‫کهکشان راه شیری و هرآنچه باید درباره آن بدانید‬

‫کهکشان گروه بزرگی متشکل از ستارگان‪ ،‬گاز و غبار است که توسط گرانش به یکدیگر متصل شده‌اند‪ .‬این اجزا اشکال و ان دازه‌های‬
‫مختلفی دارند‪.‬‬
‫کهکشان راه شیری‪ ،‬یک کهکشان مارپیچی میله‌ای بزرگ است‪ .‬اگر به آسمان شب عالقه‌مند باشید‪ ،‬قطعا کمان نورانی ک ه س تارگان در‬
‫آن به صورت نامنظم پخش شده و با ابر‌های گازی احاطه شده‌اند را دیده‌اید‪ .‬این کمان – عرضی درح دود ‪ ۳۰‬درج ه دارد ‪ -‬را می‌ت وان‬
‫در مناطق بدون آلودگی نوری با افق دید مناسب مشاهده کرد‪.‬‬
‫از آنجا که این کمان به صورت نوار شیری رنگ در آسمان ظاهر می‌شود‪ ،‬کهکش ان م ا راه ش یری نامی ده می‌ش ود‪ .‬قط ر این کهکش ان‬
‫میله‌ای در حدود صد هزار تا دویست هزار سال ن وری تخمین زده می‌ش ود‪ .‬کهکش ان راه ش یری دو ب ار در ش بانه روز از عرض‌ه ای‬
‫جغرافیایی ‪ ۶۵‬درجه شمالی تا ‪ ۶۵‬درجه جنوبی عبور می‌کند‪.‬‬
‫تا اوایل دهه ‪ ،۱۹۲۰‬اکثر ستاره‌شناسان فکر می‌کردند که راه شیری شامل تمام ستارگان کیهان است‪ .‬پس از مناظره بزرگ سال ‪۱۹۲۰‬‬
‫میان ستاره‌شناسان «هارلو شپلی» و «هبر کورتیس» مشاهدات «ادوین هابل» ستاره‌شناس آمریکایی نش ان داد ک ه کهکش ان راه ش یری‬
‫تنها یکی از بی‌شمار کهکشان‌های کیهان ماست‪.‬‬
‫شمارش تعداد ستاره‌های کهکشان راه شیری ب ا توج ه ب ه موقعی تی ک ه م ا در آن هس تیم‪ ،‬ک ار بس یار دش واری اس ت‪ .‬به ترین تخمین‌ه ا‬
‫می‌گویند کهکشان ما حدود ‪ ۱۰۰‬تا ‪ ۴۰۰‬میلیارد ستاره دارد‪ .‬این ستارگان ی ک ق رص ب زرگ را تش کیل می‌دهن د ک ه قط ری در ح دود‬
‫صدهزار سال نوری دارد‪.‬‬
‫جالب است بدانید منظومه شمسی ما حدود بیست و پنج هزار سال نوری از مرکز کهکشان فاصله دارد‪ .‬به عب ارت دیگ ر‪ ،‬م ا در حوم ه‬
‫کهکشان و در یکی از بازو‌های این کهکشان مارپیچی زندگی می‌کنیم‪.‬‬
‫همانطور که زمین به دور خورشید می‌چرخد‪ ،‬خورشید نیز به دور مرکز کهکش ان راه ش یری درح ال چ رخش اس ت‪ .‬روی این دیس ک‬
‫عظیم ستارگان و گاز‌ها – بسیار دورتر از مرکز کهکشان – با سرعت تقریبی ‪ ۲۲۰‬کیلومتر بر ثانیه در حال چرخش روی مدار هستند‪.‬‬
‫بدین ترتیب‪ ،‬حدودا ‪ ۲۵۰‬سال طول می‌کشد تا خورشید و منظومه شمسی ما یک دور کامل به دور راه شیری بچرخد‪.‬‬
‫در مقیاس‌های بزرگتر‪ ،‬اخترشناسان تابش پس زمینه ریزموج کیهانی – تابش به جا مانده از انفجار بزرگ ‪ -‬را ب ه عن وان مرج ع ب رای‬
‫محاسبه سرعت حرکت اشیا در فضا در نظر می‌گیرند و س رعت گ روه محلی کهکش ان م ا را در ح دود ‪ ۵۰۰‬کیلوم تر ب ر ثانی ه تخمین‬
‫می‌زنند‪.‬‬
‫در مرکز کهکشان راه شیری‪ ،‬یک منبع جرمی ب ا ت ابش رادی ویی ش دید وج ود دارد ک ه «‪ »Sagittarius A‬نامی ده می‌ش ود‪ .‬این ج رم‬
‫کیهانی یک سیاهچاله بسیار پرجرم است که قط ر آن در ح دود ‪ ۱۴‬میلی ون مای ل تخمین زده می‌ش ود‪ .‬این س یاهچاله تقریب ا ‪ ۴.۱‬میلی ون‬
‫برابر خورشید جرم دارد و رفتار‌های عجیبی از خود بروز می‌دهد‪.‬‬

‫چطور مارپیچی بودن راه شیری تشخیص داده می‌شود؟‬

‫برای آنکه نوع یک کهکشان را – حداقل کهکشان خودمان – تشخیص دهیم‪ ،‬چندین سرنخ وجود دارد‪.‬‬
‫اولین سرنخ از شکل کهکشان‪ ،‬نوع توزیع ستارگان در سراسر آسمان است‪ .‬این ستارگان را می‌توان با چشم غیرمسلح در آسمان تاریک‬
‫شب مشاهده کرد‪ .‬توزیع ستارگان بر روی یک قرص نواری شکل – همانطور که در باال گفته ش د – نش ان می‌ده د کهکش ان م ا اساس ا‬
‫یک کهکشان مسطح است‪.‬‬
‫چندین تلسکوپ زمینی و فضایی مختلف نیز با گرفتن عکس‌هایی در جهت‌های مختلف نشان داده‌اند راه شیری یک دیسک تخت اس ت –‬
‫چیزی شبیه به عکس‌های پانوراما که با دوربین گوشی موبایل ثبت می‌کنیم‪.‬‬
‫غلظت باالی ستارگان در این کمان به شواهد اینکه کهکشان م ا م ارپیچی اس ت‪ ،‬می‌افزای د‪ .‬اگ ر م ا در ی ک کهکش ان بیض وی زن دگی‬
‫می‌کردیم‪ ،‬ستاره‌ها را می‌دیدیم که با توزیع یکنواخت در سراسر آسمان پخش شده‌اند‪ ،‬نه در یک نوار متمرکز‪.‬‬
‫سرنخ دیگر زمانی بدست می‌آی د ک ه ستاره‌شناس ان از س تارگان ج وان و درخش ان ابر‌ه ای هی دروژن یون یزه ش ده در ق رص کهکش ان‬
‫نقشه‌برداری می‌کنند‪ .‬این ابر‌ها که مناطق «‪ »H II‬نامیده می‌شوند‪ ،‬توسط ستارگان جوان و داغ یون یزه می‌ش وند و اساس ا پروتون‌ه ا و‬
‫الکترون‌های آزاد هستند‪ .‬این ویژگی‌ها هردو متعلق به کهکشان‌های مارپیچی هستند‪.‬‬
‫در طول سال‌ها بحث‌هایی در مورد اینکه کهکشان ما دو بازوی مارپیچی دارد یا چهار ب ازو‪ ،‬وج ود داش ته اس ت‪ .‬آخ رین داده‌ه ا نش ان‬
‫می‌دهد که کهکشان مارپیچی ما چهار بازو دارد – همانطور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید‪.‬‬
‫سرنخ‌های دیگر در مورد ماهیت مارپیچی کهکشان از انواع دیگر خواص بدست می‌آید‪ .‬ستاره‌شناسان مقدار غبار موجود در کهکشان و‬
‫رنگ‌های غالب آن را بررسی می‌کنند و با میزان غبار و رنگ‌های سایر کهکشان‌های مارپیچی که می‌شناسیم‪ ،‬مقایسه می‌کنند‪ .‬تم ام این‬
‫شواهد در کنار هم نشان می‌دهند حتی اگر نتوانیم نگاهی از بیرون به کهکشان خود بیندازیم‪ ،‬می‌توانیم حداقل نوع آن را تعیین کنیم‪.‬‬
‫میلیارد‌ها کهکشان دیگر در کیهان ما وجود دارد‪ .‬ما قادر هستیم تنه ا س ه کهکش ان همس ایه را ب دون تلس کوپ و ب ا چش م غیرمس لح ب ه‬
‫صورت تکه‌های مبهم در آسمان مشاهده کنیم‪ .‬نزدیک‌ترین کهکشان‌هایی که می‌توانیم بدون تلسکوپ ببینیم‪« ،‬ابر‌های م اژالنی ب زرگ و‬
‫کوچک» هستند‪.‬‬
‫این کهکشان‌ها که به دور راه شیری می‌چرخند‪ ،‬از نیمکره جنوبی زمین قابل رصد هستند‪ .‬آن‌ها حدود صد و شص ت ه زار س ال ن وری‬
‫از ما فاصله دارند‪ .‬کهکشان «آندرومدا» با فاصله تقریبی ‪ ۲.۵‬میلیون سال نوری‪ ،‬یکی دیگر از همسایه‌های ماست که از نیمکره شمالی‬
‫قابل رصد است‪ .‬آندرومدا حدود دارای حدود یک تریلیون ستاره است‪.‬‬
‫دانشمندان تخمین می‌زنند راه شیری و آندرومدا تا ‪ ۴‬میلیارد سال آینده با یکدیگر ت رکیب خواهن د ش د‪ .‬کهکش ان‌های دیگ ری ن یز وج ود‬
‫دارند که رصد آن‌ها تنها با تلسکوپ امکان‌پذیر است‪.‬‬
‫راه شیری بخشی از ابرخوشه «سنبله» است که شامل گروهی از کهکشان‌ها با فاصله ‪ ۱۵۰‬میلی ون س ال ن وری می‌ش ود‪ .‬این ابرخوش ه‬
‫شامل حداقل ‪ ۱۰۰‬گروه و خوشه کهکشانی است و قطری در حدود ‪ ۱۱۰‬میلیون سال نوری دارد‪.‬‬
‫کهکشان ما دومین کهکشان بزرگ یکی از گروه‌های محلی این ابرخوشه است‪ .‬رتبه اول به آندرومدا تعلق دارد‪ .‬راه ش یری ح دود ‪۸۹۰‬‬
‫میلیارد تا ‪ ۱.۵۴‬تریلیون برابر خورشید جرم دارد و تخمین دقیق‌تر این جرم وابسته به روش‌ه ا و داده‌ه ای متف اوتی اس ت ک ه از س مت‬
‫تلسکوپ‌های زمینی و فضایی در اختیار اختر فیزیکدانان قرار می‌گیرد‪.‬‬
‫تاریخچه کهکشان راه شیری‬
‫کهکشان راه شیری اندکی پس از انفجار بزرگ (بی گ بن گ) ب ه ص ورت ی ک ت وده م تراکم ب ود‪ .‬ب رخی از این توده‌ه ا ب ذر‌های اولی ه‬
‫خوشه‌های کروی شکل بودند که قدیمی‌ترین ستاره‌های راه شیری در آن‌ها شکل گرفتند‪ .‬تقریبا نیمی از ماده موجود در راه شیری ممکن‬
‫است از کهکشان‌های دور دست آمده باشد‪.‬‬
‫در طی چند میلیارد سال پس از تولد اولین ستارگان در عالم‪ ،‬جرم کهکشان راه شیری به اندازه‌ای زیاد بود که نسبتا سریع می‌چرخی د –‬
‫این نکته از اصل بقای تکانه زاویه‌ای ناشی می‌شود‪ .‬همین امر سبب محیط گازی بین ستاره‌ای از ش کل تقریب ا ک روی ب ه ش کل دیس ک‬
‫تبدیل شود؛ بنابراین نسل‌های بعدی ستارگان در این قرص مارپیچی تخت شکل گرفتند‪.‬‬
‫از زمانی که اولین ستارگان شروع به شکل‌گیری کردند‪ ،‬راه شیری از طریق ادغام کهکشان‌ها و تجمع گاز از هاله‌های کهکش انی رش د‬
‫کرده است‪ .‬شبیه‌سازی‌های کیهانی نشان می‌دهند که ‪ ۱۱‬میلیارد سال پیش‪ ،‬راه شیری با کهکش ان دیگ ری ب ا ن ام «ک راکن» ادغ ام ش ده‬
‫است‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬ویژگی‌های راه شیری مانند جرم ستاره‌ای‪ ،‬تکانه زاویه‌ای و فلزی بودن آن در ب یرونی‌ترین ن واحی نش ان می‌ده د‬
‫در ده میلیارد سال گذشته هیچ نوع ادغامی صورت نگرفته است‪.‬‬
‫دیگر شبیه‌سازی‌های صورت گرفته نیز نشان می‌دهند راه ش یری یکی از س رخ‌ترین و درخش ان‌ترین کهکش ان‌های م ارپیچی اس ت ک ه‬
‫هنوز ستارگان جوان در دل آن متولد می‌شوند‪ .‬از سویی دیگر‪ ،‬این کهکشان خانه بسیاری از ستارگان قدیمی عالم نیز هست‪.‬‬
‫ستاره‌شناسان ک ه ب ه دنب ال ق دیمی‌ترین س تاره‌های جه ان بودن د‪ ،‬در نوام بر ‪ ۲۰۱۸‬اعالم کردن د س تاره «‪۲ MASS J ۱۸۰۸۲۰۰۲-‬‬
‫‪ »۵۱۰۴۳۷۸ B‬با حدود ‪ ۱۳.۵‬میلیارد سال قدمت یک ستاره بسیار مسن است که تقریبا تماما از مواد آزاد شده از انفجار بزرگ س اخته‬
‫شده است‪ .‬از آنجا که کیهانشناسان عمر کیهان را در حدود ‪ ۱۳.۸‬میلیارد سال تخمین می‌زنند‪ ،‬می‌توان با استناد به این داده‌ه ا ادع ا ک رد‬
‫راه شیری تقریبا به اندازه خود کیهان قدمت دارد‪.‬‬
‫اما عالوه بر تمام آنچه گفته شد‪ ،‬چه اجرام دیگری در کهکشان ما وجود دارد؟ در باال اشاره‌ای ب ه ن ام ب رخی از آن‌ه ا ک ردیم‪ .‬ام ا ح اال‬
‫وقت آن رسیده تا تمام این مولفه‌ها را با جزئیات بیشتر مطالعه کنیم‪.‬‬
‫اجزای اصلی کهکشان راه شیری‬
‫‪-۱‬خوشه‌های ستاره‌ای‬
‫اگرچه بیشتر ستارگان کهکشان ما یا به صورت تک ستاره – مانن د خورش ید – و ی ا ب ه ص ورت س تاره‌های دوت ایی وج ود دارن د‪ ،‬ام ا‬
‫گروه‌ها و خوشه‌های ستارگانی نیز وجود دارند که شامل ده‌ها یا هزاران ستاره هستند‪ .‬این اجرام را می‌توان به سه نوع تقسیم کرد‪ :‬الف)‬
‫خوشه‌های کروی‪ ،‬ب) خوشه‌های باز و ج) انجمن ستاره‌ای‪ .‬این تقسیم‌بندی براساس سن خوشه و تعداد ستاره‌های آن انجام می‌شود‪.‬‬
‫الف) خوشه‌های کروی‬
‫بزرگترین و پرجرم‌ترین خوشه‌های ستاره‌ای‪ ،‬خوشه‌های کروی هستند که به دلیل ظاهر تقریبا کروی‌ش ان ب ه این ن ام خوان ده می‌ش وند‪.‬‬
‫کهکشان ما دارای بیش از ‪ ۱۵۰‬خوشه کروی است‪ .‬تعداد دقیق این خوشه‌ها را نمی‌توان به درستی تعیین کرد‪ ،‬زیرا گرد و غبار موجود‬
‫در کمان راه شیری مانع دید ما است‪.‬‬
‫خوشه‌های کروی را می‌توان در هاله‌های کروی اطراف کهکشان پیدا ک رد‪ .‬این ن وع از خوش ه‌های س تاره‌ای اج رامی بس یار درخش ان‬
‫هستند‪ .‬میانگین درخشندگی آن‌ها معادل درخشندگی ‪ ۲۵۰۰۰‬خورشید است‪.‬‬
‫جرم خوشه‌های کروی که در اخترفیزیک به روش‌های مختلفی محاسبه می‌شود‪ ،‬از چند هزار تا یک میلیون برابر جرم خورش ید متغ یر‬
‫است‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬این نوع خوشه‌ها بسیار بزرگ هستند و قطر آن‌ه ا از ‪ ۱۰‬ت ا ‪ ۳۰۰‬س ال ن وری متغ یر اس ت‪ .‬بیش تر خوش ه‌های‬
‫کروی در مرکز هاله تجمع جرم دارند و به عبارت دیگر می‌توان توزیع س تاره‌ای آن‌ه ا را ی ک توزی ع متق ارن ک روی در مرک ز هال ه‬
‫دانست‪.‬‬
‫یکی از ویژگی‌های جالب خوشه‌های کروی در کهکشان راه شیری‪ ،‬توزیع سن آن‌هاست‪ .‬تمام خوشه‌های کروی این مجموعه ‪ ۱۱‬ت ا ‪۱۳‬‬
‫میلیارد سال سن دارند‪ .‬بدین ترتیب آن‌ها را می‌توان قدیمی‌ترین اجرام کهکشان دانست‪.‬‬
‫ب) خوشه‌های باز‬
‫عالوه بر خوشه‌های کروی‪ ،‬خوشه‌های کوچک‌تر و کم جرم‌تر نیز در کهکشان ما یافت می‌شوند که آن‌ها را خوشه‌های باز می‌نامیم‪ .‬این‬
‫خوشه‌ها از آنجا باز نامیده می‌شوند که همانند خوشه‌های کروی مقید به یک هاله با ظاهر مشخص نیستند‪.‬‬
‫خوشه‌های باز در کهکشان ما توزیع یکنواختی دارند و نمی‌توان آن‌ه ا را در ن واحی خاص ی – مانن د مرک ز – ب ه ص ورت تجمعی پی دا‬
‫کرد‪ .‬با این‌حال‪ ،‬خوشه‌های باز جوان‌تر در بازو‌های مارپیچی کهکشان ما متراکم‌تر هستند‪.‬‬
‫درخشان‌ترین خوشه‌های باز‪ ،‬به‌طور قابل توجهی کم نورتر از درخشان‌ترین خوشه‌های کروی هستند‪ .‬اوج درخشندگی مطلق این خوش ه‬
‫تنها در حدود پنجاه هزار برابر درخشندگی مطلق خورشید است‪ .‬ج رم این ن وع خوش ه را می‌ت وان در ح دود ‪ ۵۰‬براب ر ج رم خورش ید‬
‫دانست که رقم نسبتا کمی در ابعاد نجومی به حساب می‌آید‪ .‬همچنین جمعیت ک ل س تارگان این خوش ه‌ها ن یز بس یار کم اس ت و رقمی در‬
‫حدود ده تا چند هزار ستاره را شامل می‌شود‪.‬‬
‫خوشه‌های باز دارای قطری بین ‪ ۲‬تا ‪ ۲۰‬سال نوری هستند‪ .‬خوش ه‌های ب از ب ه علت ج رم کم نس بت ب ه س ایر اج رام نج ومی از لح اظ‬
‫گرانشی چندان مقید نیستند و به همین دلیل زودتر از سایر خوش ه‌های دیگ ر فروپاش ی می‌کنن د‪ .‬درنه ایت می‌ت وان گفت خوش ه‌های ب از‬
‫بسیار جوان هستند و در حدود ‪ ۲۰۰‬میلیون تا ‪ ۱‬میلیارد سال سن دارند‪.‬‬
‫ج) انجمن‌های ستاره‌ای‬
‫جوان‌تر از خوشه‌های باز که در باال بررسی کردیم‪ ،‬س تاره‌های ج وان دیگ ری هس تند ک ه در کن ار هم انجمن‌ه ای س تاره‌ای را تش کیل‬
‫می‌دهند‪ .‬این ستاره‌ها عموما از نظر گرانشی چندان بهم متصل نیستند تا یک خوشه پایدار را بسازند‪ ،‬اما چون مکان و زم ان تول د آن‌ه ا‬
‫یکسان است‪ ،‬به انجمن‌های ستاره‌ای معروف هستند‪.‬‬
‫این انجمن‌ها را می‌توان تنها در نواحی از کهکشان راه ش یری پی دا ک رد ک ه تش کیل س تاره در آن رخ می‌ده د – ب ه وی ژه در بازو‌ه ای‬
‫مارپیچی کهکشان ما‪ .‬انجمن‌های ستاره‌ای بسیار درخشان هستند‪ ،‬به طوری که می‌ت وان آن‌ه ا را از خوش ه‌های ک روی ن یز درخش ان‌تر‬
‫دانست‪ .‬با این‌حال‪ ،‬بیشتر بودن میزان درخشش به معنای وجود ستاره‌های بیشتر نیست‪.‬‬
‫ستاره‌های تشکیل دهنده این انجمن‌ها درخششی درحدود یک میلیون برابر درخشش خورشید دارند‪ .‬همین امر سبب می‌شود تا آن‌ها عمر‬
‫بسیار کم – در حدود چند میلیون سال – داشته باشند‪ .‬جرم این انجمن‌های ستاره‌ای تنها در حدود چند ص د براب ر ج رم خورش ید اس ت و‬
‫نمی‌توان آن‌ها را در گروه اجرام سنگین قرار داد‪.‬‬
‫اندازه انجمن‌های ستاره‌ای بزرگ است‪ .‬قطر متوسط آن‌ها در حدود ‪ ۲۵۰‬میلیون سال نوری است‪ .‬آن‌ها به ق دری ب ا فاص له از یک دیگر‬
‫قرار دارند که اثرات گرانشی‌شان برای نگه داشتن انجمن به صورت پای دار ک افی نیس ت‪ .‬ب ه همین دلی ل در ع رض چن د میلی ون س ال‪،‬‬
‫اعضای انجمن در فضا پراکنده شده و به ستاره‌های مجزا در کهکشان تبدیل می‌شوند‪.‬‬
‫‪ -۲‬گروه‌های متحرک‬
‫گروه‌های متحرک به مجموعه‌ای از ستارگان گفته می‌شود که دارای حرکات قابل اندازه‌گیری مشخصی هستند‪ .‬گ اهی اوق ات این اج رام‬
‫یک خوشه قابل توجه را تشکیل نمی‌دهن د‪ .‬یکی از ش ناخته ش ده‌ترین گروه‌ه ای متح رک‪ ،‬گ روه متح رک «هی ادس» در ص ورت فلکی‬
‫«ثور» است‪ .‬این سیستم که به عنوان «خوشه متحرک ثور» یا «جریان ثور» ن یز ش ناخته می‌ش ود‪ ،‬ش امل ح دود ‪ ۳۵۰‬س تاره از جمل ه‬
‫کوتوله سفید است و مرکز آن در حدود ‪ ۱۵۰‬سال نوری از ما فاصله دارد‪.‬‬
‫از دیگر گروه‌های متحرک می‌توان به گروه‌های «دب اکبر» و «خوشه پروین» اشاره کرد‪.‬‬
‫‪ -۳‬سحابی‌های انتشاری‬
‫یکی از اجزای معروف هر کهکشان‪ ،‬مجموعه اجرام گازی بزرگ‪ ،‬درخشان و پراکنده است که «سحابی» نامیده می‌شود‪ .‬مجموعه گاز‬
‫بین‌ستاره‌ای و ستاره‌هایی که درآن‌ها گاز در حالت یون یزه و برانگیخت ه اس ت‪ ،‬س حابی‌های انتش اری را تش کیل می‌ده د‪ .‬از آنج ایی ک ه‬
‫سحابی‌های انتشاری تقریبا به طور کامل از هیدروژن یونیزه شده تشکیل شده‌اند‪ ،‬معموال به آن‌ها مناطق ‪ H II‬می‌گویند‪.‬‬
‫نواحی ‪ H II‬در بازو‌های مارپیچی کهکشان راه شیری متمرکز شده‌اند – اگرچه برخی را می‌توان در فواصل میانی از مرکز کهکش ان‬
‫نیز پیدا کرد‪ .‬این نواحی با اندازه قطر در حدود هزار سال نوری‪ ،‬تشعشعات رادی ویی از ی ک ن وع مش خص ب ا طی ف ح رارتی منتش ر‬
‫می‌کنند که نشان میدهد دمای آن‌ها در حدود ده هزار کلوین است‪.‬‬
‫این تابش رادیویی اخترشناسان را قادر می‌سازد تا توزیع مناطق ‪ H II‬را در نقاط دور دست کهکشان تعیین کنند‪ .‬س حابی «ش کارچی»‬
‫که یکی از معروف‌ترین سحابی‌های کهکشان ماست‪ ،‬در حدود ‪ ۵۰‬سال نوری وسعت دارد‪.‬‬
‫به‌طور معمول نواحی ‪ H II‬عمدتا از هیدروژن تشکیل شده‌اند‪ ،‬اما حاوی مقادیر قابل اندازه‌گیری گاز‌های دیگری نیز هس تند‪ .‬هلی وم از‬
‫نظر فراوانی در رتبه دوم قرار دارد و می‌توان گاز‌های کربن‪ ،‬نیتروژن و اکسیژن را در نیز در این سحابی‌ها یافت‪.‬‬
‫‪ -۴‬سحابی سیاره‌نما‬
‫ابر‌های گازش که به عنوان سحابی‌های سیاره‌نما شناخته می‌شوند‪ ،‬فقط از نظر ظاهری شبیه س ایر ان واع س حابی‌ها هس تند‪ .‬این ن وع از‬
‫سحابی‌ها به این دلیل که تقریبا شبیه قرص‌های سیاره‌ای هستند‪ ،‬به این ن ام مع روف ش ده‌اند‪ .‬س حابی‌های س یاره‌نما در سراس ر کهکش ان‬
‫یافت می‌شوند‪ .‬تخمین زده می‌شود بیش از هزار سحابی سیاره‌نما در کهکشان ما وج ود داش ته باش د ک ه تع دادی از آن‌ه ا ب ه علت غب ار‬
‫کهکشانی تاکنون قابل شناسایی نبوده است‪.‬‬
‫‪ -۵‬بقایای ابرنواختر در کهکشان راه شیری‬
‫نوع دیگری از جرم‌های سحابی که در کهکشان راه شیری یافت می‌شود‪ ،‬بقایای گاز منفجر شده از یک ستاره است که ابرنواختر نامی ده‬
‫می‌شود‪ .‬گاهی اوقات این اجرام شبیه به سحابی‌های سیاره‌نما هستند – مانند سحابی «خرچنگ»‪.‬‬
‫اما بقایای ابرنواختر را از سه جهت می‌توان از سحابی سیاره‌نما متمایز دانس ت‪ -۱ :‬ابرنواختر‌ه ا ج رم بیش تری دارن د و اساس ا از گ از‬
‫تشکیل شده‌اند‪ -۲ .‬با سرعت بسیار زیادی منبسط می‌شوند‪ -۳ .‬ط ول عم ر بس یار کوت اهی دارن د‪ .‬ب ه عن وان مث ال‪ ،‬می‌ت وان ب ه بقای ای‬
‫ابرنواختر «‪ »۱۰۵۴‬سحابی خرچنگ‪ »۱۵۷۲« ،‬با نام «‪ »Tycho‬و «‪ »۱۶۰۴‬با نام «‪ »Kepler‬اشاره کرد که هر سه ویژگی مذکور‬
‫را دربر دارند‪.‬‬
‫این اجرام نیز همانند بسیاری از اجرام دیگر‪ ،‬به وسیله تابش رادیویی در کهکشان شناسایی می‌شوند‪ .‬آن‌ه ا ان رژی رادی ویی را در ی ک‬
‫طیف تقریبا تخت آزاد می‌کنند‪.‬‬
‫‪ -۶‬ابر‌های گرد و غبار‬
‫عالوه بر تمام آنچه تاکنون درباره کهکشان راه شیری گفتیم‪ ،‬ابر‌های گرد و غبار مولفه‌هایی دیگ ری هس تند ک ه ح دود ‪ %۱۰‬الی ‪%۱۵‬‬
‫ماده مرئی این کهکشان را شکل می‌دهند‪ .‬براساس توزیع ابر‌های غبار در دیگ ر کهکش ان‌ها‪ ،‬می‌ت وان نتیج ه گ رفت ک ه آن‌ه ا اغلب در‬
‫بازو‌های مارپیچی کهکشان ما آشکار هستند‪.‬‬
‫هرچه از خورشید فاصله می‌گیریم‪ ،‬شناسایی ابر‌های گرد و غبار و تشخیص ویژگی‌های آن‌ها دشوار می‌شود‪ .‬بهترین ابر‌ه ای غب ار ک ه‬
‫در نزدیکی خورشید می‌شناسیم دارای یک تا ‪ ۲۰۰‬سال نوری وسعت و ‪ ۱‬تا ‪ ۲۰‬برابر خورشید جرم دارند‪ .‬کوچک ترین ابر‌ه ای گ رد و‬
‫غبار به افتخار ستاره‌شناس هلندی‪-‬آمریکایی «بارت جی بوک» گلبول‌های بوک نامیده می‌شوند‪.‬‬
‫دانشمندان برای فهم این اطالعات و مطالعه ابر‌های گرد و غبار از تلسکوپ‌های م ادون قرم ز اس تفاده می‌کنن د‪ .‬ی ک بررس ی کام ل از‬
‫آسمان که در طول موج‌های فروسرخ که در اوایل ‪ ۱۹۸۰‬انجام ش د‪ ،‬نش ان داد تع داد زی ادی اب ر غب ار م تراکم در کهکش ان راه ش یری‬
‫وجود دارد‪.‬‬
‫بیست سال بعد‪ ،‬تلسکوپ فضایی «اسپیتزر» با حساسیت بیشتر‪ ،‬پوشش طول موج بیشتر و وضوح باالتر موفق شد تجمع ابر‌ه ای غب ار‬
‫را نقشه‌برداری کند‪ .‬در این نقشه‌ها مشاهده شد برخی از این غبار‌ها قادر هستند خوشه‌های ستاره‌ای عظیمی را در آینده شکل دهند‪.‬‬
‫‪ -۷‬کهکشان‌های همراه‬
‫ابر‌های ماژالنی در اوایل قرن بیستم به عنوان اجرام همراه کهکشان ش ناخته می‌ش دند‪ .‬زم انی ک ه هاب ل م اهیت کهکش ان‌های دیگ ر را‬
‫شناسایی کرد‪ ،‬مشخص شد که این ابر‌ها منظومه‌های جداگانه‌ای هستند که حدود صد هزار سال نوری از ما فاصله دارند‪.‬‬
‫همراهان نزدیک دیگری نیز پیدا شدند که همگی اجرام کوچکی به صورت کهکشان کوتوله هستند‪ .‬نزدیک‌ترین آن‌ه ا کوتول ه «کم ان»‬
‫است – کهکشانی که در حال س قوط ب ه درون راه ش یری اس ت‪ .‬هس ته این کهکش ان ح دود ن ود ه زار س ال ن وری از م ا فاص له دارد‪.‬‬
‫کهکشان‌های همراه دیگر نیز حدود دویست هزار تا هشتصد هزار سال نوری از ما فاصله دارند‪.‬‬
‫جالب است بدانید راه شیری یک کهکشان مسطح کامال تخت نیست‪ .‬بلکه اثرات گرانشی همین کهکشان‌های همس ایه س بب ش ده اس ت ت ا‬
‫دیسک کهکشانی ما اندکی تاب بخورد‪.‬‬
‫‪ -۸‬هاله کیهانی کهکشان راه شیری‬
‫تمام آنچه در باال گفته شد – ماده‌ای که ما ق ادر ب ه دی دن آن ب ا تلس کوپ هس تیم ‪ -‬تنه ا ‪ %۱۰‬از م اده موج ود در راه ش یری را تش کیل‬
‫می‌ده د‪ %۹۰ .‬باقیمان ده از ج رم راه ش یری متلع ق ب ه «م اده تاری ک» اس ت‪ .‬م اده تاری ک ن ه ت ابش الکترومغناطیس ی دارد و ن ه در‬
‫اندرکنش‌های معمول شرکت می‌کند‪ .‬ماده تاریک را تنها می‌توان به کمک اثرات گرانشی در محیط شناسایی کرد‪.‬‬
‫این مقدار بسیار زیاد از ماده تاریک سبب می‌شود تا هاله‌ای نامرئی در اطراف کهکشان ما وجود داشته باشد‪ .‬اخترشناسان قادر هستند با‬
‫شبیه‌سازی هاله کیهانی نحوه چرخش راه شیری را توجیه کنند‪ .‬اگر ماده تاریک وجود نداشت – به سبب آن هاله کیهانی نیز کهکشان م ا‬
‫را احاطه نکرده بود – ستارگان راه شیری بسیار کندتر از آنچه مشاهده می‌شود‪ ،‬می‌چرخیدند‪.‬‬
‫کهکشان راه شیری با تمام پیچیدگی‌هایی که در این مقاله به بیان مختصری از آن پرداختیم‪ ،‬تنه ا یکی از میلیارد‌ه ا کهکش ان موج ود در‬
‫کیهان ماست‪ .‬هنگامی که در اجزای تشکیل دهنده و ارقام بیان شده دقی ق می‌ش ویم‪ ،‬درمی‌ی ابیم آس مان ب االی س ر م ا ممل و از رم وز و‬
‫شگفتی‌هایی است که برای همیشه بشریت را متعجب و شگفت‌زده خواهد کرد‪.‬‬
‫سواالت متداول کاربران درباره کهکشان راه شیری‬
‫کهکشان راه شیری چند ستاره دارد؟‬
‫هرچند شمارش تعداد ستارگان کهکشان راه شیری با توجه به موقعیت ما کار بسیار دشواری است‪ ،‬اما محاسبات نشان می‌ده د کهکش ان‬
‫ما ‪ ۱۰۰‬تا ‪ ۴۰۰‬میلیارد ستاره دارد‪ .‬این ستارگان قرص بزرگی با قطر حدودی صد هزار سال نوری را تشکیل می‌دهند‪.‬‬
‫سیاهچاله مرکزی کهکشان راه شیری چه ویژگی‌هایی دارد؟‬
‫سیاهچاله مرکزی راه شیری که بسیار پرجرم بوده و تابش شدید رادیویی دارد‪ »Sagittarius A « ،‬نامیده می‌شود‪ .‬این سیاهچاله قطری‬
‫در حدود ‪ ۱۴‬میلیون مایل داشته و ‪ ۴.۱‬میلیون برابر خورشید جرم دارد‪.‬‬
‫موقعیت ما در کهکشان راه شیری چیست؟‬
‫کهکشان مارپیچی چهار بازو دارد که ما در یکی از این بازو‌ها زندگی می‌کنیم‪ .‬منظومه شمسی حدود بیست و پنج هزار س ال ن وری از‬
‫مرکز کهکشان راه شیری فاصله دارد‪.‬‬
‫از کجا می‌فهمیم کهکشان راه شیری مارپیچی است؟‬
‫بررسی نحوه توزیع ستارگان در آسمان ‪ -‬نقشه‌برداری از ستارگان جوان و درخشان ابر‌های هیدروژن یونیزه شده در قرص کهکشان‪.‬‬
‫کهکشان راه شیری متعلق به کدام ابرخوشه است؟‬
‫کهکشان ما متعلق به ابرخوشه «سنبله» است که کهکشان‌هایی با فاصله ‪ ۱۵۰‬میلیون سال ن وری از یک دیگر در آن ق رار دارن د‪ .‬تخمین‬
‫زده می‌شود ابرخوشه سنبله حداقل شامل ‪ ۱۰۰‬گروه و خوشه کهکشانی باشد‪ .‬سنبله قطری در حدود ‪ ۱۱۰‬میلیون سال نوری دارد‪.‬‬
‫کهکشان راه شیری چه زمانی بوجود آمد؟‬
‫محاسبات نشان می‌دهد کهکشان ما اندکی پس از انفجار بزرگ (بیگ‌بنگ) متولد شد‪ .‬ب ا احتس اب اینک ه کیه ان ‪ ۱۳.۸‬میلی ارد س ال س ن‬
‫دارد‪ ،‬می‌توان به‌طور تقریبی گفت راه شیری ‪ ۱۳.۵‬میلیارد سال پیش متولد شد‪.‬‬
‫اجزای اصلی کهکشان راه شیری چیست؟‬
‫خوشه‌های ستاره‌ای ‪ -‬گروه‌های متحرک ‪ -‬سحابی انتشاری ‪ -‬سحابی سیاره‌نما ‪ -‬بقایای ابرنواختر ‪ -‬ابر‌های گ رد و غب ار ‪ -‬کهکش ان‌های‬
‫همراه ‪ -‬هاله کیهانی‬
‫خوشه‌های ستاره‌ای چند دسته هستند؟‬
 ‫خوشه‌های کروی ‪ -‬خوشه‌های باز ‪ -‬انجمن‌های ستاره‌ای‬
‫کهکشان‌های همسایه راه شیری چه ویژگی‌هایی دارند؟‬
‫کهکشان «آندرومدا» و ابر‌های ماژالنی بزرگ و کوچک از کهکش ان‌های همس ایه راه ش یری هس تند‪ .‬آندروم دا ب ا فاص له تقری بی ‪۲.۵‬‬
‫میلیون سال نوری نزدیکترین کهکشان مستقل به راه شیری است و تخمین زده می‌شود تا ‪ ۴‬میلیارد سال آینده ب ا راه ش یری ادغ ام ش ود‪.‬‬
‫ابر‌های ماژالنی بزرگ و کوچک با فاصله تقریبی صد و شص ت ه زار س ال ن وری‪ ،‬کهکش ان‌هایی وابس ته هس تند ک ه ب ه علت اث رات‬
‫گرانشی به دور کهکشان ما می‌چرخند‪.‬‬
‫ماده تاریک چیست و چطور به وجود آن پی می‌بریم؟‬
‫عالم ما عالوه بر ماده معمولی‪ ،‬از انرژی تاریک و ماده تاریک ن یز تش کیل ش ده اس ت‪ .‬کیهانشناس ان ان رژی تاری ک را عام ل مس بب‬
‫انبساط کیهانی می‌دانند‪ .‬از سویی دیگر‪ ،‬ماده تاریک همانند یک چسب گرانشی قوی عمل می‌کند که اج رام کیه انی را در کن ار یک دیگر‬
‫نگه می‌دارد‪ .‬برخالف ماده معمولی‪ ،‬ماده تاریک تابش الکترومغناطیس ندارد و به روش‌های معمول قابل رصد نیس ت‪ .‬م اده تاری ک را‬
‫تنها از طریق اثرات گرانشی می‌توان شناسایی کرد‪ .‬تخمین زده می‌شود حدود ‪ %۲۳‬از ک ل محت وای ان رژی ک ل ع الم را م اده تاری ک‬
‫تشکیل داده باشد‪ .‬کهکشان راه شیری نیز منبع غنی از ماده تاریک است به‌طوریکه حدود ‪ %۹۰‬جرم آن متعل ق ب ه م اده تاری ک و تنه ا‬
‫‪ %۱۰‬باقیمانده متعلق به اجرامی است که در این مقاله به آن‌ها اشاره ک ردیم‪ .‬تخمین زده می‌ش ود راه ش یری در ح دود ‪ ۸۹۰‬میلی ارد ت ا‬
‫‪ ۱.۵۴‬تریلیون برابر خورشید جرم دارد‪.‬‬
‫سیاه چاله ها در کهکشان راه شیری‬
‫دالیل رصدی بسیار محکمی اخیرًا پیدا شده که وجود سیاه چاله های در حال چرخش حول س تاره ه ای نس بت معم ولی در کهکش ان راه‬
‫ًا‬
‫شیری ما و مرکز چندین کهکشان دیگر را تأیید می کند‪ .‬جرم این ها عمومًا ‪ ۴-۱۶‬برابر جرم خورشید هستند در حالی که سیاه چال ه ه ا‬
‫جزء "سیاه چاله های بسیار پر جرم" با جرمی حدود میلیون تا بیلیون برابر جرم خورشید هستند‪ .‬دالیل ب ه خص وص ب رای وج ود س یاه‬
‫چاله پر جرم در مرکز کهکشان راه شیری محکم می باشد‪.‬‬

‫می دان گرانش ی بس یار ق وی دارن د ک ه‬ ‫سیاه چال ه ه ا منطق ه ای از فض ا هس تند ک ه‬

‫این ح الت نیازمن د ی ک جس م بس یار‬ ‫هیچ چیزحتی نور قادر به گریز از آن نیس ت‪.‬‬
‫فرار‪ ،‬به سرعت ن ور برس د(ی ا ح تی از‬ ‫فشرده با حجم بسیار کم می باشد که سرعت‬
‫آن هم زیادتر شود)‪ .‬یک جرم فرضی ‪ M‬یک سیاه چاله را تشکیل می دهد اگر شعاع آن به مقداری زیر شعاع شوارتسش یلد ک اهش پی دا‬
‫کند‪ ، Rs=۲ GM/c ۲ .‬که ‪ G‬ثابت گرانش نیوتون و ‪ c‬سرعت نور است‪ .‬برای مثال برای جرم خورشید(‪ Rs≈۳ Km ،)۱ Msun‬می‬
‫باشد‪ .‬در مورد یک سیاه چاله ی غیرچرخشی یا ثابت‪ ،‬ک ره ای ک ه ‪" r=Rs‬اف ق روی داد" نامی ده می ش ود—هیچ چ یز نمی توان د از آن‬
‫بگریزد! براساس نسبیت عام کالسیک‪ ،‬همه ی مواد داخل سیاه چاله در یک نقطه با چگالی بینهایت در مرکز سیاه چاله‪ ،‬ب ه ن ام تکینگی‬
‫فشرده می شوند‪ .‬نور و ماده توسط انحنا بینهایت مکان‪-‬زمان و نه به وسیله ی نیروی جاذبه ی نیوتونی ‪( F=GMm/R ۲‬ک ه ‪ R‬فاص له‬
‫ی بین ج رم ‪ M‬و‪ m‬اس ت) ب ه دام می افتن د‪ ،‬در حقیقت در م ورد ن ور (‪ )m=۰‬ق انون نیوت ونی ک امًال غل ط اس ت‪.‬‬
‫سیاه چاله های جرم اختری به عنوان نقطه ی پایان تکامل طبیعی بعض ی از ان واع س تارگان پذیرفت ه ش ده ان د‪ .‬ی ک س تاره ک ه در ابت دا‬
‫بزرگتر از ‪ ۱۰ Msun‬باشد در آخر حیاتش ناپایدار می گردد‪ :‬در حین اینکه الیه های بیرونی دفع می شوند هسته می رمب د بع د دوب اره‬
‫به وسیله ی هسته بازگرداننده می شوند و به وسیله ی نوترینو فشرده می شوند‪(.‬نوترینو ذره های خنثی و تقریبا بدون ج رمی هس تند ک ه‬
‫در اولین ثانیه های مرگ ستاره به صورت خیلی زیاد منتشر می شوند‪ ).‬معموًال رمبش هس ته ه ای از این قبی ل ی ک ابرنواخ تر(منفج ر‬
‫شدن ستاره) یک ستاره ی نوترونی—یک کره ای با شعاع ‪ ۱۰‬تا ‪ ۱۵‬کیلوم تر و ج رم ‪ ۱.۴ Msun‬را تش کیل می ده د‪ .‬ام ا در بعض ی‬
‫موارد هسته ممکن است آنچنان پرجرم باشد که خودش را نگه دارد‪ :‬حداکثر جرم نظری قطعی یک ستاره ی نوترونی ‪ ۳ Msun‬اس ت‪،‬‬
‫و حداکثر جرم واقعی ممکن است تقریبًا کمتر باشد(‪ ۱.۵‬تا ‪ .) Msun ۲‬رمبش گرانشی قوی اگر ادامه پیدا کند یک سیاه چال ه را تش کیل‬
‫می دهد‪ .‬یک سناریو دیگر که امکان اتفاقش وجود دارد‪ ،‬پیوند دو ستاره ی نوترونی است‪ :‬اگر جرم نهایی از حد ثبات فرات ر رود‪ ،‬ی ک‬
‫ود‪.‬‬ ‫کیل می ش‬ ‫ه تش‬ ‫یاه چال‬ ‫س‬
‫یک سیاه چاله با کیفیت متفاوت می تواند از رمبش گرانشی گاز در منطقه ی مرکزی کهکشان ها‪ ،‬ب ه خص وص کهکش ان ه ای ب زرگ‬
‫مانند کهکشان راه شیری تشکیل شود‪ .‬این قبیل سیاه چاله ها‪" ،‬سیاه چاله های بسیار پرجرم" هستند که جرمشان میلی ون ی ا ح تی بیلی ون‬
‫برابر جرم خورشید است‪ .‬در دهه ی ‪ ۱۹۶۰‬وجود آنها برای توضیح دادن شبه اختران قدرتمند‪ ،‬الزم دانسته شد‪ .‬در انتهای دیگ ر طی ف‬
‫جرمی‪" ،‬سیاه چاله های نخستین" ریز احتماًال کمی بعد از تولد جهان شکل گرفته ان د‪ ،‬ام ا هیچگون ه م درکی ب رای وج ود اینه ا نیس ت‪.‬‬
‫به خاطر اینکه نور و ماده در درون حبس می شوند‪ ،‬یک سیاه چاله را نمی توان مستقیمًا آش کار ک رد؛ در ع وض آن را براس اس ت أثیر‬
‫گرانشی که روی مواد اطرافش می گذارد می توان پیش بینی کرد‪ .‬عمده آزمایشگاه های نجومی برای اینگونه مطالع ه ه ا‪ ،‬سیس تم ه ای‬
‫ستاره های دوتایی و هسته های کهکشان ها است‪ .‬برای مثال اگر یک ستاره ی قابل رویت‪ ،‬حول یک چیز تاریک به س رعت بچرخ د و‬
‫جرم این چیز تاریک حداقل ‪ ۳ Msun‬باشد‪ ،‬فرایند حذف نشان میدهد که این چیز دیده نشدنی یک سیاه چاله اس ت‪ .‬ب ه همین ت رتیب اگ ر‬
‫حرکت ستارگان و گازهای نزدیک هسته ی یک کهکشان نشان دهد که یک جرم بزرگی در حجمی اندک محبوس شده احتماًال یک س یاه‬
‫الت دارد‪.‬‬ ‫ا دخ‬ ‫ه در اینج‬ ‫چال‬
‫ستاره های دوتایی اشعه ‪:X‬گاهی اوقات تلسکوپ های اشعه ی ‪ X‬انفجار اشعه های پر انرژی را در قس مت ه ای معین آس مان پی دا می‬
‫کنند‪ .‬در بیشتر موارد مطالعات نشان می دهد که ماده از یک ستاره ی نسبتًا عادی(ستاره ی ثانویه) به یک چیز فشرده(اولیه) که دور آن‬
‫در حال چرخش است منتقل شده است‪ .‬اشعه ی گسیل شده که مبداء آن انتشار انرژی گرانشی پتانسیلی اس ت‪ ،‬از ص فحه ی مس طح ی ک‬
‫پارچه ای‪ ،‬که احاطه کننده ی اولیه است می آید‪ .‬بعد از چند ماه که صفحه ی یک پارچه ناپدید می شود امکان مطالع ه درب اره ی ثانوی ه‬
‫را فراهم می کند‪ .‬اندازه گیری های سرعت شعاعی(‪ )Vr‬در یک رده از طیف نوری‪ ،‬بعضی اوقات حرکت ه ای دورانی را آش کار می‬
‫کند‪ Vr :‬سینوسی با زمان تغییر می کند‪(.‬در بعضی موارد ثانویه به قدری درخشان است که اندازه گیری می شود حتی زمانی که سیستم‬
‫دارد‪).‬‬ ‫لط ن‬ ‫تم تس‬ ‫ر سیس‬ ‫هب‬ ‫ک پارچ‬ ‫فحه ی ی‬ ‫ور از ص‬ ‫ت؛ ن‬ ‫ال نیس‬ ‫فع‬
‫قوانین نیوتون در مورد حرکت و گرانش می تواند برای بدست آوردن تابع جرم از اولیه اس تفاده ش ود‪F(M ۱) = PK ۲۳/۲ pG = .‬‬
‫‪ M ۱۳ sin ۳ i/(M ۱+M ۲)۲‬که ‪ M ۱‬و ‪ M ۲‬جرم های اولیه و ثانویه (به ت رتیب)‪ i،‬زاوی ه ی دورانی سیس تم(لب ه ی روی م دار=‪°‬‬
‫‪ P ،)۹۰‬دوره ی دوران و ‪ K ۲‬نیمه دامنه ی سینوس می باشد (‪ ۳۵۰ km/s‬اگر س ینوس از ‪ ۳۵۰ km/s-‬ت ا ‪ ۳۵۰ km/s+‬تغی یر کن د)‪.‬‬
‫از مشاهده ی منحنی سرعت شعاعی مانند آنچه که در تصویر‪ ۱‬نشان داده شده برای دوتایی اشعه ‪ X GS ۲۰۰۰+۲۵ ، P‬و ‪ K ۲‬اندازه‬
‫گیری می شوند؛ از اینرو )‪ f(M ۱‬بنا بر مشاهدات‪ ،‬تعیین شده اس ت‪ .‬ام ا توج ه کنی د ک ه در‪ ≥f(M ۱) M ۱‬تس اوی فق ط در ص ورتی‬
‫حاصل می شود که مدار روی لبه باشد (‪ )i=۹۰°‬و ثانویه جرم نداش ته باش د (‪ . )M ۲=۰‬چ ون ‪( M ۲>۰‬در غ یر این ص ورت سیس تم‬
‫دوتایی نیست!) مقدار اندازه گیری شده ی )‪ f(M ۱‬یک حد نزولی اکید به طرف ‪ M ۱‬را درست می کند‪ .‬بنابراین اگر یک دوتایی اشعه‬
‫‪ X‬بخصوص‪ ، f(M ۱)>۳ Msun ،‬و اولیه تاریک باشد‪ ،‬یک حالت بسیارمطلوب برای این است که اولیه سیاه چاله باشد؛ سیس تم ه ای‬
‫ستاره های سه تایی که از سیاه چال ه ه ا تقلی د می کنن د‪ ،‬ب ا اینک ه ن اممکن نیس تند‪ ،‬ام ا بس یار مش کل ش کل می گیرن د و عم ر کوت اهی‬
‫دارند‪.‬جرم تقریبی ثانویه را در بعضی مواقع می توان از طیفش به دست آورد‪ .‬عالوه بر این نس بت ج رم (‪ )q=M ۲/M ۱‬را می ت وان‬
‫از انتشار چرخشی طیف جذبی در طیف ثانویه بدست آورد‪ ،‬که در چرخش همزمان محبوس شده است (برای مثال ثانویه حول مح ورش‬
‫در یک زمان هم اندازه تا دوره ی دورانی اش می چرخد)‪ .‬محدودیت های دیگر در ‪ q‬و ‪ i‬از منحنی نور(روشنایی در زمان) ثانوی ه در‬
‫غیرفعالی بدست آمده است‪ :‬به خاطر اغتشاش جزرومدی ثانویه (درجه ای که به ‪ q‬بستگی دارد)‪ ،‬سطح مقطع عرض ی آش کارش مانن د‬
‫یک تابع موقعیت در مدارش تغییر می کند‪ ،‬مگر اینکه ‪ i=۰°‬باشد‪ .‬همچنین‪ ،‬اگر ‪ i‬نزدی ک ‪ °۹۰‬باش د‪ ،‬گ رفتگی متقاب ل ص فحه ی ی ک‬
‫د‪.‬‬ ‫اد می کن‬ ‫ور ایج‬ ‫نی ن‬ ‫ایی در منح‬ ‫یب ه‬ ‫ه‪ ،‬ش‬ ‫ه و ثانوی‬ ‫پارچ‬
‫در سال ‪ ۱۹۹۴‬توابع جرم (و جرم های احتمالی‪ ،‬در بعضی موارد) از پنج سیاه چاله ی قوی انتخاب شده‪ ،‬ان دازه گ یری ش د‪ .‬ب ه خ اطر‬
‫اندازه ی نسبتًا کوچک تلسکوپ های نوری موجود‪ ،‬این مطالعات به نورانی ترین اجسام مح دود ش ده بودن د‪.‬ب ا تکمی ل دو تلس کوپ ‪۱۰‬‬
‫م تری ‪ Keck‬سیس تم ه ای ض عیف ت ر ن یز بررس ی ش د‪.‬گ روه مولف ان ب ه خص وص ‪ f(M ۱) = ۵.۰ ± ۰.۱ Msun ،‬ب رای ‪GS‬‬
‫‪ ، ۲۵+۲۰۰۰۰‬تابع دومین پرجرمترین شناخته شده (بعد از ‪ GS ۲۰۲۳ + ۳۳۸‬ب ا ‪ ) ۰.۰۶ Msun ±۶.۰۸‬را ان دازه گ یری کردن د ‪.‬‬
‫آنها همچنین ‪ f(M ۱) = ۴.۷ ± ۰.۲ Msun‬را برای ‪ Nova Oph ۱۹۷۷‬سومین پرجرم ترین ش ناخته ش ده‪ ،‬پی دا کردن د‪ .‬ت ا زم ان‬
‫د‪.‬‬ ‫ناخته ش‬ ‫ایی ش‬ ‫ای دوت‬ ‫تم ه‬ ‫ده در سیس‬ ‫ه متقاعدکنن‬ ‫یاه چال‬ ‫‪ ۹ ،۱۹۹۸‬س‬
‫یک امکان معقوالنه سیاه چاله ها را نسبت به ستاره های نوترونی عجیب ک ه ب ه ط ریقی تالش می کنن د ک ه جرمش ان از ح د ‪۳ Msun‬‬
‫فراتر رود برای این که اولیه ی تاریک در این سیستم های دوتایی اشعه ‪ ،X‬باشند ترجیح می دهد اگرچه هیچ مدرک بیشتری برای آنه ا‬
‫د‪.‬‬ ‫ته باش‬ ‫ود نداش‬ ‫وج‬
‫چشم گیراست‪،‬اما هنوز قدری بحث برانگیزاست‪ ،‬مدارکی اخیرًا به وسیله ی مقایسه ی اشعه ‪ X‬و روشنایی نوری درغیرفعالی‪ ،‬تهیه شده‬
‫ت‪.‬‬ ‫اس‬
‫برای یک روشنایی نوری معین(تعیین شده با سرعت انتقال جرم در قسمت های بیرونی صفحه ی یک پارچه)‪ ،‬روش نی اش عه ی ‪( X‬از‬
‫ماده ی نزدیک اولیه) در سیستم های سیاه چاله های منتخب خیلی کمتر از آنهایی است که اولی ه آنه ا ‪ ،‬س تاره ی ن وترونی ش ناخته ش ده‬
‫است‪ .‬این اشاره می کند که در تشکیل دهنده‪ ،‬ماده ی به هم پیوسته به یک سطح اختری نمی خورد‪ ،‬و که انرژی گرانش ی پخش ش ده در‬
‫ص فحه ب ه ج ای اینک ه ب ه ب یرون منتش ر بش ود بیش تر ب ه فرات ر از اف ق روی داد کش یده می ش ود‪.‬‬
‫مرکز کهکشان راه شیری‪ .‬کهکشان هایی شناخته شده اند که منطقه ی مرکزی "فعال" دارند که مقدار بسیار زی اد ان رژی‪ ،‬ه ر ثانی ه از‬
‫آنها منتشر می شود‪ .‬این هسته های فعال کهکشان ها احتماًال از اتحاد ماده در یک سیاه چاله ی پرجرم نیرو می گیرند( ‪۱۰۹ Msu-۱۰۶‬‬
‫‪ .)n‬انرژی پتانسیل گرانشی‪ ،‬به واسطه ی نیروهای اصطکاکی در یک صفحه ی ی ک پارچ ه ی دور س یاه چال ه‪ ،‬ب ه تشعش ع تب دیل می‬
‫شود‪ .‬این یک فرایند است که می تواند بیش تر از ‪ ۱۰‬ب ار از همجوش ی هی دروژن ب ه هلی وم(ک ه در س تاره ه ای معم ولی رخ می ده د)‬
‫موثرتر باشد‪ .‬شبه اخترها‪ ،‬که عمومًا در مسافت های زیاد دیده می شوند(یعنی زمانی که جهان جوان ب ود) قدرتمن دترین مث ال ه ا ب رای‬
‫هسته های فعال کهکشان ها هستند‪ .‬هنگامیکه سوخت موجود در منطقه ی مرکزی با گذشت زمان مصرف می شود‪ ،‬آنها کم کم محو می‬
‫شوند ت ا زم انی ک ه ب ه ی ک جس م کم فع ال تب دیل ش وند‪ ،‬ش اید س رانجام ب ه کهکش ان ه ای تقریب ًا معم ولی مث ل م ال م ا تب دیل بش وند‪.‬‬
‫در حقیقت‪ ،‬مرکز کهکشان راه شیری ما فعالیت های خفیفی‪ ،‬مخصوصًا در طول امواج رادیویی نشان می دهد‪" :‬تشعشع غیر ح رارتی"‬
‫ویژگی مارپیچ حرکت کردن الکترونهای انرژی باال در میدان های مغناطیسی به وسیله ی یک جسم فشرده که ب ه عن وان کم ان ش ناخته‬
‫شده است‪ ،‬منتشر می شود‪ .‬شاید این پناهگاه یک سیاه چاله ی بسیار پرجرم باشد؟ یک راه برای فهمیدن این است که ببینیم آی ا س تاره ه ا‬
‫در منطقه ی مرکزی به سرعت در حال حرکتند‪ ،‬در آن صورت انتظار می رود که یک جرم زیاد موجود باشد‪ .‬اگ ر ی ک س یاه چال ه ی‬
‫بسیار پرجرم تنها‪ ،‬بر جرم منطقه ی مرکزی تسلط داشته باشد‪ ،‬سرعت ه ای ن وعی ‪ V‬از س تاره ه ایی در فاص له ی ‪ R‬از هس ته‪ ،‬بای د‬
‫متناسب با ‪ R ۱/۲/۱‬باشد‪ :‬هر چه شعاع کوچکتر باشد‪ V ،‬بزرگتر می شود‪ .‬اما اگر منطقه ی مرک زی ش امل ی ک خوش ه توس عه یافت ه‬
‫فضایی ستارگان باشد‪ ،‬در این مورد صدق نمی کند؛ برای مثال در مورد ی ک ت راکم س تاره ه ای یکن واخت‪ ،‬م ا انتظ ار داریم ‪. VµR‬‬
‫در طی ‪ ۵‬سال گذشته‪ ،‬دو تیم عکس هایی با وضوح باال از کهکشان راه شیری بدست آوردند‪ ،‬که ه ر ک دام در چن دین م وقعیت متف اوت‬
‫گرفته شده اند که تغییرات زمانی در موقعیت ستارگان را می توان نمایان ک رد‪ .‬مش اهدات در ط ول ام واج م ادون قرم ز ک ه ب ه گ از و‬
‫غبارهای میان زمین و مرکز کهکشان(مسافتی حدود ‪ ۲۵۰۰۰‬سال نوری(‪ ))ly‬خیلی آسانتر از نور نفوذ می کند‪ ،‬انجام شدند‪ .‬یک ش یوه‬
‫ی مخصوص که ایجاد تصویر نقطه ای نامیده می شود‪ ،‬برای بهتر کردن وضوح تصویر به کار می رفت‪ :‬با پرت ودهی چن د دهم ثانی ه‪،‬‬
‫حد پراش یک تلسکوپ می تواند نزدیک شود‪ ،‬چون آشفتگی جوی متمایل به آغشتن اشعه های نور در میزان زم ان ه ای ط والنی قاب ل‬
‫توجه ای است‪ .‬با استفاده از تلسکوپ ‪ m Keck-I-۱۰‬در هاوایی‪ ،‬وضوح زاویه ای اثر نهایی تقریبًا ‪ ۰.۰۵‬آرک ثانیه در ‪، l=۲۲ mm‬‬
‫مطابق مقیاس فضایی ‪ ly ۰.۰۰۷‬در مرکز کهکشان می باشد‪ .‬داده ها در یک س ازش بس یار خ وب ب ا منح نی ‪ R ۱/۲/۱‬در ‪R<۰.۴ ly‬‬
‫هستند؛ از اینرو جسم واحدی بر پتانسیل گرانشی منطقه ی مرکزی تس لط دارد! ج رم اش تقاقی آن(‪ ، ۱۰۶ Msun´)۰.۲±۲.۶‬و چگ الی‬
‫جرمی آن در طول یک شعاع ‪ ly ۰.۰۵‬حداقل ‪ ۱۰۹ Msun/ly ۳´۶‬است‪ ،‬که به طور قطع همه ی احتماالت دیگر به جز س یاه چال ه را‬
‫از بین می برد‪.‬‬
‫اگرچه کهکشان ما متقاعدکننده ترین مورد برای وجود سیاه چاله بسیار پرجرم است‪ ،‬اما مشاهدات مرکزه ای کهکش ان ه ای دیگ ر ن یز‬
‫نتیجه گیری را تقویت می کند‪ .‬اندازه گیری های بسیار دقیق بعضی "میزرها" (مانند لیزرها‪ ،‬اما با اشعه میکروموج) در یک صفحه ی‬
‫احاطه کننده ی هسته ی ‪ NGC ۴۲۵۸‬برای مثال‪ Vµ ۱/R ۱/۲ ،‬در طول شعاع ی ک س ال ن وری از مرک ز را آش کار می کن د‪ .‬ج رم‬
‫اشتقاقی جسم فشرده ‪ ۱۰۷ Msun´۳.۶‬می باشد‪.‬روی مقیاس های کمی بزرگتر‪ ،‬طیف بدست آمده با تلسکوپ فضایی هابل نشان می دهد‬
‫گازها و ستارگان به سرعت در یک وضعیت همسان با حض ور ی ک س یاه چال ه ی بس یار پرج رم؛ پرجرم ترین م ورد موج ود‪ ،‬ک ه از‬
‫کهکشان بیضی شکل غول آسای ‪ M ۸۷‬در حدود ‪ ۱۰۹ Msun´۳‬است‪ ،‬حرکت می کنن د‪ .‬عالوه ب ر این‪ ،‬مش اهدات اش عه ‪ X‬از ب رخی‬
‫هسته های فعال کهکشان ها‪ ،‬گسیل از یک صفحه داغ گاز ظاهرًا بسیار نزدیک به یک سیاه چاله را آشکار کرد‪ .‬زی را ت أثیرات نس بیتی‬
‫زیادی پیدا شده است‪ .‬به نظر می رسد که یک سیاه چاله ی بسیار پرجرم در هر کهکشان بزرگی جوابگوی چنین کاوش هایی است‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬در آخرین دهه ی قرن ‪ ، ۲۰‬سیاه چاله ها از جایگاه افسانه ی علمی تخیلی به واقعیت علم رسیده اند‪ .‬وجود آنها در سیستم های‬
‫ستارگان دوتایی‪ ،‬و در مرکز کهکشان های پرجرم تقریبًا انکارناپذیر است‪ .‬آزمایشگاه های حیرت آوری درست شده است که قادر به‬
‫آزمودن رشته ی قوی پیش بینی های نظریه ی نسبیت عام انیشتین هستند‪.‬‬
‫این اثر در مورد سیاه چاله ها توسط موسسه ی بورس علمی بین المللی ‪ AST-۹۴۱۷۲۱۳‬و مدیریت بورس هوا و فضا بین المللی‬
‫‪ NAG ۵-۳۵۵۶‬پشتیبانی می شود‪.‬‬
‫منبع‬
‫‪www.astro.ir‬‬
‫مترجم و گرداورنده‪ :‬بهاره شیدرنگ‬
‫سازمان اخترشناسی‪ ،‬تاالر ‪ ۶۰۱‬کمپلر‪ ،‬دانشگاه کالیفرنیا‪ ،‬برکلی‪ ،‬کالیفرنیا ‪۹۴۷۲۰ -۳۴۱۱‬‬
‫منبع ‪ :‬آسمان شب ایران‬