UNIVERZITET ZA POSLOVNI INŽENJERING I MENADŽMENT BANJA LUKA:

Studijski program: Psihologija

Seminarski rad:
Pozornost, umor i monotonija

Mentor: prof. dr Marija D. Sakač

Banja Luka, april, 2020. godina Dijana Radić, PS-1-093/16

Sadržaj:
1. Abstrakt.........................................................................................................................................................2
2. Uvod..............................................................................................................................................................3
3. Umor..............................................................................................................................................................4
3.1. Teorije umora............................................................................................................................................4
3.2. Vrste umora...............................................................................................................................................6
3.3. Simptomi umora........................................................................................................................................7
3.4. Mjerenje umora.........................................................................................................................................8
3.5. Prevencija umora na radu.........................................................................................................................9
4. Monotonija na radu......................................................................................................................................9
4.1. Karakteristike monotonih poslova...................................................................................................11
5. Pozornost....................................................................................................................................................12
6. Zaključak....................................................................................................................................................16
7. Literatura.....................................................................................................................................................17

1
 1. Abstrakt

Umor je pojava koja se javlja kao rezultat čovjekovog fizičkog ili mentalnog rada. Izdvojene su
tri teorije koje putem fizioloških procesa tumače umor, a to su: teorija ugušenja, iscrpljenja i
intoksikacije. Razlikuje se mnogo podjela umora, a najučestalija je na fizički i mentalni. Najčešće
razlikujemo objektivne i subjektivne simptome umora, ali postoji i klasifikacija na fiziološke,
psihološke, proizvodne i medicinske simptome Monotonija smanjenu stimulaciju i nedostatak novih
nadržaja. Dosada je reakcija na monotoniju. Kao i pri određivanju umora i kod određivanja monotonije
postoji više pristupa. Postoji mnoštvo teorija pozornosti. Neki teoretičari pripisuju veći značaj
fiziološkim promjenama, a drugi psihološkim.

Ključne riječi: umor, vrste umora, simptomi umora, monotonija, pozornost

2
 2. Uvod

Živeći u XXI vijeku izloženi smo konstantnom ubrzanom razvoju tehničkih i tehnoloških
dostignuća, što opet dovodi do otvaranja novih radnih mjesta i potreba za sve većom radnom snagom.
Najveći razvoj uočljiv je u segmentu proizvodnje. Sve veće potrebe potrošača uslovljavaju zahtijeva od
organizatora posla da zaposle što više ljudi i da organizuju proces rada u smjenama.
Od radnika se očekuje da bilo jednostavne bilo složene poslove obavljaju sa što većom
učinkovitošću i tačnošću u bilo koje doba dana. Međutim, nemoguće je da čovjek dvadeset četiri sata
bude koncentrisan, da je njegova pažnja i motivacija na najvišem nivou. Zbog toga dolazi do pojave
umora.
U ovom seminarskom radu baziraću se na pojavu umora kao posljedicu čovjekovih
svakodnevnih aktivnosti, vrste umora i različita teorijska tumačenja umora. Analiziraće se i shvatanje
monotonije na radu i dosade kao reakcije na istu.

3
 3. Umor

Termin „umorˮ se tumači na različite načine. Kada je riječ o umoru koji se odnosi na radnu
aktivnost, smatra se da on nastaje kao rezultat izvršavanja radnih aktivnosti i podrazumijeva opadanje
psihofizičke snage i izdržljivosti čovjeka tokom produženog vremena rada (Čizmić, 2006). U našoj
literaturi najčešće možemo naći definiciju Zorana Bujasa koji smatra da je umor reverzibilno
pogoršanje spremnosti za rad do kojeg dolazi usljed obavljanja konkretne aktivnosti (Petz, 1987; prema
Čizmić, 2006).
U definisanju i istraživanju umora postoje tri pristupa. Prema prvom pristupu, umor se određuje
sa aspekta produktivnosti i ujedno ističe opadanje radne sposobnosti i pad učinka, a izazvan je
intenzivnim i prekomjernim radom. U okviru ovog pristupa, podaci o umoru uglavnom se odnose na
povećanje broja grešaka, promjeni kvaliteta i kvantiteta učinka, zatim povećanju broja nesreća na radu.
Sve navedeno se smatra posljedicom povećanja umora radnika (Čizmić, 2006).
Drugi pristup umoru daje njegovu definiciju prema kojoj je umor poremećaj ravnoteže
fizioloških funkcionalnih sistema u organizmu, odnosno pad fiziološke i organske ravnoteže pod
uticajem opterećenja tokom obavljanja rada. Ovaj pristup posmatra umor kao inhibitorno funkcionalno
stanje kortikalnih i ostalih aktivirajućih sistema, a rezultat je iscrpljenosti nervnih struktura. U okviru
ovog pristupa umor se objašnjava putem fizioloških osnova, tj. umor se shvata kao biološka zaštitna
funkcija organizma (Čizmić, 2006).
Treći pristup akcenat stavlja na psihološke aspekte i razmatra pad motivacije i interesovanja za
rad, povećanje dosade, porast bezvoljnosti i apatije i osjećanje psihološke iscrpljenosti. Ovdje je
značajan subjektivni doživljaj koje se odnosi na iscrpljivanje psiholoških rezervi. Bartlet (1943; prema
Čizmić, 2006) je dao definiciju umora, prema kojoj on predstavlja samoprepoznatljivo stanje u kome se
osoba osjeća neadekvatno za ispunavanje zadataka koje joj se nameću. Ovakvo stanje se odražava na
subjektivni osjećaj ugode, slabosti, usporenosti i uzaludnosti daljeg rada. Prema ovom pristupu umoran
čovjek, koji je ispunjen nelagodnošću i neadekvatnošću da obavlja određeni posao ili da nastavi neku
aktivnost ima potrebu samo da prekine rad i da se odmori (Čizmić, 2006).

3.1. Teorije umora

Prve teorije umora su ga tumačile kao posljedicu biohemijskih promjena u cijelom organizmu
ili aktivnom organu. Fiziološka priroda se primarno odnosila na nedostatak kiseonika i drugih

4
hranljivih materija u krvi ili za nakupljanje otpadnih materija i produkata metabolizma. Na osnovu ovih
teorija nastale su današnje teorije umora, a to su: teorija ugušenja, iscrpljenja i intoksikacije.
Prema teoriji ugušenja, pri radu svaka ćelija troši kiseonik. Mišićnim ćelijama je kiseonik
potreban za grčenja putem koji se obavlja fizički dio posla. Organizam može maksimalno da obezbijedi
deset puta više kiseonika u odnosu na bazalni nivo. U slučaju napornog i dugotrajnog rada čak ni to
nije dovoljno, pa dolazi do nedostatka kiseonika, zbog čega se metabolički ciklus ne može završiti.
Tada dolazi do „gušenjaˮ mišićnih ćelija, a to je znak pojave umora. Kada se prestane sa radom
nadoknađuje se izgubljeni kiseonik, što omogućava da čovjek ponovo bude spreman za rad (Čizmić,
2006).
Sljedeća teorija čija je pretpostavka da se umor javlja kao posljedica trošenja i iscrpljenja
energetskih rezervi je teorija iscrpljenja. Mišićne ćelije za kontrakciju koriste energiju, koju dobijaju
razgradnjom adenozin-trifosfata. Energija koja se potroši u toku rada se nadoknađuje razgradnjom
glukoze iz krvi i glikogena (rezervoar glukoze) iz jetre. Kada se i ove rezerve istroše, organizam se
umara, rad je otežan i na kraju se prekida (Čizmić, 2006).
Osnovna pretpostavka teorije intoksikacije je da težak i iscrpan rad pokreće anaerobne
kapacitete prisutne u toku metaboličkog ciklusa. Metabolizam hranljivih materija se u tom trenutku
zaustavlja na nivou mliječne kiseline, koja se nagomilava u mišićnim ćelijama, a sa druge strane se
troše energetske rezerve, što remeti normalan metabolizam. Posljedica ovih procesa je poremećaj
metabolizma u ćeliji, zbog čega dolazi do nagomilavanja štetnih materija, kao što su mliječna i fosforna
kiselina, ugljen-dioksid, usljed čega se javlja zamor i prestanak rada (Čizmić, 2006).
Istraživanjima je utvrđeno da se navedene teorije ne mogu generalizovati, posebno u
slučajevima kada se osoba ne bavi primarno fizičkim radom. Možemo zaključiti da su ove teorije
fokusirane na objašnjenje fizičkog umora, dok psihički umor skoro pa da uopšte ne tumače. Zbog toga
su novije teorije nastale paralelno sa odvijanjem promjena u proizvodnji, što za posljedicu ima sve
izraženije psihološko opterećenje radnika. Jedna takva teorija je centralno- moždana teorija. Ova teorija
počiva na pretpostavci da je umor složena pojava koja se ne može objasniti promjenama u krvi i
mišićima, nego se pojava umora objašnjava neurofiziološkim promjenama u centralnom nervnom
sistemu. Spoljašnji zahtjevi i uslovi rada su zapravo draži koje pobuđuju korteks, a impulsi odatle
odlaze u retikularnu formaciju. Retikularna formacija ima i aktivirajuću i inhibirajuću ulogu, koju
realizuje putem dva recipročna procesa, ekscitacije i inhibicije. U zavisnosti od karakteristika rada nivo
aktivacije može da varira od maksimalne budnosti do stanja potpune opuštenosti, pa čak i pospanosti.

5
Kao rezultat neadekvatne aktivacije ili dominirajućih inhibitornih procesa u nervnim centrima nastupa
stanje umora (Čizmić, 2006).
O ovoj „centralnojˮ tezi o prirodi umora govori i mehanizam nastajanja budnosti i sna. Učestalo
ponavljanje nekog pokreta (mišićni rad), kao i učestalo dugotrajno ponavljanje neke čulne draži pri
intelektualnom radu dovode do promjena u tkivima mišića i čulnih organa, ali i do promjena u
odgovarajućim tačkama u kori velikog mozga. Aferentne draži, koje dolaze iz mišića ili čulnih organa
dovode do sve većeg pobuđivanja ćelija u nervnom sistemu. Pretjerana i dugotrajna nadraživanja mogu
oštetiti tkivo ovih ćelija, pa se zbog toga aktivira mehanizam gašenja njihove aktivnosti, što je poznato
kao inhibicija. Gašenje aktivnosti sa jednih ćelija se lako prenosi na ostale ćelije. Pretpostavlja se da to
širenje gašenja predstavlja neurofiziološku osnovu sna i pospanosti, pa ćak i umora (Petz, 1987).

3.2. Vrste umora

Podjela umora za koju smo svi čuli je ona na fizički i psihički umor. Fizički umor nastaje kao
posljedica dugotrajnog i/ ili napornog rada, u toku kojeg osoba provodi duži vremenski period u
jednom položaju ili je u pitanju takva vrsta rada u kome pokreti zahtijevaju aktivaciju jedne te iste
grupe mišića. Opšti i objektivni znaci umora nastalog usljed fizičkog rada uključuju usporenu aktivnost
mišića, pogrešne pokrete, spontane pauze. Zbog svega navedenog osoba obavlja manju količinu rada, a
uz to je i kvalitet rada smanjen. U zavisnosti od vrste rada i individualnih karakteristika rada dolazi i do
različitih fizioloških promjena kao što su promjene disanja, pulsa, krvnog pritiska, temperature tijela,
potrošnje šećera, povećanog lučenja znoja i slično (Čizmić, 2006).
U istraživanjima pojedinačnih mišića, odnosno pojedinačne grupe mišićaje utvrđeno da su kod
mišićnog rada prisutni spoljašnji objektivni znaci umora koji se ispoljavaju tako što se smanjuje snaga
mišića, kontrakcije i opuštanje mišića postaju sve sporiji, a vrijeme latencije se produžava. Ovo
smanjenje učinka nekog mišića označava se kao mišićni umor. Objektivni simptomi ovog umora su
smanjenje snage i spori pokreti. Usljed mišićnog umora dolazi do većeg broja grešaka pri radu, veća je
mogućnost da će doći i do nesreće pri radu (Čizmić, 2006).
Psihički ili mentalni umor nastaje usljed produženog intelektualnog rada, pri čemu je dominatno
mentalno-emocionalno opterećenje, aktivnost centralnog nervnog sistema, dok su mišići jako malo
uključeni pri ovoj vrsti rada. Osnovni znaci mentalnog umora su teškoće u koncentraciji, otežano
pamćenje, usporeno i otežano prosuđivanje, opadanje intelektualnih funkcija i promjene raspoloženja.
Usljed mentalnog umora slabije su i psihofiziološke funkcije. Tako se smanjuje opšta aktivnost i

6
budnost, onda dolazi do pospanosti i težeg primanja, a posebno razumijevanja informacija, a na kraju
se javljaju treptanje, zijevanje i slične karakteristične psihomotorne reakcije (Čizmić, 2006).
Umor može da se podijeli i na lokalni i opšti umor. Lokalni ili specifični umor se odnosi na
zamor nekog mišića, grupe mišića ili organa koji su aktivni za vrijeme rada. U ovu vrstu umora ubraja
se i senzorni umor. Nasuprot lokalnom umoru, opšti umor se odnosi na cijeli organizam i najčešće se
javlja kao posljedica fizički napornih i dinamičnih poslova, u kojima dominira mentalni napor i visoko
opšte opterećenje. Glavni znak opšteg umora je malaksalost, pospanost, mlitavost, smanjena motivacija
za bilo kakvu aktivnost i potreba za prekidom rada. Kako bi se održala optimalna efikasnost,
neophodno je da postoji ravnoteža između umora i odmora, odnosno za vrijeme odmora posljedice
umora moraju da se neutrališu (Čizmić, 2006).
Prema trajanju razlikuju se hronični i akutni umor. Hronični umor duže traje i samim tim je
potrebno više vremena da se organizam oporavi, a nastaje kada je čovjek već umoran od rada, a i dalje
nastavlja da radi. Tada je umor prisutan ne samo dok čovjek radi, već i prije nego što čovjek i počne da
radi. Takav umor prelazi u premor koji predstavlja patološku posljedicu iscrpljenosti, ali je i uzrok
frustracija na radu. Osoba koja je premorena najčešće je danima umorna i svaki radni dan započinje sa
tim osjećajem, više je razdržljiva, nestabilna, sklona svađama i nezainteresovana za rad i svoje
okruženje. Često upada u depresije. Javljaju se i glavobolja, vrtoglavica, nesanica, pojačano znojenje,
gubitak apetita i probavne smetnje. Ovi znaci umora, zapravo mogu da predstavljaju simptome
psihofizioloških poremećaja (Čizmić, 2006).

3.3. Simptomi umora

Najčešće razlikujemo objektivne i subjektivne simptome umora, ali postoji i klasifikacija na

fiziološke, psihološke, proizvodne i medicinske simptome (Čizmić, 2006).
U fiziološke simptome umora spadaju: suvišni pokreti, tremor, duže vrijeme potrebno za senzo-
motornu reakciju, povišena temperatura tijela, aritmija, povišen krvni pritisak, ubrzano i plitko disanje,
potrošnja kalorija i druge fiziološke promjene (Čizmić, 2006).
U psihološke pokazatelje umora spadaju: malaksalost, pospanost, istrošenost, slabost, sporo
donošenje suda i zaključaka, smanjena budnost, usporavanje psihičkih procesa i pogrešne reakcije,
nelagodnost, nezainteresovanost i drugo. Ono što je bitno naglasiti jeste da se ovi simptomi mogu
kompenzovati motivacionim i emocionalnim faktorima (Čizmić, 2006).

7
 Razlikuju se sljedeći proizvodni pokazatelji umora: snižavanje i opadanje efikasnosti,
produžavanje i povećanje broja pauza, pojava grešaka i veći broj grešaka, nesreće pri radu i
saobraćajne nezgode (Čizmić, 2006).
Što se tiče medicinsko- bihejvioralnih pokazatelja umora oni posredno dovode do češćeg
uzimanja bolovanja zbog različitih medicinskih simptoma i generalno se odnose na probleme sa
zdravljem, koji se najčešće manifestuju kroz pojavu psihofizioloških poremećaja (Čizmić, 2006).

3.4. Mjerenje umora

Često se susrećemo sa pitanjem da li je moguće mjeriti umor. Kao odgovor na ovo pitanje
najčešće se daje to da ne postoji nikakav standardizovan i generalizovan test za mjerenje umora. U
posljednje vrijeme za mjerenje umora koristi se više objektivnih indikatora koji se kombinuju sa
subjektivnom procjenom umora, a ona se utvrđuje različitim tehnikama i metodama. Mjerenje umora
preko navedenih indikatora, metoda i tehnika provodi se prije, tokom i nakon rada (Čizmić, 2006).
U industriji se kao pokazatelj umora najčešće uzima količina i kvalitet obavljenog rada.
Međutim, utvrđeno je da su umor i radni učinak povezani samo do određene granice . Bitno je istaći da
se učinak ne može uzeti kao direktna mjera umora, jer na njega utiču brojni faktori, kao što su stavovi
prema radu, motivacija, interpersonalni odnosi i slično. U industriji se umor procjenjuje i na osnovu
broja nesreća, odnosno njihove učestalosti, što opet nije direktna mjera za mjerenje umora (Čizmić,
2006).
Upitnici se koriste za subjektivnu procjenu umora. Najčešće se koriste bipolarni upitnici, gdje
ispitanici treba da na grafičkoj ili numeričkoj skali između suprotnih pojmova označe kako se osjećaju
u tom trenutku. Najjednostavnija verzija ovog upitnika je ona gdje ispitanik treba da izabere između
dvije tvrdnje koje izražavaju suprotna stanja i da se na liniji označi tačan stepen koji odgovara
njegovom emocionalno- motivacionom stanju na poslu na početku i na kraju radnog vremena
(Tirnanić, 2006; prema Čizmić, 2006).
Elektroencefalogram (EEG) se koristi za objektivnu procjenu umora, jer on pokazuje povećanu
sinhronizaciju, te posredno ukazuje na umor i pospanost (Čizmić, 2006).
Psiholozi za procjenu umora koriste psihomotorne testove kojima se na posredan način
dijagnostikuje umor. Ti testovi uključuju percepciju, detekciju i interpretaciju signala, te motornu
reakciju na određene svjetlosne ili zvučne signale. Njima se ispituje vrijeme potrebno za jednostavnu i
složene reakciju, pri čemu se koristi različiti testovi vještina, psihomotorne koordinacije i preciznosti,
testovi na simulatorima i različiti perceptivni testovi. Nedostatak ovih testova je što na psihomotornu
8
efikasnost utiču motivacija i iskustvo radnika, pa je u nekim situacijama nemoguće tačno utvrditi šta je
rezultat umora, a šta posljedica pada motivacije (Čizmić, 2006).
Praćenje i dijagnostikovanje umora obavlja se testovima aritmetičkog rezonovanja,
koncentracije, neposrednog pamćenja i drugo. Ovi testovi imaju iste nedostatke kao i psihomotorni
testovi. To su, dakle, da oni zavise od motivacije i iskustva radnika. Njihov nedostatak je i što mogu da
izazovu dodatno uzbuđenje, radoznalost i zainteresovanost ispitanika, a posljedica toga je da je znake
umora jako teško utvrditi. U slučaju kada je zadatak previše težak, on može da izazove dodatni umor
radnika (Čizmić, 2006).

3.5. Prevencija umora na radu

Ako organizator posla želi da spriječi ili da umanji pojavu umora kod svojih radnika, on može
da sprovede neke od sljedećih mjera (Obrenović, 2003):
a) poboljšanje tehničko– tehnoloških uslova rada koje se odnosi na to da uvođenje mehanizacije i
automatizacije treba da bude prilagođeno psihofiziološkim karakteristikama svakog
individualnog radnika. Neophodno je poboljšati uslove rada na radnim mjestima na kojima su
prisutni pojačano mišićno i intelektualno naprezanje, statički rad, monotonija, naprezanje vida,
buka...,
b) poboljšanje organizacije radnog procesa podrazumijeva organizaciju radnog procesa u skladu sa
fizičkim i psihofiziološkim karakteristikama pojedinog radnika. Racionalizacija radnih procesa
treba da olakša rad uz optimalnu proizvodnu sposobnost radnika,a proizvodni sistem treba da
bude što je više moguće human i funkcionalan. Ako je posao monoton, trebalo bi ga toga
osloboditi, što podrazumijeva da se automatske radnje svedu na najmanju moguću mjeru.,
c) obezbjeđivanje fiziološkog režima rada i odmora naglasak stavlja na pravilno korišćenje
dnevnih, nedeljnih i godišnjih odmora, zatim da se izvrši pravilan izbor radnika usklađivanjem
fizičkih i psihofizioloških zahtjeva radnog mjesta sa fiziološkim i zdravstvenim mogućnostima
radnika, pri čemu treba voditi računa i o drugim važnim faktorima.

4. Monotonija na radu

Monotonija je termin koji se često izjednačava sa pojmom dosade, a označava smanjenu

stimulaciju i nedostatak novih nadržaja, odnosno može se reći konstantnu izloženost istim stimulusima.

9
Potrebno je razjasniti da monotonija i dosada ne predstavljaju sinonime, što se potkrepljuje i njihovim
različitim definicijama. Monotonija, kao što je već rečeno, jeste konstanta izloženost istom, a dosada se
javlja kao rekacija na nju. Dakle, dosada je psihičko stanje izazvano smanjenom aktivacijom nervnih
centara, koju prate letargija, specifičan umor i smanjena budnost (Čizmić, 2006).
Monotonija na radu se ne javlja samo u proizvodnji, već i u drugim poslovima. Bitno je
razlikovati monotoniju na radu u prošlim vremenima i u savremenom dobu i ona se prvenstveno ogleda
u ritmu rada. U proizvodnji i kod jednoobraznih poslova ritam rada je slobodniji i prirodniji, dok rad na
mašinama zahtijeva rutinu i tačno je određen (Čizmić, 2006).
Radnici koji svoje radno mjesto doživljavaju kao izrazito monotono, te često znaju da osjećaju
otpor kada treba da odu na posao. Oni svoju ulogu doživljavaju kao pojednostavljenu, praktično
beznačajnu. Takvim radnicima teško pada kad ne mogu da dostignu nametnuti tempo i kad izgube
korak sa mašinskim ritmom (Čizmić, 2006).
Kao i pri određivanju umora i kod određivanja monotonije postoji više pristupa. Prema
subjektivnom pristupu monotonija je specifično subjektivno stanje dosade, koja se javlja kao reakcija
na istovjetnu stimulaciju i siromašan sadržaj rada. Minsterberg je u svojim radovima isticao shvatanje
monotonije kao stanje otpora radnika prema istovrsnosti posla (Čizmić, 2006).
Drugi pristup objašnjenju monotonije je objektivni pristup. Prema ovom pristupu, monotonija
se označava kroz karakteristike radne aktivnosti koju karakterišu produžena istovjetnost posla,
siromaštvo sadržaja i nametnut tempo (Čizmić, 2006).
Treći pristup objašnjava monotoniju kao subjektivnu i objektivnu procjenu, te je ona doživljaj
neprekidnog, kontinuiranog i jednobraznog ponavljanja aktivnosti, a određena je specifičnim sadržajem
i vrstom rada (Čizmić, 2006).
Sa fiziološkog stanovišta, monotonija jesu sve situacije na radu koje obuhvataju nizak nivo
stimulacije i učestalo ponavljanje istih stimulusa, a koji od radnika zahtijevaju minimalno fizičko i
mentalno angažovanje, zbog čega dolazi do smanjenja opsega registrovanja senzornih impulsa i do
smanjene stimulacije centralnog nervnog sistema. Usljed toga nastaje pad aktivacije retikularne
formacije i cjelokupnog limbičkog sistema, što utiče na pad opšte aktivacije i sposobnosti reagovanja
cijelog organizma, a sve navedeno je praćeno subjektivnim stanjem dosade. Važno je istaći da se
lučenje adrenalina povećava u stresnim situacijama, ali i pri monotonim uslovima rada. Johansson i
Aronssen (1976; prema Čizmić, 2006) su terenskim istraživanjem utvrdili da je lučenje adrenalina veće
kod radnika koji obavljaju odgovorne i poslove koji se konstantno odvijaju po istom redoslijedu nego
kod onih koji obavljaju nemonotone i odgovorne poslove (Čizmić, 2006).

10
 4.1. Karakteristike monotonih poslova

Kod poslova koji zahtijevaju veći fizički napor, razvoju monotonije doprinose ponavljanje
radnih operacija, istovjetnost, uprošćene fizičke aktivnosti i kratak vremenski ciklus u kome se
ponavljaju operacije (Čizmić, 2006).
Kod poslova koji zahtijevaju dobre kognitivne sposobnosti, prvenstveno pamćenje informacija i
opažanje do monotonije dolazi usljed dugotrajnog i pasivnog posmatranja, opažanja i praćenja signala
koji se pojavljuju rijetko, ali traju dugo, jednostavni su i neprekidni. Na osnovu navedenog mogu se
razlikovati motorna monotonija, konstantno isto izvođenje pokreta, i senzorna monotonija, istovjetnost
i odsustvo ili siromaštvo perceptivnih stimulusa (Čizmić, 2006).
Monotoniji koja se pojavljuje na radu doprinosi i isto radno okruženje, pri čemu se prvenstveno
misli na druge zaposlenike u organizaciji, ali i sama okolina u kojoj se rad odvija.
Karakteristike poslova koje doprinose razvoju monotoniji i dosade, kao reakcije na monotoniju
su na prvom mjestu poslovi u kojima se određena aktivnost ponavlja duži vremenski period, pri čemu
taj posao zahtijeva dugotrajno radno vrijeme. Neophodno je istaći i važnost osobina ličnosti radnika i
njihov odnos prema poslu. Istraživanjima je utvrđeno da trećina ljudi koji navode da je njihov posao
monotonan kao razlog svog nezadovoljstva navode upravo monotoniju. Istraživanje sprovedeno
metodom anketiranja radnika zaposlenih u farmaceutskoj laboratoriji (magistralnoj i galenskoj
laboratoriji) dobijeno je da bez obzira što rade na izrazito monotonim poslovima dugo godina, ne
smatraju svoj posao monotonim i dosadnim. Oni, zapravo, uopšte ne pominju monotoniju. Ispitani
radnici su zaduženi za pakovanje i sortiranje lijekova. Nasuprot ovakvim poslovima, postoje i oni koji
po svojim objektivnim karakteristikama nisu monotoni, ali kod radnika ipak izazivaju monotoniju i
dosadu. Nađeni su podaci da hirurzi za svoj posao navode da je monoton i da im dugotrajne operacije
izazivaju dosadu. Na osnovu navedenih rezultata istraživanja može se zaključiti da je doživljaj
monotonije i dosade određen subjektivnim faktorima (Grandjean, 1988; prema Čizmić, 2006).
Grandjean (1988; prema Čizmić, 2006) je utvrdio činioce koji doprinose nastanku monotonije na radu:
 hronični zamor,
 niska motivacija, samim tim i niska zainteresovanost za rad,
 više obrazovanje, znanje i sposobnosti radnika u odnosu na zahtjeve posla i
11
  neadaptiranost na noćne smjene.
Za opšti doživljaj monotonije važni su i faktori otpornosti na monotonije, koji doprinose
smanjenju dosade kao reakcije na monotoniju (Čizmić, 2006):
 opšta svježina radnika, aktivnost, budnost;
 početak savladavanje neke vještine ili posla (kod poečtnika u nekom poslu rijetko osjećaju
dosadu);
 sklad sposobnosti, znanja i vještina i zahtjeva posla i
 zadovoljstvo poslom.
Istraživanjima je utvrđeno da su ekstravertne osobe više sklone pojavi dosade na radu kada je
riječ o monotonim poslovima. Tim istraživanjem je utvrđeno i da su žene otpornije na dosadu od
muškaraca (Grandjean, 1988; prema Čizmić, 2006).

5. Pozornost

Postoji mnoštvo teorija pozornosti. Neki teoretičari pripisuju veći značaj fiziološkim
promjenama, a drugi psihološkim (Čizmić, 2006).
Mekvort je osnivač teorije inhibicije, čije je osnovno objašnjenje pada pozornosti to da u
situaciji motrenja ispitanici čekaju da se ništa ne desi, budući da se kritični signali rijetko pojavljuju i
ne mogu se predvidjeti. Zbog toga se ispitanici trude da samo u početnim fazama otkriju signali, ali
pošto ne dobijaju potkrepljenje za potvrdu tačnih detekcija kroz saznanje rezultata, te vrlo brzo do
gašenja uslovnog refleksa i naglog pada učinka. To je označeno kao viđilans dekrement (Čizmić,
2006).
Prema teoriji filtra, čiji je predstavnik Brodbent, naglašava se operatorova ograničena
sposobnost da prima informacije. Takođe je važan karakterističan postulirani neuralni mehanizam,
filter koji vrši selekciju ulaznih stimulusa na osnovu njihovog intenziteta, biološke važnosti noviteta. U
situaciji pozornosti, zbog specifičnosti zadataka i uslova rada, ovi kvaliteti stimulusa izostaju, što
dovodi do slabe efikasnosti i propuštanja kritičnih signala nakon kratkog vremena uspješnosti (Čizmić,
2006).
Heb je ponudio aktivacijsku teoriju, prema kojoj se presudna uloga daje retikularnoj formaciji,
jačini signala i motivaciji ispitanika. Za vrijeme eksperimenta pozornosti, stimulacija je redukovana, a
motivacija ispitanika je snižena, aktivacija brzo pada, što znači da se sa njom smanjuje sposobnost
detekcije riejtih kritičnih signala. Mekvort je nadogradio ovu teoriju i nazvao je teorija habituacije. On
12
habituacijom aktivacijskog efekta ponovljene stimulacije još tačnije objašnjava stanje centralnog
nervnog sistema motrilaca i pad učinka.
Diz fomuliše teoriju očekivanja kojom se ističe značaj nivoa očekivanja koji subjekti formiraju
tokom zadataka detekcije signala. Budući da se ova očekivanja rijetko ostvaruju, subjekti imaju sve
manju šansu da predvide pojavu kritičnih signala, što dovodi do pada pozornosti.
Holand je bio pristalica Skinerovog učenja i teoretisanja, pa je tako i formulisao teoriju
opservacionih odgovora. Ova teorija poriče relevantnost „unutrašnjeg stanjaˮ. Dakle, pozornost,
odnosno frekvencija opservacionih odgovora uslovljena je potkrepljenjem u vidu samog signala.
Pojavljivanje signala u zadacima se veoma rijetko dešava i slijedi tek poslije dugih i varijabilnih
intervala, frekvencija opservacionih odgovora se smanjuje, a tim nivo detekcije opada (Čizmić, 2006).
Teorija signala detekcije (TSD) primarnom smatra ulogu (ne)sposobnosti subjekata da prave
razliku između signala i šuma, kakva je u pozadinska buka, te sposobnost, odnosno nesposobnost
subjekata da odluče kojoj distribuciji signala ili šuma pripada određeni signal na koji treba da reaguje
(Čizmić, 2006).
Smit u svojoj teoriji motivacije najveći značaj daje motivaciji subjekta da kontinuirano motri i
aktivno učestvuje u ispitivanju. Kad je subjekat bio motivisan, mogao je lako da prepozna sve signale,
ali budući da je motivacija većine ispitanika u eksperimentu samo na početku visoka, a potom naglo
pada, može se zaključiti da su ispitanici samo periodični posmatrači i da su zato veoma slabi u takvim
poslovima (Broadbent, 1953; Holland, 1958; Buckner & McGrath, 1962; Baker, 1963; Davies & Tune,
1970; Štajnberger, 1972, 1980; Milošević, 1991, 1998; prema Čizmić, 2006).
Pozornost se pored teorija objašanjava i karakteristikama signala i karakteristikama ispitanika.
Kad je riječ o signalima važan je njihov intenzitet, trajanje, frekvencija, vremenski i prostorni raspored.
Dakle, što je intenzitet signala slabiji, ako su kratkotrajni, pojavljuju se rijetko, a prostorni i vremenski
raspored slučajan i ne može da se predvidi, šansa za njihovo prepoznavanje je znatno umanjena i
pozornost ispitanika, bilo da je riječ o eksprimentu ili stvarnosti, će biti niska (Bukner & McGrath,
1963; prema Čizmić, 2006).
Štajnberger (1972; prema Čizmić, 2006) se bavio ispitivanjem veze između uspjeha u zadacima
pozornosti i kognitivnih i konativnih karakteristika ličnosti ispitanika. Kognitivne karakteristike koje je
ispitivao su intelektualne i perceptivne sposobnosti, a od konativnih neuroticizam i ekstravertnost.
Pojava lažnih uzbuna, grešaka u radu motrilaca određena je intelektualnim sposobnostima i
emocionalnom stabilnošću. U zadacima motrenja, emocionalno stabilne osobe i ispitanici sa višim
intelektualnim sposobnostima manje griješe. Na prepoznavanje signala tokom rada intelektualne i

13
perceptivne sposobnosti imaju značajan uticaj. Kognitivne karakteristike osoba su značajne u prvim
fazama kad ispitanici pokušavaju da otkriju karakteristike signala i da shvate pravilnost njihovog
pojavljivanja. Utvrđeno je da perceptivne sposobnosti na početku postižu visoku korelaciju sa
uspjehom u detekciji signala, dok u posljednjim fazama rada postaju sasvim beznačajne, kada su i
intelektualne sposobnosti čak i kontraindikovane za postizanje uspjeha. Konativne karakteristike su
važne za produženo motrenje i one određuju izdržljivost u toleranciju neprijatnosti dugotrajne detekcije
rijetkih kritičnih signala. Utvrđeno je da neuroticizam i introverzija postaju značajne tek u zadnjim
fazama zadataka pozornosti, još preciznije rečeno tek u posljednjih petnaest minuta (Čizmić, 2006).
Ponašanje ispitanika u uslovima pozornosti je u laboratorijskim uslovima uslovljeno i
motivacijom ispitanika. Različiti oblici nagrađivanja, stimulisanja i kažnjavanja povoljno utiču na
sposobnost prepoznavanja signala. Čak i životinje (čimpanze) su bolje u detekciji signala, ako su za to
nagrađene (Čizmić, 2006).
Štajnberger i Čizmić (1975; prema Čizmić, 2006) su u svom istraživanju došli do rezultata da
motivacija ispitanika utiče na povezanost psihogalvanske reakcije i pokazatelja efikasnosti pri detekciji
signala. Ova veza je kod nemotivisanih ispitanika bila statistički značajna, a kod ispitanika koji su
nagrađivani, odnosno podsticani da ostanu budni i koji su izjavili da su bili motivisani, veza aktivacije i
uspjeha u detekciji signala nije utvrđena. U eksprimentu je dobijeno i utvrđeno da je mootivacija bila
uspješan supstitut nepovoljne aktivacije.
Istraživanjima se nastojala i utvditi veza između godina starosti i efikasnosti detekcije u
zadacima pozornosti. Razlika između mlađih i starijih ispitanika je bila značajna samo u zavisnosti od
brzine prezentacije signala. Dakle, mlađi ispitanici su uspješnije detektovali signale ako su oni bili brže
prezentovani od starijih ispitanika. Razlika između mlađih i starijih ispitanika se povećavala i postajala
značajna i u posljednjim fazama rada kada je kod mlađih zabilježen veći nivo detekcije, a kod starijih
nagli pad. Davies i Griew (1965; prema Čizmić, 2006) smatraju da se ove razlike uslovljene sporošću u
donošenju odluka starijih ispitanika i smanjenom alfa aktivnošću na EEG-u.
Sprovedena istraživanja o razlikama između muškaraca i žena opšteg nivoa detekcije signala
nije utvrđena. U pojedinim istraživanjima je otkriveno da žene pokazuju tendenciju da detekcijski nivo
tokom prvih pola sata zadrže i poslije tog perioda, dok kod muškaraca nivo detekcije ima kontinuirani
pad. U drugom istraživanju je utvrđeno da muškarci detektuju signale pokazujući kraće vrijeme
latencije, odnosno oni brže reaguju na signal kada ga detektuju nego što to čine žene (Čizmić, 2006).
Nekoliko sprovedenih istraživanja ukazuje na to da je posao kontrolora prtljaga ispunjen
naprezanjem, dosadom, iritacijom, stresan je i stepen angažovanosti na radu u velikoj mjeri opada što

14
se više bliži kraj radnog vremena (Szalma i et al., 2004; prema Čizmić, 2006). U drugom eksperimentu
se pažnja obratila na reagovanje subjekata na lažne uzbune. Njihova reakcija kada bi saznali da su
reagovali na lažnu uzbunu povezan je sa njihovim optimizom, odnosno pesimizmom (Chang, 2002;
prema Čizmić, 2006). Kada su subjekti bili obavješteni o lažnim uzbunama, oni koji su optimističniji su
pokazivali manju zabrinutost, dok su pesimističniji subjekti bili veoma zabrinuti. Međutim, kada se
razmatra opšta efikasnost utvrđeno je da oni koji su optimističniji, iako redukuju stresne situacije, oni
nisu toliko efikasni. Odnosno optimizam ne ostvaruje dovoljno jak uticaj na poboljšanje efikasnosti.

15
 6. Zaključak

Umor, monotonija i pozornost su značajni faktori svakog posla. Oni utiču na samu efikasanost
svakog radnika i na to koliko će često on uzimati bolovanje, odnosno koliko će često odsustvovati sa
posla.
Usljed dugotrajnog i napornog fizičkog rada logično je da će doći do pojave umora. Međutim,
kako bi se bar malo odložila njegova pojava, rad se može organizovati tako da radnik ima dovoljan broj
pauza i da one traju dovoljno dugo da bi se on koliko- toliko stigao oporaviti od rada, bilo da je riječ o
inetelektualnom ili fizičkom radu.
Ako osoba svoj posao doživljava kao monoton, kod nje će prije da nastupi umor i prije će doći
do smanjenja njene koncentrisanosti na ono što je njen zadatak, čime se njen radni učinak u značajnoj
mjeri smanjiti. Važno je shvatiti da je monotonija stvar lične percepcije. Dakle, dok se većini ljudi neki
posao čini kao izrazito monoton, drugima taj posao može sasvim da odgovara i da su oni u potpunosti
zadovoljni sa tim kako ga obavljaju.
Važno je da savremena psihologija, prvenstveno radna psihologija posveti veću pažnju uticaju
ovih faktora na zadovoljstvo osobe svojim poslom, kao i na njihov uticaj u pogledu učinkovitosti
zaposlenih. Najučinkovitiji su oni zadovoljni pojedinci.

16
 7. Literatura

Čizmić, S., (2006). Ljudski faktor: osnovi inženjerske psihologije. Beograd: Centar za primenjenu
psihologiju.
Obrenović, J. (2003). Psihofiziologija rada. Niš: Filozofski fakultet.
Petz, B. (1987). Psihologija rada. Zagreb: Školska knjiga.

17