Biologiczne Źródła Zachowania Zachowania Ćwiczenia Prezentacja

INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
POLISH ACADEMY OF SCIENCES
Genetyczne podłoże zachowania
Dr Patrycja Daca-Roszak
patrycja.daca-roszak@igcz.poznan.pl
Zakład Genetyki Molekularnej i Klinicznej
Instytut Genetyki Człowieka PAN
ul. Strzeszyńska 32, Poznań
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Plan dzisiejszych zajęć
Część I: podstawy biologiczne:
• dziedziczenie cech-podstawa genetyki zachowania
• co to jest genetyka zachowania- co bada?
• co wpływa na zachowanie?
• jak badamy zachowanie?
• odziedziczalność cech- co to jest?
Część II: warsztaty: Co wiemy na temat:
• zachowania-Agresji
• orientacji seksualnej i tożsamości płciowej

"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Populacja i jej zmienność
Co to jest populacja?
Osoby żyjące równocześnie w określonym środowisku i wzajemnie

na siebie wpływające, zdolne do wydawania płodnego potomstwa.
w populacji obserwujemy dużą zmienność jednostek (osób)-

różnice indywidualne;
za różnorodność cech fizycznych i psychicznych w populacji
odpowiadają geny i ich zmienność (losowy rozdział chromosomów,
rekombinacja, zróżnicowana częstość alleli);
Dodatkowo geny podlegają w różnym stopniu wpływom środowiska

(zmiany odwracalne = epigenetyka; nieodwracalne= mutacje;
Mutacje – efekt korzystny/neutralny /niekorzystny);
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
cechy jednogenowe u człowieka-
POLISH ACADEMY OF SCIENCES jest ich niewiele
• u człowieka -bardzo niewiele cech jest dziedziczonych w

sposób jednogenowy (mendlowskie dziedziczenie)-
np.: choroby (ponad 7000 chorób dziedziczonych w sposób

jednogenowy: fenyloketonuria, anemia sierpowata,
dystrofia mięśnowa Duchenne’a)
• cechy dziedziczone jednogenowo „wdowi szpic”-
przedłużenie owłosienia skóry głowy w linii środkowej w
kształcie litery "V”
cecha dziedziczona w sposób jednogenowy

autosomalny dominujący
U człowieka na wiele cech wpływa
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS więcej niż 1 gen!
Jeśli na daną cechę wpływa więcej niż jeden gen – mówimy o dziedziczeniu wielogenowym
(poligenia)
W dziedziczeniu wielogenowym- na powstanie danej cechy wpływa więcej niż 1 gen
Gen 2
(od dwóch do kilku a nawet kilku -nastu, -set!!)
Gen 1 - ) - Cecha
W dziedziczeniu wielogenowym mówimy, że
Gen 3
geny na siebie oddziałują i wspólnie powodują powstanie danej cechy!
Te odziaływania mogą być bardzo różne-

•jeden gen dominuje nad innymi (ale wszystkie są potrzebne do wytworzenia danej
cechy)- epistaza;
•współdziałanie genów z różnych loci (geny z różnych par alleli przyczyniają się do
powstania nowej cechy- komplementarność;
•Jeden gen wpływa na pojawienie się różnych cech – plejotropia (często w genetyce
zachowania);
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Dziedziczenie wielogenowe- przykłady
Cechy, na które wpływa więcej niż jeden gen:
• kolor oczu- 15- 16 genów zaangażowanych w

różnym stopniu w powstawanie koloru oczu;
najważniejsi gracze:
geny położone na chromosomie 15: HERC2 i OCA2
(epistaza- częściowa, niecałkowita dominacja)
• kolor i struktura włosów- wiele genów
Rudy kolor- MC1R
• kształt twarzy, nosa- badania w toku- kilkanaście

genów zaangażowanych
• kolor skóry- wiele genów
(koplementarność)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Ciekawostka- geny związane z kolorem włosów i
oczu- testy genetyczne medycyna sądowa
Forensic Science International: Genetics

Volume 5, lssue 3, June 2011 , Pages 170- 180
Opracowano pierwszy test oparty o markery ELSEVLR
genetyczne DNA pozwalający na lrisPlex: A sensitive DNA teol for accurate prediction of blue and
brown eye colour in the absence of ancestry information
przewidywanie wybranych cech wyglądu; Susan Walsh, Fan Liu , Kaye N. Ballantyne, Mannis van Oven, Oscar Lao, Manfred Kayser ,I, • 11:'jj
Department of Ferensie Molecular Biology, Eras mus University Med ie al Centre Rotterda m, Rotterdam, The
Netherlands
Received 23 October 2009, Revised 8 February 2010 , Accepted 11 February 2010 , Available online 29
March 2010
Test jest użyteczny dla celów policyjnych,

pomaga ustalić kolor oczu (niebieski,
brązowy) w próbce krwi albo śliny
pozostawionej na miejscu zbrodni;
"'9. Geny + środowisko= dziedziczenie złożone
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
(wieloczynnikowe)
Większość cech psychologicznych takich jak:
•postawy, nastroje, stany lękowe
•zdolności poznawcze, deficyt uwagi
•inteligencja cechy wykazują zmienność
•choroby, zaburzenia psychiczne (schizofrenia,ADHD) populacyjną i
wewnątrzrodzinną
•wiele chorób- cukrzyca, otyłość, choroba nadciśnieniowa
• ale też np. wzrost (ok. 150 genów + środowisko)
wykazuje bardziej złożony sposób dziedziczenia niż choroby typy Huntington, Fenyloketonuria
złożone dziedziczenie: predyspozycje genetyczne (geny i ich polimorfizmy)+ czynniki

środowiskowe oraz interakcje zachodzące między nimi
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Co to jest genetyka zachowania i czym się zajmuje?
Genetyka zachowania (behawioralna)

• dziedzina nauki, która bada zachowanie
• określa w jakim stopniu na nasze zachowanie wpływają:
geny (odcinki DNA kodujące białko),
a w jakim środowisko (dieta, klimat, stres ,wychowanie,..)
• bada źródła zróżnicowanego zachowania (w normie i w patologii)
w populacji
poprzez ustalenie wzajemnych relacji: geny-środowisko t
Genetyka zachowania działa na styku kilku dziedzin:
psychologii i psychiatrii,
medycyny oraz
genetyki i biologii molekularnej
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Czynniki wpływające na zachowanie
[ ZACHOWANIE ]
CZYNNIKI GENETYCZNE
t t
ŚRODOWISKO
lJ
EPIGENETYKA
moduluje
wszystkie inne czynniki
• CZYNNIKI ADDYTYWNE (poza genetycznymi)
ekspresję
(„pracę genów”)
wpływające na
oraz zachowanie
• CZYNNIKI NIEADDYTYWNE
"'9. Czynniki genetyczne wpływające na
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
POLISH ACADEMY OF SCIENCES zachowanie
CZYNNIKI GENETYCZNE
1) CZYNNIKI GENETYCZNE ADDYTYWNE

biologiczny proces dziedziczenia i dotyczy sumowania się wpływów genetycznych
w organizmie potomnym – przekaz genów z pokolenia rodziców do pokolenia
potomnego – istotny dobór rodziców (losowy, nielosowy)
Konsekwencje nielosowego wyboru partnera:

• częściej wybieramy osoby podobne do nas, bo je bardziej lubimy,
•jeżeli rodzice dobrali się pod względem podobieństwa cech, to wszyscy
(rodzice, rodzeństwo) są do siebie podobni,
•jeżeli rodzice dobrali się pod względem przeciwieństwa cech, to wtedy nastąpi
uśrednianie – coraz więcej osób o przeciętnej poziomie tej cechy i coraz więcej
osób o skrajnym poziomie tej cechy
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Czynniki genetyczne wpływające na
POLISH ACADEMY OF SCIENCES zachowanie
••
2) CZYNNIKI GENETYCZNE NIEADDYTYWNE I'
współdziałanie między:
I I 2 •• 3
 allelami – różnymi wersjami tego samego genu,

zajmującymi te same pozycje na chromosomie - ◄.JU.OTHD lcsl
współdziałanie alleliczne 13 14 ,. 17 J
Np.: na inteligencję ma wpływ wielu różnych
lub genów położonych na różnych
chromosomach+ czynniki środowiskowe
 bardziej zaawansowane- współdziałanie pomiędzy
kilkoma różnymi genami (odziedziczonymi od rodziców!!)
- współdziałanie niealleliczne;
czynniki addytywne nie są dziedziczone ( tzn. wzór

oddziaływań międzyallelicznych/ międzygenowych)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Środowisko- jak je definiujemy?
Środowisko- w ujęciu genetyki zachowania jest pojęciem bardzo szerokim;

obejmuje wszystkie czynniki wpływające na zachowanie
inne niż czynniki genetyczne
Środowisko to:
• dieta, aktywność fizyczna
• ogół czynników charakteryzujących nasze środowisko życia,
takie jak:
•Środowisko wspólne- wspólne doświadczenie osób należących do danej
rodziny: cechy osobowości rodziców, wzajemne relacje między członkami
rodziny, tradycje rodzinne, status rodzinny
•Środowisko specyficzne- indywidualne doświadczenia poszczególnych osób

w rodzinie: choroby, urazy, doświadczenia szkolne, kolejność urodzeń
Relacja środowisko- geny
ZACHOWAN IE
- dziedziczone od
-dieta; oraz
rodziców;
-współdzi ała ni e
ge nóww
+ -zwyczaje
-wychowani e CECHY FIZYCZNE
organizm ie -stres (otyło.ś.ć, w zrost}
Interakcja/oddziaływanie
EPIGENETYKA
Środowisko wpływa na geny-przez różne mechanizmy epigenetyczne modyfikujące ich działanie
poprzez modyfikacje chemiczne DNA i stopień jego upakowania w komórce.
Epigenetyka opisuje procesy komórkowe, które determinują, czy określony gen zostanie przepisany i
przetłumaczony na odpowiadające mu białko.
Przykładowo, przyłączenie grupy acetylowej (acetylacja) do białek rdzenia DNA (histonów) nasila
transckrypcję – a w konsekwencji ekspresję genów . Z kolei dodanie grup metylowych (metylacja) do
niektórych rejonów regulatorowych (np. promotora) samego DNA zmniejsza transkrypcję genów.
Takie modyfikacje produkcji białek przez geny mają istotne znaczenie dla funkcjonowania organizmu.
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Regulacja ekspresji genów poprzez epigenom
Epigenom jest „modulatorem” informacji genetycznej organizmu:

różnicowanie komórek – podlega złożonej regulacji epigenetycznej (zmiana niszy
komórkowej aktywuje szlaki sygnałowe cytokiny, hormonów);
imprinting genowy:
 jest podatny na czynniki środowiskowe (dieta, stres, palenie tytoniu, pora roku itd.);
Np.: alkohol- zmienia profil metylacji DNA, prawdopodobnie indukuje ekspresję genów naturalnie
wyciszonych. Potomstwo ojców nadużywających alkoholu miało zaburzenia psychospołeczne- większe
ryzyko wystąpienia chorób psychicznych i ADHD, słabsze wyniki na inteligencję;
f
Obserwuje się zmiany w poziomie metylacji DNA
Zmianysezonowe
Stan psychiczny
w różnych typach chorób

Interakcje
~ społeczne Choroby
(np. nowotwory jelita grubego, jajników, piersi, białaczki); Szatkowska 2017

l411t~:~~~;n. Toksyny
chemiczne
Leki
Prawdopodobnie epigenom odpowiada ~ erapeutyczne/
za różnice także pomiędzy bliźniętami ~ Mikroflora Sport

t&\~'ijQ przewodu Poziom życia
monozygotycznymi. pokarmowego ~
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Przykład regulacji pracy genów przez środowisko-
POLISH ACADEMY OF SCIENCES dieta bogata w cholinę
Cholina (wit B4)- związek organiczny, buduje błony komórkowe i wpływa

na rozwój układu nerwowego
Cholina dostarczana jest w diecie: wątróbka, jajka, mięso bydlęce,
orzechy, ryby.
Jak cholina (dieta= środowisko) wpływa pracę genów?
Cholina dostarcza grup chemicznych (grup metylowych; donor: S-
adenozylometionina), które chemicznie modyfikują jedną z zasad w DNA
(cytozyna) i tym samym regulują poziom ekspresji genów;
Dzieci kobiet z najwyższym średnim spożyciem choliny w czasie ciąży
miały lepsze wyniki w teście oceniającym pamięć wzrokową w
porównaniu do dzieci, których mamy spożywały znacznie mniej choliny.
Płeć dziecka, wykształcenie matki czy spożycie innych składników nie było
powiązane z uzyskanym wynikiem testu poznawczego
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Metylacja DNA a zaburzenia psychiczne
stwierdzono asocjację pomiędzy metylacją w pobliżu genu

OXTR(oksytocyny) z deficytem poczucia winy i empatii u dzieci, przy czym
istotną rolę w tym związku odgrywały współwystępujące zaburzenia
internalizacyjne (lęk, depresja,fobie) u dzieci oraz prenatalne czynniki ryzyka
związane z osobą matki albo jej sytuacją rodzinną (Cecil i wsp. 2014).
w innej pracy wykazano, że ekspozycja na traumatyczne wydarzenia w

okresie dzieciństwa oraz stres w okresie ciąży związany z zaburzeniami
lękowymi, przemocą lub stresem wojennym wpływa na wzrost poziomu
metylacji w genie (NR3C1) wiążącym kortyzol i regulującym reakcję na stres
(Turecki i Meaney 2016) .
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Epigenetyka a stres
Ekspozycja na stres w różnych okresach życia wpływa na rozwój

chorób/zaburzeń psychicznych u dorosłych i ich potomstwa;
Badania przeprowadzone głównie na zwierzętach;
Efekt fenotypowy zależy od etapu rozwojowego w jakim zdziałał stresor:

 okres prenatalny = kluczowy - dorosłe myszy bardziej podatne na stres,
włącznie z zanikiem cech płciowych u męskich potomków
wczesny postnatalny = szybkie rozdzielenie potomstwa od matki-

zwiększone ryzyko depresji, interakcji społecznych w dorosłym życiu
(podatność obserwowana przez 2 pokolenia!)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Czy traumatyczne przeżycia mogą być dziedziczone?
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Jak badamy zachowanie?
BADANA CECHA (inteligencja, schizofrenia, agresja) CEL: określenie czy na daną cechę
ł
wpływają geny i środowisko
WYBÓR MODELU BADAWCZEGO reprezentant dla całej
ł
(zwierzę vs człowiek) populacji
PRZEPROWADZENIE BADANIA Testy psychologiczne,

(na wybranej grupie) ankiety
ł
OPRACOWANIE WYNIKÓW Odniesienie wyników do całej
I ANALIZA STATYSTYCZNA populacji
ł
SZUKANIE GENÓW ZAANGAŻOWANYCH W Metody biologii molekularnej
POWSTAWANIE BADANEJ CECHY- ZACHOWANIA + statystyka
Jak badamy zachowanie?
Modele badawcze
• Bardzo trudne badanie- konieczność rozdzielenia wpływu na

dana cechę genów i środowiska
konieczny model badawczy + odpowiednia statystyka
Modele zwierzęce :
• myszy
• psy
• łatwiejsze do badania: można sztucznie stworzyć identyczne

genetycznie organizmy (klony); badania selekcyjne
Człowiek:
Badanie na wybranej grupie reprezentującej populacje:
• Bliźnięta jednojajowe vs dwujajowe- eksperyment

biologiczny
• Badania rodzinne
• Adopcja – eksperyment wychowawczy

"'9. Badanie zachowania-
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
POLISH ACADEMY OF SCIENCES modele zwierzęce- chów wsobny
Ogólna zasada:
• otrzymanie genetycznie identycznych zwierząt!
Jak to zrobić?
przez wiele pokoleń (ok. 20) krzyżujemy ze sobą braci
siostry i otrzymujemy identyczne genetycznie osobniki
(klony)
Odpowiednio zaprojektowane badania
1) czy chcemy badać wpływ środowiska na zachowanie
2) wpływ genów na zachowanie

"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Myszy- badanie zachowania
Jeśli mamy identyczne genetycznie zwierzęta („klony białe”)

to jedyne różnice w zachowaniu jakie między nimi
zauważymy będą wynikały z wpływu środowiska (możliwy
wpływ czynników prenatalnych i postnatalnych)
Ale
Jeśli mamy w laboratorium inną grupę klonów mysich

(„klony brązowe”)
i przetrzymujemy je w tych samych warunkach
środowiskowych (ta sama długość dnia, dieta, stres) co
„klony białe” i zauważamy różnice w zachowaniu pomiędzy
grupami klonów białych i brązowych –
to te różnice wynikają z genów!!
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Badanie u ludzi – bliźnięta
U ludzi – póki co stworzenie armii klonów- niemożliwe tylko w

filmach sf
U ludzi nie możemy też przeprowadzać selekcji ze względu na daną
cechę- np. poziom inteligencji
Dlatego
wykorzystuje się inne metody:

.r;. -
_....,. ~
Jedną z nich jest badanie bliźniąt; ~łtl

._
,,
'
Uznaje się, że bliźnięta są reprezentatywne dla całej populacji (duże

uproszczenie)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Bliźnięta jednojajowe vs dwujajowe-
POLISH ACADEMY OF SCIENCES znajdź różnicę
•bliźnięta jednojajowe (MZ)-
tzw. naturalne klony przychodzą na świat w wyniku podziału
jednej komórki jajowej zapłodnionej przez jeden plemnik.
Bliźnięta jednojajowe są zawsze tej samej płci,
mają identyczny materiał genetyczny
•bliźnięta dwujajowe (DZ)-

dzieci urodzone z ciąży bliźniaczej
przychodzą na świat w wyniku zapłodnienia dwóch komórek
jajowych, przez 2 różne plemniki
mogą mieć różną płeć,
Ich materiał genetyczny jest różny (podobieństwo jest takie
samo, jak zwykłego rodzeństwa).
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Bliźnięta- cel badań i ogólne założenia
Cel badań na bliźniętach:

wyznaczenia jakie czynniki wpływają na daną cechę (zachowanie): genetyczne czy
środowiskowe
W takich badaniach stosuje się pewne założenia:
•bliźnięta jednojajowe są genetycznie identyczne („klony”) czyli różnice w zachowaniu
pomiędzy bliźniętami jednojajowymi powinny być mniejsze
w stosunku do bliźniąt dwujajowych;
•jakiekolwiek różnice w zachowaniu między bliźniętami jednojajowymi- wpływ
środowiska
•Z kolei różnice w zachowaniu pomiędzy bliźniętami dwujajowymi –
pływ genów i środowiska (genetycznie są oni podobni do siebie tak jak zwykłe
rodzeństwo)
•zakłada się, że środowisko tak samo działa na obie pary bliźniąt
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Studia rodzinne
W studiach rodzinnych mogą uczestniczyć duże próby, badanymi mogą być osoby o różnym stopniu
pokrewieństwa genetycznego: (1/2 dla rodzeństwa oraz par rodzice-dzieci, 1/4 dla rodzeństwa
przyrodniego oraz par wuj-siostrzeniec (lub bratanek), ciotka-siostrzenica (lub bratanica) oraz
dziadkowie-wnuki i 1/8 dla rodzeństwa ciotecznego lub stryjecznego.
Podstawowe założenia metody studiów rodzinnych, to:
biologiczni rodzice i ich dzieci mają połowę wspólnych genów;

pomiędzy rodzicami a dziećmi wspólna jest tylko genetyczna wariancja addytywna - wyniki w
diadach rodzice-dzieci nie odzwierciedlają wpływu czynnika nieaddytywnego, nie jest on bowiem
dziedziczony;
rodzice i ich dzieci nie podlegają wpływowi wspólnego środowiska w taki sam sposób;
na wariancję cech w rodzinach wpływa czynnik nielosowego doboru rodziców - jeśli rodzice
dobierają się w oparciu o genetycznie zdeterminowane cechy, wskaźniki oszacowania odziedziczalności
tych cech będą wzrastać;
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Badania adopcyjne
Cel badań adopcyjnych:
Zbadanie co jest źródłem podobieństwa rodzinnego- na ile są to czynniki genetyczne-

na ile środowisko
W metodzie tej porównuje się (na podstawie testów psychologicznych)

stopień podobieństwa:
•pomiędzy dziećmi adoptowanymi a ich rodzicami adopcyjnymi (genetycznie inni)
z podobieństwem
•pomiędzy tymi samymi dziećmi adoptowanymi a ich rodzicami biologicznymi

(genetycznie podobni)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Badania adopcyjne- model
badanie wpływu genów

na cechy (zachowanie) -powiązani genetycznie;
-inne środowisko rodzinne
KREWNI GENETYCZNI
(rodzice, którzy oddali swoje
dzieci biologiczne do adopcji + ich
KREWNI GENETYCZNI dzieci mieszkające u innej rodziny
I ŚRODOWISKOWI
(„zwykła” rodzina: rodzice + ich dzieci)
ADOPCJA
KREWNI ŚRODOWISKOWI
(rodzice adopcyjni i ich
adoptowane dzieci; genetycznie
niespokrewnione
-genetycznie niepowiązani;
badanie wpływu środowiska -to samo środowisko rodzinne
na cechy (zachowanie)
Schematy łączone-
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Bliźnięta odnalezione po latach- czyli badania na bliźniętach
wychowywanych w różnych warunkach
Mężczyźni urodzili się w Niemczech w 1946 roku. Ich matka była Polką,
wywiezioną tam na przymusowe roboty.
Wkrótce po porodzie kobieta zachorowała i nie mogła zaopiekować się
synami.
W 1947 roku chłopców przewieziono do Polski i umieszczono w Domu
Dziecka. Następnie bracia trafili do różnych rodzin adopcyjnych.
Jeden z braci wyjechał do USA, gdzie mieszkał z rodziną (http://www.tvn24.pl)
Schemat łączony = badania adopcyjne + badanie bliźniąt (adoptowanych przez różne

rodziny)
Bliźnięta jednojajowe wychowywane osobno – porównywane z bliźniętami
jednojajowymi wychowywanymi razem- dobry model do badania zachowania!
Jeśli bliźnięta zostały rozdzielone we wczesnym dzieciństwie i dorastały w różnych

warunkach środowiskowych- i mimo wszystko są do siebie bardzo podobne pod
względem ogólnych zdolności poznawczych, inteligencji, temperamentu, tempa
mówienia- ewidentny wpływ genów
"'9. Historia Jimów Bliźniaków
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Minnesota projekt (Thomas. J. Bouchard Jr.-)
Bracia bliźniacy, rozdzieleni po porodzie, spotkali się dopiero po 39 latach.

Gdy spotkali się po latach okazało się, że mają tak wiele cech wspólnych (Zimbardo, 2015, s. 176);
- mieli prawie jednakowe wyniki w testach osobowości, inteligencji, postaw i zainteresowań.

- mieli niewielkie nadciśnienie i przeżyli momenty, które obaj błędnie zinterpretowali jako atak serca,
- przeszli operację wycięcia nasieniowodu,
- cierpieli na migrenowe bóle głowy,
- byli nałogowymi palaczami papierosów marki „Salem” i pili piwo „Miller Lite”,
- ich pierwsze żony miało na imię Linda, obydwaj się rozwiedli, a drugie żony miały na imię Betty,
- nadali synom imiona James Allan,
- mieli psa o tym samym imieniu Toy,
- jeździli Chervoletami,
- obgryzali paznokcie,
- lubili amerykańskie wyścigi samochodowe serii „Stock car” i nie przypadali za baseballem,
- obydwaj byli zastępcą szeryfa,
-obydwaj zajmowali się stolarką w ramach hobby, Lewis lubił robić miniaturowe stoliki piknikowe, a
Springer miniaturowe foteliki bujane.
-obydwaj zbudowali białe ławki wokół drzew na swoich podwórkach.
"'9.
/:J INSTITUTE Poszukiwanie genów zaangażowanych w zachowanie
OF HUMAN GENETICS
Na podstawie badań adopcyjnych ustalono, że dla większości cech psychicznych geny
są bardzo ważnym czynnikiem;
Gdy mowa o czynnikach genetycznych często jeszcze

nie wiadomo jakie konkretne geny odpowiadają za daną
cechę!! https://www.genome.gov/leadership-initiatives/History-of-Genomics-Program
Dlatego konieczne są badania z zakresu biologii molekularnej związanych z izolacją

DNA i oznaczaniem polimorfizmów genetycznych w wytypowanych genach.
Projekt Poznania Genomu Ludzkiego Human Genome Project (HGP)- pozwolił na

opisanie sekwencji ludzkiego DNA i identyfikacji funkcjonalnych genów;
"'9. Metody badawcze stosowane w genetyce behawioralne
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
-biologia molekularna
Techniki biologii molekularnej przydatne do określania związku (asocjacji) pomiędzy

zachowaniem a genami (często tylko kandydującymi):
-badanie pojedynczych genów – genów kandydatów

położonych na „podejrzanych” obszarach chromosomowych
Np.: chromosom X- geny „agresji” ft • -
-
-Badania przesiewowe całego genomu ludzkiego (GWAS)
(duże grupy badawcze;
badania zaawansowane technologicznie i statystycznie)
-bada się określone markery genetyczne, a następnie koreluje/asocjuje je z badanym

zachowaniem;
-markerami genetycznymi mogą być pojedyncze zasady budujące DNA (SNP), powtarzalne
sekwencje występujące w genomie ludzkim (VNTR, STR, CNV),
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Poszukiwanie genów zaangażowanych w zachowanie
badania rodzin badania populacyjne

(przypadek vs kontrola)
analiza sprzężeń* ocena asocjacji**
określenie locus genu gen kandydat analiza DNA

znanego/nowego)
poradnictwo genetyczne bazy danych/ testy funkcjonalne

badania przesiewowe fenotyp → produkt genu → locus
chromosomowy → sekwencja
genu
Wyzwanie:
cechy behawioralne- szeroki wachlarz objawów, trudnych do potwierdzenia/rozpoznania
testami laboratoryjnymi ,badaniem fizykalnym;
heterogenność- obecność innych genów związanych z chorobą, obserwowane w obrębie
populacji ale też w rodzinach.
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
*Analiza sprzężeń
Analiza sprzężeń
założenie: wspólna segregacja alleli genów lezących blisko siebie na
chromosomie bo brak rekombinacji;
wykazanie segregacji pomiędzy cechą a markerem genetycznym (np.
polimorfizmem) oznacza, że w danym locus (rejonie chromosomowym)
zawierającym badany marker znajduje się gen związany z daną cechą
(zachowaniem)
metoda okazała się skuteczna w przypadku wielu jednogenowych
(mendlowskich) zaburzeń, np.choroby Huntingtona i rodzinnych form choroby
Alzheimera, niektórych odmian raka,
 analiza sprzężeń nie dostarczyła odkryć o dużej powtarzalności dla
większości chorób psychicznych, co sugeruje, że natura tych chorób nie jest
mendlowska.
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
**Analiza asocjacji
Analiza asocjacji- przeprowadzana na poziomi populacji i dotyczy częstości alleli; najczęściej
badana jest próba losowa (badanie typu przypadek vs kontrola). Wykazano, że takie
podejście metodyczne, jest skuteczniejsze w ustalaniu genetycznej części złożonych zaburzeń
genetyki psychiatrycznej
Istotne:
dobór próby badanej vs kontrola populacyjna (zjawisko stratyfikacji populacyjnej),
odpowiedni dobór alleli (geny o układzie wieloallelicznym lub losowy dobór kilkuset
markerów (GWAS)
analiza statystyczna :
iloraz szans OR -stosunek szansy wystąpienia danego zdarzenia w danej grupie do
wystąpienia tego samego zdarzenia w innej porównywanej grupie (np. grupa badana vs
grupa populacyjna/kontrolna); istotna interpretacja!! OR<1 oznacza, że w badanej
grupie (w porównaniu do grupy odniesienia) istnieje mniejsza szansa wystąpienia
zdarzenia; OR>1 …
względne ryzyko RR- dzielimy prawdopodobieństwa (proporcję liczby wystąpień

zdarzenia do wszystkich obserwacji (wystąpienia + niewystąpienia).
Asocjacja to nie jest “gen na...”!

• czynnik ryzyka nie ma zwykle znaczenia diagnostycznego
• zawsze należy analizować asocjację na tle ogólnego ryzyka w populacji,
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Geny „ryzyka psychiatrycznego”
Światowy Kongres Genetyki Psychiatrycznej ogłosiło kilka genów ryzyka
psychiatrycznego”:
 O-metylotransferazę katecholową (COMT)- „strażnik” poziomu dopaminy,
adrenaliny i noradrenaliny w ludzkim organizmie, w związku z tym ma wpływ na
bardzo wiele cech ludzkiej psychiki.
białko strukturalne o wysokiej ekspresji w hipokampie (DISC1),
 gen G72— kodujący aktywator oksydazy D-aminokwasowej (DAOA),
gen transportera dopaminy DAT1
Geny te asocjują z wieloma chorobami/cechami *

Większość genów ulega ekspresji w mózgu i może przyczyniać się znacząco do
fenotypów behawioralnych.
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Zespół zależności alkoholowej
czynniki genetyczne- 50-60% udziału w rozwoju zespołu zależności alkoholowej

(badania bliźniąt, adopcyjne)
czynniki genetyczne położone na chromosomach: 4 (GABA- neuroprzekaźnik ) i 11
(receptory dopaminy)
geny asocjujące: enzymy biorące udział w metabolizmie alkoholu- dehydrogenaza
alkoholowa (ADH2), dehydrogenaza aldehydu octowego (ALDH2) – obniżenie
aktywności, gen cytochromu P450IIE1 pobudzany przez spożycie alkoholu, odpowiada
za 10% metabolizmu u osób przewlekle pijących; wykazano jego związek z
uszkodzeniem wątroby
inne geny kandydujące: są geny białek układu dopaminergicznego,
serotoninergicznego i cholinergicznego, COMT i transporterów neuroprzekaźników —
geny receptora GABA-A
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Wazopresyna i oksytocyna
oksytocyna (OXTR) i wazopresyna (AVP) neurohormony
wydzielane przez tylny płat przysadki mózgowej oraz gonady; B Argl nl ne Vasop ress ln Recepto r la
białka kodowane przez oba geny mają podobną budowę

----- --- --- ---- -- -- -- ~~~-- ~ ·---- --- --------------;~;;··-------.
zaledwie 9 aminokwasów!!) i odgrywają kluczową rolę u AG T A

(GT)., (GATA)u
RSl (GT).,(GA )"I A~
kręgowców w kształtowaniu interakcji społecznych; (CT), TT(CT) 1 (GT),..
RS3
AVR24
untr anslatecl reg ion ■ coding region intron
polimorfizmy zlokalizowane w obrębie wazopresyny i oksytocyny

/'•------------------ ------- -------------------- ------------------------------ . \
zostały zasocjowane z autyzmem, asocjacja rs2254298 (OXTR) ,.

TGA' n9871 3l0
~'
udowodniona w kilku pracach;

N1042778
rs67706l.2
rs53576 (OXTR) asocjacja z empatią-

osoby z jedną lub dwiema kopiami allelu A (AG / AA) wykazywał
niższą empatię behawioralną i dyspozycyjną w porównaniu z
homozygotą GG
badanie z aerozolem→ oksytocyna wpływa na interakcje
społeczne (promocja wierności w monogamicznych związkach)
(Scheele i wsp. 2012)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Na ile genetyka wpływa na nasze zachowanie?
Skoro wiemy, że na niektóre cechy, także na zachowanie wpływają zarówno czynniki

genetyczne jak i środowiskowe –
będziemy chcieli ocenić na ile czynniki genetyczne wpływają na daną cechę
Bo:
równy
wkład
CZYNNIKI
GENETYCZNE + ŚRODOWISKO
... ZACHOWANIE
oraz
przewaga
czynników
genetycznych
CZYNNIKI
GENETYCZNE
... CECHY FIZYCZNE
(otyłość, wzrost)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Odziedziczalność
Odziedziczalność –mówi na ile czynniki genetyczne mają wpływ na

zmienność danej cechy (np. zachowania) obserwowanej w populacji.
Odziedziczalność (h2)- jest parametrem statystycznym,
przyjmuje wartości od 0-1. (0-100%)
h 2 =odziedzicza In ość
Na przykład odziedziczalność grup krwi w populacji = 1
VG = zmienność za leż na od genot ypu
czyli grupa krwi powodowana jest w 100% przez geny. Vs= wariancja zależna od środowiska
Środowisko nie bierze udziału. Vc = warian cja związana z błędem pomiaru
UWAGA-
ten parametr (odziedziczalność) nie mówi nam grupy krwi h=1
jaką grupę krwi ma konkretna osoba w populacji!!!
Odziedziczalność <1 oznacza, ze na zmienność

danej cechy w populacji (np. wzrost), poza
czynnikami genetycznymi ma wpływ środowisko wzrost h<1
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Odziedziczalność
Odziedziczalność
1) jest wyznaczana dla danej populacji (np. Europejczyków)

• np.: odziedziczalność wzrostu w populacji niedożywionej niższa niż w populacji dobrze odżywionej (gdzie potencjał
genetyczny jest lepiej realizowany)
2) w danym czasie (określone warunki życia)- wojna/pokój Ebstein et al.2010
3) może się zmieniać 100%

-
4) może przyjmować różne wartości (wysoka/niska)
90% - - -
- - -
-- H~ - - - - - -
- - - - - -
'U
80%
70%
r
+- - - - - - - -
-
' Ul
Przykłady dla populacji europejskiej: o
C 60% - - - - - -
ro
- - -
•wzór odcisku palców = 0.9 (wysoka odziedziczalność)
N 50%
u
N
40% - - - ,_ - - -
"'O
QJ
- - ,_ - - - - - - -
•wzrost = 0.7 N
"'O
30%
,_
o 20% -
•inteligencja = 0.7 10% - ,_
0%
•schizofrenia = 0.6
•otyłość = 0.5 (średnia odziedziczalność)
•jeśli korelacja dla bliźniąt MZ i DZ taka sama, (h=0); środowis ko specyficzne
środowisko wspólne
czynnik genetyczny
•jeśli korelacja MZ wynosi 1,0, a DZ 0,50, to (h=100%, różnice genetyczne odpowiadają całkowicie za
różnice fenotypowe)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Odziedziczalność
Odziedziczalność nie zakłada determinizmu genetycznego-

Jeśli jakaś cecha pozostaje pod silnym wpływem czynnika genetycznego nie znaczy,
że nie można nic zrobić by ją zmienić
Przykład:
•fenyloketonuria
choroba genetyczna wywołana mutacją punktową w genie kodującym enzym
hydroksylazę fenyloalaninową
prowadzi do gromadzenia się w organizmie nadmiaru aminokwasu fenyloalaniny
co prowadzi do zaburzeń neurologicznych i upośledzenia umysłowego
By przezwyciężyć nadmierną ilość szkodliwej fenyloalaniny- stosuje się
odpowiednią dietę ubogą w ten aminokwas!
•wzrost- obserwuje się podwyższenie średniego wzrostu w populacji (działa
środowisko: lepsza dieta, zapobieganie chorobom)
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Odziedziczalność cech behawioralnych
Cechy behawioralne (np. zdolności poznawcze, schizofrenia) są pod

wpływem wielu genów i wielu czynników środowiskowych.
Oznacza to, że geny powodują wystąpienie pewnych skłonności,

jednocześnie geny to nie przeznaczenie!!!
Odziedziczalność nie ogranicza wpływu środowiska!

Bo
póki na daną cechę poza czynnikami genetycznymi wpływa też
środowisko możemy wpływać na jej wystąpienie.
Przykład- zastosowanie psychoterapii w chorobach psychicznych

"'9. Zamiast podsumowania
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
„Prawa” genetyki zachowania-
1. wszystkie zachowania człowieka są odziedziczalne (czynniki genetyczne

mają znaczenie);
2. wpływ czynników wewnątrzrodzinnych (środowisko wspólne) na

zachowanie jest mniejszy niż wpływ genów ale
3. znaczna część zmienności zachowania wynika z indywidualnych

doświadczeń jednostki i epigenetyki
(środowisko specyficzne> genetyka> środowisko wspólne)
4. zachowanie uwarunkowane jest przez wiele genów (wariantów genów), a

każdy z nich wyjaśnia niewielką część zmienności zachowania
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Podsumowanie
1) Jakie rodzaje dziedziczenia występują u ludzi?
•proste- 1 gen= 1 cecha; u ludzi bardzo niewiele cech (np. dziedziczenie chorób
jednogenowych- fenyloketonuria, zespół łamliwego chromosomu X, anemia
sierpowata)
•wielogenowe- wiele genów determinuje/warunkuje 1 cechę; np. cechy związane z
wyglądem: kolor włosów, oczu, kształt twarzy itp.
•złożone- wiele genów + środowisko wspólnie warunkują daną cechy- np. wzrost ale i
nasze zachowanie (schizofrenia, inteligencja, agresja)
2) Jaki typ dziedziczenia przeważa u ludzi?
Większość cech u człowieka dziedziczymy w sposób wielogenowy lub /i złożony
3) Jaki typ dziedziczenia reprezentują cechy psychiczne-
Złożony : geny + środowisko
4) Czym zajmuje się genetyka zachowania?
Badaniem różnych zachowań w populacji i czynników wpływających na tą
różnorodność.
Tymi czynnikami są: czynniki genetyczne i czynniki środowiskowe
5) czy środowisko może wpływać na geny? Jeśli tak to jak?
Środowisko np. dieta może wpływać na geny. Środowisko wpływa na geny regulując
ich aktywność w wytwarzaniu białka.
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS Podsumowanie
6) Jakie są metody badania zachowania u ludzi?

Badanie bliźniąt jednojajowych vs dwujajowych oraz metoda adopcyjna
7)Czym się różnią bliźnięta jednojajowe od dwujajowych?
Jednojajowe- genetycznie identyczne (klony); dwujajowe- mają 50% cech
wspólnych
8) odziedziczalność- co to jest?
mówi na ile czynniki genetyczne mają wpływ na zmienność danej cechy
(np. zachowania) obserwowanej w populacji.
9) Czy odziedziczalność jest stała?
Nie jest inna dla różnych populacji ludzkich i może się zmieniać w czasie
Na koniec
GENY TO NIE PRZEZNACZENIE!!!
"'9.
/:J INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
-POLISH ACADEMY OF SCIENCES
Dziękuję za uwagę
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
POLISH ACADf.MY or SCIENCES
INSTYTUT
GENETYKI CZŁOWIEKA
POLSKIEJ AKADEMII NAUK
Biologiczne źródła zachowania
Dziedziczenie cech genetycznych
Zuzanna Bukowy-Bieryłło
Instytut Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu
zuzanna.bukowy-bieryllo@igcz.poznan.pl
Plan prezentacji:
1. DNA – podstawowe właściwości i funkcje, co to są geny/ genom?

2. Czym są cechy i jak mogą być dziedziczone?
1. Dziedziczenie cech jednogenowych (sprzężone i niesprzężone z płcią)
2. Dziedziczenie cech wielogenowych
3. Dziedziczenie mitochondrialne
3. Poradnictwo genetyczne w chorobach uwarunkowanych genetycznie.

4. Podstawowe zasady budowania i analizy rodowodów i krzyżówek
genetycznych.
Ćwiczenia:
rozwiązywanie krzyżówek genetycznych
budowanie i analiza rodowodów na wybranych przykładach
Informacja zawarta w DNA umożliwia realizację funkcji
wszystkich komórek organizmu
• Produkcja białek
• Produkcja energii (oddychanie komórkowe)
• Podziały komórek
• Buduje tkanki i narządy Możliwe dzięki informacji
• Transport tlenu, CO2 w DNA!
• Zwalczanie infekcji
• Funkcja podporowa
• Ruch
• ….
DNA obecne w komórce (genom) zawiera instrukcje dotyczące

produkcji wszystkich białek potrzebnych organizmowi do życia
1 INSTITUTE
~ HUMAN GENETICS
Geny-co to takiego? POLISH ACAOEMY OF SCIENCES
Geny to fragmenty kwasu nukleinowego, które zawierają

sekwencję nukleotydów kodującą białko (sekwencję
aminokwasów w białku).
Geny kodują także białka wpływające na nasz wygląd oraz

zachowanie (wpływ na nasze zachowanie ma również
środowisko). I
Geny są ułożone jeden za drugim na chromosomach.
Niektóre zmiany w genach (tzw. mutacje) powodują, ze

chorujemy (choroby genetyczne, nowotwory).
INSTITUTE
Co to są cechy?
OF HUMAN GENETICS
• Cecha - każda właściwość organizmu, według

której można odróżnić lub scharakteryzować
osobniki
• Cechami mogą być:
• Cechy fizyczne: kolor oczu, skóry,
włosów, wzrost, piegi, „wdowi szpic”
• Cechy psychiczne: zachowanie,
skłonność do agresji
ALE: cechą może być także skłonność do

chorób (na skutek mutacji w genach)
• hemofilia
• choroba Huntingtona
• daltonizm
• schizofrenia „wdowi szpic”
• nowotwory
hemofilia daltonizm nowotwory
Warunkowanie cech
Niektóre cechy organizmu mogą być warunkowane przez

1 gen gen 1 cecha
I
Niektóre cechy warunkowane są przez wiele genów
gen 2
gen 3 cecha
lt\
gen 4
Na niektóre cechy mają wpływ geny oraz środowisko

gen 5 np. wzrost,
gen 6 skłonność do agresji
cecha środowisko ryzyko nowotworów
/t\
gen 7
Dziedziczenie cech jednogenowych
(dziedziczenie proste)
INSTITUTE
Co to są allele?
OF HUMAN GENETICS
• Posiadamy 2 kopie każdego genu (2 allele)
• Allele to odmiany tego samego genu, które zajmują 2 al])e!e tego

to samo miejsce na chromosomie (locus). samegogoom
]oc1IDs gem111
• Na chromosomach, które dostajemy od rodziców,
jest po 1 allelu każdego z naszych genów (1 od ojca,
1 od matki)
• 2 allele tego samego genu obecne u danej osoby to dn:omosom d rromosom

genotyp _.JL_! J t__::
lfilel.!l[LJ;czony
1
J l_ ! J l_!
{Jl[lJiel.!l[LJ;CZOrliV
j
od.mruny od.tafy
INSTITUTE
Rodzaje alleli
OF HUMAN GENETICS
• Allele mogą kodować różne wersje danej cechy (genu)

• Zależnie od kombinacji alleli, które mamy w naszym
DNA, dana cecha (gen) może się różnie ujawniać
Istnieją 2 typy alleli:

Allele dominujące (A,B,C):
• Dana kopia genu dominuje lub przesłania działanie
drugiej kopii danego genu(recesywnej)
• Wystarczy obecność 1 allelu w komórce, żeby był A
widoczny efekt warunkowany przez ten allel
• Oznaczane dużą literą (np. A, B,C)
Allele recesywne (a, b, c):

• Efekt działania tego allelu jest widoczny tylko a
wtedy, jeśli 2 allele recesywne są razem
• Oznaczane małą literą (np. a,b,c)
Co się dzieje, kiedy allele są razem?
Rodzaje genotypów
• Gdy po 2 allele takie same – homozygota

• 2 allele dominujące – homozygota dominująca (AA)
• 2 allele recesywne – homozygota recesywna (aa)
• Gdy po 1 allelu dominującym i recesywnym – heterozygota (Aa)
allele różne
heterozygota
AA aa a
Aa
homozygota homozygota Heterozygota

dominująca (AA) recesywna (aa) (Aa)
INSTITUTE
Allele – sposób dziedziczenia

OF HUMAN GENETICS
• Allele są obecne w 2 kopiach w organizmie

człowieka (2n liczba chromosomów) rodzice
• W komórkach rozrodczych, allele rozdzielają

się (1 zestaw chromosomów w każdej
gamecie – mejoza!)
/\ mejoza
/\
gamety
• Do każdej gamety przechodzi losowo tylko
jeden allel z danej pary (razem z
chromosomem)
zapłodnienie
• Po połączeniu komórki jajowej i plemnika –

powstaje zygota, ponownie z 2 allelami
każdego genu (genotyp) dzieci
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
or
Człowiek posiada 46 chromosomów

POLISH ACADf.MY SC I ENCES
• W komórkach organizmu: po 2 kopie ,. , .,

każdego chromosomu (po 1 od każdego
i \• •• >I 1J ł:
.••
rodzica). •
• Naprawdę mamy 23 pary chromosomów:

• 22 pary chromosomów
•. •
6
....
·•
li
7
2
,j I•
8
,.
3
9
li
10
4
''
't
11
,.
5
12
autosomalnych (takie same u kobiet i

•• 11 • •..
~ I"' .i" ii
u mężczyzn)
• 1 para chromosomów płciowych (XX
lub XY)
13
~
19
l
14
.
••.
20
15
••
21 22
16 17
X V
18
• Gamety posiadają tylko po 1 kopii każdego

chromosomu (w sumie 23 sztuki) □
Rodzaje chromosomów
Chromosomy autosomalne Chromosomy płciowe
Ilość 44 szt (22 pary) 2 szt

Chromosomy Taki sam zestaw u mężczyzn i kobiet Kobiety: XX
Mężczyźni: XY
Wielkość Każdy z pary taki sam X – znacznie większy od Y
różne pary- różna wielkość
Geny na W parze zawsze takie same X zawiera inne geny niż Y
chromosomach (2000 kontra 78)
Warunkowane Wszystkie cechy organizmu, za wyjątkiem determinacja płci
cechy płci
Choroby Mukowiscydoza, fenyloketonuria, choroba Hemofilia, zespół Retta
jednogenowe Huntingtona
.. )< Jl
1 2 3
łl
4
I
5
XV
){
e
o
1
H ,' L
a s 10 11 12
I ( I li
.
13 14 15 16 17 18
) '
19 20 21 22
© C i flleal Tools. Inc
INSTITUTE
Dziedziczenie cech - autosomalne

OF HUMAN GENETICS
• Gen/allele genu zlokalizowane na autosomach, które są takie same u kobiet i mężczyzn

• Cecha występuje z taką samą częstością u obu płci
1 2 3 4 5
6 7 8 9 10
13 14 15 16
19 20 21 22 X y
nc
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Dziedziczenie autosomalne dominujące
• Cecha jest allelem dominującym:

wystarczy 1 allel tylko u jednego z
rodziców, aby wystąpiła dana cecha. o
• Cecha jest widoczna zarówno u
homozygot (AA) jak i heterozygot (Aa).
C ory OJci C zdrowa ma a
{h t ro ygola) (homozygo a)
• Prawdopodobieństwo przekazania
cechy potomstwu wynosi 50%,
niezależnie od płci dziecka
• Np. choroba Huntingtona
chory c ora zdrowy zdrowa

yn cór syn córka
'------.------'I I~--.-~
Cecha Cecha
widoczna niewidoczna
Autosomalne = nie związane z płcią!
INSTITUTE
Dziedziczenie autosomalne recesywne

OF HUMAN GENETICS
• Cecha jest allelem recesywnym – efekt allelu Autosomalne = nie związane z płcią!
widoczny tylko, gdy występują
razem 2 allele recesywne (aa).
• Osoby z jednym allelem recesywnym + jeden

allel dominujący (heterozygota): cecha
niewidoczna (dominowana przez drugi allel) OJciec nosie el
(heterozygota)
• Aby wystąpić u potomstwa, każdy z rodziców

musi posiadać minimum 1 allel recesywny
danej cechy
• Cech występuje potomstwa obu płci, z

jednakową częstością zdro có a syn ora
Syn nosIc1e a no ,ci có a
• Prawdopodobieństwo uwidocznienia cechy

w potomstwie dwóch heterozygot: Cecha niewidoczna Cecha widoczna
\
25% - (aa)
• Cecha często widoczna co drugie pokolenie Np. mukowiscydoza, fenyloketonuria

Ćwiczenie
• Rozpoznaj sposób dziedziczenia na schemacie
Chory ojciec Zdrowa matka

carrier carrier
father mother
I I
heterozygota homozygota
recesywna
O Zdrowy
O Chory
I I
I
• l >-.c.'
D ł
Chory syn
1
Chora córka Zd rowy syn
1
Zdrowa córka
1 unaffected
I
I
carrier carrier
I li
I
affected
li
1/ 2 1/ 2 child child child child
zdrowy ■ Unaffected
chory D Affected
Autosomalny dominujący zdrowy nosiciel I] Carrier
(50% chorzy)
Autosomalny recesywny (25% chorych)
XX
Cechy sprzężone z płcią
• Cechy sprzężone z płcią – leżą na chromosomach płciowych

• Ujawnienie cechy zależy od płci osoby posiadającej daną cechę
• Możliwe genotypy:
• XX – kobieta
• XY – mężczyzna
• U kobiet tylko 1 z chromosomów X jest aktywny genetycznie

• U mężczyzn, chromosom X jest aktywny zawsze (!)
• W gametach:
• Kobieta – przekazuje tylko X
• Mężczyzna – przekazuje X lub Y (losowo)
XX XV 'lt INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Dziedziczenie recesywne sprzężone z płcią

I'
POUSH ACADEMY OF SCIENCES
J\
Matka nosicielka
• Dziedziczenie recesywne sprzężone z chromosomem X: o
• U mężczyzn cecha zawsze się ujawnia (jeden
chromosom X)
• U kobiet cecha niewidoczna (tylko 1 allel no ,ci J
dro ojci
recesywny). eroz go )
• Dziedziczenie:
• Kobiety z 1 allelem recesywnym:
- Połowa córek to heterozygoty (brak
widocznej cechy)
eh c6 syn dro
- Połowa synów ma widoczną cechę (choruje) yn no ie nos10el có a
• Przykłady chorób:
hemofilia A, daltonizm, dystrofia mięśniowa
Duchenne’a
XX INSTITUTE
Dziedziczenie recesywne sprzężone z płcią

OF HUMAN GENETICS
POUSH ACADEMY OF SCIENCES
Chory ojciec
o
Mężczyźni z 1 allelem recesywnym:
- wszystkie córki heterozygoty
chory ojciec zdro a mat a (nosicielki - brak widocznej cechy)
(homoz ota)
- synowie nie dziedziczą allelu (bo
przekazany chromosom Y)
o
zdrowy c ora zdrowy chora

yn có a yn có a
J Dziedziczenie dominujące sprzężone z płcią
• Cecha warunkowana przez allel dominujący
• Cecha może wystąpić zarówno u mężczyzn jak i kobiet (allel dominuje inne)
• Kobiety – heterozygoty- słabszy efekt działania allelu (postać łagodna choroby)
• Mężczyźni – jedyna kopia genu to allel dominujący (postać ciężka choroby lub/i
wczesna śmierć)
• Dziedziczenie:
• Chore kobiety – 50% szans na chorobę u dzieci obu płci (synowie, córki)
• Chorzy mężczyźni – synowie zdrowi (przekazany Y), wszystkie córki mają
mutację i chorują (przekazany X)
• Przykłady chorób:
• krzywica hipofosfatemiczna sprzężona z chromosomem X (najczęstsza postać
krzywicy opornej na witaminę D)
• zespół Retta (postępujące zaburzenie neurorozwojowe, jedna z najczęstszych
przyczyn upośledzenia umysłowego u dziewczynek).
J Dziedziczenie dominujące sprzężone z płcią
Chory ojciec Chora matka
o o
chory ojciec zdrowa mat a z ro
(ho ozy o a)
✓
o
zdrowy c ora zdrowy chora zdro cho chory zdr

yn có a yn cór a yn c6 yn o6 a
• Wszystkie córki dziedziczą allel • Choroba jest widoczna

i chorują u połowy dzieci (córki, synowie)
• Ale: (synowie nie dziedziczą allelu)
Ćwiczenie: Jaki to rodzaj dziedziczenia sprzężonego z płcią?
Mę.żczyzn eh ry n h m fili~
Chory n
hemofilię
X y
Córki – nosicielki,
(nie chorują)
Synowie zdrowi
INSTITUTE
Do tej pory rozmawialiśmy…

OF HUMAN GENETICS
• Dziedziczenie proste (mendlowskie)

• Na autosomach i na chromosomach płci
• Dotyczy cechy warunkowanej jednym genem
gen 1 cecha
Cechy mogą być także warunkowane wieloma czynnikami
gen 5
gen 6 . cecha środowisko
gen 7
Wiele cech człowieka jest warunkowanych w złożony sposób:

• Powstają pod wpływem współdziałania czynników genetycznych (wiele genów!) oraz
środowiskowych.
• Mutacje w przypadku tych chorób zwiększają podatność na te choroby, ale choroby
rozwijają się dopiero na skutek działania czynników środowiskowych!!!
• Wczesne wykrycie mutacji umożliwia właściwą profilaktykę (dieta, ćwiczenia itp.).
• Przykładowe cechy:
• Wzrost
• Zachowanie
• Choroby (schizofrenia, depresja, cukrzyca, psychoza maniakalno-depresyjna)
Cechy mogą być dziedziczone także pozajądrowo INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
(Dziedziczenie mitochondrialne)
Choroby mitochondrialne mitochondria

• Spowodowane przez mutacje w DNA
zawartym w mitochondriach
• Dziedziczone tylko w linii matki
• Objawy dotyczą tkanek z wysokim
zapotrzebowaniem na energię (mięśnie,
układ nerwowy) – miopatie, encefalopatie,
neuropatie itp.
jądro
komórkowe
• Przykłady: 12S
• Dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego

rANA O-loop
Heovy
Lebera, LHON; strand
• Neurogenna miopatia z ataksją i

zwyrodnieniem barwnikowym siatkówki,
zespół NARP
co11Kes
ATPase
Poradnictwo genetyczne w chorobach
uwarunkowanych genetycznie
Poradnictwo genetyczne w chorobach INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
uwarunkowanych genetycznie
Dziedziczenie dominujące Dziedziczenie recesywne
Oj OOSłci I
( rozygota)
chory chora zdrowy zdrow

syn yn có
Ryzyko urodzenia
Ryzyko urodzenia
chorego dziecka
chorego dziecka-
25%
50%
1
Poradnictwo genetyczne – rola psychologa?
Wizyta w poradni genetycznej służy:
• poznaniu podstawowych faktów medycznych dotyczących choroby
• zrozumieniu genetycznych i niegenetycznych aspektów choroby oraz ryzyka jej

powtórzenia się w rodzinie
• zrozumieniu dostępnych opcji dotyczących planowania rodziny (planowanie ciąży, ew.

diagnostyka prenatalna; rezygnacja z planów prokreacyjnych, adopcja; skorzystanie z
zapłodnienia nasieniem anonimowego dawcy i in.) *
• wyborze sposobu działania najodpowiedniejszego dla danego pacjenta (z uwzględnieniem

rodzaju choroby genetycznej, wysokości ryzyka genetycznego, możliwości diagnostyki
prenatalnej, możliwości terapii i rehabilitacji, sytuacji rodzinnej i doświadczeń życiowych
osób zasięgających porady, światopoglądu)*
• stworzeniu optymalnego nastawienia rodziny względem osoby chorej i ryzyka powtórzenia

się choroby w rodzinie *
* - rola także psychologa!

Wskazania do skierowania do poradni genetycznej
1. Rozpoznanie lub podejrzenie choroby genetycznie uwarunkowanej
2. Brak/nieprawidłowy rozwój fizjologiczny dziecka

3. Wady rozwojowe izolowane oraz zespoły wad rozwojowych u dziecka/u płodu (85%
wad rozwojowych jest genetyczna)
4. Niepełnosprawność intelektualna dziecka
5. Niepowodzenia rozrodu (również pary przygotowujące się do wspomaganego rozrodu)
6. Para z obciążonym wywiadem rodzinnym (u któregokolwiek z partnerów) planująca
ciążę
7. Nowotwór złośliwy – u pacjenta lub w rodzinie
8. Ekspozycja na mutageny
9. Małżeństwa krewniacze
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
or
Etapy diagnostyki i porady genetycznej

POLISH ACADf.MY SCIENCES
1. Wstępna ocena problemu (oczekiwania osób zasięgających porady)
2. Ocena fenotypu, ocena sytuacji klinicznej

- ocena fenotypu pacjenta, rodziców, rodzeństwa
- zapoznanie się z dotychczasowymi problemami występującymi u dziecka
oraz z wynikami dotychczas przeprowadzonych badań
- wywiad dotyczący ciąży i porodu (w przypadku urodzenia dziecka chorego)
3. Wywiad rodzinny, analiza rodowodu
Jest to szczególnie ważny etap, specyficzny dla diagnostyki chorób
genetycznie uwarunkowanych. Wykreślenia rodowodu nie może być
zastąpione zwykłym wywiadem!
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
or
Etapy diagnostyki i porady genetycznej

POLISH ACADf.MY SCIENCES
4. Podjęcie decyzji o rodzaju wykonanych badań diagnostycznych

Badania biochemiczne, obrazowe, EMG itp. Specyfiką diagnostyki genetycznej
jest badanie materiału genetycznego (kariotyp lub badania molekularne,
zależnie od choroby)
5. Rozpoznanie przyczyny choroby
Ma ono zasadnicze znaczenie dla właściwego poradnictwa genetycznego.
Przeważnie jedynie lekarz genetyk dysponuje odpowiednią wiedzą i
doświadczeniem, by trafnie ustalić rozpoznanie.
6. Określenie ryzyka genetycznego
Tylko w oparciu o rozpoznanie, wnioski wynikające z analizy rodowodu
i aktualny stan wiedzy!
7. Udzielenie porady genetycznej
8. Ocena efektów porady genetycznej (diagnostyka?ciąża?)

Rodowód
• Jednym z najważniejszych etapów wizyty w poradni genetycznej jest wykreślenie

rodowodu
• Rodowód jest graficznym przedstawieniem wywiadu rodzinnego, pozwalającym na

całościowy przegląd obciążenia rodziny poszczególnymi chorobami i ich trybu dziedziczenia
• Pomaga ono zanalizować dziedziczenie danej cechy w rodzinie (oraz innych cech)
• Jest ważnym etapem rozpoznania choroby genetycznej
• Pomaga określić ryzyko posiadania chorego potomstwa
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Rodowód - symbole POLISH ACADf.MY or SCIENCES
J1
1:1 1:2
Objaśn i enie symboli użuwanych
przy wykreślan i u rodowodu :
O mężczyzna
Q kobieta
11:1 11:2 11:3 11:4 11 :5 11:6

o
11:7
■ osoba obarczona chorobą
■ probant (wskazany strzałką)
nosicielka cechy sprzężonej

z chromosomem X
-o □ osoba badana (wskazana

kreską ponad symbolem}
111:1 1111:2 111:3 111:4 111:7 1111:8 0 osoba zmar1a
[2] status genetyczny nieznany
◊ potomstwo o nieustalonej płci

O poronienie samoistne
IV:1 IV:2 IV:3 /' IV:4 IV:5 • martwe urodzenie
(A.Latos-Bieleńska: „Genetyka Rozrodczości”, rozdział w podręczniku „Ciąża Wysokiego Ryzyka”

pod red. G. Bręborowicza, OWN Poznań, 2010)
D zd 0 1• •y mężczyzna O zdrowa kobea O płeć nieznana
marły męże yzna zmarła kobie a

(d 40 osoba zmar w 40. r.z.)
chory męzcz>,zna O zdrowa ko ie a, probanci

proba d osoba · adana) 74
Q---0 małzens•wo 0#0 ,ozv
[}=:::() malzens· o osob spokr 'I/ 1iony h
~ mar enstwo b zd ietne T malżens vo zcórk;
~ ] adop,o vana corka

• oroni nie mar e rodzenia
piec mes a. pleć zenska 1
6"o b iznie a c1zy90 yczne ~ bliznie a monoz.ygotyczne
c 1 ąza p eć niezna a [!] 0 Szdrowych męzczyzn, 3 zdrowe kobiety

Onkogenetyka - teoria i praktyka kliniczna.
Ryc. 3. Symbole ~tosm, 1an do ,vorzenia rodowodu Stembalska, Pesz, Sąsiadek, UMPS,
Wrocław 2015
Ogólne zasady konstrukcji rodowodu
• Linie łączące ze sobą poszczególnych członków rodziny powinny być

proste i do siebie prostopadłe (poza bliźniętami)
• Wszystkie symbole oznaczające osoby tworzące jedno pokolenie

powinny znajdować się na jednym poziomie
• Osoby będące rodzeństwem powinny być zaznaczone w rodowodzie w

porządku chronologicznym, tzn. od najstarszego po stronie lewej do
najmłodszego po stronie prawej
• Pokolenia numerowane są cyframi rzymskimi od najstarszego do

najmłodszego, zaś poszczególne osoby w pokoleniu – cyframi arabskimi
od lewej do prawej.
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Przykład 1 POLISH ACADf.MY or SCIENCES
D.z i ed.z i c.z en ie cechy a uto so ma I n ei

dom inuiącei
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Przykład 2 POLISH ACADf.MY or SCIENCES
Dziedzic.zenie cechy autosomalnei

■
recesywne i
INSTITUTE
Ćwiczenia - krzyżówki
OF HUMAN GENETICS
.Mid di9i1.,,1 h ttir

Dom
ee
h
Dom
d
Orni litt Ir 'i"' ,, :;hor: hnllu.it
HU 1AN PHENOTYP S 1. HUMA PHENOTYPES 2.

Rozwiązywanie krzyżówek genetycznych:
1. Ustal typ dziedziczenia cechy (dominująca/ recesywna; autosomalna/sprzężona z płcią)

2. Wypisz allele i związane z każdym z nich rodzaje cech
3. Wypisz wszystkie możliwe genotypy i ujawniające się w nich cechy
4. Ustal, z jakimi genotypami rodziców masz do czynienia
5. Narysuj tabelę z możliwymi typami gamet rodziców,
6. ustal wszystkie możliwe genotypy i fenotypy potomstwa
Przykład – na następnej stronie
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Zadanie 1 z karty pracy:

Jakie jest prawdopodobieństwo pojawienia się dziecka leworęcznego w rodzinie, gdzie rodzice są
praworęcznymi heterozygotami? Uwzględnij fakt, że praworęczność jest cechą dominującą (A), a
leworęczność - recesywną (a).
Allele:
A – allel dominujący warunkujący praworęczność
a - allel recesywny warunkujący leworęczność
Możliwe genotypy:
AA – praworęczny Typy gamet, potomstwo:
Aa – praworęczny
Ojciec/matka A a
aa – leworęczny
A AA Aa
Rodzice: praworęczne heterozygoty
a Aa aa
Szukamy leworęcznego dziecka (aa)
Odp. Prawdopodobieństwo wystąpienia leworęcznego dziecka (aa) w tej rodzinie wynosi 25%
(1/4 dzieci to aa).
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Zadanie 3 z karty pracy:

Sprawdź jakie jest prawdopodobieństwo urodzenia się dziecka, które będzie daltonistą, jeżeli oboje
rodzice widzą prawidłowo, a matka jest nosicielką daltonizmu.
Rodzice: ojciec XD Y; matka XD Xd
Daltonizm jest cechą recesywną sprzężoną z płcią. Szukamy prawdopodobieństwa wystąpienia
dziecka z daltonizmem.
Allele: Typy gamet, potomstwo:
XD - allel warunkujący zdrowy wzrok
Xd - allel warunkujący daltonizm Ojciec/matka XD Xd
XD XDXD XDXd
Możliwe genotypy:
Mężczyźni (XY): XD Y – zdrowy mężczyzna Y XDY XdY
Xd Y – mężczyzna-daltonista
Kobiety (XX):
XD Xd – kobieta nosicielka Odp. Prawdopodobieństwo urodzenia
XD XD – kobieta zdrowa dziecka z daltonizmem (chłopca) to 25%.
Xd Xd – kobieta chora (bardzo rzadko występuje) Prawdopodobieństwo urodzenia zdrowej
dziewczynki-nosicielki to 25%.
Poćwicz krzyżówki: rozwiąż zadania poniżej
Zadanie 2. Pan J. o uszach odstających (heterozygota) ożenił się Panią K. o uszach przylegających. Podaj możliwe
genotypy i fenotypy potomstwa tej pary. A-uszy odstające; a- uszy przylegające
Zadanie 3. Ile z 4 dzieci może być chore, jeśli matka jest nosicielką hemofilii a ojciec jest chory na hemofilię?
Zadanie 4. Zdolność zwijania języka w rurkę jest u człowieka cechą dominującą (A), a brak tej zdolności jest cechą
recesywną (a). Kobieta mająca zdolność zwijania języka, ma córkę o takiej samej zdolności jak ona, oraz syna, który nie
potrafi zwijać języka. Oboje dzieci mają tego samego ojca, który nie potrafi zwijać języka. Małżonkowie oczekują na
narodziny trzeciego dziecka. Określ genotypy obojga rodziców oraz podaj, jakie jest prawdopodobieństwo, że trzecie
dziecko tej pary będzie miało zdolność zwijania języka w rurkę.
Zadanie 5. Ile rodzajów gamet może produkować organizm diploidalny o genotypie: AABBCCDdEE? Pamiętaj że tylko
jeden allel każdego genu przechodzi do gamety 
Zadanie 6. Fenyloketonuria jest warunkowana autosomalnym allelem recesywnym a. Udowodnij, zapisując odpowiednie
genotypy rodziców (P) i potomstwa (F), że mężczyzna chory na fenyloketonurię i zdrowa kobieta mogą mieć dziecko bez
objawów fenyloketonurii (podkreśl jego genotyp). W zapisach uwzględnij dwa różne możliwe genotypy matki.
I. P ..................................... II. P .......................................
F ...................................... F .......................................
Zadanie 7. Pewien heterozygotyczny mężczyzna pod względem cechy warunkowanej przez autosomalny allel A jest
jednocześnie nosicielem recesywnego allelu b, znajdującego się w chromosomie X.
a) Zapisz genotyp tego mężczyzny ....................................
b) Zapisz wszystkie możliwe genotypy jego gamet ..............................................................
c) Określ, jaki procent gamet tego mężczyzny będzie miało genotyp aXb
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
U n1_ · ·zy czarna ban ·a siersci A doniinuj nad brązo\\'ą a . krz ·żo ~ ano czan1ego an1ca
z brązo,\: samicą i F uz kan 50% n1v zy czam ;eh i -o~ó n1y zy brązo\: ·eh.
\Yśródpodan. -eh niżej o:e-notypó"· rodzicie-Isk.ich A-D zaznacz te, któr. ·eh poto1nstw
opisano". tekście zadania .. w , j wybór uza adnij zapi5e-m krzyż , wki a netycznej.
..-\.. Aa i Aa ' AA i a
B. AAiAa D. Aa i a
INSTITUTE
Anna i Andrzej - rodowód

OF HUMAN GENETICS
o Zdrowa kobieta
Chory mężczyzna
◊ poronienie
achondroplazja
/'
achondroplazja
Córka 7 Chory syn,

lat 2 lata
Uwaga! Rodzeństwo wpisujemy do rodowodu w kolejności chronologicznej

(najstarszy po lewej).
•
3lnlllSNI
5Jll3N39 NV~nH ~o
S3JN3 1JS .JO fl"l~GVJV HSl70<.J
Jl
Rodzeństwo Anny- rodowód
Anna ma brata, który ma dwoje dzieci – córkę z mukowiscydozą i zdrowego syna.
Miała także siostrę, która zachorowała w wieku 35 lat na raka jajnika i zmarła w
wieku 38 lat. Ta siostra miała bliźnięta –chłopca i dziewczynkę.
rodzice Anny
rak
jajnika
achondr.
bliźnięta
mukowiscydoza
achondroplazja
Rodzina brata Rodzina Anny Rodzina siostry
Ćwiczenie: narysuj rodowód rodziców Anny
Rodzice Anny:
Matka Anny zachorowała w wieku 55 lat na raka jajnika i zmarła rok później. Miała siostrę, która nie mogła mieć
dzieci i brata, który ma syna i córkę, oboje są zdrowi i mają po jednej córce.
Ojciec Anny ma obecnie 66 lat i choruje na chorobę Alzheimera. Miał siostrę, która również chorowała na
chorobę Alzheimera i zmarła w wieku 68 lat.
Siostra miała 3 poronienia samoistne i jedną córkę, która ma 3 synów i 2 córki, wszyscy są zdrowi i mają zdrowe
dzieci.
Narysowałeś?
Sprawdź wynik na następnej stronie!
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Ćwiczenie: narysuj rodowód rodziców Anny POLISH ACADf.MY or SCIENCES
rak zesp.Alz-
jajnika heimera
zesp.Alz-
heimera
achondr.
3 2
achondroplazja
Połącz w całość rodowód wszystkich gałęzi rodziny Anny
Na końcu wykreślania, opisz pokolenia rzymskimi cyframi (od najstarszego pokolenia), a

następnie arabskimi cyframi opisz poszczególne osoby w każdym pokoleniu (od lewej do
prawej.
Narysowałeś?
Sprawdź wynik na następnej stronie!
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
Rodzina Anny POLISH ACADf.MY or SCIENCES
I.
I:1 I:2 I:3 I:4
rak
jajnika zesp.Alz-
zesp.Alz- heimera
II. heimera
II:1 II:2 II:3 II:4 II:5 II:6 II:7 II:8
rak
jajnika
III.
III:1 III:2 III:3 III:4 III:5 III:6 III:7 III:8 III:9 III:10 III:11 III:12
achondr.
IV. mukowiscydoza 3 2
IV:1 IV:2 IV:3 IV:4 IV:5 IV:6 IV:7 IV:8 IV:9 IV:10 IV:11 IV:14 IV:16
achondr. IV:12 IV:15
IV:13
V.
Na końcu wykreślania, opisz pokolenia rzymskimi cyframi (od najstarszego pokolenia), a

następnie arabskimi cyframi opisz poszczególne osoby w każdym pokoleniu (od lewej do
prawej
Pytania? Wątpliwości? Napisz do mnie! 
zbukowy-bieryllo@swps.edu.pl
lub
zuzanna.bukowy-bieryllo@igcz.poznan.pl
INSTYTUT
GENETYKI CZŁOWIEKA
PO LSKIEJ AKADEM II NAUK
Biologiczne źródła zachowania
Onkogenetyka i biologia nowotworów

Małgorzata Dawidowska
Instytut Genetyki Człowieka Polskiej Akademii Nauk

ul Strzeszyńska 32, 60-479 Poznań
http://igcz.poznan.pl/
~
Onkogenetyka i biologia nowotworów
INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Plan zajęć
1. Podstawy klasyfikacji nowotworów, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki

nowotworów litych i nowotworów hematologicznych
2. Biologiczne mechanizmy warunkujące proces nowotworzenia
3. Możliwości terapeutyczne chorób nowotworowych, ich specyfika, cele
i ograniczenia
4. Wybrane zagadnienia z zakresu onkogenetyki:
dziedziczne predyspozycje do chorób nowotworowych,
geny predyspozycji, poradnictwo genetyczne
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
POl lSH ,\CADE.MY Of 5Clf NC[':,
Przydatne
http://onkologia.org.pl/
http://www.zwrotnikraka.pl/
www.immuno-onkologia.pl
http://www.ptpo.org.pl/index/ ...... PTP
Polskie Towarzystwo
Psychoon ko logiczne
Onkogenetyka - teoria i praktyka kliniczna

. - - - - _ l __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 7
Skrypt dla studentów medycyny Onkogenetyka _ tieoria i praktyka kliniczna
Autorzy: Skrypt dla studentów medycyny
Agnieszka Stembalska
Ka rol i na Pesz
Maria M. Sąsi adek
* Nowość Autorzy:
UM Wrocła w Ag,nieszlka Stembalska
Wro cław 2019, wyd. 2
Ka ro lin a Pesz
Oprawa: miękka foliowana, 80 str.,
Maria M. Sąsiadek -
Wymiary: 165 x 235 mm, UM Wrocław llł
Waga : 0.18 kg . Wmcta-w 2015, wyd:. :ll
ISBN : 978-83-7055-613-6
Oprawa: miękka folimvana, 77 str.,
Wymra ry: 165 x 235 mmr
Wagc1: 0.14 kg.
ISBN: 978-83-7055479-S
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Zastanówmy się
• Czy nowotwór = rak ?
• Czy nowotwór jest zawsze złośliwy ?
• Czy nowotwór = guz ?
• Czy nowotwór to choroba, wobec której ludzki organizm jest bezbronny ?
• Czy nowotwór to choroba cywilizacyjna ?
• Czy nowotwór to choroba heterogenna ?
• Czy nowotwór to choroba, która ulega ewolucji ?
• Czy nowotwór to choroba uwarunkowana genetycznie ?
• Czy nowotwór to choroba dziedziczna ?
• Czy nowotwór to „pole pracy” dla psychologa ?
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Epidemiologia nowotwory złośliwe

• Liczba zachorowań w Polsce w ciągu ostatnich 30 lat wzrosła ponad dwukrotnie
• Ryzyko zachorowania na nowotwór wzrasta z wiekiem ■ P łuco
■ Gruczo ł kro kow y

Je lito gru be
Pęcherz moczowy
14000 --------·-·-··-··-·-·-·-··-·-··-··- ..-·-··-·-·························· .. ................................................ . 3000 Żołądek
- - - - - - - - - -..-·- ·-·-·- ·- ..----·-·---- ..-·- ·- ..- .......... 15,5% Ner ka

-12000 ............ ............................................... ..
2500 Białaczki
2,0%
l'CI 10000 o 2,3% Krtań
C .2000 g 2.4%
"'Cl
IU"
8000
oo 2, 5%
trzustka
~ .-1
4,0% 12, 2%
Chłon i a ki
1500,
~ 6000
QI
l'CI 4,5%
6,9% ■ Inne
.Cl C
J'CI 1000 ra
4000
...o~
.Cl
N
u
::i 500 ..c ■ Pi erś
2000 u
n,
IN ■ Je lito gru b e
o Płuco
m
"f l..f) <.t en ar +
o
I
-st'
.-ł
I
Ol
.-ł
I
s;I'
N
I
O)
N
I
<;I'
mI (YlI
O'I cri
"f l..f'J
'T
<;I'
l..f)
I
01
l..f)
I
<;I'
wI wI ~ I
I'-..
I
i I
Lt1
00 Trzo11 macicy
o ;l..f) o l..f) o l..f) o o .l..f) o l..f) o l..f) o
·.-ł .-ł N N m m "-l" <.t .l..f) l..f) ID w I'-.. I'-.. 00 Jajn ik
Szyjka macicy
M ężczyfo i - liczba Kobiety- li czba 10,1%
Tarczyca
- M ę:żczyźn i - wsp. surowy Kobiety- wsp. surowy
Ner ka
2,2% Żo ładek
Zachorowalność w Polsce w latach 2011-2013 w zależności od wieku 2.4%
2,6%
8,8%
Trzustka
2,9%
3,7% 4,7% 7,3% ■ lnrie
KRAJ< WY
NOWOTWORCW
REJ S IR
http://onkologia.org.pl/ Dane dla Polski z 2013 roku (mężczyźni – górny ; kobiety – dolny panel)
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Global Light Pollution smog świetlny
http://darksky.org/eyes-in-the-sky-exploring-global-light-pollution-with-satellite-maps/
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Klasyfikacja nowotworów
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Heterogenność nowotworów
• Wiele aspektów!!!
• Różne typy nowotworów
• Różne podtypy w obrębie typu
• Różna manifestacja tego samego nowotworu u poszczególnych pacjentów
• Różna odpowiedź na to samo leczenie takiego samego typu nowotworu u
różnych pacjentów
 Każdy nowotwór jest unikatowy

 Pojedyncza komórka nowotworowa może mieć ponad 100 różnych mutacji
 Komórki nowotworowe w obrębie jednego nowotworu u danego pacjenta
różnią się
 Komórki nowotworowe w obrębie jednego nowotworu u danego pacjenta
podlegają zmianom (tzw. ewolucja klonalna)
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Klasyfikacja
Różne systemy klasyfikacji, w zależności od:
• złośliwości łagodne i złośliwe
• pochodzenia tkankowego nabłonkowe (carcinoma) i nienabłonkowe

Rak (łac. Carcinoma; ang. cancer ) nowotwór złośliwy wywodzący się z tkanki nabłonkowej
• typu histopatologicznego stopień dojrzałości komórek

podobieństwo do tkanki prawidłowej
• dobrze zróżnicowane (I)
• umiarkowanie zróżnicowane (II)
• mało zróżnicowane (III)
• niezróżnicowane (utrata identyczności z tkanką, z której pochodzą) (IV)
• stopnia zaawansowania tzw. klasyfikacja TNM

T (tumor) – guz zależnie od typu guza kategoryzuje się poszczególne wymiary do odpowiednich grup,
najczęściej od 1 do 5;
N (nodulus) – węzły chłonne zajęcie węzłów w poszczególnych lokalizacjach szereguje do
odpowiedniej kategorii
M (metastasis) – przerzuty odległe najczęściej obowiązuje podział:
M0 – bez przerzutów, M1 – przerzuty obecne
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Nowotwór łagodny vs. złośliwy

NOWOTWÓR NI0W0TWÓR
CECHY HII0LOG IICZ NE
ŁAGODNY ZŁ0ŚL~WY
\i\t2rost pow olny (lata) szy bki (· 1es1ą ,e)
tor,ebka ograniczają ·a gu2 ohocna brak
wysoki st op ień niski stopi,eń

Zróżnicow anie ( dojrzałaś ~)
ko m órek
(doj r:załe) (n i,edoj r.załe)
r.z.,e rzuty nie tak
N a cieka n i,e tak
lokalna agresja nie tak

~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Białaczki i chłoniaki Liquid tumors

Białaczki
r-·•e
i chłoniaki Składniki krwi.
Osocze biał ka os-ocza krwi
erytr.ocyty {krmi.in ki ,cze rwone-) • trombocyty ('płytki krwi)
,Granulocyty neutrofi le (oboj ętn ochłonne ) • eozynofite (km.!.asocnłonne ) • bazofile (zasadochłon n e )
Elemenly
L,e-ukocyty monocyty
mońotycz:n e
~krwinki' bi'ałel Agranulocyty typu B • komórki NK
Limfocyty
Typu T Th • Tc •Ts • NKT
https://pl.wikipedia.org/
Podobieństwa
• nowotwory z białych krwinek
• częściowo podobne objawy, bo komórki białaczki/chłoniaka z pierwotnego miejsca
powstania mogą się „rozsiać” do innych narządów
• liquid tumors – płynne nowotwory (powstają z białych krwinek, czyli komórek
wolnokrążących w organizmie)
Różnice
BI AŁACZKA CHŁONIAK
poch od zenie dow olny typ bi ały ch krvti nek tył o limfocyty (B„ T lub kom órki NK)
powstawanie szp ik kostny lub grnsica węzły ddonn e

~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Hematopoeza
COMMITED
STEMCELLS P'ROGENl1
TORS MATURE CELLS
I
T· Lym ph ocyte
~ Pre-Tcell
----. B-Lymp ho cyle
/ P,Jasma cen
Pre•B ceM
SeU-renewE11I Basophil
-----+ /Ma.sł
celt
EosinophH
.Ne1Utro.phil
Monocytel
Macrop haget
Kupfferc&II
M·CFC langerhans cell
Dencllillc cell
Osleoclas1
Oc-CFC {?)
12
http://natechertack.com/medicine/hemeonc/images/hematopoiesis.png
INSTITUTE
CS
Hematopoeza
C:08+
· f killer Cel 1
1
BONEMARROW
CiD-4+
Common r 1helper ce[I
Lymi:t,ocyre
P,recursor
(CLPl
LYMPHNODE
GER'MfNAL
CENTE ·
Monocytes
I
Grai::111!Jlocytes
An;tibodles
..
IB21sophl1s
utrophrls
1Relil 1!Uood
1 '
BLOOD
[iel~s (R18Cs)
CELLS
Pl~ ff'
13
Steve Anderson http://sjabioscience.com/lmurnfit/Leuk-Lymph-Final-v2.pdf
INSTITUTE
OF HUMAN GENETICS
MlisH ,\CA□ E. MY m scit Ncts
Klasyfikacja nowotworów krwi
Lymph ode
Ge,rm1ina I Celi'lltE!li'
ymphoid Mył! l oid
•• • T-A L
B-All
CML
AML
B-C l l
•• HIL, NHL
MM
Steve Anderson http://sjabioscience.com/wp-content/uploads/2013/08/LL-graphic-web.gif 14

~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Białaczki i chłoniaki
Co odróżnia je od guzów litych?
Białaczki i chłoniaki
• tzw. liquid tumors
• brak zlokalizowanego guza w narządzie  niespecyficzne symptomy
• zmęczenie, osłabienie
• gorączki
• poty
• nawracające infekcje
• krwawienia, siniaczenie
chłoniak lokalizuje się w węzłach chłonnych  możliwe bardziej specyficzne objawy
(powiększone konkretne węzły chłonne)
• utrudnione diagnozowanie
• łatwość rozprzestrzeniania się i zajmowania innych narządów
(przez układ krwionośny i limfatyczny)
• odmienne strategie leczenia  głównie chemioterapia
radioterapia i chirurgia – jako metody wspomagające
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Biologiczne mechanizmy
nowotworzenia
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Etapy karcynogenezy
INICJACJA KOMÓIU,A
'\t'i.11 Ot.O\i\
• Pojawienie się pierwszej mutacji
PIERWSZA
• Mutacja pozostała nie naprawiona N l:□ ACJA MlH AC~A
i nie spowodowała apoptozy r01M6 Rt:'A
• Mutacja przekazywana komórkom

. llJ'(0WN4,11,
potomnym
PROMOCJA PROL.IF·E.AACJA
PROMOCJJA
• Niekontrolowane podziały komórek
obciążonych mutacją „inicjatorową”
• Kumulacja kolejnych mutacji
 niestabilność genetyczna
NABYCIE
• Formowanie się łagodnego guza
1
PRO GR.ESilA FENOTYPU

ZŁOŚ UW GO
PROGRESJA M) il'VI.Ófli
ll.OŚtwY
• Dalszy rozrost guza

• Dalsza kumulacja mutacji http://www.slideshare.net/ukaszFuawka/biologia-nowotworw
• Komórki nabywają nowych cech biologicznych
• Nowotwór łagodny  złośliwy (między innymi zdolność do przerzutowania)
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Etapy karcynogenezy
A jak te skomplikowane treści wyjaśnić

pediatrycznym pacjentom onkologicznym?
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Apoptoza
INSTIT~I~ GENETICS
OF HU,\CA□ E. MY Of
MlisH 5Clf NC[':,
''
'' ''
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
••
••
~
~ '-..._/ vvvv
NOWOTWÓR
o
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Jeśli nie potrafisz W}'tłumaczyć czegoś

w prosty sposób, to znaczy,
że tak naprawd ego nie rozumiesz
Albert Einstein
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Heterogenność nowotworu i ewolucja klonalna

Dotyczy wszystkich nowotworów
• guzów litych
• białaczek
• chłoniaków P OLIF -RACJA
G OMA.DZ ' IE
I
Przyczynia się do EW01W JA
.LON LNA
• oporności na leczenie SE LE, iC'

NOWO IVORU
NA.JL P-JEJ
• wznowy 11 RZ ~ mowAN CH
LO .ó .
HETEROGENNA POPULACJA
KOMÓREK NOWOTWORU
http://www.slideshare.net/ukaszFuawka/biologia-nowotworw
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Cechy komórek nowotworowych

• Transformacja nowotworowa to niezwykle złożony proces
• Każdy nowotwór jest unikatowy
C-e11 =-r~=
• Heterogenność nowotworów
„The Hallmarks of Cancer” (Cell, 2000 i 2011) r Ci n r;: r
Douglas Hanahan and Robert A. Weinberg

04 MaFch 201'1
Vol ume 144, .I s.sue 5
• 10 wspólnych cech komórek nowotworowych (niezależnie od typu nowotworu)

• Cechy te warunkują transformację komórek prawidłowych  nowotwór złośliwy
• Złożoność procesu nowotworzenia można zredukować do kilku podstawowych
procesów biologicznych
• Te procesy = bariery ochronne organizmu, które komórka musi pokonać by stać się
komórką nowotworową
• Odpowiedź na pytanie: „Jak powstaje nowotwór złośliwy?”
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Cechy komórek nowotworowych Hallmarks of cancer
1. Samodzielnie stymulują swoje podziały

1 2
2. Ignorują sygnały hamujące ich wzrost Susła n ng Evad ng
prolih:;irative grnw1h
3. Wymykają się spod kontroli układu sf{lnaJing suppressol'S
immunologicznego
lO· De~:~:~ng .·~ ~ - ·.. ;:rt~: 3
4. Mogą się nieskończenie dzielić • ergo os -~-~- .- ~. . , . . da•lruction
~' .· ' .•
5. Wykorzystują mechanizmy przewlekłego • . '. ID

.,,Jl.
~ 'tfl
~"Q.ł
r~!l!ta #, .·.
stanu zapalnego
~~t I:• ~:·~~
i' i~,~-..- H Enabllng 4··
replic-ative
9 immortallly
6. Są zdolne do inwazji zdrowych tkanek '
(przerzutowanie)
'
' '
' '
rumor-
4-
~
~. · 5
7. Stymulują wzrost naczyń krwionośnych
G~nomo · · ·•·- · ··· . .
8 ins1abrty & ·.·. ·. ·. ,e . promoting
inłlamma 'o
(angiogenezę)
mula.tion . ·. . • - .- . .·
lnducirng, Acilvaling
8. Są niestabilne genetycznie, mutują i an logenesis Vru!J01'1 &
metastasis
podlegają ewolucji klonalnej 7
6
9. Opierają się programowanej śmierci
komórki (apoptozie) Hanahan & Weinberg
Cell 2011 144, 646-674
10. Mają „podkręcony” metabolizm DOI: (10.1016/j.cell.2011.02.013)
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Możliwości terapeutyczne
chorób nowotworowych
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Terapia chorób nowotworowych

Profilaktyka !!!
unikanie tytoniu, alkoholu, stresu
dieta, sen, ruch, układ odpornościowy,
badania profilaktyczne
Terapia chorób nowotworowych

• zwykle kombinacja różnych metod:
chirurgia, radioterapia, chemioterapia,
transplantacja szpiku w nowotworach hematologicznych
• zależna od biologii nowotworu, lokalizacji, stadium zaawansowania itp.
CEL TERAPII
Maksymalizacja efektu terapeutycznego i minimalizacja efektów ubocznych terapii
Jeśli to możliwe - działanie selektywne na komórki nowotworowe
Radioterapia i chemioterapia działają głównie na komórki intensywnie dzielące się:
nowotworowe, ale także na intensywnie dzielące się komórki prawidłowe  podobne
efekty uboczne obu terapii
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Metody chirurgiczne
Najczęstsza forma terapii – wycięcie guza

Najczęściej w kombinacji z chemio- i/lub radioterapią
www.zwrotnikraka.pl
Prócz guza usuwa się:

• prawie zawsze - określony fragment otaczającej zdrowej tkanki
(tzw. margines bezpieczeństwa)
• zwykle - najbliższe węzły chłonne
(komórki nowotworowe rozprzestrzeniają się przez układ limfatyczny i krwionośny)
Chirurgia najbardziej skuteczna, gdy wczesne rozpoznanie, bo

• niewielkie rozmiary guza = bardziej oszczędzający zabieg
• brak przerzutów
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Metody chirurgiczne ograniczenia
Chirurgia jest zwykle nieskuteczna w przypadku:

• dużych inwazyjnych guzów
• większości przerzutów
• nowotworów hematologicznych (choć wspomagająca rola)
• pacjentów w ogólnym złym stanie zdrowia lub ze współwystępującą chorobą
systemową (np. cukrzycą, chorobami układu krążenia)
ALE
Dodatkowo – paliatywna rola chirurgii !!!
Nie zawsze możliwe jest wyleczenie nowotworu, ale zabieg chirurgiczny może
poprawić funkcjonowanie narządów, zmniejszyć ból/ucisk na inne narządy/nerwy itp.
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Radioterapia
Używana w terapii:
• nowotworów zlokalizowanych = guzów litych
jako główna metoda (gdy chirurgia niemożliwa)
www.zwrotnikraka.pl
lub wspomagająco (zmniejszenie guza)
• nowotworów hematologicznych
wspomagająco, np. w celu ochrony centralnego układu nerwowego przed zajęciem
przez komórki białaczkowe
• radioterapia paliatywna
Leczenie oszczędzające (bezkrwawe, bezbolesne)

zabieg krótki (kilkanaście minut), ale
cała terapia długotrwała (wiele powtórzeń tzw. frakcjonowanie dawki)
Najskuteczniejsza, gdy wczesne rozpoznanie (mała masa guza)

~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Radioterapia
Jak radioterapia zabija komórki nowotworowe?
Promieniowanie jonizujące (promieniowanie X o wysokiej energii)

uszkadza DNA  komórki nie mogą się dalej dzielić
znaczne uszkodzenia DNA  apoptoza (programowana śmierć komórki)
Teleradioterapia
leczenie wiązkami zewnętrznymi
Brachyterapia
Umieszczenie źródeł promieniotwórczych w obrębie guza nowotworowego lub jego
sąsiedztwie
CyberKnife, czyli technika radiochirurgii stereotaktycznej

~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Radioterapia ograniczenia
Ostre (wczesne) i odległe skutki uboczne ze strony zdrowych tkanek
Wczesny odczyn popromienny: przemijające i zwykle bez poważnych konsekwencji

Tkanki, których komórki stale się dzielą
np. szpik kostny, nabłonek przewodu pokarmowego, dróg moczowych
Po rozpoczęciu radioterapii nowe komórki nie powstają, a komórki dojrzałe pełnią swoją funkcję
zgodnie z ich biologicznymi właściwościami ; np. erytrocyty-4 tygodnie, nabłonek-2 tygodnie.
Prawidłowe komórki które przetrwały radioterapię  odnowa tkanki i ustąpienie objawów
Czas wystąpienia zależny od tkanki (kilka tygodni)
Późne powikłania i skutki uboczne radioterapii: zagrożenie dla życia lub kalectwo
Tkanki, których komórki wolno się dzielą, np. płuca, nerki, wątroba, układ nerwowy
Obumieranie komórek tkanki łącznej narządów lub zmiany w naczyniach krwionośnych 
zwłóknienia, owrzodzenia, martwica narządów
np. zwłóknienie płuc, martwica kości, kardiomiopatie
Czas wystąpienia – parę miesięcy, a nawet lat po radioterapii
Ryzyko wystąpienia wtórnych nowotworów po radioterapii (głównie białaczek).

Czas wystąpienia – kilka nawet kilkanaście lat po radioterapii
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Radioterapia ograniczenia
Najczęstsze powikłania wczesne
• osłabienie ogólne
• brak łaknienia
• spadek aktywności
• zmiany we krwi (spadek liczby białych i czerwonych krwinek i płytek krwi)
• odczyny skórne
• utrata włosów
• odczyny śluzówkowe np. w jamie ustnej, gardle, krtani i jamach nosowych
• reakcje ze strony dróg oddechowych i serca
• reakcje ze strony jelit i pęcherza moczowego
• odczyny ze strony odbytnicy, pochwy, sromu
Chemioterapia
www.zwrotnikraka.pl
• Metoda systemowego (ogólnoustrojowego) leczenia nowotworu
Działa nie tylko na guz,
ale też na komórki potencjalnie rozsiane do innych narządów (przerzuty).
• Często w skojarzeniu z leczeniem chirurgicznym i radioterapią
• Jako monoterapia lub częściej jako wielolekowa chemioterapia (polichemioterapia)
Podanie jednocześnie kilku leków (o różnym mechanizmie działania)
wzmacnia działanie przeciwnowotworowe (komórki są zabijane na różne sposoby).
Leki dobiera się tak, aby miały inne efekty uboczne (nie kumulujące się), co ma na celu
zmniejszenie ryzyka efektów ubocznych.
• Wiele opcji, w zależności od typu, a nawet podtypu nowotworu
Różne grupy leków, różne leki w obrębie grupy,
różne drogi podania, schematy leczenia.
tl . :\
L
~
(łf,,"'l" '
11@!{
• Najskuteczniejsza, gdy wczesne rozpoznanie
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Chemioterapia
Jak chemioterapia zabija komórki nowotworowe?
Leki cytostatyczne (cytostatyki) i leki cytotoksyczne

to grupa substancji naturalnych i syntetycznych, działających toksycznie na komórki
nowotworowe, charakteryzujące się szybkimi podziałami.
Leki te uszkadzają jednak także inne szybko dzielące się, zdrowe komórki,
np. szpiku, nabłonków, cebulek włosa  działania niepożądane.
Leki te powodują śmierć komórki lub zahamowanie jej wzrostu i podziałów poprzez:
• uszkodzenie nici DNA
• upośledzenie syntezy elementów budulcowych potrzebnych do budowy nici DNA
• zahamowanie prawidłowego podziału komórkowego (cyklu komórkowego)
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
r~ 1~1 .',(.',!) '-hfH ,1 •,
Chemioterapia Oporność na chemioterapię

Oporność występuje bo:
komórki wrażliwe odpowiadają na leczenie,
komórki oporne przetrwają i mogą zainicjować wznowę
Niestabilność genetyczna nowotworów

nowe mutacje w komórkach nowotworowych  oporność
Ewolucja klonalna nowotworów

leczenie  przetrwają komórki „najlepiej dostosowane” = oporne
CHEMIOTERAPIA
Komórki nowotworowe Klon

heterogenne OPORNOŚĆ
oporny
EFEKT TERAPEUTYCZNY niestabilne genetycznie
PRESJA SELEKCYJNA
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Chemioterapia ograniczenia
Działa na komórki intensywnie się dzielące
komórki nowotworowe, ale także komórki prawidłowych tkanek, takich jak szpik kostny
czy przewód pokarmowy.
Działania niepożądane (bardzo podobne jak przy radioterapii)

• leukopenia (spadek poziomu leukocytów )  upośledzenie układu odpornościowego 
podatność na infekcje
• anemia (spadek poziomu erytrocytów)  objawy niedotlenienia
• trombocytopenia (spadek poziomu płytek krwi)  krwawienia, wybroczyny
• zahamowanie podziałów komórek cebulek włosów  łysienie
• uszkodzenie błon śluzowych  owrzodzenia

trudności w przyjmowaniu pokarmów i zaburzenia wchłaniania (objawy niedożywienia)
• zahamowanie oogenezy i spermatogenezy  niepłodność (bywa nieodwracalna)
• ryzyko wtórnych nowotworów

~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Medycyna spersonalizowana
Ideał terapii nowotworów
Leczenie szyte na miarę (ang. tailored treatment), leczenie celowane
Leczenie dostosowane do:

• mechanizmów biologicznych nowotworu
• indywidualnej osobniczej informacji genetycznej
Umożliwia indywidualne dla każdego pacjenta określenie

 cech nowotworu i dobór właściwej strategii leczenia
właściwy pacjent, właściwa strategia, właściwy czas leczenia
 predyspozycji do konkretnej choroby i podjęcie działań prewencyjnych
właściwy pacjent, właściwe działania prewencyjne we właściwym czasie
Ogólny trend w medycynie – różny sposób realizacji

• Terapie celowane molekularnie np. inhibitory nadaktywnych receptorów
• Precyzyjne określenie grupy ryzyka (ang. risk-directed treatment)
• Farmakogenetyka np. badanie jak poszczególni pacjenci odpowiadają na dany lek
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Onkogenetyka
wybrane zagadnienia
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Onkogenetyka
Onkogenetyka = genetyka onkologiczna
Genetyczne podstawy nowotworzenia ich poznanie  lepsze:

• diagnozowanie
• klasyfikacja
• leczenie
• personalizacja leczenia
• prognozowanie odpowiedzi na leczenie
• prognozowanie przebiegu choroby
Genetyczne predyspozycje do nowotworu  poradnictwo genetyczne

• badania genetyczne
• badania profilaktyczne
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Onkogenetyka wyjaśnia genetyczne podstawy
• Transformacji nowotworowej
(karcynogenezy – powstawania nowotworów)
IIMl'CII
PROGRESJA rn,on11,1
noww,..,
11
• Dziedzicznych predyspozycji do chorób nowotworowych

11.2 113
Br (46) o, (50) Br (52)
1.d 57 1.d 61
111 2
• Heterogenności nowotworów
I -
l
• Cech komórek nowotworowych

~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Onkogenetyka mutacje
Transformacja nowotworowa (karcynogeneza)

przekształcanie komórki prawidłowej w nowotworową na skutek mutacji
Mutacja – zmiana informacji genetycznej

Mutacje vs. polimorfizmy (odróżniamy na podstawie patogenności i częstości)
Mutacja somatyczna
• powstaje „de novo”
• występuje jedynie w tkance nowotworowej
Mutacja germinalna
• występuje w komórkach rozrodczych (plemnikach / komórkach jajowych)
• jest przekazywana potomstwu
• może powstać „de novo” w trakcie powstawania komórek rozrodczych
• może być odziedziczona od rodziców (konstytucyjna)
Mutacja konstytucyjna
• występuje we wszystkich komórkach organizmu
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Onkogenetyka mutacje a ryzyko zachorowania
Geny „wysokiej penetracji” wysokie ryzyko zachorowania na nowotwór

• Onkogeny
• Geny supresorowe
• Geny mutatorowe
Geny „średniej i niskiej penetracji” średnie/niskie ryzyko zachorowania na nowotwór

Zmiany w tych genach warunkują indywidualną wrażliwość na zachorowanie na nowotwór
mutacje i polimorfizmy w genach „średniej penetracji”
 zwiększają ryzyko zachorowania w stosunku do ryzyka populacyjnego
polimorfizmy w genach „niskiej penetracji”  wpływają na podatność na działanie czynników
rakotwórczych (np. polimorfizm genów związanych z metabolizmem ksenobiotyków)
Penetracja genu
Pełna: gen przejawia się fenotypowo u wszystkich osobników posiadających ten wariant genu
Niepełna: gen ze względu na środowisko przejawia się, bądź też nie
W onkogenetyce penetracja określa prawdopodobieństwo zachorowania u nosicieli mutacji
np. 80% zachoruje 80/100 nosicieli mutacji
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Onkogenetyka
ONKOGENY
• wystarczy zmiana w jednym allelu zmiana dominująca 00 2 niezmienione allele protoonkogenu
mutacja w 1 allelu protoonkogenu

• mutacja: protoonogen  onkogen
• mutacje aktywujące IO --> aktywacja protoonkogenu
do onkogenu
Onkogeny kodują białka:

stymulujące namnażanie (proliferację) i wzrost komórek: czynniki wzrostu i ich receptory,
czynniki przekazujące wewnątrzkomórkowe sygnały, białka kontrolujące powielane (replikację) DNA
itp.
GENY SUPRESOROWE i GENY MUTATORY 00 prawidłowe allele genu
• konieczna zmiana w obu allelach zmiana recesywna

• mutacje inaktywujące
IO pierwsza mutacja
(zachowana funkcja genu )
druga mutacja --> inaktywacja genu

Geny supresorowe kodują białka:
''
hamujące proliferację i wzrost komórek: biorące udział w kontroli cyklu komórkowego,
różnicowaniu komórek, naprawie DNA, indukowanej śmierci komórki (apoptoza)
Genu mutatorowe kodują białka:
biorące udział w naprawie DNA
Mutacja tych genów powodują, że ich produkty białkowe nie rozpoznają/nie mają możliwości
naprawy błędów w genomie  lawinowe narastanie liczby mutacji w genomie  narastanie
niestabilności genetycznej komórek  transformacja nowotworowa
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
ONKOGENY mutacje dominujące
00 2 niezmienione allele protoonkogenu
,o
mutacja w 1 allelu protoonkogenu
--> aktywacja protoonkogenu
do onkogenu
allel - od ia a genu aj ująca o samo locus

na c ro oso ie homologicznym
locus- miejs e genu na chromosomie
Ryc. 1. k y acja pro oonkogenu
SUPRESORY I MUTATORY mutacje recesywne
00 prawidłow· e allele •genu
IO pierwsza mutacja
(zachowana funkcja ,genu)

Stembalska, Pesz, Sąsiadek, UMPS, Wrocław 2015
li
!Ryc.
druga mutacja •- -> inaktywacja ,genu
2 .. Inaktywacja genó M supr serowych i muta oro ych

~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Genetyczne predyspozycje do nowotworów

DZIEDZICZNE PREDYSPOZYCJE (5-10% nowotworów) DUŻE RYZYKO zachorowania
• Decydujący udział czynników genetycznych
• Dziedziczona jest mutacja, która dotyczy genów „wysokiej i średniej penetracji”
• Odziedziczona = obecna w każdej komórce = mutacja konstytucyjna
jeśli dotyczy onkogenu  wystarczy mutacja w 1 allelu
jeśli dotyczy genu supresorowego / genu naprawy DNA  konieczna mutacja w drugim allelu
mutacja somatyczna
(nabyta- obecna tylko w komórkach guza)
Zachorowania RODZINNE (15%) ŚREDNIE/MAŁE RYZYKO

Agregacja = kumulacja zachorowania na nowotwory w danej rodzinie
• Możliwe wielogenowe i/lub wieloczynnikowe uwarunkowanie zachorowań
• Dziedziczona jest podatność do nowotworzenia
• Dziedziczone mutacje /polimorfizmy genów „średniej i niskiej penetracji”
Zachorowania SPORADYCZNE (75-80%) POPULACYJNE RYZYKO

• Nieznana etiologia (czynniki środowiskowe i/lub genetyczne)
• Mutacje somatyczne (niedziedziczne)
• Możliwy udział dodatkowych czynników genetycznych = mutacje i polimorfizmy genów warunkujących
indywidualną wrażliwość na działanie czynników środowiskowych
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Dziedziczne predyspozycje
poradnictwo genetyczne Onkogenetyka - teoria i praktyka kliniczna. Stembalska,
Pesz, Sąsiadek, UMPS, Wrocław 2015
I.I
DZIEDZICZNE PREDYSPOZYCJE
1.2
Br (44)
\p. 45
(5-10% nowotworów)
DUŻE RYZYKO zachorowania 11.1 11 ,2 11.3
Br (4 6) 0v (50) Br (52)
\.51 . 57 \p. 61
Spełniają kryteria rodowodowo-kliniczne
rozpoznania dziedzicznej predyspozycji
• liczba chorych 111.1 111.2
• pokrewieństwo Ryc. 6. Rodowód rodziny, w kt órej są spełnione kryteria rodowodowo-kliniczne rozpo -
• wiek zachorowania
znania dziedzicznego raka piers i i jajnika
1.1 1.2
Zachorowania RODZINNE 11.1 11. 2 11 .3
(15%)
Br (5S)
ld, 65
ŚREDNIE/MAŁE RYZYKO
Nie spełniają kryteriów rodowodowo-klinicznych Ili .I 111.2 111.3
rozpoznania dziedzicznej predyspozycji Br (49)
Ryc. 7. Rodowód rodzi ny, w której wy stępuj ą 2 raki piersi - podejrzenie dziedzicznego
np. późny wiek zachorowań raka piersi swoistego narządowa
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
O zdrow;a kobiet ◊ f'Et n1 zn na
~ z.marra ko e-a
(d 40 osoba ż:marła w 40. r.ż .)
■ ·hr,
1 mężczyzna , O idrowa ko ie a. proband
J1 pro ba , (oso 1
74
D--Q małż rwwo 0#01 ozw

[J=(Ji maH:efis. wo o~ob s okrewnion~ h
°"r nalż · t•.,, b 'tn rna łie · we z. rórk
~] adop,o anacork• mar we l rodzenia

n,~s.ka , p ee :ten5ka.)
łpf eć
0 ri~ża, pl~< nieznana [!J ® Bzdrowych mę-czyzn , 3 zdrowe kobie y

,Ryc 3. Symbole stosowa ne do tw,orzenia r dowodu Stembalska, Pesz, Sąsiadek, UMPS,
Wrocław 2015
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Tworzenie i analiza rodowodu
Graficzna prezentacja danych z wywiadu rodzinnego:

• Całościowa ocena obciążenia rodziny chorobami nowotworowymi
• Ocena stopnia pokrewieństwa między osobami z chorobą nowotworową
• Ustalenie pewnego lub przypuszczalnego trybu dziedziczenia
• Ocena ryzyka wystąpienia nowotworu w rodzinie
Ważne:
• Umiejscowienie, typ nowotworu, podtyp histopatologiczny
• Wiek w chwili zachorowania, wiek w chwili zgonu
• Stopień pokrewieństwa chorujących
• Uwzględnienie wszystkich chorych i zdrowych, żyjących i nieżyjących
(przyczyna i wiek zgonu)
• Przeoczenie/zatajenie/błędne informacje utrudnienie/uniemożliwienie
rozpoznania i decyzji i diagnostyce
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Poradnictwo onkogenetyczne
Poradnictwo genetyczne (onkogenetyczne)
• Niedyrektywny proces diagnostyczno-prognostyczny, mający na celu
informowanie, profilaktykę i jeśli to możliwe - lepszą terapię
• Dotyczący pacjenta onkologicznego i /lub krewnych
W szczególności dotyczy rodzin z

• dziedziczną predyspozycją do nowotworów
• tzw. agregacją nowotworów w rodzinie
Poradnictwo genetyczne  aspekty prawne i etyczne

• analiza danych rodowodowo-klinicznych
• analiza danych genetycznych
Ważne
czas, warunki, odpowiednia forma komunikacji
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Poradnictwo onkogenetyczne obejmuje
1) Zebranie wywiadu i tworzenie rodowodu

Wywiad chorobowy: analiza dokumentacji medycznej, analiza diety, trybu życia,
warunków pracy, narażenia na szkodliwe czynniki
Wywiad rodzinny  tworzenie rodowodu (dokumentacja graficzna)
2) Rozpoznanie
Wstępne =podejrzenie genetycznej predyspozycji
Ostateczne
3) Ocena wskazań do badań genetycznych  Badania genetyczne
4) Ocenę ryzyka wystąpienia nowotworu u danej osoby/członków rodziny
5) Omówienie sposobów zapobiegania i wczesnego wykrywania nowotworów

(profilaktyka)
6) Wsparcie w procesie decyzyjnym: przedstawienie możliwości, odpowiedzi na pytania

Pacjent z decyzją pozostaje sam  ROLA PSYCHOLOGA !!!
"SI INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
POL tSH ACA □ l MY OF SClf NCl:S
Tabela14. Schema postępowania prof lak yc2neg,o u kobiet z dużyn1 ryzykl m

zachorowania na raka piersi i/lub jajnika ·
Profiłak'"t} ka pie- rotna
-arn akol • gicz na

., .- · O r.ż. - po ukor1 -·z niu pl 1 ó, . o J . r.ż.
- o wrani, dektyw1 , h
prokrea /.·n h - obu t 01u1·3. m duł tor:ó ·V recept r '1
a 1 k on1ia (l r rzyka ra ·a jajnika tra. noli .,reb: t m k ) enu,
o 0- 95 % ,r ·z rak pier i o 0%) ral k yf nu ( I ryz.,,ka r, ka pier i o Oo/o)
0-30 .ż. - ]na ' t kt mi profi]ak r zna
( I r. z ·ka aka pi r "i 0-9 %
Od 1' ·.ż. - mob· d 11 pier i raz w n1i 1ą u po 1n1 1ą zce

__ 5 r.ż 6 n1i i
b dani pj er i prz z l,ek,; r,,...·z.....,a__
b d ufa obrazowe l . i~ IRI 1 kobi t poniż_, O, r.ż. lub vr przypa=n~1.1
i jedr ozna zn go ,vy1 · ·u 1nan11n g · fii· Lnammo · rafia n, przernian z 1 1
u kobie p ,v-vżej 30. r. · ; U G ~ ak badanie UZUf łniaj~ce -o L. n1i ię )
d r. ż. - - o 6 ffl i i c ':
zna zen i Lnad-e ra C - l,_ \ ' urowicy krvvi
G prze::q: chwowe n rządu rodnecro
-oro zne badani inekolo kzn
Onkogenetyka –
R kpi rsil r d. J. J' ~ n1 t
· ti. wie: zako ,\' ki . [\ :~ Z le.ceni 1 post p an.w
1
teoria i praktyka kliniczna.
wgno yczno - r p u yc.-ne o w no vo 1orach łośliwy h. Gdań k _OL.. Stembalska, Pesz, Sąsiadek,
UMPS, Wrocław 2015
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
CART-Cell Cancer Therapy

2 CAR
3 4
REPROGRAMMING T-CELL CART- CELL EXPANSION
The T- cells are reprogrammed The CAR T-cells can now The CAR T-cells are
by mtroducing a genetic recognlse and aftach to then 'expanded ' ,n the
sequence through a lenhviral
vector so the T-cells produce
surface receptors (called CARs)
- CANCER
CELL
spec1fic marl<er prote,ns on
the cancer cell surface -
s19nalling its destruct,on
lab to create m1ll1ons of
1denhcal copies.
4 SWEE
,,
, 5
,. ...
. CON DI TIONI NG
Before the CAR T- cells are
re,ntroduced, the patient undergoes
condihoning chemotherapy.
.·------------------------------------------~'
' '
.
''
.
..
...
CAR-T CELLS
.-
1 7
LEUKAPHERESIS
Blood 1s drawn from a pahent
and T-cells are separated out
1n a process known as
'leukapheresis'. The rest of the
blood is returned to the body.
MO NI TORING
After treatment, the
pat1ent 1s monitored to
make sure any s1de effects
are managed
appropriately.
ADMINISTRATION
CAR T-cells are 1nfused
back 1nto the pat,ent. M
MALAG HAN
NS TU
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Podsumowanie ćwiczeń
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
Nie każdy nowotwór = rak Rak= nowotwór złośliwy z tkanki nabłonkowej

Nie każdy nowotwór jest złośliwy Progresja nowotworu łagodnego  złośliwy
Nie każdy nowotwór = guz Białaczki i chłoniaki vs. guzy lite
Każdy nowotwór jest unikatowy, a jednak wszystkie mają cechy wspólne
i ewolucja klonalna  oporność na leczenie, ryzyko wznowy
,,!
I
Tradycyjne metody leczenia a leczenie celowane i spersonalizowane
Nowotwór może wynikać z dziedzicznej predyspozycji lub występować jako

zachorowania rodzinne lub zachorowania sporadyczne
Geny: onkogeny, supresory, mutatory

Mutacje: somatyczne, germinalne, kunstytucyjne '"
Znaczenie poradnictwa genetycznego Ryc. 7. Rodowód rodziny, w której występują 2 ri1ki piersi - podejrzenie dzlediicznego
raka pte.rsl swoistego na rządowo
Ludzki organizm posiada mechanizmy obrony przed nowotworami

Mechanizmy naprawy DNA, systemy kontrolne cyklu komórkowego, apoptoza, układ immunologiczny
~ INSTITUTE
~ ~ HUMAN GENETICS
I I , ,I"• 1 11 ',
Ankieta ewaluacyjna
• Szanowni Państwo,
• Chciałabym zachęcić Państwa do przekazania opinii nt. naszych zajęć.
Aby wziąć udział w ewaluacji należy wejść na stronę ewaluacja.swps.edu.pl
a następnie wpisać kod, który za moment państwu przekażę. W czasie
wypełniania ankiety proszę pamiętać, że ocenie podlegają tylko zajęcia
prowadzone przeze mnie (a nie np. cały przedmiot).
• Proszę o staranne czytanie treści pytań i szczere odpowiedzi. Udział w
ewaluacji jest w pełni dobrowolny i anonimowy. Od momentu, kiedy podam
kod ankiety, będą Państwo mieli 5 minut na jej wypełnienie. Po upływie tego
czasu ankieta przestanie być dostępna.
• Jeżeli mają Państwo jakieś pytania, proszę o sygnał. Jeżeli wszystko jest
jasne, zapraszam do wejścia na stronę ewaluacja.swps.edu.pl.
INSTYTUT
GENETYKI CZŁOWIEKA
POLSKIEJ AKADEMII NAUK
Dziękuję
Małgorzata Dawidowska
Instytut Genetyki Człowieka Polskiej Akademii Nauk

ul Strzeszyńska 32, 60-479 Poznań
http://igcz.poznan.pl/
BIOLOGICZNE ŹRÓDŁA ZACHOWANIA
CYTOGENETYKA
dr hab. Małgorzata Jarmuż-Szymczak
CO TO JEST CYTOGENETYKA – DEFINICJE

HTTP://SJP.PWN.PL
cytogenetyka [gr.],
• nauka badająca budowę i funkcje chromosomów
• dział genetyki badający związek między mikroskopowym obrazem materiału genetycznego

komórki (chromosomy) a dziedziczeniem
CO TO JEST CHROMOSOM – DEFINICJA

HTTP://SJP.PWN.PL
 składnik jądra komórek roślinnych i zwierzęcych, będący nosicielem genów.

ZASTOSOWANIE CYTOGENETYKI
(wskazania do analizy kariotypu)
Diagnostyka postnatalna (pourodzeniowa)
• klasyczne zespoły chromosomowe,

• zespoły mikrodelecji/mikroduplikacji
• mnogie wady rozwojowe i niepełnosprawność umysłowa
• nieprawidłowości rozwoju płciowego (brak cech dojrzewania płciowego, pierwotny lub
wtórny brak miesiączki o nieznanej etiologii)
• znaczny niedobór wzrostu o nieznanej etiologii u kobiet
• aberracje chromosomowe w rodzinie (u rodziców dzieci obarczonych aberracją
chromosomową, u potomstwa nosicieli zrównoważonej aberracji chromosomowej, u
rodziców i rodzeństwa nosicieli zrównoważonej aberracji chromosomowej)
• niepowodzenia rozrodu (dwa lub więcej poronień samoistnych w I trymestrze ciąży i/lub
urodzenie dzieci z wadami rozwojowymi o nieznanej etiologii, niepłodność o nieznanej
etiologii)
Diagnostyka prenatalna
Wykonuje się, gdy istnieje wyższe niż populacyjne ryzyko urodzenia dziecka z aberracją
chromosomową
• wiek matki powyżej 35 lat

• poprzednie ciąże martwe i urodzone dzieci z aberracjami chromosomowymi lub z mnogimi
wadami rozwojowymi i z otwartą wadą cewy nerwowej
• wystąpienie aberracji chromosomowej u jednego z rodziców
• nieprawidłowy obraz płodu w badaniu USG
• nieprawidłowe (zbyt niskie i zbyt wysokie) stężenia markerów biochemicznych np. alfa-
fetoproteiny w surowicy matki
• określenie płci płodu przy podejrzeniu chorób sprzężonych z płcią
Choroby nowotworowe
1. hematologia onkologiczna
2. guzy lite
CYTOGENETYKA KLASYCZNA
 Konieczność uzyskiwania płytek metafazowych lub prometafazowych
 wykrywanie wielu różnych aberracji liczbowych i strukturalnych: duplikacje (podwojenie

materiału genetycznego) , delecje (urata), inwersje, translokacje zrównoważone i
niezrównoważone, izochromosomy
 Rozdzielczość
- 4-10 mln par zasad (350-550 prążków G)
- 2-3 mln par zasad (850 i więcej prążków G - chromosomy prometafazowe - HRT).
MATERIAŁ DO BADAŃ
 Limfocyty krwi obwodowej
 Fibroblasty
 Amniocyty, komórki trofoblastu (diagnostyka prenatalna)
 Szpik kostny lub krew obwodowa (białaczki)
 Węzeł chłonny lub biopsja węzła chłonnego (chłoniaki)
 Wysięki (opłucnowe, otrzewnowe), materiał z guza (inne nowotwory)
Badanie przy rozpoznaniu (chorób nowotworowych) wykonuje się przed włączeniem

jakiegokolwiek leczenia przeciwnowotworowego (cytostatyki mogą zaburzyć obraz szpiku)
CO DZIEJE SIĘ W LABORATORIUM?

1. Zakładanie hodowli komórkowej
2. Kończenie hodowli komórkowej
3. Ocena obecności metafaz
4. Barwienie preparatów metodą prążków G (GTG – (wzór prążkowy G uzyskany przez

trawienie chromosomów trypsyną i barwienie barwnikiem Giemsy)
5. Analiza kariotypu pacjenta

2 3 4 5
6 7 8 9 10 11 12
13 14 15 16 17 18
19 20 21 22 X y
telomer
ramię p
centromer
ramię q
telomer
1
CYTOGENETYKA MOLEKULARNA
 FISH (fluorescencyjna hybrydyzacja in situ)
 M – FISH (Multiplex – FISH), SKY, mBAND FISH
 CGH
 Array CGH (mikromacierze)
 MLPA
FISH - Fluorescence in situ Hybridization
 Rozdzielczość:
- dla chromosomów metafazowych ok. 5 mln par zasad
- prometafazowych ok. 2 mln par zasad
- jądra interfazowe ok. 50kpz – 1Mpz
- rozluźnione włókna chromatynowe ok. 5kpz – 500 kpz
ZASTOSOWANIE FISH
 Brak lub niedostateczna liczba metafaz
 Kariotyp prawidłowy (wykrywanie aberracji submikroskopowych, które nie są widoczne w

metodzie prążkowej GTG)
 Potwierdzenie aberracji obserwowanych w GTG
 Identyfikacja złożonych aberracji chromosomowych, chromosomów markerowych

Międzynarodowy System Nomenklatury Cytogenetycznej
(ISCN)
Skróty stosowane do zapisu kariotypu

Skrót Opis
p Ra mi ę krótkie
q Ra mi ę długie
pt.er Koniec krótkiego ramienia chromosomu

qt.er Koniec długiego ramienia clu-omosomu
cen Centromer
Cp Kmiotyp komponowany
del Delecj a
der Wynik rearanżacj i clu·ornosornalnej
die Dicenhyczn y
dup Duplikacja
i Izoclu-omosom
ins Insercja
lnV Inwersja
r Chromosom pi erści eni owy
t Translokacja
Przed oznaczeniem clu·ornosonm oznacza dodatkowy
+
clll'ornosorn
- Przed ozna czeniem chromosomu ozna cza brak chromosomu
li mozaicyzm
PRZYKŁADY ZAPISÓW WYNIKÓW WG ISCN 2016 - cytogenetyka klasyczna
46,XX - prawidłowy kariotyp kobiety
46,XY - prawidłowy kariotyp mężczyzny
47,XY,+8[20] – dodatkowy chromosom pary 8 w 20 analizowanych metafazach

CHOROBY SPOWODOWANE ZMIANĄ LICZBY LUB STRUKTURY
CHROMOSOMÓW (ABERRACJAMI CHROMOSOMOWYMI)
ABERRACJE CHROMOSOMOWE
 Duże zmiany materiału genetycznego, pociągające za sobą zmiany w liczbie lub wyglądzie
chromosomów, wykrywalne w badaniach cytogenetycznych (definicja wg PWN);
 Przyczyna chorób uwarunkowanych genetycznie w 1 na 150 przypadków żywych

urodzeń
 Wykrywane w 50% ciąż utraconych w pierwszym trymestrze ciąży oraz w 20% poronień
samoistnych w drugim trymestrze
Aberracje:
liczby chromosomów
struktury chromosomów
dotyczyć mogą zarówno chromosomów płci, jak i autosomów
ABERRACJE LICZBY CHROMOSOMÓW

Prawidłowa liczba chromosomów
46 (22 pary autosomów i dwa chromosomy płci) diploidia - w komórkach somatycznych
23 haploidia - w gametach
Aberracje liczby chromosomów
Poliploidia – liczba chromosomów stanowi wielokrotność liczby haploidalnej i jest większa niż
diploidalna
Triploidia 69 chromosomów – 69,XXX lub 69,XXY
Tetraploidia 92 chromosomy – 92,XXXX lub 92,XXYY
Aneuploidie
Trisomia – dodatkowy chromosom w danej parze
Z. Downa – 47,XX,+21 lub 47,XY,+21

Z. Patau – 47,XX,+13 lub 47,XY,+13
Z. Edwardsa – 47,XX,+18 lub 47,XY,+18
Z. Klinefeltera – 47,XXY
Monosomia – brak jednego chromosomu w danej parze
Z. Turnera – 45,X (50% pacjentek)

ABERRACJE STRUKTURY CHROMOSOMÓW
Zrównoważone
• Translokacje zrównoważone
• Inwersje
Niezrównoważone
• Duplikacje (podwojenie materiału genetycznego)

• Delecje (utrata materiału genetycznego)
• Chromosomy pierścieniowe
• Izochromosomy
ZESPÓŁ DOWNA
Etiologia
 95% non-dysjunkcja (47,XX,+21 lub 47,XY,+21)
 3-4% od nosiciela translokacji zrównoważonej obejmującej chromosom 21 np. (13;21),

(14;21), (15;21) i (21;22) lub izochromosom 21q
Translokacja niezrównoważona 46,XX,der(14;21)(q10;q10),+21
 2-4% kariotyp mozaikowy 47,XY,+21/46,XY
 Region chromosomu odpowiedzialny za fenotyp to tzw. region krytyczny dla Z. Downa

zlokalizowany w 21q22 (geny: DYRK1A, RCAN1, APP)
Częstość
 1/800 żywych urodzeń

 60% płodów z trisomią 21 ulega poronieniu samoistnemu a 20 % rodzi się martwo
 w 95% dodatkowy chromosom pochodzi od matki
Charakterystyczne kliniczne
 Skośne ustawienie szpar powiekowych, cofnięta nasada nosa
 Zmniejszone napięcie mięśniowe (hipotonia)
 Opuszczone kąciki ust
 Na karku pogrubiały fałd skórny u noworodków
 U 50% tzw. poprzeczna bruzda
 Płaska twarz, płaska potylica
 Dłonie i stopy krótkie i szerokie
 Plamki Brushfielda na tęczówce
 Częste zakażenia układu oddechowego
 15-20x większe prawdopodobieństwo zachorowania na ostrą białaczkę (1%)
 wady serca (40%)
 Niepełnosprawność intelektualna
 Niedoczynność tarczycy, nieprawidłowości gałki ocznej
 Mężczyźni są bezpłodni, u 40% kobiet nie dochodzi do owulacji
ZESPÓŁ PATAU
Etiologia
 80% non-dysjunkcja, ok. 20% translokacje zrównoważone u rodzica
80% prosta trisomia 47,XX,+13 lub 47,XY,+13
Translokacja niezrównoważona z udziałem chromosomu 13
Kariotyp mozaikowy (47,XX,+13/46,XX)
Częstość
1/ 10 00 urodzeń
5% płodów z trisomią przeżywa do porodu (często występuje u martwych płodów)
50% dzieci umiera w pierwszych tygodniach życia, a 5% dożywa 1 roku
Charakterystyczne cechy
Małe i nieprawidłowo ukształtowane oczy
Rozszczep wargi i podniebienia
Polidaktylia
Defekt skóry na głowie
Nieprawidłowe małżowiny uszne
Torbielowatość nerek
Wystające pięty
Wnętrostwo u chłopców
Wady rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego, serca, nerek
ZESPÓŁ EDWARDSA
Etiologia
 95% non-dysjunkcja, 5% translokacje zrównoważone u rodzica
47,XX,+18 lub 47,XY,+18
Częstość
1/6000 urodzeń,
5% płodów z trisomią przeżywa do porodu (często występuje u martwych płodów)
50% dzieci umiera w pierwszych tygodniach życia, a 5% dożywa 1 roku
Charakterystyczne cechy
Niska waga urodzeniowa

Dysmorfia i wrodzone wady rozwojowe (serca, nerek i innych narządów)
Zachodzące na siebie palce
Zaciśnięte piąstki
Małe usta, które często ciężko otworzyć
ZESPÓŁ TURNERA
Monosomia - brak jednego chromosomu w danej parze
Z. Turnera - 45,X (50% pacjentek)
45,X/46,XX lub 45,X/46,XY (mozaikowość 30-40%)
aberracje strukturalne X (10-20%)
błędy mejotyczne u ojca (chromosom X od matki a brak chromosomu płciowego od ojca)
Częstość występowania 1/2000 do 1/3000 żywo urodzonych dziewczynek
Cechy charakterystyczne:
 niski wzrost i otyłość
 wady serca, zwężenie zastawki, „płetwista” szyja
 obrzęk dłoni i stóp w skutek niedrożności naczyń chłonnych
 wrodzone wady nerek
 niedorozwój płciowy, brak drugorzędowych cech płciowych 80%
Leczenie: hormon wzrostu, estrogeny
ZESPÓŁ KLINEFELTERA (47,XXY)

Etiologia
Dodatkowy chromosom X w 50% pochodzi od matki (korelacja choroby z wiekiem matki)
15% przypadków mozaikowość
Częstość występowania 1/500 do 1/1000 urodzeń
 mężczyźni wysocy z nieproporcjonalnie długimi ramionami i nogami
 małe jądra w większości niepłodni
w wyniku atrofii kanalików nasiennych (azoospermia)
 u 1/3 ginekomastia (rozwój gruczołów piersiowych - zwiększone ryzyko raka piersi)
 sylwetka ciała eunuchoidalna
 skóra gładka, słabo owłosiona
 masa mięśniowa zwykle obniżona
Terapia testosteronem rozpoczęta w okresie dojrzewania płciowego może polepszyć rozwój
drugorzędowych cech płciowych – pozytywny wpływ terapii na jakość życia pacjentów
KOBIETY 47,XXX
90% wynika z nondysjunkcji u matki
Wraz z wiekiem kobiety wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia u córki dodatkowego X

Częstość u noworodków 1/1000
 nieregularne miesiączki
 łagodne niedobory intelektualne
 brak anomalii chromosomowych u potomstwa kobiet XXX
 każdy dodatkowy chromosom X związany jest ze zwiększonym poziomem
niepełnosprawności intelektualnej i objawami nieprawidłowości fizycznych
MĘŻCZYŹNI XYY
Ojcowska nondysjunkcja w II podziale mejotycznym (84%),
Postzygotyczny błąd mitotyczny (18%)
Częstość występowania 1/1000 noworodków
Cechy kliniczne:
 wysoki wzrost
 10-15 punktową redukcję ilorazu inteligencji
 prawidłowa męska budowa ciała
 mężczyźni są płodni
 mogą występować:
• problemy z nauką
• zwiększona pobudliwość emocjonalna
• zmniejszone panowanie nad emocjami
• agresywne zachowanie
• brak pełnej dojrzałości psychicznej
MĘŻCZYŹNI XX KOBIETY XY
MĘŻCZYŹNI XX
Translokacja terminalna części ramion krótkich chromosomu Y (Yp11.2) z fragmentem regionu

pseudoautosomalnego na ramię krótkie chromosomu X (Xp22,3) lub nieuprawniony crossing-over
między X i Y z przyległym do regionu pseudoatosomalnego sekwencji z genem SRY (46,XX
SRY+)
Utrata chromosomu Y we wczesnym okresie rozwoju zarodka z kariotypem 47,XXY
Częstość występowania 1/20 000
Większość mężczyzn o obrazie klinicznym podobnym jak zespół Klinefeltera
Średnia wzrostu jest niższa niż w zespole XXY
KOBIETY XY (Z. Swyera)
Częstość występowania 1/80 000
żeńskie wewnętrzne narządy płciowe, wzrost prawidłowy lub wysoki, brak trzeciorzędowych cech
płciowych (infantylizm płciowy), pierwotny brak miesiączki (obustronny brak jajników, zamiast
gonad obecne jest łącznotkankowe podścielisko gonady). Identyfikacja płciowa zazwyczaj jest
żeńska.
ABERRACJE STRUKTURY CHROMOSOMÓW

Zrównoważone
• Translokacje zrównoważone
• Inwersje
Niezrównoważone
• Duplikacje
• Delecje
• Chromosomy pierścieniowe
• Izochromosomy
• Fragmenty centryczne
TRANSLOKACJE ROBERTSONOWSKIE (ROB)
 najczęstsze translokacje występujące u człowieka (1.23/1000)
 powstają w wyniku wymiany pomiędzy krótkimi ramionami chromosomów akrocentrycznych

13-15 i 21-22
 85% ROB to rob(13;14)  75% oraz rob(14;21) – 10%
 15% pozostałe 8 niehomologicznych ROB {rob(13;15), rob(13;21) rob(13;22), rob(14;15),

rob(14;22), rob(15;21), rob(15;22), rob(21;22)}
 nosiciele zrównoważonej translokacji np. 45,XX,rob(14;21)(q10;q10)
•
•
•
Fenotyp prawidłowy
Wysokie ryzyko produkcji niezrównoważonych gamet
np. 46,XX,rob(14;21)(q10;q10),+21
Ryzyko niezrównoważonego kariotypu u potomstwa nosicieli

zrównoważonych aberracji chromosomowych z
uwzględnieniem płci nosiciela
Rodzaj aberracji Nosiciel Ryzyko

(%)
translokacje robertsonowskie
t(21 ;21) matka , ojciec ~100
t(13;14) matka , ojciec 1
t(14;21) matka 15
t(14;21) ojciec 1
translokacje matka , ojciec 12
wzajemne
inwersje matka 8
pericentryczne
ojciec 4
Ryzyko wystąpienia zespołu Downa związane z wiekiem matki
Wiek Ryzyko
matki wystąpienia
zespołu Downa
25 1/1250
35 i 1/360
40 1/100
45 r 1/30
WYBRANE ZESPOŁY MIKRODELECJI/MIKRODUPLIKACJI
Nazwa zespołu Miejsce delecji/duplikacji Szacunkowa częstość

występowania
Mikrodelecje
Monosomia 1p 1p36 1/5 000
Wolfa-Hirschhorna 4p16.3 1:50 000
Cri-du-Chat 5p15 1:15 000-1:50 000
Williamsa 7q11.23 1:8 000-1:20 000
Pradera-Willego/ 15q12 1:10 000-1:20 000
Angelmana
Di Georga 22q11.2 1:4 000-1:8000
Mikrodupikacje
Charcot-Marie'a-Tootha 1A 17p11.2 1:2500-1:4000
Cat-eye 22q11 1:74 000
ZESPÓŁ PRADERA-WILLEGO (PWS)

• Uwarunkowany mikrodelecją w regionie q12 chromosomu 15 w 75% przypadków,
46,XX,del(15)(q11q13)pat pochodzenia ojcowskiego
• Disomia jednorodzicielska matczyna (25%)
• Mutacje (1%)
 Częstość 1/10 000
 Cechy kliniczne
hipotonia mięśniowa (u noworodków), zewnętrzne narządy płciowe niedorozwinięte, między

2 a 3 rokiem życia nadmierne łaknienie prowadzące do otyłości (hiperfagia), migdałowate szpary
powiekowe, niski wzrost, małe stopy i dłonie, niepełnosprawność umysłowa
ZESPÓŁ ANGELMANA (AS)
• Mikrodelecja regionu 15q12 w ok. 75% przypadków
• Delecja pochodzenia matczynego
• Ojcowska disomia jednorodzicielska (UPD) 5%, w której obie kopie chromosomu 15

są dziedziczone od ojca
• Mutacje punktowe genu UBE3A 10-20% prowadzące do utraty funkcji genu,
• Zaburzenia piętnowania (5%)
 Częstość 1/20 000 urodzeń
 Cechy kliniczne:
Opóźnienie rozwoju, bardzo słaby rozwój mowy, napadowy śmiech niezależny od sytuacji,
zmniejszona pigmentacja włosów i skóry, dysmorfia twarzy i małogłowie, nieprawidłowy zapis EEG
REARANŻACJE SUBTELOMEROWE – del(1)(p36)

• Delecja kilku tysięcy par zasad w regionie subtelomerowym 1p
• 1 / 5 000 żywych urodzeń
• Zespół monosomii 1p36
• Niepełnosprawność intelektualna
• Opóźnienie rozwoju, drgawki, zaburzenia słuchu, wady serca, hipotonia i charakterystyczne

rysy twarzy
ZNACZENIE DIAGNOZY CYTOGENETYCZNEJ W
PROGNOZOWANIU PRZEBIEGU I EFEKTYWNOŚCI LECZENIA
CHORÓB ROZROSTOWYCH UKŁADU KRWIOTWÓRCZEGO
ZASTOSOWANIE CYTOGENETYKI W HEMATOONKOLOGII

 Rozpoznanie [wykrycie charakterystycznych aberracji chromosomowych np.
t(9;22)(q34;q11.2) - fuzja BCR/ABL1– przewlekła białaczka szpikowa]
 Ustalenie odpowiedniej terapii
- stwierdzenie charakterystycznych aberracji (fuzja BCR-ABL1, rearanżacja PDGFRA,

PDGFRB – zastosowanie inhibitorów kinaz tyrozynowych; PML-RARA – t(15;17)(q24;q21)
zastosowanie ATRA)
- wykrycie źle rokujących aberracji sugeruje zastosowanie bardziej agresywnego leczenia

(przeszczep)
 Ustalenie rokowania - poszczególne aberracje wiążą się z określonym rokowaniem [np.

wykrycie aberracji w obrębie genu KMT2A, kariotypu złożonego (więcej niż 3 aberracje w
kariotypie) - złe rokowanie]
 Monitorowanie przebiegu choroby oraz leczenia

PRZYKŁADOWE ABERRACJE CHROMOSOMOWE
WYSTĘPUJĄCE W KOMÓRKACH NOWOTWOROWYCH UKŁADU
KRWIOTWÓRCZEGO
WHO 2016
Przewlekła białaczka szpikowa: t(9;22)(q34;q11.2); BCR-ABL1
Ostra białaczka szpikowa z t(8;21)(q22;q22.1); RUNX1-RUNX1T1
Ostra białaczka z inv(16)(p13.1q22) lub t(16;16)(p13.1;q22)
Ostra białaczka promielocytowa z PML-RARA t(15;17)(q24;q21)
Ostra białaczka szpikowa z t(9;11)(p21.3;q23.3); MLLT3-KMT2A
Ostra białaczka limfoblastyczna z komórek B
z t(12;21)(p13.2;q22.1); ETV6-RUNX1
z t(1;19)(q23;p13.3); TCF3-PBX1
Zespoły mielodyplastyczne (MDS) (-7, del7q, del5q,del20q, -Y, +8)
chłoniak grudkowy - t(14;18)(q32;q21)
chłoniak Burkitta - t(8;14)(q24;q32)

Zastosowanie metody potencjałów
wywołanych w badaniach
psychologii klinicznej
ELEKTROENCEFALOGRAFIA (EEG)
Hans Berger (1873 - 1941)
1929 - pierwszy opis pomiaru

EEG u człowieka;
odkrywca rytmu alfa
.~ o.a 1.0
Zeidman, L. A. (2016). The Central Role of Neuroscientists under National Socialism. Frontiers of Neurology
and Neuroscience, 38, 168–183.
EEG
Elektroencefalografia - metoda rejestracji i zapisu elektrycznej aktywności
mózgowia za pomocą elektrod rozmieszczonych na powierzchni skóry głowy.
System 10-20
www.ers-education.org
Jaśkowski, P. (2004). Zarys psychofizjologii. Wyższa Szkoła Finansów
i Zarządzania, Warszawa.
W EEG rejestruje się zmiany potencjału, które wywoływane są przez jednoczesne pobudzenie
dużych grup komórek nerwowych kory mózgu.
Sygnał = suma potencjałów postsynaptycznych
EPSP (Excitatory PostSynaptic Potential) - IPSP (Inhibitory PostSynaptic Potential) -

postsynaptyczny potencjał pobudzający postsynaptyczny potencjał hamujący
(b)
(a) Presynaptic
axon terminal
Three excitatory neurons fire.

Their graded potentials separately
are all below threshold.
Graded potentials arrive at

trigger zone together and sum
to create asuprathreshold signal. The summed potentials are
below threshold, so no action
neuron potentia! is generated.
Action
potentia! action
potentia!
https://content.openclass.com/eps/pearson-reader/api/item/ab914c98-1923-486b-bdb4-b9187be18b9e/1/file/silverthornHP7-071415-MJ-BO/OPS/s9ml/chapter08/filep700049593400000000000000
00031b4.xhtml#P70004959340000000000000000031C9
Przygotowywanie osoby do badania
Pytania??
Komentarze????
Potencjały wywołane
Potencjały wywołane / Potencjały skorelowane ze zdarzeniami (Evoked
Potentials, EP / Event-related potentials, ERP) “(...) są zmianami w zapisie EEG
związanymi z pewnymi zewnętrznymi zdarzeniami, takimi jak np. pojawienie
się bodźca albo moment wykonania ruchu.” (Jaśkowski, 2004, s.71)
) ______]
Im więcej prób, tym
wyższy stosunek
sygnału do szumu
'15
150
Aby wyodrębnić aktywność związaną z
-100 O 100 200 300 400 500 600 700 800 konkretnym zdarzeniem (potencjał
wywołany) spośród szumu, wykorzystuje
czas (ms)
się metodę uśredniania. Polega ona na

B
uśrednieniu zapisów EEG z wielu prób

tego samego rodzaju w określonym czasie
po wystąpieniu bodźca.
10 µV
-100 O 100 200 300 400 500 600 700 800

czas (ms)
Jaśkowski, P. (2004). Zarys psychofizjologii. Wyższa Szkoła Finansów

i Zarządzania, Warszawa.
Potencjały wywołane
ERN PUNISHMENT EASY
1--
- -
high proaastination
- low proaastinatlon
I
komponent - odchylenie
6
potencjału od linii bazowej

Topografia
>2
.:!,
"'
"O
~
a. o
E
<(
.2
',.,. \ ., , \ I
. ', - , , .
\
'~
Amplituda – największa lub
I I
najmniejsza wartość potencjału
\
-4
Latencja – czas pomiędzy \I '
pojawieniem się bodźca a ł' danej składowej
wystąpieniem reakcji
-6
-200 o 200 400 600 800 1000

Time[ms)
Nazwy potencjałów wywołanych
Nazwy potencjałów wywołanych mogą oznaczać

-3 N1 ich polarność (P - positive, N - negative) oraz
kolejność występowania w zapisie (P1, P2, P3)
-> ::::1.
..........
albo latencję w milisekundach (P300, N200).
Nazwy niektórych komponentów pochodzą od
ich znaczenia funkcjonalnego (np. ERN -
_ro +3
+-' error-related negativity, MMN - mismatch
negativity).
C
QJ
+-'
o
a..
P3
O 100 200 300 400 500

Time after stimulus (ms)
By Original:ChomsVector:Mononomic - Own work based on: Constudevent.gif, CC BY-SA 3.0,
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5543904
Pytania??
Komentarze????
Przykładowe paradygmaty Potencjał P300
- - TARGET S TIMULUS
15.0
- - - - STANDARD STIMULUS
• 10 .0
•
5.0
>:i
,, '
O.O ,, ' ... -- -- ----.
• -5.0
• -10 .0
-200.0 -100.0 O.O 100.0 200.0 300.0 400.0 500.0 600.0 700.0
ms
• 15.0
10.0
Paradygmat Oddball: >:i 5.0
o.o
- 80% bodźców typu standard -5.0
- 20% bodźców typy deviant - 10.0

-200.0 -100.0 O.O 100.0 200.0 300.0 400.0 500.0 600.0 700.0
ms
Turetsky et al., 2007; Neurophysiological Endophenotypes of

Schizophrenia: The Viability of Selected Candidate Measures
Interfejsy mózg-komputer
Przykładowe paradygmaty
+ THE PIZZA WAS TOO HOT TO
SZKLANKĘ Czas(ms)
JEŚĆ
SKARPETY
UBIERAĆ CRY
Jaśkowski, P. (2009). Neuronauka poznawcza. Jak mózg tworzy umysł.

Priming paradigm Warszawa: VIZJAPRESS&IT
→ Niezgodność semantyczna
wywołuje komponent N400
N400 w schizofrenii
ELSEVIER Schizophrenia Research 78 (2005) 285 - 29 1
www.elsevier.com/locate/schres
N400 anomalies in schizophrenia are con-elated with the

severity of formal thought disorder
M ilena Kostova a,* Christine Passe rieux b Jean-Paul Laurent 3 , A
T4 ~ ~
Marie-Christine Ha rdy-B ayle b
➔ 50 pacjentów ze zdiagnozowaną schizofrenią + 40 osób z grupy _controls

kontrolnej -..++-<-+-+-+-<-+-+-.....,1
- schizophrenia patients -3.OOuV
➔ zadanie decyzji leksykalnej: 300 par bodźców: 150 -200ms 1003ms
słowo-pseudosłowo; 150 słowo-słowo (50 par słów powiązanych Fi g. 2. DifTerence waveforms in controls and schizophrenia p at ients.
semantycznie i 100 niepowiązanych); zadanie: decyzja czy drugi item

z pary jest słowem, czy nie
➔ osoby ze schizofrenią prezentowały słabszą odpowiedź N400 niż
osoby z grupy kontrolnej
➔ nasilenie zaburzeń toku myślenia negatywnie korelowało ze
stopniem odpowiedzi N400
Pytania??
Komentarze????
Przykładowe zadania
Leveleasy
Go: 4-9
No-go: 1 and 2 Go
Flanker task
Go
No-go
4 Go
7
-++--+
No-go
2 Go
7
1 Feedback
9
You lost
1 Euro
Level hard
Go: 4-9
No-go: O and Go Go
reptetitions
Go
No-go
4 No-go
7
o 7
Go
No-go
9 Feedback
9
You lost
1 Euro
Error-related negativity (ERN) w zespole lęku uogólnionego
Journal of Child Psychology and Psychiatry 59:1 1 {2018), pp 1162- 1170 doi: 10.1111/jcpp.12922
Anterior cingulate cortex (ACC)

A neural biomarker, the error-related negativity,
predicts the first onset of generalized anxiety disorder
in a large sample of adolescent females
Alexandria Meyer, 1 G) Brady Nelson, 2 Greg Perlman, 2 Daniel N. Klein, 2 and Roman Kotov 2
1Department of Psychology, Florida State University, Tallahassee, FL; 2 S tony Brook University, Stony Brook, NY, USA
→ 457 dziewcząt w wieku 13.5-15.5

lat (bez wcześniejszej diagnozy GAD)
→ Zadanie flankerów
→ Ponowny wywiad po 1,5 roku - IO GAD group - - - Error -10 NoGADgroup - - - Error
- Correct
→ ERN jako istotny predyktor -.5 -5 - D iffcrerx..-e
rozwoju GAD
~ o o
~
1',
s 5 , ,,
,,
10 10 ,,
IS + - - - ~ - - - - - ~ - - - - ~ -
- 500 -400 -300 -200 - 100 O 100 200 300 400 500
15 +---~-----~----~-
-500 -400 -300-200 - 100 O 100 200 300 400 500
T1111c (ms) Time(ms)
Mismatch negativity (MMN) a dysleksja
- 1. pomiar: 2 miesięczne Developmental Science :~

niemowlęta (26 z grupy
Dcvclopmen tal Science 16:4 (20 13), pp 554-563 DOI: 10. 11 11 /dcsc .1 2049
ryzyka rozwoju dysleksji, 12 z PAPER
grupy kontrolnej); Infant ERPs separate children at risk of dyslexia who become
good readers from those who become poor readers
prezentacja prostych słów (3 Titia L. van Zuijen, 1 Anna Plakas, 1 Ben A.M. Maassen, 2
literowych) Natasha M. Maurits3 and Aryan van der Leij1
- 2. pomiar: w wieku 7 lat;

pomiar zdolności czytania
Gu & Bi, 2020 → metaanaliza 25 badań:
- różnice w MMR pomiędzy słabsze przetwarzanie dźwięków mowy w
fluent i non-fluent readers z dysleksji - niższy MMN
grupy ryzyka
Pytania??
Komentarze????

Biologiczne Źródła Zachowania Zachowania Ćwiczenia Prezentacja

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Biologiczne Źródła Zachowania Zachowania Ćwiczenia Prezentacja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INSTITUTE

Genetyczne podłoże zachowania

Część I: podstawy biologiczne:

• dziedziczenie cech-podstawa genetyki zachowania

• co to jest genetyka zachowania- co bada?

• jak badamy zachowanie?

• odziedziczalność cech- co to jest?

Część II: warsztaty: Co wiemy na temat:

• orientacji seksualnej i tożsamości płciowej

Osoby żyjące równocześnie w określonym środowisku i wzajemnie

w populacji obserwujemy dużą zmienność jednostek (osób)-

Dodatkowo geny podlegają w różnym stopniu wpływom środowiska

• u człowieka -bardzo niewiele cech jest dziedziczonych w

np.: choroby (ponad 7000 chorób dziedziczonych w sposób

• cechy dziedziczone jednogenowo „wdowi szpic”-

przedłużenie owłosienia skóry głowy w linii środkowej w

kształcie litery "V”

cecha dziedziczona w sposób jednogenowy

geny na siebie oddziałują i wspólnie powodują powstanie danej cechy!

Te odziaływania mogą być bardzo różne-

Cechy, na które wpływa więcej niż jeden gen:

• kolor oczu- 15- 16 genów zaangażowanych w

• kształt twarzy, nosa- badania w toku- kilkanaście

Forensic Science International: Genetics

Test jest użyteczny dla celów policyjnych,

złożone dziedziczenie: predyspozycje genetyczne (geny i ich polimorfizmy)+ czynniki

Genetyka zachowania (behawioralna)

1) CZYNNIKI GENETYCZNE ADDYTYWNE

Konsekwencje nielosowego wyboru partnera:

 allelami – różnymi wersjami tego samego genu,

czynniki addytywne nie są dziedziczone ( tzn. wzór

Środowisko- w ujęciu genetyki zachowania jest pojęciem bardzo szerokim;

•Środowisko specyficzne- indywidualne doświadczenia poszczególnych osób

organizm ie -stres (otyło.ś.ć, w zrost}

Epigenom jest „modulatorem” informacji genetycznej organizmu:

w różnych typach chorób

(np. nowotwory jelita grubego, jajników, piersi, białaczki); Szatkowska 2017

Prawdopodobnie epigenom odpowiada ~ erapeutyczne/

za różnice także pomiędzy bliźniętami ~ Mikroflora Sport

Cholina (wit B4)- związek organiczny, buduje błony komórkowe i wpływa

stwierdzono asocjację pomiędzy metylacją w pobliżu genu

w innej pracy wykazano, że ekspozycja na traumatyczne wydarzenia w

Ekspozycja na stres w różnych okresach życia wpływa na rozwój

Badania przeprowadzone głównie na zwierzętach;

Efekt fenotypowy zależy od etapu rozwojowego w jakim zdziałał stresor:

wczesny postnatalny = szybkie rozdzielenie potomstwa od matki-

WYBÓR MODELU BADAWCZEGO reprezentant dla całej

PRZEPROWADZENIE BADANIA Testy psychologiczne,

• Bardzo trudne badanie- konieczność rozdzielenia wpływu na

konieczny model badawczy + odpowiednia statystyka

• łatwiejsze do badania: można sztucznie stworzyć identyczne

Badanie na wybranej grupie reprezentującej populacje:

• Bliźnięta jednojajowe vs dwujajowe- eksperyment

• Adopcja – eksperyment wychowawczy

Odpowiednio zaprojektowane badania

1) czy chcemy badać wpływ środowiska na zachowanie

2) wpływ genów na zachowanie

Jeśli mamy identyczne genetycznie zwierzęta („klony białe”)

Jeśli mamy w laboratorium inną grupę klonów mysich

U ludzi – póki co stworzenie armii klonów- niemożliwe tylko w

wykorzystuje się inne metody:

Jedną z nich jest badanie bliźniąt; ~łtl

Uznaje się, że bliźnięta są reprezentatywne dla całej populacji (duże