‫مریخ‬

‫و فزیک کوانتوم‬

‫گرد آورنده‪ :‬احمد مختار اکسیر‬

‫صنف دوازدهم‬
‫لیسۀ عالی سامانیان‪ ،‬دوشنبه ‪ ،‬جمهوری تاجکستان‬

‫سال ‪2022‬‬

‫‪1‬‬
2
 ‫مقدمه‬
‫منظومه خورشیدی یا نظام شمس؛ منظومهای بوده که دربرگی ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫نده یک ستاره بزرگ‬ ‫ر‬ ‫منظومه شمیس‪،‬‬
‫غیمستقیم رپیامون آن‬ ‫نام خورشید و شماری اجرام آسمان دیگر است که در مدارهان مستقیم یا ر‬
‫یمگردند‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٔ‬
‫منظومه خورشیدی از انفجار یک ا َبرنواخی و فروریزش یک ا ِبر ملکویل چرخان پدید آمد و هویت آن با‬
‫پایه محاسبات او ارائهشد‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫مشاهدات افرادی از جمله گالیلئو گالیله دوباره مطرح و شواهد انکارناپذیر آن بر‬
‫شیی واقعشده و ‪ ۲۶٬۰۰۰‬سال نوری از مرکز‬ ‫این منظومه در بازوی شکارچ‪ ،‬کهکشان ‪88‬راه ر‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫کناره کهکشان قرار دارد‪ .‬خورشید بیش از ‪ ۹۹٫۸‬درصد جرم منظومه خورشیدی را‬ ‫کهکشان فاصله‪ ،‬و در‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫تشکیل یمدهد و رسچشمه انرژی بسیار از جمله گرما و نور است‪ .‬این ستاره یک ستاره نوع یچ رشته اصیل و‬
‫[ ‪]۷‬‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫نخستی است‪ .‬مانان منظومه خورشیدی به مانان خورشید وابسته است ‪.‬‬ ‫ر‬ ‫توده ستارگان‬ ‫عضوی از‬
‫ٔ‬
‫زمی‪ ،‬مری خ‪ ،‬مشیی‪ ،‬زحل‪ ،‬اورانوس و نپتون )و‬ ‫منظومه خورشیدی دارای هشت سیاره( عطارد‪ ،‬زهره‪ ،‬ر‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫سیاره‬ ‫سیاره کوتوله تاکنون شناختهشده( رسس‪ ،‬پلوتون‪ ،‬هائومیا‪ ،‬مایکمایک و اریس )است‪ .‬چهار‬ ‫پنج‬
‫ٔ‬
‫زمیسان هستند و بیشی از سنگ ساخته شدهاند و از چهار سیاره دیگر یا‬ ‫نخست‪ ،‬سیارههای درون یا ر‬
‫سیارههای ربیون‪ ،‬مشیی و زحل غولهای گازی هستند و بیشی از گازهای هیدروژن و هلیوم ساخته‬
‫ٔ‬
‫منظومه خورشیدی دربرگی ٔ‬
‫نده اجرام‬ ‫ر‬ ‫شدهاند و اورانوس و نپتون غولهای یخ هستند‪ .‬افزونبر این اجرام‪،‬‬
‫ٔ‬
‫دیگری از جمله ماهها‪ ،‬سیارکها‪ ،‬شهابوارهها‪ ،‬شهابها‪ ،‬شهابسنگها و دنبالهدارهاست ‪.‬منظومه‬
‫چنی دارای مناطق خایص از جمله کمربند سیارکها‪ ،‬کمربند کویی و دیسک پراکنده‬ ‫خورشیدی هم ر‬
‫ٔ‬
‫(منظومه خورشیدی) است‪.‬‬
‫درین اواخر مری خ نسبت داشی اتموسفر و آب توجه بیشی علما را بخود جلب نموده چنانچه کاوشگران‬
‫متعددی از سوی کشور های مختلف به فضای مری خ و سطح مری خ فرتاده شده تا اطالعات را جمع آوری‬
‫زمی بفرستند‪ .‬تعدادی از دانشمندان بدین باورند که در آینده نه چندان دور آنسانهان بر روی این کرۀ‬ ‫وبه ر‬
‫ی‬
‫خایک ساکن شده و به زندگ بیدازند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫سیاره منظومه شمیس از دیدگاه اندازه و جرم است و‬ ‫هفتمی‬
‫ر‬ ‫سیاره نزدیک به خورشید و‬ ‫چهارمی‬
‫ر‬ ‫مری خ‬
‫ٔ‬
‫در آسمان شب‪ ،‬قرمز رنگ است و گایه اوقات آن را« سیاره رسخ »یمنامند‪ .‬مری خ یک بیابان خشک است‬
‫قطب‪ ،‬آتشفشانها‪،‬‬ ‫زمی دارای فصلها‪ ،‬یخهای ی‬ ‫زمی است‪ .‬مری خ رنی مانند ر‬ ‫و قطر آن نصف قطر ر‬
‫ٔ‬
‫ژرفدرهها و آبوهوا است‪ .‬کوه المپوس بزرگترین کوه آتشفشان منظومه شمیس است و در مری خ واقع‬
‫دوره چرخش این سیاره ‪ ۶۲۳/۲۴‬ساعت و تناوب مداری آن ‪ ۱‬سال و ‪ ۳۲۱٫۷۳‬روز به طول‬ ‫ٔ‬ ‫است‪.‬‬
‫یمانجامد‪.‬‬
‫بیشترین دمای سطخ مری خ ‪ -۵°‬سانبگراد و کمترین دمای سطخ آن ‪ -۸۷°‬سانبگراد است‪۹۵٫۳۲ .‬‬
‫درصد از جو مری خ از کربن دیاکسید)‪ ۲٫۷ ، (CO‬درصد آن از نییوژن)‪ ۰٫۱۳ ، (N‬درصد آن‬
‫جزن‬ ‫ٔ‬
‫مانده آن از کربن مونوکسید)‪ ، (CO‬نیییک اکسید)‪ ، (NO‬مقادیر ی‬ ‫رژ‬
‫اکسین‪) ۲ (O‬و ‪ ۰٫۰۸‬درصد باق‬ ‫از‬
‫آب‪ ،O)۲ (H‬نئون)‪ ، (Ne‬کریپتون )‪ (Kr‬و زنون )‪ (Xe‬ساخته شدهاست‪ .‬مری خ دارای دو ماه به‬
‫ً‬
‫نامهای فوبوس و دیموس است ظاهرا از سنگهای رسشار از کربن )‪ (C‬ساخته شدهاند‪ .‬از آنجا که این‬
‫دو ماه فاقد گرانش کاق برای تبدیل به یک جسم دایرهایشکل هستند‪ ،‬دارای اشکایل نامنظم هستند و‬
‫فوبوس وسیعتر و پهناورتر از دیموس است ‪ .‬دانشمندان بر این باورند که ‪ ۳٫۵‬میلیارد سال پیش‪ ،‬مری خ‬

‫‪3‬‬
 ‫ٔ‬
‫بزرگترین سیل منظومه شمیس را تجربه کردهاست‪ .‬اکنون‪ ،‬مری خ بیش از حد رسد است و جو آن بیش از‬
‫اجازه باقماندن آب مایع به مدت طوالن در سطح آن را نیمدهد‪ .‬یخ آب در نزدییک‬ ‫ٔ‬ ‫اندازه نازک است و‬
‫قطب آن وجود دارد‪.‬‬‫سطح مری خ و آب یخزده در یخهای ی‬
‫بحث دوم درین مقاله؛ فزیک کونتم )‪ (Quantum physics‬بوده که در قرن ‪ 20‬مورد توجه جدی قرار‬
‫گرفت‪ .‬کوانتوم به چه معنا است و چرا امروز جزء داغ ترین تحقیقات علیم و فناوری دنیا قرارگرفته است؟‬
‫اخی است که در ربی دانشمندان علوم مختلف نظریات‬ ‫انگی صده ر‬‫کوانتوم از جمله مباحث علیم چالش بر ر‬
‫سی تاریخ‬‫متفاوت و گاه متناقض در مورد آن وجود دارد‪ .‬در این مطلب به زبان ساده در مورد کوانتوم‪ ،‬ر‬
‫پیدایش‪ ،‬کاربردها و واقعیت هان جذاب در مورد این تئوری توضیح یم دهیم‪.‬‬
‫واژه کوانتوم )‪ (Quantum‬به معنای کمیین مقدار ممکن از یک کمیت است و در رفییک به واحدهای‬
‫کوانتیه کردن رنی در واقع به معنای گسسته کردن به کار یم رود‪.‬‬
‫ر‬ ‫گسسته انرژی گفته یم شود‪ .‬اصطالح‬

‫اگر به لحاظ تاریخ به مسئله پیدایش کوانتوم نگایه بیندازیم‪ ،‬شاید ییک از دالیل پیدایش مفهوم کوانتوم‪،‬‬
‫چالش های ریاضیان و رفیییک موجود در رفییک کالسیک بوده است‪ .‬درین جا میتوان از چند خصوصیت‬
‫جالب فزیک کوانتوم؛ که برخالف فزیک کالسیک است یاد آوری نمود‪:‬‬

‫برخالف رفییک کالسیک که یک جسم یا به طور دقیق تر یک الکیون تنها در هر لحظه از زمان میتواند‬
‫در یک مکان رفیییک حضور داشته باشد‪ ،‬در مکانیک کوانتوم یک الکیون یم تواند در همه ی نقاط طبق‬
‫معادالت آمار و احتمال مشخض حضور داشته باشد‪ .‬نکته ی بسیار مهم در اینجا نهفته است که آمار‬
‫و احتمال بحث شده در مفهوم کوانتوم ذاتا با آمار و احتمال مطرح در ریاضیات متفاوت است و بحث‬
‫ناش از رسشت ذان و آفرینش حاکم بر طبعیت است و این مسئله‬ ‫از آمار و احتمال در حوزه کوانتوم ژ‬
‫ناش از عدم آگایه و اطالع از وضعیت موجود نیست‪ .‬در واقع الکیون موجود در اطراف یک هسته‬ ‫ژ‬
‫چرخیس به دور اتم تصور یم کردیم‪ ،‬در دنیای کوانتوم در‬ ‫ژ‬ ‫اتم که در رفییک کالسیک آن را به شکل‬
‫یک ابری آماری قرار گرفته است و احتمال حضور آن در همه ی نقاط در این ابر وجود دارد‪.‬‬
‫تاثیی بر عمل یا فرایند مورد مشاهده ندارد (مثال دیدن‬
‫در تجربه رفیییک کالسیک‪ ،‬مشاهده کننده یا ناظر ر‬
‫ژ‬
‫تاثیی نیم گذارد!) ویل در دنیای کوانتوم رسایط مکان و زمان مشاهده‬
‫صفحه فوتبال بر نیتجه ی فوتبال ر‬
‫تاثی مستقییم دارد!‬
‫گر بر فرایند یا جسیم که در دنیای کوانتوم مشاهده یم کنیم ر‬

‫‪4‬‬
 ‫مریخ‬
‫چهارمی سیاره در منظومه خورشیدی است که در یک مدار طوالنتر و با رسعب کمی‬ ‫ر‬ ‫مری خ یا بهرام‬
‫زمی به دور خورشید یمچرخد‪.‬‬ ‫از ر‬
‫زمی طول یم کشد و طول شب و روز‬ ‫هر یک بار گردش این سیاره به دور خورشید معادل ‪ ۶۸۷‬شبانهروز ر‬
‫زمی کیم طوالن تر است‪ .‬نام فارش این سیاره بهرام و نام ی‬
‫عرن‪-‬یونان آن ِمری خ است در کتابهای‬ ‫آن از ر‬
‫قدییم فارش آن را فلک شحنه پنجم و سایس رواق پنجم رنی نامیدهاند‪.‬‬
‫زمی و برابر ‪ ۶٬۷۹۰‬کیلومی است‪.‬‬‫قطر مری خ نزدیک به یکدوم قطر ر‬

‫قطر مری خ‪ ۶٬۷۹۰ :‬کیلومی‬

‫قطر زمین‪ ۱۲٬۷۵۶ :‬کیلومتر‬

‫زمی نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ ،1‬کتلۀ مری خ را درمقایسه با ر‬

‫زمی دریافت یمکند‪ ،‬اما روز مریخ چهل دقیقه‬

‫نوری که از خورشید به مری خ یمرسد نصف نوری است که ً ر‬
‫طوالنتر از روز زمیب است؛ بنابراین ژرسایط از نظر نور تقریبا مثل زمستان ر‬
‫زمی است و به این خاطر امکان‬
‫رشد گیاهان در ژرسایط گلخانه ای در مری خ وجود دارد‪.‬‬
‫زمی ‪۲۴°‬‬‫روزهای مری خ ‪ ۲۴‬ساعت و ‪ ۳۷‬دقیقه طول یمکشد‪ .‬از آنجا که محور سیاره مری خ همانند ر‬
‫درجه کج است‪ ،‬در این سیاره رنی فصلهای سال وجود دارند‪ .‬اما هر سال مریخ کم و بیش دو برابر سال‬
‫زمیب یعب ‪ ۶۷۸‬روز طول یمکشد‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫اتمسفر مریخ‬
‫ً‬
‫زمی در آسمان شب رنی رسچ آن دیده یمشود‪ .‬جو مری خ کامال‬ ‫اتمسفر مری خ رسخ رنگ است و از ر‬
‫نارنخ یا قهوهای کمرنگ دیده‬
‫همی سبب آسمان این سیاره از روی سطح آن به رنگ ی‬ ‫غبارآلوده است و به ر‬
‫یمشود‪.‬‬
‫میان ‪ ۲۵‬درصد از دی اکسید کربن را به صورت یخ خشک‬ ‫تارییک مداوم در زمستان رسد هر قطب یمتواند تا ر‬
‫قطب در آورد و سبب کاهش فشار جوی در آن منطقه شود‪ .‬در ر‬
‫همی زمان در آن سوی دیگر تابش‬ ‫کالهک ی‬
‫نور خورشید کالهک قطب دیگر را گرم یمکند‪ .‬این پدیده دگرگونهای قابل توجیه را در فشار جو و نسبت‬
‫ٔ‬
‫دهنده آن به وجود یمآورد‪.‬‬ ‫درصدی عنارص تشکیل‬

‫اتموسفی یا جو مری خ را به نمایش میگذارد‪.‬‬

‫ر‬ ‫شکل ‪2‬؛ در صدی گازات موجود در‬

‫اکسین‪ ۰٫۹ ،‬درصد آرگون‪ ۰٫۰۳ ،‬درصد کربن دیاکسید و‬‫رژ‬ ‫زمی شامل ‪ ۷۸‬درصد نییوژن‪ ۲۱ ،‬درصد‬‫جو ر‬
‫مقادیری بخار آب و ذرات معلق است‪ .‬در حایل که در جو مری خ ‪ ۹۵‬درصد دیاکسید کربن‪ ۳ ،‬درصد‬
‫ٔ‬
‫سیاره رسخ بسیار رقیق است‪،‬‬ ‫ناچی ر ژ‬
‫اکسین و آب وجود دارد‪ .‬جو‬ ‫نییوژن‪ ۱٫۶ ،‬درصد آرگون و فقط مقدار ر‬
‫زمی در سطح دریاست‪ .‬افزونبر این جو‬ ‫بهطوریکه فشار جوی سطح آن معادل یک صدم فشار جو ر‬
‫خون در برابر تابشهای مرگبار فضان نیست‪.‬‬
‫مری خ محافظ ی‬

‫‪6‬‬
 ‫قمر های مریخ‬

‫کره مری خ دو قمر کوچک به نامهای فوبوس و ِدیموس دارد که ظاهری نابسامان دارند‪.‬‬

‫دِیموس‬ ‫فوبوس‬

‫شکل ‪3‬؛ قمر های مری خ را نشان میدهد‪.‬‬

‫این دو قمر به احتمال اغلب شهابسنگ هستند که در مدار مری خ به دام افتادهاند‪ .‬اگر شخض در کره‬
‫مری خ باشد خواهد دید که فوبوس سه بار در یک روز طلوع و غروب یمکند‪ .‬دیموس نیم فوبوس بوده و‬
‫ی‬
‫چنانچه از مری خ به آن نگاه کنیم این قمر بیشی همانند یک ستاره خواهد بود تا یک ماه‪ .‬خورشیدگرفتیک در‬
‫مری خ به دلیل کوچک بودن قمرهای آن کامل نیست‪ .‬قمرهای مری خ به سطح آن نزدیک هستند و بزرگیین‬
‫قمر آن فوبوس است که گردش آن به دور سیاره مری خ نزدیک به ‪ ۷‬ساعت و ‪ ۳۹‬دقیقه و‪ ۲۷‬ثانیهاست‪.‬‬
‫زمان گردش مداری دیموس رنی ‪۱‬روز و ‪ ۶‬ساعت و ‪ ۲۱‬دقیقه و ‪ ۱۶‬ثانیهاست‪.‬‬

‫زمی قطر دارد و مساحت سطح آن برابر با مساحت‬ ‫مری خ‪ ،‬سیاره رسخ رنگ منظومه شمیس‪ ،‬یک دوم ر‬
‫قطب‪ ،‬درههای عمیق‪ ،‬همانند در دشتهای آن مانند ماه‪،‬‬ ‫زمی‪ ،‬یخهای ی‬ ‫زمی است ر‬ ‫خشیکهای روی ر‬
‫گودالهان برآمده از برخورد سنگهای آسمان دیده یمشود‪ .‬با وجود اندازه کوچکش‪ ،‬بلندترین قله‬
‫منظومه شمیس یعب کوه المپوس و بزرگترین دره منظومه شمیس در این سیاره پیدا شدهاست‪.‬‬

‫ویژگیهای فیزیکی‬
‫زمی دارای کثافت )‪ (density‬کمی میباشد؛ به گونهای که حجیم برابر ‪ ۱۵٪‬و جریم برابر‬
‫مری خ نسبت به ر‬
‫زمی دارد‪.‬‬
‫‪ ۱۱٪‬ر‬
‫زمی است‪ .‬مری خ در برابر عطارد بزرگی و‬
‫مساحت سطح آن تنها اندگ کمی از مجموع سطوح خشیکهای ر‬
‫همی زمینه سبب شدهاست رنیوی‬ ‫دارای جرم بیشی و در نتیجه کثافت بیشی است‪ .‬ر‬

‫‪7‬‬
‫هشتمی‬
‫ر‬ ‫میان حجم و جرم‪،‬‬ ‫جاذبه)‪ (gravity‬بیشیی در سطح مری خ وجود داشته باشد‪ .‬مری خ از نظر ر‬
‫جسم در منظوم ٔه شمیس است‪.‬‬
‫زمی) دارد؛ ماه قطری برابر یک‬
‫زمی و ماه (ماه ر‬
‫مری خ از دید اندازه‪ ،‬جرم و قوۀ جاذبه سطح‪ ،‬حالب میان ر‬
‫زمی حدود دو برابر قطر مری خ است‪،‬‬
‫دوم قطر مری خ دارد‪ ،‬در حایل که قطر ر‬
‫زمی دارای جریم در حدود ده برابر جرم مری خ است‪ ،‬در حایل که جرم ماه ده برابرکمی از مری خ است‪ .‬نمای‬
‫ر‬
‫نارنخ رنگ مری خ در اثر وجود آهن (‪ )III‬اکسید‪ ،‬که بیشی به هماتیت یا زنگ آهن مشهور است‪ ،‬به‬ ‫رسخ‪ -‬ی‬
‫وجود آمدهاست‪.‬‬

‫خصوصیات خاک مریخ‬

‫شکل ‪ ،4‬خاک رسخ رنگ سطح مری خ را نشان میدهد‪.‬‬

‫ی‬
‫در ‪ ،۲۰۰۸‬اطالعات به دست آمده به دست کاوشگر فینیکس ثابت کرد که خاک مری خ دارای اندگ ویژگ‬
‫منییم‪ ،‬سدیم‪ ،‬پتاسیم و کلور بوده؛ که وجود همه آنها برای‬ ‫ٔ‬
‫گینده موادی مانند ر‬
‫همچنی دربر ر‬
‫ر‬ ‫قلوی و‬
‫خیس‬‫زیست و رویش موجودات زنده رصوری است‪ ،‬یمباشد‪ .‬پژوهشگران خاک به دست آمده از ب ژ‬
‫سنخ کردند و به این نتیجه رسیدند که خاک‬
‫نزدیک قطب شمال مری خ را با کیم خاک باغچه زمیب هم ی‬
‫مری خ برای رشد گیاهان چون مارچوبه مناسب میباشد‪.‬‬

‫زمی با خاک مری خ‪،‬‬

‫در سال ‪ ،۲۰۰۸‬کاوشگر فینیکس با انجام آزمایشهای ساده شیمیان‪ ،‬مثل آمیخی آب ر‬
‫با هدف آشکار ساخی ناچ خاک مری خ‪ ،‬نشانههان از نمک پرکلورات پیدا کرد‪ ،‬که این موضوع تئوری‬
‫ی‬
‫چشمگیی دارای ویژگ قلوی است‪ ،‬تأیید‬
‫ر‬ ‫دانشمندان بسیاری را که ادعا کرده بودند خاک مری خ بهطور‬
‫گیی شده است‪.‬‬ ‫یمکرد‪ pH .‬خاک مری خ ‪ ۷٫۷‬اندازه ر‬

‫‪8‬‬
‫گیی و آزمایش خاک سطح مری خ‪ ،‬که از جمله با کمک اشعه ایکس‪ ،‬توسط کاوشگر‬ ‫نتایج حاصل از نمونه ر‬
‫کنجکاوی انجام گرفت‪ ،‬نشان یمدهد که سطح مری خ بافب )‪ (Basalt‬دارد که نویع سنگ آتشفشان‪،‬‬
‫مشابه شنهای سواحل جزایر هاوان میباشد‪.‬‬
‫مدار مریخ‬
‫ً‬
‫فاصله متوسط مری خ از خورشید تقریبا ‪ ۲۳۰‬میلیون کیلومی (‪ ۱۴۳‬میلیون مایل) و دورۀ مداری آن ‪۶۸۷‬‬
‫زمی است‪ ۲۴ :‬ساعت‪ ۳۹ ،‬دقیقه و‬ ‫(زمی) است‪ .‬روز خورشیدی در مری خ تنها کیم طوالنتر از روز ر‬‫روز ر‬
‫زمی یا یک سال‪ ۳۲۰ ،‬روز و ‪ ۱۸٫۲‬ساعت است‪.‬‬ ‫‪ ۳۵٫۲۴۴‬ثانیه‪ .‬یک سال مری خ برابر با ‪ ۱٫۸۸۰۹‬سال ر‬

‫بیشی مناطق مری خ بسیار رسد است‪ .‬دمای هوا در قطبهای آن یمتواند تا ‪ ۱۳۰‬درجه زیر صفر ر‬
‫پایی‬
‫ً‬
‫تغیی یمکند؛ مثال فقط لحظان پس از طلوع‬‫برود‪ .‬به دلیل رقیق بودن «هوای» مری خ‪ ،‬دمای هوا به رسعت ر‬
‫خورشید دما در سطح بیش از ‪ ۲۰‬درجه افزایش یمیابد‪ .‬در هر لحظه دمان که پای شما احساس یمکند‬
‫(هوای نزدیک سطح) با دمای هوای اطراف رس شما ممکن است تا ‪ ۲۰‬درجه اختالف داشته باشد‪ .‬به این‬
‫ٔ‬
‫ترتیب اگر روی استوای مری خ باشید‪ ،‬دمای سطح ‪ ۲۰‬درجه سلسیوس و دمای اطراف رس شما صفر‬
‫درجهاست‪ .‬در مری خ بادهان با رسعت زیاد (متجاوز از ‪ ۲۰۰‬کیلومی بر ساعت) یموزد که سبب یمشود‬
‫ً‬
‫غبارها در ارتفاع ‪ ۴۰‬کیلومیی معلق بمانند علت ایجاد این بادها غالبا اختالف دما توأم با اختالف فشار‬
‫است‪.‬‬
‫مقایسۀ مریخ و زمین‬
‫ٔ‬
‫توجه به مدت زمان سال مریخ (‪ ۶۸۹‬روز) و سال زمیب (‪ ۳۶۵‬روز) نشان یمدهد که فاصله زمان هر‬
‫دو مقابله حدود دو سال و دو ماه است‪ .‬اما با توجه به بیض بودن مدار هر دو سیاره یمتوان انتظار داشت‬
‫ٔ‬
‫زمی و مری خ در هر مقابله متفاوت باشد‪ .‬کمیین فاصله‪ ،‬زمان رخ یمدهد که ر‬
‫زمی در اوج و‬ ‫که فاصله ربی ر‬
‫زمی و مری خ تا ‪ ۵۶‬میلیون کیلومی به هم نزدیک خواهند‬‫مری خ در حضیض مدار خود باشد‪ .‬در این حالت ر‬
‫شد‪ .‬دورترین فاصله ربی دو سیاره در مقابله یمتواند تا ‪ ۲۴۰‬میلیون کیلومی افزایش یابد‪.‬‬

‫زمی و مری خ در مقابلههان رخ یمدهد که در دورههای ‪ ۱۵‬تا ‪ ۱۷‬ساله تکرار یمشوند‪ .‬اما‬
‫کمیین فاصله ربی ر‬
‫ً‬ ‫ٔ‬
‫آنچه حائز اهمیت است توجه به این نکته یمباشد که فاصله دو سیاره در مقابلههای نزدیک الزاما ییک‬
‫همی دلیل است که نزدیکترین مقابلهها (مانند آنچه در ‪ ۲۷‬اوت سال ‪ ۲۰۰۳‬رخ داد) در‬ ‫نیست و به ر‬
‫فواصل زمان بسیار طوالن رخ یمدهند‪.‬‬
‫ٔ‬
‫گیی مدار مری خ در فضا به هنگام مقابله نزدیک به گونهای است که مری خ در جهت صورت‬ ‫جهت ر‬
‫ٔ‬
‫گید‪ .‬از طرق کره ر‬
‫زمی رنی در امرداد هر سال از این مکان‬ ‫فلیک دلو یا در نزدییک صورت فلیک بزغاله قرار یم ر‬
‫ٔ‬
‫یمگذرد؛ بنابراین مقابله نزدیک دو سیاره همیشه در مرداد یا شهریور هر ‪ ۱۵‬تا ‪ ۱۷‬سال رخ یمدهد‪ .‬در این‬
‫جنون‬
‫ی‬ ‫هنگام مری خ در جنوب استوای سماوی قرار دارد و بنابراین این نوع مقابلهها از عرضهای جغرافیان‬
‫زمی بهی مشاهده یمشوند‪ .‬عکس این مطلب در مقابلههای دور صادق است چرا که این نوع مقابلهها در‬ ‫ر‬
‫زمی بهی دیده یمشوند‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫شی و در ماه بهمن و اسفند رخ یمدهند‪ ،‬در نتیجه از نیمکره شمایل ر‬‫صورت فلیک ر‬

‫‪9‬‬
 ‫کاوشگران مریخ‬
‫ٔ‬
‫سیاره مری خ به کار گرفتهاست‪:‬‬ ‫ناسا تاکنون چندین فضاپیما و کاوشگر کاربردی را در اطراف و روی‬
‫ی‬
‫(آپورچونیت) و کنجکاوی و اینسایت و استقامت که به ترتیب در‬ ‫کاوشگرهای مری خنورد فرصت‬
‫ٔ‬
‫سالهای ‪ ۲۰۰۴‬و ‪ ۲۰۱۲‬و ‪ ۲۰۱۸‬و ‪ ۲۰۲۱‬در مری خ فرود آمدند و مدارگردهای اودیسه مری خ‪MRO ،‬‬
‫ٔ‬
‫و ماون که در مدار خود گرد سیاره رسخ گردش یمکنند‪ .‬سال ‪ ۲۰۰۶‬و ماون در سال‪ ۲۰۱۴‬به مدار‬
‫اکسپس اروپا و مأموریت مدارگرد مری خ هند ز‬
‫نپ از باال‬ ‫ر‬ ‫مری خ وارد شدند‪ .‬فضاپیمای مارس‬
‫ٔ‬
‫سیاره رسخ یمپردازند و تعداد مدارگردهای عملکردی مری خ را به پنج رساندهاند‪.‬‬ ‫به پایش‬

‫شکل ‪5‬؛ موجودیت یک کاوشگر و فرود آن را در روی سطح مری خ نشام میدهد‪.‬‬
‫ی‬
‫دوربی هایرایز مدارگرد ‪ MRO‬شامل یک لی تلسکون است که یمتواند ویژگهای کوچک تا یک می را در‬‫ر‬
‫همچنی تصاویر را در طولموجهای نزدیک فرورسخ جمعآوری‬‫ر‬ ‫دوربی‬
‫ر‬ ‫سطح مری خ تشخیص دهد‪ .‬این‬
‫یادگیی کانشناش مری خ کمک یمکند‪.‬‬
‫ر‬ ‫کرده که به پژوهشگران در‬
‫وجود آب‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫سیاره رسخ زمان پوشیده‬ ‫پیشی توسط ماهوارهها و مری خنوردها حایک از آن بودهاست که‬
‫ر‬ ‫کلیه مشاهدات‬
‫ٔ‬
‫از الیه غلیظ از گازها بوده که امکان حضور آب مایع بر سطح را فراهم یمکردهاست‪ .‬این برداشت (وجود‬
‫آب سطخ) در مشخصههای سطح مری خ‪ ،‬مثل آثاری که شبیه بسی رودها‪ ،‬دلتاها و دریاچههاست‪،‬‬
‫مشهود یمباشد‪ .‬اما فشار هوای مری خ امروز کمی از یک درصد ر‬
‫زمی است‪ ،‬یعب اگر آب مایع را روی سطح‬
‫بریزید (بسته به جای آن) یمجوشد و بخار یمشود یا یخ یمبندد‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫در ماه آوریل ‪ ،۲۰۱۵‬مری خنورد ناسا که حدود سه سال در این سیاره مشغول پژوهش است‪ ،‬خایک مرطوب‬
‫ٔ‬
‫سپتامی صخرههان‬
‫ی‬ ‫شده با آب نمک را کشف کرد که نقطه انجماد را کاهش یمدهد‪ .‬سپس مری خنورد در ماه‬
‫زیر سطح مری خ یافت که چهار برابر آنچه که پیش از آن تصور یمشد مرطوب بود‪ .‬افزونبر این‪ ،‬تصاویر‬
‫ماهوارهای که از سنگریزهها در سطح این سیاره تهیه شده بود‪ ،‬نشان یمداد روزی در این سیاره جریان آب‬
‫وجود داشتهاست‪.‬‬

‫همچنی مری خ‪ ،‬درون خاکش خاکسیی است‪ .‬ایالن ماسک پروژه سفر به مری خ با استار شیپ را آماده‬ ‫ر‬
‫ٔ‬
‫زمی برای زیست یمباشد‪ .‬با مطالعه تصاویر تهیه شده توسط مری خنورد‬
‫ر‬ ‫بعد‬ ‫گزینه‬ ‫ین‬
‫بهی‬ ‫خ‬ ‫مری‬ ‫‪.‬‬ ‫است‬ ‫کرده‬
‫ٔ‬
‫از سنگهای بازالب و رتیه سطح مری خ‪ ،‬گمانهزنهان از پوشیده بودن این سیاره از آب در سالهای دور به‬
‫میان آمد‪.‬‬

‫سپتامی ‪ )۲۰۱۵‬وجود آب در مری خ را تأیید و اعالم کرد که در‬

‫ی‬ ‫خیی در ‪ ۶‬مهر ‪۲۸( ۱۳۹۴‬‬ ‫ناسا در نشسب ی‬
‫زمی رسیده بود که در آنها بهطور‬ ‫ماههای گرم آب جاری در این سیاره وجود دارد‪ .‬عکسهان از مری خ به ر‬
‫تغیی یمکنند‪ .‬این رگهها با‬
‫واضح دیده یمشد که رگههای رتیه روی یک رسازیری مری خ چگونه با فصلها ر‬
‫پایی شیبها هم کشیده یمشوند ویل یط‬ ‫نام رگههای خطوط شیب برگردنده در ماههای گرمتر تا ر‬
‫فصلهای رسدتر ناپدید یمشوند‪ .‬دانشمندان ناسا اعالم کردند که رگههای رتیه بهطور حتم آب جاری‬
‫هستند که در تابستان دیده شده و در زمستان مری خ محو یمشوند‪ .‬باید توجه داشت که آب کشف شده‬
‫ٔ‬
‫خالص نیست و نویع نمک موجود در آن باعث یمشود که این آب بتواند در دمای معمول ‪ ۵۰‬درجه‬
‫سلسیوس زیر صفر مری خ جاری باشد‪.‬‬

‫شکل ‪6‬؛ موجودیت آبرا در سطح مری خ نشان میدهد‪.‬‬

‫این مسئله یمتواند به معنای وجود نویع حیات در مری خ باشد‪ .‬در تاری خ ‪ ۱‬مرداد ‪ ۱۳۹۶ ۲۵‬جوالی‬
‫‪ ۲۰۱۸‬دانشمندان ایتالیان با بررش اطالعات ابزارهای راداری مدارگرد مری خ (مدارگرد اکسیس) توانستند‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫سیاره رسخ پیدا کنند‪ ،‬این دریاچه ‪ ۵/۱‬کیلومی زیر سطح قله یخ‬ ‫دریاچهای از آب مایع در قطب جنوب‬

‫‪11‬‬
 ‫ٔ‬
‫دریاچه بزرگ ‪ ۲۰‬کیلومی عرض دارد‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫در قطب جنوب مری خ پنهان شدهاست‪ .‬به گفته گروه تحقیقان این‬
‫ٔ‬
‫با کشف آب مایع روی این سیاره احتمال وجود حیات رنی افزایش یمیابد‪.‬محققان ایتالیان یمگویند دریاچه‬
‫زمی است‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫مری خ بسیار شبیه به دریاچههای به دام افتاده زیر تودههای یخ در قطب شمال و جنوب سیاره ر‬
‫ٔ‬
‫از آنجان که در دریاچههای زیریخ زمیب حیات وجود دارد‪ ،‬احتمال دارد که در دریاچه مریخ رنی عالئیم‬
‫از حیات کشف شود‪.‬‬

‫شکل ‪7‬؛ موجودیت یخ را در سطح مری خ به نمایش میگذارد‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫فزیک کوانتوم‬

‫‪13‬‬
 ‫آشنایی با واژه کوانتوم‬

‫التی کوانتوم در مکانیک کوانتویم از اینجا یمآید که این نظریه به بعض از کمیتهای رفیییک‬ ‫ٔ‬
‫واژه ر‬
‫(مانند انرژی اتم ساکن) در ژرسایط خاص مقدارهای گسستهای نسبت یمدهد‪ .‬پایههای مکانیک کوانتویم‬
‫ٔ‬
‫اینشتی‪ ،‬لون دو بروی‪ ،‬نیلز‬
‫ر‬ ‫آلیت‬
‫هایزنیگ‪ ،‬ماکس پالنک‪ ،‬ی‬
‫ی‬ ‫در نیمه اول قرن بیستم به کوشش ورنر‬
‫بور‪ ،‬اروین ژرسودینگر‪ ،‬ماکس برن‪ ،‬جان فون نویمان‪ ،‬پل دیراک‪ ،‬ولفگانگ پاویل‪ ،‬ریچارد فاینمن و دیگران‬
‫پیشفت است‪.‬‬ ‫ساخته شد‪ .‬بعض از جنبههای بنیادی این نظریه هنوز هم در حال ژ‬

‫در ابتدای قرن بیستم‪ ،‬کشفیات و تجربههای زیادی نشان یمدادند که در مقیاس اتیم نظریههای کالسیک‬
‫نخستی ایدهها و ابداعها‬
‫ر‬ ‫همی نارسانها موجب‬ ‫نیمتوانند توصیف کامیل از پدیدهها ارائه دهند‪ .‬وجود ر‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫مسی ایجاد نظریه کوانتویم شد‪ .‬نمونه مشهور این بود که اگر قرار است مکانیک‬ ‫ر‬ ‫در‬
‫ٔ‬
‫نیوتب و الکیومغناطیس کالسیک بر رفتار اتم حاکم باشند‪ ،‬الکیونها باید به رسعت به سمت هسته‬
‫اتم حرکت و بر روی آن سقوط یمکردند و در نتیجه اتمها ناپایدار یمشدند‪ ،‬ویل در دنیای واقیع الکیونها‬
‫چنی سقویط مشاهده نیمشود‪ .‬ر‬
‫اولی راه حل این تناقض را نیلز‬ ‫در نواچ خایص دور اتمها باق یممانند و ر‬
‫بور با پیشنهاد فرضیهاش دایر بر وجود مدارهای مانا مطرح کرد که از قضا در توصیف طیف اتم‬
‫هیدروژن موفق هم بود‪.‬‬

‫مسی جلب توجه یمکرد رفتار امواج الکیومغناطییس مانند نور در برهمکنش با‬ ‫ٔ‬
‫پدیده دیگری که در این ر‬
‫ٔ‬
‫ماده بود‪ .‬ماکس پالنک در سال ‪ ۱۹۰۰‬هنگام مطالعه تابش جسم سیاه پیشنهاد کرد که برای توصیف‬
‫ٔ‬
‫صحیح مسئله تابش جسم سیاه یمتوان انرژی این امواج را به شکل بستههای کوچیک (کوانتوم) در نظر‬
‫ی‬
‫امواچ مثل نور را یمتوان با ذرهای به نام فوتون که‬ ‫اینشتی از این فکر بهره برد و نشان داد که‬
‫ی‬ ‫ر‬ ‫گرفت‪ .‬ی‬
‫آلیت‬
‫انرژیاش به بسامد موج بستیک دارد توصیف کرد‪:‬‬
‫ی‬ ‫ٔ‬
‫گونه حرکت ذرات را مطرح کرد که اکنون به دوگانیک موج‪-‬ذره موسوم است‪.‬‬ ‫در ادامه‪ ،‬دوبروی توصیف موج‬
‫(موچ و ذرهای) را از خود نشان یمدهند‪ .‬نظریه کوانتویم که در ابتدا با کشف‬ ‫برطبق آن‪ ،‬ذرات دو نوع رفتار ی‬
‫گیی رسید‬ ‫ژ‬
‫نظری فوتون به کوشش ماکس پالنک در ‪ ۱۹۰۰‬آغاز شد و با کارهای نیلز بور به پیشفت چشم ر‬
‫ٔ‬
‫هنوز نظریه منسجیم نبود‪ ،‬بلکه مجموعهای بود از فرضیات و اصول و قضایا و دستورالعملهای‬
‫ٔ‬
‫محاسبهای‪ .‬در واقع‪ ،‬هر مسئله کوانتویم را ابتدا به روش مکانیک کالسیک حل یمکردند و سپس جواب را‬
‫یا با ژرسایط کوانتویم وفق یمداند یا با اصل تطابق به زبان کوانتویم دریمآورند‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬تالشها‬
‫بیشی بر اساس حدسهای زیرکانه بود تا استداللهای منطق‪.‬‬

‫تبیی تناقضات و ابداع رهیافتهای جدید به تکوین ساختار جدیدی موسوم به مکانیک‬ ‫تالشها برای ر‬
‫ً‬
‫کوانتویم انجامید که دو فرمولبندی جداگانه دارد (بعدا معلوم شد که این دو همارزند)‪ :‬مکانیک‬
‫ٔ‬ ‫ً‬
‫ایده‬ ‫موچ (بیشی به همت ژرسودینگر)‪ .‬بهطور مثال‪،‬‬ ‫هایزنیگ) و مکانیک ی‬
‫ی‬ ‫ماترییس (عمدتا به کوشش‬
‫ّ‬
‫توصیف ذرات با امواج مولد ابداع مفهوم بستههای موج شد‪ ،‬و در نهایت رنی تالش برای یافی معادالت‬
‫ٔ‬
‫معادله ژرسودینگر منتیه شد‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫حاکم بر تحول زمان این بستههای موج به معادله موج یا‬

‫در توصیف ژرسودینگر از مکانیک کوانتویم‪ ،‬حالت هر سیستم رفیییک در هر لحظه با تابع‬
‫ٔ‬
‫معادله ژرسودینگر به دست یمآید‪:‬‬ ‫موج مختلظ توصیف یمشود که از حل‬

‫‪14‬‬
 ‫ً‬
‫چون تابع موج کمیب مختلط است‪ ،‬خود مستقیما ُم ّربی کمیب رفیییک نیست‪ ،‬اما با استفاده از این تابع‬
‫گیی هر کمیت رفیییک را پیشبیب کرد‪ .‬در‬ ‫یمتوان احتمال به دست آمدن مقادیر مختلف حاصل از اندازه ر‬
‫حقیقت‪ ،‬این احتمال با رص ییب از مرب ع قدرمطلق تابع موج‪ ،‬که کمیب حقیق است‪ ،‬برابر است‪ .‬با دانسی‬
‫ٔ‬ ‫ً‬
‫تابع موج مثال یمتوان احتمال یافی الکیون در ناحیه خایص در اطراف هسته در یک زمان مشخص یا‬
‫ً‬ ‫ٔ‬
‫احتمال به دست آمدن مقدار خایص برای کمیت تکانه زاویهای سیستم را محاسبه کرد‪ .‬یا مثال به کمک تابع‬
‫موج و توزی ع احتمال بهدست آمده از آن یمتوان محتملترین مکان (یا مکانهای) حضور ذره در فضا را‬
‫ُ‬
‫یافت (در مورد الکیونهای اتم گایه به آن اربیتال یمگویند)‪ .‬البته معب این حرف این نیست که الکیون‬
‫در تمام ناحیه پخش شدهاست‪ ،‬بلکه الکیون در یک ناحیه از فضا یا هست یا نیست‪.‬‬

‫گیی مقادیر کمیتها در نظریه با هر‬ ‫در مکانیک کالسیک پیشبیب تحول زمان مقادیر کمیتها و اندازه ر‬
‫محدودیت موجود خطای متعارف آزمایش و آزمایشگر یا فقدان دادههای‬ ‫ِ‬ ‫دقت دلخواه ممکن است و تنها‬
‫گیی محدودیب ذان به همراه خود دارد‪ .‬در واقع‪،‬‬ ‫اولیه کاق است‪ .‬اما در مکانیک کوانتویم فرایند اندازه ر‬
‫گیی کرد‪.‬‬‫نیمتوان کمیتهان مانند مکان و تکانه (کمیتهای مزدوج) را همزمان و با هر دقت دلخواه اندازه ر‬
‫گیی دقیقتر هر یک از این کمیتها منجر به از دست رفی هرچه بیشی دادههای مربوط به کمیت‬ ‫اندازه ر‬
‫هایزنیگ مشهور است‪ ،‬از مفاهیم بسیار مهم در‬ ‫ی‬ ‫دیگر یمشود‪ .‬این مفهوم‪ ،‬که به اصل عدم قطعیت‬
‫گیی در حالت سیستم»‪ ،‬که از ابداعات‬ ‫تأثی فرایند اندازه ر‬
‫مکانیک کوانتویم است و با مفهوم بنیادین « ر‬
‫اختصایص مکانیک کوانتویم (در برابر مکانیک کالسیک است)‪ ،‬همبسته است‪.‬‬

‫مکتبهای فکری مکانیک کوانتومی‬

‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ز‬
‫نظریههای گوناگون درباره مسئله اندازهگپی در مکانیک کوانتویم مطرح شدهاست‪ .‬از این میان‪ ،‬سه‬
‫سنت که به تفسپ‬‫ی‬ ‫ز‬
‫اینشتی طرفدار آن بود‪ ،‬دیدگاه‬ ‫دیدگاه شایان ذکرند‪ :‬دیدگاه واقعگرایانه که‬
‫کپنهاگ هم معروف است و نیلز بور از آن حمایت یمکرد‪ ،‬دیدگاه ندانمگرایانه یا آگنوستیک که‬
‫طرفداران آن از اظهارنظر بهطور کیل خودداری یمکردند‪.‬‬

‫مکانیک کوانتومی و فیزیک کالسیک‬

‫آثار و پدیدههان که در مکانیک کوانتویم و نسبیت پیشبیب یمشوند به ترتیب فقط برای اجسام بسیار ریز‬
‫ی‬ ‫ٔ‬ ‫ً‬
‫و در رسعتهای بسیار باال آشکار یمشوند‪ .‬تقریبا همه پدیدههان که انسان در زندگ روزمره با آنها رسوکار‬
‫خون با رفییک نیوتب پیشبیبپذیر است‪.‬‬ ‫دارد با دقت بسیار ی‬
‫ً‬
‫پایی‪ ،‬مکانیک کوانتویم اثرهان را‬‫در ابعاد بسیار کوچک ماده (مثال در حد نانومی) یا در انرژیهای بسیار ر‬
‫میان انرژی را افزایش‬
‫پیشبیب یمکند که رفییک کالسیک از پیشبیب آن ناتوان است‪ ،‬ویل اگر ابعاد ماده یا ر‬
‫ژ‬
‫قوانی رفییک کالسیک را بدون اینکه خطای فاحیس مرتکب شویم‬ ‫ر‬ ‫دهیم‪ ،‬به حدی یمرسیم که یمتوانیم‬
‫ً‬
‫قوانی رفییک کالسیک را (که معموال سادهترند)‬ ‫ر‬ ‫برای توصیف پدیدهها به کار یبییم‪ .‬به این «حد» که در آن‬
‫یمتوان به جای مکانیک کوانتویم در توصیف دقیق از پدیدهها به کار برد حد کالسیک گفته یمشود‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫کوشش برای نظریه وحدتیافته‬
‫ٔ‬
‫وقب یمخواهیم مکانیک کوانتویم را با نظریه نسبیت عام (که توصیفگر فضا‪-‬زمان در‬
‫حضور گرانش است) ترکیب کنیم‪ ،‬به ناسازگاریهان بریمخوریم که این کار را ناممکن یمکند‪ .‬حل این‬
‫ی‬
‫ناسازگاریها هدف بزرگ رفییکدانان قرنهای بیستم و بیستویکم است‪ .‬رفییکدانان بزرگ همچون استیون‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫هاوکینگ در راه رسیدن به نظریه وحدتیافته نهان تالش یمکردند؛ نظریهای که نه تنها مدلهای مختلف‬
‫رفییک زیراتیم را ییک کند‪ ،‬بلکه چهار رنیوی بنیادی طبیعت ( رنیوی قوی‪ ،‬رنیوی‬
‫ضعیف‪ ،‬الکیومغناطیس و گرانش) را رنی به شکل جلوههای مختلق از یک رنیو یا پدیده نشان دهد‪.‬‬

‫مکانیک کوانتومی و زیستشناسی‬

‫تحقیقات چند مؤسسه در آمریکا و هلندنشان دادهاست که بسیاری از فرایندهای زیسب از مکانیک‬
‫ٔ‬ ‫ً‬
‫کوانتویم بهره یمبرند‪ .‬قبال تصور یمشد فتوسنی گیاهان فرایندی بر پایه زیستشییم است‪ ،‬اما تحقیقات‬
‫پروفسور فلمینگ و همکارانش در دانشگاه برکیل و دانشگاه واشینگی در سنتلوئیس به کشف مرحلهای‬
‫همچنی‪ ،‬پژوهشهای کریستوفر‬
‫ر‬ ‫کلیدی از فرایند فتوسنی منجر شده که بر مکانیک کوانتویم استوار است‪.‬‬
‫ٔ‬
‫آلتمن‪ ،‬پژوهشگری از مؤسسه دانش نانوی کاویل در هلند‪ ،‬حایک از آن است که نحوه کارکرد سلولهای‬
‫ٔ‬ ‫ً‬
‫عصب خصوصا در مغز‪ ،‬که تا مدتها فرایندی بر پایه فعالیتهای الکیییک و زیستشییم پنداشته یمشد‬ ‫ی‬
‫و محل بحث ساختارگرایان و مادهباوران و زیستشناسان بود‪ ،‬شامل سیستمهای کوانتویم بسیاری است‪.‬‬
‫عصب حلزون دریان یمتواند از رنیوهای کوانتویم برای پردازش‬
‫ی‬ ‫این پژوهشها نشان یمدهد که سلول‬
‫ً‬
‫اطالعات استفاده کند‪ .‬در انسان رنی رفییک کوانتویم احتماال در فرایند تفکر دخیل است‪.‬‬

‫شیمی کوانتومی‬
‫شییم کوانتویم رشتهای از شییم است که تمرکز اولیه آن بر روی کاربرد مکانیک کوانتویم در مدلهای‬
‫قوانی مکانیک‬
‫ر‬ ‫رفیییک و آزمایشهای سیستمهای شیمیان یمباشد‪ .‬در اواخر قرن ‪ ۱۷‬میالدی‪ ،‬نیوتن‬
‫کالسیک برای حرکت اجسام ماکروسکون را کشف کرد‪ .‬در اوایل قرن بیستم میالدی رفییکدانان دریافتند‬
‫ٔ‬
‫قوانی مکانیک کالسیک توجیه کرد و‬ ‫ر‬ ‫که حرکت ذرات کوچک مثل هسته اتمها و الکیونها را نیمتوان با‬
‫قوانی به نام مکانیک کوانتویم انجام پذیرفت‪ .‬شییم‬ ‫ر‬ ‫از این رو توجیه حرکت این ذرات با مجموعهای از‬
‫تأثیات شییم‬ ‫قوانی مکانیک کوانتویم را در مسایل مربوط به شییم مورد استفاده قرار یمدهد‪ .‬ر‬‫ر‬ ‫کوانتویم‬
‫کوانتویم در تمایم زیرشاخههای شییم محسوس است‪ .‬البته الزم به ذکر است رشتهای به نام «شییم‬
‫کوانتم» به شکل مستقل وجود ندارد ودرحقیقت این عنوان‪،‬یک گرایش رسیم درگروه شییم نیست بلکه‬
‫یک مبحث از رشته اصیل « رفییک کوانتیم» یمباشد‪.‬‬
‫ٔ‬
‫شییم رفییکدانان از شییمکوانتویم (به همراه ترمودینامیک آماری) برای محاسبه خواص ترمودینامییک گازها‪،‬‬
‫تجرن برچ از خواص مولکول (مانند طول و زاویه پیوندها‪،‬‬ ‫ی‬ ‫توضیح طیفهای مولکویل و رنی بدست آوردن‬
‫دوقطب‪ ،‬تفاوت انرژی در صورتبندیهای متفاوت و…) استفاده یمکنند‪.‬ودرحقیقت رفییکدان‬ ‫ی‬ ‫ممان‬
‫ٔ‬
‫تعیی پایداری مولکولها محاسبه حد‬ ‫کوانتیم محسوب میشوند‪.‬شییمآیل دانان از این علم به منظور ر‬

‫‪16‬‬
‫مکانیم انجام واکنشها‪ ،‬پیشبیب خواص آروماتییک ترکیبات و توجیه طیفهای‬ ‫ر‬ ‫واسط واکنشها‪ ،‬تحقیق‬
‫‪ NMR‬استفاده یمکنند‪ .‬شییمتجزیهدانان بهطور گسیده از روشهای طیفبیب استفاده یمکنند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ی‬
‫استفاده‬ ‫فرکانسها و شدت خطوط طیق به سادگ یمتوانند با شییمکوانتویم درک و توجیه شوند‪ .‬موارد‬
‫مکانیم واکنشهای الکیوشیمیان است‪ .‬شییممعدندانها از نظریه میدان لیگاند‪،‬‬‫ر‬ ‫دیگر برای آنها توضیح‬
‫تقریب مکانیک کوانتویم برای توجیه خواص و انتقاالت الکیون در کمپلکسهای فلزات‬ ‫ی‬ ‫و روشهای‬
‫واسطه استفاده یمکنند‬
‫ٔ‬
‫اندازه بزرگ مولکولهای زیسب استفاده از محاسبات کوانتویم را برای آنها دشوار یمسازد اما‬ ‫هر چند که‬
‫ٔ‬
‫زیستشییمپیشهها بهطور روزافزون از مطالعات کوانتویم بهره یمبرند‪ .‬به خصوص در زمینه پیوند ربی‬
‫پوش مولکولهای زیسب‪.‬‬ ‫آنزیم و سوبسیا و حالل ژ‬

‫نظریه اوربیتال مولکولی‬

‫روش برای مشخصکردن ساختار مولکویل است که در آن الکیون وابسته به یک پیوند خاص در نظر‬ ‫ژ‬
‫گرفته نیمشود‪ ،‬بلکه تمایم الکیونها به صورت مجموعهای در تمایم مولکول در نظر گرفته یمشود که در‬
‫اثر کنش با هستههای اتمها‪ ،‬در رستارس مولکول در حرکتند‪ .‬در این تئوری‪ ،‬اوربیتالهای مولکویل‬
‫از اوربیتالهای اتیم ساخته یمشوند و تابع موج اوربیتال مولکویل ‪ ψf‬به صورت رسی زیر از جمع‬
‫اوربیتالهای اتیم ‪ χi‬نوشته یمشود‪.‬‬

‫نظریه تابع کثافت‬

‫این نظریه در چارچوب مکانیک کوانتویم برای بررش ساختار الکیون مواد در سیستمهای بس‬
‫ی‬
‫گیی از آن‪ ،‬ویژگهای الکیون ماده‬ ‫ذرهای است‪ .‬در این نظریه‪ ،‬با معرق تابیع جهان شمول انرژی و وردش ر‬
‫(در اینجا کثافت الکیون) بدست یمآید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫هوهنیگ‪-‬کوهن بنا شدهاست‪ .‬توضیح‬ ‫ی‬ ‫این نظریه ریشه در مدل توماس‪-‬فریم دارد‪ ،‬و بر پایه دو قضیه‬
‫پدیدههان مانند رنیوهای ربیمولکویل‪ ،‬به ویژه رنیوی واندروالیس‪ ،‬نوار ممنوعه در نیمهرساناها‪ ،‬انتقال بار‬
‫تغییان که این‬‫در حالت برانگیخته و… با این روش بهطور کامل امکانپذیر نیست و پژوهش برای ایجاد ر‬
‫محدودیتها را از ربی یبیند ادامه دارد‪.‬‬

‫تونل زنی کوانتومی‬

‫ز‬
‫تونل زن کوانتویم به فرایند کوانتویم تونل زدن یک ذره بنیادی در یک سد پتانسیل ‪ -‬که از نظرکالسیک‪،‬‬
‫ذره قادر به عبور از آن نیست ‪ -‬اشاره دارد‪ .‬این پدیده مهم در چندین پدیده رفیییک ‪ -‬برای مثال‪ ،‬در‬
‫همچنی‬
‫ر‬ ‫واکنشهای هسته ای که در ستارگان رشته اصیل مثل خورشید اتفاق یمافتد[‪ - ]۱‬به چشم یمخورد‪.‬‬
‫کاربردهای مهیم در ادوات الکیونییک مانند دیود تونیل دارد‪ ]۲[.‬این پدیده در اوایل قرن بیستم پیشبیب‬
‫ً‬
‫شده بود و در اواسط همان قرن به عنوان یک پدیده کیل رفیییک پذیرفته شد‪ .‬تونل زن معموال با اصل عدم‬
‫هایزنیگ توضیح داده یمشود‪ .‬در واقع مفاهیم مکانیک کوانتویم حول این پدیده توصیف یمشوند‬‫ی‬ ‫قطعیت‬

‫‪17‬‬
 ‫ی‬ ‫ی‬
‫و یمتوان گفت تونل زن کوانتویم ییک از ویژگهای بنیادی مکانیک کوانتویم و نشانه خاصیت دوگانیک موج‬
‫– ذره است‪.‬‬

‫نظریۀ میدان های کوانتومی‬

‫ٔ‬
‫چارچون نظری برای ساخی مدلهای مکانیک‬ ‫ی‬ ‫در رفییک نظری‪ ،‬نظریه میدانهای کوانتویم‬
‫کوانتویم از ذرات زیراتیم در رفییک ذرات وشبهذرهها در رفییک ماده چگال یمباشد‪ .‬یک نظریه میدان‬
‫همی دلیل این ذرات کوانتای‬
‫کوانتویم‪ ،‬ذرات را به شکل حاالن برانگیخته از میدان رفیییک زمینه یمبیند‪ ،‬به ر‬
‫میدان نامیده یمشوند‪.‬‬

‫تعریف‪ :‬الکیودینامیک کوانتویم یک میدان الکیون و یک میدان فوتون دارد؛ کرومودینامیک‬

‫کوانتویم به ازای هر نوع کوارک یک میدان دارد و در ماده چگال یک میدان جابجان اتیم وجود دارد که‬
‫باعث پیدایش ذرات فونون یمشود‪ .‬ادوارد ویی نظریه میدانهای کوانتویم را با اختالف زیادی دشوارترین‬
‫نظریه در رفییک نوین یمداند‪.‬‬

‫دینامیک‪ :‬سامانههای معمویل مکانیک کوانتویم تعداد ذرات ثابب دارند و هر ذره تعداد متنایه از درجههای‬
‫آزادی دارد‪ .‬در مقابل‪ ،‬حاالت برانگیخته یک نظریه میدان کوانتویم یمتوانند نماینده هر تعدادی از ذرات‬
‫باشند‪ .‬این باعث یمشود که نظریههای میدان های کوانتویم برای توصیف سامانههان که در آنها شمار‬
‫ی‬
‫غیی یمکند (ییک از ویژگهای اساش دینامیک نسبیب)‪ ،‬بسیار مناسب هستند‪.‬‬ ‫ذرات در طول زمان ت ر‬

‫ً‬
‫حالتها‪ :‬برهمکنشها در نظریه میدانهای کوانتویم ذاتا بسیار شبیه به برهمکنشهای میان بار و‬
‫میدانهای الکیییک و مغناطییس در معادالت ماکسول هستند‪ ،‬با این تفاوت که بر خالف میدانهای‬
‫ً‬
‫کالسیک نظریه ماکسول‪ ،‬میدانها در نظریه میدانهای کوانتویم‪ ،‬معموال در برهمنیههای کوانتویم وجود‬
‫قوانی مکانیک کوانتویم رپیوی یمکنند‪.‬‬
‫ر‬ ‫دارند و از‬
‫از آنجا که میدانها کمیتهای پیوستهای در فضا هستند‪ ،‬حاالت برانگیختهای که شامل تعداد به اندازه‬
‫ی‬
‫دلخواه بزرگ از ذرات هستند‪ ،‬وجود دارند‪ ،‬که به سامانههای نظریه میدانهای کوانتویم اجازه یمدهد‬
‫ی‬
‫یننهایت درجه آزادی داشته باشند‪ .‬تعداد یننهایت درجههای آزادی‪ ،‬به سادگ یمتواند به واگران کمیتهای‬
‫گیی شده ینانجامد(یعب کمیتها یننهایت یمشوند)‪ .‬تکنیکهان مانند بازبههنجارسازی و‬ ‫اندازه ر‬
‫گیند تا از این‬‫گسستهسازی فضازمان‪ ،‬مانند کرومودینامیک کوانتویم شبکهای مورد استفاده قرار یم ر‬
‫یننهایتها اجتناب کنیم و نتایج رفیییک معبداری تولید کنیم‪.‬‬
‫انیس و میدان الکیومغناطییس تنها میدانهای بنیادی در طبیعت هستند که‬ ‫میدانها و تابش‪ :‬میدان گر ژ‬
‫ی‬
‫پایی کالسیک متناظر دارند که برانگیختیکهای ذرهمانند آنها را بسیار کاهش‬ ‫برد یننهایت و یک حد انرژی ر‬
‫ی‬
‫اینشتی در سال ‪ ،۱۹۰۵‬ویژگ کوانتای میدان‪ ،‬یعب تبادلهای گسسته‬ ‫ر‬ ‫آلیت‬‫یمدهد و پنهان یمسازد‪ .‬ی‬
‫انگیه اصیل وی این بود‬ ‫و ذرهمانند مومنتا و انرژی را به میدان الکیومغناطیس نسبت داد‪ .‬ابتدا ر‬
‫که ترمودینامیک تابش را توضیح دهد‪ .‬اگرچه اثر فوتوالکییک و اثر کامپتون قویا داللت بر وجود فوتون‬

‫‪18‬‬
 ‫ً‬
‫یمکنند‪ ،‬یمتوان آن را رصفا با کوانیهسازی انتشار هم توضیح داد ‪ .‬شواهد محکمتر از ماهیت کوانتویم‬
‫تابش امروزه در نورشناخت کوانتویم نوین (مانند اثر پاددستهبندی) یافت یمشود‪.‬‬

‫ٔ‬
‫عمومیات مربوط به نظریه میدا های کوانتومی‪ :‬در نظریه میدانهای کوانتویم رنیوهای میان ذرات‬
‫توسط ذرات دیگر حمل یمشوند‪ .‬برای نمونه‪ ،‬رنیوی الکیومغناطییس میان دو الکیون با رد و بدل‬
‫ٔ‬
‫کردن فوتونها امکان یمیابد‪ .‬با این حال نظریه فوق بر تمام رنیوهای بنیادی به کار برده یمشود‪ .‬بردارهای‬
‫بوزون متوسط رنیوی ضعیف را‪ ،‬گلوئونها رنیوی قوی‪ ،‬و گراویتونها رنیوی گر ژ‬
‫انیس را حمل یمکنند‪ .‬این‬
‫ذرات حامل رنیو‪ ،‬ذران مجازیاند و طبق تعریف‪ ،‬زمان که حامل رنیو هستند امکان آشکارشدنشان وجود‬
‫ندارد‪ ،‬زیرا عملیات آشکارسازی گواه بر عدم حمل رنیو خواهد بود‪.‬‬
‫ٔ‬
‫در نظریه میدانهای کوانتویم‪ ،‬فوتونها به صورت کوانتاهای میدان پنداشته یمشوند و نه مانند توپهای‬
‫همچنی فرمیونها ‪-‬‬
‫ر‬ ‫کوچک بیلیارد! یعب امواج پکیدهای که در میدان به صورت ذرات به نظر یمآیند‪.‬‬
‫مانند الکیون‪ -‬را رنی یمتوان به صورت امواج در میدان توصیف کرد‪ ،‬و این در حایلست که هر نوع فرمیون‬
‫چی به شکل ذرات و میدان هاست"‪،‬‬ ‫میدان خاص خودش را دارد‪ .‬بهطور خالصه‪ ،‬تصویر کالسییک از" همه ر‬
‫ٔ‬
‫چی میدان است" در‬ ‫چی ذره است" یا در نهایت "همه ر‬ ‫در نظریه میدانهای کوانتویم به صورت" همه ر‬
‫یمآید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫در این نظریه با ذرات رنی به صورت حالتهای برانگیخته میدان برخورد یمشود (کوانتای فیلد)‪ .‬این میدان‬
‫خاص را یمتوان نویع خوششانیس دانست زیرا که در این صورت الزم نیست نگران پیامدهای اصل طرد‬
‫ی‬ ‫ً‬
‫پاؤیل ربی فرمیونهای مختلف مثال ربی الکیونها و نوترونها باشیم‪ .‬در این حال یمتوان با آسودگ خیال‬
‫حالتهای انرژی مربوط به هر فرمیون را جداگانه بررش کرد‪.‬‬

‫هرکیس که فکر میکند کوانتوم را فهمیده است‪ ،‬معلوم یم شود که از‬

‫کوانتوم هیچ ز‬
‫چپ نمیداند!‬
‫‪-Niels Bore-‬‬

‫‪19‬‬
 :‫مآخذ‬
1-Solar system, Mars, Wikipedia. n.m.wikipedia.org.
2-Mars Exploration Program, Mars. www.nasa.gov.
3-NASA confirms evidence that liquid water flows on today Mars, 2015.
www.nasa.gov.
4- New scantest, Quantum physics. www.newscientist.com
5-Sience exchange; what is quantum physics. Science exchange.
caltech.edu.
6-Quantum theory; www.techtarget.com.

20