺮوي آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ از ﻃﺮﯾﻖ زﻧﺎ‪ ،‬ﻟﻮاط‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ‪ ‬ﻧﺎروا و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬آﺑﺮوي ﮐﺴﯽ را ﺑﺮﯾﺰد‪.‬‬
‫ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺳﺘﻢﮔﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ و ﯾﺎوري در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫َ َّ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[١٨ :‬‬ ‫يع ُ� َطاع ‪﴾١٨‬‬ ‫﴿ما ل ِل�ٰل ِ ِم� مِن � ٖ‬
‫ِي� و� شفِ ٖ‬
‫ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻧﻪ دوﺳﺖ و ﯾﺎوري دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖﮔﺮي ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺳﺘﻢﮔﺮان ﻫﯿﭻ دوﺳﺖ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از‬
‫ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺘﺶ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﺗﻪ ﺷﻮد‪ .‬آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻇﺎﻟﻤﯽ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎرِ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ۡ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٠ :‬‬ ‫﴿وما ل ِل�ٰل ِ ِم� مِن أنص ٍ‬
‫ار ‪﴾٢٧٠‬‬
‫و ﺳﺘﻢﮔﺮان‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﯾﺎوري ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ و آﻧﺎن را از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢ روا ﻣﺪارﯾﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﻧﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮان؛ »زﯾﺮا ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و روﺷﻨﺎﯾﯽ و ﻧﻮري در آنﺟﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ روﺷﻨﺎﯾﯽ و ﻧﻮري ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺴﺎزد‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﻮري ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ درﺟﻪي اﺳﻼﻣﺶ‪،‬‬
‫ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2447 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2579 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪$‬؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 2578‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.$‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪454‬‬

‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‪ ،‬از روﺷﻨﺎﯾﯽ و ﻧﻮرِ او ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬از ﻇﻠﻢ‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اداي ﻗﺮض ﺧﻮد را دارﻧﺪ‪ ،‬ﻇﻠﻢ‬
‫َ ْ ُ ْ َ ِّ ُ ْ‬
‫� ﻇﻠ ٌﻢ«؛) ‪» (1‬ﺗﺄﺧﯿﺮ‬ ‫و ﺳﺘﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻄﻞ اﻟﻐ ِ‬
‫ﻧﻤﻮدن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اداي ﺑﺪﻫﯽاش‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺧﯿﻠﯽ از اﻓﺮاد‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎر‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮد را دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮدا‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺮداي‬
‫آن روز ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﻃﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮو‪ ،‬ﻓﺮدا ﺑﯿﺎ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺳﺘﻢ اﺳﺖ و‬
‫آﻧﺎن را روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و از ﺣﺮص و آزِ ﺛﺮوتاﻧﺪوزي دوري ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺨﻞ و آز‪،‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي و ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪ«‪ .‬ﺣﺮص و آز‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ‬
‫از ﻫﺮ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻪ ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺮص و آز‪ ،‬اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺧﻮ ِن ﯾﮏدﯾﮕﺮ را‬
‫ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ و ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﻧﺎﻣﻮس و اﻣﻮال و آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ«‪ .‬آدم ﺑﺨﯿﻞ و آزﻣﻨﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻃﻤﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎري‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻗﺘﻞ و آدمﮐﺸﯽ دﺳﺖ ﻣﯽزﻧﺪ؛ از دﯾﻮار‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺮدم ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود‪ ،‬راهزﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺮِ ﮔﺮدﻧﻪ را ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ اﻣﻮال ﻣﺮدم را ﺗﺎراج‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻇﻠﻢ و آز‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫دﯾﮕﺮان؛ و آز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ ﺑﻪ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان؛ و ﻫﺮدو‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َۡ‬
‫]اﳊﴩ‪[٩ :‬‬ ‫سهِۦ فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪﴾٩‬‬
‫﴿ َو َمن يُوق ش َّح �ف ِ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ ﮐﻪ از ﺑ‪‬ﺨﻞ و آزِ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در دام ﻃﻤﻊ و ﺣﺮص و آز ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺠﺎت ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ؛ و ﮐﺴﯽ رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را از ﺣﺮص و آز ﻣﺼﻮن ﺑﺪارد‪ .‬از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2400 ،2288 ،2287) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1564 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪455‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺎ را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬و از‬
‫ﺣﺮص و آز ﻣﺼﻮن ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َْ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ ُ َ ُّ َّ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟﻘﻮق إِﻰﻟ أﻫﻠِﻬﺎ ﻳ ْﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬ ‫‪ -٢٠٩‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺘﻟﺆدن‬
‫َّ ْ َ َ‬ ‫َْ ْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺠﻟﻠﺤﺎء ﻣ َِﻦ الﺸﺎة ِ اﻟﻘ ْﺮﻧﺎء«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺣﻰﺘ �ﻘﺎد لﻠﺸﺎة ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺣﻘﯽ ﺑﻪ ﺣﻖدار ﻣﯽرﺳﺪ؛‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ‬ﺑﯽﺷﺎخ‪ ،‬از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺷﺎخدار ﻗﺼﺎص ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ ﺣﻘﯽ ﺑﻪ ﺣﻖدار ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ‬ﺑﯽﺷﺎخ‪ ،‬از‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺷﺎخدار ﻗﺼﺎص ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ وﻗﻮع اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺑﻮد؛ زﯾﺮا در ﺻﺪاﻗﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﯿﭻ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ‬
‫ﻖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺮﺳﯽ‪ ،‬ﺷﮏ ﻧﮑﻦ ﮐﻪ‬‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﺶ ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﮔﺮ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺣ ّ‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﯽ رﺳﯿﺪ‪ .‬در آن روز‪ ،‬ﺣﺘﯽ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺷﺎخداري ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﯽﺷﺎﺧﯽ‪ ،‬ﺷﺎخ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪،‬‬
‫ﻋﻘﻞ و درك ﻧﺪارﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﷲ‪ ‬ﻗﺎﺿﯽِ ﻋﺎدﻟﯽﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻤﺎل ﻋﺪلِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺣﺘﯽ درﺑﺎرهي ﺣﯿﻮاﻧﺎت زﺑﺎنﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؟‬
‫***‬
‫َْ َْ ُ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ َ َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ �� ‬أﻇﻬ ِﺮﻧﺎ‪ ،‬وﻻ‬ ‫ﺣ َّﺠ ِﺔ ال َﻮ َداع‪َ ،‬واﻨﻟَّ ُّ‬ ‫‪َ -٢١٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻧﺘﺤﺪث �ﻦ‬
‫ِ‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ َ ْ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َْ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل‬ ‫ﻧﺪرِي ﻣﺎ ﺣﺠﺔ الﻮداع‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻤﺣِﺪ ا� رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬وأ�� ﻋﻠﻴ ِﻪ �ﻢ ذﻛﺮ اﻤﻟ ِﺴﻴﺢ‬
‫ْ َْ‬ ‫ُّ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ْ َ ٍّ َّ َ ْ َ ُ َّ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ َ‬
‫ﻲﺒ إﻻ أﻧﺬ َرهُ أﻣﺘﻪ‪ :‬أﻧﺬ َرهُ ﻧﻮح َواﻨﻟَّبِﻴﻮن ﻣِﻦ �ﻌﺪِه‪،‬‬ ‫ﻓﺄﻃﻨ َﺐ ﻲﻓ ذِﻛ ِﺮه‪َ ،‬وﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ �ﻌﺚ ا� ﻣِﻦ ﻧ‬
‫َ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َّ َّ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ ْ َ ْ ْ‬
‫ﺧﻲﻔ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻣِﻦ ﺷﺄﻧ ِ ِﻪ ﻓﻠيﺲ � ِﻲﻔ ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ ،‬إِن َر��ﻢ ﻟيﺲ‬ ‫ِﻴ� ْﻢ ﻓﻤﺎ ِ َ‬ ‫َو�ﻧﻪ إن � ُﺮج �‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2582 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪456‬‬
‫�ﻢْ‬‫َ َّ َ ْ ُ ْ َ َ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ ُ َ ْ ْ ُ ْ َ َ َ َّ ْ َ ُ َ ٌ َ َ ٌ‬ ‫َْ‬
‫ﺑﺄﻋﻮر‪ ،‬و�ِﻧﻪ أﻋﻮر �� اﻴﻟﻤ� ‪ ،‬ﻛﺄن ﻋﻴﻨﻪ ﻋِﻨﺒﺔ ﻃﺎ�ِﻴﺔ‪ .‬أﻻ إن اﷲ ﺣﺮم ﻋﻠﻴ�ﻢ دِﻣﺎء‬
‫َ ُ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ َ ُ َ ْ ُ ْ‬ ‫َْ‬
‫َوأمﻮاﻟ�ﻢ‪ ،‬ﻛﺤ ْﺮﻣ ِﺔ ﻳﻮﻣ�ﻢ ﻫﺬا‪ ،‬ﻲﻓ ﺑ�ِ�ﻢ ﻫﺬا‪ ،‬ﻲﻓ ﺷﻬ ِﺮ�ﻢ ﻫﺬا أﻻ ﻫﻞ ﺑﻠﻐﺖ؟« ﻗﺎلﻮا‪:‬‬
‫ُ َّ ً ْ ُ‬ ‫ْ ُ َْ‬ ‫ُ‬
‫اﻧﻈ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ ْ َ ً ْ َ ُ ْ َ‬ ‫ََ‬
‫ﻳﺮﻀب‬ ‫ِ‬ ‫ﺎرا‬‫ﻔ‬ ‫ﻛ‬ ‫ِي‬
‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻌ‬‫ﺟ‬‫ِ‬ ‫ﺗﺮ‬ ‫ﻻ‬ ‫وا‪:‬‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻢ‪،‬‬‫و‪:‬و��‬ ‫أ‬ ‫�ﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬الﻠﻬﻢ اﺷﻬﺪ ﺛﻼﺛﺎ و�ﻠ�ﻢ‬
‫َْ ُ ُ َ َ َْ‬
‫�ﻌﻀ� ْﻢ ِرﻗﺎب �ﻌ ِﺾ«‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺨﺎري‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از آن‬
‫) ‪(1‬‬
‫را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺑﻮد‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫»ﺣﺞ وداع« ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺞ وداع ﭼﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ، ‬اﷲ ‪ ‬را ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي »ﻣﺴﯿﺢ دﺟﺎل«‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ‬
‫درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﻫﺸﺪار داد؛ ﻧﻮح و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﺲ از او‪ ،‬درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﻫﺸﺪار دادهاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ دﺟﺎل در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺿﻊ او ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ )ﭼﻮن ﻣﯽداﻧﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّه اﺳﺖ‪ (.‬زﯾﺮا ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫ﭼﺸﻢ راﺳﺖ‪ ‬دﺟﺎل‪ ،‬ﮐﻮر اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ و ﻣﺎلﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻣﺖ اﯾﻦ روز‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺎه ﺣﺮام در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺤﺘﺮم‪ .‬ﻫﺎن! آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟« ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎش«‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ! ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮان(‪ ،‬ﮔﺮدن ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ را ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي »ﺣﺞ وداع« ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺣﺞ وداع‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﺠﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﺎل دﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪﺟﺎ آورد و در آن ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬وداع ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺷﻤﺎ را ﻣﻼﻗﺎت ﻧﮑﻨﻢ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺣﺞ ﮔﺰارد ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺞ وداع ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻫﺠﺮت‪ ،‬دو ﺑﺎر ﺣﺞ ﮔﺰارده اﺳﺖ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪(4403 ،4402) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 66 :‬ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻧﯿﺰ ش‪.169:‬‬
 ‫‪457‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺣﺞ ﮔﺰارده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﮑﻪ ﺑﻮد‬
‫و ﻫﺮ ﺳﺎل‪ ،‬در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﺮاي دﻋﻮت ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ از اﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرﻓﺖ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﺳﻼم ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ رﻓﺘﻪ و ﺣﺞ ﺑﻪﺟﺎ ﻧﯿﺎورده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در واﭘﺴﯿﻦ ﺳﺎل ﺣﯿﺎﺗﺶ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل دﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺑﺮاي اداي ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺠﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت اﻧﺠﺎم داد؛ زﯾﺮا ﻣﮑﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي )ﺳﺎل ﻓﺘﺢ( در دﺳ ‪‬‬
‫ﺖ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻮد و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻣﮑﻪ را ﻓﺘﺢ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﻃﺎﺋﻒ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺛﻘﯿﻒ ﺟﻨﮕﯿﺪ؛ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺰوهي ﻃﺎﺋﻒ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ ]و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اداﻣﻪي ﺟﻨﮓ »ﺣﻨﯿﻦ« ﺑﻮد‪ [.‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻃﺎﺋﻒ‪،‬‬
‫در »ﺟﻌﺮاﻧﻪ« ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد و از ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم اﻃﻼع ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻋﻤﺮه اﺣﺮام ﺑﺴﺖ و ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺖ؛ و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در ‪ 24‬ذيﻗﻌﺪه ﺳﺎل‬
‫ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ از ﻫﺮ ﺳﻮ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ و ﻗﺒﺎﯾﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي دﺳﺖرﺳﯽ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن در زﺣﻤﺖ ﻧﯿﻔﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﺳﺎل ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﺮاي اداي ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮود‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‬
‫ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ در ﮐﻨﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺞ ﮔﺰاردﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﺎ آن زﻣﺎن‪ ،‬از ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ج َد ٱ ۡ َ‬ ‫س فَ َ� َ� ۡق َر�ُوا ْ ٱل ۡ َم ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون َ�َ ‪ٞ‬‬
‫ام َ� ۡع َد‬
‫� َر َ‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫��‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِ�ما ٱلم ِ‬
‫َ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٨ :‬‬ ‫َ� ِم ِه ۡم �ٰذا﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ و از اﻣﺴﺎل ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺳﺎل ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺳﺎلِ ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺸﺮﮐﯽ اﺟﺎزهي ﺣﺞ ﮔﺰاردن ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﻋﺮﯾﺎن‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺣﺞ در آن ﺳﺎل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‬
‫ﻫﺠﺮي‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻮد؛ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬در ﺳﺎل دﻫﻢ‬
‫ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮود و اﻋﻼن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺴﺎل‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪458‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺣﺞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﯾﮏﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ‬
‫زده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ آنﻫﺎ ﺟﺰ ﻋﺪهي اﻧﺪﮐﯽ‪ ،‬رﻫﺴﭙﺎر ﻣﮑﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻢراه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺞ‬
‫ﺑﮕﺰارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺞ‪» ،‬ﺣﺞ وداع« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺞ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وداع‬
‫ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺎﯾﺪ ﺳﺎل دﯾﮕﺮ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺷﻤﺎ را ﻣﻼﻗﺎت ﻧﮑﻨﻢ«‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ؛‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ در ﻣﺎه »رﺑﯿﻊاﻻول« درﮔﺬﺷﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ از ﺣﺞ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺎهﻫﺎي »ﻣﺤﺮم« و »ﺻﻔﺮ« و ﻧﯿﺰ دوازده روز از »رﺑﯿﻊاﻻول« را‬
‫در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﭙﺮي ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ‪ .‬درود اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺞ وداع‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ اﯾﺸﺎن‪ ،‬در »ﻋﺮﻓﻪ« و ﻧﯿﺰ در‬
‫»ﻣﻨﺎ« ﺧﻄﺎﺑﻪاي اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد و درﺑﺎرهي دﺟﺎل‪ ،‬ﻫﺸﺪار داد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪاﻧﺪازهاي در اﯾﻦﺑﺎره ﻫﺸﺪار داد ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و در ﻧﺨﻠﺴﺘﺎنﻫﺎي اﻃﺮف ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﺪت درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﻫﺸﺪار داد و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺘﺶ درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﻫﺸﺪار ﻣﯽداد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ دﺟﺎل‪ ،‬در آﺧﺮ زﻣﺎن و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ رو ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻫﺸﺪار ﻣﯽداد ﺗﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﻫﻮش‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺰرگ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا دﺟﺎل‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‬
‫اﯾﻦ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺒﺎرد و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ‬
‫از آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد و دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮوﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ از او اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺨﺸﮑﺪ و ﺑﺎراﻧﯽ از آﺳﻤﺎن ﻧﺎزل ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدم‪ ،‬در‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻇﻬﻮر دﺟﺎل‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮﯾﺖ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬از او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آنﻫﺎ را‬
‫در ﺣﻔﻆ و ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ دﺟﺎل‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﮐ‪‬ﺬبِ اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﭼﺸﻤﺶ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺎﻓﺮ«؛‬
‫)ك‪ ،‬ف‪ ،‬ر( و ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﯽﺳﻮاد؛ زﯾﺮا‬
 ‫‪459‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻋﺎدي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ‪ ‬آن را ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ دﺟﺎل ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن او را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و از او دوري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪي دﯾﮕﺮ دﺟﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻟﻮچ و ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺎك اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺼﯽ در‬
‫ﺻﻔﺎت او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ ﭼﺸﻢِ راﺳﺖ دﺟﺎل‪ ،‬ﮐﻮر اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي اﻧﮕﻮر‪،‬‬
‫ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ واﺿﺢ و روﺷﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ َو َما ُ� ۡغ� ٱ� َ� ٰ ُ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[١٠١ :‬‬ ‫ت َوٱ ُّ�ذ ُر َعن ق ۡو ٖ� � يُؤم ُِنون ‪﴾١٠١‬‬ ‫ِ‬
‫و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻫﺸﺪارﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ و از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﮋدهدﻫﻨﺪهي ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي وﺣﺪاﻧﯿﺖ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻢراﻫﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻏﻮﻃﻪورﻧﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬آﺷﮑﺎر و ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ!‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ دﺟﺎل در زﻣﺎن ﻣﻦ ﻇﻬﻮر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻣﯽاﯾﺴﺘﻢ و ﮔﻢراﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺖ او را ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺳﺎزم‪ .‬در‬
‫َ ُ َْ‬
‫ﺠﻴﺞ �ﻔ ِﺴﻪ‪،‬‬
‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ﺮج َول َ ْﺴ ُ‬
‫ﺖ ِ�ﻴ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻞﻜ امﺮي ٍء ﺣ‬
‫َ ْ َْ ْ‬
‫اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و�ن �‬
‫ُ ِّ‬ ‫َ َ‬
‫واﷲ ﺧﻠﻴﻔﻲﺘ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ دﺟﺎل زﻣﺎﻧﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺪاﻓﻊِ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و اﷲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫دﻓﺎع ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻓﺎع از اﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺟﺎل را ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫واﮔﺬار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺿﻤﻦِ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻫﺸﺪار داد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪ :‬دﺟﺎل ﺑﺎ آن ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺰرﮔﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻬﻞ روز در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬روز اول‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ؛ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﺎه در وﺳﻂ آﺳﻤﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 5228 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻧﻮاس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪460‬‬

‫ﻏﺮوب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺶ ﻣﺎه ﻧﯿﺰ ﺷﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن روز اول اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬روز دوم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه؛ و روز ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻧﮑﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روزِ ﻇﻬﻮر دﺟﺎل ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ؟ آنﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺸﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﺮﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺆال ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻗﺪرت اﷲ‪‬‬
‫اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﺟﻮﯾﺎي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮرد از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ در اﯾﻦ ﯾﮏ روز ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻟ�ﻦ اﻗﺪروا ﻪﻟ ﻗﺪره«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻤﺎز را ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ در روزﻫﺎي ﻋﺎدي ﺻﺒﺮ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﺪت از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻨﻮز در ﮐﺮاﻧﻪي ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺑﺎرهي روزه و زﮐﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪» :‬آن ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﯾﮏ روز‪ ،‬ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت اوﺳﺖ؟«‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ روز دوم ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﺎه را ﻣﯽﺳﻨﺠﯿﻢ‬
‫و روز ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺆال را در دلِ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬اﻧﺪاﺧﺖ؛‬
‫زﯾﺮا وﺿﻌﯿﺖ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺶ ﻣﺎه از ﺳﺎل‪ ،‬روز و‬
‫ﺷﺶ ﻣﺎه‪ ،‬ﺷﺐ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺳﻨﺠﺶ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﺷﺶ ﻣﺎه‪ ،‬ﺷﺐ اﺳﺖ و ﺷﺶ ﻣﺎه‪ ،‬روز‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2937 :‬‬

 ‫‪461‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬
‫ُ َُ ْ‬ ‫َ ْ َ ََ َ‬
‫ِﻴﺪ ﺷ ْﺮﺒ ﻣ َِﻦ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﻷر ِض ﻃ ِّﻮﻗﻪ ﻣﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٢١١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻇﻠﻢ �‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫َﺳ ْﺒ َأ َرﺿ َ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻊِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦ را‬
‫ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٢١٢‬وﻋﻦ أﻲﺑمﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲِ‪» :‬إِن اﷲ ﻴﻟُﻤ ِ� ل ِﻠﻈﺎل ِِﻢ ﻓﺈِذا أﺧﺬهُ ل ْﻢ‬
‫� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أ َ ۡخ َذهُ ٓۥ أَ ِ� ‪ٞ‬م َشد ٌ‬
‫ِيد‬ ‫خ َذ ٱ ۡل ُق َر ٰ‬
‫ى َو ِ َ‬ ‫َ َ َٰ َ َ ۡ ُ َ ّ َ َ ٓ َ َ‬ ‫ُْ ْ ُ َ‬
‫�ﻔﻠِﺘﻪ«‪َّ � ،‬ﻢ ﻗ َﺮا‪﴿ :‬و��ل ِك أخذ ر�ِك إِذا أ‬
‫ِ‬
‫‪] ﴾١٠٢‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫) ‪(2‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و‬

‫ﭼﻮن او را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬رﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أَ ۡخ َذهُ ٓۥ أَ ِ� ‪ٞ‬م َشد ٌ‬
‫ِيد ‪﴾١٠٢‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َٰ َ َ ۡ ُ َ ّ َ‬
‫ك إ ِ َذا ٓ أ َخ َذ ٱ ۡل ُق َر ٰ‬
‫ى َو ِ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿و��ل ِك أخذ ر� ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٢ :‬‬
‫ﻣﺆاﺧﺬهي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﯾﺮان ﮐﺮدن دﯾﺎر ﺳﺘﻢﮐﺎران‪ ،‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دردﻧﺎك و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ از ﻋﺎﺋﺸﻪ& ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از‬
‫زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور‬
‫ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺼﺐ‬
‫زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َْ‬ ‫»ﻟَ َﻌ َﻦ اﷲ َﻣ ْﻦ َ� َّ َ‬
‫� َﻣﻨَﺎر اﻷ ْرض«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎد ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ را‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود‬
‫اراﺿﯽ ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻼﻣﺖﻫﺎ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ ﺗﺎ زﻣﯿﻨﯽ را ﮐﻪ ﺧﺎرج از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2453 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1612 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4686 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2583 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1978 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪462‬‬

‫ﻣﺤﺪودهي زﻣﯿﻦﻫﺎي اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ،‬دور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرِ ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ‬
‫وﺟﺐ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪ دارد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ََ ََۡ َ َ َ‬ ‫َّ ُ َّ‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[١٢ :‬‬ ‫ت َوم َِن ٱ�� ِض مِثل ُه َّن﴾‬
‫﴿ٱ� ٱ�ِي خلق سبع س� ٰ� ٰ ٖ‬
‫اﷲ‪ ،‬ذاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن را آﻓﺮﯾﺪ و از زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدن آﺳﻤﺎنﻫﺎ وزﻣﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺑﺰرﮔﯽ زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺑﺰرﮔﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا آﺳﻤﺎنﻫﺎ از زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺰرگﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬در ﺗﻌﺪاد اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ٓ َ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٤٧ :‬‬ ‫لس َما َء بَن ۡي َ�ٰ َها بِ� ۡ�يْ ٖد﴾‬ ‫﴿وٱ‬
‫و آﺳﻤﺎن را ﺑﺎ ﺗﻮان و ﻧﯿﺮو ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺒﺄ‪[١٢ :‬‬ ‫﴿ َو�َن ۡي َنا ف ۡوق� ۡم َس ۡب ٗعا ش َِدادا ‪﴾١٢‬‬
‫و ﺑﺮ ﻓﺮازﺗﺎن ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﺑﻨﺎ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪» ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در اﻧﻈﺎر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪» ،‬ﯾﮏ وﺟﺐ« را ﻗﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً زﻣﯿﻦ ﻏﺼﺒﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ وﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه از‬
‫ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ دورِ ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺷﻮد؛ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻗﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪار اﻧﺪﮐﯽ از زﻣﯿﻨﯽ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺬاﺑﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪي ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ از زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آن ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارد زﯾﺮِ زﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺗﻮﻧﻠﯽ ﺣﻔﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﻤﺎ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧُﻪ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ دارﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺷﻤﺎ‬
 ‫‪463‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺷﻤﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺮاي ﻣﺘﺼﻞ ﮐﺮدن زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﻣﺴﯿﺮي ﮐﻪ از زﯾﺮِ زﻣﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺗﻮﻧﻞ ﺣﻔﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﻀﺎي ﺑﺎﻻي زﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ آن‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ از اﯾﻦرو ﺑﻨﺎي ﺳﻘﻒ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﻪﺑﺎن و اﻣﺜﺎل آن در زﻣﯿﻦ‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﺼﺐ زﻣﯿﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬و ﻧﺎرواﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺷﻤﺎ درﺧﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮدد و‬
‫وارد زﻣﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐِ درﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ زﻣﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺒﺮد؛ و‬
‫اﮔﺮ اﻣﮑﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ وارد زﻣﯿﻦ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ و اﯾﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﻀﺎي ﺑﺎﻻي ﻫﺮ زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آن ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﻣﻬﻠﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻮن او را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬رﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﻣﻬﻠﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ و در ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻋﺬاب ﯾﺎ ﻣﺠﺎزات ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن »اﺳﺘﺪراج«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﺬاب‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺳﺎزد و ﭼﻮن آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬رﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َٰ َ ۡ ُ َ ّ َ‬
‫� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أ ۡخ َذهُ ٓۥ أ ِ� ‪ٞ‬م َشد ٌ‬
‫ِيد ‪﴾١٠٢‬‬ ‫ك إ ِ َذا ٓ أ َخ َذ ٱل ُق َر ٰ‬
‫ى َو ِ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿و��ل ِك أخذ ر� ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٢ :‬‬
‫ﻣﺆاﺧﺬهي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﯾﺮان ﮐﺮدن دﯾﺎر ﺳﺘﻢﮐﺎران‪ ،‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دردﻧﺎك و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻢﮐﺎري ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻐﺮور و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﻬﻠﺖ‪ ،‬ﻣﺼﯿﺒﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﺎﯾﺐ وي اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺳﺘﻢﮐﺎر‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻇﻠﻢ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ و ﭘﯽآﻣﺪ ﺳﺘﻤﺶ را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ دﺳﺖ‬
‫از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺟﺴﻮرﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺎخﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ را ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﻣﯽﺳﺎزد و از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﺠﺎزاﺗﺶ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﺗﺎ از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪464‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﺳﺘﻢ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬در ﺣﻔﻆ و‬
‫ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ ْ ْ ً ْ َ ْ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬
‫ﻗﻮﻣﺎ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ اﻟﻜِﺘﺎب‪،‬‬ ‫‪ -٢١٣‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑﻌﺜ ِ� رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬إﻧﻚ ﺗﺄ ِﻲﺗ‬
‫َ َ ْ ُ ْ َ َّ‬ ‫ْ ُْ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ ُ ُْ َ َ َ َ ْ‬
‫شَﻫﺎدة أن ﻻ إِﻪﻟَ إﻻ اﷲ ‪ ،‬و�� رﺳﻮلاﷲ ﻓﺈِن ﻫﻢ أﻃﺎﻋﻮا ِﺬﻟل ِﻚ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠِﻤﻬﻢ أن‬ ‫ﻓﺎد�ﻬﻢ إِﻰﻟ �‬
‫َ َ َ ْ ُ ْ ََّ‬ ‫ْ ُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻮات ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ َوﻴﻟْﻠ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺈِن ﻫ ْﻢ أﻃﺎﻋﻮا ِﺬﻟلﻚ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠِﻤﻬﻢ أن‬ ‫اﷲ ﻗ ِﺪ اﻓﺮﺘض ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻤﺧﺲ ﺻﻠ ٍ‬
‫َ ْ ُ ََ ُ‬ ‫ْ َ ُ َ ُّ َ َ ُ َ‬ ‫َ َْ َ َ َ ْ َ ًَ ُْ ُ ْ َ‬
‫ﺮﺘد ﻰﻠﻋ �ﻘﺮاﺋﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈِن ﻫ ْﻢ أﻃﺎﻋﻮا ِﺬﻟلﻚ‪،‬‬ ‫ﻴﻬﻢ ﺻﺪﻗﺔ ﺗﺆﺧﺬ ﻣِﻦ أﻏﻨﻴﺎﺋ ِِﻬﻢ �‬ ‫ﺮﺘض ﻋﻠ‬ ‫اﷲ ﻗ ِﺪ ا� َ‬
‫ٌ‬ ‫َ ٌ‬ ‫ﻮم ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻟَيْﺲ ﺑيﻨﻬﺎ ْ َ‬ ‫ْ َ َْْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َ َ َ ْ‬
‫و�� اﷲ ﺣِﺠﺎب«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﻓﺈِﻳﺎك و�ﺮاﺋ ِﻢ أمﻮاﻬﻟِﻢ‪ .‬واﺗ ِﻖ دﻋﻮة الﻤﻈﻠ ِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا )ﺑﺮاي دﻋﻮت‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻤﻦ( ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺗﻮ ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽروي ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎﺑﻨﺪ؛ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ )اﻗﺮار ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ‬
‫اﷲ‪ ،‬و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻦ( دﻋﻮت ﮐﻦ و ﭼﻮن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ اﷲ در‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‬
‫زﮐﺎت را در اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده ﮐﻪ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﻗﯿﻤﺘﯽِ آنﻫﺎ )ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان زﮐﺎت( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ و از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮس؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺣﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ و دﻋﺎي‬
‫ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﺎﺟﺮاي ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﯾﻤﻦ را از زﺑﺎن ﺧﻮدش ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬را در ﺳﺎل دﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽروي ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را از وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ‬
‫آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺮود؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻮدﻧﺪ و داﻧﺶ و‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺟﺎﻫﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن را دﻋﻮت دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽداﺷﺖ ﺗﺎ ﺳﺆالﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(1458 ،1395) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.19 :‬‬
 ‫‪465‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﻧﺤﻮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ را درك ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬آﻣﻮزش داد ﮐﻪ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺎم‬
‫دﻋﻮت‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و رﺳﺎﻟﺖ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ )اﻗﺮار ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ اﷲ‪ ،‬و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻦ( دﻋﻮت ﮐﻦ« ﺗﺎ اذﻋﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺟﺰ او‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻏﯿﺮاﷲ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ون مِن ُدونِهِ ٱ ۡل َ�ٰ ِط ُل َوأ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ٰ َ َّ َّ َ ُ َ َ ُّ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫� ُه َو ٱل َع ِ ُّ‬
‫�‬ ‫﴿�ل ِك بِأن ٱ� هو ٱ�ق وأن ما يدع‬
‫ۡ َ‬
‫كب ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٠ :‬‬ ‫� ‪﴾٣٠‬‬ ‫ٱل ِ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﺟﺰ او ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﷲ ذات‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ و ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده و او را واﭘﺴﯿﻦ ﺳﻔﯿﺮ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ دوزﺧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .«...‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ‬
‫ﺑﺪه ﮐﻪ اﷲ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ«؛ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻋﺸﺎ‪ ،‬و ﻓﺠﺮ )ﺻﺒﺢ(‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﻨﺖ‬
‫ﯾﻮﻣﯿﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻋﯿﺪ و ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف‬
‫ﮐﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﻋﺎرﺿﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺒﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬زﮐﺎت را در اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده ﮐﻪ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي واﺟﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐِ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻓﻘﻂ داراي ﯾﮏ‬
‫ﻧﺼﺎب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻣﻮال‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﯿﺎن ﻓﻘﯿﺮان ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻣﻮال زﮐﺎت‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮد‪ ،‬در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮد ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﺣﺘﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي دور ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪466‬‬

‫ﻞ ﻧﺎرواﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﮐﺎت‪ ،‬از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤ ِ‬
‫آنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺳﺰاوارِ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮﻧﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ آنﻫﺎ از ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫آﮔﺎﻫﻨﺪ و ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﯿﺪ و اﮔﺮ از ﺛﺮوت ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺮهاي ﻧﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﯿﻨﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﺒﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﯿﻨﻪ ﺑﻮدهاﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐﻤﮏ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬زﮐﺎت ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ دور ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎ اﻣﻮاﻟﺘﺎن آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮان ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺧﻮد را در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار‬
‫دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ زﮐﺎت دﻫﻨﺪ‪» ،‬از‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮالِ ﻗﯿﻤﺘﯽ ِ آنﻫﺎ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت( ﺣﺬر ﮐﻦ«؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻣﻮال ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﭙﺬﯾﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬در ﮔﺮﻓﺘﻦ زﮐﺎت‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻦ و ﻧﻪ ﺳﺘﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮال آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺗﺼﺮف ﮐﻨﯽ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﺸﺎن ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻮدهاي و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﻖّ ﺗﻮ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا »از‬
‫دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮس ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻣﯿﺎن اﷲ و دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«؛ ﺑﻠﮑﻪ دﻋﺎي‬
‫ﻣﻈﻠﻮم ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ را ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮعِ اﯾﻦ ﺑﺎب‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ و ﭘﺎرهاي ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﺷﺎره دارد‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻧﺎزل ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرهي اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫دادهﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ و اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﯾﺎ در ﻟﻔﻆ و ﻇﺎﻫﺮ و‬
‫ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﺣﺎوي ﻧﮑﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻘﯽ‬
‫درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻢﻧﻮﻋﺎن ﺧﻮد از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ و‬
‫اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻘﯽ از ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫اﺑﻮﺟﺤﯿﻔﻪ‪ ،‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﯿﺰِ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺟﺰ ﻓﻬﻤﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
 ‫‪467‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺮآن ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﺻﺤﯿﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺟﺤﯿﻔﻪ‪‬‬
‫ُْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َُْْ ََ ُ َ‬
‫� َوأن ﻻ �ﻘﺘَﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬
‫ِ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﺤﯿﻔﻪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻌﻘﻞ َوﻓﺎﻜك‬
‫َ‬
‫ُم ْﺴ ِﻠ ٌﻢ ﺑِ�ﺎﻓِ ٍﺮ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺣﮑﺎم دﯾﻪ )ﺧﻮنﺑﻬﺎ(‪ ،‬آزاد ﮐﺮدن اﺳﯿﺮ‪ ،‬و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻗﺒﺎل ﮐﺎﻓﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﺰ ﻓﻬﻤﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدم در زﻣﯿﻨﻪي ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ داﻧﺶﺟﻮ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ و ﻃﺎﻟﺐِ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ‬
‫دﻗﯿﻖ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺳﻌﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮَد؛ زﯾﺮا ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻤﻪي ﻧﺎب و ﮔﻮاراﯾﯽﺳﺖ و‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﺴﺎﯾﻞ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﺎب‪ ،‬آب ﺑﺮدارد؛ ﺑﺮﺧﯽ‪،‬‬
‫از اﯾﻦ ﭼﺸﻤﻪي ﻧﺎب‪ ،‬آب ﻓﺮاوان ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ‪ ،‬آبِ ﮐﻤﯽ در ﻇﺮف‪ ‬ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﺣﺎوي رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬وﺟﻮب ارﺳﺎل دﻋﻮتﮔﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ؛ اﯾﻦ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي وﻟﯽ اﻣﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دﻋﻮتﮔﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ؛ ﻟﺬا زﻣﺎمدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد‬
‫دﻋﻮتﮔﺮان را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ در آنﺟﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ دﻋﻮت اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬روﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬و ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻻﻫﯽ ﻓﺮاروي ﻣﺎ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﻋﻮت اﻋﺰام ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺮود و آﻧﺎن را در ﻫﻤﺎن‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ دارﻧﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺪون آﻣﺎدﮔﯽِ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬دﻋﻮت دﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﺒﻬﺎﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ او آﻣﺎدﮔﯽ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺷﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي دﻋﻮت‬
‫زﯾﺎنﺑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6915 ،6903 ،3047 ،111) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪468‬‬

‫ﺳﻮم‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻣﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ آن دﻋﻮت داد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي‬
‫دﻋﻮت‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺷﺮابﺧﻮاري را ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ دﺳﺖ از ﻋﻤﻞِ زﻧﺎ ﺑﮑﺸﯿﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺎ رﺑﺎ ﻧﺨﻮرﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺘﺪا اﺻﻮل و زﯾﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎي اﺳﻼم را ﻣﻄﺮح ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺮوع ﺑﭙﺮدازﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﭘﺬﯾﺮش رﺳﺎﻟﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﻮت‬
‫دﻫﯿﺪ و ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ از آنﻫﺎ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدﯾﺘﻦ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ارﮐﺎن اﺳﻼم ﺑﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺣﺮف‪ ‬ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﻓﻬﻤﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ از او ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد؛ زﯾﺮا ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ را‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ و آﮔﺎﻫﯽ از ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻮﺣﯿﺪ و رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﻟﻔﺎظ‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻬﻢ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺶ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم »ﻻ�إﻻاﷲ« را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﻫﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺼﻮص اﷲ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺒﻮد‪ ‬راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ َ َ َّ َّ َ ُ َ ۡ َ ُّ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون مِن ُدونِهِ ٱ ۡل َ�ٰ ِط ُل َوأ َّن ٱ َّ َ‬
‫� ُه َو ٱل َع ِ ُّ‬
‫�‬ ‫﴿�ل ِك بِأن ٱ� هو ٱ�ق وأن ما يدع‬
‫كب ُ‬‫ۡ َ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٠ :‬‬ ‫� ‪﴾٣٠‬‬ ‫ٱل ِ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﺟﺰ او ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﷲ ذات‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ و ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﻘﻂ اﻗﺮار زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎده اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ُ‬ ‫ٌ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺒﺎرت »�ﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ« را ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را از ﻣﯿﺎن ﻃﺎﯾﻔﻪي »ﺑﻨﯽﻫﺎﺷﻢ«‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم را از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد؛ اﷲ‪ ‬او را ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ و دﯾﻦ ﺣﻖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﺮد و راه ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ‬
 ‫‪469‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن داد و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي رﺳﺘﮕﺎري ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ و راه و ﺷﯿﻮهي او را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻫﻢ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺪا‪ .‬او‬
‫دروغﮔﻮ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻨﺪهاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻧﺒﺎﯾﺪ او را‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﮑﺎرش ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و‬
‫ﭼﻮن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ »وﺗﺮ« واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ذﮐﺮ‬
‫ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ واﺟﺐ ﺑﻮد‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ :‬زﮐﺎت‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ و ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬زﮐﺎت را ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده ﮐﻪ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬زﮐﺎت‪ ،‬در ﻣﺎل اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ذﻣﻪي ﺷﺨﺺ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد‪‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ ﺑﯽارﺗﺒﺎط ﻧﯿﺴﺖ‪ (1 ).‬از اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﯽﺷﻮد؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺒﻨﺎي وﺟﻮب زﮐﺎت‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ زﮐﺎت‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﮑﻢِ ﻣﺎﻟﯽِ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﻌﺎﻫﺪات ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎلِ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ )ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺼﺎب(‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮدش‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ؛ در زﮐﺎت‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺒﻨﺎيِ وﺟﻮبِ‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬داراي ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽِ او ﻧﯿﺰ ﻟﺤﺎظ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬از ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬زﮐﺎت ﺧﻮد ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ‪ ،‬و وﻟﯽ اﻣﺮ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي او ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎن اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪاﺟﺒﺎر‪ ،‬زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﮐﺎت‪ ‬اﻣﻮاﻟﺶ ادا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﺤﺎظ‬
‫ﮐﺮدنِ وﺿﻌﯿﺖ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ وي در ﻗﺒﺎل زﮐﺎت اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎي وﺟﻮب زﮐﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪470‬‬

‫ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ و وﻗﺘﯽ‬
‫ذﻣﻪ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺷﺨﺺ را ﻣﺤﻞ زﮐﺎت ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽ و داراﯾﯽ او ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎلِ ﺷﺨﺺ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٣ :‬‬ ‫﴿خذ م ِۡن أ ۡم َ� ٰل ِ ِه ۡم َص َدقة﴾‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ‪.‬‬
‫و در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬زﮐﺎت را‬
‫در اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﻘﯿﺮ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬زﮐﺎت( از‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ در‬
‫اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ داراي ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و زﮐﺎت ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧُﻬﻢ‪ :‬زﮐﺎت ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﻣﯿﺎن ﻓﻘﯿﺮان ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا ﻓﻘﯿﺮان ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫اﻣﻮال زﮐﺎت‪ ‬آن ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن زﮐﺎت وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل اﻣﻮال زﮐﺎت از آن ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﻘﯿﺮان آن ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺛﺮوت‪ ‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان آنﺟﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏﻫﺎي آﻧﺎن ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺧﻮد ﻧﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﭼﭙﺎول‬
‫اﻣﻮال اﯾﺸﺎن روي ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮﻧﺪ و در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ و زﮐﺎت‪ ‬اﻣﻮاﻟﻤﺎن را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﯾﮕﺮ ﻧﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﺻﺪﻗَﺔ« آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﮐﺎت اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺳﻬﻤﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫واژهي » َ‬
‫در اﻣﻮال زﮐﺎت‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاري ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ‪ ‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي آن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ون ٱل ۡ َم َال ُح ّٗبا َ ّٗ‬
‫َ ُ ُّ َ‬
‫﴿و�ِب‬
‫]اﻟﻔﺠﺮ‪[٢٠ :‬‬ ‫�ا ‪﴾٢٠‬‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و دلﺑﺴﺘﮕﯽ زﯾﺎدي دارﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪471‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬از ﻋﻼﯾﻖ و دلﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﻣﺎل ﺧﻮد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ اﯾﻤﺎن اوﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪)» :‬زﮐﺎت( از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬زﮐﺎت را از‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان )ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻧﺼﺎب زﮐﺎت( درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﯿﺎن‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺮف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﭼﻮن زﻣﺎمدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي او ﯾﺎ ارﮔﺎن‬
‫ﺟﻤﻊآوري زﮐﺎت‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬زﮐﺎت ﺷﺨﺺ ادا ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﻪ وﻟﯽ اﻣﺮ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي او ﯾﺎ ﻧﻬﺎد ﺟﻤﻊآوري زﮐﺎت‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆول ﻧﯿﺴﺖ و وﻇﯿﻔﻪي ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد در ﻗﺒﺎل زﮐﺎت را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻧﺪارم و از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﻢ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‬
‫و در ﺟﺎي آن‪ ،‬ﻣﺼﺮف ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬وﻗﺘﯽ زﮐﺎت اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪﻫﯽ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﺑﻮد؛ ﭼﻪ آنﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﻣﻮال را ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﭼﻪ در اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ زﮐﺎتدﻫﻨﺪه‪ ،‬درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬زﮐﺎت را درﺳﺖ و ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻗﺮآن ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺼﺮف ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ زﮐﺎت ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ وﻟﯽ اﻣﺮ )ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاش( او را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد‪ .‬ﻟﺬا در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﺟﺒﺎر‪ ،‬زﮐﺎت‪ ‬اﻣﻮالِ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ادا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺶ را ﻣﺨﻔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎﺗﺶ اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ وﻟﯽ اﻣﺮ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ‪ ‬زﮐﺎت‪ ،‬در اﻣﻮال ﻣﺮدم ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻣﻘﺪاري ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﻧﺎرواﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ْ ْ َ ْ‬
‫ﺻﺎﺣﺐِ ﻣﺎل‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن از وﻟﯽ اﻣﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﺳ َﻤﻊ َوأ ِﻃﻊ‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﺮﺿ َب ﻇﻬ َﺮ َك َوأﺧﺬ َﻣﺎلﻚ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻮ را ﺑﺰﻧﺪ‬ ‫و ِ�ن‬
‫و اﻣﻮاﻟﺖ را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1847 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪472‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ از ﺣﺪ‪ ‬واﺟﺐ زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐِ ﻣﺎل‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﭙﺮدازد و ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺪار را از ﻣﻦ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ذﻣﻪ از ﻣﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ زﮐﺎت ﻣﺎﻟﺶ‪ ،‬دوﯾﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ و وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ دوﯾﺴﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه را ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫دﻫﻢ‪ :‬ﻣﺼﺮف زﮐﺎت‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد‪ ‬ﻣﺼﺮف آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻮارد‬
‫ﻣﺼﺮف زﮐﺎت را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ ۡ َٰ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫ت ل ِۡل ُف َق َرا ٓءِ َوٱل َم َ ٰ‬
‫لص َد َ� ٰ ُ‬ ‫﴿إ َّ� َما ٱ َّ‬
‫ِ� َعل ۡي َها َوٱل ُمؤلفةِ قلو�ُ ُه ۡم َو ِ�‬ ‫ِ� وٱل� ِمل‬ ‫�ك ِ‬ ‫ِ‬
‫� َعل ٌ‬ ‫ٗ‬
‫�ضة ّم َِن ٱ َّ�ِ َوٱ َّ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ِيم‬ ‫ۗ‬ ‫يل ٱ�ِ وٱب ِن ٱلسب ِ ِ‬
‫يل� ف ِر‬ ‫اب وٱل� ٰ ِرمِ� و ِ� سب ِ ِ‬ ‫لرق ِ‬ ‫ٱ ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦٠ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٦٠‬‬ ‫َحك ‪ٞ‬‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬وﯾﮋهي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و ﮐﺎرﮔﺰاران زﮐﺎت و ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آﻧﺎن دلﺟﻮﯾﯽ‬
‫ن راه اﷲ و در راه ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﺷﻮد و ﻧﯿﺰ در راه آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن‪ ،‬و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎران و ﻣﺠﺎﻫﺪا ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﯾﻀﻪاي از ﺳﻮي اﷲ )ﺻﺎدر ﺷﺪه( اﺳﺖ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ زﮐﺎتدﻫﻨﺪه‪ ،‬زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺪﻫﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪي زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﯿﺮي ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺪﻫﯽ دارد و‬
‫زﮐﺎت ﻣﺎلِ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ زﮐﺎت ﻣﺎلِ ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف زﮐﺎت را ﻣﻨﺤﺼﺮاً ذﮐﺮ ﮐﺮده و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن اﻣﻮال زﮐﺎت‪ ،‬در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت‬
‫ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﺨﺶِ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻣﻮارد ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺳﻪ ﻣﻮرد از ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪي زﮐﺎت‬
‫اﻣﻮاﻟﺘﺎن را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻮرد از ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ اﺧﺘﺼﺎص دﻫﯿﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺒﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ زﮐﺎت ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺼﺮف‬
‫ﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﯾﺎ ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ‪ ،‬در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫زﮐﺎت ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﮐﻪ در آن اﻓﺮاد ﻣﺴﺘﺤﻖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﯾﺎزدﻫﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ واﻟﯽ‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺰار زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﯿﺶ از ﻣﻘﺪار زﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت‬
 ‫‪473‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﺑﮕﯿﺮد و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻣﺼﺎدره ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫اﻣﻮال ﻗﯿﻤﺘﯽِ آنﻫﺎ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ«‪.‬‬
‫دوازدﻫﻢ‪ :‬دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ »زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻊ و ﺣﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ و‬
‫دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺷﺪت از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮﺳﺪ؛‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮس ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺣﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ و‬
‫دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ْ َ َّ ُّ َ ُ ً‬ ‫الﺴﺎﻋﺪ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َّ ْ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫ِي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬اﺳﺘﻌﻤﻞ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬رﺟﻼ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳﻌﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤﺣ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬ ‫‪ -٢١٤‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻤﺣ‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ ََّ‬ ‫َ ْ ُ َ ُ َ ْ ُ ُّ ْ َّ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ﻣِﻦ اﻷزدِ �ﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬ا�ﻦ الﻠﺘبِﻴ ِﺔ ﻰﻠﻋ الﺼﺪﻗﺔِ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﻗﺪِم ﻗﺎل‪ :‬ﻫﺬا ﻟ�ﻢ‪ ،‬وﻫﺬا أﻫﺪِي إِﻲﻟ‪.‬‬
‫َ َّ ْ ُ َ ِّ َ ْ ْ ُ َّ ُ َ‬ ‫َْ َ َ َْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫الﺮﺟﻞ‬ ‫�ﻘﺎم رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻰﻠﻋ ال ِﻤﻨﺮﺒ‪ ،‬ﻓﺤ ِﻤﺪ اﷲ وأ�� ﻋﻠﻴﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻓﺈِ� أﺳﺘﻌ ِﻤﻞ‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ ٌ ُ ْ َ‬ ‫ُ ََْ ََُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ ُ ْ‬
‫ﻲﻟ‪ ،‬أﻓﻼ‬ ‫ﻌﻤ ِﻞ مَِﻤﺎ ُ وﻻ ِ� اﷲ ْ‪� ،‬ﻴﺄ ِﻲﺗ �ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻫﺬا ﻟ�ﻢ‪ ،‬و ْﻫﺬا َﻫﺪِﻳﺔ أﻫﺪِﻳﺖ إ ِ‬ ‫ﻣِﻨ�ﻢ ﻰﻠﻋ اﻟ‬
‫ُ ُ ٌ ْ ُ ْ َ ًْ َْ‬ ‫ً‬ ‫َُ ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ِّ‬ ‫َ‬
‫�‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﺌ‬ ‫ي‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ِﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺣﺪ‬ ‫أ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺧ‬‫ﻳﺄ‬ ‫ﻻ‬ ‫اﷲ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺻﺎدﻗﺎ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻪ‬ ‫ِﻴ‬ ‫�‬‫ﺗﺄ‬ ‫ﺣﻰﺘ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻴ‬ ‫أ‬ ‫ﺑﻴﺖ‬
‫ﺟﻠﺲ ﻲﻓ ِ‬
‫ً َُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ َ ً ْ ُ ْ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ِّ‬
‫ﻲﻘ اﷲ � ِﻤﻞ ﺑ ِﻌ�ا ﻪﻟ‬ ‫ﻲﻘ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ِ � ،‬ﻤﻠﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬ﻓﻼ أﻋﺮ�ﻦ أﺣﺪا ﻣِﻨ�ﻢ ﻟ ِ َ‬ ‫ﺣﻘ ِﻪ إﻻ ﻟ ِ َ‬
‫َّ ُ َ ْ‬ ‫َ ُ ْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ً َْ ُ ََ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ََ ُ‬
‫رﺎﻏء‪ ،‬أ ْو ﺑﻘﺮة لﻬﺎ ﺧﻮار‪ ،‬أ ْو ﺷﺎة ﺗﻴﻌ ُﺮ � َّﻢ ر�ﻊ ﻳﺪﻳ ِﻪ ﺣﻰﺘ ُر ِؤ َي ﺑﻴﺎض إﺑﻄﻴ ِﻪ ﻓﻘﺎل‪» :‬الﻠﻬ َّﻢ ﻫﻞ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ َّ ْ ُ‬
‫ﺑﻠﻐﺖ«‪ .‬ﺛﻼﺛﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺣ‪‬ﻤ‪‬ﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ از‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪي »اَزد«‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺑﻦﻟُﺘﺒﯿ‪‬ﻪ« را را ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري زﮐﺎت ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ‪) ،‬اﻣﻮال زﮐﺎت و( ﻣﺎلِ ﺷﻤﺎﺳﺖ و اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ‬
‫دادهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﮐﺎري ﻣﯽﮔﻤﺎرم ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ؛ او )ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮرﯾﺶ(‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬از آن ﺷﻤﺎﺳﺖ و اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭼﺮا در ﺧﺎﻧﻪي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺪﯾﻪاش ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ؟ ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭼﯿﺰي را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﷲ را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﻗﺎت‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻤﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(7197 ،2597) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1832 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪474‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﺮ دوشِ ﺧﻮﯾﺶ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺒﺎدا ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﯿﻨﻢ ﮐﻪ اﷲ را‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﮔﺎو ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺎﻧﮓ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ روي دوش او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺪيِ زﯾﺮِ ﺑﻐﻠﺶ دﯾﺪه ﺷﺪ و ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟«‬
‫***‬
‫ﻧﺖ ﻋ ِْﻨ َﺪه َﻣ ْﻈﻠَ َﻤ ٌﺔ ﻷَﺧِﻴﻪ‪ ،‬ﻣ ِْﻦ ﻋ ْ‬
‫َ ْ َ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ََْ‬
‫ﺿ ِﻪ‬‫ِ‬ ‫ِﺮ‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ﻲﺒ‬ ‫وﻋﻦ أﻲﺑ َّ ْﻫ ِﺮ�ﺮة ْ َ ِ‬
‫اﻨﻟ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫‪‬‬ ‫‪-٢١٥‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ْ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫ﺎر وﻻ دِرﻫﻢ‪ ،‬إن ﺎﻛن ﻪﻟُ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ُ َ َ‬
‫ِﻳﻨ ٌ‬ ‫َْ َْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺷء‪ ،‬ﻓﻠﻴﺘﺤﻠﻠﻪ ِﻣﻨﻪ اﻴﻟﻮم �ﺒﻞ أن ﻻ ﻳ�ﻮن د‬ ‫أ ْو ﻣ ِْﻦ َ ْ‬
‫َ ُ َ َ َْ‬ ‫ْ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ ٌ ُ َ ْ ِّ َ‬ ‫ُ َ ُْ ْ ْ‬
‫ﺣﺒِ ِﻪ ﻓﺤ ِﻤﻞ ﻋﻠﻴ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ﺎت ﺻﺎ ِ‬ ‫أﺧِﺬ ﻣِﻨﻪ ﺑِﻘﺪ ِر ﻣﻈﻠﻤﺘِﻪ‪ ،‬و�ن لﻢ ﻳ�ﻦ ﻪﻟ ﺣﺴﻨﺎت أﺧِﺬ ﻣِﻦ ﺳيﺌ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﻳﺖ اﺒﻟﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻇﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﺧﻮاه ﺑﻪ آﺑﺮوي او ﻟﻄﻤﻪ زده ﯾﺎ ﻫﺮ ﺣﻖّ دﯾﮕﺮي از او ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮوز و‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻓﺮارﺳﯿﺪن روزي ﮐﻪ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬از او ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻇﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﮐﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد )و ﺑﻪ ﺣﺴﺎبِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻇﻠﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮔﺮدد( و اﮔﺮ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ دوش ﻇﺎﻟﻢ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻇﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ آﺑﺮوي او ﻟﻄﻤﻪ زده و ﭼﻪ ﺣﻖّ دﯾﮕﺮي‬
‫از او ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮوز و ﭘﯿﺶ از ﻓﺮارﺳﯿﺪن روزي ﮐﻪ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬از او ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬در دﻧﯿﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را دارد ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ‬
‫ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از آﻧﺎن ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ وﻟﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و در‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬از ﻇﺎﻟﻢ ﻗﺼﺎص‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي او ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي او در آﺧﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪.(6534 ،2449) :‬‬
 ‫‪475‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﻣﻈﻠﻮم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﮐﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ دوش ﻇﺎﻟﻢ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺪيﻫﺎي ﻇﺎﻟﻢ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ‪ ،‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺳﺘﻢ ﺑﺎﺧﺒﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و‬
‫ُ‬ ‫ُ ْ َ َ ٌ َ ُ َ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ام َﻋﻠﻴْ� ْﻢ ﻛ ُﺤ ْﺮ َﻣ ِﺔ ﻳَ ْﻮﻣ� ْﻢ‬‫ﺎء� ْﻢ َوأم َﻮاﻟ� ْﻢ َوأﻋ َﺮاﺿ�ﻢ ﺣﺮ‬‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن ِدﻣ‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻫﺬا ِﻲﻓ ﺷﻬﺮ� ْﻢ ﻫﺬا ِﻲﻓ ﺑَ�� ْﻢ ﻫﺬا«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﺘﻢ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺟﺎن دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﺘﮏ ﺑﺰﻧﺪ و او را زﺧﻤﯽ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﯾﺎ او را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش را در اﺧﺘﯿﺎ ِر‬
‫ﺣﻖدار ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ او را ﻗﺼﺎص ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐِ ﺣﻖ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ‪» ‬دﯾﻪ« ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺟﻠﺐِ رﺿﺎﯾﺖ وي‪ ،‬ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺎلِ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺧﻮرده ﯾﺎ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧَﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐِ ﻣﺎل دﺳﺖرﺳﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎل‬
‫را از ﻃﺮف او ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﻖدار را ﺑﻪ ﺣﻘﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﮔﻨﺎه‬
‫ﻇﻠﻢ از دوشِ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐِ ﻣﺎل‪ ،‬ﻓﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﻪ وارﺛﺎﻧﺶ ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺎل و داراﯾﯽِ ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از وﻓﺎﺗﺶ ﺑﻪ وارﺛﺎﻧﺶ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﯾﺎ از ﺟﺎ و ﻣﮑﺎﻧﺸﺎن ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎل را از‬
‫ﻃﺮف‪ ‬آنﻫﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ آﻗﺎ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻤﯽ ﺑﻪ آﺑﺮوي ﮐﺴﯽ ﻟﻄﻤﻪ زده‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮده ﯾﺎ در ﻏﯿﺎﺑﺶ‬
‫از او ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮا را ﻣﯽداﻧﺪ و ﺧﺒﺮ دارد ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎري در ﺻﺤﯿﺤﺶ‪ ،‬ش‪،7078 ،5550 ،4406 ،1741 ،105 ،67) :‬‬
‫‪(7447‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1679 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﯽﺑﮑﺮه‪ .‬ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري در ﺻﺤﯿﺤﺶ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1739‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ‬و ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‪ (6785 ،6043 ،4403 ،1742) :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ .‬و رواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1218 :‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬در وﺻﻒ ﺣﺞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪476‬‬

‫از او ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﻗﺎ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺰدش ﺑﺮود و از او ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺷﺪهام و ﺣﺎﻻ آﻣﺪهام ﺗﺎ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻨﻢ‪ .‬اﮔﺮ آن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻋﺬرش را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ اﻟﻬﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َّ َّ ُ َ ُ ُّ َّ‬
‫� ِ إِنهۥ � �ِب ٱل�ٰل ِ ِم� ‪] ﴾٤٠‬اﻟﺸﻮر￯‪[٤٠ :‬‬
‫﴿�من �فا وأصلح فأجرهۥ � ٱ ۚ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش او ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او ﺳﺘﻢﮐﺎران را دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ او را ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﺎ دادن ﭘﻮل‪ ،‬او را‬
‫راﺿﯽ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎز ﻫﻢ راﺿﯽ ﻧﺸﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪي ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪي واﻗﻌﯽ و‬
‫راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﻈﻠﻮﻣﯽ را ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﻇﺎﻟﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫راﺿﯽ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪي آﺑﺮو‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ آﺑﺮوي ﺑﺮادرش ﻟﻄﻤﻪ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮده‪ ،‬وﻟﯽ او‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‬
‫ﺧﺒﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﯾﺎ ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻧﺰدش ﺑﺮود و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﺑﺮاﯾﺶ اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻣﺠﺎﻟﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬از او ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اداي ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ و اﮔﺮ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻖدار ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ در آﺧﺮت ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫ْ‬
‫‪ -٢١٦‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ َ� ْﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺴﻠ ُِﻢ ﻣﻦ ﺳﻠ َِﻢ‬ ‫ِ‬
‫ُ َُْ‬ ‫ََ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ْ ُ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟ ُﺮ ﻣﻦ ﻫﺠ َﺮ ﻣﺎ �� اﷲ �ﻨﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬‫ﻤ‬ ‫وال‬ ‫ِه‪،‬‬
‫ﺪ‬ ‫و�‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬‫ِﺴﺎ‬ ‫ل‬ ‫ﻦ‬‫الﻤﺴﻠِﻤﻮن ﻣِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و زﺑﺎن او در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪10 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.40:‬‬

 ‫‪477‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و زﺑﺎن او در‬
‫اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫واژهي »ﻣ‪‬ﺴﻠ‪‬ﻢ« ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي »ﻣ‪‬ﺴﺘَﺴﻠ‪‬ﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ َْۡ َ َ‬
‫�ن قول ٓوا أسل ۡمنا﴾ ]اﳊﺠﺮات‪[١٤ :‬‬
‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ َ َّ ُ َّ ُ ۡ ُ ْ َ‬
‫امناۖ قل ل ۡم تؤمِنوا َو� ٰ ِ‬‫ت ٱ�عراب ء‬
‫﴿قال ِ‬
‫ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ«‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردهاﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ اﺳﻼم آوردهاﯾﻢ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ُْٓ َ ۡ َ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﴿قولوا أسلمنا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪهاﯾﻢ و ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺟﻨﮕﯿﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪي آﯾﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺻﻮل ﯾﺎ ارﮐﺎن ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ ﮐﻪ اﺳﻼم‬
‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ ً‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ َْ َْ َ َْ‬
‫ﺳﻼم أن �ﺸ َﻬﺪ أن ﻻ ِإ َﻪﻟ ِإﻻ اﷲ‪ ،‬وأن � َّﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‬ ‫اﻹ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬‬
‫ً ) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ﺖ إن اﺳﺘَ َﻄ َ‬‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ ُ َ َّ َ‬
‫ﻼ َة َوﺗُ َ َّ َ ُ َ َ َ‬
‫ﻌﺖ إِﻴﻟْ ِﻪ َﺳبﻴﻼ«؛‬ ‫ﺆ� الﺰﺎﻛة وﺗﺼﻮم رمﻀﺎن‪ ،‬وﺤﺗﺞ اﺒﻟﻴ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫وﺗ ِﻘﻴﻢ الﺼ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯽ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ داري و زﮐﺎت دﻫﯽ و ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮي و‬
‫اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺞ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪا ﺑﺮوي«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ از واژهي »اﺳﻼم« ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﺳﺎزش‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮدم از ﺷﺮّ او در‬
‫اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و‬
‫زﺑﺎن او در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان دﺷﻨﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﯾﺎ ﻧﻔﺮﯾﻨﺸﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫آنﻫﺎ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺷﺮّ‬
‫زﺑﺎن او در اﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻨﺘﺮل زﺑﺎن‪ ،‬ﮐﺎر ﭼﻨﺪان آﺳﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.8 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪478‬‬

‫ﻼك ذلﻚ ﻠﻛ ِﻪ؟« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را از اﺳﺎس و‬

‫َ ُ ِّ‬ ‫ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ أُ ْﺧ ُ َ‬
‫ﺮﺒك ﺑِ ِﻤ ِ‬ ‫ِ‬
‫زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬آﮔﺎه ﺳﺎزم؟« ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫َ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬زﺑﺎﻧﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛﻒ ﻋﻠﻴْﻚ ﻫﺬا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻮاﻇﺐِ اﯾﻦ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ‬
‫َ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫ﻚ أُ ُّ‬‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر ﻰﻠﻋ َو ُﺟﻮ ِﻫ ِﻬﻢ أ ْو‬
‫ِ‬
‫ﺐ اﻨﻟَّ َ‬
‫ﺎس ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬ ‫� ُّ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻞ‬‫وﻫ‬ ‫ﻚ‪،‬‬ ‫ﻣ‬ ‫�ﻠﺘ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ََ ََ‬
‫ﺣﺼﺎﺋِ ُﺪ أل ِﺴن ِﺘ ِﻬﻢ؟«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﺳﻮﮔَﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ! ﻣﮕﺮ ﺟﺰ‬ ‫إﻻ َ‬ ‫ﺎﺧ ِﺮ ِﻫﻢ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻣﻨ ِ‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت زﺑﺎن )ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ(‪ ،‬ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫در دوزخ‪ ،‬واژﮔﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ؟«‬
‫ﻟﺬا ﺧﻄﺮِ زﺑﺎن از ﺳﺎﯾﺮِ اﻧﺪام ﺑﺪن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ روز ﺻﺒﺢ‪ ،‬اﻋﻀﺎ و‬
‫ﺟﻮارح اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺶ و اﻟﺘﻤﺎس از زﺑﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آنﻫﺎ از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﺧﻄﺎ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و اﮔﺮ ﺗﻮ درﺳﺖﮐﺎر ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ درﺳﺖﮐﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺮﻣﮕﺎه اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ رﻋﺎﯾﺖ ﻋﻔﺖ و ﭘﺎكداﻣﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪهي ﻧﻔﺲ و ﮐﻨﺘﺮل ﻏﺮاﯾﺰ‬
‫ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ از آﻓﺖﻫﺎي زﺑﺎن و ﻏﺮاﯾﺰ ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از زﺑﺎن او در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎ ِن‬
‫واﻗﻌﯽ‪ ،‬از از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺷﻨﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻏﯿﺒﺘﺸﺎن را ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﺨﻦﭼﻨﯿﻨﯽ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و آدﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰي دارد؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦِ ﺑﺪ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬زﺑﺎﻧﺶ را‬
‫ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽِ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮشﺣﺎل و ﺣﺘﯽ ﻫﻢزﺑﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎ ِن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫دوم‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ‪ ‬او در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺮدم‪ ،‬دﺳﺖدرازي و ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢﮐﯿﺶِ ﺧﻮد را ﮐﺘﮏ ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪ ،‬او‬
‫ﻣﺠﺮوح و زﺧﻤﯽ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.5136 :‬‬

 ‫‪479‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﻣﺮدم از دﺳﺖ و زﺑﺎن او‪ ،‬اذﯾﺖ و آزار ﻧﺒﯿﻨﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ و زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺮدم آزار ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﺣﺮف و ﺗﻼش و ﺗﮑﺎﭘﻮي او‪ ،‬ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل درﺑﺎرهي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان ﻟﻄﻤﻪ ﺑﺰﻧﺪ و ﻏﯿﺒﺘﺸﺎن را ﺑﮑﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻗﻠﺪري و ﺷﺎخ و ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬اﻣﻮال‬
‫دﯾﮕﺮان را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ در رﻓﺘﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺿﻤﻦ ﮐﺴﺐِ آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن »ﻋﻠﻢِ‬
‫ﺑﯽﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺖ ﺑﯽﺛﻤﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮف ﻣﺎ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ و از دﺳﺖ و زﺑﺎﻧﻤﺎن‪ ،‬در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎ را در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ََ َ‬ ‫ٌُ َُ ُ َ‬
‫ﻰﻠﻋ َ� َﻘﻞ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬رﺟﻞ �ﻘﺎل ﻪﻟُ ﻛ ِْﺮﻛ ِﺮة‪� ،‬ﻤﺎت ﻓﻘﺎل‬
‫َ َ ََ‬
‫‪ -٢١٧‬وﻋﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ ْ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ْ ُ ُ َ َْ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َُ‬ ‫ُ‬
‫ﺎر«‪ .‬ﻓﺬﻫﺒﻮا �ﻨﻈﺮون إِﻴﻟ ِﻪ ﻓﻮﺟﺪوا �ﺒﺎءة ﻗﺪ ﻏﻠﻬﺎ‪] .‬رواﻳﺖ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻫﻮ ﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺒﻟﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﮐﺮﮐﺮه« ﮐﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺴﺆول ﻧﮕﻪداري و ﺣﻤﻞ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻮت ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪،‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫را‬ ‫دوزﺧﯽﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ او رﻓﺘﻨﺪ و دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎﯾﯽ‬
‫دزدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫اﺳ َﺘ َﺪ َ‬‫َّ َّ َ َ َ ْ‬ ‫اﺤﻟﺎرث‪ ‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ َ ْ ََ َُْ‬
‫ار‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِن الﺰﻣﺎن ﻗ ِﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ‬‫ِ‬ ‫ﻊِ‬‫ﻴ‬ ‫‪ -٢١٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة �ﻔ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬
‫َْ ََ ُ‬‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َّ‬
‫ﻤﻮات واﻷ ْرض‪ :‬الﺴﻨﺔ ا�ﻨﺎ ﻋﺮﺸ ﺷﻬ ًﺮا‪ ،‬ﻣِﻨﻬﺎ أ ْر�ﻌﺔ ﺣ ُﺮم‪ :‬ﺛﻼث‬ ‫ﻛﻬﻴئﺘِ ِﻪ ﻳﻮم ﺧﻠﻖ ا� الﺴ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3074 :‬‬

‫ﻞ ﺑﺎر‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﻋﺒﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﯿﺴﻪي ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪي و ﺣﻤ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪480‬‬
‫َ َْ َ َ ْ‬ ‫ََْ ُ َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫اﺤﻟ َِّﺠﺔِ‪ ،‬وال ْ ُﻤ َّ‬‫ْ‬ ‫ُ ْ ْ‬ ‫ُﻣ َﺘ َﻮ ِ َ‬
‫� ﻤﺟﺎدي َوﺷﻌﺒﺎن‪ ،‬أ ُّي ﺷﻬ ٍﺮ‬ ‫ﺤﺮم‪َ ،‬ورﺟﺐ اﺬﻟي �‬ ‫اﻴﻟﺎت‪ :‬ذو اﻟﻘﻌﺪة َوذو‬
‫َ ْ َ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ُ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ َّ َ َّ ُ َ ُ ِّ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬
‫� اﺳ ِﻤﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬أﻟيﺲ ذا‬ ‫ِ‬ ‫ﻐ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﺴﻤ‬ ‫ﻫﺬا؟« ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ أﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺴﻜﺖ ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺎ �ﻧﻪ ﺳي‬
‫َ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ ُ‬ ‫َ ُ ُُ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ ُّ َ َ َ‬ ‫ْ َّ ُ ْ َ َ‬
‫ﺑ� ﻫﺬا؟« ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ أﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺴﻜﺖ ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺎ �ﻧﻪ‬ ‫اﺤﻟ ِﺠﺔ؟ ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﺑ�‪ :‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺄي ٍ‬
‫ُ ُ‬ ‫َ َُْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ َ ْ ْ َ ُْ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ُ ِّ‬
‫ﻮﻪﻟُ‬ ‫ﺳيﺴﻤﻴ ِﻪ ﺑﻐ� اﺳ ِﻤﻪ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬أﻟيﺲ اﺒﻟ�ة؟« ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﺑ�‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺄ ُّي ﻳﻮمٍ ﻫﺬا؟« ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬اﷲ ورﺳ‬
‫َُْ ََ‬ ‫ََْ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ ُ ِّ‬ ‫َ ْ‬
‫أﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺴﻜﺖ ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺎ �ﻧﻪ ﺳيﺴﻤﻴ ِﻪ ﺑِﻐ� اﺳ ِﻤﻪ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬أﻟيﺲ ﻳ ْﻮم اﻨﻟَّﺤﺮ؟« ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﺑ�‪ .‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫ََ ُ ْ‬ ‫َ ُ َ َْ ُ ْ َ َ‬ ‫� ْﻢ َ‬‫َ ُ ْ ََ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺣﺮام‪ ،‬ﻛﺤ ْﺮﻣ ِﺔ ﻳﻮﻣِ�ﻢ ﻫﺬا ﻲﻓ ﺑ�ِ�ﻢ‬ ‫»ﻓﺈِن دِﻣﺎء�ﻢ وأمﻮاﻟ�ﻢ وأﻋﺮاﺿ�ﻢ ﻋﻠﻴ‬
‫َّ ُ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ َ َ ََْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺟﻌﻮا �ﻌﺪِي‬ ‫ِ‬ ‫ﻫﺬا ﻲﻓ ﺷﻬ ِﺮ�ﻢ ﻫﺬا‪َ ،‬وﺳﺘﻠﻘ ْﻮن ر��ﻢ ﻓيﺴﺄﻟ�ﻢ �ﻦ أ�ﻤﺎﻟ ِ�ﻢ‪ ،‬أﻻ ﻓﻼ ﺗﺮ‬
‫ْ ُ َ ْ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َ َ ُ ِّ َّ ُ ْ َ‬ ‫ُ َّ ً ْ ُ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﻳﺮﻀب �ﻌﻀ�ﻢ رِﻗﺎب �ﻌﺾ‪ ،‬أﻻ ِﻴﻟﺒﻠﻎِ الﺸﺎﻫِﺪ اﻟﻐﺎﺋ ِﺐ‪ ،‬ﻓﻠﻌﻞ ﺑﻌﺾ ﻣﻦ ﻳﺒﻠﻐﻪ أن‬ ‫ِ‬ ‫ﻛﻔﺎرا‬
‫ُْ ََ‬ ‫َ َ ْ َّ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ َ َْ َ َ‬
‫ﻳ�ﻮن أوﻰﻋ ﻪﻟ ﻣِﻦ �ﻌ ِﺾ ﻣﻦ ﺳ ِﻤﻌﻪ«‪� .‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﻻ ﻫﻞ ﺑﻠﻐﺖ‪ ،‬أﻻ ﻫﻞ ﺑﻠﻐﺖ؟« ﻗﻠﻨﺎ‪� :‬ﻌﻢ ‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫َّ ُ ْ ْ ْ‬
‫ﻗﺎل‪» :‬الﻠﻬﻢ اﺷﻬﺪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ،‬ﻧُﻔَﯿﻊ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‪‬‬
‫اﺻﻠﯽاش‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬روزي درآﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪ؛ ﻫﺮ ﺳﺎل‪،‬‬
‫دوازده ﻣﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻬﺎر ﻣﺎه‪ ‬آن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ :‬ذواﻟﻘﻌﺪه‪ ،‬ذواﻟﺤﺠﻪ و ﻣﺤﺮّم ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ‪‬‬
‫ﺳﺮِ ﻫﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ و رﺟﺐِ »ﻣ‪‬ﻀَﺮ« ﮐﻪ ﺑﯿﻦِ ﺟﻤﺎدي)اﻟﺜﺎﻧﯽ( و ﺷﻌﺒﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﺎﻫﯽﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺣﺪي ﮐﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﻧﺎمِ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎه‪ ‬ذياﻟﺤﺠﻪ ﻧﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﻬﺮيﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﻧﺎم دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي آن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﺟﺎ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺮوز‪ ،‬ﭼﻪ روزيﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﻧﺎم دﯾﮕﺮي ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آﯾﺎ روزِ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺷﻤﺎ ﺑﻪزودي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺷﻤﺎ را‬
‫درﺑﺎرهي اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮان(‪ ،‬ﮔﺮدن ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎن! ﻫﺮﮐﺲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ (4462 ،3197) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1679 :‬‬
 ‫‪481‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﺣﻀﻮر دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ )اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن را( ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬از ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن ﺣﺎﺿﺮ‪) ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ را(‬
‫ﺑﻬﺘﺮ درﯾﺎﺑﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟ آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺑﻠﻪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ از اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ،‬ﻧُﻔَﯿﻊ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در روزِ‬
‫ﻋﯿﺪ‪ ‬ﻗﺮﺑﺎن ﺧﻄﺎﺑﻪاي اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ ،‬در »ﺣﺞ‪ ‬وداع« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ ،‬اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺎهﻫﺎي ﺳﺎل ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬از روزي ﮐﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‬
‫را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬دوازده ﻣﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه‪ ‬آن‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮﮐﺎن در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﻼل‬
‫را ﺣﺮام و ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام را ﺣﻼل ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ! از ﻗﻀﺎ در آن ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد‪‬‬
‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن در ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﺼﺎدف‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﺎهﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺣﺮام ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوازده ﻣﺎه ﺳﺎل‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺻﻔﺮ‪ ،‬رﺑﯿﻊاﻻول‪ ،‬رﺑﯿﻊاﻟﺜﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻤﺎدياﻻول‪،‬‬
‫ﺟﻤﺎدياﻟﺜﺎﻧﯽ‪ ،‬رﺟﺐ‪ ،‬ﺷﻌﺒﺎن‪ ،‬رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺷﻮال‪ ،‬ذواﻟﻘﻌﺪه‪ ،‬و ذواﻟﺤﺠﻪ‪ .‬اﷲ‪ ‬از روزي ﮐﻪ‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺎل را دوازده ﻣﺎه ﻗﺮار داد‪ .‬ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬در دوران‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺮم را ﺣﻼل و ﺻﻔﺮ را ﺣﺮام ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام را‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮد وﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذواﻟﻘﻌﺪه‪ ،‬ذواﻟﺤﺠﻪ و ﻣﺤﺮّم ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮِ ﻫﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ و رﺟﺐِ‬
‫»ﻣ‪‬ﻀَﺮ« ﮐﻪ ﺑﯿﻦِ ﺟﻤﺎدي)اﻟﺜﺎﻧﯽ( و ﺷﻌﺒﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺟﻨﮕﯿﺪن و ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪي ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫در اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺣﺮﻣﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد؛ زﯾﺮا ﭼﻬﺎر ﻣﺎه‪ ،‬ﻣﺎهﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬رهﺳﭙﺎر ﺣﺞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪا ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻦ ﻣﺎهﻫﺎ را ﺣﺮام ﻗﺮار داد ﺗﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ و در اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬رﻫﺴﭙﺎر ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ‪،‬‬
‫آﻏﺎز ﮐﺮدن ﺟﻨﮓ و ﭘﯿﮑﺎر در اﯾﻦ ﻣﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و رﺟﺐِ "ﻣ‪‬ﻀَﺮ"‬

‫)‪ (1‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﺮدن ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎ‪:‬‬
‫ﺳﻮرهي »ﺗﻮﺑﻪ«‪ ،‬آﯾﻪي ‪] .37‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪482‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﯿﻦِ ﺟﻤﺎدي)اﻟﺜﺎﻧﯽ( و ﺷﻌﺒﺎن اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎه رﺟﺐ‪ ،‬ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻣﺎه ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در دواران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺎه »رﺟﺐ« را ﻣﺨﺼﻮص ﻋﻤﺮه ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﻪ ﻣﺎه‪ ‬دﯾﮕﺮ را‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺞ؛ از اﯾﻦرو ﺟﻨﮕﯿﺪن در ﻣﺎه رﺟﺐ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در ﻫﺮ ﺳﺎل ﻗﺮار داده‪،‬‬
‫دوازده ﻣﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه‪ ‬آن‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ذواﻟﻘﻌﺪه‪ ،‬ذواﻟﺤﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺮم‪ ،‬و رﺟﺐ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺎﻫﯽﺳﺖ؟ اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽﺳﺖ؟ اﻣﺮوز‪،‬‬
‫ﭼﻪ روزيﺳﺖ؟« ﺑﺪان ﺳﺒﺐ از آنﻫﺎ ﺳﺆال ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ آﻧﺎن را ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻤﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬از آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺎﻫﯽﺳﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از‬
‫ادﺑﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎه ذواﻟﺤﺠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﻘﺪاري ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﺳﺆال ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ؟ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺗﮑﻨﯿﮏ آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب و اﺛﺮﮔﺬار اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮐﺎرﺑﺮد دارد و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ و دﻗﺖ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮔﻮش دﻫﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد؛ اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎم دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﺎه‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ ذياﻟﺤﺠﻪ ﻧﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﻬﺮيﺳﺖ؟« ﻫﻤﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺧُﺐ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ؛ ﺷﻬﺮ ﻣﮑﻪ«‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ادب و اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮔﻤﺎن‬
‫ََ ْ َ َْْ َ‬
‫اﺒﻟ�ة؟«‪.‬‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎم دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻟيﺲ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺴﺖ؟« ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ »ﺑﻠﺪه«‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﮑﻪي ﻣﮑﺮﻣﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﻣﺮوز‪ ،‬ﭼﻪ روزيﺳﺖ؟« ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ادب و اﺣﺘﺮام‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ روزِ ﻗﺮﺑﺎن ﻧﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ‪ ،‬از ﺣﺮﻣﺖ ﻣﮑﻪ‪ ،‬و ﻣﺎه‪ ‬ذياﻟﺤﺠﻪ و روزِ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪483‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﺧﻮن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺎن و ﮐﻢﺗﺮ از آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺴﻢ و ﭘﯿﮑﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد و در راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﻧﺪك‪ .‬و ﺣﺮﻣﺖ آﺑﺮو ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺖ زﻧﺎ وﻧﯿﺰ ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﮐﺘﮏﮐﺎري و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ و اﻣﺜﺎل آن را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫زﻧﺎ‪ ،‬ﻟﻮاط‪ ،‬ﺗﻬﻤ ‪‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارد و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺘﻦ‬
‫ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺮادرش‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻦ او‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺼﺎصِ ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪن و ﻧﯿﺰ ﺷﺨﺺِ ﻣﺘﺄﻫﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮردن ﻣﺎل دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﯿﺐِ ﺧﺎﻃﺮ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد‪ ،‬آن را در اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ٓ‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ٰ َ ُ َ ۡ َ ُ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � تأ�لوا أم�ل�م بين�م ب ِٱل� ِط ِل إِ� أن ت�ون‬
‫ُ‬ ‫َ ً َ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٩ :‬‬ ‫اض ّمِن� ۡ ۚم﴾‬
‫ت ِ�ٰ َرة عن ت َر ٖ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﻣﻮالِ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻧﺨﻮرﯾﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ داد و ﺳﺘﺪي ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﺷﻤﺎ در ﮐﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﺑﺮوي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﺮﻣﺖ دارد و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﻫﻢﮐﯿﺶ‬
‫ﺧﻮد ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﺑﯽﮔﻨﺎه و‬
‫ﭘﺎكداﻣﻨﯽ را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي زﻧﺎﮐﺎر! ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻫﻢﺟﻨﺲ ﺑﺎز و ﻟﻮاطﮐﺎر ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬دو راه ﭘﯿﺶِ روي اوﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ادﻋﺎﯾﺶ‬
‫ﭼﻬﺎر ﺷﺎﻫﺪ ﺑﯿﺎورد ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت دﻫﻨﺪ اﯾﻦ ﻓﺮد را ﺑﻪوﺿﻮح دﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺠﺎزات اول‪ :‬ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎزات دوم‪ :‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮاﻫﯽ و ﺷﻬﺎدﺗﯽ از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﮔﺮ در‬
‫دادﮔﺎه ﯾﺎ ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽِ ﺷﺮع‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻼل ﻣﺎه را دﯾﺪه‪ ،‬ﯾﺎ درﺑﺎرهي اﻣﻮال و ﯾﺎ‬
‫ﻗﺘﻠﯽ ﺷﻬﺎدت دﻫﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺳﻮم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮءﭘﯿﺸﯿﻨﻪ از داﯾﺮهي ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﭘﺎرهاي از ﺣﻘﻮق ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺟﺎزهي ﺗﺰوﯾﺞ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺮش را ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻫﯿﭻ ﮐﺎري‪ ،‬در ﻣﻘﺎم‬
‫ﯾﮏ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪484‬‬

‫ﺑﻪ زﻧﺎ ﯾﺎ ﻟﻮاط‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ادﻋﺎﯾﺶ‪ ،‬در ﻣﺤﻀﺮ‬
‫دادﮔﺎه ﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽِ ﺷﺮع‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِند ٱ َّ�ِ ُهمُ‬
‫كع َ‬‫َّ ۡ َ َ ٓ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ْ ُّ َ َ ِ َ ْ ٰٓ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬
‫﴿لو� جاءو عليهِ بِأر�عةِ شهداء ۚ فإِذ لم ي�توا ب ِٱلشهداء فأو�� ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٣ :‬‬ ‫ٱل� ٰذِبُون ‪﴾١٣‬‬
‫ﭼﺮا ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه ﺑﺮ ادﻋﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ؟ و ﭼﻮن ﮔﻮاﻫﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﺰد اﷲ‬
‫دروﻏﮕﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﺟﺰو ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و راﺳﺖﮔﻮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻬﺎر‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ادﻋﺎﯾﺶ ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺣﮑﻤﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ او ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﮔﻮاﻫﯽ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻼنﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ و از ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮔﻮاﻫﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ اوﻟﯽ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ‬
‫دﯾﺪي ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻼن زن زﻧﺎ ﮐﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭼﻮب ﺳﺮﻣﻪﮐﺶ در ﺳﺮﻣﻪدان‪،‬‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬دوﻣﯽ و ﺳﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﮔﻮاﻫﯽ دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ زﻧﺎ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻧﻤﯽدﻫﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻤﻞِ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ دﯾﺪم‪ .‬ﺣﺮﮐﺎت‪‬‬
‫اﯾﻦ زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﮐﺎت ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﺣﮑﻢِ »ﻗﺬف«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ را ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮِ اول اﺟﺮا ﮐﺮد و ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺷﺎﻫﺪ را رﻫﺎ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬آﺑﺮوي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬زﯾﺎد اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َّ َ ۡ َ ُ ْ ۡ َ َ ُ َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َ َ ۡ َ ٗ‬
‫�ة‬ ‫ت �م لم ي�توا بِأر�ع ِة شهداء فٱج ِ�وهم ث�ن ِ� ج‬ ‫﴿وٱ�ِين يرمون ٱلمحص� ِ‬
‫َ ٗ ُ َ َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َۡ ُ ْ َ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٤ :‬‬ ‫َو� �ق َبلوا ل ُه ۡم ش َ� ٰ َدةً �بَد�ۚ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰسِقون ‪﴾٤‬‬
‫و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و آنﮔﺎه ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺸﺘﺎد‬
‫ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻮاﻫﯽ آﻧﺎن را ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻓﺎﺳﻖاﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻣﺠﺎزات‪ ‬اول از ﺳﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ُ َ َ ُ َۡ ُ َ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﴿ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰسِقون﴾‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات‪ ‬ﺳﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﺠﺎزات‪ ‬ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﻌﻠﱠﻖ ﯾﺎ ﺗﻌﻠﯿﻘﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪485‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫َ َ‬

‫ِين تابوا ِم ۢن َ�ع ِد � ٰل ِك َوأصلحوا فإن ٱ َ‬
‫� �فور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬
‫﴿إ� ٱ� َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ِيم ‪] ﴾٥‬اﻟﻨﻮر ‪[٥ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪،‬‬
‫آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ادﻋﺎي ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬زﻣﺎن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﺗﻮﺑﻪﮐﺎر ﺷﺪه و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﮑﺮش را ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪﻗﺪري اﻫﻤﯿﺖ دارد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬در‬
‫»ﻣﻨﺎ«‪ ،‬و در ﺣﻀﻮر ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﻮﯾﺪ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮان(‪ ،‬ﮔﺮدن ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬رﯾﺨﺘﻦ‬
‫ﺧﻮنِ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن روي ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪ ﺑﮑﺸﺪ و اﺳﻠﺤﻪ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﻪ روي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﮐﺎرِ ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻣﻮازي ﺑﺎ ﮐﻔﺮ داﻧﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان(‪ ،‬ﮔﺮدن ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﯿﺎز دارد؛ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن او را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞِ ﺷﺮﻋﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮد و از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬از روي ﺗﺄوﯾﻞ ﻧﺎدرﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ رﯾﺎﺳﺖﻃﻠﺒﯽ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﻞِ ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰي ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﻧﯿﺴﺖ و از داﯾﺮهي اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُۡ ۡ َ ۡ ََ ُ ْ ََ ۡ ُ ْ َۡ َ ُ َ َ ۢ َ َ ۡ ۡ َ ُٰ َ ََ‬ ‫َ ٓ ََ‬
‫ان مِن ٱلمؤ ِمن ِ� ٱ�تتلوا فأصل ِحوا بينهماۖ فإِن �غت إِحدٮهما �‬ ‫﴿�ن طا�ِفت ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ۡ َّ َ َ ٓ ۡ َ َ‬ ‫َ َّ ٰ َ‬ ‫ى َف َ�ٰتلُوا ْ ٱ َّل� َ� ۡ‬ ‫ُۡۡ‬
‫�ِ فإِن فا َءت فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َما‬ ‫ٱ‬
‫ِ ۚ‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫ٰٓ‬
‫�‬ ‫إ‬
‫ِ ِ‬‫َ‬
‫ء‬ ‫ٓ‬
‫�‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫ح‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫خ‬‫ٱ�‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪486‬‬
‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ‪ْ ُ ۡ َ َ ٞ‬‬ ‫سط َ‬ ‫َ ۡ ُ ْ َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ‬ ‫َۡۡ‬
‫� ‪ ٩‬إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا‬ ‫ب ِٱلعد ِل َوأقسِط ٓۖوا إِن ٱ� �ِب ٱل ُمق ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫َۡ َ َ َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ ،٩ :‬‬ ‫� أخ َو ۡ�� ۡ ۚم﴾‬ ‫�‬
‫و اﮔﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫دو ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫)ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ( ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ و دادﮔﺮي‬
‫ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬دادﮔﺮان را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛‬
‫ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ دو آﯾﻪ و ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و آﻧﺎن را از داﯾﺮهي اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﺄوﯾﻠﯽ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﺪاﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﯾﺎ از روي ﺗﻌﺼﺐ ﻗﻮﻣﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮهاي ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟ آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟« ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﺎراﻧﺶ را در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮔﻮاه ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪاش را در ﻗﺒﺎل ﺗﺒﻠﯿﻎ دﯾﻦ‪ ،‬ادا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در »ﻋﺮﻓﻪ« ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟« ﯾﺎران‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬آنﮔﺎه اﻧﮕﺸﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮدم ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﮔﻮاه اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎش ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺘﺶ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﻧﯿﺰ از آنﻫﺎ اﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪاش را در‬
‫ﻗﺒﺎل دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ‪ ،‬اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ را‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪاش را در ﻗﺒﺎل دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫اﻧﺠﺎم داده و رﺳﺎﻟﺖ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ و اﻣﺖ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﻪي‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪه و آن ﻫﺎ را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺪي و ﺷﺮارﺗﯽ ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ و اﻣﺘﺶ را‬
‫ﺑﺮ راه ﭘ‪‬ﺮﻓﺮوغ و ﻫﻤﻮاري رﻫﺎ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺷﺒﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬روزِ آن روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻤﺎم اﻣﻮ ِر دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮيِ ﻣﻮر ‪‬د ﻧﯿﺎز اﻣﺖ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﻣﻼن و ﻧﺎﻗﻼنِ ﺧﺒﺮﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﯾﺎ ﺑﺮداﺷﺖ آنﻫﺎ از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﻮء‬
 ‫‪487‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﻧﯿﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻠﯽ دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ در ﻧﻘﻞ ﺳﻨﺖ و ﻓﻬﻢ آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ذرهاي در وﻇﯿﻔﻪاش ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻪي رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر وﺣﯽ‬
‫اﻟﻬﯽ را ﮐﺘﻤﺎن ﻧﮑﺮده و آن را ﺑﻪ ﻧﺴﻞﻫﺎي ﭘﺲ از ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و آن ﮔﺎه‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻄﯿﺮ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ و اﯾﻦ روﯾﻪ‪ ،‬در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦِ اﺳﻼم‪،‬‬
‫اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﻨﺖﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن دارد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻖﺗﺮ از ﺷﻨﻮﻧﺪهي‬
‫ﺣﺎﺿﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آن روز در‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ رﻫﻨﻤﻮدي ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﺶ را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪ‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎرِ اﻣﺎﻧﺖ را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ دوش ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺗﻮرات و ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫آن‪ ،‬ﻣﮑﻠّﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و در ﺗﺒﻠﯿﻎ آن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫اﷲ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َ َۡ‬
‫� ِم ُل أ ۡس َف َ‬ ‫َ َ ُ َّ َ ُ ّ ُ ْ َّ ۡ َ ٰ َ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َ َ‬
‫ارۢ�﴾ ]اﳉﻤﻌﺔ‪[٥ :‬‬ ‫﴿مثل ٱ�ِين �ِلوا ٱ�ورٮة �م لم � ِملوها كمث ِل ٱ� ِمارِ‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺗﻮرات ﻣﮑﻠّﻒ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درازﮔﻮﺷﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻻغ ﯾﺎ درازﮔﻮش‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﺑﺎر‪‬ش ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﯿﺰِ‬
‫دﯾﮕﺮي؟ ﺗﺎزه‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي ﺑﺮاﯾﺶ دارد؟ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از آن ﺑﻬﺮه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دارازﮔﻮﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﻓﺎﯾﺪهاي از آنﻫﺎ ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻣﺘﺶ را از ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ و ﻧﯿﺰ ﮐﺸﺘﻦ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻃﻮل‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﻪ روي ﻫﻢ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ از زﻣﺎنِ ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﺗﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪488‬‬

‫دورانِ ﻣﺎ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎﻫﯽ آﺗﺶ اﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ‪ ،‬ﺷﻌﻠﻪور ﺷﺪه و ﻣﻨﺎﻃﻖ زﯾﺎدي‬
‫را درﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﻓﺮوﮐﺶ ﮐﺮده و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺸﺨﺼﯽ زﺑﺎﻧﻪ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن‬
‫ﺑﺮادرش دوري ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺤﺜﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮسِ ﺧﻮد‬
‫دﻓﺎع ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ روش را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﮔﺰﯾﻨﻪي‬
‫ﻗﺘﻞ را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي دور ﮐﺮدن ﻣﺘﺠﺎوز ﯾﺎ دﻓﺎع از ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﻣﺘﺠﺎوز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬دوزﺧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد و اﮔﺮ ﻣﺪاﻓﻊ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﺑﺮوي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ آﺑﺮوي ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺑﻪدروغ ﯾﺎ راﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺪف ﻗﺮار دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮده و اﮔﺮ دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﻬﻤﺖ زده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﺧﻼق و ﯾﺎ رﻓﺘﺎر ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد داري‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﺶ ﺑﺎﺷﯽ و ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﺧﻮدش در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬاري؛ ﭼﻪ ﺷﻔﺎﻫﯽ و ﭼﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت‪ ‬ﮐﺘﺒﯽ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ او را از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺒﯽ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮدي‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً‬
‫ﺧﻮدت را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻦ؛ ﻧﺘﺮس؛ ﺗﺮﺳﻮ ﻧﺒﺎش‪ .‬ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻨﻮﯾﺲ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻘﺪ دارم و ﺧﻮدت را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﺎبِ ﮔﻔﺘﮕﻮ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺎز ﺷﻮد و ﭼﻪ‬
‫ﺑﺴﺎ ﻧﺰدت ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺳﻮ ﺑﺎﺷﺪ و از ﭘ‪‬ﺸﺖ‪ ‬دﯾﻮار‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﭘﺮت ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻘﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او داري‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و در دل ﺧﻮد‪ ،‬او را ﺑﺮ ﺧﻄﺎ ﻣﯽﭘﻨﺪاري‪ .‬او ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮي در روﯾﻪي ﺧﻮد اﯾﺠﺎد‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ را در ﮐﺎﻏﺬي ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﺮاي او ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬ﺑﺎ او روﺑﻪرو‬
‫ﻧﺸﺪه ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد را ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ و از دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬ﺣﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻣﮑﺎن دارد ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ ﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺗﻮام ﺑﺎ‬
‫ﺟﺮأت و اﺣﺘﺮام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺪرداﻧﯽﺳﺖ و ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو‬
‫ﻃﺮف‪ ،‬از ﻧﻈﺮات ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪489‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬
‫َ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َ ِّ َ َّ‬ ‫َ َُ َ َ‬
‫�‪ ‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣ ِﻦ ا�ﺘﻄﻊ ﺣﻖ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺎر‬‫اﺤﻟ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻠ‬ ‫ﺛﻌ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺎس‬
‫ِ‬ ‫‪ -٢١٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ إِﻳ‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ ٌُ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﻠﻢ ﺑﻴ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ ﻓﻘﺪ أوﺟﺐ ا� ﻪﻟ اﻨﻟﺎر‪ ،‬وﺣﺮم ﻋﻠﻴ ِﻪ اﺠﻟﻨﺔ«‪ .‬ﻓﻘﺎل رﺟﻞ‪ :‬و�ِن ﺎﻛن‬ ‫امﺮي ٍء مﺴ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اك«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ً ْ ََ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ ً‬
‫�ﺴ�ا ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬و�ِن ﻗ ِﻀﻴﺒﺎ ﻣِﻦ أر ٍ‬ ‫ﺷيﺌﺎ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ،‬اﯾﺎس ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪي ﺣﺎرﺛﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ دوزخ را ﺑﺮ او واﺟﺐ‪ ،‬و ﺑﻬﺸﺖ‬
‫را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺮدي ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭼﯿﺰِ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮﭼﻪ ﭼﻮبِ ﻣﺴﻮاﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َْ َ َْ ْ ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ُ َََْ‬ ‫َ‬
‫�ة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮلاﷲ �ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ اﺳﺘﻌﻤﻠﻨﺎهُ ﻣِﻨ� ْﻢ‬ ‫‪ -٢٢٠‬وﻋﻦ ﻋﺪِي ﺑﻦ �ﻤ‬
‫ٌُ َ ْ ُ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫ََ َ َ َ َ َ َ َ َْ ً َ َ َْ َ َ َ ُ ُ ً َْ‬
‫ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﻞ‪ ،‬ﻓﻜﺘﻤﻨﺎ ِ�ﻴﻄﺎ �ﻤﺎ ﻓﻮﻗﻪ‪ ،‬ﺎﻛن ﻏﻠﻮﻻ ﻳﺄ ِﻲﺗ ﺑ ِ ِﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪ .‬ﻓﻘﺎم إﻴﻟ ِﻪ رﺟﻞ أﺳﻮد‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ َ ْ ُ َ‬ ‫َْ َ‬
‫ﻈﺮ إ ِ ْﻴﻟﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ اﻗﺒﻞ �� ﻋﻤﻠﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪َ » :‬وﻣﺎ لﻚ؟« ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻣ َِﻦ اﻷﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻛ�� أﻧ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ َْ ُ ََ‬ ‫ﻮﻪﻟُ‬‫ََ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُْ‬
‫ﻴﻲﺠء ﺑﻘﻠِﻴﻠ ِﻪ‬‫ِ‬ ‫ﻓﻠ‬ ‫ﻋﻤﻞ‬
‫ٍ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎه‬‫ﻨ‬ ‫ﻤﻠ‬‫ﺘﻌ‬ ‫اﺳ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫اﻵن‪:‬‬ ‫ﻗ‬ ‫أ‬ ‫ﺎ‬‫ﻧ‬‫أ‬‫و‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ا‪،‬‬‫ﺬ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ا‬‫ﺬ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺗﻘ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺘ‬‫ﺳ ِﻤﻌ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ‬
‫َُْ ََ‬ ‫ُْ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و� ﻣِﻨﻪ أﺧﺬ وﻣﺎ ﻧ ِﻪ�ِى �ﻨﻪ ا�ﺘ�«‪] .‬رواه مﺴﻠﻢ[‬ ‫ِﺜ�ه‪ ،‬ﻓﻤﺎ أ ِ‬‫و� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋ‪‬ﺪ‪‬ي ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ او‬
‫را ﺑﺮ ﮐﺎري )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﻊآوري زﮐﺎت( ﺑﮕﻤﺎرﯾﻢ و او‪ ،‬ﺳﻮزﻧﯽ ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ از آن را از ﻣﺎ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽآورد«‪ .‬ﻣﺮد‪ ‬ﺳﯿﺎﻫﯽ از‬
‫اﻧﺼﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ دادهاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ را ﭼﻪ ﺷﺪه؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از ﺷﻤﺎ ﺷﻨﯿﺪم‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﻮدﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻵن ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﮐﺎري‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻢ و زﯾﺎد‪ ‬آن را ﺗﺤﻮﯾﻞ دﻫﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮد و از ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.137 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1833 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪490‬‬

‫ﺤﺎب اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ُْ ْ َ َْ َ ٌ ْ َ ْ‬ ‫َ َّ‬

‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺻ‬ ‫أ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻔﺮ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﺒﻞ‬ ‫ﻗ‬ ‫أ‬ ‫ﺮﺒ‬‫ﺧﻴ‬ ‫م‬ ‫ﻳﻮ‬ ‫ﺎﻛن‬ ‫ﺎ‬‫ﻤ‬ ‫‪ -٢٢١‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ل‬
‫ﺷﻬﻴﺪ‪ .‬ﻓﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُّ‬ ‫ُ ٌ‬ ‫ََ ُ ُ ٌ َ‬
‫ﻲﺒ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺷﻬﻴﺪ‪َ ،‬ﺣﻰﺘ مﺮوا ﻰﻠﻋ رﺟ ٍﻞ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻓﻼن ِ‬ ‫�ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻓ َﻼن ﺷ ِﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻓﻼن ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﻋﺒ َ‬‫ُ ْ َ َ َّ ْ َ‬ ‫»ﺎﻠﻛَّ إ ِّ� َرأ ْ� ُﺘ ُﻪ ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬
‫ﺎء ٍة«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎر ِﻲﻓ ﺑﺮد ٍة ﻏﻠﻬﺎ أو‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزِ »ﺧﯿﺒﺮ« ﺗﻌﺪادي از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﻓﻼﻧﯽ ﻫﻢ ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺧﯿﺒﺮ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻣﻦ او را در‬
‫دوزخ‪ ،‬در ﻟﺒﺎسِ راهراﻫﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ از ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ دزدﯾﺪه ﺑﻮد«‪.‬‬
‫]ﺑ‪‬ﺮده‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﭼﺎدر ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دور ﺧﻮد ﻣﯽﭘﯿﭽﻨﺪ؛ و ﻋﺒﺎ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ْ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ََ ََ ْ‬
‫ِﻴﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺬﻛ َﺮ لﻬ ْﻢ أن‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪� ‬ﻧﻪ ﻗﺎم �‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ر�ﻲﻌ‪ ‬ﻋﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎرث‬
‫ِ‬ ‫اﺤﻟ‬ ‫‪ -٢٢٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﺘﺎدة‬
‫َ ََ ْ َ‬ ‫ََ َ َ ٌ‬ ‫َْ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫ﻬﺎد ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ‪َ ،‬‬ ‫ْ َ‬
‫ﻤﺎل‪� ،‬ﻘﺎم رﺟﻞ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ! أرأﻳﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﻀﻞ‬ ‫ﻓ‬ ‫أ‬ ‫ﺎﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻳﻤﺎن‬ ‫اﻹ‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺠﻟ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﻴﻞ اﷲ‪ ،‬ﺗ�ﻔﺮ ﻋ� ﺧﻄﺎﻳﺎي؟ ﻓﻘﺎل ﻪﻟ رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻧﻌﻢ إِن ﻗﺘِﻠﺖ ِﻲﻓ‬ ‫ﻲﻓ ﺳبِ ِ‬ ‫إِن ﻗﺘِﻠﺖ ِ‬
‫ْ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ َ ٌ ُْ َ ٌ ُ ْ ٌ َْ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺮ«‪َّ � .‬ﻢ ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻛﻴﻒ ﻗﻠﺖ؟« ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴﻞ اﷲ وأﻧﺖ ﺻﺎﺑﺮ �ت ِﺴﺐ‪ ،‬ﻣﻘﺒِﻞ ﻏ� ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳب‬
‫َ ْ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ ْ ُ ْ ُ‬
‫ﻌﻢ وأﻧﺖ ﺻﺎﺑ ِ ٌﺮ‬ ‫أ َرأﻳﺖ إِن ﻗﺘِﻠﺖ ِﻲﻓ ﺳبِﻴﻞ اﷲ‪ ،‬أﺗ�ﻔ ُﺮ ﻋ� ﺧﻄﺎﻳﺎي؟ ﻓﻘﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻧ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ْ َ َّ ْ َ‬ ‫ُ ٌ ََْ ُْ‬ ‫َُْ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ ﻗﺎل ِﻲﻟ ذل ِﻚ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫ﺈ‬‫ﻓ‬ ‫ﻦ‬‫ﻳ‬ ‫اﺪﻟ‬ ‫ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺮ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫ﻘ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‪،‬‬ ‫ﺴ‬ ‫ِ‬ ‫�ت‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ رِﺑﻌﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﯾﺎراﻧﺶ اﯾﺴﺘﺎد‬
‫و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ او‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ در راه اﷲ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و‬
‫ﭘﺎﯾﺪاري و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻓﺮار ﻧﮑﻨﯽ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮي‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮔﻔﺘﯽ؟« ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ‬
‫و ﭘﺎﯾﺪاري و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻓﺮار ﻧﮑﻨﯽ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮي‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.114 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1885 :‬‬
 ‫‪491‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺪﻫﯽ ﯾﺎ ﻗﺮﺿﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ را ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد و ﺷﻬﺎدت در راه اﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده‪ ،‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و رﻓﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪‬‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺷﻬﺎدت در راه اﷲ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ آﻣﺮزش ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺟﺰ ﻗﺮض )ﺑﺪﻫﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در اﻣﻮال ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ ﮐﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑ‪‬ﺮده و ﻋﺒﺎ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻧﻮﻋﯽ ﻟﺒﺎﺳﻨﺪ‪ .‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ را ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‪ ،‬از ﮐﻔﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺨﻔﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ در وﻗﺖ‪ ‬ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬آن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻋﺬابِ ﺟﺎﻧﺶ در دوزخ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬از دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ﺷﻬﺎدت و ﻧﯿﻞِ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﮔﺮدﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺰ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﻬﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا در ﻏﻨﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮد و ﺟﻬﺎدش را ﺗﺒﺎه ﻧﻤﻮد و دوزﺧﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َ َّ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ ُۡ‬ ‫َ‬
‫ُ َّ‬ ‫﴿ َو َما َ� َن ِ�َ ّ‬
‫� أن َ�غل ۚ َو َمن َ�غلل يَأ ِ‬
‫ت ب ِ َما غل ي ۡوم ٱلقِ� ٰ َمةِ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪[١٦١ :‬‬ ‫ٍِ‬
‫از ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺳﺮ ﻧﻤﯽزﻧﺪ؛ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ آن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ ﯾﺎ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ در ﻧﺒﺮد‪ ‬ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ در اﻣﻮال ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﻘﺎمِ ﺷﻬﺎدت ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫دارد ﻧﯿﺘﺶ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﺒﻮده و از روي ﺗﻌﺼﺐ ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﮋادي ﯾﺎ ﻣﻠﯽ ﺟﻨﮕﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا از‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ از روي ﺗﻌﺼﺐ و ﺣﺲ‪ ‬ﻗﻮﻣﯽ و ﻗﺒﯿﻠﻪاي ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ‪.‬‬
‫َّ‬
‫ا�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫َ‬ ‫ﻮن َﻠﻛ َﻤ ُﺔ َّ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َ‬
‫َ ْ َ ََ َ ُ َ‬
‫ﻴﻞ ِ‬‫ا� ِ� اﻟﻌﻠﻴﺎ �ﻬﻮ ِﻲﻓ ﺳ ِب ِ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻞ ِﺘﻟﻜ‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﻼي ﻠﻛﻤﺔاﷲ ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬او‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪ اﺳﺖ و در راه اﷲ ﺟﻨﮕﯿﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2810 ،123) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1904 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪492‬‬

‫ﻧﯿﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﺑﺎﻃﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬آن را ﻣﯽداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺎء ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ‬
‫َّ‬
‫ﻻ َﺟ َ‬ ‫» َﻣﺎ ﻣﻦ مﻠﻜﻮمٍ ﻳُ�ﻠَ ُﻢ ﻲﻓ َﺳبﻴﻞ َّ َ َّ ُ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ْ َ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ا�‪ -‬وا� أﻋﻠﻢ ِﺑﻤﻦ ﻳ�ﻠﻢ ِﻲﻓ ﺳ ِبﻴ ِﻠ ِﻪ‪ -‬إِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ َ َ ُ ً َّ ْ ُ َ ْ ُِ َّ َ ِّ ُ ُ ْ‬
‫وﺟﺮﺣﻪ ﻳﺜﻌﺐ دﻣﺎ الﻠﻮن لﻮن اﺪﻟمِ والﺮ�ﺢ ِر�ﺢ ال ِﻤﺴ ِﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪»:‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ‬
‫زﺧﻤﯽ ﺷﻮد‪ -‬و اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در راه او زﺧﻤﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ -‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از زﺧﻤﺶ ﺧﻮن ﻣﯽرﯾﺰد؛ رﻧﮕﺶ‪ ،‬ﺑﻪ رﻧﮓ ﺧﻮن و‬
‫ﺑﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻮي ﻣﺸﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺨﺎري‪ /‬در »ﺻﺤﯿﺢ« ﺧﻮد‪ ،‬در ﺷﺮحِ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺎب ﻻﻳُﻘﺎل‪ :‬ﻓﻼن ﺷﻬﻴﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻓﺮدي ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻬﯿﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ و اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ اﯾﻦ ﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ! اﮔﺮﭼﻪ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻫﺪاف ﻗﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﻠﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ اﻣﮑﺎن‬
‫دارد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ! ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ در‬
‫راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﮑﺎن دارد در ﻏﻨﺎﯾﻢ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺲ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺷﺨﺺِ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻧﺎم ﻧﺒﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻓﻼنﮐﺲ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺪانِ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻧﯿﺘﯽ داﺷﺘﻪ و ﭼﻪ‬
‫در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﭼﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺪﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻼنﮐﺲ‬
‫ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻧﺪﻫﯿﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ از ﻣﻘﺎﻣﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و‬
‫ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻬﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ و از او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻬﯿﺪ‬
‫ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺷﻬﺎدت ﻧﺎﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺷﻬﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺷﻬﺪا ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻋﺎم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5533 :‬‬

 ‫‪493‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ در اﷲ ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ و‬
‫ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻓﺮار‬
‫ﻧﮑﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺰ د‪‬ﯾﻦ ﺑﺎ ﺑﺪﻫﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻦ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺪﻫﯽ ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت از ذﻣﻪي او ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺣﻖّ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﺣﻖ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ادا ﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﯾﺎ ﭘﺮداﺧﺖ آن‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺠﻤﻼت و ﺧﺮﯾﺪن ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻏﯿﺮﺿﺮوري‪ ،‬ﺧﻮد را زﯾﺮِ ﯾﺎرِ ﻗﺮض ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺰﯾﯿﻨﯽ و ﻏﯿﺮﺿﺮوري را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺴﻄﯽ ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬ﺧﻮدروﯾﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﭘﻨﺞ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن را دارد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮض و وام ﺗﻦ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺧﻮدروﯾﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮﯾﺪاري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ از ﮐﻢﻋﻠﻤﯽ و ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي دﯾﻨﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺳﻌﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬ﻧﺴﯿﻪ ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻗﺴﻄﯽ دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ اوﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﺎرِ ﻗﺮض و ﺑﺪﻫﯽ را از دوش ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻫﮑﺎران ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫ُْْ‬ ‫ََْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٢٢٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ، ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﺗﺪ ُرون ﻣﻦ الﻤﻔﻠِﺲ؟« ﻗﺎلﻮا‪:‬‬
‫ْ ُ َّ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َّ ْ ُ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ُْْ ُ‬
‫الﻤﻔﻠﺲ �ِﻴﻨﺎ ﻣﻦ ﻻ د ِْرﻫ َﻢ ﻪﻟُ َوﻻ ﻣﺘﺎع‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬إِن الﻤﻔﻠِﺲ ﻣِﻦ أﻣ ِﻲﺘ ﻣﻦ ﻳﺄ ِﻲﺗ ﻳ ْﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ََ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺑِﺼﻼ ٍة َو ِﺻﻴﺎمٍ وز� ٍة ‪ ،‬و�ﺄ ِﻲﺗ وﻗﺪ ﺷﺘ َﻢ ﻫﺬا‪ ،‬وﻗﺬف ﻫﺬا َوأ�ﻞ ﻣﺎل ﻫﺬا‪ ،‬وﺳﻔﻚ دم ﻫﺬا‪،‬‬
‫ُُ ََْ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺮﺿب ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﻴﻌﻄﻰ ﻫﺬا ﻣِﻦ ﺣﺴﻨﺎﺗ ِﻪ‪ ،‬وﻫﺬا ﻣِﻦ ﺣﺴﻨﺎﺗ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈِن ﻓﻨِﻴﺖ ﺣﺴﻨﺎﺗﻪ �ﺒﻞ أن‬ ‫و‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫َ‬
‫ﻳﻘ ِﻲﻀ ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬أﺧِﺬ ﻣِﻦ ﺧﻄﺎﻳﺎﻫﻢ �ﻄ ِﺮﺣﺖ ﻋﻠﻴﻪ‪� ،‬ﻢ ﻃ ِﺮح ﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻣﻔﻠﺲ ﮐﯿﺴﺖ؟«‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﻧﻈﺮِ ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻣﻔﻠﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺮوت‪ ‬ﻧﻘﺪي و ﻏﯿﺮﻧﻘﺪي ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻔﻠﺲ‬
‫در اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺒﻮﻫﯽ از )اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ( ﻧﻤﺎز و روزه و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2581 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪494‬‬

‫زﮐﺎت ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ را دﺷﻨﺎم داده و ﺑﻪ آن‬
‫ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ زده اﺳﺖ؛ ﻣﺎلِ اﯾﻦ را ﺧﻮرده و ﺧﻮنِ آن ﯾﮑﯽ را رﯾﺨﺘﻪ و ﻓﻼﻧﯽ را زده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ از‬
‫اداي ﺣﻘﻮقِ ﺣﻖداران ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﺴﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺣﺴﺎبِ او ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ او را در آﺗﺶِ دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻣﻔﻠﺲ ﮐﯿﺴﺖ؟« ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺼﺪش‪ ،‬آﻣﻮزش‬
‫ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﮔﺎه‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ از ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت و ﺑﯿﺎن ﯾﮏ ﻗﻀﯿﻪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎري از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ‪،‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪» :‬آﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﭘﺲ از ﺧﺸﮏ ﺷﺪن‪ ،‬ﮐﻢ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻟﺬا از ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪاي را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻔﻠﺲ اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﻓﻘﯿﺮ و ﻣﻔﻠﺲ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺛﺮوت ﻧﻘﺪي دارد و ﻧﻪ ﺛﺮوت‪ ‬ﻏﯿﺮﻧﻘﺪي‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻧﻈﺮِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻣﻔﻠﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻔﻠﺲ در اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺒﻮﻫﯽ از )اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ( ﻧﻤﺎز و روزه و زﮐﺎت ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬در‬
‫رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﻮهﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺛﺮوت‪ ‬ﻫﻨﮕﻔﺖ و ﮐﻼﻧﯽ از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد؛ وﻟﯽ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‬
‫را دﺷﻨﺎم داده و ﺑﻪ آن ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ زده اﺳﺖ؛ ﻣﺎلِ اﯾﻦ را ﺧﻮرده و ﺧﻮنِ آن ﯾﮑﯽ را‬
‫رﯾﺨﺘﻪ و ﻓﻼﻧﯽ را زده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ‪ ،‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﻖّ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؛ ﭼﻮن در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن ﺗﺠﺎوز ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮد ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ روﯾﺖ را ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )‪ ،(1835‬و اﻹرواء )‪ (1352‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪495‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﻟﺬا ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﻗﺎ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎواﻧﺶ را ﭘﺲ دﻫﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ ازاي‬
‫ﺣﻖ ﺧﻮد‪ ،‬از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽدارد؛ اﮔﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ از ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺣﺴﺎبِ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم‬
‫ب او ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ او را در‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﺴﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺣﺴﺎ ِ‬
‫آﺗﺶِ دوزخ‪ ،‬ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺛﻮاب ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﭘﺎيِ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽرود؛ ﺛﻮابِ زﮐﺎﺗﺶ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﯿﺰي از ﺛﻮاب روزهاش ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﯽرود؛ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺶ ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه و ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎراﻧﺶ ﻣﻨﺘﻈﺮ درﯾﺎﻓﺖ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا از ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺣﺴﺎب اﯾﻦ ﻣﻔﻠﺲِ ﺑﯿﻨﻮا ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﯽ ﺧﺎﻟﯽ از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﮐﻮﻟﻪﺑﺎري از ﮔﻨﺎه‪ ،‬در دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻣﻔﻠﺲ و ﺑﯿﻨﻮاﺳﺖ‪ .‬دﻧﯿﺎ‬
‫ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﻘﯿﺮ و ﻏﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻓﻘﯿﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوت ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ و ورﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ! وﻟﯽ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ در آﺧﺮت اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﻮﻫﯽ از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﻪ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ؛ آن ﻫﻢ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﻗﯿﺎﻣﺖ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺎ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ از دﻧﯿﺎ ﮐﻮچ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺣﻖّ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﻫﺮ‬
‫ﺣﻖداري را ﺑﻪ ﺣﻘﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ و ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻼش ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛‬
‫ﭼﻮن در آﺧﺮت‪ ،‬ﯾﮏ »ﻗ‪‬ﺮان« ﻫﻢ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﻣﺎ در آﺧﺮت‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﻣﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ و ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ از اداي ﺣﻘﻮقِ ﺣﻖداران ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﺴﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎبِ او ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ او را در آﺗﺶِ دوزخ‪ ،‬ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﺪيﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺳﭙﺲ از دوزخ رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در‬
‫دوزخ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬داغ و ﺳﻮزان اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪496‬‬

‫ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آﺗﺶ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺎبِ ﺗﺤﻤﻞ آﺗﺶ دوزخ را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ َ َ َ ٌ َ َّ ُ ْ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﻮن إ ِ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ِّ َ َ َ‬
‫ﻲﻟ‪،‬‬ ‫‪ -٢٢٤‬وﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ&‪ ،‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِ�ﻤﺎ أﻧﺎ �ﺮﺸ‪ ،‬و�ِﻧ�ﻢ ﺨﺗﺘ ِﺼﻤ‬
‫َ ْ َُ ََ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ‬
‫َوﻟﻌﻞ �ﻌﻀ�ﻢ أن ﻳ�ﻮن أﺤﻟ َﻦ ﺤﺑُﺠﺘِ ِﻪ ﻣِﻦ �ﻌﺾ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ِﻲﻀ ﻪﻟُ ﺑِﻨﺤﻮ ﻣﺎ أﺳﻤﻊ �ﻤﻦ ﻗﻀﻴﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫َﻪﻟُ ﺤﺑَ ِّﻖ َأﺧِﻴ ِﻪ ﻓَﺈ َّ� َﻤﺎ أَ ْ� َﻄ ُﻊ َﻪﻟُ ﻗ ِْﻄ َﻌ ًﺔ ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻢ؛ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﯿﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺧﺼﻮﻣﺖ‪ ،‬در اﺳﺘﺪﻻل ﯾﺎ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻫﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﻗﻀﺎوت ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺮادرش را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﭘﺎرهاي از آﺗﺶ را ﺑﻪ او دادهام«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب »ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اداي ﺣﻖ ﺑﻪ ﺣﻖداران«‪ ،‬از امﺳﻠﻤﻪ& ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻢ؛ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ‬
‫ﻣﯽآﯾﯿﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺧﺼﻮﻣﺖ‪ ،‬در اﺳﺘﺪﻻل ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻫﺮﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﻗﻀﺎوت ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺑﺮادرش را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﭘﺎرهاي از آﺗﺶ را ﺑﻪ او دادهام«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ؛‬
‫و ﻫﻤﺎن ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﯽ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ دارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪي‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﺗﺸﻨﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺳﺮﻣﺎ و ﮔﺮﻣﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‬
‫و ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﻧﯿﺎز داﺷﺖ؛ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬دﭼﺎرِ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ و از ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻋﻼن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺸﺮي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ؛ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ ۡ َّ َ ٓ َ َ ۠ َ َ ‪َّ َّ ٰٓ َ ُ ۡ ُ ۡ ّ ٞ‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫� �� َما إِ� ٰ ُه� ۡم إِ� ٰه َ� ٰحِد﴾ ]اﻟﻜﻬﻒ‪[١١٠ :‬‬ ‫﴿قل إِ�ما �نا �� مِثل�م يو� إ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 2458 :‬و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1713 :‬‬
 ‫‪497‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺸﺮي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﻘﺎمِ ﻣﻌﺒﻮد ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮم ﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎري ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻧﻔﻊ و‬
‫ﺿﺮري در دﺳﺖ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻟﮏ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻤﻪي ﺷﺒﻬﺎت ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﯾﺎ او را ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺿﺮر ﯾﺎ ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او اﻣﯿﺪ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ‬
‫ﺟﺎي ﺷﺒﻬﻪاي ﺑﺮاي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫�� َو َ� َر َش ٗدا ‪ ٢١‬قُ ۡل إ ّ� لَن ُ� َ‬ ‫ُۡ ّ َٓ َۡ ُ َ ُ‬
‫َّ‬
‫� ِ� م َِن ٱ�ِ أ َحد َول ۡن‬ ‫� ۡم َ ّٗ‬ ‫﴿قل إ ِ ِ� � أمل ِك ل‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫َّ َ َ ٰ ٗ ّ َ َّ َ َ ٰ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﳉﻦ‪[٢٣ ،٢١ :‬‬ ‫﴾‬‫ۦ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ت‬‫ٰ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ر‬‫و‬ ‫�‬
‫جد مِن دونِهِۦ ملتحدا ‪ ٢٢‬إِ� ب�غا مِن ٱ ِ ِ ِ ۚ‬ ‫أ ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﻫﯿﭻ زﯾﺎن و ﯾﺎ ﻫﺪاﯾﺘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮا از‬
‫ﻋﺬاب اﷲ ﭘﻨﺎه دﻫﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﭘﻨﺎهﮔﺎﻫﯽ ﺟﺰ او ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻢ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪام ﺗﻨﻬﺎ اﺑﻼغ )ﭘﯿﺎم( از ﺳﻮي اﷲ و‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﭘﯿﺎمﻫﺎي اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﺬاب ﯾﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮا‬
‫از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﭘﻨﺎهﮔﺎﻫﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻫﻢ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮐﻪ در دﻋﻮاﻫﺎ و ﺧﺼﻮﻣﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﮐﯿﺴﺖ؛ »ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺧﺼﻮﻣﺖ‪ ،‬در اﺳﺘﺪﻻل ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻫﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﻗﻀﺎوت ﻧﻤﺎﯾﻢ«؛ زﯾﺮا ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ ﺑﻪوﺿﻮح دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دو ﻧﻔﺮ ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽروﻧﺪ؛‬
‫ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪاﺻﻄﻼح آدمِ زﺑﺎنداريﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮب ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ و دﻻﯾﻞ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪﭘﺴﻨﺪي ﺗﻘﺪﯾﻢ دادﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ ،‬زﺑﺎنِ ﺣﺮف‬
‫زدن ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺎﺿﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﻟﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرِ‬
‫ﻗﺎﺿﯽﻫﺎ را ﺳﺎدهﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﻗﺎﺿﯽاي ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﻣﮑﻠّﻒ ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﻏﯿﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ وﻇﯿﻔﻪ دارد دﻻﯾﻞ ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا )ﺧﻮاﻫﺎن و ﺧﻮاﻧﺪه( را ﺑﺸﻨﻮد و ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪498‬‬

‫ﺷﻮاﻫﺪ و دﻻﯾﻞ وﺟﻮد ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮ ﻗﺎﺿﯽاي‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺴﺘﻨﺪات‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺷﻮاﻫﺪ و دﻻﯾﻞ ﻇﺎﻫﺮي ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺣﻖﮐُﺸﯽ ﭘﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻗﺎﺿﯽاي‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺎﺿﯽ اﺻﻞ را ﺑﺮ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﮕﺬارد و ﺑﺮ اﺳﺎس دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎرش ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﺻﺪور ﺣﮑﻢ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﯾﮏ اﺟﺮ ﯾﺎ ﺛﻮاب ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و اﮔﺮ‬
‫در ﺻﺪور ﺣﮑﻢ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢِ درﺳﺘﯽ ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار دو ﭘﺎداش‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن ﮐﻤﺎلِ ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﺮاي درك ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺻﺪور رأي ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺎر‬
‫ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺎﺿﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻮاﻫﺪ و دﻻﯾﻞ ﻣﻮﺟﻮد و‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن‪ ،‬رأي ﺧﻮد را ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻃﻦ را ﺑﻪ اﷲ‪ ‬واﮔﺬار ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ادﻋﺎﯾﺶ دو ﺷﺎﻫﺪ‬
‫آورد‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮاﻫﺎن )ﻣﺪﻋﯽ(‪ ،‬رأي ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ و ﺧﻮاﻧﺪه )ﻣﺪﻋ‪‬ﯽ ﻋﻠﯿﻪ( را‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻠﺰم ﺳﺎزد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﺮادي اﺳﺎﺳﯽ در ﺷﻬﻮد وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دو ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺟﺰوِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدﺗﺸﺎن اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ دو ﺷﺎﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻬﺎدﺗﺸﺎن ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف‪ ‬ﺷﻬﺎدﺗﺸﺎن‪ ،‬رأي ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬وﻋﯿﺪ و ﻫﺸﺪار ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آنﻫﺎ رأي‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺮادرش را‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﭘﺎرهاي از آﺗﺶ را ﺑﻪ او دادهام«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﺿﯽ‪،‬‬
‫ﺣﺮام را ﺣﻼل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس دﻻﯾﻞ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد و اﻇﻬﺎرات‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه و ﺧﻮاﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮐﺴﯽ ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺎ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ رأي‪ ،‬آنﭼﻪ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻼل ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎرواﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺟ‪‬ﺮم ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن ﺣﻖ دﯾﮕﺮان از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖِ‬
‫اﻇﻬﺎرات ﺑﯽاﺳﺎس و دﻋﺎوي ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ وﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯿﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪات ﭘﺮوﻧﺪه و اﻇﻬﺎرات ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺴﺘﻨﺪات ﭘﺮوﻧﺪه و اﻇﻬﺎرات ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا‪ ،‬ﻗﻀﺎوت‬
 ‫‪499‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد؟ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﺑﺮاي ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻇﻬﺎرات دو ﻃﺮف دﻋﻮا‪ ،‬ﻣﻼك ﻗﻀﺎوت اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي اﻃﻼﻋﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﻗﻀﺎوت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ادﻋﺎﻫﺎي‬
‫ﺑﯽاﺳﺎس و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ رأي ﺻﺎدرﺷﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫اﻃﻼﻋﺎت و داﻧﺶِ ﺷﺨﺺِ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﯾﺎ ﻫﻮﯾﺪا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﺳﻮﻣﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد؛ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺤﺮز ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف‪ ‬اﻇﻬﺎرات و ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬از ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ و آن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮﺟﻊ ﻗﻀﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮي ارﺟﺎع دﻫﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺎس‬
‫ﻗﻀﺎوت‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽِ ﻗﺎﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮارد ﯾﺎ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬رأي ﺧﻮد را ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ در ﯾﮏ ﻗﻀﯿﻪ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﻖ اﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ در ﺟﺮﯾﺎن دادرﺳﯽ اﻗﺮارِ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫از اﻗﺮار آن ﺷﺨﺺ ﺑﻪدﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﺪور رأي اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬در ﺟﺮﯾﺎن دادرﺳﯽ و در ﻣﺠﻠﺲِ ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﻀﯿﻪ‪ ،‬از ﺷﻬﺮت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ‬
‫ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ دارد‪ ،‬رأي ﺧﻮد را ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻫﻤﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻼن زﻣﯿﻦ‪ ،‬وﻗﻒ‪ ‬ﻋﺎم اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻋﻤﻮمِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﻼن زﻣﯿﻦ‪ ،‬از آ ِن‬
‫ﻓﻼنﺷﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس داﻧﺶ و اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد )ﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﻬﺮت اﺻﻞِ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي‬
‫ﺗﻬﻤﺖ ﯾﺎ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﯽاﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮت ﻗﻀﯿﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ رأي او‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﺳﺎس‬
‫ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪات ﭘﺮوﻧﺪهي ﻗﻀﺎﯾﯽ و اﻇﻬﺎرات ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮاﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺎ ذﮐﺮ‬
‫ﯾﮏ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر‬
‫اﺳﺖ و ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﻫﺪان اوﺳﺖ‪ ،‬و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ )ﺧﻮاﻧﺪه(‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪500‬‬

‫ﻣﻨﮑﺮ اﯾﻦ ﺑﺪﻫﯽﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻧﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻠﻢ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬آن‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ دﯾﮕﺮي ارﺟﺎع داده‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺪﻋﯽ )ﺧﻮاﻫﺎن( ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻗﺎﺿﯽِ‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺴﺆول رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﻮا ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻮﮔﻨﺪ ِﺧﻮاﻫﺎن )ﻣﺪﻋﯽ( و‬
‫ﻧﯿﺰ ﺷﻬﺎدت ﺷﻬﻮد )از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻬﺎدت ﻗﺎﺿﯽِ اول( رأي ﺧﻮد را ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُْ‬ ‫ُ‬
‫ﻋﻤﺮ ‪ $‬ﻗﺎل ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻟﻦ ﻳ َﺰال الﻤﺆﻣ ُِﻦ ِﻲﻓ ﻓﺴﺤ ٍﺔ ﻣِﻦ دِﻳﻨِ ِﻪ ﻣﺎ‬‫‪ -٢٢٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ ُ ْ َ ً َ ً‬
‫لﻢ ﻳ ِﺼﺐ دﻣﺎ ﺣﺮاﻣﺎ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره از وﺳﻌﺖ دﯾﻨﺶ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﻧﯽ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻧﺮﯾﺰد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب »ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و وﺟﻮب ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از ﺣﻖداران«‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره از وﺳﻌﺖ دﯾﻨﺶ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﻧﯽ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻧﺮﯾﺰد«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮِ ذﻣﯽ ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮِ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮﯾﯽ) ‪ (2‬را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻨﺶ ﻓﺮاخﺑﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﭼﻬﺎر‬
‫دﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﻗﺘﻞِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻦِ ﮐﺎﻓﺮِ ﺣﺮﺑﯽ )ﮐﺎﻓﺮانِ ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮ( ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﺣﺮام ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻨﺶ‪ ،‬دلﮔﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪﺣﺪي در ﺗﻨﮕﻨﺎ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ از دﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6862 :‬‬

‫)‪ (2‬ذﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻗﺒﺎل وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ‬
‫دارد‪ ،‬از ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮ ِو ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬او را در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪501‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﻟﺬا ﺑﻪ رازِ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ۡ ُ ۡ ُ ۡ ٗ ُّ َ َ ٗ َ َ ٓ ُ‬
‫� َعل ۡيهِ‬ ‫﴿ َومن َ�قتل مؤمِنا متع ّ ِمدا فج َزاؤهُۥ ج َهن ُم �ٰ ِ ٗ�ا �ِيها وغ ِ‬
‫ضب ٱ‬ ‫َ‬

‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٩٣ :‬‬

‫َولَ َع َن ُهۥ َوأَ َع َّد َ ُ�ۥ َع َذابًا َع ِظ ٗ‬
‫يما ‪﴾٩٣‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﯽ را ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﺟﺰاﯾﺶ دوزخ اﺳﺖ و ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ و اﷲ ﺑﺮ‬
‫او ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و او را از رﺣﻤﺘﺶ دور ﻧﻤﻮده و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاﯾﺶ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻋﺬاب اﺳﺖ‪ :‬دوزخ‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﮕﯽ در دوزخ‪ ،‬ﺧﺸﻢِ اﻟﻬﯽ‪،‬‬
‫راﻧﺪه ﺷﺪن از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاي او آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻋﺬاب ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪﻋﻤﺪ و ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﮑﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺗﻨﮕﻨﺎي دﯾﻨﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻨﺶ دلﮔﯿﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬دﯾﻦ را ﺑﻪﮐﻠﯽ ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺰو دوزﺧﯿﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در‬
‫دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ و رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﺣﺮام‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺗﻮﺑﻪاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪاش ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ َ َّ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ ۡ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫� إِ�‬ ‫ِين � يَ ۡد ُعون َم َع ٱ�ِ إِ� ٰ ًها َءاخ َر َو� َ�ق ُتلون ٱ�َّف َس ٱل ِ� حرم ٱ‬ ‫﴿وٱ�‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ون َو َمن َ� ۡف َع ۡل َ� ٰل َِك يَل َق �ثَ ٗ‬
‫اما ‪ ٦٨‬يُ َ� ٰ َع ۡف ُ� ٱل َع َذ ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫بٱ ۡ َ ّ‬
‫اب يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َم ِة‬ ‫� ِق َو� ي ۡزن ۚ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٗ َ ٰ ٗ َ ُ ْ َ َ ُ َ ّ ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬
‫َو�َ ۡخ ۡ‬
‫� �ِيهِۦ ُم َهانا ‪ ٦٩‬إِ� من تاب وءامن وع ِمل �م� �ل ِحا فأو ٰٓ��ِك �بدِل‬
‫َّ ُ َ ّ َ ۡ َ َ َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٠ ،٦٨ :‬‬ ‫ت﴾‬ ‫ٱ� س ِ�ٔات ِ ِهم حس�ٰ ٖ�‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮدي ﺟﺰ اﷲ را ﻧﻤﻰﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﻰ را ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺧﻮﻧﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫ﺑﻪﺣﻖ ﻧﻤﻰﮐﺸﻨﺪ و زﻧﺎ ﻧﻤﻰﮐﻨﻨﺪ؛ و ﮐﺴﻰ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ )اﻋﻤﺎل( ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺨﺘﻰ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪ .‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﺬاﺑﺶ دو ﭼﻨﺪان ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ذﻟﺖ و ﺧﻮارى ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در آن‬
‫ﻣﻰﻣﺎﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﺪىﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮔﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﻗﺘﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪502‬‬
‫َّ ۡ َ َّ َّ َّ َ ۡ‬ ‫ُ ۡ َ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ٰٓ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫� َ�غفِ ُر‬ ‫�ِ إِن ٱ‬
‫ۚ‬ ‫ٱ‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫�‬‫ر‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫﴿قل � ٰعِبادِي ٱ�ِين أ�فوا � أنفسِ ِهم � �قنطوا‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٥٣ :‬‬ ‫ِيعا ۚ﴾‬ ‫ٱ ُّ�نُ َ‬
‫وب َ� ً‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ زﯾﺎدهروي در ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﯾﺪ! از رﺣﻤﺖ اﷲ‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪.‬‬
‫زﯾﺮا در ﮔﻨﺎه ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﻖ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﺣﻖ اول‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﺣﻖ دوم‪ ،‬از‬
‫آن ﻣﻘﺘﻮل و ﺣﻖ ﺳﻮم ﺑﻪ اوﻟﯿﺎي ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﻘﺶ را ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﺎﺗﻞ از اداي ﺣﻖ ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﺑﻪ او دﺳﺖرﺳﯽ ﻧﺪارد ﺗﺎ از او ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن داوري ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؛ وﻟﯽ آﯾﺎ ﺗﻮﺑﻪي ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻘﺘﻮل را راﺿﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﯾﺎ ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ؟ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﻖ ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻪي ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻪ ﻗﻮت‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪.‬و اﮔﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬اداي ﺣﻘﻮقِ ﺣﻖداران ﯾﺎ ﺑﺎزﭘﺲ دادن ﺣﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﺸﺎن ﭘﺎﯾﻤﺎل‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻣﻘﺘﻮل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﻘﺶ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻗﺎﺗﻞ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ از ﻇﺎﻫﺮِ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪي ﻗﺎﺗﻞ‬
‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻘﺘﻮل را راﺿﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي ﺣﻖ اوﻟﯿﺎي ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪي ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮدش را ﺑﻪ اوﻟﯿﺎي دم ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ؛ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ .‬اوﻟﯿﺎي دم ﭼﻬﺎر‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪ ﭘﯿﺶِ رو دارﻧﺪ‪ :‬ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﻫﻤﻪي دﯾﻪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺳﺎزش ﺑﺎ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻢﺗﺮ از دﯾﻪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶﺗﺮ از دﯾﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﭼﻮن ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺎ اوﻟﯿﺎي دم اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ده ﺧﻮنﺑﻬﺎ ﻧﺪﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺗﻞ را ﻗﺼﺎص ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻣﺸﻬﻮرِ‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮلِ ﻣﺸﻬﻮر اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،/‬ﺳﺎزش ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻣﺒﻠﻐﯽ‬
‫ﺑﯿﺶ از دﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪503‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪي ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﯾﻪاي ﮐﻪ از ﺳﻮرهي ﻓﺮﻗﺎن ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻗﺘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﯾﻪي ‪ 53‬ﺳﻮرهي »زﻣﺮ« ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﻪ آﯾﻪاي ﻋﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫� َ� ۡغفِ ُر ٱ ُّ�نُ َ‬
‫وب َ� ً‬
‫ِيعا﴾‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٥٣ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و‬
‫درﺑﺎرهي ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ از دﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ‬
‫ﻤﺣ َﺰةَ رﻲﺿ ُ‬ ‫َ ََْ ْ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ وﻋﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪:‬‬ ‫ﺖ ﺎﻋم ٍِﺮ اﻷﻧﺼﺎرِ� ِﺔ ‪،‬و ِ� امﺮأة‬‫‪ -٢٢٦‬وﻋﻦ ﺧﻮﻟﺔ ﺑِﻨ ِ‬
‫َ ْ َ ٍّ َ ُ ُ َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َّ َ ً َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﺎر ﻳﻮم‬ ‫� ﺣﻖ ﻓﻠﻬﻢ اﻨﻟ‬
‫ﻣﺎل اﷲ ﺑِﻐ ِ‬
‫ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮلاﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إِن ِرﺟﺎﻻ �ﺘﺨﻮﺿﻮن ِﻲﻓ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ‬
‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺧﻮﻟﻪ ﺑﻨﺖ ﻋﺎﻣﺮ اﻧﺼﺎري& ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺣﻤﺰه‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬در اﻣﻮال اﻟﻬﯽ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬آﺗﺶ )دوزخ( ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﺧﻮﻟﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﺣﻤﺰه‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬در اﻣﻮال اﻟﻬﯽ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ﻟﺬا روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬آﺗﺶ )دوزخ( ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ از اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در‬
‫اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن اﺳﺘﻔﺎدهي‬
‫ﻏﯿﺮﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راهﻫﺎي زﯾﺎنﺑﺎر ﻣﺜﻞ ﺳﯿﮕﺎر‪ ،‬ﻣﺨﺪرات‪ ،‬ﺷﺮاب و‬
‫اﻣﺜﺎل آن ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﯾﺎ از راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺼﺐ‪ ،‬ﺳﺮﻗﺖ‪ ،‬ﮐﻼهﺑﺮداري و‬
‫ﻃﺮحِ دﻋﺎوي دروﻏﯿﻦ ﺑﺮاي ﻏﺼﺐ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬اﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺗﺼﺮف ﻧﺎﻣﺸﺮوع در اﻣﻮال‪ ،‬ﭼﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺴﺐ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن اﻣﻮال در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺟﺰ ﻋﺬاب دوزخ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3118 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪504‬‬

‫داﺷﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﻘﻮق ﭘﺎﯾﻤﺎلﺷﺪهي دﯾﮕﺮان را‬
‫ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ و از ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن اﻣﻮال ﺧﻮد در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع دﺳﺖ ﺑﺮدارد؛ زﯾﺮا اﷲ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪي ﻫﺮ ﺗﻮﺑﻪﮐﺎري را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ َ َّ َّ َّ َ ۡ‬ ‫َ َۡ ْ‬ ‫ُ ۡ َ ٰ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫� َ�غفِ ُر‬ ‫� أنفسِ ِه ۡم � �ق َن ُطوا مِن ر�ةِ ٱ�ِۚ إِن ٱ‬ ‫﴿قل �عِبادِي ٱ�ِين أ�فوا‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ِيعا ۚ إنَّ ُهۥ ُه َو ٱ ۡل َغ ُف ُ‬‫ُّ ُ َ َ ً‬
‫ِيب ٓوا إ ِ ٰ� َر ّ�ِ� ۡم َوأ ۡسل ُِموا ُ�ۥ مِن‬ ‫ِيم ‪ ٥٣‬وأن‬ ‫ور ٱ َّلرح ُ‬
‫ٱ�نوب � ِ‬
‫َ َّ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َ َ ٓ ُ َ َ ُ‬ ‫َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ُ ُ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫نزل إ ِ ۡ��م ّمِن‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ا‬‫م‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ح‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ع‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ت‬‫ٱ‬‫و‬ ‫‪٥٤‬‬ ‫ون‬ ‫�ب ِل أن يأ�ِي�م ٱلعذاب �م � تن�‬
‫ول َ� ۡفس‪ٞ‬‬ ‫َُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ّ ُ ّ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ُ َ ۡ َ ٗ َ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫َ‬
‫ر�ِ�م مِن �ب ِل أن يأ�ِي�م ٱلعذاب �غتة وأنتم � �شعرون ‪ ٥٥‬أن �ق‬
‫َ ۡ َ ُ َ َۡ‬ ‫نت ل َ ِم َن ٱ َّ ٰ‬ ‫طت � َج�ب ٱ َّ�ِ �ن ُك ُ‬ ‫� َ َٰ‬
‫�ن ‪ ٥٦‬أو �قول لو‬ ‫خر َ‬‫ل� ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� َما فَ َّر ُ‬ ‫� َٰ‬ ‫َ� ٰ َ‬
‫ح ۡ َ‬
‫َ ٗ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫نت م َِن ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬ ‫َ َّ َّ َ َ َ ٰ َ ُ‬
‫اب ل ۡو أن ِ� ك َّرة‬ ‫� ‪ ٥٧‬أ ۡو �قول حِ� ترى ٱلعذ‬ ‫ك ُ‬ ‫أن ٱ� هدٮ ِ� ل‬
‫َ َ َّ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫ٓ ۡ َ َ‬ ‫َ َٰ َ‬ ‫ون م َِن ٱل ۡ ُم ۡحسِ ن ِ َ‬ ‫ََ ُ َ‬
‫� َت‬ ‫كَۡ‬ ‫� ق ۡد َجا َءتك َءا� ٰ ِ� فكذبت بِها وٱست‬ ‫� ‪ ٥٨‬ب‬ ‫فأ�‬
‫� ٰفِر َ‬ ‫َُ َ َ ۡ َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٥٩ ،٥٣ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٥٩‬‬ ‫ِ‬ ‫و�نت مِن ٱل‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ زﯾﺎدهروي در ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﯾﺪ! از رﺣﻤﺖ اﷲ‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻫﻤﺎن ذات آﻣﺮزﻧﺪه و‬
‫ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن روي ﺑﯿﺎورﯾﺪ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارش ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ‬
‫ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺘﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ و آنﮔﺎه ﯾﺎري ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬و از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻓﻠﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺳﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي واي و اﻓﺴﻮس ﺑﺮ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﻖ اﷲ ﮐﺮدم و ﺑﯽﮔﻤﺎن از ﻣﺴﺨﺮهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮدم‪ .‬ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ‬
‫ﻫﺪاﯾﺘﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ از ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران ﻣﯽﺷﺪم‪ .‬ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺬاب را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﮐﺎش ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ )ﺑﻪ دﻧﯿﺎ( وﺟﻮد داﺷﺖ ﺗﺎ از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻣﯽﺷﺪم‪ .‬آري؛ آﯾﺎﺗﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ رﺳﯿﺪ و ﺗﻮ ﺗﮑﺬﯾﺒﺶ ﮐﺮدي و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻧﻤﻮدي و از ﮐﺎﻓﺮان ﮔﺸﺘﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي درﺑﺎرهي دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﺳﻮء ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣـﺎﻟﺶ را در راهﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﻊ دﻧﯿﻮي و اﺧﺮوي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫از آن در ﮐﺎرﻫﺎ ﯾﺎ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻔﯿـﺪ اﺳـﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ و در راه درﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
 ‫‪505‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ اداﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ اﻟﻬﯽ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﯽ ﺟﺰ آﺗﺶ دوزخ ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -27‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و‬
‫ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫﴿ َ� ٰل َِك َو َمن ُ� َع ّظ ۡم ُح ُر َ� ٰت ٱ َّ�ِ َ� ُه َو َخ ۡ�‪�ُ َّ ٞ‬ۥ ع َ‬
‫ِند َر ّ�ِهِۦ﴾‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬
‫)ﺣ‪‬ﮑﻢ( اﯾﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ را ﺑﺰرگ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ُۡ ُ‬ ‫﴿ َ� ٰل َِك َو َمن ُ� َع ّ ِظ ۡم َش َ ٰٓ َ َّ َ َّ َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٢ :‬‬ ‫وب ‪﴾٣٢‬‬
‫��ِر ٱ�ِ فإِ�ها مِن �قوى ٱلقل ِ‬ ‫ۖ‬
‫)ﺣﮑﻢ( اﯾﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ را ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫از ﺗﻘﻮاي دلﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫ك ل ِل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٨ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٨٨‬‬ ‫﴿وٱخفِض جناح‬
‫ﺑﺎلِ )ﻣﻬﺮِ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮود آور‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿـﺎن ﺣﻘـﻮق آﻧـﺎن و‬
‫ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ«‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑـﺮ ﺑـﺮادرِ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺣﻘـﻮﻗﯽ دارد ﮐـﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را در ﻣﻮارد‪ ‬ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ او ﺳـﻼم ﮐـﺮده‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾـﺪ‪ :‬الﺴـﻼم ﻋﻠﻴـﮏ‪ ،‬ﯾـﺎ الﺴـﻼم‬
‫ﻋﻠﻴ�ﻢ؛ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺑﺎ ﺑﺮادرش ﻗﻬﺮ ﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ روي ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺷﺮﻋﯽ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫روز ﺑﺎ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻗﻬﺮ ﮐﻨﯽ و ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﻧﯿـﺰ در ﺷـﺮاﯾﻄﯽ ﮐـﻪ او ﺑـﺮ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮط ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣـﺮ‪ ،‬او را ﺑـﻪ ﺧـﻮد وادارد و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪508‬‬

‫زﻣﯿﻨﻪي ﺗﻮﺑﻪ را در او ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ و راﺟﺢ درﺑﺎرهي ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﻪ روز ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز‪ ،‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺑﺴـﺘﮕﯽ دارد ﮐـﻪ آﯾـﺎ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺷﺮﻋﯽ در آن ﻫﺴﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ اﮔﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐـﻪ آن ﺷـﺨﺺ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮد آﯾﺪ و دﺳﺖ از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮدارد‪ ،‬ﺑﺎ او ﻫﺮﭼﻪﻗﺪر ﮐﻪ ﻣﺼـﻠﺤﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗﻬـﺮ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ او وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬و ﻟـﻮ اﯾـﻦﮐـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻨـﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺘﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﯾﺎ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﺗﺮك ارﺗﺒﺎط ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َ� ٰل َِك َو َمن ُ� َع ّظ ۡم ُح ُر َ� ٰت ٱ َّ�ِ َ� ُه َو َخ ۡ�‪�ُ َّ ٞ‬ۥ ع َ‬
‫ِند َر ّ�ِهِۦ﴾‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬
‫)ﺣ‪‬ﮑﻢ( اﯾﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ را ﺑﺰرگ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﮑﺎنﻫﺎ‪ ،‬زﻣﺎنﻫﺎ و اﻓـﺮاديﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ آنﻫﺎ ﯾـﺎ رﻋﺎﯾـﺖ ﺣﺮﻣﺘﺸـﺎن را واﺟـﺐ ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐـﻪ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺮﻣﺖ »ﺣﺮﻣﯿﻦ« و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﯾـﺎ رﻋﺎﯾـﺖ ﺣﺮﻣـﺖ ﻣـﺎهﻫـﺎي ﺣـﺮام )ذواﻟﻘﻌـﺪه‪،‬‬
‫ذواﻟﺤﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺮم‪ ،‬و رﺟﺐ( و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺮاي او دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ رﻋﺎﯾـﺖ‬
‫ﺣﺮﻣﺖ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻠﺰم ﺳﺎزد و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻌﺎﯾﺮ ﯾﺎ ﺣﺮﻣﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧـﻮد را‬
‫ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه آنﻫﺎ را ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﺑـﺮاي ﻫـﯿﭻ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟـﺎﯾﺰ‬
‫امﺮئ ِﻣ ْﻦ َّ ِّ‬
‫الﺮﺸ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﺤﺑﺴﺐ ِ ٍ‬
‫َ ُ ْ ُ ْ َ ) ‪(1‬‬
‫َْ َْ َ َ‬
‫أن � ِﻘﺮ أﺧﺎه الﻤﺴ ِﻠﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد«‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را در ﻗﻠﺒﺶ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن و اﺷﺎره و ﮐﻨﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﺮش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﺧـﻮد؛ ﺣﺘـﯽ ﻣﻌﺎﻫـﺪات و‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﻔﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ دارد و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎﻧـﺎنِ اﻫـﻞ اﺳـﻼم‪ ،‬ﺑـﺮ ﺳـﻪ‬
‫دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2564 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪509‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدارﻧﺪ؛ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ُ� ُِّب ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬
‫� ‪﴾٧‬‬ ‫يموا ْ ل َ ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َٰ ُ ْ َ ُ‬
‫� ۡم فَٱ ۡس َتقِ ُ‬ ‫﴿�ما ٱست�موا ل‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧ :‬‬ ‫ۚ ِ‬
‫ﭘﺲ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن اﺳﺘﻮار ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻮار ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺸـﺮﮐﺎنِ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺤﯽ را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در »ﺣﺪﯾﺒﯿـﻪ« ﺑﺴـﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﻘـﺾ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﯾﮏدﯾﮕﺮ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺪت ده ﺳـﺎل‪ ،‬اﻋـﻼمِ‬
‫آﺗﺲﺑﺲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ وﻟـﯽ ﻣﺸـﺮﮐﺎنِ ﻗـﺮﯾﺶ‪ ،‬ﭘﯿﻤـﺎنﺷـﮑﻨﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻫـﺮ ﺣـﺎل وﻗﺘـﯽ‬
‫ﻫﻢﭘﯿﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﻬﺪي و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯿـﺎن ﻣـﺎ و آنﻫـﺎ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ُ َ َ ُ ُ ۡ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ٰ ُ َ َ ۡ ٗ َّ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ٰ َ ُ ۡ َ َ ُّ ْ ۡ‬
‫ول وهم بدءو�م أول‬ ‫﴿�� ت�تِلون قوما ن�ثوا �ي�نهم وهموا �ِإِخر ِ‬
‫اج ٱلرس ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٣ :‬‬ ‫َم َّر ٍ� �﴾‬
‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ و ﻗﺼﺪ‪ ‬اﺧﺮاج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬آﻏﺎزﮔﺮ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫دﺳﺘﻪ ي ﺳﻮم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد را ﻧﻘﺾ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﯿﻢ آن‬
‫ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫� � ُ� ُّ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫ا� َّن مِن قَ ۡو ٍ� خ َِيانَ ٗة فَٱ�ب ِ ۡذ إ ِ َ ۡ� ِه ۡم َ ٰ‬
‫� َس َوا ٍء إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِب‬ ‫� ِ‬ ‫﴿ �ما �‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٥٨ :‬‬ ‫ِ�‪﴾٥٨‬‬ ‫ٱ َۡ‬
‫�ا ٓ�ن َ‬
‫ِ‬
‫و اﮔﺮ از ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﮕﺮان ﺑﻮدي‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﺑﯿﻔﮑﻦ ﺗﺎ در وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎران را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳـﺖ؛ ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﻫﺮ ﻣﮑﺎن‪ ،‬زﻣﺎن‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن را ﻣﺤﺘﺮم ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬـﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﻣﺖ آن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪510‬‬
‫﴿ َو َمن ُ� َع ّظ ۡم ُح ُر َ� ٰت ٱ َّ�ِ َ� ُه َو َخ ۡ�‪�ُ َّ ٞ‬ۥ ع َ‬
‫ِند َر ّ�ِهِۗۦ﴾‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ را ﺑﺰرگ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ُۡ ُ‬ ‫﴿ َو َمن ُ� َع ّ ِظ ۡم َش َ ٰٓ َ َّ َ َّ َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٢ :‬‬ ‫وب ‪﴾٣٢‬‬
‫��ِر ٱ�ِ فإِ�ها مِن �قوى ٱلقل ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ را ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ از ﺗﻘﻮاي‬
‫دلﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ و ﺑـﺰرگ ﻣـﯽﺷـﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻃـﻮاف‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ي ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬اذان‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ و دﯾﮕﺮ ﺷﻌﺎﯾﺮ و اﻋﻤﺎل ﻋﺒﺎدي اﺳﻼم‪.‬‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻦ ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﻘﻮاﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻧﮕﯿﺰهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫را ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻟﻬﯽ واﻣﯽدارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٨ :‬‬
‫ك ل ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٨٨‬‬
‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫﴿وٱخفِض جناح‬
‫ﺑﺎلِ )ﻣﻬﺮِ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮود آور‪.‬‬
‫در آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٥ :‬‬
‫ك م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٢١٥‬‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫﴿وٱخفِض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫و ﺑﺎل )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮان‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎرت ﺑﺎ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﻓﺮوﺗﻦ ﺑـﺎش؛ زﯾـﺮا ﻣـﺆﻣﻦ ﺑـﺎ ﺑـﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ دارد؛ ﻫﻤﺎنﻃـﻮر ﮐـﻪ اﷲ ﻣﺘﻌـﺎل در‬
‫وﺻﻒ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ٓ ُ َ َ ۡ ُ َّ ُ َ َ ٓ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿أشِداء � ٱلكفارِ ر�اء بينهم﴾‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬اﷲ‪ ‬در آﯾﻪي ‪ 215‬ﺳﻮرهي »ﺷﻌﺮاء« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٥ :‬‬ ‫ك م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٢١٥‬‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫﴿وٱخفِض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫و ﺑﺎل )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮان‪.‬‬
 ‫‪511‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺮادران ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺗﻮاﺿـﻊ و‬
‫ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم واﻻﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﻧﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎلﻫﺎي ﺧـﻮد‬
‫اوج ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎلِ ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑـﺮاي ﺑـﺮادراﻧﺶ ﭘـﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿـﺮد و‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﮔﺮاﻣﯽ و ارﺟﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻘﯿﺮان ﯾﺎ ﺧﺮدﺳـﺎﻻن را ﺑـﺮاي ﺧـﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺴﺮِ ﺷﺄن ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺎنﻃـﻮر ﮐـﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ ُ َ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ َ ُ َّ َ َّ ُ ّ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ َ‬
‫� �يۡدِي ِه ۡم‬
‫ص� ٰطك ٱلمستقِيم ‪� ١٦‬م �ت ِينهم م ِۢن � ِ‬ ‫﴿قال فب ِ َما أغ َو�ت ِ� ��عدن لهم ِ‬
‫�كِر َ‬
‫ٰ‬ ‫َ ۡ َ ۡ ۡ َ َ ۡ َۡ َٰ ۡ َ َ َ َ ٓ ۡ َ َ َ ُ َ ۡ ََ ُ ۡ َ‬
‫�ن ‪﴾١٧‬‬ ‫ِ‬ ‫�د أ��هم‬ ‫ومِن خل ِف ِهم و�ن �ي�ن ِ ِهم وعن شما�ِل ِ ِهمۖ و� ِ‬
‫)اﺑﻠﯿﺲ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﮔﻢراﻫﻢ ﻧﻤﻮدي‪ ،‬ﺑﺮاي )ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ( آﻧﺎن‪ ،‬در راه راﺳﺖ ﺗﻮ )ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﯿﻨﺸﺎن( ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻢ و آنﮔﺎه از ﺟﻠﻮ و ﭘﺸﺖﺳﺮﺷﺎن و از راﺳﺖ و ﭼﭙﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﻣﯽروم‬
‫و ﺑﯿﺶﺗﺮﺷﺎن را ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاغ اﻧﺴﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﭼﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﯽ؟ او ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕـﺎه و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺪارد! ﭼﺮا ﺑﺎ ﻓﻼﻧﯽ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﯽ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻓﻼﻧﯽ رﻓﺖ و آﻣﺪ داري‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎ او راه ﻣﯽروي؟ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﮔﺮاﻣﯽ و ارﺟﻤﻨـﺪ ﻣـﯽﮔﺮداﻧـﺪ؛ از اﯾـﻦرو زﯾﺒﻨـﺪهي ﻫـﺮ ﻋـﺎﻟﻢ‪،‬‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻣﺴﺆول و ﺻﺎﺣﺐﻣﻘﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﮐﺎﻓﺮي‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ‪ ‬دﻋﻮت دادن او ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎلِ ﻣﻬﺮ و رﺣﻤﺘﺶ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ او‬
‫را ﺑﺎ ﻋﺰت و ﮐﺮاﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي رﻫﻨﻤﻮد اﻻﻫـﯽاﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٨ :‬‬
‫ك ل ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٨٨‬‬
‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫﴿وٱخفِض جناح‬
‫ﺑﺎلِ )ﻣﻬﺮِ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮود آور‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دﻋﻮت ﺣﻖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ او را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪512‬‬

‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٥ :‬‬

‫ك م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٢١٥‬‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫﴿وٱخفِض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫و ﺑﺎل )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮان‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺑﺮادراﻧﺶ ﺧﻮشرﻓﺘﺎر و ﻧﯿﮏﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﻓﺘـﺎر‬
‫و ﮔﻔﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ اﯾﺠﺎد ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﺑـﻪﮔﻔﺘـﻪي ﺷـﺎﻋﺮ‪» :‬از‬
‫ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺧﺎرﻫﺎ ﮔﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷـﻤﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دﺳـﺖ‬
‫ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي ﮐﻪ دو ﻃﺮف ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ اﺧﺘﻼﻟﯽ اﯾﺠـﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ و آن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد‪ ،‬رﻗﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﮐﯿﻨﻪ و‬
‫دﺷﻤﻨﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ك� َّ� َما َ� َت َل ٱ�َّ َ‬
‫اس َ� ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ ۡ َۢ َ ۡ َ ۡ‬
‫ِيعا َو َم ۡن‬ ‫� �ف ٍس أ ۡو ف َسادٖ ِ� ٱ�� ِض ف‬ ‫﴿من �تل �فس� بِغ ِ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٢ :‬‬
‫اس َ� ٗ‬
‫ِيعا ۚ﴾‬ ‫ك َ� َّ� َما ٓ أَ ۡح َيا ٱ َّ� َ‬
‫َ َۡ َ َ َ‬
‫أحياها ف‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺟﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﯾﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري در زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺮدم را ﮐﺸﺘﻪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺳﺒﺐ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن ﮐﺴﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم را ﻧﺠﺎت داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ْ ُ ْ َ َ ُّ ْ ُ ُ‬ ‫ُْْ ُ ُْْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎن �ﺸﺪ ﺑﻌﻀﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ن‬ ‫ﺒﻟ‬‫ﺎﻛ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬‫ﺆ‬ ‫ﻤ‬ ‫لﻠ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﺆ‬‫ﻤ‬‫ال‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫رﺳﻮل‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫مﻮﻰﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -٢٢٧‬وﻋﻦ أ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َ‬
‫َ ْ ً َ َ َّ َ َ ْ َ َ‬
‫� أﺻﺎﺑ ِ ِﻌﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫�ﻌﻀﺎ«‪ .‬وﺷﺒﻚ �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ را در ﻫﻢ ﻓـﺮو‬
‫ﺑﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮاي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟـﺰاي ﯾـﮏ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(2446 ،481) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2585 :‬‬
 ‫‪513‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح ﭼﻨﺪ آﯾﻪ درﺑﺎرهي ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﻬـﺮورزي و ﻧﯿﮑـﯽ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ك� َّ� َما َ� َت َل ٱ�َّ َ‬
‫اس َ� ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ ۡ َۢ َ ۡ َ ۡ‬
‫ِيعا َو َم ۡن‬ ‫� �ف ٍس أ ۡو ف َسادٖ ِ� ٱ�� ِض ف‬ ‫﴿من �تل �فس� بِغ ِ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٢ :‬‬
‫اس َ� ٗ‬
‫ِيعا ۚ﴾‬ ‫ك َ� َّ� َما ٓ أَ ۡح َيا ٱ َّ� َ‬
‫َ َۡ َ َ َ‬
‫أحياها ف‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺟﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﯾﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري در زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺮدم را ﮐﺸﺘﻪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺳﺒﺐ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن ﮐﺴﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم را ﻧﺠﺎت داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫آري! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪﻧـﺎﺣﻖ ﺑﮑﺸـﺪ‪ ،‬و‬
‫اﯾﻦ ﻗﺘﻞ از روي ﻗﺼﺎص ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺠﺎزات ﺗﺒﻪﮐﺎريﻫﺎي ﻣﻘﺘﻮل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﯾﮏﺳـﺎﻧﯽ دارﻧـﺪ و‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺤﺘﺮﻣﻨﺪ و ﻫـﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺣﺮﻣـﺖ ﯾـﮏ ﻣﺴـﻠﻤﺎن را ﺑﺸـﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺣﺮﻣﺖﺷﮑﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﮑـﺬﯾﺐ ﻫﻤـﻪي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻗﻮم ﻧﻮح‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[١٠٥ :‬‬
‫وح ٱل ۡ ُم ۡر َسل َ‬
‫ِ� ‪﴾١٠٥‬‬
‫َ َّ َ ۡ َ ُ‬
‫ت ق ۡو ُم ن ٍ‬‫﴿كذب‬
‫ﻗﻮم ﻧﻮح‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن )اﻟﻬﯽ( را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮح‪ ‬را ﺗﮑـﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧـﺪ؛ زﯾـﺮا ﻫـﯿﭻ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﻣﺮﺳ‪‬ﻠﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻧﻮح‪ ‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻧﺸﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻮح‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾـﺎ ﻫﻤـﻪي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮان را‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫـﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾـﮏ ﻧﻔـﺮ را ﺑـﻪﻧـﺎﺣﻖ ﺑﮑﺸـﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾـﺎ ﻫﻤـﻪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺎر ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از‬
‫ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﺠﺎت داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺠﺎت دﯾﮕﺮان‪ ،‬دو ﺣﺎﻟﺖ دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻮادث ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه‬
‫و ﺧﻄﺮﻧﺎك‪ ،‬ﻫﻢﻧﻮﻋﺶ را از ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً در ﺟﺎﯾﯽ آﺗﺶﺳﻮزي ﻣـﯽﺷـﻮد و‬
‫ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺣﺮﯾﻖ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت دﻫﯿﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻧـﻮع دوم اﯾـﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪514‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ از ﻗﺒﻞ دارد ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﻓﻼنﺷﺨﺺ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻓﻼﻧﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ اﺗﻔﺎق ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻫـﻢ ﺟـﺰو اﺣﯿـﺎي ﻧﻔـﺲ ﯾـﺎ ﻧﺠـﺎت‬
‫دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺎنِ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾـﺎ ﻫﻤـﻪي ﻣـﺮدم را‬
‫ﻧﺠﺎت داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﺖ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﭘﯿﮑﺮﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در اﯾـﻦ آﯾـﻪ ﻓﺮﻣـﻮده‬
‫َۡ َۡ‬
‫� �ف ٍس﴾‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻗﺼﺎص در ﮐﺎر ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫اﺳﺖ‪﴿ :‬بِغ ِ‬
‫ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺼﺎص اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮاد و ﮔﻨﺎﻫﯽ وارد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐـﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ۡ َ َّ ۡ‬
‫ٓ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٤٥ :‬‬ ‫ِيها أن ٱ َّ�ف َس ب ِٱ�َّف ِس﴾‬ ‫﴿و�تبنا علي ِهم �‬
‫و در ﺗﻮرات ﺑﺮاي ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﮐﻪ )ﺣﮑﻢ ﻗﺼﺎص( ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺎن‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺗﻠﯽ را ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻗﺘﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن او را ﺑﻪﺟﺎ و ﺑﻪﺣﻖ ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔـﺮ از‬
‫وارﺛﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از او ارث ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ از ﻣﯿﺮاث ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ او‬
‫را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺳﻪ ﺑﺮادر را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐـﻪ ﺑـﺮادرِ ﺑـﺰرگﺗـﺮ‪ ،‬ﺑـﺮادر‬
‫ﮐﻮﭼﮑﺶ را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮادر وﺳﻂ‪ ،‬از ﺑﺮادر ﮐﻮﭼﮏ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪه‪،‬‬
‫ارث ﻣﯽﺑﺮد و ﭼﻮن ﺑﺮادرِ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻗﺎﺗﻞ اﺳﺖ‪ ،‬از ارث‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ ﺑﺮادرِ‬
‫وﺳﻂ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺼﺎص ﺑﺮادرِ ﮐﻮﭼﮑﺶ ﺷﻮد و ﺑـﺮادر ﺑـﺰرﮔﺶ را ﺑـﻪ ﻗﺼـﺎص ﺑـﺮادرِ‬
‫ﮐﻮﭼﮑﺶ‪ ،‬ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬آﯾﺎ از ﺑﺮادر ﺑﺰرگ ﺧﻮد ﮐﻪ او را در ﻗﺼـﺎص ﺑـﺮادر ﮐﻮﭼـﮏ ﮐﺸـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ارث ﻣﯽﺑﺮد؟ آري؛ زﯾﺮا او را ﺑﻪﺣﻖ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻗﺼﺎص ﺷﺮﻋﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮادر ﺑﺰرگ‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ از ارث ﺑﺮادر ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪ ﮐﻪ او را ﺑـﻪﻧـﺎﺣﻖ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﺑﻪﺣـﻖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺟـﺎي ﻫـﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸـﯽ در آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻗﺼﺎص اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٰ ‪َ ُ َّ َ ۡ ُ َّ َ َ ٰ َ ۡ َ ۡ ْ ُ ٰٓ َ ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ََ ُ‬
‫ب لعل�م �تقون ‪] ﴾١٧٩‬اﻟﺒﻘﺮة‪[١٧٩ :‬‬ ‫اص حيوة �أو ِ� ٱ�ل� ِ‬ ‫� ۡم ِ� ٱلقِ َص ِ‬ ‫﴿ول‬
‫اي ﺧﺮدﻣﻨﺪان! ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ در ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﯽ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪515‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫َۡ‬ ‫َ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬ف َسادٖ ِ� ٱ�� ِض﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺸﺘﻦ ﺗﺒﻪﮐﺎران ﺑـﻪ ﮐﯿﻔـﺮِ‬
‫ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري آنﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﺎﺣﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري در زﻣﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻮﻟﺪوزري ﺑﯿﺎورد و ﺧﺎﻧﻪ ي ﮐﺴﯽ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺧﺮاب ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ‬
‫ﺧﺮابﮐﺎري و ﺗﺒﻪﮐﺎريﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐـﺎري‪ ،‬ﻣﺴـﺘﺤﻖ ﻗﺘـﻞ ﻧﯿﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺮ و ﭘﺨﺶ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎي ﭘﻠﯿﺪ‪ ،‬راهزﻧـﯽ‪،‬‬
‫ﻗﺎﭼﺎق ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر و اﻣﺜﺎل آن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري در زﻣﯿﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫و ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺪام ﺷﻮﻧﺪ و اﻋـﺪام‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ً َ ُ َ َّ ُ ْ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض فسادا أن �قتل ٓوا أو‬ ‫ار�‬
‫﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين � ِ‬
‫ُ َ َّ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ّ ۡ َ َ ۡ ُ َ ۡ ْ َ ۡ َ‬
‫يصلب ٓوا أو �قطع �يدِي ِهم وأرجلهم مِن خِ� ٰ ٍف أو ينفوا مِن ٱ�� ِض﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٣ :‬‬
‫ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺠـﺎزات ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﺟ‪‬ﺮﻣﺸـﺎن‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺪام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ اﮔﺮ ﺟﺮﻣﺸﺎن ﺳﺒﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣـﺒﺲ‬
‫اﺑﺪ ﯾﺎ ﺗﺒﻌﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪﯾﻦ ﺧـﺎﻃﺮ اﻋـﺪام ﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻋﺪام ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺼﺎص ﻗﺘﻞ ﮐﻪ ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫رأي اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ رﺣﻤﻬﻤﺎاﷲ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ را ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﮐﻨـﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺎص ﺷﻮد و اوﻟﯿﺎي دم ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ و ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬او را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﺧﻮاﺑﯿـﺪه و از ﻫﻤـﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺎﺗﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺼﺎص ﺷﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ اوﻟﯿـﺎي دم‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻗﺎﺗﻞ را ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ و ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽﺳﺖ و ﻗﻮل راﺟﺢ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﺎﺣﻖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺘﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻗﺼﺎص ﯾﺎ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺗﺒﻪﮐﺎران ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﮐﺸﺘﻦ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺠﺎت ﯾـﮏ ﻧﻔـﺮ از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪516‬‬

‫ﻣﺮگ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﺠﺎت ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺟـﺮم ﻗﺘـﻞ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﺳـﻨﮕﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺗﻌﺪاد‪ ‬اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻤـﯽداﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم‪ ،‬در ﮔﻨﺎهِ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻗﺘﻞﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫او‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞِ ﺑﺮادرش ﺷﺪ و اﯾﻦ روش ﺑﺪ را ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ دو ﺑﺮادر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪانِ آدم‪ ‬ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺰرگ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻘﺮب ﺑﻪ اﷲ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽِ ﯾﮑﯽ از آنﻫـﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﺣﺴﺎدت ورزﯾﺪ و ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﻮ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺮﺑـﺎﻧﯽ ﻣـﻦ ﻗﺒـﻮل ﻧﺸـﺪ؟ ﺗـﻮ را ﻣـﯽﮐﺸـﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮادرش‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫﴿إ َّ� َما َ� َت َق َّب ُل ٱ َّ ُ‬
‫� م َِن ٱل ُم َّتقِ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢٧ :‬‬ ‫� ‪﴾٢٧‬‬ ‫ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻦ ﺗﺎ اﷲ‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽِ ﺗﻮ را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻘﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬وي‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﺧﻮد را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳـﺎﻧﺪ؛ اﷲ‪ ‬در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََََُ ََ ۡ َ َ َ ۡ َ‬
‫�ٰ ِ� َ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ َ‬
‫�ن ‪] ﴾٣٠‬اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٠ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫ص‬ ‫أ‬‫ف‬ ‫ۥ‬ ‫ه‬‫ل‬‫ت‬ ‫ق‬‫�‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ِي‬
‫خ‬ ‫﴿�طوعت �ۥ �فسهۥ �تل أ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺳﺮﮐﺶ وي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ او را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﺑﺮادرش واداﺷﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ او را ﮐﺸﺖ و از‬
‫زﯾﺎنﮐﺎران ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ :‬او‪ ،‬ﭘﯿﮑﺮ ﺑﺮادرِ ﻣﻘﺘﻮﻟﺶ را ﭼﻬﻞ روز ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺟﻨﺎزهي ﺑﺮادرش ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ زﯾﺮا ﺗﺎ آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺒﺮﻫﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬زاﻏﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﮐَﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﺴـﺪ ﺑـﺮادرش‬
‫را ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دو زاغ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ؛ زاﻏـﯽ ﮐـﻪ‬
‫زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﮕﺎلﻫﺎﯾﺶ زﻣﯿﻦ را ﺣﻔﺮ ﮐﺮد و زاغِ ﻣﺮده را زﯾﺮ ﺧﺎك دﻓﻦ ﻧﻤـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آدمزادهي ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬از زاغ ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزهي ﺑﺮادرش را زﯾﺮ ﺧﺎك دﻓﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آري! ﻫﺮ ﻗﺘﻠﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮزﻧﺪ آدم‪ ،‬در ﮔﻨﺎﻫﺶ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد و آنﮔﺎه ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺮم و‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺑﺰرگ را اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و ﭘﺎﯾﻪﮔﺬار دوﺑـﺎرهي ﻗﺘـﻞ و ﺧـﻮنرﯾـﺰي در آن ﺳـﺮزﻣﯿﻦ‬
 ‫‪517‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﮔﻨﺎه‪ ‬ﻫﺮ ﻗﺘﻠﯽ ﮐﻪ آنﺟﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣـﺮدم‪،‬‬
‫ﺟﺴﺎرت‪ ‬ﻗﺘﻞ و ﺧﻮنرﯾﺰي داده اﺳـﺖ و ﻣﺴـﺒ‪‬ﺐ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ دوﺑـﺎرهي ﻧـﺎاﻣﻨﯽ و ﻗﺘـﻞ و‬
‫ﺧﻮنرﯾﺰيﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬار روشِ ﺑﺪي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن ﻋﻤﻞ و‬
‫ﮔﻨﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻋﻤﻞ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ او ﻣـﯽرﺳـﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌـﺎل‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺟﺰو ﺑﺎﻧﯿﺎن و دﻋﻮتﮔﺮان ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ ْ َ ََ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ‬
‫ﺟﺪِﻧﺎ‪ ،‬أ ْو أﺳ َﻮاﻗ ِﻨﺎ‪ ،‬وﻣﻌﻪ‬ ‫وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻣﻦ َمﺮ ِﻲﻓ ﻲﺷ ٍء َ ﻣِﻦ مﺴﺎ ِ‬ ‫‪-٢٢٨‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ� ْﺒ ٌﻞ ﻓَﻠْ ُﻴ ْﻤﺴﻚ‪ ،‬أ ْو ِ َﻴﻟﻘﺒﺾ َﻰﻠﻋ ﻧ ِﺼﺎل ِﻬﺎ ﺑ�ﻔﻪ أن ﻳﺼﻴﺐ أ َﺣ ًﺪا ﻣ َِﻦ ال ُﻤﺴﻠﻤ َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫� ﻣِﻨﻬﺎ � ِ ْ‬
‫ﻲﺸ ٍء«‪.‬‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﯿﺰه از ﻣﺴـﺎﺟﺪ ﯾـﺎ‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎي ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻮك آن را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧـﻮﯾﺶ ﺑﮕﯿـﺮد ﺗـﺎ ﻣﺒـﺎدا ﺑـﻪ ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ِّ‬ ‫ﻣﺜ ُﻞ ال ْ ُﻤ ْﺆﻣﻨ َ‬
‫� ِﻲﻓ ﺗ َﻮادﻫ ِْﻢ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫�‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬‬ ‫�ﺸ‬
‫ُّ ْ َ‬
‫ِِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎن‬
‫‪ -٢٢٩‬وﻋﻦ اﻨﻟﻌﻤ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُْ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ ُ َْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫اﺠﻟﺴ ِﺪ إِذا اﺷﺘﻰﻜ ﻣِﻨﻪ ﻋﻀ ٌﻮ ﺗﺪاﻰﻋ ﻪﻟُ ﺳﺎﺋ ُِﺮ اﺠﻟﺴ ِﺪ ﺑﺎلﺴﻬ ِﺮ‬ ‫اﻤﺣ ِﻬ ْﻢ وﺗﻌﺎﻃ ِﻔ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫وﺗ َﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ٌ‬ ‫ُْ‬
‫واﺤﻟ َّ�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎن در دوﺳﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺷﻔﻘﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﭘﯿﮑﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻋﻀﻮ آن ﺑﻪدرد آﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﻋﻀﺎ ﻧﯿﺰ دﭼﺎر ﺑﯽﺧﻮاﺑﯽ )ﺑﯽﻗﺮاري( و ﺗﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻲﻠﻋ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‪َ ،‬وﻋ ِْﻨ َﺪهُ‬
‫ﺴﻦ اﺑﻦ َ ٍّ‬
‫ْ‬
‫اﺤﻟ َ‬ ‫ﻗﺒﻞ اﻨﻟَّ ُّ‬‫َّ‬ ‫َ ُ ََْ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ -٢٣٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‬
‫َْ‬ ‫َ َّ ُ ْ ُ ْ َ ً َ َ‬ ‫َِ ً َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ ْ َ‬
‫ﻮﺪﻟ ﻣﺎ �ﺒﻠﺖ ﻣِﻨﻬﻢ أﺣﺪا ﻓﻨﻈﺮ إِﻴﻟ ِﻪ‬ ‫اﻷﻗﺮع � ُﻦ ﺣﺎ�ِﺲ‪ ،‬ﻓﻘﺎل اﻷﻗ َﺮع‪ :‬إِن ِﻲﻟ ﻋﺮﺸة ﻣِﻦ ال ِ‬
‫ٌ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻻ ﻳ ْﺮﺣﻢ ﻻ ﻳ ْﺮﺣﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪(7075 ،452) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2615 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6011 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2586 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪518‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ $‬را ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ .‬اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣـﺎﺑﺲ‬
‫ﮐﻪ ﻧـﺰد ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑـﻮد‪ ،‬ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻣـﻦ‪ ،‬ده ﻓﺮزﻧـﺪ دارم و ﻫـﯿﭻﯾـﮏ از آنﻫـﺎ را ﻧﺒﻮﺳـﯿﺪهام‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺣﻢ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺗﻌﺪادي ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻣﺪارا ﺑﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ذﮐـﺮ ﮐـﺮده اﺳـﺖ؛ از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫـﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻧﯿـﺰه از ﻣﺴـﺎﺟﺪ ﯾـﺎ‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎي ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻮك آن را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﻧﻮك ﻧﯿﺰه ﯾﺎ ﭘﯿﮑﺎن‪ ،‬ﺑ‪‬ﺮﻧﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑـﺪنِ ﮐﺴـﯽ‬
‫اﺻﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮنرﯾﺰي و ﺟﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ اﮔـﺮ اﻧﺴـﺎن ﻣﺮاﻗـﺐ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺧﻄﺮي ﻧﺪارد و ﺑﻪ رهﮔﺬران آﺳﯿﺒﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﯿﺰه داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﯽﭘﺮوا‬
‫در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار راه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺎﻋﺚ زﺧﻤﯽ ﺷﺪن رﻫﮕﺬران ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺼﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻋﺼﺎ دارﯾﺪ‪ ،‬آن را ﻋﻤﻮدي ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ اﻓﻘـﯽ؛‬
‫ي ﺷﻤﺎ در ﺣﺮﮐﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ و آﺳﯿﺒﯽ‬‫زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮ ﯾﺎ ﺟﻠﻮ ِ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﭼﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋـﺚ اذﯾـﺖ و‬
‫آزار ﺳﺎﯾﺮ رهﮔﺬران ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺿﺮوريﺳـﺖ؛ زﯾـﺮا‬
‫اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﮐﻮﭼﮏ و ﮐﻢاﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬ ‫ِ� َوٱل ۡ ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑـﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ $‬را ﺑﻮﺳﯿﺪ و اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ ﻧﺰد ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑـﻮد‪ .‬ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻠﯽ‪ $‬ﻧﻮهي دﺧﺘﺮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﯿﻦ‪$‬‬
‫را ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺖ داﺷﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ را ﺑﯿﺶ از ﺣﺴـﯿﻦ دوﺳـﺖ‬
‫َّ ْ َ َ َ ِّ ٌ َ َ َ َّ َّ َ َ ْ‬
‫ا� أن ﻳُ ْﺼـ ِﻠ َﺢ‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺣﺴﻦ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﺑ ِ� ﻫﺬا ﺳﻴﺪ وﻟﻌـﻞ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5997 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2318 :‬‬

 ‫‪519‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫� ﻓﺌَتَ ْ� ﻣ ْﻦ ال ْ ُﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬
‫�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻣﻦ‪ ،‬آﻗﺎﺳﺖ؛ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﷲ‪ ،‬او را‬ ‫ََْ‬
‫ِِ‬ ‫ِﺑ ِﻪ � ِ ِ ِ‬
‫ﺳﺒﺐِ ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزشِ دو ﮔﺮوه از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﺪ«‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺴﻦ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﺪرش‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ و‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻗﺘـﻞ و ﺧـﻮنرﯾـﺰي در ﻣﯿـﺎنِ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ ﮐﺮد و آن را ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن‪ $‬واﮔﺬار ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا ﺧـﻮب‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺷﺮوري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧـﻮاه او و ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﻨﺪ و او را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺮادرش ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬را ﻓﺮﯾﻔﺘﻨـﺪ و در ﻧﻬﺎﯾـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ او‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻧﺘﯿﺠـﻪاش ﺣﺎدﺛـﻪي ﮐـﺮﺑﻼ و ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﺣﺴـﯿﻦ و ﺗﻌـﺪادي از‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ‪ ‬ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺣﺴﻦ‪ ‬ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن واﮔﺬار ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ـ� ﻣ ْ‬ ‫َ َْ ََ ْ‬ ‫َ َ َّ َّ َ َ ْ ُ ْ‬
‫ـﻦ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯿﻮﺳﺖ ﮐﻪ‪َ :‬وﻟﻌﻞ ا� أن ﻳﺼـ ِﻠ َﺢ ِﺑـ ِﻪ �ـ� ﻓِﺌت ِ ِ‬
‫�«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺣﺴﻦ را ﺳﺒﺐِ ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزشِ دو ﮔﺮوه از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻗـﺮار‬ ‫ال ْ ُﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬
‫ِِ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داد«‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻮهاش‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ ‬را ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ‪ -‬ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮداران‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ي »ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ«‪ -‬آنﺟﺎ ﺑﻮد؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸـﯿﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻘـﺪاري ﺳﺮﺳـﺨﺖ و‬
‫ﺳﻨﮓدل ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻗﺮع ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ده ﻓﺮزﻧـﺪ دارم و ﻫـﯿﭻﯾـﮏ از آنﻫـﺎ را ﻧﺒﻮﺳـﯿﺪهام‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﮐـﺮد و ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ رﺣـﻢ ﻧﮑﻨـﺪ‪ ،‬ﻣـﻮرد رﺣﻤـﺖ ﻗـﺮار‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨـﺪﮔﺎن اﷲ‪ ‬ﻣﻬﺮﺑـﺎن ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬از رﺣﻤـﺖ اﻟﻬـﯽ‬
‫الـﺮ ْ َ‬
‫ﻤﺣﻦ«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨـﯽ‪:‬‬ ‫ﻮن ﻳَ ْﺮ َﻤﺣ ُﻬ ْﻢ َّ‬
‫َّ ُ َ‬
‫اﻤﺣ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﺮ ِ‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺶ‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7109 ،3746 ،3629 ،2704 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﯽﺑﮑﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7109 ،3746 ،3629 ،2704 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﯽﺑﮑﺮه‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ‪ ‬ﻟﻐﯿﺮه؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي در اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪(1942‬؛ اﺑﻮداود )‪(4941‬؛ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(160/2‬؛‬
‫اﺑﻦاﺑﯽﺷﯿﺒﻪ در اﻟﻤﺼﻨﻒ )‪(214/4‬؛ و ﺣﻤﯿﺪي در ﺳﻨﺪش )‪ .(591‬ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رواﯾﺖ را در اﻟﮑﻨﯽ‬
‫)‪ (574‬از ﺣﻤﯿﺪي ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ دارﻣﯽ در اﻟﺮد ﻋﻠﯽ اﻟﺠﻬﻤﯿﻪ )‪ ،(69‬و ﺣﺎﮐﻢ در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪520‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦ رو ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺑﻮﺳﯿﺪن ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮهﻫﺎ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﺪن ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺤﺒـﺖ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ و ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آدمﻫﺎي ﺳﻨﮓدل ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن‪،‬‬
‫ﮐﻮدكآزاري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﺧﺮدﺳﺎل ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﮐـﻪ در ﮐﻨﺎرﺷـﺎن‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ او اﺟﺎزهي ﺣﺮف زدن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧـﺪ ﺣـﺮﻓﺶ را ﺑﮕﻮﯾـﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽزﻧﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺧﻼف رﺣﻤﺘﯽﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﻠﺐ ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﯾﮑﯽ از روزﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﯾـﺎ ﻋﺼـﺮ را ﻣـﯽﺧﻮاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻧـﻮهي‬
‫دﺧﺘﺮياش‪ ،‬اﻣﺎﻣﻪ ﻧﺰدش آﻣﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻗﯿﺎم‪ ،‬او را ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﭼﻮن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬او را ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﺧﻼق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺠﺎ و اﺧﻼق ﻣـﺎ‪ ،‬ﮐﺠـﺎ؟! اﻵن اﮔـﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﭽﻪاي را در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬او را از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾـﻦﮐـﻪ او‬
‫را در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻗﯿﺎم در آﻏﻮش ﺑﮕﯿﺮد!‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎلِ ﺳﺠﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﯾﺎ ﺣﺴﯿﻦ رويِ ﭘ‪‬ﺸﺖ اﯾﺸﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ َََ َ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﺖ أن‬ ‫ﺳﺠﺪهاش را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﻤﻮد و وﻗﺘﯽ ﺳﻼم داد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﺑْ ِ� ارﺤﺗﻠ ِ� ﻓﻜ ِﺮﻫ‬
‫ُ َ ِّ َ ُ َ َّ َ ْ َ َ ْ ُ‬
‫ﻲﻀ �ﻬ َﻤﺘَﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪم‪ ،‬روي ﭘ‪‬ﺸﺘﻢ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﭼﻮن دوﺳﺖ‬ ‫أﻋﺠﻠﻪ ﺣﻰﺘ �ﻘ ِ‬

‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك )‪ .(175/4‬ﻫﻤﮕﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻔﯿﺎن ﯾﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ دﯾﻨﺎر از اﺑﻮﻗﺎﺑﻮس‪ ،‬ﻏﻼم آزادﺷﺪهي ﻋﺒﺎدﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو‪ ،‬از ﻋﯿﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬اﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎﺗﻢ‪ ،‬در اﻟﺠﺮح واﻟﺘﻌﺪﯾﻞ )‪ (429/9‬از »اﺑﻮﻗﺎﺑﻮس« ﻧﺎم ﺑﺮده و ﻫﯿﭻ ﺟﺮح ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻠﯽ‬
‫ﺑﺮاي وي ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻣﻘﺪﻣﻪ )‪ (9/1‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن ﻃﺒﻘﻪي ﺗﺎﺑﻌﯿﯿﻦ ﺑﺪون ﺗﺠﺮﯾﺢ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﻮد و ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﺋﻤﻪ‪ ،‬او‬
‫را ﺟﺮح ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺛﻘﻪ ﺑﻮدن اوﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‪ ،‬اﺑﻮﻗﺎﺑﻮس را در اﻟﺜﻘﺎت )‪ (6428‬ﻧﺎم ﺑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺎﻓﻆ در اﻟﻠﺴﺎن )‪ (5627‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﺶ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ذﻫﺐ در اﻟﻤﻐﻨﯽ‬
‫ﻓﯽ اﻟﻀﻌﻔﺎء‪ ،‬او را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎﺗﻢ و ﺗﺮﻣﺬي‪،‬‬
‫درﺑﺎرهاش ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺟﺰو اﺣﺎدﯾﺚ »ﻣﺴﻠﺴﻞ« اﺳﺖ و ﺗﺴﻠﺴﻞ آن در اول‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ر‪.‬ك‪ :‬ﺗﺪرﯾﺐ اﻟﺮاوي از ﺳﯿﻮﻃﯽ )‪ ،(189/2‬و اﻟﻤﺤﺪث اﻟﻔﺎﺻﻞ از راﻣﻬﺮﻣﺰي )‪.(566/1‬‬
‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ ،(493/3‬و رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﻟﻤﺠﺘﺒﯽ )‪(1141‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ )‪ (379/6‬و از ﻃﺮﯾﻖ او‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻵﺣﺎد واﻟﻤﺜﺎﻧﯽ )‪ (934‬از ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ‬
 ‫‪521‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ او را ﺑﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ ﺑﯿﻨﺪازم‪) ،‬ﺳﺠﺪه را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدم( ﺗﺎ ﮐﺎرش را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«‪.‬‬

‫روزي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ ﺑﻮد و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﯿﻦ‪$‬‬
‫ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﻮ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬راﺣﺖ راه ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و آن دو را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬راﺳﺖ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َّ ٓ َ ُ ُ َ َ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛﴿إِ� َما أ ۡم َ� ٰل� ۡم َوأ ۡو� ٰ ُد� ۡم ف ِۡت َنة﴾«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي آزﻣﺎﯾﺶ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﺑﭽﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮب راه ﺑﺮوﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳ‪‬ﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﻢ«‪ (1 ).‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪم و آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ آوردم‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺪارا ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺐِ ﺑﺮﺧﻮرداري از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﻣﺸﻤﻮل ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ و اﺣﺴﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ ِّ َ‬ ‫ََ‬ ‫َْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬أﺗﻘﺒﻠﻮن‬
‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺮاب‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪ -٢٣١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺪِم ﻧﺎس ﻣِﻦ اﻷ‬
‫َ َْ ُ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََْ‬ ‫ْ َ ُ‬
‫ِﺻﺒﻴﺎﻧ�ﻢ؟ ﻓﻘﺎل‪�» :‬ﻌﻢ«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻟﻜِﻨﺎ واﷲ ﻣﺎ �ﻘﺒﻞ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬أ َو أمﻠِﻚ إِن ﺎﻛن‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ ُ ْ َّ َ َ‬
‫الﺮﻤﺣﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫اﷲ ﻧﺰع ﻣِﻦ ﻗﻠﻮ�ِ�ﻢ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺪهاي ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧـﺪ و ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬آﯾـﺎ‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠـﻪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬وﻟـﯽ ﺑـﻪ اﷲ ﺳـﻮﮔﻨﺪ ﮐـﻪ ﻣـﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻮدﮐﺎﻧﻤﺎن را ﻧﻤﯽﺑﻮﺳﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ،‬رﺣﻢ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ را از دلﻫﺎي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻢ«‪.‬‬

‫ﻫﺎرون از ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﺣﺎزم از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽﯾﻌﻘﻮب از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽﺷﺪاد ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺛﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ )‪ ،(1456‬اﺑﻦﺣﺒﺎن )‪ ،(6039 ،6038‬ﺗﺮﻣﺬي )‪ ،(3774‬اﺣﻤﺪ در‬
‫ﻣﺴﻨﺪش )‪ (354/5‬و‪ ...‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺑﺮﯾﺪه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5998 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2317 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪522‬‬
‫ْ ُْ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻳﺮﻤﺣﻪ‬ ‫‪ -٢٣٢‬وﻋﻦ ﺟﺮ�ﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻻ ﻳ ْﺮﺣ ِﻢ اﻨﻟَّﺎس ﻻ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬
‫اﷲ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻣـﺮدم رﺣـﻢ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ او رﺣﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ْ ُ َ ِّ‬ ‫َ ُ ُ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َّ‬
‫ﺎس ﻓﻠﻴﺨﻔﻒ‪،‬‬ ‫‪ -٢٣٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ لﻠﻨ ِ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ ُ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ْ َّ َ‬ ‫َ َّ‬
‫َ‬
‫الﺴﻘﻴﻢ واﻟﻜﺒِ�‪ .‬و�ِذا ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ ِﻨﻟﻔ ِﺴ ِﻪ ﻓﻠﻴﻄﻮل ﻣﺎ ﺷﺎء«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ِﻴﻬﻢ الﻀ ِﻌﻴﻒ َو‬
‫ﻓﺈِن � ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬وذا اﺤﻟﺎﺟ ِﺔ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدم‬
‫ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪) ،‬اﻓﺮاد‪ (‬ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر و‬
‫ﺳﺎلﺧﻮرده ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺧﻮد )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ( ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻀـﻤﻮن از ﻋﺎﯾﺸـﻪ& ﻧﻘـﻞ ﮐـﺮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ‪ :‬ﻋـﺪهاي‬
‫ﺑﺎدﯾﻪ ﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﻮد را ﻣـﯽﺑﻮﺳـﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻠﻪ«‪ .‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺪاري ﺳﺮﺳﺨﺖ و ﺳﻨﮓدل ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه آن دﺳﺘﻪ از آنﻫﺎ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮورش و ﻧﮕﻪداريِ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﻪﻗﺪري ﺗﻨﺪرﻓﺘﺎر و ﺗﻨـﺪﺧﻮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬وﻟـﯽ ﻣـﺎ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎﻧﻤـﺎن را ﻧﻤـﯽﺑﻮﺳـﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ،‬رﺣﻢ و ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﯽ را از دلﻫـﺎي ﺷـﻤﺎ ﺑﺮداﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮﺳﯿﺪن ﮐﻮدﮐﺎن از روي ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(7376 ،6013) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2319 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪703 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.467 :‬‬
 ‫‪523‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮ و رﺣﻤﺖ‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﯽ ﻣﻬﺮﺑﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻬﺮ ﻣﯽورزد و ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬رﺣﻤﺘﺶ را ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺣﺎﻟﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫رﺣﻢ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ او رﺣﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺮدم در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﻫﻞ رﺣﻤﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﻫﻞ ذﻣﻪ‬
‫و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﻣﻬﺮ و رﺣﻤﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﮐﺎﻓﺮان »ﺣﺮﺑﯽ« ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮ‪،‬‬
‫ﺳﺰاوارِ ﻣﻬﺮ و رﺣﻤﺖ‪ ‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬در وﺻﻒ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ ٓ ُ َ َ ۡ ُ َّ ُ َ َ ٓ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬ ‫�ا ُء بَ ۡي َن ُه ۡمۖ﴾‬ ‫﴿أشِداء � ٱلكفارِ ر‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ�َّ ُّ َ‬
‫� َوٱغلظ َعل ۡي ِه ۡ ۚم َو َمأ َوٮ ٰ ُه ۡم َج َه َّن ُمۖ َو�ِئ َس‬ ‫� � ٰ ِه ِد ٱلكفار وٱلم�فِقِ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫ص ُ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺘﺤﺮﻳﻢ‪[٩ :‬‬ ‫� ‪﴾٩‬‬ ‫ٱل َم ِ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻦ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن دوزخ اﺳﺖ؛ و‬
‫ﭼﻪ ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ!‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺳﻮرهي ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ دﻗﯿﻘﺎً ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر داده‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ُ َ َ ۡ ٗ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ ُ ّ َّ ۡ ً َّ ُ َ َ‬
‫ب ل ُهم بِهِۦ‬ ‫﴿و� ي�ٔون موطِئا ي ِغيظ ٱلكفار و� �نالون مِن عد ٖو �ي� إِ� كت ِ‬
‫َ ‪َ ٞ‬‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٠ :‬‬ ‫� َمل � ٰل ٌِح﴾‬
‫و در ﻫﯿﭻ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ ﮐﻔﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺪم ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺮ ﻫﯿﭻ دﺷﻤﻨﯽ ﭘﯿﺮوز‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺳﻮرهي ﺗﺤﺮﯾﻢ‪ ،‬آﯾﻪي‪.9‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪524‬‬

‫ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎنداري رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫َ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪َ �» :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻲﻓ ﻞﻛ ذات ﻛ ِﺒ ٍﺪ َر ْﻃﺒ ٍﺔ‬
‫َ ْ‬
‫أﺟ ٌﺮ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻠﻪ؛ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﺟﺎنداري ﺛﻮاب دارد«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻬﺮورزي و ﺷﻔﻘﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪) ،‬اﻓﺮاد‪ (‬ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر و ﺳﺎلﺧﻮرده و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر دارﻧﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞِ ﻣﺮدم‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻣﺎم ﯾﺎ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزِ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ! زﯾﺮا اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘ‪‬ﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮِ ﻫﯿﭻ اﻣﺎم و ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزي‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪهام ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎز رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺳﻮرهي »ﺳﺠﺪه« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در رﮐﻌﺖ‬
‫دوم‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺳﻮرهي »اﻧﺴﺎن« را‪ .‬در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﮔﺎه ﺳﻮرهي »دﺧﺎن« و ﮔﺎه ﺳﻮرهي‬
‫»ﻣﺮﺳﻼت« و ﺑﺮﺧﯽ از اوﻗﺎت‪ ،‬ﺳﻮرهي »ﻃﻮر« و ﺣﺘﯽ ﺳﻮرهي »اﻋﺮاف« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮد و اﻧﺲ‪ ‬ﻧﻤﺎز رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دﺳﺖآوﯾﺰ آن دﺳﺘﻪ از اﺋﻤﻪي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز و رﻋﺎﯾﺖ‪ ‬ﺣﺎلِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﻗﺪري ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﻣﺮي ﻋﺎرﺿﯽ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دوﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ او را از ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدنِ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺻﺪاي ﮔﺮﯾﻪي ﺑﭽﻪاي را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ و ﭼﻮن دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎدرش در زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮردي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎمِ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺧﻠﻠﯽ وارد ﻧﺸﻮد‪ .‬ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬داﺋﻤﯽ ﯾﺎ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬و در ﺷﺮاﯾﻂ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6009 ،2466 ،2363) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2244 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪525‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫اﺿﻄﺮاري ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺪ از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اوﻗﺎت‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺪاي ﮔﺮﯾﻪي ﮐﻮدﮐﯽ را‬
‫ﺷﻨﯿﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎدرش در زﺣﻤﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ادا ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﯾﺎ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻧﺒﻮي ﺑﺮاي رﻋﺎﯾﺖ‪‬‬
‫ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ُ َ َ َْ َ‬ ‫َ ُ ََْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -٢٣٤‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬إِن ﺎﻛن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻴﻟﺪع اﻟﻌﻤﻞ‪ ،‬وﻫ َﻮ �ِ ُّﺐ أن �ﻌﻤﻞ ﺑِﻪ‪،‬‬
‫ٌ‬ ‫ُ ُْ َ َ َْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َْ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺧﺸﻴﺔ أن �ﻌﻤﻞ ﺑ ِ ِﻪ اﻨﻟَّﺎس ﻓﻴﻔ َﺮض ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬آن را ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫َّ َ ُ‬ ‫ْ ً ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ََ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻋﻦ ال ِﻮﺻﺎل َرﻤﺣﺔ لﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬إِﻧﻚ ﺗﻮاﺻﻞ؟ ﻗﺎل‪:‬‬‫ﺎﻫ ْﻢ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ﻬ‬ ‫�‬ ‫ﺖ‪:‬‬ ‫ﻗﺎﻟ‬ ‫&‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫‪ -٢٣٥‬وﻋﻨ‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ٌ‬ ‫ِّ َ ْ‬ ‫ُ ُْ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ َ ْ ُ َ َ َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫»إِ� لﺴﺖ ﻛﻬﻴئﺘِ� ْﻢ إِ� أ�ِﻴﺖ �ﻄ ِﻌﻤ� َر� و�ﺴ ِﻘﻴ�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َ‬
‫ﺮﺷب‪.‬‬ ‫ﻲﻓ ﻗُ َّﻮةَ َﻣ ْﻦ أ َ� َﻞ َو َ َ‬
‫�ﻌ ُﻞ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﻌﻨﺎه‪:‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ داﺷﺖ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را از روزهي »وﺻﺎل« )ﯾﻌﻨﯽ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺪون اﻓﻄﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮردن ﭼﯿﺰي( ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮد روزهي »وﺻﺎل«‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﺮق دارم؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﻣﻦ آب و ﻏﺬا ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوی‪ :‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻗﺪرتِ ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽدهﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن ﺎﻛن رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ﻴﺔ أَ ْن َ� ْﻌ َﻤ َﻞ ﺑﻪ اﻨﻟَّ ُ‬
‫ﺎس ﻓﻴُﻔ َﺮض َﻋﻠﻴْ ِﻬ ْﻢ«‪.‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫ُ َ ُ ُّ َ َ َ ْ َ‬
‫ﺐ أن �ﻌﻤﻞ ِﺑﻪ‪ ،‬ﺧﺸ‬ ‫�‬ ‫َ ُ ََْ‬
‫ِِ‬ ‫ﻴﻟﺪع اﻟﻌﻤﻞ‪ ،‬وﻫﻮ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1128 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.718 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1964 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1105 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪526‬‬
‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ﺣﺮف‪ِ » ‬إن« ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﻔّﻒ‪ ‬ﺣﺮف »إِن« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﯾﺎ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﺳﻢِ اﯾﻦ ﺣﺮف ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ و‬
‫َ َ ُ‬
‫آن را »ﺿﻤﯿﺮ ﺷﺄن« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و ﺟﻤﻠﻪي »ﺎﻛن ﻴﻟﺪع«‪ ،‬ﺧﺒﺮِ آن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﻔﯽ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯽ را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬آن را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺎه‪ ‬رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﺗﻌﺪادي از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺐ دوم ﺗﻌﺪاديِ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﺐ ﺳﻮم‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ رﻓﺖ؛‬
‫َ َّ َ ْ ُ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ ْ َ‬
‫ﻜ ِّ�‬
‫ﻲﻠﻋ ﻣﺎﻜﻧ�ﻢ َوﻟ ِ‬ ‫دﻟﯿﻠﺶ را ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ �ﻌﺪ ﻓ ِﺈﻧﻪ لﻢ �ﻒ‬
‫َْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ َ ْ ََُْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺘض َﻋﻠﻴْ� ْﻢ �ﺘَ ْﻌ ِﺠ ُﺰوا �ﻨ َﻬﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﯾﺸﺐ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎع‬ ‫ﺧ ِﺸﻴﺖ أن �ﻔ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﮔﺮدد و ﺷﻤﺎ از اداي آن‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن را ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﺮك ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ ﺑﺮ اﻣﺘﺶ ﻓﺮش ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ وي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺘﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ اﻣﺘﻢ در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺮدم ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫َ َ ُ ُ ْ ِّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ َّ َ َ ُ َّ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادم‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬لﻮﻻ أن أﺷﻖ ﻰﻠﻋ أﻣ ِﻲﺘ ‪،‬ﻷم ْﺮ�ﻬﻢ ِﺑﺎلﺴ َﻮ ِ‬
‫اك‬
‫َ ُ ِّ‬
‫ﻨﺪ ﻞﻛ َﺻﻼ ٍة«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﻣﺘﻢ دﺷﻮار ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ِﻋ‬
‫ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺘﺶ ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫َّ ُ‬
‫ﺑﺎري ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ و آن را در ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ‪ ،‬ادا ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻪ‬
‫َ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َْ َُ‬
‫ل َﻮ�ﺘُ َﻬﺎ ل ْﻮﻻ أن أﺷ َّﻖ َﻰﻠﻋ أ َّﻣ ِﻲﺘ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺮاي اﻣﺘﻢ دﺷﻮار‬
‫ﻧﺒﻮد«‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻪﺑﺴﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻠﯽ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽداد ﺗﺎ‬
‫اﻣﺘﺶ در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻧﯿﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& درﺑﺎرهي روزهي »وﺻﺎل« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ داﺷﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،(1129 ،924) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 761 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7240 ،887) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 252 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪527‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫از روزهي »وﺻﺎل« ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬روزهي وﺻﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ دو ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد و روزه ﺑﮕﯿﺮد! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ دارد‪،‬‬
‫آﻧﺎن را از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺮاﻫﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ .‬از اﯾﻦرو دو ﺳﻪ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮردﻧﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻼل‬
‫َ ُْ ُ‬ ‫َ َ َ َّ ْ‬
‫ﻣﺎه ﺷﻮال دﯾﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ل ْﻮ ﺗﺄﺧ َﺮ ال ِﻬﻼل ل ِﺰدﺗ� ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﻫﻼل ﻣﺎه‬
‫دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﺟﺎزه ﻣﯽدادم ﮐﻪ روزهي وﺻﺎل ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ« ﺗﺎ رﻧﺞ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و‬
‫ﺗﺸﻨﮕﯽ را درﯾﺎﺑﯿﺪ و ﺑﻔﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا از روزهي وﺻﺎل ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﯾﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ داﺷﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را از روزهي »وﺻﺎل« ﻣﻨﻊ‬
‫ِّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮد روزهي »وﺻﺎل« ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِ�‬
‫ِّ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ ُ ْ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﻴﺖ � ْﻄ ِﻌ ُﻤ� َر� و� َ ْﺴ ِﻘﻴ�«؛) ‪» (1‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﺮق دارم؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﺐ را‬ ‫لﺴﺖ ﻛﻬﻴئ ِﺘ�ﻢ إِ� أ ِ�‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﻣﻦ آب و ﻏﺬا ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺷﺐ را در ﻋﺒﺎدت و ﯾﺎد ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﯽﮔﺬراﻧﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮا از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪،‬‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ را ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﻬﻤﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن را ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮي درﺑﺎرهي ﻣﻌﺸﻮﻗﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻦ الﺮﺸاب وﺗﻠﻬﻴـﻬﺎ ﻋـﻦ الﺰاد‬ ‫ﻬﻟﺎ أﺣﺎدﻳﺚ ِﻣﻦ ذﻛﺮاک �ﺸﻐﻠﻬﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ از ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﻪ ﯾﺎد ﺗﻮ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن را‬
‫از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫آري! ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺎري ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن را ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﻼب ﻋﻠﻢ و داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ درس و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﺷﺐ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ اﺣﺴﺎس‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﯾﺎ ﺗﺸﻨﮕﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮاب و ﺧﻮراك ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7299 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1103 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 1105‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬و ش‪ 1104 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪528‬‬

‫ﻃﺎﻟﺐ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دﻓﺘﺮ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و‬
‫آنﻗﺪر ﻣﺸﻐﻮل ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬرد و ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد؛ اﻧﮕﺎر زن و ﺑﭽﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻓﻘﯿﺮش‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮشﺑﺨﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﺧ‪‬ﺮش ﻫﻤﺴﺮِ ﻣﺮد‪ ‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ ﭼﻪﻃﻮر ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺗﻮﺟﻪ دارد‪ .‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻓﻘﯿﺮش را ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاي در اﺧﺘﯿﺎرت ﻣﯽﮔﺬارم ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر و ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺑﭙﺮدازي‪.‬‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﻘﯿﺮ ﻧﯿﺰ از ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺗﺎﺟﺮِ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎري ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻼﻗﻪ دارد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را‬
‫از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﺮق دارم؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﻣﻦ آب و ﻏﺬا ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎ و آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽﻫﺎﯾﯽ از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬روزهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روزهي وﺻﺎل ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﻋﺒﺎدت و ﯾﺎد ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﯽﮔﺬراﻧﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮا از ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ِّ َ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ََ ْ‬
‫ﺑﻦ ر�ﻲﻌ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬إِ� ﻷﻗﻮم إِﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ث‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎر‬‫اﺤﻟ‬ ‫‪ -٢٣٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ ِّ َ َ َ َّ َ‬ ‫�ﺪ أَ ْن ُأ َﻃ ِّ‬
‫َُ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺻﻼﻲﺗ ﻛﺮاﻫِﻴﺔ أن أﺷﻖ ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ز‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺠﺗ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ﻲﺒ‬
‫ِ‬ ‫الﺼ‬ ‫ﺎء‬‫�‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻤﻊ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫ِﻴﻬﺎ‪،‬‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ﻮ‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫أ‬‫و‬ ‫ِ‪،‬‬ ‫ة‬‫ﻼ‬ ‫الﺼ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ِّ‬
‫أﻣ ِﻪ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.707 :‬‬

 ‫‪529‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ رﺑﻌﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از‬

‫اوﻗﺎت ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ آن را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻧﻢ؛ وﻟﯽ در اﺛﻨﺎي ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺻﺪاي ﮔﺮﯾﻪي ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻢ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﻣﺎدرش‪،‬‬
‫دﭼﺎر زﺣﻤﺖ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َُ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ‬
‫ِب ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪»:‬ﻣﻦ ﺻ� ﺻﻼة الﺼﺒﺢِ �ﻬ َﻮ‬ ‫‪ -٢٣٧‬وﻋﻦ ﺟﻨﺪ ِ‬
‫َ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ َّ‬ ‫َ ْ ُ َّ ُ ُ َّ ُ ْ َّ‬
‫ﺪر�ﻪ‪َّ � ،‬ﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺸ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬‫ِﻣ‬ ‫ذ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﻠ‬ ‫ﻄ‬‫�‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﻪ‬‫ﻧ‬‫ِ‬ ‫ﺈ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺸ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬‫ِﻣ‬ ‫ِﻲﻓ ذِﻣ ِﺔ اﷲ ﻓﻼ ﻳﻄﻠﺒﻨ�ﻢ ا� ﻣِﻦ ذ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ُ ُّ ُ َ َ ْ‬
‫ﺎر ﺟﻬﻨﻢ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻳ�ﺒﻪ ﻰﻠﻋ وﺟ ِﻬ ِﻪ ﻲﻓ ﻧ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ‪ ‬اﷲ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﺷﻤﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ در اﯾﻦﺑﺎره از ﺳﻮي‬
‫اﷲ ﻣﺆاﺧﺬه ﺷﻮد‪ ،‬راه ﻓﺮار ﻧﺪارد و ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش در آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ رﺑﻌﯽ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از اوﻗﺎت ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ آن‬
‫را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻧﻢ؛ وﻟﯽ در اﺛﻨﺎي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺻﺪاي ﮔﺮﯾﻪي ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻢ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﻣﺎدرش‪ ،‬دﭼﺎر زﺣﻤﺖ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﯽﺷﻤﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪ اﻣﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در وﺻﻒ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫�ز َعلَ ۡيهِ َما َعن ُِّت ۡم َحر ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ۡ َ َٓ ُ ۡ َ ُ ‪ُ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫�ص َعل ۡي�م‬ ‫ِ‬
‫� ۡم َعز ٌ‬
‫ِ‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫نف‬ ‫﴿لقد جاء�م رسول مِن أ‬
‫ُۡ ۡ َ َُ ‪ٞ‬‬
‫وف َّرح ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٨ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١٢٨‬‬ ‫ب ِٱلمؤ ِمن ِ� رء‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪﺳﻮﯾﺘﺎن آﻣﺪ ﮐﻪ رﻧﺞﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ او دﺷﻮار اﺳﺖ و ﺑﻪ )ﻫﺪاﯾﺖ(‬
‫ﺷﻤﺎ اﺷﺘﯿﺎق واﻓﺮي دارد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬دلﺳﻮز و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.657 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪530‬‬

‫ﮔﺎه‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را در ﺣﺎﻟﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي ﮔﺮﯾﻪي ﮐﻮدك‪ ،‬در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎدرِ ﮐﻮدك‪ ،‬در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ؛‬
‫زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﻣﺎدري‪ ،‬ﺻﺪاي ﮔﺮﯾﻪي ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬آﺷﻔﺘﻪ و ﻧﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد و از‬
‫ﻧﻤﺎزش ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻣﺎدرِ ﮐﻮدك‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬دلﺳﻮزي و ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺘﺶ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﺣﻀﻮر زﻧﺎن در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ﺷﺮﮐﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮازﯾﻦ ﺷﺮﻋﯽ را ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ‬
‫از ﻋﻄﺮ و ادﮐﻠﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺠﺎب ﺷﺮﻋﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫َ ُّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ً َ َ َ ْ‬
‫ﻮرا ﻓﻼ �ﺸ َﻬﺪ‬ ‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪��» :‬ﻤﺎ ِامﺮأة أﺻﺎﺑﺖ ﺨﺑ‬
‫ََ ْ َ‬
‫َﻣ َﻌﻨَﺎ ﺻﻼة اﻟ ِﻌﺸﺎء«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ زﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎ در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺮدن اﻃﻔﺎل و ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻤﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻮدك ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ورود‬
‫ﺧﺮدﺳﺎﻻن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ و در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺷﺎرهاي ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﮐﻮدﮐﺎﻧﺸﺎن را در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫درون ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﯽﺑﺮدﻧﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ اﮔﺮ ﻣﺎدر در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮزﻧﺪش در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ در‬
‫ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ آن‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي ﮔﺮﯾﻪي ﺑﭽﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻧﮕﺮاﻧﯽ و‬
‫ﺗﺸﻮﯾﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎدران‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎل ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ درون ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺟﻮاز اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﺮدﺳﺎل‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ را آﻟﻮده ﻧﮑﻨﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮ و ﺻﺪا و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﻮدﮐﯽ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 444 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪531‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮﻟﯽ ﺑﺮ ادرار ﺧﻮد ﻧﺪارد ﯾﺎ ﺑﺎ داد و ﻓﺮﯾﺎد و دوﯾﺪن‪ ،‬ﻣﺮدم را آﺷﻔﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺣﻮاﺳﺸﺎن را ﭘﺮت ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪،‬‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ِّ ُ َ َ‬
‫ﺎﺟ َﺪ� ْﻢ ِﺻﺒْﻴَﺎﻧ� ْﻢ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﯿﺴﺖ؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺟﻨﺒﻮا مﺴ ِ‬
‫ُ‬ ‫ََ‬
‫َو�ﺎﻧِيﻨَ� ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﻮدﮐﺎن و دﯾﻮاﻧﮕﺎن را از ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬دور ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي اﻃﺮاف ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪،‬‬
‫ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺒﻨﺪد ﺗﺎ ﺻﺪاي اﻃﺮاف ﺧﻮد را ﻧﺸﻨﻮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺣﻮاﺳﺶ را‬
‫ﭘﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دورﺗﺮ از ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﺮ و ﺻﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﻃﺮاﻓﺶ ﺣﻠﻘﻪي ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﯾﺎ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠﻢ‪،‬‬
‫وﺟﻮد دارد و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻮاﺳﺶ ﭘﺮت ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪاري از اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در آراﻣﺶ و ﺑﺪون ﺣﻮاسﭘﺮﺗﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﻮاﺳﺶ ﭘﺮت‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻠﺴﻪﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺷﻨﯿﺪن‬
‫ﺻﺪاﻫﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي در ﻧﻤﺎزش وارد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺷﻨﯿﺪن و‬
‫ﮔﻮش دادن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي اﻃﺮاف‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬اﯾﺮداي ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﺪاﯾﯽ ﺟﺰ ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم )ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز( ﮔﻮش دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ و در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻮش ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺷﻨﯿﺪن ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﯿﺰ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ و روي ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻨﯿﺪنِ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮش ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ آن ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺴﺐ‬
‫ﺿﺮورت‪ ،‬ﻧﯿﺘﺶ را از ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﻮدن آن‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد؛ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه و ﺿﻤﺎﻧﺖ اﷲ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻤﺎز در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.2636 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪532‬‬

‫را‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دوﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﻬﺮ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺮدم‪ ،‬در ﺧﻮاب ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و از اﯾﻦرو ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ََ ُْ َ َ َ ُ‬
‫الﺼﻼ ِة ﻰﻠﻋ الﻤﻨﺎﻓِ ِﻘ� ﺻﻼة‬‫اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻨﺒﻠﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أَ ْ� َﻘ ُﻞ َّ‬
‫َ‬ ‫َََ ُ‬ ‫ْ َ َ َ ُ َْ ْ ََْ َ ْ َُ َ َ‬
‫ﻴﻬ َﻤﺎ ﻷﺗ ْﻮﻫ َﻤﺎ َول ْﻮ َﺣﺒْ ًﻮا«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﻟ ِﻌﺸﺎ ِء وﺻﻼة اﻟﻔﺠ ِﺮ‪ ،‬ولﻮ �ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ ِ� ِ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ و در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‬
‫َ َ َ ْ َّ َ‬ ‫ﺻ� اﻟْ َ ْ‬
‫َ ْ َّ‬
‫ﺮﺒدﻳْ ِﻦ دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬ ‫ﻫﺴﻨﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »ﺑَـ ْﺮدﻳْ ِﻦ« آﻣﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دو ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮﻣﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ دو ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ وﻗﺘﺸﺎن‪ ،‬در ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ وﻗﺖ ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن روز‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﺑﺪون ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪» ،‬در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﷲ‪ ،‬او را در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﺷﻤﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮد را از ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﯽدارد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺗﻌﺮﺿﯽ ﺑﻪ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6344 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪574 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 635 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺷﻤﺎرهي ‪ 134‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪[.‬‬
 ‫‪533‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ »زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ در اﯾﻦﺑﺎره از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺆاﺧﺬه ﺷﻮد‪ ،‬راه ﻓﺮار ﻧﺪارد و ﺳﭙﺲ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﺮام آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ اداي‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ اﯾﻤﺎن و اﺳﻼم ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫واﺟﺒﺎت اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬در‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و اﺻﻼً ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﺼﺪﺷﺎن از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻧﺒﯿﻨﻨﺪ ﯾﺎ در دﯾﺪ‪ ‬ﻣﺮدم‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺒﺢﻫﺎ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺒﺢﻫﺎي اﻣﺮوزي ﻧﺒﻮد؛ در آن زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺮق و‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻣﺮوزي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﻮد و ﻣﺮدم دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را در ﺗﺎرﯾﮑﯽِ ﺷﺐ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪‬‬
‫اﻣﺮوز ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮق و اﯾﻦﻫﻤﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺜﻞ روز روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن از ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎء‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺣﺪﯾﺚ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﺮام‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺻﺪاﻗﺖ اﯾﻤﺎن و اﺳﻼم ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬اﺛﺒﺎت‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ واﺟﺒﺎت اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮﻫﯿﻦ و ﯾﺎ ﺗﻌﺮض ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ ْ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫‪ -٢٣٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺴﻠ ُِﻢ أﺧﻮ الﻤﺴﻠِﻢ‪ ،‬ﻻ ﻳﻈﻠِﻤﻪ وﻻ �ﺴﻠِﻤﻪ‪،‬‬
‫ُ ً َ َ َّ ُ ْ ُ َ‬ ‫ْ ُ ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﻣﻦ ﺎﻛن ِﻲﻓ ﺣﺎﺟ ِﺔ أﺧِﻴ ِﻪ ﺎﻛن ا� ِﻲﻓ ﺣﺎﺟﺘِﻪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻓ َّﺮج ﻋﻦ مﺴﻠ ٍِﻢ ﻛ ْﺮ�ﺔ ﻓ َّﺮج ا� ﻋﻨﻪ ﺑِﻬﺎ‬
‫ٌ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ ً َ َ َّ ُ َ ْ ْ َ َ‬ ‫َْ ْ َ‬ ‫ُ ًَ ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺘ مﺴﻠِﻤﺎ ﺳﺮﺘهُ ا� ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ﻛ ْﺮ�ﺔ ﻣِﻦ ﻛ َﺮ ِب ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬وﻣﻦ ﺳ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ‬
‫او ﻇﻠﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و او را ﺗﺴﻠﯿﻢِ )ﻇﺎﻟﻢ( ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن‬
‫ﻧﯿﺎزِ ﺑﺮادرش ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻧﯿﺎز او را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد؛ و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2442 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2580 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪534‬‬

‫ﺣﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮِ آن‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ‬او را رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫)ﻋﯿﺐِ( ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪) ،‬ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎن( او را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ٗ‬ ‫ََ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٣ :‬‬ ‫﴿فأ ۡص َب ۡح ُتم بِن ِۡع َمتِهِۦٓ إِخ َ� ٰنا﴾‬
‫و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادر ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ۡ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٥ :‬‬ ‫﴿فإِن لم �علموا ءاباءهم فإِخ� ٰن�م ِ� ٱ� ِ‬
‫ِين﴾‬
‫و اﮔﺮ ﭘﺪراﻧﺸﺎن را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮادريِ اﯾﻤﺎﻧﯽ و دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﮑﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺮادريﺳﺖ و از ﺑﺮادري ﻧﺴﺒﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫اﺳﺘﻮارﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه دو ﺑﺮادر‪ ،‬از ﻫﻢ ﺑﺪ‪‬ﺷﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و ﺣﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮐﯿﻨﻪ‬
‫و دﺷﻤﻨﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َّ ٓ ُ َ ۡ َ َ ۡ ُ‬
‫ض ُه ۡم �ِ َ ۡعض َع ُد ٌّو إ َّ� ٱل ۡ ُم َّت ِق َ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٦٧ :‬‬ ‫� ‪﴾٦٧‬‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫﴿ٱ�خِ�ء يوم�ِذِۢ �ع‬
‫دوﺳﺘﺎن‪ ،‬در آن روز دﺷﻤﻦ ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮادريِ دﯾﻨﯽ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن و‬
‫آﺧﺮت‪ ‬او‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺑﺮادري‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﭼﻮن ارث ﺑﺮدن از‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ و وﺟﻮب ﻧﻔﻘﻪ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او ﻇﻠﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و او را ﺗﺴﻠﯿﻢِ )ﻇﺎﻟﻢ و دﺷﻤﻦ( ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ ﻇﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ در ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮو و ﻧﺎﻣﻮس و ﺧﺎﻧﻮادهي او‬
‫روا ﻧﻤﯽدارد و او را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻇﺎﻟﻢ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از او دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادرش‪ ،‬دو ﻧﮑﺘﻪي ﻣﻬﻢ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اول اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪535‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫و دوم اﯾﻦﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢِ دﯾﮕﺮان‪ ،‬از او دﻓﺎع ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻇﺎﻟﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از آﺑﺮو‪ ،‬ﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎلِ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دﻓﺎع ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻏﯿﺒﺘﺶ‬
‫را ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ و ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬از او دﻓﺎع ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻤﺎ ﺗﻌﺪي ﮐﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دﻓﺎع از او را داﺷﺘﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از او دﻓﺎع ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺎل او را ﺗﺼﺎﺣﺐ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻓﺎع و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ﺎﺟﺔ اﻟْ َﻌﺒْﺪ َﻣﺎ َﺎﻛ َن اﻟْ َﻌﺒْ ُﺪ ﻲﻓ َﺣ َ‬
‫َ َ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬وا� ِﻲﻓ ﺣ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎﺟ ِﺔ أ ِﺧﻴ ِﻪ«؛‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزِ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﺗﻼش ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ در رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺘﺎن ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ در ﻣﺸﮑﻼت و رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺘﺎن ﯾﺎري ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﺳﺘﻢ‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﻪ دﻓﺎع از او ﺑﺮﻧﺨﯿﺰد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﮑﺮِ‬
‫رﻓﻊِ ﻧﯿﺎزﻫﺎي وي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺮادريِ او‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺼﺮت و ﯾﺎري اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ُْ ً‬
‫�ﺔ ﻓَ َّﺮ َج َّ ُ‬
‫ا� ﻋﻨْ ُﻪ ﺑ َﻬﺎ ﻛ ْﺮ َ�ﺔ ِﻣ ْﻦ ﻛ َﺮب ْ‬ ‫وﻣ ْﻦ ﻓَ َّﺮج ْ‬
‫ﻳﻮ َم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻦ ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ ﻛﺮ‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬‬

‫ﺎﻣ ِﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را‬ ‫ا� ﻳَ ْﻮم اﻟْﻘﻴَ َ‬
‫ﺮﺘ ُم ْﺴﻠ ًﻤﺎ َﺳ َﺮﺘ ُه َّ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻴﺎﻣﺔ‪َ ،‬‬
‫وﻣ ْﻦ َﺳ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟ ِﻘ ِ‬
‫ُ‬
‫ﺣﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮِ آن‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ‬او را رﻓﻊ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪» .‬ﻛ ْﺮ�ﺔ«‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻣﺸﮑﻞ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ و او را ﻧﮕﺮان و ﻏﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺣﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﻣﺸﮑﻠﯽ‬
‫از ﻣﺸﮑﻼت ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺷﻤﺎ را رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬داﻣﻨﻪي رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از آن را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎﻟﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ او ﻣﺸﮑﻠﺶ را رﻓﻊ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﺸﮑﻞ روﺣﯽ دارد و ﺑﺎ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ‬

‫َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (2699‬و دﯾﮕﺮان ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ‪» :‬ا� ِﻲﻓ َﻋ ْﻮ ِن اﻟ َﻌﺒْ ِﺪ َﻣﺎ ﺎﻛن اﻟ َﻌﺒْ ُﺪ‬
‫َ‬
‫ِﻲﻓ َﻋ ْﻮ ِن أ ِﺧﻴ ِﻪ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ‪» :‬ﺣﺎﺟﺔ« ﺑﻪ رواﯾﺖ‪ :‬ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )‪ (309/4‬و اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ )‪.(164/7‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪536‬‬

‫ﻓﺮاوان‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ را ﺑﻪ او ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺸﮑﻞ او را ﺣﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺮان و ﻏﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او روﺣﯿﻪي دوﺑﺎره‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎور ﮐﻨﺪ و درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻏﻢ و اﻧﺪوﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﯾﮏﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮي در آن اﯾﺠﺎد ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ْ‬
‫ُّ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ُ ْ ً َ َ َ ُ َّ ُ‬
‫اﻵﺧ َﺮ ِة«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬وﻣﻦ ﺳﺮﺘ مﺴ ِﻠﻤﺎ ﺳﺮﺘه ا� ِﻰﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ َو ِ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪) ،‬ﻋﯿﺐِ( ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪) ،‬ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎن( او را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺪون ﻗﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺎه‪ ،‬ﺣﺮام و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ آدمِ ﺷﺮور و‬
‫ﺑﺪﮐﺎري را دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﻋﯿﺐ او‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن ﺟﺴﻮرﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺎخﺗﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﮔﻨﺎه او‬
‫ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﻓﺰاﯾﺶ ﺟﺮم و ﺟﻨﺎﯾﺖ او‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و او را ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﺠﺮﯾﺎن اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬آدﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮارت و ﺑﺪﮐﺎري ﺷﻬﺮت ﻧﺪارد و‬
‫اﺗﻔﺎﻗﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮردي‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻄﺎﯾﯽ از او ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬آن را ﺑﺮاي ﻣﺴﺆوﻻن و ﻣﺠﺮﯾﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﯿﺒﺶ را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﻣﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺧﺪادادي اﻓﺮاد ﻧﯿﺰ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﭘﻮﺳﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﭘﯿﺴﯽ«‪» ،‬زردزﺧﻢ« و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻼﺳﺖ‬
‫و ﺧﻮد‪ ،‬اﯾﻦ را از دﯾﮕﺮان ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ او ﺧﺮده ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ رازش را ﭘﯿﺶِ اﯾﻦ‬
‫و آن‪ ،‬ﺑﺮﻣﻼ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﯿﻮب ﻣﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮشاﺧﻼق ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﻤﺎ از ﺑﺪﺧﻮﯾﯽ او آﮔﺎﻫﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮدش ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﺧﻮد را ﺧﻮد را ﺧﻮشﺧﻠﻖ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﯿﻮب ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن دﯾﮕﺮان و‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺑﺪي ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آدم ﺷﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺟﺴﺎرت و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ او را‬
 ‫‪537‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع آدمِ ﺑﺪ و‬
‫ﺷﺮوري ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻟﻐﺰﺷﯽ از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ ْ َ ُ ُْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٢٣٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬الﻤﺴﻠ ُِﻢ أﺧﻮ الﻤﺴﻠِﻢ ﻻ �ﻮﻧﻪ وﻻ‬
‫ْ‬ ‫ُ ُ َّ ْ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ ْ ُ ُ‬ ‫ََ ُْ ْ‬ ‫ْ ُ ُ ُ ُّ ْ ُ ْ‬ ‫ْ ُُ‬
‫ﺐ‬‫ﺴﻠ ِِﻢ ﻰﻠﻋ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﺣﺮام ﻋِﺮﺿﻪ وﻣﺎﻪﻟ ودﻣﻪ‪ .‬اﺘﻟﻘﻮى ﻫﺎﻫﻨﺎ‪ِ ،‬ﺤﺑﺴ ِ‬ ‫ﻳ�ﺬِﺑﻪ وﻻ �ﺬﻪﻟ‪ ،‬ﻞﻛ الﻤ‬
‫َ َّ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫الﺮﺸ أن � ِﻘ َﺮ أﺧﺎهُ اﻤﻟﺴﻠﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را‬ ‫ِّ‬ ‫ام ِﺮى ٍء ﻣِﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻪ او ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬و او را ﺧﻮار ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬آﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺎل و‬
‫ﺧﻮن )ﺟﺎنِ( ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎ )در دل( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ‬
‫ﺑﺸﻤﺎرد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ اﯾﻦ اﺧﻮت‪ ،‬اﺧﻮت اﯾﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺮادريِ ﻧﺴﺒﯽ ﯾﺎ‬
‫ﭘ‪‬ﺸﺘﯽ‪ ،‬ﻗﻮيﺗﺮ و اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺪم ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖدارِ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﯾﺎ رازي را ﺑﺎ او در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﻪ وي ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از اﻣﺎﻧﺘﺶ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و رازش را ﻓﺎش ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ او‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﮑﻦ؛ زﯾﺮا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2706 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪2450 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1572 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪538‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِّ َ َ َ َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻣﺎﻧﺖ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أد اﻷ َﻣﺎﻧﺔ إِﻰﻟ َﻣ ْﻦ ا�ﺘَ َﻤﻨَﻚ َوﻻ ﺨﺗ ْﻦ َﻣ ْﻦ ﺧﺎﻧﻚ«؛‬
‫) ‪(1‬‬

‫را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮدان و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻃﺮق و ﺷﻮاﻫﺪ زﯾﺎدي دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻃﺮﯾﻖ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ :‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي )‪ (1264‬ﺣﺪﺛﻨﺎ اﺑﻮﮐﺮﯾﺐ ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻃﻠﻖ ﺑﻦ ﻏﻨﺎم ﻋﻦ ﺷﺮﯾﮏ و‬
‫ﻗﯿﺲ ﻋﻦ اﺑﯽﺣﻔﺺ ﻋﻦ اﺑﯽﺻﺎﻟﺢ ﻋﻦ اﺑﯽﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻋﻦ اﻟﻨّﺒﯽ‪ .‬دارﻣﯽ )‪ ،(2597‬ﺣﺎﮐﻢ‬
‫)‪ ،(53/2‬اﺑﻮداود )‪ ،(3535‬ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸﻬﺎب )‪ ،(742‬ﺑﯿﻬﻘﯽ )‪ ،(271/10‬و ﺑﺨﺎري در اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‬
‫)‪ (360/4‬ﺷﻤﺎرهي‪ ،3142 :‬ﻫﻤﮕﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻃﻠﻖ ﺑﻦ ﻏﻨﺎم ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺟﺰ‬
‫ﺑﺨﺎري در اﻟﺘﺎرﯾﺦ اﻟﮑﺒﯿﺮ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻦ ﺷﺮﯾﮏ و ﻗﯿﺲ و ﻋﻦ رﺟﻞ آﺧﺮ‪ .‬ذﻫﺒﯽ در ﻣﯿﺰان‬
‫اﻟﻌﺘﺪال در ﺷﺮح ﺣﺎ ِل ﻃﻠﻖ )‪ (4031‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﮑﺮي از ﺷﺮﯾﮏ و‬
‫ﻗﯿﺲ از اﺑﻮﺣﺼﯿﻦ‪ ...‬رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻟﺘﻠﺨﯿﺺ اﻟﺤﺒﯿﺮ )‪ (97/3‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻃﺮق اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﻃﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﺑﺮاي آن ﺳﺮاغ ﻧﺪارم«‪ .‬و‬
‫در ﻧﺼﺐ اﻟﺮاﯾﻪ )‪ (119/4‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻦاﻟﻘﻄﺎن ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آنﭼﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﺼﺤﯿﺢ اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺷﺮﯾﮏ و ﻗﯿﺲ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﺳﺖ«‪ .‬ﻧﺎم اﺑﻮﺣﺼﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﯿﺲ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﻧﯿﺰ ﺻﺪوق اﺳﺖ و ﭼﻮن ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﮐﺮد و ﭘﺴﺮش‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در رواﯾﺎﺗﺶ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪ ﮐﻪ از او ﻧﺒﻮد و آن را رواﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺮﯾﮏ ﻫﻢ ﭘﺲ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺘﻮﻟﯽ ﻗﻀﺎوت ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻔﻈﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻤﺎع ﮐﻮﻓﯽﻫﺎي ﻣﺘﻘﺪم از او‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫• از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ :‬ﺑﯿﻬﻘﯽ )‪ (271/10‬آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻠّﻖ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬روي ﻋﻦ اﺑﯽﺣﻔﺺ‬
‫اﻟﺪﻣﺸﻘﯽ ﻋﻦ ﻣﮑﺤﻮل ﻋﻦ اﺑﯽاﻣﺎﻣﻪ ﻋﻦ اﻟﻨﺒﯽ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﮑﺤﻮل‪ ،‬ﭼﯿﺰي از‬
‫اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻔﺺ دﻣﺸﻘﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ (127/8‬آن را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺘﺼﻞ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﻬﻘﯽ )‪ (21094‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪش از ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺰد اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫• از اﻧﺲ‪ :‬رواﯾﺖ دارﻗﻄﻨﯽ )‪ (35/3‬از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻮب ﺑﻦ ﺳﻮﯾﺪ‪ :‬أﺧﺒﺮﻧﺎ اﺑﻦ ﺷﻮذب ﻋﻦ اﺑﯽاﻟﺘﯿﺎح‬
‫ﻋﻦ اﻧﺲ ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪ .‬و ﺑﯿﻬﻘﯽ )‪ ،(271/10‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺸﺎﻣﯿﯿﻦ )‪ ،(1284‬و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻟﺼﻐﯿﺮ‬
‫)‪ (1475‬و در اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ ،(261/1‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي در اﻟﻌﻠﻞ اﻟﻤﺘﻨﺎﻫﯿﻪ )‪ (974‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺒﺎرك‬
‫درﺑﺎرهي اﯾﻮب ﺑﻦ ﺳﻮﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او را رﻫﺎ ﮐﻦ؛ و ﯾﺤﯿﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺛﻘﻪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻦﻋﺪي )‪ (362/1‬ﻧﯿﺰ او را ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﻨﺎد‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪539‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﮑﻦ«‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬وام ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺳﭙﺲ اﻧﮑﺎرش ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻫﯿﭻ ﻗﺮﺿﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺪادهاي‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از او ﻗﺮض‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ اﻧﮑﺎرش ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻣﺎﻧﺘﺶ را ﺑﻪ او ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ و از اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺣﻘﺘﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﻦ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دروغ ﻧﻤﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬دروغ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎﯾﺶ ﺑﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﯿﭻ دروﻏﯽ‪ ،‬ﺣﻼل ﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻮدهي ﻣﺮدم‪ ،‬دروغ را ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ﯾﺎ ﺣﺮام و ﺣﻼل‪،‬‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺣﺮاﻣﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎه و ﻇﻠﻤﺖﺑﺎر‬
‫اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺳﻔﯿﺪي و ﻧﻮري در ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﭘﯽآﻣﺪﻫﺎي آن‪،‬‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﮔﺮ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮردن ﻣﺎلِ دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ دروغ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ »آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬در ﺳﻪ ﻣﻮرد‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻦ را درﺳﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬در‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟﻨﮓ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ زن و ﺷﻮﻫﺮ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺬب و دروغ در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪،‬‬
‫»ﺗﻮرﯾﻪ« اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ را دروغ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﺮاي درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺰدش ﻣﯽروﻧﺪ؛ وﻟﯽ او ﻋﺬر ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺳﻪ‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬دروغ ﻧﮕﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺗﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﯾﺎ ﻧﯿﺘﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ از ﻇﺎﻫﺮِ ﺳﺨﻨﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫)ﺷﻨﻮﻧﺪه( ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﻧﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﻮﯾﻨﺪهي آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از‬

‫• از ﻃﺮﯾﻖ راوي ﻣﺠﻬﻮل‪ :‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ )‪(414/3‬؛ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي در اﻟﻌﻠﻞ اﻟﻤﺘﻨﺎﻫﯿﻪ )‪ (975‬ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪﺷﺪت ﻣﻨﮑﺮي دارد و اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ او درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 7170 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪540‬‬

‫ﺟﻮاز دروغ را در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ دروﻏﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫دروغ‪ ،‬دروغ ﻣﯽآورد و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻋﺎﺟﺰ و درﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫دروﻏﺶ را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪﮔﻔﺘﻪي ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ً‬
‫وﻟـيﺲ ﻲﻓ الﻜﺬاب ﺣﻴﻠﺔ‬ ‫ﻲﻟ ﺣﻴﻠﺔ ﻓـﻲ َﻣﻦ ﻳﻨــــــــ ُّﻢ‬
‫ﻓﺤﻴـﻠـﻲﺘ ﻓﻴــــﻪ ﻗﻠﻴـﻠﺔ‬ ‫َﻣﻦ ﺎﻛن �ــــﻠﻖ ﻣﺎ ﻳـﻘـــﻮل‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻢ؛‬
‫وﻟﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ دروغﮔﻮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﺪﺑﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻧﺪك و ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻗﻌﺎً رﻫﺎﯾﯽ از ﺷﺮِّ دروغﮔﻮ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﺮدهام‪ ،‬وﻟﯽ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻫﺮ دروﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺮِ ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪) :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ( دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ«‪ .‬و در‬
‫رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و او را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺳﻦ و ﺳﺎﻟﺶ از او ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﯾﺎ داراي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏ ﺷﻤﺮدن آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﮐﺒﺮ و‬
‫ِّ َ ْ‬ ‫ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻜ ْ ُ َ‬
‫ﺮﺒ � َﻄ ُﺮ اﺤﻟَﻖ و�ﻤ ُﻂ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ِ‬
‫»ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ از ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﺪهي ﺗﮑﺮﯾﻢ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﻮ اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬار؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺮدم را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻮ را ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬آدمﻫﺎي ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‬
‫و ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از آدمِ ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ‪ ،‬ﺑﺪش ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻨﯽاش را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻓﺨﺮ و ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ از‬
‫او ﺑﯿﺰارﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ او‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ« و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪاش اﺷﺎره ﮐﺮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﻮا‪ ،‬در دل اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ دل ﺑﺎﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻧﺪام و ﺟﻮارح‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.91 :‬‬

 ‫‪541‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ دل ﺧﺪاﺗﺮس ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺪام و ﺟﻮارح ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺗﻘﻮا‬
‫ًَ‬ ‫َ َ َّ‬
‫اﺠﻟﺴ ِﺪ ُمﻀﻐﺔ إذا‬
‫َ‬ ‫و�ن ﻲﻓ‬‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﻻ َ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َ ُ ُ ُّ َ َ َ َ ْ‬
‫ت ﻓَ َ‬ ‫َ‬ ‫ﺻﻠَ َ‬
‫ﺴﺪ اﺠﻟَ َﺴ ُﺪ ﻠﻛﻪ‪ :‬أﻻ َو ِ� اﻟﻘﻠ ُﺐ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺤﺖ َﺻﻠ َﺢ اﺠﻟﺴﺪ ﻠﻛﻪ‪ ،‬و ِ�ذا ﻓﺴﺪ‬
‫»ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ در ﺑﺪن‪ ،‬ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽاﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﻗﻠﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ در دلِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻗﻠﺐ اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻗﻠﺐ را ﻫﻢﭼﻮن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ از او اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺜﺎل را در‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﮐﻼﻣﯽ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫ُ ُّ‬ ‫ت ﻓَ َ‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫َ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺻﻠَ َ‬
‫ﺴﺪ اﺠﻟَ َﺴ ُﺪ ﻠﻛﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫اﺠﻟﺴ ُﺪ ﻠﻛﻪ‪َ ،‬و ِ�ذا ﻓﺴﺪ‬ ‫ﺤﺖ َﺻﻠ َﺢ‬
‫»ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ اﺳﺖ«‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮏ‬
‫و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزﻣﻪاش اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را دﺳﺖآوﯾﺰ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﺻﻞ‪ ،‬ﻧﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎك ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻘﻮا در دل اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن رﯾﺶ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫و ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﻣﺠﻮﺳﯿﺎن اﺳﺖ ﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ‪ ،‬روش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻘﻮا در دل اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آري؛ ﺗﻘﻮا در دل اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﻮ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ راﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ و ﺑﺎﺗﻘﻮا ﺑﻮدي‪ ،‬از ﺧﺪا ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪي و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮدي؛ ﭼﻮن‬
‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ ﮐﺴﯽ ﺗﻘﻮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﺪام و ﺟﻮارح او‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺮدورزي و ﺗﻌﻘﻞ در ﻗﻠﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪي اﻧﺴﺎن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ از آﯾﺎت ﻗﺮآن‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪52 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1599 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪.$‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪542‬‬
‫َ‬ ‫َ ‪ٞ‬‬ ‫ُ َ ٓ َ‬ ‫ون ل َ ُه ۡم قُلُ ‪ٞ‬‬
‫ََ ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َََۡ َ ُ ْ‬
‫وب َ� ۡعقِلون ب ِ َها أ ۡو َءاذان � َ ۡس َم ُعون ب ِ َهاۖ‬ ‫�وا ِ� ٱ�� ِض �تك‬ ‫س‬
‫﴿أفلم � ِ‬
‫ُّ ُ‬ ‫َ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ ۡ َ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ‬
‫ور ‪] ﴾٤٦‬اﳊﺞ ‪[٤٦ :‬‬ ‫�ن �ع� ٱلقلوب ٱل ِ� ِ� ٱلصد ِ‬ ‫فإِ� َها � �ع َ� ٱ�ب� ٰ ُر َو� ٰ ِ‬
‫آﯾﺎ در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﮔﺮدش ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﺗﺎ دلﻫﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن درﯾﺎﺑﻨﺪ ﯾﺎ ﮔﻮشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ آن ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﺸﻢﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ دلﻫﺎي درون ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮر‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﻨﺪار ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﺰ را ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻘﻞ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻞ ﻋﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻐﺰ‪ ،‬ﺟﺎيِ ﺗﺼﻮرﻫﺎ و ﺧﯿﺎلﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻣﻐﺰ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻠﺐ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و آنﮔﺎه‪ ،‬ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻐﺰ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺸﯽ را‬
‫ﺑﺮاي ﻗﻠﺐ دارد و دل‪ ،‬ﺟﺎي ﻋﻘﻞ و ﺗﺪﺑﯿﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻐﺰ ﯾﺎ ذﻫﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﯽارﺗﺒﺎط ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ ﻣﻐﺰ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﻗﺪرت ﺗﻔﮑﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﯾﺎ ﻗﺪرت ﺗﺪﺑﯿﺮ‪ ،‬در دل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫اﻤﻟﺴﻠﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر‬ ‫الﺮﺸ أَ ْن َ�ْﻘ َﺮ أَ ُ‬
‫امﺮى ٍء ِﻣ َﻦ َّ ِّ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺧﺎه‬ ‫ِ‬ ‫ﺐ ِ‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬ﺤﺑﺴ ِ‬
‫ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺑﺪي ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺷﺪﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﺮ‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ وﻇﯿﻔﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد و اﺣﺘﺮام آنﻫﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺎل و ﺧﻮن )ﺟﺎنِ( ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ او را زﺧﻤﯽ و‬
‫ﻣﺠﺮوح ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺎﻟﺶ را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺮﻗﺖ و دزدي ﯾﺎ ﺧﯿﺎﻧﺖ در‬
‫اﻣﻮال‪ ،‬دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ادﻋﺎي دروﻏﯿﻦ‪ ،‬اﻣﻮال او را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬آﺑﺮوي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﺮﻣﺖ دارد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ از رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ و در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪراﺳﺖ و ﭼﻪ ﺑﻪدروغ‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﺣﺮف ﻧﺰﻧﯿﻢ؛ زﯾﺮا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ‬
‫ﺎك ﺑﻤﺎ ﻳ� َﺮ ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت‬ ‫ﻛﺮ َك أَ َﺧ َ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬ذ ُ‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬در او‬
‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ ُ ََ ْ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺎﻛن ِ�ﻴ ِﻪ ﻣﺎ ﺗﻘﻮل �ﻘ ِﺪ ا�ﺘَبﺘﻪ‪ ،‬و�ن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ِ�ﻴ ِﻪ ﻣﺎ‬
‫ُ‬ ‫َُ ُ ََ ْ‬
‫�ﻘﻮل �ﻘﺪ ﺑﻬﺘَّﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ در او وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و‬
 ‫‪543‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫اﮔﺮ آن ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﺟﺎن‪ ،‬ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ﻀﻮا وﻻ ﺗَ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺪاﺑﺮوا‬ ‫‪ -٢٤٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻻ ﺤﺗﺎﺳﺪوا َوﻻ ﺗﻨﺎﺟﺸﻮا وﻻ ﺗﺒﺎﻏ‬
‫َ ُ‬ ‫ْ ً ُ ْ َ ُ ُْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ ْ ُ ُ ْ ََ ْ ْ‬
‫وﻻ ﻳﺒِﻊ ﺑﻌﻀ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﺑﻴﻊِ ﺑﻌ ٍﺾ‪ ،‬و�ﻮﻧﻮا ﻋِﺒﺎد اﷲ إِﺧﻮاﻧﺎ‪ .‬الﻤﺴﻠ ُِﻢ أﺧﻮ الﻤﺴﻠِﻢ ﻻ ﻳﻈﻠِﻤﻪ‬
‫امﺮي ٍء ﻣ َِﻦ َّ ِّ‬
‫الﺮﺸ‬
‫ْ‬
‫ﺐ‬ ‫ﺴ‬
‫ْ‬
‫ﺤﺑ‬ ‫ت‬ ‫ا‬‫مﺮ‬‫� إ َﻰﻟ َﺻ ْﺪره ِ ﺛَﻼَ َث َّ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ ْ َ َ ُ‬
‫ﺎﻫﻨﺎ و� ُ ِﺸ ُ‬ ‫َْ‬
‫وﻻ � ِﻘ ُﺮهُ وﻻ �ﺬﻪﻟ‪ .‬اﺘﻟﻘﻮى ﻫ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ ُُ‬ ‫ََ ُْ ْ‬ ‫ُ َّ ْ ُ ْ‬ ‫َ ْ َْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أن � ِﻘﺮ أﺧﺎهُ اﻤﻟﺴﻠﻢ‪ .‬ﻞﻛ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻰﻠﻋ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﺣﺮام دﻣﻪ وﻣﺎﻪﻟُ وﻋ ِْﺮﺿﻪ«‪] .‬رواﻳﺖ مﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ؛‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ؛ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺷﻤﻨﯽ و‬
‫ﻗﻬﺮ )و ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ( ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ و ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪﻫﻢ‬
‫ﻧﺰﻧﺪ و ﺑﺮادروار‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎنِ )ﻧﯿﮏ و ﻋﺒﺎدتﮔﺰار( اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و دﺳﺖ از ﯾﺎرياش ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ‪ .‬ﺗﻘﻮا‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ«‪ -.‬و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪاش اﺷﺎره ﮐﺮد‪» -.‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد‪ .‬آﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺎل و ﺧﻮن )ﺟﺎنِ( ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺪ ﻧﻮرزﯾﺪ«‪ .‬ﺣﺴﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﯾﺎ او را از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را‬
‫ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ او ﺣﺴﺪ ورزﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آرزوي زوال‬
‫ﻧﻌﻤﺖ از اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺣﺴﺎدت را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي آرزوي زوال ﻧﻌﻤﺖ از دﯾﮕﺮان داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ و زﺷﺖ ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2564 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪544‬‬

‫ﺣﺴﺎدت اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺴﺎدت ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو آدمﻫﺎي ﺣﺴﻮد ﺑﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ِ� ۡم ُك َّف ً‬
‫َٰ ُ‬ ‫َ َّ َ ‪ُ َ ُّ َ ٰ َ ۡ ۡ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫ارا َح َسدا ّم ِۡن‬ ‫ب ل ۡو يَ ُردون�م ّ ِم ۢن َ� ۡع ِد إِي�ن‬
‫﴿ود كثِ� مِن أه ِل ٱلكِ� ِ‬
‫َ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠٩ :‬‬ ‫عِن ِد أنفسِ ِهم﴾‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺴﺎدﺗﯽ ﮐﻪ در وﺟﻮدﺷﺎن رﯾﺸﻪ ﮐﺮده‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫اس َ َ ٰ‬
‫� َما ٓ َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫� مِن فَ ۡضلِهِۦ َ� َق ۡد َءاتَ ۡي َنا َءال إبۡ َ� ٰه َ‬ ‫ون ٱ َّ� َ‬ ‫َۡ َۡ ُ ُ َ‬
‫ِيم‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬ ‫﴿أم �سد‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬
‫ب َوٱ� ِك َم َة َو َء َا� ۡي َ�ٰ ُهم ُّمل ً� َع ِظ ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٤ :‬‬ ‫يما ‪﴾٥٤‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ و ﮐَﺮَﻣﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬ﺣﺴﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ؟! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﺘﺎب و ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻄﺎ ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺰرﮔﯽ دادﯾﻢ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﺴﺎدت ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آرزو ﮐﻨﺪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ آرزو ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮادرش از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﻣﺤﺮوم ﺷﻮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدش‬
‫ﻧﺮﺳﺪ!‬
‫ﺣﺴﺪ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽِ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از ﺑﺪيﻫﺎي آن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺪيﻫﺎي ﺣﺴﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﭘﻠﯿﺪﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻮزﯾﻨﮕﺎﻧﯽ ﺧﻮار و ﻣﻄﺮود درآورد و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻣﻌﺒﻮدان‬
‫ﺑﺎﻃﻞ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ ﺑﺪذاﺗﯽ و ﺧﺒﺎﺛﺖ دروﻧﯽ ﻓﺮد‪ ‬ﺣﺴﻮد اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ او‪،‬‬
‫آنﭼﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادراﻧﺶ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه‬
‫ﺑﺮادران ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﺣﺴﺎدت ﻧﻤﯽورزد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺧﻮشﺣﺎل ﻣﯽﺷﻮد و‬
 ‫‪545‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِلر َجال نَص ‪ٞ‬‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫� ۡم َ ٰ َ ۡ‬ ‫َۡ َ ُ‬ ‫﴿ َو َ� َ� َت َم َّن ۡوا َما فَ َّض َل ٱ َّ ُ‬
‫ْ‬
‫يب ّم َِّما‬ ‫ض ل ِّ ِ ِ‬ ‫� �ع ٖ �‬ ‫� بِهِۦ �عض‬
‫َ ۡ‬ ‫�ٔلُوا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َو ۡ َ‬‫َۡ َ َۡ‬ ‫‪ّ ٞ‬‬ ‫ۡ َ َ ُ ْ ّ َ ٓ َ‬
‫� مِن فضلِهِ ٓۦ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٢ :‬‬ ‫ٱ�تسب ۖوا َول ِلنِسا ِء ن ِصيب م َِّما ٱ�تس ۚ‬
‫ﭼﯿﺰي را آرزو ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدان از‬
‫آنﭼﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهاي دارﻧﺪ و زﻧﺎن ﻧﯿﺰ از آنﭼﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهاي دارﻧﺪ‪ .‬و‬
‫از اﷲ ﺑﺨﺸﺶ و ﻓﻀﻠﺶ را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﮕﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻨﺪه ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ آري؛ اﷲ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮﺷﯽِ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ اﻋﺘﺮاض ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﻄﺮِ ﺑﺰرﮔﯽ ﻗﺮار دارد و ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺶ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ -.‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ و‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ رباﻻرﺑﺎب‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ!‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺪيﻫﺎي ﺣﺴﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد‪ ،‬آﺗﺶِ ﺣﺴﺪ در ﻗﻠﺐِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﺷﻌﻠﻪور ﻣﯽﺷﻮد و او را در آه و اﻓﺴﻮس‪،‬‬
‫و ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و او را ﻧﺎآرام و ﺑﯽﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺷﻤﺎر اﺳﺖ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ آدمِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢِ دﯾﺪنِ اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﺴﺎدت در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي اﻧﺴﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ آﺗﺶ‪ ،‬ﻫﯿﺰم را ﻧﺎﺑﻮد‬
‫َ َْ ُ ُ‬ ‫َّ ُ ْ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ‬
‫ﺎت ﻛ َﻤﺎ ﺗﺄ�ﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻳﺎ�ﻢ واﺤﻟَﺴﺪ‪ ،‬ﻓ ِﺈن اﺤﻟَﺴﺪ ﻳﺄ�ﻞ اﺤﻟَﺴﻨ ِ‬
‫َّ ُ ْ‬
‫ﺎر اﺤﻟَ َﻄ َﺐ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﺣﺴﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آﺗﺶ‪ ،‬ﻫﯿﺰم را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺴﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﺳﻌﯽ و ﺗﻼش و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺎزﻣﯽدارد؛ زﯾﺮا آدمِ‬
‫ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﻮلدار ﺷﺪ و اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﺛﺮوت را از ﮐﺠﺎ آورد؟ ﯾﺎ ﻓﻼنﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﮐﺴﺐ ﮐﺮد؟ ﻓﻼﻧﯽ ﻫﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (3935 ،2781 ،2197‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪546‬‬

‫ﺻﺎﺣﺐ زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺪ؛ ﭼﻄﻮر؟! آدمِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ و ﮐﺎري ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را‬
‫ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب ﮐﻨﺪ و در ﻏﻢ و ﺣﺴﺮت‪ ‬اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﺑﺪذاﺗﯽِ ﺣﺴﻮد اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻧﻬﺎدي ﺷﺮور‬
‫و ﺗﻨﮓﻧﻈﺮ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻔﺲِ ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ دارد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي در ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ آدمِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫اﻧﺪازه ﮐﻪ ﻧﺎراﺣﺖ و ﻧﺎﺧﻮش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮاي زوال ﻧﻌﻤﺖ از دوﺳﺘﺎن و‬
‫اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ ﺳﻌﯽ و ﺗﻼش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﺣﺴﺎدت‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﭼﺸﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ آدﻣﯽ‬
‫ﺑﺪذات‪ ،‬ﺣﺴﻮد و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮز اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰ ﺷﮕﻔﺖآوري ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﯿﺮِ ﺣﺴﺎدت از او ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺻﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺰو اﻓﺮادي‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ زﺧﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم اذﯾﺖ و آزار ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ آدمِ ﭼﺸﻢﺷﻮر‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آﺳﯿﺐ ﯾﺎ زﯾﺎنِ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺟﺴﻤﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر‪ ،‬و‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي را ﺿﺎﻣﻦ و‬
‫ﻣﺴﺆولِ آﺳﯿﺐﻫﺎ ﯾﺎ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻓﺮدي‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ را ﭼﺸﻢ ﺑﺰﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪان وي آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢﺷﻮري ﯾﺎ ﭼﺸﻢ زﺧﻢ ﺷﻬﺮت دارد‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ او را زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬او را زﻧﺪاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان از ﺷﺮّ او در‬
‫اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻔﺮﻗﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬آدمِ ﺣﺴﻮد را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬آدمِ ﭘﺎكﻃﯿﻨﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاه را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﭼﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎي ﺣﺴﺪ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺪ ﻧﻮرزﯾﺪ«‪ .‬ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن‬
‫دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ در ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺟﻠﻮﺗﺮ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ؛ آﯾﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺴﺪ اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬
‫ﺧﯿﺮ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺴﺎدت ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ رﻗﺎﺑﺘﯽ ﺳﺎﻟﻢ ﯾﺎ ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪547‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫َۡ ُ َ‬ ‫ۡ َ َ َۡ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت ‪[٦١ :‬‬ ‫﴿ل ِ ِمث ِل �ٰذا فل َي ۡع َم ِل ٱل� ٰ ِملون ‪﴾٦١‬‬
‫ﭘﺲ ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎداﺷﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َۡ َ َ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢٦ :‬‬ ‫﴿ َو ِ� � ٰل ِك فل َيت َناف ِس ٱل ُم َت َ�ٰفِ ُسون ‪﴾٢٦‬‬
‫ﻣﺸﺘﺎﻗﺎنِ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻃﻠﺒﺶ ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫ﺣﺴﺪ ﻧﻮرزﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺴﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮرداري دﯾﮕﺮان از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ آدمِ ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮان را ﻣﺨﻔﯽ و ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﮕﻪ دارد‪ .‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را در راهﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎزي ﺟﺎدهﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪ ﮐﺘﺎب ﺑﺮاي داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن و اﻣﺜﺎل‬
‫آن‪ ،‬ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريِ اﯾﻦ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬آدمِ‬
‫ﺣﺴﻮد را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﮐﻮﭼﻪي ﺑﯽﺧﺒﺮي ﻣﯽزﻧﺪ؛ اﻧﮕﺎر ﭼﯿﺰي ﻧﺸﻨﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺴﺎدت‪ ‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ آدمِ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ و اﻧﺼﺎف ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺳﻼﻣﺖ او از ﺣﺴﺪ و ﭘﺎك ﺑﻮدن دلِ اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫ﻼ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬آدمِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻼنﮐﺲ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ ﻫﻢ آد ِم‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﺣﺴﺎدت و ﺳﺎﯾﺮ رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬وﻻ ﺗﻨﺎﺟﺸﻮا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﺑﺪون‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ«‪» .‬ﻻﺗﻨﺎﺟﺸﻮا«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »�َﺶ« ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻧَﺠ‪‬ﺶ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ‬
‫دادن ﺧﺮﯾﺪار ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻮد‪ ‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪548‬‬

‫ﺑﺎزار در ﻣﻌﺮضِ ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﺬارﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﺎﻻي ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺪه ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺪ‬
‫و دهﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‪ .‬ﻗﺼﺪش‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﮏ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪﻧﻔﻊ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬واﻗﻌﺎً از اﺑﺘﺪا ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻗﯿﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ آن ﺟﻨﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺎﻻ ﺑﺮود ﮐﻪ از ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺰاﯾﺪه‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎديِ ﺧﻮد را ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود‪ ،‬از ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬آن ﺟﻨﺲ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر وارد ﻧﯿﺴﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ََ‬
‫ﻣﺰاﯾﺪه‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪ :‬ﻧﻮع اول‪�» ،‬ﺶ« ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮع دوم را ﻧﯿﺰ در ﺳﻄﻮر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ‪ .‬و ﻧﻮع ﺳﻮم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺘﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽدﻫﺪ و آن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬آن را‬
‫ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﮐﺎﻻ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻫﻢ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻻ ﺗﺒﺎﻏﻀﻮا«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺷﻤﻨﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ از او ﺑﺪش‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺟﺰو ﻓﺎﺳﻘﺎن و ﺑﺪﮐﺎران ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻮع ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از او ﺑﺪﺗﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و اﻫﻞ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻣﺎ از ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﺷﺮابﺧﻮار ﯾﺎ ﺳﯿﮕﺎري و ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪاي ﮐﻪ از ﮐﺎﻓﺮان در دل دارﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ ﻓﺎﺳﻖ و ﮐﺎﻓﺮان را ﯾﮏﺳﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺳﺒﮏﺳﺮ و ﺑﯽﺧﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻣﺎ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ ﺑﺪﮐﺎر ﺑﯿﺶ از ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺆﻣﻦ ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ از ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ از او‪ ،‬در ﯾﮏ دل‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ‬
 ‫‪549‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﻣﺜﺎﻟﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﻫﯿﭻ دﻗﺖ ﮐﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﭘﺰﺷﮏ‪ ،‬داروي ﺗﻠﺦ و ﺑﺪﺑﻮﯾﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺗﺠﻮﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ دارو را ﺑﺨﻮر؛ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﻬﺒﻮد‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ داروي ﺗﻠﺦ و ﺑﺪﺑﻮ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ؛ ﺧﯿﺮ؛ اﻣﺎ از ﺟﻬﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫دوﺳﺘﺶ دارﯾﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﻣﺆﻣﻦِ ﻣﻌﺼﯿﺖﮐﺎر ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از او ﻧﺎراﺣﺖ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪﮐﻠﯽ و ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره‪ ،‬از او ﺑﺪ ﻧﺒﺮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ و‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﻫﻞ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از او ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺷﻤﺎ از او‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد را ﺑﺒﯿﻨﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺎ او راﺑﻄﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﺼﺤﯿﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺼﺤﯿﺖ ﺷﻤﺎ در او اﺛﺮ‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ آنﻫﺎ را ﺑﻌﯿﺪ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ اﷲ‪ ‬آﻧﺎن را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي زﯾﺎدي از اﯾﻦ دﺳﺖ دﯾﺪهاﯾﻢ؛‬
‫ﻫﻢ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻫﻢ در ﺣﺎلِ ﺣﺎﺿﺮ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺎﺳﻘﺎن و ﺑﺪﮐﺎران‪،‬‬
‫دﻋﻮتﮔﺮاﻧﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ و راه درﺳﺖ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و‬
‫ﺣﺘﯽ از دﻋﻮتﮔﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﯽ از ﮔﺬﺷﺘﻪي اﯾﻦ اﻣﺖ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ‬
‫وﻟﯿﺪ‪ ‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢِ ﺷﻤﺸﯿﺮي آﺧﺘﻪ و ﺑﺮﻫﻨﻪ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬از ﻋﻤﻞﮐﺮد او در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﺳﻮاره ﻧﻈﺎمِ ﻗﺮﯾﺶ‪،‬‬
‫آﮔﺎﻫﯿﻢ‪ .‬او ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺎ‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺷﮑﺴﺖ ﭘﯿﺶ ﺑﺮد؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ]»ﺳﯿﻒاﷲ« ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﺷﺪ‪ [.‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﮐﻪ از ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺒﻬﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﷲ‪ ‬او را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از دوﺳﺘﺎن و ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﺎص‪ ‬اﷲ‪ ‬ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ دوﻣﯿﻦ ﻓﺮد اﯾﻦ اﻣﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دﯾﺪنِ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﺪارم و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﭘﺎي‬
‫ﺻﺤﺒﺖﻫﺎﯾﺶ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﺰدش ﺑﺮوم‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺰدش ﺑﺮوﯾﺪ و ﻧﺎاﻣﯿﺪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ دلﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ‪ ،‬ﯾﮏ اﻣﺮ اﻧﻔﻌﺎﻟﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در درون اﻧﺴﺎن ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ارادهي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ درﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ارادهي ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد ﯾﺎ ﻣﺤﺒﺘﺶ را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪550‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺎرهاي از اﺳﺒﺎب در ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﺤﺒﺖ و ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد‬
‫ﺷﺪن آن‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻧﻮﺑﺖ‪ ‬ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫َ َ َْ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫ﻴﻤﺎ ﻻ أم ِﻠﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﯾﻦ‪،‬‬ ‫ﻴﻤﺎ أم ِﻠﻚ‪ ،‬ﻓﻼ ﺗﻠ ْﻤ ِ� ِ�‬ ‫دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ ﻫﺬا ﻗ ْﺴ ِ� ِ�‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻣﻦ در ﻧﻮﺑﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ؛ وﻟﯽ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ از اراده و ﺗﻮانِ‬
‫ﻣﻦ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ و ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻔﺮﻣﺎ«‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺴﺮش‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& را از ﺳﺎﯾﺮ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ داﺷﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬از ارادهي او‪ ،‬ﺧﺎرج ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ را اﻧﻔﻌﺎﻟﯽ و ﻏﯿﺮارادي ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻫﺮ‬
‫واﮐﻨﺸﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﯾﮏ ﮐُﻨﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ دارﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮآﻣﺪه از اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺪﯾ‪‬ﻦ و اﯾﻤﺎن او‪ ،‬ﺧﻮشاﺧﻼﻗﯽ و ﻧﯿﺰ ﺧﺪﻣﺖﻫﺎ و‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻖ ﺷﻤﺎ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﺎدآوريِ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ ﺧﻮﺷﺘﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ اﺳﺒﺎب و‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺧﻮدش را دارد؛ وﻟﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از اﺳﺒﺎب و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ‬
‫را در ﭘﯽ دارد‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﺳﺒﺎب و‬
‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺧﺎص‪ ‬ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ از اﺳﺒﺎب ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ‪ ،‬دوري ﮐﻨﯿﺪ و آنﻫﺎ را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬انﺷﺎءاﷲ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬او‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ‪،‬‬
‫ﺐ اﻧﺴﺎن‬
‫از ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎرهاي از آﺗﺶ ﯾﺎد ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﻗﻠ ِ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازد؛ از اﯾﻦرو ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺧﺎﻣﻮش ﮐﺮدن اﯾﻦ آﺗﺶ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آﺗﺶ ﺧﺸﻢ ﻧﯿﺰ ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺎن ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺸﻢِ اﻧﺴﺎن را ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وﻻ ﺗَ ُ‬
‫ﺪاﺑﺮوا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛‬
‫اﻣﺎ آﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﻢ؟ آري؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
 ‫‪551‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن ﺣﺮف‪ ‬دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ دوﺳﺘﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎ‪ ،‬او را رﻫﺎ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ‬
‫ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ آن ﻣﺤﻞ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ! ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻣﻌﻨﻮي‬
‫ﻧﯿﺰ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺧﺘﻼف رأي‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه دﯾﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﻧﻮع اﺧﺘﻼف ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪه‪ ،‬آن دﺳﺘﻪ از ﺑﺮادراﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دو وﺟﺐ‬
‫ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در اﯾﻦﺑﺎره ﮔﻼﯾﻪ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻤﯽ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﯽروﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﺟﻠﺴﻪي درس‬
‫ﯾﺎ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﻣﺪر‪‬س ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺪرس را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺪن ﻣﺪرس‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪﺳﺰاﯾﯽ در ﯾﺎدﮔﯿﺮي ﻣﻄﺎﻟﺐ دارد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬راﺣﺖﺗﺮ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و آنﻗﺪر ﺟﻠﻮ ﺑﺮوﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻧﮑﻨﯿﺪ و اﮔﺮ در ﺻﻒﻫﺎي آﺧﺮِ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﺮوﯾﺪ ﺗﺎ ﻫﻢ ﺧﻮدﺗﺎن‬
‫راﺣﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﻢ اﺳﺒﺎب زﺣﻤﺖ دﯾﮕﺮان ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ دو وﺟﺐ ﺟﻠﻮ ﺑﺮوﯾﺪ‬
‫و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯽادﺑﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻢ ﺧﻮدﻣﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ْ ْ ُ ُ ْ ََ‬
‫ﻰﻠﻋ ﺑﻴﻊْ‬
‫ِ‬ ‫ﻳﺒﻊ ﺑﻌﻀ�ﻢ‬ ‫و اﻣﺎ ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وﻻ ِ‬
‫ْ‬
‫ﺑﻌ ٍﺾ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪﻫﻢ ﻧﺰﻧﺪ«؛ زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﺷﺨﺺ ﺳﻮﻣﯽ ﻧﺰد‪ ‬ﺧﺮﯾﺪار ﻣﯽرود و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻋﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﻢ؛ ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺟﻨﺴﯽ ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫اﯾﻦ را ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮي‪ ،‬ﻧﺰد ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻣﯽرود و‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاش را ﺑﺎ او ﻓﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬وارد‪ ‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن‬
‫ﺣﻖ ﻓﺮوﺷﻨﺪهي اول در اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺮﯾﺪ ﯾﮏ ﮐﺎﻻ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪهاي ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻓﺮوﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪552‬‬

‫ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ ﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از ﺗﻮ ﻣﯽﺧَﺮَم‪ .‬ﻟﺬا ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻧﺰد ﺧﺮﯾﺪارِ‬
‫اول ﻣﯽرود و ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ زدن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي آنﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص دوران اﺧﺘﯿﺎر در ﻓﺴﺦ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ) ‪ (1‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻋﺎم اﺳﺖ؟‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را ﻣﺨﺼﻮص دوران اﺧﺘﯿﺎر داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن زﻣﺎن‬
‫ﻓﺴﺦ‪ ،‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﺧﻮدروﯾﯽ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﺳﻪ روز ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﯾﺎ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺِ ﺳﻮﻣﯽ ﻧﺰد ﺧﺮﯾﺪار ﻣﯽرود و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ را ﺑﻪ دو ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﻢ؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﺧﺮﯾﺪار را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻧﺰد ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎزﮔﺮدد و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺰد ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻣﯽرود و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪهام ﻣﺎﺷﯿﻨﺖ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻓﺮوﺧﺘﻪاي؛‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﺧﺮم‪ .‬ﻟﺬا ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي او را‬
‫ﻓﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن دوران اﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻪ روز ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﺧﺮﯾﺪار ﺑﺮود و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ را ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬دﻟﯿﻞ‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻣﻬﻠﺖ‬
‫ﻓﺴﺦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ از ﻇﺎﻫﺮِ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺑﻄﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻬﻠﺖ ﻓﺴﺦ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ اﺧﺘﯿﺎر ﯾﺎ ﻣﻬﻠﺖ ﻓﺴﺦ‪،‬‬
‫ﺧﺮﯾﺪار در ﭘﯽِ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ ﺑﺮآﯾﺪ ﺗﺎ ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ از‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاش ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬او را ﻓﺮﯾﺐ داده و ﺳ‪‬ﺮَش‪،‬‬
‫ﮐﻼه ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﻮﺿﻮع دوران اﺧﺘﯿﺎر در ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬در ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ ،60‬ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪553‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎنِ زﯾﺎدي از ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺪت زﯾﺎدي ﺳﭙﺮي‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻌﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اول‪ :‬دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي دﯾﮕﺮان‪ ،‬در زﻣﺎن اﺧﺘﯿﺎر ﯾﺎ در ﻣﻬﻠﺖ‬
‫ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻠﺖ ﻓﺴﺦ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ؛ وﻟﯽ زﻣﺎن زﯾﺎدي از آن‪ ،‬ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎن زﯾﺎدي از ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﻣﻬﻠﺖ ﻓﺴﺦ آن‪ ،‬ﺳﭙﺮي ﺷﻮد؛‬
‫ﻣﺜﻼً ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻣﺎه و ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺑﮕﺬرد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺻﻞ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺟﺎره ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﻓﺮدي‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن در ﻣﺎه‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺮارِ ﯾﮏﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬اﺟﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫وي ﻣﯽرود و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮم ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺮاﯾﻪي ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن در ﻣﺎه ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻢِ ﺑﻪ ﻫﻢ زدن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي دو ﻧﻔﺮ‬
‫را دارد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺِ ﺳﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﯿﺶ از ﻗﺮارِ آن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ‬
‫آن ﮐﺎﻻ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري و ازدواج ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺴﯽ ﺑﺮود ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر دارد؛ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ‬
‫روﺷﻦ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ � ُﻄﺐ َﻰﻠﻋ ِﺧ ْﻄﺒَ ِﺔ أ ِﺧﻴ ِﻪ«‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﺣﻘﻮﻗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دارﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﻨﺪ و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي آنﻫﺎ اﻋﻢ‬
‫از ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‪ ،‬اﺟﺎره‪ ،‬ازدواج و ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي را ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺷﺮح اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮا اﯾﻦ ﺟﺎﺳﺖ«‪ .‬و ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪاش اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ دراﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ در دل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻧﺪام و ﺟﻮارح اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺟﻬﺖ اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪554‬‬

‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن دﭼﺎر اﻧﺤﺮاف ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد و اﻋﻀﺎي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٰ َ َ ۡ َ ٰٓ َ َ ۡ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ ٰ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َ ُ‬
‫اف ٓوا أن تُ َر َّد �يۡ َ� ٰ ُنۢ َ� ۡع َد �يۡ َ� ٰنِهمۗۡ‬
‫ِ‬ ‫﴿�ل ِك أد� أن ي�توا ب ِٱلش�دة ِ � وج ِهها أو �‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١٠٨ :‬‬ ‫� ‪﴾١٠٨‬‬ ‫� َ� َ� ۡهدِي ٱ ۡل َق ۡو َم ٱ ۡل َ�ٰسِ ِق َ‬
‫� َوٱ ۡس َم ُع ۗوا ْ َوٱ َّ ُ‬
‫َوٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ )ﮔﻮاﻫﺎن( ﮔﻮاﻫﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ از رد ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺸﺎن و ارﺟﺎع آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و‬
‫ﮔﻮش ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻘﺎن را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺤﺮاف ﻗﻠﺐِ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﺑﺪي ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َّ َ ُ ٓ ْ َ َ َ َّ ُ ُ ُ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٥ :‬‬ ‫� قلو�َ ُه ۡ ۚم﴾‬ ‫﴿فلما زاغوا أزاغ ٱ‬
‫و ﭼﻮن ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫ِي�م ّم َِن ٱ ۡ� ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫ُُ‬
‫� ِ� قلو�ِ� ۡم‬‫ى إن َ� ۡعلَ ِم ٱ َّ ُ‬ ‫ٰٓ‬ ‫َ‬
‫�‬
‫ُ‬
‫د‬ ‫� �يۡ‬‫ٓ‬ ‫ن‬ ‫� قُل ل ّ َ‬
‫ِم‬ ‫ُّ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ�َّ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫� ۡم َوٱ َّ ُ‬ ‫ُ ۡ ََۡ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫َ ۡ ٗ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ ٗ ّ َّ ٓ َ‬
‫ِيم ‪﴾٧٠‬‬ ‫خ�� يؤت ِ�م خ�� مِما أخِذ مِن�م و�غفِ ۡر ل ۚ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٧٠ :‬‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﻪ اﺳﯿﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در دﺳﺘﺎن ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ در دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﺧﯿﺮي ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫از ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺷﻤﺎ را ﻣﯽآﻣﺮزد‪ .‬و اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي‬
‫ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪهاي ﻗﺼﺪ ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻧﯿﮑﯽ ﺗﻮﻓﯿﻖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﻤﻪي ﺷﺮاﯾﻂ را ﺑﺮاي وي ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اراده و ﻗﺼﺪ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�هُۥ ل ِۡليُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫� ‪ ٦‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫ۡ‬
‫� ‪َ ٥‬و َص َّد َق بٱ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ‬
‫ى ‪﴾٧‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿فأما من أ�طي وٱ�‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[٧ ،٥ :‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻻﻫﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
 ‫‪555‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫الﺮﺸ أَ ْن َ�ْﻘ َﺮ أَ ُ‬
‫ﺧﺎه اﻤﻟﺴﻠﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ‬ ‫امﺮى ٍء ِﻣ َﻦ َّ ِّ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ﺐ ِ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﺤﺑﺴ ِ‬
‫ﻗﺪر ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺑﺪي ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺷﺪﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﺮ‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ وﻇﯿﻔﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد و اﺣﺘﺮام آنﻫﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺎل و ﺧﻮن )ﺟﺎنِ( ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬آﺑﺮو‪ ،‬ﺧﻮن و ﻣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ او را زﺧﻤﯽ و ﻣﺠﺮوح ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﯾﺎ ﻣﺎﻟﺶ را‬
‫ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺮﻗﺖ و دزدي ﯾﺎ ﺧﯿﺎﻧﺖ در اﻣﻮال‪ ،‬دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎ ادﻋﺎي دروﻏﯿﻦ‪ ،‬اﻣﻮال او را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬آﺑﺮوي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﺮﻣﺖ دارد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ و در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪراﺳﺖ و ﭼﻪ‬
‫ﺑﻪدروغ‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﺣﺮف ﻧﺰﻧﯿﻢ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﺟﺎن‪ ،‬ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫�ﺲ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺆﻣ ُِﻦ أﺣﺪ� ْﻢ ﺣﻰﺘ �ِ َّﺐ ﻷﺧِﻴ ِﻪ ﻣﺎ � ِ ُّﺐ‬ ‫‪ -٢٤١‬وﻋﻦ ٍ‬
‫أ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ‬
‫آنﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪد«‪.‬‬
‫َ َ ٌُ َ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ َ َ ً َ َْ ُ ً‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺼ أﺧﺎك ﻇﺎل ِﻤﺎ أ ْو ﻣﻈﻠﻮﻣﺎ«‪ .‬ﻓﻘﺎل َرﺟﻞ‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫‪ -٢٤٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬اﻧ‬
‫َْ ُ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ َ َ َ َ ُ ً َ ََ ْ َ‬
‫ﺖ إ ْن َﺎﻛ َن َﻇﺎﻤﻟِﺎً َﻛ ْﻴ َﻒ أﻧْ ُ ُ‬
‫ﺮﺼه؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺤﺗﺠ ُﺰهُ أ ْو �ﻤﻨﻌﻪ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ أﻧﺮﺼه إِذا ﺎﻛن ﻣﻈﻠﻮﻣﺎ أرأﻳ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺮﺼهُ«‪] .‬رواﻳﺖ ﺨﺑﺎري[‬‫اﻟﻈﻠْ ِﻢ ﻓَﺈ َّن ذل ِﻚ ﻧَ ْ ُ‬
‫َ ُّ‬
‫ﻣِﻦ‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪13 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .45 :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 188‬در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6952 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪556‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮادرت را ﯾﺎري ﮐﻦ؛ ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﯾﺎري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﺎرياش ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ او را از‬
‫ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎز داري؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﺎري دادن ﺑﻪ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺷﺮط و ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﭼﻨﯿﻨﯽ ﺻﻔﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯽ راﺳﺘﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻤﺎﻧﺶ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬آري؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮط ﮐﻪ ﻫﺮ اﻣﺮ‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻢ ﺑﭙﺴﻨﺪد و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻢ ﻧﭙﺴﻨﺪد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫و دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﺧﻮد ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ آنﭼﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮادرش ﻧﭙﺴﻨﺪد و ﯾﺎ آنﭼﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﭙﺴﻨﺪد‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎنِ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﻧﯿﮑﻮ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﭘﺮورش دﻫﯿﻢ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادران ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻢ ﺑﭙﺴﻨﺪﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ و راﺳﺘﯿﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ ُ ُ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬
‫اﻵﺧﺮ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﷲ واﻴﻟَ ْﻮمِ‬
‫»ﻣﻦ أﺣﺐ أن ﻳ َﺰﺣﺰح ﻋﻦ اﻨﻟَّﺎر‪ ،‬و�ﺪﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬ﻓﻠﺘﺄ ِﺗ ِﻪ ﻣ ِﻨيﺘﻪ وﻫﻮ ﻳﺆ ِﻣﻦ ﺑﺎ ِ‬
‫ُ ُّ ْ ْ َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫ﺐ أن ﻳُﺆ� إﻴﻟْ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ از دوزخ‬ ‫�‬
‫ﺎس اﺬﻟي ِ‬‫ﺄت إﻰﻟ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َوﻴﻟَ ِ‬
‫دور‪ ،‬و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﻮدش ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1844 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪.$‬‬

 ‫‪557‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫رﻓﺘﺎر ﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬دو ﺑﺨﺶ دارد‪ :‬ﺑﺨﺶ اول‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اﷲ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم‪.‬‬
‫اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ از اﻧﺲ‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﺮادرت را ﯾﺎري ﮐﻦ؛ ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم«‪ .‬ﻧﺼﺮت و ﯾﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻓﺎع از‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺿﺮر دارد‪ ،‬از او‬
‫دور ﮐﻦ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﻈﻠﻮم‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ‬
‫ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﺎرياش ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ ﻧﮕﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎز داري؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﺎري دادن ﺑﻪ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ وﺟﻮب ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬و ﻧﯿﺰ وﺟﻮب ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ‬ ‫ٌ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ُّ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻤﺧﺲ‪َ :‬رد‬ ‫ﻠﻢ�ِ ﻰﻠﻋ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺣﻖ الﻤﺴ ِ‬ ‫‪ -٢٤٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟ َﻨﺎﺋ ِﺰ‪ ،‬و�ﺟﺎﺑﺔ َّ‬ ‫ِّ َ ُ‬ ‫َ َُ ْ‬ ‫َّ‬
‫اﻟﻌﺎﻃ ِِﺲ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫اﺪﻟﻋﻮة ِ‪ ،‬و�ﺸ ِﻤﻴﺖ‬ ‫ِ‬ ‫الﺴﻼم‪َ ،‬و�ِﻴﺎدة اﻤﻟ ِﺮ�ﺾ‪ ،‬وا�ﺒﺎع‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ‬ ‫َُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﻠﻢ ِﺳﺖ‪ :‬إِذا ﻟ ِﻘﻴﺘﻪ ﻓﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬و�ِذا دﺎﻋك ﻓﺄﺟﺒﻪ‪َ ،‬و�ِذا‬‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﺣﻖ الﻤﺴ ِ‬
‫ٍ‬ ‫رواﻳﺔ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ َ َ َ‬
‫مﺮض �ﻌﺪه‪َ ،‬و�ِذا ﻣﺎت ﻓﺎﺗﺒﻌﻪ«‪.‬‬ ‫اﺳتﻨﺼﺤﻚ ﻓﺎﻧﺼﺢ ﻪﻟ‪ ،‬و�ِذا ﻋﻄﺲ ﻓﺤ ِﻤﺪ اﷲ ﻓﺸﻤﺘﻪ‪ .‬و�ِذا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭘﻨﺞ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت‪ ،‬و دﻋﺎي‬
‫ﺧﯿﺮ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺮﺣﻤﮏاﷲ( ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ او را دﯾﺪي‪،‬‬
‫ﺳﻼم ﮐﻦ؛ و ﭼﻮن ﺗﻮ را دﻋﻮت ﮐﺮد‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮ؛ و آنﮔﺎه ﮐﻪ از ﺗﻮ ﻧﺼﯿﺤﺖ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﻧﻤﺎ؛ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﻄﺴﻪ زدن‪» ،‬اﺤﻟﻤﺪ�« ﮔﻔﺖ‪) ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1240 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2162 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪558‬‬
‫ﻚ ُ‬‫َ َُ َ‬
‫اﷲ«( ﺑﺮاي او دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﮐﻦ؛ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﺑﺮو؛ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬ ‫»ﻳﺮﻤﺣ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻮت ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﻨﺎزهاش را ﺗﺸﯿﯿﻊ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬درﺑﺎرهي ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻮرد را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮارد ذﮐﺮﺷﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻣﯿﺎن اﻧﺒﻮﻫﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد را ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻮاب ﺳﻼم«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﺪه‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺣﻖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ او را دﯾﺪي‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻦ«‪ .‬ﻟﺬا دو ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷﺪ‪ :‬اول اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»وﻗﺘﯽ او را دﯾﺪي‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻦ«‪ .‬و ﻣﺴﺄﻟﻪي دوم‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اول ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ در ﺳﻼم‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﻬﺮ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺳﻪ روز ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪﺣﮑﻢِ ﺑﺸﺮ ﺑﻮدن ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﺎه از ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺟﻮابِ ﺳﻼﻣﺶ را ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آداب ﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻮاره ﺑﻪ ﭘﯿﺎده و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫راه ﻣﯽرود ﯾﺎ در ﺣﺎلِ ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ .‬روش ﺷﺮﻋﯽِ ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ« ﯾﺎ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬و ﻫﺮ دو روش‪،‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻮاب ﺳﻼم ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠﻴﻚ الﺴﻼم«‪ ،‬ﯾﺎ »و ﻋﻠﻴ�ﻢالﺴﻼم«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺎ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﺮدن‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻪ اول‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ ﺟﻮابِ ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ﺟﻮابِ ﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺮض؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮاب ﺳﻼم را ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﯾﺎ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﻮاب ﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
 ‫‪559‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼم آن ﺷﺨﺺ را ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف‪ ‬ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮش ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ«‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺷﺪت ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺎداش ﻣﻀﺎﻋﻒ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ و آنﺟﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ارزش اﯾﻦ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد دﻫﯿﻢ ﮐﻪ در ازاي ﻫﺮ ﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ دﯾﮕﺮان ﻣﯽرود ﺗﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ و‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣ‪‬ﺰدي درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣ‪‬ﺰد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﺟﺮ آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺎ‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻔﻮ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﺒْ َﺪ ُءوا اﻴﻟَ ُﻬﻮد‬
‫ُ َ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ ُُ ُ‬
‫�ﻖ ﻓﺎﺿ َﻄ ُّﺮوﻫ ْﻢ إﻰﻟ أﺿﻴَ ِﻘﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬‫ﺮ‬
‫ِ ٍ‬
‫ﻮﻫ ْﻢ ﻲﻓ َ‬
‫ﻃ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎلﺴﻼمِ ‪ ،‬و ِ�ذا ﻟ ِﻘﻴﺘﻤ‬‫ِ‬
‫َواﻨﻟَّ َﺼ َ‬
‫ﺎرى ﺑ َّ‬

‫ﺑﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ و اﮔﺮ در راﻫﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮓﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬راه ﺑﺮوﻧﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ ﯾﻬﻮدي‪ ،‬ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮك‪ ،‬ﻣﻠﺤﺪ‪ ،‬و ﻣﺮﺗﺪي ﭼﻮن ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاري ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎي‬
‫ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ‪ ‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺳﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮابِ ﺳﻼم آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬و ﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم«‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﺷﮏ ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ« ﮔﻔﺘﻨﺪ ﯾﺎ »الﺴﺎم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫»وﻋﻠﻴ�ﻢ«؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬الﺴﺎم‬
‫ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﺮف »ﻻم« را در واژهي »الﺴﻼم« ﺣﺬف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪﺟﺎي‬
‫واژهي »ﺳﻼم«‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي »ﺳﺎم« را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮگ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬الﺴﺎم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2167:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪560‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﯿﻦِ ﻋﺪل و ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ‬ ‫ﻋﻠﻴ�ﻢ«؛ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬وﻋﻠﯿﮑﻢ«‪.‬‬
‫ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺸﺎن را ﺑﺪﻫﯿﻢ؛ و اﮔﺮ دﻋﺎي ﻣﺮگ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن را ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ َ ُّ َ ٓ‬ ‫َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ْ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫ح ُّيوا بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها أ ۡو ُردوها﴾‬ ‫﴿�ذا حيِيتم بِت ِ‬
‫حي ٖة ف‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »أﺣﺎﻜم أﻫﻞ اﺬﻟﻣﺔ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪﻃﻮر واﺿﺢ و‬
‫روﺷﻦ »الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺸﺎن را ﺑﺪه و ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫»ﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم«‪.‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﺼﯿﺖﮐﺎر؛ اﮔﺮ ﺗﺮك ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ دﺳﺖ از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻄﻤﺌﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﻄﻊ‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎرﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻻ� ُّﻞ ﻤﻟﺆﻣﻦ أَ ْن َ� ْﻬ ُﺠ َﺮ أَ َﺧﺎهُ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ٍ ِ ُ ِ » :‬‬
‫ﺎلﺴﻼمِ «؛) ‪» (2‬ﺑﺮاي‬ ‫� ُﻫ َﻤﺎ َّاﺬﻟي َ�ﺒْ َﺪأ ﺑ َّ‬
‫ﻓَ ْﻮ َق ﺛَﻼث‪ ،‬ﻳَﻠْﺘَﻘﻴَﺎن َ�ﻴُ ْﻌﺮ ُض َﻫ َﺬا‪َ ،‬و ُ� ْﻌﺮ ُض َﻫ َﺬا‪َ ،‬و َﺧ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻼم را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﺗﺮك ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ و ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺎ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬و دو دوﺳﺘﺶ ﮐﻪ از ﻏﺰوهي‬
‫»ﺗﺒﻮك« ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدﻧﺪ و در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻗﺒﻮل ﺗﻮﺑﻪي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫اﻓﺘﺎد؛ و ﭼﻮن ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻗﻮت اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬اﻣﯿﺪوار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺰرگ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻧﺎزل‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺷﺐ و روز‪ ،‬و ﺣﺘﯽ در ﻧﻤﺎزِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻼوت ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﺪﯾﺚ از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6077‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2560 :‬‬
 ‫‪561‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫اﻣﺘﯿﺎز و ﻓﻀﯿﻠﺖ واﻻ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻔﻞ‪ ،‬از او ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫و ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ؟!‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ‬
‫ت‬ ‫ت َو َضاقَ ۡ‬ ‫ت َعل ۡيه ُم ٱ�� ُض ب َما َر ُح َب ۡ‬ ‫� إ َذا َضاقَ ۡ‬ ‫ٰٓ‬ ‫ِين ُخل ُِفوا َح َّ‬‫� ٱ�َّ َ� ٰ َثةِ ٱ� َ‬ ‫﴿و‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َّ‬ ‫اب َعلَ ۡيه ۡم ِ َ‬
‫� ُتو�ُ ۚ ٓوا إِن‬ ‫جأ م َِن ٱ َّ�ِ إ� إ ۡ�هِ ُ� َّم تَ َ‬
‫ِ ِ‬
‫نف ُس ُه ۡم َو َظ ُّن ٓوا أن � َمل َ‬ ‫َ َۡ ۡ ُ‬
‫علي ِهم أ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١٨ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١١٨‬‬ ‫� ُه َو ٱ َّ� َّو ُ‬
‫اب ٱ َّلرح ُ‬ ‫ٱ َّ َ‬
‫و ﺑﻪ آن ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪي آﻧﺎن ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن ﻧﻤﻮد؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽاش ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪﻧﺪ و درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﷲ ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎهﮔﺎﻫﯽ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺣﻤﺘﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫اﷲ ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻧﺺ و ﮔﻔﺘﺎري ﺻﺮﯾﺢ درﺑﺎرهي ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬و دو دوﺳﺖ اوﺳﺖ؛‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎم اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﻣﺎ وﺻﻔﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َََ َۡ‬ ‫َ‬
‫َّ ۡ َ ٓ َ َ ۡ َ ّ ۡ ۡ َ‬ ‫ّ ۡ َ ُۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫ٰ‬ ‫ٰٓ‬ ‫َ‬
‫﴿ وما ِ�ح ٍد عِندهۥ مِن �ِعمةٖ �زى ‪ ١٩‬إِ� ٱبتِغاء وجهِ ر�ِهِ ٱ�� ‪ ٢٠‬ولسوف‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[٢١ ،١٩ :‬‬ ‫� ‪﴾ ٢١‬‬ ‫يَ ۡر َ ٰ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺰد او ﻧﻌﻤﺘﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ )ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ ﺣﻖ( ﺑﻪ وي ﭘﺎداش دﻫﺪ‪ .‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ رﺿﺎي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪاش )اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬و ﺑﻪ زودي )ﺑﺎ ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر و ورود ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ( راﺿﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﺎت را درﺑﺎرهي اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺎز ﻫﻢ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬را ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺧﺎص ﺳﺘﻮده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻋﻤﻮم ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﺻﺤﺎب ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺳﺘﻮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ف ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛‬
‫در آﯾﺎت ﺳﻮرهي ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬اوﺻﺎ ‪‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ آﯾﺎت ﺳﻮرهي »ﻧﻮر« را ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭘﺎﮐﯽ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﯾﺎد ﺑﺮد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪562‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﭼﻬﻞ روز‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬و دو دوﺳﺘﺶ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از زﻧﺎﻧﺸﺎن ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﮏ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﺑﻼغ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر‪،‬‬
‫ﻧﺰد اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬آﻣﺪ‪ ،‬اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻼﻗﺶ دﻫﻢ؟ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ دﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻼﻗﺶ ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎلِ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري آﻧﺎن از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺷﺮاﯾﻂ دﺷﻮار‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ‪ .‬ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬از ﺑﺎرِ اﻣﺘﺤﺎن‪ ،‬ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آدمِ ﮔﻨﻪﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮك ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎ ﮐﺎﻫﺶ آن ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬واﺟﺐ و ﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻔﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬از‬
‫آدمﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻣﺘﻨﻔﺮ و ﺑﯿﺰار ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪﻗﺪر ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر و ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺴﺘﺮي ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﺑﺮوﻧﺪ و ﻧﮑﺎﺗﯽ ﭼﻮن ﺗﻮﺑﻪ‪،‬‬
‫وﺻﯿﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺗﻼوت ﻗﺮآن و اﻣﺜﺎل آن را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎي‬
‫ٌ‬
‫ﻃﻬﻮر إن ﺷﺎءاﷲ«‪ .‬و‬ ‫ﺷﻔﺎ و ﺑﻬﺒﻮدي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﺑﺄس‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺑﯿﻤﺎرياش‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻋﻬﺪهي دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎه ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ آداﺑﯽ ﺑﺮاي ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺎد درﺑﺎرهي ﺣﺎل و اﺣﻮال ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺧﻮاب و ﺧﻮراﮐﺶ‪،‬‬
‫ﭘﺮس و ﺟﻮ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺆالﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮشﺣﺎﻟﯽ ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً آدمِ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬زﯾﺎد‪ ،‬ﺣﺎل و ﺣﻮﺻﻠﻪي ﺣﺮف زدن و ﺷﻨﯿﺪن ﻧﺪارد؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﺎﻟﺶ را ﺑﮑﻨﺪ و ﻣﺪت زﯾﺎدي ﻧﺰدش ﻧﻤﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‬
 ‫‪563‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه در ﺣﺪ اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺧﻮد دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺪت زﯾﺎدي ﻧﺰدش ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺮود ﮐﻪ وﻗﺖ ﺧﻮاب و اﺳﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﻢروز ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺐ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻼﻗﺎت را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر را در‬
‫رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ وﻗﺖ‪ ‬ﻣﻼﻗﺎت‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺿﺮوريﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دم و ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﺑﺮود و ﻫﺮ‬
‫ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﻣﺰاﺣﻤﺶ ﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺧﻮد‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺎل ﺑﯿﻤﺎر را ﺑﮑﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﯿﺎدﺗﺶ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﭼﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﭘﺰﺷﮏ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﯾﺎ‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي دارو و درﻣﺎن آن ﺑﯿﻤﺎري دارد‪ ،‬او را راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫دارو‪ ،‬در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺎح و ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ََ َْ َ َ‬
‫ﻻ ﺗَ َﺪ َ‬
‫او ْوا ِﺤﺑَ َﺮامٍ «؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي درﻣﺎن‪ ،‬از دارو اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﺪ؛‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺪاووا‪ ،‬و‬
‫وﻟﯽ ﻧﻪ از داروﻫﺎي ﺣﺮام«‪.‬‬
‫ﻋﯿﺎدتﮐﻨﻨﺪه ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﺑﯿﻤﺎر ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؟ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از ﺑﯿﻤﺎران ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺗﯿﻤﻢ؟ و آﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را ﺑﺎﯾﺪ در وﻗﺖ آن‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺑﯿﻤﺎران‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ‪،‬‬
‫ﺑﯽﺧﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺮ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﯾﺎدآوري اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺿﺮوريﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را در وﻗﺖ آن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻗﺼﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺮ و ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﺎه‪ ،‬ﻗﺼﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ و‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ و ﻗﺼﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻧﺪارد‪ .‬و ﮔﺎﻫﯽ از اوﻗﺎت ﻧﯿﺰ‬
‫ﻗﺼﺮ و ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻣﺸﺮوعاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﻓﺮي ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را در وﻗﺖ آن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 1762 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪564‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺼﺮ و ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮي ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎزش‬
‫را ﺑﺪون ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﻗﺼﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي او ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﻓﻮت ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﻨﺎزهاش را از ﺧﺎﻧﻪ ﺗﺎ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از آنﺟﺎ ﺗﺎ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َ َ َ ُ‬
‫ﻴﻬﺎ ﻓﻠﻪ‬ ‫اﺠﻟﻨﺎزة ﺣﻰﺘ ﻳﺼ� ﻋﻠ‬‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪ ِ‬
‫ْ ُ ْ َ َ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ََ ْ َ‬ ‫َ ٌ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ‬
‫�‬‫اﻃﺎن؟ ﻗﺎل‪ِ » :‬ﻣﺜﻞ اﺠﻟﺒﻠ ِ‬
‫ﺎن«‪�ِ .‬ﻴﻞ‪ :‬وﻣﺎ اﻟ ِﻘ� ِ‬
‫ِ��اط وﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪ ﺣﻰﺘ ﺗﺪ�ﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ِ��اﻃ ِ‬
‫َْ َْ‬
‫�«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫اﻟﻌ ِﻈﻴﻤ ِ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺧﺎكﺳﭙﺎري ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي دو ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬دو ﻗﯿﺮاط ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻪاﻧﺪازهي دو ﮐﻮه ﺑﺰرگ«‪ .‬در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮه‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي اُﺣ‪‬ﺪ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞِ ﻋﻈﯿﻢ و ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﯿﺮاطﻫﺎي زﯾﺎدي از دﺳﺖ دادهاﯾﻢ« و از آن ﭘﺲ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫ﺟﻨﺎزهاي ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد و آن را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ وﻟﯽ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؟ آري؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز دارد؛ آن روز ﮐﻪ ﻫﯿﭻ درﻫﻢ و‬
‫دﯾﻨﺎري وﺟﻮد ﻧﺪارد و زن و ﻓﺮزﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮑﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ او ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻨﺪ؛ ﺑﻠﻪ‪ ،‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دردش ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺸﻮع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮد و‬
‫ﻓﺮﺟﺎمِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ روزي را در ﭘﯿﺶ دارد و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬دﯾﺮ ﯾﺎ زود‪ ،‬ﺗﻮ‬
‫را ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﮐﻮچ ﮐﻨﯽ؛ ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎش ﮐﻪ‬
‫ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهات‪ ،‬ﺗﻮ را در اﯾﻦ ﮔﻮرِ ﺗﻨﮓ و ﺗﺎرﯾﮏ دﻓﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و رويِ ﺗﻮ ﺧﺎك ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ و ﺗﻮ را ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮي؛ اﮔﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺖ و اﮔﺮ ﮐﺮدارت ﺑﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻊ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎش؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻨﺪﯾﺪن و ﺻﺤﺒﺖﻫﺎي دﻧﯿﻮي‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1325 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 945 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪565‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽرﺳﯿﻢ و ﻣﻨﺘﻈﺮِ ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎمِ‬

‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ روزي ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر دﻓﻦِ ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﺸﺴﺖ و اﮔﺮ ﻋﺪهاي‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫ﺟﻨﺎزهي ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎدآوري ﻓﺮﻣﻮد؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻮﺑﯽ‬
‫در دﺳﺖ داﺷﺖ و درﺑﺎرهي ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻣﺮگ و ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ در ﮐﻨﺎرِ ﺗﺸﯿﯿﻊِ‬
‫ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﯾﺎران ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻗﺎﯾﺎن در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﻪاﺻﻄﻼح »ﺗﺮﺣﯿﻢ« ﺑﺮﮔﺰار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺛﺒﻮﺗﯽ ﻧﺪارد و ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آنﭼﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﺒﺮِ اﯾﻦ ﻣﯿﺖ آﻣﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﺧﻮد درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫ﺧﺎكﺳﭙﺎري ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮاﻧﺶ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرِ ﻗﺒﺮ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ اﺷﮏ‬
‫ْ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣﺎ ِﻣﻨ� ْﻢ ِﻣ ْﻦ أ َﺣﺪ ِإﻻ َوﻗﺪ ﻛﺘِ َﺐ َﻣﻘ َﻌﺪه ِﻣ ْﻦ اﺠﻟَﻨﺔ َو َﻣﻘ َﻌﺪه ِﻣ ْﻦ اﻨﻟَّﺎر«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ )و ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ( وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ در ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ‬
‫دوزخ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺲ ﭼﺮا ﻋﻤﻞ را ﮐﻨﺎر‬
‫ﺮﺴ ل َﻤﺎ ُﺧﻠ َﻖ َﻪﻟُ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ُ ٌّ ُ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﮕﺬارﯾﻢ و ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد‪ ،‬راﺿﯽ ﻧﺸﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‪ ،‬ا�ﻤﻠﻮا ﻓﻞﻜ ﻣي ٌ ِ‬
‫َْ‬ ‫َّ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ َّ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ ْ ُ َّ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ‬
‫ﺮﺴون ِﻟ َﻌ َﻤ ِﻞ أﻫ ِﻞ‬ ‫ﺮﺴون ﻟِ َﻌ َﻤ ِﻞ أﻫ ِﻞ الﺴﻌﺎد ِة وأﻣﺎ أﻫﻞ الﺸﻘﺎو ِة �ﻴي‬ ‫أﻣﺎ أﻫﻞ الﺴﻌﺎد ِة �ﻴي‬
‫ﺎو ِة«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺴﯿﺮي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي آن‬ ‫الﺸ َﻘ َ‬
‫َّ‬

‫ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﮔﺮ از اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞِ اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت را در ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و اﮔﺮ اﻫﻞ ﺷﻘﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻤﻞ اﻫﻞ ﺷﻘﺎوت ﻣﯽرود«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﺎت‬
‫را ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ى ‪َ ٧‬وأ َّما َم ۢن‬ ‫� ُهۥ ل ِليُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫� ‪َ ٦‬ف َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫� ۡس َ ٰ‬‫� ‪َ ٥‬و َص َّد َق بٱ ُ‬ ‫﴿ َفأ َّما َم ۡن أ ۡ� َط ٰي َوٱ َّ� َ ٰ‬
‫ِ‬
‫ى ‪] ﴾١٠‬اﻟﻠﻴﻞ‪[١٠ ،٥ :‬‬ ‫� ٰ‬ ‫� ُهۥ ل ِۡل ُع ۡ َ‬
‫� ‪ ٩‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫� ۡس َ ٰ‬ ‫� ‪َ ٨‬و َ� َّذ َب بٱ ۡ ُ‬ ‫َ� َِل َوٱ ۡس َت ۡغ َ ٰ‬
‫ِ‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻟﻬﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4949 ،4948 ،1362) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2647 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪566‬‬

‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪ و ﺧﻮد را )از ﭘﺎداشِ اﻟﻬﯽ( ﺑﯽﻧﯿﺎز داﻧﺴﺖ و آﯾﯿﻦ و‬
‫وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ اﻟﻬﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮاري )ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻢراﻫﯽ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ دوزخ اﺳﺖ‪ (،‬ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫و ﭼﻮن دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ را ﺷﺮوع ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺳﻬﯿﻢ ﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺎك ﺑﺮﯾﺰد و اﮔﺮ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ‬
‫ﺧﺎكﺳﭙﺎري ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﻗﺒﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و اﮔﺮ ﺟﺰو‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﺧﻮد‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﯾﺎدآوري ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﺮادرﺷﺎن در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ‬
‫اﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮوا ﻷ ِﺧﻴ� ْﻢ‬‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از دﻓﻦ ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬‬
‫َ ْ َ ُ َ ُ َّ ْ َ َ َّ ُ َ َ ُ‬
‫ﻴﺖ‪ ،‬ﻓ ِﺈﻧﻪ اﻵن � ُ ْﺴﺄل«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﺑﺮادرِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش و‬ ‫واﺳﺄلﻮا ﻪﻟ اﺘﻟث ِﺒ‬
‫ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ )در ﻗﺒﺮ( از او ﺳﺆال ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﮐﻪ او را دﻓﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﺟﻬﺎنِ دﯾﮕﺮي ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻟَﻤﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ او آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﻨﺪ و از او درﺑﺎرهي ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬اﷲ؛ دﯾﻨﻢ‪ ،‬اﺳﻼم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ آزﻣﻮن ﻗﺒﺮ را ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﯾﺎ در ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ؛ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﺮدم ﭼﯿﺰي ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﺐ او ﻧﺮﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺧﺎكﺳﭙﺎري‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! او را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﷲ! او را اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﮕﺮدان و اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﻣﺪت ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿ‪‬ﺖ ﺻﺪاي ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺸﺎن را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﻨﺪ و او را در ﻗﺒﺮ ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻨﺪ‬
‫و از او درﺑﺎرهي ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻗﺒﺮ ﺗﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﯾﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎ راه‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.945 :‬‬

 ‫‪567‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﻣﯽرود؛ وﻟﯽ در رﺧﺖﺧﻮاب ﺧﻮد ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﯿﭻ ﺣﺮﮐﺘﯽ از او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫زﯾﺮا وﺿﻌﯿﺖ ﻋﺎﻟﻢ‪ ‬ﺑﺮزخ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎ دﻧﯿﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﺮ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺸﺎد و ﻓﺮاخ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺑﺰرگ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺟﻬﺎن‬
‫آﺧﺮت و وﺿﻌﯿﺖ آن‪ ،‬ﺑﺎ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي آﺧﺮت‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﯾﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ ،‬و ﺗﺼﺪﯾﻘﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﻪ‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎﺳﺖ و او‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺑﺮادرِ ﺧﻮد دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮادرش را دﻋﻮت‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ‬
‫دارﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﯾﺎ دﻋﻮتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮده‪ ،‬و ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در ﻣﻬﻤﺎﻧﯽاش ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﻮد ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ رﻓﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت را واﺟﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ دﻋﻮت‪ ‬ﻋﺮوﺳﯽ را ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫داﻣﺎد‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ روز اول دﻋﻮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮش دﻋﻮﺗﺶ ﺑﺎ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ دﻋﻮتﮐﻨﻨﺪه )ﻣﯿﺰﺑﺎن( ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮﺗﺶ‪ ،‬ﻧﻪ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺟﺎﯾﺰ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﮐﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮاي دلﺟﻮﯾﯽ از او‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان دﻋﻮﺗﺶ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دﻋﻮت ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي را در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﯿﺰﺑﺎن )دﻋﻮتﮐﻨﻨﺪه( ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً رﯾﺶ ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ ﯾﺎ آﺷﮑﺎرا در‬
‫ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار و در اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮﺗﺶ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در‬
‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮔﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﮔﺮ دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺗﻨﺒﯿﻪ او ﺷﻮد ﯾﺎ او را ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ وادارد ﮐﻪ ﭼﺮا دﻋﻮﺗﻢ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪي‬
‫او ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪي او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﯾﺎ رد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﺿﯿﺎﻓﺖ و ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﻨﮑﺮي اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺧﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎزدارد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﻋﻮﺗﯽ را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ ﺑﻪ دو‬
‫دﻟﯿﻞ‪ :‬اول اﯾﻦﮐﻪ از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﺎزدارد و دوم اﯾﻦﮐﻪ دﻋﻮت ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪568‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ دﻋﻮت ﻋﺮوﺳﯽ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روزِ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ در اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﯿﮕﺎر‪،‬‬
‫ﻗﻠﯿﺎن و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﻣﻨﻊ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﮑﺮ در ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮي اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽروﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ در آنﺟﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﮑﺮي اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻧﯿﺰ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪانِ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻤﺎﺳﺖ‬
‫و ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﮔﺮ دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﺪم ﺣﻀﻮر ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺰﺑﺎن را ﺑﻪ ﺗﺮك ﻣﻌﺼﯿﺖ واﻣﯽدارد‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻪ او‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ دﻋﻮت ﺗﻮ را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﻀﻮر در ﻣﺤﻞ ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﮐﺮاﻫﺖ و ﻋﺪمِ ﻣﯿﻞِ ﻗﻠﺒﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻫﻢ ﺣﮑﻢ ﻣﺸﺎرﮐﺖ در آن ﻣﻌﺼﯿﺖ را دارد‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫� َف ُر ب َها َو� ُ ۡس َت ۡه َزأ بهاَ‬‫َّ ُ ۡ‬ ‫ۡ َٰ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت ٱ�ِ ي‬ ‫ٰ‬
‫ب أن إِذا س ِمعتم ءا� ِ‬ ‫﴿وقد نزل علي�م ِ� ٱلكِ� ِ‬
‫َّ ُ ٗ ّ ۡ ُ‬
‫�ه ِۦٓ إِن� ۡم إِذا مِثل ُه ۡمۗ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٠ :‬‬
‫وضوا ْ � َحدِيث َ� ۡ‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ُ ُ‬
‫ف� �قعدوا معهم ح� �‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫و اﷲ )اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را( در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬آﯾﺎت اﷲ را‬
‫اﻧﮑﺎر و اﺳﺘﻬﺰا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت اﺳﺖ‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و دلﻫﺎ و وﺟﻮد ﻫﻤﮕﺎن را از ﮐﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻐﺾ‬
‫و ﺣﺴﺪ و اﻣﺜﺎل آن ﭘﺎك ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫و ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﻄﺴﻪ زد‪) ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﻳﺮﻤﺣﮏاﷲ( ﺑﺮاي او دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در رواﯾﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در رواﯾﺖ دوم ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﯿﺪ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ‬
‫ﻚ ُ‬‫َ َُ َ‬
‫اﷲ( ﺑﺮاي او دﻋﺎي‬ ‫ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺲ از ﻋﻄﺴﻪ زدن‪» ،‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ﮔﻔﺖ‪) ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ ﻳﺮﻤﺣ‬
‫ﺧﯿﺮ ﮐﻦ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺴﻪ زد و »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ﮔﻔﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻮاﺑﺶ‪،‬‬
 ‫‪569‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫»ﻳﺮﻤﺣﮏاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ْ َّ ُ َ ُ ْ ُ َ َ ُ ْ ) ‪(1‬‬ ‫َْ‬
‫»�ﻬ ِﺪﻳ�ﻢ ا� و�ﺼ ِﻠﺢ ﺑﺎﻟ�ﻢ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ »ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﻄﺴﻪ‪،‬‬
‫»اﺤﻟﻤﺪ�« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻋﯿﻨﯽﺳﺖ ﯾﺎ ﮐﻔﺎﯾﯽ؟ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ در ﺟﻤﻌﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺴﻪ زد و »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ﮔﻔﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او »ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ‪ ،‬واﺟﺐ ﮐﻔﺎﯾﯽﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﺑﻪ او »ﻳﺮﻤﺣﮏ اﷲ« ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬آن را‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ًّ‬
‫ﺳﻢ� َِﻋﻪ أن ﻳﻘﻮل‪:‬‬ ‫واﺟﺐ ﻋﯿﻨﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن ﺣﻘﺎ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ َﻣﻦ‬
‫َُ َ‬
‫ﻚ َّ ُ‬
‫ا�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﻄﺴﻪزﻧﻨﺪه را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‬ ‫ﻳﺮﻤﺣ‬
‫َ َ‬
‫ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻳَﺮﻤﺣُﻚاﷲ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﻳ� ْﻢ َّ ُ‬
‫ُ‬ ‫َْ‬
‫ا�‬ ‫ﻋﯿﻨﯽﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﻫﻤﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪�» :‬ﻬ ِﺪ‬
‫َ ُ‬
‫َو ُ� ْﺼ ِﻠ ُﺢ ﺑَﺎﻟ� ْﻢ«‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺑﺎر‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻋﺴﻄﻪ زد و »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬در ﺟﻮاﺑﺶ‬
‫»ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﻧﮕﻮ ﺗﺎ ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را از‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺑﮕﺮدان؛ وﻟﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« را ﺑﻪ او‬
‫ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽدﻫﯿﺪ از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪» ،‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ«‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﮐﺮده و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﺬﮐﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﮐﺠﺎ ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ از روي ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري‬
‫ﺑﻮده ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ؟ از ﻇﺎﻫﺮِ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ«‬
‫ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﺘﺪا ﺑﻪ او »ﻳﺮﻤﺣﻚ اﷲ«‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫»اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻄﺴﻪ‪ ،‬از ﺳﻮي ﺧﺪاﺳﺖ و ﺧﻤﯿﺎزه‪ ،‬از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن‪ .‬ﻋﻄﺴﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﻧﺸﺎط ﺟﺴﻤﺎﻧﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﻋﻄﺴﻪ زدن‪ ،‬اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6224 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪570‬‬

‫دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫ُ َ‬
‫ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ اﮔﺮ دوﺑﺎره ﻋﻄﺴﻪ زد و »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ«‬‫ﻋﻄﺴﻪ زد و »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او »‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ او »ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﻋﻄﺴﻪ زد و »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ«‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬در ﺟﻮاﺑﺶ »ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺮاي ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮردهاي‪ (1 ).‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮردهاي ﮐﻪ ﺳﺆال‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا »ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﻧﮕﻔﺘﯽ؟ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻋﻠﺘﺶ را ﺑﺮاي او ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪهي دﯾﮕﺮش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺧﻮد‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽدﻫﺪ و از آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎرياش را ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ درﻣﺎن ﺑﺮاي ﺳﺮﻣﺎﺧﻮردﮔﯽ‪،‬‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﻫﻮاي ﺳﺮد ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد ﯾﺎ آب ﺳﺮد‬
‫ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﺧﻮردﮔﯽاش‪ ،‬زودﺗﺮ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﮑﺎت ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ و ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮏ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬در ﺟﻮابِ »ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻳﻬﺪﻳﻨﺎ و ﻳﻬﺪﻳ�ﻢاﷲ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »ﻳﺮﻤﺣﮏاﷲ« ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﭼﺮا اﺑﺘﺪا ﺑﺮاي ﺧﻮد دﻋﺎي‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي او‪ .‬آري؛ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻳﺮﻤﺣﻨﺎ و ﻳﺮﻤﺣﮏاﷲ«‪ ،‬در ﺟﻮاب‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ درﺑﺎرهي ﺗﻌﺪاد ﺟﻮاب ﻋﻄﺴﻪ‪ ،‬وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن رواﯾﺎت ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ )‪ (2993‬و دﯾﮕﺮان‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻄﺴﻪ زد؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺮﺣﻤﮏاﷲ«‪ .‬و ﭼﻮن دوﺑﺎره ﻋﻄﺴﻪ زد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮرده‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬در رواﯾﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮي آﻣﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد؛ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﯾﺘﯽ در دوﻣﯿﻦ ﺑﺎر‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ در ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري )‪ (605/10‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ‪ ‬ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺳﻮم را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ«‪ .‬وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در اﻟﻔﺎظ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﺷﺪﯾﺪي وﺟﻮد دارد؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻮاب ﻋﻄﺴﻪ ﭘﺲ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب )‪ (606/10‬ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪» :‬ﻧﻮوي‪ ،‬از‬
‫اﺑﻦاﻟﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻋﻄﺴﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻪي دوم ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮردهاي ﯾﺎ ﺑﺎرِ ﺳﻮم و ﯾﺎ دﻓﻌﻪي ﭼﻬﺎرم‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎرِ ﺳﻮم ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺳﺮﻣﺎﺧﻮردهاي؛ ﯾﻌﻨﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﻮابِ ﻋﻄﺴﻪي ﺗﻮ را ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ و اﯾﻦ ﻋﻄﺴﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺳﻼﻣﺘﯽ و‬
‫ﻧﺸﺎط ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺒﮏ ﺷﺪن اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
 ‫‪571‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫َ ُ‬ ‫ﻳ� ْﻢ َّ ُ‬
‫ُ‬ ‫َْ‬
‫ا� َو ُ� ْﺼ ِﻠ ُﺢ ﺑَﺎﻟ� ْﻢ«‪ .‬وﻟﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ »ﻳﺮﻤﺣﻚاﷲ« ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪�» :‬ﻬ ِﺪ‬
‫ﻳ� ْﻢ َّ ُ‬
‫ُ‬ ‫َْ‬
‫ا� َو ُ� ْﺼ ِﻠ ُﺢ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪�» :‬ﻬ ِﺪ‬
‫َ ُ‬
‫ﺑَﺎﻟ� ْﻢ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺗﮑﻠﻒ‪ ،‬ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزدﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻳﺮﻤﺣ�ﻢاﷲ«‪ .‬زﯾﺮا ﺷﮑﯽ در رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن دﻋﺎي رﺣﻤﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً دﻋﺎﯾﺶ ﺳﻮدي ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ دﻋﺎي رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﻧﺪارد و اﺻﻼً ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ِ� َول ۡو َ�نُ ٓوا أ ْو ِ� قُ ۡر َ ٰ‬
‫� ِم ۢن‬ ‫ام ُن ٓوا أن � َ ۡس َت ۡغفِ ُروا ل ِل ُم ۡ�� َ‬
‫ِين َء َ‬
‫� َوٱ� َ‬ ‫َ َ َ َّ ّ‬
‫ِ‬ ‫﴿ما �ن ل ِلن ِ ِ‬
‫حي ِم ‪﴾١١٣‬‬ ‫بٱ َۡ‬ ‫�ٰ ُ‬ ‫� ل َ ُه ۡم َ� َّ� ُه ۡم أَ ۡص َ‬
‫َ� ۡع ِد َما تَبَ َّ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١٣ :‬‬ ‫� ِ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺆﻣﻨﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن‬
‫دوزﺧﯽاﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﻮﺣﺪ و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺪرِ ﻣﺸﺮك‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﺮد؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺟﻮاﺑﺶ را ﺑﻪروﺷﻨﯽ‬
‫داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬
‫ِيم ِ��يهِ إ� َعن َّم ۡوع َِدة ٖ َو َع َد َها إيَّاهُ فل َّما تَبَ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ ۡ َۡ ُ‬
‫� ُ� ٓۥ �ن ُهۥ‬ ‫ار إبۡ َ� ٰه َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿وما �ن ٱستِغف ِ‬
‫ِيم ‪﴾١١٤‬‬‫ِيم َ�َ َّ� ٰ ٌه َحل ‪ٞ‬‬
‫�أَ م ِۡن ُ ۚه إ َّن إبۡ َ� ٰه َ‬
‫َع ُد ّ ‪ٞ‬و ّ ِ َّ�ِ َ� َ َّ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١٤ :‬‬ ‫ِ ِ‬
‫و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺮاي ﭘﺪرش ﻓﻘﻂ ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ وﻋﺪهاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﺑﻮد و ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ او دﺷﻤﻦ اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬از او ﺑﯿﺰاري ﺟﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﺪاﺗﺮس و‬
‫ﺑﺮدﺑﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺎﻋزب‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬أمﺮﻧﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ِ� ‬ﺴﺒﻊ‪ :‬أمﺮﻧﺎ ﺑ ِ ِﻌﻴﺎدة‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ء‬ ‫ﺮﺒا‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻤﺎرة‬‫ﻋ‬ ‫‪ -٢٤٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﻨﺎزة ِ‪ ،‬و� ْﺸﻤﻴﺖ اﻟﻌﺎﻃِﺲ‪َ ،‬و�ﺑْﺮار ال ُﻤﻘﺴﻢ‪ ،‬وﻧ ْﺮﺼ اﻤﻟﻈﻠﻮم‪َ ،‬و�ﺟﺎﺑَﺔ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِّ َ‬ ‫ْ‬
‫اﻲﻋ‪،‬‬ ‫اﺪﻟ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎع‬ ‫ﺒ‬ ‫ا�‬ ‫و‬ ‫�ﺾ‪،‬‬ ‫ﺮ‬ ‫اﻤﻟ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ ُْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ ُّ‬ ‫ََ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫و�ِﻓﺸﺎءِ الﺴﻼم‪ .‬وﻧﻬﺎﻧﺎ �ﻦ ﺧﻮا�ِﻴﻢ أو ﺨﺗﺘ ٍﻢ ﺑﺎﺬﻟﻫﺐ‪ ،‬وﻋﻦ ﺮﺷ ٍب ﺑﺎﻟﻔﻀ ِﺔ ‪ ،‬وﻋ ِﻦ اﻤﻟﻴﺎﺛ ِِﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪572‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ ْ َ ِّ ِّ َ َ ْ ُ ْ‬
‫اﺪﻟﻳﺒﺎج‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫اﻹﺳتﺮﺒ ِق و‬
‫�ﺮ و ِ‬
‫اﺤﻟﻤﺮ‪ ،‬وﻋ ِﻦ اﻟﻘﻲﺴ‪ ،‬و�ﻦ ﻟب ِﺲ اﺤﻟ ِﺮ ِ‬
‫َّ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬
‫رواﻳﺔ ‪ :‬و�ِ�ﺸﺎدِ الﻀﺎﻟ ِﺔ ِﻲﻓ الﺴﺒﻊِ اﻷول‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋ‪‬ﻤﺎره‪ ،‬ﺑ‪‬ﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎ ِم ﻫﻔﺖ‬
‫ﮐﺎر‪ ،‬اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد و از اﻧﺠﺎمِ ﻫﻔﺖ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﯿﺎدت‪‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﺟﻮابِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ ﻣﯽزﻧﺪ )ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﻳﺮﻤﺣﮏاﷲ(‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ِن‬
‫دﻋﻮت‪ ،‬و اﻧﺘﺸﺎرِ ﺳﻼم‪ .‬و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻧﮕﺸﺘﺮِ ﻃﻼ‪،‬‬
‫)ﺧﻮردن و( آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻧﻘﺮهاي‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از زﯾﻦ و ﻫﺮ زﯾﺮاﻧﺪازي ﮐﻪ از اﺑﺮﯾﺸﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻓﺖ‪ ‬آن اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ و‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﯾﺸﻢِ ﻧﺎزك( و اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺿﺨﯿﻢ‪ ،‬و دﯾﺒﺎ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﻋﻼم ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن دام )ﯾﺎ ﮐﺎﻻي( ﮔﻢﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺰو ﻫﻔﺖ ﮐﺎر اول‪،‬‬
‫ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬رواﯾﺘﯽ از ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺻﺤﺎﺑﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻫﻔﺖ ﮐﺎر دﺳﺘﻮر داد و آنﻫﺎ را از اﻧﺠﺎم ﻫﻔﺖ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد از ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد‪ ‬ﻗﺒﻠﯽ‪» ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮم« ﻧﯿﺰ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺸﻤﯿﻦ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را از او دور ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﻪ دﻓﺎع از‬
‫او ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ‪ ،‬ﻇﻠﻤﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎن و آﺑﺮوي او‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﻤﮏ و ﯾﺎري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺑﺮادرت‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﻦ؛ ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮم ﮐﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎز دارﯾﺪ«؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1239 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2066 :‬‬

 ‫‪573‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﻇﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻐﻠﻮبِ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﭼﯿﺮه ﺷﻮد و دﺳﺖ از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﺑﯽﭘﺮواﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫او ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻧﺰد‪ ‬ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺮوﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰد‬
‫ﻫﻤﺎن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺑﻪ‬
‫او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ و ﻣﺠﺎزات‬
‫دارد؛ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺮ اﺧﺮوي دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻣﻈﻠﻮم ﺧﻮد ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻢ و ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ اﮔﺮ اﷲ‬
‫ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮم ﺗﺎ ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮوﯾﻢ و ﺑﺎ‬
‫ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻫﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺣﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﯾﺎ ﻃﻠﺐِ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ واﻗﻌﺎً ﺣﻖ او را اﻧﮑﺎر و ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺰد آن ﺷﺨﺺ ﺑﺮوﯾﺪ و‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮردن ﻣﺎل دﯾﮕﺮان ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺠﺎزات اﻟﻬﯽ را در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺣﻖ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را‬
‫ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺐِ ﺣﻖ ﯾﺎ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر ﺑﺮوﯾﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺻﺒﺮ ﮐﻦ؛ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ او را ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺗﻮﺑﯿﺦ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﻫﺮ ﻇﻠﻤﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ و ﻣﻈﻠﻮم ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را از ﻇﻠﻤﺶ‬
‫ﺑﺎزدارﯾﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺳﻮﮔﻨﺪ داد و ﯾﺎ ﻧﺰدﺗﺎن درﺑﺎرهي ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺳﺎزﯾﺪ و در اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﻫﻢراﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﯽ«‪ ،‬ﺣﻖّ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪن ﺳﻮﮔﻨﺪش‪ ،‬آن را ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺠﺎمِ آن ﮐﺎر‪ ،‬ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺳﻮﮔﻨﺪ داد ﮐﻪ او را از اﺛﺎث و وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎزﯾﺪ‬
‫و ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از دار و ﻧﺪارِ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪574‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا او در ﮐﺎر و زﻧﺪﮔﯽِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻀﻮﻟﯽ ﻧﻤﻮده و ﭼﻮن‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ از اﺳﺮا ِر ﺷﻤﺎ آﮔﺎه ﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﺎ از ﮔﻠﯿﻢ ﺧﻮد درازﺗﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺘﺠﺎوز‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺮ داد‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ را ﺳﻮﮔﻨﺪي داد ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺣﻘﯽ ﺿﺎﯾﻊ و ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎزﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ در ﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺴﻢ و ﺳﻮﮔﻨﺪ از ﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﯿﮕﺎر ﺑﺨَﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﻤﮑﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ و اﺻﻼً ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻌﺎون و‬
‫ﻫﻢﮐﺎري در زﻣﯿﻨﻪي ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺮ دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺣﺞ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ و ﭘﺪرﺗﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﻧﻤﯽروي ﯾﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺞ‬
‫ﺑﺮوي«‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮك واﺟﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺨﻠﻮق در ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺧﺎﻟﻖ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻓﺮضِ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺪرﺗﺎن‪ ،‬ﻣﺎدرﺗﺎن را ﻃﻼق داده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬واﷲ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪاري ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﺎدرت‬
‫ﺑﺮوي«‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﺷﻤﺎ و ﻣﺎدرﺗﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن‬
‫ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﭘﺪرﺗﺎن ﺑﺎ ﻗﺴﻢ و ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادر‪ ،‬ﻋﻤﻮ و ﯾﺎ ﯾﮑﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺪرِ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺻﻠﻪي رﺣﻢ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و ﺻﻠﻪي رﺣﻢ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ او را از رﺣﻤﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و اﯾﻦ‪ ،‬وﻋﺪهي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ ﻗﻄﻊ‬
‫راﺑﻄﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﻃﺮف‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﮐﯿﺴﺖ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﺪامﯾﮏ از آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪن در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار دارد؟ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬دوﺳﺖ‪ ‬ﻋﺰﯾﺰي ﻣﻬﻤﺎن‬
 ‫‪575‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﻨﯽ«؛‬
‫زﯾﺮا راﺿﯽ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از او اﺻﺮار دارﯾﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ »ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﯾﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫دو ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬ﮐﺪامﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد؟ آري؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬ﻣﻬﻤﺎن‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﺑﺘﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده و ﺣﻖ او‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺘﺎن را اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ذﺑﺢ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ را ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ و آن‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‬
‫ﻧﺎآﮔﺎه‪ ،‬ﺑﻪ زنﻃﻼق ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽرود و ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زنﻃﻼق ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ ﺑﮕﺬارم ﺧﻮدت را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ در زﺣﻤﺖ‬
‫ﺑﯿﻨﺪازي و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﻨﯽ‪ .‬ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻫﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زنﻃﻼق‬
‫ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ذﺑﺢ ﻧﮑﻨﻢ«! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺎ� أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ‬
‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ ً ََْ ْ ْ‬
‫ﺖ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬ ‫ِ‬ ‫»ﻣﻦ ﺎﻛن ﺣﺎ ِﻟﻔﺎ ﻓﻠﻴﺤ ِﻠﻒ ِﺑ ِ‬
‫ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺴﻢِ زنﻃﻼق‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ! ﮔﻨﺎه‪ ‬زن‬
‫ﭼﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ زنﻃﻼق ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎدﮔﯽ ﻃﻼﻗﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻓﺘﻮاي ﻣﻔﺘﯿﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮدم‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﻧﺴﺎن از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﯾﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻼق واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺋﻤﻪي ارﺑﻌﻪ رﺣﻤﻬﻢاﷲ اﯾﻦ را ﻃﻼق داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺶ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻓﺘﻮاي ﺳﺎدهاي دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﯿﺰ ﺳﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻔﺘﯿﺎن و اﺻﺤﺎب ﻣﺬاﻫﺐ ارﺑﻌﻪي ﻣﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽ و ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﺗﻔﺎق‪ ،‬اﯾﻦ را ﻃﻼق داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺴﻢِ زنﻃﻼق ﺑﺨﻮرد و‬
‫ﺑﻪﻓﺮض ﻣﺜﺎل ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬زنﻃﻼق ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻢ«‪ ،‬و ﺳﭙﺲ آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6646 ،2679) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1646 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.$‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪576‬‬

‫ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺷﻮﺧﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺘﻮاي ﻣﺬاﻫﺐ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻧﺎﭼﯿﺰ و‬
‫ﺑﯽاﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪاﻧﯿﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زنﻃﻼق ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺷﺮط‪ ‬ﻗﺴﻤﺶ را ﺑﻪاﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻓﺘﻮاي ﻣﺬاﻫﺐ ارﺑﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻓﻘﻬﯽ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪش را ادا ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺮ او‬
‫ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﺪ و ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ را ﻗﺴﻢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻃﻼق‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﻔﺘﯿﺎنِ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن ﻃﻼق در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ اﯾﻦ ﻃﻼق‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻃﻼق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن زن‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي ازدواج‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ازدواج ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﻧﮑﺘﻪي ﻣﻬﻢ‪ ‬دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺴﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪» ،‬انﺷﺎءاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺸﻨﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ »انﺷﺎءاﷲ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎزﯾﺪ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻓﺮضِ ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎن‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﺬارم ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﻨﯽ«‪ ،‬و آن ﮔﺎه در دل »انﺷﺎءاﷲ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﯿﺰﺑﺎن‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪش را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﻔﺎرهاي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺮاي ﺗﻮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ ،‬و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪآراﻣﯽ ﯾﺎ در دلِ ﺧﻮد‬
‫»انﺷﺎءاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ََ َ ْ َ َ ُ َ‬ ‫ََ َ‬
‫اﷲ لﻢ‬ ‫واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺣﻠﻒ َﻰﻠﻋ ﻳَ ِﻤ� �ﻘﺎل‪ِ :‬إن ﺷﺎء‬
‫َْ ْ‬
‫�ﻨَﺚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد و انﺷﺎءاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪش ﻧﻤﯽﺷﮑﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﺸﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ »انﺷﺎءاﷲ« ﻋﺎدت دﻫﯿﻢ ﺗﺎ از ﯾﮏﺳﻮ اﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ و ارادهي ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺴﺎزﯾﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﺸﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﻗﺴﻢ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
 ‫‪577‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻫﻔﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮاء‪،‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﻧﺠﺎمِ آنﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدان ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﭼﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻃﻼ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻪ دﺳﺖﺑﻨﺪ ﯾﺎ ﮔﺮدنﺑﻨﺪ و ﯾﺎ ﮔﻮﺷﻮاره و‬
‫ﺣﻠﻘﻪي ﻃﻼ ﯾﺎ ﺗﺎجِ ﻃﻼ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻮع ﻃﻼﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دﺳﺖ‪ ‬ﻣﺮدي‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي از ﺟﻨﺲِ ﻃﻼ دﯾﺪ؛ آن را از اﻧﮕﺸﺘﺶ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪ‬
‫و دور اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺼﺪ اﺧﮕﺮي از آﺗﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را در دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﺑﺮدار و )ﺑﻪ ﻧﺤﻮي دﯾﮕﺮ و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ( از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻦ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮي را ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دور اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﯽدارم‪ (1 ).‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در‬
‫ُ َّ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ ِﺣﻞ‬
‫َ ُ ِّ َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫�ﺮ ﻹﻧَﺎث أُ َّ‬ ‫َّ َ ُ َ ْ‬
‫اﺤﻟَﺮ ُ‬
‫ﻮرﻫﺎ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻃﻼ و اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﺮاي زﻧﺎن اﻣﺘﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻛ‬ ‫ذ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫م‬‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﻲﺘ‬
‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫اﺬﻟﻫﺐ و ِ‬
‫ﺣﻼل اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﺮدان اﻣﺘﻢ‪ ،‬ﺣﺮام«‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو زنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻧﮕﺸﺘﺮ ﻃﻼ‪ ،‬دﺳﺖﺑﻨﺪ ﻃﻼ و دﯾﮕﺮ زﯾﻮرآﻻت زرﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ اﺳﺮاف ﻧﺮﺳﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َو َ� � ُ ۡ�فُ ۚ ٓوا ْ إنَّ ُهۥ َ� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ�﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫و اﺳﺮاف ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻫﻞ ﻋﻠﻢ درﺑﺎرهي ﺟﻮاز اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ ﺑﺮاي زﻧﺎن اﺟﻤﺎع‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ‬ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ را ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ »ﺷﺎذ«‪ ،‬و ﺑﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺎدي‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺟﻮاز اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ ﺑﺮاي زﻧﺎن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﻼي زﯾﻮريِ زن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﭙﺮدازد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ آنﻫﺎ را ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﺑﺴﻨﺠﺪ و »ر�ﻊﻋﺮﺸ« آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت‬
‫ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻧﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ در دﺳﺖ دﺧﺘﺮش‪ ،‬دو دﺳﺖﺑﻨﺪ ﺑﺰرگ و ﺿﺨﯿﻢ ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2090 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎسب‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.3449 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪578‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ زﮐﺎﺗﺸﺎن را ﻣﯽدﻫﯽ؟« آن زن ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أَ� َ ُ ُّ‬
‫ﺮﺴك‬
‫ار�ْﻦ ﻣ ْﻦ ﻧَﺎر ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ؟«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ دوﺳﺖ داري ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز‬ ‫أَ ْن � ُ َﺴ ِّﻮ َرك َّ ُ‬
‫ا� ﺑﻬ َﻤﺎ ﺳ َﻮ َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ دو دﺳﺖﺑﻨﺪ‪ ،‬دو دﺳﺖﺑﻨﺪ‪ ‬آﺗﺸﯿﻦ در دﺳﺖ‪ ‬ﺗﻮ ﻗﺮار دﻫﺪ؟« ﻟﺬا آن‬
‫زن‪ ،‬اﯾﻦ دﺳﺖﺑﻨﺪﻫﺎ را درآورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ از آنِ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮاء‪ ‬از آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻧﻘﺮهاي ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬آب ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺷﯿﺮ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ دﯾﮕﺮي‪ .‬آﺷﺎﻣﯿﺪن در‬
‫ﻇﺮوف ﻧﻘﺮهاي‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي زﻧﺎن؛ زﯾﺮا ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻇﺮوف‬
‫ﻧﻘﺮه و ﻃﻼ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮدان ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺎن‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻇﺮوف‪،‬‬
‫ﭼﻪ از ﺟﻨﺲِ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهي ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ آنﻫﺎ را آبِ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮاﻣﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺮﻣﺖ ﻇﺮوف ﻃﻼ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ُّ ْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َْ ُ ُ‬ ‫ْ َّ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َْ َُ‬
‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ‬ ‫ﺐ َواﻟ ِﻔﻀ ِﺔ َوﻻ ﺗﺄ�ﻠﻮا ِﻲﻓ ِﺻ َﺤﺎﻓِ ِﻬ َﻤﺎ ﻓ ِﺈ� َﻬﺎ ل ُﻬ ْﻢ ِﻲﻓ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﺮﺸ�ﻮا ِﻲﻓ آ ِ�ﻴ ِﺔ اﺬﻟﻫ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ُ‬
‫َوﻟ� ْﻢ ِﻲﻓ اﻵ ِﺧ َﺮ ِة«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﻧﺨﻮرﯾﺪ و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬در‬
‫دﻧﯿﺎ از آنِ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ و در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﺷﻤﺎ«‪.‬‬
‫وﻋ ِﻦ اﻤﻟﻴﺎ ِﺛ ِﺮ اﺤﻟُ ْﻤﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از اﺳﺘﻔﺎده از زﯾﻦ و ﻫﺮ‬ ‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬‬

‫زﯾﺮاﻧﺪازي ﮐﻪ از اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد«‪» .‬ﻣﻴﺎﺛﺮ ﻤﺣﺮ«‪ ،‬زﯾﻦﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ ﺑﺎﻟ‪‬ﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﭘﻨﺒﻪ درﺳﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و روﮐﺶﻫﺎﯾﯽ اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ داﺷﺖ و‬
‫ﺳﻮارﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺮ روي آن ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ راﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻓﺖ‪ ‬آن‪ ،‬اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و ﻧﯿﺰ از ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﺣﺮﯾﺮ )اﺑﺮﺑﺸﻢِ ﻧﺎزك( و اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺿﺨﯿﻢ‪ ،‬و دﯾﺒﺎ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﻧﻮاع ﺣﺮﯾﺮ‬
‫و اﺑﺮﯾﺸﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎس‪ ،‬زﯾﺮاﻧﺪاز و رواﻧﺪاز‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي زن اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯿﻦ ﺑﭙﻮﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﻘﻂ زﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺎراﯾﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮادود در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد )‪(1396‬؛ و ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ )‪(1089‬؛ اﻹرواء )‪.(296/3‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮي در ﺿﻌﯿﻒاﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪.65 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5633 ،5426) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2067 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪.‬‬
 ‫‪579‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ام َ� ۡ ُ‬
‫� ُ‬ ‫ۡ‬
‫�ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َۡ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[١٨ :‬‬ ‫� ‪﴾١٨‬‬
‫ِ ٖ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ص‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫﴿أو من ينشؤا ِ‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ )را ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ( ﮐﻪ در ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮورش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑ‪‬ﯿﺎﻧﺶ در ﺑﺤﺚ و‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ‪ ،‬روﺷﻦ و رﺳﺎ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻣﺮدان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزﻧﺪ و‬
‫ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎراﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﯾﻦﮐﻪ آﯾﺎ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺣﺮﯾﺮ و اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﯾﺮاﻧﺪاز اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از زﯾﻦﻫﺎ و زﯾﺮاﻧﺪازﻫﺎي‬
‫اﺑﺮﯾﺸﻤﯿﻦ را ﻣﻤﻨﻮع ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺟﻮاز ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﯾﺎ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن ﺑﯿﺎراﯾﻨﺪ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ از‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﺮﯾﺮ و اﺑﺮﯾﺸﻢ را ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﺣﮑﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َْ‬
‫و��ﺸﺎ ِد الﻀﺎﻟ ِﺔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﺮح اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ در آن‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻋﻼم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﯾﺎﻓﺘﻪام؛ ﻣﺎلِ ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫َّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﻋﻼمِ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪» .‬ﺿﺎﻟﺔ«‬
‫َّ‬
‫ﺑﻪ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎ دامﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﮔُﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‪» ،‬ﺿﺎﻟﺔ« را ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﺧﻄﺮِ ﮔﺮگ و دﯾﮕﺮ درﻧﺪﮔﺎن ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺷﮑﺎر ﮔﺮگ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺘﺮ را در ﺑﯿﺎﺑﺎن دﯾﺪم؛ ﻟﺬا‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺠﺎﺗﺶ از ﭼﻨﮕﺎل ﮔﺮگ‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮدم‪ .‬ﺣﮑﻢ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﻫﯿﻦ‬
‫و ﮐﺒﻮﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭘﺮواز ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﮑﺎرِ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﮑﺎرﭼﯽ‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻫﻮ ﮐﻪ ﺳﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎب زﯾﺎدي در دوﯾﺪن دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﺘﺮ ﺑﯿﺎﺑﺎن را ﺑﻪ ﮔﻠﻪي ﺧﻮد ﺑﺒﺮد ﯾﺎ ﮐﺒﻮﺗﺮ ﺗﯿﺰﭘﺮواز را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﮐﺒﻮﺗﺮﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را از ﮔﻠﻪي ﺷﺘﺮ ﯾﺎ دﺳﺘﻪي ﮐﺒﻮﺗﺮاﻧﺶ دور‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺘﺮِ ﮔﻢﺷﺪهاي ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ََ َ َ َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ُ َْ َ َ َ‬
‫ﺠ َﺮ‪ ،‬ﻓﺬ ْرﻫﺎ َﺣ َّﻰﺘ‬‫ﺎء َوﺗ ْﺮﻰﻋ الﺸ‬‫ﮐﺮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻣﺎ لﻚ ولﻬﺎ ﻣﻌﻬﺎ ِﺳﻘﺎؤﻫﺎ و ِﺣﺬاؤﻫﺎ‪ ،‬ﺗ ِﺮد الﻤ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪580‬‬
‫َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻮ را ﺑﺎ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﭼﻪﮐﺎر؟ )ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﮔﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ (.‬زﯾﺮا ﺣﯿﻮان‬ ‫� َﺪﻫﺎ َر ُّ� َﻬﺎ«؛‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِ‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﯽﺳﺖ و آب و ﻏﺬاﯾﺶ ﺑﺎ اوﺳﺖ؛ ﻫﺮﮔﺎه ﺗﺸﻨﻪ و ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺷﻮد‪ ،‬آب و درﺧﺘﯽ ﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﯾﺎ از ذﺧﯿﺮهي آب و ﻋﺬاﯾﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ( ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ آن را ﺑﯿﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮِ ﺑﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻧﮕﺮان اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دزدﻫﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺘﺮ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و او را ﺑﮑﺸﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬دﺳﺖ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﻪ آن ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺷﺘﺮ را ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺑﯿﺎﺑﺪ ﯾﺎ اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺶ را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮔﻢﺷﺪهاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺰ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮐﻪ از ﺧﻄﺮ ﮔﺮگ و درﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬در اﻣﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺸﺎن را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ِّ ْ‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ �ِ » :‬لﻚ أو ﻷ ِﺧﻴﻚ أو لِ�ﺋ ِ‬
‫ﺐ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ‬ﮔﻢﺷﺪه‪ ،‬ﯾﺎ از‬
‫آنِ ﺗﻮ و ﯾﺎ از آنِ ﺑﺮادرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﯾﺎ )اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬آن را ﻧﯿﺎﺑﺪ( ﺷﮑﺎرِ ﮔﺮگ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ﯾﺎﺑﻨﺪه‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ اﻋﻼم و ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎﺑﻨﺪه ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َْ‬
‫»إِ�ﺸﺎ ِد الﻀﺎﻟ ِﺔ«‪ ،‬دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬و واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و دوم‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮔﻢ ﮐﺮدهام؛ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬آن را ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ اﻋﻼم ﮐﺮدن اﺷﯿﺎء ﻣﻔﻘﻮدي و‬
‫َّ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﮔﻢﺷﺪه در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا َﺳ ِﻤ َﻊ إ َﺣ ًﺪا ﻳَنﺸﺪ َﺿﺎﻟﺔ‬
‫َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫ﻲﻓ ال ْ َﻤ ْﺴﺠﺪ َ� ُﻘﻮلُﻮا‪ :‬ﻻ َر َّد َﻫﺎ َّ ُ‬
‫ا� َﻋﻠَﻴْ‬
‫ﻦﺒ ل ِ َﻬﺬا«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه‬ ‫ﺎﺟﺪ لﻢ �‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻤ‬‫ال‬ ‫ن‬‫ﺈ‬
‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻚ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﮔﻢﺷﺪهاش اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﷲ‪،‬‬
‫آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﺮا دﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻒ‪ ‬ﻣﺮا دﯾﺪه اﺳﺖ؟ اﻋﻼم اﺷﯿﺎء ﻣﻔﻘﻮدي ﯾﺎ ﮔﻢﺷﺪه در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2438 ،2430 ،2372 ،91) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1722 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﺟﻬﻨﯽ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 568 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪581‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻣﻬﺮوروزي ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي اﻋﻼم اﺷﯿﺎء ﮔﻢﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﻢﺷﺪهات را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧَﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت‪ ‬ﺗﻮ را ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ و دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻫﺮ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داده‪ ،‬ﺧﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ از آن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﺷﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻗﺎﻋﺪه و ﺿﺎﺑﻄﻪاي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺪ و ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺪ را‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد و اﮔﺮ ﮐﺎري ﯾﺎ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﻫﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻣﻀﺮ و زﯾﺎنﺑﺎر‪ ،‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺳﻮدش ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺿﺮرش؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ زﯾﺎﻧﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬از آن دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و اﮔﺮ ﺳﻮدش ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﻢ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ‬
‫ﺳﻮد و زﯾﺎﻧﺶ ﯾﮏﺳﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ از آن دوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا دﻓﻊ ﺿﺮر ﺑﺮ ﺟﻠﺐ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬م اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -28‬ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون‬
‫ﺿﺮورت‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُّ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫ۡ‬ ‫ام ُنوا ْ ل َ ُه ۡم َع َذ ٌ‬
‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ِ� ٱ ُّ�� َيا‬ ‫ح َش ُة � ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين �ِبون أن �شِ يع ٱل‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٩ :‬‬ ‫َوٱ�خ َِرة �ِ﴾‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ آﻧﺎن ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﺳﺮﺘ ﻋﻮرات اﻤﻟﺴﻠﻤ� واﻨﻟ� ﻋﻦ إﺷﺎﻋﺘﻬﺎ ﻟﻐ� ﺮﺿورة«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎب ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت«‪ .‬ﻋﻮرت‬
‫در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻮرت ﻣﻌﻨﻮي ﯾﺎ ﻋﯿﺐ و ﮐﺎﺳﺘﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻮرت ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻮرت ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬و ﻋﻮرت ﻣﻌﻨﻮي‪.‬‬
‫ﻋﻮرت ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻧﺪاﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﺮمﮔﺎه‪.‬‬
‫و ﻋﻮرت ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎﺳﺘﯽ و ﻋﯿﺐ ﻇﺎﻫﺮي ﯾﺎ رﻓﺘﺎري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬
‫� َبال فَ� َ� ۡ َ‬ ‫َّ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ‬
‫� أن � ِمل َن َها َوأشفق َن‬ ‫ت وٱ�� ِض وٱ ِ ِ‬ ‫﴿إِنا ع َرضنا ٱ�مانة � ٱلس� ٰ� ٰ ِ‬
‫ٗ‬ ‫َۡ َََََ ۡ َ‬
‫�� ُن إنَّ ُهۥ َ� َن َظلُ ٗ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪[٧٢ :‬‬ ‫وما َج ُهو� ‪﴾٧٢‬‬ ‫مِنها و�لها ٱ ِ� ٰ ۖ ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﺮ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮐﻮهﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮدﯾﻢ؛ وﻟﯽ از ﭘﺬﯾﺮش آن ﺧﻮدداري‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و از آن ﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺘﻤﮑﺎر و ﻧﺎدان اﺳﺖ‪.‬‬
‫دو وﯾﮋﮔﯽ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻇﻠﻢ‪ ،‬و ﺟﻬﺎﻟﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪﻋﻤﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه و از روي ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻫﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آري؛ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬او‬
‫را ﺧﻄﺎ و ﻋﺼﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺼﻮن ﺑﺪارد و ﺑﻪ او ﻋﻠﻢ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ و ﻋﺎدل‬
 ‫‪583‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﺣﻖ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﻬﺎد و ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﻋﯿﺐ و ﮐﺎﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ وﻇﯿﻔﻪ دارد و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﻮب ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و‬
‫ﺟﺰ ﺑﻪ ﺿﺮورت‪ ،‬آن را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻓﺎش ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺿﺮورت‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺎرهاي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺿﺮورﺗﯽ در ﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﯿﻮب‬
‫ﺑﺮادرش را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮔﺎه از روي ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﻋﻤﺪ و ﺑﺎﺳﻮء ﻧﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﮔﺎه ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ در ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ‬راه درﺳﺖ‪،‬‬
‫دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮدد و از اﯾﻦرو ﺳﺨﻦِ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ وﻇﯿﻔﻪ دارد ﻋﯿﻮب ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻓﺮض ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ را ﺳﺮاغ دارﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻠﺐ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫او را ﻧﺰد ﻣﺮدم‪ ،‬رﺳﻮا ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ دﺳﺖ از‬
‫ﺗﻘﻠﺐ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﻼنﮐﺲ‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﻘﻠﺐ و‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻣﻌﺎﻣﻼﺗﺸﺎن ﺑﺎ او‪ ،‬زﯾﺎن ﻧﺒﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﺸﻢﭼﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﺑﺪ‪ ،‬ﺗﯿﺮي از ﺗﯿﺮﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺆﻣﻦ اﺻﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ (1 ).‬اﮔﺮ از اﯾﻦ ﮐﺎر زﺷﺖ ﺑﺎزآﯾﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﯿﺮِ زﻫﺮآﻟﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻗﻠﺐِ او ﭘﺮﺗﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺼﻮن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ و اﮔﺮ از ﭼﺸﻢﭼﺮاﻧﯽ ﺑﺎز ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺗﯿﺮِ زﻫﺮآﻟﻮد ﺑﻪ ﻗﻠﺒﺶ اﺻﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪﺗﺮ و ﺣﺘﯽ‬
‫زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺶ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻋﯿﻮب دﯾﮕﺮان را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ و رﺳﻮاﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﺟﺪي‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ام ُنوا ل ُه ۡم َع َذ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ‬
‫ۡ‬
‫ۡ‬
‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ِ� ٱ ُّ�� َيا‬ ‫ح َش ُة � ٱ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫يع ٱل�ٰ ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين �ِبون أن �شِ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٩ :‬‬ ‫َوٱ�خ َِرة ِ�﴾‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ ﺟﺪا؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را در اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ )‪ (1065‬ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪584‬‬

‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ آﻧﺎن ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺷﺎﯾﻊ ﺷﻮد؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ را در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رواج ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؟!‬
‫ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮع و رواج ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺒﻬﮑﺎران‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﻓﺴﺎد و ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﺑﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻓﯿﻠﻢﻫﺎي ﻣﺒﺘﺬل و‬
‫ﻏﯿﺮاﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﭘﺨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻮﺷﺘﺎري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﻠﻪﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﺮوﯾﺞ ﻫﺮزﮔﯽ و ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﯾﻦ و آﯾﯿﻦِ ﻣﺴﻠﻤﺎن و‬
‫ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽِ او را ﻫﺪف ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫را دارﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺴﺎد و ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﻫﺮزﮔﯽ داﻣﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و در اﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺷﺮﯾﮏ و ﺳﻬﯿﻢاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎنِ ﺷﯿﻮع و‬
‫َُ ۡ َ َ ٌ َ‬
‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ِ�‬‫ﮔﺴﺘﺮشِ ﻓﺴﺎد و ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ﴿لهم عذ‬
‫ۡ‬
‫ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خ َِرة ِ�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻣﯿﻞ و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬در ورﻃﻪي ﻓﺴﺎد و ﻫﺮزﮔﯽ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن رواج ﻓﺴﺎد در‬
‫ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ و در ﺣﺪ‪ ‬ﮐﻼن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯿﻞ و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪن ﯾﺎ ﻫﺮزﮔﯽِ ﻓﻼن‬
‫ﻓﺮد‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ اﻧﮕﯿﺰهاي دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻼن ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﻫﺮزﮔﯽ دﭼﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك در دﻧﯿﺎ‬
‫و آﺧﺮت ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ در دﻓﺎع از ﺣﺮﻣﺖ و آﺑﺮوي ﯾﮏ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﻧﺎﻣﻮس ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﯿﺎن ﻋﻔﺖ و‬
‫ﭘﺎكداﻣﻨﯽ ﺑﺰرگﺑﺎﻧﻮي اﺳﻼم‪ ،‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ&‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آﯾﺎﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎﺟﺮاي »اﻓﮏ« ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ .‬اﻓﮏ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﻬﻤﺖ و دروغِ‬
‫ﺷﺎخداري ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و دﺷﻤﻨﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺪﻧﺎم ﮐﺮدن اﻧﯿﺲ و ﻣﻮﻧﺲ‬
 ‫‪585‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫رﺳﻮلﺧﺪا‪ ،‬ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﻃﺮﯾﻖِ ﺑﺪﻧﺎم ﮐﺮدن ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬زﻫﺮِ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ و از اﺳﻼم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ اﺳﻼم‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن »اﻓﮏ«‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯿﺎنِ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‬
‫ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﮐﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻋﺪاﻟﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺳﻔﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎ ِن ﺷﺐ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن راه‪ ،‬اﺗﺮاق ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻞّ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎنِ ﺣﺮﮐﺖ داد‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮرانِ ﺣﻤﻞِ ﮐﺠﺎوهي ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬ﮐﺠﺎوه را ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& در‬
‫ﮐﺠﺎوه ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬وزن و ﺳﻦّ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺷﺶ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻘﺪ‬
‫ازدواﺟﺶ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎنِ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& در ﮐﺠﺎوه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺠﺎوه را ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞّ ﺑﺎراﻧﺪازِ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮐﺎروان‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮده و آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زﯾﺮﮐﯽ و ﻓﺮاﺳﺘﺶ‪ ،‬آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﺮد و‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﺒﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻃﻠﻮع ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ »ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻣﻌﻄّﻞ« ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯿﻦﺧﻮاب ﺑﻮد‪ ،‬از‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺻﻔﻮان‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺳﻨﮕﯿﻦﺧﻮاب ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ‪ ‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺎروان ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﻮد؛ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮابِ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ دارﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮ و ﺻﺪاي اﻃﺮاف‪،‬‬
‫ﺑﯿﺪارﺷﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺻﻔﻮان ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد و وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﯾﮏ ﻣ‪‬ﺮده‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺻﻔﻮان از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ؛ ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﻠﻮ رﻓﺖ‪،‬‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬او ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول‬
‫ﺣﮑﻢِ ﺣﺠﺎب ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪاﺣﺘﺮامِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻏﯿﺎبِ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺖ؛ ﺷﺘﺮ را ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻮي رﮐﺎب‪ ،‬از‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮارِ ﺷﺘﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه اﻓﺴﺎرِ ﺷﺘﺮ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺪون‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪاي ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫روز‪ ،‬ﺑﺎﻻ آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان رﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ‪ ،‬ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدﻧﺪ و آن ﻣﺮد را ﺑﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮِ ﭘﺎك‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﺎﯾﻌﻪﭘﺮاﮐﻨﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪586‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪي ﻣﺨﻠﺺ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ و داﻣﻦ‬
‫زدن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﻪي ﺑﯽاﺳﺎس‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻣﺴﻄﺢ ﺑﻦ اﺛﺎﺛﻪ ﮐﻪ ﭘﺴﺮﺧﺎﻟﻪي اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬و ﺣﻤﻨﻪ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻬﻤﻪ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﭼﻄﻮر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬دﭼﺎرِ ﺗﺮدﯾﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪﺷﺪت اﻧﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺻﻼً اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ و ﻫﻢﺑﺴﺘﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻟﻮده ﺷﻮد؛‬
‫ﭼﻮن او‪ ،‬ﭘﺎكﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮي روي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ و ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اراده ﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﯿﻤﺎر ﺷﻮد و در ﺧﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺴﺘﺮي ﮔﺮدد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﯿﺎدﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺎ او‬
‫ﮔﺮم ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪﮔﺮﻣﯽ از او اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﻋﺎﯾﺸﻪ& در اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬آن ﺗﻮﺟﻪ و‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺣﺲ ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽآﻣﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﻤﺎرِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻄﻮر‬
‫اﺳﺖ؟) ‪ (1‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻓﺘﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﯿﺎﻟﺶ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ و ﺗﺼﻮرش را ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي آﺑﺮوﯾﺶ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺷﻤﻨﯽ ﯾﺎ ﮐﯿﻨﻪي ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﻪ داﻣﻦ ﻧﺰدﻧﺪ؛‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬دﺷﻤﻦاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا درﺻﺪد‪ ‬اﻧﺘﻘﺎم از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﭘﺮداﺧﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ دروﻏﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را آزار دﻫﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ده‬
‫آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫�م بَ ۡل ُه َو َخ ۡ�‪ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ ُ ُ َ ّٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِين َجا ٓ ُءو بٱ ۡ� ۡف ِ ُ ۡ َ ‪ۡ ُ ّ ٞ‬‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ� َ‬
‫ك عصبة مِن� ۚم � �سبوه �� ل �‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫ب م َِن ٱ�ثۡ ِم َوٱ�ِي تَ َو َّ ٰ� ك ۡ َ‬‫�تَ َس َ‬
‫ۡ‬ ‫َّ ُ ۡ ُ ّ‬
‫ِ�هُۥ مِن ُه ۡم ُ�ۥ‬ ‫ِ �‬ ‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي ّم ِۡن ُهم َّما ٱ‬‫ل� ۚم ل ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١١ :‬‬ ‫يم ‪﴾١١‬‬ ‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬‫َع َذ ٌ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺰرگ را )درﺑﺎرهي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ( ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ را ﺷﺮ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﭙﻨﺪارﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن ﺳﻬﻤﯽ از ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪) ،‬ﻣﺤﻔﻮظ(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ را در اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺑﺰرﮔﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4750 ،4141 ،2661) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2770 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
 ‫‪587‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ را در ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﭘﺮداﺧﺘﻦِ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺮدهي‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﻮد‪ .‬او‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺰرگ را ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮد و در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﻌﻪﭘﺮاﮐﻨﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﺮداﺧﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻗﺪري ﺧﺒﯿﺚ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﺻﺮﯾﺢ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ و ﺑﺎ اﺷﺎره و ﮐﻨﺎﯾﻪ و اﻟﻔﺎظ ﻏﯿﺮﺻﺮﯾﺢ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﻪ‪ ،‬داﻣﻦ‬
‫ﻣﯽزد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺳﻮ و ﺑﺰدل ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً دوﭘﻬﻠﻮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺻﺮاﺣﺖ‬
‫ﻟﻬﺠﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫يم ‪ ١١‬ل ۡو� إِذ َس ِم ۡع ُت ُموهُ ظ َّن ٱل ُمؤم ُِنون‬ ‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫﴿ َوٱ َّ�ِي تَ َو َّ ٰ� ك ۡ َ‬
‫ِ�هُۥ م ِۡن ُه ۡم ُ�ۥ َع َذ ٌ‬
‫ك ُّمب ‪ٞ‬‬‫َ ُۡ ۡ َٰ ُ َ ُ ۡ َ ۡٗ َ َ ُ ْ َٰ َ ٓ ۡ ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٢ ،١١ :‬‬ ‫� ‪﴾١٢‬‬ ‫ِ‬ ‫وٱلمؤمِ�ت بِأنفسِ ِهم خ�� وقالوا �ذا إِف‬
‫و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ را در اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺑﺰرﮔﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارد‪ .‬ﭼﺮا‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ ﻧﺒﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﯾﻦ دروغ ﺑﺰرگ و آﺷﮑﺎريﺳﺖ«؟‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺑﯿﺨﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ؛‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان و زﻧﺎنِ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﮔﻤﺎنِ ﻧﯿﮏ ﻧﺒﺮدﻧﺪ؟ زﯾﺮا اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎدرِ آﻧﺎن ﺑﻮد؛ ﭘﺲ ﭼﻄﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎدر ﺧﻮد ﮔﻤﺎنِ ﺑﺪ ﺑﺒﺮﻧﺪ؟! ﻟﺬا وﻇﯿﻔﻪ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺷﻨﯿﺪن‬
‫اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﯽاﺳﺎس و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫آن را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻔﺮت و ﺑﯿﺰاري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ُ ٓ َ ۡ َ ۡ ُ ْ ُّ ٓ َ َ َ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ ٓ‬
‫ِند ٱ�ِ ه ُم‬‫﴿ل ۡو� َجا ُءو َعل ۡيهِ بِأ ۡر�َ َعةِ ش َه َدا َء ۚ فإِذ ل ۡم يَ�توا ب ِٱلش َه َداءِ فأ ْو ٰٓ��ِك ع‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٣ :‬‬ ‫ٱل� ٰذِبُون ‪﴾١٣‬‬
‫ﭼﺮا ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه ﺑﺮ ادﻋﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ؟ و ﭼﻮن ﮔﻮاﻫﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﺰد اﷲ‬
‫دروﻏﮕﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را در ﺣﺎلِ ارﺗﮑﺎب زﻧﺎ ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮود و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر ﺷﺎﻫﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﭼﻬﺎر ﺷﺎﻫﺪ )ﮔﻮاه( ﺑﺮاي اداي ﺷﻬﺎدت‪ ،‬ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻧﯿﺎو‪‬ر‪‬د‪ ،‬ﻫﺸﺘﺎد ﺿﺮﺑﻪ ﺷﻼق‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽزﻧﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ ﺷﻬﺎدت دﻫﻨﺪ‪ ،‬آن دو ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺣﮑﻢِ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت دﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻫﻢ از ﺗﻌﺪاد‬
‫ﮔﻮاﻫﺎن ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺮ آنﻫﺎ اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪588‬‬

‫ﮐﻪ ﻓﻼن ﻣﺮد را دﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻼن زن زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ِند ٱ َّ�ِ ُهمُ‬
‫كع َ‬ ‫َّ ۡ َ َ ٓ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ْ ُّ َ َ ٓ ِ َ ْ ٰٓ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫﴿لو� جاءو عليهِ بِأر�عةِ شهداء ۚ فإِذ لم ي�توا ب ِٱلشهداء فأو�� ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ‬
‫� ۡم َو َر ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫� ُت ُهۥ ِ� ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خ َِرة ِ ل َم َّس� ۡم ِ�‬ ‫ٱل� ٰذِبُون ‪ ١٣‬ولو� فضل ٱ�ِ علي‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٤ ،١٣ :‬‬ ‫يم ‪﴾١٤‬‬ ‫َما ٓ أَفَ ۡض ُت ۡم �ِيهِ َع َذ ٌ‬
‫اب َع ِظ ٌ‬
‫ﭼﺮا ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه ﺑﺮ ادﻋﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ؟ و ﭼﻮن ﮔﻮاﻫﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﺰد اﷲ‬
‫دروﻏﮕﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ در ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺗﻬﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ رد و ﺑﺪل ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﺟﺮﯾﺎن اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم‬
‫ٓ ََ ۡ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﺪﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ �ِ ﴿ :‬ما أفض ُت ۡم �ِيهِ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺗﻬﻤﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ رد و ﺑﺪل ﺷﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﯾﮏ ﺷﺎﯾﻌﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬رد و ﺑﺪل ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮت رﺳﯿﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آنﮐﻪ‬
‫ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﺨﺶ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮِ زﺑﺎنﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ٓ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ‬
‫� ۡم َو َر ۡ َ‬
‫� ُت ُهۥ ِ� ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خ َِرة ِ ل َم َّس� ۡم ِ� َما أفض ُت ۡم‬ ‫﴿ ولو� فضل ٱ�ِ علي‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫�ِيهِ َع َذ ٌ‬
‫يم ‪ ١٤‬إِذ تلق ۡون ُهۥ بِ�لسِ نتِ� ۡم َو�قولون بِأف َواهِ�م َّما ل ۡي َس‬ ‫اب َع ِظ ٌ‬
‫ۡ ‪َۡ َ ٞ‬‬
‫� َس ُبونَ ُهۥ َه ّي ٗنا َو ُه َو ع َ‬
‫ِند ٱ َّ�ِ َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َ ُ‬
‫يم ‪] ﴾ ١٥‬اﻟﻨﻮر ‪[١٥ ،١٤ :‬‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ِل‬
‫ع‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ل‬
‫و اﮔﺮ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ در ﺟﺮﯾﺎن ﺗﻬﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫ﺷﻤﺎ رد و ﺑﺪل ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ آن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﺪ و‬
‫دﻫﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ و آن را ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﺪ و ﺣﺎل آنﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻬﺘﺎن ﻧﺰد اﷲ ﺑﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آري؛ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﯾﺎ دﻟﯿﻞِ ﻣﺤﮑﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎكﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮيِ‬
‫روي زﻣﯿﻦ ﺗﻬﻤﺖ زدﻧﺪ! زﯾﺮا او و دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺴﺮانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﭘﺎكﺗﺮﯾﻦ زﻧﺎن‬
‫ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﻬﻤﺖ زدن ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﺳﺎده و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺲ ﺑﺰرگ و‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺮاد‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ اﺗﻬﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻫﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﻼم اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪589‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫َ‬ ‫ِلط ّيب َ‬

‫� َوٱ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َۡ ُ َ ۡ َ َ‬
‫ي�ٰ ِ َ َّ ّ َ ُ‬ ‫َۡ َ ُ ۡ َ‬
‫لط ّي ِ ُبون‬ ‫ت وٱلطيِ�ٰت ل ِ ِ‬ ‫﴿ٱ�بِي�ٰت ل ِلخبِيثِ� وٱ�بِيثون ل ِلخب ِ �‬
‫َّ ّ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٦ :‬‬ ‫ت﴾‬‫ل ِلطيِ�ٰ ِ �‬
‫زﻧﺎن ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎك و ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار زﻧﺎن ﻧﺎﭘﺎﮐﻨﺪ‪ .‬و زﻧﺎن ﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار‬
‫ﻣﺮدان ﭘﺎﮐﻨﺪ و ﻣﺮدان ﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار زﻧﺎن ﭘﺎك‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪﻓﺮض ﻣﺤﺎل‪ ،‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ او‪ ،‬زﻧﯽ ﻧﺎﭘﺎك ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ‪ -‬ﻧﻌﻮذ‬
‫ﺑﺎﷲ‪ -‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬زﻧﺎن‬
‫ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوارِ ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎكاﻧﺪ«‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ& و ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻫﺮ دو‬
‫ﭘﺎك ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﻪ دﺧﺖ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻮد‪ & .‬وﻋﻦ أﺑﻴﻬﺎ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َۡ‬
‫� َس ُبونَ ُهۥ َه ّي ٗنا َو ُه َو ع َ‬
‫ِند ٱ َّ�ِ َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٥ :‬‬ ‫يم ‪﴾١٥‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿و‬
‫اﯾﻦ ﺑﻬﺘﺎن را ﺳﺨﻦ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﺪ و ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ َ ۡ َ ٓ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ ُ ُ َّ َ ُ ُ َ ٓ َّ َ َ َ َ ٰ َ ُ ۡ َ َ َ َ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫�ٰ َنك �ٰذا ُ� ۡه�ٰ ٌن‬ ‫﴿ ولو� إِذ س ِمعتموه قلتم ما ي�ون �ا أن �ت�م بِ�ذا سب‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٦ :‬‬ ‫َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫يم ‪﴾ ١٦‬‬
‫و ﭼﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺰرگ را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻔﺘﯿﺪ‪ :‬ﺳﺰاوارﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ )ﭘﺮوردﮔﺎرا!( ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؟‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬را از ارﺗﮑﺎب ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ از ﺳﻮي‬
‫ك َ�ٰ َذا ُ� ۡه َ�ٰ ٌن َعظ ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪.﴾١٦‬‬
‫ُ ۡ َ َٰ َ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّه ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬سب�ن‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﺄﻣﻞ و درﻧﮓ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ واﺿﺢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و زﯾﺒﻨﺪهي‬
‫ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﻓﻀﻞ و اﺣﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ از ﻫﻤﺴﺮِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ودوا ْ لِم ۡثلِهِۦٓ َ�بَ ًدا إن ك ُ‬
‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾ ١٧‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ُ ُ َّ ُ َ َ ُ ُ‬
‫﴿ يعِظ�م ٱ� أن �ع‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﭘﻨﺪﺗﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻬﻤﺘﯽ را ﺗﮑﺮار ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪590‬‬
‫ت َوٱ َّ ُ‬
‫� َعل ٌ‬
‫ِيم َحك ٌ‬ ‫َ ُ َ ّ ُ َّ ُ َ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٨ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١٨‬‬ ‫﴿و�ب ِ� ٱ� ل�م ٱ�� ٰ ِ �‬
‫و اﷲ‪ ،‬آﯾﻪﻫﺎ)ي ﺧﻮﯾﺶ( را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ را ﺳﭙﺎس ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎﺟﺮاي‬
‫»اﻓﮏ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻤﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺖ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻗﺮآن را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮلِ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻬﻤﺘﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﻪ او ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻋﺪاﻣﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺟﻨﺎزهاش را ﺑﺪون ﻏﺴﻞ و ﮐﻔﻦ و ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﮔﻮداﻟﯽ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ام ُنوا ل ُه ۡم َعذ ٌ‬
‫ِين َء َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُّ َ َ َ‬
‫اب أ ِ� ‪ٞ‬م ِ� ٱ��يا‬ ‫حشة � ٱ� َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫يع‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين �ِبون أن �شِ‬
‫َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ َ ََّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫� َ� ۡعلَ ُم َوأَ ُ‬
‫َوٱ�خ َِرة ِ َوٱ َّ ُ‬
‫نت ۡم � � ۡعل ُمون ‪ ١٩‬ولو� فضل ٱ�ِ علي�م ور�تهۥ وأن‬ ‫�‬
‫‪ٞ‬‬
‫� َر ُءوف َّرح ‪ٞ‬‬ ‫ٱ َّ َ‬
‫ِيم ‪﴾٢٠‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ آﻧﺎن ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬و اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ‬
‫اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮد و اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪) ،‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﺷﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺳﻪ ﺗﻦ از اﺻﺤﺎب ﻣﺨﻠﺺ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه‬
‫ﺑﺰرگ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻣﺴﻄﺢ ﺑﻦ اﺛﺎﺛﻪ ﮐﻪ ﭘﺴﺮﺧﺎﻟﻪي اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪،‬‬
‫و ﺣﻤﻨﻪ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ‪ .‬ﺣﻤﻨﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﺠﺶ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮِ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ زﯾﻨﺐ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫زﯾﻨﺐ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻮوي ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﻟﻬﯽ از اﯾﺮاد ﭼﻨﯿﻦ اﺗﻬﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻣﺼﻮن‬
‫ﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺧﻮاﻫﺮش‪ ،‬ﺣﻤﻨﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺑﺮاﺋﺖ اماﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي‬
‫ﺻﺪﯾﻘﻪ& را ﻧﺎزل ﮐﺮد و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﯾﺎ ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻬﻤﺖ را ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ زد؛ وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﺎزات را ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬اﺟﺮا ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺳﺒﺒﺶ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ‬
 ‫‪591‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎراﺗﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاي اﻓﮏ داﻣﻦ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎك‬
‫ﮐﺮدن ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﻣﺠﺮﻣﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﯿﻔﺮيِ اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎنِ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﭘﺎك ﺷﺪن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻧﺰد و آﻧﺎن را ﺑﺎ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﺮد‪ .‬و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ردهي‬
‫دوزخ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬داﺳﺘﺎن اﻓﮏ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و ﻧﮑﺎت‪ ‬آﻣﻮزﻧﺪهي زﯾﺎدي در ﺧﻮد دارد‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ ْ َ َّ َ َ‬ ‫ْ ُُ ٌَْ ْ ً‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ إِﻻ ﺳﺮﺘهُ اﷲ‬ ‫ﺮﺘ �ﺒﺪ ﻋﺒﺪا ِﻲﻓ‬ ‫‪ -٢٤٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﺴ‬
‫َ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳ ْﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي‪) ،‬ﻋﯿﺐِ( دﯾﮕﺮان را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪) ،‬ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎن( او را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي‪) ،‬ﻋﯿﺐِ( دﯾﮕﺮان را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪) ،‬ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎن( او را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن دﯾﮕﺮان و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺪي ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫آدم ﺷﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺟﺴﺎرت و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ او را ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ او را ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﺳﭙﺎرﯾﻢ‬
‫ﺗﺎ ﻫﻢ ﺧﻮدش ﻣﺠﺎزات و ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺷﻮد و ﻫﻢ درسِ ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬آدمِ ﺑﺪ و ﺷﺮوري ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻟﻐﺰﺷﯽ از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﻢ و او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺎرش‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2590 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪592‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ َ َّ ُ َ ً َّ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٢٤٦‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻞﻛ أﻣ ِﻲﺘ ﻣﻌﺎﻰﻓ إِﻻ الﻤﺠﺎﻫ ِِﺮ�ﻦ‪ ،‬و�ِن ﻣِﻦ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ ُ‬ ‫َ ً ُ ُ ْ َ َْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ ُ ُ‬ ‫ُ ََ َ‬
‫ﻴﻞ ﻋﻤﻼ‪َّ � ،‬ﻢ ﻳﺼﺒﺢ َوﻗﺪ ﺳﺮﺘهُ اﷲ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ ﻓﻼن‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﺎلﻠ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﻞ‬‫ﻳﻌﻤ‬ ‫ن‬ ‫الﻤﺠﺎﻫﺮة ِ أ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُّ‬
‫ﺎرﺣﺔ ﻛﺬا و�ﺬا‪ ،‬وﻗﺪ ﺑﺎت �ﺴﺮﺘه ر�ﻪ‪ ،‬و�ﺼﺒﺢ ﻳ�ﺸﻒ ِﺳﺮﺘ اﷲ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﻋ ِﻤﻠﺖ اﺒﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد اﻣﺘﻢ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﮔﻨﺎﻫﺎنِ‬
‫آﺷﮑﺎر‪) ،‬آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن ﮔﻨﺎه( اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮد و‬
‫ﺻﺒﺢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪) ،‬آن را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ و(‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﻣﻦ‪ ،‬دﯾﺸﺐ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدهام‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‬
‫را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮد؛ وﻟﯽ او‪ ،‬ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺮده و ﺳﺘﺮ اﻟﻬﯽ را از روي ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽدارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد اﻣﺘﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن را‬
‫آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد اﻣﺖ‪» ،‬اﻣﺖ اﺟﺎﺑﺖ« اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه‪ ‬اول‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا و در اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮمِ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺰو آﺷﮑﺎرﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺎخ و ﺑﯽﭘﺮوا ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪،‬‬
‫ﺟﺴﻮر و ﮔﺴﺘﺎخ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﯽِ ﺷﺨﺼﯽ آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽﭘﺮوا ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و از اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ‬
‫روا ﻣﯽدارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6069 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2990 :‬‬

 ‫‪593‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َْ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٥٧ :‬‬ ‫﴿ َو َما ظل ُمونا َو� ٰ ِ‬
‫�ن �ن ٓوا أنف َس ُه ۡم َ�ظل ُِمون ‪﴾٥٧‬‬
‫و ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺲ ﯾﺎ ﺟﺎن و وﺟﻮد‪ ‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﭙﺮده و ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﮕﻬﺪاري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ او را ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎه ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺒﺮﯾﻢ و او را از ﭼﺮاﮔﺎه ﺧﻄﺮﻧﺎك‪ ،‬دور‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را در ﻣﺮاﺗﻊ و ﻣﺮﻏﺰارﻫﺎي ﺧﻮب ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮورش دﻫﯿﻢ و از اﻋﻤﺎل زﺷﺖ و ﻣﺤﯿﻂﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬دور ﻧﮕﻪ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ‬ﻋﻠﻨﯽ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ در ﺣﻖ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﻗُﺒﺢ ﮔﻨﺎه و زﺷﺘﯽِ ﻣﻌﺼﯿﺖ را در ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮان‪ ،‬از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺮد و آنﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺎخ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫آﺷﮑﺎرا ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ َّ ٗ َ ۡ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ُ َ ُ َ‬
‫ن�ون ‪] ﴾٤١‬اﻟﻘﺼﺺ‪[٤١ :‬‬ ‫﴿وجعل�هم أ�ِمة يدعون إِ� ٱ�ارِ� و�وم ٱل ِق�مةِ � ي‬
‫و آﻧﺎن را ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮي آﺗﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﯾﺎري ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ َّ ً َّ ً‬
‫ﺌﺔ َﺎﻛ َن َﻋﻠﻴﻪ و ْزرﻫﺎ َوو ُ‬
‫زر َﻣ ْﻦ َﻋ ِﻤﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻹ ْﺳﻼمِ ﺳﻨﺔ ﺳي‬ ‫َ ْ َ َّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻦ ﻲﻓ ِ‬
‫ﺎﻣﺔ«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬روش ﺑﺪي در اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن و‬ ‫ﺑ َﻬﺎ إ َﻰﻟ ﻳَ ْﻮم اﻟْﻘ َﻴ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﮔﻨﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﮔﻨﺎه‪ ‬آﺷﮑﺎر‬
‫ﯾﺎ آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن ﮔﻨﺎه اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ اﯾﻦ را ذﮐﺮ ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً واﺿﺢ و‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻮﻧﻪاي از ﮔﻨﺎه را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ و آن را ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﮔﻨﺎﻫﺎنِ آﺷﮑﺎر‪،‬‬
‫)آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن ﮔﻨﺎه( اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم در ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ از ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1017 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪594‬‬

‫ﺷﺐ و در ﺧﺎﻧﻪاش اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬دﯾﺸﺐ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدم«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ؛ اﷲ‪ ‬ﮔﻨﺎه ﺑﻨﺪهاش را‬
‫ﻣﺨﻔﯽ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ ،‬وﻟﯽ او‪ ،‬ﺧﻮد را رﺳﻮا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺮده و ﺳﺘﺮِ اﻻﻫﯽ را از روي ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫آﺷﮑﺎر ﮐﺮدنِ ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻠﯽ دارد‪:‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهي اول‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬از روي ﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻏﺮﺿﯽ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهي دوم‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ از روي ﭘ‪‬ﺮروﯾﯽ و ﺑﯽﺷﺮﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﯾﺎ از‬
‫روي ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻤﺠﯿﺪ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺘﯽ دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع آﺷﮑﺎر ﮐﺮدنِ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد را از روي ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ و ﺑﺪون ﻏﺮض‪ ،‬ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰو آﺷﮑﺎرﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و از آﻣﺮزش اﻟﻬﯽ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺘﺮ و ﭘﺮدهي اﻟﻬﯽ را ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﻨﺪ و از آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و ﺷﮑﺮ ﺧﺪا ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن را ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و ﺧﺪاي اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‬
‫را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َ ِّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻣﺔ ﻓَ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫‪ -٢٤٧‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺮﺜب‬ ‫ﻠﻴﺠ�ﻫﺎ اﺤﻟﺪ‪ ،‬وﻻ �‬ ‫ﺘب� ِزﻧﺎﻫﺎ ﻓ‬ ‫ﺖ اﻷ‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا زﻧ ِ‬
‫ﻴﺒﻌﻬﺎ ْ‬ ‫َّ َ َ ْ َ‬ ‫ُ ِّ ْ َ َ ْ َ ُ َّ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ﺛﻢ إ ْن َزﻧَﺖ اﺜﻟَّﺎﻧﻴﺔ ﻓَﻠْ ْ‬
‫َ َ ْ َ َّ‬
‫ولﻮ‬ ‫ﻧﺖ اﺜﻟﺎﺜﻟﺔ ﻓﻠ‬‫ﺮﺜب ﻋﻠﻴﻬﺎ‪� ،‬ﻢ إِن ز ِ‬ ‫ﻴﺠ�ﻫﺎ اﺤﻟﺪ وﻻ ﻳ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ِ ،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺷﻌﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ٍ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻞ‬
‫ِﺤﺑ ٍ‬
‫ﺒ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﮐﻨﯿﺰي زﻧﺎ ﮐﺮد و زﻧﺎﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺶ )ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ( او را ﺷﻼق ﺑﺰﻧﺪ و او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﺪ؛ اﮔﺮ دوﺑﺎره‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6839 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1703 :‬‬

 ‫‪595‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫زﻧﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺮاﺑﺮِ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ از ﻣﻮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﮐﻨﯿﺰي زﻧﺎ ﮐﺮد و زﻧﺎﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺶ‪) ،‬ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ( او را‬
‫ﺷﻼق ﺑﺰﻧﺪ و او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﮐﻨﯿﺰ‪ ،‬ﺟﺰو اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي اﻓﺮاد ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ و ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﻨﯿﺰي‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او اﺟﺮا‬
‫ﻒ ﺣﺪ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺼﻒ ﺣﺪ‪ ‬اﻓﺮاد‪ ‬آزاد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‬ ‫ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻧﺼ ‪‬‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿فَإ َذا ٓ أُ ۡحص َّن فَإ ۡن � َ� ۡ َ‬
‫� ب َ�ٰ ِ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫حشةٖ �عل ۡي ِه َّن ن ِصف ما � ٱل ُمح َص�ٰ ِ‬
‫ت م َِن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َۡ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٥ :‬‬ ‫اب﴾‬
‫ٱلعذ ِ‬
‫و ﭼﻮن ﺷﻮﻫﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ زﺷﺘﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻣﺠﺎزات زﻧﺎن آزاد را ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢِ دوﺷﯿﺰهي آزادي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺻﺪ ﺷﻼق ﺑﺰﻧﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﻨﯿﺰي زﻧﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﭘﻨﺠﺎه ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و‬
‫درﺑﺎرهي ﺗﺒﻌﯿﺪش‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬او را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺒﻌﯿﺪ‬
‫ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺗﺒﻌﯿﺪش‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪن ﺣﻘﻮقِ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ دوﺑﺎره زﻧﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ را‬
‫ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ )ﯾﺎ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ( ﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺮاﺑﺮِ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ از ﻣﻮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﻧﮕﻪ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐِ ﮐﻨﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ‬
‫را ﺑﺮ ﮐﻨﯿﺰ ﺧﻮد اﺟﺮا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪596‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ً‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ُ‬
‫ﺮﺷب ﻤﺧﺮا ﻗﺎل‪» :‬اﺮﺿ�ﻮه« ﻗﺎل أﺑﻮﻫﺮ�ﺮة‪ :‬ﻓ ِﻤﻨﺎ‬
‫ﺮﺟﻞ ﻗﺪ ِ‬ ‫‪ -٢٤٨‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬أ ِﻲﺗ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﺑ ِ ٍ‬
‫َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ ُ َ ْ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﺎرب ﺑِﺜﻮ�ِﻪ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ اﻧﺮﺼف ﻗﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻘﻮم‪ :‬أﺧﺰاك اﷲ‪،‬‬ ‫ﺎرب ﺑِﻨﻌﻠﻪ‪ ،‬والﻀ ِ‬ ‫ﺎرب �ِﻴﺪه ِ والﻀ ِ‬
‫الﻀ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ ُ َ َ‬
‫ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﻘﻮلﻮا ﻫﻜﺬا‪ ،‬ﻻ ﺗ ِﻌﻴﻨﻮا ﻋﻠﻴﻪ الﺸﻴﻄﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﺧﻮﯾﺶ و ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد‪ ،‬او را زدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﻣﺮد‪ ،‬رﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻮ را ﺧﻮار و رﺳﻮا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰ ‪‬د‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬واژهي »ﺧﻤﺮ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺧﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهاي‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آبِ اﻧﮕﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ از ﺟﻮ و ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﻫﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهي دﯾﮕﺮي‪ .‬اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎي ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ زﯾﺎد‪ ،‬ﭼﻪ اﻋﺘﯿﺎدآور ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﯾﺎ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪي ﺧﻮد‪ ،‬او را زدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻌﺪاد ﺿﺮﺑﻪﻫﺎ را ﻣﻌﯿﻦ‬
‫ﻧﮑﺮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻮ را رﺳﻮا‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬او ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻔﺖ‬
‫و ﺧﻮاريﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاي او ﺑﺪﻋﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ و از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺷﯿﻄﺎن‬
‫را ﺑﺮ ﺿﺪ او ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪهاﯾﻢ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﺷﺮابﺧﻮاري‪ ،‬ﺣﺪ و اﻧﺪازهي‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺪ و اﻧﺪازهاي ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6781 ،6777) :‬‬

 ‫‪597‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﯿﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻬﯽ از اﺷﺎﻋﻪي آن ﺑﺪون ﺿﺮورت‬

‫ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽزد؛ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ دﺳﺘﺶ‪ ،‬دﯾﮕﺮي ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﺧﻮد و آن ﯾﮑﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺼﺎ ﯾﺎ ﮔﻮﺷﻪي ﻟﺒﺎﺳﺶ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و در دوران‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺪ ﯾﺎ ﺣﮑﻢِ ﻣﺠﺎزات ﺷﺮاب ﺧﻮار ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫دوران ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﺮدﻣﺎن زﯾﺎدي‪ ،‬اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم و اﺣﮑﺎم آن‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺮابﺧﻮاري‪ ،‬زﯾﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ‬
‫اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد و از آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ ﺷﺮابﺧﻮاري و ﻣﺠﺎزات آن‪ ،‬ﻧﻈﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺗﻬﻤﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮابﺧﻮاري را اﻓﺰاﯾﺶ داد و ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد‬
‫ﺷﻼق‪ ،‬رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪ و در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺳﺰاي‬
‫ﻋﻤﻠﺶ رﺳﯿﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي او ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺎن ﺧﻮاري و رﺳﻮاﯾﯽ او‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﯾﺶ درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ و آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -29‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ ۡ َ ۡ َ َ َّ ُ ُ ۡ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٧٧ :‬‬ ‫� ل َعل� ۡم �فل ُِحون‪﴾٧٧‬‬ ‫﴿وٱ�علوا ٱ�‬
‫و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬
‫﴿ َو َما َ� ۡف َعلُوا م ِۡن َخ ۡ َ َّ َّ َ‬
‫� بهِۦ َعل ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٥ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٢١٥‬‬ ‫� فإِن ٱ ِ‬ ‫ٖ‬
‫و اﷲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﺧﯿﺮي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ ْ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫‪ -٢٤٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺴﻠ ُِﻢ أﺧﻮ الﻤﺴﻠِﻢ‪ ،‬ﻻ‬
‫ُ ً‬ ‫ْ ُ ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﻳﻈﻠِﻤﻪ وﻻ �ﺴﻠِﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺎﻛن ِﻲﻓ ﺣﺎﺟ ِﺔ أﺧِﻴ ِﻪ ﺎﻛن ا� ِﻲﻓ ﺣﺎﺟﺘِﻪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻓ َّﺮج ﻋﻦ مﺴﻠ ٍِﻢ ﻛ ْﺮ�ﺔ‬
‫َ ْ َ َ ُ ْ ً َ َ َّ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َْ ْ َ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ ُ َ ُ َ ً ْ ُ‬
‫ﺮﺘ مﺴﻠِﻤﺎ ﺳﺮﺘهُ ا� ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪.‬‬‫ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬وﻣﻦ ﺳ‬ ‫ﻓ َّﺮج ا� ﻋﻨﻪ ﺑِﻬﺎ ﻛ ْﺮ�ﺔ ﻣِﻦ ﻛ َﺮ ِب‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ‬
‫او ﻇﻠﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و او را ﺗﺴﻠﯿﻢِ )ﻇﺎﻟﻢ( ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن‬
‫ﻧﯿﺎزِ ﺑﺮادرش ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﺎز او را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺖ او را رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و‬
‫را ﺣﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮِ آن‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﻗﯿﺎﻣ ‪‬‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪) ،‬ﻋﯿﺐِ( ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪) ،‬ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎن( او را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ ً ْ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ �ﻔﺲ ﻋﻦ مﺆﻣ ٍِﻦ ﻛ ْﺮ�ﺔ ﻣﻦ ﻛﺮب‬ ‫‪ -٢٥٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ْ‬ ‫ﺮﺴ ﻰﻠﻋ ُﻣ ْﻌﺮﺴ � َ َّ َ‬ ‫ِ ْ َ‬
‫ﻴﺎﻣﺔِ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ � َ َّ َ‬ ‫ْ ُ ً ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ ْ‬
‫ﺮﺴ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻲﻓ‬ ‫ٍ‬ ‫اﺪﻟﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﷲ ﻋﻨﻪ ﻛ ْﺮ�ﺔ ﻣِﻦ ﻛ َﺮب ﻳﻮم اﻟ ِﻘ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﻋﻮ ِن اﻟﻌﺒﺪ ﻣﺎ ﺎﻛن‬ ‫وﻣﻦ َﺳ َﺮﺘ ُم ْﺴﻠ ًِﻤﺎ َﺳﺮﺘهُ اﷲ ﻲﻓ اﺪﻟﻧْﻴﺎ واﻵﺧﺮة‪ ،‬واﷲ ﻲﻓ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ ْ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ واﻵﺧِﺮة ِ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ َ‬
‫َّ‬ ‫ً‬ ‫ْ ً َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ً َْ ُ‬ ‫ُْ‬
‫اﻟﻌﺒﺪ ﻲﻓ ﻋﻮن أﺧﻴﻪ‪َ ،‬وﻣﻦ ﺳﻠﻚ ﻃﺮ�ﻘﺎ ﻳﻠﺘﻤﺲ ﻓﻴ ِﻪ ﻋِﻠﻤﺎ ﺳﻬﻞ اﷲ ﻪﻟُ ﺑﻪ ﻃﺮ�ﻘﺎ إﻰﻟ اﺠﻟﻨﺔِ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2442 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2580 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 238‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫‪599‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫َّ‬ ‫ََ ُ ُ َُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫ْ ُُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َََْ ٌْ‬
‫ﻮت اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻳﺘﻠﻮن ﻛ ِﺘﺎب اﷲ‪ ،‬و�ﺘﺪارﺳﻮﻧﻪ ﺑيﻨﻬ ْﻢ إﻻ‬ ‫وﻣﺎ اﺟﺘﻤﻊ ﻗﻮم ِﻲﻓ ﺑﻴ ٍﺖ ﻣﻦ �ﻴ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ ْ ُ‬ ‫ُ َ َ ْ ُ ُ َّ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ‬
‫الﺮﻤﺣﺔ‪ ،‬وﺣﻔﺘﻬ ُﻢ اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ‪ ،‬وذﻛﺮﻫ ُﻢ اﷲ ﻓﻴﻤﻦ ﻋﻨﺪه‪.‬‬ ‫ﻧ َﺰﻟﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ الﺴﻜِﻴﻨﺔ‪ ،‬وﻏ ِﺸيﺘﻬﻢ‬
‫ْ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫وﻣﻦ �ﻄﺄ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻪ ل ْﻢ �ﺮﺴع ﺑﻪ �ﺴﺒﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﻣﺸﮑﻼت و‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي دﻧﯿﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺣﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ‬او را رﻓﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﷲ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ او آﺳﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ‪) ،‬ﻋﯿﺐِ( ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪) ،‬ﻋﯿﻮب و ﮔﻨﺎﻫﺎن( او را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﺑﻨﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﯾﺎورِ ﺑﺮادرِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي او ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮار ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬و ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪهاي در ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ )ﻣﺴﺎﺟﺪ(‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺘﺎب اﷲ را ﺗﻼوت ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ و آﻣﻮزش آن ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪،‬‬
‫آراﻣﺶ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬آنﻫﺎ را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ‬
‫آنﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﷲ‪ ،‬آﻧﺎن را ﭘﯿﺶِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬درﻧﮓ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺐ او‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻓﺎﯾﺪهاي ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎرهاي‬
‫از ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺎرﻫﺎي اوﺳﺖ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻏﯿﺮﺿﺮوري ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﯿﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺿﺮر اﺳﺖ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺮورﯾﺎت‬
‫ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﻮﺟﻪ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﺮادرش را در ﻧﯿﺎزي ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﯾﺎ ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﯾﺎ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﮔﺮﻣﺎ ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻧﯿﺎزِ ﺷﺪﯾﺪي دارد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻓﻊ ﻧﯿﺎز ﺑﺮادرش‬
‫اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻓﺮدي‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ‬آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در دﺳﺖ ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮيﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آن‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬از دادن آن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ درﯾﻎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ‪ ‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ و ﻣﺴﺆول ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺑﺮادرش از ﻣﺮگ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2699 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪600‬‬

‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﻋﺎدي و ﻏﯿﺮﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﺎزش را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮآوردنِ اﯾﻦ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺎن او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ زﯾﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََ ََ َُ ْ ََ ۡ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِ �ن﴾‬‫﴿و� �ع‬
‫و ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﯾﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪن ﺳﯿﮕﺎر ﺑﻪ ﭘﻮل ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﻣﺎ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﯿﮕﺎر ﺑﺨﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ او ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ او را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺼﺪش از درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪن ﺳﯿﮕﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از ﺗﻌﺎون و ﻫﻤﮑﺎري در زﻣﯿﻨﻪي ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﺪر ﯾﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از دﯾﮕﺮ ﻋﺰﯾﺰانِ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﻧﺎراﺣﺖ ﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺸﻢ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ او‪ ،‬ﺑﯽﻣﻮرد و‬
‫ﻧﺎﺑﺠﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺪرِ ﺧﻮد را از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎن اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ و اﯾﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺪر ﯾﺎ ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺑﺮادرت‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﻦ؛ ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮم ﮐﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎز دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﺑﺮآوردنِ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺟﺎﯾﺰ و ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮآورده ﺳﺎزﻧﺪ و اﷲ‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﺑﻨﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ آنﻫﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﮑﺮار ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ُْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﺮﺴ‬
‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ ،‬ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬وﻣﻦ �ﺮﺴ ﻰﻠﻋ ﻣﻌ ٍ‬
‫ُّ ْ‬ ‫َ َّ َ ُ ْ‬
‫واﻵﺧﺮ ِة«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﷲ در دﻧﯿﺎ و‬
‫ِ‬ ‫اﺪﻟ� َﻴﺎ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻲﻓ‬ ‫�ﺮﺴ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6952 ،2444 ،2443) :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 242‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫‪601‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫آﺧﺮت ﺑﺮ او آﺳﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺِ ﺗﻨﮓ دﺳﺘﯽ را دﯾﺪﯾﺪ و ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ﺷﻤﺎ آﺳﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﻼنﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﺧﻮراﮐﯽِ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪي آنﻫﺎ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ﺷﻤﺎ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻬﻠﺖ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﮐﻤﮏ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٠ :‬‬ ‫�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ ِ َ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫�� ٖ﴾‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻬﯽدﺳﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻠﺐِ ﺧﻮد را از او ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ از او ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وي ﻣﻬﻠﺖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮادي ﮐﻪ از ﺧﺪا ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ رﺣﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎرانِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻓﺸﺎر‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ و آﻧﺎن را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﮑﺎﯾﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آنﻫﺎ را از اﯾﻦﮐﻪ در ﮐﻨﺎرِ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﻇﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ﻗﺎﺿﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ ﯾﺎ‬
‫ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ وي‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎراﻧﺶ اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻇﻠﻢ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد »ﻋ‪‬ﺴﺮ« و ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮدنِ ﺑﺪﻫﮑﺎر‪ ،‬ﺣﻘﯽ ﻧﺰدش ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر‪ ،‬ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻨﮓدﺳﺘﺶ را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ و ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ و ﻓﺮﯾﺐ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ او‬
‫ﻗﺮض ﯾﺎ وامِ رﺑ‪‬ﻮي ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﯿﺶ از ﻗﯿﻤﺖ‬
‫اﺻﻠﯽاش‪ ،‬از ﻣﻦ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻦ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻃَﻠﺐ ﻣﺮا ﺑﺪه‪ .‬ﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﺨﺺِ ﺳﻮﻣﯽ‬
‫ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮو و از او وام ﺑﮕﯿﺮ و ﻃﻠﺒﻢ را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻦ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ ﺑﯿﻨﻮا‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﭘﯽ در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و او را ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﺎس ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪602‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺧﻮد ﻓﺸﺎر‬
‫ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎريِ ﺧﻮد از‬
‫ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﺑﯿﻨﻮا‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وي ﻣﻬﻠﺖ دﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٠ :‬‬ ‫�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ ِ َ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫�� ٖ﴾‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎري‪ ،‬ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﯾﺎ آﺧﺮت و ﯾﺎ ﻫﻢ در دﻧﯿﺎ و ﻫﻢ در آﺧﺮت‪ ،‬او را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻢِ‬
‫آن ﻣﯽرود ﮐﻪ او را ﮔﺮﻓﺘﺎرِ ﻣﺠﺎزات‪ ‬زودﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﮑﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻃﻠﺐِ ﺧﻮد‬
‫را از ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻬﯽدﺳﺘﺶ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﯿﻨﻮا‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪاي‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﻓﺰوده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻋﮑﺲِ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ دﺳﺘﺸﺎن ﺑﺎز اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر‪ ،‬ﺣﻘﺶ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﻫﮑﺎرِ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮو ﻓﺮدا ﺑﯿﺎ‪ .‬و ﻓﺮداي آن روز ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ داﺳﺘﺎن ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ ْ ُ ْ َ ِّ ُ ْ‬
‫� ﻇﻠ ٌﻢ«‪» (1 ).‬ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن‬ ‫اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻄﻞ اﻟﻐ ِ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اداي ﺑﺪﻫﯽاش‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اداي ﺑﺪﻫﯽاش ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪] .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﺑﺪﻫﯽاش را دارد‪[.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (2225 ،2126 ،2125) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2924 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪ -30‬ﺑﺎب‪ :‬ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫�ن َّ ُ�ۥ نَص ‪ٞ‬‬
‫يب ّم ِۡن َهاۖ﴾‬
‫َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ٰ َ ً َ َ َ ٗ َ ُ‬
‫﴿من �شفع ش�عة حسنة ي‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٥ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ واﺳﻄﻪي ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮهاي از آن ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫َََْ ََ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬إِذا أﺗﺎهُ ﻃﺎﻟ ُِﺐ ﺣﺎﺟ ٍﺔ أ�ﺒﻞ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎﻛن اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫‪ -٢٥١‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﻰﻠﻋ ل ِﺴﺎن ﻧَب ِّﻴﻪ ﻣﺎ َأ َّ‬
‫ََ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺟﻠﺴﺎﺋ ِ ِﻪ ﻓﻘﺎل‪» :‬اﺷﻔﻌﻮا ﺗﺆﺟ ُﺮوا و�ﻘ ِﻲﻀ اﷲ‬
‫ﺣﺐ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ ِ‬
‫و� رواﻳﺔ‪َ » :‬ﻣﺎ َﺷ َ‬
‫ﺎء«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﮐﻪ ﺟﻮﯾﺎي ﮐﻤﮏ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن رو ﺑﻪ اﺻﺤﺎبِ ﺣﺎﺿﺮ در ﺟﻠﺴﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزش(‬
‫ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬آنﭼﻪ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬و ﺑﻪ رواﯾﺘﯽ‪ :‬آنﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ -‬ﺑﺮ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺟﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫‪ -٢٥٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻲﻓ ﻗ َِّﺼﺔ َ َ َ ْ‬
‫ﻲﺒ‪:‬‬‫ﺟﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ل َﻬﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬‫ﺑﺮ َ�ﺮة وزو ِ‬
‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ْ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫»ل ْﻮ راﺟﻌﺘِﻪ؟« ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲ ﺗﺄم ُﺮ ِ�؟ ﻗﺎل‪» :‬إِﻧﻤﺎ أﺷﻔﻊ«‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻻ ﺣﺎﺟﺔ ِﻲﻟ �ِﻴﻪ‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬در داﺳﺘﺎن ﺑﺮﯾﺮه و ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﺮﯾﺮه‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﮔﺮ ﻧﺰدش ﺑﺎزﮔﺮدي )و ﺑﺎ او زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﯽ(؟« ﺑﺮﯾﺮه ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﯿﺪ )ﺗﺎ اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺮا ﮐﻨﻢ(؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛‬
‫ﻓﻘﻂ ﺳﻔﺎرش و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺑﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ او ﻧﺪارم‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6027 ،1432) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2627 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5283 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪604‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻔﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺳﻔﺎرش ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﯾﺎ رﻓﻊ ﻧﯿﺎز و ﺿﺮر‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل اول‪ :‬ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او در ﻓﻼنﮐﺎر ﮐﻤﮏ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل دوم‪ :‬ﺑﺮاي ﻓﺮدي ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ از ﺣﻖ ﯾﺎ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد ﺑﮕﺬرد‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﯿﺎزش ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﺳﻔﺎرش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﻫﻞ ﺣﺸﺮ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻃﺎﻗﺖﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در اﻧﺘﻈﺎر ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺿﺮر اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺗﺎ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻔﺎرﺷﯽ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﺳﻔﺎرش و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي در دﻧﯿﺎﺳﺖ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد دﯾﮕﺮي ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻔﺎرش ﯾﺎ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ دﻓﻊ ﺿﺮر و زﯾﺎن‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﺷﻔﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﺳﻔﺎرش‪:‬‬
‫ﻧﻮع اول‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﯾﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺮﻣﺶ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ رﺳﯿﺪه و ﭘﺲ از اﺛﺒﺎت ﺟﺮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺤﮑﻮم‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﻟﻐﻮ ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺠﺎزاﺗﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ او را‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ و ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي وي رﺳﯿﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي دزد‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻔﺎرﺷﯽ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺷﺪت از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ زﻧﯽ از‬
‫»ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم« ﺳﺮﻗﺖ ﮐﺮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻪاﻣﺎﻧﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ اﻧﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ دﺳﺖ‪ ‬اﯾﻦ زنِ ﻣﺨﺰوﻣﯽ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺎن اﯾﻦ‬
 ‫‪605‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي‬

‫زن‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬رﻓﺖ و از اﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻨﺪ؛‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟«‬
‫آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد؛ ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ(‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد‪‬‬
‫ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه‪ ،‬ﻓﺮد‪‬‬
‫ﺿﻌﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و‬
‫َ‬ ‫ﺮﺳﻗَﺖ ﻟَ َﻘ َﻄ ْﻌ ُ‬
‫ﺖ ﻳَ َﺪﻫﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ‬ ‫ﺎﻃ َﻤﺔ ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ َ َ‬ ‫َ ْ َّ َ‬
‫اداﻣﻪ داد‪» :‬لﻮ أن ﻓ ِ‬
‫دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺴﺐ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﻮﻣﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﻦ‬
‫زن‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪،‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ دزدي ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﺮدم« ﺗﺎ دروازهي ﺳﻔﺎرش و‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي در اﺟﺮاي ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ را ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫و ﻗﺎﺿﯽِ ﺷﺮع‪ ،‬ﺑﺒﻨﺪد و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﺪ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺳﻔﺎرش‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َّ َ َ ْ َ َّ‬
‫ﺎد َّ َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ ُ َ َ ٍّ ْ ُ ُ‬
‫ا� ِﻲﻓ‬ ‫ا� �ﻘﺪ ﺿ‬‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻔﺎ�ﺘﻪ دون ﺣﺪ ِﻣﻦ ﺣﺪو ِد ِ‬
‫َ‬
‫أ ْم ِﺮهِ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺘﺶ ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ از ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات‬
‫ُ‬ ‫َ َْ‬
‫اﻻﻫﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺑَﻠﻐﺖ اﺤﻟُﺪود‬
‫ْ َ َّ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ‬
‫ا� الﺸﺎ ِﻓ َﻊ َوال ُﻤﺸﻔ َﻊ«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺣﺪود )ﯾﺎ ﺟﺮمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات‬ ‫الﺴﻠﻄﺎن ﻓﻠﻌﻦ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ دارﻧﺪ( ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺮﺳﺪ )و ﮐﺴﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻟﻐﻮ آن ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ(‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺳﻔﺎرشﮐﻨﻨﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮ دو را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد دور‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎري‪ ،‬ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺒﺎي ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﺶ‪ ،‬زﯾﺮِ‬
‫ﺳﺮش ﮔﺬاﺷﺖ و ﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎﯾﺶ را دزدﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺖ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4304 ،3733 ،3475) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1688 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ )‪ (437‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺳﻨﺪش ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬دارﻗﻄﻨﯽ )‪(205/3‬؛ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻷوﺳﻂ )‪ (380/2‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﺑﯿﺮ‪‬؛‬
‫ﺳﻨﺪش‪ ،‬ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽزﻧﺎد‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪606‬‬

‫ﺳﺎرق را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ دزدي‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﺮم ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ! وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖ‪ ‬دزد را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻔﻮان ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺎﯾﻢ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ دﻟﺶ ﺑﻪ ﺣﺎلِ دزد‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻼ ﺎﻛن ذلِﻚ �ﺒﻞ أن ﺗﺄﺗِي ِ� ﺑِ ِﻪ؟« ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﮑﺎﯾﺘﺶ را‬
‫ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﯿﺎوري‪ ،‬از او ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﯽ‪ ،‬دﺳﺘﺶ ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﺣﮑﺎﻣﺶ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺮا ﺷﻮد و ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دوم‪ :‬ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن درﺑﺎرهي ﻓﻌﻞ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﮐﺮدن درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺑﺮادرش ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫از دﺧﺘﺮي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﻓﻼنﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺰدﺗﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﭘﺪر‬
‫اﯾﻦ دﺧﺘﺮ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺑﺎ ﻫﻢ دوﺳﺖ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﺰدش ﺳﻔﺎرش‬
‫ﮐﻨﯽ ﺗﺎ دﺧﺘﺮش را ﺑﻪ ازدواج ﻣﻦ درﺑﯿﺎورد‪ .‬ﺣﺎل آنﮐﻪ اﯾﻦ دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر دارد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري از زن ﯾﺎ دﺧﺘﺮي ﮐﻪ‬
‫از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن درﺑﺎرهي ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎون و ﻫﻤﮑﺎري در زﻣﯿﻨﻪي ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ّ َ َّ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِن﴾‬‫� وٱ�قوىۖ و� �ع‬
‫﴿و�عاونوا � ٱل ِ ِ‬
‫و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز‬
‫ﯾﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰدﺗﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ از ﻓﻼﻧﯽ ﺳﯿﮕﺎر ﺑﺨﺮم؛‬
‫ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻘﺪار اﺳﺖ و او‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﯿﮕﺎر‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻟﻄﻔﺎً ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺳﻔﺎرش ﮐﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻦ ﮐﻨﺎر ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﮑﺎري در زﻣﯿﻨﻪي ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )‪ (2103‬و اﻹرواء )‪ (2317‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪607‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي‬

‫ﻧﻮع ﺳﻮم‪ :‬ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن درﺑﺎرهي ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﻔﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﺳﻔﺎرش‬
‫و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻧﯿﺰ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺎﻧﻪاي از ﻓﻼنﮐﺲ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺮﯾﺪار‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﺮﯾﺪار ﻧﺰد ﺷﺨﺺِ ﺳﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﯽرود و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي او ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﻪ‬
‫ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ .‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ آﻗﺎ ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮود و از او ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺮﯾﺪار‪ ،‬ﺗﺨﻔﯿﻒ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»)ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزش( ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬آنﭼﻪ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬و‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺘﯽ‪ :‬آنﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ -‬ﺑﺮ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺟﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺣﻘﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدنِ ﮐﺴﯽ دارﯾﺪ و ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ از ﺣﻖّ ﺧﻮد‬
‫ﺑﮕﺬرﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬در آﯾﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ ﺳﻮﻣﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬در ﺣﻀﻮر ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﻮن ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي او‬
‫ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ از ﯾﮏﺳﻮ ﻧﯿﺖ ﺧﻮد را در زﻣﯿﻨﻪي ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺣﻖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﻮن ﺷﻤﺎﺳﺖ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ و‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزهي ﺟﺴﺎرت و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن درﺑﺎرهي ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ در ﺣﻖ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ن َّ ُ�ۥ نَص ‪ٞ‬‬
‫يب ّم ِۡن َها﴾‬
‫َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ٰ َ ً َ َ َ ٗ َ ُ‬
‫﴿من �شفع ش�عة حسنة ي‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٥ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ واﺳﻄﻪي ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮهاي از آن ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -31‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺮدم‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َوٮ ٰ ُه ۡم إ َّ� َم ۡن أ َم َر ب َص َدقَة أ ۡو َم ۡع ُروف أ ۡو إ ۡص َ� ٰ� َ� ۡ َ‬
‫ّ َّ ۡ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َّ� َخ ۡ َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� مِن‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ث‬ ‫ك‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫�‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬ ‫اس﴾‬ ‫ٱ�َّ ِ‬
‫در ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﻠﺴﺎت و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﯿﺮ در ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﯾﺎ اﺻﻼح و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُّ ۡ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٢٨ :‬‬ ‫لصل ُح خ ۡ�‪﴾ٞ‬‬ ‫﴿وٱ‬
‫و ﺳﺎزش‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ ۡ ُ ْ َ َ َ ۡ ُ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[١ :‬‬ ‫﴿فٱ�قوا ٱ� وأصل ِحوا ذات بين ِ�مۖ﴾‬
‫ﭘﺲ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﯿﺎن ﺧﻮد اﺻﻼح و ﺳﺎزش ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ‪َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫ْ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٠ :‬‬ ‫� أخ َو ۡ�� ۡ ۚم﴾‬ ‫﴿إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا �‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛ ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺻﻼح در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻼح در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺪورﺗﯽ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﻢ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺪورت ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد و ﮐﯿﻨﻪاي ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ آن‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آﺷﺘﯽ دادن ﭘﺪر و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬از آﺷﺘﯽ دادن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ دوﺳﺘﺶ‪،‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و آﺷﺘﯽ دادن دو ﺑﺮادر از آﺷﺘﯽ دادن ﻋﻤﻮ و ﺑﺮادرزاده اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
 ‫‪609‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬

‫دارد‪ .‬آﺷﺘﯽ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺰو ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�‬‫� َوٮ ٰ ُه ۡم إ َّ� َم ۡن أَ َم َر ب َص َدقَة أ ۡو َم ۡع ُروف أ ۡو إ ۡص َ� ٰ� َ� ۡ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ َّ ۡ‬
‫� مِن‬ ‫ث‬
‫َ‬
‫ك‬ ‫�‬ ‫﴿ َّ� َخ ۡ َ‬
‫�‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬ ‫اس﴾‬ ‫ٱ�َّ ِ‬
‫در ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﻠﺴﺎت و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﯿﺮ در ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﯾﺎ اﺻﻼح و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬اﺻﻼح ﯾﺎ ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺪورﺗﯽ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬آن ﮐﺪورت را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ َ َ ۡ َٓ‬
‫﴿ َو َمن َ�ف َعل � ٰل ِك ٱبتِغا َء َم ۡرض ِ‬
‫ات ٱ� ِ ف َس ۡوف نؤ� ِيهِ أج ًرا ع ِظيما ‪] ﴾١١٤‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ در ﻋﻤﻞِ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دادن ﯾﺎ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ َ َ ۡ َٓ‬
‫﴿ َو َمن َ�ف َعل � ٰل ِك ٱبتِغا َء َم ۡرض ِ‬
‫ات ٱ� ِ ف َس ۡوف نؤ� ِيهِ أج ًرا ع ِظيما ‪] ﴾١١٤‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﮐﺪورﺗﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺻﻠﺢ‬
‫و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﻮﯾﺪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪاي‬
‫ﺑﭙﺮدازﯾﺪ‪ .‬ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل‪ ،‬ﺟﺎي دوري ﻧﻤﯽرود و ﺑﻬﺘﺮ از آن‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮرﯾﻪ در اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻼ‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از دو ﻃﺮف دﻋﻮا‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺜﺒﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺜ ً‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬آدمﻫﺎي ﺧﻮب و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر را دوﺳﺖ دارد؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮ را‬
‫دوﺳﺖ دارد‪ .‬و در دل ﺧﻮد اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ آدﻣﯽ ﺧﻮب و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري‬
‫ﺑﺎﺷﯽ« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دروغ ﻧﮕﻔﺘﻪاﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪610‬‬

‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ ٌََ َ َ ۡ ۢ َ ۡ َ ُُ ً ۡ ۡ َ ٗ‬
‫اضا َف َ� ُج َن َ‬
‫اح َعلَ ۡيه َما ٓ أن يُ ۡصل ِحاَ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫�ن ٱمرأة خافت ِمن �عل ِها �شوزا أو إِعر‬ ‫﴿ ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٢٨ :‬‬ ‫لصل ُح خ ۡ�‪﴾ۗ ٞ‬‬
‫بَ ۡي َن ُه َما ُصل ٗحا ۚ َوٱ ُّ‬
‫و اﮔﺮ زﻧﯽ از ﺑﯽﻣﻬﺮي ﯾﺎ ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﯿﺎن‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺎزش ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺳﺎزش )از ﺟﺪاﯾﯽ( ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ُّ ۡ َ‬
‫لصل ُح خ ۡ�‪ .﴾ٞ‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪،‬‬ ‫اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬وٱ‬
‫ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪي اﻣﻮر و ﻣﺴﺎﯾﻞ را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ‬ ‫َُ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٢٨ :‬‬ ‫ت ٱ�نف ُس ٱلش َّح﴾‬‫� ِ‬
‫﴿وأح ِ‬
‫و در ﻧﻬﺎد‪ ‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺨﻞ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪاري ازﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﻘﺪاري از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺣﻘﻮﻗﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ از دو ﻃﺮف‪ ،‬ﻣﻘﺪاري از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺑ‪‬ﺨﻞ دروﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻠﺢ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﮑﺘﻪي‬
‫ﻇﺮﯾﻔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُّ ۡ ُ َ ۡ ‪ُ َ ۡ َ ۡ ُ َ ٞ‬‬
‫ت ٱ�نفس ٱلشح﴾‬ ‫� ِ‬
‫﴿وٱلصلح خ� ۗ وأح ِ‬
‫و ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ و در ﻧﻬﺎد‪ ‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺨﻞ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُۡ ۡ َ ۡ ُ ْ َ‬ ‫َ ٓ ََ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[٩ :‬‬ ‫ِ� ٱ� َت َتلوا فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َما﴾‬ ‫ان مِن ٱلمؤ ِمن‬
‫﴿�ن طا�ِفت ِ‬
‫و اﮔﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ ﯾﺎ درﮔﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﻢ در ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ‬
‫ﮐﺪورﺗﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺟﺮ‬
‫و ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪611‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬

‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ ُۡ‬ ‫َّ َ‬

‫ات ٱ� ِ ف َس ۡوف نؤ� ِيهِ أج ًرا ع ِظيما ‪] ﴾١١٤‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬
‫ۡ َۡ َ َ ۡ َٓ َ َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َومن َ�فعل � ٰل ِك ٱبتِغا َء م ۡرض ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺟﺰو ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﻣﺼﻠﺤﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ٌ ُ َّ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ ُ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎس ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺻﺪﻗﺔ ﻞﻛ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫�‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻞﻛ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ -٢٥٣‬ﻋﻦ ِ‬
‫أ‬
‫َّ َ ْ ُ ُ َ َ َْ‬ ‫َ َ ٌ ُ ُ َّ ُ َ‬ ‫ْ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َْ ُُ‬
‫� ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وﺗ ِﻌ� الﺮﺟﻞ ﻲﻓ داﺑﺘِﻪ‪ ،‬ﻓﺘﺤ ِﻤﻠﻪ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻳﻮمٍ �ﻄﻠﻊ ﻓﻴﻪ الﺸﻤﺲ‪ :‬ﺗﻌﺪِل ﺑ� اﻻﺛن ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ِّ َ ْ‬ ‫ُ َّ ِّ ُ َ ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ َْ ُ َ َْ َ َ َ ُ‬
‫ﺗﺮ�ﻊ ﻪﻟُ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻣﺘﺎﻋﻪ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬والﻠﻜﻤﺔ اﻟﻄﻴﺒﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و�ِ�ﻞ ﺧﻄ َﻮ ٍة ﺗﻤ ِﺸﻴﻬﺎ إﻰﻟ الﺼﻼة ِ‬ ‫أو‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫ٌَ َُ ُ‬
‫اﻟﻄﺮ�ﻖ ﺻﺪﻗﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وﺗﻤﻴﻂ اﻷذى ﻋﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ روز ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ازاي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻔﺎﺻﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي ﻻزم اﺳﺖ؛ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ؛ ﯾﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﯽ ﺗﺎ‬
‫ﺳﻮار ﻣﺮﮐﺒﺶ ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎرش را ﺑﺮاي او روي ﻣﺮﮐﺒﺶ ﺑﮕﺬاري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ؛ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﯽداري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ و اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺎر و‬
‫ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( را از ﺳﺮ راه ﺑﺮداري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ آﯾﻪاي ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ روز ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ازاي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻔﺎﺻﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي ﻻزم اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﻘﻬﺎ و ﭼﻪ ﻣﺤﺪﺛﺎن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺑﺪن ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ‬
‫ﻣﻔﺼﻞ وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ روز ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺻﺪﻗﻪ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي ﻣﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻋﺎم دارد و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ اﻧﺴﺎن در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2989 ،2891) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1009 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪124‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪612‬‬

‫ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﻔﻬﻮم ﺻﺪﻗﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﺰاع و ﻣﺸﮑﻠﯽ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ وﺟﻮد‬
‫دارد؛ اﮔﺮ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دادهاﯾﺪ‪ .‬ﻋﺪل و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ و رﻓﺘﺎري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﻋﻤﻞ و ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪي ﺑﺸﺮ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫رﻧﮕﯽ از ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ و ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ از آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٠ :‬‬ ‫﴿ َو َم ۡن أ ۡح َس ُن م َِن ٱ�ِ ُحك ٗما ل ِق ۡو ٖ� يُوق ُِنون ‪﴾٥٠‬‬
‫و ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﻘﯿﻦ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﺑﻬﺘﺮ از ﺣﮑﻢ اﷲ اﺳﺖ؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﺣﮑﻤﯽ از ﺣﮑﻢ اﷲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻫﻞ ﯾﻘﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺎور ﮐﺎﻣﻞ و درﺳﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﺼﯿﺮﺗﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬از درك اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ و‬
‫ﻧﺎدرﺳﺘﺶ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و زﯾﺒﺎ ﺑﻪﻧﻈﺮش ﻣﯽآﯾﺪ و آن را درﺳﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺻﻠﺢ و‬
‫آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ داوري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺎ ﮐﯿﺴﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ از ﺳﻮي وﻟﯽ اﻣﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺣﻖ و ﺣﻖدار ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬راﻫﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺶ در ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف دﻋﻮا‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ آز و ﺑ‪‬ﺨﻞ دروﻧﯽ ﯾﺎ ﺧﻮدﺳﺮي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ﺑﺮﻗﺮاري‬
‫ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪613‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬

‫ُّ‬ ‫َ ُّ ۡ ُ َ ۡ ‪ُ َ ۡ َ ۡ ُ َ ٞ‬‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٢٨ :‬‬ ‫ت ٱ�نف ُس ٱلش َّح﴾‬‫� ِ‬
‫﴿وٱلصلح خ� ۗ وأح ِ‬
‫و ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ و در ﻧﻬﺎد‪ ‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺨﻞ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش‪ ،‬در ﺳﺎﯾﻪي ﮔﺬﺷﺖ و ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ‬
‫ﻏﺮور و ﺧﻮدﺳﺮي‪ ،‬ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از دو ﻃﺮف دﻋﻮا‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﯾﮏ از دو ﻃﺮف‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﺎرهاي از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﺑﮕﺬرد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺒﺠﻪ اﮔﺮ اﻣﮑﺎن دﻻﯾﻞ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﺑﺮاي ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﻋﺎدﻻﻧﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ دو ﻃﺮف دﻋﻮا ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ راﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ؛ ﯾﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯽ ﺗﺎ ﺳﻮار ﻣﺮﮐﺒﺶ ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎرش را ﺑﺮاي او روي ﻣﺮﮐﺒﺶ ﺑﮕﺬاري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ«‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك )و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ آزاردﻫﻨﺪهاي( را از ﺳﺮ راه‬
‫ﺑﺮداري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺷﯿﺸﻪ‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﻣﯿﻮه‪ ،‬و ﻫﺮ‬
‫زﺑﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰِ آزاردﻫﻨﺪهي دﯾﮕﺮي از ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ و ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ زﺑﺎﻟﻪ و اﺷﯿﺎء آزاردﻫﻨﺪه ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻋﻤﻞِ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬در ﮐﻮﭼﻪ و ﺧﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬زﺑﺎﻟﻪ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ ﯾﺎ آب و ﻓﺎﺿﻼب ﺧﺎﻧﮕﯽ ﺧﻮد را‬
‫در ﮐﻮﭼﻪ و ﺧﯿﺎﺑﺎن رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ رﻫﺎ ﮐﺮدن آب ﺧﺎﻧﮕﯽ در ﮐﻮﭼﻪ و‬
‫ﺧﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬اﺳﺮاف اﺳﺖ؛ زﯾﺮا آب در زﻣﯿﻦ ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد و آﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ از آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از ذﺧﺎﯾﺮِ زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ آب‪،‬‬
‫ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ذﺧﯿﺮه ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َ ٓ ِ َ ٓ ٗ َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ُ َ َ ٓ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫�ۥ بِ�ٰ ِز� ِ� ‪] ﴾٢٢‬اﳊﺠﺮ‪[٢٢ :‬‬ ‫﴿فأنز�ا مِن ٱلسماء ماء فأسقي�كموه وما أنتم‬
‫و از آن آﺳﻤﺎن آﺑﯽ ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺟﻤﻊآوري آن را ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫از آن ﺳﯿﺮاب ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪614‬‬

‫از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺼﺮف آب‪ ،‬ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﯾﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و آن را در ﮐﻮﭼﻪ و‬

‫ﺧﯿﺎﺑﺎن رﻫﺎ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ .‬زﯾﺮا آب‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارد و اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي در ﻣﺼﺮف آن‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺳﺮاف در‬
‫ﻣﺼﺮف آب‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪي ﺟﺪي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻨﺎﺑﻊ آب‪ ،‬ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫زﯾﺎدهروي در ﻣﺼﺮف آب‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ و ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬زﺑﺎﻟﻪ ﻣﯽ رﯾﺰﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آﻧﺎن ﮐﻪ اﺷﯿﺎي آزاردﻫﻨﺪه را از ﺳﺮ راهﻫﺎ ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‪ ،‬و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﺟﺮ و ﺛﻮاباﻧﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺟﺎﻣﻊ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ در اﺻﻞ و‬
‫ذات ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ و ﺳﺨﻨﯽ ﻧﯿﮏ ﮐﻪ ﻫﺪف و ﻧﺘﯿﺠﻪي آن‪ ،‬ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪ .‬ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺟﺰو ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺎظ و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﺻﻞ و ذات ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﻋﺒﺎراﺗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ�إﻻاﷲ«‪» ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ«‪» ،‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ«‪ ،‬و »ﻻﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ«‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ذﮐﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮع دوم ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﺎنِ ﺟﺎﯾﺰ و ﻣﺒﺎﺣﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻣﻬﺮ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﯾﺎ اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬در اﺻﻞ و‬
‫ذات ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺎك و ﻧﯿﮏ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﻫﺪﻓﺶ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ و‬
‫ﺷﺎد ﺷﺪن دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺷﺎد ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮﻣﯽداري‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﭼﻨﺪ ﻗﺪم ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽ دارﯾﺪ؟! ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎت ﺷﻤﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻫﺮ‬
‫ﻗﺪﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪615‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬

‫ﭘﺲ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪات وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮو؛ ﺗﻮ را‬
‫ﻣﮋده ﺑﺎد ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺳﻪ ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﺰرگ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ؛ دوم‪ :‬رﻓﻊ درﺟﺎت؛ و ﺳﻮم‪ :‬آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻀﻞ و‬
‫ﻟﻄﻒ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َُْ‬ ‫ََُْ‬ ‫ُ ِّ ُ ْ ُ‬
‫ﺑﻨﺖ �ﻘﺒﺔ ﺑﻦ أﻲﺑ ﻣﻌﻴ ٍﻂ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮلاﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻮمٍ‬ ‫ﺜ‬ ‫‪ -٢٥٤‬وﻋﻦ أم ﻠﻛ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َّ ُ َّ ُ ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫�ا‪ ،‬أ ْو َ� ُﻘﻮل َﺧ ْ ً‬ ‫ﺎس � َﻴ ْﻨ� َﺧ ْ ً‬ ‫� اﻨﻟَّ ِ‬‫ﻠﺢ َ� ْ َ‬ ‫»ﻟيﺲ اﻟﻜﺬاب اﺬﻟِي ﻳﺼ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ ُ ُ ُ َّ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫مﺴﻠﻢ ز�ﺎدة‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪َ :‬ول ْﻢ أﺳﻤﻌﻪ ﻳ َﺮﺧﺺ ﻲﻓ ﻲﺷ ٍء مِﻤﺎ �ﻘﻮﻪﻟ اﻨﻟﺎس إِﻻ ﻲﻓ‬ ‫ٍ‬ ‫و� رواﻳﺔ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ْ َ‬
‫الﺮﺟ ِﻞ ام َﺮأﺗﻪ‪َ ،‬وﺣﺪﻳﺚ الﻤ ْﺮأة ِ ز ْوﺟﻪ‪.‬‬ ‫� اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬وﺣﺪِﻳﺚ‬
‫َ‬
‫اﺤﻟ ْﺮب‪َ ،‬واﻹ ْﺻﻼ َح َ� ْ َ‬ ‫ﺛَﻼث‪ْ �َ ،‬ﻌ�‪َ :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﮐﻠﺜﻮم‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﻣ‪‬ﻌ‪‬ﯿﻂ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖآﻣﯿﺰي را ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬دروغﮔﻮ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ امﮐﻠﺜﻮم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﻨﯿﺪم‬
‫ﮐﻪ در آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮدن( ﺟﺰ در ﺳﻪ ﻣﻮرد رﺧﺼﺖ داده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬در ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬در ﺻﺤﺒﺖ ﻣﺮد ﺑﺎ زﻧﺶ‬
‫ﯾﺎ ﺻﺤﺒﺖ زن ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از امﮐﻠﺜﻮم‪ ،‬دﺧﺖ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﻣ‪‬ﻌ‪‬ﯿﻂ& ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖآﻣﯿﺰي‬
‫را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬دروﻏﮕﻮ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺻﻼح و اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد و دﻋﺎﮔﻮي ﺗﻮ ﺑﻮد«‪ ،‬و ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﻋﺘﻤﺎد آنﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2692 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2605 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪616‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ اﺳﺖ؟ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﯾﺎ ﻧﯿﺘﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ از ﻇﺎﻫﺮِ ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ )ﺷﻨﻮﻧﺪه( ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﻧﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪهي آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد« و ﻣﻨﻈﻮرش‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از اﻣﺜﺎل ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻤﺠﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬دﻋﺎﮔﻮي ﺗﻮ ﺑﻮد«‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرش اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺑﻨﺪهي‬
‫َّ ُ َ َ ْ‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﻧﻤﺎزش دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧ�ﻢ ِإذا ﻗﻠﺘُ ْﻢ‬
‫الﺴ َﻤﺎء َو ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َّ ْ ُ َ َ ُ ِّ َ ْ َ‬
‫اﻷر ِض«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬ ‫ذلِﻚ �ﻘﺪ ﺳﻠﻤﺘ ْﻢ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ �ﺒ ٍﺪ ﺻﺎ ِﻟ ٍﺢ ِﻰﻓ َّ ِ‬
‫ﺎﺤﻟ�‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در آﺳﻤﺎن و‬ ‫الﺼ َ‬ ‫الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ و ﻰﻠﻋ ﻋﺒﺎد اﷲ ّ‬
‫ِ‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻼم و درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ‬
‫اﷲ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ دروغ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﺧﻼف واﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم درﺳﺖ‪ ‬آن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از‬
‫ّ َ َ َ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ ْ ْ ْ‬
‫ﺎت‪:‬‬‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬لﻢ ﻳ� ِﺬب إِﺑ َﺮا ِﻫﻴﻢ ‪ ‬إِﻻ ﺛﻼث ﻛﺬﺑ ٍ‬
‫َُُْ َ َ َ ّ َ ‪َ َ ُ ُ َ َُ َ َ َۡ َُُْ َ ٞ‬‬ ‫َ‬
‫�ه ۡم �ٰذا﴾‬ ‫ا�‪ :‬ﻗﻮﻪﻟ ﴿�قال إ ِ ِ� س ِقيم﴾ وﻗﻮﻪﻟ ﴿بل �علهۥ كب ِ‬
‫َّ‬
‫ات ِ‬
‫ﺛنْﺘَ ْ ْ ُ َّ‬
‫� ِﻣﻨﻬﻦ ِﻲﻓ ذ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬
‫وواﺣﺪة ﻰﻓ ﺷﺄن َﺳﺎرة‪ «...‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻓﻘﻂ ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺖ؛ دو ﺑﺎر ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬ ‫َ‬
‫ۡ‬
‫يم﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎرم‪ .‬و دﯾﮕﺮي آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬بَل‬ ‫ﺧﺪا‪ .‬آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬إ ّ� َسقِ ‪ٞ‬‬
‫ِِ‬
‫َََُ َ ُُ َ َ‬
‫�ه ۡم �ٰذا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﻮﻣﯿﻦ دروﻏﺶ‬ ‫�علهۥ كب ِ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ )ﻧﺠﺎت( ﺳﺎره از ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺘﻢﮔﺮ ﺑﻮد«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬دروغ ﻧﮕﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و اﮔﺮ ﭼﺎرهاي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6630 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5084 ،4712 ،3358) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2371 :‬‬
 ‫‪617‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮرﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮرﯾﻪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از روي ﻣﺼﻠﺤﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در رواﯾﺘﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺰ ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دروغ ﮔﻔﺘﻦ در ﺟﻨﮓ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮرﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل رزﻣﻨﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي‬
‫ﮐﻤﮑﯽ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ زﯾﺎدي‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ اﯾﺠﺎد‬
‫ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ در دﺷﻤﻦ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺗﻮرﯾﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮرﯾﻪي ﻟﻔﻈﯽ‪ ،‬و ﺗﻮرﯾﻪي ﻋﻤﻠﯽ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺎري ﮐﻪ ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ‬در ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬او‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮِ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ را روﯾﺎروي دﺷﻤﻦ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﺳﭙﺲ آن ﻣﮑﺎن را ﺗﺮك ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺻﺒﺢ روزِ ﺑﻌﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮش‬
‫روﯾﺎروي دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﺷﻤﻦ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬رﺳﯿﺪهاﻧﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺗﺮس و دﻟﻬﺮه در ﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن دﺷﻤﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺎد و ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از روي‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﮐﻪ ﺗﻮرﯾﻪ در آن ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد و زن در‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻮ را از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارم و ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻣﻬﺮ و ﻋﻼﻗﻪاش ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ زﯾﺎدهروي ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ادﻋﺎﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زن‪ ،‬اﯾﻦ را ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ را ﻣﻌﮑﻮس ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮐﺮد و ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺘﯽ را ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪ .‬زن ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال‪ ،‬در ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬
‫ﺎب ﺎﻋ ِﻴﻟ ٍﺔ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫َ ‪ -٢٥٥‬وﻋﻦ َﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺻﻮت ﺧﺼﻮمٍ ﺑﺎﺒﻟ َِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َُ‬ ‫َ َ َ َْ َْ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َُ َْ َ ُ‬ ‫ْ َُُ‬
‫ﺮﺘﻓ ِﻘﻪ ِﻲﻓ ﻲﺷ ٍء‪َ ،‬وﻫ َﻮ �ﻘﻮل‪ :‬وا�ِ ﻻ أﻓﻌﻞ‪،‬‬‫أﺻﻮا�ﻬﻤﺎ‪َ ،‬و�ِذا أﺣﺪﻫﻤﺎ �ﺴﺘ ْﻮ ِﺿﻊ اﻵﺧﺮ و�ﺴ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪618‬‬
‫ََ َ‬ ‫َْ َُ َْ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ َ َ ِّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َْ َ‬
‫ﻓﺨ َﺮج ﻋﻠﻴ ِﻬﻤﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أ�ﻦ الﻤﺘ�ﻲﻟ ﻰﻠﻋ اﷲ ﻻ �ﻔﻌﻞ الﻤﻌﺮوف؟« ﻓﻘﺎل‪ :‬أﻧﺎ ﻳﺎ‬
‫ُ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻓﻠﻪ أ ُّي ذل ِﻚ أﺣﺐ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ دو ﻧﻔﺮ را در ﺟﻠﻮي درب ﺷﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬از دﯾﮕﺮي درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫ﻃﻠﺒﺶ را ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﺑﺎ او ﻣﺪارا ﮐﻨﺪ‪ .‬و آن ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ ﮐﺎ ِر‬
‫ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻢ؛ وﻟﯽ اﯾﻨﮏ‬
‫ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫اﺧﺘﻼف و ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي‬
‫اﺧﺘﻼف ﯾﺎ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ دارﻧﺪ و ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻟﮕﻮﺑﺮداري ﮐﺮده و ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺷﺮح آﯾﻪي ‪ 114‬ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ؛ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�‬‫� َوٮ ٰ ُه ۡم إ َّ� َم ۡن أَ َم َر ب َص َدقَة أَ ۡو َم ۡع ُروف أَ ۡو إ ۡص َ� ٰ� َ� ۡ َ‬
‫ّ َّ ۡ‬
‫� مِن‬ ‫ث‬
‫َ‬
‫ك‬ ‫�‬ ‫﴿ َّ� َخ ۡ َ‬
‫�‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٤ :‬‬ ‫اس﴾‬ ‫ٱ�َّ ِ‬
‫در ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﻠﺴﺎت و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﯿﺮ در ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﯾﺎ اﺻﻼح و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﻗﺘﯽ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮي دو ﻧﻔﺮ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﭼﻪ‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮدن در دﻋﻮا و ﺑﮕﻮﻣﮕﻮي‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬آﺷﮑﺎرا ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ دﻋﻮا و ﺑﮕﻮﻣﮕﻮي دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬آﺷﮑﺎر‬
‫ﻧﺒﻮد و دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از آن اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪﻧﺤﻮي از دﻋﻮا و اﺧﺘﻼﻓﺸﺎن‬
‫ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اوﺿﺎع را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2705 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1557 :‬‬

 ‫‪619‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬

‫وﺧﯿﻢﺗﺮ ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ آن دو ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ دﻋﻮاﯾﺸﺎن ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﺴﯽ از اﺧﺘﻼﻓﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﭘﺎدرﻣﯿﺎﻧﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬اوﺿﺎع را وﺧﯿﻢﺗﺮ ﮐﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻏﺮور و ﻟﺠﺒﺎزي‬
‫وادارد و ﻣﺎﻧﻊ از ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش آنﻫﺎ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ واﺳﻄﻪي ﺧﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺻﻠﺢ و‬
‫ﺻﻔﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﮐﺪورتﻫﺎ و ﮐﯿﻨﻪﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫الﺴﺎﻋﺪ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِي‪ ‬أن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻠﻐﻪ أن ﺑ�‬ ‫ِ‬ ‫ﺳﻌﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺳﻬﻞ‬ ‫اﻟﻌﺒﺎس‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٢٥٦‬وﻋﻦ‬
‫ََ َ ُ َ‬ ‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ ُ ََْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ ْ َ ٌّ َ َ َ َ‬ ‫َ� ْﻤﺮو ﺑﻦ ْ‬
‫ﺎس ﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺤبِﺲ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻋﻮ ٍف ﺎﻛن ﺑيﻨﻬﻢ ﺮﺷ‪ ،‬ﻓﺨﺮج رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻳﺼﻠِﺢ ﺑيﻨﻬﻢ ِﻲﻓ أﻧ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ ْ َّ‬ ‫َّ َ ُ َ َ َ ٌ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺖ الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﺠﺎء ﺑِﻼل إِﻰﻟ أﻲﺑ ﺑ� ٍﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﺑ� ٍﺮ إِن‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﺣﺎﻧ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺖ الﺼﻼة‪� ،‬ﻬﻞ لﻚ أن ﺗﺆم اﻨﻟَّﺎس؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻌ ْﻢ إِن ِﺷﺌﺖ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺪ ﺣبِﺲ َوﺣﺎﻧ ِ‬
‫ُّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ َّ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َّ ُ َ َ‬
‫ﻔﻮف‬ ‫ِ‬ ‫الﺼ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻲﺸ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﻤ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺑِﻼل الﺼﻼة‪ ،‬وﺗﻘﺪم أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ ﻓﻜﺮﺒ و�ﺮﺒ اﻨﻟﺎس‪ ،‬وﺟﺎء رﺳﻮل‬
‫َ ََّ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َُ َ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻗﺎم ﻲﻓ الﺼﻒ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬ اﻨﻟﺎس ِﻲﻓ اﺘﻟﺼ ِﻔﻴﻖ‪ ،‬و�ن أﺑﻮ ﺑ�ﺮ‪ ‬ﻻ ﻳﻠﺘ ِﻔﺖ ِﻲﻓ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ‬
‫َ َ َ َْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫أ َ� َ َ‬
‫ﺮﺜ اﻨﻟَّﺎس اﺘﻟَّﺼ ِﻔﻴﻖ اﺘﻟَﻔﺖ‪ ،‬ﻓﺈِذا رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻓﺄﺷﺎر إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓ َﺮ�ﻊ أﺑﻮ ﺑ�ﺮ‪‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫راءهُ ﺣﻰﺘ ﻗﺎم ِﻲﻓ الﺼﻒ‪� ،‬ﺘﻘﺪم رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺼ�‬ ‫ﻳﺪهُ ﻓﺤ ِﻤﺪ اﷲ‪َ ،‬و َرﺟﻊ اﻟﻘﻬﻘﺮى و‬
‫َّ َ‬ ‫� ْﻢ َ ْ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُّ َ‬ ‫َ َْ َ ََ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺷ ٌء ﻲﻓ الﺼﻼة ِ‬ ‫ﺎس ﻓﻘﺎل‪��» :‬ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس ﻣﺎﻟ� ْﻢ ﺣِ� ﻧﺎﺑ‬ ‫لﻠﻨﺎس‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﻓﺮغ أﻗﺒﻞ ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ََْ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫ْ َ َُ‬ ‫ْ ُ ِّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ﺧﺬ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻲﺷء ِﻲﻓ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪،‬‬ ‫ٌ‬ ‫ﺗﻢ ِﻲﻓ اﺘﻟَّﺼ ِﻔﻴﻖ؟ إِﻧﻤﺎ اﺘﻟَّﺼ ِﻔﻴﻖ ل ِﻠنﺴﺎء‪ .‬ﻣﻦ ﻧﺎﺑﻪ‬ ‫أ‬
‫َ َ ْ ُ َ َِّ‬ ‫َ ََ َ ْ‬ ‫َّ ْ َ َ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ َّ ُ َ ْ ُ ُ َ ٌ‬
‫ﻓﺈِﻧﻪ ﻻ �ﺴﻤﻌﻪ أﺣﺪ ﺣِ� �ﻘﻮل‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬إِﻻ اﺘﻟﻔﺖ‪ .‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﺑ�ﺮ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﻨﻌﻚ أن ﺗﺼ�‬
‫َ ُ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ ْ ُ َ‬
‫ﺎس‬ ‫ﺼ� ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﻳنﺒ ِﻲﻐ ﻻﺑْ ِﻦ أﻲﺑ ﻗﺤﺎﻓ َﺔ أ ْن ﻳُ ِّ َ‬ ‫ﺮﺷت إِﻴﻟْﻚ؟« ﻓﻘﺎل أﺑﻮ ﺑ�ﺮ‪ :‬ﻣﺎ ﺎﻛن‬ ‫ﺎس ﺣِ� أ‬ ‫ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََْ ََ ْ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫� ﻳﺪي‬ ‫�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‪ ،‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺧﺘﻼف و دﻋﻮاﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ ﺗﺎ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫از اﯾﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮارﺳﯿﺪ؛ ﺑﻼل‪ ‬ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2690 ،1234) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.421 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪620‬‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮ! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻨﮏ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﺣﺎﺿﺮي ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪،‬‬
‫اﻣﺎﻣﺖ دﻫﯽ؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻼل‪ ‬اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ و اﺑﻮﺑﮑﺮ‪‬‬
‫ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ )و ﻧﻤﺎز را آﻏﺎز ﮐﺮد(‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎنِ ﺻﻒﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﻒ آورد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در‬
‫ﺻﻒ‪ ‬اول اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﻣﺮدم ﺷﺮوع ﺑﻪ دﺳﺖ زدن ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬در ﻧﻤﺎزش ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻮ و آن ﺳﻮ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﭼﻮن ﻣﺮدم‪ ،‬زﯾﺎد دﺳﺖ زدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او اﺷﺎره ﮐﺮد )ﮐﻪ ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻤﺎﻧﺪ(‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪‬‬
‫دﺳﺘﺶ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺖ و ﻋﻘﺐ آﻣﺪ و در ﺻﻒ اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﻠﻮ‬
‫رﻓﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ داد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! ﭼﺮا ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪) ‬ﺑﺮاي ﺑﺎﺧﺒﺮ ﮐﺮدنِ اﻣﺎم( دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽزﻧﯿﺪ؟ دﺳﺖ زدن )در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي( ﻣﺨﺼﻮص زﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ )ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ دﯾﮕﺮان را از آن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﮐﻨﺪ(‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﻣﺎ ﺗﻮ اي اﺑﻮﺑﮑﺮ! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ اﺷﺎره ﮐﺮدم‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﻮ را از اداﻣﻪي اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎزداﺷﺖ؟«‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺴ ِﺮ اﺑﻮﻗﺤﺎﻓﻪ در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪،‬‬
‫اﻣﺎﻣﺖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -32‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و‬
‫ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ََۡ ٰ َ َۡ ّ ُ ُ َ‬
‫�دون َو ۡج َه ُه ۖۥ َو�‬ ‫َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ َّ ُ‬
‫﴿وٱص ِ� �فسك مع ٱ�ِين يدعون ر�هم ب ِٱلغدوة ِ وٱلع ِ ِ‬
‫� ي ِر‬
‫َۡ ُ ََۡ َ َ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬ ‫اك � ۡن ُه ۡم﴾‬‫�عد �ين‬
‫ﺧﻮدت را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺪار ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رﺿﺎي‬
‫او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ؛ و دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ را از آﻧﺎن ﺑﺮﻧﮕﺮدان‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻢﻧﺎﻣﺎن«‪ .‬ﻫﺪف‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺴﻠﯿﺖ ﺧﺎﻃﺮي ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﮐﻢﺗﻮان‬
‫ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬ذﻫﻨﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ از ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ واﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪﻧﺤﻮي وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺮدم‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ و ﮐﻢﺗﻮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﭘﺎرهاي از اﺑﻌﺎد‪ ،‬ﺿﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﯾﺎ ﮐﻢﺗﻮان‬
‫آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﮔﺮاﻣﯽ و ارﺟﻤﻨﺪ اﺳﺖ و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺟﺎت واﻻﯾﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﻣﻬﻢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻗﻮي و‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ ۡ َۡ َ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬ ‫ون َر َّ� ُهم ب ِٱل َغ َد ٰوة ِ َوٱل َع ِ ّ‬
‫�﴾‬
‫َ َۡ ُ َ‬
‫� �ف َسك َم َع ٱ�ِين يدع‬
‫﴿ وٱص ِ‬
‫ِ‬
‫ﺧﻮدت را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺪار ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫﴿يَ ۡد ُعون﴾ در اﯾﻦﺟﺎ ﻫﺮ دو ﻧﻮع دﻋﺎ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻫﻢ دﻋﺎي ﻣﺴﺄﻟﺖ ﯾﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ را و ﻫﻢ دﻋﺎي ﻋﺒﺎدت را‪ .‬دﻋﺎي درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ درﮔﺎه‬
‫اﻟﻬﯽ ﻋﺮض ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي از او درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪622‬‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ْ َْ ُ‬
‫ﻮ� ﻓﺄ ْﺳﺘَ ِﺠﻴﺐ ُﻪﻟ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ درﺧﻮاﺳﺘﺶ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻳﺪﻋ ِ‬
‫را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﻢ؟« اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫ب ل� ۡم﴾‬ ‫ج‬
‫و� أست ِ‬
‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪.‬‬
‫دﻋﺎي ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﻋﺎﺑﺪي ﺑﺎ زﺑﺎن ﺣﺎل‪ ،‬و ﺑﺎ زﺑﺎن ﮔﻔﺘﺎر‪،‬‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ذﮐﺮ اﷲ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و‬
‫دﻋﺎﺳﺖ‪ .‬روزه ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎدﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ دﻋﺎﻫﺎي زﺑﺎﻧﯽ در آن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ و ﺗﺮس از ﻣﺠﺎزات او‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬دﻋﺎ‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﺣﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ او را از ﻋﺬاب‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ دارد و ﺑﻪ او ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻓﻘﻂ دﻋﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻦ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻣﯽﭘﺮدازد؛ زﯾﺮا دﻋﺎ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي‬
‫ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻤﺎنِ ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﷲ و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ او و ﺗﺮس از ﻋﺬاﺑﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫ﻟﺬا ﴿يَ ۡد ُعون َر َّ� ُهم﴾ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن را از اﷲ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و او را‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺒﺎدتﮔﺰار‪ ،‬ﺑﺎ زﺑﺎنِ ﺣﺎل‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و دﻋﺎ ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﻪ دﻋﺎ و راز و‬
‫ُ ُ َ‬
‫�دون َو ۡج َه ُهۥ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬رﺿﺎﯾﺖ اﷲ را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ« و ﺧﻮاﻫﺎن ﮐﺎﻻي‬ ‫ﻧﯿﺎز ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪﴿ .‬ي ِر‬
‫ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺎن رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪َ ﴿ .‬و َ� َ� ۡع ُد َ� ۡي َن َ‬
‫اك‬
‫َ‬
‫� ۡن ُه ۡم﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ را از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮﻧﮕﺮدان؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﻨﮕﺮ و در دﻋﺎ و ﻋﺒﺎدﺗﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎش‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7494 ،6321 ،1145) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 758 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
 ‫‪623‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬
‫َ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ك إ ِ َ ٰ� َما َم َّت ۡع َنا بهِ ٓۦ أ ۡز َ� ٰ ٗجا ّم ِۡن ُه ۡم َز ۡه َرةَ ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا ِ�َفت ِ َن ُه ۡم‬
‫َ َ َ ُ َّ َّ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿و� �مدن �يني‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُۡ َّ َ‬
‫]ﻃﻪ‪[١٣١ :‬‬ ‫� ‪﴾١٣١‬‬ ‫ك َخ ۡ�‪َ ٞ‬و� ۡ� َ ٰ‬ ‫�ِي �هِ ورِزق ر� ِ‬
‫ﺑﻪ زﯾﻨﺖ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎﻓﺮان را از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﺪوز‪ .‬و روزيِ ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬و راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ او ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛‬
‫ٓ َ ۡ َ ٰ ٗ ّ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰ ُّ ۡ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫﴿ َو� � ُم َّدن � ۡين ۡيك إ ِ ٰ� َما َم َّت ۡع َنا بِهِۦ أز�جا مِنهم زهرة ٱ�يوة ِ ٱ��يا﴾ و ﻧﮕﺎﻫﺖ ﺑﻪ‬
‫َ‬
‫ﺳﻮي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺠﻠّﻞ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮﮐﺐﻫﺎ و ﺳﻮاريﻫﺎ و ﻓﺎﺧﺮﺗﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ زﯾﻨﺖ و زﯾﻮر‬
‫ۡ‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﴿ َزه َرةَ﴾ ﯾﺎد ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ و »ز‪‬ﻫﺮه«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔُﻞ؛ ﮔُﻞ ﻫﺮﭼﻘﺪر زﯾﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﭘﮋﻣﺮده ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻣﯽﺧﺸﮑﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﮔﯿﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﭘﮋﻣﺮدﮔﯽ ﮔﻞ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮشﺑﻮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻮي ﺧﻮش آن‪ ،‬زﯾﺎد دوام ﻧﺪارد‪ .‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪ ي ﻣﺎ را از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ آﺧﺮت ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ُۡ َّ َ‬ ‫َۡ َُ ۡ‬
‫�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬ ‫ك َخ ۡ�‪َ ٞ‬و� ۡ� َ ٰ‬ ‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�ِ ﴿ :‬فتِنهم �ِي �هِ ورِزق ر� ِ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪ .‬و روزي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ٗ َّ ۡ ُ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُۡ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿وأمر أهلك ب ِٱلصلوة ِ وٱصط ِ� عليهاۖ � ��ٔلك رِزقاۖ �ن نرزقك ۗ وٱل�قِبة‬
‫]ﻃﻪ‪[١٣٢ :‬‬ ‫ى ‪﴾١٣٢‬‬ ‫ل َِّلت ۡق َو ٰ‬
‫و ﺧﺎﻧﻮادهات را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و ﺑﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎش‪ .‬از ﺗﻮ روزي ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ روزي ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬و ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﯿﮑﯽ دارد‪.‬‬
‫َّ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ دﻧﯿﻮي ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ‬
‫َّ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫اﻵﺧ َﺮ ِة«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽِ آﺧﺮت اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ِإن اﻟﻌيﺶ ﻋيﺶ ِ‬
‫ﺟﻤﻠﻪي ﭘ‪‬ﺮﻣﺤﺘﻮاﯾﯽﺳﺖ؛ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و از ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪‬‬
‫ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪ آﺧﺮت‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4099 ،2834) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1805 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪624‬‬

‫را ﺑﻪﯾﺎد ﺑﯿﺎورد و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﯾﺎدآوري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي آﺧﺮت‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽرود و ﺟﺎوﯾﺪ و ﻫﻤﯿﺸﮕﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود؛ ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻏﻢ و اﻧﺪوه و ﻧﻘﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽ و دﯾﮕﺮ آﻓﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﺶ ﭘﯿﺮي و ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﻣﯽﮔﺬارد و ﭘﯿﺮ و ﻓﺮﺗﻮت ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻢ ﺗﻮان‬
‫ﺟﺴﻤﯽاش را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﻢ ﻗﺪرت ﻓﮑﺮي و ﺣﺎﻓﻈﻪاش را‪ .‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺎج‬
‫زن و ﺑﭽﻪاش ﻣﯽﮔﺮدد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ و رﻧﺠﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬دل ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﻤﯽﺑﻨﺪد و اﮔﺮ ﺑﻪ آﺧﺮت و‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪ آن اﻣﯿﺪوار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽاش ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و او را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮاﻫﺎنِ رﺿﺎﯾﺖ‬
‫او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﺿﻌﻔﺎ ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻧﺰوﻟﺶ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ او ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ ﭼﻪ ﺿﻌﯿﻒ ﯾﺎ ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﻘﯿﺮ؛‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻓﺮاد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻓﻘﯿﺮان و ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن‪ ،‬از دﯾﻦ و ارزشﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪي‬
‫اﺷﺮاف و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺻﺎﻟﺢ‪ ‬و ﻗﻮﻣﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِين ٱ ۡس ُت ۡضعِ ُفوا ْ ل َِم ۡن َء َ‬
‫ام َن م ِۡن ُهمۡ‬ ‫�وا ْ مِن قَ ۡو ِمهِۦ ل َِّ� َ‬ ‫كَُ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ُ َّ َ ۡ َ ۡ‬
‫﴿قال ٱلم� ٱ�ِين ٱست‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٧٥ :‬‬ ‫�� ۡعل ُمون أن � ٰل ِٗحا ُّم ۡر َسل ّمِن َّر ّ�ِهِۚۦ﴾‬
‫ﺳﺮان ﻣﺘﮑﺒﺮ و ﮔﺮدنﮐﺶ ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﺑﺎور‬
‫دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺟﺰو اﻫﻞ ﺣﻖ و و ﯾﺎران و دﻋﻮتﮔﺮان ﺣﻖ ﻗﺮار دﻫﺪ؛‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪625‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬
‫َ ُ ْ ُ ُ ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﺎرﺛﺔ ﺑ ِﻦ وﻫﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬أﻻ أﺧ ِﺮﺒ�ﻢ ﺑِﺄﻫ ِﻞ‬ ‫‪ -٢٥٧‬ﻋﻦ ﺣ ِ‬
‫ُ ُّ ُ ُ ٍّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َّ ُ ُّ َ‬
‫ﺎر؟ ﻞﻛ �ﺘﻞ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﺮﺒ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫أ‬ ‫ﻻ‬‫أ‬ ‫ه‪،‬‬‫ﻷﺑﺮ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻢ‬‫ﺴ‬ ‫ﻗ‬‫أ‬ ‫ﻮ‬ ‫ل‬ ‫ﻒ‬‫ٍ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﺘ‬‫ﻣ‬ ‫ﻌﻴﻒ‬
‫ٍ‬ ‫ﺿ‬ ‫اﺠﻟﻨﺔ؟ ﻞﻛ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ ُ ْ َ ْ‬
‫ﺮﺒ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫اظ مﺴﺘﻜ ِ ٍ‬ ‫ﺟﻮ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ وﻫﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻬﺘﺸﯿﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﻢ؟ ﻫﺮ ﺿﻌﯿﻒ و ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ آﯾﺎ دوزﺧﯿﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﻢ؟ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﺪﺧﻮ‬
‫و ﺳﻨﮓدل و ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﮐﻪ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﺗﺮيﻃﻠﺐ و ﻣﺘﮑﺒﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن درﺑﺎرهي ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و اﻓﺮاد‪ ‬ﻓﺮودﺳﺖ و ردهي‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ وﻫﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﻢ؟ ﻫﺮ ﺿﻌﯿﻒ و ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯽ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺴﺖ و ﻣﻘﺎم اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺴﺐ‬
‫ﻣﻘﺎم و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ واﻻي دﻧﯿﻮي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻢ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ و ﻫﻢ در ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮت ﻧﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻢﻧﺎم و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫اﷲ‪ ‬ﮔﺮاﻣﯽ و ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﭘﯽِ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ در ﻣﯿﺎن اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و ﺗﻼش آنﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺖ واﻻﯾﯽ ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺧﯿﺎلاﻧﺪ؛‬
‫اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد و آنﭼﻪ او‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ و وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ و اﻣﮑﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و آنﭼﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از اﺳﺒﺎب ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4918 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2853 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪626‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن را ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ زﯾﺎد روي ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ‬و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و رﺣﻤﺘﺶ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ او را ﻣﻮﻓﻖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ آن ﮐﺎر را ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮدنﮐﺸﯽ و ﺗﻨﮓﻧﻈﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻨﮏ دو ﻣﺜﺎل‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺜﺎل اول‪ :‬ر‪‬ﺑ‪‬ﯿ‪‬ﻊ ﺑﻨﺖ ﻧﻀﺮ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺮِ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬و ﯾﮑﯽ از زﻧﺎنِ اﻧﺼﺎر ﺑﻮد‪،‬‬
‫دﻧﺪانِ ﭘﯿﺸﯿﻦِ ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮان اﻧﺼﺎر را ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﮑﻢِ ﻗﺼﺎص ﺻﺎدر‬
‫ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َ ََۡ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ۡ َ ٓ َ َّ َّ ۡ َ‬
‫� َوٱ�نف ب ِٱ� ِ‬
‫نف‬ ‫﴿و�تبنا علي ِهم �ِيها أن ٱ�فس ب ِٱ�ف ِس وٱلع� ب ِٱلع ِ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٤٥ :‬‬ ‫ِن﴾‬ ‫لس ّ‬ ‫َوٱ ۡ�ُ ُذ َن بٱ ۡ�ُ ُذن َوٱ ّ‬
‫لس َِّن بٱ ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و در ﺗﻮرات ﺑﺮاي ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﮐﻪ )ﺣﮑﻢ ﻗﺼﺎص( ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺎن‪ ،‬ﭼﺸﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺑﯿﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﮔﻮش ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻮش و دﻧﺪان ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي دﻧﺪان ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮادرش‪ ،‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ دﻧﺪان ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮم ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﮑﻢِ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻧﮕﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اوﻟﯿﺎي آن دﺧﺘﺮ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ دﯾﻪ‬
‫راﺿﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪﺟﺎي ﻗﺼﺎص‪ ،‬دﯾﻪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ او ﺑﻪ راﺿﯽ ﺷﺪن آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اوﻟﯿﺎي آن دﺧﺘﺮ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫َّ‬
‫دﯾﻪ راﺿﯽ ﺷﺪﻧﺪ و از اﺟﺮاي ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِن ِﻣ ْﻦ ِﻋﺒَﺎ ِد‬
‫َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ َ‬
‫ا� ﻷﺑَ َّﺮ ُه«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ا� ﻣﻦ لﻮ أﻗﺴﻢ ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ِ‬
‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺲ‬
‫ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬را واداﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺎﻻﯾﺶ ﺑﻪ اﷲ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4611 ،4500 ،2806 ،2703) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1675 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪.‬‬
 ‫‪627‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫ﺑﻮد؛ زﯾﺮا او اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﯿﺴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫از اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ ﻗﺼﺎص و ﺷﮑﺴﺘﻦ دﻧﺪاﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦِ ﺧﻮاﻫﺮش‪ ،‬رﺑﯿﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل دوم‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ درﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنِ ﮔﻨﻪﮐﺎري‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ْ‬ ‫َ َ َّ‬
‫ﻼن‪� ،‬ﻔ ْﺮت ُﻪﻟ‪،‬‬
‫ﻲﻠﻋ أﻻ أﻏ ِﻔﺮ ِﻟﻔ ٍ‬ ‫اﺬﻟي �ﺘ�ﻰﻟ‬
‫را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪ .‬و اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ذا ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َوأﺣﺒْﻄﺖ � َﻤﻠﻚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﮔﺮداﻧﯿﺪم«‪ .‬دﻗﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد و ﻫﻤﻪي ﺳﻌﯽ و‬
‫ﺗﻼش ﺧﻮد را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺧﻮد و ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﺮد و او را از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ دور داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ دوزﺧﯿﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﻢ؟« و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ ْ َ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ ُ ٍّ َ‬
‫ﺮﺒ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺳﻨﮓدل و ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﮐﻪ‬ ‫اظ مﺴﺘﻜ ِ ٍ‬ ‫»ﻞﻛ �ﺘﻞ ﺟ َّﻮ ٍ‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﺗﺮيﻃﻠﺐ و ﻣﺘﮑﺒﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي دوزﺧﯿﺎن‬
‫اﺳﺖ‪َ » .‬ﺟ َّﻮاظ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ دﻧﯿﺎدوﺳﺖ‪ ‬ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻘﻮق و واﺟﺒﺎت‬
‫اﻣﻮاﻟﺶ را ادا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و آدمِ ﺑﯽﺻﺒﺮ و ﮐﻢﺗﺤﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺳﺮ ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽآورد و رﺷﺘﻪي ﺻﺒﺮ از دﺳﺘﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ! ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎن آن ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻫﺮ ﻣﺸﺮﮐﯽ را ﮐﻪ ﯾﮑﻪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﯽزد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮد‪»:‬او‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ«!‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او ﺑﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺟﻨﮕﺎوري‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ!‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﮐﻨﺎرِ او ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ رازِ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯽ‬
‫ﺑﺒﺮم‪ .‬ﻟﺬا در ﺗﻤﺎم ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻧﺒﺮد‪ ،‬در ﮐﻨﺎر آن ﻣﺮد ﺷﺠﺎع ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﯿﺮي از ﺳﻮي‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد دﻻور‪ ،‬اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد و ﭼﻮن درد را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﮑﺮد‪ ،‬دﺳﺘﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮش‬
‫را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﻬﺎد و ﻟﺒﻪي ﺗﯿﺰش را وﺳﻂ ﺳﯿﻨﻪاش ﻗﺮار داد و ﺑﻪ آن ﻓﺸﺎر آورد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮد‪ .‬آن ﺷﺨﺺ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮔﻮاﻫﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﷲ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ؟ و‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2621 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﻨﺪب‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪628‬‬

‫آن ﻣﺮد‪ ،‬داﺳﺘﺎن را ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﯾﺪ‪،‬‬
‫ْ‬
‫اﺠﻟَﻨَّﺔ‪َ � ،‬‬ ‫َْ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ‬
‫ﻴﻤﺎ‬ ‫ِ ِ‬ ‫الﺮ ُﺟﻞ ﻴﻟَ ْﻌ َﻤﻞ ِﺑ َﻌ َﻤ ِﻞ أﻫ ِﻞ‬ ‫دوزﺧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِن‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ�ﺒْ ُ‬
‫ِ ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﺎه ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ‬ ‫«‬‫ﺎر‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫أ‬ ‫ﻦ‬‫ﻤ‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧ‬‫�‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎس‬
‫ِ‬ ‫ﻠﻨ‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫و‬‫ﺪ‬
‫ﻓﻼنﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ زﺧﻢ ﺗﯿﺮ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮد‪» .‬ﺟﻮ‪‬اظ«‪ ،‬ﻫﺮ آدمِ‬
‫ﮐﻢﺗﺤﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻧ‪‬ﻖ ﻣﯽزﻧﺪ و از زﻧﺪﮔﯽاش ﻣﯽﻧﺎﻟﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪،‬‬
‫و ﺣﺴﺮت و اﻓﺴﻮس ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﯿﭻﮔﺎه از زﻧﺪﮔﯽاش راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره‬
‫از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد و ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاي او رﻗﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮑﺎﯾﺖ دارد؛ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر اوﺳﺖ‪ ،‬راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫و اﻣﺎ ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬داراي دو وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدم را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ِّ َ ْ ُ‬ ‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻜ ْ ُ َ َ‬
‫ﺮﺒ �ﻄ ُﺮ اﺤﻟَﻖ و�ﻤﻂ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ از‬ ‫ِ‬
‫ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا آدمِ ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬در ذات ﺧﻮد‪ ،‬آدمِ ﺳﺮﮐﺸﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﺣﻖ‪ ،‬رويﮔﺮدان‬
‫اﺳﺖ و ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﻧﯿﺰ رﺣﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي دوزﺧﯿﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺎ را وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫رﺟ ٌﻞ ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َّ ُ‬ ‫‪ -٢٥٨‬وﻋﻦ أَﻲﺑ اﻟﻌﺒﺎس ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ الﺴﺎﻋﺪ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ِي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬مﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ ٌّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ ُ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺮي إِن‬‫ﺎس ﻫﺬا وا�ِ ﺣ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫اف‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺷ‬ ‫أ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫«‬‫ا؟‬‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫لﺮﺟ ٍﻞ ﻋ َِﻨﺪه ﺟﺎلﺲ‪» :‬ﻣﺎ رأﻳ َ ِ‬
‫ﻚ‬
‫ٌُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺧﻄﺐ أن �ﻨﻜﺢ َو�ِن ﺷﻔﻊ أن �ﺸﻔﻊ‪ .‬ﻓﺴﻜﺖ رﺳﻮلاﷲ‪َّ � ،‬ﻢ م َّﺮ َرﺟﻞ آﺧﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ‬
‫َ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫ٌُ ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُُ َ‬ ‫ُ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻣﺎ رأﻳﻚ ِﻲﻓ ﻫﺬا؟« ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻫﺬا َرﺟﻞ ﻣِﻦ �ﻘ َﺮاءِ الﻤﺴﻠِ ِﻤ�‪ ،‬ﻫﺬا‬
‫َْ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َّ َ‬ ‫ْ َ َ َ ْ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ٌّ ْ َ َ ْ‬
‫ﺣﺮي إِن ﺧﻄﺐ أن ﻻ �ﻨﻜﺢ‪َ ،‬و�ِن ﺷﻔﻊ أن ﻻ �ﺸﻔﻊ‪َ ،‬و�ِن ﻗﺎل أن ﻻ �ﺴﻤﻊ ﻟ ِﻘﻮ ِﻪﻟ‪ .‬ﻓﻘﺎل‬
‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٌَْ ْ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫� ﻣﻦ مِﻞءِ اﻷ ْر ِض ﻣِﺜﻞ ﻫﺬا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻫﺬا ﺧ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (4207 ،4202 ،2898) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 112 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.91 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6447 :‬؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫‪629‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‪ ،‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از ﮐﻨﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرِ اﯾﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻈﺮت درﺑﺎرهي‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد ﭼﯿﺴﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﺮدي از اﺷﺮاف ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺳﻔﺎرﺷﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش او ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دوﺑﺎره‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻧﻈﺮت درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﺮد ﭼﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﻓﻘﯿﺮيﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او زن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد و‬
‫اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﮔﻮش ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫آﮐﻨﺪه از ﻣﺮداﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮد ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬از ﻫﻤﻪي آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮدي از ﮐﻨﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرِ اﯾﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻈﺮت درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﺮد ﭼﯿﺴﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﺮدي از اﺷﺮاف ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش او ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﻋﺒﻮر‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دوﺑﺎره ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻧﻈﺮت درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﺮد ﭼﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎنِ‬
‫ﻓﻘﯿﺮيﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش او ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺮ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ‪ ،‬آﮐﻨﺪه از ﻣﺮداﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮد ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬از ﻫﻤﻪي آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬از ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ را ﭘﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و داراي ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم اﻓﺮاد و ﺑﻪ ﻣﺎل‬
‫و ﻧﺴﺐ‪ ،‬و ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي آنﻫﺎ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺐ و ﻣﺴﮑﻦِ آﻧﺎن ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻋﻤﺎل و ﻗﻠﻮب آﻧﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻠﺐِ ﻧﯿﮏ و ﺳﺎﻟﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ آﮐﻨﺪه از ﻣﺤﺒﺖ‬
‫و اﻧﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاﺳﺖ و از ﯾﺎد‪ ‬او ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و از او ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫او روي ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﮔﺮاﻣﯽ و ارﺟﻤﻨﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪630‬‬

‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و آﺑﺮو دارﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن در دﻧﯿﺎ ﻣﻘﺎﻣﯽ واﻻ دارد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﻧﺪارد؛ و ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﮔﺮﭼﻪ در دﻧﯿﺎ داراي ﻣﻘﺎم و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ دارﻧﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ را ﺟﺰو آن دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدش ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ دارﻧﺪ و دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ واﻻ در ﮐﻨﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫اﺠﻟﻨ ُﺔ واﻨﻟَّ ُ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺎر ﻓﻘﺎﻟﺖ‬ ‫ﺖ‬
‫ْ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺣﺘﺠ ِ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٢٥٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َّ ُ‬ ‫ُُ ََ َ‬
‫ﺎس ومﺴﺎﻛ ِﻴﻨﻬﻢ‪� ،‬ﻘﻰﻀ ا�‬
‫َ‬
‫ﺎء اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َّ ُ َّ ُ َ‬
‫ﻌﻔ ُ‬ ‫ﺎﻟﺖ اﺠﻟﻨﺔ‪ :‬ﻲﻓ ﺿ‬
‫َ‬
‫ﺮﺒون‪ ،‬وﻗ ِ‬ ‫والﻤﺘَ َﻜ ِّ ُ‬
‫َّ َّ ُ َ ُ‬
‫اﻨﻟَّﺎر‪ :‬ﻲﻓ اﺠﻟﺒﺎرون‬
‫َ ْ ََ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ََُْ‬
‫ﻚ ﻣﻦ أﺷﺎء‪،‬‬ ‫ﺬاﻲﺑ أﻋﺬب ﺑ ِ ِ‬ ‫ﻚ اﻨﻟﺎر ﻋ ِ‬ ‫ﻚ ﻣﻦ أﺷﺎء‪َ ،‬و�ِﻧ ِ‬ ‫ﺑيﻨﻬﻤﺎ‪ :‬إِﻧﻚ اﺠﻟﻨﺔ رﻤﺣ ِﻲﺘ أرﺣﻢ ﺑ ِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ َ َ َ َّ ُ‬
‫ﻲﻠﻋ مِﻠﺆﻫﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫وﻟ ِِﻠﻜﻴﻜﻤﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﺮدﻧﺪ؛ دوزخ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان در ﻣﻦ ﺟﺎي دارﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ در ﻣﻦ ﺟﺎي دارﻧﺪ‪ .‬اﷲ در ﻣﯿﺎن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪،‬‬
‫داوري ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬رﺣﻤﺖ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ و ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪،‬‬
‫رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و ﺗﻮ‪ ،‬دوزخ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ؛ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬و ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮدن ﻫﺮ دوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬و ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ‪ ،‬در ﻓﻀﻞ ﺧﻮد دﻻﯾﻠﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2847 :‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬ﻫﻤﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ﻧﯿﺎورده؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ‬
‫اول و ﺑﺨﺶ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺎدﺷﺪه را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و در ﻣﻮرد ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻮاﻟﻪ داده و اﻟﻔﺎظ و ﻋﺒﺎراﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ و ﻋﺒﺎراﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ‪» 259‬رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ج‪:‬اول‪.‬‬
 ‫‪631‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو اﻣﻮرِ ﻏﯿﺒﯽﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ درك آن ﺑﺮاي ﻋﻘﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﺎ‪ ،‬دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را درك ﯾﺎ‬
‫ﻫﻀﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دو ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯽﺟﺎن‪ ،‬ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟! در ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎورﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪﺣﮑﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي دﺳﺘﻮري دﻫﺪ‪ ،‬آن ﭼﯿﺰ ﺑﯽدرﻧﮓ و در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﷲ را اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬دﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎ‪ ،‬زﺑﺎنﻫﺎ و ﭘﻮﺳﺖ و دﯾﮕﺮ اﻧﺪام اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪارﻧﺪ! زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽآورد و او‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻬﺸﺖ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺘﻤﮕﺮان‬
‫ﺳﻨﮓدل و ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان‪ ،‬در ﻣﻦ ﺟﺎي دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﮓدل ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﺒﺮ و‬
‫ﻏﺮور ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻜ ْ ُ‬
‫ﺮﺒ‬ ‫ِ‬
‫ِّ َ ْ‬ ‫َ‬
‫� َﻄ ُﺮ اﺤﻟَﻖ و�ﻤ ُﻂ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ از ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا؛ اﻓﺮاد ﺳﺮﮐﺶ و ﻣﺘﮑﺒﺮي ﮐﻪ از ﺣﻖ روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺧﻮد را از‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬دوزﺧﯽاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه‪ ،‬اﻓﺮاد ﺧﻮشرﻓﺘﺎر و ﺧﻮشاﺧﻼق‪ ،‬از ﺣﻖ‬
‫روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دوزﺧﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺮﮐﺶ و‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬زﯾﺮا از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬روي‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان داﻧﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً آدمﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آدمﻫﺎي‬
‫ﺣﻖﭘﺬﯾﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬داوري ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫رﺣﻤﺖ‪ ‬ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ و ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ‬
‫از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺖ‪ ‬رﺣﻤﺖ او ﻧﯿﺴﺖ؛ و از آن‬
‫ﺟﻬﺖ از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ ﺑﯽﮐﺮان او‪ ،‬ﻧﺸﺄت‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.91 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪632‬‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻔﺖ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺘﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺪا از ذات او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ از رﺣﻤﺖ او ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﯾﺪهي اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﻪرﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﷲ ﺑﻪ دوزخ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬دوزخ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٓ‬ ‫َ ٓ‬ ‫﴿ ُ� َع ّذ ُ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٢١ :‬‬ ‫ِب َمن �َشا ُء َو�َ ۡر َح ُم َمن �َشا ُء﴾‬
‫ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ اﷲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮدن ﻫﺮ دوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻬﺪهدار ﭘﺮ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬از ﺧﺸﻢ و‬
‫ﻏﻀﺒﺶ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻫﺮﮐﻪ راﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬در دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازد و‬
‫دوزخ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ؟ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ! آنﮔﺎه اﷲ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺶ را در دوزخ ﻣﯽﻧﻬﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺨﺸﯽ از دوزخ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ از آن‪ ،‬ﻣﯽﭼﺴﺒﺪ و دوزخ‪ ،‬ﻣﭽﺎﻟﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﭘﺮ ﮐﺮدن دوزخ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻬﺸﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﻪ ﭘﻬﻨﺎي‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬وارد آن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺨﺶ ﻓﺮاواﻧﯽ از آن‪ ،‬ﺑﺮاي اﻫﻞ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮوﻧﺪ و‬
‫از ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺮ ﮐﺮدن ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮان و ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﯿﺶﺗﺮ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﺳﺘﻤﮕﺮ و ﺣﻖﮔﺮﯾﺰ‪ ،‬دوزﺧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا از ﻗﺒﻮل ﺣﻖ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﯾﺎد اﷲ‪ ،‬ﻧﺮم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪633‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬
‫َّ ُ ُ َّ ُ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺄﻲﺗ الﺮﺟﻞ الﺴ ِﻤ� اﻟﻌ ِﻈﻴﻢ ﻳﻮم‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِﻧﻪ ﻴﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٢٦٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻻ ﻳﺰن ﻋِﻨﺪ اﷲ ﺟﻨﺎح ﺑﻌﻮﺿ ٍﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋ‪‬ﻠَﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﺰرگ و‬
‫ﻓﺮﺑﻪ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﺎل ﭘﺸﻪ ﻧﯿﺰ وزن و ارزش ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﺰرگ و ﻓﺮﺑﻪ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﺎل ﭘﺸﻪ ﻧﯿﺰ وزن‬
‫و ارزش ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از آن ﺟﻬﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب »ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ و‬
‫ﻓﻘﯿﺮ« ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﭘ‪‬ﺮﺧﻮريﺳﺖ و ﭘﺮﺧﻮري‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت ﻓﺮاوان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻖﮔﺮﯾﺰ و‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ آنﮐﻪ‬
‫ﭼﺎق و ﻓﺮﺑﻪاﻧﺪ و ﺟﺴﻢ ﺑﺰرﮔﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﺎل ﭘﺸﻪاي ﻫﻢ وزن ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ و ﻧﺎﺗﻮانﺗﺮﯾﻦ ﺣﺸﺮات ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺎل ﭘﺸﻪ ﮐﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ!‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ وزن ﮐﺮدن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َۡ َ‬ ‫َ َ َ ُ ۡ َ َٰ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ِ ۡ َٰ َ َ َ ُ ۡ َ ُ َ ۡ ‪ٗ ۡ َ ٞ‬‬
‫س ش�ٔاۖ �ن �ن مِثقال‬ ‫﴿ونضع ٱلم�زِ�ن ٱلقِسط ِ�وم ٱلقِ�مةِ ف� �ظلم �ف‬
‫� ب َنا َ‬
‫� ٰسِ ب َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َّ ّ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٤٧ :‬‬ ‫� ‪﴾٤٧‬‬ ‫ِ‬ ‫حب ٖة مِن خرد ٍل �تينا بِهاۗ و� ِ‬
‫و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﺮازوﻫﺎي ﻋﺪاﻟﺖ را )در ﻣﯿﺎن( ﻣﯽﻧﻬﯿﻢ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﮔﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﻫﻢﺳﻨﮓ‪ ‬داﻧﻪي ﺧﺮدﻟﯽ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ آن را )ﺑﻪ ﺣﺴﺎب( ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4729 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2785 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪634‬‬

‫�� يَ َرهُۥ ‪َ ٧‬و َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر�ٖ َ ّٗ‬

‫�� يَ َرهُۥ ‪﴾٨‬‬ ‫﴿ َ� َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر ٍ� َخ ۡ ٗ‬

‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٨ ،٧ :‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﺑﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫َّ َ َ ْ ِّ َ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﺸﻖ � ْﻤﺮ ٍة«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از آﺗﺶ دوزخ ﭘﺮوا‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ا�ﻘﻮا اﻨﻟﺎر ولﻮ � ِ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻨﺠﺶ اﻋﻤﺎل در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﯽ در ﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺪيﻫﺎ و ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﮐﻔﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ از ﮐﻔﻪي ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﮐﻔﻪي ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ در دوزخ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻔﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻋﺮاف« در ﻣﯿﺎن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ وزن ﮐﺮدن ﯾﺎ ﺳﻨﺠﺶ اﻋﻤﺎل در آن روز‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺤﺴﻮس و ﺑﺎ‬
‫ﺗﺮازوﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ دو ﮐﻔﻪ دارد؛ در ﯾﮏ ﮐﻔﻪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ را ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و در ﮐﻔﻪي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺪيﻫﺎ را‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ؟ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻇﺎﻫﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن را ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ و وزن او ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ؛ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ را در ﯾﮏ ﮐﻔﻪ و ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﺪي را در ﮐﻔﻪي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و وزن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮐﻔﻪ اي ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهاش ﺣﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ آنﭼﻪ در آن روز‪ ،‬وزن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٧ :‬‬ ‫﴿ َ� َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر ٍ� َخ ۡ ٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪﴾٧‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻨﺠﺶ ﻋﻤﻞ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6563 ،6539 ،6023 ،3595 ،1417) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1016 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪.‬‬
 ‫‪635‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َََۡ‬ ‫ۡ َ َ َ َّ ّ‬

‫﴿�ن �ن مِثقال حب ٖة م ِۡن خ ۡرد ٍل �تينا ب ِ َهاۗ َو� ٰ‬
‫� بِنا � ٰسِ بِ� ‪] ﴾٤٧‬اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٤٧ :‬‬
‫َ َ‬

‫و اﮔﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﻫﻢﺳﻨﮓ‪ ‬داﻧﻪي ﺧﺮدﻟﯽ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ آن را )ﺑﻪ ﺣﺴﺎب( ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺲ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯿﻢ‪.‬‬
‫ان‪،‬‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫ﻴﻔﺘَ َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ َ َ » :‬‬
‫ﺎن ِﻲﻓ ال ِﻤ� ِ‬
‫ﺎن‪ ،‬ﺛ ِﻘﻴﻠﺘ ِ‬
‫ﺎن ﻰﻠﻋ الﻠﺴ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎن ﺧ ِﻔ‬
‫ﻠﻛﻤﺘ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ َّ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ ْ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ ْ‬
‫ﻴﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دو ﮐﻠﻤﻪ وﺟﻮد‬ ‫ا� و ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ِ‬
‫ا� اﻟﻌ ِﻈ ِ‬ ‫ﺎن إِﻰﻟ الﺮﻤﺣ ِﻦ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ِ‬
‫ﺣ ِﺒيﺒﺘ ِ‬
‫دارد ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺳﺒﮏ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺒﻮب‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ وﺤﺑﻤﺪه‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن را ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺗﺮازو وزن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬و از ﻇﺎﻫﺮِ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ﻫﻢ اﻋﻤﺎل و ﻫﻢ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻋﻤﺎل ﯾﺎ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬وزن‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻦﭘﺮوري ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮورش ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﭘﺮورش ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آن را ﺑﺮ ﻓﻄﺮت ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ دﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﻋﺎدت دﻫﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻧﺪام و ﺟﻮارح اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺻﺎﻟﺢ و ﺳﺎﻟﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﻦﭘﺮوري ﻋﺎدت ﮐﻨﺪ و از ﭘﺮورش ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮد‪،‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺴﻢ و ﭘﯿﮑﺮي ﻧﺎزﭘﺮورده ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﺧﺮاب و‬
‫ﻓﺎﺳﺪش‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﯽ ﺟﺰ دوزخ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ارزﺷﻤﻨﺪ‪،‬‬
‫روﺷﻦﺗﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ٗ‬
‫ن� َو ُه َو ُم ۡؤم ‪ِٞ‬ن فل ُن ۡحيِيَ َّن ُهۥ َح َي ٰو ٗة َط ّي ِ َبة ۖ‬‫﴿ َم ۡن َع ِم َل َ� ٰل ِٗحا ّمِن َذك ٍر أ ۡو أ َ ٰ‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٧ :‬‬ ‫َو�َ ۡج ِز�َ َّن ُه ۡم أ ۡج َرهم بِأ ۡح َس ِن َما �نوا َ� ۡع َملون ‪﴾٩٧‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري اﻋﻢ از ﻣﺮد و زن زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﻢ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺮدارﺷﺎن ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﻮﯾﺪ داده اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻣﺆﻣﻦ را از زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺎك و‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺴﻢﻫﺎي آنﻫﺎ را در ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6682 ،6406) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2694 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪636‬‬

‫زﯾﺮا در دلﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﯿﻨﻪاي ﺑﺎز و ﻗﻠﺒﯽ آرام ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آﻧﺎن را از آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻧﯿﮏﺳﯿﺮت ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺷﺎﻫﺎن و ﺷﺎهزادﮔﺎن از آراﻣﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺼﺎﺣﺐ آن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺘﻨﺪ«‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻗﻠﻮب ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﺮاي اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ و دلﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺑﺎ ﻧﻮر‬
‫ﻋﻠﻢ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮراﻧﯽ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َ َ ّ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ْ َ ً ْ َ َ َ َ َ ُ‬
‫ﺠﺪ‪ ،‬أ ْو ﺷﺎﺑﺎ‪ ،‬ﻓﻔﻘﺪﻫﺎ‪ ،‬أو ﻓﻘﺪه رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫داء ﺎﻛﻧﺖ �ﻘ ُّﻢ اﻤﻟﺴ‬ ‫‪ -٢٦١‬وﻋﻨﻪ أن امﺮأة ﺳﻮ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ْ َّ‬ ‫ََ ُُْْ َُُْ‬ ‫َ َ ََ َ َْ َْ ْ‬
‫ﻮ�؟« ﻓﻜ��ﻬﻢ ﺻﻐﺮوا‬ ‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺘ‬‫�‬‫آذ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬‫ﻨ‬‫ﻛ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﻓ‬ ‫أ‬‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻣﺎت‪.‬‬ ‫ﻓﻘﺎلﻮا‪:‬‬ ‫ﻪ‪،‬‬‫ﻋﻨ‬ ‫اﷲ‪ ،‬ﻓﺴﺄل �ﻨﻬﺎ أو‬
‫ُ ٌَ‬ ‫َّ َ ْ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ ُ َ َّ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َََْ َْ َْ‬
‫ﺮﺒه ِ«‪ .‬ﻓﺪﻟﻮه ﻓﺼ� ﻋﻠﻴﻪ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل ‪» :‬إِن ﻫ ِﺬه ِ اﻟﻘﺒﻮر مﻠﻮءة‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻮ�‬‫ِ‬ ‫ﻟ‬‫د‬ ‫»‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﺮه‪،‬‬ ‫م‬ ‫أمﺮﻫﺎ‪ ،‬أو أ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ً ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻼﻲﺗ ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ْ‬ ‫ِّ‬
‫ﻇﻠﻤﺔ ﻰﻠﻋ أﻫﻠِﻬﺎ‪ ،‬و�ِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ �ﻨﻮرﻫﺎ لﻬﻢ ﺑﺼ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﺳﯿﺎه ﯾﺎ ﻣﺮدي ﺟﻮان‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ را ﺟﺎرو ﻣﯽزد؛‬
‫)روزي( رﺳﻮلاﷲ‪ ‬او را ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﺟﻮﯾﺎي ﺣﺎل او ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﺮا ﺧﺒﺮ ﻧﮑﺮدﯾﺪ؟« ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻗﺒﺮش را ﻣﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻗﺒﺮش را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻗﺒﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درون آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ از ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﻇﻠﻤﺖ‬
‫اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﻣﻦ‪ ،‬ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻧﻮراﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زن ﯾﺎ ﻣﺮدي ﺳﯿﺎه‪،‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﯿﺶﺗﺮ رواﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﯽ ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺟﺎرو ﻣﯽزده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮ‪ ،‬ﺷﺒﯽ ﻓﻮت ﮐﺮد و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺮﮔﺶ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﺐ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻃﻼع دﻫﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻮد‪ ،‬او را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را ﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻏﺶ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﺮا ﺧﺒﺮ ﻧﮑﺮدﯾﺪ؟ ﻗﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻗﺒﺮش را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1337 ،458) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.956 :‬‬
 ‫‪637‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫دادﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻗﺒﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درون آنﻫﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ از ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﻇﻠﻤﺖ اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﻣﻦ‪ ،‬ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را‬
‫ﻧﻮراﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻫﺮﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‬
‫و ﻫﺮﭼﻪ ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ زن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدان ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ را ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ زن‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺴﺠﺪ را ﻧﻈﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮي اﺳﺘﺨﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫َْ َ ُ ُْ‬ ‫ﻲﻠﻋ أُ ُﺟ ُ ُ َّ‬
‫ﺖ َ َ َّ‬
‫ُﻋﺮ َﺿ ْ‬
‫ﻮر أﻣ ِﻲﺘ َﺣ َّﻰﺘ اﻟﻘﺬاة � ِﺮ ُﺟ َﻬﺎ‬ ‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫ْ‬ ‫َّ ُ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ ِﻣ ْﻦ ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺎداشِ اﻋﻤﺎل اﻣﺘﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﭘﺎداش‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮ و ﭘ‪‬ﺮ( ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮاي ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺠﺪ در ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫و ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن ﻣﺴﺎﺟﺪ دﺳﺘﻮر داد‪ .‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪاﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫آن‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ داد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻘﺶﻧﮕﺎري و آراﺳﺘﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺎ اﻟﮕﻮﺑﺮداري از روش ﯾﻬﻮد و‬
‫ﻧﺼﺎرا در آراﺳﺘﻦ ﻣﻌﺒﺪﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺗﺰﯾﯿﻦ‬
‫َ ُ َ ْ ُ َّ‬
‫ﺰﺘﺧ ِﺮ�ﻨ َﻬﺎ‬ ‫ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻮاس ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮت ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي )‪ ،(2916‬اﺑﻮداود )‪ ،(461‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ ،(4265‬و ﻓﺎﮐﻬﯽ در‬
‫أﺧﺒﺎر ﻣﮑﮥ )‪ (1289‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﯽراود از اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ از ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ ﺣﻨﻄﺐ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﻟﻌﻠﻞ اﻟﻤﺘﻨﺎﻫﯿﮥ )‪ (117/1‬از اﺑﻦاﻟﺠﻮزي آﻣﺪه‪ ،‬دارﻗﻄﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺑﻦﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬از اﺑﻦﻣﯿﺴﺮه و دﯾﮕﺮ راوﯾﺎن ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺗﺪﻟﯿﺲ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ ﺳﻤﺎع ﻣﻄﻠﺐ از ﺻﺤﺎﺑﻪ را رد ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻄﻠﺐ از ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮزرﻋﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺛﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻣﯿﺪوارم از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ ﻣﻨﺬري )‪ (123 ،122/1‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و در ﺛﻘﻪ ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪.(3700‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪638‬‬
‫َُْ ُ‬
‫ﻮد َواﻨﻟَّ َﺼ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫»ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﺑﺎ ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﺪ آراﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫) ‪(1‬‬
‫ﺎرى«‪.‬‬ ‫ﻛ َﻤﺎ َزﺧ َﺮﻓﺖ اﻴﻟﻬ‬
‫ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﮐﻪ ﻣﻌﺒﺪﻫﺎي ﺧﻮد را آراﺳﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﭼﯿﺰِ ﻣﺤﺴﻮس را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﺤﻞ ﻗﺒﺮ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎب اوﻟﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺐ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ٓ ُ َّ َ َ ٓ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ٓ ُ ُ َ ُ ّ‬ ‫ُ َّ ٓ َ ُ ُ َ ُ‬
‫ب َو� أقول ل� ۡم إ ِ ِ�‬‫﴿قل � أقول ل� ۡم عِندِي خزا�ِن ٱ�ِ و� أعلم ٱلغي‬
‫َملَ ٌ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٠ :‬‬ ‫ك ۖ﴾‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ ﮔﻨﺞﻫﺎ و ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي اﷲ ﻧﺰد ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻢ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪام‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫نت أَ ۡعلَ ُم ٱ ۡل َغ ۡي َ‬
‫� َول َ ۡو ُك ُ‬ ‫َ ٓ َّ ُ‬ ‫�ا إِ� َما‬
‫َّ‬ ‫﴿قُل َّ�ٓ أَ ۡمل ُِك ِ�َ ۡف ِ� َ� ۡف ٗعا َو� َ ًّ‬
‫َ‬
‫ب‬ ‫شا َء ٱ ۚ‬
‫َّ‬
‫ِير َو�َشِ �‪ ٞ‬ل ِق ۡو ٖ�‬ ‫إ ۡن َ�نَا ۠ إ َّ� نَذ ‪ٞ‬‬ ‫� ۡ� َو َما َم َّس َ ُّ‬ ‫ت م َِن ٱ ۡ َ‬ ‫� ُ‬‫كَۡ‬ ‫َ ۡ َ ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� ٱلس ٓو ُء ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ست‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٨٨ :‬‬ ‫يُؤم ُِنون‪﴾١٨٨‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺧﻮدم ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻏﯿﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺳﻮد ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮاي ﺧﻮدم ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻢ و ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﻣﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه و ﻣﮋدهرﺳﺎﻧﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮداود )‪ ،(448‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )‪ ،(152/3‬و اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ )‪ (274/1‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮري از‬
‫اﺑﯽﻓﺰاره از ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﺻﻢ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪‬؛ اﻟﺒﺘﻪ درﺑﺎرهي اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬اﺑﻦﻋﯿﯿﻨﻪ و وﮐﯿﻊ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را از ﺛﻮري ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و آن را ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﻮﻗﻮف‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق آن را از ﻃﺮﯾﻖ ﺛﻮري ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در ﺗﻐﻠﯿﻖ اﻟﺘﻌﻠﯿﻖ‬
‫)‪ (240 ،239/2‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻗﻮف آورده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ و دارﻗﻄﻨﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻓﺰاره را ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ از او ﺑﻪﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﯾﺎد ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﯾﺰﯾﺪ از او رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ آن را ﺑﺎ ﺻﯿﻐﻪي ﺟﺰم‪ ،‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد )ﮐﺘﺎب اﻟﺼﻼة‪ ،‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﻨﯿﺎن اﻟﻤﺴﺠﺪ( ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠّﻖ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪639‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭘﯿﺶ از دﻓﻦ‬
‫ﺟﻨﺎزهاي ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ وي‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي اﯾﻦ ﻣﺮد ﯾﺎ زنِ ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﻮد و زﻣﺎﻧﯽ از وﻓﺎت وي‪،‬‬
‫اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺳﺮِ ﻗﺒﺮش رﻓﺖ و ﺑﺮ ﻗﺒﺮِ او ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢدوران ﯾﺎ ﻫﻢﻋﺼﺮِ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي او ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ وﻟﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻗﺒﺮِ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﺎ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه و از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﯾﺎ ﻋﻤﺮ ﯾﺎ ﻋﺜﻤﺎن و‬
‫دﯾﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬و اﻣﺎﻣﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺳﯽ ﺳﺎﻟﻪ ﻫﺴﺘﯿﺪ و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺳﯽ ﺳﺎلِ ﻗﺒﻞ ﻓﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫او‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و اﻫﻞ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻣﺮده اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاش ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪهاﯾﺪ و ﺣﺎل دوﺳﺖ دارﯾﺪ ﺑﺮ ﻗﺒﺮش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﻤﻮاره ﺟﻮﯾﺎي ﺣﺎل آنﻫﺎ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽداد؛‬
‫و اﻫﻤﯿﺖ دادن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻧﺎمدار ﯾﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ از دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺆال ﺑﯽﻣﻨﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﺻﺤﺎﺑﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﺮ اﯾﻦ ﻣﺮد ﯾﺎ زن ﺳﯿﺎه را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎل‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ ﺿﺮورت‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﻨﺖ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺿﺮورت‪ ،‬از دﯾﮕﺮان ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻫﺰار ﯾﺎ دو ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺆال ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺪاﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺎدهي ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و دوﺑﺎره ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺟﻨﺎزه‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ در اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮِ ﻗﺒﺮ آن ﺷﺨﺺ رﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪640‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن اﻋﺎدهي ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه در‬
‫زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ آن ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺟﻤﺎﻋﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي اداي ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و دوﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه را‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاي ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬
‫و ﺳﭙﺲ آن ﺟﻨﺎزه را ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ و آنﺟﺎ ﻧﯿﺰ ﻋﺪهاي ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﻧﻪ اﯾﺮادي دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﯾﻦ ﮔﺮوه‬
‫ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي ﻣﺬﮐﻮر ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻋﺎدهي ﻧﻤﺎز در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺒﺒﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺟﻮدي ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮيﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﺮ ﻗﺒﺮي ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺮش را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ؛ درﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َْ َ َْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺴﻢ ﻰﻠﻋ‬ ‫اب لﻮ أﻗ‬
‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺑ‬‫ﺑﺎﻷ‬ ‫ٍ‬
‫ﻮع‬ ‫ﻓ‬‫ﻣﺪ‬ ‫أﻏﺮﺒ‬ ‫ﻌﺚ‬‫‪ -٢٦٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬رب أﺷ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ا�ِ ﻷَ َّ‬
‫ﺑﺮهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َّ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﺨﺺِ ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و‬

‫ﻏﺒﺎرآﻟﻮدي ﮐﻪ از ﻫﺮ دري راﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪش‬
‫را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬
‫ْ َّ َ َ َّ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫ُْ ُ ََ‬ ‫ِّ‬ ‫ﺳﺎﻣﺔ‪َ ‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺑﺎب اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬ﻓﺈِذا ﺎﻋﻣﺔ ﻣﻦ دﺧﻠﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٢٦٣‬وﻋﻦ أ‬
‫ُْ ُ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ِّ ُ ُ َ ْ َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺎر ﻗﺪ أمِﺮ ﺑ ِ ِﻬﻢ إِﻰﻟ اﻨﻟﺎر‪ .‬و�ﻤﺖ ﻰﻠﻋ‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺤﺎب‬ ‫ﺻ‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ﻏ�‬ ‫ﻮن‬ ‫ﻮﺳ‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ﺪ‬ ‫اﺠﻟ‬ ‫ﺤﺎب‬ ‫ﺻ‬ ‫وأ‬ ‫ِ�‪،‬‬ ‫ﻛ‬‫ﺎ‬‫ﺴ‬ ‫الﻤ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ ِّ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺎر ﻓﺈِذا ﺎﻋﻣﺔ ﻣﻦ دﺧﻠﻬﺎ اﻟنﺴﺎء«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﺑﺎب اﻨﻟ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ دروازهي ﺑﻬﺸﺖ اﯾﺴﺘﺎدم؛ ﺑﯿﺶﺗﺮِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺑﻮدﻧﺪ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪانِ ﺑﻬﺸﺘﯽ را ﻧﮕﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2622 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5196 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2736 :‬‬
 ‫‪641‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫داﺷﺘﻪ و ﻫﻨﻮز اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺟﺰ دوزﺧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﯿﺪه ﺑﻮد آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ دوزخ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮ دروازهي دوزخ اﯾﺴﺘﺎدم؛ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وارد دوزخ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫زﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺷﺨﺺِ ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و ﻏﺒﺎرآﻟﻮدي ﮐﻪ از ﻫﺮ دري راﻧﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﻇﺎﻫﺮِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺪ و‬
‫از ﺷﺪت ﻓﻘﺮ‪ ،‬رﻧﮓﭘﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮐﻬﻨﻪاي دارد و از ﻫﺮ دري راﻧﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ از او ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻫﺮ دري را ﮐﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬او را ﻣﯽراﻧﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫او اﺟﺎزهي ورود ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﻪ روﯾﺶ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ‬
‫او را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬درب را ﺑﻪ روﯾﺶ ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ .‬زﯾﺮا ارزﺷﯽ ﺑﺮاي او ﻗﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮاﻣﯽ و ارﺟﻤﻨﺪ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﺣﺮﻓﺶ را ﻧﺎدﯾﺪه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنﭼﻪ ﺑﺮ آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از اﻓﺮاد‪ ‬ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و ﻏﺒﺎرآﻟﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ! ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ؟ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ آري؛ ﻣﯿﺰان‪،‬‬
‫ﺗﻘﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ُ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٣ :‬‬ ‫ِند ٱ�ِ ��قٮ ٰ� ۡ ۚم ﴾‬
‫﴿إِن أ�رم�م ع‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻘﻮاﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻘﻮاﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻣﻮرش را ﺳﺮ و‬
‫ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼﺗﺶ را ﺣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺶ را‬
‫ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﺴﯽ را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺨﻮرد ﯾﺎ از روي ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺗﮑﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﻮا و ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽ از روي اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪642‬‬

‫و در ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ از روي اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ اﷲ در ﻣﻮرد‪ ‬اﻣﺮي‬
‫ﻣﺒﺎح ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ داﺳﺘﺎن ر‪‬ﺑ‪‬ﯿ‪‬ﻊ دﺧﺖ ﻧﻀﺮ و ﺑﺮادرش اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬را ﯾﺎدآوري ﮐﺮدﯾﻢ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺑﯿﻊ‪ ،‬دﻧﺪان ﭘﯿﺸﯿﻦ ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮان اﻧﺼﺎر را ﺷﮑﺴﺖ و ﭼﻮن رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺼﺎص ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ ،‬اﻧﺲ‪ ‬از روي اﻃﻤﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬داﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ دﻧﺪان رﺑﯿﻊ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ دﻫﺪ و‬
‫اوﻟﯿﺎي آن دﺧﺘﺮ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل دﯾﻪ ﯾﺎ ﺑﺪون آن‪ ،‬راﺿﯽ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ‬اﻧﺲ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻋﻨﻮان در ر ‪‬د ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻧﻮادهي آن دﺧﺘﺮ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺒﻮل دﯾﻪ ﺷﺪﻧﺪ و از ﻗﺼﺎص ﮐﺮد ِن رﺑﯿﻊ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪ (1 ).‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از روي ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ ﯾﺎ از روي‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺗﮑﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮِ اﷲ‪ ‬و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ و ﺳﺘﻤﮑﺎر ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﻮﮔﻨﺪش ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻋﺎﺑﺪ‪ ‬ﻣﻐﺮوري ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﯾﮏ اﻧﺴﺎنِ‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرم ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺠﺐ! ﻣﮕﺮ آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ اوﺳﺖ؟ آﯾﺎ رﺣﻤﺖ در دﺳﺖ او ﻗﺮار دارد؟ ﻟﺬا‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻼن‪� ،‬ﻔ ْﺮت ُﻪﻟ‪َ ،‬وأﺣﺒْﻄﺖ � َﻤﻠﻚ«‪.‬‬
‫ﻲﻠﻋ أﻻ أﻏ ِﻔﺮ ِﻟﻔ ٍ‬ ‫اﺬﻟي �ﺘ�ﻰﻟ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ذا ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﮔﺮداﻧﯿﺪم«‪ .‬ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑﺪي! ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‬
‫ﺺ ﮔﻨﻪﮐﺎر را آﻣﺮزﯾﺪ و‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻦ ﻋﺎﺑﺪ ﻣﻐﺮور را ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن ﺷﺨ ِ‬
‫اﻋﻤﺎل اﯾﻦ ﻋﺎﺑﺪ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد و ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﺮد و او را از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ دور داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ دروازهي ﺑﻬﺸﺖ‬
‫اﯾﺴﺘﺎدم؛ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪا ِن ﺑﻬﺸﺘﯽ را ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ و ﻫﻨﻮز اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﺮا ﻗﺒﻞ از‬

‫)‪ (1‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ ﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2621 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﻨﺪب‪.‬‬
 ‫‪643‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﻘﺮا ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ‬
‫اﷲ‪ ‬دارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ٓ َّ ۡ َ ٰ َ‬
‫]اﻟﻌﻠﻖ‪[٧ ،٦ :‬‬ ‫� ‪ ٦‬أن َّر َءاهُ ٱ ۡس َت ۡغ َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾٧‬‬ ‫�� َن َ� ۡط َ ٰٓ‬‫﴿� إِن ٱ ِ�‬
‫ﺣﻘﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن )ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ و( ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﮐﻢﺗﺮ از آدمِ‬
‫ﻓﻘﯿﺮ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻓﻘﺮا ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫وﻟﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻋﺒﺎدت‪ ‬ﻓﻘﺮا ﺑﯿﺶ از ﻋﺒﺎدت ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻓﻘﺮا ﻗﺒﻞ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪» .‬ﺟﺰ دوزﺧﯿﺎنِ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﮐﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﯿﺪه ﺑﻮد آنﻫﺎ را ﺑﻪ دوزخ‬
‫ﺑﺒﺮﻧﺪ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮدم را در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬دوزﺧﯿﺎن‪،‬‬
‫ﻓﻘﯿﺮاﻧﯽ ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮِ ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و آنﻫﺎ را ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮِ دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬زﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﺶ از ﻣﺮدان‪،‬‬
‫ﻓﺘﻨﻪﮔﺮﻧﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﯾﮑﯽ از اﻋﯿﺎد ﺑﻪ زﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺎر«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي زﻧﺎن!‬ ‫ﺮﺜ أَ ْﻫﻞ اﻨﻟَّ‬
‫� َّﻦ أَ ْ� َ ُ‬
‫َ َ ْ َ َ ِّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ ْ ُ ِّ ُ َّ َ َّ ُ‬
‫»ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ اﻟنﺴﺎ ِء ﺗﺼﺪ�ﻦ‪ ،‬ولﻮ ِﻣﻦ ﺣ ِﻠﻴ�ﻦ ﻓ ِﺈﻧ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ از زﯾﻮرآﻻت ﺧﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯿﺶﺗﺮِ دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬از ﺷﻤﺎ زﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫� ُﻔ ْﺮ َن اﻟْ َﻌﺸ َ‬
‫�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ُ ْ ْ َ َّ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﭼﺮا اي رﺳﻮلﺧﺪا؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗ� ِﺮﺜن الﻠﻌﻦ‪ ،‬وﺗ‬
‫ِ‬
‫»زﯾﺮا ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺜﺮت ﻧﻔﺮﯾﻦ و ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ و ﺷﻮﻫﺮاﻧﺘﺎن را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬آري؛ زن‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً زﺑﺎندراز‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪﮔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎسِ ﺷﻮﻫﺮش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ‬
‫ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر از او ﯾﮏ ﺑﺪي ﺑﺒﯿﻨﺪ؛‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﺗﻮ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪﯾﺪهام! و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻤﻨﻮنِ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪي ﻣﺎل و ﺛﺮوت‬
‫ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ واﻣﯽدارد و ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺑﻪ‬
‫رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺣﻖ و ﺗﺤﺼﯿﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﻮق ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﻧﻌﻤﺖ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (2462 ،304) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 80 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 885 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.$‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪644‬‬

‫ﻫﻮﺷﯿﺎر و آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ :‬ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬ﺳﻼﻣﺘﯽ‪ ،‬و ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬ﺛﺮوت ﯾﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎزي از دﯾﮕﺮان‪ .‬ﻓﺮاﻏﺖ‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫ﻛﺜ�‬ ‫ﻤﺘﺎن ﻣﻐﺒﻮن ﻓﻴﻬﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﻣﺸﮑﻼت زﯾﺎديﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧِﻌ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫ِّ ُ‬
‫الﺼ َﺤﺔ َواﻟﻔ َﺮاغ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬درﺑﺎرهي دو ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬زﯾﺎن‬ ‫ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّﺎس‪:‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ )و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ(‪ :‬ﺗﻦدرﺳﺘﯽ و ﻓﺮاﻏﺖ«‪ .‬و ﻓﺮاﻏﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺛﺮوت اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت دارد‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ ﻣﺸﻐﻮلِ ﮐﺴﺐ و‬
‫ﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ و از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل‪ ،‬در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ ٌ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ل ْﻢ �ﺘﻠﻜ ْﻢ ِﻲﻓ الﻤﻬ ِﺪ إِﻻ ﺛﻼﺛﺔ‪ :‬ﻋِيﻰﺴ ا� ُﻦ‬ ‫‪ -٢٦٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ُّ ُ َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ ُ ْ ٌ ُ ً َ ً َ َّ َ َ َ‬ ‫ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ِﺐ ﺟ َﺮ�ﺞ‪ ،‬و�ن ﺟ َﺮ�ﺞ َرﺟﻼ ﺎﻋﺑِﺪا‪ ،‬ﻓﺎﺨﺗﺬ ﺻ ْﻮﻣﻌﺔ ﻓﺎﻜن �ِﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺘﻪ أﻣﻪ َوﻫﻮ‬ ‫مﺮ�ﻢ‪ ،‬وﺻﺎﺣ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ‬ ‫ََْ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ِّ ُ ِّ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ َ ِّ َ َ َ‬
‫ﻼﻲﺗ ﻓﺄﻗﺒﻞ ﻰﻠﻋ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ ﻓﺎﻧﺮﺼﻓﺖ ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن‬ ‫ِ‬ ‫ﺎرب أ� َوﺻ‬ ‫ﻳﺼ�‪� .‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﺟ َﺮ�ﺞ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳ‬
‫ََََْ ََ َ‬ ‫َ ْ َ ِّ ُ ِّ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ِّ َ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﻼﻲﺗ‪ .‬ﻓﺄ�ﺒﻞ ﻰﻠﻋ ﺻﻼﺗ ِﻪ‪،‬‬ ‫ُ ِ‬ ‫ﺻ‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫أ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﺞ‪،‬‬ ‫�‬ ‫ﻣِﻦ اﻟﻐ ِﺪ أ�ﺘﻪ وﻫﻮ ﻳﺼ�‪ ،‬ﻓﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﺟﺮ‬
‫ََََْ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ﻓَﻠَ َّﻤﺎ َﺎﻛ َن ﻣ َِﻦ اﻟْ َﻐﺪ َأ َ� ْﺘ ُﻪ َو ُﻫﻮ ﻳُ َﺼ ِّ� َ� َﻘﺎﻟَﺖ‪ :‬ﻳﺎ ُﺟ َﺮ� ُﺞ ﻓﻘﺎل‪ :‬أ ْي َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻼﻲﺗ ‪،‬ﻓﺄ�ﺒﻞ ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ﺻ‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ب‬ ‫ر‬
‫َ ُ ْ ً‬ ‫َ َ َ َّ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ َّ ْ ُ َ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬
‫ﺻﻼﺗ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ ﻻ ﺗ ِﻤﺘﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﻨﻈ َﺮ إِﻰﻟ ُوﺟﻮه اﻤﻟﻮمِﺴﺎت‪� .‬ﺘﺬاﻛ َﺮ �ﻨﻮ إِﺮﺳا� ِﻴﻞ ﺟﺮ�ﺎ‬
‫َّ َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُْ‬ ‫ْ َ ََ َ‬ ‫ْ َ ٌ ٌّ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻓﺘﻌﺮﺿﺖ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻠ ْﻢ‬ ‫ﺑﻲﻐ �ﺘﻤﺜﻞ ِﺤﺑُﺴﻨِﻬﺎ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬إِن ِﺷئﺘ ْﻢ ﻷﻓﺘِنﻨﻪ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ امﺮأة‬ ‫َوﻋِﺒﺎدﺗﻪ‪َ ،‬و�ﻧ ِ‬
‫َْ َ‬ ‫ََْ َْ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ْ َ َ ََ ْ َ ً َ َ ََ‬
‫ﻔﺴﻬﺎ ﻓﻮﻗﻊ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪.‬‬ ‫ﻳﻠﺘ ِﻔﺖ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ ‪،‬ﻓﺄﺗﺖ را�ِﻴﺎ ﺎﻛن ﻳﺄوي إِﻰﻟ ﺻﻮﻣﻌﺘِﻪ ‪،‬ﻓﺄﻣﻜﻨﺘﻪ ﻣِﻦ ﻧ ِ‬
‫َ َُ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ ْ َََ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺻﻮﻣﻌﺘﻪ‪َ ،‬وﺟﻌﻠﻮا‬ ‫ﻓﺤﻤﻠﺖ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ َوﺪﻟت ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻫ َﻮ ﻣِﻦ ﺟ َﺮ�ﺞ‪ ،‬ﻓﺄﺗ ْﻮهُ ﻓﺎﺳﺘـ�لﻮه وﻫﺪمﻮا‬
‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫ْ ِّ َ َ ْ ْ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َ َ ُْ ُ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﻲﻐ ﻓﻮﺪﻟت ﻣِﻨﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬أ� َﻦ الﺼ ِﻲﺒ؟‬ ‫ِ‬ ‫اﺒﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ﺬ‬‫ِ‬ ‫ﻬ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫ﻗﺎلﻮا‪:‬‬ ‫ﻢ؟‬ ‫�‬ ‫ﺮﻀ�ﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺷﺄﻧ‬ ‫ﻳ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ ِّ َ َّ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ﻓَ َ‬
‫ﻮ� ﺣﻰﺘ أﺻ� ﻓﺼ�‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ اﻧﺮﺼف أﻰﺗ الﺼ ِﻲﺒ �ﻄﻌﻦ ِﻲﻓ ﺑﻄﻨِ ِﻪ وﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺠﺎءوا ﺑ ِ ِﻪ ﻓﻘﺎل‪ :‬دﻋ‬
‫َ ُ َْ‬ ‫ُ ٌ َّ ِ َ َ ْ ُ َ ُ ْ ُ ُ َ ِّ ُ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫ُ ُ َ ْ َُ‬
‫اﻲﻋ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺒﻠﻮا ﻰﻠﻋ ﺟ َﺮ�ﺞ �ﻘﺒﻠﻮﻧﻪ َو�ﺘﻤﺴﺤﻮن ﺑ ِ ِﻪ وﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻧب ِ�‬ ‫ﻏﻼم ﻣﻦ أﺑﻮك؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻼن الﺮ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ٌّ ْ ُ ْ‬ ‫َ ُ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َََ َ ْ َ َ‬
‫ﻳﺮﺿﻊ ﻣِﻦ‬ ‫ِ� ﻛﻤﺎ ﺎﻛﻧﺖ‪� ،‬ﻔﻌﻠﻮا‪ .‬ﺑيﻨﺎ ﺻ ِﻲﺒ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻃ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﺐ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ‪ ،‬أﻋﻴﺪوﻫﺎ ﻣ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺻﻮﻣﻌﺘﻚ ﻣِﻦ ذﻫ‬ ‫لﻚ‬
‫َْ َ َ‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ ْ‬ ‫ُُّ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُ ِّ َ َ َّ َ ُ ٌ َ ٌ َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫أﻣﻪ‪� ،‬ﻤﺮ رﺟﻞ راﻛ ِﺐ ﻰﻠﻋ داﺑ ٍﺔ ﻓﺎرِﻫ ٍﺔ وﺷﺎر ٍة ﺣﺴﻨ ٍﺔ ﻓﻘﺎﻟﺖ أﻣﻪ‪ :‬الﻠﻬﻢ اﺟﻌﻞ اﺑ ِ� ﻣﺜﻞ ﻫﺬا‪،‬‬
‫ْ ُ َّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫ََْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫�ﺮﺘك اﺜﻟﺪي وأ�ﺒﻞ إِﻴﻟ ِﻪ �ﻨﻈﺮ إِﻴﻟ ِﻪ ﻓﻘﺎل‪ :‬الﻠﻬﻢ ﻻ ﺠﺗﻌﻠ ِ� ﻣِﺜﻠﻪ‪� ،‬ﻢ أ�ﺒﻞ ﻰﻠﻋ ﺛﺪﻳ ِ ِﻪ ﻓﺠﻌﻞ‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ْ َ َ ُ ُ ْ ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ ِّ َ ْ ُ َ‬
‫ارﺗ ِﻀﺎﻋﻪ ﺑِﺄﺻﺒﻌِﻪ الﺴﺒﺎﺑ ِﺔ ِﻲﻓ �ِﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬وﻫ َﻮ � ِﻲﻜ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳ ْﺮﺗ ِﻀﻊ«‪ .‬ﻓﻜ�� أ�ﻈ ُﺮ إِﻰﻟ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6412 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 98‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪645‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬
‫ََْ َ َْ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ ْ ُ ََ ََُ ُ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ﺖ ‪َ ،‬و ِ� َ� ُﻘﻮل‪َ :‬ﺣ ْﺴ َ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫ﻮن‪:‬‬ ‫ﺮﻀ�ﻮ�ﻬﺎ ‪،‬و�ﻘﻮل‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫�ﻤﺼﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪َ » :‬وم ُّﺮوا ِﺠﺑﺎرِ� ٍﺔ وﻫﻢ ﻳ‬
‫َ ُ ُّ َ‬
‫ِ‬
‫ْ َ َ َ َ َ ِّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ََْ ْ ْ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َّ ُ ْ ْ‬
‫الﺮﺿﺎع َو�ﻈ َﺮ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ا� َوﻧ ِﻌ َﻢ الﻮ� ِﻴﻞ‪ .‬ﻓﻘﺎﻟﺖ أﻣﻪ‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ ﻻ ﺠﺗﻌﻞ اﺑ ِ� ﻣِﺜﻠﻬﺎ‪� ،‬ﺮﺘك‬
‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ُ‬ ‫َ ٌُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ َُ َ ََ َ َ َ َ‬ ‫َّ ُ ْ َ ْ‬
‫اﺤﻟﺪِﻳﺚ ﻓﻘﺎﻟﺖ‪ :‬م َّﺮ َرﺟﻞ ﺣﺴ ُﻦ الﻬﻴﺌ ِﺔ �ﻘﻠﺖ‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ‬ ‫الﻠﻬ َّﻢ اﺟﻌﻠ ِ� ﻣِﺜﻠﻬﺎ‪� ،‬ﻬﻨﺎل ِﻚ ﺗﺮاﺟﻌﺎ‬
‫ََ ُ َ ْ ُ َُ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ ُ َ ُ ْ َ َّ ُ َّ َ ْ َ‬ ‫ْ َْ ْ‬
‫ﻠ� ﻣِﺜﻠﻪ‪َ ،‬وم ُّﺮوا ﺑِﻬ ِﺬه ِ اﻷﻣ ِﺔ َوﻫﻢ ﻳﺮﻀ�ﻮ�ﻬﺎ َو�ﻘﻮلﻮن‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫اﺟﻌﻞ اﺑ ِ� ﻣِﺜﻠﻪ �ﻘﻠﺖ‪ :‬الﻠﻬﻢ ﻻ ﺠﺗ‬
‫َّ َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ َ َ ُ ْ َ َّ ُ‬ ‫ََْ ْ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ ُ َّ ُ‬
‫ﺖ‪� ،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ ﻻ ﺠﺗﻌﻞ اﺑ ِ� ﻣِﺜﻠﻬﺎ �ﻘﻠﺖ‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ اﺟﻌﻠ ِ� ﻣِﺜﻠﻬﺎ؟! ﻗﺎل‪ :‬إِن ذل ِﻚ‬ ‫ﺖ ﺮﺳﻗ ِ‬ ‫ز�ﻴ ِ‬
‫َ َ ْ َْ‬ ‫ََْ‬ ‫َّ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َْْ‬ ‫َّ َُّ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ َّ ً َ ُ ُ‬
‫ﺖ‪ ،‬ولﻢ ﺗﺰن‪،‬‬ ‫الﺮﺟﻞ ﺎﻛن ﺟﺒﺎرا �ﻘﻠﺖ‪ :‬الﻠﻬﻢ ﻻ ﺠﺗﻌﻠ ِ� ﻣِﺜﻠﻪ‪ ،‬و� ِن ﻫ ِﺬه ِ �ﻘﻮلﻮن ﻬﻟﺎ ز�ﻴ ِ‬
‫ْ ََ‬ ‫َّ ُ ْ َ ْ‬ ‫َُ ْ‬ ‫َ َ ْ ََْ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺴق‪� ،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ اﺟﻌﻠ ِ� ﻣِﺜﻠﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺖ‪ ،‬ولﻢ � ِ‬ ‫وﺮﺳﻗ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻘﻂ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ در ﮔﻬﻮاره ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬و ﭘﺴﺮﺑﭽﻪي داﺳﺘﺎنِ ﺟﺮﯾﺞ؛ ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬ﻣﺮدي ﻋﺎﺑﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺒﺎدت در ﺻﻮﻣﻌﻪاي ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎدرش‪،‬‬
‫ﻧﺰدش آﻣﺪ و ﺻﺪا زد‪ :‬اي ﺟﺮﯾﺞ! )ﺟﺮﯾﺞ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺟﻮاب ﻣﺎدرم را ﺑﺪﻫﻢ ﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﺎزم را ﺑﺨﻮاﻧﻢ؟ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎزش اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎدرش ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻓﺮداي آن روز‪ ،‬دوﺑﺎره‬
‫ﺑﻪ دﯾﺪن ﺟﺮﯾﺞ رﻓﺖ و ﺟﺮﯾﺞ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺪا زد‪ :‬اي ﺟﺮﯾﺞ! ﺟﺮﯾﺞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺟﻮاب ﻣﺎدرم را ﺑﺪﻫﻢ ﯾﺎ ﻧﻤﺎزم را ﺑﺨﻮاﻧﻢ؟ و ﺑﺎز ﺑﻪ ﻧﻤﺎزش اداﻣﻪ داد‪.‬‬
‫ﻣﺎدرش روز ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺻﻮﻣﻌﻪ آﻣﺪ و او را ﺻﺪا زد‪ .‬وي‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺟﻮابِ ﻣﺎدرش را ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎزش اداﻣﻪ داد‪ .‬اﯾﻦﺑﺎر ﻣﺎدرش‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﺶ ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎر ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬او را ﻧﻤﯿﺮان‪ .‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻫﻤﻮاره از‬
‫ﺟﺮﯾﺞ و ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر در آن زﻣﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺟﻤﺎل و‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬زﺑﺎنزد ﺑﻮد؛ اﯾﻦ زن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﻣﻦ‪ ،‬او را ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد‬
‫ﺟﺮﯾﺞ رﻓﺖ و ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر او ﮔﺬاﺷﺖ؛ وﻟﯽ ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ او ﻧﮑﺮد‪ .‬آنﮔﺎه آن‬
‫زن‪ ،‬ﻧﺰد ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ رﻓﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮﻣﻌﻪي ﺟﺮﯾﺞ ﺑﻮد و ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎرش ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎردار ﺷﺪ و ﭘﺴﺮي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻮزاد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﺮﯾﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﻧﺰد ﺟﺮﯾﺞ رﻓﺘﻨﺪ و او را از ﺻﻮﻣﻌﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ آوردﻧﺪ و ﺻﻮﻣﻌﻪاش را ﺧﺮاب‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ زدن او ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺮﯾﺞ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ اﯾﻦ زن‪ ،‬زﻧﺎ‬
‫ﮐﺮدهاي و از ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﭽﻪدار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ و وﻗﺘﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3436 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2550 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪646‬‬

‫ﻧﻤﺎزش ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻧﻮزاد رﻓﺖ و ﺑﺮ ﺷﮑﻢ او زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺴﺮ! ﭘﺪرت‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻓﻼنﭼﻮﭘﺎن‪ .‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺮﯾﺞ آﻣﺪﻧﺪ و او را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮ او‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺻﻮﻣﻌﻪات را از ﻃﻼ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ آن را از ﮔﻞ و ﺧﺎك ﺑﺴﺎزﯾﺪ‪ .‬و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬و اﻣﺎ‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ (،‬ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻣﺎدرش ﺷﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮرد؛ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮدي ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺒﯽ زﯾﺒﺎ و ﮔﺮانﺑﻬﺎ از آنﺟﺎ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎدر اﯾﻦ ﻧﻮزاد‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻓﺮزﻧﺪم را ﻣﺜﻞِ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ‪ ،‬ﭘﺴﺘﺎن ﻣﺎدرش را رﻫﺎ ﮐﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي آن ﻣﺮد ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻣﺜﻞ او ﻣﮕﺮدان! و دوﺑﺎره ﭘﺴﺘﺎن را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺷﯿﺮﺧﻮردن ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺮار دادن اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎرهاش در دﻫﺎن و ﻣﮑﯿﺪن آن‪ ،‬ﺷﯿﺮﺧﻮردن آن ﮐﻮدك‬
‫را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﻨﯿﺰي از آنﺟﺎ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و او را ﻣﯽزدﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬زﻧﺎ و دزدي ﮐﺮدهاي‪ .‬و او‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و او‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﺎرﺳﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎدرِ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﭘﺴﺮم را ﻣﺜﻞِ اﯾﻦ ﮐﻨﯿﺰ ﻧﮕﺮدان‪.‬‬
‫ﮐﻮدك‪ ،‬ﭘﺴﺘﺎن ﻣﺎدرش را رﻫﺎ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﻨﯿﺰ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا‬
‫ﻣﺜﻞِ اﯾﻦ ﺑﮕﺮدان‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺎدر و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدر ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺧﻮشﻗﯿﺎﻓﻪ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد؛ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻓﺮزﻧﺪم را ﻣﺜﻞِ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﮕﺮدان و ﺗﻮ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮدي‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻣﺜﻞِ اﯾﻦ ﻣﺮد ﻣﮕﺮدان؟! ﮐﻨﯿﺰي از‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و او را ﻣﯽزدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬زﻧﺎ و دزدي ﮐﺮدهاي‪ .‬دﻋﺎ ﮐﺮدم ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻣﺜﻞ او ﻧﮕﺮداﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻣﺜﻞِ او ﺑﮕﺮدان؟ ﮐﻮدك‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ و ﺳﺘﻢﮔﺮ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا دﻋﺎ ﮐﺮدم‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﻣﺮا ﻣﺜﻞِ او ﻧﮕﺮدان‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫زن ﮐﻪ او را ﺑﻪ زﻧﺎ و دزدي ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ زﻧﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻧﻪ دزدي؛ ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻣﺜﻞ او ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻘﻂ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ در ﮔﻬﻮاره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.«...‬‬
 ‫‪647‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫اول‪ :‬ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ .‬ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪‬؛ زﯾﺮا در ﻣﯿﺎن او و رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�‬‫�م ُّم َص ّد ِٗقا ل ّ َِما َ� ۡ َ‬
‫َ ۡ ُ َ ۡ َ َ َ ٰ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ ّ َ ُ ُ َّ َ ۡ ُ‬
‫﴿�ذ قال عِي� ٱ�ن مر�م �ب ِ� إِس�ءِيل إ ِ ِ� رسول ٱ�ِ إِ�‬
‫ۡ َ َ‬
‫�ۢ� ب َر ُسول يَأۡ� م ِۢن َ� ۡعدِي ٱ ۡس ُم ُه ٓۥ أَ ۡ َ‬
‫� ُدۖ﴾‬ ‫َ َ َّ َ َّ ۡ َ َ ُ َ ّ َ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٦ :‬‬ ‫يدي مِن ٱ�ورٮ ٰ ِة ومب ِ ِ ٖ ِ‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﺑﻪ ﯾﺎد آورﯾﺪ( ﮐﻪ ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ از ﺗﻮرات ﻓﺮاروي ﻣﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﮋده ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﺎﻣﺶ اﺣﻤﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي در ﻣﯿﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬و ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن در ﻣﯿﺎن ﻋﺮبﻫﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬دروغ و ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ و ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫﴿ َو َج َعل َنا ٱ ۡ� َن َم ۡر�َ َم َوأ َّم ُه ٓۥ َءايَ ٗة َو َء َاو ۡ� َ�ٰ ُه َما ٓ إ ٰ� َر ۡ� َو� َذ ِ َ َ َ َ‬
‫� ‪﴾٥٠‬‬‫ات قرارٖ ومعِ ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٥٠ :‬‬
‫و )ﻋﯿﺴﯽ( ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ و ﻣﺎدرش را ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻗﺮار دادﯾﻢ و آنﻫﺎ را در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪي ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫و آب روان داﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺎي دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﻧﺤﻮهي آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻧﺤﻮهي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪﻧﺶ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﺎدرش ﻣﺮﯾﻢ&‪ ،‬او را ﺑﺪونِ ﭘﺪر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي ﺑﺎردار ﺷﺪ و اﷲ‪‬‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮشاﻧﺪام ﻧﺰد ﻣﺮﯾﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻣﺮﯾﻢ دﻣﯿﺪ و ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎردار ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎن را از ﻧﻄﻔﻪي ﻣﺮد دارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﻣﯿﺪن ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ‬
‫ُ‬
‫اب � َّم قال ُ�ۥ �ن‬ ‫َُ‬ ‫﴿إ ِ َّن َم َث َل ع َ ٰ‬
‫ِي� عِند ٱ�ِ كمث ِل ءادم ۖ خلقهۥ مِن تر ٖ‬
‫َ ُ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٥٩ :‬‬ ‫� َيكون ‪﴾٥٩‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﺮاي اﷲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم ﺑﻮد ﮐﻪ او را از ﺧﺎك آﻓﺮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪648‬‬

‫ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از ﻗﺪرت اﷲ‪ ،‬ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮﮔﺎه اﷲ‪ ،‬ارادهي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﭼﯿﺰي را‬
‫ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬ﺑﺎردار ﺷﺪ و ﻋﯿﺴﯽ را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺟﻨﯿﻦﻫﺎ در ﺷﮑﻢ ﻣﺎدرش ﻧﻤﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﯾﻢ ﺑﺎردار ﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﺿﻊ‬
‫ﺣﻤﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺪت زﯾﺎدي ﻃﻮل ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ .‬ﻧﺤﻮهي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪن ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺤﻮهي وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﻣﺮﯾﻢ& ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬درد زاﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺮﯾﻢ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ُّ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٢٣ :‬‬ ‫نت � ۡس ٗيا َّمنسِ ّيا ‪﴾٢٣‬‬ ‫ت � ٰل ۡيت ِ� مِت �بل �ذا و�‬‫﴿قال‬
‫)ﻣﺮﯾﻢ( ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﮐﺎش ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﻣﺮده و از ﯾﺎدﻫﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪.‬‬
‫ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬آرزوي ﻣﺮگ ﻧﮑﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ آرزو ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﻣﺮﮔﺶ ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ آزﻣﻮﻧﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﻮد‪ ،‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آرزو ﮐﺮد ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﭼﻨﯿﻦ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫َ ۡ َ ٓ َ َّ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ ۡ َ َ ٗ‬ ‫ََ َ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٢٤ :‬‬ ‫� ّ�ا ‪﴾٢٤‬‬
‫ك ِ‬‫ك �ت ِ‬‫﴿�نادٮ ٰ َها مِن �تِها �� �ز ِ� قد جعل ر� ِ‬
‫آنﮔﺎه از ﻓﺮودﺳﺘﺶ ﻧﺪاﯾﺶ داد ﮐﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﺒﺎش‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرت زﯾﺮ ﭘﺎﯾﺖ ﭼﺸﻤﻪي آﺑﯽ ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺸﻤﻪاي ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﺟﺎري ﺷﺪ‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫َّ ۡ َ ُ َ ٰ ۡ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُّ ٓ َ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٢٥ :‬‬ ‫ك ُر َط ٗبا َجن ِّيا ‪﴾٢٥‬‬‫�قِط عل ۡي ِ‬ ‫�ذ ِع ٱ�خل ِة �‬ ‫ي إ ِ ۡ� ِ‬
‫ك ِِ‬ ‫﴿وهزِ‬
‫و ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدت ﺗﮑﺎن ﺑﺪه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺖ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﺑﺮﯾﺰد‪.‬‬
‫زﻧﯽ ﮐﻪ درد زاﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎ را ﺗﮑﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه‬
‫ﺑﺮﯾﺰد؛ ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺧﺮاب ﻧﻤﯽﺷﻮد! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا زن در ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد و درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﯿﺰ از‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺗﻨﻪ ﺗﮑﺎن ﻧﻤﯽﺧﻮرد؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﺑﺎﻻ ﺗﮑﺎن ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬از‬
‫ﺑﺎﻻ روي زﻣﯿﻦ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺧﺮاب ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ك ُر َط ٗبا َجن ٗ ِّيا ‪ ٢٥‬فَ ُ� َوٱ ۡ َ‬ ‫َُٰ ۡ َ َ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٢٦ ،٢٥ :‬‬ ‫� ِ� َوق ّ ِري � ۡي ٗناۖ ﴾‬ ‫ِ‬ ‫� ِقط عل ۡي ِ‬ ‫﴿�‬
‫‪...‬ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺖ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﺑﺮﯾﺰد؛ و ﺑﺨﻮر و ﺑﻨﻮش و ﭼﺸﻤﺎﻧﺖ روﺷﻦ ﺑﺎد‪.‬‬
‫اﷲ اﮐﺒﺮ! اﯾﻦ‪ ،‬از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﻮد و اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪649‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از زاﯾﻤﺎن‪ ،‬ﮐﻮدك را ﺑﺮداﺷﺖ و ﻧﺰد ﻗﻮﻣﺶ ﺑﺮد‪ .‬او‪ ،‬ازدواج ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‬
‫و ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﻮدﮐﯽ در آﻏﻮش داﺷﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورده ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻮﻣﺶ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺑﺪﮐﺎري‬
‫ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُّ َ ٗ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ٰٓ ُ ۡ َ َ َ‬
‫ت �ٰ ُرون َما �ن �بُوكِ ٱمرأ سو ٖء وما �نت أم ِ‬
‫ك بغِ ّيا ‪] ﴾٢٨‬ﻣﺮﻳﻢ‪[٢٨ :‬‬ ‫﴿�أخ‬
‫اي ﺧﻮاﻫﺮ ﻫﺎرون! ﻧﻪ ﭘﺪرت آدم ﺑﺪي ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻣﺎدرت ﺑﺪﮐﺎره‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻄﻮر ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه دادي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮي! ﭘﺪر و ﻣﺎدرت‪،‬‬
‫اﯾﻦﮐﺎره ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮد‪ ،‬دور از‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﻠﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮﻧﺪ! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬زﻧﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮدش زﻧﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﻗﻮم ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻪ ﭘﺪرت‪ ،‬آدمِ ﺑﺪي ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻣﺎدرت‪ ،‬زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎره‪ .‬اﷲ‪‬‬
‫در دل ﻣﺮﯾﻢ اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮزاد اﺷﺎره ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮزاد‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪ ،‬او‬
‫را ﻣﺴﺨﺮه ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻧﻮزادي ﮐﻪ در ﮔﻬﻮاره اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؟‬
‫ﻣﻌﻘﻮل ﻧﯿﺴﺖ! وﻟﯽ آن ﻧﻮزاد‪ ،‬ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﺸﻮد و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﺠﯿﺐ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪:‬‬
‫ار ً� َ� ۡ� َن َما ُك ُ‬
‫نت‬ ‫ب َو َج َعلَ� نَب ّٗيا ‪َ ٣٠‬و َج َعلَ� ُم َب َ‬ ‫� ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬ ‫﴿قَ َال إ ِ ِّ� َ� ۡب ُد ٱ َّ�ِ َءاتَى ٰ ِ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ّ‬ ‫َ َ َّ ۢ َ ٰ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َّ ٗ َ ٗ‬ ‫ّ‬ ‫َّ َ ٰ َ َّ َ ٰ َ ُ ۡ ُ َ ٗ‬ ‫ٰ‬ ‫ََۡ َ‬
‫وأو� ِ� ب ِٱلصلوة وٱلزكوة ما دمت حيا ‪ ٣١‬و�ر� بِ� ِ� ِ� ولم �عل ِ� جبار� شقِيا ‪٣٢‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ ُ ٗ‬ ‫� يَ ۡو َم ُو ِ� ُّت َو�َ ۡو َم أَ ُم ُ‬ ‫لس َ� ٰ ُم َ َ َّ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٣٣ ،٣٠ :‬‬ ‫وت َو�َ ۡو َم � ۡ� َعث َح ّيا ‪﴾٣٣‬‬ ‫َوٱ َّ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي اﷲ ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺘﺎب ﻋﻄﺎ ﮐﺮده و ﻣﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻢ ﻣﺮا ﭘ‪‬ﺮﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻧﻬﺎده و ﻣﺮا ﺗﺎ زﻧﺪهام‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮا‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻧﻤﻮده و ﻣﺮا ﺳﺮﮐﺶ و ﺗﯿﺮهروز ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬و )ﺑﻪ ﻓﻀﻞ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر( روزي ﮐﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪم و روزي ﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮم و روزي ﮐﻪ زﻧﺪه ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮم‪ ،‬از‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردارم‪.‬‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﻧﻮزاد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ؛ زﯾﺮا ﻗﺪرت اﷲ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬دﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎ‪ ،‬زﺑﺎن و ﭘﻮﺳﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺎ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﻣﮕﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ را‬
‫ﮐﻪ در ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟ زﻣﯿﻦ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫روي آن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪650‬‬
‫َ َّ َ َّ َ َ ۡ َ ٰ َ‬ ‫َۡ َ َُ ّ ُ َ ۡ َ َ َ‬
‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٥ ،٤ :‬‬ ‫� ل َها ‪﴾٥‬‬ ‫ارها ‪ ٤‬بِأن ر�ك أو‬ ‫﴿يوم� ِ ٖذ �دِث أخب‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﺶ را در آن روز ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ آن ﺣﮑﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آري؛ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺰرگ و ﭘﺮﻣﺤﺘﻮا را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن آورد ﮐﻪ ﻧﻮزاد‬
‫و در ﮔﻬﻮاره ﺑﻮد؛ ﻫﻔﺖ ﺟﻤﻠﻪي زﯾﺒﺎ‪ .‬اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﮔﻬﻮاره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪي داﺳﺘﺎن »ﺟﺮﯾﺞ« ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬ﻣﺮدي ﻋﺎﺑﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ در ﺻﻮﻣﻌﻪاي‬
‫را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و دور از ﻣﺮدم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺧﺘﻼط و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان و زﻧﺪﮔﯽِ‬
‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ ْ‬
‫اﺬﻟي �ﺎ ِﻟﻂ اﻨﻟَّﺎس‬
‫ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻤﺆ ِﻣﻦ ِ‬
‫َ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ َ ْ ْ َّ‬
‫اﺬﻟي ﻻ �ﺎ ِﻟﻂ اﻨﻟَّﺎس َوﻻ ﻳَ ْﺼ ِﺮﺒ َﻰﻠﻋ أذاﻫ ْﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‬ ‫َ ْ‬
‫َو�ﺼ ِﺮﺒ ﻰﻠﻋ أذاﻫﻢ ﺧ� ِﻣﻦ ِ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم و در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ اذﯾﺖ و آزارﺷﺎن‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ آزارﺷﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﻤﯽورزد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮاي دﯾﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي‬
‫ُ ُ َْ َ ُ َ‬
‫ﻮن َﺧ ْ َ‬
‫�‬ ‫ﻮﺷﻚ أن ﻳ�‬ ‫ﮐﻨﺪ و دﯾﻨﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻳ ِ‬
‫َ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫اﺠﻟﺒَﺎل َو َم َﻮاﻗِ َﻊ اﻟْ َﻘ ْﻄﺮ ﻳَﻔ ُّ‬ ‫َّ ُ َ َ ٌ َ ْ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻦﺘ«) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬
‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎل الﺮﺟ ِﻞ �ﻨﻢ ﻳتﺒﻊ ِﺑﻬﺎ ﺷﻌﻒ ِ ِ‬ ‫ﻣ ِ‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺎل و داراﯾﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮهﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺮُﺑﺎران ﻣﯽرود ﺗﺎ دﯾﻨﺶ را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺟﺮﯾﺞ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ،‬در ﺻﻮﻣﻌﻪاي‪ ،‬ﺧﻠﻮت ﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬روزي ﻣﺎدرش ﺑﻪ‬
‫دﯾﺪﻧﺶ آﻣﺪ و او‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﺻﺪاﯾﺶ زد؛ ﺟﺮﯾﺞ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ!‬
‫ﭼﻪﮐﺎر ﮐﻨﻢ؟ آﯾﺎ ﻧﻤﺎزم را ﺑﺸﮑﻨﻢ و ﺟﻮاب ﻣﺎدرم را ﺑﺪﻫﻢ ﯾﺎ ﻧﻤﺎزم را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﻢ؟ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزش اداﻣﻪ داد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ )‪ ،(4032‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (43/2‬و )‪ ،(365/5‬ﺑﻐﻮي در ﻣﺴﻨﺪ‬
‫اﺑﻦاﻟﺠﻌﺪ )‪ ،(745‬و ﺑﺨﺎري در اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد )‪ (388‬از ﻃﺮﯾﻖ اﻋﻤﺶ از ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ وﺛﺎب از اﺑﻦﻋﻤﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ و در اﻟﺰﻫﺪ )‪ (1246‬ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ اﺑﻮﺻﺎﻟﺢ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (6651‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6561 ،6014 ،3055 ،18) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪‬‬
 ‫‪651‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫ﻣﺎدر ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬روزي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي دﯾﺪن ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻪ ﺻﻮﻣﻌﻪ آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﺟﺮﯾﺞ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮد و وﻗﺘﯽ ﻣﺎدرش‪ ،‬او را ﺻﺪا زد‪ ،‬ﺟﻮاب ﻧﺪاد و ﻧﻤﺎزش را ﻗﻄﻊ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدر از آنﺟﺎ رﻓﺖ و روزِ ﺳﻮم ﺑﻪ دﯾﺪن ﻓﺮزﻧﺪش آﻣﺪ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺎدر‬
‫ﺟﺮﯾﺞ ﮐﻪ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﺶ ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎر ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬او را ﻧﻤﯿﺮان‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎر‪ ،‬ﺳﺮآﻏﺎز ﻓﺘﻨﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي‬
‫زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن را دلﺑﺎﺧﺘﻪ و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪي زن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫اﮔﺮ زﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪﮐﺎره ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ آن اﺣﺘﻤﺎل دارد اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ‬ﺑﺰرگﺗﺮ دﭼﺎر‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺎدر ﺟﺮﯾﺞ ﮐﻪ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺪر ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎدرش‪ ،‬او را ﺻﺪا ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزش را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و ﺟﻮاب آنﻫﺎ را ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎزِ ﻓﺮض ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزِ ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﺸﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﻮاب ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻧﻤﺎزِ ﻧﻔﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺟﻮاب واﻟﺪﯾﻨﺶ را ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬آدمﻫﺎي ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد از‬
‫ﻋﻬﺪهي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮآﯾﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن‪ ،‬در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬او را‬
‫ﻣﻌﺬور ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﻤﺎزﮔﺰاري ﮐﻪ ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدرش او را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آوازِ ﮔَﻠﻮ‬
‫ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦِ »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« ﯾﺎ ﺑﺎﻻﺑﺮدن ﺻﺪاي آﯾﻪاي ﮐﻪ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬اﯾﻦ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬زﻣﯿﻦﮔﯿﺮ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و درك ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﻮاﺑﺸﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ و‬
‫ﭘﺪرﺗﺎن ﺷﻤﺎ را ﺻﺪا زد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آدمِ ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آواز ﮔﻠﻮ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫»ﺳﺒﺤﺎناﷲ« و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از روشﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﺪرﺗﺎن ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻓﯽ ﺑﺎﻻي ﺣﺮﻓﺸﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺗﺎن را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ و ﺟﻮاﺑﺶ را ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻼ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﯾﺎ ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻓﻘﻂ در زﻣﺎنِ ﺿﺮورت‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻣﺜ ً‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻫﺴﺘﯿﺪ و ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ در ﭼﺎه ﺑﯿﻔﺘﺪ ﯾﺎ در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪652‬‬

‫درﯾﺎ ﻏﺮق ﺷﻮد و ﯾﺎ در آﺗﺶ ﺑﺴﻮزد؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪﯾﺎد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎي ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدري ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻋﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺧﯿﻠﯽ دﻗﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه دلﺳﻮزي و ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﺳﯿﻨﻪي ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدر‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺎرهاي از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ‪ ،‬ﮐﻢرﻧﮓ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺣﺘﯽ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺑﺰرگ ﺑﻮد و ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش داﺷﺖ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه‪ ‬ﭘﺴﺮش ﺑﻪ زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ ﻧﺮود‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻪﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻓﺮزﻧﺪش رﻓﺖ؛ وﻟﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‪،‬‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮد و ﺟﻮاﺑﺶ را ﻧﺪاد‪ ،‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺟﺮﯾﺞ و ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎره‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﺟﺮﯾﺞ را از راه ﺑﻪد‪‬ر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از داﺳﺘﺎن ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺧﻮﺷﯽﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و از ﯾﺎد‪ ‬او ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺪهاش را‬
‫ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ‬ﻋﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪا ﺑﻮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر اﯾﻦ آزﻣﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﺰرگ ﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﺠﺎﺗﺶ داد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻓﺘﻨﻪﮔﺮي و ﻓﺮﯾﺒﮑﺎري اﯾﻦ زن‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ آن زن ﻧﮑﺮد‪ .‬ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ در آن اﻃﺮاف ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮﻣﻌﻪي ﺟﺮﯾﺞ ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ زن ﺑﺪﮐﺎره ﮐﻪ از ﺟﺮﯾﺞ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﭼﻮﭘﺎن‬
‫رﻓﺖ؛ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧﻠﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن زن‪ ،‬ﺑﺎردار ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﻬﻢ ردﯾﻒ اول‪ ،‬ﺟﺮﯾﺞ ﺑﻮد؛‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺞ ﺑﺎ اﯾﻦ زن زﻧﺎ ﮐﺮده و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﭽﻪي اوﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ‪ ‬زﻧﺎ‬
‫زدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮش رﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺻﻮﻣﻌﻪي او را وﯾﺮان ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﭽﻪ را ﻧﺰدش ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﭽﻪ را ﻧﺰدش آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪآراﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻢ ﺑﭽﻪ زد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺪرت ﮐﯿﺴﺖ؟ ﺑﻪ اﻣﺮ اﷲ‪ ،‬ﻧﻮزاد ﺑﻪ ﺳﺨﻦ درآﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼنﭼﻮﭘﺎن‪ .‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺎ‬
‫دﯾﺪنِ اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪ‪ ،‬ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺮﯾﺞ آﻣﺪﻧﺪ و او را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮ او‬
 ‫‪653‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﮔُﻤﻨﺎﻣﺎن‬

‫دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ ﺻﻮﻣﻌﻪات را از ﻃﻼ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ آن را از ﮔﻞ و ﺧﺎك ﺑﺴﺎزﯾﺪ‪ .‬و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻮزادي ﮐﻪ در ﮔﻬﻮاره ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ درآﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم‪ ،‬ﻓﻼنﭼﻮﭘﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ زﻧﺎزاده‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪرش‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺟﺮﯾﺞ از اﯾﻦ ﻧﻮزاد ﺳﺆال ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺪرت ﮐﯿﺴﺖ؟ و او‪ ،‬ﺟﻮاب‬
‫داد‪ :‬ﻓﻼنﭼﻮﭘﺎن‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺒﺮﯾﻢ و ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ زﻧﺎﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮِ ﺑﭽﻪ ﻧﺸﻮد و زﻧﺎزاده‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺎ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻓﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻋﺪهي اﻧﺪﮐﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ زﻧﺎزاده ﺑﻪ زﻧﺎﮐﺎر ﻧﺴﺒﺖ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َُ ْ‬
‫اش َولِﻠ َﻌﺎ ِﻫ ِﺮ اﺤﻟَ َﺠ ُﺮ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﭽﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣ ِ‬
‫ﺐ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ال َﻮﺪﻟ لِﻠ ِﻔ َﺮ ِ‬
‫رﺧﺘﺨﻮاب اﺳﺖ و ﺑﻪ زﻧﺎﮐﺎر‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ (2 ).‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ دادن‬
‫ﺑﭽﻪ ﺑﻪ زﻧﺎﮐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫رﺧﺘﺨﻮاب‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﭽﻪ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ رﺧﺘﺨﻮاب ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ و زﻧﺎﮐﺎر‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬زﻧﺎزاده را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﭽﻪ‪ ،‬از آنِ او‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺟﺒﺮاً ﺑﭽﻪي اوﺳﺖ و از ﻧﻄﻔﻪي او‪ ،‬درﺳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻮن ﭘﺪري‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺎﮐﺎر‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧَﺴ‪‬ﺐ‬
‫اﯾﻦ ﺑﭽﻪ ﻧﯿﺰ ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﭘﺪرش ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﺴﺒﺶ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬ﻣﺮدي ﺻﺒﻮر و ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ‬
‫ﺗﺒﺮﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آنﮐﻪ راﺿﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺻﻮﻣﻌﻪاش را از ﻃﻼ ﺑﺎزﺳﺎزي‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻨﺎﻋﺖ ورزﯾﺪ و از آنﻫﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮﻣﻌﻪاش را ﻣﺜﻞِ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺧﺎك و ﮔﻞ‬
‫ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،(7182 ،6817 ،6765 ،6749 ،4303 ،2745 ،2421 ،2218 ،2053) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 1457‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ .‬ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،6818 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1458 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﺣﻘﯽ ﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﭽﻪ ﻧﺪارد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪654‬‬

‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮزادي ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در آﻏﻮش ﻣﺎدرش ﺷﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬اﺷﺮافزادهاي زﯾﺒﺎ و ﺧﻮشﻗﯿﺎﻓﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺒﯽ ﮔﺮانﺑﻬﺎ و ﻗﯿﻤﺘﯽ از آنﺟﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎدر‪ ،‬آرزو ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﭘﺴﺮش را ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﮐﻮدك‪ ،‬ﭘﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﺎدرش را رﻫﺎ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﻣﺮد ﻧﮕﺮدان‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻗﺮار دادن‬
‫اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره اش در دﻫﺎن و ﻣﮑﯿﺪن آن‪ ،‬ﻧﺤﻮهي ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﮐﻮدك را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﭙﺲ زﻧﯽ را دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬او را ﮐﺘﮏ ﻣﯽزدﻧﺪ و ﺑﻪ او دزد و‬
‫زﻧﺎﮐﺎر ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و او‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و او‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرﺳﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎدرِ‬
‫ﮐﻮدك‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﺪن اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﻓﺮزﻧﺪم را ﻣﺜﻞ اﯾﻦ زن ﻧﮕﺮدان‪.‬‬
‫ﻞ او ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻧﻮزاد‪ ،‬ﭘﺴﺘﺎن ﻣﺎدرش را رﻫﺎ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻣﺜ ِ‬
‫ﻣﺎدر و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎدر ﮐﻪ ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺧﻮشﻗﯿﺎﻓﻪ‬
‫دﯾﺪم؛ دﻋﺎ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺗﻮ را ﻣﺜﻞِ او ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﻣﺮا ﻣﺜﻞ او‬
‫ﻣﮕﺮدان‪ .‬ﭼﺮا؟ ﮐﻮدك ﺟﻮاب داد‪ :‬زﯾﺮا او‪ ،‬ﻣﺮدي ﺳﺘﻤﮑﺎر ﺑﻮد؛ ﻟﺬا از اﷲ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا‬
‫ﻣﺜﻞ او ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ آن زن ﮐﻪ او را ﺑﻪ زﻧﺎ و دزدي ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ دزدي ﮐﺮده ﺑﻮد و‬
‫ﻧﻪ زﻧﺎ؛ و ﭼﻮن زنِ ﺑﺎاﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﺜﻞِ او ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن‬
‫زن ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و او‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرﺳﺎز اﺳﺖ«‪ ،‬ﮐﺎرم را ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﭙﺮدم و دﻋﺎ ﻧﻤﻮدم ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ و دزدي ﻧﺸﻮم‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻮدك‪ ،‬درك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دوراﻧﺪﯾﺶ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺳﺘﻢﮔﺮ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو دﻋﺎ ﮐﺮدم ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﻣﺮا ﻣﺜﻞ او ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ آن زنِ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﮐﺎرش را ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﺳﭙﺮد‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ درك و ﺷﻌﻮر‪ ،‬و ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﮐﻮدك‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺴﺖ و ﻫﺮ اﻣﺮ‬
‫ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﻌﺠﺰات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه و ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿﺪ دوﺳﺘﺎن ﺧﺪا‪.‬‬
‫***‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬