Mašinski Fakultet Tuzla

Proizvodno Mašinstvo

Seminarski rad
Livenje u kokile

Emina Bošnjaković II-17/18

Mašinski Fakultet Tuzla
Proizvodno Mašinstvo

Sadržaj
Metalni kalup kokile (osnove,karakteristike) ...................................................................................... 1
Karakteristike livenja u kokile te sastavni dijelovi................................................................................ 2
Koraci livenja u kokile ........................................................................................................................ 3
Poređenje livenja u kokile u odnosu na livenje u pješčani kalup ......................................................... 4
Odlivci predviđeni za livenje u kokile.................................................................................................. 6
Opšti principi konstruisanja odlivaka .................................................................................................. 8
Konstrukcija kokila ............................................................................................................................. 9
Izbor položaja odlivaka u kokile........................................................................................................ 10
Klasifikacija kokila ............................................................................................................................ 11
Izvedbe kokila .................................................................................................................................. 12
Materijali za izradu kokila ................................................................................................................ 13
Literatura: ....................................................................................................................................... 14

Emina Bošnjaković II-17/18

Popis slika:
Slika 1.1 Metalni kalup tzv. Kokila....................................................................................................... 1
Slika 1.2 Kokila za odstojni izolator 3d model ..................................................................................... 1
Slika 2.1 Elementi livenja u kokile....................................................................................................... 2
Slika 3.1 Koraci livenja u kokile ........................................................................................................... 3
Slika 4.1 Kalup za livenje u pijesku i metalni kalup .............................................................................. 4
Slika 5.1 Klasifikacija odlivaka prve tri grupe ...................................................................................... 6
Slika 5.2 Klasifikacija odlivaka 5,6,7 grupa .......................................................................................... 7
Slika 6.1 kokile različitih konstrukcija .................................................................................................. 9
Slika 7.1 Šematski prikaz kokila bez podjele (1-kokila,2-jezgro) ......................................................... 11
Slika 7.2 Šema kokile sa vertikalnom podjelom iz dva dijela.............................................................. 11
Slika 7.3 Šema kokile sa horizontalnom podjelom ............................................................................ 11
Slika 8.1 Jednostavne kokile ............................................................................................................. 12
Slika 8.2 kokila s mehanički pokretnim elementima ......................................................................... 12
Slika 8.3 Kokilni odljevak nakon obrade ............................................................................................ 12
Slika 9.1 Hemijski sastav i karakteristike odlivaka ............................................................................. 13
Metalni kalup kokile (osnove,karakteristike)
Kokila predstavlja metalni kalup u kome se ulivanje i popunjavanje šupljine tečnim metalom vrši pod
dejstvom sopstvene mase. Kokile se najčešće izrađuju od sivog liva (SL18-SL30), niskougljeničnih
čelika i legiranih gvožđa, dok se najodgovorniji dijelovi složenih kokila izrađuju od vatrootpornih
čelika.

Slika 1.1 Metalni kalup tzv. Kokila

Livenje u metalne kokile primjenjuje se u uslovima masovne i velikoserijske proizvodnje različith, ali
po konfiguraciji ne mnogo složenih, odlivaka sa debljinom zida 3 -100 mm i mase do 5 t. Kokilno
odnosno u metalne kalupe mogu da se liju čelici, gvožđa i legure obojenih metala, mada se najviše
ovaj vid livenja koristi za legure aluminijuma.

Kokile su kalupi koji mogu da se upotrebljavaju veliki broj puta, (do 3000 puta za dobijanje manjih
odlivaka, a do 50 pri proizvodnji masivnih odlivaka) i praktično su dugovečni ako se koriste za
dobijanje odlivaka lakotopljivih legura. Pri livenju aluminijuma i njegovih legura temperatura livenja
nije viša od 850°C pa se jedna kokila može da upotrebi 50 000 i više puta.

Slika 1.2 Kokila za odstojni izolator 3d model

1
Karakteristike livenja u kokile te sastavni dijelovi
Najvažnija karakteristika kokilnog livenja je velika brzina hladenja a samim tim i kristalizacije rastopa,
što je uslovljeno velikim koeficijentom toplotne provodljivosti materijala kalupa. Zato odlivci dobijeni
ovim postupkom livenja imaju sitnozrnastu strukturu a takode i dobre mehaničke osobine. Brzina
hlađenja u izvesnom stepenu može da se reguliše nanošenjem specijalnih premaza na radnu površinu
kokile, čime se utiče na promenu prenosa toplote kroz zidove kalupa. U cilju smanjenja termičkih
napona u materijalu kokile, koji se javljaju pri ulivanju tečnog metala (liva), a samim tim i produžetka
veka trajanja kokile, s jedne strane, kao i u cilju smanjenja stepena zahlađenja liva , s druge strane,
kokile se uvek pre upotrebe predgrevaju, najčešće na 200-300°C što zavisi od vrste liva, mase i
složenosti odlivka, itd

Slika 2.1 Elementi livenja u kokile

Elementi livenja u metalne kalupe su:

1. Pomična polovina kalupa;

2. Nepomična polovina kalupa;
3. Jezgra;
4. Izbacivač odlivka.

2
Koraci livenja u kokile

Slika 3.1 Koraci livenja u kokile

Livenje u kokile sastoji se iz niza koraka :

1. Priprema kalupa: Kalup je izrađen od metalnog ili grafitnog materijala i dizajniran je tako da ima
unutrašnje šupljine željenog oblika i veličine. Kalup se obično prethodno zagreva kako bi se održala
idealna temperatura livenja.Važno naglasiti da se kalup premazuje raznim premazima da bi se
umanjilo toplotno djelovanje na tu površinu odnodno kokilu.

2. Izlivanje metala: Istopljeni metal se sipa u kalup pomoću uređaja za izlivanje. Metal ispunjava
kalup pod silom gravitacije i sav višak metala se skuplja u usponu.

3. Stvrdnjavanje: Rastopljeni metal se hladi i učvršćuje unutar kalupa. Brzina hlađenja se pažljivo
kontroliše kako bi se osiguralo da se metal očvrsne jednolično i bez oštećenja.Finalno očvrsnut
odlivak.

4. Uklanjanje kalupa: Kada se metal očvrsne, kalup se otvara i odljevak se uklanja. Odljevak se obično
čisti i završava korištenjem različitih tehnika kao što su brušenje, poliranje ili farbanje.

3
Poređenje livenja u kokile u odnosu na livenje u pješčani kalup
Prednosti metalnog kalupa u odnosu na pješčani su:

− povećana proizvodnost procesa, najmanje 3-4 puta;

− izostaju operacije stalnog pravljenja kalupa i jezgara;

− smanjuje se utrošak rada u završnim operacijama izrade površina odlivaka;

− smanjuje se procentualni udeo odlivaka lošeg kvaliteta;

− povećana je dimenziona tačnost odlivaka;

− poboljšane su mehaničke osobine; − skraćuje se vreme izrade odlivaka;

-kokile se koristi više puta

-znatno se povećava čistoća površine I tačnost dimenzija odlivaka što umanjuje mehaničku obradu

-povećavaju se mehaničke osobine odlivaka naročito površinskih slojeva

-umanjuje se površina livnice usljed nepostojanja pripreme pijeska

-bolji uslovi rada.

Slika 4.1 Kalup za livenje u pijesku i metalni kalup

Nedostaci:

− odsustvo gasne propustljivosti;

− brzo zahlađivanje tečnog metala pri ulivanju u kokile, čime se smanjuje tečljivost pa je moguće loše
razlivanje i popunjavanje kalupa;

− cijena proizvoda, naročito ako su u pitanju složene konfiguracije;

− često, neophodne dopunske operacije termičke obrade (žarenje, itd.);

4
Sve navedeno omogućava široku primjenu livenja u kokile posebno ako se radi o serijskoj ili
masovnoj proizvodnji odlivaka.Ipak pri malim serijama i pojedinačnoj proizvodnji način izrade
odlivaka je ograničen zbog visoke cijene kokila.Pri masovnoj proizvodnji odlivaka od lakih i obojenih
metala bolju ekonomičnost dobijamo livenjem pod pritiskom.Livenje odlivaka s tankim zidovima je
otežano zbog inteziviranog odvođenja toplote kroz zidove kokila,što utiče na brzo očvršćavanje
rastopljenog metala.Usljed velikih temperature pri livenju sivog liva i čelika imamo mali radnji vijek
kokila. Zbog nemogučnosti slobodnog skupljanja materijala odlivaka u procesu hlađenja javljaju se
unutrašnja naprezanja pri livenju legura koje su sklone većem skupljanju.Livenje u kokile je
najpogodnije za izradu odlivaka od legura sa nižom temperaturom topljenja te malim linearnim
skupljanjem.

5
Odlivci predviđeni za livenje u kokile
Odlivci koji se koriste za livenje u kokile trebaju da imaju oblik koji se lahko vadi iz kokila,moraju biti
bez naglih prelaza sa debljih na tanje zidove,I da budu bez udubljenja koja otežavaju sam process
skupljaja metala.Svi odlivci se mogu podijeliti u 7 grupa prema spoljnoj i unutrašnjoj konfiguraciji. Na
navedenim slikama prikazuju se karakteristične grupe odlivaka koje se liju u kokile.Podjela je izvšena
prema jednostavnosti oblika, te načinu podjele.

Slika 5.1 Klasifikacija odlivaka prve tri grupe

Karakteristika prve tri grupe jeste jednostavnost oblika, lahko se vade iz kokila te imaju horizontalnu ili
vertikalnu podjelu.Prve dvije grupe bez jezgra, treća grupa jezgro metalno ili pješčano.

6
 Slika 5.2 Klasifikacija odlivaka 5,6,7 grupa
Karakteristika povećanje složenosti konture, sadrže jedno ili više jezgara koje je metalno ili pješčano te
imaju horizontalnu podjelu(4,5), dok vertikalnu imaju grupe 6 i 7.

7
Opšti principi konstruisanja odlivaka
Legure predviđene za livenje treba da imaju: dobru livkost, dovoljnu čvrstoću od trenutka
očvrščavanja do trenutka vađenja iz kokile, malo skupljane.Naravno sve legure ne ispunjavaju date
uslove zbog toga pri konstruisanju odlivaka treba uzeti u obzir opšte principa te paziti na sama
primarna svojstva legura.

Opšti principi konstruisanja odlivaka predviđenih za livenje u kokile su:

1. Gabaritne dimenzije odlivaka trebaju po mogućnosti da budu minimalne, jer nam je tada
masa kokila manja (time je metalni kalup jeftiniji za izradu a i lakši za opsluživanje)
2. Ukoliko je to moguće debljina zidova odlivaka treba da bude jednaka (ukoliko je to
nemoguće predvijedjeti blage prelaze sa debljin na tanje zidove)
3. Konstrukcija odlivaka treba da obezbijedi usmjereno očvršćavanje zidova odlivaka
4. Predvidjeti nužna zakošenja, radi olakšanog vađenja odlivaka iz metalnog kalupa i metalnog
jezgra iz kokile
5. Konstrukcija odlivaka treba da obezbijedi sljedeće:
-da imamo što manje podeonih ravni, da se može što lakše obrađivati, lako dovođenje i
neometano skupljanje metala u toku hlađenja u metalnom kalupu
-takvu konstrukciju metalnih jezgara da se ona što lakše mogu vaditi, sa što manjim brojem
odvojenih dijelova, te koja omogućavaju skupljanje dijelova.

6. Potrebno izvršiti tehno-ekonomsku analizu pri spajanju dva ili više odlivaka u jedan (zbog
povećanja krutosti odlivaka, utroška materijala, smanjenja mehaničke obrade, povećanja
cijene kokila,jezgre i druge opereme,povećanje ciklusa izrade).

8
Konstrukcija kokila
Pri konstruisanju kokile potrebno je odrediti:
-vrstu jezgre (pješčana ili metalna)
-položaj odlivka u kokilu;
-podjelu kokile(vertikalna ili horizontalna);
-način punjenje odlivka;
-način hlađenja kokile;
-debljinu zidova kokile;
-način odvođenja gasova;
- način pričvršćivanja kokile.
Konstrukcija kokile je uslovljena konstrukcijom odlivka. Osnovni elementi konstrukcije kokile su matrica
(deo samog kalupa), jezgra ukoliko odlivak ima unutrašnju konfiguraciju i mehanizam za podizanje.
Konfiguracija odlivka treba da bude takva da je omogućeno neometano vađenje iz kokilnog kalupa.
Spoljašnje površine odlivka, koje su obrazovane kalupom i unutrašnje, koje su obrazovane metalnim
jezgrom treba da imaju livačke kosine (nagibe) u pravcu vađenja odlivka iz kalupa, odnosno jezgra iz
odlivka. Na Sl.6.1 su prikazane kokile različitih konstrukcija. Za livenje veoma jednostavnih odlivaka
obično se prave kokile samo iz jednog dela, dok se u svim ostalim slučajevima prave iz više delova. Pri
konstrukciji višedelnih kokila treba imati u vidu da su one potpuno nepropustljive za gasove. Iz tog
razloga je neophodno takvo konstrukciono rešenje kokile i način ulivanja rastopa da tečni metal može
potpuno da ispuni kalup i da pri tome istisne sav vazduh.

Slika 6.1 kokile različitih konstrukcija

Jezgra, kojima se dobija unutrašnja konfiguracija odlivka, se u najvećem broju slučajeva prave od
metala. Međutim, kada je unutrašnja konfiguracija odlivka veoma složena jezgra se prave od pjeska
jer ne bi bilo moguće vađenje metalnog jezgra. Konstrukcija kokile treba da bude što jednostavnija.
Po pravilu, debljina zida kokile je u funkciji debljine odlivka :

d2 = 13 + 0,6d1 gde je

d2 - debljina zida kokile

d1 - debljina zida odlivka u mm

9
Izbor položaja odlivaka u kokile
Pravilan izbor položaja odlivaka u kokile važan je uslov za razradu konsktrukcije kokile.Položaj odlivaka
u kokili određuju podjele kokile, zakošenje zidova, tip ulivnog sistema te broj jezgara.

Odlivak treba postaviti tako da obezbijedi:

1.Pravilan dovod metala i punjenje toplih mjesta odlivaka, pri čemu treba imati u vidu da je, u nekim
slučajevima, način dovođenja metala vezan za podjelu kokile.
2.Usmjereno očvršćavanje, koje se, obično postiže postavljanjem masivnijih dijelova odlivka u gornje
dijelove kokile kako bi uspjeli popuniti donje dijelove odlivaka
3.Olakšano postavljane i vađenje jezgre;
4.Lako vađenje odlivaka iz kokile, uz minimalan broj podjela kokile;
5.Dobro odvođenje gasova;
6. Dobro odvajanje ulivnog sistema i hranitelja od odlivka;
Odlivci konstantnog oblika postavljaju se tako da im je dno u donjem dijelu kokile,a unutrašnja
površina odlivka okrenuta ka gore. Ovakav položaj omogućava odvođenje gasova pogotovo kod
pješčanih jezgara, a šljaka i druge nečistoće skupljaju se u obodu koji se mehanički obrađuje.Odlivci
cilindričnog oblika postavljaju se vertikalno tako da su masivniji dijelovi u gornjem dijelu
komore.Odlivci oblika ploče liju se u vertikalnom položaju. Izbor položaja vrši se prema crtežu kroz
detaljnu analizu crteža.

10
Klasifikacija kokila
U zavisnosti od konstrukcije odlivka kokile mogu biti bez podjele, sa vertikalnom podjelom,
horizontalnom podjelom i kombinovanom podjelom (mix horizontalno- vertikalne ili kose podjele).

Kokile bez podjele mogu se koristiti za izradu 1,3,4 grupe odlivaka.U ovim kokilama liju se odlivci
složenih konfiguracija uz primjenu pješčane jezgre.

Slika 7.1 Šematski prikaz kokila bez podjele (1-kokila,2-jezgro)

Kokile sa vertikalnom podjelom sastavljene su iz dva,tri ili ipak više dijelova.Ovakva konstrukcija
kokile omgućava laku ugradnju ulivnog sistema u podeonoj ravni kokile, olakšano vađenje odlivka, lak
odvod vazduha i gasova iz kokile.Mana otežano postavljanje jezgre.Koristi se za izradu odlivaka 2,6,7
grupe.

Slika 7.2 Šema kokile sa vertikalnom podjelom iz dva dijela

Kokile sa horizontalnom podjelom koriste se uglavnom za izradu odlivaka većih dimenzija 4 i 5
grupe.Donji dio kokile obično nepokretan a gornji dio pokretan.Ulivni sistem se postavlja u pješčano
jezgro, jer se uglavnom koristi za izradu odlivaka iz legura želježa oblika diska.

Slika 7.3 Šema kokile sa horizontalnom podjelom

11
Izvedbe kokila
Izvedbe kokila mogu biti:

1.jednostavne s okvirnom stegom (sl.1a),

2.klizne (sl.1b) ili zglobne s bravom (sl.1c)
3.složene s mehanički ili hidraulički pokretanim elementima (sl.2).

Slika 8.1 Jednostavne kokile

Slika 8.2 kokila s mehanički pokretnim elementima

Slika 8.3 Kokilni odljevak nakon obrade

12
Materijali za izradu kokila
Osnovni materijal za izradu kokila je sivi liv.U novije vrijeme koriste se i legure alumnijuma.

Za razliku od kokila izrađenih od čelika, kokile izrađene od sivog liva nisu sklone
deformaciji(krivljenju), pri livljenju legure Al i Mg u njima se mogu odliti 10.000 odlivaka.

Za izradu kokila koristi se legirani sivi liv sa sadržajem 18-20% Cr, nodularni liv i obični ugljenični čelici.

Legirani čelici hemijskog sastava: 0.16% C, 2,4% Cr, 0,38% Mo, 0,58% Ni koriste se za izradu metalnog
kalupa u kojem lijemo sivi liv, i aluminijum(manjih do srednjih veličine dijelova).

Slika 9.1 Hemijski sastav i karakteristike odlivaka

A sadržaju od 0.3% C, 2,1-4,5 % Cr, 0,3% Mo, 2 % Ni koriste se za livenje sivog liva i aluminijuma gdje
su dijelovi većih dimenzija.

Legure Al imaju dobru toplotnu provodljivost pa se time koriste i za izradu kalupa u njima lijemo sivi
liv i legure alimunijuma.Te za izradu kokila se koriste i legure AlMg i legure AlSi.

13
Literatura:
https://www.mtf.unze.ba/images/Dokumenti/Nastavni%20materijal/Ljevarstvo/Predavanje_31-
33_cas.pdf

https://www.fsb.unizg.hr/atlantis/upload/newsboard/15_02_2010__11943_ljevarstvo-proiz-post-
2009.pdf

https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=32301

http://www.ss-industrijska-strojarska-zg.skole.hr/upload/ss-industrijska-strojarska-
zg/multistatic/52/9.%20Alati%20za%20izvorno%20oblikovanje-kalupi.pdf

file:///C:/Users/X1/Downloads/dokumen.tips_livenje-2010.pdf

https://tehnika.lzmk.hr/tehnickaenciklopedija/ljevarstvo.pdf

14