Hemerografia Egilea Vicente Amezaga Aresti

hemerografia
Egilea: Vicente Amezaga Aresti
V. liburukia
Bilketa, Edizioa eta Argitalpena
Xabier Inaki Amezaga Iribarren
Hemerografia – Aurkibidea -5. liburukia
 Hemerografia
...................................................... .............................1
 Prentsa Artikuluak - Aurkibidea gaika - Gernika.................................. 15
 Prentsa Artikuluak - Aurkibidea gaika - Euskara eta Literatura .......... 35
 Prentsa-artikuluak - Aurkibidea gaika - Iritzi biografikoak ..................... 75

 Prentsa-artikuluak - Herrialdeen araberako aurkibidea - Uruguai
...............................................187
 Prentsa Artikuluak - Herrialdeen Aurkibidea - Venezuela ................................246
 Lan honen 9 liburukien aurkibide orokorra.................................. 342
1. kapitulua.
HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI
Aurkibidea ordena alfabetikoaren arabera
 Gazte euskaldun bati. Eusko Gastedi, Caracas, 1965

 Gazte euskaldun bat Aberriren aurka. Gudari, Caracas
 agur The Country, Montevideo, 1956
 Agur! El Plata, Montevideo, 1946
 Agirre, Jose Antonio. El Universal, Caracas, 1960
 Aguirre, Lope de. Caracas
 Albokas. Euzko Deya, Buenos Aires, 1946
 Aldasoro, Ramon. El Plata, Montevideo, 1952
 Euskal izaerari buruzko zerbait. Montevideo, 1952
 Andres de Urdaneta. El Universal, Caracas, 1965
 ArambuTu. El Universal, Caracas, 1960
 Arana Goiri, Sabino. El Universal, Caracas, 1965
 -ren zuhaitza. The National, Caracas, 1958
 Aretxabaleta, Lucio. El Universal, Caracas, 1967
 Arias (Monsinorea). El Universal, Caracas, 1959ko urriaren 7a
 euskal artea. El Plata, Montevideo, 1955
 Arteche eta bere autoa. Euzko Deya, Buenos Aires, 1947ko uztailaren 30a
 Euskal artistak. Katalogoa. Caracas, 1956
 Arturo Campion. Montevideo, Caracas, 1954
B.
 Baroja, Pio. El Universal, Caracas, 1956
 Basanez, Jesus Euskal umorea. The National, Caracas, 1965
 Naguanagua begonia. Eusko Gastedi, Caracas, 1956
 Belford Hinton Wüson. Elkarte Bolivariarraren aldizkaria, Caracas, 1961
 Bolivarren Bilbo. Elkartea Bolivariarraren aldizkaria, Caracas, 1966
 Bolívar-era... El Universal, Caracas, 1961
 Bolívar eta euskaldunak. Elkarte Bolivariarraren aldizkaria, 1964
 Briceño Perozo, Mario.. Nazioaren Artxibo Nagusiko aldizkaria, Caracas
C.
 Aldamioa. Caracas
 Txapelduna, Arthur. El Plata, Montevideo, 1954
 Gabonetako abestiak. Montevideo, 1946
 Kantu dezagun euskaraz. Euzko Deya, Mexiko, 1953
 Caracaseko gutuna. 1958
 Eguzki etxeak. The Day, Montevideo, 1948
 Euskal auzia. The National, Caracas, 1962
 Castelao. El Plata, Montevideo, 1950
 Eskualdea eta mundua. El Plata, Montevideo, 1953
 Euskal Erkidegoa-a. El Plata, Montevideo, 1944
 Askatasunarekin ez dut iraintzen. El Plata, Montevideo, 1950
 Euskal Ikasketen Kongresua. El Plata, Montevideo, 1948.
 Kontenplazioa. Victor Hugo irakurtzen. El Plata, Montevideo, 1945
 Jostura... El Plata, Montevideo, 1948
 Kultura eta abertzaletasuna. Euzko Gastedi, Caracas, 1957
D.
 Euskaldunetarik... El País, Montevideo, 1951
 Gure leinukoa. Aldamioa
 Askatasunaren defentsa. El Plata, Montevideo, 1949
 Bi gizon eta herri bat. El Plata, Montevideo, 1952
 Eguna. Herria, Montevideo, 1949
 egungo elkarrizketa. Buenos Aires, 1944
 Hizkuntza elkarrizketa. Amerikako Ikasketen Euskal Institutuaren Buletina,
1950
 Absentziaren elkarrizketak... Caracas, 1956
 Emigranteen elkarrizketak. Euzko Gastedi, Caracas, 1958
 Hildakoen elkarrizketak Euzko Gastedi, Buenos Aires, 1943.
 Euskal pinturari buruzko tesia. Goiza, Montevideo, 1951
 Couture doktorea. El Plata, Montevideo, 1948
ETA
 elkano. El Universal, Caracas, 1958
 -ren defentsan Eusko Deya, Mexiko, 1955
 Hamargarren urteurrenean. Montevideo, 1947
 Gernikaren oroimenez. Euzko Deya, Buenos Aires, 1944ko martxoaren 30a; El
Plata, Montevideo, 1944
 Eliseo Zelaian. Euzko Deya, Buenos Aires, 1943
 Itzulerari buruzko saiakera. Euzko Deya, Mexiko, 1953
 Erremin. Narcissus by... Euzko Gastedi, Caracas, 1965
 Hau justizia da. El Plata, Montevideo, 1951
 Hau da Pizkunde. Caracas, 1956
 Euskal Ikasketak. The Day, Montevideo, 1948
 Kakaoa esportatzeko enpresa Gipuzkoa. Lanterna, Caracas, 1963
 Erakusketa... Cabanas Oteiza... El Dia, Montevideo, 1951 ..
F
 Frankismoa eta euskal kultura. El Plata, Montevideo, 1952
 Francisco de Xavier. Euskal Herria, Montevideo
G.
 Gahndez. The National, Caracas, 1959
 Landaetako Caracas "gens". John Boulton Fundazioaren Buletina, Caracas, 1969
 Gernika. El Plata, Montevideo, 1950
 Gernika. El Plata, Montevideo, 1952
h
 Atzo hitz egin zuen Unibertsitatean. Goiza, Montevideo, 1943
 Askatasunerantz. Gudari, Caracas, 1969
 euskal kofradia. Euzko Gastedi, Buenos Aires, 1946
 Euskal Ereserkia. Aberri, Caracas, 1959
 Men of the Company... Akademiaren Historiaren Buletina, Caracas, 1958
 Dardo Regules omenez. The Silver, 1961
 Euskal umorea. The National, Caracas, 1965
Yo
 Ibarra Aguerrebere... El Plata, Montevideo, 1947
 ideia sinpleak. Euzko Gastedi, Caracas, 1959
 Ignacio (Santua), El Plata, Montevideo, 1945
 Informazio Bibliografikoa. Nazioaren Artxibo Nagusiaren aldizkaria, Caracas
 Interludio joviala. Euzko Deya, Buenos Aires, 1943
 Europaren inbasioa. El Plata, Montevideo, 1944
 Irureta Goyena. Euzko Deya, Buenos Aires, 1947
J
 Jesus de Galindez. El Universal, Caracas, 1959
 Jose Antonio de Aguirre. El Universal, Caracas, 1959
 Juan de Sarrasqueta. Euzko Deya, Buenos Aires, 1944
 Juan de Zumarraga. El Plata, Montevideo, 1948
 Lore jokoak. El Plata, Montevideo, 1949
L
 Larranaga. El Plata, Montevideo, 1948
 Leizaola. Caracas, 1960
 Euskara. Filologia Institutuko Buletina, Montevideo, 1943
 euskara. Herria, Montevideo, 1944
 Hizkuntza eta nazionalitatea. The National, Caracas; Euskal Herria, Buenos
Aires, 1958
 Victor Hugo irakurtzen. El Plata, Montevideo, 1945
 euskal literatura. Aldizkaria Caracasko Euskal Etxea, Í957
 Lopez de Aguirre. Caracas
 Caracasko liburuak... El Farol, Caracas, 1969
 Lucio de Aretxabaleta. El Universal, Caracas, 1967
m
 Madariaga, Bolivar. The National, Caracas, 1961
 Martin deUgalde. El Universal, Caracas, 1967
 Gernikako martirioa. Montevideo, 1951
 Miseria eta ohorea. El Plata, Montevideo, 1950
 Monzon, Telesforo. Urrundik. Euzko Deya, Buenos Aires, 1946
Ez.
 Oyarzabalgo Nartziso. Euzko Gastedi, Caracas, 1965
 Ormaetxeako Nikolas. Orixe. Euzko Gastedi, Caracas, 1961
 Gure Don Pio. The National, Caracas, 1956
BATA
 Orixe. Euzko Gastedi, Caracas, 1961
 Ormaetxea, Nicolás. Euzko Gastedi, Caracas, 1961
 Arbolaren beste biloba. Euzko Deya, Buenos Aires, 1948
 Oyarzabal, Narciso. Euzko Gastedi, Caracas, 1965
P
 Paisaia maitagarriak. The Day, Montevideo, 1951
 Esker oneko hitzak. Euzko Deya, Buenos Aires, 1945
 Artzain ona El Universal, Caracas, 1959
 Pelay Orozco. A isla... El Universal, Caracas, 1968
 Politika eta abertzaletasuna. Euzko Deya, Mexiko, 1958
 Vianako printzea. El Universal, Caracas, 1959
 Gazteen arazoak., Euzko Gastedi, Caracas, 1956
 Hurrengo kongresua... Euzko Deya, Buenos Aires, 1948
 Caracasen laurehungarren urteko argitalpenak. Kultura Aldizkari Nazionala,
Caracas,
 Ermitetako herria. Euzko Deya, Buenos Aires, 1946
 Euskal herria... Euzko Deya, Buenos Aires, 1943
R.
 Ramon Maria de Aldasoro. El Plata, Montevideo, 1952
 Francoren garaian Espainiako errealitatea. El Plata, Montevideo, 1948
 Erregulatu. El Plata, Montevideo, 1961
 Erresistentzia eta iraun. Euzko Gastedi, Caracas, 1962
 Errosarioa sutsuki errezatzen zuten. El Plata, Montevideo, 1946
 Koloniako Haritza. Kolonia, 1944
S
 Nola betetzen jakingo dugu. El Plata, Montevideo, 1949
 San Frantzisko Xabier. Euskal Herria, Montevideo
 Loiolako San Inazio. El Plata, Montevideo, 1945
 Sarrasqueta. Euzko Deya, Buenos Aires, 1944
 Lagun handi batek alde egin zuen. El Plata, Montevideo, 1956
 Getxoko Sinfonia. Euzko Gastedi, Caracas, 1959
zuk
 Hiru emigrazio. Caracasko Euskal Etxea, 1966
EDO
 Ugalde, Martin. El Universal, Caracas, 1967
 Zuhaitz bat eta gizon bat... Euzko Deya, Buenos Aires, 1944.
 Euskal Herriaren isla. El Universal, Caracas, 1968
 Unamuno. Unibertsala. Literatur Gehigarria. Caracas, 1967
 Uraga. Omenaldia. El Plata, Montevideo, 1952
 Urdaneta. El Universal, Caracas, 1965
 Uruguai eta Unesco. 1954
 Urrundik. Telesforo Monzónen bertsoak. Euzko Deya, Buenos Aires, 1946
V
 Francisco de Vitoria euskalduna. El Plata, Montevideo, 1950.
 Euskaldunak abesten... The Day, Montevideo, 1947
 Euskaldunak Gaztelako Literaturan. Galeuzka, Buenos Aires, 1946
 Atzerriko bidaiariak. Buenos Aires, 1943
 Victor Hugo. El Plata, Montevideo, 1945
 Bizirik irauteko borondatea. Euzko Deya, Buenos Aires, 1955
 Wilson, Belford Hinton. Aldizkaria de la Sociedad Bolivariana, Caracas, 1966
ETA
 Ingudea eta mailua. Caracas, 1956
X
 Xabier, Francisco. Euskal Herria, Montevideo
z
 Zumarraga. El Plata, Montevideo, 1948
2. atala.
AURKIBIDEA GAIETAN
GERNIKA .
 Guernika suntsitzearen hamargarren urteurrenean..

 Guernica 13. urteurrenean
 Gernica 15. urteurrenean.
 Gernica 15. urteurrenean
 Gernikako martirioa
 Gernikako Arbolaren Beste Biloba
 Gernikako memoria
 Koloniako Haritza.
 Zuhaitz bat eta izen bat Gernikaren testigantza berria dira
Euskara eta Literatura .
 euskara. euskalduntzea
 Euskara. Jardunaldia
 Euskararen eguna
 Euskaldunak erdal literaturan
 Euskara eta aberria
 Euskal Ikasketen Kongresua
 Hizkuntza Elkarrizketa
 Kantu dezagun euskaraz
 Euskararen defentsan
 euskal literatura
 Hizkuntza eta Naziotasuna

Montevideoko Euskal Aste Nagusia
Bingen Ametzagak 1943ko urrian, azaroan eta abenduan Uruguaiko prentsan idatzi eta
argitaratutakoaren aurkibidea.
 Euskal Astea
 euskal hilabeteak
 Euskal lurraldea
 Antropologia
 Musika
 dantzak
 jolasak eta kirolak
 Mitologia
 Erlijioa: herejeak eta sorginak
 euskalduntzea
 euskal literatura
 Suletin Pastoralak
 bertsolariak
 Euskal idazleak gaztelaniaz
 Euskal antolaketa politikoa
 Ingalaterrarekin itunak
 Adiskidetasun itunak eta korrespondentzia onak
 Gernikako arbola
 Demokrazia eta giza duintasunaren zentzua
 Noblezia unibertsala Foruaren alderdi sozialak
 Maiato zuhaitza
 Emakume euskalduna
 herrixka
 burdinaren industria
 Argiñak eta arrotzak
 Marinelak eta aurkitzaileak
 kolonizatzaileak eta sortzaileak
 Garibai, Urkiza, Alberdi, Larrañaga...
 "Hitz laburrak..."
 "Euskara hitza"
 "Euskal Anaia"
Aurkibidea Herrialdeka URUGUAY .
 Euskal herritarrek arnasa hartzen dute

 Eliseo Zelaian
 tarte alaia
 europaren inbasioa
 Euskal-Uruguaiko komunitatea
 esker oneko hitzak
 euskal kofradia
 "Albokak" eta "albokariak"
 Agur!
 Errosarioa sutsuki errezatzen zuten
 Ermitetako herria
 Gabonetako abestiak
 Euskaldunok abesten eta dantzan
 euskal ikasketak
 Euskal Herriko eguzki etxeak
 Espainiako errealitatea Francoren garaian
 Askatasunaren Defentsa
 «Jakingo dugu betetzen»
 Kataluniako Lore Jokoak
 "Askatasunarekin, ez dut ez iraintzen ez beldurtzen".
 Gramatikaren miseria eta ohorea.
 Paisaia maitagarriak
 Hauxe da agintzen duten justizia
 Euskal izaerari buruzko zerbait
 Frankismoa eta euskal kultura
 itzuleran saiakera
 "Eskualdea eta mundua".
 Uruguai eta UNESCO
 bizirik irauteko borondatea
 euskal artea
 Agur Uruguai
Aurkibidea Herrialdeka VENEZUELA .
 Absentzia eta presentziaren elkarrizketak

 Naguanagua begonia
 gazteen arazoa
 ingude eta mailua
 Hau da Pizkunde
 Euskal artistak Venezuelan
 emigranteen elkarrizketak
 caracas letra
 Gipuzkoar Konpainiako Gizonak
 Politika eta abertzaletasuna
 Euskal Ereserkia
 ideia sinpleak
 Getxoko Sinfonia
 Belford Hinton Wilson
 Euskal auzia
 aurre egin eta iraun
 kakao esportazioa
 informazio bibliografikoa
 Bolívar eta euskaldunak
 euskaldun gazte bati
 Euskal umorea
 hiru emigrazio
 Bolivarren Bilbo
 Euskal Herriaren isla
 askatasunera
 Caracas Kolonialaren liburuak
 Caracasko Kuatrizenteren argitalpenak
 Landaetako Caracas "gens".
AURKIBIDEA
IRIZKETA BIOGRAFIKOAK
 Ramon Maria Aldasoro

 Jose Antonio Agirre
 Lope de Aguirre bere Purgatorioan
 aramburu
 Sabino de Arana Euskal Askatzailea
 Aretxabaletako pikea
 Artzain Ona Monseñor Arias
 Artetxe eta bere autoa, jainkoen zigorra
 Gure Don Pio Baroja eta Nessi
 Bolivartik Zaldibarrera
 Madariaga Bolivar eta euskaldunak
 Gure leinutik Jose de Cadalso
 Arturo Campion eta Jayme Bon
 Castelao eta bere Heriotza
 Doctor Couture
 Egungo Elkarrizketak
 hildakoen elkarrizketak
 El Cano, Juan Sebastian
 Xabier Francis
 Jesus Galindez
 San Inazio eta euskara
 Irureta Goyena eta euskaldunak galera sentibera
 Larranaga, Ohorezko Uruguaitarra
 Leizaola Kultura eta Erantzukizuna
 Telesforo Monzonen Urrundik bertsoak
 orixe
 Oyarzabalgo Nartziso
 Vianako printzea
 Dardo Regulez omenez
 Juan Sarrasqueta
 Martin de Ugalde
 Don Juan de Uragaren memoriari Omenaldian
 Andres de Urdaneta
 Victor Hugo irakurtzen
 Francisco de Vitoria euskalduna
 Atzerriko bidaiariak Vasconian
 Juan de Zumarraga
 Bi gizon eta herri bat
3. kapitulua.
AURKIBIDEA GAIAREN ARABERA
GERNIKA .
Guernika suntsitzearen hamargarren urteurrenean.................................. 16

Guernica 13.
urteurrenean ................................................ .. ............................. 17
Gernica 15. urteurrenean ........................................................ .............. 19
Gernica 15. urteurrenean........................................................ ............. 21
Gernikako
martirioa............................................................. .....................................
. 23
Gernikako zuhaitzaren beste
biloba ................................................ .. .............. 25
Gernikako
memoria .................................................. ...................................... 28
Koloniako Haritza.................................................. ......................................
31
Zuhaitz bat eta izen bat Gernikako testigantza berria dira ..................... 33
GUERNIKA SONSITZEKO HAMARGARREN URTEURRENEAN
Ia inongo naziok historian gure herriaren antzeko erregistrorik aurkez dezake

askatasunarena. Askatasun nazionala bikain balio zuena hain indartsua
eta freskoak, gizakiaren duintasuna egiten duten askatasun horiek guztiak.
Erromak mundu ezagun ia osoa menderatzen duen garaian kokatzen bagara,

inposatzailea
Gerora nazio handi bihurtuko zirenetako hainbat, haien hizkuntza eta erakunde
juridikoak,
Begiratu eta ikusi gure herri txikia libre beren mendietan eta haranetan, eta haietan
salbatzen,
beren burujabetzarekin batera, beren hizkuntza eta legeen altxorra. Uharte bat
bezalakoa da
dena agertzen den erromanizazioaren itsasoaren hondamendiei garaileki aurre egiten
dien harria
urpean.
Mende batzuk igaro eta horra, barbaroak Erromako oinordetza biltzen agertzen dira
hiltzen. Beraien gerra-gurdiak garaipentsu ibiltzen dira Galiak eta Penintsula hartzen
dute.
Baina Galiarren eta Espainiaren artean, Pirinioetako bere txokoan, Guadarrama edo
Vogesek, euskaldunek beti aurre egiten diote. Eta "leit" gisa errepikatzen den "Domuit
vascones".
motiv"-ek errege bisigodoen kroniketan aldarrikatzen du, bere beraren
errepikapenarekin,
euskal nazioaren independentzia hautsi ezina.
Arraza konkistatzaile berri bat agertzen da historiaren eszenatokian. Musulmanak dira

oso kanpaina azkar batean monarkia bisigodo osoa arpilatzen dute. Baina euren
zaldiak estanpatzen,
Gibraltartik doazela garaile Espainiako zelai guztiak zeharkatuz, hozka egin behar
diotela
gelditu eta atzera egin euskal mugetara iristean. Han ikusiko ditugu mendeetan nekez
gabe
gure aberriaren lurraldean oina jartzea lortu.
Marea musulmanak atzera egiten ari da. Mendeetako borrokan, kristau erregeak
bultzatzen ari dira
beren jatorriko lurra Espainiako Afrikako armada nagusiei. Boterean hazi ahala, hauek
erregeak behin eta berriz saiatzen dira gure lurralde librea konkistatzen; baina haien
saiakerak huts egiten du
beti. Ordoño da Arrigorria-ga-n bere tropa inbaditzaileak suntsitzen dituena, edo Pedro
Krudela.
Gordexolan eta lorea galtzen ikusten duen Enrike IV.ak Gordexola eta Otxandiano edo
Enrike IV.
bere armada Munguiako zelaietan...
Eta horrela, mendeetan zehar, oraintsu arte etenik gabeko askatasunaren historia
ikusgarri batean
Euskaldunek "inoiz garaitu" zuten ehun urte baino apur bat gehiago armak utzi
zituzten eremuetan.
Bergara bete behar ziren promesa solemneek engainatuta; horri errespetuzko
promesak
askatasun loriatsua, Gernikako Arbolan sinbolizatutako askatasun eredugarrien ama.
Oso laburpen historiko azkar honen ondoren gure arreta gerran jartzen badugu
1936ko uztailaren 18tik gure aberria odolustu zuena, lekuko izan ginela esan genezake
Gure lurra mehatxatuta dagoen borrokara, aldi berean, gure guztiok
etsai tradizionalak; Latinoak, alemaniarrak eta mairuak gure arrazako hiru etsai
historikoak
oraingoan bat egiten dute segidan eta mendez alferrik egin zuten borrokan
gure herria. Eta oraingoan inoiz lortu ez dutena lortuko dute: euskal askatasuna
suntsitzea. ETA
bere mendekua perfektua izan dadin, bere sortzetikoari betiko erronka zen askatasun
hura
konkistatzaileen harrotasuna ez da gehiago berpiztuko, Euskal Erria zaharrari kolpea
emango diote
bere arimaren erdi-erdian zaurituz; euskaldunentzat santua den hiria suntsituz
bere askatasunaren sinboloaren erlikia izateagatik. Zer beste azalpen aurki diezaioke
basatiari
guztiz balio militarrik gabeko populazio txiki baten suntsipena?
Baina suntsipenetik salbatzen den eta dena irensten duen suaren artean, dago
zuhaitz errespetua. Eta oraindik zutik dago sinbolo bat bezala hondakinen eta
hondakinen gainean,
armen behin-behineko garaipenaren aurka, askatasunaren betiko garaipena
aldarrikatuz.
Berdin dio hori munduaren lotsarako, bere aurkitzen ez duen mundu oinazetsu
horrentzat
nola, Lloyd Georgek idatzi zizkion hitz horiek
gure Agirre Lehendakaria:' 'Nazioek duten moduarekin harritzen zaituen era berean
munduko demokratek Europako diktadoreei antzinako baten askatasunak zapaltzen
uzten diete
eta keinurik edo protesta hitzik gabe jende errespetatua”.
Hori guztia gorabehera, gure itxaropena egunero sendoagoa da. "Gernikak irabaziko du
gerra" zioen
gure presidentea. Gernikak —gehitu genuen— gure askatasuna irabaziko du. bere
sakrifizioa delako
sakon hunkitu zituen oraindik lotan zeuden euskaldunen kontzientziak eta sakrifizio
honek duelako
mundu osoko gizon duinen artean ezagutarazi zuen gure justizia garbia
kausa. Eta, dena gorabehera, izan den horretan sutsu sinisten jarraitzen dugulako
idatzia; «Miseria, berekoikeria eta traizioaren mundu honetan gauza bakarra da
indartsua: dena
bidezkoa".
Montevideo, 1947.

GUERNIKA
GUERNICA 13." URTEURRENA
1808ko ekainean, Napoleon I.ak batzar eratzailea bildu zuen Baionan eta horrek, bere
agindu inperialaren arabera, Espainiako monarkiari lehen konstituzio testua emango
zion. Euskaldunei dagokienez, batzar honek eskaintzen zuen nobedade handia bere
deialdian sartzea izan zen, ordura arte Erreinuko Gorteetara inoiz joan ez zirenean, eta
askatasunerako zekarren arriskuak ezin zuen kezkatu. serio, Gernikako Bizkaiko Batzar
Nagusiari, zeinak bere Baionan duen ordezkari Juan José María de Yandiola bere esku
dagoen guztia egin zezala eskatu baitzuen gure "foruak" deitutakoak gorde eta
defendatzeko.
Yandiolak ez zituen hutsik egin zeinen izenean jarduten ari zen jendea eta Mendeko
Kapitainaren borondate ahalguztidunak mehatxatutako aberriaren defentsa irmo eta
elokuentean, esan zuen, besteak beste.
gogoangarria, behean transkribatzen duguna:
«Antzinaterik urrunenetik, edo hobeto esanda, bere jatorri primitibotik, Bizkaia
Espainiako gobernu orokorretik bereizita egon da, bere konstituzio eta lege
propioekin...».
"Espainian konstituzio baten beharra zegoen, eta VMIk eta R.k egoki ikusi dute haiei
ematea; baina Bizkaiak badauka hainbat mendetan bertakoak zoriontsu egin dituena
eta hori gabe ezin existitu...
Zoritxarreko zoritxarreko zoritxarreko batek, espero ez dena, kenduko balu, eta

Bizkaia Erresumako Konstituzio Orokorrean sartuko balitz, nola liteke bere burua
ahaztuta, bere
independentzia eta burujabetza, Estatu ia deusez batera murrizteko?...».
Okasio gogoangarri honetan, aipa litezkeen beste hainbestetan bezala, Bizkaiko

errepublika txikia munduko botereen aurrean altxatu zen bere mila urteko
subiranotasuna aldarrikatzeko eta mende askotan gozatzeak bere egin zuela
gogoratzeko. bertakoak pozik. Zein eskubiderekin edo zein justiziaren itzalaren bidez
saia zitekeen euskaldunak zoriontsu eta inori kalterik egin ez zion askatasun horren
aurka? "Pro liberate yourself Patria gens libera sit", hau da, gizon askearen aberri
askea lelo loriatsua zen euskaldunek, jada XII. Eta gure ondare onena diren askatasun
loriatsu guzti horiek sinbolizatzen dituen izena denok daramaguna da, gure erraietan:
Guernica.
Horregatik, 1936ko urrian Espainiako Errepublikaren ulertzeak gure ordenamendu
juridikoaren berrezarpenean urrats handi eta zuzena eman zuenean, duela ia mende
bat urratua, Monarkiaren neurrigabeko berdinketa-nahiak direla eta, eratu zen Eusko
Jaurlaritza. berehala Gernikara tradizio laiko bat berrituz zin egiteko. Bertan, gudu
frontetik kilometro gutxira, gure lehendakari José Antonio de Aguirre, "Jainkoaren
aurrean apalduta, euskal lurrean zutik, bere arbasoen oroimenarekin", Gernikako
zuhaitzaren azpian zin egin zuen bere agintaldia zintzo beteko zuela, zeinetan.
eskubideen egikaritzeak euskaldunen bihotzean jarraitzen du eta jarraituko du, beren
herriak, beren subiranotasunaren erabilera berreskuratuta, askatasunez eta
demokratikoki kontrakoa erabaki arte.
Dudarik gabe, gizon aske guztientzat Gernikaren izena sakratu egiten duten titulu
horiek guztiak dira, zehazki, totalitarioen gorrotoa piztu zutenak. Ezin baita beste
arrazoirik egon biztanleria bat, aitzakia estrategiko txikienik ere eskaintzen ez zuena,
Guernica izan zen bezala barbaro bonbardatu eta gaizkile suntsitzeko.
Bere suntsiketaren urteurren berri bat ospatzen da orain eta gure memoria berriro doa
gure askatasunen sehaskara, haiek bezala, hondamen ketzaile bihurtuta. Oroitzapen
honetan ez dago gogorik, jaio baino lehen gure bihotzetan madarikatu genuen
mendeku-nahia pizteko. Guernicako oroitzapena gure iraganeko zoriontasunaren eta
gure egungo miseriaren inguruko gogoeta bat da. Gure oroimena da euskaldun zintzo
guztiok garen eta ahal duguna dedikatzeko egin dugun zinaren berritzea, atsedenik eta
zorabiatu gabe, gorrotorik eta beldurrik gabe, aberriaren lurrean edo handik kanpo,
beraz, amesgaiztoko urte ahaztu hauek, etortzeari utzi ezin dioten egunetan, berritu
dezagun Haritzaren itzalpean, gure herentziarik loriatsuena den askatasunen tradizioa.
Guernicaren oroimenean, gure pentsamenduak esker onez doaz gure tragedia
anaitasunez sentitu eta sentitzen jarraitzen duten uruguaitarra bezalako herriei, eta
lurreko boteretsuengana ere jotzen dugu Justiziaz hitz egiten jarraitzea posible ote den
galdetzeko. , Askatasuna eta Demokrazia. , munduko herririk zaharrenetako eta
benetakoenetako libre eta demokratikoenetako bat onartzen denean; Justizia eta
bakea tradizionalki maite duten herrietako bat, gurutzean iltzatuta jarraitzen du
Tartuferen aldarean sakrifikatu nahi ez izanaren delitu bakarragatik.
El Plata, Montevideo, 1950eko apirilaren 29a.

GUERNIKA
GUERNICA 15." URTEURRENA
Vernon Bartlett idazle ingeles ezagunak Espainian bira egin berri du. Eta artikuluetako
batean hori
oraingo honetan "New Chronicle"-n argitaratu du, Guernica bisitatu duen Bartlett-ek
idatzi du:
beste gauza batzuen artean:
"Eta han, herri euskaldunenen bihotzean bertan, kale bat dago izena duena
Mola jeneralak, haren aginduetara, duela hamabost urte, alemaniarrek egin zuten
gehien
bonbardaketa esperimentu bateratu garrantzitsua, Guernica erasotzea, hiri santua
euskaldunak eta ia erabat suntsituta utziz. Gaur egun herri txikia da baina
bizia, bere kale nagusian eraikin ederrekin, horietako batzuk granitoz berreraikitakoak.
Alde zaharrean sartzen zarenean bakarrik konturatzen da astoak direla —badelako
merkatu eguna gaur- euskal etxeak zirenen hondakinen artean arakatzen ari dira.
Baina norberak lortzen badu herriko bertakoei hitz egitea, ulertzen du zein den
sentimendu mingotsa
Franco jeneralak eta Mola heroitzat har zezaten bere eskakizunean inspiratuta daude
nazionala".
Gero ingelesekiko sinpatia korronteari buruz idazten jarraitzen du, eta hori egiaztatu
ahal izan zuen
hitz egiten zuen eta azaltzen duen euskaldun guztietan, baita antzinako arrazoiengatik
ere
merkataritza-trukea eta beste batzuk, kidetasun politiko sakonak direla eta, eta dio:
“...hemen Espainiako inon baino gehiago errotuta dago tradizio demokratikoa

mendeetako historia. Mende askotan zehar, Bizkaiko herrietako ordezkariak
Gernikako zuhaitzaren azpian bilduta —Suitzako kantonamenduetako ordezkariak
bezala—
bere herriaren administrazioarekin zerikusia duen guztia erabaki. Eta mendeetan ere,
erregeak
Espainiak zin egin zuen Bizkaiko Foruak errespetatuko zituela, nolabait esatearren,
Adierazpena
Euskaldunon eskubideak. Gainera, mendeetan zehar bizkaitarrek eta ingelesek gauza
bera eman dute
interpretazioa "askatasuna" eta "giza eskubideak" hitzei... Baina Parlamentuaren
eraikina
Euskara hutsik dago. Foruak 1876an deuseztatu ziren, euskaldunak baitzeuden
karlistaldietan garaitua izan zen alde. Espainiako Errepublikak euskaldunak aintzat
hartu zituen
autonomiaz gobernatzeko eskubidea. Baina honetaz oroimena bakarrik geratzen da,
autonomiaz geroztik
Franco jeneralak eta bere aliatu nazi eta faxistek baliogabetu zuten. Euskaldunak duen
gitarra
Iparragirrek, bere erbeste noraezean, Gernikako Arbolari abesten ohi zuen, mutuki
azaltzen da.
“bisitarien” miresmena.
Eta Guernicatik urruntzean, ingeles publizista nabarmenak honako hau idatzi du: "The
road that from a little
Guernica haratago Donostiara eramaten du, nire ustez, ez da hain zoragarria
Capetown ingurukoa baino. Baina maltzur baten ertzean arrantzale-herri txikietatik
igarotzea
itsasoa, hortik barrena ibili nintzen triste eta gogoetatsu. Zoritxarrez pentsatu nuen
zein ohituta geunden
eta bonbardaketa eta suntsiketa bezain izugarrizko krimenekiko sentibera ez gara
herri txiki bat Eta erantzun egoki bat aurkitzeko zailtasunaz hausnartu nuen
harroputza, tiranoa eta demagogoa. Momentu haietan euskaldun batek esaten zidana
gogoratu nuen
Bilbao: "Hamar gutakotik bederatzi gara Franco gorroto dutenak".
Gaur Gernikako bonbardaketa barbaroaren urteurren berria denez, ondo iruditu zaigu
eman hitza gure lurretik pasa berri den publizista ingelesari eta bere
doitutako esamolde txikiak gehitu genezake.
Bai, egia da duela hamabost urte gaur Hitlerreko alemaniarrak, faltsutzaile nagusiak
Francoren garaipenarekin, «esperimentalki» bonbardatu zuten Gernika, ia lurretik
suntsituta utziz.
osatu. Bai, egia da hori zela gure demokraziaren santutegia, baino zaharragoa
ingelesa eta suitzarra; Francok eta bereak suntsitutako gure milurteko askatasunen
ikurra
Aliatu nazi eta faxistak. Egia da hamar euskaldunetik bederatzik gorroto dutela Franco,
barruko hiltzailea
Guernica eta gure lurralde osoan, bere odolaz eta bere “gizon eskubideez” bikain
gure Foruetan sagaratua. Egia da mundua ohitzen dela eta sentibera ez dela erakusten
herri baten bonbardaketa eta suntsiketa bezain izugarrizko krimenak... Baina are
gehiago da
Zoritxarrez egia da "harroputzak, tiranoak" jarraitzen duela erantzun egokia aurkitu
gabe
Bere burua Demokraziaren eta Askatasunaren txapeldun deitzen duen munduarena eta
lasaitasunez kontenplatzen du
ideal horiek oso-osorik gorpuztu dituen herrietako baten martirio luzea
Lurrean.
El Plata, Montevideo, 1952ko apirilaren 26a.

GUERNIKA
GUERNICA 17. URTEURRENEAN
Gucrnicaren suntsiketaren urteurrena ospatzen da eta haren oroitzapena berriro

itzultzen da
gu; Gogoan dut ez dela inoiz hilko plazak eta parkeak dauden ekialdeko lurralde
eskuzabal honetan
bere hiri nagusiek euskaldunen hiri santu martirikoaren izena daramate.
Francoren zerbitzura alemaniar hegalen ekintza barbaroari, alferrikako eta azaldu ezina
edozein ikuspuntu estrategiko edo politiko, motibazio logiko bat bakarrik aurki daiteke
Zenbait zentzu; naturala baitzen hitlerianoak eta falangistak, zeinari e! izena bakarra
askatasun gaitzesgarria, beren haserrearen xedetzat defentsarik gabeko herri hori
aukeratu zuten
estrategikoa, baina gizon duin guztientzat sakratua, gehienen erlikia izateagatik
Europako antzinako askatasunak.
Horregatik, Gernikaren suntsipena sintoma eta aurrekari ere izan zen, eta azken
honetan
gaur gure oharrean gelditu nahi dugun alderdia. Guernica-ren suntsipena delako
sinbolizatzen jarraitzen du gupidagabe. Ez da orain metraila jarduten duena; instintu
barbaroa baizik
duela hamazazpi urte bonbak bota zituena, suntsitzeaz gozatzen duen sen beheko hori
suntsitzeko eta zikintzeko zikintzeko, bere lan basatiak jarraitzen du euskaldunen
lurraldean zehar
sekularki aske, berriz, duela urte batzuk arte, Gernikako zuhaitza izan zitekeen bere
zaldia
ikurra.
Beharrezkoa da munduak jakitea —munduko boteretsuengandik ezer espero ez dugun

arren—
Euskal herritarrak bere haragian eta izpirituan hiltzen ari dira. Nazioek behar dute
Nazio Batuek jakiten dute —nahiz eta ez dugu ezer espero haiengandik— haien
krimenaren gaitzespen ponpoxoa dela
herri baten genozidioa, alferrikakoa da, itxuraz, haiekin harremanetan ari zarenean
amaieraren itxurak egitea beti izan da, bere historiako mende luzeetan, gozamenaren
adibide
norberaren askatasunak eta eredua besteekiko errespetuan.
Jarraian, plan diaboliko bat —Cisneros kardinalaren proiektu horretan aurrekaria duena
—
bere herria Nafarroatik masiboki erbesteratzeko eta andaluziarrez birpopulatzeko—
Gaztelako estepako edo Extremadurako basamortuko herri osoen euskal lurrera
etortzea,
Europako nazionalitateetatik zaharrena bere iturrian bertan itotzea. itotzen du
gure ezaugarrietako lehenengoaren bizitza prekarioa, gure abizenen hizkuntza santua,
urtean
zein - sinistu ala ez!- debekatuta dago prentsan argitaratzen den lerro bat idaztea
Euskal lurraldea. Giza eskubideen ariketa oinarrizkoena ere jazartzen da, bezala
duela egun batzuk Gasteizen egindako prozesu horren testigantza ematen du,
urteetako espetxe zigorra ezarri diotelako
herritar zintzo eta eredugarriei —horietako inork ez du laguntzen
komunismoaren aitzakia —krimen izugarriagatik— frogatu gabe ere— antolatu izana
leiho bakar bat ere hautsi ez den greba bidezko eta baketsua. Baina ez dugu zertan
jarraitu behar
Frankismoaren afrikar mentalitatearen fruitu tristeen erakusketa.
Badakigu Gernikaren suntsiketak jarraitzen duela. Badakigu kalte asko datorkigula

egiten, horietako batzuk konponezinak izan daitezke. Baina badakigu gure kemena ere
jendea, erreserba eta erreserba izugarriak, eta badakigu ere zenbat min
mundua salbatuko litzateke jakingo balute! Tirania ororen gehiegikeriak alferrik direla.
luzea. Badakigu haserreen izugarrikeriak berak piztu duela euskal kontzientziak hori
betiko lotan sinesten genuen eta astindu eta altxatu egin da askatasunaren alde
orain arte axolagabe edo etsai geratu ziren gure lurreko eremu haiek.
Oso ondo dakigu zer esaten ari garen. Eta orregatik, gure zorigaitzaren gau luzean, ez
dakit
Ez ezazu inoiz itzali edozein goizetan bihurtu arte haziko den argi ahul hau
eguzki distiratsua. Guernica zuhaitzak, berriro eta betiko, bere fruituak emango dituen
eguna izango da
askatasuna Europako pertsona zaharrenari, bere orbainetan loriatsua eta bere
torturetan sublimatua.

GUERNIKA
GUERNIKAKO MARTIRIOA
"Vizcaya suntsitu egingo dut. Arrazoi asko dauzkat horretarako", iragarri du Molak,
antolatzaileak.
ofentsiba handia Bilboren aurka amore emateko beldurra eman ziguten eskuorri
haietan
hegazkinak, askoz prodigoagoak bonben kazkabarran.
Erasoa bitarteko guztiekin eta elementu guztien koordinazioan prestatu zuten.

Ehun bat hegazkin alemaniar eta italiar zain zeuden Gasteizko, Burgosko, Logroñoko
baseetan
eta Soria; horietatik erdiak baino gehiago laster 15 kilometrora bakarrik antolatu ziren
kopeta. Gasteizko eta Burgosko lantegietan, bonba-sorta izugarria
alemaniarra egina; 500 kilokoetatik hasi eta aluminiozko su-erregin txikira
Alemanak gure lurzorua probatu eta hobetzera zihoazen. Eta abiazio honi, nagusi
Alemana, italiar zutabeak gehitu ziren, Afrikako banderak, Tercioko legioak
Tropa atzerritarrak eta, azkenik, espainiarrak, Nafarroatik Aberriaren min handiagora
eskatuak. ETA
indar horiek, hasieran 85.000 gizon ziren, baikor kalkulatu baitzen
eskura zituzten baliabide material indartsuekin nahikoak ziren frankistak
Bilbon hiru astetan sartuta, 120.000 gizonetara iritsi ziren —ia bikoitza—
Euskal armada—, 80 eguneko erresistentzia epikoaren ostean, Bilbon sartzea lortu
zutenean
600 metroko aurrerapena eguneroko batez besteko sakoneran, aurrealdetik euskal
hiriburura
batez besteko distantzia 49 kilometrokoa izan zen.

Beharrezkoa zen "gurutzada" frankistaren gezurraren aurkako testigantzarik
ikaragarriena suntsitzea.
Euskaldunak ematen ari ziren, herri erlijioso eta ordenatua baldin badago; Alemaniari
ordaindu behar zitzaion
laguntza erabakigarria Bilbon burdin mineralaren prezioari, eta horrela, martxoaren
31n gogorrekin
Montevideoko sortzailearen jaioterriaren bonbardaketa, Durango zaharra, erdi
deuseztatuta geratu zena
Egun hartan, erasoaldi izugarria hasi zen, eta hegazkinak 162.000 jaurti zituen.
2.842 tonako pisua zuten bonbak batere falta ziren euskal zelaietan
aireko edo hegazkinen aurkako armak eraso horri aurre egiteko.
Aberri zaharra urratuta zegoen; beren basoak erre, beren

baserri zuriak eta, 1937ko apirilaren 26an, gaur egun hamalau urte, alemaniar
hegazkinak
Guernica su izugarri batera murriztu zuen, non bere askoren gorputzak
haurrak. Beste asko bide ertzetan etzanda borrokalariek ametrallatuta
jazarpen gupidagabea. Zibilizazioa doluz estalita zegoen eta Guernica, ordura arte
sinboloa zen
Euskal askatasunak, bere martirioarekin, esanahi unibertsala eskuratu zuen.
Beste behin gogoeta egin dugu urteurren berri honetan ekintza barbaroaren eta gure
Meditazioak gutxien aztertutako alderdietako bat kontuan hartzera eraman gaitu
Frankismoa: bere hutsune espiritual beldurgarriarena. Guernicako krimena, diluvio
osoa
Altxamendu militarrak urrutira bota dituen odola, mina eta malkoak
Espainiako lurzorukoa, zergatik eta zertarako? Eta ez gara hemen bere behin betiko
emaitzei buruz ari
Ikusteko modukoak dira: miseria ikaragarria, tuberkulosia hedatua, ezintasuna eta
moralgabetasuna
gobernuko agentzia guztiak, prostituzioa inoiz ez bezala, antzutasuna
zientzietan, letretan, arteetan... Hori guztia, justifikazioa ez bada, aitzakiaren bat izan
lezake
bere mistiko eta sutsuak egindako ideologia berri batzuen proba praktikoan izan ezik
jarraitzaileak. Baina, norbaitek esan al digu zein den "salbatzaile" mugimenduak?
garaile? Ia, munduaren historian zehar, ez da inoiz hutsunerik egongo
mugimendu horrena bezain ideologikoa, milioi bat baino gehiagoko sarraskiaren
prezioan
herritarrak eta gainontzeko gehiengo zabalaren miseriak eta etsipenak, ez du balio
izan
Errepublika suntsitzeaz gain, Monarkia ezinezko egin eta erregean iraunarazteaz gain
El Pardoko aretoak hondamendi osoaren arduradunari.
Gaur egun beren boterea auzitan jartzen ari diren hirurehun mila euskaldunak, nahiko
bat den greban
gizontasuna, gizalegea eta diziplina ikasgaia, beste behin gogorarazi gauza hauek
guztiei
zibilizatua duela hamalau urte Guernicako krimenaren aurrean dardar egin zuen.

GUERNIKA
GUERNIKAKO ZUHAITZAREN BESTE BILOBA

Gure aurreko zenbakian Gernica zuhaitzaren ale bat landatzeari buruzko berri eman
genuen
Montevideoko izen bereko plaza. Informazio hau osatuko dugu gaur erreproduzituz
ekitaldian emandako hitzaldiak. Vicente de Amezaga doktoreak bere burua adierazi
zuen
ondorengo terminoak:
"Zuhaitz bat landatzea beti kultura ekintza bat bada, imajinatu zenbat gehiago izango
den bati aurre egitean.
Gernikako plaza honetako erraietan gaur gordailatzen duguna bezala”.
Egintza soil honek esanahi bikoitza du: alde batetik, Saila
Ohorea dudan Montevideoko Unibertsitateko Euskal Ikasketak, berari zegokion
Ekintza hau babesten du, aurten bere zereginak inauguratuz zuhaitzari omenaldia
eginez
mendeak eman zizkion munduari askatasunaren lezioak; honekin esan nahi dugu ez
dugula ulertzen
kultura bere zentzu osoa eta egiazkoa, baina askatasunean oinarritua eta oinarritua;
ez
euskal kultura ulertzen dugu, ez bada bere izerdia eta bere bizitza euskal
askatasunetik hobeto jasoz
zuhaitz honek ez duela ezer sinbolizatzen.
Eta guretzat gaurko zeremonia xume honek badu beste alderdi bat, beste esanahi
maitagarri bat: du
gainezka egiten gaituen euskal-uruguaiar ermandadearen beste lekukotasun argi eta
bizi bat
guztiak beren isurketa atseginetan ekialdeko lurra kontenplatzean, emankor eta
eskuzabal, barne hartzen
bere bularra gure arrazaren ikur hori.
Ekialdekoak! Urteak daramatzagu euskaldunok goiz edo geroago egun batekin

amesten
etorri behar da: gure aberriaren askapena. Eta eguzkia denean ere amesten dugu
askatasunak bere isla distiratsuak jarri zituen gure haritz sakratuaren hostoetan, egun
hori alaia izango da
gorena gure lurralde zaharrean. Gure bailarak ez dira inoiz berdez jantzita agertuko
hain berria; Gure paisaia polikromatuaren mantu aberatsa ez da inoiz zabalduko a
halako ñabardura eta tonaltasun alferrik galtzea, begien laztan eta opari. ren
marmarra dela uste dut
gure errekak ez dira inoiz hain sonoroak, argentinarrak eta jokundoak izan orduan eta
arte
Gure itsaso basatiaren burrunba txarrez leundu behar du egun hori haur-kanta
ñabarduraz,
birjaiotzen den askatasuna baretu eta kulunkatuko balu bezala...
Baina ziurtatzen dizuet, adiskide uruguaitarrak, gure lurraren poztasun unibertsal

honek ezin izango duela gure baitan itotu sentimendu elemental hori, bihotz ondo
jaiotako lehen betebehar hori: esker ona. Bai, gure pozaren egun hura oroitzapen onen
eguna ere izango da, laguntzak bertara heltzera eraman gintuen lagun leialentzat,
besoak irekiz izen hori irabazi genuen lagunentzat, dena kenduta, bidetik ibili
ginenean. Mingostasuna. Eta zabarra haiek, lehen postua hartzen dutenen artean, zu
Uruguaiko, ordu eta aukera guztietakoak.
Utz iezadazu, bada, itz kaxkar horiek ixteko ordurako hainbeste aldiz entzundako bi
oihu hauekin.
nire eztarritik senidetuta: Bizi Uruguai!, Gora EuzkadÜ"
Adolfo Berro doktoreak hitz hauek ahoskatu zituen:
"Montevideoko Unibertsitateko Euskal Ikasketen Sailak onartzea erabaki zuen

Miguel Báñales doktoreak bere kolaboratzaile duin eta gogotsuak harizti batekin egin
zuen eskaintza.
Guernikako zuhaitz historiko, tradizional eta loriatsutik jaisten da, hemen landatzeko,
hondartza honetan
herri handi txikiaren izen ospetsu eta aparta daraman mon-tevideana, sakrifikatu
zinikoki totalitarismoaren aurrekaririk gabeko indarkeria bandalikoarengatik”.
Oroimen nabarmenaren zuhaitz txiki, batu anai-korronte batean zure euskara izerdia
emankorrekin
Uruguaiko lur honen zukuak, zure urrutiko aberria bezalako maitalea, eta hain hurbil,
gabe
hala ere, gure bihotzez, printzipio demokratikoez eta giza askatasunez!
Hazi oparoa, Gernikako haritza, gure lur emankor honetan, plaza irribarretsu honetan.
Montevideo, zure adarrak laztanduko dituen ekialdeko eguzki urrezko eta
distiratsuaren azpian, gaur samur bezain argia
txoritxoak, goiz koipeak eta sendoak baserritar baten esku erraldoiak bezala; haritz
oparoa hazten da
Guernikakoa, eta eraman zure adarrak urruti, urrun, zure hosto berde ilunez ondo
estalita, to
zure zurrumurruko hostoaren aitaren itzalean Montevidean umeak anaitasunean
jolasten direla
biribila, eta txoriek zure adar dardaratsuetan egiten dute habia, eta denak, txoriak eta
umeak, abesten dute biziari
osasuntsu, pozaz beteta eta eguzkiaz mozkortuta!
Zure izerdian Euscara lur zaharreko zuku handiak urtuko dira

Plata izugarriko herri gazte eta aske hau, eta altxatuko duzu, Guernikako haritz txiki,
zure kopa
pampa indartsuaren eta hego-ekialdeko gaziaren bultzadaren aurka desafiatzailea eta
harroa, sinboloa.
Zure izerdia bezala Uruguaiko lur honetan urtu den bi herriren anaitasuna
bera, morrontza eta tiranien gorrotoan eta askatasun irrika izugarrian!
Guernikako haritz txikia Charrúa lurretan, arrazaren indarraren ikur eta adibide izango
zara
menderaezina, bere gizonen zintzotasun atsotitzagatik, lanarekiko maitasun
deklinaezinagatik, berea
konstantzia eta grina milurteko historian zehar, bere hizkera zehatz eta leunaren gisa
Pirinioetako haranetako lasaitasun gozoa, eskubideekiko errespetu sakon eta
astinezinarena
gizakiaren sakratua!
Roblecillo de Guernika, Uruguaiko lurretan, eskatu behar dizugu, zure ereserki
harroaren ahapaldiekin eta
loriatsua, "betiko udaberrian geratzen zara, zein lore garbi zahar zahar, zuk
erruki zaitez gure bihotzez eta eman iezaguzu betiko zure jainkozko fruitua”.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1948ko maiatzaren 20a.

GUERNIKA
GERNIKAKO OROIMENA
Gaur, apirilak 26, bederatzi urte beteko dira Alemaniako hegazkinak suntsitzearen
ondorioz.
euskaldunen hiri santuarena.
Ez gara geldituko dagoeneko hain ezaguna den bandalismoa zehazten. Ez gara
espekulatuko
bere esanahi bereziari buruz. Ez gara geldituko trama deabruaren gaitzespenean ere
horren bidez, denbora jakin batez, gaizkileek iritzi publikoaren zati on bat egitea lortu
zuten
mundu mailako klase zintzoak biktimak berak errudun ikusten ditu. Hori guztia baino
gehiago izan da
aski argi. Bada, gaur arte oraindik frogetara amore ematen ez den norbait, hori
halakoa da gizonen klasea, mirariak ere ez direla egiaren argira esnatzen. utzi dezagun
ondo.
Urtemuga honek munduarekiko kezka bereziko une batean aurkitzen gaitu. bakeak
ditu
gaixo jaioa. Bere sehaska ondoan, betiko egoismoak, inperialismo sendaezina,
gaizkiulertzea eta gorrotoa ezkutatzen dira. Bera babesteko sortutako gorputza
berehalako arriskuan dago
apetitu erdi estalitako tresna bihurtzeko. Bakea iraun dezan, beharrezkoa da
justiziak erreinatzen du organismo horretan eta hala egiten duela hasieratik eta
azkenera arte
proiekzioak. Hartu eta eraginkorra izateko modu bakarra da: horrela bakarrik egin
dezakete gizon zintzoek
munduan denek zoratzen sentitzen duten fede eraikitzaile horretara iritsiko gara.
Erregimenaren aurkako salaketa

Franko. Euskaldunok bakea gaitzestea maite duten nazioen kontua da,
behin betiko, gure herriari, bakean balego, izugarrikeria guztiak ekarri zizkion
erregimenari eta
gerra krimenak; Demokraziaren alde borrokatu ziren nazioei buruzkoa da
Guernikan egindako krimenaren errudun erregimena, demokratikoki gehienen sinboloa
munduko zaharra; da Hitlerren eta Mussoliniren aurka borrokatu ziren herriek ez zutela
egin
Hitlerren eta Mussoliniren bidez soilik jaio zitekeen eta hori da zilegi den erregimen
honen biziraupena
bere aztarnen oinordeko eta jarraitzaile; Frankismoan sinbolizatutako erregimenari
buruzkoa da
lurraren azaletik ezabatua; ez bakarrik arriskutsua denagatik; ez, gaizkirako bakarrik
hori egin daiteke eta prest dago, baina batez ere eta funtsean egin zuenagatik;
beraientzat
Guemica izenarekin letra odoltsuekin nabarmentzen diren delituak.
Badakigu gure kausaren alde ondo errepikatutako argudioak enuntziatu baino ez
ditugula egiten;
Bere konponbide azkarra eta bidezkoa eragozten ari diren batzuk ere ezagutzen
ditugula uste dugu. It
Ulertzen ez duguna da nola irits daitekeen behar den muturreko inozotasun edo
hipokresiara
denek dakien erregimen baten alde esku-hartzerik ezaren printzipioa aldarrikatzea
Alemaniako eta Italiako esku-hartzeak bere existentzia zor du; ulertu ezin duguna hori
da, zeren
komunismoaren beldurra —gutxiengoa da gure aberrian eta azken alderdia zenbakiz
Espainiar Estatua-, erregimen bat, nagusiki determinatzailea
Espainiar komunismoaren hazkundea, eta, urte gutxira, gauzak honetan jarraitzen
duen bakarra
kanala, ondorio natural gisa ekar dezake penintsulan garaipen odoltsua
Leninen doktrinak. Frankismoak zenbat eta gehiago iraun, orduan eta aukera gehiago
izango dira garaitzeko
komunismoa areagotzen ari da. Hau da politikari arduratsu batek ezin duen egia garbi
eta garbia
alde batera utzi.
Orain modan dago esatea demokrazia eta bakea paraleloak eta zatiezinak direla. Hori
bai, egia esan.
Baina aspaldi; Garai guztietatik, gizon zintzoek badakite hori
Justizia funtsean zatiezina da ere. Bere izaera halakoa dela gehienez denean
bere kideen gutxieneko zaurituta dago, bere gorputz osoa urratzen da. Euskaldunok
badugu
beti ezagutu eta praktikatu egia hau. Herri txiki bateko ordezkariak, baina hain
handiak
demokrazian, zintzotasunean eta giza zentzuan gehiago den bezala, gaur egungo
memoria altxatzen dugu
Gernikako martirioa gure ahotsa, justizia eta askatasuna eskatzen duena. Gure
aberrirako eskatzen ditugu. ETA
justizia bitartean bakean atseden hartu ezingo duten munduko aberri guztientzat
horregatik oihu egiten dute Guernica be satisfeed bezalako krimenak.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1944ko martxoaren 30a. El Plata, Montevideo, 1944ko
apirilaren 26a.
GUERNIKA
KOLONIA HARITZA
"Ni ikusita, zuhaitz txiki eta xume bat, plaza honen erdian bakarrik zutik, hemen
Kolonia hiri zahar eta noblearen bihotzean, asko izan behar dira, dudarik gabe, artean
harrituta eta jakin-minak galdetu dit: nor zara zu?
"Eta nik, zuhaitz txiki eta xume batek, nire istorioa kontatu behar dizut: gerrak eta
gerrak ezagutzen ez dituen istorioa.
konkistak; esklabotza eta tirania alde batera uzten dituen historia; desleialtasuna
gorrotatzen duen historia eta
traizioa; handitasun faltsua eta txinga zaharkitua kabitzen ez diren historia; herri
baten istorioa
beti herri bat izan zela; historiak eta mendeetan zehar askatasun zabal, eskuzabal eta
zakarrez osatua"
«Itsasoen beste aldean, han Euzkadi zaharreko mendi berdeen artean dago, Bizkaian,
bat
haritz zaharra, sendoa eta noblea, bera bezala eta bere legea bezala”.
«Haritz bat da, zeinaren itzalpean, Bizkairik askeeneko gizonak elkartzen diren
antzinatik
aldiz: gerora izena eman zion Gernika herria sortu baino lehen, bazegoen».
"Europa zaharreko hainbeste hiri harro sortu baino askoz lehenago existitu zen.
Lehenago
haien gorteak eta parlamentuak eraiki zirela. Eta, Frantziako Iraultza baino mende
batzuk lehenago
abiarazi bere matxinada eskuzabalaren oihua; mendeetan aurrerago zegoen
Ingalaterra askeari
mirestea mundua bere konstituzio demokratikoekin eta kantonamenduen
independentzia sendoarekin
Suitzarrak, haritz honek itzalpean jartzen zituen belaunaldiz belaunaldi haren azpian
biltzen ziren euskaldun zakarrei.
belaunaldia, independentziari abesten den ereserki iraunkorra ziren Gorte subirano
haietan
aberriaren eta gizakiaren duintasunaren”.
«Askatasunen seinale, Justiziaren jauregia eta Europako demokrazia zaharrenaren

tenplua zen.
Kontinente zaharrean herriak basailu nahasgarrian zeudenean, euskaldunak —guztiak
—
jendea-zuhaitz honen magalean bilduta elkarri beren lege subiranoak emateko,
horregatik agurtu zuten
errespetuz, bera Washingtoneko Kapitolioaren baretasunetik, bihotzetik bezala
ekaitz asaldatua zegoen Frantziako Konbentzio hura".
«Eta, urte batzuk geroago, Monceyren menpeko Konbentzio hartako armadak sartu
zirenean
Gernika, osatutako tropek beren arma garaileak zuhaitzari entregatu zizkioten”.
"Tiraniak berez goresten zuen. Eta gaizkiaren indarrak gaizkile hasi zirenean
Europan gainezka, bonba eta metraila uholdea errauts bihurtu zen hiri santua
euskaldunak".
"Baina esku jainkozko batek salbatu zuen haritz hura suntsipenetik. Eta, bere hiriaren
hondakinen artean
maitea, bizitzen jarraitzen du, askatasunaren seinale eta injustizia ikaragarrienaren
lekuko”.
«Haritz horren semea naiz. Duela urte asko askatasunen abeslari ibiltaria
Lurralde hauetan urte luzez bizi izan ziren euskaldunek ahapaldi eskuzabal hura
entonatu zuten:
"Ernán da zabalzazumunduan fruitua". (Eman eta zabaldu zure askatasunaren fruitua
munduan zehar).
"Ni naiz fruitu horietako bat. Horregatik aukeratu naute lur honetan bizitzeko; lur
honetan
non ainbeste euskal izerdi eman duen; batez ere askatasun lurraldea den lurralde
honetan”.
"Horregatik, nire sustraiak gozamen berezi batekin murgiltzen dira; beti aurkitzen dute
hain aberatsa
zukuak!; horregatik botatzen dira egunero nire adarrak zerura bultzada gehiagorekin;
du aura
laztan eta haiek astintzen dituzten haizeak beti dira askatasun aura eta haizeak”.
«Uruguaiko lurretan euskal berritzea, gustatuko litzaidake nigan ikustea identifikazio

hori, beti
Perfektua izaten jakin zuen, euskal enborretik ekialdeko lurrekin. Hemen euskaldunen
seme-alabak ez
nire adar guztietan hosto guztiekin zenbatu liteke, a gisa jarri naiz
Uruguaitarrak eta euskaldunak gehien batzen dituenaren ikurra, odolaren ondoren:
gurtza
askatasuna".
"Hau da nire istorioa. Istorio xumea, baina zuhaitz txiki honen garbia, zaharra,
indartsua eta noblea.
apal ikusten duzuna plaza honen erdian bakarrik zutik, hemen nobleen bihotzean eta
Colonia del Sacramento hiri zaharra".
Colonia, Uruguay, 1944ko irailaren 10a

GUERNIKA
ZUHAITZA ETA IZEN BAT GUERNIKAREN TESTIGO BERRIA DIRA
"Gauza gutxi tristeago, jaunak, naturaren ikuskizunen artean, hori baino

hilzorian dagoen zuhaitz baten kontenplazioa. Horiek baino gehiago, askoz tristeagoak,
bihotz hunkigarriagoak
basamortuko paisaiak, bizitza inoiz existitu ez zela ematen duten panorama polar haiek
edo
kasualitatez, duela mendeak, betiko itzalita egongo zirela, niretzat beste horiek dira
Sustrai lehorrak, enbor bihurrituak, adar biluziak dituzten zuhaitzek markatuta.
naturaren ugaltze ahalmen gorenak duen momentu izugarria adieraziz
izateari utzi zion
Baina hilzorian dagoen zuhaitzaren ikuskizuna tristea eta suntsitzailea bada, ezer ez
horren kontra, hain zoriontsua, beraz
bizigarri, jaiotzen ari diren zuhaitzen kontenplazioa bezain itxaropentsua; duten
zuhaitzen artean
Gaur bizitzen ikusten dugun jai eder honen kariaz.
Bizitza luze eta emankor baten promesa gisa altxatu zirela ematen du; badirudi altxatu
zirela
bere hosto berde sinbolikoak bezainbeste itxaropen irribarre eskainiz; badirudi
bere adar gazteak gai ziren lurraldearen babesik onenak babesteko
jaio dira eta garapenean lagundu zien gizonarentzat; Badirudi jaiotzara joan ginela
gizakiena; Badirudi, hauen jaiotzan bezala, gugandik ere kimutu zirela
bularrean antzeko zerbaitetik datorren poz sakon baten sustraiak
bizitzaren komunikazioa, gure existentziaren betiko berritze baten antzeko parte
hartzearena.
Horregatik guztiagatik, ederra da gaur ospatzen ari garen Zuhaitz Jai hau. ederra da
bihotz guztiak; baina, batez ere, euskaldunen eta euskaldunen ondorengoentzat da
Kolonia Sail hau jaialdi hau sakon eta oso berezia dutenentzat
esangura.
Gucrnika zuhaitzaren ale bat landatu duzu gaur hemen. aterpea zuen zuhaitz hartatik
askatasuna eta demokrazia eta euskaldunen giza duintasunaren zentzua, jada mende
haietan
bere herri-masetan giza pertsonarekiko esklabotza, basailu eta mespretxu hori,
Europako eta munduko ondare tristea ziren.
Horra Tirso de Molinak ahapaldi sendoetan abesten duen haritz horren biloba; horra,
zurtoina
Wordworth poeta ingelesak soneto famatu bat sagaratu zion haritz hura; horra
zuhaitza
Frantziako Konbentzioko tribunatik agurtu zuen Tallienek; bera nori, handik gutxira,
Konbentzio horretako arma garaileak, Gernikatik pasatzean, aurkeztu behar izan ziren
erreberentea; bere irudia, askatasun zaharrenaren ikur, Kapitolioa apaintzen duen
bera
Washington.
Hemen Uruguaiko lurretan kokatua, izerdiaren komunztadura zoriontsuaren ikurrik

perfektuena da
euskara ekialdeko lurrekin. Hemen jarrita, izan behar du, euskaldunak eta euskaldunen
ondorengoak, ditu
zuretzako zure jatorriaren eta jatorri duten betebeharren betiko oroigarri izatea
inposatzen dizu
Zuhaitza bezala, zure fruiturik onena zor diozu eusten zaituen lurrari: ez egin haiekin
negoziatu;
beti izan — ez daukat nik eskatzen dizudan beharrik — izan beti onenen artean onena
uruguaitarrena. Baina zuhaitza bezala, ez ahaztu inoiz zure lurzoruaren modalitatea
jatorrikoa: haritz horretan sinbolizatutako euskal zigiluak beti bereiz zaitzala.
Kolonia Saileko euskaldunak eta euskaldunen ondorengoak: hortik lehen aldiz

gizonen oroimena haritza bere lurrean askatasunaren fruituak emateari utzi diola. eta
indarrak
Euskaldunen hiri santua errauts bihurturik egun batean Europan askatutako gaiztakeria
han askatasunaren sustraiak betiko errotik atera nahian bere lurralderik aproposenean.
baina berea
saiakera alferrikakoa izan zen. Euskaldunek ez diete uko egiten, ezta uko egingo ere
beren eskubideei; eskubidea santua
mendeetan zehar. Eta euskal lurretan eta lur horretatik kanpo, Europan eta Amerikan,
handietatik
Iparraldeko errepublika Hegoaldekoen artean txikienera, euskaldunen bularretan
oihartzuna da.
zaharberritze oihua. Ekimen santu bat da, zeina -zuen iritzia edozein dela ere- ezin
duzun
aurka egiteko kutxa duinrik ez eta euskaldun duin guztiak dauden enpresa delako
deitua, ziur nago, guztiz ziur, bertan sortuko duzula, hobespenaren ordez,
zuek euskaldunak eta euskaldunen ondorengoak Kolonia Saila.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1944ko irailaren 20a. Mintzaldia Colonian, Uruguain.
4. kapitulua.
EUSKARA ETA LITERATURA.
 Kantatu dezagun
euskaraz .................................................. .. ................................. 36
 Euskal Ikasketen
Kongresua.................................................. ...................... 38
 Hizkuntza
elkarrizketa ................................................................ ...................................
41
 Euskararen
eguna .................................................. .................................... 44
 Euskararen
defentsan .................................................. ...................................... 46
 Euskara eta
aberria ............................................... .................................... 49
 euskara. Euskara .................................................. ........................... 50
 Euskara. Jardunaldia .................................................. ............... 61
 Hizkuntza eta
nazionalitatea ............................................................... ........................... 66
 Euskal literatura .................................................. .............................. 67
 Euskaldunak gaztelaniazko
literaturan ............................................... ...... ........ 69

KANTA DEZAGUN EUSKARAZ
Jenio nazionalaren lehen agerpenen artean, hizkuntzarekin eta

eskubide pribatuak, berezko musika agertzen da bakoitzaren ezaugarri nahasezin gisa
talde etniko bereizia.
Ez zen salbuespenik egon behar euskal herritar guzietan. Eslinga batekin oparitutako
lasterketa
sentikortasun espirituala; zentzu erlijioso sakon batez asetua; bere sehaskan
kulunkatua
mendiaren oihartzun misteriotsuak eta itsasoaren kexa eta orroa, bere arima izan da
mendeak modelatua euren kezka eta tristura adierazteko, euren
maitasunak eta pozak, haien penak eta itxaropenak benetako batean eta
esklusiboki propioak, honek ezinbesteko eraginak eta maileguak baztertu gabe
merkataritzatik eta beste herriekin elkartasunetik sortua.
Honela ezartzen du Aita Donostia deitzen den gure musikaren loria huts horrek.
baieztatzea, Burgosko musika herrikoiarekin oso konkomitazio arinez gain, ez duela
harremana dago euskal herri musikaren eta inguratzen gaituzten herrien artean,
ildo horretan Enrique Gomaren iritzia gogoratuz: «Euskal musika osoa da eta
normalean europarra, eta, beraz, Andaluzia edo Gaztelarekin bateraezina".
geure kabuz gehitzen dugu, jatorriz franko-kantabriar euskal kultura,
Benetan europarra, errotik afrikar sustraiak dituen kapsiarrarekin oso desberdina da.
Eta ederra da, oso ederra, gure musika herrikoia. arimaren oihartzuna bezalakoa izan
behar zuen
hain arraza zahar, misteriotsu eta jatorrizkoa; izan behar zuen, eta aniztasun eta
aberastasunarekin,
itzuli, Bizkaiko kostalde basatietatik Zuberoa gozoko haran garaietaraino,
mendiaren eta itsasoaren polifonia infinitua gure odoleko lur bedeinkatu hartan
errepideko bihurgune guztietan beste paisaia baten edertasunak abesten dituela ahots
argiak eta
beste korronte batetik kristal argia.
Eta bere abestietako hitzak ura bezain sinpleak eta garbiak dira beti
korrika. Landa eta mendia, natura eta itsasoaren motiboak "Goiko
mendian"1, "Itsasoan laño dago", "Orízeko izarr ede-rrak", "Txori urretxindorra", "Uso
zuña", etab., etab. "Arrankan-írinkumtrinkum" bezalako onomatopeia sinpleak eta
merkataritzako gaiak
mai/luareti ol-sa”, etab. Beste batzuek gertakari nagusiak gogoratzen dituzte
bertakoa edo orokorra "Alostorrea" bezala, gure literaturako bitxi preziatuenetakoa,
edo ez hain ederra Bereterrexeren abestia.
Eta guztietan, maitagarrietatik hasi eta bacchikoetaraino, zeinetan poza du

Dionisosen oparien aurretik, arau orokor gisa oso gutxitan behatu gabe, du
zapore natural ona eta zuzenketarik bikainena eskua emanez eta berearekin jantziz
jantzi nobleak sentimenduaren agerpen samur eta efusiboenetara edo
adimen zorrotz eta jaietako agerraldi espontaneoak. Hala, "Nik bai dut maiteño bat"2n,
"Ene maiteak begiak d¡-fu", etc., etc.; honela "Ezdafilosoforik", "Goizianon",
"Txakotin",
etab. Eskumuturrekoak nazio izpiritu garbi eta noblearen fruituak dira: eta euskaraz ez
bada
blasfemia eta euskal dantzak biartasun eta dezentziaren adierazgarri handiak dira biak
gustu artistikoa eta alaitasun osasuntsuaren kultua izanik, euskal abestiak oso gutxitan
gustu txarreko eta zakarkeriaren azentuekin belarriak irain ditzake: finagoa dena
hori guztia euskaldunaren izpiritua dela eta ezin zuela inoiz pentsatu bere urak lainotuz
soinu atseginagoa eman behar zion iturriari.
Ameriketara heldu ginenetik, hainbat euskal jaialdi eta topaketa izan gara eta
—esaten dugu inor bereziki eta bakarrik mintzeko asmo txikienik gabe
gaitz bat konpontzeko gure indarraren neurrian lagundu nahiak bultzatuta
ikusten ari garela zoritxarrez ia denentzat ohikoa dela —gutxitan izan da hori
ez diegu tristura sentipen intimorik utzi egiaztatzean
gure abestiak hona heldu diren gainbehera. Korrika bikoteekin
gure hizkuntzaren dekadentzia, gure etsipenaren seinalerik tristeena eta ziurrena
nortasun nazionala, euskal kantua euskaldunen ezpainetatik desagertzen ari da
Amerikako arraroak lekualdatua, sarritan bere gehienetan agertzen dena
arriskutsua, hau da, tokian tokiko kutsuz mozorrotua, zeinekin ez du gutxiago nahi
euskal izaerako letra hartu. Horregatik eraso gaituen tristura
askotan gure ohiko eta ezpainetan euskarazko eza egiaztatzean
abesti ederrak maiz gertatu dira, harridura eta haserrea
beranduago, euskaldun gisa iragartzen ikusi eta halako bibratzen eztarrian
gure anaiak, ez euren musika exotikoagatik, ez hizkuntzan letragatik ez dituzten
abestiak
Honen zapore arraro eta txarra, bere zakarkeria nabaria ez bada, har daiteke,
inolaz ere, euskal abesti gisa, hau da, jator eta tipiko gisa
gure nazio izpirituaren adierazpenak.
Ezer ez dago gure izpiritutik urrunago edonor dela itxuratzea baino,

herrikidea ala ez, utzi gustuko dituzun abestiak abesteari. Baina kontra
gure izpirituaren mistifikazioa; gure baloreetako baten faltsutze horren aurka
intimoena eta esanguratsuena gurea, altxatu behar dugu
beti suminduta. Duintasunetik eta abertzaletasunetik euskaldun gisa, besterik gabe
gizonak Horace Mann-en ustez: "Gezurra aurkitzen duzun lekuan,
akaba ezazu».
Norbereak atzerritarrentzat uztea, oro har, endekapenaren seinale da. Baina

abandonatuta dagoen gauza propioa den arraroa baino mila aldiz preziatuagoa denean
prozedura hau nola kalifikatu onartzen du?
Gure abestien berpizkundeari gure ahaleginak eskaini behar dizkiogu.

Hau da gure zereginik interesgarri eta eraginkorrenetako bat
hizkuntza nazionalaren berpiztea. Eta ez du eskatzen, honela, denbora, iraunkortasuna
eta
denek eskatzea zaila den egoera. Nork ezin du, eta oso denbora gutxian,
ehun euskal abesti hautatuak ezagutu? beti lor daitezela
gure ezpainetan, ziur, horrela, eraginkorrenean laguntzen ari garela
gure benetako nortasun nazionalaren profila, gaur egun hain maiz
lausoa. Lurrindu ditzatela gure bilerak eta festak, eta lagun ditzatela
bakardade uneak eta gure lanaren erritmoa.
Euskaldun guztiak gonbidatzen ditugu gure kantuen berpizte lan honetara.

Mugitu gaitzazu bere abertzaletasunera; gure leinuaren duintasunaren zentzua; sinplea
gustu ona azken finean.
Euzko Deya, Mexiko, 1953.

EUSKAL IKASKETAK BILTZARRA *
Bizitzaren laburtasuna eta hauskortasuna ikusita; hondamendi eta hondamendi sortari

aurre eginez
era guztietakoak eta alde guztietatik mehatxatzen eta ixten gaituztenak, gizonek dute
oinarrizko hiru norabidetan mugitu zen beti: plazer erraza eta berehalakoa
zeinaren altzoan bilatzen dugun zaintza torturagarrien ahanztura:
"Dum loquimur, fugerit invido actas: carpe diem..."

sekta filosofiko honen apologista erakargarrienak idatzi zuen bezala: du
pasiboa zein aktiboa izan daitekeen etsipena, nihilismoa edo suntsipena eta,
azkenik, kristaua, borroka zein gogorra den arren onartzen duena, batean hartzen
behin betiko existentziarako aurretiazko etaparen zentzu transzendentala. Edo eutsi
lurra edo amildegian hondoratu edo zerura igo; horiek dira, azken batean, gureak
hiru jarrera posible.
Gizonetan bezala, herrietan ere. Une hauen historian badagoelako

ikaragarria zeinetan zoritxarra eta hondamendia horrela agertzen diren, bera
menderatuz
dena, dena asetuz, bere oinarrietaraino astindutako gizarteak behar du
zentzu batean edo bestean, itxuraz inkontzientea ez den hautua egitea benetan da
azken ziur eta erabakigarria. Adierazpena ilustratzeko adibideak eskaintzen dizkigute
historiako orrialde ugari.
Gutxi dira Euskal Erria zaharrak azken urteotan eskaintzen diguna bezain dramatikoa.
Denak
bi hauetan kalamitate fisiko eta moralak euria egin diotela dirudi
hamarkada izugarriak. Beraz, hondamendi horiek berez hain ikaragarriak bilakatzen
dira
indar bikoiztuarekin sentitu, horra, galdutako onaren oroitzapena - hau bezalakoa da
oso minaren esentzia-, bere bakoitzaren nahitaezko bidelagun gisa agertzen da
gaitzak aurkeztu, denak mugitzen eta jazartzen duen giro propioa bezala.
Eta horrela mingotsagoan sentitzen amai dadin, sufritzearen kontzientzia
justizia ororen aurka. Zerbaitek gure ezbeharrak jasaten laguntzen gaituela, elkar
ezagututa,
nolabait, haien errudun.
Baina gaitz metaketa horren artean ez zaigu falta, nolabait, kontsolatzen gaituen
zerbait
haiek. Euskal jendartearen erabakia ez uztea da
hutsaltasuna edo etsipena; hondamendi guztiei bularra eman eta joan
gizonki minaren muineraino geratzen den erremedio bakarrarekin zeren
inork ezin digu kendu. Fedea. Gure tradizioak eta jatorriak ez digu onartzen
beste irtenbide bat eta horretara jotzen dugu muga guztiak gainditzen dituen
itxaropenarekin
gure zoritxarra.
Urteetan, gure kulturaren zeruan ez da beste argirik piztu

delitu bakarra izan zuten milaka eta milaka liburuz elikatzen diren su handiak
euskaraz idatzita egotea edo euskarazko gaiak jorratu. Gure jazarpena
kultura irmoa eta gupidagabea izan da. Guztiei uko egingo bagenu betiko
piztuera itxaropena?
Euskaldunak, egungo aberriaren hondamendiaren hondakinetan bilduta eta hori

sentituz agian
beste gerra are hondamendiago baten atarian aurkitzen gara, ez egitea erabaki dute;
hori
inolaz ere ezin zaio suizidio koldarraren borrokari utzi
kolektiboa. Eta egun zoriontsuetan bezala antolatu dute, fede eta itxaropen sendoz
Egun zoriontsuen eredurik gabeko eredua, bere egingo duen Euskal Ikasketen
Kongresua
goi-kultura saioak irailaren 12tik 19ra bitartean Villa de Biarritzen.
Bai, aberriaren oroitzapena doluan eta kirrinka egiten duen munduaren sentsazioa
gure buruak, Miarritzen elkartuko gara maitasunez ikasteko,
irmoki, gure lurraren berpizkundeari buruzko gogoetarekin. Mila
aldiz gure zeregina zapuztuko litzateke, askotan gogo berarekin itzuliko ginateke
bildu gure eguzki-etxeko material sakabanatuak la urakanak amildutako
injustizia, gure konpromisoa mila aldiz santua baita.
Zientzia gizon asko, gizon asko

gure herria maite eta sentitzen duten nazionalitate guztien borondate ona
bere tragedia berea bezala. Kongresu horretan haur eta ondorengo asko
nabarmenduko dira
Amerikako aberri hauetan kulturaren ohorea diren euskaldunen.
Eta Platako ertz honetatik, Uruguaiko onenak bidelagun izango gaituzte, intelektualok
Kongresura jada bidali dituztenak: pertsonalak eta erakundeak
goi-mailako hierarkia bateko kultur taldeek bere atxikimendu sutsua aurkeztu duten
edo egin behar dutenek. Eta ekialdeko herri osoa han izango da gurekin izpirituan,
ausart bezain argitua, justiziaren eta kultura-enpresa bakoitzaren aurretik dardara
egiteko jaioa; gautxo noble gisa eskua luzatzea, euskaldunak bezala kausa
garbienaren alde borrokatzen dutenei: inork inoiz menperatu ezin duen bere
izpirituaren askatasuna.

EUSKARAREN DEFENTSA
Euskararen arazoa erdaraz jorratzea aspalditik interesatzeari utzi zion zerbait da. Esperientziak
dioenez, horrek bi gauzatarako balio izan duela ia esklusiboki: edo bere gaixoaren ohean lorez
elikatzen zen gure hizkuntzari gehiegizko goraipamenak, edo gure altxorrik handienaren galeraren
inguruko paragrafo malkorrak biltzeko, etab. Laburbilduz, eta beti asmo onak gordez, inoperatibo
eta eroso sentipen hutsa norberaren hizkuntzan eskatzen den ahalegina ordezkatzea
atzerrikoaren laudorio erraza edo are errazagoa den negarrez.
Baina Hau horrela bada, euskarari buruz gutxiago idazteko garaia eta —ahal den neurrian—
euskaraz idazteko garaia iritsi bada, eta horren adibiderik gorenena «Euzko Gogoa» aldizkariak
ematen diguna—, bistakoa da egoerak oraindik ere. askotan, gaztelaniara jotzera behartzen
gaituzte gure hizkuntzaren alde eraginkorra den zerbait egiten saiatzeko. Jesús de Garriz eta
Yoseba de Rezóla herrikide kultuek zutabe hauetan eta lerro hauen buru dituen izenburu
berarekin argitaratu berri dituzten lan kontsideratuak horren lekuko dira, eta esku hartzera
bultzatzen gaituzte, izan ere, Rezólak ondo dioen bezala, Euskal Ikasketen VIII. Biltzarreko azken
manifestuarekin ados egon ala ez, baina berak ordezkatzen duena bezalako SOS baten aurrean,
euskal abertzaleen erreakzio eza pentsaezina da.
Momentuko larritasunak, zalantzarik gabe, ez baititu jarrera apatikorik onartzen. Gure nazio-
ezaugarrietako lehena heriotzaren zorian dago, euskaldun izatea edo izateari uztea besterik ez
dago jokoan. Eta Historiak, berriz, esaten digu hizkuntza bat hiltzen denean ia beti ez dela berriro
berpiztuko. Independentzia politikoaren berreskurapena hizkuntzarenarekin batera joan behar
dela sinestea, jada iraungita dagoen arren, iruditzen zaigu, barka, frankotasunik handiena. Inoiz
badirudi halakorik gertatu dela, Israelen kasuan adibidez, independentzia aldarrikatu zenean
hebrear hizkuntzaren aldeko borroka luzaroan irabazi zelako, batez ere, lan heroiko eta jakintsuari
esker. Ben Yehuda eta bere jarraitzaileena, Estatu juduak bere integraziorako bere hizkuntzaren
arma indartsuarekin konta zezan. Hau da, horrek asko lagundu duela independentzia finkatzen,
horrek orain arraza milurteko adizkiaren bizitza indartzen laguntzen baitu.
Bestalde, ausardia izan behar dugu esateko gaur egungo egoera politikoa euskararentzat oso
desegokia bada eta gure askatasuna berreskuratzeak bere bizitza osoa lantzeko tresna oso
eraginkorra emango ligukeela, izan ezik. errealitate larrigarriak ez du itxaroterik uzten, Egia, egia
tragikoa, euskararen etsairik larriena ez dela zapaltzen duen botere arrotza, behartuta gaudena
egiten ez dugun euskaldunen inertzia baizik. hori eta, gehienetan, inork eragotzi ezin zuena. Uste
dugu gurea bezalako kasu gutxitan, Karl Wosler-en hitz autoritate hauek egia ikaragarriagoko
azentuak hartzen dituztela: "Hitz bat, hizkuntza-fortuna, hiztunaren interes espirituala haietatik
aldendu delako bakarrik galtzen da, ez beste ahizpa bat. hitzek edo beste hizkuntza etsai batzuek
lurrean botatzen dituzte, ezta mapa linguistikoaren bazter batean estutzen dituztelako ere".
Gure aldetik, Basque Studies manifestua merezi duen arreta guztiarekin irakurri dugu eta, oro
har, bere adierazpen guztiak gaitzesgarriak iruditu zaizkigu. Baina, zintzotasun osoz, haietan ere
aurkitu dugu —eta barka iezaguzu informazio faltak bidegabe agerrarazi badigute— nolabaiteko
zehaztasun falta. Ez da nahikoa finkatzea —hainbat aldiz egin da jada— euskararen alde lan egin
behar dela familian eta eskolan, kalean eta elizan, antzerkian, irratian, prentsan, eta ez da
nahikoa. nonahi, dena den. Jakin behar duguna da kasu bakoitzean nola lan egin behar dugun,
bakoitzean zeintzuk diren gure aukerarik onenak, zein baliabide ditugun lanean hasteko. Hitz
batean, kokatu arazoa bizirik eta taupadaka "hic et mine"; ekintza-plan eraginkor eta berehalakoa
zehaztu.
Eta gure bihotzak min ematen digun eta horrenbeste eta horrenbeste esan beharko genituzkeen
ustezko irakurle guztien pazientziarekin amaitzeko arriskuan dagoenez, hemen lasterka gaude
paragrafo gutxitan zehaztera zer, gure erara. pentsatzearena, ikusi, eraginkorragoa eta
bideragarriagoa da euskararen aldekoa egitea gaur egun. Bideragarria denaz hitz egitean, noski,
errealistan alde batera uzten ditugu lehen hezkuntza bezalakoak, lehena, baina oraingoz,
zoritxarrez eskuraezinak, eta posible dela uste dugun ekintza-eremu batzuetara mugatzen gara.
jarduteko.biziki. Alor horiek liburua, egunkaria eta antzerkia izango lirateke.
a.- LIBURUA- Abian dugun ekimen onenetako bat 500 harpidedunen zerrenda integratzeari
buruzkoa da, hain premiazkoa dugun liburuen maiz edizioa bermatuko lukeena. Gure idazlerik
onenak haietan agertuko lirateke —inoiz ez ditugu hainbeste eta hain onak izan— euren lanak
kaleratzeko segurtasunerako ekoizten animatu. Eta horrela, lehenbailehen helduko ginateke hain
behar larria dugun horretara, euskara literarioaren batasuna, izan behar duen kultura
nazionalaren tresna izan dadin. Uste dugu, bada, 500 harpidedun hauek aurkitzea esukeriaren
berreraikuntzaren oinarrizko harria dela.
b.- EGUNKARIA.—Idazle onenen euskararekin bat bezala, herrikoiak martxa behar du, eta horrek,
laburbilduz, idazle onek onurarako kudeatu behar duten mamia eta aberastasuna eskaintzen du.
Euskarak bere bidea aurkitu behar duela egunkarian, oraingoz ezin bada egunerokoa, behintzat
astekaria —pentsa dezagun «Argia» hori—, euskal etxe guztietan sarrera duen eta informaziorako
ezinbesteko bihurtzen dena. etxean eta herrikoia. Oraindik ez dakigu zein izango den iragartzen
den "Luberri" agerraldia, baina uste dugu, nekez agertuko bada ere, gure betebeharra ahal dugun
neurrian laguntzea dela, helburuz. bilatzen ari garen idealetik hurbilagoko zerbait bilakatzearena.
Egunkari honetan bildu nahi ditugu Manuel de Irujoren komunikazio atseginen bidez heltzen
zaizkigun kezkak, Gonzalo Nardizek euskarazko haur literaturan harpidetzen duen eduki trinkoko
gutunaren kopia bat bidaltzen diguna. Ondo dioen bezala, euskararen berreskurapenerako tresna
indartsua dugu, baldin eta mundu osoko umeen jakin-min ase ezinaren aurrean gaur astero
eskaintzen diren aldizkarietarako haurren zaletasun izugarria aprobetxatzen badakigu. Editatzeko
erraza dirudien aldizkari honek «euskara bat egunean» emango lioke milaka haur euskaldun
batzuei eta irakurle sutsu izatetik «etorkizuneko euskararen benetako langile» bihurtuko lituzke.
c.- ANTZERKIA.- Hauxe da euskal interpretazioaren beste esparruetako bat, zeina orain enfasi
gehiago jarri behar dela uste dugu, probak frogatu baitute euskaldunek oso gustuko dutela, batez
ere plaza eta frontoietan aire zabalean. eta orain, mikrofonoaren bitartez, lehen falta zituen
aukeretara iristen dela. Maila honetan Larzabal eta beste bezalako baloreak ditugu, eta
beharrezko irudi dramatikoak integratzeko elementurik ez da falta. Eta antzerkiak entzumena eta
irakurketa elkarren osagarri diren abantailaz gozatzen du, ez baitago dudarik lehenak bigarrenera
eramaten duela, eta hori, berriz, lehenak suspertzen du.
d.- ZUZENDARITZA.- Uste dugu gure jarduna murriztuta, gaur egun, liburura, egunkarira eta
antzerkira, asko egin daitekeela gure hizkuntza biziberritzeko hiru bide hauen bitartez —
hautaketa, haurrak, herria— baldintza batekin: energiak ahal den neurrian bideratzea eta
sakabanatutako ekimenak ahal den neurrian bateratzearena. 500 liburu harpidedunen ideia bikain
honek ez digu ezertarako balioko, baldin eta berriak ditugunez, bi leku eta norabide ezberdinetan
lan egiten badugu... horietatik inork ez du helburura iritsiko, posible bada. hori batuta 500era
iristen bagara, zalantza baino gehiago da lehiaketatik 1.000 aterako direla. Euskararen bizitza
anemikoa den gehien-gehienetan 30 aldizkarien ordez, biziz betetako dozena erdi batekin
konformatuko ginateke errealitate bizigarri bati erantzuten diotenak. Hitz batean, uste dugu
euskararen aldeko lan eraginkorra izateko eskatzen den lehen gauza Euzkadin eta kanpoan egiten
diren edo egin daitezkeen esfortzuak konkretzea dela, Erakunde, Zuzendaritza, Idazkaritza edo
nahi duzunaren bitartez. deitzeko, erantzukizun frogatua duten pertsona batzuek osatua,
arazoaren garrantzi izugarria barneratuta, euren denbora eta energiarik onena horri eskaintzeko
prest daudenak.
Beharrezkoa da pertsona horiek kolaboratzaile gaitasun gutxi batzuk izatea eta behar adina
ordainduta, euren lanetik beste kezkaren batek desbideratu ez ditzan; Horretarako, beharrezkoa
da Zuzendaritza Batzorde honek funtsak izatea —horra arazoen arazoa— eta etengabeko
erritmoan jardutea, ezarritako helburuak betetzen direla bultzatuz eta kontrolatuz; beti ere
emankortasunarekin kontatu behar den ekimen pribatuak sustatuz, koordinatuz, eta, azkenik,
haien jarduna gure hizkuntzaren alde lan egiten duen beste edozein erakunderenari gehituz. Eta
etengabe arazoaren inguruan kontzientzia kolektiboa sortzea.
Badakigu oso zaila den zerbait eskatzen ari garela, askok ezinezkotzat hartuko duten zerbait.
Baina, gaitz handietarako, erremedio handiak. Zintzoki uste dugu horrelako Erakunde bat
ezartzea lortzen ez dugun bitartean; ekonomikoki sendo, teknikoki gai eta zehaztutako
helburuetarako etengabe jarduten, gure autodeterminaziora itzulera oso laster gertatu ezean,
ezerk ezin du eragotzi euskarak urte hauetako beheranzko martxa tristean jarraitzea, heroismo
eredugarria izan arren. borrokalari gutxi batzuen eta euskaldunen, batez ere, arrazako aditzaren
salbazioa beren eskuetan zuten aberatsen betiko lotsarako.
Euzko Deya, Mexiko, 1955.

EUSKAL EGUNA
1545. urtean, oihu eskuzabal batek oihu egin zuen Euskal Herrian: Bernardo Dechepare nafarra
izan zen, data honetan euskarazko lehen liburu inprimatua argitaratuz, bere herrikideei beren
hizkuntza literaturan landu eta ezagutzera eman ziena. gure mugetatik kanpo, gure ezaugarri
espiritualetako lehena eta gure arraza-ondarearen balio garbi eta aberatsenetako bat bezala:
"Euskera, abil mundu guzira" (euskara, zoaz munduko toki guztietara), Dechepare kantatu zuen,
oihuka. bere beste bertso gogotsu bat: "Euskaldun den gizon orok altxa beza burua"
Dechepareren liburua gure Berpizkundearen iragarle izan zitekeen Europako hizkuntza nazionalen
mende haietan emantzipazio haietan, baina zirkunstantziek bestela nahi zuten. Duela hogeita
hamar urte pasatxo gure naziotasunaren nukleoa eta erdigunea Euskal Estatu gloriosoaren —
Nafarroa— hondamena eta zatiketa delituaren lan eta graziaz betea izan zen, «trebezia eta
haserrearen bidez» hitz berberak erabiltzeko. usurbildarra . Decheparek idatzi zuen Nafarroako
zati txikia jada Frantziaren orbitan biraka ari zen; Erresuma zaharreko zati nagusiak abiada bizkor
batean jaso zuen Gaztelako izpiritua, eta mende horretako nafar penak, Malón de Chaide eta
Lizarra esaterako, edo Ercilla bezalako bizkaitarrek edo Garibay bezalako gipuzkoarrek, jadanik
epaitu zuten hizkuntza. haien abizenak, "lingua navarrorum"-era, Antso Jakitunaren errege
euskaldunak esaten zion bezala, ez hain egokiak bere inspiraziorako eta bere kontzeptuen
galantetasunerako ibilgailu gisa.
Axularren eta Oihenarten bezalako beste saiakera errenazentista eskuzabalak ere alferrikakoak
izan ziren, nahiz eta lehenaren lana bere Gero liburuan jasoko den, gaur egun arte gure
literaturaren maisulana izaten jarraitzen duena. Era berean, hutsalak dira, inoiz guztiz
arrakastarik izan ez arren, XVIII. mendearen hasieran Larramendi-Mendiburu-Kardaberaz hirukote
bikainak eginiko ahaleginak, hari zor dizkiogu oinarrizko lanak —lehen gramatika, lehen hiztegia,
erretorika tratatua. Euskara...— Berpizkunde-mugimendu eraginkor eta osoa ez zen iritsi.
Itxurazko paradoxaz, ez zen joan den mendearen amaierara arte gertatu, hau da, euskal
askatasunen hondamena betetzeak arrazako arima bera dardar egin zuen arte, mendez mende,
suizidio letargo baten harrapatzen zuen arte.
Garai honek, gainera, Europan ikasketa filologikoen garapenarekin eta distirarekin bat egin zuen,
bertako bazter guztietako jakintsuek oraindik irauten duen erromesaldi zientifiko bat hasi zutela
zehaztuz, ezagutzen ez den hizkuntza baten xarma misteriotsuak gure lurraldera erakarrita.
anaiek ezagutzen dute eta jada zaharra zela, mendeetakoa, egungo Europako hizkuntza nazional
batek jaiotzea amestu ez zuenean. Humboldteko William alemaniarra eta Luis Luciano Bonaparte
frantziarra, Van Eys holandarra, Trombetti italiarra, Dodgson ingelesa, Ribary hungariarra,
Nicolaus Marr errusiarra eta Hugo Schuchardt austriarra izan ziren, gizon entzutetsu batzuk
besterik ez aipatzearren. Europako hainbat herrialdetatik. Gure hizkuntzak atzerritar horiengan
pizten zuen interesak, herri-geruzak mugitu ez bazituen, ezbairik gabe, pizgarri gisa balio izan
zuen kanpoko jendea gure altxorraren onena ezagutzera etortzen zen gorritasuna sentituko zuten
euskaltzale askorentzat, guk jaramonik gabe. beraiek. Baina bazegoen beste motibazio
indartsuago eta zabalago bat: herriak, askatasun laikoen galeraren astinduak astindutako bat-
batean esnatzean, berehala ulertu zuen ez zutela bere hizkuntza baino tutore hoberik edo babes
indartsuagorik. Eta bere duintasunaren eta lantzearen aldeko borroka aurreko mendeetan
ezagutzen ez zen erritmoan hasi zen. Gramatika eta hiztegi, elkarrizketa eskuliburu eta
eskuliburuen etengabeko ekoizpenean hasi zen intzirika euskal prentsa: Lauaxetarekin,
Orixerekin, Lizar-direkin... ordura arte amestu gabeko gailur lirikoetara iritsi ziren poesia liburuak;
antzezlanak, eleberriak, euskaraz osorik idatzitako egunkariak edo hizkuntza honetako atala
handia eta indartsua zenak. Letren eta zientzien kontzertu unibertsalean berari dagokion herria
okupatzeko behin betiko postuak igotzen ari zen euskara, gerra iritsi zenean...
Baina ez ditugu itzal beltzak ekarriko pozaren eta itxaropenaren egun honetan. Argi utziko dugu,
beste behin, herrien bizitasun-erreserbak zoragarriak direla eta biolentziaz eta jazarpenez hiltzen
direla haien arima. Hara, eriotzaren isiltasunak gure lurraldea betiko menderatu zuela zirudien
urteen ondoren, mundu osoko euskaldunok arraza hitzaren pizkundearen aldeko gurutzada
handiaren hasiera ospatzearekin bat datoz. Eta abenduaren 3a egun sinboliko gisa ezarri zuten,
hau da, gure proiekzio unibertsaleko gizon entzutetsuenetako baten jaia , Francisco de Xabier,
bere herrikidea Dechepare argitaratu eta urte gutxira, suzko bihotzeko santu nafar hark. liburuan,
bere misio txinatarraren bakardadeetan hil zen bere azken hitzak bere ama santuaren altzoan,
"Azpiliculuela tristea", ikasi zituen hizkuntza berean bere azken hitzak ahoskatuz.
Gogoan dugu gaur abertzale irlandar hark esandakoa, zeinak, bere herriak garai hartan britainiar
kolosoarekin izandako borroka izugarri desorekatua kontuan hartuta, azken honen indarrak bere
aberria suntsitzeko gai zirela egia balitz, irlandar herriak erabiliko zuela adierazi zuena. haren
aurka garaiezina egiten zuen arma bat: itxaropena; Irlandako lurrak eta aireak betetzen zituen
itxaropena eta mundu osoko itsasoak nabigatu ahal izan zituen eta egin zituen Albion ontzidi
indartsuak bere martxa kontrolatu gabe. Eta itxaropen honek garaipena lortu zuen.
Hau ere gurea da gure arrazako aditzari eskaintzen diogun egun honetan, giza botererik ezin
hautsi dezakeen bere patu garailean sinesmenarekin, gure bihotzean dauden maitasun garbi eta
ahaltsuenez egindako maitasun batekin. gizonaren bihotzak taupada ditzake.
Itxaropen honekin gure enpresari ekiten diogu. Eta horretan garaile izango gara. Zeren lurralde
hauetan esaera bada, Uruguaiko lagunak, egiten dugun guztian gure irmotasuna, pentsa ezazu
zer jarri beharko dugun gure abizenen ohore osoa arriskatzen dugun negozio honetan.
El País, Montevideo, 1949ko abenduaren 2a.

"HIZKUNTZAREN ELKARRIZKETA"
Decheparek 1545ean euskarazko lehen inprimatuarekin plazaratutako gure hizkuntza
nazionalaren goratze-oihu eskuzabala ez zen, zalantzarik gabe, garai hartako Europako
ingurunean mota honetako gertakari isolatu bat. Aitzitik, guztiz bat zetorren natura goraipatzen
zuen Errenazimenduko izpirituari eta horrek, hemen dagokigun alderdian, hizkuntza nazionalak
latinaren uztarritik askatzea eragin zuen, ordura arte eztabaidaezina den subirano gisa errege izan
zena. Bembo, Makiavelo eta Trissino Italian; Frantzian Du Bellay, Espainian Valdés izan ziren,
besteak beste, XVI. mendearen lehen erdiko ama hizkuntzen duintasunaren aldeko borroka honen
estandarrea.
Egun Valdés berriro irakurrita, bururatzen zaigu bere "Hizkuntzaren Elkarrizketa" klasikoari
buruzko iruzkin batzuk ez direla alferrikakoak izango, ez gure arreta zuzenean gure hizkuntzaz
jorratzen duen hainbat pasartetan jarriz, edo beste batzuetan. zeina ordutik eta orain ere gurekin
planteatutako arazoen antzekotasunak baliagarri egiten du Valdések haiei buruz egindako
pentsamendua.
Goian aipatu dugun Errenazimentuko printzipioa argi eta garbi adierazten du Valdések, bere
liburuaren lehen orrialdeetan, zera finkatu zuenean: «Gizaki guztiak behartuta daude guretzat
naturala den hizkuntza ilustratzera eta aberastera... guretzat erakargarria dena ez baino”. Bere
herrikide eta garaikide batek —Cristóbal de Villalón— ere hitz hauek idatzi zituen: «Jainkoak eta
naturak eman diguten hizkuntzak ez du izan behar latin, greko eta hebreera baino leuna». Izpiritu
bera da Decheparek urte haietan oihukatu zuenean: «Heus-kaldun den gizon orok altxa beza
buruya».
Beharrezkoa da Valdésen naturaltasunaren irizpidea ere adierazi, Berpizkundeko oinarrizko
ideiaren batek ere lagunduta, Menéndez Pidalek irakasten duenez: ''Dudan estiloa —dio— naturala
da niretzat, eta ezer gabe. afektazioa hitz egiten dudan moduan idazten dut; Esan nahi dudana
ongi esan nahi duten hitzak bakarrik erabiltzen ditut kontuz, eta ahal dudan garbien esaten dut,
nire ustez, afektazioa ez baita egokia edozein hizkuntzatan". "Hitz egin edo idatzi halako batean
arrazoiak bi ulermen izan ditzake, hizkuntza guztietan mintzatzen edo idazten duenaren errua oso
handia da".
Irizpide horri jarraituz, Valdések hizkuntzaren aginpidetzat hartzen ditu «gehienak suaren ostean
atsoen artean jaio eta hazitako atsoen» esaerak —nola ekartzen digun gogora Oihenarten
«Atsotitzak»—, eta hizkera arrunta eta ohikoa. Horrek ez dio eragozten Valdési herrikoia eta
plebeoa oso ondo bereizten jakitea eta asmakizunean baino aukeraketa-irizpideetan gehiago
oinarritzea, euskaldunok asko ikas genezakeen epai batekin neologismoak sartzea mugatuz.
Lehen aldiz, gure hizkuntzari zuzen-zuzenean aipatzen du gaztelania primitiboa zer zen
jorratzean, zera esanez: "Gauza hauetaz jakin-mina dutenek gehienetan dutena eta uste duena
da gaur egun bizkaitarrek erabiltzen duten hizkuntza hori dela. antzinako Iritzi hau oso ageriko bi
arrazoik berresten dute: bata, erromatarrek Espainia konkistatu zutenean bizkaiera deitzen dugun
tokira igaro ezin ziren bezala, hizkuntzak ere ezin zitekeela igaro denboran zehar, izan ondoren.
Espainiako jaun bihurtuta, erromatar hizkuntza guztian hitz egitea nahi zuten.Beste arrazoia
bizkaierak gaur egun Espainian erabiltzen diren beste edozein hizkuntzarekin duen desadostasuna
da.Horregatik da. ia kontuan hartuta Egia da nazio hark bere lehen hizkuntza gorde zuela
askatasunarekin batera». Orduan, garai batean iritzi horretakoa zela dio, baina gerora
pentsatzeko joera izan zuela «Antzinan Espainian hitz egiten zen hizkuntza, orain hitz egiten dena
latina bezain grekoa zela», bukatzeko. zera adieraziz: “... norbaitek esan nahi badu bizkaiera
Espainian grekoa baino are zaharragoa dela, ez naiz hain sendatuko kontrakoa eztabaidatzeaz”.
Beraz, euskal-iberiar zalantzagarritzat jo dezakegu.
Ondoren, inbasioak eta mendeetako bizikidetzak gaztelaniaz metatutako arabiar elementua
jorratzen du, honako hau adieraziz: «Arabiar hitzekin izendatzen ditugun hainbat gauzatarako
latinezko hitzak baditugu ere, erabilerak arabiar hitzak latinoak baino hobetzat hartzera eraman
gaitu» eta besteak beste, olioari gailendu zaion olioaren kasua aipatzen du. Jakina da, euskaraz,
azken hori izan zela, aitzitik, berezko forma hartu zuena.
Ondoren, Espainian "entzuten eta hitz egiten diren beste lau hizkuntzak, hala nola katalana,
valentziara, portugesa eta bizkaiera" hitz egiten direlako arrazoia aztertzen du eta, hori azaldu
ondoren, nagusiki, nagusiki, dauden domeinuen edo erreinuen aniztasunagatik. Penintsulak,
hauxe adierazten du euskarari dagokionez: "Bizkaieraz zerbait esan nahiko nuke, baina ez
dudanez ezagutzen eta ulertzen ez dudanez, ez dut berari buruz esan behar baizik eta hau
bakarrik: hori, dioenez. hizkuntza hau ulertzen duen jendearengandik ulertu dudana, latinezko
hitz asko ere itsatsi zaizkio, ezagutzen ez direnak, bai gehitu dutenagatik, bai ahoskatzeko
moduagatik.Hizkuntza hau oso arrotza da guztietatik. besteak Espainian, ez bere bertakoak ez
dituela ulertzen bere gutxi ez asko besteetatik ez bestea”. Tamalgarria da humanista handi
honena bezain espiritu findu eta landua ez izana gure hizkuntzaren azterketaz interesatuko; berri
preziatuak zor dizkizugu. Zoritxarrez, ia salbuespenik gabe errepikatzen jarraitzen duen gertakari
bat berriro ere egiaztatu behar dugu; Valdésen herrikideek gure hizkuntza nazionalarekin duten
berezko bateraezintasunarena.
Geroago, Nafarroako erresumaren kasua jorratzen du, —hori buruz, «bere haizean» Gaztelako
koroaren azpian dagoela esan zuen apur bat lehenago— nola «ia beti berez erreinu bat izanda,
jendea gaztelaniaz hitz egin”. Ez dugu haren azalpenean luzatu behar, baina bai adierazi behar
dugu eragiten duen gehiegikeria agerikoa, izan ere, adierazteko modutik edonork ondoriozta
zezakeen gaztelania zela Nafarroako hizkuntza natural eta orokorra Valdés-en garaian. . Egia da,
euskal erreinu zahar hartan den hizkera aitzindari gisa ere ez zela hain hedatua oraindik;
Zorionez, beraz, ez zen gutxiengo baten hizkuntza izatetik haratago joan. Ángel Irigarayren lanak,
RlEVn (1935eko urria-abendua eta 1936ko urtarrila-martxoa), eta Manuel de Lecuonaren lanak
(RIEV, 1933ko uztaila-iraila), azken hau Nafarroako euskarari erreferentzia egiteko. mendearen
amaiera, hau da, Valdésen liburua agertu eta hamarkada batzuetara, oso egokia da. Ikerketa
horretatik ondorioztatzen da Nafarroako 536 herrietatik 451 "bascongados" direla 58 erdeldimeren
aurka, eta horrek gutxi gorabehera %900eko portzentaia ematen digu "bascongados" eta hori ia
80 urte Gaztelako koroan sartu ondoren. dudarik gabe, Valdések idatzi zuenean, Gaztelako
gutxiengo hori askoz ere txikiagoa zen. Hegoaldeko populazio gune garrantzitsuen erderizazio
zaharra, hala nola, TUtera, Tafalla, etab., eta Iruñeko azalekoa, batera, soilik. erromantzearen
ofizialtasuna, Nafarroari eman zezaketen Gaztelako fisonomia bat azaletik —partzialki— ikusten
zutenak engainatzeko gai dena.Hemen baliagarria da aipatzea «Gramatika de la lengua vulgar en
España» (Lovain, 1559). ezartzen da "vazquense" dela "Bizkaiera, Probintzia (hau da, Gipuzkoa)
eta Nafarroako hizkuntza".
Artikuluak betetzeari buruz, Valdések zera dio: «Atzerritar batek, batez ere latina ez dakiena,
mirariaz badakiela behar bezala erabiltzen, egiaztatzen dugu, hainbeste non Gaztelan bizkaitar
asko daudela, berrogei edo berrogeita hamar urte han egonda, eta gainerakoetatik hizkuntza oso
ondo jakinda, askotan pekatu egiten dute artikuluen erabileran". Uste duguna gaur egun
euskaldun "erdeldun-berris"-ek egiten jarraitzen duten akats bera da.
Marcio italiarrak bere solaskidearen behaketari: "Inoiz ez dut oso ondo moldatu, hitz berdinak
batzuetan letra batekin eta beste batzuetan bestearekin idatzita ikusten ditudalako" erantzun
zuen Valdések, "gehienetan akats hau batetik dator. bizkaitarrak, inoiz ez dutelako zuzen letra bat
noiz jarri edo bestea noiz jarri». Valdések oso exageratua dirudi honetan. Ez dirudi euskaldunak
berak adierazten duen neurrian eragiteko gai izan direnik. Bokalgintza orokorrean, euskarak
latinari gaztelaniari baino fidelago jarraitu diola portu, bortu (portu), computu, kontu (ipuina),
hortu, ortu (baratza), etab., etab. gisa hartutako ahotsetan, mantenduz. Gaztelak hartutako o-ren
aurkako amaierako u primitiboa eta harekin bat ez datorren o laburren ue-n diptongoan ere,
Menéndez Pidalek irakasten duen moduan, espainiar erromantzeak hobekien ezaugarritzen dituen
ezaugarri fonetikoetako batek, nolabaiteko oinarria ematen dio, ordea, Valdésen behaketa.
Geroago galdetuta zergatik idazten dituen h-rekin latinez idatzitako ia hitz guztiak /-z idatzitako
hitzak, erantzuten du "arabiar ahoskatzetik gaztelerara dator latina / h bihurtzea". Jakina da hori
ez dela filologo modernoen iritzia, Gaztelaren aldean eta Akitaniaren aldean berdinaren galera
honetan euskal sustraiak hartzen dituztenak. Ez ahaztu gure herrikide Quintilianok jadanik esan
zuela /"ak ia giza ahots baten ohikoa ez dirudien soinua sortzen duela, edo hobeto esanda, ezer
ez duela". Zalantzarik gabe, bere euskal ezpainak gaur egungo herrikideenak bezain erregogorrak
ziren bere ahoskerari. Erderatik hartutako ahotsetan hori/hasierakoan desagertzen da: fum'le =
onil, furca = urka, forma = orma, etab., edo bop bihurtzen da, hau da, bokal artekoa denean ere
gertatzen dena: for-tia = bortia , faba = slime, false = eskua, infernu = impernu, etab., etab.
Zaguero, cubil, cobijar, erguir, verter, etab. bezalako hitzak baztertuz, Valdések berriro ere
erakusten digu ez dela gustu partikularra, fina izan arren, bizitzaren lekukotasuna ematen diona
haien existentzia eta indarra duten ahotsei. Erabilera arruntaren araberakoa, menpekoa eta beti
egongo da, gai honetan subirano bakarra.

EUSKARARI BURUZ
Edozein lorek bere usaia; txo odolri bere soiñua: aberri guziak beren ikuntza, euskera
gure urriña ta gure abendaren abots zar ta sendoa da. Bizi dedilla beti gure biolz
ezpainetan.
Lore bakoitzak bere usaina du; txori bakoitzak bere abestia; nazio bakoitzak bere
hizkuntza. Euskararen usaina bezalakoa da
gure arraza eta gure leinuaren ereserki zahar eta sendoa. Bizi dezala beti gure
bihotzetan eta
gure ezpainetan.

EUSKARA
Adolfo Berro García doktoreak esandako hitzak. Jaun-andreak:
Gure Unibertsitateko tribuno entzutetsua, Goi Ikasketen Institutuko Filologia Atalaren izenean,
gurekin hitz egingo duen Vicente de Amezaga irakasle ospetsuari, arma baketsuekin ohartarazita,
eskaintzearen poz sakona dut. elokuentziaz, euskara handi eta noblearen menderatze sakonaz eta
bere jaioterriari, Euskal Herri lantsu eta zintzoari, bere maitasun sutsuarekin.
De Amezaga doktoreak, urtetan euskararen irakaskuntzan irakasle aktiboa izan dena,
penintsulako hizkuntza zaharraren azterketa sakonak egin dituena, Euskararen Akademiaren
lanetan irmo kolaboratu duena, Euscara hizkuntzan prosan eta bertsotan idatzi dituenak eta,
azkenik, beste asko euskaratu edo euskaratu dituenak, piriniar hizkuntza eder eta arkaikoaren
izaera eta egituraren panorama objektiboa eskain diezaguke, zuzenki.
Euskararen jatorrizko alderdiak ikusaraziko dizkigu, Iberian garairik urrunenetik hitz egiten den
hizkuntza misteriotsuaren ezaugarriak ez dituena, Europako kontinenteko gainerako hizkuntzetara
ere hurbiltzen ez dutena, —eta bere jatorria duena. mendeetako lanbroetan galduak zirela—
Iberiar lurraldean bertan jaio zen ala Mendebalde misteriotsu eta iheskorretik etorri zen?
Narrazioen eta elezaharren Atlantis famatua izan al zen hizkuntza zaharra asmatu zuena, gure
kontinenteko kultura handiek hitz egiten zuten amerikar hizkuntza autoktonoak ere sortuko
baitzituen? Zientziak oraindik ezin izan du bere azken hitza ahoskatu. Baina egunen batean
esango du, giza aurrerapenerako mendeak ez direla minutuak baino gehiago zenbatzen gure
existentzia labur eta iragankorrean.
Hizkera zakarra eta zakarra, baina sonoritate argi eta dotoreekin, hizkuntza gizon eta indartsua
da, xafla bezain zorrotza eta gozoa bere haran eta sakanetan baserritar kantuan leuntzen denean.
Beti esan izan da, eta zientziak bere egia eztabaidaezina erakusten du, halako herria, halako
hizkuntza. Eta bere lurra defendatzeko heroikoa eta ausarta zelako eta bakean langilea eta harroa
zenez, bere hizkuntzak den bezalakoa izan behar zuen: indartsua eta birila aldi berean.
Euskara. Montevideoko Unibertsitateko Batzar Aretoan emandako hitzaldia. Montevideoko Goi
Mailako Ikasketen Institutuko Filologia Buletinean erreproduzitua. 1943. IV. liburukia 5. zk.
Caracasko Euskal Etxeko Lehiaketa, 1961eko ekainaren 14a, Euskal Gizonaren Kapitulua.
leuna eta melodikoa. Erronka egiten zuen herria zerbitzatzen zuen hizkuntza, beren sasi artean
kiribilduta, inbasio barbaro guztiak, beren haranetan gelditu gabe ibiltzen zirenak. Eta hala
jarraitu zuten alanoek eta suebiek, bandaloek eta bisigodoek hegoalderantz. Euskal lurrak,
euskal-erriak, kantauriko haizeetara astindu zuen bere ikurrina garaile eta libre beren gailurrak
nahasten dituzten eta haran bare eta irribarretsuak musukatzen dituzten hodeiak bezala. Jende
heroikoa, matxista gehien bezala, askatasunaren eta lanaren, zintzotasunaren eta ekintzaren
historian adibide izan zarete. Horregatik maite zaituzte lurreko gizon askeek, horregatik
begiratzen zaituzte munduarentzat demokraziaren garaipenaren irrika egiten dutenek. Eta nire
Uruguaiko aberri honetan, bihotza bezain biribila eta txikia den honetan, nekazari lan zakarra
forjatu zenuelako zure zintzotasunaren distira mendeetako arragoan bahetua, bizimodu osasuntsu
eta sendo baten adibide izan zinelako, bezalako moral sendoarena. zure hariztiak. , eta odolean
daramat nire arbaso nafarren bidez zure matxinaden eta zure maitasunen, zure soiltasunaren eta
zure nobleziaren milurteko oinordetza, —nire zainen jarioan Kantaurialdeko olatuen bulkada eta
latza. zure harkaitz eta jaralen haizea—, sentitzen dut gure baitan dagoenaren afektu sakon eta
handia, —gure aberrian—, gure lurralde honetan, zenbat eta txikiago, orduan eta maitatuago.
Entzun dezagun, bada, Amezaga irakaslea, egiazko euskaldun eta abertzale irmoa, —entzun
dezagun zer esango digun euskarari buruz, hizkuntza piriniar indartsuaz, eta entzun diezaiogun
maitasunez, herri horren mintzoan. Egiarekiko duten maitasun aparta eta lanerako gogo
nekaezina jasotzen da, zeinen dohainekin isurtzen baitzituzten Ameriketako lurralde honetako
muino eta haranetan norbere burua hobetzeko desioak, askatasun nahia, etorkizuneko fedea.
Amezaga irakaslea, hitzaren erabileran jarraitzen duzu.
Jaun-andreak:
Nire lehen hitzak, jaun-andreok, nire esker ona adierazteko izan behar dute nahitaez. Esker
sakona unibertsitateko agintariei, zeinen onberatasunari zor diot berriro ere tribuna goren hau
okupatzeari: bihotzez esker ona Berro Garcia doktoreari, euskaldunen ondorengo honi, beti
jakintsu bezain adeitsua den gizon honi, eta gaur egun, berak zuzendu zizkidan hitzak —ikusi
dituzu, zalantzarik gabe, jakintsuak, atseginak baino gehiago.
Nire izenean, nire herriaren izenean, momentu honetan noizean behin bozeramaile xume
naizelako, mila esker.
Zuekin hitz egingo dizuet, zuetako askorentzat berriak izango diren hitzekin, munduan hitz egiten
den hizkuntzarik zaharrenaz.
I.- EUSKARAREN ANTZINAK
Zaharra delako, jaunak, gure euskara. Erromatar Inperioaren gorputz deskonposatu erraldoitik
lore berriak bezala ernetzen ari ziren hizkuntza erromantzeak oraindik ez ziren agertu. Gaztelania,
frantsesa, italiera, portugesa, galiziera, Provenzatik katalana... ez zuten oraindik amestu beren
lehen txosnak, eta gure hizkuntza zaharra zen jada, mendeetakoa, gure euskal lurralde
zaharrean. Laster Hiria, Hirietako Dama sortuko zuten tribu etrusko-sabino haiek ez zuten
oraindik imajinatu ere egin, bere azentu zakarrekin, Marko Tulio egunen batean garai harmoniatsu
eta oihartzunaren perfekziora iritsiko zela; Virgilio, sentimenduaren eta dotoreziaren gailur
gorenetara; Horazio, hitz isolatu bakoitza harri preziatutzat hartzen irakasten duen arte sotil
horren sekretuen sakonean sartuta, arte horrek eskatzen duen toki zehatzean jarrita eta ezarrita,
guztien batasuna harridura goreneko harribitxia bihurtzen du, eta jadanik gure hizkuntzak —duela
mendeak— izenak eman zizkien tontorrei, haranei, gure lurralde zaharrei. Greziako hizkuntza,
André Chenierrek injustiziarik gabe deitu zezakeen hizkuntza hori:
"Un langage sonore aux douceurs souveraines, Le plus beau qui soit né sur de lévres humaines",
oso urrun zegoen Platonen kontzeptuen perfekzio gorenera heltzetik; Demostenesen elokuentzia
sendo, zehatz, perfektu eta paregabeari ; Homeroren arrano-hegoak bakarrik eskura ditzakeen
poesiaren tontor gorenetara, eta gure hizkuntza zaharra zen jada, mendeetakoa gure euskal
lurralde zaharrean. Indoeuropar jatorri emankorreko hizkuntza guztiak, Tazitok lehendik hitz
egiten zigun alemanetik hasi eta sanskrito agurgarriraino, euskara baino geroagokoak dira. Bere
haurtzaroa aurkitzeko beharrezkoa da ariaurreko garaietara itzultzea. Bertan, zibilizazioaren
hasieran, aro ilun bat dago, non gizakiak kobazuloetan bizi diren, ehizaz eta arrantzaz bizi dira;
geroago artzaintza hasten dira eta nekazaritza oinarrizkoa agertzen da. Gizon hauek harriz
egindako armak eta tresnak erabiltzen dituzte. Arma eta tresna horien izenak aizkora, aizto,
aizturrak, azkon, azagai, izkillu, ezpata, ezten, azpil. (plaka), etab., etab., aitz (harkaitza, harria)
elementua daramate, zeinak zein material egin ziren adierazten duena. Eta litiko garaiko herri
honek erabiltzen zituen izen horiek gaur egun euskaldunok erabiltzen ditugun berberak dira.
Gure hizkuntzaren antzinatasunaren beste froga asko eman daitezke. Bere originaltasuna
Jainkoaren izenaren kontzeptuan: Yaungoikoa, literalki, goitik jauna; bere zenbazioaren sistema
bigesimala —eskuak eta oinak—; euskal aste primitiboa zeina, gaur astelehena, asteartea eta
asteazkena izendatzeko erabiltzen diren hitzak ikusita, astelen, astearte, asteaz-ken, literalki,
hasiera, erdi eta asteburua, hiru egunez osatuta zegoen —ez zen oztopoa izan, beraz. Duela
hilabete batzuk Montevideon ospatu genuen horretan hamabostera luzatuko genuke—; aberatz
(aberatsa) hitza, hitzez hitz, ganadua ugaria dena, hori baita artzain-herrietan aberastasunaren
seinale. Hauen ostean Euskal Urtean arrastoa utzi duten baserritarrak daude. Jakin behar baituzu
euskarazko hilabeteen izenak ez duela batere eraginik erromatar izendegiak, nazio latindarrei
germaniarrei bezala gertatzen zitzaiela. Gure izenek horiek zehazten dituzten landa-zereginei edo
fenomeno atmosferikoei egiten diete erreferentzia. Horrela, v. Gr.: Urtarrila ilbeltz da, hau da,
hilabete beltza; Martxoa da epaii, hau da, inausketaren hilabetea; Apirila yorraii da, hau da, belar
txarrena; uztaila, uztail, uztarena; Azaroa, az'¡, ereitearena, etab., etab.
Amai dezagun euskararen antzinatasunari buruzko kapitulu hau, André Lefevre irakasleak
egindako paragrafo hura gogoratuz: "Finlandiera, magiar eta turkiarra Europan metatu dira data
ezagutzen dugun inbasioek; baina, mendebaldeko Pirinioen magalean ezarri izana. euskararen eta
hitz egiten dutenen, Historiaren aurreko datua da eta ez Antropologiak, ez Etnografiak ezin dute
azaldu”.
JATORRIAK
Euskararen antzinatasunari buruz esan dugunak eskutik helduta bezala eramaten gaitu arazora
zeinen galdera, uste dut dagoeneko ikusten ditudala zuetako askoren aurpegiak. Zein da
euskararen jatorria, nondik dator, nor da zure ama, zeintzuk dira zure senideak?
Hau da, jaun-andreak, beregana hurbildu diren jakintsu ugarien artean orain arte Ediporik aurkitu
ez duen esfingea.
Quatrefagesek idatzi zuen euskara hizkuntza alofiloa dela, hau da, hitz egiten duen arraza bezala
beste guztietatik bereizita. Baina denak ez dira horrekin konformatu eta euskara hizkuntza edo
hizkuntza talde ezagun batekin erlazionatzeko hipotesiak kontaezinak dira.
Hala, Mahnek Mundu Berriko hizkuntzekin ahaidetasun batean sinesten zuen. Abbadíe saiatu zen
Mexikoko eta Quichuako euskararen eta hizkuntzen arteko antzekotasunak aurkitzen. Charenceyk
euskararen antzekotasunari eutsi zion Kanadako algonkinarekin. Uhlenbeckek Ipar Amerikako
hizkuntzekin erlazionatu du. Witneyk ziurtatu du euskararen egitura lotuago dagoela amerikar
hizkuntzekin Europakoekin baino. Askotan saiatu dira aimara, kitxua eta guaranierarekin
alderatzen. Baina jada Julien Vinsonek, 1876an, behin betiko kolpea eman zien ustezko harreman
horiei. Argi eta garbi ezarri zuen ez dagoela harremanik euskara eta Amerikako hizkuntzen
artean. Euskara, bere izaera aglutinatzaile eta polisintetikoa dela eta, amerikar hizkuntzen artean
soilik sailkatu zitekeela dio. Euskararen eta amerikar hizkuntza batzuen artean egon daitezkeen
kidetasunak —gehitzen du— gehiago edo gutxiago hedagarriak dira Europako eta Asiako beste
hizkuntzetara; kanpoko hutsak dira eta ezin hobeto azaltzen dira garapenaren edo gainbeheraren
berdintasunarekin.
Joan den mendean oso jarraitua den teoria, eta gaur egun oraindik jarraitzaile sutsuak dituena,
iberismoarena da. Euskaldunak, Hum-boldten eta bere eskolakoen arabera, iberiarren ordezkariak
izango ziren, hau da, Espainiako biztanle primitiboen ordezkariak. Garai batean euskara
penintsula osoko hizkuntza izango zen. Ondorengo inbasioek pixkanaka urrundu zuten, harik eta
izkin egin eta mendebaldeko Pirinioen magalera murriztu zen arte, gaur egun dagoen tokira.
Teoria hau, beti zientifiko hutsak ez diren arrazoiengatik zenbait izpiriturengan eragin zezakeen
sedukzioaz gain, batez ere Iberiar penintsulako leku ezberdinetan euskereak esplikatzen omen
dituen toponimiko izenen existentzian oinarritzen da. Horren aurka egin daiteke objekzio: lehenik,
Penintsulan ez ezik, kanpoan ere, Europan eta munduko beste leku batzuetan badaudela
euskarak, indar gehiago edo gutxiago, azal daitezkeen izenak; bigarrenik, Hubnerrek eta beste
batzuek aztertutako iberiar inskripzioak deritzonak ezin zituztela euskarak deszifratu; Azkenik, ez
da gauza handirik ezagutzen iberieraz edo haien hizkuntzaz: euskararen arazoa iberieraz
konpontzen saiatzea enigma bat beste baten bidez argitzen saiatzea da.
Celtarekiko ahaidetasuna erabat baztertu dela esan daiteke gaur.
Autore askok, Lcnormant bezala, akadiarren eta euskaldunen arteko harremana ikusten zutela
uste izan dute. D'Abbadie bezalako beste batzuek euskara georgiarrarekin alderatzen dute.
Trombettik, lehen aldiz, euskararen eta hamiticaren arteko antzekotasunak aztertu zituen. Konrad
Ostirrek euskaldunaren eta hamitikoen eta semitikoen arteko harremana aurkitzen du. Nikolaus
Marrrek euskara kaukasiar hizkuntza batzuekin lotzen du. Saycek euskara antzinako kaldeako
hizkuntzarekin alderatu zuen. Guillermo Lcibnitz koptoz euskara deszifratzen saiatzen da.
Wisemanek uste zuen euskara eta antzinako egiptoarren arteko kidetasun bat zegoela.
Schuchardtek euskara nubikoarekin alderatu du. Eslaviar familiako hizkuntzekiko kidetasunak izan
dira Topolovsek-en azterlanak, eta Bonaparteko Luis Luziano printzeak euskarak finlandiar
hizkuntzekin dituen ustezko analogiak agerian utzi ditu.
Teoria hauek guztiek eta haiekin legio bat osatzen duten beste batzuek euskararen jatorria
inguratzen jarraitzen duen misterioaren ideia emango dizute. Egunen batean, beharbada ez oso
urruti, bere irtenbidea izango duen misterioa; ia nazio guztietako jakintsuak liluratzen dituen
misterioa. Dagoeneko entzun dituzu haien izen asko: beste batzuk gehi nezake. Aipa dezadan,
frantsesen artean adibide tipiko gisa, Bonaparte printzea, andre euskaldunaren zaldun ibiltaria;
Stempfen alemanen artean, euskararekiko zaletasunak bereganatu zituen Bordeleko ardo-
merkatari hura gure testu zaharren lehen jakintsuetako bat bihurtzeraino; ingelesen artean, gure
herri euskaldunetako hotel edo ostatu guztietan izena erregistratu duen Dodgson; errusiarren
artean, Nikolaus Marr, gobernu boltxebikearen Kultura ministro izan zena eta gure hizkuntza
ikasteko, Loiolako Aita Jesuiten Elkargoaren harresietan giltzapetu zuen egun batzuez; austriarren
artean, duela urte asko hildakoa Hugo Schuchardt. Gizon honek, Europako filologia modernoaren
printzeak, Julio de Urquijo euskal zale merituari, esker onez eta harrotasunez euskaldunok inoiz
ahaztuko ez dugun zerbait idatzi zion. Harik eta in articulo morüs —idatzi zuen— bere gogoko
ikasketa euskararena izango zen arte. Euskaldunok esker onez eta harrotasunez eta beste
zerbaitengatik ahaztu behar ez ditugun hitzak. Pizgarri preziatu gisa balio diezaguketelako, behar
badugu!, maitatzeko, gauza guztien gainetik, milaka eta milaka urtez hainbat belaunalditako
arbasoen sentimendu eta desioen ibilgailua izan zen hizkuntza; Jaio ginen herriari izena eman zion
hizkuntzari, hazi gineneko etxeari, ibai eta iturriei, txikitan jolasten genuen eta heldutan maite
genituen belardi eta mendiei; Gure martirien hezur zuriek eta gure heroien odol gorriek
saindutako gure arrazako lur berdera; gure milurteko askatasunaren ezkutu onena izan den
hizkuntza; gure guraso sendo eta zintzoenari, gure santuenari. Jaun-jaunak, belaunaldi honetako
euskaldunok ezin dugu erresitu gure oraina aurrerapen eta aurrerapen irrikaz gure askatasun
ukaezinaren iragan bikainarekin lotzen duen urrezko kate horretan hautsitako kate izatearekin.
Euskaldunok ez gaude hemen, jaunak, eta Shakespeareren apostrofo ikaragarria aurpegira txu
dakigula ere ez dugu errespetu: «Zuek, bere tribu osoak baino gehiago balio zuen perla bat
botatzen duen indio gaiztoa bezalakoa zara».
III.- EGITURA ¥ EZAUGARRIAK
Jardunaldi honen izaerak eskatzen duen zehaztasun guztiaz azaltzeko garaia da oinarrizko ideia
batzuk, zeinen bidez, orokorrean, gure hizkuntzaren egitura eta ezaugarriak ezagutu ahal izateko.
Jakin beharko zenuke, lehenik eta behin, Euskadik gaur egun dituen milioi eta erdi biztanleetatik
erdiak apenas dakitela euskaraz. Biztanle erdaldunak ehun eta lau urte hauetan immigrazioak
gure lurraldeetara bota duen arrotz-masa handiari dagozkio, gure askatasunak kendu
zizkigutenetik, edo euskarak izan dituen eskualdeetan bizi diren euskaldunei. lehendik lekualdatua
izan da, eta, batez ere, azken mende honetan.
Gure hizkuntza, teoria moderno autortuenetariko batek nahi duenaren aztarna, ariaurreko
garaietan Europako lur osoa estaltzen zuen, edo nolanahi ere, eta inongo teoriara jo gabe,
berearekin hedatu zen hizkuntza bera. Ebrotik Karonaraino, gure nazionalitatearen egoitza
historiko naturala, geografikoki, gure egunetan, Gipuzkoara murriztu da, Bizkaia erdia baino
gehiago, Nafarroa erdia baino gutxiago eta Arabako iparraldea herrialdeko lurraldeen barruan.
euskera-gaztelania deitzen da, eta Zuberoa, Benabarra eta Laburdiko eskualde gehienak euskera-
frantsesa deitutakoan.
Kontuan izan behar da, aurrerago joan baino lehen, euskara hainbat euskalkitan banatuta
dagoela. Sailkapen autoritarioena eta orokorrean onartuena hiru euskalki talde hartzen dituena
da: bizkaiera, euskara eta piriniarra. Lehenengoa, bizkaieraz soilik eta soil-soilik osatua, Jaurerri
zaharrean eta Alabako eta Gipuzkoako eremu txikietan hitz egiten da. Bigarren taldea,
euskalduna, gipuzkoarra, laboratarra eta iparraldeko nabarroa biltzen ditu. Azkenik, Zuberoano
eta Benabarrok osatzen dute Pirinioa. Ekoizpen literarioaren saria euskal literatura klasikoko
maisulana —laburdinoan— idatzi den bigarrenari dagokio: Pedro de Axular ospetsuaren «Gero».
Euskalki honetan eta bere Alto-Nabarra aldaeran ere idatzi zuen Mendiburu gipuzkoarrak, Zizeron
euskalduna deitu izana. Erdiko posizioa dela eta —Toskanera Italian edo Gaztelakoan Espainian
bezala— aspaldi itxaroten den batasunarena izatera deitzen da dialekto hau.
Kontuan izan behar da, dialekto-desberdintasun horiek existitzen badira ere, ez direla batzuek
esan duten bezain handiak: funtsean, hizkuntza bat da.
Asko esan da euskeraz mintzatzeko zailtasunaz, eta zurrumurrua dago Deabruak berak, zazpi urte
Euzka-di-n egon ostean, etsita alde egin behar izan zalako ikasi ezinik. Hau iruditzen zait, jaunak,
deabrua ergelegia dela suposatzen ari dela, blasfemia existitzen ez den hizkuntza baten aurka,
naturaz garbi eta duin den hizkuntza baten aurka, bere inpotentzia erakusteko modua ez bada
behintzat. On Patricio de Orkaizte-gi apaiz euskaldun kultuak ondo esan zezakeen honetaz,
euskarak metro lineal bat galtzen duen heinean, erlijiotasunak eta ohitura onek galtzen dutela,
Euskal Herrian, metro koadro bat.
Ez da egia —eta ez dut uste txorakeriak ezeztatzeak merezi duenik— euskara ikasi ezina denik,
ezta zailtasun handiegiak ematen dituenik ere. Kontrako lekuko gara, egungo belaunaldiko
euskaldun askok, gure hizkuntza desagertu edo desagertzeko bidean zegoen lurraldeetan jaioak,
nire herrian gertatu zen bezala, gure gurasoen belaunaldiarekin joan baitzen, izan primeran ikasi
nuen eta niretzat inoiz handia izan ez zen ahalegin batekin. Ikasi ahala, neure burua aurkitzen ari
nintzela iruditu zitzaidan. Inoiz ez zen ikasketa hain atsegina eta hain erraza izan. Baina, zeure
burua partziala etiketa ez dadin, gai honetan, nire ustez, ikus zer dioen Henri Gavel hizkuntzalari
frantses ospetsuak: "Euskara oso hizkuntza ederra da. Bere sistema gramatikala oso sinplea eta
oso logikoa da. Bestetik. eskutik , ez dago ezer zurrun bere gramatika-eraikuntzan eta bere
atzizkien aberastasunak eratorri ugari sortzea ahalbidetzen du. Ezaugarri horiek guztiek euskara
hizkuntza soil bihurtzen dute".
Euskararen ideia oinarrizko eta argiena emateko, bere gramatika aurkeztuko dizuet txikitan
gramatika banatzen dela irakatsi ziguten lau ataletan: analogia, sintaxia, prosodia eta ortografia.
Analogia, hitz isolatuak ezagutzen irakasten duena; sintaxia, zeinak arauak ematen dizkigu,
zeinaren arabera hitz isolatu horiek kontzertatu behar dira esaldi zuzen eta osoak osatzeko;
prosodia, hitz horiek ahoskatzen irakasten diguna, eta, azkenik, ortografia, idazteko arauak
ematen dizkigunak.
Ortografiatik hasita, esango dizut zaila izango zaizula euskarazkoak baino zailtasun gutxiago
dituen beste grafia bat aurkitzea. Eta hori, izan ere, Euskararen Akademiak onartu eta unibertsalki
herrialdean jarraitutako sisteman —euskara-frantsesaren zatian izan ezik, non laster errotzea
espero dugu— zeinu bakoitzari dagokion printzipio sinplea onartu baita. soinu bat eta soinu
bakoitza zeinu berberarekin adierazten da beti.
Duela ez egun asko lagun batek esan zidan euskal liburu bat hostotan sartzean kas-en aparteko
ugaritasunak larritu zuela. Zalantzarik gabe, kas asko iruditu behar zaie gaztelania bezalako
hizkuntza batera ohituta daudenei, non letra hori apenas idatzita dagoen. Baina kontuan izan gure
hizkuntzan k gaztelaniaz egiten diren lanak hiru hizkiz egiten dituela: k bera, gehi c eta q, letrak,
bi hauek, gure alfabetoan ez daudenak. Soinu aspiratu apur bat duen h-a Pirinioetako
euskalkietan baino ez da bizi, ez dago ez c ez h, ez dugu ch erabiltzen.
Ez dugu / erabiltzen, horrek irudikatzen duen soinua ez baita bizi, oso salbuespen gutxitan,
euskarazko ezpainetan. Soinu horren faltaren arrazoia arrazaren ustezko prognatismo batek
azaltzen du batzuek. Nahiago dut nire herrikidearen, euskal Quintilianoaren aginpidera jo, zeinak,
erromatar gazteen —eta ez gazteen— irakaskuntzarako osatu zituen "Oratorio-erakunde" ospetsu
haietan, bere latinez gutxi-asko hau esaten zuen: /... letrak ia berea ez dirudien soinua sortzen
du, giza ahotsarena, edo, hobeto esanda, ez du ezer ere. Bere ama-hizkuntzaren eraginez,
beharbada, gaitzespen gogor hau formulatu zuen
Guk ere ez dugu v idazten gure ezpainetan ez dagoen arrazoi beragatik. G-ak beti leun entzuten
du. Ez dago azentu ortografiarik.
Azenturik gabe eta hashik gabe, bes eta ves arteko arazo posiblerik gabe, ges eta joten artean,
uste dut euskal grafia benetako ideal gisa aurkeztu behar zaiela gutun bat idaztea latzen eta
krudelenari men egiten zaion hainbeste hilkorrentzat. torturak.
Prosodiari dagokionez, bakarrik esango dizut oso gutxi direla arrotzak izan daitezkeen euskal
soinuak. Frantseseko ch-aren oso antzeko soinua duen z bikoitzaren antza duen tz edo ingelesez
sh-k adierazten duena.
Euskaldunok, zuek kreolek bezala, ez dugu ezagutzen gaztelaniazko zoc-ak irudikatzen duen soinu
indartsu hori, hain zuzen ere, duen hizkuntza neolatino guztien artean hizkuntza bakarra.
Ez dago r indartsu edo bigunez hasten den euskarazko hitzik.
Kontsonante multzoak euskararen jenioaren kontrakoak dira. Gauza orokorra eta normala da
kontsonanteak eta bokalak hitzarekin bat datozela antzeko kopuru batean eta elkarri eusten
diotela.
Espiritu berdinzale honek estresa ere gobernatzen du, silaba guztiak intentsitate berdinarekin edo
gutxi gorabeherarekin ahoskatzen ditu. Hauxe da eskualde jakin batzuei dagozkien salbuespenak
baztertzen ez dituen arau orokorra edo ahots berdinei beste ñabardura esanguratsu bat emateko
beharrari men egiten diena. Azken silaban apur bat gehiago azpimarratzeko joera orokor bat ere
badago, baina ezin esan euskaraz hitz zorrotzak daudenik, esdrújulak baino gehiago. Hala ere,
erdararen eraginak abizen eta leku-izen batzuk euskaldunen ahotan benetakoak ez direla bihurtu
ditu. Horrela, Amézaga, Yéregui, Uríbarri, etab., etab.,
Eta sintaxiarekin goaz. Espainiar Akademiaren hiztegiaren ondoz ondoko argitalpenetan
euskararen adiera hori irakurtzera ohituta daudenak: «Hain nahasi eta iluna dena, ezen ulertu
ezinik», edo gogoratzen dutenak, or. Esaterako, Santxo de Azpeitia bizkaitarrak On Kixoteri
borroka erraldoi batean sartu baino lehen erantzuten dion arrazoi zentzugabeak, oso ulergarria da
—euskaraz ez badakite— kontzeptu pintoresko samarra osatu izana; baina, noski, guztiz oker. On
Kixote hain jainkozko moduan hitz egin zuen Cervantesek bizkaitarrak adierazteko duen modua
ikusita, pentsa liteke nazio honetakoek, —euren hizkuntzan— beren kontzeptuak helarazi nahi
dituztenean, hitzak botatzen dituztela. ausaz , bere kopan dadoak astindu ondoren mahai gainera
botatzen dituen jokalariak bezala, zortezko kolpe baten zain. Eta, hala ere, ez dago ezer
errealitatetik urrunago. Euskal eraikuntzak ez du zerikusirik ustezko anarkia horrekin. Euskarazko
hitzak arau argi eta zehatzen arabera antolatzen dira esaldian; salbuespenik gabe, gehienetan
eta, aldi berean, zurruntasun guztiak baztertuz.
Duela egun batzuk kontzeptu bikain hau berrirakurri nuen Taine-ren "Historia ingelesaren
literatura" bikainaren sarreran: "Behean ez dago hizkuntzarik, baizik eta hitzak beren organoen
eskakizunen eta beren izpirituaren jatorrizko formaren arabera koordinatzen dituzten gizonak
baizik. ". Koordinatu hitzak zure izpirituaren jatorrizko formaren arabera! Horixe egiten dute
euskaldunek. Eta egin ezin dena da besteen izpirituaren arabera koordinatzen ditugula itxuratzea.
Ezin nau harritu gaztelaniaz hitz egiten dutenek or. Esaterako, euskal eraikuntzak zaila dirudi, eta
baita korapilatsua ere, gure hizkuntzari hain ezberdina den eta, oro har, gurearen hain kontrakoa
den haien izpiritua aplikatzera heltzen badira. Baina galdera ez da hori. Euskarak bere izpirituaren
arabera arau zehatz eta zehatzen bat ote duen jakitea besterik ez da, zeinaren arabera hitzak
koordinatu behar diren esaldi argi, zehatzak, sonoritatez eta dotoreziaz estaliak, —edo esanak.
arauak ez dira existitzen. Euskara gutxi dakitenek denbora luzea izan dezakete baiezko ozenena
erabakitzeko.
Arauen erakusketara hona jaitsi ezin garenez, Arana Goirik eta Campionek bi paragrafo hauetara
itzulitako bere izpirituaren kondentsazio gisa emango dugu.
Arana Goirik dio: "Euskararen sintaxirik bereizgarrienak ordena hau ezartzen du: Zati osoa;
Substantzia-istripua, Genero-espeziea; Jabe-jabetua; Kontinentea duena; Natura-zirkunstantzia".
Honela dio Campionek: "Postposizioa erabiltzen da, oro har, euskaraz; izenondoa izenera
atzeratzen da; izenak osatzeko balio duten amaierak atzeratu egiten dira; haien arteko erlazioak
markatzen dituzten atzizkiak atzeratu egiten dira; erlatibozko eta juntagailuko partikulak
aditzerako atzeratu; edukitzen den gauza jabedun agenteari atzeratzen zaio genitiboan;
adierazitako ekintzan denbora, modu, leku eta abarren aldaketa markatzen duten hitzak atzeratu
egiten dira eta aditza amaitutako perpauseko gainerako kide guztientzat. zion eta Zizeroniar
maiestatearekin amaitu zuen".
Analogia zainduz, esango dugu, lehenik eta behin, euskarazko lexikoan jatorra eta eramana
bereiztea beharrezkoa dela. Hainbeste zibilizazio historikoren jaiotza eta desagerpena ikusi duen
hain antzinako hizkuntza batean, bere ondarearen ahotsek irudikatzen duten horien eragin
handiagoa edo txikiagoa antzematea da. Hizkuntza zeltak, grekoak, latinak, arabierak eta
neolatinoak ahotsak metatzen joan dira euskal fluxuan. Erromantzeak bere kopuruagatik eta
garrantziagatik nabarmentzen dira. Eta beren eraketa eta historiako hainbat alditan egiten ari
diren bezala, hortik dator euskarak hizkuntza hauek ikertzeko duen interes handia, Menéndezek
eta Pidalek dagoeneko azpimarratu duten garrantzia.
Euskararen hiztegi jator eta egokiari dagokionez, jakina, ezberdina da eta beste
hizkuntzetakoarekin analogiarik gabea. Baina ez beldurtu; Ehunka hitz eta dozena atzizki
batzuekin, berehala izango dituzu irakurketan eta solasean ausart defendatzeko adina elementu.
Eta hona hemen hitz berriak sortzeko gure hizkuntzaren erraztasuna eta emankortasuna
nabarmentzea. Akats handienetan eroriko zinateke, hain zaharra ikusita, euskara geldi eta antzua
zela suposatuko bazenu. Guztiz alderantziz; bere burua ematen du, berez, ahots berriak sortzeko
erraztasunarekin, hizkuntza modernoak ez, baina baita greziera ezinduak ere iristen ez diren
erraztasunarekin. Idazleen eskuetan dagoen euskerea, oso ondo ezagutzen eta maite dabenak,
aukera apartak eskaintzen ditu ideia barriak onartzeko eta labur eta argi itzultzeko eta
adierazteko. Horren harira, Schuchardt jakintsuaren hitz horiek aplika dakizkioke, Gernikako
Euskal Ikasketen kongresuan: "Euskaldunak, zaharrak zarete, baina ez zaharrak; egunsentia
agurtzen duen bezala agurtzen zaituztet". Alderdi hau ez da txikiena, nahiz eta zalantzarik gabe
lehenengoa ez izan, euskaldunok gure milurteko iraganeko hizkuntzari zein atxikitzen garen
ikusita, gure etorkizun osoaren aditz bikaintzat hartuta.
Euskarak aurrizki, infixo eta atzizkien sistema zabala eta osoa du, azken hau batez ere. Badira
izenak eratzeko balio duten atzizkiak, esklusiboki. Beste batzuk adjektiboetarako. Beste batzuk
aditzondoetarako. Beste hizkuntza batzuetan preposizioen bidez adierazten den harreman
gramatikalen sistemarako erabiltzen direnak. Konjugazioa bera afixazio-sistema zabal eta
miresgarria baino ez da.
Zuetako askok, dudarik gabe, euskal aditz zoragarriaren berri izan duzue. Bere perfekzioak goi-
goietako izpirituak pentsarazi ditu gure herriak zibilizazio zoragarri batera iritsiko ziren garai
ezezagunetan. Dena den, kontua da, bere ahalmen sintetikoa eta formen aberastasunagatik,
ikaslearen izpirituari inposatzen zaiola. Inflexio bakarrean denbora, aldarte, subjektu, objektu
zuzen... eta abarren adierazleak biltzen dira, flexio hori bera gai dela, aldi berean, beste hainbat
erlazio itzultzen dituzten atzizkiak jasotzeko. Bata errespetuzko komunztaduraren forma da, beste
bat ezagunarena; batzuk flexioak dira gizonezko bati zuzentzen diogunean eta beste batzuk gure
solaskidea emakumezkoa denean. Ez izan beldurrik, ordea, gailu honek. Hizkuntzen dekadentzia
bidetik doa formen sinplifikazioagatik. ¡alai lege hori gurean aspaldi bete da, gure
komunztaduraren sistema konplexu eta aberats hori menperatu gabe ulertu eta ulertuko duzula
ziur egon zaitezen. Behin izan eta egin bi laguntzaileen flexioak ikasita, beti berdin erabiltzen dira,
eta Lopez Mendizábal idazlearekin batera esan daiteke komunztadura bakarra dela bere bi forma
iragankor eta iragangaitzetan. Gainera, ez dago aditz irregularrik. Zein urrun gauden honetan,
baita deklinabideetan ere, latin eta greko gramatiken klase, mota eta salbuespen korapilatsutik!
Trazo zabalean, trakets eta trakets, zure arreta atseginaren aurrean zirriborratu dut nire ama
hizkuntzaren irudia. Antzinakoa ez bezalakoa, baina etorkizuneko aukera izugarriekin, jatorri
ezezagunekoa eta jatorrizko egiturakoa, nire herriaren ahotan bizitzen jarraitzen du. Ikus ezazu
nola kontenplatu duen Campión maisuak: "Bakarrik eta isolaturik dago gainerakoetatik, Europako
bazter batean, zahartzaroaren prestigioarekin, misterioaren poesiarekin, hondakinen
maiestatearekin. Denborak hazkurtu eta higatu egin zuen. , baina bere egitura erraldoia suntsitu
gabe.Gaur egun hizkuntza xumea da, milaka herrixka eta arrantzale batzuei ezaguna egiten zaie,
zer egiten dio?, bioleta eta amatxoz koroatu ere, erregina da, bai, erregina. Eta harrotasuna eman
dezake- Inguratzen duten eta airea eztabaidatzen duten euskaldun horrek bere mila urteko
nobleziaren Montmorency harroari eman dion erantzuna: "Ez dut informaziorik ematen. Eta are
gehiago. Erakusteko. bere besoak morrontza aztarna guztietatik garbi, bere jatorrizko eta inoiz
eten gabeko askatasunaren leuntasuna eta esan erdeinuari: «Ez begiratu zure sorbaldatik nire
pobreziari: zure altxor guztiekin inoiz ez duzun harribitxi baten jabea naiz. erosi ahal izan, ez
nuen intziri edo makurtu germaniar lur gainean, ez sarrazenoen haremean, ez erromatarren
ergastulan!".
IV.- IRAGANA, ORAINA ETA ETORKIZUNA
Askatasunaren seinalea! Hori izan da eta da guretzat euskara. Zeinen ondo moldatzen zaizkio
Mistralen bertso noble haiek, entzuten nauten euskaldunak: «Langue d'amour, en toi est la patrie,
en toi la liberté...!» Askatasunaren seinale! Horrelako izaerarekin gure historiaren gorabehera
guztietan zintzo islatuta ikusten dugu.
Gure zentzu nazionalaren lainotzeak desegiturara eramaten gaituenean, batetik, eta, bestetik,
gure leinuaren jeinuari gaitzesgarriak zaizkion batasunetara, ikus ezazu hor, zatituta, bere baitan
zoritxarreko testigantza eman nahi balu bezala. Naturak nahi zuen bereizketa suizida horren
zatiketa dialektala: inoiz abandonatu ez zuen herri xumearen altzoan errefuxiatu, euskal errege
boteretsuek —zer axola Antso Jakitunak lingua navarrorum deitzea!— beren gorteetatik
erbesteratu zutenean. non akats orok bere eserlekua zuen eta arrotza oro bere gelan.
1545. urtera heldu behar dugu euskarazko lehen liburu inprimatua aurkitzera —«Linguae
vasconum primitiae»— eta horrekin batera Bernardo de Etxepareren oihu eskuzabala: «Euskara,
yalgi adi kanpora; euskara, zoazte ezagutzen. mundu osoa). Baina ia ez da entzuten euskaldun
guztiei beren hizkuntza paregabea lantzeko deia egiten zien oihu sutsu hori. Euskaldun gaitasun
handienek beren kontzeptuak adierazteko egokiagoak iruditzen zaizkien hizkuntza bitxietara
jotzen jarraitzen dute. Nazio dekadentzia izan zen dena arrastaka eraman zuena, hizkuntzatik
hasita, leinuaren froga bera bezalakoa dena. Egia da txinparta isolatuak izan zirela, Larramendi,
Mendiburu eta Kardaberaz, Astarloa eta Mo-gel, Kaos eta Abbadieren bular merituetatik ernatzen
direnak bezala; baina hau ez zen nahikoa. Etorri behar zuen, azken mendean, gure askatasunen
galtzearen kolpe gupidagabea; jazarpena eta mespretxua etorri behar ziren; testamentugileen
borondatea ulertzen ez zuten eta egiaztatu ezin zuten notario legio haiek iritsi behar zuten;
Irakastera etorri ziren umeen hizkuntza batere ez zekiten irakasle armada haiek; eskolan
proskripzioa, zeinetan, eraztunaren sistema gaiztoarekin, gure odolaren ahotsa itotzeko
asmoarekin, azkenean mendeetako letargotik esna zedin. Odola matxinatu zen hainbeste
milurtekotan gordetako askatasun hura ergelki kontenplatzean. Eta gure askatasun urratuaren
alde oihu egiten zuen esnatze kementsu horrekin, arraza aditzaren bide emankorretatik kanpo
euskal izpirituaren salbazio posiblerik ez zegoela ulertzen zuten euskal kontzientziak jaio ziren.
Eta Errenazimentua etorri zen. Lana izugarria izan zen. Beharrezkoa zen zeregin sukartsuaren
urte bakoitzean inkontzientziaren mende bakoitzak bere deskonposizio lan geldo baina sakonean
suntsitu zuena. Zaila, oso zaila zen zeregina, baina baita, horregatik, zein erakargarria euskal
bularrentzat! Eta lehen elkarteak sortzen ari ziren. Eta lehen argitalpenak eta aldizkariak agertzen
hasi ziren, Etxepareren oihu eskuzabala egi bihurtuz. Gipuzkoan "Euskal Erría" aldizkaria, Bilinch,
Baroja, Arzac, Artola... izeneko euskal olerkarien loraldia berotzen ari da. «Euskaldunez eta haien
pribilegio eta eskubideez bakarrik entzuten zaituztet eta euskaraz ere ez dakizu!» Lau urtez hitz
hauek isilean irentsi behar izan zituenetik, Campiónek itzultzen ditu, euskal erreakzio bikain
batean, bere izena zigilatu. "Euskararen lau literatur euskalkien gramatika" azala.
Aita Arriandiagaren erreakzioa horrelako zerbait izan zen. Elantxobeko herri txiki euskaldunean
jaioa, txikitan erlijio ordena batean sartua zen. Gaztelako komentuetan hainbat urtetako egonaldi
luzeak ama-hizkuntza ahantzi zuen. Ausentzia urte horien ostean, bere herrialdera itzuli eta amak
berriro ikusten du. Imajina ezazu hainbeste denboran bere semea ikusi ezin izan duen ama horren
nahia, amei bakarrik eman zaien izpirituaren ikuspegi bikoitz horrekin izan ezik. Erlijioso gazteak
bihotza hausten du bat-batean jabetzean, bere ama-hizkuntzaz ezjakin, ezin duela bere burua
ulertu bere amarekin, beste guztiaz jakin gabe, euskaraz semearentzat galdutako altxorrak
bezalako esaldiak biderkatzen dituena. samurtasun infinitua. Bereizmena geldotzen da une
horretan bertan, azkarra eta irmoa. Beraien hizkuntza berriro ikasten du eta laster bertako lehen
lantzaileetako bat bihurtzen da.
Bizkaian jaio zen gizon bat, bere lan-bizitza osoa euskararen susperraldiari eskainiko diona. "Ibai-
zabal" eta "Euskalzale" aldizkariak sortu zituen, eleberriak, ipuinak, poesia eta pieza dramatikoak
idatzi zituen euskaraz: herri euskaldunak banan-banan ibili eta bere Euskal-Gaztelania-Frantses
Hiztegi monumentala argitaratu zuen; Morfologia, Euskalerriaren Ya-kintza. Milaka kantu eta
esaera, euskal altxor oso bat bildu eta ahanzturatik gordetzen du Euskararen Akademiako
zuzendari Resurrección María de Azkue jaunaren irrika nekaezina, nire adiskide errespetagarri eta
maitea, nori lur hauetatik bidaltzen dudana. agur hunkigarria.
Bere garaikidea, baina sasoi garaian hilda, Arana Goiri da, Abandokoa; paregabeko bultzada eman
eta euskal ikasketei bere benetako esanahia helarazi zien izpiritu serafiko gazte hura. Zeren eta
bere mantentzaileak, Mourlane Mitxelena euskal idazle finak, Fuenterra-bía hirian egindako Lore
Jokoetan esan zuenez, euskarari buruz hitz egiten dugunean ez da kontua "erlikia santu" bat edo
bitxikeria arkeologiko bat, gurea. bizitza da Horregatik, gaineratu du idazle honek, euskararen
misterioetan jakin-min zientifikoz murgiltzen diren jakintsu handi eta hizkuntzalari sakonek baino
gehiago, maite eta nahiago ditugu gure bihotzean "Kírikiño" bezalako beste horiek —euskal
kazetaririk ezagunena eta gozoena—. hitz egin eta idatzi eta bizi aldi oro eta une oro.
Espiritu berri honek salbamenaren fruituak ematen zituen. Euskal aulkiak euskal hiriburuetan
sortzen dira; Ikastetxeak zabaltzen dira, zeinetan gure hizkuntzak hartzen duen ohorezko lekua;
eta, «Euskal Ikasketen Elkartea» merezimenduzkoa sortu ondoren, «Euskaltzaindi», Euskararen
Akademia, sortu zen. Gipuzkoako hiriburuan, Deklamazio Akademiak bere klaseak irekitzen ditu.
Euskaraz osorik idatzitako egunkariak jaio ziren lehen aldiz. Aldizkariak ugaritzen dira "Antzerti"
bezalako euskaraz idatzitako dozenaka eta dozenaka komedia jaiotzen dituena, "Euskal Esnales",
"Euzkerea", "Gure Herria", "Euskal Ikasketen Nazioarteko Aldizkaria" guztien artean
nabarmenduz, oso adierazle handia. gure kultura. "Euskaltzaleak" elkarteak, Gipuzkoan, literatur
lehiaketak eta txapelketa poetikoak sustatzen ditu, non "Li-zardi" bat, "Loramendi" bat,
"Lauaxeta" bat eta beste hainbat olerkari bikain nabarmentzen diren balio berriak, ahaztu gabe ".
Orixe" bere mendiko erretiroan gerraren etorrerak gozatzen utzi ez zigun "Euskaldunak" poema
epikoa osatzen duena.
Gerrak moztu zuen euskal literaturaren loraldi bikain hori. Gerra zaratak gure "bertsolarien"
ahotsak moteldu zituen. Piketeen aurretik Jose de Ariztimuño apaiza bezalako gizonak erori ziren,
apostolu baten bihotza, abertzale sutsua, garuna eta Gipuzkoan euskal pizkundearen motorra;
José de Markiegui apaiz eredugarria bere abizenen hizkuntza asko maitatu izanaren eta bertan
liburuak idatzi izanaren delitu bakarragatik erori zen, hain arriskutsua, dudarik gabe, ordena
berriarentzat, hala nola bere lan txiki bikaina "Life of Life". San Luis Gonzaga" ; Esteban de
Urkiaga bardo delikatua erori zen, hil baino pixka bat lehenago, babesgabe guztien Amari soneto
eder bat egin zion; beste asko erori ziren beren azken erruki eta heroiko hitzak ahoskatuz han,
Asiako urrutietan, gure Frantzisko de Xabier handiak bere azkena marmar egiten zuen hizkuntza
garbi berean...
Guztiak barka daitezela; Euskaldunok dena barka dezakegu, harik eta Francois Mauriac idazle
handiak zioen bezala, Kristoren antzera irainduak eta kalumniatuak izan gaitezen, bera iltzatu
ziguten gurutze berean. Euskaldunok dena barka dezakegu. Ezin duguna, inola ere, gure ondare
nazionalari uko egitea da. Gure eskubide garbien izaera astinezinaz sinetsita, horiei itsatsita
martxa egingo dugu jadanik distira ikusten dugula uste dugun askatasun horren bila.
Lotura zaitez askatasunera. Inor kaltetzen ez duen eta inor iraindu behar ez duen askatasuna.
Munduko herri aske guztiekin besarkada estuagoa den askatasuna. Askatasuna horrek esan nahi
du gure ezaugarri guztien loraldi osoa eta horien buruan gure abizenen hizkuntza. Horren gainean
eraikiko dugu gure askatasuna. Euskal substantziaz beteriko etorkizunerako gure nahiak zintzoki
itzultzeko ; betikotasunaren proiekzioan irmo eusten eta gidatzen gaituen, ezin izan dugu aurkitu
gure hizkuntzaren harkaitz honek emandakoa baino oinarri sendoagorik, milurteko iraganean
zehar erresistentzia izan duena baino.

EUSKAL LITERATURA
Europan hitz egiten den hizkuntzarik zaharrena izan arren, zoritxarrez euskaldunok ez dugu
"Kalevala" edo antzeko poemarik. "Altobizkar'ko Kantua", gure "Chanson de Roland" txikia bezala
urte batzuk eman zezakeena, apokrifoa izan zen eta euskarazko lehen literatur monumentuak ez
ziren XIV eta XV mendeetara arte agertu. Bere gaia ia esklusiboki garai hartan herrialdea suntsitu
zuten banderizoen borroka da.
mendean korronte literarioa hasten denean. Bere emaria inoiz oso ugaria den eta soinua
monotonoa dudarik gabe, baina, nolanahi ere, duela gutxi arte euskaldunek beraiek izan zutena
baino aztertzeko merezi duena, izan ere, merezi duen estimua ematen hasi ez ezik aberastasun
hori egunez egun aberastasuna eta kalitatea areagotzen diren ekarpenekin hazi.
Mugarri eta izenei eutsiz, ikusten dugu XVI. mendean Errenazimentuak, natura eta, beraz,
hizkuntza nazionalak goratuz, oihartzun eztabaidaezina aurkitzen duela 1545ean bere Linguae
Vasconum Primitiae argitaratu zuen Bernardo De-chepare elizgizon behe-nafarreran. Erlijio eta
maitasun gaiak nagusitzen diren poemak, De-chepare gabe, egiazko euskaldun gisa, askatasunari
kantuan geldituz: "Libertada ñola baita gauzetakohobena - gathibutan egoitia hala pena gaitzena"
zigorrik gogorrena da). Adierazkortasun eta kolore asko dago Decheparerengan eta ez dugu inoiz
ahaztuko bere liburua idaztera eraman zuen bulkada eskuzabala: "Heuskal-dun den gizon orok
altza beza buruya".
Mende honetako bigarren mugimendu indartsuak, Erreformak, gure lehen liburuetako beste bat
sortzen du. Juana de Albertok, Nafarroako erregina kalbinistak, Juan de Lizarragak, sekta
horretako ministroak, argitaratu zuen 1571n Testamentu Berriaren euskarazko itzulpena, non,
hiztegia orokorrean onartezina bazen, bere ordez, bat eskaintzen zuen. aditz formen benetako
altxorra.
Hirugarren datua Kontraerreforma da, beste literatura genero bat bultzatzen duena; Hauek dira,
Trentoko Kontzilioaren aginduei jarraituz, Bilbotik Baionaraino euskal inprimategietan agertzen ari
diren katiximak. Horrela Antso Eliorena (1561), Betolazarena (1596), etab., etab.
XVII.mendean sartzean, katiximak argitaratzen jarraitu zuen (Ma-terre, 1617, etab., etab.);
Argainaratz (1641) eta beste deboziozko liburuak agertzen dira, denak Ceroren agerpena
prestatzen ari da, gure literaturaren maisulana, 1643. urtean argia ikusten duena. Bere egilea,
Pedro de Axutar, idazle aparta da, zeinaren baitan. pen aditz arrazakoak bizitza bizia eta
oihartzun zoragarriak hartzen ditu. Bere euskara menderatzea maisua da eta bere irudi,
konparaketa eta esaeretan euskal landa-etxeko bizimoduaren iragazketa bizia ageri da, eta
Axularrek bere obra oparo beiratzen duen antzinateko pentsamendu filosofiko eta moralistari
usaina ematen dio. Axularren nortasun literario indartsua agerikoa da, gutxi-asko hurbilagotik,
bere urratsei jarraitzen dion idazle ugaritan, jada bere mendean, hala nola Pouvreau (1656),
Harizmendi (1658), Gaztelu-zar (1686), Mongongo Dassanza ( 1692); mendean jada, Joannes Et-
xeberri (1712) bere jarraitzailerik sutsuena eta dohain handiko idazlea, Xurio (1718), Haraneder
(1749), Larregui (1775), Mihura (1778), Baratziart (1874). .. eta abar La Burdino hizkeran gaur
arte Joamalegui, Arbelbide, etab., etab.
mendeko bigarren pertsonaia handia Arnaldo de Ohienart da, 1657an "Atsotitzak" inprimakia
eman zuena, hitz-forma sintetikoetan oso aberatsa den esaera bilduma ederra, Garibayk (1592)
izan zuen gure aberastasun paremiologikoari gehitzen dion bilduma. dagoeneko ekarpena egin
zuen. , Anberesen edizio anonimoa (1596) lexikoaren benetako altxor bat, Voltairerena (1620),
Isastirena (1625) eta Salguiz bezalako beste batzuk, etab., etab. Baina Ohienarten jeinuak distira
egiten du bere “NeurtHzak” poema bilduman, zeinetan bere burua argi-generoan inork nekez
gainditzen duen maisua erakusten duen.
XVIII.mendeak hiru pertsonaia handi eskaintzen dizkigu: Larramendi, sustatzailea; Kardaberaz,
hedagailua; Mendiburu, artista. Larramendi da lehen gramatika, Euskararen ezin garaitua edo
artea, (1729) eta lehen hiztegiaren egilea. Hiztegi Hirueleduna (1745). Kardaberaz zabaltzaile
handia da Gipuzkoa osoa gainditzen duen pietate eskuliburuekin; Pena da harengan zuzentasuna
ugalkortasun mailan ez egotea. Baina egiazko artista, Gipuzkoako jesuiten hirukote duin honen
idazlea Aita Sebastián de Mendiburu da, Euskal Zizeroni deitzen ziotena bere elokuentziagatik eta
bere tratatuetan, adibidez, "Jesus'en amore nekei dagoz-ten zenbait otoitz- gai". Iruñea, 1759),
bere lexikoaren jariakortasuna eta garbitasunagatik, hitzezko formen aberastasunari esker,
Axularrengandik oso hurbil kokatzen du euskal letren ohorezko postuan. Garai honetan beste
idazle batzuk agertzen dira, eta horien artean ez dugu aipatuko Juan Bautista de Aguirre,
Asteasukoa, zeinaren Emkusaidiak euskaraz idatzitako lan ederren artean aipa daitekeena.
mendea hiru herenetan hartzen dugu kontuan. Lehenengoan bizkaitar prosaren loraldia dago.
Guillermo de Humboldt gure lurraldera egindako bisitak eta Astarloa eta Moguelekin, batez ere
Durangon eta Markinan, hurrenez hurren, ezartzen dituen harremanek bultzada ematen diote
literatur alderdian, batez ere, don Juan Antonion ageri den euskal mugimenduari. de Moguel y
Urkizak, besteak beste, bere Peru Abarka lagatu diguna, non bizkaieraren jaun eta jabe gisa
agertzen den, bere elkarrizketetako landa-hizlarien bitartez. Bere iloba Vicenta bere Ipuin onak
argitaratu zuen, berrogeita hamar alegiko bilduma. Ezin dugu hemen aipatu gabe utzi Pedro de
Astarloa (Urteco kupula-ca...), Bartolomé de Santa Teresa anaia, Icasiquizunac eta Olguetaren
egilea, eta gogoratzea komeni da Pedro Antonio de Añibarro anaia, bere Esku-üburuarekin batera
eman zuena. Bizkaia modalitateko harribitxi klasikoa.
Mendearen bigarren herenean, lehen karlistadaren amaieran, giro sentimentala sortu zen, eta
loraldi poetiko bat sortu zen, non Echegaray, Egaña, Artola, Otaegui, Serafín Baroja, Iparraguirre
eta Vilinch nabarmendu ziren. Garai horretan bertan, Bida-soa iparraldean, Lore Jokoak sortu
ziren eta Mendibil, Dibarrart, Larralde eta beste poetak sortu ziren, tartean Elizanburu. Eta hori
Laburdin gertatzen ari den bitartean, Zuberoako mendietan, Villon euskalduna deitu dioten
Etchaun ikaragarriak bere bizitza urratua poesiaren lore sutsu bihurtzen du.
mendearen azken herenean, bigarren karlistadaren amaieran, beste euskal mugimendu bat
aurrekoa baino bultzada eta ondorio gehiagorekin agertu zen. Jada ez da gauza sentimentala
besterik, noski, José Manterolaren obran, Juegos Floralesen sustatzaile eta bere izeneko
Kantutegiaren editorea, berriro agertzen dena; Aipatu behar da poeta eta prosagileak biltzen
dituen "Euskal Erna" aldizkariak egindako lan oso interesgarria; Kontuan izan behar da poesia
epiko eta lirikoaren domeinu ia esklusibotik ordura arte, dramatikoaren laborantzara pasatzen
garela, gure hizkuntzan ia ezer egin ez zelarik XVI. mendean, ia esklusiboki, Zuberoako
eskualdean, eta bertan Marcelino Soroaren zirriborroei jarraitzen zaie Toribio Alzagaren ekoizpen
oparoa, horrela antzerkigileen eskola bat osatuz, zeinen artean Barriola, Inzagaray, etab. Eta,
batez ere, agurtu behar dugu, XIX. mendeko azken urteetan, euskararen berpizkundea gehien zor
zaion Sabino Aranaren agerpena, filologo eta poeta nabarmena, baina, batez ere, hilezkorrez
erasotzean, Euskal Pizkundearen ekitea bultzatu zuenak, gure letren azterketari ordura arte falta
zitzaion esanahi transzendentala eman zion. Bere garaikide bat, beste norabide batean lan egin
arren, euskarazko langile handia, Don Resurrección María de Azkue agertzen da bere lan zientifiko
eta literario ugari eta oinarrizkoekin. Beraiekin 1918an beren Akademia edo "Euskaltzaindi"-ren
sorrera ikusi zuten Campíón andiak eta gure hizkuntzaren beste laborante ospetsuak.
Denbora hau oso itxaropentsua da. Domingo de Aguirre Kresalaren eleberriak agertzen dira, gure
kostaldeko herrien margo bizia, eta Garoa, non euskal mendiaren zaporea irakurlearen arima
barneratzen duen. Evaristo de Bustinza dugu, orain arte paregabeko ipuin kontalari eta kazetari
distiratsua. Euskarazko prentsak berezko hizkuntzan sail handiak jasotzen ditu eta "Jaungoiko
Zale", "Zeruko Argia" eta abar bezalako aldizkariak ateratzen dira argitara. edo "Argia" bezalako
astekariak, euskaraz osorik idatziak, eta, bere aldetik, "Heuskalduna" egunkariak Bidasoaren
iparraldean lan emankorra jarraitzen zuen bitartean.
Poeten loraldia zoragarria da: Aizkibel, Manterola, Jáuregui, Arrese, Sagarzazu, P. Rentería, etab.,
etab. Itzulpen garrantzitsuak egiten dira, hala nola, Aita Olabidek Itun Berriaz ematen digun
magistrala, Mistralen "Mireia"ko Nicolás Ormaetxeari zor dioguna, gure letren maisu garaikide
handia, El Lazarillo ere itzultzen duena. de Tóbrmes, Zinkuneguik euskaraz El Criterio jartzen
duen bitartean, Balmesen eskutik; José Arreguik Heineren Intermezzo itzultzen du, etab.
Eta horrela helduko gara 1930-36 aldira, "Aitzolen belaunaldia" deiturikoa, On Jose de Ariztimuño
apaizaren ezizena, euskal letren sustatzaile handia, eta hauek bere puntu gorenera iristen diren "
deiturikoak ". Poesia Euskararen Egunak" zeinetan Esteban de Urkiaga, Joaquín de Zai-tegui,
Francisco de Echeberría, Xabier de Lizardi, Joaquín de Bedoña, Luis de Jáuregui bezalako
olerkariek segidan Barne-Muinetan poesiaren zilar-sorta ikurra lortzen ari ziren. horrekin kokatzen
da Orixe poeta mistiko handien planoan.
1936ko matxinada militarra loraldi hori itotzera etorri zen eta hamarkada beltzak eman behar izan
ditugu, non zirudien euskararen eta bere letren patua betiko zigilatua zegoela. Baina erreakzioa
etorri da, hasieran pixkanaka eta noizean behin; gero eta indartsuago orduan eta era
antolatuagoan. 36ko belaunaldiko poeta batzuk, Bedofla, Lauaxeta eta Lizardi —guztien artean
handienak— desagertu badira, hor dugu Orixe, bere «Euskaldunak» poema ederrekin, gure
epikaren zetroarekin altxatu dena. Poema solte ugari argitaratu ditu urteetan zehar, norabide
berriak markatuz, batez ere metrikan. Eta Misalaren itzulpen maisuarekin batera, San Agustinen
Konfesioen bertsioa eman berri digu, euskal hizkuntzari egiten dion urrezko ekarpen berria.
Zirriborro azkar honetan ezin ditugu aipatu gabe utzi Telesforo Monzón-Olaso, "Urrun-dik"-ko
bardo fina, eta Salvador Mitxelena, "Arantzazu"-ren egilea, herri-sustrai sakoneko poema erlijioso
ederra. Eta ez da aipatu gabe utzi behar Milla euskal olerki eder antologia ederra, zeinetan Aita
Onaindiak bost mendeko euskal poesiaren loreak eskaintzen dizkigun.
Euskal idazleak gero eta perfektuago eta ugariago agertzen dira. Inoiz ez da hainbeste idatzi
hainbeste gairi buruz eta hain zuzen. Egunero gero eta malkoagoa den hizkuntza sentitzen duzu
gaur egun, gehien-gehienetan, bi aldizkari handien zutabeetan bilduta dauden bere
praktikatzaileen lumatan: lehena kezka handiagoarekin. goi kulturaren arazoengatik; bigarrenak,
gai horiek mespretxatu gabe, izaera praktikoagoko enpresak proposatzen ditu. Biak egiten ari
diren ona handia da eta euren ahaleginaren garrantzia ikusi behar da denbora gutxian. Jainkoak
bedeinka ditzala biak eta "Ze-ruko Argia", "Arantzazu" eta abar bezalako beste batzuk, oso lan
txalogarria egiten duten.
Aldizkari hauen eta euskalgintzaren beste gune batzuen berotasunean, hala nola Arantzazuko
Monasterioa eta Belloceko Beneditarren Monasterioa; Itxaropena eta Ekin eta abar
argitaletxeetatik, Iratzeder finaren, Mirande ezinegonaren, Etxaniz emankorren, Aresti, Erkiaga,
Aurraitz, harreman hori amaigabe bihurtuko zuten meritu berdineko beste hainbat eta hainbat.
Gerra nobelak Ekaitzpean bezala ernetzen dira, Eizaguirrerena; Joainixio bezalako psikologikoak,
Irazustakoak; Joanak Joan bezalako film biografikoak, Etxaidekoak, edo Amabost egun Urgain'en
bezalako detektibeak, Loidikoak; Zaitegi edo Lafitterenak bezalako saiakera filosofikoak, edo P.
Villasante, Kortabi-tarte, Arrue, Lecuona, Lojendiorenak bezalako literaturakoak; Luis
Michelenarenak bezalako kritika burutsuak, Andima de Ibinagabeítiarenak bezalako kronikak...
Aipatzeko moduko hainbat izen baztertzearen zigorrarekin —spatüs exclusus iniquis—, lan hau
amaitu behar dugu, alai, euskararen egun loriatsuak izango diren itxaropenarekin. letrak puntu
batera iritsi dira, indar naturalak ernetzea bezala, ezerk ezin izango ditu geldiarazi.
Horrela izan beharko da mendeetako desbideratze hori, non bertako soroen laborantza alde
batera utzita, gure gizon dohainenak hizkuntza arraroak ernaltzera joan baitziren sormen
ahalmenen energiaz eta estiloaren graziaz. Ez gaitezen Quintilianoz eta Prudencioz hitz egin,
baina gure artean nor ez den damutu Gonzalo de Berceo baten lana ez izana oraindik ere hitz
egiten zen herrian hizkuntzan ezaguna den lehen poeta jaio zen hizkuntzan. ?Gaztelania? Antzeko
zerbait esan genezake Ayala Atzerri ministroari buruz, zeinarengandik abiatu zen Perez de
Guzmanek, Santillana markesak, Gómez Manriquek eta Jorge Manriquek osatutako iloba dinastia
bitxi hura, nahiz eta, jakina, inor ez euskalduna izan. Leinuko euskalduna ere Fray Antonio de
Guevara zen, literatur estilo barrokoaren iragarlea, eta, era berean, Alonso de Ercilla,
gaztelaniazko epopeiarik bikainena. Euskaldunak eta haren idazle garaikideak, Malón de Chaide,
Diego de Estella eta Alonso de Orozco mistiko ospetsuak. Era berean, Juan de Huarte ospetsua,
Examen de Ingenios-en egilea, eta euskal leinuarena, XVII. mendean Sor María de Agreda y
Arana eta "hamargarren musa" Sor Juana Inés de la Cruz ditugu. Eta XVIII.mendean,
gaztelaniazko bi fabulista handienek, Samaniego eta Iriarte, distira egiten dute. Espronceda eta
Larra, Echegaray eta Caldos gure leinutik datoz. Eta TVueba poetatik eta Navarro Villosla-da,
Araquistain, Goizueta, Vicente Aranak osatutako euskal erromantiko taldetik igaroz, Campión,
Iturralde, Olóriz, Iturribarria, Arzadun, Maeztu, Salaverría, Bueno, Bengoechea, Grandmontagnera
helduko gara. etab., Miguel de Unamuno eta Pío Barojaren bi irudi handiekin amaitu arte.
Haiek eta Bidasoako iparraldeko beste batzuek, hala nola Duvergier de Hauranne, Garat, Chaho,
Lande..., ondo hitz egiten dute gure herrikideek atzerriko hizkuntzen loriari egiten jakin duten
ekarpenaz. Aitor dezagun asko saihestezina zela, eta egin dezagun ahalik eta ondoen berriro gerta
ez dadin. Eta bidea abertzaletasunarena baino ez da, zeinak, arrotz ezer baztertu gabe, gure
aditzean, pentsamendu ñabardura guztiak adierazteko apropos bezain egokia, euskaldunok
daukagula hobekien egokitzen zaigun kultur ibilgailua ulerarazten diguna. eta gure nazio garapen
osoak eskatzen duen bakarra.
Caracasko Euskal Etxearen Urteurren Aldizkaria, 1957.

EUSKARA ETA NAZIONALA

Gure ezaugarrien artean lehena bere berezitasunagatik eta edertasunagatik; lehena
gure afekturako eskubidean, gure naziotasuna beste inork ez bezala gorde duelako
kanpotik etengabe mehatxatuta zegoen ustelkeriatik eta desegitetik, herri-senak
ordenatutako balio espiritualen hierarkian ere hizkuntza izan da. beti izan du ohorezko
lekua. Euskal Erria da euskal herriak mendeetan zehar bere buruari deitzen dion izena:
Euskalduna da euskaldunek elkarri aitortzen dioten izena. «Euskal herria» esan nahi du
lehena, «euskararen jabe dena» bigarrena. Argi dago euskaldunek ez zekiela aurkitzen
gainerako gizon eta herrietatik bereizteko ezaugarri hoberik; Argi dago euskaraz
nazionalak izendatzeko izen bakarra dagoenez: "euskaldun", hau da, euskarak duen
hori, gure arbasoei ez zitzaiela bururatu ere egin pentsatzea egun bat iritsi zitekeenik.
proportzio suntsitzailean leinuaren funtsezko zeinuaren seme-alaba desherentziatuak.
Eta, hala ere, heldu da egun hori. beteta diruditen egunak e! Gure aberri zaharraren
berpizteak gure aditzarekiko kontraste ikaragarria erakusten du, etengabeko
gainbeheran, laster eduki ezean, bere heriotza eta gure naziotasunaren ezinbesteko
hondamena ekarriko duena. Zeren eta, tristea da esatea, baina "euskaldunaren"
goratzearen eta euskaldunaren ahanzturaren garaian gaude". Gutako bakoitzaren,
beharbada, bigarren mailan ahalegin guztiekin agortuz, uzten ari gara. gauza
mamitsuak eskuetatik irteten zaizkigu galera konponezin batean.Eta ez dezagun hitz
egin indarkeria egoerei eta kanpoko eragile eta etsaien ekintzei buruz, Horrek guztiak
balio erlatiboa baino ez du Karl Vossler-ek oso ondo idazteko gai izan baita: " Hitz bat,
forma linguistiko bat, hizkuntza bat hiztunaren interes espirituala haietatik aldendu
delako bakarrik galtzen da, ez beste hitz-arreba edo beste hizkuntza etsai batzuk
lurrean botatzen dituztelako, ezta hizkuntzaren bazter batean estutzen dituztelako ere.
mapa, ezta katagiosaren kiratsean hondoratzen dituztelako edo anaglosaren glaziar
eremura altxatzen dituztelako”.
Euzko Deya-ko "Asteko Berriak" atalean azkenekoz ageri den eskutitza ikusita zigilatu
ditugu aurreko gogoetak gaizki bastuta. Ez gutuna bera mingostasun iturri denik;
guztiz kontrakoa; Mix jaunak, New Yorken bizi den poloniarrari, oso denbora laburrean
ikasitako euskara zuzen eta are mamitsuan, gure lagun merituena López Mendizábali
idazten dion gutun honek, poza eta zorionak besterik ez dizkigu euskara berri
honengatik. noren hiztuna, Ikusten denez, gure hizkuntzak eskubidea du asko
itxaroteko. Baina gure izpirituari ezinbestean aurkezten zaion kontrastea da
mingostasunez betetzen duena. Mix jaunak euskararekiko interesa eta jabetzeko egin
duen ahaleginaren arrazoia ematen duelako: bere amonetako bat euskalduna zen. Eta
ezinbestean pentsatu behar dugu bere abizen sonoroak harro daramatzaten milaka eta
milaka euskaldunak nonahi aldarrikatzen dituzten eta aberria aldarrikatzen dutenak eta
badirudi ez direla une batez ere hausnartzera gelditu.

HIZKUNTZA V NAZIONALTASUNA
Desatsegina harritu gintuen Caracasko egunkari batean euskarari dohainik erasotzen
zitzaion artikulu bat agertu izanak. Gure harridura areagotu egiten da ikustean
idazleak, zeinarengan luma bizkorra eta kultua aitortzeko erreparorik ez dugun,
jorratzen duen gaiari buruzko informazio falta erabatekoa jasaten duela.
Noski, euskalduna den tutore autoritario batez hornitu du bere burua eta bere izena
Miguel de Unamuno baino ez da. Baina zutabegileak jakin behar du On Migel,
hainbeste tituluz bereizten dena, ez duela inola ere bere lan linguistiko edo
filologikoagatik bereizten. Eta kasua konkretuago egiten duena, euskararen ezagutzari
dagokionez, ez zuela inoiz erdipurditik harago joan, Txikitan ikasi gabe, egia da
gaztetan bere ikasketei denbora eman ziola. Baina ez zuen inoiz ondo hitz egin, ez eta
bere lanak idatziz borondate oneko poesia bezala pasatu. Aurrekari horiekin, Bizkaiko
Diputazioak sortutako euskararen katedraren aurka jarri zen martxan , eta lehiaketa
horretan argi eta garbi gainditu zuen. Handik gutxira, Gaztelako lurretatik urrundu zen
eta ia ez zen gehiago bere hogeita hamabi abizenen hizkuntza lantzen, berak esan
zuenez. Hori gertatu zen aztertuko ditugun hainbat baieztapenetan zehazten den
zutabegilea bere tesiaren alde egiten duen lan hura idatzi baino urte batzuk lehenago.
Lehena, «euskarak kultura hizkuntza bihurtzeko duen gaitasun eza». Baina gertatzen
da Unamunok hori idatzi zuenetik, balio unibertsaleko hainbat lan euskaratu direla. Eta
Virgilio, Zizeron, Ovidio, Punio Gaztea, Homero, Sofokles, Eskilo, Shakespeare eta Juan
Ramón Jiménez, izen aipagarri batzuk aipatzearren, ez dute ezer galdu beren goi-
kontzeptuen adierazpenean hauek gure hizkuntza zaharrean jasota daudenean. horrek,
aitzitik, kulturaren esparru guztietan erabiltzeko gaitasun zoragarria erakusten ari da.
Baldin agintarien arduragabekeriagatik, Nafarroako erregeetatik hasita —Antso
Jakitunak zigilatu zuen "lingua navarrorum" hura izan arren—, euskara agiri eta
egintza ofizialetatik lekualdatu zen —hau baitzen, oso urrutira joan gabe, garai hartako
ingeles propioa—, Unamunoren garaiko erreakzio zoriontsuak hemen esan nahi du,
besteak beste, eta egungo egoera txarrak gorabehera, goi-kulturako bi aldizkari
ditugula, "Eusko Gogoa" eta "Egan", non poetak, zeinak ez izan beste hizkuntzetakoei
ezer lagatzeko, eman ahots hegoduna haien dardara-sentimenduei; bertan, oso
estimatutako jatorrizko antzerkigileek Sofoklesen eta Shakespeareren bertsioetan bizi
direnekin batera dardara egiten dute beren pertsonaiak; bertan Platon jainkozkoak
bere elkarrizketen eztiaz gozatzen gaitu; bertan, Santo Tomas-en filosofia klasikoaren
ikasgaiak edo mugimendu existentzialistari buruzko eztabaidak, etab., etab. Gertatzen
da Unamunok ez zuela egokia bere garaian hori guztia aurreikusteko, baina barkaezina
iruditzen zaigu gaur euskarari buruz idazten hasten denak bazterrean uzten duela.
Makuluak une batez utzita, zutabegilea bere kabuz abiatzen da galdera hau egiteko:
«Nork daki gaur euskaraz Euskal Herrian?». Tira, begira, jauna, Unamunoren garaian
baino jende gehiagok hitz egiten du. Eta ez bere mugak ez direlako atzera egin Primo
de Rivera eta Francoren diktadurak jasandako jazarpen gizagabearen aurrean, zeinak
hilarrietako euskal inskripzioak kentzera ere iritsi zirenak, —diktadurak, bide batez,
zutabegileak, puntu honetan behintzat, kolaboratzaile sutsu gisa erakusten du —baina
biztanleriaren hazkundeak hala agintzen duelako—. Eta "herrialde urruneko zenbait
herritan hizkuntza hori oraindik ia ez da gordetzen" horri dagokionez, jakinarazi behar
dizuegu ehunka herri daudela oraindik euskara hizkuntza bakarra edo ia-ia bizi dena.
Eta adibide zehatzak nahi badituzue, hor dugu Eibar, era guztietako industria
produktuak etortzen diren herri aurrerakoia, armak, bizikletak eta josteko makinak,
eta bere hogeita hamar mila biztanleek euskara baino beste adierazpiderik ez duten.
Eta gure hirietako kosmopolitena, Donostia, non hamarkada hauetan hildako milaka
ezezagun izan arren, euskara nonahi entzuten da.
Azken adierazpena —hau berriro Unamunori hartua da— are ikaragarriagoa da.
Gertatzen denez, "euskal herriak ez du bere kultura indigena bere erlijioa, bere artea,
bere zientzia, bere industriak, dena inguratzen duten herrietatik jasotzen baita" , gure
herri arte paregabeaz ez ezik, guk jakin Zuloaga, Arteta, Zubiaurreak, Anchieta eta
halako dozenaka eta ehunka artista ez direla gureak, eta, antza, erlijioa, zientzia eta
inguratzen gaituzten herrietako industriak euren jabetza esklusiboa direla. katolikoa
izanik, ez zen ekumenikoa, unibertsala eta euskaldunok Loiola eta Javier bezalako
erakuslerik izango ez bagenu bezala, bide batez, arrazoiren bategatik baldin bada
santutasunaz gain, beretik zetorren unibertsaltasunerako gogoagatik bereizten dira.
beren arrazaren muina; zientzia ere unibertsala izango ez balitz bezala eta gurean zifra
handien bidez ordezkatuta egongo ez balitz bezala, Estatu espainolak euskaldunak
sistematikoki ukatzen dituen arren —analfabetismo gutxien eta unibertsitate-ikasleen
ehunekorik handiena duen eskualdeetako bat. — eta irudiek abesten dute —
unibertsitate tristea, alderdi industrialean kasualitatez gertatu ez balitz bezala
euskaldunak izan zirela euren txoko txikia utzi zutenak Madrilgo Metroa, Saguntoko
labe garaiak, Cadizko ontziolak eta obra handiak eraikitzeko. horren bidez, lehenago
Ebro eta Dueroko ur antzuak energia elektriko emankor bihurtu dira.
Landazaletasunari eta internazionalismoari dagokionez, ikusten dugu idazlea berriro
ere informazioarekin huts egiten ari dela tamalez. Euskal herritarrak itsasoaren ertzean
finkatu ziren, honek giza elkarbizitzaren bideak irakatsi zizkigun inoiz ahaztu ez dugun
ikasgai batean. Zerbaitengatik, Elkanorekin batera, gerrikoa lurrean jarri zuen lehenak,
utzi gintuen Aita Vitoria, nazioarteko zuzenbidearen sortzailea.
Baina lumaraino iristen den gauzen uholdeak oztopo bat aurkitu behar du irakurle
gaixoari zor diogun kontsiderazioan. Beraz, honekin amaituko dugu. Bolívar izen
loriatsuaz gain, euskaldunak Venezuelarekin batzen dituen beste izen ospetsu bat ere
bada: Humboldtrena. Urte berberetan, gutxi gorabehera, non Alejandrok lur honetan
bere ikerketa jakintsuak txandakatu zituen bidaiari maitemindu gisa egindako
ibilaldiekin, bere anaia Guillermo, ez hain ospetsua, herriz herri ibili zen bere hizkuntza
bat bihurtu zen Euskal Herrian zehar. lehen panegiristak. Gure hizkuntzaren
sorginkerian harrapatutako hizkuntzalari handietako bat izan zen eta bere izenek
Bonaparte printzetik Van Eys holandarra arte zabaltzen den zerrenda ikusgarria
osatzen dute; Webster ingelesetik Trombetti italiarreraino; Schuchardt austriarretik
hasi eta Nicolás Marr errusiarrara, batzuk aipatzearren.
Guillermo Humboldtek zeinaren baitan, bide batez, hizkuntzalari gisa, hizkuntza ez
dela gizabanako gutxi batzuen asmakizuna baizik eta nazio oso baten lana den
definizio zehatza, Euskal Herria bere muinean ezagutu zuen, bere hizkuntzan, bere
gizonengan. , haien hirietan eta herrietan eta inon ez zuen idazleak —agian inoiz
bisitatu ez zuena— aurkitu nahi duen «landazaletasun estu» hori Venezuelako
irakurleen begien aurrean. Eta oso ondo ezagututa, idatzi ahal izan zuen: "... ongi
ordenatutako askatasunaren eta eskubide-berdintasun perfektuaren sentimenduak
sortutako esandako efektu guztiak euskal nazioaren izaeran adierazten dira agerian.
Herri bakarra da. ez dudala sekula ikusi kultura intelektual eta morala zein den
benetan herrikoia, zeinetan gizartearen lehen eta azken klaseak ez dauden distantzia
ikaragarri batez bereizten, zeinetan irakaskuntza eta ilustrazioa barneratu diren, puntu
jakin bateraino behintzat, baxuak eta zeinetan hauen zintzotasuna, frankotasuna,
xalotasun xaloa ez zaie arrotz bihurtu goiei”.
El Nacional, Caracas, 1958ko maiatza Euskal Herria, Buenos Aires, 1958
EUSKARAK GAZTELAKO LITERATURAN* GONZALO DE BERCEO
1177ko arbitraje-laudioak, 1179ko mugaketaren ondoren, behin betiko ebatzi zuen, Gaztelaren
alde, Nafarroako erresumarekin Errioxaren jabetzearen inguruko aspaldiko auzia. Horrela, euskal
erreinuari bidegabe kendu zioten lurralde historiko eta arraza-titulu eztabaidaezinek bere zatia
aldarrikatzen zuten lurraldea. "Muturreko Nafarroa" deitzen du oraindik 1610ean Penintsulan
zehar bira egin zuen Gaspar Stein mediku alemaniarrak. Haren aurretik (1466an) Rosmithal
bidaiari txekiarrak idatzi zuen: "Burgos Vizcaya bukatzen eta Espainia hasi baino bi kilometro
lehenago". «Errioxan mende askotan mintzatzen zen eta Antso Gartzesen garaian, el Noble eta
Peñalén deitzen zena, hitz egiten zen euskara»', eta oraindik ere eskualde honetako toponimia
ugari eta argian bizirik irauten duen euskara, esaten ari da : Nafarroako erregeen betiko loa
zaintzeko Santa María la Real de Nájera-n altxatu ziren harresiak errepikatzen dituzten ahotsekin,
zein den jatorria eta zein den eskualde honetako antzinako biztanleen hizkuntza.
Errioxan bi zati hartu behar dira kontuan: Alta eta Behea, biak interes handikoak gure kulturaren
historiarako.
Errioxa Behera —Zesar-Augusta komentuaren parte ziren Calahorra eta inguruko lurraldeak—
Vasconiako erromanizaziorik handiena izan zen. Kalagurritarren erresistentzia heroikoa2
gaindituta, guztiz erromanizatu ziren, latinezko letrei bi egileak hizkuntza honetan eskainiz, titulu
justu batekin, euskaldunok aldarrikatu dezakeguna: lehen mendean, Quintiliano, lehena ireki
zuena. elokuentziaren denda Erroman; IV.ean, Prudentzio, poeta kristauen printzea. Eremu hau
arabiarren jabe izan zen XI.mendearen erdialdera arte.
Errioxa Altaren patua bestelakoa izan zen. Bere lurzorua ez zuten arabiarrek okupatu eta
jatorrizko euskara fresko eta bizirik mantendu zen bertan, 1177ko aipatutako epaiak behin betiko
Gaztelara eraman zuen garaian. Gaztelarrek behin betiko okupatu zutenetik mende erdi baino
gehiago, 1234tik 1939ra, Ojacastroko alkateak espetxeratu zuen Merino erregea, azken honen
aldarrikapenagatik bertakoak epaiketetan erdaraz adieraziko zirela, bere hizkuntza euskara bazen
ere.
Errioxa, antzina, monastiko kulturaren ardatz handia izan zen. San Eulogiok Nafarroara egindako
bidaian (IX. mendea) eta bere itzuleran mozarabarren artean jada ahanzturan eroritako eta
berpizkunde moduko bat sortu zuten liburuak4 aipatu ziren soilik, Errioxako monasterioak aipatu
ziren; baina, nolanahi ere: «La biblioteca de la Abadía de Santa María la Real de Nájera (1052an
sortua) obra klasikoetan aberatsa izan behar zuen, 127Ü-n Alfontso Jakitunaren «hamabost liburu
zaharren letra» eman zezakeen eta horien artean. Donato Stacio, Boecio, Prudencio, Ovidio,
Virgilio, etab.ren kopiak biltzen zituen."5- Aldi berean, Albeldako abadiak Sabio erregeari
Lucanoren "Farsalia" bat eman zion, eta San Isidororen zenbait etimologia.
Albeldako monasterio hau, jada sarrazenoen mendean zegoena, 924. urtean Nafarroako Antso
erregeak oparitu zuen eta, 950. urte inguruan, 200 fraide zituen eta mahai garrantzitsu bati
eusten zion; mahai horretan, 976. urtean, Vigila fraideak Konzilioen kode famatu bat egin zuen
Albelden se6 izeneko kronikari gehituta.
Beste monastiko bat ere loratu zen 927tik Errioxan, hemen bereziki jorratu behar duguna: San
Millán de Bercco edo de la Cogollarena. Gaztelako mugatik gertu zegoen eta, 1002an Almanzorrek
erre zuen arren, Antso Nagusiak bere gogo guztia jarri zuen azkar berreskuratzeko. Monasterio
hau, "El Escorial de la Rioja", distira handitu zen, agerian utzi zuen, besteak beste,! hainbat lan
baliotsu artxibatu eta kopiatu eta oraindik ere hainbeste kode gordetzen den idazmahai ospetsua,
batez ere mozarabiar motakoak, baita oraindik agortzeke dauden euskararen eta historiaren
altxorrak biltzen dituen "Cartularioa".
Monasterio honetan, X. mendearen erdialdean, gaztelaniazko erromantzetik ezagutzen den lehen
testua osatzen duten glosa horiek idatzi ziren; Lehen testu erromantze honen fraide egilea
euskalduna zen, ziurrenik nafarra, eta euskaraz inprimatutako glosa erromantze horien artean,
ezagutzen den lehen euskarazko idatzizko testua ere osatzen dutenak: "guec ajutu ez dugu" eta
"izioqui dugu".
Monasterio honetan, bi mende inguru geroago, behean jorratuko dugun Gonzalo de Berceoren
musa gozo eta serioak hegoak astindu zituen.
mendearen amaieran, Gaztelak, bere politika inperialistarekin jarraituz eta euskal batasuna
hondatuz, Gipuzkoako eta Arabako estatuak euskal korotik bereiztea lortu zuen urteetan,
Errioxarekin lehen egin zuen bezala, jaio zen. hortik herri txiki batean, "ond San Millán" bera jaio
zen, Gonzalo de Berceo (1198an ziurrenik).
Berak zera diosku: "San Millán de Suso-n txikitan hazi zen" eta gaztea monasterio ondoko
zelaietatik korrika dabilela irudikatzea gustatzen zaigu, lautada txikitik igarotzen diren hainbat
erreka saltoka gero mendi lodiz inguratuta. . Mutila osasuntsu dago eta han-hemenka granada eta
madari, sagarrondo eta pikundoek fruitua eskaintzen duten baso horietan zehar korrika egitea
gustatzen zaio. Kirol horietan —edo kirolak, euskaraz esaten dakien moduan—, bere haurtzaroan
praktikatu zuen, bere txantxetan «Don Bildur» ikuskerak jasota, mamua, agian, bere guraso
euskaldunak—. horretaz jabetu ez?, ala?— irudikatu zuten horretarako.
Urteak aurrera doaz eta Gonzalo erretiratzea eta gogoeta egitea gustatzen zaion gazte serioa da
jada. Bakardadea bilatzera bultzatzen duten «ardura» misteriotsuak sentitzen ditu. Begira ezazu
han, gizon nekatuarentzat leku desiragarria den "berde eta lorez lurrintsu, ondo populatua" den
belardi horretan eserita. Nekatuta? Gonzalok galdetzen du bere begirada urrunera proiektatzen
duen bitartean, han alde horretatik zeruertza ezkutatzen duten mendilerroaren gailurretara, edo
Monasterioak izena hartzen duen "Cuculla" edo Cogollako tontor harritsuraino. . Oso laster bere
bokazioa erabakitzen da eta Gonzaloren bizitza Errioxako monasterioarekin lotzen da.
Hemen bere bizitzak proiekzio bikoitza du: alde batetik, bere arimak elizan edo jainkozkoan
blaitutako gelaxkan igarotzen dituen ordu luzeak da erretiratzea, meditazioa; bestetik, monasterio
ospetsuan ostatua ordaintzen duten erromesen zalaparta eta nobelak, beren abentura eta
oroitzapenak aipatuz; beharbada, duela urte batzuk Las Navasen izan zen, non Nafarroako Antso,
kexa zaharrak eskuzabalki ahaztuz, Alfontso VIII.a Gaztela Leongoari mairuen aurka erabakiz
lagundu zion, bere ezkutuaren kateak Nafarroarentzat irabaziz; Agian beste norbait izango da,
Gonzalo gaztearen fantasia elikatzen hasten diren ikusmenez betetako begiekin, Asis eta
Guzmanen seme gazteek mundua txunditzen eta konkistatzen dituzten balentria mistikoak
kontatzen dituena.
Baina Gonzalok irakurtzen ikasi du, eta kulturaren aterpe Cogollensean literatura unibertsalaren
munduarekin harremanean sartu da. Sutsuki maite du monasterioko liburutegiko egonaldia, eta
horrek ezin eutsiz erakartzen du analfabetoak susmatu ere ezin dituen gauza eder eta handiz
betetako mundu berri bat irekitzen duten kodize zahar horien sedukzioak. Eta Gonzalo, lasaitasun
espiritualeko giro horretan bilduta, Eskrituretako eta Aita Santuen testu haiek gordetzen diren
irakurketa-gelako apalen aurrean, doktrina mamitsuz, kontakizun mitikoz eta beren lurrina
botatzen duten tradizio jainkozaleen bildumaz beteta. Ahalbada, kultura greko-erromatarren
erlikia arraro batzuk dauden apal berean, irakurtzen, irakurtzen...
23 urte bete ditu gure gazteak; diakonoa da jada; Monasterioan profesoa ez izateak, La Cogollako
fraideen eta bere herrikideen, eskualdeko laikoen arteko lotura gisa gehiago bizi izanak, behin
baino gehiagotan alderatu zuen barrutik aberastasun espiritual handia. lehena bere eliztarren
gogor kulturarekin. Konparazio horretatik, bere etorkizunean ibilbide erabakigarria markatuko
zuen ideia bat sortu zitzaion: kode preziatuetan bildutako altxor haiek hainbeste hitz egitea
gustatzen zitzaion auzokideekin partekatzea. Beren bizitza xumearen berri eman zioten;
beharbada, euren desberdintasunetan epaile gisa ager zedin edo auzietan lekuko gisa ager zedin
deitu zuten. Diakono gaztea oso hurbil sentitu zen haiengandik. San Domingok (h. 1221) eta San
Frantziskok (h. 1226) antzinako monastiko kontzeptua irauli zuteneko garaia ere izan zen:
bakoitzak bere salbamena bilatu behar du hurkoena bilatuz. Eta, nork deitu lezake izen hori bere
herrikideek baino titulu gehiagorekin, Berceoko gizon haiek, Errioxa osokoek, hain maiz
monasterioko bisitaldietan edo ondoko herrietara egindako bisitan ezagutzeko aukera izan
zuenak? ?
Gonzalok proposatzen du, bada, bere herrikideek latinezko kode horien altxor espiritualetan parte
hartzea; itzuliko ditu eta guztien eskura jarriko ditu. Eta gehiago egingo du: bere
abertzaletasunak gidatuta eta bere santuek emandakoak baino adibiderik ez duela izango
Errioxako jendearengan eragin hobeagorik esaten dion sen zehatz batek, haien bizitza itzultzen
eta bertsotan jartzen abiatzen da. Eta horrela konposatzen du Cañaseko gizonarena, Santo
Domingo de Silosena edo Berceoren semearena, San Millán bere herrikide loriatsuarena edo Villa
Vellayoko birjinarena, Santa Oriako dohatsuarena...
"Santo Domingo de Siloseko Bizitza", konposatu zuen lehenengoan, Gonzalok bere helburua
vulgarizatuta deklaratzen hasten da.
«Ikusi nahi dut prosa bat paladin erromantzean, zeinetan herriak bizilagunarekin hitz egiten duen
normalean».
Horrek esan nahi du jada erromantzea nagusi zela Berceon eta bere inguruetan; baina ziur gaude,
halere, euskara, beti lekua galtzen ari zela, inguruan hitz egiten zela, Berceon bertan
biztanleriaren zati bat oraindik elebiduna ez bazen. Berceoko hizkeran han-hemenka agertzen
diren euskaldunek hori esaten digute, «elemen- mentu ezberdinekin bere burua eratu zuela
zirudien» hizkera hark, Ernest Merimée-ren arabera, ia urte bereko (1230) egiaztatzen digu.
Berceokoak bere "Santo Domingoko Bizitza" argitaratu zuen, Ojacastro herriko errioxako alkateak,
handik kilometro gutxira, benetako Merinoa kartzelan sartu zuen, lehen esan dugunez, bertakoek
adierazten dutelako aldarrikapenagatik. epaiketak erdaraz, euskera eta ez "román paladino"
errioxatar horien hizkuntza baitzen.
Gonzalo de Berceok, "Bizitzak" hauek konposatzeko, geroago idatzitakoekin egingo duen bezala,
gida gisa balio duen latinezko testu batean inspiratuta dago: Grimaldoren "Vita Beati Dominici" (h.
1090), fraidearena. Silos, Santuaren lagun. Berceok jatorrizko testuarekiko duen fideltasuna eta
begirunea hain dira handiak, non irakurtzen ari denaz guztiz ziur ez dagoenean, xumetasun
sorginduz nabaritzen ditu irakurle arrunt eta latinista gisa dituen dohainak:
"609. Herria ez da oso ondo, pergaminoa latin itxian gaizki idatzita zegoen, ezin nuen ulertu...".
Orduan, zintzoki, jatorrizkoan izandako gertaeren kontakizunari jarraituz, «Bizitza» honetan zehar
hainbeste aldiz ohartarazi digunez, Gonzalok kontatzen digu nola izan zuen Errioxako Santo
Domingo apaizak, San Millán prioreak. Nafarroako Gartzia bere errege naturalarekin etsai,
Gaztelara emigratu zuen eta han Fernando erregearen aginduz (Garcíaren anaia) Siloseko
monasterio eroria berreskuratu zuen "muga salbatzen duena... Extremaduraren aurka". Gonzalok
Gaztelakoari "on Fernando erregea" deitzen dio, eta, aldiz, hainbat prestaketa laudorioren
ondoren, nafar gutizia deitzen dio Abadiaren altxorrei buruzko erreibindikazioan, Domingok aurka
egin baitzuen:
"Don García de Nágera erregea jauna. Don Santxo erregeak konpondu du handiago esaten
dutena, zaldun irmoa, txapeldun noblea. Baina Sant Millánentzat hobea izan liteke".
Hau egokia da Santo Domingoren bizitzaren kontakizunerako; hala kontatzen ditu Grimal-dok
gertaerak; Pena da Gonzalok, une batez bere gidaritik aldenduz eta «Don Fernando errege
bonoak» anaia Atapuercan (1054) hil eta Nafarroari lurraldeen zati bat kendu zion gogoratuz, ez
zuela zuzenago adierazi zein alde zuen. zikoizkeriaren gainean zegoen, euskaldun beharrean
gaztelaraz jaiotzea eragin zuen zikinkeria zaharra!
Baina gure poetak hain gertutik gidatzen duen eskuizkribuari jarraitzen badio, huts egiten
duenean testua bere kabuz osatzera ausartzen ez den punturaino, esamoldea, forma —eta
horretan baita esentzia poetikoa— guztiz berea da. Irudi zoriontsuak dira, eguneroko bizitzako
gertakarietatik sortzen diren ebokazioak, jorratzea hain atsegina den herriko jendearen esaerak,
eta bere bertsoetan behar bezala barneratzen dituenak; Askotan badaki bere irudimenaren
begiekin ikusten latinezko testuan lehor moztuta agertzen diren eszenak eta gauzak eta horiei,
amodiora eramanez, animazioa eta bizia ematea lortzen du; hots, zenbat eta gehiago aldentzen
den bere gidatik, oro har, bere burua erakusten duen poeta egiazkoagoa denean.
Hori ikusten da, are hobeto ahal bada, Berceok idatzitako "bizitzen" bigarrenean, San Millanekoa,
lehenengotik urte gutxira konposatua (1234).
Hemen ere idatzizko oinarria hartu behar bazuen7 eta ez monasterio bereko dokumentuek
emandakoa baino hobeagorik, naturala da santu honen bizimodua kontatzean, zeinaren gaztaroa
sastraka zakarrez populatutako mendi hartan garatua izan zena; bertan, Txikitan, San MÍ-llán
bakarrik sartzen zen barrura. Gonzalok gogoratuko ditu bere haurtzaroko beldurrak paraje
haiekiko —agian «Don Bilduren» gordelekua—, eta bere santu maiteari lotutako hainbeste gauza
berak ikusi bezala idatzi ez izana deitoratuz. —«Hau nire begietatik ikusi nuen eta ziurra da»—,
bere bertsoen gorputzean sartzea erabaki zuen:
"Beste gauza bat atzera egiten dute baina ez zuten idatzi,
han sugeek egiten zituzten foruak erakusten dituzte.
peñas foradado zenbat lur ezin zuten”.
"La Vida de Santa Oria" Errioxako hiru santuetatik azkena da eta Berceok konposatu zuen
azkena8. Urteko eta bere bizitzako udazkena zen:
"Egunak ez dira handiak, gaua pribatua izango da, iluntasunean idaztea lan astuna da".
Eta Gartzia eta Atnuñaren alaba Errioxako birjina hil zen gelaxkako atarian idazten du Berceok
harresituta. Inoiz baino gehiago ikuskera mistikoez jabetuta, Gonzalok, goxo-goxo itxaroten duen
bere joan-etorria, Santa Oriak bere herriko bizilagun onek kontenplatzen duten zeruaren
deskribapena egiten digu lan honetan.
Dagoeneko apaiza zen, "Mezaren Sakrifizioa" konposatu zuen, zeinaren poeman ikusten da, beti
bezala sinplea, lausenduta sentitzen duen botere agustuaz.
Era berean, beti teknika eta era beraren arabera, "San Laurencioko Martirioa" osatzen du,
euskaldunen artean hain aintzinako begiruneko beste santu bat. Poema hau, zoritxarrez, osatu
gabe iritsi zaigu.
Bere bizitzako bigarren aldian da Berceok bere Marian obrak konposatu zituenean: Andra Mariren
mirariak eta Ama Birjinaren dolua.
Aquinoko Santo Tomasarekin eskolastikak erabat garaitu zuen urteak dira, besteak beste, aingeru
eta santu guztien gainetik dagoen Ama Birjinaren irudia nabarmenduz; Horrela, eskolastiko
nagusitasuna bat dator Marian literaturaren loraldiarekin. Berceok, bere izpirituak, berriz, hain
natural "bihar" dirudien korronte indartsu horri ihes egin ezin zion bere monasterioan oso indartsu
sentituko zen kristautasunaren bizitzaren pultsazioei hain adi, eta idazten du, 1252 urteen artean.
eta 1260, bere Marian lanak.
Lan hauetan pozik hartzen dugu Berceo alderdi sinpatiko batean, zeinetan jada aztertua izan den;
juglarea
Beharrezkoa da, hasteko, garaiko giroa ez galtzea. Istorioa ez dago irakurle edo publiko
kontenplazio hutsari zuzenduta; "moralean" pentsatuz osatua dago, hau da, hitza zuzenean
entzuten dutenengana joaten bada hobeto lortu behar den irakaskuntzari buruz, han, adibidez,
elizan edo San Millango atrioan, non. eliztarrak edo erromesak elkartzen dira.
Berceok bere narrazio errimatua plaza publikoan juglarearen estilo berean hasten du:
«Jainko ahalguztidunaren adiskide eta basailu, entzuten badidazue, zuen erosotasunarekin, gauza
on bat esan nahiko nizueke».
Berceoren juglare izpiritua, Menéndez Pidalek dioen bezala, San Francisco de Asísen bezain
zintzoa da. Kontuan izan behar da, hasieran esan dugun bezala, Berceoren poemen helburu
nagusia monasterioko latinezko kodeetan biltzen diren altxor espiritualak jendeari ekartzea dela;
publikoa, bada, idazten duenarentzat, juglarek abesten duten berbera da; Beste olerkietan hala
nahi izan bazuen, zenbat gehiago bere herrikideei Aintzazko botere zoragarriak ezagutarazten
saiatzen den hauetan!
Horregatik, Gonzalok, bere juglare xumeak, inoiz baino gehiago dauka bere lana egin zuen publiko
analfabetoa eta juglare formulez zuzentzen zaio arreta eskatzeko edo jendaurreko errezitaldi
saioan eten bat iragartzeko: «. Jaunak, apur bat zaindu nahi baduzue».
«Jaun eta lagun, Jainkoaren eta karitateagatik, entzun beste begirada eder bat ver-dat», eta,
zorioneko esaldi batekin, bere artea definitzen du, ziur aski mahatsondoak inoiz ez duen «ardo on
edalontzi» horren eskaera sinplea eginez. eskuzabala ukatzen jakin zuen Errioxatik. Aintzatsuak
ere ez du geldituko betiko bere beste egarria: maitasun gozo, unibertsal eta anaiartekoarena,
zeinak bere juglare xaloak beti lurrean sufritu zuena.
Berceo froga da elizgizonen poesia erromantikoa ez dela jaiotzen, batzuek uste duten bezala,
juglareen aurkako borrokan, baizik eta, aitzitik, horren ondorio eta aldaketaren ondorioz10.
Horrela ikusten dugu Berceo antzinako juglarrengandik bakarrik bereizten dela bertsoaldi
erregularra erabiltzeagatik. "Cuaderna vía" delakoa da, "mester de clerecía"-ren errimeroek
hartutako frantses jatorriko bertso-sistema.
Cuaderna via alexandrino monorrimadun laukoteak erabiltzen ditu, hau da, bi hemistiko
berdinetan banatutako hamalau silabako bertsoak, bakoitza seigarren silaban azentuatuta.
Esan daiteke Berceo, erdaraz ezagutzen den lehen poeta, literatura horretan koaderna víaren
neurri eta kontsonantzia bereizgarriaren menpeko bertsoak eraikitzeko modu berria agertzen den
lehena ere, eta beste kasu bat oraindik. euskaldunak ikusten ditugu Gaztelan frantses kulturaren
nobedadeen aurkezle gisa. Berceok bere ekoizpenari ekin aurretik apenas idatziko baitzen
Espainian halako poemarik. Eta, nolanahi ere, Alexandre-ak, gutxi gorabehera, urte berean
konposatu izan dira, ez dago dudarik, lehenengoa konposatu zuena bere obraren berritasunaz
harro egon arren, "a maisutasun berriko amodioa" eta bigarrenaren egileak, Juan Lorenzo
Segurak, Astorgako elizgizonak, harro esaten duela:
"Mester edari ederra, ez da joglaria, silaba zenbatuak, ca da maisutasuna".
Berceo, horietaz harrotzen ez dena, guztien artean perfektuena da.
Berceoren lana berrirakurri berri dugu. Eta zoritxarrez uzten dugu nafar monasterioko belardietan
bere «kirolei» haur bat irudikatzen dugun poeta primitibo eta inozo honen konpainia, «Don
Bilduren» itzalak bere txantxetan galarazita. Dagoeneko diakonoa egina ikusten dugu beren
"zatico" bila dabiltzan erromesekin hizketan, nahastuta, jakin-min bitxia dela medio, "arlóles"
talde batekin, behar izanez gero, "azcona" astintzeko prest. Cogollaren idazmahaian irudikatzen
dugu kode preziatuak irensten edo, jada bere zeldan, altxor haiek bere herrikide pobre eta
analfabetoen artean banatzeko gogoz erretzen; monasterioko atrioan bildutako publiko xumeari
bere bertso lañoak errezitatzen ikusten dugu... Eta, juglare on eta laño, inozo eta xumearekiko
samurtasun gozo-sentimenduarekin batera, samintasun sakoneko arrasto bat larriki finkatzen da
gurean. bularra altxorraren banaketa eskuzabalean beren parte-hartzea jaso ez zuten Gonzaloren
euskal herrikideengan pentsatzean; pentsatzean, beharbada oso gutxigatik, Berceorekin galdu
genuen poeta bat, zeinaren lanak, euskaraz idatzi izan balu, balio bat izango lukeen guretzat,
zeinaren esparrua, alderdi guztietan, oso ondo baloratzen dugun gaur egun.
5. kapitulua.

 Andres de Urdaneta
 aramburu
 Artetxe eta bere autoa, jainkoen zigorra
 Arturo Campion eta Jayme Bon
 Castelao eta bere Heriotza
 Bolivartik Zaldibarrera
 Gure leinutik Jose de Cadalso
 Egungo Elkarrizketak
 hildakoen elkarrizketak
 Bi gizon eta herri bat
 El Cano, Juan Sebastian
 Doctor Couture
 Artzain Ona Monseñor Arias
 Vianako printzea
 Francisco de Vitoria euskalduna
 Don Juan de Uragaren memoriari Omenaldian
 Xabier Francis
 Dardo Regulez omenez
 Irureta Goyena eta euskaldunak galera sentibera
 Jesus Galindez
 Jose Antonio Agirre
 Juan de Zumarraga
 Juan Sarrasqueta
 Larranaga, Ohorezko Uruguaitarra
 Leizaola Kultura eta Erantzukizuna
 Victor Hugo irakurtzen
 Lope de Aguirre bere Purgatorioan
 Aretxabaletako pikea
 Madariaga Bolivar eta euskaldunak
 Martin de Ugalde
 Oyarzabalgo Nartziso
 Gure Don Pio Baroja eta Nessi
 orixe
 Ramon Maria Aldasoro
 Sabino de Arana Euskal Askatzailea
 San Inazio eta euskara
 Telesforo Monzonen Urrundik bertsoak
 Atzerriko bidaiariak Vasconian

JOSÉ ANTONIO DE AGUIRRE, EDO LEIALTASUNA

Algorta, 1905 - Paris, 1960
1936ko urriaren 7an, abokatu gazte bat, Bizkaiko ordezkaria
Madrilgo Errepublikako Parlamentuak, presidente gisa zin egin zuen
Euskal Autonomi Estatuarena: "Jainkoaren aurrean apalduta; euskal lurretan zutik,
ekin
arbasoen memoria, Gernikako zuhaitzaren azpian», irakurritako formularen arabera
gaztelaniara itzulita.
Berak beranduago idatzi zuen bezala: "Edozein atzerritar batek ikusi ondoren
Francoren botere italo-alemaniarrak Gernikan begiratuko zuen arratsalde hartan eta
hala izango zen
ikusi zuen gazteen Gobernu hura beren herriari solemneki aurkezten, eta
gaizki hornitutako boluntarioen tropa haiek banderarekin desfilatzen duten arte
gutxietsia izan zen orduan, pentsatuko nuke a
ero edo helduekin jolasten duten umeen kontzentrazioa. Baina euskaldunok ulertu
genuen
Euzkadí, nazioa, izan zuen une historiko horren garrantzia guztiz
hori beti izan zen demokrazia eta sekula izateari utzi gabe, bizitzara birsortu zen
askatasuna, eta, hain zuzen, Europan garaitzen hasi ziren uneetan
doktrinak gure arbasoek feudalismoa baino urriagoa da
Inoiz ez zieten utzi gure lurrean kimatzen».
Lerro horietan dago Gernikako une historiko horren arrazoi sakona. Baina,
Harengana heldu baino lehen ere, Agirreren bizitza osoa une bakar baten modukoa
izan zen;
hainbeste espiritu deklinaezin berberak bultzatutako uneez osatua zegoen
horrek ibilbide erretilineoan bultzatu zuen bere existentzia osoan zehar: du
leialtasuna.
Lehenik eta behin, Agirre leial zen bere ondare nazionalarekin. Beti ulertzen zuen, eta
horrekin
bere ondorio guztiak, gizonak jaiotzen ez diren egiazkotasuna
berezko belaunaldia edo aldi berean hainbat lekutan. Duten sustraietatik gatoz
mendeetan zehar edandako bere ezinbesteko zukuak behingoz begiak zabaltzen
ditugun lurralde batetik
lehena eta maitasuna, beraz, gizontasun onaren kontu soila baita. maitasuna
predilekzioa ez
"Artikulu hau oso esanguratsua da, hil eta berehala idazten delako
Lendakari Agirre. Abertzale eta lagun min gisa, bat egiten du Aniezagak. gehiago
idatziko du
Agirreri buruz (ikus Bio Bibliografia) baina dena bere kapituluan laburbiltzen da
Euskal Gosea. beste maitasun batzuk baztertzen ditu, baina beti goian egon behar
dutenak
haiek; poz garbienen eta sakrifizio mingarrienen iturri den maitasuna,
maitasun guzia den bezala izen hori merca dela.
bat daukan herri baten semea

askatasunaren historia, harrokeriarik gabe, nekez dela esan dezakegu
beste batek berdindua, eta gozamen horren mende hamaika menderen ondoren, ez
zuena
oraindik galdu zuen batek, leialtasunak inposatu zion Agirreri, bere guztiak bezala
herrikide kontzienteak, gure ondare zehatza berreskuratzearen alde borrokan,
maltzurki lapurtua. Eta bai, beti noblezia unibertsalaren azkurarekin
minduta, feudalismoa ezin zen inoiz gure lurretan sartu; Eta bai, katolizismo batekin
herrialde osoa sentitu eta bizi zen, Inkisizioa ezin izan zen artean ezarri
gu, beti bere izpirituan aske izan zen materialaren botereetatik
Erroma, alemaniarra eta arabiarra, zentzugabea izango zen hori pentsatzea, berriz
jaiotzean, labur baten ondoren
ilunabarrean, askatasunaren bizitzara, sumisioak edo itunak ere pentsa genitzake
ezta espainiar falangistak heldu ziren "doktrina" kaltetuarekin konpromezuetan ere
geure burua inposatu, nahiz eta oraingoan onartzen duten, aldi berean, ordezkariek
historikoki eta bereizita alferrik saiatu ziren hiru botereak
gu menderatzeko, hau da: Hitlerren alemanak beren "Heinkel" eta euren "Kun-
ker"ekin; du
Mussoliniren erromatarrak beren "boluntarioen" zati ugariekin eskoltatuta
"Caproni" eta Morisma "gurutzada" baten konpainia zoragarrian aritu ziren,
hain zuzen ere kristau zibilizazioa inposatuko zuten jendeari agian gehiago
Europa kristaua.
Euskaldunok horren guztiaren aurka borrokatu behar genuen, izugarrian
baldintzen gutxiagotasuna eta, alternatiba posiblerik gabe, hitzak erabiltzea
Thomas Paine, gizonei bizitza eta aberastasuna ipintzeko eska diezaiekete
eskubideei eustea, baina zentzugabea litzateke borrokan hasteko eskatzea
ez dituztela diote.
Eta Agirrek hitz egiten duen gaizki hornitutako boluntarioen tropa horiek, bandera
parean dutela
frontean, inbasio eta atzeraldi botereen aurka borroka egin zuten. ETA
Intxortako eta Sabigaineko gizonak, Peña Lemonakoak eta Sollubekoak, beste askoren
artean,
Euskal gudariek ezagutu zuten epopeia heroikoa munduari kontatzeko daude
idatzi bere odolarekin borroka desorekatu haiek. Eta beste edozeinetan bada
guduak, Artxandako gogoangarria bezala, Agirreren gorpua ez zen etzanda utzi.
beti euskal lurrean, ez zen bere burua hiltzera botatzeari utzi ziolako,]-ekin
bere gudariek egin zuten bultzada heroiko bera. Besterik gabe, hori ulertu nuen
Honek, beste hainbat gauza bezala, bere karguarekiko leialtasunak eskatzen zuen
horretan sartu zen.
Leialtasun horrek eraman zuen, porrot militarraren ostean, erbestean jarraitzera,

osoan zehar
une eta zirkunstantzia, euskaldunen batasunaren bandera bizi gisa
askatasun nazionala berreskuratzeko helburua. Agirre inguruan duen gobernua
Guernican ezarri zen ez da une bakar batean ere existitzeari utzi.BAI batzuk
gizonak aldatu egin dira urteetan zehar, erantzun zieten indar politikoak eta
herrialdeko hainbat sektore ideologiko eta bertako gehiengo ikaragarria ordezkatuz
biztanleria, beren postuetan jarraitzen dute. Eta, katolikoekin batera, kontseilariek
Euzkadiko Alderdi Sozialista indartsua, Acción Vascakoak, Alderdi Errepublikarra, etab.,
lehen egunean izandako suhartasun eredugarri eta batasun-izpiritu etenik gabe eta
hau da, orain oso gertu ikusten dugun beste batean, eraman behar gaituena
zapalkuntzako hogei urte triste hauetan odolez ukatzen zaigunaren berreskurapena eta
sute.
Hau izan bada eta posible bada; hain ideologia desberdinetako gizonak geratu badira
eta
zoritxarreko urtetan hain estu loturik geratu, horren adibide jarriz
beste nonbait imitatu izana gustatuko litzaiguke, ez dago dudarik,
Funtsean, alderdien erantzukizun espiritu helduari zor zaio hori
Garaiari eusten jakin izan duten euskal politikariak. Baina ez litzateke bidezkoa izango
ez aitortzea batasuna posible izan bada beti delako, buruan eta
bere sinbolo gisa, sakrifizio guztietarako prest dagoen gizona izan da
gorde. Bere gobernuko lankideek trukatu zuten gizon bat
beti, hasieran ez ziren guztiek, beren lagun adiskideetan, dute
denonganako leialtasunaren ikur bizi bat ikusi ahal izan du beti.
Bere ondare nazionalarekiko eta bere herriarekiko leialtasun hori; berenganako

leialtasun hori
usteak eta kolore guztietako bere kolaboratzaileenak; bereganako leialtasun hori
Gernikako zina, Eusko Jaurlaritzako lankideei eta Errepublikakoei,
leialtasun eredugarria eta Agirre Lehendakariaren beste ezaugarri handi batzuen
artean distira egiten duena,
bere jantzirik nobleenetako bat bezala, hartu behar gaituena da, batasunean eta
ahalegin komuna, helburu preziatuari. Askatasuna saria duen helburu hori
ez zaigu sekula berriro kenduko, ez baitu indarraren edo zoriaren ondorio izan behar,
baina bihotz garbien ahalegin kontzientearen produktu naturala, hori bezala
Agirrek, berdin indarraren erasoen aurretik, errazen sedukzioak baino lehen
ostatu, beti jakin izan dute, umil baina irmo, beren buruarekiko leialak izaten.
El Universal, Caracas, 1960ko martxoa.

ANDRES DE URDANETA
Carlyle eta Emerson, heroien gurtza, beren bizitzarekin duten gizon handietaraino
beren herrien bizitza moldatu zuten, bertutean goi mailako giza dimentsioak adieraziz
eta jakitean, balioan eta egitean, gizakia gero eta gehiago kitzikatzen duen zerbait da
hark, berriz, beti bere baitan zeraman bere baitan lagun bat miresteko joera hori
zeinen gorazarren aurrean apur bat hobeto eta altxatzeko gaiago sentitzen den
bere esparrua.
Horixe gertatzen zaigu gaur Andres de Urdanetaren figura gogoratzen dugunean
1961eko urte honetan.
Pazifikoan itzulerako bidea aurkitu zuenetik laugarren mendeurrena ospatzen da
Ekialdeko uharteetatik Mundu Berrira, berrogei urte baino gehiagoz, hainbeste
bizitzak eta hainbeste ahalegin eta bere kostuaren aurrekoak.
Andrés de Urdaneta, zeinaren abizenak hain oihartzun sakonak pizten dituen lurralde
honetan non
leinu bereko odola loratu zen, loriaz, Ordiziako (Villafranca) herrian jaio zen.
Gipuzkoakoa, 1508. urtekoa. Bere aparteko existentziaren ikuspegi eskematiko bat
oinarrizko hiru fasetan kontuan hartuta lor daiteke.
Lehenengoa, 1535era arte iraun zuena, 1525ean hasi zen Urdaneta, apenas bat
oraindik gaztea, Moluka aldera abiatzen den espedizio horretan eserita dago "non
giroflé nail", bere "Harremana"n idazten duen bezala, eta Fray komandantearen
agindupean dagoena
Garcia de Loisa. Ezagunak dira nabigazio horren gorabeherak, zeinen gorpuzkinak
ugazaba itsaso gupidagabea lortzen ari da.
Lehenengo Loaisa izango da; haren atzetik, Sebastián de Eícano, lehen munduari
buelta eman zion gizona eta hasieratik bere herrikide gaztea bereizten duena, bere
testamentua sinatzen duten zazpi herrikideetako bat eta zeinetan Urdaneta faboratuta
agertzen den, ondoz ondoko nagusiek berdin estimatzen dutena. marinel gaztearen
aparteko trebetasunak aitortzea besterik ez egin, zeinak laster ausardia osoz agertzeko
aukera aurkitzen duten Moluketan etengabeko zailtasun eta arriskuen urte haietan
non, portugaldarrekin, bertakoekin eta bertakoekin izandako borroketan. espedizio-
lagun berdinen artean sortzen direnak, harengan agertzen dira serie hori
bere nortasuna osatzen duten alderdi harrigarriak: diplomatikoa eta gudaria,
aholkularia eta
Tidore eta Gilolo erregeen laguna; sekretuak jabetzeko inork ez bezala
nabigazioa uharte horietako txokoetan zehar eta inork ez bezala ezagutzen du
bertako biztanleen hizkuntzak.
Dena ikasten da eta dena egiten da. Eta, 1535ean, itzultzen denean
Molukatik, mutil gaztea, ontzian ontziratu zena.
Elkano, lehen entrenamendu gogor urte haietan izan zuen Urdane-la gizona zen
Itsasoan eta lehorrean, haren zain zeuden konpainia transzendente guztientzat
forjatua.
Bigarren etapa, aberrian egonaldi labur baten ondoren, 1538an ontziratu zuenean
hasten da.
Mundu Berria, non euren jarduerak guztiz desberdintasunezko bi norabidetan
gauzatzen diren.
Lehenengo hamalau urteetan, hau da, 1552ra arte, lurraldeetan zehar ibili zen, batez
ere.
Mexikon, non, bere hitzen arabera: "Kalitatezko mezuak agindu zizkidaten, beraz
eskaintzen ziren gerra kasuak, bake garaian bezala". Badakigu, hain zuzen ere, hori
Ameriketara egin zuen bidaia Don Pedro de Alvaradoren gobernadorearen
konbentzimenduan izan bazen ere
Guatemala, Urdanetan zehar proiektatutako nabigaziorako gida aproposa ikusi zuena
Ozeano Bareko aberastasun eremu berrien bila, zirkunstantziek esan nahi zuten hori
ere ez
nabigazioa edo parte nagusia hartu behar zuen beste batzuk egin ziren. by aurkitu
dugu
urte hauetan, Jalisco, Guadalajara eta beste hainbat gerra-konpainietan eta,
Laster, 1552an, bere erlijioan sartzea gertatzen da, zeinaren erabakian ikusi nahi izan
duten
Jada Zumarraga apezpikuaren eta Fray Gerónimo de Mendietaren eraginak.
Errazagoa dirudi Diego de Olarterenak bere baitan jardun zuela, zeinak, bere
herrikidea izateaz gain, aurreko biak bezala, bere laguna baitzen eta bere adibidea,
Hernaniko soldadu nabarmena izan ondorenarena bezala. Cortés, bere asmo guztiak
lurperatu zituen, lurrekoak eta agian haienak
konkistadorearen damua klaustro baten isiltasunean, baino gehiago mugitu behar izan
zuen
beste ez Urdanetari, nobiziatu urte bat egin ondoren, lanbide solemnea egin zuen 20an
1553ko martxoan, San Agustin Ordenan laster nabarmendu zen beregatik
aparteko adimenak eta pentsamendu askatasuna egin zuen, besteak beste,
Fray Luis de Leónekin identifikatu bere atxiloketaren ostean deklaratzean: "Egia esan,
bai
erre egiten dute ni ere erre naiteke, bera bezala pentsatzen dudalako”.
Urdaneta, oso-osorik bere teologia ikasketetara eta goiak zituen betebeharretara
inposatutako Ordenan bete zituen karguak, ordurako bete zituen handiena
bere bizitzan inflexio puntua aparteko nabigatzaile gisa.
Baina orduan ezustekoa sortzen da. Felipe II.ak bere domeinua Filipinetako uharteetan
ezarri nahi du
—bere izena eramango zuen— eta Mundu Berrian oinarri bat ziurtatzeko, bidez
aurkikuntza, honetarako itzulerarako, mendebaldetik ekialdera aspaldiko itxaroten den
ibilbidea. ETA
dakizuenez, fraide ohia nabigatzailea da oraindik ere, Mexikoko erregeordearen
esanetan, Don Luis.
de Velasco, "nabigatzeko artean trebeena eta adituena den gizona".
Espainia Zaharrean eta Espainia Berrian bertan ulertuta», hor dago aparteko kasua
Erregearen nahia bere gelaxkako atea joko duela, haren helbidea uzteko.
negozio garrantzitsua. Honek, jakina, buruzagi militar bat zuzendu behar du, baina
izango da
Urdanetak berak aukeratua, esandako Erregeordearen hitzak bezala
Felipe II.arekin hitz egin Legazpi halako kargurako izendapenaz: «Ezin izan da
aukeratzea
Fray Andrés de Urdanetaren pertsonarik erosoena eta kontentuena, zeina duena
eguna gobernatzea eta zuzentzea, lurralde batekoak direlako eta senide eta lagunak;
eta
finkatu izan".
Hurrengoa ezaguna da. Urdaneta, bere isiltasun monastikotik urratua, ondoren

ustezko konkistaren aurkako protesta, berak argi baitzuen Filipinak zirela
1529an Karlos V.ak Portugali agindutako lurraldeen artean, ren mandatuari men egiten
dio
bere Nagusiak eta Erregeari bere "Memoria"-n, bidaiaren plana azaltzen du. urtean
hasten da hau
1564ko azaroan eta 1565eko otsailean espedizioa irletara iritsi zen
prozedura integrala, beti Urdanetak eta Legazpik indigenekiko errespetua,
Merezi du idaztea: "Filipinen konkista ez da ia aipatzen
historia, hain zuzen, kolonizazioaren analetan gizatiarrena delako”.
Baina Urdanetaren egonaldia laburra izango zen. Orain aurrean zuen bere ahaleginik
handiena.
Eta, Cebuko kanpamenduko ofizial guztiek sinatu zuten gutun hunkigarria izan arren,
batera
Legazpi buruan, Erregeari eskatuz bidaian eta egonaldian norbait ez kentzeko.
uharteak izan ziren "argia, kontsolamendua eta aterpe guztientzat", itzulera bide
ziurgabeari aurre egiten dio
Mexikoko Erregeordearen hitzak bete behar dituena: «Jainkoaren ondoren dago
konfiantza... (Urdaneta) izango da kausa nagusia! ren nabigazioan arrakastatsua izan
dadin
Espainia Berrira itzuli". Eta arrazoia zuen, ontzia gidatzen ez ezik, pilotu gisa ere
dio Grijalva kronikariak, askotan, marinel soil gisa. Eta bidez
haizeak, korronteak, arrezifeak, bakarrik berdindutako ezagutza batekin, gaixoen ontzi
horretan, zeren
bere burdinazko konstituzioa eta bere borondate irmoak, bere helmugara eraman eta
ezarri zuen
etorkizuna, luze itxaroten den ikastaroa.
Mairin Mitchell, ikerlari eta idazle ingeles miresgarria itsasoaren sorginkeria
dagoeneko nabigatzaileen eta nabigazioaren hainbat istorio ederren konposizioa ekarri
du,
batez ere ingelesez eta euskarazko gaiei buruz, bere azken lanean1 zabala eskaintzen
digu eta
Urdanetaren bizitza eta obraren ikuspegi zehatza zeinaren irakurketari zor dizkiogun
lerroak
aurretik.
El Universal, Literatura Aurkibidea, Caracas, 1965eko abuztuaren 24a.
ARAMBURU
Diktadurak atzean utzitakoak baino ondare txar eta zailago gutxi. gutxi batzuei
sarritan itxura faltsua emateko balio duten hondakin alai urteak
oparotasuna; ordena zurrunaren aldira, halakoa ez den egoeraren ordezkapena baizik
herritar bakoitzaren barnetik indibidualki eta kolektiboki inposatzen duen kontzientzia
erantzukizun-zentzua, arauak ematen duen beste egoera horrengatik
protesta edo desadostasun soilaren ahotsak isilarazi nagusiek agindutakoarekin
guztiontzat eta guztiontzat pentsatu behar duen garuna; metaketari, hitz batean, ren
hainbeste galdera zeinen ebazpena urtez eta urtez artifizialki izan zen
atzeratuta, denek nahi duten epe bat egon behar da, noski, laburra
baloreen berrantolaketa, finkapen ekonomiko errealista, bakoitzari aurre egitea
arazoa bizi eta aurkeztu eta harekin borrokatu, besotik, hori konpontzen jakinda
Eguneroko ahaleginaren lana da eta giza gauzetan inork ez du inoiz zenbatu edo
zenbatuko ez duena
inoiz ez panazea unibertsal batekin zeinetan
soluzio aldaezinak.
Eskerrak eta gogor lanaren aldi hau, tinseletik ihes egin behar duena
lorpen bikainen eta hortik pasatu behar du, hainbeste aldiz, gurutze bidetik
gaizkiulertzea eta baita mespretxua ere, gaur egun bizi duguna
Venezuela; beste hainbeste herrialdetan ezagutu duguna, eta sufritu beharko dutena
beste batzuk mintzen gaituzten gordinik, despotak erortzen direnean, gaur haiena
subiranoak legea egingo du, herriaren eskuetara itzuliko da, batera
berreskuratutako duintasuna erabiltzea, pentsatzeko eta ebazteko ardura, besteak
beste
guztioi, bakoitzari dagozkion kezkak eta zereginak.
Horixe gertatu zen Argentinako Errepublikan non erregimen gaizto batek ustelkeria
erein zuen eta
herrialde osoko balioen subertsioa; non bere burua ezarri zuen gizona
Nazioaren pentsamendu-garunak eta antzezpenak zirudien zerbait lortuko du
sinestezina erregimen diktatorialek jadanik gehienetan sinesten irakatsi ez badigute
zentzugabekeria sinestezina. Herrialde aberats eta oparoenetako bat egin zuen
lurra; jada esaerazko aberastasuneko Estatua eta hori, urteetan berehala
mundu gerra amaitu ondoren, oraindik apur bat bihurtu daiteke
gosez hildako munduko aletegia iritsi ezean, amaieran
* Aramhuru, Pedro Eugenio, Argentinan bizi dena (- 1970). 1960an Venezuela bisitatu
zuen
eta Caracasko Cemro Vasco-n jasotzen da. 1970eko maiatzean bahitu zuten. Bi
hilabete geroago, bere gorpua Timóten agertu zen, Buenos Aires ondoan. urteko
oinordetzarik gabeko klaseen babesle gisa mozorrotu nahi zuen erregimena, sutsu
izpiritu nazionala eta aitaren kezkaz betea, miseria ekonomikoaren atarian,
hondamendi finantzarioa, subertsio soziala eta kaos politikoa.
Zorionez, herrialde handi horrentzat, Providence, beste bedeinkapenez gain,

jarri bere burua berreraikuntza garai zailean dutenen gizon bat, egiten denean
beren ohorearen gurtza, egiten dute, aldi berean, bertako herriaren ohorea. A
gogo argia, borondate sendoa eta gogo garbia asmorik gabeko gizona edo
nagusitu zen, beharbada, bere izaera sendoaren indar guztiarekin: alde lan egitearena
bere herrialdearen altxatzea bere altueran batere pentsatu gabe; ordena ezarri
demokratikoki herritarrak beren erantzukizunetara deitzea, horretarako
zeina, besteak beste, garbitasuna zuten hauteskunde orokorrak deitzea
malgutasunik gabe mantentzeko enkargua, eta horrela, jolas librea martxan jarriz
herritarren borondatea oinarrizko eskubide hori gauzatzean; bera jaiota
gogoz alde batera utzi zuen, dudarik gabe, zenbatzen zuen izendapen batean
gehiengoaren sostengu adeitsu eta irmoarekin; eta berehala entregatuko duela
hitzemanez
herriaren ahotsak ordezkari gisa izendatzen duen boterea.
Eta horrela egin zuen. Eta giza egoera zirudien urte latz hauetan
makurtu lurrera anbiziotsu eta zikoiztsu bezain diktadore eta
diktadore txikia mundua lotsatzen ari den bezala, Pedro Eugenio Aramburu jenerala
gizon oso bat zen eta da ezer gehiago eta ezer gutxi, sinple eta betetzeko
besterik gabe, eman zuen hitzarekin; bi aldiz joz bere burua joz eta
testigantza emanez, beste behin, erakunde horren balioaz garaiz geroztik
antzinakoek karaktere ia sakratuak eta irudi juridikoen erliebeak eskuratu zituzten
kostaldean
El Plata: euskal hitza.
Gaur egun bere presentziaz ohoratzen gaituen gizon honetan pentsatuz, badugu
behin baino gehiagotan gogoratu zituen bere beste herrikidearen hitz sutsu haiek,
baita bere leinukoa ere, Esteban Echeverría ilustrea: "Los esclavos o el
botere absolutuaren menpeko gizonek ez dute aberririk, aberria ez baitago lotuta
aberrian, baina herritarren eskubideen erabilera librean eta guztiz gozatzean...
Gogoratu bertutea ekintza dela, eta burutzen ez den pentsamendu oro a dela
gizon batentzat duin ez den kimera... Bihurtzeko duintasunez lan egiten dutenei aintza
Aberriaren seme-alaba duinak: haiena izango da ondorengoen bedeinkapena. Aintza
dutenei
Ez dute inolako tiraniarekin konpromisorik hartzen eta bihotz garbia sentitzen dute
bularrean.
eta aske eta harroputz”.
El Universal, Caracas, 1960ko otsaila.

ARTZAIN ONA. ARIAS MONSIGNOR*
Beti gogoratuko dugu. Presentzia horiek gugan uzten duten oroitzapen onarekin
bizitzaren bidean aurkitzen ari garen eta azken finean eraikitzen duten ongileek
zatirik onena.
Bere bihotzeko ontasunean gogoratzen dugu. Bere erradikal ontasun hori zekienarekin
dena are hobeto ulertu, ahal bada, bere adimen argiaren bidez baino. Besterik ez
delako
Hau errebelazio sakonenetarako gai den argia da, ez du suaren antzera jokatzen
Urtu eta moldatzen gaituen bihotza, gure hurkoaren irudian eta antzera egitean
gureak, damuak eta sentimenduak ez ezik, are hobea dena, arrazoiak eta
haien arrazoi intimoenak.
Horrela ikusten genuen, behin eta berriz, gure arazoekin identifikatuta. Horrekin
gure euskal herriaren tragedia, munduko kristaurik sendoenetakoa,
hobeki asetzeko, haien asmo lotsagarriei sakrifikatu.
Gurutze txapeldunak aldarrikatu ziren. Hau balitz bezala, askatasunaren sinboloa
arimek, ezin zuten, inola ere, tirania legitimatzeko eta genozidioa justifikatzeko balio
izan;
Kristo, batez ere, askatasuna ez balitz bezala; herria duintzen duen askatasun hori
gizonei dagokienez, beren bideak aukeratzearen jabe eginez;
Kristo ez balitz bezala, gauza guztien gainetik, maitasunarekin erabat bateraezina
edozein indar-erregimen estali edo aitortua.
Arias monseñorea bere herriko gizona zen funtsean. Venezuelar bat bihotzean
bihotzaren sakonean sentitu zuela arazo guztien taupadak, du
herrialdeko klaserik ezinduenen larritasuna eta larritasuna. Nola jakin nuen sentitzen?
bere ariman, berez demokrata, duintasunari eragiten dioten zauri eta ofensa guztiak
Bere herriak egun ilunetan sufritu zuen. Hori dela eta, beti adi haien beharretara
espirituala eta denborazkoa, jakin zuen bere hitzarekin eta bere lanekin erremediora
jotzen
haiek. Inoiz ez zen izan —eta badaude horren lekuko bere pastoral ausartak—
Eskriturak "txakur mutu" deitzen duten artzain horien klasea, ezta "er
beren burua elikatzen dutenak», baina ondo dakitenena elikatzea dela euren egitekoa
bere artaldera. Eta azken honen zerbitzura bere bizitza sagaratu zuen, zeina guztiz
biraka egiten zuenaren zeinupean
sinpletasuna. Elizaren goi kargua beti izan zen gizonaren isla fidela
arima garbi eta garden baten bidez ezagutu genuen; bere sinpletasunean ezgai
nahiz eta erosotasun-faktoreek bultzatutako jokabide-desbideratzeak pentsatu edo
konplikazio diplomatikoak. Zuretzat daukazun gizon garbi horietako bat zen
egia osoa eta hark gidatuta, ez dakite ezer beldurrik, ezta beste ezertarako asmorik
ere.
baina egia horrek distira egin dezan, ziur, azken finean, ez dagoela aintzarik
gizakia bere jokabidearen zuzentasun gisa koroatu dezakeen edozein, ezta politika ere
ustezko sotiltasunetatik ihesi beti bere urratsak zuzentzen dituena bezain jakintsua
zuzen eta zintzo denaren bide argitsutik.
Haren desagerpenak sakonenera eragiten digu, ondo baitakigu berearekin zer

galera guztiok galdu dugu; Horregatik bere oroimena beti iraungo du gurean
Artzain eta lagunaren alde negar egiten duten bihotzak. Baina hitzak jada ez dira
beharrezkoak. Aurrerago
gureak baino autoritarioek adierazi dute, bestalde, justu, bolumena
eta Arias Monseñorren lanen sakontasuna egin edo gauzatu.
Haren aurrean gure samina ito behar dugu, esaldi kontsolagarria gogoratuz
Eskritura Santua: "Zorionekoak Jaunagan hiltzen direnak. Hemendik aurrera dio
beren lanetatik atseden dezatela Espiritua, beren lanak doazelako
lagunduta".
El Universal (?), Caracas, 1959ko urriaren 7a.
* Arias monsinorea Caracasko artzapezpikua izan zen. Euskaldunen lagun handia zen.
batekin hil zen
Auto istripua

BOLIVARTIK ZALDIVARERA*
Egilea: Salvador de Madariaga
Euskaldun eta sen onari buruzko nire azken artikuluaren harira, euskaldun bat
Beyond the Sea Mendel gogorarazten dit. Ezaugarria. Mendelen legeak direlako
landareei eta animaliei aplikatu, eta orain arte ez nuen inoiz amestu ere egin
euskalduna zenik
animalia hutsa. Ea elkar ulertzen dugun. Euskalduna gizona da, eta a
Gizakia animalia bat da (normalean) arrazionala, hau da, animalia gorputza duen
izakia
izpiritu bat babesten du, non jainkozkoak dar-dar egiten duen. Euskaraz animalia zer
den zer da
Mendelen legea aplikatzen da. Baina izpiritua dagoena, ez. Eta, beraz, Mendelen legea
euskarari ez dio edo oso gutxi aplikatzen euskara gisa, euskara gehiago baita
espiritua gorputza baino
Alegia, ez dago euskal arrazarik, espainiar edo frantses arrazarik ez dagoen bezala;
arraza zuriak, horiak eta beltzak dauden arren; baina daudenak izpirituaren formak
dira
historiak moldatua arragoetan mendeetako elkarbizitzaren bidez
geografiak mugatutako nazioak diren lurraldea. Beraz, euskaldunak
Pirinioen hegoaldekoak espainiarrak dira eta iparraldekoak frantsesak, lan eta graziaz.
historia. Euskaldunak eta katalanak, biak Pirinioetan bizitzeagatik euren bi eremuetan
ibilgarriagoak, bi nazioen eragin historikoak jaso dituzte: Frantzia eta
Espainia. Nafarroa frantsesa zen eta Rousillon espainola. Baina azkenean bi kasuetan
irabazi zuen
geografian artikulatutako historia, eta gaur egun Roussillon frantsesa eta Nafarroa da
oso espainola
Bizitzaren bilakaerak beti izpiritu handiagorantz jotzen duela beretzat hartzen badugu
eta animalia gutxiago, jarrera baten aurrerapen eta garapen maila neur daiteke edo
ideologia izpirituaren edo animalitasunaren aldeko joeraren arabera. Horrela ikusita
gauzak, euskalduna izateagatik birritan espainiarra dela dioen euskalduna
aurreratuago dago
bere giza bilakaera euskalduna baino ez dela esaten duen euskalduna; delako
lehenik, euskaldunak galiziarrekin, gaztelarrekin, leondarrekin,
Katalanek eta Espainiako beste "nazioek" zerbait originala eta bakarra sortu dute
historian,
zer den gaztelania, sorkuntza espirituala; euskaldunak berriz
* Madariagaren artikulua txertatuko genuke, Salvador (1886-1978), Arnezagak
errepikatua.
Modu honetan, irakurleari prentsa-polemika baten esparru beteagoa ematen diogu
harridura baino!)
izan ere, «egun haiek eta berdin venezuel eta euskaldunei. Azken honi!, Madariaga
delako
Venezuelan debekatuta zegoen Bolivarren biografia idatzi zuen.
Vascok lauren artean dagoen horretan giltzapetu nahi izatea baino ez da

Espainiako barietateak eta hiru frantsesak, hori jada ez den bitartean
espirituala eta historikoa baina animalia eta fisikoa eta Mendelen legearen menpe.
Orduan
euskaldun hauek, euskaldunak baino ez, nahi bezain katolikoak direla sinetsiko dute,
baina ez
ulertu Jesu-Kristoren omenaldiaren funtsa \& zeren nagusitasuna
espirituala haragizkoaren gainetik.
Erregresio edo haurren atzerapen kasua da, bada. Europako historiak badu
giza taldeekin espiritu nazional harmoniatsuak sortzean zen hain zuzen
desberdinak eta batzuetan etsaiak. Frantzia, Ingalaterra, Suitza, kasu elokuenteak
dira. suitzarrak
Lausanatik Savoian frantsesekin joan nahiago lukeenarekin bizitzen jarraitzea baino
Zuricheko suitza germaniarra zibilizatua izango litzateke, frantsesa izatea nahiago izan
duena
fisikoki eta linguistikoki alemana dela.
Espainian, bada, euskaldun separatistak euskaldun autonomisten kontrakoak dira.

Hauek dira pertsona aurreratuenak eta adimentsuak, eboluzioaren esanahia ikusten
dutenak.
beti espiritu gehiagorantz, bizikidetza gehiago, askatasun gehiago, harmonia gehiago
desberdintasunak. Baina separatistek ez dute eboluzioa zer den edo zer den ikasi
aurrerapena. Erdi Aroko hamabi edo hamabi Espainiako nazioek zer desegin nahi dute
mendeetan zehar eraiki dute, hau da erdal izpiritua; eta nahiago
arraza-talde esklusibo moduko batean ixtea, hau da, animalia, izpiritu gabekoa
batzuk. Berak jasandako atzerakoitasun izugarriaren antzeko zerbait da
Alemania (saxoiek, poloniarrek, daniarrek, frankoek, hungariarrek eta Jainkoak daki).
zer), Hitlerrek "Odola eta zikinkeria" animalien ebanjeliora bihurtu zuenean.
Dagoeneko badakigu
Nola amaitu zen tragedia hura?
Ez da euskaldun separatistak nazi odolzale bihurtuko direnik iradokitzeko. Orokorrean

gai bikainak dira eta ez doa horrela.
Euskal separatismoaren muina den jarrera eta pentsaera arrazista funtsean izpirituaren
aurkakoa eta are animalia izaera duela adieraztea da; eta, beraz, aldi berean
aurrerapenaren eta kristautasunaren kontrakoa.
Zer bereiztean datzan euskal arazoaren alderdi honetan hainbeste tematzen banaiz
autonomista eta zibilizatu separatistatik eta cerriletik, euskaldunatzat hartzen dudalako
da
gaztelaniaren oinarrizko elementua. «Espainiaren alkaloidea» deitu zion Unamunok.
Beste irudi bat nahiago dut. Niretzat euskara erdal haritzaren enborra da, ematen
duena
hiru adar kementsu, leonarra, gaztelarra eta aragoarra, eta hiru hauetatik denak
periferia loretsu eta emankorra. Zerra separatista euskaraz jartzen badugu, lehortu
egingo da
Espainia osoa. Eta horregatik uste dut euskal separatismoa besteena baino askoz
larriagoa dela
separatismoak, gure herriaren enborra bera delako. Eta ez litzateke lehortuko
Espainia osoa, baina baita Euskal Herria ere; erdal euskaldunak arnasten, loratzen eta
Espainian fruituak ematen ditu eta Espainiarik gabe hilko litzateke.
Beraz, ez diezaiogun abusua Mendeli, eta (nazionalismo gauzetarako behintzat),

Irakur dezagun historia gehiago eta biologia gutxiago. Ez dezagun jarraitu Bolívar
euskalduna zela tematzen
Mendelen legearen arabera (eta nahiz eta naizen eta Mendeli ukatu egiten diot neure
burua gehiago deklaratzeagatik
beno galegoa), argudio honek ez duelako zentzurik. Dagoeneko nire aurreko artikuluan
egin nuen
Azpimarratzekoa da Bolívarren hirurogei abizenetatik, gehienez, zortzi baino ez direla
euskaldunak; beraz
Mendel eskuan izanda ere, Bolívar ehuneko hamahiru euskalduna baino ez zela izango.
Baina
Bolivar ez da mendeliar produktua; Hispanoamerikar sorkuntza historikoa da,
espiritu venezuelar bat, hazi, hazi, hartzitu, destilatu den giroan
Caracas eta San Mateo. Bertan gaztelaniaren bat badago, nire ustez, jadanik aditzera
eman nuen bezala
nire liburua, bere begirada sakona eta bere aurpegiaren forma eta adierazpena
atsedenean, beti
malenkoniatsuak eta irrikatsuak, funtsean galiziarrak iruditzen zaizkit. Euskaldunak,
gainera, urtean
fisikoa, indartsua, gihartsua eta are sendoa da. Bolívar motza zen. dena eramaten du
berarengan izpirituak haragiaren gainean gobernatzen zuela berresteko.
Eta azkenik, ez gaitezen hainbeste tematu euskal ondorioak soil batetik ateratzen
abizena, izan ere, abizenak fidagarriak badira, Kubako diktadore ohiari deitu zioten
Fulgencio Batista Zaldívar, euskalduna ez ezik Bolivarrekin ere errima egiten duena. De
beraz, Mendel eta bertsotan.
El Universal, Caracas, 1961eko apirila.

GURE INDARRA. JOSE DE GADALSO
1741ean jaioa eta 1782an hila, Cadalso da —Azorínen arabera— «enetako bat
mendeko adimen politak; bere lanean laburbildu da —beste batean baino hobeto agian
—
batzuk— mende hartako izpiritu guztia... Gallows Frantzian, Alemanian, bidaiatu zuen.
Ingalaterra; herrialde horietako hizkuntzak ezagutzen zituen; Miresten nuen haien
literatura. Poeta zen eta
costumbrista. Bere poemen artean badaude oso delikatuak —izentzen dituenak
bezalakoak—
Haur letrak—; kritika soziala Eruditos a la violeta-n egin zen, Gutunetan
Maroko eta bost eguneko Annaletan. Liburu horien guztien artean garrantzitsuena da
bigarrena.
Jatorriz bizkaitar familia noble batekoa, Euzkaditik kanpo jaio zen, ordea
setiatutako plazaren aurrean granada baten eztandaren ondorioz hiltzen
Gibraltar. Bere euskal jeinuaren irmotasuna eta burujabetza, bere ezagutzarekin
batera
bere bidaiek eskaini zizkion kultura nazionalek kritika gogorra bihurtu zuten,
baina zuzena, bizi behar izan zuen Espainiaren balio historiko eta sozialez.
Espainian, dioenez, «milaka gizon asko berandu jaikitzen dira;
oso txokolate beroa eta ur hotza edaten dute; janzten dira; plazara ateratzen dira;
pare bat egokitu
oilaskoak; meza entzuten dute; Plazara itzuli, lau paseo egiten dituzte; zertan
informatzen dira
estatuko esamesak eta esamesak dira; etxera bueltatzen dira; oso jan
poliki-poliki; Siesta egiten dute; jaikitzen dira; ibilaldi bat egiten dute herrian; etxera
bueltatzen dira;
freskatu; elkarretaratzera joaten dira; malilla jotzen dute; etxera bueltatzen dira;
afaldu eta sartzen dira
ohea".
Kritika hau, Azorínek ohartarazi duenez, Figaroren kritikarik sakonenaren aitzindaria
da,
Mariano José de Larra, iraultzaren barnean dagoen gure leinuaren beste ondorengo bat
erromantikoak bere nortasuna are modu definituago eta ausartagoan baieztatzen du.
Euskaldunekin
Urkamendia XVIII. mendean, Larra XIX.ean eta Unamuno gaur egun, ikuskizuna.
Espainia modernoa desadostasun handien ondoz ondoko figurak. nahi genuke, barruan
beste behin, gai iradokitzaile hori jorratzeko.
Urkamendiari eutsiz, hori esango dugu, lurretik urrun jaio eta bizi izan arren
bere gurasoek, eskertzen ahal den bezala, maitasun berezi bat gorde zioten hari
Marokoko Gutunetako hainbat pasarterenak, bere lanen artean garrantzitsuenak,
esaterako
esan genuen. Hala dio XXVI.ean: "... Kantabriarrak - Izen honekin ulertzen ditut
guztiak
nork hitz egiten e! Bizkaiera- herri xumeak eta ospe handikoak dira.
Europako lehen marinelak izan ziren eta beti mantendu dute ospea
itsasoko gizon bikainak. Bere herrialdeak, oso gogorra izan arren, biztanleria du
ugari, bidaltzen dituen etengabeko koloniekin gutxitzen ez omen dena
Amerika. Bizkaitarra bere lurretik kanpoan bada ere, beti egon zen bezala.
aurkitu zure herrikide bat. Haien arteko batasuna dute gomendio handiena hori
batek bestearekiko izan dezakeena bizkaitarra izatearen egitate berria da, beste
alderik gabe
horietako hainbaten artean boteretsuen faborea lortzeko handiagoak edo txikiagoak
baino
dagozkien kokapenen inguruan. Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Arabako agintea
Nafarroako Erresumak elkarren arteko itun bat dauka, non batzuek herrialde horiei
deitzen dietela
Espainiako Probintzia Batuak".
Euskal nazioaren originaltasunaren eta berezitasunaren testigantza ozena ematen du

bere gutunean
LXVII: «Bilbora heldu zinenetik ez dut zure gutunik jaso eta zain nago pazientziarik
gabe,
herri horietako zer kontzeptu eratzen den ikusteko beste edozeinen antzeko ezertan.
Hiriburuan jendea beste hiriburuetakoen antza izan arren, biztanleak
probintziak eta landa benetan originalak dira. Hizkuntza, ohiturak, janzkera, dira
guztiz berezia besteekiko loturarik txikiena ere izan gabe”.
Euskaldunen burujabetza antzinako eta inoiz otzantua omentzen du bere gutunean
III: "... Erromako zoriak, giza balioaren gainetik, bere Espainiaren andre gisa egin
zuen
munduko gainontzekoak, Kantabriako mendi batzuk izan ezik, zeinen erabateko
konkista
historiaz osatuta dago, zalantzan jarri ezin daitekeen moduan”.
IV. gutunean euskaldunen itsas-esperientzia aipatzen du: «Lau arrantzale
Bizkaitarrek txalupa txar batzuetan egiten zituzten orain egiten ez diren bidaiak
baina gutxitan eta hainbeste eta halako neurriekin, edonor izutzeko gai diren
bere gain hartzen ditu".
LVIIn gauza berari egiten dio aipamena: «...Holandako pilotuak, bizkaitarrak,

portugesa, trebezia bezain ausartarekin nabigatzen zuena eta, ondorioz, bezainbeste
gizartea merezi dutenak, belo berarekin estalita daude".
II.an Penintsulan bizi diren pertsonen aniztasunaz eta aniztasunaz hitz egiten du: "A
Andaluziarrak ez du inola ere bizkaitar baten antza; katalan bat a eta guztiz ezberdina
da
galegoa; eta berdin gertatzen da valentziar eta mendizale baten artean”.
Zer pena bere herria hobeto ezagutu ez izana! hiru urte lehenago
Gallowsek bere Gutunak idatzi zituen, Herriaren Adiskideen Euskal Elkartea sortu zen
(1765); harentzat, aurrerapenez eta euskal arbasoez hain sutsu maiteminduta,
bazegoen
gizarte horretako mailak ohorezko postua. Enpresa honek lan egiten zuelako
Gallowsek esaldi horiek idaztera bultzatu zituen izpiritu bera: "Lan dezagun
zientzia positiboak atzerritarrek barbaro dei ez gaitezen". "Egizu gure
gazteei ahal den aurrerapena: Gai erabilgarriari buruzko lanak publikoari ematea
bilatu.
Utzi zaharrak bizi izan diren bezala hiltzen"

ARTURO CAMPION ETA JAYME-BON, (1854-1937)
Patriarka honen jaiotzaren lehen mendeurrena

Euskal literatura, eta komunitateak dauden munduko toki guztietan
herrialde horretatik, herrikide ospetsuaren omenezko ekitaldiak egin dira
alde egin genuela; nonahi, Euskal Errian bertan izan ezik, bere Nafarroan
idolatratuak, halako manifestazioak debekatuta dauden tokietan.
Zeren Arturo Campión, gure letren loria eta errugabe jaun, ren prototipoa
Kristau jaunak, han esan nahi duten bezala, behin eta berriz egin zuen bekatu bat
eragozpen eta atsekabez ordaindu behar izan zuela bere bizitzako azken urtean, alegia
altxamendu militarreko lehena. Ezta bere zahartzaro agurgarria —laurogeita hiru urte
—
ezta bere bizitzaren duintasuna eta bere lanaren hierarkia duten errespetua eta aintzat
hartzea ere
beti lagunei eta arerioei ezarritakoak salbatu zuen Francoren tiraniaren zitalkeriatik
bere bekatua izan baitzen, hain zuzen, barkatu zezakeen eta barkatu dezakeen
azkena, hori
de Campión bere herria asko maitatzea eta bizitza osoa egitea baino ez zen
bere lorien etengabeko irrika eta bere askatasunaren betiko hasperena.
Bere lehen idazkitik azkenera arte, hirurogei urtetan bereganako dedikazio

gupidagabean
ideala, eta hiltzean utzi zituen hirurogeita hamabi lan inprimatuetan eta beste hiru
inprimatzeko prest, gure herrikidearen bizitza hori besterik ez zen: zuzi bat
bere maitasunaren soberakinak beti goian izan zuen erretzea adibidez eta gidari
beren herrikideek nazio susperraldirako bidean.
Gaztetatik bere Nafarroa loriatsuarekin ametsetan bizi izan zen beti. bata
Dantek profetikoki ohartarazi zuela: "...e beata Navarra se s'armasse del monte
che la fascia" (Paraíso, XIX, 143-44); Shakespearek goraipatu zuena.
bere komedia lehena: "Nafarroa izango da munduko miraria" (Maitasunaren lana
Galduta, 1. 1); Santxoen euskal leinuarena, hazle handienarena
erreinuak; euskarari "lingua navarrorum" deituko zion Jakintsua, Indartsua, apurtzailea
Las Navas de Tolosako kateena; ko auzitegi frantsesdunarena
Teobaldos bere trobadoreekin, bere gurutzatuekin eta bere gozamenekin Erriberriko
errege jauregitik;
Gaztelako eragina iparraldekoarekin lehiatzen duen eta loriatsuak inspiratzen dituena
eta
Vianako printze dohakabea, gure lurra gutiziatzen duten Estatuei erreferentzia eginez,
bere armei gehitu behar zien eta bertan bi galgo ikus daitezkeen ikurra
bi muturrentzako hezur bat eztabaidatzen dute eta bere ezizena "Utroque roditur"
dioena; Amayurreko heroien Nafarroa, Gaztelako inbasioaren aurrean gudu-zelaian
erortzea nahiago izan zuten edo, Xabierko Frantziskoren familia osoa bezala,
Nafarroatik hiltzen zirenen Nafarroa.
erbesteratzea euren lurretan naziotasuna galdu beharrean... iritsi arte
Nafarroa bere egunak sufrituta, ia bere buruaz eta hori bi gerletan ahaztuta
Joan den mendeko karlistak, zeinen erdian sortu zen Campíón, erabat galduta
haien askatasuna, erresuma subirano loriatsu batetik bien artean banatutako
probintzia batera igaroz
bizilagun boteretsuak, Vianako Printzearen omen tristea bete zedin.
Maitasunak bultzatu zuen Campiónek, jada "lingua navarrorum" gizon gisa ezagutzen
ez zuena
aztertu eta jabetu bere lehen agintarietako bat izan arte. maite dut
gure historiaren esparruan barrena eraman zuen bere "Euskarianas"-en hamar
liburukietan zehar.
non egiaren kultua, erudizioa eta elokuentzia batera doazen. maitasuna berea zen
gidari bere eleberrietan eta istorioetan, benetako berreraikuntza historiko batzuk
bezala
Don García Almorabid, Itzatzuko bardoa, Don Carlos Vianako printzearen ikuspegia,
Villalba koronela, etab., etab., eta maitasunak eta minak bezalako lanetan jartzen
dituzte eskuak
Zuri-beltzak, Easo ederra, Pedro Mari, Erraondoko azken danborrada, etab.,
etab Nafarroako diputatua, Bizkaiako senataria, Don Arturo politikaria baino askoz
gehiago
hori zen: euskal kulturako artisaurik loriatsuenetako bat, prestigioa eman zuena
Euskal Ikasketen Elkarteko lehendakaria, Akademiako ohorezko presidentea
Euskara, Historia eta Zientzia Moral eta Politikoen Akademiako
Madrilek eta beste goi-kargu batzuek bakarrik hitz egiten duten gizonaren hierarkiaz
galdu genuen, zeinen karate oso handiko luma ez zuen inoiz aintza bilatu ren prezioan
decasting
Nafarroako desbideratze sekularra izan zen Campiónen min handia. azken hilabeteak
bere bizitza emankor eta luzea are mingarriagoa bihurtu zen, gaiztakeria eta
ergelkeria hedatu dute gure lur guztian iluntasun hori baino lodiagoa
irakasle ospetsuaren begiak jada ia guztiz itsuak estali zituzten. Fatality dela esango
litzateke
bere bizitza bere arantzarik zorrotzenekin koroatu nahi izan zuen, amaieran,
sutsu eta eskuzabal bizi izan zuen guztiaren hondamena.
Pentsatzen dugunean, triste sentitzen gara. Baina, azkenean, nola

Beti, itxaropenak garaitzen gaitu. Dagoeneko Nafarroara begira non ondoren
Navascuesko alkatearen gertaera ezaguna, Aliorena da markatu berri dutena eta
bere bulegoan jarri, ohorezko titulu gisa, aurka emandako kaleratze ukasea
Ponzio atzerrikoak, ohar honekin: "Foruak defendatzeagatik baztertua
Nafarroa"; dagoeneko ekialdeko lurralde eskuzabal honetan, bere semeetako lehena
gogoratzean
ia Campionen adin berean, eta jaio baino lau lehenago, hil egiten dela
Ibirayko landa-etxe hartan, ziur asko bere gizarteaz eta ahanzturaz pentsatzeko gai ez
dena,
mundu honetatik ilunki desagertuta bere izenari betiko utzi zuela
gloriaren oinordetza eta bere aberriari askatasunaren koroa.
El Plata, Montevideo, 1954ko abuztuaren 20a. Euzko Deya in Uruguay, Montevideo,

1954ko irailaren 30a.

CASTELAO* HERE HERIOTZARA
Gaur bere seme argitsuenaren heriotza deitoratzen duen Galiziako minarekin batera
gaude,
Alfonso Rodríguez Castelao; gaur ere den Galiziako minarekin batera gaude
geure mina
Castelaori asko zor diogulako. Berari zor diogu, lehenik eta behin, oparia
beren adiskidetasunaren preziorik, zeinen oroitzapena beti izango baita gauza onetako
bat
gure bizitza. Castelaorena izan baitzen presentzia onuragarri horietako bat
gizakia berarekin adiskidetzen dute. Idazlea, jakintsua, marrazkilaria, umorista,
dena oso kilate handikoa, hori guztiaren gainetik zegoen, edo hobeto esango genuke
honen guztiaren oinarria eta sostengua, bihotz eskuzabala, arima kristalinoa,
kontzientzia eta
azken finean a-ren balioaren neurria ematen dutenen portaera bat
gizon.
Galiziaren aurkikuntza ere zor diogu. Ez genuen ezagutzen edo ezagutzen genuen
txarra kontenplatu ahal izan genuen arte a-ren seme honen bihotz maitagarriaren
argitan
izan ezik, abertzale eta poetaren ikuspegi bikoitzarekin, ahaleginik gabe eta gabe sartu
zen
bere herriaren arimaren muinrainoko nekea bere alderdi guztietan. Beraz
Galiziako egia ikasi genuen, herri on, langile eta noble baten egia izugarria,
mendeetako zentralismo aseezinak bere mailatik jaitsia; egia tragikoa
bere seme-alabak, lan eta konpainiako gizonak, behartuta ikusi behar dituen lasterketa
batena
beren lur gozoetatik emigrazio nekagarri eta etenik gabe, haietan beren izerdiak
direlako
besteen kutxak betetzeko baino ez dute balio; aberri baten egia zoragarria ere
ahaztua, arkaikoa eta originala zeinen aditz osasungarrian erregeek eta trobadoreek
estaltzen jakin zuten
Macías maiteminduak eta Rosalía jainkotiarrak intziri egiten zuten bere kontzeptuen
goitasuna
bere maitasun, min eta itxaropen abestiak kantatu zituen; minaren oihua zen aditz
hura
Curros Enríquezen bertso bikainetan eta azentu profetikoz oihartzun
Eduardo Pondalen bertso biziak.
Guk, beste arraza bateko gizonak, Castelaorekin ikasi genuen sakon maitatzen
Galizia, mendeetako min eta martirioetan oraindik aurkitu ezin izan duen herria, zeren
historiaren bideak, bere benetako eta oraindik agerian utzi gabeko handitasunaren
bidea.
Tira, eta Galizia, nork ez dio zor? Aitzindariei ez zaie ezer kendu behar
Faraldo eta Brañas, ezta haien atzetik hazten ari den abertzale legioa, ezta
frankismoaren tirania altxatu duen Alejandro Bóveda ospetsua bezalako martiriak
beti Galiziako bihotzen adorazio sutsura. Horiei ezer kendu gabe,
Esan dezakegu Castelaora heldu beharko dugula Galiziako arima aurkitzeko
bere interprete maximoa; altueran eta barnean guztiz gorpuzten zuen gizon bati
sakonera; Castelao izan den eta beti izango den bezala zen bati, a baino gehiago
gizona, konpendio bat eta sinbolo bat; hiribilduen eraikitzailea eta buruzagia ere gabe
proposatu; osoa eta gainezka, beroa eta bizia zen izaki bat
Galiziako arima. Hori izan baita, laburbilduz, Castelao: herri oso bat eta bat
aberria.
Horregatik min ematen du gaur; Horregatik galiziar soroak doluz janzten dira; zure
zeruak negar egiten du
Rosalíaren bertsoetan gogoratzen den euri etengabe horrekin:
"Nola xehatu muidiño, Nola txistu muidiño; Nola txistu muidiño Pol - talde bat
Laiño, Pol - Lestrobeko taldea"
Galiziak negar egiten du gaur bere mina, baina jakinda behar dutenen min hori dela
poza bihurtu. Castelao bezalako gizonak ez baitira inoiz alferrik bizi izan
jaiotzen ikusi zituen herria. Bere adibidea, bere lana, bere oroitzapena betiko geratzen
dira
hainbeste maite zuen lurraldearen indar tutore gisa. Gaur egungo botere barbaroak
nor martiri hori mespretxura eta ahanzturara pasatuko da; baina gizon honen
oroimena
gizon adimen goren, on eta atsegin honen askatasuna; honena
gizon zuzen baten kontzientziaz mundutik igaro zan gizona; apostolu baten bihotza
eta ume baten irribarrea, gero eta presenteago egongo da egunero, biziago eta
aktiboago
Galiziako arima, zeinaren maitasuna, garbia, betea eta erreserbarik gabea, arrazoi
gorena zen
bere existentziaz.
El Plata, Montevideo, 1950eko urtarrilaren 11.

IRIZKETA BIOGRAFIKOAK .
ARTECHE ETA BERE AUTOA. JAINKOEN ZIGORRA*
Eskergabekeria beltzenaren edo zerekiko mespretxu erabatekoaren adibide hozgarriak

garestiagoa iruditzen zaiguna, egunero ikusten, entzuten eta irakurtzen dugu. Bertatik
bere ongile eskuzabalari eraso zion fabularen sugegorri hura, zeharkatuz
amari goseak hiltzen uzten dion semea edo karta jokatzen duen senarra
bere ezkontide gozoari berari komunikatzeko arreta txikiena izan gabe
Aurretik, bizitzak eskaintzen dizkigun mota honetako kasu infinituak daude
laburragoa izatea gustatuko litzaigukeen bidaia egin dugula jada. Baina
Hori guztia gorabehera, txundituta geratu ginen Montevidean prentsan ikusi
genuenean
ondorengo iragarkia: "Ford Sedan 31 bi ate. Urte osoan patentea, egoera ezin hobean,
pneumatiko berriak. Jabe bakarra. Ikus Yi 1706".
Erromantizismo arruntean Pedro Artetxek bere autoa saldu zuela esan nahi zuen.
Haren kotxea, bai: monumentu historiko ibiltari hori, beregandik jasoa zelako
aitonak, batzuen ustez, edo bere birraitonak, ez hain egiazko kronista batzuen
arabera, zezakeen
benetako familiako harribitxitzat hartzen da; bere kotxea, bai, 58 kolpatu zituena,
ibilaldi kirrintsua eta zurrunbilo asmatikoa; zeina, hain disolbaezin batua izanik
bere ibilaldiak jadanik bere parte zirela zirudien Rocinantek D.
Santxo Pantzaren Kixote edo Dapple, bere eskergabe jabeak salgai jarri du
prentsa ekonomikoaren iragarpen arrunt baten bidez, hotz, gupidagabe...
Artetxeri oraindik gordetzen diogun estimuagatik, nahiago dugu —okasioa bada ere
ugari eskaintzen du: saihestu iruzkin guztiak. Egin dezagun hemen a
Amerikako euskaldun guztien eskuzabaltasuna dei egin dezan a
ekarpen eskuzabala, auto hori salbatu eta leku seguruan jarri arte
Euskal Museo Nazionalean betirako gordetzeko momentua iristen da
itxaron.
Duela gutxiko larunbat batean, tren-makina begiruneak bere azken bidaia egin zuen
Artetxe gurpilean zuela.
Aitonaren ibilaldi zalantzatiarekin euskaldun jaioberri bat kristautzera eraman zuen.
ETA
noizean behin, oihu isil bat entzuten zen, inork ziur ezin zuena
hasi zen umea edo bere bizitzako lasterketa amaitu zuen autoa...
Astelehenean, "El Globo" hotelean lagun batzuekin solasean ari zen Artetxe,
Bereziki agur esan zuenean: «Badut lekua gutxi batzuentzat;
beraz, ekaitza askatzear dagoenez, aprobetxa ezazu aukera”. Eta hau esanez
kontrolik gabeko harrotasunaren argiak distiratzen zuen bere begietan.
Artetxe eta bere lau lagun lehen euri tantekin atera ziren kalera.
Hoteleko ate aurrean bi kotxe bikain aparkatuta zeuden. Artetxe se
Handienera joan zen eta poltsikotik giltza bat hartuta atea irekitzen saiatu zen.
Bere porrotaren aurretik, bere lagunen begirada sinesgaitza barre orokor batean
bihurtu zen.
Baina, hark, marmarkaz: "Oraindik ez dut ondo ezagutzen", beste kotxe beltz batera
joan zen,
lau ateko, larruzko eserleku bikainak, etab., eta abar, eta giltza hor dago.
behin bere lana egin zuen.
Artetxe bolantearen atzean jarri zen eta lagunak isilik eseri ziren.
harridura halako luxuzko itxurakeriaren aurrean. Baina, abiarazleak ez zuen erantzun:
"Hotza al dago motorra?"
motorra», marmar egin zuen jabe berriak. Baina minutuak azkar pasatu ziren eta
Horrek ez zuen inoiz hasteko arrastorik. "Lur bustia... aldapa"... ausartu zen,
tarteka, lotsati, Artetxe. Baina jada berandu zen eta lagunak presaka zeuden.
Bata bestearen atzetik irteten ziren haien ondotik azkar pasatzen ziren autobusak
hartzera
alboan, auto distiratsu eta alferrikakoa isekatuko balu bezala, azkenean bakarrik
geratu baitzen
Artetxe.
Eta ordubete beranduago, haizeak txistu eta euriak kalean barrena bota zuenean,
egoskorkeriak
gure lagunak azkenean autoa martxan jarri ahal izan zuen, nahiz eta, ironia berri
batentzat,
berriro gelditzeko, oraingoan behin betiko, bere etxetik ehun metrora. Bakarrik
bizilagun on batzuen eskuzabaltasuna eta beso sendoak zor ziren azkenean,
usurbildarra bezala begiratzen ziola zirudien garajean sar zitekeen.
Gau beltzean trumoiak burrunbaka jarraitu zuen. Eta Artetxek uste zuen haietan
aurkitu zuela
azentu ezohikoa Barre trumoitsuak bezala egiten zuten oihartzuna; barreak
ikaragarria zeinekin urratzen dutenak zigortzeaz arduratzen diren jainkoak
adiskidetasunaren eta esker onaren betiko legeek automobilen lehen porrota ospatu
zuten.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1947ko uztailaren 30a.

DOCTOR COUTURE URUGUAYKO LETRA AKADEMIAN
Bidegabekeriaren haizeak gure etxeetako baketik urratuak izan direnentzat,

munduan zehar ibiltzen gara behartutako erritmo espiritualean, Eduardo doktorearen
harrera
National Academy of Letters-en jostura, maila goreneko ekintzetako bat
urte hauetan ikusi ahal izan dugun intelektuala, itzulketa bat bezalakoa izan da
galdutako garaietarako momentua eta zeinaren baitan jada genuen zaporea
ahaztua; lasaitasun-bainua izpirituaren iturri garbienetan, bertan lan egiten zuena
gu bertute magikoaren baltsamo bat bezala. Lerro pobre hauekin —dibisa baino ez
eskain dezakeguna—, nolabait, benetako dohain espirituala itzuli nahi dugu
jasotzen dugula
Ekintzaren hierarkia bere hiru aktore nagusiek zehazten zuten, edertasunean eta
joko harmoniatsua bakoitzak bere buruaren onena jarri zuen bere markoan eta mugan
funtzio propioak..
Lehendakaria, Raúl Montero Bustamante jauna, izan baitzen, batez ere, eta horregatik
Lehendakaria: "Fortúnate senex..." urteetan apaindu eta apainduta dagoen pertsonaia
dotorea.
bere hasierako hitzekin ekintzaren tonu egokia jarri zuela, tonu hori
jadanik ulertua zen ezin zuela alde egin. Hitz lasaia, hitz segurua, interpretea
beti kontzeptuari leial eta a-ren graziaz eta gogortasunez emanez
tunika klasikoa. «Non demontre atera duzu hizkuntza hori?», galdetu zioten
Macaulayri.
letra-gizon britainiar entzutetsua zen garaiko lagun batzuk
bere herria eta laster mundua txunditzen hasi zen, bere prosaren sedukzioaz
paregabea. Dagoeneko badakigu nondik atera zuen, eta, era berean, noiz
Liburuen hiriaren egileari entzun diogu, moztutako boligrafo onenetakoa
Uruguai garaikidekoa, ondo sentitu ginen non hori jakintsu eta
Batzar Aretoan arkupearen oihartzunekin oihartzun zuten bere kontzeptuetatik atseden
hartu zuen
Helenikoa.
Ondoren, Dardo Regules doktorearen aurkezlearen txanda izan zen. "Otoitza

antonomasia" Lehendakariak deitu zion eta hori hala da, Erregelamenduaren arabera
definizio klasikoa modu zoragarrian betetzen da. Bere kontzeptu argiak direlako,
zehatza, zorrotza; zeren bere enumerazioak zeinekin, jakintsuaren arkitektoa
hizkera, zati bakoitza bere tokian eta dagokion proportzioan jartzen du,
osotasunaren sendotasun eta grazia handiagorako; beren sintesi liluragarriak direlako,
benetako foku argiak kolpe bakarrean eraikin osoa ikusarazten gaituzte
bere gogoak eta bere hitzak sortua, "dicendi peritus", hitz batean, ez luke balioko
gehiegizko sinadura, sinadura eta zigilu autentifikatzaile eta balioztatzailea ez balitu
"vir".
bonus" hau da, lehenik eta behin, hitzaren jaun handi hau, "Osokoa
vitae scelerisque purus".
Eta orain hartzailearen txanda da jada, bere lehen hitzetan, dardara jasotzen duena
Harrera kontzeptuetan Regulesek jarritako emozioak bularrak dar-dar egin zituen
ikusle guztien tonu emozional berean. Eta gero, hitz hegaldunekin,
urte haietan izan ditugun oratorio-pieza ederren bat harrotzen ari zen
entzuteko aukera izan zuen. Paragrafoek substantziaz haurdun dauden paragrafoen
ondoren
eta argitasunez eta edertasunez jantzita a-k landutako diamante garbienak bezala
maisu artisaua. Paragrafo bakoitzaren ondoren, hizlaria segundo batzuez erretiratu zen
bere gogoaren erraiak zeinetatik berehala atera ziren hitz bizkorrak berriro
eta uso-talde bat bezain harmoniatsua.
Doctor Couture, bere aulkian Irureta Goyena irakasle zenaren ordez izan zena, hasi
zen
apaltasun eredugarriz artistak eskulangileak ordezkatu zuela esanez. Eta guk
Berehala pentsatzen dugu benetan esan bada gehien langilea dela
umila benetako artista bihurtzen da bere momentu bakoitza jartzen duenean
lan guztia bere nahia gailentzeko, akademiko berria, indarrez sagaratu
ordezkariak aitortu zuen diziplina baterako bokazio ezin konprimitua
bere ustez zaharraren kontra, ez zela adjektibo hutsa, baizik eta betetako zerbait
substantibitatea; formalki teknika bat, baina funtsean filosofia bat, a
morala eta politika bat; adimen indartsua duen halako gizona, igartzeko gai dena
oinarriak, hain espiritu trebea justua dena hain ederki arrazoitzeko eta horrela
edertasunari buruz hain zuzen, artista eta irakasle duin bat izan behar zuen nahitaez
hutsunea betetzera etorri zenaren ondorengoa. Akilesen armak eramango zituzten
duinki Zuzenbidearen kausaren beste txapeldun handi honentzat.
Irureta Goyenaren erretratu bukatuan, Couture doktoreak afektu guztia jarri zuen eta
dizipulu baten errespetua eta jakitearen eta azaltzeko maisuaren arte guztia. Eta guk
Ozta-ozta emoziorik gabe parte hartu genuen hierarkia goreneko ekintza akademiko
honetara
gure arrazako seme uruguaitar baten gorespena zela bere zainetako beste batek
Gure leinuaren odola ere isurtzen da. Eta goitasun intelektualeko giro horretan eta
baretasun gaindiezinekoa, ibilaldi horretan, berriaren hitzak bultzatuta
akademikoa, Ederren eta Justuaren gailurretik, non aire garbiak diren
eta bainatu gure izaki osoa eta har ezazu ondoan perfekzio-nahi noblez,
Egia eta Edertasunan, aldiz, bi gozok astinduta sentitu ginen
emozioak: euskaldunarena, zilegiki harro gure leinua kimatu zelako
ekialdeko lurretan kume bikain hauek eta herri honen lagun zintzoarenak
orain betirako loturik gure bihotzeko erraietara, zein, gutxi
fisikoki, eredugarri handia da izpirituaren dimentsioetan eta izan behar du
egunero gehiago Doctor Couture bezalako gizonek bere ezagutza sakonarekin, bere
distiratsuarekin baino
agerian jarri eta beren ekintza ilustratuak beren herrikideei eta mundu osoari
erakusten diete hori
Zuzenbidea, justizia, askatasuna eta bakea gauzatzean da non gizon eta
herriek benetako handitasunaren bideak baino ezin dituzte aurkitu.

DARDO REGULES OHOREZ
Vicente de Amezaga, Eusko Jaurlaritzako Lehendakarien euskal lagun erbesteratu hura

Agirre eta Lei?aola, gure herrian urte batzuk bizi izan zirenen estimua eta maitasuna
irabaziz.
izpiritu demokratiko guztiek, eta gaur Venezuelan dagoenak, nortasunari buruz idatzi
du
Dardo Regulesen eskutik, Caracasko "El Universal"-en, berehala erreproduzitzen dugun
orrialde ederra.
Izugarri harritu gaitu Dardo Regules doktorearen heriotzaren albisteak, protagonista
nagusi den
Uruguaiko garaikidea, bizitza politiko eta sozialean, Senatuan eta Ministerioan,
foro publikoa eta unibertsitateko katedran, egunkarian eta liburuan, beti izan da a
Artigas noble-lurraldean azentu nahastezina zuen presentzia handia. distiratsua da
nortasuna hainbat alderditan zabaldu daiteke, gaur gogorarazi nahi dizueguna
guretzat hobekien moldatzen duten hirurak: Uruguaiko gizon bat, Kristoren gizon bat,
gizon bat
askatasuna.
Uruguaitarra zenez, Regules hazi zen belaunaldi horretan trebatzeko pribilegioa izan
zuen.
irakasle lasaiak entzunez: Zorrilla de San Martín, Rodó eta Vaz Ferreira. Zure
bazkidetza bada
Katolizismoak eta hizlari gisa zituen dohain zoragarriak askotan sentiarazten ziguten
harengan oihartzunak.
Tabaré-ren egile handia, beste batzuetan ere, hala nola Letren Akademiako saio
haietan, bainugelak
lasaitasuna izpirituaren iturri garbienetan, bere hizkerak astintzen entzunez
arkitektura ezinhobea, iruditu zitzaigun marmolezko esaldien artean agertzen ikusi
genuenaren zizela.
ondo hitz egitea ona izateko forma gorenetakoa dela aldarrikatzen jakin zuen; baita
ere
bere ohar sarkor asko pentsalari handiaren oihartzunak entzuten omen ditugu eta
Fermentarloak utzi zigun zentzua.
Regules bere lurraz eta bere herriaz maitemindutako uruguaitarra zen, harro, eta
arrazoiz, horretaz
argien eta askatasunaren asilo zoragarria. Ondo zekien gizakiarentzat ez dagoela
janaririk
horrek bere sustrai telurikoek eskaintzen dutena berdintzen du eta jakinduria sakona
ezagutu zuen
Bibliako esaldia: "Edan zure zisternako uretatik". Baina, dauden gizon guztiei gertatzen
zaien bezala
zintzoki bere herritik, bereak ere sentitzen zituen herri guztien arazoak,
batez ere, haien erroetan gizakiaren negozio gorena eztabaidatzen zen: askatasuna.
ETA,
Uruguaitarra zeharo, bera ere, aldi berean esan genezake, amerikarra zen
integrala.
Berarentzat, Amerika Itxaropenaren kontinentea zen, etorkizun baten egoitza eta

abiapuntua
gizatasun hobea; eta zenbateraino hunkitu zen ideia horrekin erakusten da, artean
beste asko, Bogotan esandako hitz hauek, bertara joan zen, 1948ko apirilean,
Lehendakari gisa
Uruguaiko Ordezkaritzako IX. Konferentzia Panamerikarrarena: "Harrotasunez pentsa
dezakegu eta
arduraz bakerako itxaropena dagoen munduko eremu bakarra Amerika dela, eta
bakearen berme bakarra berriro Amerika dela eta Amerika bakarra mundu osoan”.
Bere bizitza zuzen-zuzen proiektatzen zen Kristorengana, Jesusengana, esan nahi zuen
bezala. Jesus argitsua
Ebanjelioetakoa ez zen berarentzat egiazko Jainkoa bakarrik, baizik eta, berez, hura
paradigma gorena
gizakia zeinari beti imitatzen saiatu behar zen bere garbitasun-bertute gorenetan eta
ulermena. Eta horrela, garbitasun eredugarriz bizitako gazte baten sustraietatik, berea
iruten zuen
bizitza karitatearen eta ulermen tolerantearen eguneroko ahaleginarekin. Hau guztiei
aurkeztu zaie
diamante portaera baten ikuskizuna zeinaren aurka dardoak
edozein arerio filosofiko edo politiko, azken finean bere aurrean amore eman eta
eskaini behar izan zionak.
Regules berari bezain ohorezko errespetuzko omenaldia eskaintzaileari. eta ikusteko
zen
nola hurbildu ziren Uruguaiko alderdi katolikoko buruzagi aitortuarengana, errespetuak
bultzatuta eta
maitasuna, ideologia antagonikoenetako gizonak, zeinak, ondo bazekiten ez zegoela
lekurik
itxaro ezazu bere irmotasunetik bere ideiak oinarrizkotzat zuten horretan uztea
txikiena,
are hobeto bazekiten besteentzat ez bakarrik beti izango zuen gizon batekin ari zirela
errespetu handiena baina ulermen eskuzabalena. Eta gertatu zen presidente batek
Errepublika, agnostikoa aitortuta, bere zintzotasun politikoaz ozen hitz egiten zuen
ekintza batean
eta bere adimenak, Regules deitua Barne Ministerioa okupatzeko, bermerik onena
bezala
hauteskunde orokorrak, hain zuzen ere, osotasunaren eredu izan zirenak. Eta noiz,
utzita
Ministerioari, atzerriko ordezkaritza postuak etengabe eskaini zizkion
inoren anbizioa betetzeko, Regules, fortuna-gizona ez zena, berriro elkartu zen
besterik gabe, bere alderdi txikiaren altzoari eta bere irmoaren egikaritzeari, adieraziz,
batera
esker ona, baina duintasun noblearekin, bere lanetik bizitzen jarraitu ahal izatea
espero zuela, gabe
edozer zor behar dio politikari. Eta beti irteten zen haren eta haren zipriztinaren artetik
errepidean agertzen zen edozein aurkarirekin eguneroko elkarrizketa, garbi horrekin
Jesusek zerga-biltzaile eta bekatariengandik ikasi zuen garbiketa.
Regules Askatasunaren gizona zen. Ezagutzen zuten guztiek ondo dakite maite zuela
askatasuna. «Jainkoaren asmakizunik handiena», Peguyren hitz bikainetan, bere
pasioa zen.
nagusi. Haren esanahi kristau osagarri sakona, hala esan dezakegu, integralagatik
Ekialdekotasuna, gizakiaren duintasuna sentiarazi zioten bere dohain handiena
horretan, a
erlijio eta giza emozioa zeinetan bere izpiritu osoa dar-dar egiten zuen. Horregatik
ikusi dugu presente
beti ere edozein kasutan askatasun mehatxatua defendatu behar zen; horregatik bera,
hain adeitsua
eta beti tolerantea, itxura eta kolore guztien aurrean jarrera malgugabe batean
errematatuta geratu zen
diktadura, estali nahi dituztenen aurrean beren intransigentziarik handiena erakutsiz,
sakratuenarekin
mantua, bere ezinbesteko bizilekua den gorotza. "Uste dezaket tiro egitea eta
deportatzea
Siberia materialismo historikoaren izenean, behin baino gehiagotan entzun diogu
esaten, baina berak
Inoiz onartuko ez dudana da Kristoren izenean torturatuak eta fusilatuak direla”.
Espainia lotsatzen duen tiraniaren maskara, bere erlijiosoei ikusaraziz, the
Uruguaiko katolikoek, "Francok Eliza zerbitzatzen duela aldarrikatzen du, egia bakarra
hori denean.
horretaz baliatzen ari da»; horregatik, haren zainetan ez zen euskal odol tanta bat ere
pasatzen,
zen, gorputzean eta ariman, gure herriaren kausarekin eta beti presente, berdinean
Agirre Lehendakariaren bisitak Lendakari Leizaolaren azkenaldian baino.
Bere galerarekin denok asko galdu dugu. Gaur damutzen gara, batez ere
ainbeste ordu argitsu zor dizkiogun lagun on, atsegin eta jakintsuaren desagerpena.
Eta, hauetan
minez beteriko uneak, aurki dezakegun erosotasun bat baino ez; beretzat jo zuen bera
antzerako okasioa: “...ordu au ezin kontsolaezina izango litzateke, barneko fede batek
argituko ez balu gure
zeruertzetik begiratzen den misterioa, eta ez digu ziurtatuko elkartze baten itxaropena
azkena, non berriro elkarri kontatuko diogu bizitzan elkarri esandako guztia, baina
baita egin ez genuen guztia ere
esan genion elkarri”.
El Universal, Caracas, 1961. El Plata, Montevideo, 1961.

EGUNGO ELKARRIZKETA*
URTZIZALE.- Bai, ene adiskide maiteak, kristautasuna gure arrazako zerbait baino ez
da
txertatu, gainjarri, faltsu; Sakonean, euskaldunok pagano izaten jarraitzen dugu
muina gu
YAINKOZALE.' Jentea misiolarien jentea, San Inazio eta San Frantziskorena, rena
Berrio-Otzoa eta Garikoits!...
URTZIZALE.- Badakit misiolari bezain emankorrak garela abenturazale eta

nabigatzaileak, gure arrazaren erro zentrifugo beretik datozen hiru kategoria dira.
Baina, ez da hor gure erlijiotasuna epai daiteke: begiratu, baizik
gure herriaren bihotza: gehienetako batean gainezka dagoen sentsualtasun hori
munduan zaporetsu eta dotorea —frantsesek nahi dutena esaten dute—; egarri
agortezin hori
zuriaren eta gorriaren; diren abesti bakikoen errepertorio ongi elikatu hori
beti gure ezpainetatik ernetzeko aitzakia eta zaletasun ezin konprimitu horren bila
Herri gisa definitzeko ere balio izan duen kabriola, ez direla kabitzen uste dut
jendea infernuko minez behar bezain kezkatuta.
YAINKOZALE.- Honi aurre egin genioke gure eskrupulutasunari, betetzeko
hileta-erritoak.
URTZIZALE.- Sustrai ikaragarri paganokoak, ene adiskide jakintsua...
YAINKOZALE.- Eta nondik datoz gure herejeak? Durangoko “argiztatu”ak

zilborrari begira, Trinitate Santua, Duvergier hura, kontenplatzera etorri zirenak
Hauranne, jansenismo tristearen argia eta baita Miguel de Unamuno ere,
sentimenduena
bizitzaren tragikoa, ez al ziren benetan euskaldunak eta legamiaz benetako oratuak?
Kristaua?
URTZIZALE.- Bah, ba! Salbuespenak nire adiskide jakintsua, nahi bezain nabarmena,
baina
salbuespenak soilik. Ondo dakizu hori bere tristura sasi-kristauan, Unamuno
euskalduna zen zoritxarrez beste alderdi batzuetan bezain baztertua.
' tn euskara, Urtzizale: Fl mythologisla; Yainkozale; Teokratikoa.
YAINKOZALE.- Horren arabera, gure Malón de Txaide apaindu eta ponpoxoa eta agian
Diego de Lizarra dotorea jentil mozorrotuta agertuko zaizu.
URTZIZALE.- Ez hainbeste eta ez gaitezen presarik, erregutzen dizut, banakotasunen

izendapenak, bestalde.
zatia, hain biziki atzerriratua. Gure herriari buruz hitz egiten dugunean egin behar
dugu
zoaz, logikoa izan nahi badugu, zati handi eta tipikoenera.
YAINKOZALE.- Sorginen fruitu espontaneo hura bezala, adibidez. Horiek

"sorgiñak" bidasoaz bestaldeko L'Ancre kontseilariari eta hainbeste lan eman zien
Logroñoko inkisizioa honetan.
Sakonean naturaren kultuaren interpreteak baino ez ziren beraz

kristautasunaren hogei mendeetan kentzeko gai izan ez den gure arrazan errotua
ren. Oraindik, badakizu, "basa-jaunes" bakartiak daude gure behealdean
baso lodiagoak, eta, gure mendietako erreketan, "lamiñak" jarraitzen dute
urrezko orraziarekin ilea orrazten eta ez dago orain arte bertan behera utzi duen udalik
bere ohiko bidaietako Ambotoko andrea. Eta sorginak ugariak dira gure artean
emakumeak. Zuk, ene laguna, ondo dakizu.
YAINKOZALE.- Ba al dago guzti honetan desbideraketak edo endekapenak baino
errotuta dagoen herri sentimendu erlijiosoa?
GIZARTEKO.- Gehiago onartzen didazu lagunak? Niretzat, gure antzinako herri

paganoa
kristautasuna zalantzan jarri ezin den zintzotasun batez onartu eta bereganatu zuen.
Hori
Antzinako erritoen aztarnak daude? Ona; herrientzat baliozkoa gizonentzat bezala
inkontzientearen teoria freudiar berri-berria. Horretan urrunegi joan ginela
ahosabaiko atseginak? EGIA. Baina ez dago horretarako arropa urratzeko arrazoirik. Ez
dakit
Urratu zituzten Jainkozko Maisuak, zeinak gizonen eztei eta oturuntzetara joaten
baitziren. Nik hala uste dut
bere hitzez eta jokabidez gauza hauek baraualdiak baino askoz gutxiago gaitzetsi
zituen
fariseuak...
YAINKOZALE.- Kontuz, adiskide Gizarteko, kontuz...
GIZARTEKO.- Ez pasa nire ondotik, lagun Yainkozale; Ebanjelioaz bezainbeste

elikatzen naiz
ogiarena; Ez dut inoiz ikusi bi elikagai horien arteko bateraezintasuna, inoiz ikusi ez
duzun bezala
gure jende ona. Gure santu handienaren aginduetako bat hori zen
Konpainiako gurasoek ondo jaten dute. Ez zuen sinesten, euskaldun on batek bezala,
ren eraginkortasunean
erlijioso anemikoa. Betidanik jakin izan dugu ondasun naturalen gozamena uztartzen
zerukoena eta hori izan da gure arrakasta handia. Gure fede sendoak ahalbidetu digu
izan naturalki tolerantea, batzuen moralean egunero onartzen zen fedea zelako
berak sortu zituen ohiturak. Ez genuen herejeen erretzera joan beharrik
gure erlaxaziotik urrunduko gintuen ikuskizun gisa eta honela definitzera iritsi ginen
inork ez ditu mugatzen Jainkoaren eta Zesarren gauzak. Behin sartu diren proxyak
Gernikak agindu zuen Calahorrako apezpikuak lurra kentzeko,
xedapenei kontra eginez, Casa de Juntas-en lokala zapaldu zuen, alegia
lur hori erre eta bere errautsak irauli, beraiek ziren hasi zirenak
meza entzunez eta Inmakuladaren dogma aldarrikatuz begirunez bilduz
Kontzepzioa. Eta gure egungo tragedian gauzarik kontsolagarrienetako bat perfektua
da
herriaren eta kleroaren gehiengo zabalaren pentsamendu eta sufrimendu komunitatea.
Hori da
niretzat gure arraza: naturarekin maiteminduta, bere sinesmenari etengabe leial;
pagano aintzinean, adiskide Urtzizale; Kristaua orain, Yainkozale maitea; gizakia
beti, ederki gizatiarra.

BI GIZONA ETA HERRI BAT

Egun hauetan bi seme ospetsuren omenez antolatutako hainbat ekitalditara joan gara
herrialdekoak: Vaz Ferreira irakaslea, eta Montero Bustamante idazlea. irakurri
besterik ez dugu egiten
haiei eskainitako ikasketa eder eta medularrak, eta baimendutako ezpainetatik entzun
dugu
eta ohorezkoen berarengandik bihotzean finkatzen direnen ikasgai gorena,
adarreko txori kantaria bezala, gu gozatzeko eta altxatzeko, kanpoan eta gainetik
eguneroko errealitatea, bere azentu inspiratuen sedukzio jasanezinarekin.
Vaz Ferreirari buruz genekienari dagokionez, askoz gauza gehiago ikasi ditugu. ez da
okasioa
omendutako zutabe hauetan errepikatzea, duela egun batzuk, entzutetsuenek
herriko lumak irakasleari omenez. Gure helburua apala eta konkretuagoa da.
Vaz Ferreiran miresten dugu filosofoak gizakiarekin, pentsamenduarekin duen fusio
harmoniatsua
ekintzarekin, egiaren sinetsia eta predikatua bizi izandako jokabidearekin, bere
batasuna
emanaldia publiko eta pribatua. Eta bere oinarrizko debozio demokratikoa kontuan
hartzen dugunean
horrek ez dio inoiz bere herritar-erantzukizunei kikildu edo saihestu, ahal dugu
azaldu oso ondo ez geure burua filosofo itxi baten aurrean aurkitzen eta. sistematikoa,
gure burua aurretik ikustea
Spencerren positibismoari nahitaez hobetsi behar izan zaion pentsalari bat, du
Bizitza bizi behar dela predikatzen duen Bergsonen intuizionismoa; filosofoa berez
nahitaez bilatutako bizitza hartako formarik duinenekiko sutsua
askatasun bideak; arlo horretan ikasten ari garen filosofoa
jakin ezazu zenbat zor duen gure garaiko Uruguai demokratiko bikain honek. eta
ondoan
filosofoa, "sentider", forma nobleenetarako gai den gizaki sakona
eta sinpatia sotila, samurtasunaren altxorretan ugaria, "konponbideen" aldekoa
errukia", batzuetan bere pentsamenduaren argitik eta norabidetik izan daitekeen
bezain urrun
oinarrizko alderdietan gaude, ezin da inoiz arrotz sentitu
informatzen eta biziarazten duen giza berotasun maitagarria.
Liburuen hiria izan zen duela gutxi gure eskuetara iritsi zen horietakoa
Uruguaira heldu zen; lehenengoarena eta bere mailako onenenena ere bai. Nirekin
Harreman espirituala egin genuen Montero Bustamanterekin, ia ez genekien ezer.
Garai hartan ez genekien Lavallejaren abesti ederraz, baina laster lortu genuen
konturatu jainkoek "faceré scribenda" eman zioten bezalaxe
"scribere legenda" Monteroren zatia zen gehiago kenduko ez ziotena. ETA! idaztea zen
beti berarentzat ofizioa ez ezik zerbitzua eta honen sublimazioan, bere natur
nagusitasuna
Hazi egin zen, miresten dugun letretako jaun handi hori bihurtu arte. Gutxi
hainbeste zainduko dute beren lumako dekoroa, gutxik jantzi dute pentsamendu eta
sentimendu
arropa aberatsago eta soilagoarekin aldi berean; gutxi izango dira hain erdara garbia
erabiltzen dutenak
eta zuzendu fanfarre akademikorik edo su artifizialik gabe. Humanista jaioa,
leuntasuna eta
eredu onenen lasaitasuna beti egon da bere begien aurrean eta bere onena inspiratu
du
orrialdeak.
Baina hauek ere beste iturri batetik datoz; ez dela bere letren agintea soilik,
ezta, noski, bere kontinente noblean lehen begiratuan aurkitzen den fisikoa bakarrik
eta
esku gardenak, baina, azken batean, balio duen bakarra dena: duena
jokabidea, agintzen diguna —jaun gisa bizitzea— ekintzekin araua betetzea
barrualdea libre baina ezinbestean onartua. Bere bizitzaren garbitasuna harmonizatzen
da bide batez
zoragarria da bere estiloaren zorroztasunarekin eta kontsolamendu eta animoa da
jaunartzea jasotzen dugunontzat
berarekin urteak eta arazoak areagotu besterik ez duten fede berean. Baina guk
hau idazten hasi ginenean geure buruari jarri genion objektutik gehiegi urruntzen ari
gara
kontutan izan, zalantzarik gabe, ez zela Vaz Ferreirari eta Montero Bustamantzei buruz
beste batzuk esateko
Guk baino mila aldiz hobeto esan dute eta esango dute. Gure amaierarena baino ez
zen izan
adierazi, bi irudi ilustratu horiez gain, beste bat egon dela, egunotan, izan duena
beste behin behatzailearen errespetua eta maitasuna irabazi zituen: ekialdeko herria.
Atsegin duelako
Lehendik ere adierazi zuen ahots elokuente batek Letren Akademiaren saioan, hauen
inguruan
bi gizon, bata agnostikoa, bestea sinestuna, hurbildu dira egun hauetan
Uruguaiko intelektualaren talde hautatua, ñabardura filosofiko edo erlijiosorik bereizi
gabe,
berezkotasun eredugarriarekin. Egia da ereiten dutena biltzen dutela: maitasuna eta
ulermena.
Baina ez da hori bakarrik izan eta Uruguaiko hiritar heldutasunak distira egin du behin
gloriosoago. Ez gaitezen hitz egin tolerantziaz, jada erabilerarako hitza bihurtu dena
intoleranteentzat ia esklusiboa. Bilera horietan guztietan ikusi dudana asko izan da
hori baino gehiago: atxikimendu adeitsua, anaitasun dardara, errespetua eta balioaren
estimazio leial
zertara! norekin, dudarik gabe, oinarrizko puntuetan ados ez zaude, baina horietan
ikusten duzuna,
batez ere, giza balio handia eta aberri arruntaren seme meritu handikoa.
Intolerantziarik ankerrenaren boladak botatako hondartza hauetara iristen garenontzat

munduak ezagutu duela, egunotako ekintzek ikuskizuna osatu dute
zalantzarik gabe askotan gure memoria itzuliko dela, zeinetarako emozio horien irrikaz
gizakiak bere baitan aurkitzen duela bere izatearen garbiena eta onena.
El Plata, Montevideo, 1952ko urriaren 23a.
ELCANO, JUAN SEBASTIAN*

Cetaria, 1476 - Pazifikoa, 1526
Irailaren 6an, balentria garrantzitsuenetako baten urteurrena ospatzen da

gizonek egin dituzten gauza gogoangarriak. Eguna da, "Victoria" ontzian,
San Lúcar de Barramedara heldu ziren, duela hiru urte ia zehatz-mehatz zeuden
lekutik
kanpoan, 18 gizon, 14.000 legoa nabigazioa egin ondoren, beti mendebalderantz,
eman zuten, historian lehen aldiz, munduan zehar.
Hilaren 9an, goizean, eszena baten lekuko izan ziren Sevillako herritarrek
sekula uste baino arrotzagoa. Hamazazpi gizon, bakoitza
"Hack zaldi zahar higatua baino makalagoa", -ren hitzetan
Pedro Mártir de Angleria, herrenka, oinutsik, alkandora puskez bakarrik jantzita eta
Kandela piztua esku ahulean hartuta, marra dardartsu batean jarraitu zuten
bere nagusiaren ondoren, Juan Sebastián de Elcano. Itsasoan egindako zinak betetzera
zihoazen,
Erromes bezala martxa Trianako Santa Maria de la Victoriara eta Sevillako Antiguara.
ETA
Ez ziren joan ekaitzetatik libratzeagatik eskerrak emateko bakarrik, baizik
penitentzia "ostiralean haragia jan izanagatik eta astelehenean Pazko jaia
ospatzeagatik,
haien kontura egun bat galdu izanagatik." Fede xume eta ukaezina zuten gizonak
ziren.
Arrazoitasunez idatzi ahal izan da Elkanoren balentria beretzat izan zela

garaikideek lehen satelitea jaurtitzea baino harrigarriagoa da
lurrekoa jende askorentzat irudikatu zen 1957ko azken urtean. "Gure garaian
botere atomikoaren bidez elikatzen diren ontziak, ezagutzen diren laguntza guztien
jabe
nabigazioan, zaila da "Victoria"-ren balentriak suposatzen zuen guztia pentsatzea,
belaontzi bat.
80 tona. Kronometrorik edo sextanterik ez, oso inperfektu bat baino ez duena
longitudearen ezagutza, gaur egun markatzaileak okerrak direla ezagutzen den
egunetan
Taupadaren aldakuntzaren fenomenoa gutxi gutxik ulertzen zutenez, Elkanok
eta bere gizonek gaur egungo marinelek amestu gabeko arriskuei aurre egin behar
izan diete itsasoan.
"Victoria"-ko tripulatzaileentzat itzulerako bidaian, ez zegoen itsasertze lagunkoirik
hornitzea, onenean bertakoak ez ziren lagunak izan, txarrenean kanibalak
Artikulu hau Mairin Mitcliell Y-ek aipatutako liburuaren argitalpenaren harira idatzi da
portugaldarrek harrapatzeko arriskua ere bazegoen. Ez da, beharbada, esatea
gehiegi, arrisku horiek gaindituta, "Victoria"-k bere kapitain eta tripulazioarekin bete
zuen
arrakastaz itsas nabigazioaren historiako balentriarik handiena".
Agertu berri den Mitchell andereñoaren liburutik goiko hitzak hartzen ditugu1. Gu
egileak sarrerako lehen orrialdean kontatzen du Britainia Handiko Jaialdian
1951n inauguratua, hori arrakastaz lortu zuen nabigatzailearen izena ezagutzen
zutenak
bidaia harritu egin ziren, aurkikuntzari eskainitako atalean, ren izena ikustean
Drake lehen inguratzailearena bezala idatzi zuen.
"Oh, baina Drake ez bazen, Magallanes izan zen" entzun nuen bisitari txundituta.
Baina ez zen ez bata ez bestea. Eta Mitchell andereñoa, izan duen akatsa konpontzeko
nahian
Munduari bira eman zion lehen pertsonaren bizitza oraindik idatzi gabe zegoen
Ingeles hizkuntza, bere burua abiarazi zuen ahalegin horretan arrakasta lortu zuen
liburu batekin
Sevilla, Lisboa, Simancas eta San artxiboetan bildutako material baliotsuak
Sebastián, eta bibliografia aberats baten azterketan kontsultatutako datu ugariak dira
argia eta hierarkizatua egiaren maitasun zorrotza gailentzen den izpiritu batek
eta bere biografiako pertsona eta jendearekiko maitasun sakona. BAI, honetaz gain,
egileak itsas historietan duen esperientzia hartzen dugu kontuan, bere akreditazioan
nobelagile gisa dohainak, eta bere jariakortasunean eta erosotasunean gonbidatzen
duen estilo baten apainketa
etengabe irakurtzen, hain ongi lortutako lan honi justizia egingo diogu.
Azkenean jaiotako euskaldunen konstelazio bikain horretan kokatzen du egileak Elkano

mendeko edo XVI.aren hasierako urteak, tartean Loiola eta Xabier, Urdaneta eta
Legazpi.
Izar handiak bezala distira egiten dute. Ez du utziko bere heroiaren abizena zela
argitzea
Elkano eta ez Cano, ezjakintasunetik, askotan idatzi den bezala. Bere jaioterria
Getaria bere kezka maitagarri guztia agerian uzten duten paragrafoetan azaltzen da
atzerriko bisitariari eskainitako ezagutza. Prestaketen kontua egiterakoan
Moluka uharteen aldarrikapena, bost ontziak erostea dela adieraziko du
bertan abentura exekutatu behar zen Casa de Contratación de
Indietan, diruzaina, kontu-hartzaile nagusia eta beste sei kontulari herritarrak ziren
Elkano, eta horietako batzuk ere Ibarrola, senide bat. Arlieta, Le-queitiokoa,
Iñigo almirante ospetsuaren anaia izan zen antolakuntzan
espedizioa. Ez da, beraz, arraroa iparraldeko hondartzetan eraikitako bost ontziak —
the
"Trinidad", Magallanesek kapitain gisa aukeratua, Artietarena zen, eta "Victoria",
mundua inguratzen lehena, Zarauzen eraiki zen— Lequeition elkartu zen
handik Cadizera abiatu ziren, beren diru gehiena iparraldean eskuratu ostean.
ekipamendua. Hau ia osorik zetozen artilleria eta armekin osatu zen
Vizcaya eta Fuenterrabiatik heldutako bolbora.
Behin San Lukar-eko espedizioa abiatuta, malkartsuaren berri osoa eman ziguten
bidaia, Magallanesen kontrako matxinadarekin, gorrotatua, portugaldar gisa,
Espainiako kapitain guztien eskutik, Elkanok parte hartzen duen matxinada. Geroago
ikusiko dugu
"Santiago"-ren naufragioa, "San Antonio"-ren desertzioa eta bestearen Ozeano Barera
iristea.
Itsaso izugarriaren bakardadean gosearen torturak jasan behar dituzten hiru ontzi,
egarria eta eskorbutoa, ehun egun nabigazioa egin ondoren, beren burua hornitu ahal
izateko
Portuetara iristean. Handik, Filipinetara jarraitzen dute, non, Massavan lehorreratu
ostean,
Jabetza hartzeko akta izapide solemneekin sinatzen da, eta horien artean dago hori
Elkanoren bihotza poztu egiten du: "ezpata-dantzaren" dantza, aren eskariz.
Kapitain Jeneralak, bere herrikideen talde bat antzeztu du eskainitako ikuskizun gisa
bertako jendea.
Zoritxarrez, hurrengo Cebu uhartera iristean, festa dolu bihurtzen da,

bertakoen eskutik Magallanesen heriotza da Mactanen. Hala ere, noiz da
Elkanoren patua, ordura arte iluna, forma hartzen hasten da.
Gorabeherak ugaritu egiten dira Molukaetara iritsi arte, non Tidoreko raja-k berea
zigilatzen duen
Enperadorearekin aliantza, oraindik geratzen ziren bi ontziak kargatuz, "Trinidad" eta
"Victoria",
espezie preziatuarekin. Magallanesen bidaiaren helburua beteta zegoen.
Baina Elkanorena erabaki zuen une horretan hasi zen, "Victoria"ren agintean.
itzulera hasi beti Mendebalderantz nabigatzen. Ondo zekien zer eta zer nahi zuen
ekintzaren jabea da Guetariako kapitain handia bere dimentsio guztietara iristen den.
Gizon bat bere ezagutza nautikoa, bere itsasoko esperientzia, berea
borondate malgugabea, bere lidergo gaitasunetatik, ehun eta berrogeita zortzi horiek
gainditzeko
egunetan, hornitu gabe, bere preziatuaren kinto bakar bat itsasora botatzeari uko
egiten ziotenean
karga, lekukoa eta espedizioa betetzearen saria, aurre egin behar dio
bere tripulazioa murrizten ari diren ekaitzak eta ezin konta ahala zailtasunak bertan
utzi arte
hogeita hamar gizon. Horietatik hamahiru preso hartuko dituzte portugaldarrek
behartuta
Cabo Verdera iristea. Eta Juan Sebastián de Elkano, oraindik geratzen diren
hamazazpiekin,
gorpu biziak zeinei energia soilik komunika diezaiekeen etapa hori osatzeko
Motza dela jakitea geratzen da eta azkena, azkenik, hiru ziren porturaino.
urteak joan ziren
Itsas distiraren balentriarik handiena lortu zen.
El Universal, Caracas, 1958ko irailaren 15a.

VIANAKO PRINTZEA* (1421-1461)
Badirudi patuak markatuta duela jada malenkonia zigilu batekin bizi den printze
gaztea.
Erriberriko errege gaztelua, gaztelua edo, hobeto esanda, bere aiton Carlos III.aren
jauregia
Nafarroak altxatu zuen. Bere burua Karlomagnoren eta San Luisen ondorengo
zuzentzat hartuta,
bazen errege on honetan, ez arrazoirik gabe Noblea deitzen dena, eta "batzuen
aholkuak hartuz,
inork ez zuen bere burua gobernatzen uzten'', areagotu behar zuen guztiarekiko
berezko joera
bere gortearen luxua eta handitasuna. Eta horren adibide hoberik ez Erriberriko jauregi
hau baino
non orain ikusten dugu Printzea dabilela, otoitz egiten duena lorategia kontenplatuz
Landare exotikoak beren polikromia xelebrearekin nagusi diren Bainuetxekoak; orain
hainbat
dorreak, desberdinak bere profilagatik eta izen anitz eta ponpoxoengatik —Joyosa—
Guarda, Lau Haizetakoa, Hiru Koroetakoa, Lebrelekoena, etab. etab.-; orain

bere orein dotoreekin bertan eratu den benetako parke zoologikorako eta
gamelu deformatuak, jirafa eta basurdeak, hartzak eta lehoiak; otoitz egin limoi-
baratzearen alde
paumeen eta elurretako zisne olinpikoen garaipenaz populatua. asko dago
ikusi eta miretsi hor eta harridura justifikatzen duten hainbeste urrezko ganbaren
distira
von Harff bidaiari alemaniar horrena, han printzea bisitatu ondoren, bere gainean
Europako hainbat gorteek esan zuten ez zuela sinesten erregerik halako jauregi batean
bizi zenik
aberastasuna.
Carlos Printzea, Nafarroako Doña Blancaren ezkontzako semea, Karlos Noblearen

alaba,
Don Juan Aragoiko Infantearekin, Peñañelen jaio zen 1421. urtean eta jaso zuen
bere aitonaren izena, lurralde arrotz batean jaiotzeari aurre egingo balu bezala,
Sei erizain nafarra bidaltzeko agindu zuen, erreinuko Merindade bakoitzeko bat. Epaitu
zuen, orduetan
Erregeari nahitaezkoa zela iruditu zitzaion jaiotakoari Nafarroako subirano izatera
deitzea,
zurrupatu lurraren alaba osasuntsu eta benetakoen zukua ezinbestekoa.
Eta bere aitonaren zaletasuna laster agertu zen berriro, urtarrilean

1423an, Ludelan eman zuen Vianako Printzerria ezartzen zuen errege-gutuna
bere biloba, zeinaren Erreinuko Gorteak Erriberrin elkartu ziren sei hilabete lehenago
(1422ko ekaina)
Etorkizuneko Nafarroako errege gisa pertsona, ohore eta estatusa mantenduko
dituztela zin egin zuten.
Denak irribarre egiten omen zuen garaiko idazle batek esaten zigun printzearen
inguruan:
ederra" eta bere goxotasuna eta sinpatia bere izpirituaren noblezia eta fintasunarekin
batera
guztiek aitortutako jantziak. "Oso jakintsua, oso sotila, oso zorrotza eta oso argia
ulermena; Trobadore andia, abeslari andi ta ona, zaldizko, maitasun guzian betea
eta grazia... bere bizitzako denbora guztian asko maite zuen ikasketak», garaikide
baten ustez
zurea. Haren liburutegia, bere gozamen lekua, ehun liburukiz osatuta zegoen perganik,
gehiengoa latinez idatzitako historia, zuzenbide eta teologia liburuak dira. Printzea du
italiera menperatzen duen benetako errenazimenduko gizon baten antzera zaintzen eta
laztantzen du eta
Frantsesa, baita katalana, zeinetan Ausias March poeta altuarekin txandakatzen diren.
Berea zen
atsegin handiena gizon jakintsu eta jakintsuekin solasean eta bere Erregeen Kronika
Nafarroak, Aristotelesen Etikaren itzulpenak eta bere beste lan batzuek horren
lekukotasuna ematen digute
beren dohainak eta beren nahiak.
Errege-sehaska batean jaioa eta izaera eta ulermen handiko jantziez hornitua, dena
egina
Bizitzarik zoriontsu eta emankorrenetakoa den Don Karlosen iragarpena. baina bizitza
laster
krudel bihurtzen da Hamlet txiki honentzat, zuzen deitu izan zaion bezala, zeina,
apenas
Nerabezarotik kanpo, zain dituen zalantza-mamuei aurre egin behar die
gerren eta liskar zibilen, korapilo politikoen, erbestearen eta espetxeen helmuga eta a
heriotza goiztiarra bere sorterritik urrun.
Bere aitaren gogortasuna eta anbizio eutsiezina ekaitz-hodeiak sortzen ari dira
amaren adeitasunari esker, lasai egoteko apenas lortzen duen horizontea
Doña Blanca zeinaren bihotzean moldatzen den gure printzearena. Baina bere
heriotzaren ondoren
(1441) aita-semearen arteko haustura saihestezina bihurtzen da. Susmoa, laster
eginda
Bere aita ezkontzera joango denak oinaze egiten dio, gainera, hori dakien Printzea
beraz, bere gurasoa berriro ezkontzeko alarguntasunaren gozamena galduko du,
On Juanek errege izaten jarraitzeko atxiki nahi duen erakunde juridiko nafarra, bezala
eraginkortasunez egiten du, Printzea teniente izendatuz.
Errezeloz onartzen du, baina laster (1442) Erriberriko Gorteen bilkuran protesta egiten
du gobernua bereganatzen duen aitak egindako eskubideen usurpazio honen aurka.
Hurrengo urtean (1443) Doña Juana Enríquez-ekin, Gaztelako Almirantearen
alabarekin, egin zuen bigarren ezkontzak auzia pozoitu zuen, amaordea zen zentzurik
txarrenean baitzegoen.
hitzari eman ohi zaio. Nafarroa bi bandotan banatuta dago: beamontetarrak eta
agramontesak eta haien seme-alaben odola uholdeetan doa aberria, ahulduz eta
Gaztelako handinahiaren bokatarako fruta heldua bezala prestatzen.
Printzea Aibarko guduan garaitu eta preso hartzen dute. azkenik sartu
askatasuna, Don Juan erregeak Foixeko kondearen suhiarekin ituna sinatzea,
Don Karlos tronutik kanpo geratzen denean, borroka berriro piztuko da porrot berri
batekin
Erbesterako bidea hartu behar duen printzea. Noiz bere egonaldiaren ondoren
Frantzia eta Italia, Bartzelonan lehorreratzen da (1460), harrera egiten dion maitasuna
Katalanak halakoa da non, Kataluniako Lleidan aitaren aurrean atxilotu eta
armagabetu zutenean
Alderdi osoa Printzearen alde altxatzen da eta Erregeak bere askatzea (1461) egiteko
agindu behar du
gero Bartzelonan bere bigarren sarrera benetan garaile. Elkarrekiko maitasunaren
korrontea
hain boteretsua izan zen Don Carlos eta Kataluniaren artean, ezen, Artzapezpikuak
espresuki adierazi zuenez
Tarragonakoa, "Haiek (katalanak) prest zeuden beren jendea eta ondasunak eta
guztiak jartzeko
aberria Printzearen defentsarako, eta bere justizia, ohore eta estatuagatik; ikusita ona
eta
kalteak ohikoak ziren printzearen eta Katalunian". Zeren Don Karlosen espetxean
Katalanek ikusi zuten, patentearen kontrafueroaz gain, Erregearen helburu ezkutua
amaitzeko
Kataluniaren independentzia izpirituarekin. Katalanek Printzea bihurtu zuten
beren aldarrikapen guztien bandera bizia. Eta, momentu batez, euskaldunen helmugak
eta
Katalanak deituta zirudien babes komun baten pean gobernatzeko
Pirinioetako bi muturretako gizonak.
Zoritxarrez, printzea urte hartan bertan hiltzera etorri zen hainbeste eder zapuztuz
itxaropenak. Baina katalan eta euskaldunok komunean errespetatzen dugun memoria
bat utziz eta
gure buruen gainetik altxatzen dugu hori, gure askatasunaren aldeko borrokan
dagozkien herriei, gure ahaleginak batzen dira.
El Universal, Caracas, 1959ko apirilaren 2a.

GASTEIZKO FRANTZISKO EUSKAL* (1486-1546)
Gaur betetzen dira laugarren mendeurrena aitortua den euskaldun bikain hau hil zela.
orain zalantzarik gabe, Nazioarteko Zuzenbidearen benetako sortzaile gisa.
Gasteizen jaioa, Arabako Jaurerriko hiriburua, hiri hartatik hartu zuen izena sartu
zenean
erlijioan Dominikar Ordenan. Bere benetakoa zein zen, ez dago
ziurtasuna, autore batzuek Francisco de Gamboa izena zuela adierazi arren (V.
José de Alemay bere Hiztegi Entziklopediko Ilustratuan, Buenos Aires, 1941). Buruz
bere jaiotze data gatazkak daude, 1483 eta 1486koak nabarmenduz. Ez da
kontserbatzen
haren edozein erretratu, eta, harengan hain nabarmenak diren arraza-ezaugarriei fidel
distira, gure akats kapital batean jasandakoa eta epe luzera horrenbeste kalte hori
ekarri digu: ez idazteko mania. Bere ikasleak izan ziren bildu zituztenak
hitzaldien azalpenak; Vitoriak bere funtsezko puntuak diktatu eta berregiteko agindu
zuen
geroago ohar horiek, haien arabera, proposatutako kasuak konpontzeko. Horretarako
badakit
"hauteskundeak" izenekoak.
Errefekzio hauek, hamahirugarren zenbakian heldu zaizkigunak, editatu zituen

lehen aldiz Lyonen, 1557an, eta hainbat ediziotan agertu izan dira
XVI, XVII eta XVIII. Modernoan, argitalpen partzialak oinarri hartuta egin dira
bere bi "Re-lectiones" izaera internazionalistagokoak, hau da, "Relectio de Indis" eta
"Relectio de Jure belli".
Gasteiz, San Pablo komentuan Burgosen profesatu zuena, bereak bidaltzen du

Parisko nagusiek, non, Saint Jacques kaleko Ordenaren Gehieneko Kolegioan,
26 urte inguru irauten du, lehenengo ikasle gisa eta gero irakasle gisa
Unibertsitatea, Teologian doktorea Sorbonan. 1522an San Kolegiara eraman zuten
Gregorio de Valladolid eta handik lau urte, oposizio bikainean lortuta,
Salamancako Unibertsitateko "Prima Teologia" katedra ospetsua horretara pasatzen da
hiria non irakatsi zuen hil arte.
Ez zen gasteiztarren asmamena soiltasunetan eta diskisizio hutsaletan gastatzen
dutenen. euskara
Horretan bezala, eguneroko bizitzako gertakariek arreta erakarri zioten; aztertu zituen
eta bere iritziak aurkezteko eta bere ondorio praktikoak ateratzeko erabili zituen;
Ezer ez dago bere izpiritutik urrunago, Menéndez Pelayok dioen bezala, «endekatua
nominalistak, gaztaroan Parisko Unibertsitatera iritsi zirenak". Eta horiei dagokienez
egunetan teologoen eta moralisten arreta piztu zen honek planteatutako galderekin
aurkitu berri den Mundu Berriaren konkista, Gasteizek berez sentitzen du
gai horrek menperatu eta urtearen hasierako hitzaldiaren oinarri gisa balio du
1532ko ikasturtea. Berarekin ezarri zituen etorkizuneko Nazioarteko Zuzenbidearen
lehen oinarriak.
Lan honen mugek ez dute ahalbidetzen lanaren erakusketa ez sintetikoa ere
euskal idazle ospetsua. Galíndcz1-ekin hiru printzipio daudela ezarri dezakegu
Gasteizko doktrinaren printzipioak: herri guztien 1. askatasuna, 2. elkartasuna
guztien artean eta 3." erasotzaile bidegabearen aurkako zigorra.
Aurkitu berri diren herrien defentsa haien aurka

konkistatzaileak; ez botere inperiala, ez aita santua, baieztatzen du fraide
euskaldunak, —aurre eginda
mendeko abesbatza absolutista eta inperial espainiarra— inoiz izan daitezke titulu
legitimoak
herri aske bati independentzia kentzeko.
Jules Vuyk erakutsi du Rousseauk bere teoria politikoak eraiki zituenean bere
herrialdean pentsatzen zuela.
bertakoa. Ez dirudi oso zaila Gasteizko doktrinak formulatzean, izpiritua hori ezartzea
Euskal nazionala, gutxi ezagutzen den bezain loriatsua den askatasun tradizio batetik,
hitz egin zuen
bere boea. Horrela ikusten dugun euskaldunok Francisco de Vitoria, gure bat
nazio loria garbiagoak eta jatorragoak; gure adierazpiderik fidelenetako bat
askatasun izpiritu laiko eta berezia. Horregatik, gaur gure sorterrira itzultzen denean
Gasteizek bota zuen tiraniak zapalduta, zuzenenetakoa izan behar du eta
Euskal Pizkundeko gizonen ezaugarri emankorrak, haien nortasunaren azterketa
sutsua eta
Bere lanaz.
El Plata, Montevideo, 1950eko abuztuaren 12a.

FRANCIS DE XABIER
Xabier, Nafarroa, 1506 - Shang-ch-van, 1582
mendeko lehen urteak gure historiako garairik tristeenetako bat markatzen du.
aberria Nafarroako subiranotasun nazionalaren hondamendiarekin eta erresuma horren
lurralde banaketarekin
gero bete eta oraindik irauten du.
"E beata Navarra, s'armasse del monte che la fascia!" (Paradiso, XIX) bi kantatu zituen
mendeak lehenago, Dantek bardoen intuizio profetikoarekin aurreikusten zituen arrisku
hilgarriak.
horrek mehatxatzen zuen bi bizilagun boteretsuek estututako euskal erreinua. baina
armadura
Pirinio aberatsetakoa ez zen nahikoa: nazioetan, norbanakoetan bezala, hori
Gotorleku menderaezin bakarra botere hertsiezinetan dagoena da
izpiritua. Eta Nafarroakoa hezur-muinraino landu zuten
barne matxura.
Kontzientzia nazionalaren lausotzea, gaitz oso larria, neurri handi batean, Sancho el
Mayorrekin eta Gartzia semearekin bakarrik iritsi zen euskal erakundearen batasun
faltagatik; mendeetan zehar Gaztelako erregeek jarraitu zuten Araba, Bizkaia eta
Gipuzkoaren sezesio politika, Nafarroa bere horretan utziz, bere berezko irteerarik
gabe, eta horregatik aurreikus daitekeen gainbehera batera kondenatuta. ; politika
beraren jarduna Nafarroako barne-bizitzan, banderizoen borroka odoltsua bultzatuz,
beaumontetar partzialtasuna erasotzeko prest dauden atzerriko indarren aliatu nagusi
bihurtuz eta haien
buru, Leringo kondeak, garaiko Quisling-en, prestatu zuen gehien
nahikoa hori dramaren azken ekitaldirako.
Gaztela eta Frantzia Europaren nagusitasunaren alde borrokatu ziren. Nafar erresuma,
artean kokatua
bi etsai boteretsuek, ahalegin etsituak egin zituzten beren neutraltasuna mantentzeko.
Zein ondo dator hona Vianako Printzearen txanponaren memoria! -ren irudi
iradokitzailea
Berpizkundea, Aristotelesen itzultzailea, Eneas Silvio, Lorenzo Valla eta Ausiasen
laguna
March, margolaria, musikaria eta poeta, zizelatutako bitxien, altzarien maitale eta
maitalea
harri bitxiak eta antzinako kode- zein ondo dago moneta oroimena
Nafarroako tronuaren oinordeko dohakabea: bi galgok haztutako hezurra! Hala baita
Beraz, ordua iristen denean bi galgo hauetako bat, dagoeneko meatzaritza egina zuten
eremua bere ohiko prozedurekin "tratu (traizio) eta furto" hori in
euskal erreinuaren barneko agenteei gomendatzeko dokumentu sekretuak, jartzen ditu
bere aurka doa Gaztelako armada boteretsu bat Albako Dukearen agindupean
Nafarroa inbaditzen du Burunda bailaratik. 1512ko uztailaren 21a eta bereko 24a zen
hilabetea Iruña (Iruñea) kapitulatu zuen eta kanpainaren hilabete eta erdian okupazio
osoa izan zen
betea. alargun noble horren konpainia, hain desegokia den dokumentu batean
ordainagiria bezalako hedapen sentimentalek sinatzen dutenean bere tragedia
izugarria egiaztatzen du:
"Azpilikueta Maria tristea".
Hamazortzi urtetik aurrera, Frantziskoren bizitza oso ezaguna da guretzat

gelditu gaitezen hemen xehetasunetan. Unibertsitatearen urteak dira, bilera
erabakigarriarena
bere bizitza beste euskal erraldoiarekin, Ignacio de Loyola, bere konbertsioa, bere
zoragarria
apostolutza Indietan eta Japonian.
Santu handiaren heriotzaren laugarren mendeurrena gogoratzean, jarri nahi izan dugu
naturaren azentua eta Xabierren seme handiaren izaera guztiz euskalduna. Du
Xabíer Nafarroa oraindik Estatu independentea zenean jaio zen, ordenan hain
independentea
nazioartekoa gaur egun Uruguai den bezala. Del Xabier semea, sinbolismo
handiagoagatik, of
aita naturala eta ama, hurrenez hurren, gaur egun banatuta agertzen den bi
eremuetatik
Nafarroa. Del Xabierrek, Parisko unibertsitate fitxategirako bere datu pertsonalak
ematean, dio
espresuki kantaber, hau da, euskara. Del Xabier dela hilketa-armarik gabe
gurutzaturik, bere buruari guztiz onari emanez eragiten dizkionak beste minik gabe
bere auzokoen, bere burua abian jarri zen kristau egiaren argia ekartzeko herriei
ez dakite Del Xabier, Coako ospitalean egonda, esterilla batean lo egin zuen
gaixorik larrienaren ondoan etzanda, presoak bisitatzen ditu, lepradunen ospitalera
joaten da
eta kalez kale ibiltzen da katixima ezkilaz azaltzen dien umeei deitzen.
De! Xabierrek bertakoekin komunikatu ezin izanagatik Kotxinen sufritzen ari zela,
"euren izateagatik
malabar hizkuntza naturala eta nirea bizcaína", ez da denbora luzez behar dena
ikasteko
beren apostolua herrialdeko hizkuntzan gauzatzea.
Dei Xabierrek, edozein konkista-erregimenak berezko dituen haserreak eta umiliazioak

bertatik bertara ezagututa, Portugalgo erregeari ahotsa ausardiaz altxatu zuen, bere
ministro eta funtzionarioen abusuak salatuz: "Dagoeneko jakingo zenuten gogor
egiten. zigor itzazu ogasunaren ondasunen bilketan ez hain leial eta arduratsu ikusten
badituzu”. Xabierren eskutik, bere igarobidearen ordu sublimean bere lasterketaren
lekukotasuna ematen duena amaren altzoan familiaren gazteluko euskal txokoan
ikasitako hizkuntzan mintzatuz.
Bere jaiotzaren inguruabarrak direla eta; bere guztiaren aberriaren leialtasunaren

haloagatik
familia-inguruak; heroismoan eta minaren ulermenean forjatutako fedea eta
giza arazoak; bere jeinuaren idiosinkrasiagatik; bereganako fideltasun etengabeagatik
lurra, bere odola eta bere arrazako aditza, San Frantzisko Xabierkoa da irudietako bat
adierazgarriena eta euskal nazioak duen loria garbienetakoa
bere historiako egun luzeetan munduari eskainia.
Montevideoko Euskal Herria, Montevideo

JESUS DE GALINDEZ*
Madril, 1915 - New York, 1956
Eusko Jaurlaritzako ordezkaria desagertu zela hirugarren urteurrena beteko da gaur

Estatu Batuak eta Columbiako Unibertsitateko irakaslea Jesús de Galíndez doktorea.
Euskal abertzale osoa, kristau sutsu eta katoliko zororik eta arraildurarik gabe,
borrokalaria
Demokraziaren eta askatasunaren kausaren irmoa, edozein gizon dago
aipatutako alderdietan Galíndez-en sinesmen eta iritziekin ados ez egoteko eskubidea.
Baina, inork zintzoki ukatu ezin diona zintzotasun osoa eta erabatekoa da
bere usteak, bere bizitzako garbitasuna eta beti jarraitu zuen jokabide zuzena
horren fase guztiak.
Seme maiteminduta jaio zen lurraldea sutsuki maite zuen abertzalearengandik

testigantza, beste mila artean, La Tierra de Ayala izeneko liburu bikain hura non
dokumentazio aberastasun osoa samurtasunarekin zoragarri uztartzen da eta
Bertako txokoaren maitasuna jartzen ari den jakiak, han eta hemen bere luma
puntuetan.
Eta txikitan bere begi berriak hainbestetan hunkituta zeuden txoko hartako maitasunaz
bere osoan zehar hunkituko zuten paisaien kontenplazioa
bizitza, herrialdearen deboziora igotzen da bere osotasunean, hautatzeko maitasun
horrekin maitatua
gizon bakoitzak bere bihotzaren sakratutasunean lantzen duela Jainko hori lur
horretara
aberrirako eman nahi zigun.
Bera zen abokatu gisa, bokazioz eta prestakuntzaz, hainbat puntu ez ezik, aztertu
zituen
nazioarteko zuzenbidea bere Principal Conflicts of Laws in the liburukian egiten duen
bezala
egungo Amerika, baina, agian, are sakonago, euskal lege pribatiboa hori, ondoren
Hizkuntza da, ziur aski, gure ezaugarririk indartsuena. Horrela egiten du bere liburuan
Euskal Zuzenbidea, itzuliz, bere beste liburukian Euskal Ekarpena Zuzenbideari
Nazioartekoa, eskubide horren iturriak bilatzeko, haren proiekzioa jarraituz
askotariko korronteetakoak, bi fruituekiko konpromiso maitasunez ikasten amaitzeko
gure leinuaren salbuespena: Aita Vitoria, Nazioarteko Zuzenbidearen sortzailea eta
Simón
Bolívar, Panamako Kongresuan konpainia egiten duen Venezuelako erraldoia
erein,
* Bere desagerpena oso nabaria da, Erbesteko euskal munduan. Amezagak dedikatu 3
Galíndez artikuluak bere desagerpeneko urte bakoitzean. 1957an, ordezkarien aurrean
San Errepublika. Dominci-k, The liburuan bildutako tesi bikaina egin zuen
Gizon euskalduna. Galíndezek ulertzen duenez, Gasteizek utzitako hazia. Eta ez
hauetan bakarrik
lanak, baina bere bizitza publikoko ekintza guztien bidez, eta ehunka artikulutan
egunkariak eta aldizkariak, argi eta zalantzarik gabe aldarrikatzen du bere etengabeko
atxikimendua
jaiotzen ikusi zuen herrialdearen kausa, egiteko, azken unera arte, berean
testamentua, desagertu ostean aurkitutakoa, zeinetan ere, bide batez, testigantza
ematen duena
solemneki bere erlijio-fede sekulan etenik gabe eta horren lekukorik onena den
bere jokabide gabetuak kalumniarik heldu ezin duen zintzotasuna, eta hori
da, azken batean, zer, lagunen laudorioen gainetik, etsaien burla eta
deklarazio propioak, hutsezina den Epaileak berea ematen duen orduan balio izan
beharko dute
epaia.
Askatasunaren Armadako soldadu leiala, Madrilgo frontean borrokatu zen eta bertan
harrituta geratu zen.
gerra eta, gero, Euskadi-Pirinioetako Brigadan, indar koalizio absurduaren aurka
Hitlerrek, faxistak, marokoarrak eta falangistak egitearen aberrazioan eman ziren
Gurutzada Santu baten armada gisa agertu. Eta gerra amaitu zenean Penintsulan eta
erbesteko bideek Santo Domingora eraman zuten, lehenik, eta Estatu Batuetara,
geroago,
Galíndezek bere lumaz borrokan jarraitu zuen Armada de la Libertad-eko postuetan eta
demokrazia.
Ameriketan kausa honen alde asko zegoen egiteko. Galin-dezek ulertu zuen, gainera
zuzen, askatasunaren kausa zatiezina dela; horrek zauritu duen gorputz bakarra
osatzen du
bere kideetako edozeinetan guztietan urratzen da eta ez duela merezi
aske deitzea bera izatearekin edo bere herria hala izatearekin konformatzen denari.
Santo Domingon egondako urteetan asko ikusi eta isildu zuen, baina han dena
behatuak geroago jarri behar izan zuen bolumen hori ekoizten laguntzeko
Unibertsitatean Filosofian doktore izateko balioko zion dokumentala
Columbia eta "Trujilloren garaia" deitzen dena. Baina, doktoretza hori jaso bezperan...
gerora "in absentia" emango zuten bertaratu ziren 6.158 ikasleren aurrean
bere presentzia begirunez izenpetzea horrela ematen zaion tituluaren zilegitasun
ukaezina
 Galindez desagertu zen.

Eta, lehenik, misterioaren etapa izan zen, gero espezie absurdoena eta kalumnia,
hasteko, azkenik, hirugarrena, argia gero eta zabalago doana
hedatuz, Galíndez kasua bortitz heriotza batzuekin lotu baitzuen —Murphy,
De la Maza, etab, etab— jadanik justizia eskatzen ari diren zortzi gorpuzkin batzen
dira.
Justizia etengabe eskatzen eta eskatzen diegu horren lagun eta herrikideei
gizon idealista eta garbia, egun batean esku kriminal batek itzalpean desagerrarazi
zuena.
Justiziaren hitz hori a baino zerbait gehiago den gizon guztientzat aldarrikatzen dugu
soinu lausoa eta gure arimaren ahalmen guztiekin sinesten dugula, sinesten dugun
bezala
Askatasunean, demokrazian eta gizakiaren duintasunean eta patu altuetan
lurra.
Ez dugu mendekurik eskatzen eta ez dugu inor salatzeko interesik. Baina hori esan
behar badugu
Bihotz bikoiztua dugun gizonok ez dugu ondo ulertzen zergatik du urratsak
Justizia hain motela da kasu honetan, badirudi, batzuetan, uko egiten diotela martxa
egiteari. Da
Beharrezkoa da kontzientzia zintzoak asaldatzen dituen inpresio hori ezabatzea
ondo pasa. Justizia egiten ez den bitartean ez gara bakarrik jolastuko
arriskutsu Amerikaren ohorearekin, baina oihartzun dutela sentituz, a baten orroarekin
ahots salatzailea, egun batean Jeffersonek idatzi zituen hitz haiek, aita handi hura
Amerikako aberria: "Ez da naziorik, boteretsua izan arren, ezetz baino gutxiago ere
egin dezake
gizona, izan bidegabea inpunitatez' '.
El Universal, Caracas, 1959ko martxoaren 11.

1RURETA GOYENA V EUSKALAK. GALERA SENTSIBLEA
Azken egunean Irureta Go-yena doktorearen aztarnen lurperatzera joan ginen. ren
ahotsa
Botere Exekutiboko ordezkari ondu eta elokuenteak hautsita jotzen zuen benetakoa
izateagatik eta
mozorrorik gabeko emozioa, bere kontzeptu bikainei edertasun berri bat ematen ziena.
Hori
ahotsak iragarri zigun, hasieratik, ekialdeko aberriaren dolu handia
gailur baten erorketa.
Eta horrela, eraginez. Foroan, aulkian, tribunan, Irureta beti izan zen figura
ezohiko proportzioak. Substantzia eta doktrina, hausnarketa eta azterketa gizona,
aldi berean humanista sakona izan zen, zeinari bokazioa eta onenen azterketa
ereduek laster eraman zuten bere instrumentua menderatzea. Formaren kultua zuen
eta
hitzarekiko errespetu sakratua, izpirituaren distira, eta bazekien, Rodórekin, hori
esatea
ona da ona izateko moduetako bat.
Ekialdeko hainbat belaunalditako irakaslea, zeinen debozioa haratago jarraitu behar

dion
hilobia, Irureta Goyena Uruguaiko gizonezko kontsularia zen. Asko eta ondo esan da
jada
hari buruz alderdi honetan eta askoz gehiago esan beharko da datozen egunetan. Ez
da
guk ahalegin hori Ohar xume honetan, gure asmoa ez da gehiago lortzea
Euskal Iruretaren zirriborro txiki bat baino.
Osorik odolagatik izan zelako eta lehen begiratuan leporatu zion, bai fisikoak bai
Espiritu lerrokatua, gure arrazaren ezaugarririk bereizgarrienak. Eta harro aldarrikatu
jatorri hori, nahiz eta, Uruguaiko aberri honetan jaioa, adierazi behar izan zuen bere
baitan, jus
Jits sanguinis gainditzen zuen, lurraren sorginkeria odolaren talismanari.
Hala aldarrikatu zuen Astea inauguratu behar zuen hitzaldi bikain hartan
Euskal Kultura; zela esaten hasi zen oratorio-pieza eder hura
naturala den Bizkaiko Jurisdikzioaren sententzia "enborra itzultzen da
enborra eta sustraitik errotik» eta, beraz, euskaldunez hitz egiterakoan hala egin behar
zuela
goraipatu du, hori egiteaz gain, "tradizioari eustea, egokitzea
kanonak, koru bat errepikatu eta kraterrean ezarria dirudien epai baten oihartzuna
egiaren berdina".
Eta bere tesi bikainean hasita, ren antzinatasun kalkulaezina nabarmendu zuen
gure arraza —bere— hain zuzen ere —esan zuen— nahikoa izango zela merezi izateko
gizatasuna kontuan hartzea; gure hizkuntzak irauten duen berezitasuna azpimarratu
du
milurtekoetan zehar, kanpoko etsaiekin eta lapurrekiko etengabeko borroketan
barruan bere eremu murriztuan; burua astindu zuen hori aldarrikatzeko
euskaldunen historia ez dago konkistarik edo menpetzerik, ez anexiorik ez beste
balentriarik
ezpataren ertzarekin lortutako laia berekoa, "negargarri balio izan dutenak
zibilizazioaren ibilbidea, herrien balioa orekatzeko eta haien hierarkia zehazteko”.
Lehenago ezagutzen zuen gure demokraziari kantatu zion eta edozein herrik baino
hobeto praktikatzen zuen
lurra; euskaldunen noblezia unibertsalaren kontzeptu berezia azaldu zuen;
nabarmendu du
Euzkadiren semeen balentriak ordurako itsaso ezezagun eta basamortuetan
Amerika non beti abangoardian aurkitzen ziren aurre egiteko ekintza zibilizatzailean
euskalduna, edozein nazio baino gehiago, ingelesa izan ezik, "espasmoak, distira
abisalak,
gaueko sekretuak, bakardadearen aluzinazio hilgarriak". "Herri bat da", esan zuen.
bere poza salbatu duena, horrenbeste urte bizi izan ondoren hondamendi handi
honetan
bizitza osatzen duten ilusioak, estimuluak, ametsak eta idealak. Kantatu, dantzatu eta
barre egin duela hiru mila urte bezala, itzalak tule arrosaz estali, isiltasuna hautsi
itxaropenerako ereserki garaileekin, isilarazi intziriak panpiaren arpegioekin eta
danbor-jolasak, eta heriotzaren pozoiekin berarekin teriako miragarriak lantzen ditu
bizitza iraunarazteko eta ennobletzeko”.
Eta, beraz, bere hizkera guztia, nobleen eta errege-kontzeptuen segida izan zena
dekoro formala maximoa, bere hasierako hitzen aurka, jus sanguinis that-ren
garaipena izan zen
harengan bere funtsezko pribilegioak aldarrikatu zituen, Pomponioren sententzia
hilezinaren arabera:
"Jura sanguinis nullo jure - Ci-vili dirimí possunt"; bere euskal izerdiaren errebelazioa
izan zen hori
ezin eutsiz agertu zitzaion, bat-batean, loraldi oparo batean; rentzat izan zen
gu, gutako askorentzat, afektuen eta emozioen berritzea eta berrestea
gure bizitzaren erdigunean errotua eta hori Iruretaren hitz subiranoa
Goyenak berriz bibratu zuen bere taupadarik nobleenekin...
Horregatik guztiagatik, ekialdekoak doluan espirituarekin bizi diren egun hauetan

bere pertsonaia garaikide handienetako bat galtzea, euskaldunok hurbiltzen ari gara
Irureta Goyena medikuaren hilobia bularrean samin zintzoa eta kristau otoitzarekin
ezpainetan.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1947ko martxoaren 10a.

JUAN DE ZUMARRAGA*
Durango 1463 (?) - 1548
Gaur, ekainaren 3an, Mexikoko lehen gotzainaren heriotzaren laugarren mendeurrena

ospatuko da.
Fray Juan de Zumarraga, euskal arraza eta Amerikako zibilizazioaren pertsonaia
handia,
kontinente honetan inprenta aurkezlea. 1463an jaio zen Durangon (Bizkaia),
urteen poderioz Bruno Mauriciok lehen argia ikusiko zuen leku berean
Zabala, Montevideoko sortzailea, eta, Frantziskotarren Ordenan profesatu ondoren
ospetsuan
Arantzazuko monasterioak, bere talentu eta merituek gora egin zuten bere erlijio-
ibilbidean
1527an Carlos V.a enperadoreak Mexikoko apezpiku izendatu zuen arte iritsi zen arte,
Clemente Vil-ek ezarri zuen duintasuna 1530ean.
Bere Mexikoko bizitzako hogei urte —1528tik 1548ra— enpresa emankorrez beteta
daude.
bere izena iraunarazi duten lan apostolikoak. Lerro labur hauetan, guk bakarrik
Bereziki ezaugarritzen duten bi alderdi hartuko ditugu kontuan: maitale gisa
argiak eta indioen babesle gisa.
Lehenengoari dagokionez, beste datu batzuen artean, unibertsitate ospetsuaren

fundazioan agertzen da
Sania Cruz de Tlatelolcoren Zumarragaren ekimenagatik, ziurtagiri berezi baten
arabera.
erreginak aitortu behar izan zuen eta distira egiten du, batez ere, bere kezka eta
ahaleginetan
inprenta Mundu Berrian sartzea. Dagoeneko 1533an ikusten da gure preladoa
Indietako Kontseiluari inprenta bidaltzeko eskatzeko oroigarria aurkeztuz
Amerika; 1534an ikus daiteke Espainiarako bidaiatik bueltan nabigatzen
Esteban Martín inprimatzailearen konpainia, bere ofizioko lehena Amerikako lurzoruan
oina jarri zuena; hura
Azkenean, 1539. urtea kontuan hartu dezakegu, Mendoza erregeordeak dioenez,
Juan Pablos inprimagailu lonbardarraren etorrera kontratatzen du inprimaketa oso
batekin eta
beharrezkoak tipografoak, denak etorri ziren euskaldunen aintza honetan
Amerikako kulturaren hasierako puntua osoa zen, gure herrikidearen ontzian
Miguel de Jauregui. Zumarragak *-de las izeneko etxea eman zien inprimagailuei
bertako gisa
kanpaiak" berehala apezpiku egoitzara eta bertan agertu zen inprimatutako lehen lana
Amerika eta horren atzetik Zumarragaren beste hainbat inprimaketa-eskaera izan zen.
Enuntziatutako bigarren alderdia bi gertakarirekin ilustratuko da laburki: e! bat, hori

1529. urtea aurkitzen dugu Ñuño de Guzmán, presidenteak
Mexikoko publikoa, Chichimeca indioen konkistara, Zumarraga, aurretik
espedizioa irteten denean, konpromiso hori bidegabea dela adierazten du. Bestea
1546an amaitu zuenean
indiarren alde erabakiak hartzen dituen erregeordetzako apezpikuen batzarra
P. Vitoria hilezinak bere harremanetan ezarritakoen antzekoak.
Bi urte beranduago euskal frantziskotar ospetsuak bere bizitza eredugarria deklaratuz

amaitu zuen
bere heriotzaren bezperan egin zuen testamentuak "Ezerk ez zion asaldatu hura baizik
bere mordomo onari Martín de Arangurenari zor izan».
Aurkikuntzaren egunetik bertatik etorri ziren milaka eta milaka euskaldunen artean
Amerikako lur birjinak beren ahaleginekin ernaldu, oso arraroak izango direla uste
dugu
konkistatzaileen eta zapaltzaileen zerrendetan izenak inskribatuta daudenak; bada
hor, nahiago dugu ez gogoratzea. Baina, horren ordez, ez diogu inoiz erreklamatzeari
utziko, a
gure herri txikiko loria handienetako nabigatzaileen zerrenda ikusgarria,
hura markatzen duen lan emankorra bete zuten sortzaile, kolonizatzaile eta misiolariek
mendeetan zehar denei aurreikusten jakin zuen bere arrazako zigiluarekin
Europa askatasunaren, demokraziaren eta gizakiaren duintasunaren kultuan. gogora
dezagun gaur
bakarrik, juristen artean, Aita Vitoria, eskubideen defendatzaile ezin astindua
aurkitu berri diren herriak; aipa dezagun errendizioz Ercilla olerkarien artaldean
miresmenak idazten du Araukaniako nazioaren epopeia loriatsua; Ikus ditzagun mailak
caudillos Bolívar-i, Askatzaileari bikaintasunari eta ostalari baketsuetan
zibilizatzaile erlijiosoak, Kaliforniako Lasuen baten, Anchieta baten lan izugarria
agurtzean
Brasilen, edo Larrañaga bat, gure artean, eskaini dezagun gaur omenaldiko
oroitzapena eta
esker ona Juan de Zumarragari, inprenta Ameriketara ekarri zuen euskaldun
eredugarriari
berarekin etorri ziren Askatasunaren ongi gorena sortzen duten argia eta egia, beraz
herriak gizonetan bezala.
El Plata, Montevideo, 1948ko ekainaren 3a.

DON JUAN URAGAREN OROIMENAREN OMENALDEAN*
Jaunak: Pain esaldigile traketsa da. Gure Juan Uraga maiteak dituenak
merezitakoak dira gogo eta izpiritu lasaienak gorde ditzakeenak
gureak baino ahulago daude benetako lagun horren galeran.
Hori baitzen guretzat Uraga: benetako laguna. Lagun ordu errazetan

txaloak eta pozak, adiskide aholku eta errieta atseginen garai zailetan.
Funtsean sinpatiaren dohaina zuen eta bereziki dohaina zen
tolerantzia eta ulermena; Honekin erraza zen lagunak egitea. Baina zerbait zailagoa
nuen
hori baino, zerbait arraroagoa aurkitzea. Adiskidetasunean, zorian bezala, badagoela
zerbait gehiago
eskuratzea baino zaila da eta kontserbatzen jakitea da. Bi baldintzek lagundu zioten
hori lortzen.
hark aparte apaintzen zuen: fideltasuna eta zuhurtzia. Denok genekien sekretu hori
Uragan gordailatutakoa, txikiena ere, gure baitan bezain segurua zen
bularra. Denok ere bagenekien traizioa ez zela soilik beregan pentsaezina, bai
halaber hiztegia, esamesak, kritika gaiztoak. Ez nuen sekula entzun, bertutea baino
gehiago
apartekoa da hau: edozein lagunez gaizto hitz egitea; horregatik izan naiteke
ziur, denok zineten bezala, haren aurrean, gure absentzia beti egongo zirela
errespetatua. Eta horrelako ezerk ez du laguntzen adiskidetasuna mantentzen.
Eta hau da, erromatar hizlariek ezarri bezala, funtsean bertutean oinarritzen dela;
gizon onak bakarrik dira gai egiazko lagunak izateko. Horregatik izan liteke Uraga
funtsean eta errotik gizon ona zela: hori baino gutxiago. Tira, ez bakarrik barruan
bere izaera eta tratua, baina bere jokabidean, zintzotasun kristalinoko bizitzan. zen
Ameriketan gure arraza ohoratzen zuten euskaldun zahar horien leinuarena, in bezala
joaten ziran leku guzietan, beti sinistu baitzuten obrarik gabeko fedea zerbait dela
hildakoak, hitzak ez direla ezertarako balio, ezta etiketak, ez lanbide solemneak bada
jokabideak ez die guztiz erantzuten. Eta bere ideien ondorioa bere bizitzarekin izan
zen!
Hildako gizon honen ezaugarri nagusia, ona, sinplea, eskuzabala, atsegina...
gogoratzeko moduko alderdi bat da oraindik— Batzordeko kidea
"Euskal Erria"-ko karitatea zeinetan alako gogoz lan egin zuen urte hauetan.
* Argitaratu bazen ere, hemen adierazi dugunez, prentsan, hori izan zen hizkera
hunkigarria
(hileta otoitz gisa) El Ruceo hilerrian, Montevideon.
Eta egiazko lagun au, gizon on au ere erbesteratua zan. Izan zen - eta ez
gertakaria azpimarratzeari utzi nahi diogu —kronologikoki heldu zirenetatik lehena—
eragindako konbultsioak gure herritik botatako Uruguaiko hondartza eskuzabal hauek
matxinada militarraren alde. Eta guretzat ohore bat da hemen ikur gisa altxatu ahal
izatea
denen bihotzetan Uraga bezalako gizon batek guztiz justifikatzen duen euskal kausa
jende zintzoa.
Uraga erbesteratua eta abertzalea zen. Ezta lehenago hemen gertatu zena
urte asko —gaztaroko onena agian— edo hemen hainbeste harreman izan zituela
bere bihotzaren isuri guztiarekin maite zuen familia hurbila eta norentzat
berdin-berdin elkarrekikoa zen, ezta bere erbestea lurralde berezi honetan gertatu
izana ere
guztiok hain lotuak sentitzen garen askatasunek sarritan saihestu dezakete mina
absentziak heldu zion eta aberriaren nostalgiak bere izpirituaren beloak jarri zizkion
eguzkirik ezin uxatu ezin duen tristura. Hori baita erbesteratuen baldintza
eta hau izan zen garai guztietan, Ulises, Kalipso uhartean atxikia eta gozatu ahal izatea
Hilezkor baten maitasunak eskain diezazkiokeen gozamen guztien artean, amestu
zuen, ordea:
egunero beren lurreko txaboletatik kea berriro ikustearekin.
Abertzaletasunari loturiko erbesteak gauzak —apalenean ere— jartzen dituela da.
irisak ezagutzen ez dituen koloreak irrikatzen ditugula, ingerada definiezinak, hori
duten tonu magikoak
margolari handien pintzel batek ezin zuen inoiz harrapatu; harmonia ezkutu eta
esanezinak hori
ihes egin zuten eta beti ihes egingo dute pentagramaren sare sotiletatik; arrazoi
bikainak
poeta inspiratu batek inoiz hitzetan jarri ezin dituen erakarpena, atxikimendua eta
dedikazioa,
filosofo batek ez dituela inoiz arrazoimenera murriztuko, baina sakon sentitzen
ditugula, oso
sakon gure izpirituan odolaren deia bezala eta lurraren oihua bezala
beti dabil gure belarrietan abesti etsi baten oihartzuna bezala. Eta hori
Batzuetan erbestearen handitasuna egiten du eta hori da beti bere miseriak egiten
duena.
Uragak oso sakon sentitu zuen. Zenbat aldiz hitz egin dugu gauza hauetaz! itzulira
jaioterria! Bere hauts xumeena musu emango nioke batek a-ren erlikia sainduari musu
ematen dion bezala
ama... Baina ez naiz ni izango orain zuretzako maiz egoera hori itzuli nahian.
Berehala entzungo duzun abestiak, gogoko duzun abestiak, asko kontatuko digu guzti
honen inguruan.
nere itz urratu gaizo hauek baino gehiago.
El Plata, Montevideo, 1952ko otsailaren 22a.

LARRAÑAGA, GURE LEinuKO URUGUAYAR BIKAINA
Letren Akademia Nazionaleko katedra goi eta lasaitik irakaspen bat eman zen
hierarkia singularrekoa, Dámaso Antonio Larrañagaren figuraz. -rekin sortua
adimena eta maitasuna, bereari komunikatzen dakien naturaltasun, berotasun eta
bizitzaz esana
hizlari ospetsuak, hasieratik amaierara arte, pieza ezin hobea izan zen harmonia osoz
gaiarekin, egilearekin eta galeriarekin. Eta barka iezaguzu Monseñorren apaltasun
eredugarria
Barbieri, laudorioak baina justizia ez diren kontzeptu hauek. Bera, Pobre Txikiaren
seme ospetsua
Asis, guk baino hobeto dakizu ez dela gizonen laudorioetan behar dena
poza perfektua bilatu.
Bertan entzun ditugun hainbat gauza eder eta eredugarrietatik, hauetan

nabarmenduko ditugu
lerro laburrak bere "letra-gizonaren" definizio bikaina. Hainbeste eta hain ederra
ezer berririk gehitzea zaila baitzen. Eta hala ere, irakasleak bazekien nola egin
zorionez, gutxitan ikusi dugun alderdi bat argituz soilik
kasu hauetan: eskuzabaltasunarena. Adimena ez da nahikoa, erudizioa ez da nahikoa.
Berak
jakintsua, humanista bere bolizko dorrean giltzapetuta, nartzisismoak larriki jota
intelektuala; bere ezagutzaren azkarra, beretzat, beretzat, sortu edo altxorra duenak
gozamen berezia ez da inoiz izango, beren aberastasuna izan arren, letra-gizon eabal.
Beraz
Egia da ez dagoela ongi perfekturik ez badugu komunikatzen eta edertasunaren eta
egiarenak hori
letren laborantza sortzen, hazten eta hobetzen dira, neurri eta proportzioan
beren zortedunak haiekin egiten dien komunikazio eskuzabala.
Larrañagak hori sentitu zuen eta ondo landu zuen eta hortik bere handitasuna. Ez zen
berea, bide batez, a
bere dohainen izpiritu txikia, bere altxorrei zikoitsua, bere gozamenean erretiratua
ezagutza. Izaeraz eta senez, eskuzabala zen; bere lanbideagatik ere bazen,
agindu paulinoari esanekoa: "Zientziaren zientzia duenak..." Izarra eta ikertu zituen
apoa, arrosari eta harrari, gizakiari eta gizarteari; gai anitzenak bait ziren
izan ere, bere jakin-min zientifiko aseezina eta ikerketa honek argi bat piztu zion bere
izpirituan jadanik
Ez zen gehiago itzaliko. Zein zoragarri argitzen zuen! zer poz hutsa
bere kontenplaziotik sortu zen! Baina argi hori eta poz horiek komunikatu behar ziren
ahal den neurrian; behar-beharrezkoa zen ontasun hori, ahal bezain laster, gozamen
arruntera ekartzea. Bizi zen
Larrañaga ezagutzan ere pobre den gizartean, jaioberriko aberri baten altzoan
bertan dena edo ia dena egin behar zen: Unibertsitatea, eskola bereziak,
liburutegiak...
Hori guztia falta zitzaion herrialdeari eta horrenbeste umezurztasuna konpontzeko
Larrañagak berearekin etorri behar izan zuen
ezagutza zabala eta bere gogo nekaezina. Bere garaian Ibaiko gizon jakintsuena izan
zena
La Plata horregatik eta abertzaletasun hutsagatik izan zen kolaboratzaile eraginkorrena
Artigasen. Ondo ulertu zuen, Larrañagaren ahalegina ikusita, berea eman zuenean
lelo famatua: "Ekialdekoak izan bedi ausart bezain argituak". Ondo sentitu zen
Aitzindari Jupiterren burutik jaiotako Minervaren mitoaren balioa, guztiekin
armak.
Aretoko hizlari ospetsu berarengandik entzun berri dugun hitzaldi eder honetan
Unibertsitateko egintzen, Larrañagan ikasi zuen, Uruguaiko kulturaren sortzailea,
abertzalea eta demokrata. Bere izpirituaren alderdi hauek guztiek gauza bera dute ziur
aski
erro eskuzabala. Buru argia zuen Larrañagak, baina askoz gehiago zegoen; hori da
argia
Beroa izan zen eta bero hori energia zen edertasunaren, egiaren eta onaren sorkuntza
prozesu batean eta
Horrek eraman zuen bere burua, dedikazio osoz, bere aurrerapen eta ongizatera
dedikatzea
herritarrak, euren duintasun eta goragorako; Horrek ekarri zuen apaiz eredugarri hau
izatera
harengan miresten dugun demokrata sutsua.
Baina hausnarketa honetara iristen garenean, emozio uholde batek astintzen gaitu eta
gu
oihukatzen du Larrañagaren alderdi hori dela, agian, bere kidetasuna gogorren
salatzen duena
arraza. Hemen argi betean ikusten ditugu euskal herri txikiaren ondorengoak, dudarik
gabe konpondu zirenak
beste edozein baino hobeto, Jainkoari eta Zesarri beren omenaldi zuzena emateko
arazo zaila, batean
erlijioaren eta demokraziaren, fedearen eta askatasunaren harmonia zoragarria. Herria
da,
fruitu jator, jator eta nahastezina, aurre egiten jakin zuen Aita Vitoria jaio zen.
Enperadorea eta Aita Santua amerikar herriaren eskubideen defentsan. Baina ez
gaitezen men egin
zita errazen tentazioari. Ez dago egin beharrik gurea den euskal elizgizon horren
aurrean
harrotasuna gizon duin guztien errespetua eta sinpatia irabazi dituelako,
fededun edo fedegabeak, herriaren kausarekiko atxikimendu heroikoarekin eta bere
odoltsuarekin
askatasunaren aldareetan inmolazioa.
El Plata, Montevideo, 1948ko irailaren 7a. El Día, Montevideo, 1948ko irailaren 20a.

LEIZAOLA: KULTURA V ARDURA*

Donostia-Donoslia, 1826-1988
Dagoeneko urrun samar daude egun haiek bi euskal abertzale gazte, ondorioz
Gernikako kaleetara "nahi dugu
Euskal Unibertsitatea", atxilotu eta berehala eraman zituzten, eskuburdinak bezala
gaizkileak, eta oinez, guardia zibilen bikoteen artean, txandaka egokiro,
villa santutik, non Biltzar gogoangarri haietako bat egiten ari zen
Euskal Ikasketena, Bilbokoari. Gaztelaniazko ulertezin klasikoa — hori
Inkisizioaren izpiritua ez zen inolaz ere botereen monopoliorik
eliztarrak—erantzun basati bat eman zion beste behin sinpatia besterik ez zuen eskari
bati edo, in
okerrenean, ulermena piztu liteke edozein herrialde zibilizatutan.
Baina, eskaeran gaitzesgarririk ez balego, are aitzakia gutxiago aurki zitekeen

gazteen pertsonetan halako tratuagatik, bai moral garbia dutenak, bai
ezohiko intelektualak. Gaur egun kezkatzen gaituenari bakarrik aipatzearren, izan zela
esango dugu
19 urterekin Zuzenbidean lizentziatu zen eta jada bikain aurreratu zen gazte batena
bere balioaren froga hainbat oposiziotan beti lortu behar izan zuen
goi karguak, orain Gipuzkoako Foru Aldundian, orain Bilboko Udalean, orain barruan
Madrilen egin ziren lehen oposizioak Gorputza eratzeko
Toki Administrazioko idazkariak, non lehen postua lortu zuen promozioan
lehen kategoria. Eta, bere ibilbide bikainarekin jarraituz, Diputatu hautatu ostean
1930ko Gorte Konstituziogileetara eta 1933koetan geroago berriro hautatu zuten
une horretan, Euzkadiko Gobernuaren Justizia eta Kultura zorroa gauzatuz,
1936an eratu zen José Antonio de Aguirre (GB) Gernikan lehendakaritzapean, it
Gernikako oker horren mendeku bete bakarra hartzeko moduan aurkitu zen
gure gerraren beroan Euskal Unibertsitatea sortuz ondorioztatu zen. ezerezean
sorkuntza honen merituak gutxitu egiten dira zirkunstantziek ezartzen zuten
iragankortasunagatik
eraikuntza gunea. Egun gorabeheratsu haietan burututako beste hainbeste bezala —
enmarratzea—
euskaltegi hutsen dozenaka martxa, beraientzako testuen argitalpena
egokia, gure altxor artistikoak gordetzea eta kontserbatzea, beste hainbat gauza hori
maila kultural hutsean egin ziren orduan, nekez, zoritxarrez,
fruituak ematea lortu zuen, gerra-egoerak hartu zuen ibilbidea dela eta, baina ez dago
Zalantza dut, bere administrazioan, Kontseilariak garai hartan gizatiarki ahal zen
guztia egin zuela
egin eta hau da balio duena.
Ministerio hartan, gerra osoan, Euzkadin eta erbestean, aukera izan genuen
gertutik ezagutu ordura arte bakarrik sakondu genuen gizon l.eizaola
alderdi intelektuala. Gizona ezagutzen genuen, gai ekonomikoetan espezializatua eta
soziala, aldi berean, euskal literaturaren ezagutzaile ikaragarria zen eta a
gure historiaren bazterrak aztertze nekaezina.
Gure kulturaren birbalorizazioaren kezka sakonaz jabetu ginen

gure iraganeko eta oraingo bizitzako alderdi unibertsal guztien goraipatzea; bere
pasioa
gure hizkuntzaren hierarkiaren bidez kultura tresna gisa altxatzeko
gailur garaienak non izpiritua bere bibrazio eta ideia garbienetan astintzen da
soineko sotil horretaz janzten dira, zeinaren ehundura goi-gogoen gogamenak bere
gozamenak aurkitzen dituen;
Ezagutzen genuen, eta orduan hobeto ezagutu genuen, bere oroitzapen izugarriak
ahalbidetzen zion gizona,
edozein aukeratan, ondo deskriba iezaguzu Nafarroako Doña Todaren irudi erregela-
rekin
bere existentzia luze eta emankorraren edo zuzendari handiaren abal eta pasarte
guztiak
Domenjon de Andia gipuzkoarra, bere mirespen handietako bat, —artekoa
bonbardaketa eta bonbardaketa— bat-batean egin ebasio berri bat garaietan zehar eta
kontatu nola han, Bolivarren arbasoen sorterrietatik barrena, nola sortu behar zen
enarruzako Kolegiata xehetasun hauekin eta horiekin —beti izenak eta datak ertzean.
— erakunde honek zure bizitza erlijioso, kultural eta sozialean izan zuen papera. In
beste edozein momentu egokietan erromatarren bideei buruzko tesi bat sortuko zen
bat-batean
gure lurrean, Nafarroako monasterioen kultur eraginak edo arriskuak
borrokatu gure mairu mugan, handik, jauzi kronologiko ikaragarri batean,
espiritualki bere jaioterrian kokatu eta Vi-linchen garaian gogoratu
poeta delikatua, zeinen euskal ahapaldi batzuen deklamazioan aurkitu zituen
poz agerikoa. Ezagutzen genuen eta alderdi honi buruz gehiago ikasteko aukera izan
genuen beraz
bere nortasunaren tipikoa, gainera, bere liburuen bidez erraz aurki daitekeena,
baina beste ikasgai batzuk eta are handiagoak ere ikasi behar izan genituen, geroztik
egitateak eta ez hitzekin eman ziguten; gizona ezagutu dugu
ardura, hainbeste momentu zail eta mingotsetan saihestu inoiz jakin ez duena
Justiziaren zorroaren kudeaketak Bilboko egun ikaragarrietan eskuratu behar izan zuen
blokeatua, non armen oihartzunaren artean ez zen gutxiago borrokatu behar
traizio-lan isila; non dena gorabehera beharrezkoa zen bertaratzea, horrela izan
baitzen
gure izen ona aldarrikatzen zuen, gerraren humanizazioari; non, agortzen denean
erresistentzia ahalmena, ebakuazioa agindu behar izan zen, gauzatu ahal izateko
Borrokan beti mantendu izan den dekoroarekin, arduratu zen
holako sakrifizio-zerbitzua bere gain hartu zuena, beti bezala xume eta impassible,
Kontseilari
Leizaola, mirari baten bidez, jada zeharkatzen ari zen etsaiaren eskuetan erortzetik
salbatu zen.
Bilboko ateak.
Eta erbestean zuen erantzukizunaren zentzu sakona ikasi genuen

Frantziakoa, jada erbesteratuen Ameriketarako emigrazioa prestatzeko arduradun gisa
Euskaldunak, Errusiara ebakuatutako umeak erreskatatzeko ahaleginean, edo zaintzen
Ingalaterrako eta beste leku batzuetako kolonietakoa, jada Frantzian geratzeko
erabakia hartuta,
Alemaniako okupazioaren arrisku guztiak korrituz.
Geroztik igaro diren urteetan, beti gure lehen Lendakariaren ondoan.
José Antonio, eta etengabe pentsamendu eta ekintza korronteei taupada hartzen
Euzkadi barruan, batetik, eta Europako arazoak, bestetik, berezkoa
Talentuak eta tenple moralak ezin izan dute hazten lagundu. Horregatik intimoarekin
agurtzen dugu
Eusko Jaurlaritzako lehendakaritzara igotzeagatik poztasuna; horregatik jasotzen dugu
berarekin
maitasun handiena eta itxaropena hemen zure hurrengo bisitan. Zeren, Lendakari gisa
duen duintasunean,
Asko itxaroten dugu zure gogo argiarengandik; bere ustelgaitzarengandik dena espero
baitugu
arduraren zentzua.
Euzko Gastedi, Caracas, 1960ko abenduaren 12a.

LOPE DE AGUIRRE PURGATORIOAN

Oñale, 1518 - Barquisimeto, 1561
Jainkoa, ze ibilaldi luzea! Peru urrun zegoen eta Marañóngo errepide hau ez omen da
amaiera izan Eta ezinezkoa da zipriztindu behar izan zuen bidera itzultzea
odolaren artean Aurrera, bada, ni, Lope de Aguirre, «ez naizelako itzuli behar duen
gizona
hain zuzen hasi nuenaren atzean...".
Baina Lopek sentitzen du oinez ibiltzearekin bizitza agortzen ari dela. Eta han, garaian
Valentzia, laster galduko duenaren argitasunarekin, bere bizitzaren oroitzapena
bihurtzen da
aurrera, amaieraraino bidelagun izango zaituen mamu bat bezala. Eta idatzi zure
testigantza
gutun famatua: "Lope de Aguirre, Euskal Herrikoa... ondoko Oñate herrian... Nire
gazteak Ozeanoa Piruko aldeetara pasatu nuen lantza eskuan gehiago balio izateagatik
eta
gizon on orok duen zorra betetzeko... Eskuineko hankan herren nago
Chuquinga Haranean Alonso de Mariskalarekin eman zizkidaten bi arkebus
Alvarado... Berrogeita hemeretzi urtean, Cañeteko markesak ibaiaren bidaia eman
zuen.
Amazonas Pedro de Ursuari, nafarra edo, hobeto esanda, frantsesa, eta ontziak
egiteko denbora behar izan nuen.
hirurogeiko hamarkadara arte Pirun dagoen Motilones probintzian... Hauek bada ere
itsasontziek euritsu egin zuten lurra zelako, uretara botatzeko garaian
Gehienak apurtu zituzten, almadiak egin eta zaldiak eta baserriak utzi eta guk
ibaian behera bota genuen arrisku handiarekin... Gero egin genuen topo gehien
Piruko ibai indartsuak, beraz, Golfo Dulce-n aurkitu ginen.
Lehenengo ontziratu ginen kaiaren lehen aurpegitik hirurehun legoa ibili ginen.Gure
porrota oinez ibiltzen ari ginen hil eta zoritxar guzti hauek ibai honetan igaroz.
Marañón, itsasoan sartzen denaren bokalera arte eraman gintuen, hamar hilabete eta
erdi baino gehiago;
Ehun azoka egun ibili ginen, mila eta bostehun legoa egin genituen”.
Eta zein gorriak liga horiek! On Pedro de Ursuaren espektroa dabil oraindik
nor "...Ez dut esango hura hil genuela, heriotza, egia, oso laburra. Eta gero
Don Fernando de Guzmán izeneko Sevillako gazte bat, gure Erregetzat altxatzen
dugu... Eta
Haien irainak eta gaiztakeriak onartzen ez nuelako, hil nahi ninduten... eta berria hil
nuen.
erregea, eta bere guardiako kapitaina eta teniente jenerala eta lau kapitain, eta berea
Butler eta bere kapilau elizgizon meza, eta emakume bat nire kontra liga, eta a
Rodasko komandantea, eta almirante bat, eta bi teniente eta haren beste sei aliatu.
Eta batera
gerran jarraitzeko eta bertan hiltzeko asmoa... Kapitainak berriro izendatu nituen eta
sarjentu nagusia, eta hil nahi ninduten eta guztiak urkatu nituen”.
...Ez du ikaratzen enumerazio tragiko horrek. Bakarrik ezin dituen momentuak bizitzen
ari da
esan zure buruari egia azken egunera hurbiltzen ari zarela sentitzen duzulako. Bertan,
bere sastakaia min egiten du
bere alaba Elvirari heriotzaren ondorioz, "hainbeste nahi nuen zerbait ez zelako koltxoi
bihurtu
pertsona gaiztoak", eta, oraindik bero dagoen gorputza besarkatuz, Lope hil egiten da,
"ongi" jaso ostean
tiroa", Galindo bere desertore anaardoarena. Hortik aurrera, mina duen arima izua da
Venezuelako soro basatiak ordu bakoitietan zeharkatzen dituen ibiltariarena.
Baina arima hori ondorengo bizitzan epaitu behar da. Eta hara, ematen zaigu bere
imajinatzea
prozesua, Papiniren hil osteko azken epaia liburu izugarriari esker, zeinaren bidez
desfilatzen duen liburua
munduko pertsonaien abesbatza, zeinen profilak historian markatu dituen
pasio izugarriagoak. Gure egunetako Florentiarra, bere herrikidea bezala
hilezkorrak erbesteratuak, gure begietara ekartzen ditu denetan bekataririk handienak
aldiz, elizgizonak eta laikoak, gizon-emakumeak, krimenaren eta lapurretaren
protagonistak, du
eskandalua eta desohorea...
Eta abesbatza horren parte da Lope de Aguiíre. Epaian aurkezten duen Aingeruak
abisatzen dio:
"Badakizu, Lope de Aguirre, zergatik iruditu zitzaizun gizagabeko gehiegikeriak
denontzat gaiztoa. Ez.
Berria odolustu duen abenturazalerik gogorrenetakoa baino ez zinen
mundua, baina zure konplizeak traizionatu dituzu, zure erregearen aurka matxinatu
eta iritsi zara
zure alaba eskuekin hiltzear”.
Orduan agertzen da, aitaren arrazoiak ulertuta ere, errieta egiten diona
bizitza kentzeko, "oraindik hemezortzi urte ez zituelako, eder deitzen ninduten,
Nire baitan ezkutuko desio bat sentitu nuen, baina askoz beroagoa maitatzeko eta
maitatua izateko... izango nuke
zalantzarik gabe, emakumeengandik jaiotako izaki guztiek bezala minak, irainak eta
zoritxarrak izan zituzten,
baina, aldi berean, eguzki-argiaz, sorkuntzaren edertasunaz, gozatuko zuen
pasioaren desio leunak. Zer jakingo zenuke bakar bat ordaintzeko prest egongo
banintz
maitasun eta alaitasun eguna mila tristura eta atsekabez?"
Legerik gabeko eta balaztarik gabeko piztia zela aitortu du Lopek: «Ezin nituen
ugazabarik edo nagusirik onartu, ezta
monarkak. Hiltzeko eta agintzeko jaio nintzen... basapiztia nintzen eta piztia bezala,
maite nuen, gorrotatu nuen eta
bikotea".
Baina Papinirentzat Tiranoa zen piztia oso gai zen maitatzeko, maitasun hutserako.
Badago
bere alaba nork —gizon bakoitzak maite duena hiltzen du. Wilderen bertsoaren arabera
—inmolatua
maitasun hutsezko ekintza Berak esaten digu, hausten duen ahots erderaz, bere arren,
samurtasuna, esaten duenean: «Zu zara munduan geratzen zitzaidan izaki bakarra;
maitatzeko gai nintzen bakarra. Banekien zer hondamena dutenek
gorrotatzen ninduten eta ni bezalako gogorrak ziren. Zenbat aldiz erabili nuen nire
ezpata, nire sastakaia edo nire
arkebusa, gozatu zuen. Garai hartan bakarrik, horrela hil behar zintudanean, esaterako
arkume izuturik eta ikaraturik, inoiz sufritu ez nuen bezala sufritu nuen. Baina
Ez nuen damurik jasan. Sinetsi iezadazu, ene alaba, ezin dizudala egun handiago hura
eman
maitasunaren froga bizitzako lotsak gordetzea baino. Jainkoa, gehiago ikusten eta
dakiena
guk, agian, nire bekatu batzuk ezabatuko ditugula azken min horren graziaz".
Jainkoak bakarrik daki Loperen azken heriotza hura, berarentzat berea baino
mingarriagoa,
Ez zen, egia esan, maitasun hutsezko ekintza etsi bat baizik. Hala sinetsi nahi dugu.
Zeren
beti atsegin izango zaigu, gipuzkoar eztabaidatuaren figura zeinaren bidez gogora
ekartzean
mendeetan bere lokatz eta odoleko bide amaigabea ibiltzen da, bere bandera
beltzarekin
bi ezpata gorriek sugar egiten dute, pentsatzeko Caudillo de los Marañones indartsuak,
zeinentzat
ospea bera baino bidegabeagoa eta errukigabeagoa izan da agian, hain gai zen
maitasun garbienetako eta samurrenetako baten lehena denaren bihotzak
gizonak jipoitu dezake

ARETXABALETAKO PIKE*
Aretxabaleta Lucio gogoan dugu gure gaztaroko orain urruneko garaietan noiz
"Pedro Mari"ren figura gorpuztuz, gaindiezinezko emozioarekin, jakin zuen betikoa
ematen
bere sakonera hunkituta sentitu zen euskal lurraldeko eszenei buruzko mitoa
bera sakonenaren eta gehienaren irudikapen adierazgarri horietan
ezezagunak euren izateagatik.
Gero, abertzale bizitzako urteetan zehar, beti berdin jarraitu zuen.

Zeren Lucio Aretxabaleta, kausa santuko gizona, ez baitzen horietakoa
Ez zoriak ez atzerapausoak aldatu ezin dutena. Gerra ekarri zigutenean, jaso zuen
bere herriari bere gobernuak agindu zion goi karguan zerbitzatuz. Eta, saihestezina
iristen denean,
isilik onartu zuen, beti bezala, eta bihotza odoleztatuta utzi behar izan zuen bere lurra
erotuta dagoen Europa jada okupatua, itxaropen bide bakarrak hartuta
munduak eskaintzen die atzerriratuei. Eta bidaia horretan joan ginen lagunek
hamabost pentsatu zuten
egunak eta hamabost hilabete iraun zuena, etengabeko beldurra eta itxarote larritua,
uretan
Atlantikokoa, Senegaleko lurretan eta Marokoko kontzentrazio-esparruetan.
Amerikara iristean, patuak banandu gintuen. Urte batzuen buruan berriro elkartu
ginenean
hemen behar den bezala aurkitzen dugu: jarduera ororen abangoardian eta guztietan
presente
okasioa bere herriaren kausa zerbitzatzen ahalegindu zen, zeinetatik ezerk aldendu
ezin zuena;
bere herritik Venezuelan modurik onenean ordezkatuak izan diren a
gizakiak berea irudika dezake: beti garbia eta zuzena den jokabidearekin eta bezala
Familia eredugarri baten buru, zeinari bere lana eskaini zion eta bere jokabidearekin
ilustratu zuen. ETA
inor ez baita benetan ulertzeko eta maitatzeko abertzalea bezain gai
beste herrialde guztietan, oso laster hona heldu zenean, berotasun eskuzabalak
menderatua sentitu zen
Venezuela, langile gisa duen egoera aldaezinarekin, zerbitzatzen ari den
hainbat enpresa kualifikatutan eta bere bizitzako azken hamarkadetan uneoro.
Jainkoak antolatu du, Caracasko erraiak dardar egiten dutenean, Venezuelako lurrak
jasotzen duela
euskaldun eredugarri honen aztarnak eta bere emazte on Miren. Hemen geratzen dira,
negarrez
beren seme-alabak, berdin irmo Venezuela eta Euzkadiren zerbitzura. Hemen zure
damutzen gara
edozein parte eta egoeratatik gizon horren lagunak ginen guztion desagerpena
bere jaioterriaz biziki maiteminduta, hura loratzen jakin zuena, bere zerbitzura.
adopzioa, kackles edo flashik gabe, a-ren bertute sinple baina zailak
zintzotasunik gabeko zintzotasuna, dedikazio etengabea eta leialtasun hutsezina.
El Universal, Caracas, 1967ko abuztuaren 9a.
* Arelxabaleta, Lucio eta Tximxurreta, Miren Kathcriñe, biak elkarren artean Je

lurrikara
Caracas, 1967ko uztailaren 29a. Aretsabaleta Caracasko Euskal Etxeko Lehendakaria
izan zen, Zuzendaria.
askotan? bere Administrazio Kontseiluetakoa, Eusko Jaurlaritzak Venezuelan duen
delegatua.

MADARIAGA, BOLÍVAR ETA EUSKALAK*
Duela egun batzuk, lagun batek egunkariko mozketa bat erakutsi zigun Mr.
Salvador de Madariagak irakurtzen amaitu gabe itzuli geniola aitortu genion. artean
bere irakurketa uxatzen ziguten hainbat gauza, hortik botatako intsusioa gogoratzen
dugu
euskaldunak direla frankismoaren aldeko nagusiak. ren fundazioa
baieztapen hau? Halakoetan postu nabarmenak betetzen dituzten dozena eta
erdientzat
erregimena. Baina Madariaga jaunak, hainbeste gauza dakienak, ondo jakin behar du
hau
zifra talde txikiak ez dio erantzuten barneko iritzi-masa nabarmenari
bere herria. Banako isolatuak dira, eta hain isolatuak ezen inork, erabat
inor ere ez —eta hemendik desafio egiten diegu guri ukatu ahal izateko—, inoiz
lortu dute, ezta gaur egun, hauteskunde libreetan, edozein kargu
herri ordezkaritza. Horietako zaharrenetako batzuk jada diktadura zerbitzatu zuten
Riveraren lehengusua; besteak ez ziren horretarako garaiz jaio; balute, dudarik gabe,
ere egingo zuten. Ia guztiak gizonezkoen kategoria horretakoak direlako
hori, tamalez, herri eta klima guztietan gertatzen da eta erantzuten
Espainian hain modan dagoen "mairu leialen" tituluari ezin hobeto. Jauna
Madariagak ondo daki edo jakin dezake hori, berak ere ezin hobeto dakien bezala
Espainiako estatu osoan ez dago halako oposizio aho batez, itxi eta trinkorik
Euskal Herriak ordezkatzen dituen Espainia eta Europa lotsatzen dituen erregimena,
muturreko ezkerretik bere buru duen herrialdeko masa katoliko ikaragarriraino
elizgizon miresgarria. Zergatik, bada, iradokizun faltsua?
Gauza horiek jada ahaztuta genituen, "El Universal"-en agertzen den artikulu batean
atzo, Madariaga jauna bere zelaira itzultzen dela ikusten dugu, guregatik,
fobia ulergaitzak, euskal separatismoaz hitz egiteko, nagusitasunaz
espirituala, Mendelen legeak, Bolívarren benetako sustraia eta hori beste gauza batzuk
honela sintetizatzen dugu:
Lehenik eta behin, euskaldunek ezin dute inola ere onartu hain atsegina den
separatismo hori
Euzka-di bi zatitan banatzean datzan Madariaga jaunarena, emanez
horietako bat, behin betiko, Frantziara eta bestea Espainiara entregatuz, «lan eta
graziaz
historiarena". Lehenik eta behin, historia ez delako zerbait estatikoa edo gelditzen
dena
al Amczagaren Erreplikarekin. Madariaga jaunaren era magikoz zin egiten dut, zeina
Gustura saiatuko nintzatekeen halako petrifikazioa bizitzeko egun loriatsuetan
Amerikaren emantzipazioa. Historian zehar, Nafarroa, adibidez, garai batean izan
zitekeen
Frantsesa, beste gaztelania batean eta gaur egun bi estatuetakoa. Baina zer lehenago
gauza hauek historikoki betirako izatera itzultzeko prest zeuden eta prest daude,
euskara hutsez.
Ez da urte asko beharko hura ikusteko. Bigarrenik, historian egon direlako Nazioarteko
Zuzenbideko erakunde zoragarri haiek "Korespondentzia Onako Lanak" deitzen
zirenak, zeinen indarrez Btdasoaren bi aldeetako euskaldunek beren anaitasun-
harremanetan jarraituko zutela hitzeman zuten Frantziako eta Espainiako Erregeek
aldarrikatu zutenean. gerra. Eta, hirugarrenik, eta istorioekin utziz, zeren gaur
Bidasoako hegoaldeko euskaldun bat aipatu ibaiaren iparraldera dagoen lurraldera
mugitzen denean —eta esperientzia pertsonaletik esaten dugu, berez, Madariaga
jaunarentzat ezinezkoa dela—. beste ertzean utzi dituenak bezain paisaia eta jende
maitagarri batekin egiten du topo.
Ez dakigu Madariaga jauna zergatik eskatuko dien euskaldunei separatismo hori

aberria urratu ordaintzeko, dudarik gabe, Leongo adar horietako bat,
Gaztelania, etab., gizatiarki balio dutela batere estima dezakeguna, baina lehenago
zeina gure nazio emozioak guztiz hotza jarraitzen du.
Bigarrenik, euskaldunak, «oro har gai bikainak» izan arren, ikusten da.
doktrina baten jabea, zeinaren muina "funtsean anti-espiritual batena eta
nahiz eta animalia", bibratu "animalia eta fisikoa" eta "ez dute ulertzen mezuaren
funtsa
Jesukristo espiritualaren nagusitasunean dagoena".
Alegia, esate baterako, batik bat beren hizkuntzaren alde borrokatzen dutenean,
“arimaren odola” Unamunoren hitzetan, Francok gaitzetsi nahi izan zuen suntsipenetik
salbatzeko, eta horretan poetak eta prosagileak loratzen dituztenean. inoiz ez bezalako
hizkuntza, eta klasiko unibertsalen lanak berdinera itzultzen dituzte, etab., etab.,
animalia-bulkadarekin borrokan ari direla ikusten da.
izpirituaren balioak; denean, bere oinarrizko kezka batek bultzatuta,
exijitu eta exijitu Espainiar estatuari, tonu guztietan, establezimenduan
Beti ukatzen den unibertsitate baten herrialdea —eta pentsatzea Penintsula osoko
analfabetismo gutxien eta ikasle dentsitate handiena duen herria dela—, espiritualaren
nagusitasunaren aurka ere bekatu larri ari dira; agiri ezaguna sinatu zuten 339 apaiz
miresgarriak bere bizitza osoa gizakiaren eta hiritarren askatasunaren eta
duintasunaren aldeko apustua egitera ateratzen direnean, itxuraz, "animalia eta
fisikoa" baino ez dute pentsatzen eta "ez dute. Jesukristoren mezua ulertu”. Zer
jarraitu?
Baina Don Salvadorrek aurkikuntza izugarria egiten du. Horren bidez ikas dezakegu
Bolívar ez da euskalduna baizik eta venezuelarra, nahiz eta, bai, "malenkonia eta
irrika adierazpena" galizieraz. Ez genekien inor zegoenik, agurtu ondoren
Heroren istorioa, bere Venezuelako nortasuna zalantzan jarri zuen. Baina hau
atseginez onartuta,
Madariaga jaunak utziko digu esatea euskaldun batek bere burua goratzen duenean
Bolívar beretzat hartzea, lurralde bateko jatorria aldarrikatzen duen abizenaren
sorginkeriari
Gernikako ondoan, askatasun zaharrenen santutegia eta atzo arte
Erlijioki errespetatuena Europa osoan, jarriz, aldi berean, gisa
denok jartzen dugu Askatzailea buruen gainetik, askoz gehiago izan behar du
polita eta barkagarria den edozein venezularrekiko duen gehiegikeria nabarian Mr.
Madariaga norentzat lur honetako semerik handiena bat baino ez zen
Hispanitatearen traidore maximoak; San Julián beste konde bat transplantatu zuen
itsasertz honetara
Atlantikoa.
Baina ez du merezi irakurle gaixoa gehiago nekatzea. Utzi Madariaga jauna

lezioak ematea eskatzen ez dutenei, zeren eta ondo dakigun arren gai izan dela
eman itzazu Shakespeare berari, ezin ditugu inolaz ere izenburuak ezagutu
bere irakaspena. Zeren, espainiarra izanik, tragedia zatitu zenean gizon bat baino ez
baita
bere aberriaren bi bando guztiz etsai, bere burua... neutral deklaratu zuen;
pontifikatzeko
euskal arazoari buruz, aurreiritzi eta ezagutza falta gehiegi ditu eta, batez ere,
emozioa; idazle gisa ez guk ez inork ez diogu ukatuko erudizioa, merkataritza eta
emankortasuna
luma. Inork ere ez du erabakiko horretarako milioika orrien artean hori baieztatzea
luma ekoiztuta, lan bat atera da, non jainkozko "gurutzeak" zigilua inprimatu duen
iraunkortasuna
El Universal, Caracas, 1961eko maiatzaren 4a.

MARTIN DE UGALDE
Unamuno bai! Euskera, Higadura tunikarekin. Euskal Editoriala EKIN. Buenos Aires,
1966.
Ondo gogoan dut lagun on eta entzutetsuak egindako keinua, harridura eta nazka
artekoa
Zuzenbide katedraduna eta gero, Humanitate Zientzien Fakultateko dekanoa
Montevideoko Unibertsitateak, Justino Jiménez de Aréchaga doktoreak esan zidan egun
batean
Unamunoren zenbait orrialde irakurrita: «Nola idatz zezakeen euskaldun batek hori?».
I
galdetu zuen, Don Miguelek La cuestión-n behin eta berriz adierazitako nahiari
erreferentzia eginez
euskaldunarena, hil eta lehenbailehen egin dezala, itxaropenik gabe galduta dagoelako
eta
galdu beharko litzatekeelako, ezin baitzuen balio a-ren adierazpide gisa
Bizitza kultural modernoan Hay sartu nahi duten pertsonak.
Uruguaiko abokatuari hain arraroa iruditu zitzaionari azalpena bilatzen saiatzeko,

Unamuno 1864an jaio zela ohartzen hasi behar duzu, bi gerren artean
Karlistak, eta 1876an bigarrenaren amaierak ere adierazten zuenean
Euskal askatasunak, estatuan bizi den belaunaldi horretako mutila da oraindik
porrota dagoen herri baten ohiko nahasmena. Bertan gutxiengo bat dago azkar
egokitzen dena
herrialdeari ezarritako egoera berria; beste bat, Sabino de Arana buruan zuela,
susperraldi integralaren bide mingarria hartuko du, eta bien artean desorientatuak
oraindik zehatz-mehatz zer galdu duten ez dakitenen masa, arrazoi bategatik edo
besteagatik, inoiz ez baitute egin
ezagutu zuten. Laino artean eta amets batzuen artean argi izpiaren bila mugitzen dira
Altor eta Lekobide mitikoa bezalako heroi nazionalekin; hizkuntza dutenentzat daude
Euskara "patois" bat da, beste batzuk, berriz, bertan ikusten duten hizkuntza lehena,
gabe
orban edo orban, Adamek eta Evak lurreko paradisuan mintzatu zirenak; musika
nazionalarena
ozta-ozta dakite "zorlzikos" dulzarronak baino gehiago, eta denetan.Unamuno zen
horietako bat. Ez zeukan kuskera lehen hizkuntza eta gaztaroan euskara «zorrotz
ikasi» zuela dakigun arren, ez zuen sekula menderatu.
Hark nahi zuen irakasle bereko porrotak, beste egoera batzuekin batera, urrundu zuen
bere historiaren ezagutzan, berriz, ez zuen inoiz sartzeko ahaleginik egin.
Haren izena alferrik bilatuko da nazioko eta atzerriko jakintsuen artean, nondik
1918ko, lau urtean behin, eta gerra baino pixka bat lehenago arte, haietan elkartu
ziren
Euskal Ikasketen Elkarteak bultzatutako kultur kongresu handiak. BERAK
herrialderako ezinbesteko arazoak planteatu eta eztabaidatu zituzten, hizkuntzaren eta
historia gizarte zientzietara, hutsa eta aplikatua, irakaskuntzatik, orientaziotik
irakaskuntza profesional eta bereziak beti eskatutako antolakuntzakoei eta
betiko ukatua Euskal Unibertsitatea; osasunetik eta medikuntzatik
artistikoak euren agerpen ezberdinetan... Baina Unamuno, bere dohain handiak izan
arren
saiakeragile, poeta eta eleberrigile eta Jainkoak eman nahi zizkion beste batzuk, ezin
izan zuen han figurarik egin
bertan elkartzen ziren, esate baterako, beren herriaren hizkuntzaz hitz egiteko, beste
lurraldeetako gizonak
Hugo Schuchardt hizkuntzalari europarraren printzea bezala, Menéndez Pida!,
Davies, Meyer-Lubke, Navarro Tomás, Uhlenbeck, Urtel, etab. Egia hori baita
Greziako katedraduna eta hainbat hizkuntzaren ezagutza izan arren, Unamuno ez zen
inoiz izan
ezta hizkuntzalaria zenik ere. Honek, bere euskararen ezagutza akastunarekin batera,
jarraitzen du
aginpide asko euskararen arazoari buruzko bere adierazpen kategorikoei. ETA
dena baino tristeagoa den zerbait beti izango da heriotza zigorra dekretatzen duenak
pentsatzea
hizkuntza baten aurka, hain zuzen, hitz egiten duen herriaren seme nabarmena da.
Gauza hauetaz eta gaiarekin lotutako beste hainbatez, Martín de liburuan zabaltzen du
Ugaldek, bere notak nagusien baretasuna duen azterketa dokumentu batean
auzia eta zigorra, gai honetan, herrikide bat nori guztiak galtzeagatik
errespetatzen eta miresten dugu. Prosa argi eta egokitu horretan idazten du Ugaldek
gaituenari
ohituta euren saritutako ekoizpen narratiboetan. Prosa, bide batez, bikote nori
euskaraz bere liburuetan amaitzen den Sorgiñaren urrea bezala erabiltzen du.
agertzeko eta horrekin bikoiztu egiten du Unamunori erantzunaren balioa. Adibide bizia
delako
eta sekula dimisioa emango ez duen euskaldun baten jardutea, saihestezina denaren
eta guk ez ezik
Bere lanekin, bizitzeko gogoaren ikasgai noble bat ematen du.
Zein urrun gauden Unamuno hartatik —Manuel Machadoren "Alma" komentatuz—

"Ni, arraza euskaldunaren semea, izan behar duen mendiaren laguna
igoera eta arraunekin otzan behar den ozeanoa, zeru grisaren eta ekintzaren laguna
kementsuki, gizon honek "mairu arraza zaharra, eguzkiaren laguna"ri buruz esaten
duena berrirakurtzen dut
dena irabazi eta dena galdu zutenena, borondatea hil zaion gizon horrena
ilargi argia...".
Zein urrun Unamuno hartatik, bere arrazako borondatearen goratze honen ondoren eta
hiltzen ez den bere etengabekoagatik, ahotsa altxatzen du bere herrikideei eskatzeko,
azken unera arte borrokatu beharrean, beraiek dekretatzen dute haren heriotza
behin baino gehiagotan "arimaren odola" deitua.
Unibertsala. Gehigarri literarioa, Caracas, 1967ko apirilaren 23a.

HILDIEN ELKARRIZKETA
Aiaraldeko Atzerri ministroa, Fernán Pérez de Guzmán, Santillanako markesa, Gómez

Manrique eta
Jorge Manrique.
AYALA ATZERRITZAILEA.- Hemen pozik elkartu naiz nire deitzea gustatzen
zaidanarekin
"iloben dinastia". Oso bitxia, bidenabar, Gaztelako letren analetan eta
agian bakarra herrialde guztietan. Zer gertatzen da dohain poetiko arraroa heredatzen
bada
aitaz seme, jakin nahiko nuke noiz izan duten lau belaunaldik jarraian
zu bezain iloben ilobena. Eta utzi iezadazu hutsalkeria txiki hau, ondo dakit eta
gure meritua, bere izaeraz, denetan independentea dela nigan dagoenarengandik
egon liteke
PÉREZ DE GUZMÁN.- Uste dut zure eragin ukaezina gutxiesten duzula

gu, osaba ospetsua. Niri egiten didanagatik behintzat, iruditzen zait beste horrenbeste
zor diodala zureari
odola eta baita zure irakaspenak ere, hauek nigandik zertan aprobetxatzeko aski ez
ziren arren
politikoa, bada, halako lau errege ezberdinekin kentzeko zoria berezia bazenu eta
oraindik ere D. Pedro eta D. Enrique bezalako etsai hilgarriak, nire izarra betiko
eklipsatua
Gorteak eta biok erliebea bilatu behar izan genuen nire etsaia Kondestablearen
zitalkeriatik erretiratzean.
Zu bezalako historialari bat izan nintzen edo izan nintzen, behintzat, nire Belaunaldi
eta Laudorioetan; moralista
eta didaktikoa, zure antzera, nire Esaera eta Bertuteetan. Nire gainerako lana da
eraman konposizio poetikoak zeinen egituran, dakizuenez, lehentasuna eman nion
lehen nabarmendu zinen metro laburrak.
MARQUES DE SANTILLANA.- Horietan, osaba Guzmán, nire artean onena zena

konposatu nuen.
lana, han lurrean bizirik geratu zaidana ikusten dudanez, non, bide batez, akusatua
nagoen
egoki iruditu zitzaionean alderdiz aldatzeko zalantzarik izan ez izana,
nire jokabidea momentuko interesetara egokituz. Ez dakit hori herentziari egotziko
zaion,
errespetu osoz esan bedi, zutaz, kantziler ospetsua.
AYALA KANTZILERA.- Egokia da doatsutasunaren existentzia honetaz gozatzen

dugunok onartzea.
laudorioak puztu gabe eta txukuntasunik gabe kontuan hartzen dituen karguak
eginak zaizkigu Seinalatzen duzula dirudien honi dagokionez, gogoraraziz erantzungo
dizut
hasten den erromantze famatu hori: «Zaldia hil bada...». badakizu zerrekin
okasioa osatu zen.
GÓMEZ MANRIQUE.- Denok dakigu eta hori nahikoa da zure ohorerako. Nirea
Kantuan ere ibili zen auzi politiko zoriontsuentzat, itxuraz, guztiak
hain maite izan dugun gure odolaz. Nire etsaia D. Alvarotik ere ez zait axola
gerora ezinduari erakutsi nion. Harro nago hasierako defendatzaileen artean egoteaz
Elizabeth Handiarena eta ezer damutuko banintz, horrela lagundu izana izango
litzateke
eraginkortasunez Aragoiko erregearen semearekin ezkontzara, inoiz ere ezin izan zuen
Fernando harekin
Justiziak zaintzen eta trebetasuna duten ateetara iritsi ahal izango dira etxebizitza
horietara eta
intriga. Gainerakoan, ez dago esan beharrik, osaba Santillana, zor dizudana, ba, ondo
den bezala.
jakina, trovar artean hasi ninduzun.
JORGE MANRIQUE.- Eta zure abestiak, osaba Gómez, irakaspen moraletan hain
aberatsak ziren.
niretzat eredua, “iloben dinastia” honetako azkena. Heriotzak gazte nahi ninduen
Bai. Baina "nire atea joka" etorri zenerako berea abesteko denbora izan nuen
ospetsu egin ziren Bertso haietan gure alferkeriak garaitzen ditu. nork
haien tonu orokorraren eta erritmo jakin baten arteko analogia berezi bat aurkitu dute
zure Rimado de Palacio, kantziler ospetsua, urrunago joan beharko zen haien
arrazoituz eta nigan bilatu zaituztet, ahaidetasuna duen katearen bidez
batzen gaitu hemen gauden bostok. Uste dut gure dinastiak zerbait indibiduala
adierazten duela
eta kolektiboki Gaztelako bizitzan eta letretan.
AYALA ATZERRITZA.- Esc da nire harrotasunik handiena, baina eragiten du, aldi
berean,
damua niretzat Badakizuelako ni, ni aldarrikatuz ohoratu duzuna
Dinastia loriatsu eta berezi honen buru, Jaunaren 1332. urtean jaio nintzen. Orain
sartu
urte hartan bertan nire aberria Alaba, ordura arte oso librea, koroan sartu zen
Gaztelako akordio batekin, haien askatasunak babesten zituen arren, halaber
nahitaez, etenik gabe eta isil-isilik joan zen eragin baten printzipioa eta iturria
nire herriaren erraietara isurtzen. Askotariko bat nintzen, eta beharbada
errudunenetakoa
lehenik—politikan, besoetan eta letretan neure burua desnaturalizatu eta neure
aberastasun guztia eraman nuela
eguzki arraroa eta hizkuntza arraroa nire ezpainetan loratu zitzaidan neure jaiotzez
Alaba gozoan.
Atzerriko estatu baten zerbitzuan nire ibilbidean izan ditudan arrakasta guztiak
agertzen zaizkit
orain nire sorterrian lapurtutako beste hainbeste bezala, txikia iruditzen zitzaidalako
abandonatu nituen
anbizioa. Aurretik jokatu nuen inkontzientzia —orokorra— nire garaian bakarrik egin
ahal izango da
nire herrikideek barkatu egiten dute nire bekatua.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1943ko maiatza.
NARCISO DE OYARZABAL (XVIII. MENDEA)
Gaur egun gure eskuetara datorren paper zahar honen arabera, Narciso de Oyar-zabal,
bertakoa.
Astigarraga herria, Gipuzkoako probintzian, Trinidad uhartean zerbitzatzen ari zen.
1779tik aurrera Gobernadorearen berehalako aginduetara eta, ziurtatzen denez,
«Ospe handikoa den gogo, jarduera eta desinteresarekin burutu zituen batzorde
ezberdinak eta
uharte horretako biztanleriaren adarrean haien ardurapean jarri diren batzordeak».
Baina "uharte osora egin behar izan dituen etengabeko bidaiak bai lurrez eta baita
itsasoz ere
agintzen zaizkion eta betidanik izan dituen aginduak eta zereginak betetzea
bere kontura ordaindu..., komisioak duen nekearekin batera
Haren ekialdeko indioen kapitaina ere zerbitzatu duen, prostratu dute
modu horretan, orain ezinezkoa zaio SM zerbitzatzen jarraitzea, baino gehiago delako
beti jasan dituen gaixotasun ia etengabeak, egunez hain ikusterik gabe dago
bere burua kudeatu ezinik zorigaiztoko muturrera iritsi dela. gatazka honetan
—jarraitzen du Oyarzabalek Gipuzkoako eta Espainiako erregeari egindako eskaeran—
erriotan gertatzen da.
. of HM of the exposaring imploring the grace that... diign to give him with the
jubilation with the
Hilean 25 pesoko soldata bera, harrezkero bere laburtasunari erreparatuta
orain inoiz baino gehiago behar du laguntza hori gaitzekin bizitzeko
VMren zerbitzuan lortutako esperientzia graziara hedatuz, baimendu arte
libre joan daitezke bere jaioterrian gozatzera eta Ogasunarekin uler dadila
Probintzia horretatik eskatzaileari ordaintzea, etab., etab."
Ahaztutako bizitza askotako baten pasarte arrunta da hau, eta, hala ere, hemen gaude
bere irakurketak barrutik ziztu eta min egiten gaitu eta paper xumetik sortzen eta
desagertzen dela sentitzen dugu.
Oyarzabalen figurak apurka-apurka senideak hartzen ari den azaltzen digu
eskemak eta bere itsu-ahots gozoaz, bere istorio laburra kontatzen hasten zaigu...
Narciso de Oyarzabal hau bizitzaz betetako eta ilusioz gainezka duen gazte bat da,
zeinekin
kabinetearen lekua, Pasaiako portutik irten da 1750. urte inguruan, ontzietako batean.
urtero kostaldeetara joaten den Gipuzkoako Konpainiaren erregistroa
Venezuela Oyarzabalen bila, jada oina berera itzuli behar duen ontzian duela
Aberria, amets eta amets jaioterria... Eta zure ametsekin zure gozoan amesten dugu
eta amets mingarria
Euzko Gastedí, Caracas, I965 (?).
"Aisialdi poetiko honetan, Amezagak Konpainiaren giza gaira hurbiltzen gaitu

Caracaseko gipuzkoarra. Bere gizonei. Ondoren, “Juan Vicente de Icuza”-ri eskainiko
zaio. bera ere aldatu den bezala, baina zer axola du! Astigarraga beti izango da
Asligarraga berarentzat eta bere herriarentzat Gyarzabal ere beti berdina.
Etxeak botatzen dituztela, kaleak irekitzen dituztela, kolono berriak etortzen direla,
nahiz eta beste batenak izan
leinua; Horrek guztiak min egin diezaguke, baina honek guztiak ezin du bere
lurrarekiko maitasuna bereizi
lege-gizona dela. Eta bera, Narciso de Oyarzabal, beti izan zen eta izan den bezala.
Frogatzeko. Bere bizitzan zehar desertore bat zirudiela eta horrela lortu dute beregana
bere lau herrikide baino gehiago entzun ditu? Ba orain, bere itzulerarekin, bere
finalarekin eta
itzulera maitagarria, ikusiko duzu nola ez zen inoiz benetan kanpoan nola ez zuen
pentsatu
desertazioan.

ORIXE* Nicolás Ormaetxea
mendearen amaieratik hona euskararen gurtzaileen izarra lausotuta zegoen.

Paraíso eta, Campiónen lan sendoekin, Arana Goiri —gehien zor dion gizona—
Euskal Pizkundea—, Azkue eta Urkijo, aro berri bat hasi zen eta, batez ere,
Azkueren oinarrizko bi lanetan —Diccionario eta Morfología— eskaini zuten gehien
etorkizuneko eraikuntzarako oinarri sendoak.
Honek, batez ere, Nicolás de Ormaetxea bezalako gizon batean haragitu behar zuen,
1888an jaio zen Oreja herri txikian, han Nafarroako lerroaren ondoan, zutitu zuen.
hizkuntzaren erdiko barietatea —euskalkia— eta bere nortasun konplexuan bildua,
beraz
ez hain konplexua den bere herriaren alderdi askotan adierazgarria, naturalarekin
batera
artzain eta ikazkinen gizarte horren adierazpen tradizionalaren fluxua norekin
bere haurtzaroan eta lehen gaztaroan bizi izan zen, kulturaren bagaje aberatsa
bere adimen pribilegiatuak bere nobizio urteetan konkistatzeko aukera eman zion
humanista
Jesusen Lagundian.
Horazioren laburtasun gorenaz eta Teokritoren pastoral nautaz maitemindu zenak bere
burua aurkitu zuen, batetik, eredu klasikoen eta, bestetik, euskal herri-hizkuntza
garbienaren ezagutzaile sakona. 1919an sortu zen Euskaltzaindiko bere urteetako
zerbitzu-zerbitzuak laster eman ziotena besterik ez zitzaion falta: euskalki guztietan
gure klasikoen ezagutza zehatzari eta guztien hizkera biziari dedikatzeko aukera. haiek
ere, zeinetan "Erizkizundi" eta Akademiako besteen lanetan murgildu behar izan zuen,
eta bizitza osorako euskera-ikasle bihurtu zuen, apalki esaten zuen bezala, eta oraindik
egia zen, horretarako gabe. horregatik , aldi berean bere burua irakasleen artean
handiena osatzen zuena izateari utziko zion.
Kultura humanistaren eta, batez ere, ezagutzaren bagaje izugarri honekin

baskologoa, Orixe bete-betean dedikatu zen denborak eskatzen zuen zereginari: le
Euskararen literatur lanketa bizia, hizkera bizian nahiz hizkeran oinarritutako euskara
batena
euskalki guztietako gure klasikoen ekarpena oihartzuna izan dezan
tresna berria,
Euskaldunok hainbeste behar genuen nazio-kulturaren tresna bizkorra bezala.

Ezer ez da denbora galtzeko ustezko jatorri antidiluviarrari buruzko elukubrazioetan
Euskara, uharteko hizkuntza gisa duen aparteko estatusa, eta are gutxiago, errazari
eskainiz
etimologia merkeen zeregina. Euskara heriotzatik salbatzeko, lehen egitekoa da
egungo bizitzaren beharretarako egoki bihurtzea; berari buruz hainbeste hitz egin
beharrean
Euskera in erdera premiazkoa eta premiazkoa zen gai guztiak euskaraz jorratzea da
bizitza moderno konplexuak eskaintzen digu eta ahalbidetzen digu, mugaraino, zeregin
guztietarako
gaurko eta biharko kulturak. Gizon basatia, eta jaiotzez eta heziketaz
artzainen eta ikazkinen zirkulu mugatuan, ederki ulertzen zuen hori, mespretxatu gabe
adierazi bizimodu maitagarri hori, baziren beste batzuk, hala nola, zientziaren
sakonena edo
euskarak bere bideak jarraitu behar izan dituen arte maila gorena izan nahi badugu a
hizkuntza bizidun tresna.
Haren bizitzaren zirriborro azkar bat marraztu behar badugu, lehenengo etapan
hartuko dugu kontuan
Bilbo non, Akademian egindako lanaren eta egunkariko euskarazko erredaktore gisa
"Euzkadi", Santa Cruz apaiza udaberria bezalako lanak, zeinetan argirik onuragarriena
ematen du
gerrillari karlista izugarriaren figurari buruz; la castiza itzulpena (bizkaieraz euskara) of
the
Lazarillo de Tormes eta Mireya de Mistral magistratua. Artistak jada bazeukan bat
tresna egokia, ordea, perfekzionatzeaz nekatuta, eta horrekin bere burua abian jarri
zuen
Uitzetik erretiroaren hurrengo etapa, harrapatu beharrekoa, Borne Muinetan (euskaraz
Laburdino) bere olerkari mistiko handi gisa duen gaitasunari, gehiagoren obrari,
ematen diona
arnasa, "Euskaldunak" olerkia, zeinetan banatutako hamabi bertsotan zehar
hamabost abesti, urteroko ziklo bateko ekitaldietan euskal herritarren bizimodua
deskribatzen du. da
poeta andi eta abertzale andi baten lana; bere herria bizitzeko gizon batena
bere forma tipikoenetan ez du sekreturik hori argi horrekin hurbildu delako
Bakarrik daki bihotzaren berotasuna sortzen. Hau maisulana da, ziur.
irakurketa iraunkor eta ezinbestekoa den izpiritua entzun nahi duenarentzat
gure herria. Itzulpen literala zeregina izan zen guretzat, gogorra agian, baina
ohoragarria.
eta lan hori guztira gaztelaniara, enpresa horretan bultzada eta ilustrazioa izan genuen
egilea, laguna eta irakaslea.
Uitzin frankismoaren altxamenduak harritu zuen eta, espetxean zailtasun bat jasan
ondoren
San Kristobalek Laburdira ihes egin ahal izan zuen eta bertan, "Eusko"n egindako
kolaborazio baliotsuez gain
Jakinua" eta "Gernika", Urtze guzitco Meza Bezperak izeneko itzulpena sortu zuten.
indarrez eragin euskeraren patuetan, eta non, beste gauza askoren artean, daukan
bete, Luis Mitxelenak oso ondo dioen bezala, ' 'Erabat baten miraria
"Lauda Sion Sanvatorem"-ri fidela jatorrizkoaren neurri berean; egia esan,
bi bertso gutxiago —tableta honek eskaintzen zituen zailtasunei muzin egin gabe—
teologikoa". Eta antzera beste kanta liturgiko eta ereserki batzuetan.
Bidasoaren iparraldeko etapa honen atzetik dator prosagileak eskaintzen digun

Ameriketakoa,
bere kolaborazioak "Eusko Gogoa", mistizismoari buruzko tratatu horretan: "Kito'n
arrebarekin", egin zuen
han bere moja arrebarekin izandako elkarrizketetatik erne eta zeinetan ebokazioetatik
etxekoa, bere Santu miretsiaren izpiritua astintzen duen tontorretara igotzen da.
Juan de la Cruz. Aldi berean, Metafisika eta Estetika saiakerak argitaratzen ditu non
Platon, Plotino, Hegel eta Croceren pentsamenduak irideszentzia berriak hartzen ditu
garatzen denean.
poeta gisa ere ematen ari zaigun gure idazlearen euskal jantzi aberatsean
Amerikako lurraldeari buruzko bere ikuskerak: "Bolivia'ko zabaldian", "Pichincha
sumendiari", etab, etab,
edo arima biluzten du "Getsemani" sailean, zeinaren poemez oso ondo esan dezakegu
Mitxelenaren hitzetan, «gai mistikoko olerkietan beti agertu da,
batzuetan itxurazko lehortasun baten barruan, urteekin joan den emozio sakon bat
gero eta tonu irekiago eta zintzoagoan adieraziz. Hauetan egon zaitezke
poemak, bertso soil eta soilez osatuak, agerpen gorena
Orixeren nortasuna”.
Amerikako etaparen ostean, Euz-kadira itzuleran markatutako azkena dator
San Agustinen Konfesioen itzulpen bikaina eskaintzen du; onartu ondoren
Euskaltzaindi ohorezko kide gisa; bere garaipena aurtengo maiatzean izateagatik
saritua Tolosan, jakina denez, bere handietako bat izan zen Lizardiren omenaldian
miresmena eta, azkenik, Añorgatik, betiko zorionaren belardietarako bidaia
hain amestu zuen bere arima mistikoak.
Euzko Gastedi, Caracas, 1961eko iraila.

GURE DON PIO BAROJA ETA NESSI (1872-1956)
Don Píoren bizitza itzali zen. Hainbeste mundurako sortu ziren bizitza hori
irudimena; orain Avirane-ta bezalako benetako sustraiekin, orain guztiz fantastikoak
Jaun de Álzate, nobelak eskaintzen duen erretaularik aberats eta pintoreskoenetako
batean
garaikidea.
Gure egilea Donostian hasi zen. Han inprimatuta euskaldunen itsaso ekaitzatsua
bere atzaparra eta gerora bezain zoragarriak izango ziren orriak sentitzen irakatsi zion
Chimisía kapitainaren abenturak, ShantiAndiaren kezkak edo Angelus hori horrela
gantzudura erlijiosoz bustita itsas saltpetroa bezala. Angelus zoragarri hura, zeinetan,
behinik behin, bere arrazako sentimendu erlijiosoaren indarrak astindu zuen Baroja
hezurretaraino Eta ez gutxiago bertako paisaiek dar-dar egin zioten, batez ere, haran
hura
Bidasoako, bere boutade ezaugarrietako baten arabera, errepublika ezarri nahi zuen
libre «eulirik gabe, frailerik gabe eta poliziarik gabe», Berako tokian egin zuen haran
hura.
bere izpirituaren seme-alaba hoberenetako batzuk sehastuta zeuden bizilekua, hala
nola "Jaun de
Rise up" guretzat Ba-rojiren sorkuntzarik maitagarrienetako bat da.
Barojari estilorik ez izatea leporatu diote askotan; are gehiago, ez edukitzea

gramatika, idazten ez jakitea. Egia esan, gaztelaniazko letretan a agertzen zen
fenomeno harrigarria. Zeren, hain zuzen ere, Azorínek dioen bezala, bere fidelenetako
bat
lagun eta miresle ospetsuak: "Ze harreman dagoen Barojaren estiloaren eta
Espainiako eleberrigileak, haien aurrekoak? Peredaren, Alarcónen, nobela bat
irakurtzen duenak
Fernán Caballerok, eta gero Barojaren beste batek, inpresio bitxi bat biziko du, dudarik
gabe”.
"Ze erlazio egon daitekeen ia guztien modalitate erretoriko eta konbentzionalaren

artean
mendeko literatura nobela eta Barojaren erara? Bat ere ez". Sekretua da, gabe
zalantzak ditu, batez ere, Barojan bertan, baina behean ondo begiratu behar da.
"Euskalduna izatea -
Ortega y Gasset-ek idatzi zuen behin—, hitzezko adierazpenari berezko uko egitea da,
gehiagorik gabe».
Inork ezin du zalantzan jarri honen egile ospetsuak berak duen gehiegikeriarik
Aitortzen lehena izango nintzen; baina egiaren bat ere badago. Besterik ez delako
ez dago zertan mututasun inplizitua, egia da hori —eta irakurketetan zehar
Espainiako urrezko aroko egile onenak, kontzeptua erraz bil daiteke, bat eta
berriro ere errepikatu- ez zuten inoiz gozatu Barojako herrikideek eta horrek idazten
duen ospea
Fakundoen.
Hala ere, kontzeptualizazio horretan akats bat egon zen. Zeren egia den arren
Honetan, beste hainbat alderditan bezala, distantzia handia dago gure gizonaren eta
mota adierazgarria latin izpirituaren berdin adierazgarria den bati, ez dira falta
gure mahastiak berba, txacharero eta txarlata. "Hitz laburrak" gauzatik zetorren
beste kausa bat. Gure herrikideek hitz egin zuten, Tirso, Cervantes, Espinel ezagutzen
zutenek,
etab., mailegatutako hizkuntza, Gaztelan egonaldian ikasitako hizkuntza hobea edo
txarragoa,
hizkera beretik hain ezberdina, batez ere sintaxian, elokuentea izanik
Baldintza horietan oso kasu gutxitan bakarrik lor zitekeen zerbait esan nahi zuen.
Bada, horrelako batzuk Barojarekin gertatzen dira. Egia da txikitatik ikasi zuela
Gaztelaniaz, baina giro elebidun batean, aita Don, ahaztu behar ez duena
Euskarazko letretan hain merezitako izena utzi duen Serafín bere poemetarako
genero desberdinak. Horrek guztiak gure eleberrigilearengan izan zezakeen eragina
Zeinen ezaguna den haien barruan euskarazko abesti edo poema zatiak txertatzeko
zaletasuna
lanak, ez dugu geuk pisatu nahi. Askoz hobe izango da hitza beretzat uztea,
horrek esango digu: «Zientzia zehatz eta fisiko-matematikoetan ez bada erraz
zehazten,
arraza edo nazio izaera duen arren, beste jakintza adarretan, bai; urtean
historian, filologian, literaturan eta artean, arraza dario, bulkada sumatzen da
etnia modu argi eta zehatzean". Eta beste hau, are erabakigarriagoa: "... etorkizuna
Euskal Herriak latinez guztiz ezabatzea ekarriko luke, bere kulturari izaera ematea
baizik
berezko ez-latina. Ez da arraroa, horrela pentsatuta, izan dudan nahia
ñabardura ez-latina eman, erretoriko gutxi eta zehaztasun eta lehortasun gutxi
elokuentea barruan
erdal literaturarena".
Honen ostean, apur bat arriskutsua iruditzen zaigu Ortegak sailkatzea

gure egilearen alderdi adierazgarrienetako baten jarraitzaile tipiko gisa
Gaztelaniazko eleberria: pikareskoa. Ez dugu uste Don Píoren irudiak animatzeko
zaletasuna denik
ibiltariek eta abenturazaleek uste dutenek baino gehiago bermatzen dute.
Errusiako eleberrigileek eragin handia dutela uste dute. Ez dugu ukatzen eragin bat
edo beste,
Dickens eta azpimarra daitezkeen beste batzuena bezala. Baina hain nortasun sendoan
eta
Pío Barojarena bezain aberatsa, zintzotasuna duen nortasun nagusi batean
bere buruarekiko leialtasun absolutua eta zurruna, kontu handiz ibili behar duzula uste
dugu
kanpoko eraginen gai honetan, eta, batez ere, hauek urrunago daudela diruditenean
beren intimitate psikologikoaren erdigunetik eta errotik.
Esan izan da Barojak miresten duen idazle bakanetako bat Nietzsche dela. Eta noiz
gogoan dugu “botere nahiaren” filosofo alemaniarra, supergizonarena, esan zuena
"modu arriskutsuan bizitzea existentziak eman dezakeen plazerrik handiena hartzea"
dela
hori, ordea, Unamunoren iritziaren arabera, oso hurbila iruditzen zaiguna, ez
Beldurra ikaragarri nagusitu den gizona baino ez zen, ezin dugu pentsatu
Barajak, «Ekintzarako ekintza gizon indartsuaren ideala» dela aldarrikatu zuen; ez
ez duzu ezer errespetatu behar, ez duzu hainbeste pisu eta tristura duten tradizioak
onartu behar” eta
ehun esaldi gehiago, sarriegi jartzen dituzten hauek bezain ikaragarriak eta
suntsitzaileak
bere pertsonaia urratuen ahotan, ez da, azkenean, honen guztiaren antitesia baizik. A
bularretik jauzi egiten duen gizatasunez beteriko bihotza duen gizona, txoria bezala, to
Mari Beltzan bere sonata delikatuena eta garbiena kantatzea; bat bezala irekitzen dena
granada heldua Elizabiden ibiltaria gehienen zuku dekantatua eskaintzeko
ulermen atsegina; harrapatzeko gai diren begiz hornitutako gizona eta
mota eta lur mota guztiak kopiatu, bere leinukoak erretratatzen dituenean bere lanean
jartzen dituen a
samurtasun dardara ez dagoela zer ezkutatu dezakeen hitz sendorik edo kontzeptu
gogorrik
zure arimaren barrenean gertatzen ari dena.
Eta hau guretzat da inoiz hilko ez den Baroja.
El Nacional, Caracas, 1956. Euzko Gastedi, Caracas, 1956.

RAMÓN MARÍA DE ALDASORO*
Bi hilabete baino gehiago igaro dira Montevideotik pasa zenetik, agintzen digunez
laster bete ezingo duen itzulera. Eta gertatu zen, beti bezala, banatzea
besarkadak eta bere asmamenaren gozamenak ziren istorio eta pasadizoen arrastoa
utziz
beti alaia eta atsegina.
Aldasoro beti horrela agertu baitzen. Aldi baterako, noski, baina baita ere
Gutxi tratatzen zutenek baino zerbait sakonagorik nekez ikusi eta azaltzen zuten
Hainbeste aldiz burrundaka entzun diogun euskal kanta zahar hura:
"Begiak parrez, parrez, biotza negarrez".
(Begiak barrez, barrez eta bihotza negarrez).
Eta hori da hainbeste sufrimendu sufritu eta ikusi duzunean eta aparteko
emozionaltasuna daukazunean
Aldasoroko, bere bizitasun fisikoak gaizki ezkutatuta, barrea arma bihurtzen da.
apaltasuna eta natura hori gabe agerraldi bat konpontzeko gertatzen den defentsan
saihestezina bihurtuko zen batzuetan.
Aldasoro izatez politikoa zen eta hala izan zen oso txikitatik sakon eta erabatekoarekin
debozio demokratikoa. Parlamentuan eta Estatuko Administrazioan goi karguak izan
zituen
gaztelania. Eta matxinada militarra lurrak gainezkatzera etorri zenean
aberria eta Eusko Jaurlaritza autonomoa gure tradizioa defendatzeko sortu zen
askatasunak, berehala joan zen ohorezko postu bat okupatzera bertan heriotza
bakarra
basamortu egin zezakeen. Gerra garaian beti betetzen zuen zentzu altua
erantzukizuna eta eraginkortasuna. Erbestean, bere adimen eta sinpatiazko dohain
apartak
Adiskide baliotsu asko irabazi zizkioten, bere bitartekoen bidez betiko geratu zirenak.
gure kausari lotuta. Eta hau bereziki hemen Uruguain non bere izpiritua
inon baino gehiago dar-dar egin zuen hori den askatasun giro zoragarri honetan
gure lurrean lapurtu diguten izpirituaren ogi bedeinkatua eta haren zaporeak ezin
izango baitu
gehiago abandona gaitzazu
Euzkadiren bihotzean jaioa, euskarak berea izaten jarraitzen duen Tolosa hartan
erresonantzia garbienak, lurraren deia sentitu zuen
jakin zuela egiazko euskaraz ohoratzen bizitza pribatu ezin hobearekin harrez geroztik
leial geratu zen ondorio absolutu batean, areagotu, ahal izanez gero, pasatzean
denbora, zorigaiztoko kontingentzia sorta osoa eman arren
helburua gure irmotasun-erreserba guztiak agortzea.
Haren heriotza kolpe indartsu eta sakon bat baino gehiago da eta gure izpirituan
oihartzun egiten du, baina ez
apurtu baina borrokan irauteko gure borondatea gehiago errematxatzeko
gure herriaren askatasunaren eta duintasunaren alde. Hori da bere testamentua eta
bere mandatua
derrigorrezkoa, guretzat izan zen eta oraindik ere milaka euskaldunentzat
askatasunaren aldeko inmolazioan aurretik.
Lagun handi bat galdu dugu eta euskal demokrazia txapeldun noblea. Baina gurean
bihotza ez dago itxaropenaren aurka gailentzen den oinazerik, ezta erortzeko gai den
zoritxarrik ere
distira egiten duen fede hori, bare eta astindu ezina, gurean duten hitz soiletan
jendea uzten gaituzten maiteei eskaini ohi die bere burua: "Agur ta gero arte": Agur
eta
gero arte!
El Plata, Montevideo, 1952ko otsailaren 6a.

SABINO DE ARANA GOIRI: EUSKAL ASKATZAILEA*

Abatua, 1865 - Sukarríela, 1903
Hilaren 26an bere jaiotzaren ehun urte beteko dira, errepublika txikian.
Abandokoa, apostolu baten oroitzapena gurtzen duen gizon honena eta a
martiri Euskal Erria osoan zehar.
Sabino de Arana Goiri, batez ere, gizon garbia zelako, guztiz garbia,
aberatsa, bere izate osoa eskaini zion idealari sakrifikatu zuen bere fortuna osoa;
indartsu, osasuna galdu zuen
a bidez jasan behar izan zituen espetxe eta jazarpen anitzen artean
bizitza zuzeneko jokabidearen zeinupean bizi zen; omentzen dutenen bizitza
giza baldintza horren aurka, ez gaizki-ulertu ez fede txarra ez gorrotoa, horrek ez du
beren altzairua heldulekuraino hondoratzeko aukera galdu zuten, erabiltzen ausartu
ziren
une batez arima horri ziztada entseatu ezin izan duen kalumnia
kristal argia, «gizon bakar horretan dena poeta», Unamunok hari buruz esan zuen
bezala.
Arana Goirik hamaika urte zituen, 1876an, azkeneko erasoa

Euskal askatasunak zeinen esan daiteke, beren milurteko antzinatean bazituzte
haietaz gozatzen jakin zuten jendearen ohorea izan ziren, lehenik eta behin,
dena, inor iraindu eta inor kaltetu ezin dutenen egoera gorenetik. Zeren
ez zen hori bakarrik, historiaren mila kontingentziaren bidez, euskal herri txikia
beti aske geratzeko pribilegioa edo zortea zuen; ez hori, to
Penintsula suntsitu eta menperatu zuten hainbat inbasioen bidez, erromatar
gladioaren,
Francisca Goda eta musulman koadroa lur bateko itsaslabarretan murgilduta zeuden
jendeak, halako inbaditzaileen nahasketarik gabe, nazio oso berezia osatzen jarraitu
zuen
—«lur urruna», dokumentu zaharrek dioen bezala— haien odolean, beren hizkuntzan,
in
bere legeak eta bere arimaren adierazpiderik intimo guztietan; hori baino askoz
gehiago zegoen: bai
Herri hura ez zuen inoiz inork konkistatu, ezta beste bat menderatzen saiatu ere
batzuk. Arrigorriagan Gaztelako inbaditzaileen porrotaren ostean, ren keinu sinbolikoa
bizcaí-no buruzagi Jaun Zuria nork bere sastakaia sartzen Malato zuhaitzean, han lur
muga
* Artikulu asko eta Amezagak Sabino Arana Goiri buruz eman zuen hitzaldia, (Abando,
186J - Sukarricta, Bi/kaia, 19Ü3), Euskal Askatzailea deitua. Artikulu hau txertatzen
dugu, the
bere jaiotzaren Mendeurreneko, pareeernob esanguratsuena. Bere kapitulu bat
liburua E! Basque Man Aranari eskainia dago. Euskara, nahikoa da hildako bultzada
gelditzeko
bere ostalariak garaipenaren mozkortasun betean; Antso VI.a Nafarroako erregea
zenean,
Gaztelak usurpatutako lurraldea berreskuratzen du, bere mugara iristean
lurrean, bere garaile armak zuhaitz baten enborrean sartzen ditu, esan bitartean:
hemen dago Nafarroako erreinua”.
Askatasunaren tradizio zahar bat zen, jendeari besteen askatasuna errespetatzen

dakitenek bakarrik merezi dutela aske izatea merezi dutela egia sinple baina sakona.
Hauxe zen, kastetan banatutako Europa baten mendeetan, bere seme-alaba guztiak
berdin-berdin nobleak ziren eta esklabotza ez zen inoiz ezagutu; non, erlijioso-
muinraino, Inkisizioak ezin izan zuen sustraitu eta zeinen Gernikako gorte
subiranoetan —Sortze Garbiaren dogma sinatzen hasi zirenak— kleroak ezin izan zuen
parte hartu, Gipuzkoako juntetara iritsiz botereak kenduta ere. saioa baino ordu batzuk
lehenago apaiz batekin hitz egiten ikusi zuten ordezkaria; jende hark ondo ikasi
baitzuen Zesarri Zesarrena dena eta Jainkoari Jainkoarena ematen, beren "Papa non
est"-rekin enuntziatzen jakin baitzuten.
dominus civilis aut tempolis totius orbis", Aita Vitoria, bere odoleko seme handi hura,
handitasun paregabez hitz egiten zuen odola Bolívar batean, nazioen askatzaile batean
eta batean
Lavigeric, esklabotzaren abolizioaren protagonista nagusia.
Euskal askatasunen altxorra galdu berria zen. Bi karlistaldiek eman zuten

okasioa luzaroan egon zen eta Espainiako gorteetan kolpea eman zuen etsaiari
hilkorra. Alferrik Glano euskal tribunoaren ahotsa altxatu zen "Zer agintzen dudana a
gizon armatua, betetzen dut gero armarik gabe ikusten badut ere”, promesei
erreferentzia eginez.
"ayacucho" Esparterok egina traiziorako kontzentratutako batailoi karlistei
Bergarakoa. Olanok ikusi zezakeen espainiar parlamentarien artean, soilik, ahotsa
Marqués de Vilumak jakin zuen nobleki adierazten ohorezko bidea.
Arana Goiri gaztarora iritsi zenean, bere burua galdu zuen herri batekin aurkitu zen,
bada
noski, bere desnazionalizazioaren amildegitik erori zen. Eta bere buruari eman zion
zeregina
giza gaindiko boterea bere martxa suizida geldiarazteko eta osasunerako bidean
jartzeko. Denak
bere fortuna, bere energia guztia, bere adimen pribilegiatuaren argia eta bere
garbienaren beroa
bihotza Jos-ek erreserbarik gabe eman zuen borrokan egunero amaitu ez zen eguna
arte
bere heriotza, oraindik gazte betean, 38 urterekin, nekatuta e! borroka desberdina.
zen
Euskal Pizkundea abian jartzeko Heroiak ordaindutako prezioa
ezin konprimitu gabeko indarra. Norberaren hizkuntza, historia, azterketa eta
aberastea.
nazio berezitasun guztiak sutsuak ziren herrialdeko seme onenentzat eta
mugimendu politiko eta soziala, filologikoa eta historikoa bezala, berarentzat izan zena
hasitakoak, azkar konkistatu zituen, banan-banan, euskal eskualde guztiak. Eta gaur,
gerra baten ondoren, bere izenarekin eta aldarrikatzen zuen Aberriarekin, ezpainetan,
beren herrikideak milaka hil ziren gudu-fronteetan eta pelotoien aurrean
exekuzioa; gaur euskal herritar guztiak inposatutako azote eta gagaren azpian
sufritzen dutenean
Martiri gaizkile eta fusilatzailetzat jo zutenen leinuaren erabateko hutsune
ideologikoagatik
Rizalengana doa Sabiniar hazia, indar naturalen bertute isilarekin
Euzkadiko gazteen gehiengo zabalaren bihotzetan ernetzen to
edozein unetan lehertu da garaile lore batean askatasunaren aurkako botere tristeak
baino
gelditzeko indarrik gabe geratuko dira; Bolívarrek jadanik aldarrikatu baitzuen: «Maite
duen jendea
bere independentzia lortzen da azkenean”.
Itxaroten dugun bitartean, borondate oneko gizon guztiekin, justiziazko ekintza honen
eta
konponketa ez berandu, agurtzen dugu, gure maitasun eta esker on osoz, honetan
bere jaiotza probidentzialaren mendeurrena, Sabino de Arana Goiri, gizon-herri horri
zeinaren bihotz serafikoak bere sakrifizioarekin, berotasun berriarekin, ideal berriekin
eta bizitza berriarekin ematen jakin zuen
Europa zaharreko aberririk zaharrena.
El Nacional, Caracas, 1965eko urtarrilaren 28a.

SAN IGNAZIO ETA EUSKARA*
Gure XVI. mendea mende tristea da. Bere hastapenetan Nafarroako erresuma, izatera
zuzendua
Euskal Estatu handiaren fundazio eta lotzailea, borroken kolpeetan eroria zen
moralik edo eskrupulurik gabe errege hark onura azkar lortzeko trebetasunez
ustiatutako hesteak
katolikoa deitzen ziotena. Aragoiar maltzur eta perfidoen konkista sendotu zitekeen
nabarroak —beren gobernu-klaseetan, batez ere— jada oker ibiliak baitziren
zoritxarrez, bere izpirituaren bideetan. «Zorionak Na-barra», bi kantatu zituen
mendeetan Dante baino lehen—Nabarra zoriontsua, inguratzen duen mendiaz armatu
bazen». Baina jeinua.
Florentinek, hau idazterakoan, jada Pirinioetako erreinuaren gainean zebilen mehatxua
sumatu zuen, ez zuen
Arrazoi zuen esan zigun Nabarrak, bere burua gorde nahi bazuen, are gehiago jo behar
zuela.
bere mendi bortitzak baino indartsua, pixkanaka-pixkanaka joaten zen bere
izpirituarena,
hustuz Nabarra eta Euskadi denak.
Argi ikusten dugu erorketa ez zela soilik euskal gorputzarena izan gure boteretsuenean
garaiko erakusle espiritualak. Diego de Es-tella, Malón de Chaide eta Alonso de dira
Orozko, mistikoen artean; poesian Ercilla da, filosofian Juan de Huarte; rekin
Vitoria, Azpilicueta, Bañez de izeneko jainkozko eta giza ezagutzaren argi haiek
Arta-zubiaga, Menchaca, Arriga, etab. Alferrik da horien guztien bidez aurkitzea itxurak
egitea
bere leinuko hizkuntzan adierazitako lerroa. Ez da St. honen salbuespena.
Inazio.
Eta, hala ere, mende hau gure Errenazimentukoa izan zitekeen besteena bezala
herrialdeak. Berdin bitartekaritza eginez, Baja Nabarrako elizgizon batek, Bernardo de
Etxcpare, izan zuen
euskaraz inprimatutako lehen liburuan bere pizkunde eta itxaropen oihua plazaratu
zuen.
"Heuscara oraindafio egon bahiz imprimitu bagaric, Hi engoiti ibilliren mundu
gucíetaric".
euskara
zu, orain arte nor
inprimatu gabe geratu zara
gero jakingo duzu
planeta osoa
Baina basamortuan oihukatzen zuen ahotsa zen. 1545eko urte berean

Etxepareren liburuan, Trentoko Kontzilioko saioak zabaldu ziren, horrenbeste eragingo
zuena
Inazioren izpiritua. Kontseilu honen preskripzioetatik lagin xume batzuk jaiotzen dira
gure euskarazko literaturaren, katiximak. Lehenengoa, Sancho de Eliorena,
1561ean Iruñean inprimatua. Hamar urte geroago, eta eremuaren guztiz kontrako
eremuan.
Ignacismoa, askoz lan sendoagoa ernatu zen: Berriaren euskarazko itzulpena
Juan de Leizarragaren ondoriozko testamentua. Bera eta bere kolaboratzaileak aritu
ziren lan honetan
Nabarra Juana de Albreteko erregina kalbinistaren aginduz. Zoritxarrez, eta
Lotsa guztioi, ia lau mende igaro beharko lituzke Santuaren seme ospetsu baten
aurretik
Ignacio y de Euzkadi, Aita Ramón de Olabide (GB), beharrezko erantzuna eman zuen
bere "Itum Berria" bikainaren argitalpena, aro bat markatzen duen lana
euskal kultura.
Konpainiako Aitak ikus daitezkeen garaia markatu nahi badugu

euskararen susperraldi eta zabalkunde lan emankorrean dihardugu, behar dugu
mendearen lehen herenean A. Larramendiren figura nabarmentzen den XVIII
(1690-1766). Euskararen lehen gramatika idazten du. "The Impossible Vanquished"
eta
Euskarari lotutako beste lanez gain, Hiztegi Hirueleduna ere argitaratzen du.
Ahots arbitrarioen sortzailea, inork ezin du ukatu, akatsak izan arren
Larramendi gure letren sustatzaile handiaren aintza. Erreproduzi ditzagun bere omenez
batzuk
Aita Mendíbururi zuzentzen dion gutun baten lerroak: "ez da lotsagarri, itz egin bear
dugu guk
euskaldunai Euskal Errietan, ez guziok dakigun izkuntzan, ez gure erriko, gure
gurasoen
izkuntzan, baizikan Gaz-telauen izkuntza errotean?"
Aita Larramendiren kolaboratzaile eta jarraitzaile gisa bere anaia dugu erlijioan
Euskaraz idatzitako debozio liburuekin Gipuzkoa gainezkatzen duen Aita Kardaberaz.
EGIA
Kardaberaz, oro har, bere lexikoan idazle larria dela; baina erredimitzen du
bere ekoizpenaren ugaritasuna eta bere "Euskeraren berri onak"ekin antzeko zerbait
idatzi izana
euskarazko lehen erretorika bezala, Larramendik lehen gramatika argitaratu zuen
modu berean eta
lehen hiztegia
Garai honetako jesuita euskaldunen hirutasuna osatu du Aita Sebastián de

Mendiburu (1708-1782), guretzat, pertsonaia jatorrena eta, nola ez,
Literalki, hiruretatik altuena. Oyartzungo bat, A. Mendiburu, bere garaian
egon Medinan, bere ama-hizkuntza ia ahaztua zuen. Itzuli zuen ordea
bigarren ikaskuntza honetan hizkuntzaren muinera iristeko ahalegina jarriz
gure letren irakasleetako bat egin zuen. 1747an argitaratu zuen bere Je-susen
Biotzaren Debozioa, 1759an bere Oíotz Gaiak preziatua eta, 1762an, Euskaldun
Onarena.
biztera Nahiz eta, bere burua denon artean hobeto uler dadin, Mendiburu nahita
batzuetan lexiko ez hain garbi batera jotzen du, bere aditzaren aberastasuna, bere
ugaritasuna
hiztegia eta bere sintaxiaren dotoretasunak ez du inoiz uzten, eta horietariko bat
bihurtuz
sakon aztertu behar duten idazleak, benetan, baliabideak ezagutu nahi dituena
gure hizkuntza. Mendiburu, gipuzkoarra izan arren, dialektikoki Nabarrakoa,
Herri nagusiak bisitatu zituen eskualde honetako euskal misiolari handia ere izan zen
urtero udako hilabeteetan. Iruñeko San Zernin elizan bere
sermoiak beteak bezainbeste osatzen zituzten, ulertzeko zailtasunak zituzten
pertsonek ere
Vasco etorri zitzaion entzutera. Ez da txikia "Euskal Zizeron" delakoaren arrakasta
paregabean.
bere ospe zabala zuen santu gisa eta baita bere figuraren dotorezia eta noblezia ere.
1767an, bere azken liburua argitaratu eta bost urtera, eta ziur asko
eskuizkribuak utzi zituzten beste batzuei azken ukituak emateko prestatzen, Aita
Mendiburuk izan zuen
erbestearen bidea hartzeko. Hau Karlos III.aren Errege Aginduak ezarri zuen, zeinaren
baitan
zimenduak "bere errege-erreginean" lurperatuta geratu ziren. Abentura handien
ostean,
Kortzegan amaitu zuen eta, geroago, Bolonian bertan hil zen urte batzuk geroago.
Iruñatik Donostiarako bidean lagundu zioten euskaldunen malkoak, non

ontziratu, dolu egin zuen euskal literaturaren galerak bere laboranterik ospetsuenetako
bat.
El Plata, Montevideo, 1945.

IRIZKETA BIOGRAFIKOAK .
JUAN SARRAQUETA
Hau da Juan Sarrasquetaren benetako irudia. Elguetan jaioa, lehen herria

Zerutik jaisten ari da, bertakoek diotenez— gazte etorri zen Uruguaira
bertan, bost urtera bost urtera, bere errementari lanbide euskalduna bere zabala
tartekatzen aritu da
txistulari artea. Burdinatik erauzi zuen esku sendo bera, han ingude gainean,
soinu-bibrazioak, bere atseden-uneetan, txistu soinudunari lapurtzea ere gustatzen
zitzaion.
gure mendietako txoriek guretzat metatzen zituzten doinu zahar haiek
bere errai ilunetan gozatu. Eta horrela, urtez urte, berrogeitik gora izan dira
dagoeneko hemen —du
Sarrasquetak bere lanarekin eta bere artearekin eta hamabi seme-alabekin lagundu
zuen, horietatik bederatzi
bizi dutena, lur honen aurrerapen eta handitze aldera, hainbesterentzat bezala
Euskaldunak, bigarren aberria.
Aurpegi gorria eta begi ezinegon alaiak dituen euskaldun txiki honek hirurogeita hamar
urte bete berri ditu. ETA
Mitxelena eta Arínekin gure hiriburuko txistularien banda osatuz, gabe jarraitzen du
zorabiatuz, airera botaz, gure gazteen aisialdirako eta jada ez dutenentzat oparia
dira, puntan kantatzen zuen txoritxo hartatik egun batean ikasi zituzten notak
Aldape sagarrondoaren adarra.
Urte askotan, Sarrasketa!
Euzko Deya, Buenos Aires, 1944ko azaroaren 10a.

"URRUNDIK", TELESFORO DE MONZÓNEN BERTSOAK* Bergara, 1905 –

Baiona, 1981
Ondo gogoan dugu 1940ko neguko egun gris eta euritsu hura, lehen aldiz,
garaian, Telesforo de Monzon-Olasoren bertsoen berri zuzena izan genuen. Bertatik
entzuten ditugu
bere egilearen ezpainak errezitatu baino abestuak, horietako parte bat logelan
gure hotela, beste batzuk kafetegi bateko terrazan, laburbilduz, biok noraezean
geundela, azpian
tarteka euria, mistral gogorren azpian dagoen Marseilla hartako kale eta plazetan
zehar
Europako infernutik ihes egiteko aukeraren zain geunden.
Eta errebelazio bat izan ziren guretzat: berez sortu zen poeta berri batena, rekin
ahots fresko eta harmoniatsua, euskaldunen hizkuntza zaharrean abesten duen
bakearen nostalgia eta
gerraren balentriak; Askotan sortua zirudien gerra hartakoa ez
gure herriaren ahotsa betiko isilaraztea baino gehiago.
Berriro entzun genuen gero, orain Marsellan bertan, orain Senegalen, orain eraman
gintuen itsasontzian.
Ameriketako lurraldeetara ekarria. Eta mexikarrak banandu ondoren, gure atzetik joan
ziren
albistea iritsi zen Monzonek, gero eta gustukoago bere lana —bereena zen—
berezko aurkikuntza—kantatzen jarraitu zuen, bertsoak etengabe ekoizten eta zaintzen
eta
bere izpiritu goren edertasunarekin garbitzen gaituzte, sutsu abertzale guzia barrutik
eta kanpotik
atzerrian gai xumeenak aristokratizatzen dakien gustu bikain hori igortzen du,
baina hori ez da inoiz onartzen tonuaren estridentziarekin edo indolentziarekin
adierazpena...
Eta hona Olasoren bertsoak: zati bat; egileak a batean bildu dituenak
Urrundik izenpean (Urrutitik) "Bake-Oroi" azpititulua duen lehen liburua.
hau da, “Bakearen oroitzapenak”. Azkar pasa ditzagun, irakurle.
"Bakartasun"-rekin hasten dira, hau da, poetak deitzen duen "Soledad"-ekin

harrezkero
gorrotorik eta tristurarik gabeko izpiritua bare, euskal klimako landare exotikoak, etorri
maitasuna, erromes egin zuen bera, Euskal Erria kantatuko duten bere ahapaldiak
inspiratzeko.
Arantzazuko Ama Birjinaren babesa, zeinari egiten dizkion bere olerkien eskaintza
gudarien sakrifizioa:
"Gudari orren egintza, bertsoinriak eskeintza Nun arkia! Andra Mari berau bezin lora
garbi?".
"Bakean", "Ludi auger" eta "Azkaíasun naia"-n, ustezko joeraren aurka cania.
Euskal izpiritua: lurrarekiko atxikimendua, ordea, isurtzea eragozten ez duena
oparoa munduan zehar eta bere bakerako maitasuna, batzuetan ito behar duena
bere askatasunerako grina gogorra, zeren:
"Naiz bakekoa, ez da euzkal-gogoa belauniko yaioa".
Jarraian "Osíoak bidean", konposizio ederra eta ondoren "Artzai gaztearen abestia"
dator.
artzain gaztearen abestia). Poesia hutsa bezala bere gortearen dotoretasunagatik, bere
graziagatik
irudiak: "Udaberri-neskaíilla, ne-rekin, pipilinpausa billaguar illa altxatzen dut...!!!", eta
baita ere.
alderdi teknikoa, ondo zaindutako bertsoak direla eta: "Alboka artuta goizero-
yaikitzeke dala
Bero, —ñola larrera ardíekin—, hitzaren gain, alai, arin...", poema hau bezala hartzen
dugu.
liburuko onenetako bat.
Ondoren, zaldunaren, frailearen eta artzainaren erromantzea dator; serranilla moduko

bat
grazia ederrez eta lurreko izpiritu osasuntsuz bustiak. Abestian sortzen den bezala,
abesteko irakurtzeko baino are hobea iruditzen zaigu. Beharbada, gure epaiketa honek
eragina du
egilearen ezpainetatik kantatuta lehen aldiz ezagutu izana. ilusioa egiten dugu geure
burua
kantuz ezagutaraziko dela eta] Marquesito de Oñateren abentura, bueltan
Arantzazuko itsaslabarrak, abestirik gustukoenetako bat izango da "Bertso berri"
horietan.
berpiztu eta duin egin beharko da gure etorkizuneko euskal aroan. Eta ohar gaitezen,
bide batez, hori
alde horretatik, gutxik egin dezakete Monzonena bezain lan polita eta eraginkorra.
Eta espazioa estutzen ari denez, errepaso azkarrago bat egin beharko dugu
ondorengo konposizioak: "Katalin", olerki sentimentala zeinetan maitasunak
Katalin ederrez maitemindutako Zegamako irakasle gizajoa:
"Katalin dantzari mendi-lora garbi...kopetan izerdi, aoan marrubi, illetan gari..."
Filosofoa —eta konposizio bikaina— "Erreka alboko zurgiñola" non ibaiaren urak,
"Ta artean... errekako ura-ba dator ta ba diua...", bizi-erritmoa jartzen dute;
"Itzastar, ume bi", gure arrantzaleen bizimodu dramatikoaren letra xehea; "Baserriko
apaiza" zeinetan arima gure soroetako bakean bainatzen den; "Bertsolariak" zeinetan
gure bizitzako modalitate honetako eta hartako ordezkariek beren goraipatzen dute
Itsasoaren edo lurraren lehentasunak bertsolarien borroka klasiko batean; "Da-kuzko
pelotaldia", euskal kirol nazionalaren deskribapen plastikoa, amaiera zizelkatu
horrekin:
"Oyu, irríntzi ta txalogaz, doiazte txapelak, egaz! Orman bizkarrak yarriaz mutillak bai
izardiaz, bitsa aoan artzen arnas"
"Perratzalearen umea" bere gai soila hargin gaztearen maitasun kontuek osatzen dute.
errementariaren alaba; "Tropikotik", talde honetan apur bat lekuz aldatuta agertzen
dena
Euskal Erriaren bihotzean bizi ginen eta "Lurrari" konposizioak, in
poetak lurrari, etxea, familia eta abizena abesten diola, zuhaitzaren lau adarrak.
euskara.
Ondoren, poetaren jaioterriko grabatu batzuk datoz: "Bergara" zein dugu
batez ere bira honen amaieran jorratuko dugu; “Astoak berriketan”, hasten dena
umorez Bergarako igande goizetako nostalgiarekin ibiltzeko eta
"Egizko gertaera bat" non Bergaresako bizitzako pasarte bat gogoratzen da.
Ondoren, "Abizena" taldea dugu, zeinetan garrantzia eta balioa nabarmentzen dituen
gure abizenak, ahal duelako heriotzari beldurrik ez dion aitona erakutsiz
bere leinua betikotuko duen gaztea belauniko dantzan jartzea; "Kondia ta baratzaia",
euskal demokraziaren benetako esanahia islatzen duen pasadizoa; "Txoria ta belatza",
Euzkadik ito nahi duen estatu espainolarekin izandako borroka laburbiltzen duen
apologia
gure izpiritua. «Batasuna», zeinetan gure akats historiko handia —separatismoa—
gogoratzen du
intravasco—eta dena sakrifikatzera gonbidatzen du batasuna salbatzeko eta
«Pizkunde», zeinetan, in
Sabinoren hezurrak transferitzearen pasartearen inguruan, aberriaren berpizkundea
iragartzen du,
liburukiari amaiera emanez "Adiskide bi", gerraren eta bakearen arteko poema, arteko
zubi bat
liburuki hau eta agindutako "Guda-Oroi" (Gerrako Oroitzapenak).
Nahita alde batera utzi genuen "Bergara" poema eta hau estimatzeko, agian,
poetaren nortasunaren adierazgarrienak bere baitan berez falta diren arren
liburu honetan beste leku batzuetan aurki daitezkeen alderdiak.
"Bergaran" gai nagusiak ditugu, musa ernaltzen duten maitasun handiak

Monzón: jaio zen herrikoa eta bihotzak berotasunik aurkitzen ez duen urruna: "Bergara
tik
urtenda pozik gabe nabil, —iñun ene biotzak artu ezik bero".
Poetak bere herria gaueko isiltasunean kontenplatzea gustatzen zaio eta arrazoia
ematen digu
ahapaldi eder honetan:
"Maite degtin andrea, lotan ha da eder antzeko semca pozkarri, seaskan dala ager,
antzeko
zoriona dakar biotzera, .sorterria, ziur, lotan ikusten!"
Legezko harrotasunez gogoratzen du Bergarak zelaian egun batean okupatu zuen
ohorezko lekua
euskal kulturarena:
"Euskalerri ta nunaitik ere, sendi gorenetako mutil azkarrenak etorri izanak esango du
Bergara ra
ikasle. ospetsuak ango irakasle".
Eta Euskal Pizkundean Bergara egunen batean gure Atenas izango zela ametsera etorri
zen:
"Amets auxe zana det: Bergara izan kabi...!
Bergaran, Espartero eta Marotoren besarkadarekin, lastada traidore hura
Euskal askatasuna, gure bihotzak duen ideal handienetako bat
poeta:
"Salduak izan besarkada artzean Yainkoaren Semea Euskal Azkatasun!"
Baina bada gure abeslariaren bihotzean galtzeak bezain pisu handia duen beste zerbait
askatasuna eta euskararena da, aspaldi utzitakoa
herrialdea, gure eskuetatik irristatzen zaigu eguzkitan urtzen den elurra edo ura bezala
korrika aldapan behera:
"Basque degu, urtutzen ari zaigun elur goitik-bera datorren erreka baten ur..."
Hau da arriskurik larriena eta nahi badugu azkarren saihestu beharrekoa

nazio gisa bizi
"Bestela alperrik degu dendari, irrintzi ta abertzaletasunez gezurretan yatzi Euskera
aupatutzeko ez ba gera gauza, gure euskotasun guzti... degu gezur utsa..."
Bada, gure euskalduntasun gutiziatsu guztiarekin ez badugu balio euskarara igotzeko

bere tokian, euskalduntasun hori guztia faltsua da eta gure prediku abertzalea...
musika
zeruko.
Badugu, bada, "Bergara" poeman Monzonen hiru maitasun handiak: Euzkadi,

Euskara eta Bergara. Haren bertsoak bestetan estimatu dezakegun faktura ederrekoak
dira
"Ka-talin", "Itxastar ume bi", "Adiskide bi" bezalako konposizioak, etab.
Arrasateko hizkuntza beti garbia da, herri izerdiz betea, gutxieneko erabilerarekin
erderismoak edo neologismoak, ahaleginik eta bilaketarik gabe. Dotorea eta zehatza,
hor
noizean behin ezaugarri hori muturrekoa dela - hitzezko laguntzailearen ezabaketak,
etab.,
— baina ez dugu gogoratzen iluntasuna ekarri zuen kasurik; aprobetxatu ahal izan du
haien bidezko neurriak Lizardi eta Orixeren ikasgai handiak, gure ustez irakasleak
direla
nork zor du gehien; lengoaia eta bertsoaren teknika aipatzen ditugu, zer dela eta
Bere ekoizpenen gaiei eta planteamenduei dagokienez, bere berezkotasuna eta
originaltasuna dira
absolutua. Hori batez ere hornitua dagoen anekdotikoan ikusten da: bere poemak
klase honetan margolan bikainak dira hizkuntzak biziko dutenak.
Laburbilduz, sortu zen euskal poeta handi bat... "hereda nascentem órnate poetam"; a
itxaropen sendoa honelako gailuen bidez bizi behar duen euskararen etorkizunerako
eta eder bat
Aranoak egindako ilustrazio preziatuek berezko balioa areagotzen duten liburua eta
bere edukia
Erdelduneko euskaldunen eta Latinoamerikako publikoaren eskura jarri
Iñurrategiren interpretazioak.
Konpromiso bereziz gogorarazten diegu gure herrikide uruguaitar guztiei.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1946ko urtarrilaren 10a.

ATZERRITARRAK VASCONIAN*
Bere garaian eta autoritatez, zeinekin azken liburua

gure lagun min eta jakintsu Enekok aberriaren kulturaren ondarea aberasten du. Gu
hainbeste gauza dituen liburuki hau agertzeagatik bihotzez zoriondu ondoren
interesgarria ikasteko aukera izan dugu, hemen ezagutzera mugatuko gara
irakurtzean hartzen ari ginen ohar batzuk. Zerbitzatzen badute
jakintsuen interesa areagotu Eneko irakurtzeko eta bera zerbaitetan bada
baliagarria izan liteke, guk ulertzen dugun moduan, prestatzen, ematen digun bigarren
edizio baterako
Oso pozik sentituko gara gure lan xumearekin.
Espainiako muga.
Aita Bel! gure lurraldea bisitatu zuen 1633an. S. Adriango tunelari buruz hitz egitean,
dio bertan dagoela.
«Zati horretatik (28) Espainian sartu nahi duenari» pasatzea (28. or.).
1445 inguruan Euskal-Erritik igaro zen Yon ffarff erromes alemaniarrak bere ibilbidean
idazten du:
"Vianatik Logroñora zihoazen, legoa batera. Espainiako erregearena den hiri bat;
hemen.
Ebro izeneko ibaia harrizko zubi baten gainetik pasatzen da, non ren erresuma
Nabarra eta beste aldean hasten da Espainiaren herrialdea» (64. or.).
Beste leku batean (65. orrialdea) S. Adriango portuari erreferentzia eginez zera dio:
"hay limite de
Espainia lurraldea eta hizkuntza eta Euskal Herria hasten da lurraldea eta hizkuntza
eta beste batzuk ere
gizon-emakumeen jantziak, eta ligak eta kilometroak luzeagoak dira".
ez dio eragozten gero Beobia ibaia —Bidasoak egindako akatsa— mugatzaile gisa
aipatzea
Espainiako eta Frantziako erresumetakoa.
Rosmithala txekoslovakiar zaharrak 1466an zeharkatu zuen herrialdea. Bere

egunkarian idatzi zuen iritsi zirela.
Saris hiri bati, Fabiérentzat Villasana de Meno dena eta Enekorentzat, Valmaseda, eta
dio:
«Hiri honetatik Espainiara zoaz». Fabiéren itzulpenean honela dio: "Bi kilometro
lehenago
Burgosek Bizkaia amaitzen du eta Espainia hasten da» (132. or.).
" Hemen aipatzen du Eneko Mitxelena Atzerriko bidaiariak Vasconian, Buenos Airesen
liburua
Aires, Ekin, 1942.
Aipamen hauek guztiek Cervantes gogorarazten digute Dña.Catalina de komedian
Oviedo:
"...Eta Bizkaia al da? Hortik Nafarroako mugan, Espainia ondoan?" //.- SHAKESPEARE.
"bilbo" eta "bílboes"-ez gain, "har-lot" eta "harlotry" aurkitzen ditugu haien hiztegian.
Hau
"harloy" hitzak "harlot" esanahia du ingelesez. Hitako artzapezak forma erabiltzen du
"arlota" nahiko "hirugarren" adierazten duena: "Ai zein gaizki dakiten arlota zahar
hauek!" Berak
Abbott-en ingelesezko hiztegiak frantses "arlot" zaharrari ematen dio hitz honen
jatorria. Nork
gure aldetik, irakurri izana gogoratzen dugun dokumenturik zaharrenetako bat
Guillermo de Tudela gure herrikidearen "Albigensetako olerkia". Baina horretan
poema nolabaiteko maiztasunarekin agertzen den "harioy" hitza ez zaie emakumeei
aplikatzen, baizik
gizonak "rogue", "rabble" "tropa irregularra" zentzuan, etab. geratzen gara, barruan
behin betiko, gure arlote herrikoiaren benetako jatorria oraindik ezagutu gabe oso
dirudienez
zaila da "arlo" gaitik eratortzea, ataza, galdera, etab.
III.- WORDSWORTH WENTTWOKTH WEBSTER.
Bere liburua agertu ondoren, bertan "lakista" bardoaren sonetoa txertatu zuen
Gernikako arbolari, Eneko argitaletxeak Euzko De-ya-n (43-2-10) egile beraren beste
bi.
Ezagunak ziren Wentworth Webster-en bere estudiora ekartzen dituen ikusi izanagatik
"Prudencia et les Basques" "Buletin Hispanique"ren V. liburukiko 3. zenbakia osatzen
duena
Gulio-1903ko iraila, Bordele). Duela denbora pixka bat bigarrenaren itzulpena entseatu
genuen
euskalduna
Enekok dioenez, «poeta ingelesak euskaldunen erreakzioa suspertu nahi izan zuen
tropen aurka
Garai hartan Vasconiako maisu napoleonikoak". Oso posible da. Wentworth Webster
arestian aipatutako azterlana dakar, batez ere euskal hileta-erritoei eskainia, den
paragrafo hau
Laborde ("Itineaire de l'Espagne") itzultzen duguna: "Musika eta pozaren itxura
umeen ehorzketa buru. Arrazoiaren adina baino lehen hiltzen direnean dira
soineko zuriz eta buruaz jantzita hilobira eraman zuten
arrosa zurizko koroaz apaindua; prozesioa musikariek aurrea hartzen dute; a
aldare mutilak gurutzea darama; zalapartan prozesioak bere poza erakusten du lekuko
izango balitz bezala
inozentziaren zoriona Amak bere mina menderatzen du bere dimisioa zeruari eskainiz.
Izan
Bizkainoak jasan dezakeen mina edozein dela ere, bere fedeak geldiarazi eta ahoskatu
egiten du
lasai: «Jainkoak nahi du». Gehitu behean ingelesezko vascophile hori
Pasarte honek, bistan denez, Wordsworth-i materiala eman dio bi sonetoetarako
gero sartu. Laborderen liburua agertu zen data —1809— eta horiena
sonetoak —1810— asko indartzen du arrazoizko suposizio hori.
Aipatu azterketan, Webster-ek Rosmital "probintzietako bidaiari alemaniarra" aipatzen

du
Euskaldunak 1465ean" izenekoa "kandelak piztuta, hilobien aurrean egindako otoitzez"
lorez apaindua". Eneko-n ikusten dugun berdina da (131. or.).
Larramendi ere aipatzen du bere Corografía-n argizari eta ogi-eskaintzei buruz asko
hitz egiten duena
Gipuzkoako emakumeek elizgizonari egina, ez bakarrik hiletetan, baizik eta
zazpigarren, bederatzigarren eta hogeita hamar egun geroago eta baita lehen eta
bigarren urteurrena ere.
Eskaintza hauek hasieran hilobian bertan egiten ziren. Txertatu gaitzespenak
hainbat kontseilu praktika horiei eta Gipuzkoako Batzarren esku-hartzea zehazten du,
urtean
hainbat zita, eragin zituzten abusuei amaiera emateko.
Orobat aipatzen du doluen ohiturari, "adiagilleak", Gipuzkoan, urtean

Bizkaiko "erostariak" (eriotz-t-ariak?). Praktika horien existentzia aipatzen du Ossen
eta
Lescun, Euskal Herriarekin mugan dauden Aspe Haraneko bi herri, non negar haiek
hiletak "aurosto" deitzen du (euskarazko "erostari"tik?) eta halakoen gaitzespena
txertatzen du.
Toledoko hirugarren kontzejuaren ohitura eta Bizkaiko Foruak debekatzea.
Espainiaren aldetik euskaldunen artean ohitura zahar bat dagoela dio
Homerok, —Odisea, 11, 96-100—, eta Virgiliok, —Eneida, IX 486-9— aipatzen dute. A
ama bere semeentzat, alaba bat gurasoentzat, ezkonberri bat bere senarrarentzat
edorentzat
berak urtero iruten eta ehuntzen du oihal zati bat edo hilotz-oihalaren, edo oihalezko
Euskaraz "Mestidura" edo "Meztituta" (sic) esaten zaio. Mihise haiek elizan bedeinkatu
zituzten
Ostegun edo Ostiral Santua heriotzaren irudikapenarekin eta estalkiarekin lotzeko
Berreroslea. Henaok aipatzen du hemen bizkaitar poeta baten ahapaldi batzuk
trazatzen zituela. Martin de
Mehatxagarria, oso noblea eta antzinako samarra, berak dioen bezala, eta honetaz hitz
egiten dutela:
Edo matrona nobleak, edo Cantabras Zales.
Gure oihala iruten duzu, urtero apur bat eta dagoeneko iruten duzunez, ehuntzera
bidaltzen duzu eta estalkirako
azkenean mantentzen duzu; erabilera ezohikoa, bitxia eta arraroa.
Hori Deabru zikoinik kentzeko, etsai madarikatua, kontrakoa hain indartsua, urtero
Heriotzaren oroitzapena saihestuz, biziz, bere kalte guztietatik aurre egiten duzu.
IV.- NOGREN.- (46. or.). Iruditzen zaigu, Enekoren barkamenarekin, bidaia liburu
batean
atzerritarrak Vasconian, jatorrizko britainiar vaskofilo honek leku apur bat gehiago
merezi du
nahiz eta Azkuek dioenagatik izan —hori uste dut bere hitzaurrean—
hiztegi monumentala —gure lurretan ez dagoela ostatu edo hotelik ez duenik
izena erregistratu zuen.
K- WALTER SCOTT.- (46. or.). Bere izenak itzulpen bat ekartzen du gogora
Bere Halidon-Muinoko euskera, gure Eleizalde ahantzi handiaren lana. aldizkarian
irakurri dugu
"Euzkadi" eta nahiko gogorra eta alferrikako neologismo batzuekin zipriztindua izan
arren, artean
flexio sintaktikoak ezohikotzat hartzen ditugunok —ezaguna da handien grina—
abertzale vergarés beragatik -, sakon sentiarazi zigun behin baino gehiagotan,
adierazpen eta egoeraren edertasunengatik, vg lióle lapurren esku-hartze heroikoa
Harley: "lapur zinbako carña eskotalandar zin-tzoa"', eta bere gaia izanik, den bezala
ezaguna, Eskoziako tragedia, bere seme-alaben arteko borroka anaikideek
hondamendira eramana,
Uste genuen zorigaiztoko pasarte haietan gure zorigaitz handiaren erretratu fidela
ikusten genuela. Ez
alferrik Eleizaldek bere beste lan bat jarri zuen lelo gisa: «Arrotzak doguz doan baiña
Euzkadi gogoan"2.
VI.- WALDO FRANK.- Idazle honen gauza (43. or.) euskararen ustezko pobreziaz.
bertan ukatzen du Jainkoa eta espiritua eta denboraren kontzeptua adierazteko hitzak
daudela
kronologikoa badirudi Unamunoren esku-hartze tamalgarri horrekin lotuta
Espainiako parlamentuan, besteak beste, euskararen falta dela baieztatu zuen
termino abstraktuak. Leizaola arduratu zen horri bete-betean erantzutea
parlamentua eta Aitzol "Euskararen heriotza eta omen txarren profetak" liburuxkan.
Gure aldetik, P. Feijóo jakintsuak idatzitakoa hemen kopiatzera mugatzen gara
gaztelaniaz aipatuz: "Termino abstraktuen eskasia ere pairatzen dugu,
une batzuk pentsatzen ematen dituenak jakingo duen bezala”.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1943ko apirilaren 20a.

IRAKURKETA VICTOR HUGO (1802-1885)
1843. urtea da. Víctor Hugo, Pasaiako egun ederrenetariko batez gozatzen ari dena.
lasai eta pozik bere bizitzarekin, gaur arratsaldean egin du, ia guztiek bezala, ibilaldi
luzea
gure mendietarako. Tontor piko bat igo du gaur eta ikusitakoa kontatu digu
bere goitik. «Zerumutza izugarria deskubritzen dut. Orreagarainoko mendi guztiak.
Itsaso guztia, Bilbotik ezkerrera; itsaso guztia Baionatik eskuinera. idazten dut
lerro hauek ertza osatzen duen gandorra formako galio bloke baten gainean geruzatuta
daude
Mendi Gorena. Harkaitz honetan sakonki zizelkatuta daude pikote batekin
hiru letra ezkerrera: LRH, eta bi hauek eskuinera: VH Harkaitz honen inguruan daude
lautada triangeluar txiki bat belardi kaltzinatuz estalia eta moduko batez inguratua
zanga zanga Porrot batean lore bat ikusten dut. Lortu dut".
Hona iristen garenean irakurtzeari uzten diogu. Gure irudimena, "Hernani"ren egilea
bezala
gure mendietako gailur batean dago jada. Ikusteko aukera ematen digun tontor altu
batean, bezala
erliebe mapa batean, gure mendi guztiak; ahal dugun tontor baten gainean
egin gure aurrean, ezker-eskuin, itsasoa; gure itsasoa. zeren eta
kontenplazio osoa gure aberria goza genezake biak elkarrekin ikusten ez bagenu,
lurra eta itsasoa?
Gaur begiratzen dugun itsaso berde iluna da. Zerua goibel dago, ipar-mendebaldea
jotzen du eta
olatu puztuen bizkarrean oinetan hilko diren apar-begiak ibiltzen dira
itsaslabarrarena. Gure itsasoko eraso hauek muxu eta ziztadaren bat dute; zerbait
jokoa eta borroka batzuk, edo bietako asko. Itsasoa, itsaso berde ilun hau, betikoa da
gure lurraz maiteminduta, hain berdea ere. Maitale etengabea nor berearekin
laztanek eta haien haserre sekularrak xelebreki zizelkatzen dituzte gure kostaldeko
haitzak.
Baina olatuen indarra eta eragina ez dira arroka horietan gelditzen. itsasoko aparra
haietan hiltzen dela bertute bat sortzen da, ezin duen oztopo materialik ez dagoen
sorginkeria
atxiloketa. Bertute hau eta sorginkeria hau barnealderantz doaz, "mutilak" beren
isurietan bainatzen dituzte
bere herrixka mendiaren gailurretik zintzilik dagoen eta, haran baxuenetara jaisten eta
baketsua, beren biztanleen seme-alabei ere bidaietarako grina eta la
abentura, arriskua eta aukera. Mutil horiek Etxaide edo La Cosa izango dira, izango
dira
Elkano edo Okendo deituko dute, Txurruka edo Re-kalde, Shanti Andia edo Tximista...
berdin dio.
nola deitzen dira Agian artean onenen izenak
haiek.
Itsasoa izan zen beti gure zabaltzeko bide bikaina; gure beharrezko osagarria
lasterketa. Haran estuetan itxita, lur antzu batean bizi da eta a
espazio murriztua, gure herriak beti irrika biziarekin entzun behar izan zuen abestia
itsaso izugarriarena Honek aberastasuna ekarri zigun askotan, maizago mina. Baina ez
Berak eman zigun, haren bitartez, ondo bilatzen ez genekiena: oinarri beharrezko eta
sendoa
hori izan zitekeen Euskal Estatu handiarentzat beti gaiztoa. Honetaz pentsatzen dugu
eta
beste hainbat gauza gaur gure kontenplazioan. Gogoratu arte luzatzen dela
arratsaldeko itzalak erortzen ari direla eta lainoa zabaltzen ari direla zeruertzean. A
azken begirada, gero, gure itsaso berde iluna kontenplatzeko, oihartzun handia duen
bitartean
gure bihotzak Guetariaren txokoko abesti ederren oihartzunak:
Itsasoan laño dago, Bayona'ko barraraño...
Eta gure azken begirada ere botatzen baikenuen herrixkak hasten diren mendietara
altxatu zerura, otoitz bat bezala, beren etxeetako kea, olatu bat sentitu genuen
samurtasunak inbaditzen gaitu; samurtasun-olatua zeinaren gainean azken hitzak
abesti ederra:
Nik zu zaitut maiteago, txoriak bere umea bath...
El Plata (?), Montevideo, 1945eko uztailaren 10a.
6. kapitulua.
HEMEROGRAFIA - URUGUAY - AURKIBIDEA.
1. Euskal herriak arnasa hartzen du
2. Eliseo Zelaian
3. Atsedenaldi Joviala
4. Europaren inbasioa
5. Euskal-Uruguaiar komunitatea
6. Esker oneko hitzak
7. Euskal kofradia
8. "Albokak" eta "albokariak"
9. Aupa!
10. Errosarioa sutsuki errezatzen zuten
11. Ermitetako herria
12. Gabon kantak
13. Euskaldunok abesten eta dantzan
14. Euskal ikasketak
15. Eguzki-etxeak Euskal Herrian
16. Espainiar errealitatea Francoren garaian
17. Askatasunaren defentsa
18. "Begiten jakingo dugu"
19. Kataluniako Lore Jokoak
20. "Askatasunarekin, ez dut ez iraintzen ez beldurtzen"
21. Gramatikaren miseria eta ohorea
22. Paisaia maitagarriak
23. Au da agintzen duten justizia
24. Euskal izaerari buruzko zerbait
25. Frankismoa eta euskal kultura
26. Itzulerari buruzko saiakera
27. "Konderria eta mundua"
28. Uruguai eta UNESCO
29. Bizirauteko borondatea
30. Euskal Artea
31. Agur Uruguairi
HEMEROGRAFIA - URUGUAY –
AGUR URUGUAI
Laburra iruditu zitzaigun faltan hilabete batzuen ondoren, hara, bizitzak finkatzen gaitu
—zer daki zenbat denboraz!— ekialdeko lurretik urrun.
Hau ariman malko bat bezala da; tristura oso sakona, amaierarik aurkitu gabe
hondoratuko ginela ematen duena. Idiak hauspoa egiten badu goldatzen
duenarengandik bereizita dagoenean, nola ez da gure izpiritua intzirik egin, garai
hartan gure bigarren aberri bihurtutako efektuen konsubstantziazioa zigilatzen den lur
bezain gozagarri konpainiari agur esatean.
Maitatzeko prest sartu ginen eta gero eta pasio sakonagoz maite genuen. Etxerik gabe
heldu ginenontzat, lur eskuzabala eskaini zion bere buruari; Guretzat Justizia gose eta
egarri, izugarri handi agertu zen gaur, nonahi, munduko boteretsuek baztertu nahian
egiten duten Justizia gurtzean; Soldaduok Askatasunaren armada garaituta
gaudentzat, oasi miragarri baten antzera egin zuen distira non gizakia, libre ez bada,
gizon gisa estimatzeari uzten dion; non tiranoak beti dardara egingo du, bere txikia
ikusita ere, beti txikitzen baitu, bertutearen osotasunaren aurrean, gaiztorik ausartena.
Bertan gure izpiritua ehun aldiz hartzitu zen herri oso baten protesta espontaneoaren
ikuspegiarekin, injustizia guztien aurretik eta edozein lekutan edo noren aurka
egindako injustizia guztien aurrean. Harengan jaio ginen gure odoleko seme-alabak,
bizi diren tokira, beti harro aldarrikatuko baitute beren ekialdeko estatusa, haien
gurasoek beti aldarrikatuko baitute Uruguaiko hiritartasuna bizitzaren arriskuek
eramango dituzten munduko edozein txokotan.
Garen moduan iristen gara, estalki eta mozorrorik gabe: kristoren gizonak,
euskaldunak eta demokratak. Eta guretzat beso guztiak zabalik zeuden eta ezpain
guztietan isurketa zegoen eta gezurrik ezin duten begietan sinpatiaren islak. Eta gure
leinukoengan ere errotuta ez daudenengan, eta gure Fedea partekatzen ez dutenengan
fededunengan bezala, gure bihotzak ireki ziren, giza elkartasunaren bultzada eskuzabal
batean, mugimendu natural batean. horrek inposatzen du uruguaitarrak hain sakon
sentitzen duen gizakiaren duintasunaren gurtza hori eta hori da bere demokrazia
eredugarriaren eta bere askatasun garailearen oinarri harrigarria; Askatasuna!
Jainkoaren asmakizunik handiena, Peguyk ederki esan zuen bezala.
Ate guztiak ireki zizkiguten eta Unibertsitatean, Goi Mailako Ikasketen Institutuan eta
Instrukzio Ministerioan mugitu eta lan egin genuen. Eta ekialdeko bizimodua Pultsatzen
genuen Parlamentuan, Letren Akademian, Ateneoan, kalean, herri harmailetan,
egunkarietako erredakzioetan; joaten garen guztietan. Idatzi genuen honetan gure
afektuak eta nahiak beste edozeinetan baino gehiago ainguratzen baziren, besteetan
ere antzekoa zen, eta inork ez zigun arreta ukatu. Inoiz ahaztu gabe, jaio bezain ongi,
gure euskaldun egoera, nonahi geunden, besterik gabe, uruguaiar bat gehiago.
Zorteak gure bizitza birbaloratzen zuten harremanak eman zizkigun, gure desioei
bultzada berriak eman eta gure ideiei eta sentimenduei bide berriak argitu zizkigun.
Gobernuko eta oposizioko gizonak, irakasle jakintsuak, poeta inspiratuak, hitzaren
jauntxoak eta lumako hierarkak, landa eta hiriko gizonak. Ez gara etsaiez gogoratzen;
Inork horrela sentitzen badu, jakin ezazu gure aldetik, zure zorra jadanik barkatua zen
aldez aurretik eta bihotz-bihotzez.
Hainbeste adiskidetasun preziatuetatik urruntzeak betetzeko zaila, oso zaila izango den
hutsune bat zulatzen du gure bizitzan. Beren adiskidetasunarekin gure bizitza nobletu
zuten ekialde ospetsuen izen oso maiteak agertzen dira luma-puntetan, eta haien
atzetik, teoria argitsuan, beste asko gure memorian desfilatzen hasten dira. Baina
haiek atzeman nahi ditugunean, hara, irudi distiratsuak desagertzen dira. Jada ez dira
hau eta bestea baizik eta gauza bakarra, momentu honetan ikusten dudan bakarra:
Uruguai.
Baina bihotza korapilotu egiten da, ahotsa hautsi, begiak lausotu eta malkoak erortzen
dira... ez gara lotsatzen. Agur, Uruguai. Gehien maite duenagatik gizon baten bihotzak
desi ditzakeen bedeinkazio guztiak, gaur zuretzako deitzen ditu, asko maite zaituena
eta orain, bizitzak botatzen dion guztia, ez duela inoiz ezin izango zu maitatzeari utzi.
El Plata, Montevideo, 1955eko apirilaren 3a.
ESKERRIK ASKO HITZAK

Galeuzcak bere bizitza publikoa hasten duen ekintza honetan; Guernicaren
oroimenezko ekintza honetan, hitz laburrak jorratzea dagokit, oso atseginak aitortuak
izateagatik, baina, horregatik, hain erraz ahoskatzeko. Montevideon euskaldun eta
Galeuzca bezala zuzendu behar dizkizudan hitzak.
Euskalduna naizen aldetik, nire lehen hitzak Galeuzkaren Montevideoko bizitza
publikoaren hastapena guretzat hain zentzu sakona duen Guernicaren oroitzapen
honekin bat egin nahi izatearen fintasun bikaina izan zuten lagun galiziar eta
kataluniarrei.
Orain erortzen ari den euri honek gogora ekarri dit, galiziarrek eta katalanek Gernikako
monumentuaren aurrean jarri zituzten lore hauek kontenplatuz, Galiziako zelai berdeak
eta haran hezeak estaltzen dituen beste hori, etengabe estaltzen dituena eta etengabe
itzultzen dituena. Rosalía de Castro jainkozkoaren (1837-1885) bertso horien
oroitzapena:
"Como chove miudinho, como, miudinho, chove. Como chove miudinho pol-a banda de
Lainho, pol-a banda de Lestrove".
Eta imajinatu nahi nuen euri hori Galiziako lurretik zetorren bolada bat zela, bere botak
lore horien gainean eror zezaten, Gernikako oroitzapen honetan, beren eskaintzan,
freskoagoak, mamitsuagoak, oparoagoak izan daitezen. ....
Euri bera da, mendeetan zehar, Compostelako harri sakratuak belztu dituena;
Galiziako izpiritua desio onez asetzen duen euri bera da, eta, aldi berean, Galiziako
gorputz santua estaltzen duen barazki-mantu berde horri eusten diona.
Kataluniako lagunek ekarri behar ziguten eguzkia ez dago; heleniar distira duen eguzki
mediterraneo hura; Auzias Marchen odola, bere olerkaririk handienak, irakiten utzi
zuen eguzki hura, giza maitasunaren afektuen adierazpenean; Mosen Cintoren erraiak
erre eta garbitu zituen eguzki hura, zure hizkuntza katalanean ere urrezko bertsoekin
abesten jakin zuen Jainkoaren maitasunaren jaki esanezinak; Kataluniako kostaldeetan
islatzen den eguzki hori, eta bere lautada zoragarriak fruituz betetzen dituena; Maciá
presidentea deitzen zioten Kataluniako gizon handi hari bere lurrak argitzen zizkion
kandela handi bat bezala erretzen ari zen eguzki hura; beste Lehendakari haren
izpiritua ondu zuen eguzki hura, oin hutsez hil nahi zuena, bere existentziaren arrazoi
osoa izan zen lurralde horrekin harreman hobea eta intimoagoan ezartzeko azkenekoz.
Eguzki horren isla bat lore horiei ere ematea gustatuko litzaidake, ñabarduran
aberastasun handiagoa izan dezaten, usainetan eskuzabaltasun handiagoa. Dena den,
lagun katalanak, lagun galiziarrak; eskerrik asko!
Eta eskerrik asko zuei ere —eta ez lehenik, bihotz-bihotzez gutxiago adierazi ez
izanagatik— zuei, uruguaitarrei, zuei, agintari eta uruguaiko herritarrei; ahal diren
erraztasun guztiak eman dituzula agintariei; Uruguaiko jendea, ekintza bikain honi
zure eskuzabaltasuna eta laguntza ematera etorri zaretenak. Uruguaiko agintari eta
jendea, badirudi enpresa justu guztiak eta kausa noble guztiak konnaturalak zirela!
Eta norbaitengan, norbaitengan Uruguairenganako esker on hori gauzatu behar bazen,
izan dadila pertsona hori figura handi hori, gogo argi hori, suzko bihotz hori, Carlos
Sábat Ercasty bardo handi hau... hain modu zoragarrian, berearekin. azentu oso altua
askatasunaz eta Guernicak Gizateriaren Historian duen garrantziaz hitz egin zigun.
Mila esker, bada, guztioi; eta ezer gehiago. - Euzko Deya, Buenos Aires, 1945eko
maiatzaren 5a.
AGUR!
Odolaren ahotsak deitzen dien elkarbizitza irrika gero eta gehiago sentitzen dugun
Uruguaiko euskaldunok gaur hasten dira argitaratzen gure komunitatearen
bozeramaile izan nahi duen orri xume hau, gure bizitza sozialaren isla, gure bide kultur
kezkak eta lotura, laburbilduz, Uruguaiko lur emankor eta maitatuan errotuta dagoen
euskal familia handiaren haran berde haiek, gailur basati haiek eta hainbesteren
haurtzaroa sorgindu zuten itsaso sakon eta basatia ahaztu eta ezin ditu ahaztu .
Hemengo euskaldunak, guraso eta aiton-amonengandik.
Fitxa hau euskal anaitasunaren berotasunarekin jaio da. Herrikide guztien zerbitzura
salbuespenik gabe. Honekin euskaldun bakoitzak berea bezala jasotzea espero dugu,
edozein dela ere bere ideologia, zeinaren bularrean gure arraza zaharraren ahotsak,
indartsu eta nobleak, mendeetako kantu hori abesten duen bihotz ongi jaioak inoiz
baztertzen ez dakiena. Zer axola eta adierazten dute zenbait ñabardurak eta
disoziazio-desberdintasunek arrazaren oinarrizko balioek, euskaldun guztien ondare
komunak, ezarritako oinarrizko batasunaren aurrean? Eta agerikoa bada batzen
gaituena bereizi ginezakeena baino askoz gehiago badela, orduko larritasuna, gure
herriak bizi duen krisi goreneko unea, une hauetan egotea edo ez egotea jokoan
dagoen bezala. izan—, ziur gaude gure leinuko seme-alaba guztien lokailu gisa balio
izan behar duela, mendeetan zehar Europar inperio handien sehaskak nola kulunkatzen
ziren eta haien hilobiak geroago nola zulatu zituzten ezin ahaztezin ikusi izan dutenek,
ziur aski. ezin da orain bere kontzientziaren argitasun handienaren garaian, bere burua
hiltzeari utzi. Orregatik, irmo gure erabakian, itxaropenez beterik eta anaitasunezko
sutsu, guztiok zuzentzen diegu euskaldunei gure agur klasikoarekin: Agur, yaunak ta
erdi.
Eta nola ez abiatu ginen? uruguaitarrei. Euskaldunok hainbeste arreta zor diogun gure
arraza zaharreko kume ospetsu batek, Juan José de Amezaga doktoreak, gaur egun
bere patuak zuzentzen dituen herrialde miresgarri honetako umeei. Uruguaiko era
guztietako agintariekin hainbeste zordun garenez. Horiei guztiei gure maitasun eta
esker oneko agurrak. Guztientzat eta, batez ere, Uruguaiko jende onarentzat. Garai
eta okasio guztietan gutaz goi-kontzeptu bat izan zuen herri honentzat. Euskaldunok
bakarrik uste dugun zaletasun maitasunarekin bakarrik bereizi gaituen herri honentzat.
Uruguaitar eta euskaldunei gure agerraldiko une honetan doaz gure agur guztiak:
Agur, yaunak, —agurra eta erdi. benetan jaten dudalako
Esan izan denez, bi agurrak lausengu irudituko balira, esan nahi lukeela gure
bihotzetan lehentasunezko lekua betetzen dutenei bat besterik ez eskaintzea.
El Plata, Montevideo, 1946ko martxoaren 20a.
"ALBORAS" ETA "ALBOKARIS"

"Txistua" baino askoz murritzagoa eta ezaugarri gutxiagokoa, hau da, esan genezake,
euskal musika-tresna bikainena, "alboka" da: dultzaina moduko bat edo, berez esanda,
alboga, bik osatzen dutena. muturretik lotzen diren adartxoak hiru zuloz hornitutako bi
lasto txikiren bitartez, bata eta bestea bost.
Instrumentu honen funtsa airea pasatzen denean dardara egiten duen eta ingeleseko
adarraren antzeko soinua sortzen duen beste kanabera txiki bat da.
Aurreko deskribapena hartzen dugun Azkue maisuak ohartarazi du albokako artistek ez
dutela masailak puzten piezaren lehen notatik azkenera arte; denbora horretan
guztian, arnasketa sudurkaria da. Eta, "albokarien birika-erresistentziari buruz",
abesten den kontakizun zahar bat jasotzen du, hauxe da:
Arratiako bizkaitar ibarrean, biriken indarraz oso harro zegoen albokari bat, auzokide
batekin apustu egin zuen Parisko kalerik luzeena, muntatuta, bidaiatuko zuela, une
bakar bat ere bere alboka jotzen gelditu gabe. . Apustuaren saria tradizio iturri
ezberdinen arabera kolorea aldatzen den mando eder batek izan zuen; batzuen ustez
zuria zen: "mando zuria", beste batzuentzat gorria: "mando gorria"; azkenik, beste
batzuen ustez, mando gutiziatua grisa zen: "mando urdiña"
Horra, bada, albokariak eta bere auzokideak, bere ohorezko puntuan ziztatutako
lehenak eta biak ezin eutsiz apustuak egiteko euskal maniatik bultzatuta, beren
jaioterriko harana utzi eta ibaiak zeharkatu, mendiak zeharkatu, ordura arte inoiz ikusi
gabeko hedadura-lautadak zeharkatu. haiek eta, azkenean, asma daitekeen
erromesaldi luzearen ostean, Frantziako hiriburura heltzen dira.
Behin han, eta hiriko kalerik luzeena zein zen jakitean, mandoak igo eta bide eman
zuen artistak, birikak Parisko airez ondo beteta, behin eta berriz errepikatu eta
errepikatu zuen bere sonata hasten du, hainbeste aldiz, goizean bere lehen notak
jotzen hasiak, azkenak etenik gabe jarraitu zituzten, Parisko airea gauean berandu
dardararaziz, istorioak kontatzen digunez:
"Goizean Parisién, gabean Parisen, au da Parisko kaleen lucea! Auxe kale au pasata
baneuko, atzeko komando gorri au neurea".
Hau da: "Goizean Parisen, gauean Parisen, oi zenbat denbora luzean Parisko kale
hauek! Kale honetatik pasatu izan banintz, atzean orban gorri hau nirea izango
litzateke".
Baina bere aparteko botereak ez zion ezertarako balio albokariari. Haren antagonista
—arima zulatua zuen gizona izan behar zuen—, apustua galtzen ari zela ikustean
etsita, aurrea hartu eta airea eta soinua ateratzen ziren adarra estali zuen, eta
albokariak, itota, masailak. puztuta eta gorrituta.Zildundu, zaldi bizigabetik erori zen.
Eta, traizio gorrotagarri baten ondorioz, hauxe izan zen termino hobeago bat merezi
zuen artista arratiar ospetsu eta boteretsu horren amaiera tristea.
Baina bere lasterketa ez da gure lurretan amaitu. Hona hemen Burundako albokari
boteretsuak, zeinen soinuek, Erreako egiazko testigantzaren arabera, "Laurak Bat"
eraikineko sabai, tabike eta horma nagusiak arrisku larrian jarri zituzten.
Montevidetarrek "Euskaro Español" landa ederreko zuhaitzek nola dardar egiten duten
ikusteko aukera izango dute, landa-artista euskaldun hauen hats ziklopeoak lezkak
bezala astinduta. - Euzko Deya, Buenos Aires, 1946ko martxoaren 20a.
EUSKAL ARTEA
Euskal Herrian gertatu zena pintura-arteari dagokionez, zeinetan, iragan mendera arte
benetako tradiziorik izan gabe, irudi bikainik gabe, gure egunetan goratzen den
ernetze zoragarrian, zeinetan enblematikoek baino hainbeste edo gehiago tontortzen
den. beti nahitaez urria, loraldi bikainean gertatzen ari den artista aipagarrien mordoa
miresteko da.
Iragana argala da, zalantzarik gabe. Zur-barán eta Goyaren euskal leinuaz gain, XIX.
mendearen aurreko margolari nabarmenak Tafalleko Juan Navarro, Francisco de
Mendieta bizkaitarra, Mexiko elizetarako hainbeste margotu zuen Baltasar de Echave
zumaiarra eta Ignacio de Iriarte. azkoitiarra, bere garaiko paisaia-margolari
ospetsuenetariko bat eta Murilloren lagun handia, kolorea tratatzeko moduan askotan
gogoratzen duena. Esandakoek ez dute baztertzen, noski, ahazteko moduko beste
askoren existentzia.
Baina euskal korronte piktoriko indartsua ez zen hasi XIX. mendearen lehen herenean
jaiotako artista haiek, hala nola Pancho Bringas eta Eduardo Zamacois, Plácido
Zuloaga, Barroeta eta Lecuonarekin batera, aitzindari taldea osatu zutenak. '
'Lehenengoak dira —dio Juan de la Encina kritikari sagadunak— euskal bizimoduari
arreta iradokizun artistikoaren elementu aktibo gisa zuzentzen dutenak". Baina
beharrezkoa zen aitzindari hauen akademizismo indigenaren gainean beste indar
batzuek jardutea, hura izan zedin. iraultza handia, euskal pinturak eman duen jauzi
erraldoia, Dunixek dioenez, ezerezetik betetasunera doan jauzia. Beharrezkoa zen
inpresionismoaren eztanda iraultzaileak koloreen kutxaren barrura iristea Bilbora,
benetako ezusteko kutxa bat , Guiard ezinegonarena.Beste inpresionista esanezin
hark, Darío de Regoyos izeneko asturiar euskaldun batek, aldi berean Bruselatik
Gipuzkoara ekarri zituen beste inpresionista esanezin hark aldi berean ekarri zituen
aire garbi eta berritzaile berberak ziren.«Momentua da», dio. Kaperotxipi, "euskal
margolari gehienak marrazki klasikoarekin eta paleta modernoarekin margotzen
tematu zirenean. Bizitza emankorrerako euskal artea jaio zen unea da, zeinaren
ezaugarri nagusiak bere tonikoetako bat dirudien harmonia grisen sentsazioa eta
unerik onenetan Zuloaga eta Regoyosen bortizkeria inguratzen duena. Juan de
Echevarríaren alquítaramientos bezala; Errealismo kostunbrista, Bringasekin agertzen
dena, Lecuonak lantzen du forma flandriar-holandesetan eta haren zerbitzura Guiard
La-rraurik Ingres eta Degasen ereduetan oinarritutako marrazki bat jarri zuen". "Bere
musa inspiratzaile handiak jarraitzen gaituen artea da. Juan de la Encinak esanez,
euskal lurraldea da, bere soroak, itsasoak eta herriak hain izaera zorrotza duten lur
hori, hain berezia, egokia eta nahastezina, hitz batean, hain "espresiboa" den lur hori
non artistek, nahiz eta behaketa konkretuari uko egiten diotenak, bertan bizitzean bere
izpiritua barneratuta sentitzen dute". "Kolorez, grisak, urdinak, bioletak edo harmonia
zurbil, malenkoniatsu edo ilunak eman dizkie. Forman, estilo laburra, angeluarra,
zurruna, sintetikoa zabalean, baina kadentzia erritmiko intimoek animatua. Uhin
klasikoa arrotza da euskaldunentzat. Bere erritmorik gogokoena hautsita dago”.
"Horrela da euskal artearen ehuna, bere oinarrian dauden joera eta forma orokorrak.
Tenperamentu oso anitzak mugitzen dira haren baitan; baina denek, beren konstituzio
espirituala edozein delarik ere, era batera edo bestera parte hartzen dute izpiritu eta
eran. bi kapital joera, Espainiako klasikoa eta Frantziako arte modernoa". Horri beste
alderdi osagarri batzuk gehitzen bazaizkio, hala nola, ia erabateko bitxikeriarik ez
izatea, goi mailako batasuna eragozten ez duen eskolarik eza, eta nahi bada ere —
espezie gaiztoetan egon ohi da egiaren bat—. marrazkilari onei eta koloregile txarrei
buruz esanda, euskal artearen ikuspegi nahiko onargarria izango dugu.
Banakotasunei dagokienez, garrantzitsuenak ezagunak dira. Zuloaga da pertsonaia

unibertsalena, nahiz eta tamalez gure artisten artean euskaldunena ez izan, eta, bide
batez, ia inork ez du bere joera jarraitu. Berarekin, Pablo Uranga, zeinaren
adiskidetasun handitik eta Zuloagarekin izandako tratuetatik, bere irudimen
harrigarriarekin eta exekuzio oso azkarrarekin batera, eibartarrak sinatutako koadroak
benetan margotu zituena bera izan zen alegi herrikoia sortu zen; Aurelio Arteta
Kaperotxipik «euskal margolari guztien artean margolaririk handiena» bezala izendatu
zuena; Ramón eta Valentín Zubiaurre anaiak, zeinen pintzeletan, Jainkoak beren
hizkuntzei ukatzen zien adierazpen dohain zoragarria jarri zuen, Armes, lau anaien
kasu apartekoa, lau artista handiena; Manuel Losada hari buruz Julián de Tellaeche-k,
kritikari zorrotz bezain margolari bikaina, dio gure itsas motei buruz "Degasek berak
inbidia zezakeen teknika maisu batekin erabiltzen zuela"; Elias Salaverría «Lezoko
euskaldun hori —idatzi zuen Marañónek— bere herria bizkarrean duela munduan zehar
dabilena»; Gustavo de Maeztu adeitsua eta sutsua; Joxe Mari de Uzelay dotorea,
Jenaro de Urrutia, marrazkiaren jabe absolutua; Juan de Aranoa handia, gure artearen
gailurretako bat, eta antzeko meritudun beste hainbeste zeinen izenak, eskultore,
grabatzaile eta marrazkilarienekin batera, ohar hau amaigabe bihurtuko luketen.
"Ekin" euskal argitaletxe entzutetsuak jendaurrera kaleratu berri duen Arce Vasco de
Flores Kaperotxipi liburuaren irakurketa gozagarriaren isla ahula baino ez dena. Liburu
honi buruz esan daitekeen gutxienekoa da hutsune bat bete behar duen eta publiko
orokorrarentzat ezinbesteko intereseko informazio ugari osatzen duen beharrezko
liburua zela. Baina askoz gehiago esan daiteke. Kaperotxipi, margolari profesional eta
idazle tenperatua, Felipe Urcolak definitu zuen bezala, nahita saihestuz doktorego
tonua eta sistematizazio akademikoak, berak dioen moduan «alkandorako mahuketan»
idazten, badaki bere luma fresko eta errebotearen puntuetara eramaten. oso gutxik
pareka dezaketen gaiaren ezagutza. Eta beste zerbait oraindik; argi intelektualak gutxi
balio duen zerbait gabe: bihotzaren berotasuna. Kaperotxipik beti pintzelak sakonera
sartzen zituen bihotz hori, gero bere koadroetan uzteko "nekien herri alaia, margotzea
gustatzen zaidan euskal herri hura: jende alaia, sinplea eta indartsua, zintzoa eta
garbia, mendikoa". eta itsasoa".
Euskal Erria, Montevideo, 1955eko maiatza. El Plata, Montevideo, 1955eko maiatzaren
5a.
ON THE CHAMPS ÉLYSES, EUSKALDUN V VASCO. HILDIEN

ELKARRIZKETA
Euskeldun.- Hemen, erramu hosto iraunkor honetan, belar bigunean eserita, hitz egin
dezakegu. Aitortzen dut benetan egarri nagoela gure lur zaharretik heldu berri
zaretenak entzuteko. Eta ez ezik, bertan behera utzi nuenetik hainbat mendetan hori
entzutean poza areagotu besterik egin ez dutelako dirudielako, baizik eta, egia esanda,
iragandako denborak, ezta gure existentzia etengabe bustitzen duen baretasuna ere
eremu hauetan. dohatsuak ez du inoiz baretu nire izpirituan jendeak gure lurreko
aberria zenean gutaz duen iritzia —ona edo txarra— ezagutzeko gogoa . Halakoa da
giza baldintza.
Vasco.- Gure arrazaren frankotasun berarekin erantzuten dut nahiago nukeela
horrelakorik ez galdetzea. Belaunaldietakoak zaretelako, egungoak gure lurraren
kontzeptu oso eskasa baitu. Eta arrazoiz uste dut.
Euskeldun.- Berria zara, berri bezala hitz egiten duzu. Leku hauetako giro lasaiak
laster sendatuko zaitu bulkada horietatik. Baina esaidazu, zer leporatzen gaituzte?
Vasco.- Hobe galdetzen didazu zer ez dizun leporatzen. Aberriaren hondamena,
desagertzeko zorian gure herriaren tragedia, nori zor zaio? Zure akatsek, edo nahiago
baduzu gure inkontzientzia ulergaitza, posible egin zuten aberriaren batasuna inoiz ez
lortzea, hura eskatzen zuen odol-garrasiaren aurka. Deseginda, ahulduta, arimaren
barrenean gorroto zituen askatasunak gure baitan errespetatzen zirudien arrotzaren
besoetara botata, kolpe hilgarria emateko une egokiaren zain zegoenez, prozesu
hilgarriz iritsi behar izan genuen. egoera etsi hau. Karonatik Ebrorainoko lursail handi
bat izan zenuten, estatu handi bat hartzeko nahikoa baino gehiago, eta uzkurtzen
jarraitu zenuen zazpi kantonamendu izatera murriztu arte eta txikitasun honetan ere
maila duin bati eutsi zezakeen, gure ondaretik onena izan zen itsas galantak, estatu
txiki baina batu horren zerbitzura, itsasoetatik haratago zabalduko balitu bere mugak,
Holanda edo Portugalen erara. Gure itsas-tradizioa herrialde hauetakoa baino txikiagoa
ez dela. Eta ez da txikia, lehen begiratuan hala badirudi ere, zure errua baita gure
balentriarik loriatsuena bandera bitxiz mozorrotuta agertzea. Gure sortzaileek ez dute
guretzat aurkitzen, ez dute herrialdearentzat deskubritzen, ezta gure konkistatzaileek
herrialdearentzat konkistatu ere.
Euskeldun.- Gustatuko litzaizuke, Erromako erara, txori harrapariak hazten dituen
herrialdea izatea?
Vasco.- Ez, hori nazkagarria da euskaldun intimoenarentzat. Baina inor konkistatzeko
eskubiderik ez bazenuen, aldiz, edozein konkistaren aurka ohartaraztera behartuta
zinen. Eta erraz ulertzen zen zure batasunik ezak eta betiko eztabaidak eramango
zituztela zu edo gu, zure ondorengoak, orain damutzen garen trantze honetara.
Euskeldun.- Zein zaila den beti herriei zein gizonei urrezko bidera iristea! Gehiegizko
askatasunarekiko maitasunak kaltetu zuen, beharbada larriki, gure askatasuna bera.
Gure mugak justiziaren kontura luzatzeko ezintasunak eragin zuen injustiziak gurea
atzera botatzea. Baina, honetaz aparte, gu epaitu baino lehen gure aurretik bizi izan
zen beste euskaldun baten hitzak gogoan edukitzea gustatuko litzaidake. Quintiliano
zen, euskaldun Calahorra-ren loria, bere latin argian honelako zerbait idatzi zuena; beti
zaila dela gurearen ondoren etorriko diren belaunaldiei gure jokabidea justifikatzen
duten arrazoiak ulertzea. Gure akatsak handiak izan dira; Zalantzarik gabe, gure
akatsak izugarriak dira, baina ez dakit zergatik iruditzen zait zure porrotean presa asko
dagoela. Uste dut oraindik ez duzula nahikoa ikertu zuk egiten duzun moduan
errekurtsorik gabe gu gaitzesteko. Ez dakit pentsatu duzuen agian ez dugula inoiz esan
edo inoiz jokatu luma bitxiek dioten moduan. Agian egon dira kasuak, guk egin genuen
bezala jokatuz, zuek behar bezain ezaguna ez den behar ikaragarri bati besterik ez
genion men egiten.
Vasco.- Zergatik ez duzu gure historia idatzi?
Euskeldun.- Gure errua izan da eta ez dut ukatzen. Baina esaten dizut, nire txanda,
zergatik ez duzu berriro egiten? Zer pentsatuko zenuke orain salatzaile gisa altxatuko
banintz eta esango banintz ez dudala zaletasun handirik ikusten hori eta antzeko
zereginetarako? Gutaz kexatzen zara eta arrazoi asko duzu, baina inoiz ez ahaztu
jaraunspen guztiek bezala eskubide eta betebeharrak dakarren herentzia uzten
dizugula. Erraza da zorrak kontatzea eta oso erosoa da gure akatsak edo zabarkeriak
ezartzen zizuten betebeharrei aurre egitea, baina bidezkoa ere bada eta asko
eskertuko genizuke gure akats eta zorigaitzen artean hori aitortzen jakingo bazenu. ,
aberria bere mugetan gutxitua eta beren askatasunetan kolpatua gure harrotasuna
den ondarea transmititzen jakin izan dugu; nazioaren substantzia bera kutsatu gabeko
odolean eta gure akatsen eta zorigaitzen erdian gure ezpainetan loratzen ez zen gure
leinuaren jatorrizko aditza. Gustatuko litzaidake, gure solasaldiaren hasieran biok
apaintzen genuen zintzotasunarekin, esango zenidake gure nazionalitatearen "sine
quibus non" altxor hauen kontserbazioan jartzen ari zaren, isil-isilik erakusten dugun
zel praktikoa.
Vasco.- Guk horretaz hitz egitea gustatuko litzaidake.
Euskeldun.- Guk egingo dogu; baina gaur ez. Ilunabarra eta hemendik erretiratu behar
dugu. Bihar, eta toki honetan bertan, nahi baduzue, berriro ekingo diegu hitzaldiei.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1943ko maiatzaren 10a.
GABON KANTAK
Bederatzi aldiz, gure lurra utzi genuenetik,] Izar distiratsuak bere ibilbidea gelditu du
Belengo kobazuloa argitzeko. Orain bederatzi urte Kristoren jaiotzaren egun hauetara
itzultzen garenean, gure gabon-kanta zaharraren oihartzun gozo eta torturatzailea
urrutiko aberritik iristen zaigu: «Ator, ator, mutil etxera!...».
Urruti Gabonak nire txikitatik! Egun hauetako kristau ahaleginak loratzen dira nire etxe
zaharrean. Jaiotzaren figurak erretirotik aterata, hautsez beteta eta maitasunez
zainduta... Eta, nola ahaztu aitarekin egindako bidaia errituala bere magaletan hazten
den goroldiorik leunena eta distiratsuena hazten duen Piñaga errepidera. edonon
aurkitu al dezaket? Eta gau sakratuan, Jaiotzaren ondoan, txikienek abesten genuen,
panderoak jotzen, gau hartan bakarrik bururatu zitzaigun jotzea. Gainontzeko familia
guztiak txalotu eta opariak eman zizkiguten eta denok pozik sentitu ginen, mahai
ugarian, Eguberri alaiaren izpirituak goxo-goxo hartuta.
Gerra Gabonak! Urte asko igaro dira eta denbora erdia da gure arrazako hiru etsai
laiko latinoak, alemaniarrak eta mairuak, oraingoan elkarrekin, gure lurraldera ekarri
zutenetik gauza guztien gainetik Gabonetako izpiritua gorrotatzen duen beti gerra
madarikatua. Gaur gauean ez dago zeruan izarrik, ez etxeetan kanturik, ezta ondoko
itsasadarrean ainguratuta dauden ontzien sirenek poz-pozak jotzen. Iluntasuna,
isiltasuna, eskasia eta tristura baino ez, Gabon gau batean!
Gabonak baztertuak! Elurtuta Europakoak Donibane Garazin, ziudadela zaharreko
harresien artean, eta Parisen eta Marseillan, mistralak uluka. Gero La Habanako gau
tropikal haren bitxikeria; geroago Buenos Aireskoa eta gero Uruguaiko hauek. Eguberri
gazi-gozoak, elkar maite eta bananduak izan eta bizitza osoa irrika egoskor eta
etengabean eman dutenentzako festak. Oroitzapenez, tristuraz eta itxaropenez
landutako Gabon gazi-gozoak, zeinetan, han bularrean zulatzen den "leitmotiv" baten
antzera, mila aldiz entzuten ditugun kantu gozo eta torturagarriaren hitzak: "Ator,
ator, mutil etxera!... . ".
Gabonak bakea! Bederatzi urte probak egin ondoren, azkenean gertu dago. Eta, zein
polita, zein polita irudikatzen dugun Eguberri berri hau! Tirania beltza desagertu da eta
aberriaren zeruan askatasunaren argiak indar berrituz distiratzen dira. Hona
euskaldunak, mende hamaika mendetan bezala beren destinoen jabe, eta horra urte
luzeetako minak banandutako anaiak, aingeruek eta borondate oneko gizonek
iragarritako bakeaz gozatzeko elkartzeko. Eta gure Euzkadiren gorputz mingarrian
azken orbainek errubi erraldoiak bezala distiratzen dute eta gure martiriak eta ezin
konta ahala heroiak estaltzen dituen lur sakratutik altxatzen da askatasunaren eta
garaipenaren, barkamenaren eta bakearen ereserki handi bat.
Eta Euskal Erria zaharreko etxe guztietan poz berri bat sortzen da. Eta gurean topo
egiten dugu azkenean! aitak biltzen irakatsi zidan goroldio bigun eta distiratsua non
hazten den Piñagarako bidean lehen erakutsiko ditudan seme-alaba guztiekin. Eta
mutilek panderoa jotzen dute eta gure euskara sakratuan abesten dute Jaiotzaren
ondoan. Eta haiekin abesten eta dantzatzen dut haiekin otoitz egin ondoren, hemen
lurrean gehiago bidelagun izango ez gaituztenen alde. Eta gure poza ez da inoiz
asaldatzen bederatzi urtez erraietan barrenean mindu gaituen abesti zaharraren
oihartzunak: «Ator, ator, mutil etxera!...».
Montevideo, 1946ko abenduaren 25a.
EUSKALOK KANTA ETA DANTZAN...*

Uruguain hain lan gogotsu eta eraginkorra egiten ari den «Frantziako Euskaldunen
Laguntzeko Batzordeak» kontzertu bat eta bi euskal erromeria antolatu berri ditu
erakunde horrek bete dituen helburuen alde. Senez, Batzordeak bere kolaborazio
eraginkorrenak bilatu ditu euskal izpirituaren alderdi tipikoenetan: kantuan eta
dantzan.
Euskaldunak beti abesten duelako; pozez eta minez, oturuntzetan eta elizan, lo egiteko
gogorik ez duen haur txikia kulunkatzen duen sehaskaren ondoan edo joandako senide
edo lagunaren gorpua, kantua kimatzen den "gau-illa" tristean. euskal kutxatik bere
izaeraren sakonean dagoen zerbait bezala. Errekatxoen marmar alaiak euren harrizko
ohearen ondotik saltoka; bere itsaso zakarraren orroak, Pirinioetako tontorretatik
jaisten diren uharteen azentu kala eta mendeetako basoetan zehar dabilen haizearen
txistuek ematen diotela dirudi euskaldunak parekatzen dakien ohar ezberdin horiek.
bere bularra, musika bereziki aberatsa eta jatorrizko herrikoia sortuz, bertakoen eta
ezezagunen mirespena: hain da berez gurea eta munduko nazio guztietatik bereizten
gaitu, gure hizkuntza alofiloak guztietatik aparte sailkatzen gaitu eta.
Euskal musikaren alderdirik bereizgarrienetako bat "zortziko" edo bostez zortzi izeneko
erritmoa da. Amalgama deritzonaren neurria da, zati batean hiru korapeko balioarekin
sartzen direlako eta bestean bi. Hortik neurtzeko zailtasun handia ezezagunentzat.
Sarasate biolin-jole nafar handiaren “Miramar” zortzikoa ez dute inoiz ezezagunek
ondo neurtzen, artistarik onenak izan arren”.
Noski, 5/8 "ez da gurea bakarrik, greziarrek, laponiarrekin, lituaniarrekin,
finlandiarrekin... partekatzen baitugu", baina "horrek ez du gutxitzen gure kantatutako
edo dantzatutako zortzikoen originaltasuna, ez baita neurria. 5/ 8koa, baina gure aire
tipikoen berezitasuna zehazten duen erabiltzeko modu berezia"^.
Euskal doinu herrikoien lehen bilketa Pedro de Albénizek 1824an Iztuetaren euskal
dantzen libururako egin zuena da, Charles Bordesen ustez, "peut-étre un¡-que dans la
bibliographie du Folk-" dokumentua osatzen duen liburua. Lore". Gero, bildumak bata
bestearen atzetik joan dira Michel, Mme. Villehelio, Salaberri, Santesteban, Az-kue, P.
Donostia, Guridi, Usandizaga, Almandoz, P. Madina, Uruñuela, Mokoroa, P. Olazaran,
Sorozabal, Busca Sagastízabal, etab.
Club Uruguayren azken kontzertura joandakoek Erauskin sopranoaren eta Algortako
baxuaren ahots bikainen bidez entzun ahal izan zituzten doinu horietako batzuk. Bere
motiboak askotarikoak dira: "Urrundik"-en, tontorrean bakarrik bere jaioterriari bista
kentzen dion mendi urruna kontenplatzen duen artzainaren nostalgiari buruzkoa da,
haren kanpaiak dagoeneko entzuten duela uste baitu; dagoeneko "Lo..."-n amak
sehaskan kulunkatzen ari den seme txikiari lo egiteko gonbidapen gozoa da; berdin da
itsasoan hondoratzen den ilunabar erromantikoa urrezko globo bihurtuta, ondo josten
baina hobeto edaten zekiten hiru andereño donostiar horien aurkako satira hori...;
dagoeneko gertaera bat kontatzen du "Ne-re amak ba'leki!" Iparraguírreren eskutik,
edo bere gaia "Goizeko izarra"n hegoak astintzen dituen maitasun-sentimendua da...
Sentimendu guztiei buruz, zirkunstantzia guztiei buruz; naturaren kontenplazioan edo
gauzen oroimenean, gutxi-asko oroitzeko modukoak, euskaldunak abesti bat asmatzen
du.
Baina euskaldunak beti abesten badu, bada berdin bereizten duen beste modalitate
bat: dantzarako duen gogo naturala. Dagoeneko aita Larramendik txikilinak dantzan
ikusarazi zizkigun amaren edo erizainen besoetan danbor hotsa entzutean. Haren
aurretik, Voltairek «Pirinioen gailurrean saltoka eta dantza egiten duen herri txiki bat»
bezala sailkatu gintuen. Galdera honekin amaitzen da gure doinurik ederren eta
tipikoenetako baten letra, «Aldape baserriko sagarrondoaren adarraren puntan bertan
abesten duen txoritxoa» aurkezten diguna: «nork dantzatuko ote». du soñutxo orí? ",
hau da, "nork dantzatuko du musika horren soinuarekin?", euskaldunei naturala
iruditzen baitzaie txori politak bere tokatarekin eskaintzen dituen pauso arin batzuk
txirikorda egiteko aukera ez galtzea.
Denetariko dantzak daude: batzuk bakarkako dantzarientzat, beste batzuk
abesbatzarentzat; batzuk pozik, besteak triste; batzuk solemneak dira, hieratikoak;
satirikoa eta groteskoa ere bai. Baina, oro har, esan daiteke duintasunaren eta
alaitasunaren uztarketa zoriontsu bat nagusitzen dela gehiengoaren gainean. Víctor
Hugo, 1843. urte inguruan, Pasaiako Gipuzkoako plazan gelditzen denean, miresmenez
begiratzen die dantzazaleei. Besteak beste, Pepa eta Pepita txalupalari xumeak dira,
"zerbait garbi eta noblea duten bi ahizpa eder. Zaharrenak aire kastoa du, txikiak
birjinala. Madonna dantzan ikusi duzula pentsatuko zenuke, aurrez aurre. aurpegia
helburu batekin "Beraiekin dantzatzen duten mutilak arrantzaleak eta nekazariak dira;
hala ere, Hugok "indartsu, eder, eguzkiak beltzaranak" margotzen dituenean, ez du
ohartzen errespetuz eta samurrak direla beren keinuekin. neska xume hauek..
Arrazaren duintasun naturala da bere izaterik intimoenetik baztertzen dituena dantza
moderno batzuen simiar kontorsioak eta pauso lubrikoak, euskaldunak ondo sentitzen
baitu dantza arintasuna eta edertasuna ez ezik, Platonek idatzi zuen bezala. ,
«Musaren hitzak imitatzen ditu».Horregatik nagusitzen dira errespetua eta
duintasuna;baina poza uxaraziko al dute?Euskaldunek ez dute inoiz horrelakorik
pentsatu.Jovellanosek XVIII.mendearen amaieran gure herria bisitatu zuenean, izan
zen. idazteko gai: "hor Da herri oso bat, sexu eta adin bereizketarik gabe,
danborradaren ostean korrika eta salto pozik ikustea".
Hau da gure herria, gure benetako herria; bertako agintariek, beren soineko
solemneez jantzita, jaietan eredugarri jartzen zutena, aurrena "aurresku"-ren pauso
bizkorra dantzatuz. Hau da gure herria, ikusi ahal izan duzuen bezala, Uruguaiko
anaiak, 6 eta 7 egunetako erromerietan Euskal Herriko landa-eremuetan, danbor,
dultzaina eta akordeoi doinuekin nekaenik dantzan, poz horrekin. hori euskaraz ez da
inoiz agortzen, bazekielako, pentsalariak adierazi baino askoz lehenago, gizakiak triste
egon behar dituen bi gauza baino ez direla: damua eta gaixotasuna. Eta gure herriak,
gaur egungo zoritxarrak izan arren, oro har, osasuntsu eta damurik sortzen ez dakien
jokabide baten jabe izaten jarraitzen du.
The Day, Montevideo, 1947.

EUSKAL IZAERARI BURUZKO ZERBAIT

Egunkari honen zutabeetan azken egunean agertu zen eta Isidro Más de Ayala doktore
eta idazle ospetsuak gure lurraldera egin berri duen bisitan egindako zenbait ohar
zintzo jasota, lagun maiteak izan gara: plazer handienarekin aurkeztuko ditugun puntu
batzuk eskatu ditugu.
Lehenik eta behin, horri dagokionez: "Izugarri jatorra edo haserre lehergailurik gabeko
ekintzekin. Badirudi euskaldunen kaxan bigarren engranajerik ez zegoela", oso zehatza
dirudi behaketak. Gutxienez, gure herriari buruz errepikatu izan den kontzeptua da
Urrezko Mendeko idazle espainiarrez geroztik, zeinaren ordezkaririk ospetsuena Miguel
de Cervantes Saavedra hitz horiek direla: «Bedeinkatuak dira haserre ez badaude eta
honetan badirudi. Esaten duten bezala bizkaitarra" ("Cornelia anderea"). Berrogeita
hamar urtez gure artean bizi izan zen Julien Vinson ia gauza bera da gaur esatera
etorri dena: «Adeitsuak eta jatorrak dira, sutsuagoak eta arriskutsuagoak beren
ilusioaren beroan».
Baina ez gaituzte konforme "euskaldunen kaxa ez daukana atzerakadarik". Hau
egungo hizkeran errepikatzen ari baita inoiz onartu ezin izan dugun euskal
egoskorkeriaren topiko zahar hori. Zintzotasunaz hitz egin daiteke, egia osoz, eta hor
dugu, askoren artean, Loiolako Ignacioren ale bikain hori edo jotzea, agian arrakasta
gehiagorekin, Ortega y Gasset-en "zuzen-zuzenera" ("Rectilinear of soul as of face". ,
euskara Adamen landare aldakorra Mendebaldean eman duen aldaerarik
nobleenetakoa da"). Baina egoskorkeria kontzeptu hori —hain azaleko ikuskeran
errektlineoarekin hain erraz nahasten dena— nekez bete daiteke euskaldunarekin, bere
bizitzako ekintza guztietan gehien erabiltzen duen herrietako bat baita. bere burutik;
bere zorteari erori zaion gutxi edo asko . Gure herriak erresumina edo mendekua ez
izateak, gure ohorez, ongi aztertu gaituzten guztiek aitortzen dutenez, aski frogatzen
duela uste dugu esaten duguna. Gure izaeraren kontrastetik inguratzen gaituzten bi
herri latindar handien zalantzarik gabe aldakorragoaren kontrastetik, gure
egoskorkeriaren gai hau jaio zitekeela uste dugu. Egia den arren, euskal motako ohar
eratzaileen artean, XVII. mendeko gaztelaniazko literaturatik ondorioztatzen den
bezala eta Miguel Herrero Garcíarenak bezain ikerlan zabal eta arrakastatsuetan har
ditzakegu ("Revista de Estudios Vascos, Oct. 1927ko abenduan), egoskorkeria ez da
batere agertzen.
Euskal izaera Errioxako eta Aragoikoarekin alderatzeari dagokionez, uste dugu,
errespetu osoz, komentario jatorra ez dela zuzena. Hauek funtsean gure arrazako
eskualde desberdinak dira. Eta, zehazki, «Aragoiko egoskorkeria» deitu izan denak ez
du zerikusirik gure izaerarekin, Nafarroako Aragoiko muturreko muturrean izan ezik.
Eta euskal izaera "nafarren antzekoa" izateari dagokionez, "lapses calami" bat besterik
ez dela uste dugu. Montevidear idiosinkrasia uruguaitarraren antzekoa dela esatea
mereziko lukeelako. Nafarroa, hain zuzen ere, Eus-kal Erria zaharra osatzen duten sei
eskualdeetako bat ez ezik, beharbada lehena eta lehena da: Pirinioetako nazionalitate
zahar eta uharte horren bihotza, zeinaren bihotza, Rodney Gallopek dioen bezala, "da
gauza bakarrean zentratuta, irautea alegia”.
Montevideo, 1952ko azaroaren 17a.

EUSKAL HERRIKO EGUZKI ETXEAK

Gure bailaren eta gure mendietako txoko guztietan daude, gure paisaiaren berdea
esmaltatuz euren fatxaden zuriarekin eta teilatu gorriarekin. Harriz egina, beti harriz
egina, material garbi eta noblea, lurreko kimu natural baten antzera, zeinetatik noiz
jaio ziren ezagutzen ez den denbora hor gelditu delako.
Han goian, gailur batzuen muturren eta harizti edo artadi urri baten artean,
"Etxegarai" edo "Goikoetxea" etxea dago. Lainoak malkoak, beharbada, gailur
honetako itsaslabarretan eta bere iluntasunean zehar harresi zaharrek inork azaldu
ezin zuen xarma hartzen dute. Bake handia da hemen nagusi eta badirudi altuera
honetan dena garbi dagoela laztantzen duen airea bezala. Teilatu-hegalaren irtenbide
zabalak babesaz hitz egiten du eta atari zabalak abegikortasuna eskaintzen digu.
Balkoi jarraitua dago, egur sendoz egina; haren azpian, euskaldunen noblezia
unibertsala aldarrikatzen duen arbasoen ezkutuaren harria. Alboko belardian belar
hezea bazkatzen ari diren ganaduen kanpaien txirrin-txinbi isildua entzuten da;
Zertxobait urrunago, "etxekoyaun"-ek mendi magalean iratze berdea edo adar
loretsuak hausnarkarientzako ohe gisa balioko duten segaren kolpe erritmikoak.
Beharbada, orain horietako bi gurpil sendoekin —gurdi— gurdira aprobetxatzen ditu,
eta mendiko bide estuan zehar egindako martxa harmoniatsu egingo duen adar-zamaz
betetzen ditu. Hain estu eta hain hondoratuta, tarte asko, lurrean, non errepide bat
baino gehiago lubaki bat dirudi. Gurdi bertatik jaisten da mila sigi-sagatan, bere
artezketa egoskorrekin. Jaisten goazen heinean lainoa xahutzen da eta eguzkia argi
eta garbi dago jada gurdia bere helmugan gelditzen denean, hau da, "Etxe-berri" edo
"Etxebeste" baserria izan daiteke, arto-soro ilehoriz inguratuta edo benetako baso
baten miresgarritik irteten dena. loratzen diren sagarrondoak. Et-xeberriren atean
eserita dago aitona —aliona— bere buztinezko pipa poz-pozik erretzen eta eguzkiaren
laztan beroarekin kontsolatzen. Dagoeneko nekatuta dagoen bere begirada distira berri
bat hartzen du noizean behin bere begiradapean jolasten duten biloben artalde
zalapartatsuan finkatzen den bitartean, nork asmatuko lukeen euskal baserri jator bat
haur ugaririk gabe eta gutxienez presentziarik gabe. hiru belaunaldi?
Gurdiari jarraitu diezaiokegu bere irudimenezko bidaian edo, bera gabe, erromeria
sentimental bat egin dezakegu gure herriko etxeetan zehar. Hemen dugu "Larrañaga"
deitzen den baserri hau, laboreak jotzeko larraña zabalaren ezaugarria delako;
aurrerago "Zabala" izena daraman beste bat ikus daiteke, hedabide zabal batean
dagoelako. Ez al duzu zerbait ikusten haren azpian, jada haltzak hazten diren haran
estuan, etxe zahar hori? Horregatik deitzen zaio “Al-záibar”. Eta lautada hori bainatzen
duen ur-ibilguak zeharkatu nahi badituzu, oso posible da huntz-girandak zintzilik
dauden harrizko zubi zaharraren ondoan zubiaren bizilagun gisa "Zubi-ría" izeneko
beste baserri bat aurkitzea. " edo "Zufriategui" , agian. Eta harrizko sakan bat
nagusituz, "Achucarro" etxea eta jaro edo zuhaitz gazteen sastraka txiki bat aurkituko
dituzu, zeinaren itzalpean ganaduaren siesta, "Berro" etxearen egoitza adieraziko
duena. Larre batek azalduko dizu zergatik deitzen zaien horrela lurralde haietan finkatu
ziren "Larre'', 'Larrea'' edo "Larreta" familiakoak; burdinola batek "Pagóla" edo
"Sarasola"ren izena esango dizu; errota bat "Bolívar" edo "Eyarabide"rena;
"Eleizalde"ren eliza bat; harizti batek "Artega" salatzen du; harizti bat "Aretxagara";
non hazten diren haltz horiek "Alzaga" esertzen da, "Urkiza" urki basoan; Goiko lur-zati
hartan "Garai" eraiki zen, "Alberdi" beste harkaitz zatian, "Azkuenaga" harkaitzaren
muturrean, etab.; gure txangoa amaigabea bihurtuko litzateke.
Euskal etxeak, zahartzarorik gabeko alde emankorrak zimeldu ezin dituen euskal etxe
laikoak! Zuregandik, hainbat belaunalditan, mendietatik eta itsasoetatik barrena lur
birjinetara heldu ziren gizon gogorrak, haiekin materialki eta mistikoki elkartzeko,
nabigatzaile eta misiolari, sortzaile eta kolonizatzaile andana horretan, aberritik kanpo,
gure leinuaren luzapen loriatsuena osatu dute.
Kasu gehienetan, bere arkitektura apala da; bere lerroek sinpletasunaz hitz egiten dute
eta bere indarraren harriak eta hori guztia originaltasunaz. Berari buruz hitz egiten ari
den atzerritar batek zuzenki esan ahal izan du: "Ez da ez espainiarra ez frantsesa, ez
errenazentista estilo espainiarra, ez gotiko frantsesa, guzti hauetariko pixka bat aldi
berean izanik; euskalduna da. bere osotasunean eta xehetasunetan”.
Etxe hauetaz, itsusienetatik, beti esan daiteke azken batean gure perlarik onena
ezkutatu eta babesten duten ostrakak direla. Haiei, pitzatu eta hondatuei, zuzentasun
osoz dagokie «haizea eta euria sar daitezkeela, baina ez erregea», zeren euskal etxea,
feudalismo unibertsalaren mendeetan, jada aterpe ukiezina zen horretan, gure
Jurisdikzioaren hitz sendoen arabera, «ez Prestamero, ez Merino, ez albazerea ez da
ausartzen inongo exekuzio egitera sartzera».
Zorrotz esanda, euskal etxeak materiala gainditzen du; Dagoeneko ohartu den bezala,
gauza bat baino askoz gehiago, ia pertsona bat da, eskubide eta betebeharren menpe
dagoen' "egoera zibila atean idatzita duena eta jabearen izena jaso beharrean, berea
ematen diona" (O'Shea).
Euskal etxeak betirako eraiki ziren; oinordekoaren erakundearen bitartez beti iraun
behar duen leinu bat esertzea, hildakoen eta bizien arteko lotura sakratu gisa. Euskal
Zuzenbideko erakunde aipagarrienak kontzeptu sinple eta oinarrizko horretan
oinarritzen dira.
Etxeko sua landa-etxe hauetan erretzen da, batzuetan, inoiz itzaltzen utzi gabe.
Arrazako benetako santutegia bertako emakume apaizsa da, "etxekoandre" edo etxeko
andrea, euskaldunak errespetuz bere emazteari deitzen dion bezala, eta horrela bere
hegemonia nabarmen sagaratzen du familiaren jauregiaren harresietan. Eta aitortu
behar dugu ez zela inoiz hobeki egikaritu jauntxorik. Senarrak berez bere emazteari
ematen dion boterearen eskuordetze hori, aitak seme-alabak hezten dituen errespetu
handi hori, beti izan da eta da oraindik arrazarako bertute-eskolarik onena; Esan
genezake bertute-genero bat badagoela —askatasunaren eta giza duintasunaren grina
sutsu hori, adibidez—, zeinetan gure gurasoekiko zordun agertzen garen, agian gehien
balio dutenak, azken batean, eurak direlako. egiazko harkaitza, zeinaren gainean
bakarrik eraiki gaitezkeen —zuzentasuna, zintzotasuna, garbitasuna, irmotasuna—,
euskaldunok jaso ditugu, lehen porrika, emakume baten esku sainduetatik.
Euskal etxeak! Hor zaude nire jatorrizko herrietatik zaharrena, zeinaren izenak nire
abizenak izan diren hainbeste belaunalditan zehar. Izen horiek errepikatu ohi ditut nire
gain ebokazio-ahalmen magikoa duen litania harmoniatsu baten antzera: Arrigunaga
eta Artega; Sarri, Piñaga, Arnabar; Ibatao, Zuazo, Elorri.
Bai, hor zaude, beti bezala indartsu, zure harri agurgarrietatik igaro zirenei beste
mende bat gehitzen...
Eta ebokazio honek lurreko dei sakon baten antzeko zerbait ernetzen duela sentitzen
dut nire baitan; beren seme-alabak jaiotzen ari zen mundu bati emateko eskuzabalak
ziren bizileku haiek sortu ziren lurra... Baina gaurko dei honek esanahi berri bat du,
oihu egiten didan larritasun itzala, denei garrasi egin behar baitie dudarik gabe.
Euskara, beti aske eta gaur tiraniak eta atzerriko inbasioak haserretuta dagoen
lurralde horrek bere seme-alabak behar ditu premiazkoa, munduan zehar
sakabanatuta dauden haur guztiak, mendeetako lan irmoaren prezioan euskal nazioa
eraiki eta zaindu zuen lan handia: eguzkia. etxea.
El Día, Montevideo, 1948ko azaroaren 19a.
EUSKAL-URUGUAYAKO KOMUNITATEA
Azken egunean Montevideon Guerníca Plazaren inaugurazioaren harira egindako
ekitaldiak poztasun sakona izan dira guretzat. Ez bakarrik aurreikusitako guztia espero
zen zehaztasunarekin eta nahi den distirarekin bete zelako. Ez bakarrik bertan
bildutako agintari nazionalek eta udal agintariek ekintzari eman zioten distira eta
aginteagatik; zientzietako eta arteetako gizon ordezkariak; Estatu ezberdinetako
ordezkaritza gorenak eta talde nazional edo politiko ezberdinetako ordezkaritza
ezberdinak. Hori, asko izatearekin; Horrek, bihotzaren sustraietatik datorren gure
aldetik esker ona merezi duen arren, ezin digu ahaztu guztiontzat maitagarriena dena,
nahiz eta aipatuak oso maiteak izan: Uruguaiko herriaren presentzia , errepresentazio
ugari eta hautatuak, ekintzari berotasuna, dardara, anaitasun-elkartasun sentimendua
eman zion, oso gutxitan lortzen den intentsitatean, espirituaren benetako jaia eta
bihotzaren poza oparitu.
Atzo, hain zuzen ere, JP de Castro doktoreak, Uruguaiko ministro potentzialak,
Frantziako Gobernuaren aurrean behin batean esandako hitz horiek irakurtzen ari
ginen: «Euskaldunak, oro har, immigrazioaren necplus ultratzat hartzen dira eta hor
ikusten dute euren burua (Uruguain). ) eztabaidatu eta alderdi guztiek eskatuta". Gure
arrazak herrialde eskuzabal honetan beti izan duen aparteko harreraz pentsarazi
gaituzten hitzak, beste behin; dardara bizi hori, denok hemen aurkitzen dugun
anaitasun harrera hori azaltzen laguntzen diguten hitzak.
Euskal elementuak, dudarik gabe, asko lagundu du Uruguairen eraketan eta beti egin
izan du zintzotasun eta zentzu eraikitzaile batekin, kreolen adimen argiak ikusi eta
bihotzak estimatu ezin izan dituenak. Baina, oraindik ere gehiago: euskaldunak ez
zuela bere ekimen eta lana bakarrik lagundu herria egituratzeko zereginean; eman
zuen bere burua, uruguaitar nazionalitateko zuhaitza bere adar guztietan ugari eta
osasuntsu igarotzen den izerdi uharteez ernalduz, guk hemen berriok susmatuko ez
genuen proportzioan. Oso litekeena da beste naziorik ez egotea euskal elementua
honetan bezain proportzio handian dagoenik.
Eta horrek jada oso ondo azaltzen du hemen euskara denak pizten duen elkartasun
zentzu hori, sinpatia korronte hori. Eta euskara Guernicako haritza bezain maitagarri
eta jatorren zerbait denean, arbasoen sentimenduak hain gogor iradokitzen dituena,
zer den arraroa bihotz-barrutik, sentimendurik delikatuenak eta sakonenak lotsatiz
erretiratzen direnean. Guernica plazako giroa bustita agertzen zen adeitasuna eta
adiskidetasuna?
Eta gehiago odol-komunitateak identitatea idealean laguntzen duenean. Bi herrietan
jotzen baitu, sakon eta zintzo, askatasunaren kultua. Eta herri txikiek beren indarraren
erroa eta arrazoia ikusten dakiten justiziarako grina noblea.
El Plata, Montevideo, 1944ko maiatzaren 30a.
' ASKATASUNEZ, EZ DUT IRAINDIK EZ BELDURTU"

Uruguaiar herria ezaugarriren batek definitu beharko balu, inork ez luke seinalatzeko
zalantzarik izango: askatasunerako grina. Hain da orokorra non pertsona, talde edo
alderdi batek ezin duela bere esklusibotasuna aldarrikatu, guztien ohore handiagorako;
hain bizia eta kementsua non erreinatzen baitu hemen izpirituaren beste joera guztien
gainean eztabaidarik gabe; hain espontaneoa non nonahi markatzen du herrialdeko
benetako klima eta ingurune naturala. Honetara heltzen denak berehala ziurtatu
dezake esaten dugunaren egia. Jainkoak lurralde pribilegiatu honetan betirako gorde
nahi duen altxor hau estimatzeko eta balioesteko baldintza berezian gaude orain
tirania bestial batek zikintzen duen aberri, sehaska eta askatasunen aterpe laiko
batetik gatozenok.
Baina naturala da behatzaileak fenomeno honen zergatia eta arrazoia azaldu nahi
izatea, tamalez, Latinoamerikako gertakari isolatu bat baino gutxiago, ezpata
lotsagabe eta kontzientziarik gabekoen feudoa.
Askotan pentsatu dugu askatasunaren kultu noble honen oinarrizko arrazoietako bat
Errepublikaren txikitasunetik sortzen dela berez. Aristotelesez geroztik, badakigu
txikitasuna dela Estatua bere idealera hurbiltzen duen baldintzetako bat. Eta ez
bakarrik gobernu-zereginaren perfekzioa errazten duelako, baizik eta estatu txikiak,
berez beren loria bilatu ezinik hurkoen askatasunaren kontura, ohitu egiten direlako,
beren izpirituaren sakonean, bakarra dela sentitzera. bere handitasunaren bidea —eta
guztien handitasunarena— bere askatasunaren eta besteen gurtza da. Ontasun gorena
da uneoro ta toki guzietan, guzien kontra ta guzien kontra, gorputz ta arima, hortz ta
iltzez, zure bizibidea merezi badezu.
Pentsatu dugu, halaber, lurralde hauetan bizi den giza elementuaren zorte hautua izan
daitekeela gertakari zoriontsu honen arrazoietako bat. Eta ez dago dudarik horrek ere
indarrez lagundu duela bere gauzatzean.
Baina hauek eta beste arrazoi batzuk, baliozkoak izan litezkeenak, gure izpirituan
ematen dute gaur, Nazioaren Aitaren nortasuna kontuan hartuta, naziotasunaren
faltsutzailea.
Zenbat eta gehiago irakurri eta berrirakurtzen ditugun haren bizitza eta bere egintzak,
orduan eta hobeto ezagutuko dugu Uruguai arrazoiz harro egon daitekeen eta, dudarik
gabe, aztertzen ari garen alderdian zor dion giza ale honen benetako handitasuna.
azaleko azterketa batek baino gehiago sinestera eraman dezake.
Zeren Artigasengan, Buruzagiaren, Babeslearen, Caudilloaren gainetik, oso gainetik,
bere bizitza osoa mutur batetik bestera lezio burujabe bat ematen ari den Gizakia
baita, askatasuna gizakiaren izpirituarentzat dela airea bere birikentzat bezainbeste,
argia zure begietarako, eta odola zure bihotzerako. Bere ekintzetan eta ugari aipa
genitzakeen hitzetan, askatasuna, duela hogei mende Tarsoko Paulok idatzi zuen
bezala, Jainkoaren espiritua bera dela ikasten dugu; beragatik gizakia den hori dela,
tiranoek bihurtu nahi duten animalia horretatik bereizten baitu; ez dela bizia hain
preziatua, ez bakea hain gozoa, esklabotzaren kateen prezioan eros daitekeena.
Horrela idatzi zuen Artigasek: "aske izan nahi izanez gero, etsaien aniztasunak gure
loriak bikoizteko besterik ez du balioko", zeren "ezer ezin izango gaitu aldarazi; egoera
okerrenak, mundu osoak horrela uztartzeko erabakia hartu du". Ekialdekoek beren
askatasunaren tronua alde batera uzten dutela, ezin izango ditu bere lehen
sentimendutik bereizi.Haren ahots augustoak beti trumoituko du gure inguruan,
ohartaraziz gizakiari berea den handitasuna baino ezin diola aurkeztu.Ohorea, justizia,
dena ari zaigu oihukatzen aske jaio garela”. Hori dela eta "... beharrezkoa da hainbeste
galera eta esfortzurik ez uztea tirania berri bati eusteko besterik ez. Nire sakrifizioekin
jarraituko dut, baina askatasunaren alde", zeren "nire askatasunaren aldeko erabakia".
herriak beti izango dira kontraste guztien gainetik» eta «niretzat, ezer ez da herriak
beren aukera librean uztea bezain agerikoa», «beren askatasuna maitatzea izaki
arrazionalentzat baita, galtzea koldarrentzat» eta «Ekialdekoek». ez dituzte ahaztu
beren betebehar sakratuak”.
Ez ditugu komatxoak biderkatu behar. Bere esanetatik baino gehiago, Artigasen
nortasuna gertakarietatik ateratzen da Askatasunaren Ilustratu batena. Zeruak
Amerikako lurretan zehar gizonei bidali dien irudi handienetako bat jainkozko mezu
horrekin. Gizonen askatasuna, herrien askatasuna. Errespetu sakratua zuri, indiar edo
beltzari. Errespetua erlijiosoa aberri handi, txiki, ahul edo boteretsuei. Gizakiaren
duintasun sakonaren kontzientzia; herrien, aurreko entitate natural eta alderdi askotan
Estatuaren gaineko balio moralaren kontzientzia .
Hau da Artigasen ikasgaia. Sakrifizioan sortutako bere bizitza garbi eta heroikoarekin
eta giza ideal nobleenen gurtzarekin, Gizon-herri handi honek bere herrikideei eta
munduari eskaintzen ari den adibide bikaina.
Irakaspen honek eta adibide honek beti jarrai dezala Uruguaiko bidea argitzen, gaur
egun eskubide osoz herri libreen kontzertuan dagokion abangoardia okupatzeari
uzteko. Horiek guztiek ohorez har zezaketen lelo hori, edozein gizonek bere herriari
eskaini ahal izan dioten ederrenetariko bat: «Aske, ez dut ez iraintzen ez beldurtzen».
El Plata, Montevideo, 1950eko irailaren 20a.
ASKATASUNAREN DEFENTSA
Beste behin. Uruguaiko Errepublika miresgarri hau, izpirituaren arma guztiekin
armatuta, agertzen da kontinente osoan arriskuan dauden giza duintasunaren eta
eskubide demokratikoen defentsan. Horren bidez eta sinkronismo edo segida
susmagarrietan, kolpe militarrak loratzen dira eta defentsarik gabeko herrien gainean
diktadurak ezartzen dira, itxaropen guztietako lur hauek botere libertiziden erredu
gorrotagarri bihurtzeko mehatxu eginez.
Gizakiaren on handia askatasuna da eta zaila da haren parekoa den altxor bat
aurkitzea zeren, Liburu Santuak dioen bezala: «Jainkoak sortu zuen gizakia hasieratik,
eta bere aholkuen esku utzi zuen». Jakituria Gorenak, izarrei orbita aldaezinak
markatu eta itsasoari muga igarogarriak ezarri zizkienak, ez zekien nola gure
egoeraren noblezia distira hobea egiten gure baitan, bereizgarri goren gisa, adimen eta
borondatea gai den aitortzea baino. beren bideak aukeratzea eta jarraitzea.
Baina diktadoreek ez dute horrela ulertzen. Sarkasmo odoltsuagatik batzuetan
boterera igotzen diren eta agian bertan jarraitzen dutenak, ustezko laguntza
jainkotiarra eskatuz, beren arima aske nahi gintuen Jainkoari argi eta garbi aldatzen
hasten dira, ardura hartuz, ez dakigu zein inperatibo kategoriko misteriotsuek
bultzatuta. , herri osoarentzat bakarrik pentsatzea eta nahi izatea. Zientzia bat
barneratuta, beharbada Chacoko sasietan, akaso Riff-eko bitxietan, ezagutzen dute,
eta beraiek bakarrik, beren herrikide bakoitzarentzat komeni den guztia eta, beraz,
hauek nahi eta egin behar dituzte. Alderdi bakarra, Batasun bakarra, Prentsa bakarra
Sortzailearen lana zuzentzera eta osatzera iritsi diren zenbaki berri hauen
jakinduriaren eta probidentziaren adierazpen anitzak baino ez dira, hark materiari
finkatu zituen lege aldaezinekin paralelo ezarriz, izpirituarentzat asmatu dituztenak.
Parodia hau, groteskoa izango litzatekeena, alde guztietatik gorrotoaren eta odolaren
zeinupean altxatuko ez balitz eta orotan miseria eta hondamena ere utziko ez balu,
ezinbesteko herentzia gisa, gaur egun Amerikako mutur batetik bestera dago,
mehatxatuz. heriotza herri hauen izateko arrazoiaren erroraino. Horri aurre egiteko,
"Demokraziaren Defentsarako Amerikako Batzordea" delakoa galant altxatu da
ekialdeko lurralde hauetan.
Azken honek bizitza publikoaren lekukotza eman zuen lehen ekintza ezin distiratsuagoa
eta itxaropentsuagoa izan zitekeen. Herrialdeko hainbat pertsonaiarik nabarmenenek,
alderdi bereizketarik gabe, eta, haiekin batera, inguruko herrialdeetako beste batzuek,
ahots entzutetsu eta elokuenteak altxatu zituzten Ateneoko tribunara, Amerikako
zibilizazioa mehatxatzen duen arrisku izugarria ausardiaz salatuz. Haiekin,
Errepublikako presidenteak, adibide demokratikoko keinu batean, Uruguai osoak, bere
oinarritik gailurreraino, sostengatzen eta bultzatzen duela sinatu nahi izan zuen sortu
den mugimendua, hori baita ekialdetasunaren muinean bertan. Eta ahots hori ezin da
baztertu.
Mugimendu honi gai garen begikotasun osoz begiratzen diogu eta bere aukeren
mugaraino suspertu ahal izatea nahiko genuke, gureak arrastatzeko hain txikiak direla
damutuz, jada duela bi hamarkada baino gehiago, pisua tirania gizagabe batena. Berez
pentsatzen dugu berriro ere gure herrian eta gogoratzen dugu, beste behin, Francisco
Bauza doktorearen esaldi hura Ateneoko ekitaldiko hizlari ospetsuetako batek aipatu
zuena: «Uler dezagun, jaunak, askatasuna eguzkia bezalakoa dela: ala funtzionatzen
du. guztientzako edo ez du inorentzat balio”.
Askatasunaren elkartasun hori oso ondo ulertu zuen, gure loriarako, iragan
mendeetan, euskal armada garaileek jakin zuten —are garaipen handiago batean—
beren pausoak geldiaraztea beren lurraldearen mugara iristean, Malato zuhaitzaren
erakunde hark; Bikain ulertu zuen gure arraza izpirituaren benetako ordezkari hark,
Aita Frantzisko de Vitoria, Ameriketako munduaren askatasunen defentsan Enperadore
eta Aita Santuari aurre egitean. Eta bere asmamen oso landuak predikatzen zuena
interpretatu zuen, zalantzarik gabe bere zainetan jotzen zuen senak gidaturik,
Iparraguirre bardoaren izar ezagunak, zeinak, gure askatasunen Arbolari bere himno
famatua abesten zuenean, bere baitan gorpuzten zuena. ahapaldi ederrena ,
Euskaldunen irrika sekularra, Haritz dohatsuaren fruituak ez bakarrik beraientzat,
munduko herri guztientzat izan daitezen.
Horregatik guztiagatik, Pazko Igande hau hurbiltzen den heinean, mundu osoko
euskaldunek, tiraniak ezin hautsi ezin duen fedearekin, Aberriaren Eguna ospatzen
dugun eguna, gure itxaropen eta desiorik kuttunen eguna, Guk. Bihotz zabalik agurtu
Uruguaiko herria, zeinek, "Junta de Defensa de la Democracia" bezalako erakundeen
bitartez, berriro ere, nabarmenki, gizakien eta herrien bokaziorik nobleena eta ondare
gorena denarekin duten elkartasuna aldarrikatzen dutena: askatasuna. .
EUSKAL HERRIAK BIZITZA EDO HERIOTZAKO GALDERA AIREZTZEN DU

Mende luzeetako nazio-dessortzioak euskal herritarrak desegiteko zorian eraman
zituen. Bere buruaz jabetu gabe, politikoki zatiki anitzekoa, osasunaren bideak
etengabe markatzen zituena eta ur bizidun iturriak argitzen zituen goi-orientaziorik
gabe, zeinetan herri indartsuek hobekuntza eta iraupen egarria asetzen duten;
funtsean bere kultur bideetatik aldendu zen, helburu horietarako erabateko
abandonuarekin, bere hizkuntza, bere izatearen benetako adierazpena izanik, islatu
eta bere alderdi guztietan ezagutarazi eta maitatu zezakeen bakarra; Bere
originaltasunagatik eta berezko indarragatik eta Europan duen kokapen bikainagatik,
Ebro eta Garona artean, Pirinioetan zehar eta itsasoari zabal-zabalik begira, mundu
zaharreko nazioen artean protagonismoa beteko zuela zirudien herri honek, ikusi zuen.
nola bere mugak estutzen ari ziren eta, bere zatiketa burugogor, axolagabekeria
hilgarriz ari zen pixkanaka bere borondatea uzten, noizean behin estimatzen diren
erreakzio txinpartak nahikoa izan gabe bere laikotik behin betiko astintzeko. letargia.
Bizi-sena euskal subkontzientearen intimoenean errefuxiatu zen. Kanpoko eragileek
apenas funtzionatzen duten lekuetan, naturaren ahotsa azentu ia hautemangarri baina
ezberdinez entzuten den tokian, arrazako ahotsak herabe jotzen zuen, baina
mendeetako soinuarekin. Ahots bat, odol kiskaliz, jende xume eta xumeari
dekastinazio delituaz mintzo zen, norberaren aditza alde batera uztearen lotsaz,
Jainkoak herri bakoitzari ematen dizkion ahalmenak atzerriko eskuetan uztearen
penaz. bere oinarrizko bereizkuntzaren egitate soila, hau da, Haren lana.Eta, defentsa
politiko guztiek porrot egin zutenean, indarkeria, kanpokoen "artisautza eta lapurreta"
eta buruzagien itsutasuna edo traizioa eta herriaren kanpoko axolagabekeria bera.
bazirudien euskal nazioa heriotza konpongaitz batera kondenatzen ari zirela, ahots
hark, herriak nekez ulertu gabe entzuten zuen mezu hura arraza salbatzen ari zela.
Baina, modu guztiz eta behin betikoan salbatzeko, beharrezkoa zen mezu intimo eta
isil hori artikulatzea eta oihartzun osoa eskuratzea; Beharrezkoa zen, inkontzientearen
barneko bizilekua alde batera utzita, euskal soroetako aire librean dardara, bere
oihartzun soinudunak mendiz mendi eta kalez kale lurralde osoan zehar zabalduz.
Euskal Pizkundeak izan zuen zeregin hori eta ohore hori. Euskal herritarrak ahots argi
eta sendoak entzuten hasi ziren, bere buruaz hitz egiten zieten inoiz entzun ez bezala;
Harrituta eta nahasi artean, egiaztatzen ari zen, askotan estridentziaz oihartzun ziren
ahots haiek gauza bera esaten ziotela, berdin-berdin, ia isilduta zegoen beste hura,
erdi itota zegoena, bularraren barnean laikoki marmar ari zela.
Ahots horien artean, azentu nahastezinaz, zintzotasunez betea, garbitasun osoz sortua
eta aginte gorenez jantzia, gure lehendakari Agirre Lekuberena. Eta, oihartzuna duen
une historikoagatik, eduki trinkoagatik eta baita bere formaren edertasun soilagatik
ere, Gabonetako azken mezuan da, egiazko dokumentu historikoa, non aurkitu duen,
gure ustez, bere artikulazio zoriontsuenetako bat.
Dagoeneko eta oraindik ere asko komentatu eta aztertu beharreko dokumentu honek
puntu asko jasotzen ditu. Gu, gure apaltasunean, gure ustez oinarrizkoa eta horretan
tematzea merezi duen bakar batera mugatuko gara hemen. Izatearen ala ez izatearen
dilema aipatzen ari gara zein egoeratan kokatu duen gure herria.
Bada paradoxa tragikoa: euskal herriak existentzia inkontziente bat arrastaka
eramaten zuen garaietan, bere mami nazionala aberastasun guztiekin aberatsa zela
eta bere aditza, baztertua eta basatia izan arren, seme-alaba guztien ahotan loratu
zen. Euskal Pizkundeko argiak eta mesedeak iritsi behar ziren, alde egiten ari zen
lasterketa bat argi zezaten eta gure abizenen hizkuntza guztiz desagertzeko arriskuan
gure bihotzak hautsi zezan. Hori horrela izan dadin, falta diren egoerak gertatu dira.
Azken gerla, iragarpen eta jazarpenen, milaka euskaldunen heriotza eta erbesteratu
eta gure lur zaharreko elementu arrotzek saturatzearen ondorioekin , izan da azken
hondamendia. lekukoa hartu behar dugu.
Eta ikuskizun beldurgarri honen aurrean, gure Lehendakariak euskaldun guztien
batasuna eskatzen du inoiz baino gehiago. Guztien batasunak bakarrik salba
gaitzakeelako.
Gure herriaren bizitza bera dagoelako jokoan eta honen aurrean ez dagoelako
erretiratzeko, interferentziarako edo neutraltasunerako tarterik. Euskaldun bakoitzak
izan litzake berari dagozkion iritzi politiko eta sozialak, baina gure herriaren bizitzaren
edo heriotzaren arazo larriaren aurrean, ezin da iritzirik eman. Hemen ez baita forma
eta ereduen kontua, hauek bere garaian etorriko dira; substantzia bera da, gure
eskuetara lerratzen ari den substantzia nazional eskerga. Ez da, errepikatzen dugu,
funtsean politika edo soziologia arazo bat aurrean daukaguna, baizik eta, hutsa eta
soila, ohore eta duintasunaren galdera. Arraza desagertzen bada eta eguzki-etxea
eroriz gero, bere suspertzen lagundu ez duen euskalduna, baita bere hondamenean
aktiboki lan egin zuena ere, betirako infamiaren estigmaz markatuko da; zeren
kuskerak alde egiten badu, ez da bakarrik joango, gure leinuaren ohorea eta lotsa
berekin eramanez baizik.
Guztiok hausnartu dezagun, bada, gure familia handiaren patuetarako une erabakigarri
honetan dugun arduraz. Ekusten dut bakoitza, herriaren apostolua gogoratuz, prest
dagoela bere herriaren kausa justuari, hitzez, entregatzeko: zientzia, zientzia, birtute,
birtute eta aberastasuna duenak, aberastasuna duenak. Eta denok sano izan gaitezen
gogoratzeko, gaur arduraren unean bagaude, bihar, agian uste duguna baino
hurbilagoko biharamunean, entzungo zaigula, ezinegon eta justu, kontuen ordu oso
larria.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1943ko martxoaren 10a.
ITZULTZEKO SAILA
Zer pentsatuko zenuke, adiskide, Euzkadira bueltan apur bat filosofatzen bagenu? Uste
dut aproposa dela hori egitea: gure bidaia luzea izan da, uste dut aski luzea izan dela
Probidentziak erromerian abiaraztera bultzatu gaituzten xedeak betetzeko. Hauek ez
ziren beste batzuk, niretzat ditut, gure lurra funtsean ezagutzen irakastea baino. Bai,
adiskide, ez egin keinu hori: egia da han oraindik inperfektu ezagutzen genuela. Baina
orain, beste zerbait da; Orain esan nahi dut, gure herrian gure bidaiaren azken etapa
amaitzean, beti amestu dugun herri aske eta duina egiteko moduan izango garela,
sendotasun eta iraupen berme guztiekin. de.
Pentsatzen dugu, bada, itzuleran. Itzultzen garen euskaldunetatik garelako. Ez gara
Ameriketara, edo munduko beste leku batzuetara, dirua irabazteko edo beste balentria
bat egiteko, eta hemen finkatzeko. Ez; Botere bitxiek gure lurretik bota gintuzten
arrazoi zitalagatik gatoz, gaiztotik euskaldunarentzat kapital bihurtzen den arrazoia
horretara itzultzeko zentzuan, beste ezeren gainetik. Eta itzuli egin behar dugu,
gainera, bera utzi gintuztenean, hain zuzen, arimaz eta biziaz dedikatu ginelako batez
ere noblea zen zeregin bati; gure Aberria, ordena guztietan , bere seme-alabek,
halakoen izenak, behin betiko uztea pentsatu ez zuen lurraldea. Eta ahalegin hori
minutu batez bertan behera utzi ez dugunez, gure faltan egon arren, eta, gu baino
gutxiago, han geratu zen sufrimenduaren masa izugarria, eta hemen barnean zerbait
esaten ari den bezala —ez dakit fundazioa—. zapalkuntza egunak zenbatuta daudela,
goazen bueltan apur bat hausnartzen, hori eginda, prestatzeko moduan, merezi duela
uste baitugu.
Eta lehenik eta behin, esan nahi dut, zer aurkituko dugu bertan? Eman dezagun gure
espiritua ondo prestatuta aldaketa sakonetara, bai espiritualki bai fisikoki. Gutxien alda
daitekeena dirudien alderdi honetan, ohitu gaitezen hemendik aurrera itzuliko garen
herria ez dela atzean utzi duguna hain zuzen. Ezaguna zitzaigun paisaia, beharbada, ez
da berdina izango, konturatu gabe gure ikusmen-angelua eta perspektiba-zentzua
aldatuko baititugu. Eta gure jaioterriko ibaia ez da erreka bera izango, Heraklito
zaharrari arrazoia emanez, ezta mendiak ere mendi berberak, eroriak, beharbada, edo
beste era batera eraldatuak. Asko izango dira, eta hauek oso tamalgarriak izango dira,
jaioterria bilatzean ez dutela horren arrastorik aurkituko. Lasterka egingo du bere
haurtzaroko mirarien agertokia zen plazatxoa zegoen tokira, eta ezin izango du
gehiago ikusi; Urte hauetan guztietan iturri hura, txoko hura, txoko hura ametsen
ardatz bihurtu zuena, etsipenean bueltatuko da betirako kendu dizkiotela ikustean.
Argi dago asko izango direla —denak izatea nahi nuke!— beren altxorrak gozatzera
itzuliko direnak, asko ere izango diren bezala, eta beste lurralde batean sartuko
direnak, haien familia eta adiskidetasun zirkuluak osorik aurkitzen dituztenak, baina
asko. aldi berean itzultzen diren beste batzuk jada ez dituzte haien zain amaren
besoak aurkitzen, bakarrik nahikoak diren etxearen, familiaren, herriaren, lurren eta
bizitza osoaren esentzia maitagarri guztia gordetzeko, eta familia ez ezik galdu
zutenak. , baina baita familia luzapen bat diren heinean dauden lagun horiek ere.
Itzultzen garen guztiok gure gabezian hazitako belaunaldi oso batekin aurkitzen gara,
ezagutzen ez gaituen eta batere ezagutzen ez duguna. Baina ez gaitezen urrunago
joan, eta joan gaitezen galdera hauetako bigarren eta funtsezkoenera, nola aurkituko
gaituzte?
Hemen bi datu kontuan hartu behar ditugu: bata, imajinatu nahi dugula ehunka eta
ehunka euskal familia masiboak iristen direla Euskadira, horietako asko berriak edo ia
pazientziarik gabe itzuleraren seinalearen zain daudenak, eta bigarrena, ezinbesteko
shock espirituala, lehen momentuetan behintzat, Euzkadi Erromesaren eta
Sufrimenduaren artean. Ikusiko baitu jendea espero zenetik desberdina iristen eta,
gure aldetik, tragedia izango da, gure iragarpenak gorabehera, inoiz ezingo dugula
guztiz jabetu erbesteko urte hauek guregandik zein ezberdin egin gaituzten.
Ez zaigu soberan izango, bada, gogoeta hauek edo antzekoak egitea, ordua iristen
denean, honelako zerbait ere esan dezagun:
"Herrikideak: Chestertonek bere saiakera zoragarrietako batean kontatzen du egun
batean Batterseako bere txoko maitean, oporretarako maletak egiten ari zela, lagun
bat bere gelara sartu eta nora zihoan galdetu zion. Chestertonek azaldu zuen, hain
elokuente eta paradoxikoki. egiten zekienez, bere helmuga Batíerse bera zela.Egia zen
Paristik, Belibrt, Heilderber, Frankfurtetik irteten zela... baina munduan zehar ibiltze
horrek ez zuen, laburbilduz, aurkitzea beste helbururik. Ingalaterra izeneko uharte bat
eta bertan Battersea izeneko leku atsegin bat, zeinaren xarma inoiz gustatuko
litzaiokeen ibilaldi horrek begiak berrituta.
"Tira, herrikideok, egun batean Euzkaditik ere irten ginen. Eta gure helmuga zein zen
galdetzen badiguzue, hori esan beharko dizuegu, zalantzarik gabe, Euzkadi bera.
Berdin du gure maletan dozenaka aduana zigilu ikus daitezkeela . Europa, Afrika eta
Amerikakoak.Gu, behartutako bidaiariok, ez gara zibilizazioz beteriko Europako hiri
ederrak ikustera, ez misterioz beteriko Afrikakoak, ez Amerikakoak, aurrerapenez
sukartuta: ez, bilatu duguna. gure bidaia Euzkadi da eta hara, betirako aurkitu
dugu.Egia da orain begi berriekin begiratzen diogula, baina ikusi bazenu zein begiekin
hain bizi, hain esna, hain ilusioz eta pasioz beterik.Ziurtatzen dizugu. inoiz ikusi ez
dituzun hainbat gauza kontatu diezazukegula.Egia da askotan ere ezberdina iruditzen
zaigula, baina ziur gaude desberdintasun horiek, elkarrekin bizitzeak bakarrik irakasten
dituen beste alderdi batzuk bezala, senideok, oso ondo azaldu iezaguzu, ulertu eta
maitatzeko merezi duen guztia ulertu eta maita dezagun.
"Eta modu honetan esperientzia tragikoak, era askotakoak, baina funtsean guztiontzat
komunak, gure herriaren maitasunean gero eta gehiago identifikatzen eta guztion
artean Aberri eder eta oparoa sendo eraikitzen lagunduko digu". eta duina, aberria,
zeina ez den euskaldunek inoiz alde egin beharko tirania arrotzaren inperioagatik eta
gure anaietako batek inoiz emigratu behar izango ez duen injustiziaren, gosearen edo
gaizki-ulertu errudunaren derrigortasunagatik, are gorrotagarriagoa. bere
herrikideena”.
Euzko Deya, Mexiko, 1953ko maiatzaren 1a.
EUSKAL IKASKETAK
Mendeetan zehar, mendiak gure askatasunaren baluarte eta egoitza izan ziren.
Haietara helduta, Historiak alferrik finkatzen ahalegintzen den antzinatasuna dela eta,
euskaldunak bere gailurretatik inperio boteretsuen jaiotza eta heriotza eta inperio
boteretsuen jaiotza eta heriotza kontenplatzeko pribilegioa izan zuten mendi horien
berezko produktu gisa agertzen dira. zibilizazio handien joan-etorriak. Eta
independentzia horren baitan, nazio-askatasun horren barruan, gizakiaren askatasun,
demokrazia eta duintasunaren kontzeptuak gauzatzen ziren "Fuero" miresgarri haiek
ernatu eta loratu ziren gure leinuaren aintzarako, horrela Obanosko Infanzonen lelo
noblea betez: ' 'Pro liberate Patria gens libera sit', hau da, 'Patriaren askatasunaren
alde herria aske izan dadila'.
Mendiak gure askatasunen baluartea ziren etsaien aurka beti begira. Dantek jada ikusi
zuen guretzat abisu-oihu bat bezala ziren bertso haietan:
(Paradisua, XIX)
“... Nafarroa bedeinkatua
Se s'armasse del monte che la fascia!"
Baina euskaldunek argi ikusten ez zutena zera da: askatasuna, ongi espiritual gorena,
ezin dela bide materialez soilik defendatu. Euren indarraren segurtasunean, ez zuten
ohartu beren oinarriak atzerriko izpirituak ahultzen zituela. Eta hiru mende geroago,
beste poeta burujabe batek, vatesen intuizio bikainez —Deus es in nobís—, gure
defentsa tradizionalak hutsal egingo zituen garaiak iritsi zirela zirudien; hauetako inork
ezin zuela izan izpirituaren ahalmen indargabeen lantzeak eta garatzeak eskaintzen
dizkigunak bezain indar izugarria. Hauxe da Shakespeareren mezua, zeinak, bere
"Love's Labour's Lost"-aren hasieran, Nafarroako erregeari egozten dionean bere lagun
eta ikaskide talde batekin ikastera dedikatzeko xedea, bere gortea bihurtu arte.
akademia batek —«gure epaia akademia txiki bat izango da»—, ahalegin horien
amaiera iragartzen du garaile:
"Nafarroa izango da munduko miraria".
Baina euskaldunek ez zuten horrela ulertu. Eta etorri zen mendeetako desbideratze
bat, zeinetan arrazako izpiritua zoritxarrez galdu zen eremu arraroetan noraezean. Eta
gure kultura-tresna naturala alde batera utziz, hizkuntza jatorrizko eta egokia izan ez
zena eta izan ezin zitekeena, gure milurteko bizitzako gordailu eta artxiborik zintzoena
eta, beraz, inor ez bezalakoa bere aberastasun eta barietate osoan islatzeko. bere
intentsitate eta zabaltasun osoan, hitz batean, posible den benetako euskal kultura
bakarra sortzeko, gure dohainen artean distiratsuenak gero eta hizkuntza bitxiagoak
eta kultura arrotzagoak aberasteko zereginari ekin zion. Bitartean, jauretxeko baratza
abandonatuan, ozta-ozta, han-hemenka, landare oparo batzuk haztea lortu zuten,
belar txarren aurkako etengabeko borrokan.
Joan den mendearen amaieran hasitako Euskal Pizkundeko mugimendu indartsuak argi
ikusten jakin zuen. Ondo ulertzen zuen salbazioa etorriko bazen, izpirituaren bideak
garbitu behar zirela. Ez genuen eta ez daukagu gure kulturarena baino arma
ikaragarririk, herri gisa garen berezitasun horien etengabeko, dedikazio eta sutsu
lantzea baino ez dena. Adierazitako oinarrizko desorientazioa gorabehera, "la trahison
des clercs"-ek gure baitan utzi zituen hutsune ikaragarriak izan arren —beti ere, "Los
Amigos del País"-en merezimenduzko ahalegina salbu—, jendearen leialtasunak
material izugarri baliotsuak gorde zituen, zeinak arrakastaz saiatu ahal izateko.
erabateko berreraikuntza: arraza hutsa, hitz egin daitekeen neurrian, eta gisa horretan
jeinu nahastezinaz hornitua; beste inorekin zerikusirik ez duen hizkuntza, mundu
mailako jakin-min zientifikoaren objektua eta gehien balio duena eta gutxien
ezagutzen dena, berezko gaitasuna duena, hizkuntza «jakintsuen» baten aurrean
inolaz ere amore ematen ez duen kultur tresna gisa; hizkuntzarekin batera, agian,
gure herriaren erakusle nagusiak diren erakunde juridikoak; errepertorio dotore eta
ugaria berdin pribatua den musika, arte herrikoia, dantzak eta abar. Eta ondare
tradizionalarekin batera, garaiari eta munduaren aurrerapen komunei jarraitzeko
beharrak inposatzen duena: hezkuntza eta orientazio profesionala, arrantza eta
nabigazioa, industria, nekazaritza... Asko izan ziren, egia esan, garrantzitsuak eta
Euskal Ikasketen Biltzarrak okupatuko zituzten gai konplexuak.
Horietako lehena Oñaten egin zen 1918an. Unibertsitate zaharreko klaustroek bere
fatxada platereskoarekin eta herri dotoreko kale txukunek atsedena aztoratuta ikusi
zuten bertan bildutako jakintsu andana manifestazio zientifiko eta abertzale
gogoangarri batean. Bertan sortu zen "Euskal Ikasketen Elkartea", gure kulturaren
motor indartsua izango zena; han "Euskaltzaindi", Euskararen Akademia, gure
hizkuntzaren erakunde tutore gorena; Horixe izan zen 1920an Iruñan (Iruñean)
lagundu behar ziren gure kultur biltzarren abiapuntua eta helburua, jada
espezializatua, Hezkuntza eta Gai Ekonomiko-Sozialak ziren. 1922an Gernikako
hiribilduak Euskararen azterketari eskainitako hirugarren Biltzarraren bilera egin zuen
atzerriko hizkuntzalarien parte hartzearekin. 1926an Gasteizek (Gasteiz) Europako
espezialista bikainek lankidetzan aritzen ziren Orientazio Profesionaleko gaiak
aztertzeko ospakizuna pentsatu zuen ; 1930ean Vergarael-en egin zen/Iríe Popw/oriari
eskainia eta 1934an, Bilbon, Natur Zientziei eskainitakoa.
1936rako iragarritakoa, Euskal Historiari eskainia, ezin izan zen ospatu gure Aberrira
gaua ekarri zuen espainiar matxinada militarrak piztu zirelako. Harrezkero, ez Euskal
Ikasketen Biltzar bat, gure izpirituaren agerpenik ahulena eta inozoena izan zen eta
izaten jarraitzen du gure antzinako lur librean odolez eta suz borrokatzen, non, urteen
poderioz, zirudien. lehen aldiz, Behin historian, botere barbaroak, gorroto aseezin
batek elikatzen duen indarra, ulermen, maitasun eta bake giroak arnasteko egindako
izpirituaren botere hegaldunen gainetik nagusitu behar izan zuen.
Baina hori ezin zen izan. Eta horra, Euskal Erria zaharreko lurralde kontinentalean,
Frantziako Errepublikako agintari gorenek bultzatuta; Bt-dasoako iparraldeko gure
anaien eta urte hauetan haiekin bizi izan diren hegoaldeko hainbeste balio handien
ilusio gidariarekin; Europa osoko jakintsu ugariren lankidetza eskergaz, eta, azkenik,
Amerikako errepublika libre hauetako euskaldunen eta euskal ondorengoen
lankidetzarekin, Miarritzeko herriak nazio kulturaren gure batzar handien
berrezartzeari aurreikusten du.
Miarritzen egingo den kongresu gogoangarria izango da, iraganeko hasierako etaparen
eta etorkizuneko promesaz betetakoaren arteko lotura gisa balioko duena, eta, era
berean, nazioko zein atzerriko euskal zientzialariek hauetan zehar egin duten lan
guztiaren balantze eta bilketa gisa. hamalau urteko isilune behartua.
Izpirituaren begiekin, irrika gozoz eta irribarrezko itxaropenez bustita, jada
kontenplatzen dugu irailaren erdialdeko urrezko euskal udazkenak gure lurraldea
aurreikusten duen, edertasun eta baretasun paregabez blaituz. Badirudi dagoeneko
entzun ditugula ekintzaren aitzineko gure musika-tresna tipikoak, zeinen paparrean
itxaropen argi berri eta distiratsu bat piztu den abertzale jakintsuei dei egiten diete eta
gure zereginean laguntzera etortzen diren nazionalitate guztietako zientzialariei
ongietorria ematen diete. Ba al zen inoiz beste nobleagorik?— Gure baloreen
berreraikuntzarena, duintasunik gabe, mespretxuan eta ahanzturan galtzen utzi ezin
genuena: "Agur, Jaunak, agur ta erdi..."
Eta kultur egunak hasi eta jarraitzen du bere biziko irrikan ezer gelditu ezin den
erlauntza neketsu baten erritmoan, euskaldunok bete-betean baitakigu zeregin horiek
zer esan nahi duten. «Atenas ezagutu zuen gudaria Esparta konkistatu baino lehen»,
esan zezakeen Filipe Mazedoniarrak, eta ondo dakigu zein den egia sakon eta sobera
hitz horietan. Jada ez da mendia izango, gure aberria garaiezin bihurtuko duen gure
espiritu landua bere alderdi eta dimentsio guztietan. "Asmoz ta Yakitez" da Euskal
Ikasketen Elkartearen gaia, hau da, "Pentsamenduaren eta ezagutzaren alde". Zeren
euskal etxe zaharreko goitizen heraldikoak dioen bezala, zeinetatik lelo hau hartua,
txikiak garaitu ditzake handiak, motzak altuera irits daitezke eta ahulak indartsuak
berdindu, "Asmoz ta yakitez"; pentsamenduaz eta ezagutzaz.
El Día, Montevideo, 1948ko abuztuaren 8a.
FRANCO V EUSKAL KULTURA

Lagun on batek "El Pilar" aldizkariaren azken zenbakiaren ale bat oparitzen digu,
Uruguaiko espainiar frankistek organoa. Aldizkari honetan artikulu anonimo bat
agertzen da eta bertan hasten da, izpiritu ebanjelikoz betea, "batzuen
zentzugabekeriaz" hitz egiten, lerro batzuen ondoren, guri izendatzen pare bat aldiz.
Aipatutako artikuluaren bidez onartzen den tesia da El Platako zutabe hauetan esan
dena, frankismoak euskara eta euskal kulturaren aurkako jazarpenari buruz, gezurra
dela, hiru gertakari kapital hauek frogatzen dutenez: Espainian euskaraz idatzitako
liburuak dira. argitaratua; “Boletin de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País”
ere argitaratu zen eta, azkenik, Salamancan euskara katedra bat sortu berri da. Ikus
dezagun gertakari horien balioa.
Gogora dezagun gure lurraldean Francoren ekintza “kulturalaren” lehen etapa.
Prentsan, eskoletan eta tenpluetan euskara errotik debekatu zen garaia zen:
tenpluetatik ere, “El Pilar”-eko jaun jainkotsuak, non fededun guztiek ez zekiten beste
hizkuntzarik. Euskal argitaletxeak arpilatu eta haien akzioak, Tolosako López
Mendizabalenak bezala, auto-da-fe batean erre zituzten garaia zen; Gasteizko
Diocesana Editorialaren kasuan bezala, milaka katixima eta liburu erlijiosoz ia
esklusiboki osatuta zeuden stock haiek. On Jose de Aristimuño apaiz zintzoena fusilatu
zuten garaia izan zen, gure lurraldean ezagutu dugun gogo argienetakoa eta borondate
tentsio eta eraginkorrenetakoa, euskal kulturaren zerbitzura. Bihotz serafiko gazte
hura ere fusilatu zuteneko garaia zen, Esteban de Urkiaga, gure olerkari sariduna eta
gure hizkuntzak sortu duen onenetakoa; Gasteizko kartzelako kaperan egin zuen gau
tragikoan han egin zuen azken poema Ama Birjinari egindako sonetoa izan zen. Aita
José de Markiegi, beste askoren artean, Francoren armapean ere erori zen garaia
zen.«Inoiz ez zuen Espainiaren kontrako kanpainarik egin, hitzez edo egitez», oihukatu
zuen minez Monseñor Múgica apezpikuak, bere baitan zuen kontrakoa. San Luis
Gonzagaren bizitza goxoa bezain erlijiorako eta hispanitaterako gauza arriskutsuak
idatzi zituen bere abizenen hizkuntzaren lantzaile bikaina. Espainia frankistaren garaia
zen, zure ustez, "zure lurrak aniztasuna duen guztia sustatzen duena", Murtziako
diputatu bat etorri zen gure lurraldera Donostian astero "Domingo" bat sortzeko. esan
zuen, beren etxeetan defendatu ezin izan zuten euskaldunak haserretuz, euskara
argota dela. Espainia frankistaren garaia zen, "El Pilar"-en esanetan, "bere eskualdeko
berezitasunen garapenaz harro eta harro sentitzen dena", euskaraz ildorik txertatu
ezin izan zuen prentsak jarritako isunen berri eman zuen. tranbia batean euskaraz
egiteko ausardia izan zuten herriko semeak. Garaia zen, Frantziatik bueltan, euskal
emigranteak Fuen-terrabiako hango kuartel batean espetxeratu zituzten eta harresiek
honelako seinaleak zituzten: «Espainiakoa bazara, erdaraz hitz egin». Garaia zen...
baina oraindik oso gertu dagoen arren, goazen ondorengo urteetara.
Hiru gertakari dira bigarren etapa honen determinatzaileak. Lehenengoa,
gaiztakeriaren batuketa hark bere zuntz sentikorrenetan zauriturik, baita jaiotako
euskal intelektual talde baten erreakzio noblea, bizia ematen diogun «Herriaren
Adiskideen Errege Euskal Elkartearen Boletín» horri. txalotu bihotz-bihotzez, ez "El
Pilar" gaiztoki iradokitzen duen bezala, "Amézaga jaunari hainbeste balio behar dio",
egia esan ez baitugu gogoratzen gaur arte hura erabiltzeko aukera izan dugulako,
baizik eta gure kulturaren aldeko ahalegin meritu bat, beti txalotuko duguna,
edonondik datorren, euskaldunok munduan zehar zabaldu eta argitaratzen ditugun
askoren artean abangoardian egon daitekeen aldizkaria delako Jainkoak daki zenbat
ahalegin eta sakrifizioa.
Bigarren kontua da Hitlerrek gerra galdu zuela. Falangisten kontrako euskal fobiak
forma berriak hartu behar izan zituen eta jazarpena leundu egin zela zirudien. Baina
horrek jarraitu zuen eta horrela, adibidez, 1947an, gure begien aurrean fotokopia
baten arabera, Gipuzkoako "Boletín de la Acción Católica de la Mujer"-ko zuzendariari
gogorarazten dio, "Gogortasunaren aginduz (Ministerio de Nacionalidad). Hezkuntza),
euskara erabat debekatuta dago argitalpen horretan», eta hori, bide batez, ez da kasu
isolatu bat. Euskarazko predikua mugatzen duen Martínez Anido jeneralaren
xedapenek ere garai hartan jarraitzen dute indargabetu gabe. Eta beranduago, ia
1950. urtearen hasieran, gure hizkuntzari eta arrazari egin zaion afrontorik basatiena
sortzen da. Genaro Riestra izeneko subjektu batek, Bizkaiko Gobernadore Zibila
izenekoak, úkase bat agintzen du horren indarrez, eta ikusi nahi duen edonorentzat
eskura dugun fotokopia baten arabera, "euskarazko inskripzioak agertzen diren
hilobien senide eta jabeek. , lauzak kendu eta lehen aipatutako inskripzioak ordezkatu
behar dira gaztelaniaz entzun ahal izateko".
Erreakzioa lasaia baina sakona da gurean. Kanpoan, Ipar Amerikan, bat dator adierazi
nahi genuen hirugarren eta azken datuarekin:
Francoren dolar eskari larritua. Princetown Unibertsitateko GW Elderkin irakasleak New
Yerseyko M. Alexander Smith senatariari esaten dion gutunak, Riestraren balentria
barbaroa komentatuz, "imagina daitekeen giza eskubideen urraketa handienetako bat"
dela eta " horren sakrilegio eta haserrearen aurrean, Estatu Batuetako gobernuak
frankismoari diru pixka bat ematea edo Erdi Aroko munstro hori beste modu batera
indartzea erabakitzen badu, orduan esan dezaket gure herriak bere errespetua galdu
duela». Diktadoreari bere arropa probatzen diote. Eta gero dator, jada gure egunetan,
gure hizkuntza eta kulturari egindako itxurazko kontzesio sorta hori. Eskua zabaltzen
zaio euskal liburuen edizioari; Lojendio enbaxadoreak hitzaldia euskaraz egin zuen
Habanan, Euskal Astea ospatu zen Donostian, Euskararen katedra sortu zen
Salamancan, lurralde hauetan Francoren organoa hain hunkitu zuena... Katedra hori
sortu zuen ministerio-dekretuan Esaten da: “Euskara antzinako mendebalde
prelatindar eta preindoeuropar izan zena berreraikitzeko aukera ematen digun
antzinate hispaniar agurgarrietako bat da”. Hitz hauek eta beste horren adierazgarri
bezain adierazgarriak ikusita, Peñafloridako kondeak sentitu behar zuen bere bularrean
zerbait astintzen ari zela Euskal Elkarteko lehen pertsonaia izan zenaren ondorengo
duin gisa, duela gutxi ospatu zen euskal aste hartan. Donostiak zeharkako erantzuna
baina argia eman zuen paragrafo honekin: "Euskara, erromatarren garaitik bizirik atera
den bakarra, Mendebaldeko hizkuntzarik zaharrena da, baina hizkuntza bizia eta
aktiboa ere bada; desagertzea eragotzi behar dugu. arkeologia egitera mugatu
beharrean”. Argi ikusi baitu, besteak bezain argi, Francoren gobernuaren izpirituan ez
dagoela kontraesanik euskararen jazarpena eta Salamancan katedra sortzearen
artean, honek ez baitu zerikusirik bere etorkizunarekin iraganarekin baizik. ; izan ere,
sakonki sentitu baitu, guk bezain sakon, jakin-min zientifikorako arrazoi errespetagarri
horien guztien gain, euskara euskaldunontzat odolaren ahotsa dela, gure gurasoen
ezpainetatik bizirik jasotzen dugun altxor maitagarri eta maitagarria. bizirik utzi behar
diegula gure seme-alabei, lotsak aurpegia koloreztatzeko aski odol geratzen zaigun
bitartean.
Euskaldunok badakigulako —eta ona da gure lagun uruguaiar onek ere jakitea— orain
Franco engainatu nahian dabilen «esportaziorako» kontzesio horiek gorabehera,
jazarpenak jarraitzen duela. Zeren Lojendioren hitzaldiaren euskarazko testua La
Habanako egunkarietan erreproduzitu bada, Donostiako Euskal Astean Arrue jaunak
esandakoarena, badakigu jatorrizkoaren lerro bat, EUSKARA ORAINDIK GOGARRIZ
DEBEKATUTA DAGOEN PRENTSAN. gure aberriarena. Zeren "El Pilar" jainkozalea
hemen gure hizkuntzaren txapeldun gisa aurkezten den bitartean, hor Gipuzkoan
dozena erdi aldizkariren aurka argitaratutako euskara erabiltzeko DEBEKU BEREZIA,
ORAINDIK INDARREAN. Zeren Gaztelako jakintsuentzat Euskara katedra bat ezartzen
ari den bitartean, han gurean EZIN IZAN DUZUE IRESTRAK eta Frankoek zerikusirik
izan zuten lurralde hartako umeentzat EUSKARAZKO ESKOLA.
Badirudi "El Pilar"-ek uste duela hainbeste endekatu garela, ezen Salamancako aulkiari
buruzko gauza horrekin engainatu gaitezen!, indigena txiroek kristalezko ale batzuen
truke urrea alai uzten duten bezala. - El Plata, Montevideo, 1952ko azaroaren 17a.
EUSKAL KOFRORDIA
Bizitza berri bat hasi zitzaigun Benabarro Pirinioetako herri eder hartan.
Iritsi ginen, gorputz argalak eta nerbio hautsiak, begiak gerra-ikuspegi beldurgarriz
beteta, eta hura zen herri berde eta pintoresko hura, berdez apaindutako antzinako
harresiak, bere zitadela harroa eta bere ibai garbi eta oparoa zeinetan ezin konta ahala
amuarrain arinek igeri egiten zuten. , atsedena eta ahanztura, bakea eta ogia biziki
dastatu zuten fruitu berri batekin. Baina gehiago zegoen, askoz gehiago.
Gure espedizioa heldu zenean —ehunka haur eta dozena bat heldu, haien ardurapean
— herri osoa zegoen geltokian. Ume-taldeak, bidaiaren nekeagatik eta gaua
hurbiltzeagatik lo pixka bat, nagiak antolatzen ari ziren; adineko batek talde bakoitza
zaintzen zuen. Eta, tokiko agintarien agurra eta lehen argibideak jaso ondoren,
karabana, herriko gehienen sinpatia eta jakin-minaren eta batzuen mesfidantza eta are
etsaitasunen artean, poliki eta ordenatuta gure egoitzarantz abiatu zen. ''Citadelle''
zen, hiribilduari begira dagoen muino txiki batean kokatutako antzinako ziudadela eta
bere harresiak, Vaubanek berreraikituak, sendoak dira lubanarro lehorrez inguratuta
ere. Zubi altxagarritik, gotorlekuan sartzen gara. Jada gaua zen eta erdiko patioko
zuhaitz handietan babestuta zeuden hontzak urduri astindu zituzten, bat-batean euren
urteetako lasaitasuna aztoratuta sentitu baitzuten.
Eta ahal genuen bezala, pixkanaka gure ostatu inprobisatuaren gabezia ugari
zuzenduz, gure erbesteko lehen etapa hartan antolatu genuen gure bizitza.
Gure egoitza barruan lana neketsua zen: zailtasun material askoren aurka borrokatu
behar izan genuen; zaindu behar zen haurrek irakaskuntza eta heziketa egokiak
jasotzen zituzten; haurren eta helduen bizitza espiritualari arreta eman behar zen;
guztien osasun fisikorako. Hogeita bost irakasle arduratu ziren lehenengoaz; hiru
kapilau arduratu ziren bigarrena eta mediku batek eta hainbat erizainek azkena. Eta
horrela, erizaintzako edo sukaldeko arazoen, irakaskuntzaren edo higienearen eta
zoriak inoiz imajinatu ezin izan ez zuten bizi-plan batean bildu dituen seiehun lagunen
bat-bateko elkarbizitzatik sortzen diren beste hainbesteren artean, gure bizitza
garatzen ari zen.
Horrek beste alderdi garrantzitsu bat zuen: herriarekin ditugun harremanak. Ulertu
genuen, lehen momentutik, gure egoera bereziak debekatzen zigula propaganda eta
eztabaida oro. Ulertu genuen ezagutza eza zela, informazio okerra, ondo begiratzen ez
ziguten gutxi batzuk hunkitzen zituena, eta jarrera hori desegiteko gauza oso sinple
bat besterik ez genuela egin behar erabaki genuen: geure burua geunden bezala
agertzea, argi. , gardena, gure jokabideari inoiz baino gehiago min hartuta. Ulertu
genuelako ez zirela gure hitzak izango, gure bizimodu zuzen, zintzo eta argiak
ezagutzen ez gintuzten anai horiek konbentzituko zituena, odol arruntak egingo zuen
gainerakoa.
Eta zein ondo eta zein azkar egin zuen! Non zeuden orain aurpegi iheskor haiek, itxura
mesfidati eta are oldarkor haiek hasieratik? Gure herrira bidaiak anaien bisitak ziren;
agintariek beren arreta eta begiruneak ematen ari ziren; bere bisitak gero eta maizago
eta atseginagoak ziren; Parrokoak gero eta sarriago eskatzen zuen gure apezen
laguntza, ondoko herrietakoek ere deitzen zituztenak. Lehendik ere denak ondo
konbentzituta zeuden ez ginela batzuk hasieran amestutako "gorri izigarriak" eta
hilabete batzuk geroago, gure ume-taldeak Gabonetarako herrira jaitsi ziren "Yayotza"
klasikoa eramanez eta abesti zaharrak abesten. gure arraza, auzoak erantzun zuen
bilketa zabal eta eskuzabala, herri horren bihotza jada gurea zela esatera etorri zen,
guztiz eta behin betiko.
Gure bihotzik onena ere irabazi zuen eta gure egoitzaren goialdetik kontenplatzea
gustatzen zaigun herri hartatik, bakean eta erdi estalitako isiltasunean murgilduta,
batzuetan gertuko Pirinioetako gailurretatik jaisten diren lainoen ondorioz. , eta bere
harkaitz-ohearen gainean saltoka doazen Errobiren zurrumurruek bare.
Gaur egun herri hark, Ipar Euskal Herriko beste hainbatek bezala, bere arreba-
haragian jasaten ditu gose, hotze eta minaren kolpeak, gerra izugarri baten ondarea.
Ahal dena egin behar da hori arintzeko. Euskaldun asko horretara behartuta daude
esker onez; denak, aginduz, inoiz euskal kofradiaren ordu honetan baino
deklinaezinagoak.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1946ko otsailaren 26a.
TARTEKO ALAIA
Au, au! Ni naiz Euzkadi berdeko erromeria kontaezinak burutzen dituen Jeinu alaia.
Ekainetik urrira herriko plazetan, eliza zaharren ondoan eta hainbeste maite ditudan
ermita xumeak aterpe dauden baso-soroetan erreinatzen naiz.
Filosofoak jakiteak, gizon nahikoak, gauza arraroak esango dizkizute nitaz: Nire
izpiritua paganoa dela, ahuntz-hankak ditudala; sagardoa, ardoa eta "txakolina"
nahastuta doazela zainetatik... Ez sinetsi. Egia esan, jenio zintzoa baino ez naiz;
gizateriaz beteriko jeinu sinple eta onbera. Horregatik da nire poz handiena gizonen
semeak zoriontsu ikustea.
"Txistu"-aren zuloetatik malkartsu sartu eta "txistulari"-i itzal daitekeen nekerik ez
dagoen berba bat sartzen diot. Gazteen oinak kilika egiten dira eta, berehala,
dantzarako gogo ezin eutsiz harturik sentitzen dira. Eta nire izpiritu bihurriak badaki
baxuaren bekokiak zimurtzen, eta arintasuna jartzen die, niri esker, zaharrak direla
egun batez ahazten diren zaharren hanketan.
Agintariei irakatsi nien lehenik dantza egiten gure festetan. Agintaritzak, ona izateko,
pozaren adibidea ematen jakin behar duelako hedapen garaia iristen denean herri
guztiarentzat.
Badakit bere fintasunari dagokiona. Horregatik ez zait sekula ahazten, "aurreskuen"
kapera eta gurpilen artean, nire solemnitate une bakarrari egiten diedan
"erreberentzia" lurrean itsatsitako piken artean eserita bilakaera ikusten duten gizon
ulerkor horiei. inbidia sekretu bat duten dantzariena, aurpegi hilobiarekin estali behar
dutena.
"Gurdiondo" erakunde sakratua zor zait. Ardoaren azala puztuta eta potolo iristen da
gurdira. Haren ondoan portzelanazko kopa liturgikoa dago. Eta ikustea merezi du zein
sutsurekin isurtzen duten nire fededunek erritu tradizionala betez. Inoiz ez zegoen
kasu lotsagarririk, festaren amaieran, "zagi" eskuzabalean tanto erabilgarriren bat
geratzen zenik.
NIRE arnasa oilaskoa, legatza eta piper frijitua bezalakoa da. Nire ahotsa, "txistu"
notak, algazara eta panderoa, eta akordeoiaren purrustada. Nire agurra poza pizten
den "santzoa" da; ene agur ezin konta ahala oihartzun "irrintzi".
Behin urruneko erromeriak bisitatzeko tentazioa izan nuen. Begi ahulak eta aurpegi
nekatuak ikusi nituen; profanazioetan hasi eta labana hiltzaileetan amaitzen diren
auziak. Eta handik ihes egin nuen nere gazte osasuntsuen eta nere bertsolari jatorren
nostalgiarekin, beren bertso ederrekin erromesen artean liskar-arrazoi guztiak ingenioz
desagertzeaz arduratzen direnak.
Nire poza eskuzabala da eta nire gozamena ez da inoiz minaren aita. Horregatik, nire
izpirituak animatuta dantzatzen dutenek, biharamunean, bultzada berdinarekin, berriro
dantzatu dezakete. Nire agurreko irrintzi urrunak, aldi berean, nire hurrengo bisitaren
iragarkiak dira.
EUROPAREN INBASIOA
Iritsi zen azkenean luze itxaroten zen eguna. Istripuak aldatuta baina ez historiaren
hondoa, horra, Europa esklaboak askapen itxaropena alemaniarren, bere betiko
inbaditzaileen tiraniarekin bukatzen duen inbasio batean jartzen du. Eta operazioen
hasiera zoriontsuak, berez hain zailak, itxaropen horrek borondate oneko gizon guztien
kutxak zabaltzen ditu, zeinak, edozein dela ere beren sinismena, kolorea edo arraza,
justizia maite eta tirania gorrotatzen duten.
"Ukitu aintza, kamarada, ilusio bat jaio da", esan dezakegu orain Ingalaterra betiko
bardo gorenarekin. Ilusioa jaio dela urtetan gure bihotzak heldu digun amesgaizto
ikaragarria desegingo dela; jasaten ari garen tragedia lazgarriaren azken fasean behin
betiko sartu garen ilusioa; hilketen, goseteen, jazarpenen eta martirioen amaieraren
hasieran gauden ilusioa; gizakien piztiak egiten dituen guztia amaieratik oso gertu
dagoelako ilusioa eta gizakia bere esparruaren gainetik altxatzen duen gauza bakarra
oso hurbil dagoela: justizia eta karitatea, askatasuna eta lan emankorra, Beraiek
bakarrik kimatu ditzaketen bertuteak, gauza naturalen indarra, bakeak ongarritutako
lurretan.
Gaur Montevideoko egunkari batean irakurri dugu: Errepublikako presidenteak
inbasioaren berri jaso eta esaldi batean jaso berri zuen inpresioa zehaztea eskatu
zionean, Amezaga doktoreak honela erantzun zuen:
"Albiste hauek baieztatzen badira, espero dut inbasioaren arrakastak azkar
berreskuratuko duela munduak gizon aske guztiek eskatzen duten justizia lana egiteko
hain behar duen bakea".
Horrela espero dugu euskaldunok. Eta horregatik, gaur hasi duten operazio
ikaragarrian aliatuek arrakastarik azkarren eta oihartzun handiena izan dezaten
desiorik bihotz-bihotzez egiten dugu. Lor dezatela nazio batuek lehenbailehen gaur
egun zoriontsu hasitako lehorreratzeko operazioek iragartzen duten garaipena. Gizon
aske guztientzat eta gurea bezala, Askatasunaren zeinupean bizia garatzeko beti
duintasunez eta gogortasunez borrokatu duten herri guztien justiziarena izatea espero
dugun garaipena.
LORE JOLAS KATALANAK: ESPIRITUAREN IRAIPAPENA

Beti da tragikoa Espirituaren ahalmenek indar gordinaren aurka, jeloskor, kontzienteki
edo inkontzienteki beren nagusitasunaren aurka egin behar duten borroka; tragikoa
eta transzendentala izan ere, gizakietan zein herrietan, Bizitza bera, bere esanahiaren
osotasunean, borroka horren emaitza baino ez baita, azken batean.
Borroka horretan, herrien bizimodua beren hizkuntza berezian artikulatu, antolatu eta
adierazten da, hau da, artxibo bizia eta haien Historiaren gordailu eta altxorra bezala.
Mendeetan zehar, herriaren jenioak bere hizkuntza landu du, bere ezaugarriak
barneratuz eta hari nahastezinak diren modalitateak lotuz, eta hizkuntzak, berriz, bere
betetasunera iritsitakoan, herri izpirituaren gainean jarduten du, bere burua inposatuz.
haren gainean kanal egoki gisa.eta moldea eta bere agerpenen organo jator eta
beharrezkoa. Horregatik benetan esan lezake Bluntschlik: "Hizkuntza da herriaren
funtsean propietaterik egokiena, bere izaeraren agerpen argiena, kultura komunaren
loturarik sendoena".
Herriek badakite egia hau; badakite beren hizkuntza dela beren kulturaren oinarri
naturala eta nortasunaren euskarri eta defentsarik onena; badakite hizkuntza aldatzea
arima aldatzea dela, hainbat belaunalditako arbasoen haragi eta odolarekin batera jaso
zuten altxor preziatua, balio duen zerbaitengatik trukatzea, eta ez da inoiz erakutsiko
hizkuntza batek besteek baino balio duenik. beste -, beste norbaiten gauza da,
gogoetan eta bihotzetan landua, zeinetan, berez, etxeko eta herrialdeko sentimendu
beroek ez zuten inoiz eserlekurik izan.
Kataluniako herriak ondo daki hori guztia. Pirinioetako harkaitzetan errotutako tradizio
laiko loriatsu batekin eta handik lur eta itsasoetan zehar hedatu zena beren
almogabarren galopan eta beren galeretan nabigatzean, katalanek badakite Lull eta
Sabunde, Ausias eta Metgeren hizkuntza. , de Verdaguer y Maragall, bere "urrezko eta
burdinazko" azentuarekin, Jokoen mantentzaileak eta Sabat Ercasty ekialdeko bardo
ospetsuak zorionez deskribatu zuen bezala, zentzu honetan eta gizon eskolatu guztien
estimurako adina titulurekin entzuten da. besteek soinua egin dezakete. Eta are
gehiago dakite, badakite, herri eta aberria izatearen kontzientzia sendoa dutelako,
filosofoekin edo poetarik gabe, sehaskan ikasi eta gurasoen abizenarekin jaso zuten
hizkuntza; bertako baserritarren bizitza moldatu zuena eta bere "rabassaire"
xumeenen min eta pozei bide eta adierazpidea eman ziena sakratua da haientzat,
bertan baitago, beste ezertan ez bezala, Kataluniaren arima bera: "Zugan guztiak
dira», esan zezaketen suzko hitzekin Ausias March-en eskutik.
Katalanek beren jatorrizko hizkuntzarekiko duten atxikimendu eredugarri hori,
gorabehera eta jazarpen guztiak gorabehera, azken urteotan, besteak beste, poesia
tradizio eta edertasun ezaguna biltzen duten Hizkuntza Katalanaren Lore Jokoen
ospakizunean agertu da. . Baina 1939az geroztik, hau da, Francoren tirania ezarri
zenetik, Katalunia lurralde okupatu bihurtu zen, beren sorlekutik debekatu zuten; indar
gordinak, berriro ere, Espirituaren lorpen delikatuei aurre egin zien.
Baina ez zuen amore eman. Kataluniako lurretik kanporatua, bere hego inalpagarriak
Mundu Zaharreko eta Berriko beste leku batzuetara eramaten ari ziren, non tradizio
poetiko eta abertzaleak Bizitzarena bezalako ibilbide ezinezkoa jarraitu zuen. Eta egun
hauetan Uruguain —aske izateko jaiotako gizon guztien adopzio aberria— hiri honetako
"Casal Cátala"k antolatutako justa espiritual hauen ikuskizun bikainera joan ahal izan
gara.
Arrakasta behin betikoa izan da. Ameriketatik eta Europatik; Kataluniatik eta kanpotik,
katalanek, beren lurraldean mutu edo munduan zehar erromesak, beren arrazako
aditzarekiko atxikimendu etengabearen omenaldia egiten zioten literatur lanak, kopuru
eta kalitate ikusgarrian iritsi ziren. Inoiz baino beroago omenaldi bat izan zen,
hunkigarriagoa eta, aldi berean, tinkoagoa Katalunia sufrituari, amets gozoenen betiko
emaztegaia, hegal beti emankorreko ama maitagarria, Kataluniako bular guztietatik
zetorren abestiaren oihartzuna bezala. bere ehungailuen anezka guztiak, bere
lantegietako mailu guztiena, bere segatzaileen igitai guztiena, Pirinioetako uharte
guztiena, bere itsaso urdineko olatu guztiena... Eta hori emozionalki laguntzen ari
ginenean. Espirituaren garaipen bikaina, entzun genuen lehen saria, Lore Naturala,
Frantzian errefuxiatu zen poeta bati —Mercedes Rodoreda andereñoari— eman ziola
eta bigarren saria bere izena ezin izan zuen poeta batek irabazi zuela. emandako
"Bartzelonan bizi zelako"... zerbait sentitzen dugu, ez dakigu nazka edo mespretxua,
lotsa edo errukia, mairu eta guardia zibilekin mugagabe itotzea amesten duen
erregimen barbaro eta absurdu, landugabe eta zital horrengatik, eta bere bizitzarako
eta askatasunerako nahi ezin konprimitu bat, Jainkoaren dohain bikainena bezala,
gizon eta herri guztien arimaren barrenean jotzen duena.
El Plata, Montevideo, 1949ko irailaren 14a.
HAU DA EGITEKO EGINDAKO JUSTIZIA

Badirudi bide mingarria etengabe ibiltzen hamabost urtetan euskal herritarrak jada
agortu zituela oinaze-forma eta maila posible guztiak. Arrastaka eta aitzakiarik ematen
ez zuen gerra batean sartuta, ez aurreikusi ez saihestu ezin izan zuena; aldi batean
euren seme-alaben laurdenetik gertu erbesteko bideetatik ibiltzea; gainerakoak
sufrituz, ordura arte munduko lurrik libreena zenean, han erlijioan hipokresia inposatu
duen tiraniaren gehiegikeriak; gaixotasuna eta hondamena etxeetan; inmoralitatea
administrazioan; izua nonahi; gure herrian arrosarik garbieneko harra nardagarriena
bezala kokatu den tirania...
Baina gure herriak ez du inoiz amore eman. Inprobisatzen ez den askatasun tradizio
batekin; alferrik mozkatzen saiatzen den bere seme-alaben oraingo aho batez
sustraiak hondoratzen dituen etorkizunarekiko sinesmen etengabearekin; amaren
ideien jario biziarekin, Victor Hugok nahi zituen ideiak garrasi egiteko ahoarekin,
hortzak hozka egiteko, azazkalak itsasteko eta marrazteko; Askatasunaren ideiak bere
milurteko nortasunaren funtsa eta izateko arrazoia bezalakoak diren, euskal herritarrek
hutsunean jarraitzen dute punturik utzi gabe eta horretan jarraituko du frankismoaren
erorketa ikusi arte, mespretxatu eta gorrotatzen duen. beren bihotzaren hondoa.
Gure herriak lortutako garaipenak, azken greba eta protesta-mugimenduetan
gailurrera iritsi ziren Iruñeko ia-n, oraindik ere bere jatorrian eta hedaduran merezi
bezain baloratzen ez dena, bere burutik kanporatu du tiranoa, jazarpena izan arren.
Barruan hotza eta errukigabea ustezko egileen aurka, mugimendu horien guztien
ardatz eta norabidetzat jotzen duenarekin bat egin du amaitzeko erabaki irmoa:
Parisen kokatutako legezko Eusko Jaurlaritzaren nukleo zentrala.
Duela hilabete baino gehiago, Francok ultimatum bat igorri zion Frantziako Gobernuari
esanez 11. eraikina, Marceau etorbidea lagatzen ez bazen, bertan zentralizatutako
euskal zerbitzuak sakabanatuz, Espainiako eskola frantses guztiak itxiko zituela eta
langileak dituztenak. 80 irakasle eta 5 eta 6.000 ikasle; Zailtasunak sortuko lituzke
Madrilen eta beste leku batzuetan finkatuta dauden frantses merkatari eta industrialdei
eta ez luke haustura diplomatiko batera iristerik ere emango. Mehatxu hauen emaitza
jada ezagutzen dute gure irakurleek, egunotako prentsak ematen du nola Agirre
lehendakaria Marceau etorbideko 11. zenbakian zuen egoitza desjabetu duten. V
Senako Auzitegi Zibilak emandako exekuzio-agindu baten indarrez izan da, Auzitegi
horrek 1943an Alemaniako okupazio osoz emandako sententzian oinarritzen dena;
Companys presidentea, Zugazagoitia gure herrikidea eta frankismoaren krudelkeriaren
beste biktima batzuen estradizioa eta exekuzioa ahalbidetu zuen okupazio bera.
Ondo gogoan dugu Marceau etorbideko 11.eko etxe hura. Bertan gure Gobernuarekin
lan egin genuen, nazien arriskuak Frantzia eta Europa osoa irentsiko zituela mehatxatu
zuenean. Eta arrisku goreneko ordu haietan, etxe hartan geunden euskaldunok
boluntario gisa izena eman genuen Frantziako Armadaren mailetan. Ez zen ordaintzea
edo mesedeak eskatzea: betebehar soila baina ezinbestekoa zela ulertu genuen.
Frantziaren kausa gurea zen; duintasunaren ildoan bizitzen jarraitu nahi zuten gizon
aske guztiena zen. Alemaniako inbasio jasanezinak denok sakabanatu gintuen eta,
horren estalpean, frankistek naziengandik jaso zuten gure egoitza; naturala zen. Izan
ere, Paris askatu ondoren "Guernica" izen sinbolikoa zeraman tanke hark gidatu zuen;
De Gaulle jeneralak berak gure bandera bikrutziferoan eta Ordoki komandantearen eta
beste hainbat Euskal Brigaden "ausarten artean" bularrean kondekorazio militar
gorenak jarri ondoren, Marceauren egoitza berehala itzuliko zela guregana, bere
legezko jabe.
Baina orain, zer gertatu da hemen? Uruguaiko lagunei eskatzen diegu horretaz ondo
hausnar dezatela, zeren eta gure kontra zuzendutako atsekabe izugarria baita, hain
zuzen ere, gaiztakeria hau betez gizon zintzo eta aske guztiei egin zaiena.
Marceaurekin edo gabe, gure borrokak jarraituko du, eta, zalantzarik gabe, ez dugu
etsiko hau edo beste edozein atzerapausogatik. Baina hori gerta daiteke mundu
demokratikoan, bertan hoberena horrela zapaldu badaiteke ahulena izateagatik,
"justizia", "demokrazia", "askatasuna", "fronte antitotalitarioa" hitz eder horiek abian
jartzen ditugunean. ", etab., etab., nor engainatzen saiatzen ari gara?
Eta ulertu behar da ez garela Frantzia salatzen. Zerbait oso handia eta oso altua
adierazten du gure izpirituan. Inoiz ez dugu nahasten Companys entregatu zuten bere
agintariekin; Inoiz ez dugu nahasiko bere egungo Justizia ministro Rene Mayer,
frankisten lagun akreditatua.
El Plata, Montevideo, 1951ko uztailaren 3a.
"ESKUALDEA ETA MUNDUA"

Chestertonek kontatzen du egun batean Bat-tersea-ko bere txoko maitean oporretako
bidaia baterako maletak egiten ari zela, lagun bat bere gelara sartu eta nora zihoan
galdetu zion. Orduan Chestertonek azaldu behar izan zion, bere estilo paradoxiko
pertsonalenean, bere helmuga Batter-sea zela, hain justu. Egia da alde egin zuela,
Paristik, Belforttik, Heidelbergetik, Frankfurtetik..., baina Europako hainbat lekutan
zehar egindako erromesaldi honek, azken batean, Ingalaterra izeneko uharte bat eta,
horren barruan, leku atsegin bat aurkitzea beste helbururik ez zuen izan. Battersea-ren
izenari erantzuten dio, zeinaren mirarietan, erromesaldi hark berrituta, bere begiak
inoiz ez bezala birsortu behar zituen.
Chestertoniako pasadizo honek behin baino gehiagotan bisitatu du gure memoria
Couture doktorearen azken liburu goxoa irakurtzen ari ginela, zeinaren izenburua lerro
hauen buru duena. Liburua, laburbilduz, hauxe baita: bere herrialdea uzten duen
uruguaitar baten bidaia, herrialdera bera; ekialdeko baten esperientzia, zeinak,
lurralde honetan bere balio bereizgarrien azterketa original eta zorrotza egin ondoren,
munduan zehar bidaiatzera irteten den, atzerriko lurraldeekiko ezagutza eta
kontrastearen bidez eta urrutiko ikuspegitik kontenplatuz. , aurreko azterketa horren
egia.
Liburu honek merezi du bere aurretiazko erakusketagatik, non eskualdea bere
paisaiarekin erakusten digunez, "ikusgarritasun faltagatik ez dituela giza masa handiak
erakartzen, baizik eta bertara hurbiltzen direnak atxikitzen dituela"; " gizon
probidentzialetan sinesten ez duten izpiritu polemikoa duten gizonak" bizi dira , baina
"demokraziaren balioa giza elkarbizitzaren forma goren gisa adosten dutenak"; ados
daude "askatasunaren ongi gorenari dagokionez" eta, era berean, "ogirik gabeko
mahai bati eta surik gabeko etxe bati aurre egitea sarkasmoa dela" eta, azkenik,
"hezkuntzak legea baino zentzu handiagoa duela" . Hau da, funtsean, zaintza bikoitz
baten produktu findu gisa eskaintzen zaigun liburua: kontenplazioaz eta adierazpenaz.
Lehenengoari dagokionez, ondo dakigu bere zailtasunaz. Gauza gutxik, hain zuzen ere,
gure garaiko profil petulatsua erakusten duten liburu-jasa horrek baino hobeto
erakusten du, aurrez zehaztutako termino batekin eta nahiz eta aldez aurretik
zehaztutako milaka hitz-kopuru batekin idatzia, zeinetan zein eskualdetan dagoen
edozein eskualderen mamia eta izpiritua. guri zerbitzatzeko.. Herri baten gorputza eta
arima bereganatzea, bere paisaia egiaz deskribatzea eta, batez ere, bere idiosinkrasia
argitzea eta azaltzea ez balitz bezala, idazle batek jarri diezaiokeen helburu
zailenetako bat!
Josturak, bere esperientziak eskaini behar zizkion mugak aldez aurretik ezagutzen
zituena, ez zen horretan erori, eta ezagutza horretatik sortu zen bere kontenplazioari
ezartzen zion zaintza ezinezkoa. Hori posible zen guztietan gauzen muinera jo behar
zen, Thoreauk lehen esan zuenez: «Ez du merezi munduan zehar katuak zenbatzera
ibiltzeak Zanzibarren», baizik eta bila, argigarri txikian. detailea, tipikoak aldez aurretik
biluzian gure izpirituan duen eragina egiaren atzetik, turismo-gidak eta topiko
txukunak alde batera utzi behar izan ditugu; berebiziko garrantzia duten mila gauza
baztertu eta bat-batean astintzen gaituen emozio horri atxiki behar izan genizkion, guk
zergatik jakin gabe, gure izpiritua mailukatzen hasten den hausnarketa horri, hain
hauskorrak diren materialekin gure ikuspegi partikularren eraikina eraikitzen. itxura ,
zenbat eta baliotsuago zehatzago. Ez arrotz materialik, ez oin arraroetan oina jarri. Eta
horrela, bere kontenplazioarekiko zaintza malgutasun horrekin, Couture-k ematen
dizkigu, bikain landutako urregintzako pieza ederren antzera, Camagüeyren, eder lotan
edo Taxcoren, hodeietako herri bat, Washingtonen, basoko hiriaren ikuspegiak. . . ,
edo Quebec-ena eta bere aingeruarena, errepideko herriarena, Chartres-eko harrizko
himnoarena, Sienako ongiaren eta gaizkiaren arazoarena, San Giminianoko
beldurrarena edo "Pincioko konfiantza" eder hori... ."
Eta munduan kontenplatu denaren berrikuspenaren ondoren, Uruguairi begirada
berritua dator, gaur egun bere esanahi eta betetasun sakon guztia berreskuratzen
duen eskualde kuttunari. «Zerbitzu publiko ia guztiak erkidegoari dagozkion eta ez
interes pribatuei dagozkion herrialdea», non «Estatuak lan-istripuengatik auzibiderik
gabe ordaintzen du»; non "hezkuntza aurrekontua armagintzaren, armadaren, itsas
armadaren eta abiazioen arteko bikoitza den"; «Giza askatasun funtsezkoekiko
errespetu tradizionalaren herrialdea», «lurraldearen hedapenarekin amesten ez duena,
baina altuera eta sakonera hazi daitekeena...» bere borondatearen garapena bere
adimenarenarekin batera doanean.
Adierazpenarekiko zaintzari dagokionez, liburu honetako paragrafo bakoitzean ageri
da, bere ideiak eskulan maisuarekin landutako harri bitxien bilduma liluragarri gisa
eskaintzen dizkigun meditatzaile sakon batengandik zilegi. Esaldia, izan ere, beti
kontzeptuaren neurri zehatzera moldatua agertzen da. Hutsunea edo leku arrunta
ezkutatzeko soilik bere isurketa berbatsuetatik ezer; "Lorkeria lirikoko" ezer. Ez dugu
espero oratorio-deformazioak, tribunoko jaun handi honi eragin diezaiokeen
tentazioak, adierazpen oso eta zuzenari kalte egiten diola. Hizkuntza soiltasunaren eta
argitasunaren eredu da beti, hau da, dotorezia soilaren ispilua. Horrek, berez, ez du
esan nahi Couture-k liburu honekin ematen digun dohain espiritual izugarria egileak
gure bularrean itsatsita uzten duen emoziorik garbieneko dardara dardararik gabe
dagoenik , han Piazza della Signoria-n, Florentzian edo Pincioren begirada, edo
paisaien deskribapen batzuek gantzutzen duten usain poetiko arras delikatua, non,
noizbait, Juan Ramónen nazarenoaren irudia pasatzen ikusi dugula iruditzen zaigu,
bere "zilargintzan" jaun bat...
El Plata, Montevideo, 1953ko uztailaren 17a.
ESPAINIAKO ERREALITATEA FRANCO GAINEAN

Hona hemen, irakurle maitea, benetako istorio bat. Ondo eraikitako eleberria baino
pasarteetan aberatsagoa; bere moralean alegien eredugarrienak baino
substantzialagoa, bere egia integralaren abantaila izugarria eramaten du lehena eta
bigarrena. Egia zehatza eta zorrotza ondorengo xehetasun guztietan eta baztertu
behar izan ditugun beste askotan. Ageriko arrazoiek eragozten digute ezagunak
zaizkigun eta bere garaian, behar izanez gero, argitara aterako diren pertsona zein
lekuen izenak ematea. Eta hitzaurrearekin nahikoa.
Euskaldun on bati buruzkoa da, bere herritik urrun dagoen espainiar matxinada
militarrarekin harrituta geratu zen lehen momentutik fakzioek menderatu zuten hiri
batean. Egun eder bat iritsi zen polizia frankistak atxilotu eta, kasua ikertu ostean,
Eusko Alderdi Jeltzaleko kidea zela jakin zuen, bere herriko alkate zela ordezkatuz.
Horrek nahikoa izan zuen berehala heriotza-zigorra egoteko. Baina honen exekuzioa
atzeratu zenez eta bitartean gure herrikideak kartzelan merezimenduak lortu zituenez,
bai bere jokabide onagatik, bai mekanikari trebe gisa egindako lanagatik, espetxeko
zuzendariaren aldeko txostenak bizia salbatu zion bere zigorra izateagatik. berehala
behekoari aldatu zioten, hau da, hogeita hamar urteko kartzela zigorra. Horietatik
zazpi t'erdi betetzera iritsi zenean, Lanagatiko Zigorrak Erredentzio Legea aplikatuta,
zigorraren hamabost urteko legez beteta zituela ikusi zuen, hau da, erdia, eta ondoren,
legearen arabera. Legearen baldintzapeko askatasuna, libre aurkitu zuten. Bada, aske,
gaur egun Espainiako Estatuan ehunka herritar bizi diren askatasun horretan, zeinak,
zuhurtziarik, arduragabekeria edo gaiztakeriarik txikienek haria moztu dezaketen
Damoklesen ezpata uneoro buruan esekita sentituz, halakoetan bizi behar dutenak.
maskara espiritual hori erregimenaren lotsa asko eta ez txikiagoetako bat dela. Proba
horrek, gure herrikidearen kasuan, bere ohiko bizilekutik berrehun kilometro baino
gehiagora bizitzeko betebeharra ere zekarren.
Presa handiz, erradio horretatik kanpo beste bat aukeratu behar izan zuen eta hara
joan zen bakarrik eta lagunik gabe bizitzera, langile gisa bizimodua irabazten, han
egon eta hilabete pare batera, komunikazio bat jaso zuenean, zeinaren bidez, delitu
bera beti eta beste berrikuntzarik gertatu gabe—, 48 orduko epean 2.000 pezetako
isuna ordaintzera kondenatu zuten.
Gure gizonak etsipena sentitu zuen. Epe horretan ordaintzea ezinezkoa zen
berarentzat eta ez egiteak kartzelara itzultzea suposatzen zuen bere ondorio guztiekin.
Zer egin ez zekiela, azkenean herri hartatik ihes egitea erabaki zuen eta oinezko bidea
hartu zuen, masa anonimoaren itsasoan desagertuz justizia ezinezkoa saihestu ahal
izateko leku batera iristeko asmoz .
Herritik kilometro batera apenas mugitu zen erlijioso bat kontrako noranzkoan
zetorrela ikusi zuen, baina bide beretik. Gure gizonak, egiazko fededuna, baina
topaketak eta azalpenak saihesteko gogoz, bidea aldatu zuen, baina, dudarik gabe,
maniobra ikusi zuen erlijiosoak hain maitasun handiz agurtu zuen bertara iristean, non
euskalduna irabazita sentitu eta elkartzera joan zen. hura.hara. Eta, solasaldi labur
baten ostean, apaizarekin «aitortu» zuen, bere erabaki etsigarria agerian utziz.
«Zatoz nirekin», esan zion apaizak, eta bere aginduaren doinua ezinbestekoa baino
maitagarriagoa zenez, euskaldunak erantzun gabe jarraitu zion. Erlijiosoaren etxera
heldu eta bertara sartu ziren. Armairu batera hurbildu eta bertatik 2.000 pezeta
hartuz, euskaldunari eman zizkion: «Hartu eta ordaindu oraintxe zure isuna». Gure
herrikideak, hunkiduraz eta esker onez gainezka, berehala sinatu nahi izan zuen
ordainagiria, baina apaizak moztu zion: "Ez, ez hori. Euskaldunok harro zaudete zuen
hitzaz, ni, gaztelar bat, ez naiz gutxiago nireaz. Tartean. zuk eta biok ez dugu
dokumenturik behar. Ondo dakit diru hori itzultzen badidazu, ez diozula egiteari
utziko”. —Eta egiten ez badut? «Orduan egon ere lasai egon, beti pentsatuko dudalako
ni baino gehiago behar duzulako dela».
Eta, ebanjelikoki, aholkuak gehitu zizkion opariari. Esan zion erosoagoa izango zela
ondoko herri batera joatea, non lan egin eta ondo irabazi ahal izateko tailer mekaniko
bat ireki berri zuen: «Ez esan nigandik denik, ez gaituzte bertan nahi; baina nik
badakit jende ona dela, eta zainduko zaituzte».
Eta, hain zuzen ere, bera zaintzen zuten eta gizona, esan dugun bezala mekanikari
aditua, hilabete batzuk oparotasun erlatiboa bizi ahal izan zuen bere egoitza berrian.
Herria txikia zen, eta, beraz, denboraren buruan, gutxi gorabehera, jende guztia
ezagutu zuen, baita han kokatutako guardia zibiletako bat ere, egun batean
pasealekuan aurkitu baitzuen hain larritasun aurpegiarekin, non legoa batera jakinarazi
zuen. kezka oso larria. «Zer duzu, gizona?», galdetu zion euskaldunak. "Zer gertatuko
zait: emaztea urgentziaz eraman behar dut operatzera eta ez dauzkat horrek
kostatzen dituen mila pezeta edo nork mailegatuko dizkidan. Nork emango dizkio
hemen guardia zibil bati. Badakite ere ezingo ditudala itzuli..."
—Har itzazu —erantzun zion euskaldunak, mila billetea zaindari txundituaren eskuetan
jarriz—, eta azkar ibili. «Baina zu», esan zuen zaindariak; "Begira, dagoeneko entzun
duzu diru hori ezingo dudala inoiz itzuli". «Tira, ez dio axola», esan zuen euskaldunak,
apaizari entzundako hitzak ia errepikatuz, «ez badidazu itzultzen, nik baino gehiago
behar duzulako izango da».
Zaindariak esker onez eta azkar alde egin zuen. Emaztea poz-pozik atera zen
ebakuntzatik eta igarotako guztiaren aste batzuk eskas, gure herrikideari bere burua
aurkezterakoan esan zuen:
"Ez dakit zein den herri honetan erbestera eraman zintuen delitua, ezta axolarik ere.
Zerbait entzun dut zure ideia separatistei buruz edo horrelako zerbaiti buruz. Baina,
batez ere, badakit bat zarela. pertsona ona eta bihotz-bihotzez gizona.Bada,esatera
nator zu kartzelara eramateko agindua heldu berri dela kuartelera eta bikoteak
ordezkatu bezain laster, agindu hori beteko da.Ez esan inori hori Hau esan dizut,
horrela eginda nire betebeharra huts egiten ari naizelako, baina betebehar bat ere
badut zurekin eta jakinarazteko etorri naiz... agian erabaki bat hartzeko denbora
duzu...».
Euskaldun eroak ezbeharrik gabe hartu zuen lehen trena XX. Handik ordu batzuk
beranduago Frantziako mugatik oso gertu zegoen terminal geltokia zen lineako
autobusetako batean irten zen.
Ibilbide luzea egina zuten jada urrunean guardia zibilaren patruila bat agertu zen
errepidera, bidaiarien kontrola egiten duten askotako bat. Ikusirik euskaldun ona
galduta sentitu zen eta, bere arimaren larritasunean, berehala eserita zegoen
ibilgailuaren gidariaren gainean makurtzea besterik ez zuen lortu eta belarrira
xuxurlatu: «Ez daukat dokumentaziorik». Begira begiratzeko aurpegia itzuli ere egin ez
zuen gidariarengandik jaso zuen erantzuna berehalakoa eta ahots-tonu berekoa izan
zen: «Balztatzera noa: jaitsi nirekin eta egin esan dizudana».
Dagoeneko oso gertu zeuden zaindariak gelditutako autobusera iritsi zirenean, gure
mekanikoa motorraren azterketan barrena aurkitu zuten, eta oso suminduta zegoen
gidariak bistaz ezaguna zen sarjentua bideratzen zuen bitartean, kotxe horren aurka
hainbeste madarikazioak askatuz. Kamaradari eta berari lanak eman zizkioten...
Zaindariek bi mekanikari —autoaren zatiak, nolabait esateko— trabarik egin gabe
ikuskatu zituzten eta agur esan zieten. Konponketa faltsuarekin ari ziren bitartean,
txoferrak euskara irakatsi zion: "Ezin zara terminusera jaitsi. Hor dago kontrolatzaile
zorrotz bat binet antropometrikoarekin, zehazki, Probidentziak ere ez zaitu salbatzen.
Baina hauxe egingo duzue: herrira iritsi baino kilometro pare bat lehenago ostatu bat
dago eta honen aurrean mezu bat emateko itxurak egiteari utziko diot, puntu horretan
jaitsi eta bertan hasi eta talde batera doan bide bat hartu. baserrietakoa.Esan iezaiezu
biharko azokara etorri zarela eta herrian ostaturik aurkitu ez duzunez, han gaua
igaroko zenuela pentsatu zenuen.Jende ona da eta espero dut lagunduko dizutela.Eta
Jainkoa zurekin egon dadila, ezin dut gehiago egin zure alde".
Kotxea aipatutako ostatuaren aurrean gelditu zen: euskalduna atera, bidea hartu,
baserriak aurkitu, haietako batean ostatua eskatu eta afaria eta ohea eman zioten. Eta
goizeko bostetan, hara, lo arinetik esnatua sentitzen da bere gonbidatuak, ohe buruan
eta esanguratsu begiratuz, esaten diona: «Oraindik goiz da azokara joateko, baina
zertarako. etorri zara, hau da ordua”. Eta altxatu eta gosari oparoa emanez, jarraitu
behar zuen bidea erakutsi zion, ordu gutxi barru, onik eta salbu, Frantziako lurralde
askera iristeko.
Ezagutzen dudan euskaldun baten benetako istorioa da, duela hilabete batzuk aske
utzi zutena. Estatu zapaltzailearen aurkako borrokan, bere izena ere ezagutzen ez
zuten estatu eta baldintza ezberdinetako lau gizonek lagundu zioten nobleki eta berez,
haiena ezagutzen ez duen bezala. Erlijiosoek, zaindariek, gidariek eta nekazariak dirua
eman zioten edo bere lana, ongizatea eta askatasuna arriskuan jarri zituzten, gure
espeziea ohoratzen duen fenomeno baten ondorioz, beti hazten den giza elkartasun
sentimenduaren bultzadaz. tiraniak hura itotzen saiatzen diren neurrian. Eta hau da,
ene lagun uruguaitarrak, istorio zehatza, kontatu nahi nizun apaingarririk gabekoa,
uste dudalako zaila dela edozein hitz edo zifraren elokuentziari zure izpirituei
helarazteko, horrelako gertakarien bildumazale hain sotilak. , Espainiako
errealitatearen hain fidela, hain bizia eta hain hezitzailea.
El Plata, Montevideo, 1948ko azaroaren 4a
MISERIA ETA OHOREA

Nazio Batuen Asanbladak, 1946an diktadura frankistari ezarri zion berrogeialdi
diplomatikoa kentzea adostean, zuzenketa bat egin berri du, eta, dudarik gabe,
aurkikuntza sentsaziozkoa dakar: orduan NBE engainatu zuen bere baitan iritsi zen
dokumentazio oparoak. eta hortik, dudarik gabe, oinarrizko bi gertakari ondorioztatzen
ziren: Francoren gobernuak Hitlerren eta Mussoliniren existentzia zor ziela eta bertan
eskubide indibidualak itzal baten itzala baino ez zirela.
Egia da milioika espainiar eta erdaldun askok askatasunez jarrai dezaketela sinesten
1946an NBEren erabakiaren oinarriak irmo eta astinezinak izaten jarraitzen dutela.
Egia da, goi-mailako adimenera jo beharrik gabe, norberaren esperientziaz dakigula
zer suposatu zuen erasoaldiko hiru hilabetetan Alemaniako hegazkinaren eguneroko
eta etengabeko bonbardaketak euskal frontean; Egia da behin baino gehiagotan ihes
egin genuela, oso justu, italiar hegazkintzak Bartzelonan askatu zituen sarraskietatik,
zabalean baino apur bat gutxiago; Egia da Guadalajaran hartutako milaka preso
italiarrek, gerra-materialek eta dokumentazioek nolabaiteko froga balio dutela; egia da
Francok berak adierazi zuela Ardatza Alemaniak, Italiak eta Espainiak osatzen duten
triangelu bat bihurtu dela; egia da Franco ageri dela Espainia milioi bat hildako baino
gehiago kostatu zitzaion altxamendu baten erantzule; Egia da bere garaipenaren
ostean, azken urte hauetan guztietan aurrekontuen erdia baino gehiago gerra eta
polizia aparatuetan inbertitzen ari den erregimenaren oinarrizko ezaugarrietako bat
bihurtu dela arerioaren aurkako jazarpena; Egia da Espainian ez dagoela prentsa
askatasunik, ez biltzeko, ez sindikatuen, ez biderik, azken batean, oposizioak
Gobernuaren lanarekiko ezadostasuna arrazoiz adieraz dezakeen; Era berean, egia da
garaipenetik igaro diren hamaika urteetan erregimenak ez duela hauteskunde
orokorrik deitu eta gaur Espainian diputatu edo kontseilari izendatzen diren guztiak
direla, ez herriaren borondate legitimoagatik, baizik eta erabatekoarekin. "Caudillo"ren
borondatea; Ikaragarri egia da han, nire euskal aberrian, batere muturrekoa ez den
jendearen ehuneko laurogeita hamar, gorri, etab. etab., frankismoaren aurkakoa da
eta izaten jarraituko du eta horregatik izan zen eta biziki jazarria izan zen, herriaren
askatasunaren aldeko atxikimendua beren bizitzarekin ordaindu zuten gure apaiz
duinenetatik hasita; Egia da maite ditugun gure abizenen hizkuntza, ondo jaioa, gure
izpirituaren aberastasun posible guztien gainetik, buru-harrietatik ere urratu dela; Egia
da Espainiar Estatu osoan zehar, orain arte inoiz ezagutu ez den ustelkeria eta
desordena administratiborik inongo erregimenetan nagusitzen direla; egia da moral
publikoaren maila modu beldurgarrian behera egin duela; egia da gosea eta
tuberkulosia erregimeneko kasta pribilegiatuen super-opulentziarekin kontraste
gorrotagarrian herri masan nagusitzen direla; egia da...
Baina NBEren batzarraren aurretik, dozena erdi bat gobernu iberoamerikar agertu dira
berriki zerrenda eredugarri batean. Odria, Trujillo, Somoza, etab. etab., Askatasunaren
eta Demokraziaren txapeldun gorenak, zalantzarik gabe, NBEren oinarrizko zutabeak,
erakunde honen aurrean agertu dira Francok pairatzen duen berrogeialdi
diplomatikoan ez jarraitzeaz gain, izan behar duela esateko. onartua —hasteko—
NBEko erakunde teknikoetan.
Batzarreko gehiengoak ados jarri berri du haiekin. Dudarik gabe, zigilatu berri ditugun
egiak begiak apurtzen dituzten modukoak badira, ez da hain egia, Shakespeareren
Marco Antoniok esango lukeen bezala, Caudillo, Trujillo, Odrias eta Somozasen aitabitxi
eta bermatzaileak gizonak direla. zintzoak, ohorezko estatu-gizonak dira, zeinen hitza
sinetsi behar den guztiaren gainetik. Eta, antza, gobernu gehienek horren itsu-itsuan
sinistu dute horretan, non komunismoaren aurkako borroka beren politikaren ardatz
bihurtzen dutenek ere ez dute zalantzarik izan bere garaipenik handiena emateko,
martiritutako espainiar herria etsipenaren bidean jarriz. irtenbideak...
Balioen kolapso honen aurrean, egunkari honek NBEren erabakia deskribatu duen
“porrot moral” honekin, bi gauza besterik ez ditugu gogoratu nahi: lehena, duela urte
asko esaldi hilezkorra idatzi zela hizkuntza anglosaxoian: "Inguru honetan gauza
indartsu bakarra dago; bidezkoa dena".
Bigarrena, Uruguairen jarrera garbi eta ausarta. "Civis romanus sum" izan zitekeen,
iragan mendeetan, harrotasun handiaren adierazpen legitimoa. Bada, gurea askoz
handiagoa da gaur egun sentitzen dugun Errepublika honetako herritarrak garela,
indartsuak beren kalkulu faltsuen amarruetan erortzean eman dutenean, beste behin
ere aurkitu ahal izan duen, hainbeste miseria eta ustelkeriaren artean, Ohorezko eta
Lotsaren bide garbi eta zuzena.
El Plata, Montevideo, 1950eko azaroaren 4a.
PAISAI MAITAKOAK
Guretzat ez dago gure lehen urteak bizi izan genituen lur zatitik isurtzen den botere
magikorik. Urak han-hemenka nenfarrez estalitako erreka nagi hura, orduan urrun
esploratu gabeko eskualdeetara iruditzen zitzaizkigun txangoekin harrituta jarraitu
genuen; Ahalegin guztiak mespretxatuz ilusio batez lortutako gailurretik lortutako
mendi hark, gure oinetan hedatutako lurra behatu genuen, bere lursailen lauki
anitzekin, basoetako orban ilunekin, baserrietako zuriekin eta zilarrezko zintarekin.
errekak ; itsaso berde ilun hori beti gure kostaldeko itsaslabarren aurka borrokan
dabilena, zeinetan zulo bakoitzak Fingalen haitzuloaren erresonantziak eskaintzen
dituena; Horrek guztiak eta hori baino askoz gehiago, mila bazter xumetan diluitua,
guretzat ezerk eta inork ezabatu ezin duen mundu maitagarri bat osatzen dute
guretzat. Gure jatorrizko paisaien seme-alabak gara ia gure lehen urteetako klima
espiritualaren produktuak bezainbeste; biek betiko moldatzen gaituzte. Haurraren
seme gizonak, Word-sworth-en esamolde zoriontsuaren arabera, ezin izango du inoiz
ahaztu, bere bizitza nomade izan arren, lehen begi berriekin mugitu eta kontenplatu
zuen lur zati hura, birjina batekin. mundu honetan Paradisu baten ilusio miragarria
eman diezaioketen begiak. Zerbaitegatik, Dantek bereari abesten dionean, haurtzaroko
oroitzapenez betetzen du.
Gogoan dugu André Gideren liburu batean irakurri genuela urteak pasa ahala
paisaiekiko zaletasuna murrizten joan zela eta gizonekiko zaletasuna areagotu zela.
Azken hau ondo dago, baina lehenari dagokionez, kontuan izan behar da Gidek ez
duela bere jatorrizko paisaiez hitz egiten eta ez zela, nolanahi ere, erbesteratua. Izan
behar duzulako ausentzia, kategoria afektiboen ukitu-harri gorena, galdu dugunaren
balioa bere esparru osoan senti dezan.
Eta gainera, gure paisaiak benetan pribilegiatuak dira: objektiboki esan dezakegu, egia
osoz. Itsaso paregabea gaineratzen duen Suitza, hori da Euskal Erria; mendien eta
itsasoaren uztartze zoriontsua. Honek, normalean amorratuta, kostaldea erasotzen du,
bere olatu izugarriak apar-uhinetan suntsituz; Beste batzuk emeki sartzen dira lurrean,
Louis Lhanderen begiak liluratu zituen Plenciako estuario hartan bezala: «Oraindik
Bizkaian nengoen, Iberiar penintsularen iparraldean, edo sorginkeria magikoren batek
Italiaren bihotzera garraiatu ninduen? Napoliko golkoaren ertzean?", edo Mundakan,
edo Pasaiako badian, Víctor Hugo maitalea bezalako inork ezin zigun bere xarmaz
kontatu:
«Bat-batean, magiaz bezala eta gidariaren txistua entzun gabe, dekorazioa aldatu zen
eta ikuskizun zoragarri bat agertu zitzaidan».
"Mendi berde altuen gortina bat zeru distiratsu baten kontra mozten duten goiak:
mendi horien magalean, etxe ilara bat ondo elkarren ondoan; etxe haiek guztiak zuriz,
azafraiez, berdez margotuta, balkoi babestu handien bizpahiru solairurekin. bere
teilatu gorri zabalen luzapena teila ahurrez; balkoi horietan guztietan mila gauza
flotatzaile, arropa lehortzeko, sareak, trapu gorriak, horiak, urdinak, etxe horien
oinetan itsasoa; nire eskuinera, aldapa erdian, eliza zuri bat; nire ezkerrean, lehen
planoan, beste mendi baten magalean, desmuntatutako dorre zahar batekin muga
egiten duten balkoiak dituen beste etxe multzo bat; forma eta tamaina guztietako
ontziak etxeen aurrean lerrokatuta, dorre azpian amarratuta, korrika. badian..."
"Leku zoragarri eta xarmangarri hau, pozaren eta handitasunaren izaera bikoitza duen
guztia bezala, inoiz ikusi dudan ederrenetakoa den aurrekaririk gabeko leku hau...
kasualitatez eta nora jakin gabe iritsi nintzen Eden distiratsu txiki hau. zihoan eta non
zegoen jakin gabe, gaztelaniaz Pasajes eta frantsesez le Passage deitzen da”.
"Itsasoa, itsasoa bakarrik", segituko zuen Victor Hugok gure kostaldean idazten,
"ikuskizun bikaina eta betikoa! Hor behean zuritzen da arroka beltzen gainean.
Zeruertza lainotsua da eguzkiak erre nauen arren. Beti haize handia. Kaio bat dotore
pasatzen da amildegira nire begiradatik ehun braza azpitik.Zarata etengabea eta
sakona da.Noizean behin, bat-bateko talkak entzuten dira, bat-bateko eta urruneko
erorketa moduko bat eroriko balitz bezala;gero, baten antza duten zurrumurruak. giza
ahots ugari jendetza bati hitz egiten entzuten ari zela pentsatuko litzateke".
Lurrak, bere aldetik, ez du amore ematen milurteko borroka honetan. Badirudi, aitzitik,
itsasora, indartsu eta desafiotsu, nire Guechoko itsaslabar zuri haietan, Sollubean,
Ogoñon, Jaizkibelen, ehunka metrotan dagoen beste hainbeste leku edertan. aitzindari
istilu batean, itxuraz, Ozeanoaren gainetik jauzi ikaragarri batena.
Eta barnealdean, mendien labirinto bat, denak antzekoak, denak desberdinak, eta
horien artean urez ugari ureztatutako haranak daude. Nagusiki berde aberatsa
ñabarduratan, eta hondo horretan margolanaren atzealdean; esmeralda berde
izugarria, polikromia garaile bat dena.
Baina tonuak eta koloreak zentzuz kudeatzen dituen argi lauso, delikatu eta leun
batek, petulantzia guztiak, gainezkatze kromatiko guztiak baztertzen dituena. Taine-
ren paisaia baxuei buruzko paragrafo hauek gure paisaietarako idatziak dirudite:
"Beharrezkoa izango zenituzke egun batzuk igarotzea lur horretan marra kolorearen
orbanaren menpekotasuna guztiz sentitzeko. Ubideetatik, ibaietatik, itsasotik,
bustitako lurzorutik, urdinxka edo lizarra. lurruna etengabe igotzen da, dena
inguratzen duen lainoa eta egun ederrenetan ere objektuen inguruan gasa hezea
eratzen duena ... Lurra berdea da eta kolore biziko orban ugarik belardi argiztatua
dibertsifikatzen du: beltzxka edo marroia da jada. lur hezearen orbana, orain teila eta
adreiluen gorri bizia, orain margo zuria fatxadetan, orain atseden hartzen duten
animalien nota gorrixka, orain ubide eta ibaien olatu distiratsuak. distira Lur lehorren
aurka, hemen ez da zerua nagusitzen dena, lurra baizik».
Lurra, lurra beti! Hemendik egunero ibiltzen gara begiak erdi itxita barne-erromeria
batean. Gure Algortako jaioterriko urrezko hondartzetatik, gure Donibane Garazi
maitagarriko Pirinioetako txokora non Pirinioetako elurrak oihuka doazen, harkaitz-ohe
baten gainean, uraren kanturik garbiena.
Bere granitozko mendietan zeharkatzen dugu, Anboto, Udala, Aizgorri, Gorbea,
Aralar... neguan elurretako ermin lañoz estaltzea gustatzen zaienak —erregina
zaharrak—, udan berriz, faustiako eraberritzean, apaintzen dute. beraiek laino-hodei
dotoreekin, eta bere mendi xumeetan ere bisitatu genuen; Gure begiak pinu
harmoniatsuez zulotutako gailur xumetik Sopelako eta Berangoko lautadak isilik
ongarriz pasatzen den Go-belaren ibilgua laztantzen duela eta itsasorako bidean
Fadura hezetik eta Lexarretako baratze aberatsetatik jarraitzen duen Itze hori. Gora
zilarrezko enbordun urki basoa duen Goikomendi horretan eta nondik Butroiko
itsasadarraren ibilgu uhintsuak —urdin sakonak beti berdez mugatuta— ikuskizun
zoragarria eskaintzen die begiei...
Gure kostaldeko herrietan ibiltzen gara, Bermeon, Motricon... zalapartaz, zalapartaz
eta kolorez beteta; bere hizkuntza zorrotz eta sintetikoarekin, txalupa eta sare artean
jauzi egiten duten umeekin, emakume nekaezin, garbi eta oihartzun handikoekin,
itsasoari begira egonezin begiratzen duten gizonekin... Eta gure barnealdeko txaletetan
ere bidaiatzen dugu, Elo-. rrio, Oflate... serio, atseden, zeinen karrika isiletan harrizko
etxe dotoreez, burdin forjatuzko balkoiez eta armarritik, parrokiako kanpai-deietara
datozen taldeak larri pasatzen dira.
Amets egiten dugu neguko egun ilunetan, gure etxearen aurrean, han Santurceko
txosna gainean, olatu puztuak porlanezko blokeak panpinak bezala dantzan jartzen
dituenean, Ipar-mendebaldeak urakanak bezala eta kolpe astunak berunetik etengabe
erortzen dituenean. zerua.euria; udaberri hasieran, zelai osoa usain berriez gainezka
dagoenean eta loratzen den sagarrondoak elur zuria berritzen du gure paisaian; udako
egunsentietan kalandrek iragartzen zituzten Galeako adar loretsuen zelaietan; eta
udazkeneko ilunabarretan, gozo-gozo leun, gure zeruko argi gris delikatuak
malenkoniaz bainatua...
Erbesteratuen bihotzean ahots torturatzailez oihukatzen duten paisaiak; Jada zaharra
den hizkuntza batean askotan deitzen ditugun paisaiak, gaur egun Europan bizi diren
hizkuntzetatik inork jaiotzea amestu ez zuenean; Milaka urtez bere lurren jabe izan
den eta konkistarako gogo zikinekin sekula inoren gainean zapaldu ez duen herri baten
paisaiak; Lurralde hartako haritz bat Askatasunaren ikur unibertsal bihurtu zuen arraza
bateko paisaiak; nire lurraldeko paisaiak, gaur tiraniarik ustelen eta higuingarrienaren
itzalaz zikinduak, zeinak, dudarik gabe, gutxik gehiago sufri dezakeen, nekez inork
gutxiago mereziko lukeelako.
The Day, Montevideo, 1951ko maiatzaren 27a.
ERMITEN HERRIA
Duela hilabete ez asko, espainiar nortasun nabarmen baten ezpainetatik honelako
zerbait entzun genuen: «Zuek zarete euskaldunok erlijioaren altxorra gure herria
hondamenez estali duen gerrako kataklismotik kalterik gabe salbatzea lortu duzuen
bakarrak, bai espirituala material gisa. Hori izan zitekeen ermitetako jendea
zaretelako. Jarraitu horrela izaten eta utzi katedraletako loria beste batzuen esku".
Eta egia da Euskal Erria ermiten herria dela. Ez dago inolako garrantzirik duen
mendirik bere gainaldetik gertu, bere horma zuriekin usoaren ilusioa ematen digun
baselizarik eraiki ez denik; Errege profetak Sortzailearengana altxatzeko irrikatzen
zituen hegoak zituen uso hartatik. Gure herriaren sinesmen sendoak, konbentziorik eta
hipokresiarik gabekoak, euskararen zentzu erlijioso intimo, sakon eta praktikoarekin
hain ondo egokitzen diren santutegi xume hauek lukatu ditu. Harizti edo artadi batek
babesa eta itzala ematen dio eraikuntza xumeari, eta horren barruan aldare pobre bat
dago, zeinaren aurrean bildu eta otoitz egin daitekeen. Beste zertarako?
Euskaldunek, ezaugarri sendoak dituzten nazio guztiek bezala, alderdi berezi bat
helarazi diote profesatzen duten erlijioari. Herri xume eta soil, kanpoko aparatuaren
lagun txikia, indibidualista eta askatasunaren maitalea, zentzu demokratikoa nekez
parekatzen duena, alderdi horiek guztiak bere fede sakon eta astinezinean islatzen ditu
baina zalapartarik gabe; fedea laburra hitzetan, baina obretan ugaria; bere indarrez
arerioaren adierazpen askeari beldurrik ez dion eta, bere karitatez, justiziak, aldiz,
eskatzen duen edozein aurrerapen sozial ongi hartzen dakien fedea; bere osotasunean
gizakiaren garapen absurdu hori, ustez publikoan morala baina pribatuan inmorala,
ulertzen ez duen fedea.
Ermita eta elizetan «zinpeko» ermitatan, Euskal Estatuko buruak kargua hartzeko
ezinbesteko baldintza gisa, lurraldeko askatasunak errespetatzeko zin egin zuen. Bere
ordezkariak, demokratikoki, antzinatik bildu ziren lurralde hartatik, guztien artean,
guztien ardura eta interesa zein zen ebazteko. Klero laiko eta erregularreko kideak
erabat baztertuta zeuden batzar subirano horietatik, beti ere erlijio ekintza batekin
hasten zirenak. Gipuzkoako Jurisdikzioa, Batzarra baino lehen elizgizon batekin hitz
egiten ikusi zutenaren ordezkaritza baliogabetzera iristen da. Ikusi zein zoragarria den
erlijiotasuna eta gizalegea. Zer jakin, Zesarri Zesarrena dena emanez, Jainkoari berari
bakarrik dagokiona emanez.Oreka miresgarri horrekin mugitu eta mugitzen da euskal
herria: berarekin bere klero eredugarria. Elizgizon hura, herriaren larritasunak eta
minak bere erraietan sentituz, gudu-zelaira bota zuten bere arriskuak partekatzeko,
kontsolatzeko eta harekin hiltzeko. Hiltzeko eta inoiz hiltzeko, aberrazio hori ez zela
bere izpirituan sartu. Jokabide horrekin, gehiago sartu zen, ahal izanez gero, jende
fededunaren bihotzean. Harekin, bere moraltasun ezin hobearekin, bere herriaren
«atxikimenduarekin», bere martirioaren haloarekin, betirako irabazi zuen bular noble
guztien begirune zintzo eta sakona; fededunak edo ez fededunak, euskaldunak edo ez.
Euzko Deya, Buenos Aires, 1946ko urriaren 20a.
ERRESARIOARI BURUZKO EGIN ZUTEN*

Urriaren hilabetea, Errosarioaren hilabetea; debozioa, ordea, gure lurrean hilabete
guzien, urteko egun guzien. Bere praktikarekin gure etxeko horma lodien barruan hazi
ginen. Gure aita ona, serio ta piadosoki, kontuak isurtzen ari zen; Bere inguruan, ama,
anai eta neskame, erantzun genion bere otoitzei. Ekintza solemnea izan zen,
afalostean, familia osoak amaitzen zuen eguna, Ama gozoarenganako debozioan
elkartuta eta identifikatuta... Handitzen joan gara eta, gutxitan utzita, ohitura hau ez
gaitu inoiz utzi. Eta gure haurrengan irautea espero dugu.
Berari dagokionez, bi garai gogoratzen ditugu gaur: lehena, matxinada totalitarioak
abian jarritakoan Nafarroa Behereko lurretan heldu ginenean. Donibane Garaziko
zitadela zaharrean izan zen, zeinaren harresien barnean gure gorputz makalak,
nerbioak eta gogoa apurtuta larritasunean, jaio berri baten gozamenak dastatzen hasi
ziren. Ziudadelak 500 haur biltzen zituen batez beste, zeinak, dozena batzuk irakasle,
apaiz, mediku, erizain eta bestelako langile laguntzaileekin batera, pabiloiei bizi berri
bat eman zieten hainbeste urte hutsetan. Erlijio-jarduera berehala antolatu zen eta
bere oharrik politenetako bat arrosarioak ematen zuen, eguraldiak laguntzen zuen
bakoitzean aire zabalean errezatzen zena. Han muinoaren gailurrean hedatzen den
zelaian, zumarraren aintzinako enborren ondoan, bi talde handi batu ziren, gutxi-asko
berdintsuak; horietako baten zatirik handiena ehunka ume euskaldunek osatzen zuten;
erdaldunek osatzen zuten bestea. Eta, ilunabarren leuntasunean, ehunka haur
ahoetatik sortu zen eta bere oihartzunak murmurio leunetan zihoazen ondoko
Pirinioetako haranak eta mendiak zeharkatuz, arrosario hau izan zen gure arima
sufrituentzat leunena, kontsolagarriena, gehiena. sendagaien eraginkortasuna.
Gure bakea ez zen iraunkorra izango. Berriz ere horda totalitarioek, oraingoan
Frantziako maisuak, beren lur gozoa alde batera uzten gaituzte. Marseillako portuan,
hilabete luze eta gogor itxaron ondoren, askatasun lur hauetara joandako baporean
sartzea lortu genuen. Ehun bat euskaldunak ginen taulara igo ginenak. Beste ehunka
nazionalitate ere etorri ziren, ia guztiak iheslariak
* Artikulu honetan liburuki honetako «Euskal Ermandadean» bezala (193. or.),
Amezagak atzera egiten du bere erbesteko bizipen pertsonalak komentatzeko.
Nobelagile baten heldutasuna bere estiloan igarri daiteke, erabili ez zuen literatur
genero bakarra. arrisku bera. Eta gurekin, Brasilgo ertzera loturik, hiru Aita Dominikar
frantsesak. Lehen egunetan gure elkarbizitza jasan behar izan zuten ondoeza nabaria
zen. Ez gintuzten ezagutzen, noski, baina gogoz zekiten propagandak behin eta berriz
errepikatzen zuena: bai, hantxe bertan gau eta egun haien existentzia konpartitzen,
amesgaizto lazgarri baten antzera, gu, «gorriak», izan zituzten. hiltzaileak,
profanatzaileak, piromanak, etab., etab.
Egun batzuk pasa ziren eta lotsati hasi ziren gure batzuekin harremanak. Eta lehen
igandea iritsi eta aldare inprobisatu batean ospatzen zen mezan gure taldea
bertaratzen ikusi zuten, ia osorik, euren harridura nabaria zen. Handik gutxira
kontaktuak hurbildu ziren, elkarrizketak hasi ziren eta inozoki eskatutako azalpenei
eskuzabal erantzun zitzaien. Hurrengo igandean eta beste euskaldun guztiok gure
taldeak ia esklusiboki parte hartu zuen meza kantatu genuen ; Gurasoak konturatu
ziren egunero Jaunartzea egiten zitzaien jauntxo bakanak euskaldunak zirela, eta
itsasontzia ainguratuta zegoenean, hilzorian dagoen itxaropena bezala, Dakarreko
badian, arratsaldero, Afrikako eguzkiak koloretako orgia baten atzean sartu ondoren,
brankako toldoaren azpian euskaldun talde handi bat ikus zitekeen, fraile dominikar
gazte, altu eta buru inteligente hark frantsesez errezitatzen zuen errosarioari beren
hizkuntzan edo erdaraz erantzuten ziotenak.
Bera zen gurekin hurbilen zegoena; bere lagunetako bat Dakarra heldu bezain laster
ospitaleratu behar izan baitzuen, eta hirugarrena, Probintziala, adineko gizona zen,
itxura angeluarra eta izaera erreserbatua, non bere bidelagun gaztearen isurketak
berez kanpoan zeuden. Ez, bistan denez, ez genuela lortu fraide zahar horren
bihotzean sartzea, zeinak gure herri batzuekin maizago edo gutxiago hitz egiten
bazuen beren hizkuntzan, frantsesaren eta portugesaren arteko nahasketa bitxi batek,
bat-batean utziko baitzuen bat-batean, askotan idaztera. beti berekin zeraman
koadernotxo batean Jainkoak daki zer gertakari. Fraile zar hark!... "Torquemada"
esaten zioten gure gizon batzuek.
Casa Blancan lehorreratu ginenean Aita Dominikarretatik banandu ginen. Beste
horrenbeste abenturaren ostean, hilabete batzuen buruan kostalde hauetara iristea
lortu genuen. Eta iritsi eta gutxira, zintzoki ikasi genuen zer kontatuko dugun.
Probintzial zaharra gure helmugara hilabete asko baino lehenago heldu zen espainiar
ontzi batean. Egun batean, bidaian zehar, hainbat bidaiari bere «mugimendu loriaz»
hitz egiten hasi ziren eta, bere ispiluan zehar, ahots nagusia zuena euskaldunen
aurkako kalumnien soka ezagunarekin hasi zen. Probintzial zaharraren ezaugarri
zurrunak bat-batean alaitu ziren eta ordura arte isileko ezpainak bere ahots lehor eta
autoritarioari lekua utzi zion: "Ez dut onartzen zuri edo inori euskaldunez horrela hitz
egiten. Horiek ezagutzeko aukera izan dut. beno: harreman intimoko bizitzan ikasi eta
behatu ahal izan ditut goizetik gauera hilabete luzez, hilabete luzez, sufrimendu,
larritasun eta probak, inor ezkutatzeko gai ez direnen erdian.Eta... begira hau ". Eta
gure "Torquemada", bere koadernotxo misteriotsua aterata, sasi-gurutzatuen taldeari
hainbeste kolpe ziren horrelako gauzak irakurtzen hasi zen: "Eguna... Euskaldunon
jokabide publiko eta pribatuak izaten jarraitzen du. eredugarria; ez eskandalu bat, ez
desegokitasun bat". «Eguna... Gaur aurreko igandeetan bezala, euskaldunek, oraindik
mezara joaten direnak, kantatu dute beren hizkuntzan hainbat motete tartekatuz».
"Eguna... Gaur, Ostegun Santua, hirurogei bat jaunartze hartu dituzte itsasontzian;
jaunartzea egiten zutenetatik hirurogei baino gehiago euskaldunak ziren". “Eguna...
Arratsaldero bezala, brankako toldoaren azpian euskaldun talde handi batek sutsu
errezatzen du Errosario Santua...”.

' NOLA BETETZEN JAKINGO DUGU'

Zeregin nobleagorik gizakia bere noble mailara igotzea baino, zeinetan bere
espirituaren goi-ahalmenen askapenaren bidez burutzen duen, eta askoz gehiago, bere
ahaleginak besteen askapenera bideratzen dituena. Zorrotz esanda, bigarren alderdi
hau lehenengoaren beharrezko eta derrigorrezko osagarria baino ez da , zeren nola
pentsa dezake inork bere giza neurria bete duela, bere arima ezin denean dardara
egiteko gai diren beste gizon batzuen ikuskizunaren aurrean, injustizia soziala,
politikoa. esklabutzak, ezjakintasunak, akatsak edo beldurrak baldintza apal batean
murgildu al dituzte? Elkartasuna humanismo zuzenaren oinarrizko printzipioa da, inor
ezin baita guztiz gizakitzat jo, betiere, edozein gizakiri eragindako injustiziek bere
haragian minik egiten ez duten bitartean, ezta beren burua aske kontsideratu ere,
haien pisua sentitzen ez badute. milioika kateak beren ariman, esklabotasunean intziri
egiten duten lagunen.
Munduko leku guztietan, gaur egun, gizakiaren duintasuna eta Nazio Batuen
Gutunaren aurka borrokatzen diren edo borrokatu daitezkeen fronteak zabaltzen dira,
bere benetako erdigunean bezala, eta Montevidean egunkari entzutetsu batek oso
nabarmentzen duen moduan. Egunotan argitaratzen diren ospe handiko editorialetan,
giza balioaren defentsa horrek hierarkia berezia hartzen du, erakunde horren 55.
artikuluan, beste xedapen batzuen artean, xedapenetan ikusten denez, hau ezartzen
baitu: Nazioen arteko harreman baketsu eta adiskidetsuetarako beharrezkoak diren
egonkortasun- eta ongizate-baldintzak, eskubide berdintasunaren eta herrien
autodeterminazioaren printzipioaren errespetuan oinarrituta, Erakundeak sustatuko
du...- Giza eskubideen eta oinarrizko errespetua unibertsala. guztien askatasunak
arraza, sexu, hizkuntza edo erlijioa eta eskubide eta askatasun horien eraginkortasuna
bereizi gabe". Aipatutako editorialetan, idazleak estimatu duenez, "funtsezko giza
eskubideen urraketa sistematikoa ez da Gutunak barne-eskumen esklusiboko gaitzat
hartzen, baizik eta nazioarteko jurisdikzio espezifikotzat". Hori guztia Peru eta
Venezuelako kasu ezagunei aplikatzen zaie.
Bada, hori horrela bada, den bezala, Mundu Erakundearen berri eman zuen izpirituari
errotik erasotuz gero, baldin eta jurisdikzio espezifikoa badu, gutxienez, bere printzipio
eratzaileak baztertzen dituzten gobernuei presio morala egiten dieten gomendioak
zigortzea ahalbidetzen duena. zer esango dugu Espainiaren kasuaz?
Zeren eta, momentuz, Espainiako arazoari buruzko beste alderdi eta planteamendu
batzuk alde batera utzita, zein gizon zintzok uka dezake gobernu frankista NBEren
gutunean bere nahi gorenak gorpuzten zituen giza kontzientziaren aurkako eraso
iraunkor eta bizi den erasoa dela? Hitlerren eta Mussoliniren esku-hartze
erabakiorraren ondorioz milioi bat espainiarren gorpuen gainean boterera igotako
gobernua, tronura hartu eta hamar urtera, nahi adina etsai tiroka, espetxeratu eta
gaizki tratatzen jarraitzen baitu; gizakiaren oinarrizko askatasunekiko erabateko
mespretxuaren bidez bakarrik iraun dezakeen gobernua; bere zorigaiztoko
"Caudillo"ren anbizio absurdoaren ondorioz hogeita zazpi milioi espainiar gosetera,
miseriara, gaixotasunera eta etsitzera kondenatzen dituen gobernua...
Baina zer jarraitu? Zorionez, ez dira uruguaitarrak gauza horien egia barneratzeko
beharra dutenak. Lerro hauek idazten ditugu, hain justu, Uruguaik azkenaldian NBEren
eztabaidan izandako jarrera eredugarriaren sorburuan, zeinetan, sinestea zaila den
arren, hogeita bost gobernu izan dira frankismoaren errehabilitazioan ahalegin guztiak
jarri dituztenak. Ez dakigu Batzarrean behar diren botoen bi herenak lortuko diren;
Badakigu, bai, eta frankistek guk baino hobeto dakite, ez dela hain zuzen orain NBEtik
etor daitekeela euren egoera etsiaren erremedioa.
Baina ez da hori zertaz. Guretzat, NBEren eztabaida honetan Espainiaren kasua baino
zerbait gehiago dago jokoan: munduko gizon aske guztien duintasuna da jokoan
dagoena. Horregatik itxaroten dugu behin betiko epaia ziurtasunez.
Bitartean, eta emaitza edozein dela ere, gure ahotsa altxatu behar da gaur egunotan
zenbat izan diren hitzik argienak, zehatzenak eta indartsuenak esan dituen Uruguai
honi esker hunkigarriz beteta. gizon guztien kausa den espainiar gizonaren kausaren
defentsan ahoskatua. Eta jarduteko garaian berretsi duela beste behin ere, zalantzarik
gabe, ez dudarik gabe, ez dela alferrik ekialdekoei, arrazoia dutenez, botua ematen
irakatsi zaiela: zeren trantzea iristen den bakoitzean badakitela nola. betetzeko.
El Plata, Montevideo, 1949ko maiatzaren 11.

URUGUAY - EUSKAL ASTEA
Bingen Ametzagak 1943ko urrian, azaroan eta abenduan Uruguaiko prentsan idatzi eta
argitaratutakoaren aurkibidea.
1. Euskal Astea
2. Euskal hilabeteak
3. Euskal lurraldea
4. Antropologia
5. Musika
6. Dantzak
7. Jolasak eta kirolak
8. Mitologia
9. Erlijioa: herejeak eta sorginak
10. Euskara
11. Euskal literatura
12. Suletin Pastoralak
13 Bertsolariak
14. Euskal idazleak gaztelaniaz
15. Euskal antolaketa politikoa
16. Ingalaterrarekin itunak
17. Adiskidetasun eta korrespondentzia oneko itunak
18. Gernikako arbola
19. Demokrazia eta giza duintasunaren zentzua
20. Noblezia unibertsala Foruaren alderdi sozialak
21. Maiato zuhaitza
22. Emakume euskalduna
23. Baserria
24. Burdingintza
25. Argiñak eta arrotzak
26. Marinelak eta aurkitzaileak
27. Kolonizatzaileak eta sortzaileak
28. Garibai, Urkiza, Alberdi, Larrañaga...
29. "Hitz laburrak..."
30. "Euskararen Hitza"
31. "Euskal Anaia"
URUGUAY ETA UNESCO*

Eguzki distiratsuko eta urdin garbiko zeru baten azpian, altueratik ekialdeko bandera
izugarria eskaintzen ziguna, ederra izan zen Lege Jauregiko esplanadean kontenplatzea
ingurutik gainezka zegoen eta eskuinaldean ordenatuta zegoen jendetza izugarria.
Unes-coren VIII. Eta suhartasuna ederra izan zen eta bat-batean ereserki nazionala
abesten altxatu ziren milaka ahots horien kontzertua zoragarria. Gutxitan, inoiz ez
bada, Montevideok begi eta belarrientzako halako opari batez gozatu ahal izan zuen
aldi berean. Emozioak osorik dar-dar egin gintuen. Eta gizonezkoen ahotsen kateak
ozen eta aho batez jotzen zuen bakoitzean, «Tiranoak, dardarak!», ikara berri batek
astintzen gintuen eta uruguaitar arima bertan zegoela sentiarazten zigun, askatasun-
lur hautatuaren benetako izpiritua, sentitu zen. herritar bakoitzak ondare sakratu eta
ukaezin gisa.
Eta hala da, egia esan, liburuen Liburuak dioenean: «Jainkoak gizakia sortu eta bere
kontseiluaren eskuetan utzi zuen», hitz hauekin adierazten du, behin betiko bezain
sinpleak, atributu horren jainkozko jatorria. , zeina gabe gizakiak bere buruaren
onenari uko egin —edo egitera behartuta—. Orduan pentsatu genuen hau eta
kontinente guztietan pentsatzea eta pentsamendua libreki formulatzea tiranoentzat
soilik gordetako luxu bihurtu den hainbeste lurraldetan. Askatasunik gabe bizi ondoren
jendea loria gabe hiltzen den hainbeste herrialdetan; hainbeste herrialdetan, tiranoak
ez diren dardarka, bota militarrak zapaldu eta hondatzen dituen jendea baizik. Eta
orduan iruditu zitzaigun, batzuetan, zeruko urdina jada ez zela hain garbia eta hodei
ilunek soilik eman ziezaiekeela tinta egokia hainbeste herrialde zorigaiztoko banderei,
milioika gizonen banderoi. ezin dute beren bidea aurkitu, bakoitzaren borondate askea
sentitzen eta errespetatuko den komunitate baketsu baten barruan antolatzea. Orduan
pentsatu genuen hori laster errealitatea ez balitz, hitz soinudunak eta akordio antzuak
soilik izan zitezkeela Unescoren konferentzia honen eta guztien ondorio.
Baina orduan, uso zuri-talde baten antzera, Itxaropenaren Himnoaren notak
barreiatzen hasi ziren zeruan barrena, errealitatearen suharri gogortik suzko txinparta
hutsak bezala erauzitako hitzak bezala. Bai, errealitatea gogorra da eta bidea latza;
askatasunaren etsaiak ugariak eta indartsuak dira; nonahi daude, gizon bakoitzaren
zain egoten dira eta herri bakoitzaren barruko egitasmoak lotu, amordaztatu eta
gaitzetsi. Horregatik, beharrezkoa da gizakiak sentitzea eta jakitea tiranoek zauritzen
gaituzten arma berberekin osatu behar dugun garaikurra dela askatasuna, treguarik
gabeko gudu baten prezioan. Gizakiaren onena, Unescok nahi duena, eta gizakia
izateagatik jainkozkoaren esentzia dena, ez dela iristen lorez alfonbratutako eta argiz
koroatutako bide leun batetik. Sakrifizioak sorbaldako zaurietatik bertatik ernetzen
dituen hegoekin altxatuz bakarrik lor daiteke hori, borrokaren pisuak minduta. Aske
izango gara nahi izanez gero, eta Unesco giza duintasunaren helburu hori lortzeko
tresna baliagarria den ala ez guri dagokigu eta guri bakarrik; Justizia gose eta egarri
duten hainbeste herriren gaur urruneko ametsa, errealitate bedeinkatua Uruguaiko lur
zoriontsu honetan.
7. kapitulua.
HEMEROGRAFIA - VENEZUELA –
AURKIBIDEA
1. Absentzia eta presentzia elkarrizketak

2. Naguanaguako Begona
3. Gazteen arazoa
4. Ingudea eta mailua
5. Hau da Pizkunde
6. Euskal artistak Venezuelan
7. Emigranteen elkarrizketak
8. Caracaseko gutuna
9. Gipuzkoako Konpainiako Gizonak
10. Politika eta abertzaletasuna
11. Euskal Himnoa
12. Ideia sinpleak
13. Getxoko Sinfonia
14.Belford Hinton Wilson
15. Euskal auzia
16. Erresistentzia eta iraun
17. Kakaoaren esportazioa
18. Informazio bibliografikoa
19. Bolívar eta euskaldunak
20. Gazte euskaldun bati
21. Euskal umorea
22. Hiru emigrazio
23. Bolivarko Bilbo
24. Euskal Herriaren isla
25. Askatasunerantz
26. Caracas Kolonialaren liburuak
27. Cuatricentenario de Caracas-en argitalpenak
28. Landaetako Caracas "gens".
GAZTE EUSKAL BATI
1965a alde egiten ari dela esaten didazu: "Urte bat gehiago zapalkuntzan; urte bat
gehiago alferrik bizi izan zen. Sabín Mendeurrena da eta aurrekoak bezala utzi gaitu,
Askatasun Eguzkia distira hasten ikusi gabe..."
Urte bat gehiago, bai. Prezio garestia da ordaintzen ari garena. Baina ba al dakigu guk
edo inork zer balio duen minaren urte bakoitzak? Benetan aske izan nahi zuten herri
guztiek ordaindu behar izan zuten, eta Sabinek esfortzuz eta sakrifizioz egindako
bizitza osoan ordaindu zuen. Eta hala ere, agur esan zion bitartean, eskaintzen zitzaion
panorama ezin etsigarriagoa izan: jazarpena eta iseka, gaizki-ulertua eta kalumnia,
arrotzekiko gorrotoa eta herrikideen arteko axolagabekeria gorrotoa bera baino mila
aldiz okerragoa. Halakoa zen Aberriak inori baino gehiago berea zor dionaren bizitza.
Zalantzarik gabe, aurreko batzuk izan zituen. Munguíako Bízkaiko garaileak eta
Amayurko gazteluko nafar heroikoak eta Gatzaren Matxinadako martiriak izan
ziren.besteak. Baina haiek, Olano bezala, Egaña bezala, Moraza bezala, Espainiako
parlamentuaren aurrean edo, gitarra eskuan, Iparraguirre noraezean bezala, edo
fuerista inozoen antzera, euskal askatasunei elokuentziaz eta zintzotasunez abesten
duten horietako asko bezala. bi herrialde —Euzkadi eta Espainia— maitatu eta
zerbitzatzen zituela aldarrikatu zuen aldi berean ezinezko sinbiosi batean.
Hainbat mendetako desbideratze nazionalak ahalbidetu zuen garun argienek eta baita
bihotz garbienek ere ikuspegi desitxuratu hori edukitzea. Euskal eskualde
ezberdinetako batuek Gaztelari bere koroan eta ondorengo garaietan bere
handitasunaren gailurrera iritsi izanak anbizio eta enpresa euskaldunei errege izateko
jaiotakoen nahiak betetzeko eremu zabala eskaini zieten». aholkulariak , Aiala edo
Idiakez edo Gaztelu, etab., etab., edo Okendo eta Gaztañeta, Rekalde, Bertendona,
Txurruka eta beste hainbat almirante handientzat. Erregeen zerbitzura, orduan
munduko boteretsuenak, mundua inguratzeko konpainia eraman zezaketen, Elkano
bezala, edo urrutiko Filipinak kolonizatzeko, Urdaneta eta Legazpi bezala... Eta dena
ondo joan zen eguzkia bezain luze. ez zuen ezarri.errege horien domeinuek eta
herrialdeak barne-egoera pribilegiatua zuten. Beharrezkoa zen, karlistaldiekin,
Aberriaren gorputzean eragiten zuten min eta malkoarekin, mendeetako torporearen
ondoren, Sabinen klarion deiak, aberri zahar eta ahaztutako gaztearen, oihartzuna .
Eta bere ahots garratza izan behar zuen traidorea estigmatizatzen duena, lotan
dagoena esnatzen duena, esnatzen duena kitzikatzen duena, euskalduna haserretzen
duena eta atzerritarra haserretzen duena.
Munduaren punta batetik bestera zeharkatzen duen tximista bezalakoa zen. zeruratu
eta dena aldi berean ikusi. Ez du axola zein azkar desagertzen den. Argiztatu zuena
ezin da jada ahaztu eta maitatu edo gorrotatu daitekeen kontraesanaren seinale bizia
izaten jarraitzen du, baina ezinezkoa da alde batera utzi. Bere lana gazte eskuzabal eta
heroiko batena zen eta horregatik heroikoa eta eskuzabala maite duen gazteak maite
du Sabín bera ezagutu bezain laster eta harengan ikusten duen paradigma bat
zeinaren imitaziorako merezi duen bere bizitza sagaratzea.
Aberriaren bihotzean itsatsita utzi zuen amodioz eta minez egindako dardoak dardarka
mantendu du eta bere dardaraldian dago euskaldun gazte guztiak zaharraren mutur
batetik entzuten eta jasotzen ari diren abesti eta mezu baten antzeko zerbait. Aberria
besteari. . Eta gaztaro horretan, adiskide maitea, zugan eta beste milaka gaztetan
biltzen da gure itxaropen guztia. Gizon bat baino gehiago izan beharko litzateke
Sabínek egin zuena baino gehiago egiteko. Baina ez gara mesianistak, Guiozotek idatzi
zuen bezala, Europan dena aztoratu bitartean, herri izaten jarraitzen jakin zuen aberri
baten seme-alabak baizik. Eta uste dugu, horregatik, Sabínek esnatu zuen jendea
herriak berak bakarrik salba dezakeela, eta jende horren onena zuek zarete, egungo
belaunaldiko gazteak, eta horregatik Aberriak osasuna espero du zuengandik. . Ondo
dakizu armak zein onak diren horretarako beharrezkoak direnean, baina gure egunetan
eta zirkunstantzietan badira askoz gehiago balio dutenak eta beti hobeak direnak.
Goazen lanari, bada, Euzkadi aberririk ederrena izateko behar dugun askatasuna
osatzeko, lana eta ahalegina etengabe hobetuz bakarrik lor daitekeen askatasuna.
Garaiz, bada, lagun gaztea, eguna bukatzen denean bakarrik izango baita atseden
hartzeko ordua. Eta borondate oso tentsiodun lanari, gehien eta onenarekin bakarrik
konformatzen denari. Ezin ditugu batez bestekoak onartu. Txikiak gara eta horregatik
erraldoien antzera lan egin behar dugu gure idealaren duin izan nahi badugu.
Ideal horrek mugi ditzala zure ekintza guztiak. Emakume gazteak, bere punturik
ederrena ematen duenean, orratzak Euzkadiren alde esan dezala eta tailerreko langille
sendoak egin dezala bere lanik hoberena Euzkadi hobe baten alde bere ume
guztientzat; arrantzaleak Euzkadirako bere altxorrik onenak lapurtzen dituela, eta
baserritarrak beren lurra lantzen dutela Euzkadi hobe batean berea izan dadin, eta
zuek ikas-leek, agian gaur gure Aberriarentzat itxaropenik onena, eutsi diezazutela.
Sendo ukondoak ikasketa-mahaiaren aurka zure liburuen mamirik onena eta zure
irakasleen irakaskuntza gorena eta zure laborategietako azken esperientzia
asimilatzeko uzta oparoa eskaintzeko: udaletxeko idazkarietatik diplomaziarretara,
enpresako zuzendarietatik hizkuntzalarietara, matematikarietara. eta fisikariak,
zientzia nuklearretan lizentziatuak. Aurrera guztioi, abesti berrien erritmo bizian —
Homero zaharrak esan ohi zituenak onenak direla—, askatasunaz eta itxaropenaz,
garbitasunaz eta duintasunaz, lana eta ezagutzaz, errespetua eta maitasunaz hitz
egiten duten abesti berriak, aberria, non. Euskaldunok gizakia denaren neurririk
gorena eman dezakegu.
Hori guztia eta gehiago, etorkizun loriatsuarekin, hitzek zer esan nahi duten dakien
gaurko euskal belaunaldi gaztearen zain baitago: "Gu gara Euzkadí'ko gaztedi
berria,...."'.
Euzko Gastedi, Caracas, 1965.

EUSKAL ARTISTAK VENEZUELAN
Euskal artearen erakusketa honen antolatzaileek ez dute inoiz aldarrikatu gure

herriaren arimaren agerpen goren horren adierazpen osoa eta sintesi ezin hobea izan
zitekeenik. Erakusketa hau inork alde batera utzi ezin dituen mugekin jaio baita, eta,
gutxienez, hori gauzatzeko ahalegina egin duten gizonek, Venezuelako gure koloniako
beste adierazpen espiritualek gure existentzia egiaztatzen duten garaian.
Euskal arte-erakusketa hau Venezuelan bizi diren artista herrikideek soilik osatzen
dute. Beraz, bere muga nabaria da. Baina uste dugu muga horrek berak erakusten
dituela bazter uzteko zailak diren merituak. Izan ere, gure herrialdea bezain kopuru
txikia den herri batek Venezuelako lur abegikor horietara bidali duelako, milaka
gizonekin batera, eraikinak altxatzen, burdina lantzen, inprimagailuak modu
zoragarrian mugiarazten eta ariketa egiten, azkenik, dena. industriaren eta
merkataritzaren adarrei, negozioen zalapartatik aldenduta, beren bakardade
emankorrean bildutako beste hauei, zeinetan, Wladimir Weidlé-k ederki dioen bezala,
artearen bidez unibertsoaren jainkozko printzipioa zerbitzatzen duten, testigantza
gorenetako bat da. Euskaldunek beren nazio jeinuaren jardueren konplexutasuna
eskain dezakete, ez bakarrik beren lurralde zaharrean, non, azken finean, "gizon
bakoitza bere lekuan betikoa den", Goethe-k baieztatzen zuen bezala, baita errotzen
diren beste edozein tokitan ere. beren sormen-ahalmenetan fedea jarriz herentzia gisa.
Eta gauza hauek egiaztatzen, hemen dugu Enrique Al-bizu, bere ibilbidearen hasieratik
sari-erregistro ikaragarria izan duen irunarra, zeinetan hobetsi bere figura landu duen,
esku kementsu batekin, zeinetan zaletasun berezia sumatzen duen. hondo ilunetarako
eta oso argi ilunerako, Kape-rotxipi maisuaren esanetan.
Beratara Larramendi dugu Venezuelako paisaiaren interpretazio zoragarriekin
berregiten gaituena eta, berarekin batera, Cuezala, zeina margolari handien seme eta
biloba seinaleak etengabeko hobekuntza lan batera eramaten baititu, hemen
Venezuelan, agerrarazten duena. gai indigenistetarako ia esklusiboa den ituna.
Eloy de Erentxun dugu, zeina, era berean, bere osabaren itzalak, Teodoro bohemio
entzutetsuak, margotzeko zaletasuna bultzatzen duela dirudi, zeinaren zerbitzura jarri
baitu bere paleta fina paisaia interpretatzeko modu nabarmenarekin.
Celedonio Otaño, karikaturaren birtuoso bezain margolari bikaina, eta Ricardo Arrúe,
margolari bikaina bezain ontzigile bikaina, Venezuelan ezaguna, eta José Galparsoro,
Andoni Arozena, Bingen Arnoriaga, Isaac Díaz. de Ibarrondo eta Juan Vizcarret, oso
estimagarriak diren pintzel finak, eta Saturnino Canales eta José Luis Echebarría, bere
beirateekin, Alain maisuak esandakoa ondo egiten saiatuko dira genero hau margolan
bikainena dela eta ia konkisten du harri bitxiaren kolore garbi hori...
Eta —"azkena, baina ez gutxienekoa"'— gurekin José UHbarre-na eskultore gaztea da,
nafarra, zeinaren errealitate sendoa, zeinari buruz hitz egitea alferrikakoa den,
egunetik egunera bere ospea hazten eta hazten den herri honetan. hazi. Ulibarrenak
irmo jarraitzen du bere herrikide loriatsu Miguel de Ancheta-ren bidea, eta, Mogrobejo,
Higinio Basterra Iñurria, Leunda, Fernández de Viana eta berdin-berdin aipagarri diren
beste batzuekin, prest agertu da, esan bezala, euskal herriak bezala ematen duela.
Plastika espezialitate honetan interpretatuak izateko beste gutxi batzuk, etorkizun
hurbilean gure eskultoreek beren maisu-ekoizpenen aintzarekin konpentsatu behar
dute alor honetako leinuaren sormen-ahalmenen ahotsa entzuten jakin ez zuen iragan
baten gogortasuna. artearena.
Euskal Etxearen Urteurren Aldizkaria, Caracas, 1957.

BEGOÑA NAGUANAGUAKOA
“Begoñako Ama Birjinari ile-txirikak emango nizkioke, marinel bat lotzeko behar
ditudalako ez bada”.
Kopla soil honetan gure Antón el de los Cantares-ek XIII. mendetik Artagan muinoa
tronutzat hartuta, bizkaitarren bihotzetan eta bereziki bere itsas harribitxian nagusi
den Ama Birjin ederrarenganako debozio herrikoia laburtu zuen.
Agian Harengan pentsatuz, Juan de Lacosa gure herrikideak, Kolonen lagun eta Mundu
Berriko lehen kartografoak, "Mari Galanta" izena jarri zion, hau da, "María la
Hermosa", bere ontziari, gerora, genovesaren kapitaina. , Historiarako "Santa Maria"
bezala bataiatu behar zen. Eta izen berarekin, debozio laikoko bandera, euskal ontzi
ugari zeharkatu dituzte Ternuako ertzetara bakailao arrantzara abiatu ziren itsasoak.
"Ama Begoña'koa", gure haur-begiek Bilboko portuan behin baino gehiagotan miresten
zuten heziontzi galant hura.
Egia da dedikazio hori ez dagoela “Ilustrazioaren ontzien” zerrendan. Baina gure
Patraña gisa gurtu izana Puerto Cabellotik kilometro gutxira dagoen Naguanagua herri
pintoreskoan, zeina ondo esan izan den Gipuzkoako Konpainiaren lana izan zela, beste
monumentu batzuen artean zor zaiona. bere elizak, arrazoiz pentsarazten digu
Konpainia horretako herrikide batzuek Naguanaguara ekarri zutela 1783az geroztik,
hau da, euskal konpainiaren amaieran, parrokian gurtzen den irudia. Benetako kontua
da bere artxiboek ez dutela bere jatorria argitzen.
Eta Naguanaguako "Andra Mari" bisitatzeko, Caracasko euskaldunok goiz freskoan
euskal etxetik irteten den kotxe karabanan irten ginen. Eta gure autobusean bidaiatzen
duten gazteen alaitasuna, abestia beti ezpainetan eta dantzaren kilipurdiak oinetan
dutela, gure bularrera itzuliko zaizkigu sentipen izugarri pozgarriak, dagoeneko ia
ahaztuta dauden eskualde urrunetako mezulari pozgarri gisa etortzen zaizkigunak. .
Eta gugan sentitzen dugu berpizkunde loriatsu baten antzeko zerbait. Eta gure
inguruan dena eder bihurtzen da goiz honetako mirari horretan, zeruak urdin
garbieneko kupula ematen dion zelaiaren tapiz berdearen gainean eramana sentitzen
garen. Los Teques-en tontorrean gaude jada; La Victoria pasa genuen; Maracay
zeharkatuko dugu, bere landaredi oparoarekin agurtzen gaituena; eta, Valentziako
aintziraren edertasun barearen opariaren ostean, Nagua-naguarantz abiatuko gara,
non txupinazoen trumoiak eta musika banda baten txarangak ongi etorria ematen
digun.
Elizara sartuko gara, bere korua pox-poliñen polikromiaz estalia eta nabeak gure
Pizkunderen sorgin magikoaren oihartzunarekin. Baina laster dena ahazten zaigu. Jada
ez dugu begirik Berarentzat izan ezik, Ama Birjina ederra bere Haurren altxorra
besoetan duela. Horra Bera, Maitasun ederren Ama; eder eta gozoz betea; ilargia
bezain ederra, eguzkia bezain distiratsua. Libanoko zedroa bezala altxatua eta altzifrea
Sion mendian bezala... Eta gure txundituan sentitzen dugu zilarrezko kanpaiak bezala,
behin eta berriz Florentziar hilezkorraren diamantezko bertsoek gure belarrietan
doinua:
"In te misericordia, in te pietate, in te magnificenza, in te s'aduna quantunque in
criatura é di bontate".
Hainbeste eskatzeko daukagu!... Berdin da zazpi mendez Artagan muinoan errege izan
denaren antza gehiegirik ez izatea. Berriro gertatzen zaigu gaur duela urteak bezala,
hainbeste urte!, bihotz alai eta arima fedez beteta igo ginen Begoñako bideetatik. Eta
begiratzen diogu, eta begiratzen diogu begirik kendu gabe, eta horra, berarengandik
zetorren kanela eta mirra aukerako lurrin bat bezala, bake eta itxaropen santuaren
hodei batean bilduta sentitzen gara.
Baina une batez sorginkeria hautsi da. Musika taldea da "Down with chains!"-en notak
erasotzean. Gure herria itotzen dutenak gogoratzen gaitu. Eta gure lurra inbaditua,
menderatua, erabateko adulterazioaren trancean ikusmirak hunkitzen gaitu.
Samintasun guztiak, orduko larritasun guztiak, beharbada gure mila urteko
jendearentzat ilunenak kontenplatuta, itzultzen zaizkigu Arana Goiriren azentu garratz
eta birilei are garrantzi izugarriagoa emanez."Erri gaixua, yaío nintzan ni zure il orduan
eltzeko "Ama ilgo zara motzen azpian ilgo zara zu betiko?..."
Eta gure begiak berriz ere Ama Birjina ederrenetan jarri behar ditugu hari esateko,
gure arima osoa gure hitzetan jarriz, gure aditzak Bernardo handiaren pozari eman
diezaiokeen kategorikotasun erabatekoarekin:
"Gomuta zadiz, Ama on-ona, iñoiz bere esan ez dala Zu'ri deituta, laguntza barik
iñortxu laga dozula".
Euzko Gastedi, Caracas, 1956ko iraila - urria.

BELFORD HINTON WILSON, JAUN BOLIBARIARRA
Aita.- Korso Handiaren izarrak distira utzi zuen. Beste behin, bere existentzia bera
jokoan zegoen borroka egoskortik, garaile atera zen.
"Harri preziatu hau zilarrezko itsasoan ezarria, harresi baten bulegoan edo etxe baten
defentsarako lubanarro gisa balio duena, lurralde ez hain zoriontsuenen inbidiaren
aurka, lursail dohatsu honen, lur hau, erreinu hau, Ingalaterra honen aurka. .. ."
(Rikardo Bigarren erregea. Act.2.Sc.l).
Urte haietan, Helder eta Egiptoko kanpainetan ondutako soldadu batek, Napoleonek
inbaditu zuen Iberiar Penintsulan, ingelesez, portugesez eta espainolek osatutako
legioa antolatu zuen beti eraginkortasunez borrokatu zuena. Geroago, ofizial bikain
hau Errusiako eta Alemaniako kanpainetan ikusi ahal izan zen, eta gero Parisen sartu,
aliatuekin, Napoleonen behin betiko porrotaren ostean. Baina gizon hura, Robert
Wilson jeneral ingelesa, gerraren artea baino askoz goragoko zerbait ikasten ari zen
kanpaina haietan; zerbait, dudarik gabe, bere lehen urteetatik jada azentu limurtzailez
hitz egiten zion, bihotz-bihotzez. Despotaren etsaien ondoan borrokan ari zela,
jendearen askatasunaren maitasuna bere pasio nagusi bihurtu zen; bere ahotsa
Komunen Ganberan altxatu zen, hizkera ausartarekin, abertzale hispanoamerikarren
kausa defendatzeko. Kolonbiako Errepublikako Biltzar Nagusiak legez agindu zuen,
Rosario de Cúcutan promulgatua, Botere Exekutiboak jaun ingeles hari bere
aitorpenaren adierazpena aurkez zezala, eta Askatzaileak adiskidetasuna eman zion,
etengabeko korrespondentzia epistolarioz bultzatua, ez zuena. Gertaeren eta urteen
joan-etorriarekin berretsi besterik ez zuen egin, eta gai politiko eta diplomatikoz
gainezka, gizon batek «bere adiskide handiari» baino ez dizkion gai pertsonaletan
aurkitu zuen adierazpena, Bolivar-ek atseginez deitzen zuen bezala. Sir Robert Wilson.
"Aita bezala, semea bezala". —1821. urtean, zorigaiztoko istripu batek Ingalaterrako
armadaren koadroetatik kendu zuen Wilson jenerala. Egoera horrek —bederatzi urte
iraungo zuena— ez zion eragotzi bere parlamentu-kanpainak jarraitzea, eta, dudarik
gabe, Askatzaileari idatzitako gutun honetan (Londres, 1822-VII-2) ikusten dugun
ebazpenaren arrazoi nagusietako bat izan zen. ) : "Jeneral maitea: Nire hirugarren
semea, aitaren afektu naturalak areagotzen dituzten ezaugarri guztiekin hornitutako
semea... Zure Bikaintasunaren aurrean aurkeztuko da gutun honen eramaile gisa eta
Zure Bikaintasunak duinatuko duen konfiantzaz. eman iezaiozu zure enpresaren xedea
betetzeko behar duen babesa.Zure Bikaintasunaren onginahiaz fidaturik, sinetsarazi
dizut Kolonbiako Errepublikaren zerbitzura sartzeko zure eskaera, Zure
Gorentasunaren babespean, ez dela baztertuko. "
Gutun honekin, Belford gaztea Ameriketara joan zen, zeinak, itsasoz eta lehorrez
erromesaldi luze baten ondoren, eta Santanderren Bogotan bere Estatu Nagusian
jartzeko eskaintzari muzin egin ondoren, azkenean Bolívarrekin harremana ezarri zuen,
lehenago honela idatzi zuena: (Lima, 1823-22-11): «Jauna, nire aitaren nahiak betez,
eta Zure Bikaintasunaren banderoletan izena emateko nire nahi sutsuari men eginez,
hona etorri naiz, zure Gozetasunak ongi jasoko duelakoan. Kolonbiak bere esker ona
merezi duen semea, eta, esaten didatenaren arabera, Zuen Bikaintasunak hain iritzi
handia daukan.
Seme gisa aurkezten du bere burua, eta bikaintasuneko seme gisa Belford Hinton
Wilsonengana begiratu behar dugu orain, zeina, Westminster eta Sandhurst-en ikasia,
eta, aldi berean, oso ezagunak diren moduez hornitua, batez ere oinordekoa den.
aitaren dohain eta bertuteei, zeinarenganako benetako gurtza sentitzen baitu.
Beharbada "bere aitaren meritu, ospe eta tituluen hutsaltasuna bere sentimenduetan
sartzen bada; bere egunetako egileak bere herrialdean ez ezik, hainbat Gorteetan
ordezkatu duen paper nabarmenaz" (Perú de Lacroix ), egia da. bere filial-
sentimenduen noblezia eta zintzotasuna oso goiz eta berez agertu zirela. Hala,
bederatzi urte besterik ez zituela, bere aita Lafayette kondeari ihes egiten lagundu
izana leporatuta Parisen atxilotu zutenean, Belfordek, inori kontsultatu gabe, ostatu
hartzen duen pentsioa uzten du, eta bakarrik, Parisera abiatuko da. Honela ikusiko
dugu, urteak geroago, Liman bost mila pesoko aparteko ordainketa jaso eta berehala
aitari bidaltzen dionean; hala ikus daiteke bere gutunetan hari buruz hitz egin behar
duen bakoitzean. Sir Roberti jausitako zigor bidegabeak gazte galant horren maitasun
filialak areagotu besterik ez zuen egin, zeinak, horregatik beragatik, Akademiatik
irtetean Ingalaterran eskaini zioten azpi-maiztasuna baztertu ondoren, bere abentura
amerikarrari ekin zion, besterik gabe. txikitan Parisera bidaia egin zuen; Wilsonen izen
ona salbatzean, bere harrotasun noblean, erabat garaituko duela ziur dagoela. Eta,
bere hogei urteei begira, Askatzailearen aurrean agertzen da zeinak, arimak zorrotz
aztertuz, lehen begiratuan Belford gaztea ulertu eta bere aitari idazten dio: «Benetako
pozarekin ikusi ditut Wilson familiaren kume samurrak; Nik hartu dut nirea, eta aita
izan nahi nuke» (Padvílca, 1824-1-27). Eta denborak berretsi egiten ditu Bolívarrek
gaztearekiko zituen lehen sentimenduak, Peru de Lacroix-ek egiaztatzen duenez,
Wilson izan zela bere garaiko laguntzaile guztien artean familiartasun handienarekin
tratatu zuena, eta Libertadorearen gutunetan agerian geratu zenez. ingeles orokorrak:
"Wilson gazteak gero eta poztasun handiagoarekin jokatzen du: bere aitarenganako
errespetuak eta maitasunak aitortzen dizkidan sentimenduetan hala lotzen dute, non
batzuetan seme bat daukadala iruditzen zait. hura" ( Potosí, 24-X -825); "Nere aide-
de-camper maitea zelo eta juizio miresgarriz jokatzen du; halako seme bat zuregatik
esaten da, baina zure lana da, eta ez luke gutxiago izan behar" (Caracas, 26-V-827),
esamolde hauetara iritsi arte: "Zure semea nire estimazio guztiaren duin bihurtu da.
Bere gogoak eta fideltasunak ez dute parekorik... nahi duzu, ene jeneral maitea, zure
semea maita dezazun, nik nire laguntzailea maite dudan bezala" (Bogota, 21-VI1I). -
828); "Wilson koronelarengana itzuli nahi duzunean, poz-eguna izango da niretzat.
Lagun baten samurtasunez eta seme-alabarik ez duen senide baten maitasunarekin
maite dut" (Quito, 27-IV-829) ; "A, zer sentimendu nobleak dituzun! Zintzoki bekaiztu
ditut, eta opa nituzke ene semearentzat Probidentziak eman balizkio" (Guayaquil, 27-
VII-29). Bolívarrek seme bat aurkitu du, eta Belford gazteak, berriz, bere filial
pietatearen zama gainezka egin dezakeela bere zabalera osoan isur daiteke gizakien
eta herrien Aita baten kutxa eskuzabalean.
Bolivarrekin batera. —1824. urte hasieratik, urte hartako kanpaina erabakigarria egin
zuen Askatzailearen alboan izan dugu. Bizi Juninen eguzki loriatsua, eta jarraitu
Bolivarrekin Liman sartu zenean. Osasun arazoengatik banandu labur baten ondoren,
Chancay-n elkartuko da Herorekin, zeinak 1826ko maiatzean Boliviara bidaltzen duen
herrialde horretarako egin zuen Konstituzioa emateko ohorezko batzordearekin.
"Zerbitzu hau egin nahi nuen", idazten dio Bolívarrek Sir Roberti, "dudarik gabe nazio
berri baten lege-taulen eramailea izan dela esatea dudarik gabe. Poztasun handia izan
dut hura betetzeko". Teniente koronel gaztea Chuquisacara joango da eta bertan
Sucrek koronelera igotzen du, Kongresuaren zigorrarekin, eta, fintasunagatik, onartu
nahi ez duen sustapena. Hurrengo urtean, 1827an, beste enkargu bat bete zuen,
oraingoan Bogotara bidalia, Kongresurako bidalketekin; eta, bere isilpeko argibideak
betez 48 orduz egon ondoren, Askatzailearekin bat egitera itzuli zen Sokorroko. Urte
hartako irailean Sir Robert Ker Porter adiskideari zuzendu zizkion gutunetan, Bolivarren
Kolonbiara itzuli zen garailea gogotsu deskribatu zuen: «Ezerk ezin zuen gainditu
Askatzailea Magdalenako hiri guztietan eta Magdalenako hiri guztietan jaso zuen ilusio
hunkigarria. Ocaña, Iruñea, Socorro eta Bogotá probintziak. Kolonbiara itzuli den
oparotasunaren egunsenti gisa agurtu zuten hiriburuan sartzea... Kongresuak
Venezuelan egindako guztia onartuko du...". Baina Wilsonek pozez agurtzen dituen
egun argietan, hodei beltz batek beti mehatxatzen du. Santander da —Bolívarren etsai
guztiak Wilsonen etsaiak izango dira— itzalpean maniobrak egitea leporatzen diona
etengabe «bere talentuak, intrigetan emankorrak, iradokitzen dituen arte guztiak
kudeatzea», etab. etab Eta bolibartar gaztea guztiz erretratatzen duen gertakari
batean aurre egitera dator: "Stopford koronelak presidenteordeari idatzi zion Campbell
koronelarekin korrespondentzian nengoela eta iraingarrizko paper guztiak bidali
zizkidala. Lehendakariordeari esan nion hori. ez zen harritzekoa hori egitea, Campbell
koronelak, berriz, Santanderrek Askatzailearen aurka editatzen zituen egunkarietan
argitaratutako irain bortitza guztiak bidali zizkidanean; bere jokabideari buruz nire
iritzia aske nengoela adierazteko eta agerraraziko nuela. , beti nere kontzientziaren
arabera, Gorengoaren ekintzek merezi zuten neurrian» (Bogotá, 23-X-827).
Orain, zalduna kezkatuta aurkitzen da hurrengo Ocañako Konbentzioaren aurretik,
bere jakitasuna eta «bere loria galtzeko beldurra» Askatzaileari ezartzen dioten
oztoporik ez egiteko jarreragatik, sakonean «loriaren miresle sutsu gisa» onartzen
duen jarreragatik. Bolívar jeneralarena" (Bogotá, 827-XI-30). Hitzarmeneko
deliberoetara joaten da eta egun haietako bere gutunek eztabaidan ari direnen
itxaropen eta beldurrak islatzen dituzte, Caracasen bere lagun Porter-i, bera baino
pazientzia gutxiagorekin, Konbentzioaren desegitea eta erabatekoa iragartzen dion
unera arte. ekainean Bolívar inbestidura gorenera eramaten duen mugimendua.
“Orain,” dio, “oso egoera loriatsuan, baina kritikoan jarria dago bere ospea garbi
mantentzeko” (Bogotá, 7-V1I-828). Baina baikortasuna irabazten ari da gure jaun
jauna; Bolívarren boterea betetzean sendotzeak bere espirituari, behin betiko bake eta
oparotasun sentimenduekin batera, bost urtez bere arimaren sakonean lozorroan egon
eta orain ahots menderatzailez mehatxatzeko esnatzen diren beste batzuk ekartzen
ditu: garaia da. itzuli Ingalaterra zaharrera. Horren harira Bolivari zuzentzen dion
gutunean, bere arrazoiak aipatzen ditu: «... betebehar batek, sakratuenak, deitzen
nau nire herrialdera: nire familiaren interesei zaintzea eta nire zerbitzu ahul baina
sutsuak ordaintzea. jaiotzen ikusi ninduen lurraldera...”. Eta bere adiskide Porterri
(828-VIII-10) bidaltzen dionean, bere ideia aurrera eramateko unea dela aproposena
azaltzen du, inork ezin baitu esan Askatzailea abandonatzen duenik atsekabe edo
arrisku une batean: "Inoiz ezin dut motibo interesdunen susmorik izan, nire galera
positiboa da...". Idazten duen Bolívar-ek: "... Sekulako pena eman dit nire karrera
publikoan nire laguntzailea lagun izan ez izana", inork ez bezala ulertzen du Wilson
bultzatzen duten motiboen noblezia eta bere agenteari gomendatzen dio. London JF,
Madril zeren “...pauso honek gureganako pasiorik desinteresatua aldarrikatzen duen
gazte baten ibilbidean lagundu dezake.” Eta bidaiariari bere miniatura bat ematen dio,
oparirik preziatuena izango dena. irteera finkatua da: «Bihar seietan, hiri hau utziko
dut Cartagenara, Jamaika, Mexiko eta Estatu Batuetatik Ingalaterrara jarraitzeko»
(828-28-VIII).Ondo jaiotako bular guztien azentu ezinezkoak dituen sorterritik. horri
ezin zaio eutsi... Eta bidaiariak Heroiaren ondoan Ameriketako lurzoruan bizi den etapa
loriatsuarekin amesten du, berriro gustatu behar zaion herrialdearen zapore
gozoarekin, bertan hasi behar duen bizitza berriarekin. bizitzeko. Baina... Gure
Bidaiaria bere ibilbidearen lehen etapetan dago, irailaren 25eko kolpeak Amerikaren
arima astintzen duenean. Garai haietan Belfordek bere ibilbidean hainbat tokitatik
Askatzaileari idazten jarraitzen du, gertatutakoaren berri izan gabe azaroaren 2ra arte,
Mexikotik, aitari idazten dionean: «Gaur goizean gelditu naiz... albistearen etorrera.
Askatzailearen bizitzaren aurkako atentatu izugarria...". Eta gutun berean ikusten dugu
bere erreakzio polita gertaera higuingarriaren aurrean: «...halako une batean neure
burua absente aurkitu izanak eragindako lotsagatik ez balitz, itzuliko nintzateke, orain
ere, Kolonbiara... Ez nago neure buruarekin konforme; kontzientziak salatzen nau,
erasoaren egunean nire karrera amaitu behar nuela esanez..." Eta hurrengo abenduko
hilabeterako idazten dio Bolívarri, New Orleansetik. , agerian uzten du nola bere
bihotzak sentimendu berdinetan ugaritzen jarraitzen duen: "Santander jeneralaren
aurkako eraso izugarriak eragin zidan emozio ezberdinetako batek ere ez dit halako
inpresiorik eragin, damu eta betiko lotsaren sentimenduak aintzakotzat hartu ez
izanagatik. Fergusson eta Bolívar nire lagunen patua, zeinen galera hain sentikorra
izan da nirekin lagun gisa..." ...eta azkenean laguntzaile gisa edo gerran soldadu gisa
itzultzeko aukera eskaintzen du. dio, entzun du Perurekin hasi dela. Otsailaren 10ean
bidali zion hartan, gaian tematu zuen: "Oraindik ez dut azken erasoaren xehetasunik
ezagutzen... gauzen ziurgabetasun horrek muturreraino oinazetu nau; egia esan
dezaket. ez dudala momenturik izan, irailaren 25ean krimenaren lehen albistea entzun
nuenetik pozik egon naizela''. Baltimoretik, New Yorketik, Bostonetik... Askatzaileari
idazten jarraitu zuen ekainaren 2ra arte, eta orduan esan zion. : "Azkenik, ene
Jenerala, plazerra daukat Zure Bikaintasunari nire herriaren eta nire familiaren altzotik
zuzentzeko...". Baina herrialdearen eta familiaren amestutako gozotasunean, ezin
jasanezin izan den sentimenduaren garratza. Belforden jabea isuri egin da.Ez da
beharrezkoa izango Bolívarrek bere aitari idaztea: "...Beti egongo naiz ongi etorria nire
laguntzaile digna" (Quito 27-IV-29); bere jaioterriko gozamenetatik aldendu behar du
eta, 1. Irailaren 1ean, dagoeneko idazten ari zaio Bolivari: "Lord Aberdeenek pasabide
bat eskaini dit Turnen jaunaren itsasontzi berean. Ingalaterra utziko dugu. datorren
hilaren hasieran». Ondo sentitzen du Bolívar gizon heroikoenak ere benetako lagunei
laguntza eskatzeko deiadar egiten dien une horietako batean dagoela. Hauek dira
Wilson jeneralari idatzitako gutun batean (Guayaquil, 829-VII-27), tirano deitzen
diotela deitoratu ondoren: «Konsolamendu bat geratzen zait... Wilson koronela
gertakari historikoetan ongi hezi da. horietaz erregutzen dizut inprimatzaileari
komunikatzeko balia ditzazun... eta zerbitzu honek garrantzirik handiena du beste
gizonen estimutik jasotzen duten beste bizitzarik ez dutenentzat». Handik gutxira
(829-VIII-17) O'Learyri idatzi zion: "Konsolatzen nauen gauza bakarra zuk eta
Wilsonek aurrez aurre eta defendatuko nauzuen itxaropena da".
Eta Belford Bolivarrekin bilduko da hura gehiago abandonatzeko. 1830eko egun gero
eta tristeagoetan, eskergabe eta desafekzio seinalez sinatuta, beti egongo da
berarekin, are gehiago bere estimuan irabaziz «Mezezi duela —idazten du Bolivar—
egunero gehiago bere sasagrazioa, ilusioa eta leialtasunagatik» ( Cartagena, 5-V1I-
1830). Bitartean, gaixotasunak Askatzailearen gorputza ahultzen ari da etengabe. "SE
El Libertador oso gaixo dago, oso suntsitua..." irakurtzen dugu gutun batean (13-X-30)
O'Leary-ri zuzenduta, zeinari egun batzuk geroago joan den Santa Martatik idazten
dion " ..."Shannon"-eko kapitainari ostatu emateko Askatzaileari bere ontzian ostatua
eskatzeko, itsasoz bidaia labur bat onuragarria izango zela uste baita..." Baina, "Santa
Martatik bueltan I. penarik sakonena izan zuen eta min latzena sentitu zuen SE-n
gertatu den aldaketa ikustean. Ahul dago eta ia ez da gela zeharkatu... bere egoerak
asko larritzen nau» (Soledad, 31-X-30). «Osasuna geroz eta gehiago apaltzen da» (XI-
23-30). «SE, egunero okerrago dagoena, bihar irtengo da Santa Martara, nahiz eta
nahi duena Jamaikako Montes Azulesera joatea edo Cartagenara itzultzea den»
(Barranquilla 28-X1-30). Eta beti jarraitzen du, fededunen prozesioan, Herorekin
ibiltzen San Pedro Alejandrinora doan bide mingarritik non, abenduaren 17 triste
hartan, patuak emango dion bere debozio eredugarria gero noblez esan ahal izateko
saria. harrotasuna : "Nire besoetan hil zen".
Lau hilabete geroago, bere jaioterrira itzuliko da. Belford gazteak dolua darama
bihotzaren gainean. Baina, oraingoan, jaun bolivartar errugabeak asko kontsolatu
behar du Historiak beti aldarrikatuko duen Askatzailearen testamentuko 12. klausula
horrek: "Nire albazeari agintzen diot Roberto Wilson jeneralari eskerrak emateko bere
seme Eelford Wilson koronelaren portaera onagatik. zintzoki lagundu ninduen nire
bizitzako azken unera arte".
Liman urteak.- Baina Ingalaterran egonaldia laburra izango da. Wilson jadanik
Atlantikoaren bi aldeetatik indartsu erakartzen duen arima ibiltaria bihurtu da, haietako
inork berez bere desio definiezinak betetzen amaitu gabe. 1832an Perura etorri zen
Afera-kargu gisa, eta, berak dioen bezala, eztabaidan ari zen hutsunea betetzeko lan
handia egin bazuen ere, bere helburuak partzialki baino ez zituen lortu. Liman
bakardadeko urteak dira, oroitzapenek etengabe bisitatzen dioten eta nostalgia
sentitzen den.
Han dugu gure jauna eroso instalatuta bere etxean, 700 libera kostatu dizkiola dakigun
Limako onenetakoa. Haien sukaldaria benetako artista da; mordomo bikaina eta
lakaina bikaina ditu; Faeton bat, mando bat eta jarlekuko zaldia ditu; eta, sukaldaria
duelako, otorduetan lagunduta egotera behartuta dago. Egia da gizarte femeninoa,
baita ingelesa ere, ez zaiola onena iruditzen, baina bere mahaian eser daiteke «afaldu
lasai eta irakurle onen gizarte maskulinoa». Baina guzti hau ezin da nahikoa izan
zuretzat. Urte haietan Sir Robert Ker Poner-i idatzi zion bezala, Ingalaterrara emazte
bila joan bazen... Eta Bolívarren oroitzapen hunkigarrian errefuxiatu behar du,
zeinaren miniatura erretiratua ikusten baitu... Eta ez. Askatzaileak agur esan zuenean
eman zion bakarra, baina orain bere eskuetara itzultzen den beste hori eta bereganatu
zuen, urte horien inguruan (1837) Peruko hiriburuan, Meucci izeneko italiar bati, berak
esaten digunez. , "...Simón Bolívar jeneralak inoiz ikusi duen interpretaziorik onena da
eta horrela aitortu diote [Diego Ibarra] jeneralak eta [Andrés] Ibarra koronelak bere
laguntzaileak...", (Alfredo Boulton, The Portraits). Bolívar, 87. or.).
Nola jasango du egunotako diatriba antibolibartarra Askatzailearen loria Ameriketako
altxorrik garbiena eta onena dela idazten duenak? Bere etsaiek bere lana suntsitzen
dutela ulertzen du, baina inoiz ez herrien eta gizonen askatasunaren alde dena eman
zuenaren ospe garbiaren aurkako erasoak. «Askatzailearengandik hurbil bizi nuen
isilpeko egoerak, berez, jeloskor jarri ninduen bere loriaz, eta, beraz, bere aurka
egindako kalumnia izugarriak jasateko gai ez...». Aurretik, oraindik Ingalaterran, bere
Aita maitearen aztarnak jaioterritik urrun ikustean zapaltzen zuen larritasuna aitortu
zuen. "Venezuelako Errepublikak Askatzailearen aztarnak ohore egin ditzala eta jasan
dezala dena berarekin lurperatzea, Kolonbiako loria dena izan ezik: Askatzailearen
Ospea... Jainkoari bitartekoak ematea gustatzen bazaio inoiz,". ez da faltako...
adiskide leial bat, berantiar handitasunari azken omenaldia egiten diona. Nire baliabide
faltak baino ez du eragotzi hain objektu sakraturako hilobi duin bat lortzea". Eta uste
dugu hilobi horretan, dudarik gabe, gure jaunak urte batzuk lehenago domina bat
egiteko gomendatu zuen inskripzioa grabatuko zuela, Portenek "Kolonbia bere Aitari
eta Seme onenari" egindako Heroiaren erretratuaren arabera. , beti bere bihotzeko
momenturik onenetan bere filial pietatearen ahotsa oihuka entzun behar baita.
Oroitzapenak ere hegan egiten die Askatzailearen lagun zintzoenei: "Salom bakanetako
bat da, Montüla beste bat, Clemente bezala, Bolívar jeneralarekiko jokabidean
beldurrik eta errurik gabe ibili zirenak. Laugarrena Carreño izan liteke... "Dozena erdia
osatzea zaila izango litzatekeen arren. Horiek guztiak, eta baita Diego eta Andrés
Ibarra ere, ohorezkoak dira alderdi guztietan. Horiek izan ezik, guztiek dituzte puntu
ahulak. Salom, Clemente, Montilla eta Briceño Méndezek dute gutxien". Urdaneta
Gerra Ministro bikaina da. Nire agur maitea Migel Aris-mendiri; Miresten dut
Askatzailearekiko zuen jokaera noble eta miresgarria".
Venezuelako lurretan dago orain gogoa: «Askatzailearen bihotz eta itxaropen guztia
bere azken momentuetan, bere bizitzan bezala, Venezuela izan zen». Eta gaineratzen
du, bere kabuz: "Venezuelak, bereziki, beti aldarrikatuko du bere oparotasunarekiko
nire interes adiskide eta jeloskorrena. Bertan agurtzen ditut Bolivarren sehaska eta
Hego Amerikako askatasuna, eta miresten dut bere seme-alabengan sutsu hori.
balorea eta sakrifizioa, beste hainbat ezaugarri nobleekin batuta, Hispanoamerika
guztiaren gainean eztabaidaezina den gailentasuna ematen diotenak... Horregatik
pozten naiz legeek Llaneroren lantza ordezkatu dutela jakitean”. «Nire interes handia
daukat Venezuelari, Hego Amerikako nire eskualderik gogokoena, eta, dudarik gabe,
gizatiartuena den guztiari...» (Lima, 837-VIII-25).
Dena Wilsonen afektuen inguruan dabil zeinu bolivartarraren azpian; Urte haietan
Santa Kruz bizia salbatu bazuen, Yungayren erasoaren ondoren, garaitutako kaudilloak
ziur egon daiteke Bolivarren adiskide leiala izan izana dela, neurri handiagoan, gure
jaun jaunaren ahalegin humanitarioa zehazten duena. gutxi geratzen zaio Perun
egiteko. 1841ean Ingalaterrara itzuli zen.
Itzultzea eta igarotzea.- Baina oraingoan ere ez da bere jaioterrian finkatuko.
Hurrengo urtean, bere adiskide min Robert Ker Porter, Caracas-eko negozio-zuzendari
britainiarra, eta garai hartan Europan zehar lizentziarekin bidaiatzen zuena, Errusian
hil zen (1842ko maiatza). Venezuelako nostalgiak orain inoiz baino indartsuago
presionatzen du Wilsoni eta O'Learyk behin-behinean ari den postu horretarako asmo
zaharrak berpizten ditu. 1843ko otsailaren 1ean Lord Aberdeen-ek Wilson-en
izendapena sinatu zuen eta, apirilaren 11n, Caracasen bere lanpostuaz jabetzen den,
oso ordaindua izango den sinpatia orokorrean. Wilsonek urte hauetan egin zuen lana
Venezuela eta bere seme-alabekiko adiskidetasuna etengabe lantzea izan zen,
nabarmenduz, bai, «Bolívarren laguna izan zen edozein pertsona altu edo baxuarekiko
lehentasun ukaezina ». (Azpurua).
Adiskidetasun eskuzabal hori egoera zailenetan nabaria izango da. Horrela, 1848ko
urtarrilean, asiloa eman eta gertakarien biktima izan ziren Kongresuko kideen bizitza
salbatu zuen. Hilkor zauritutako Michelena bat jasotzen du bere etxean; Ustáriz
aterpetzen du Legazioan; lagundu Rojas eta beste diputatuei bere etxean... Inor ez da
alferrik joango gure jaunarengana beldurrik eta errurik gabe, urtebete geroago,
eraman eta itxaron legeari buruzko gatazkan, onartzen duen ukitu diplomatiko bikaina
erakusten duena. hark, bere Gobernuari zerbitzatzeari utzi gabe, Venezuelako
interesak benetako lagun baten begiekin kontenpla ditzan eta haien arteko armonia
zaila aurkitu.
Baina 1849ko urte horretan bertan, Wilson jeneralak betirako itxi zituen begiak
Londresen. Seme onak sentitzen du bihotzak bultzatzen duela, beste behin ere,
arbasoen etxean jarraitu behar duen aberri zaharrera. Eta utzi Venezuela, oraingoan
betiko.
Beti hura gogoratu zuenaz eta Bolivarren gurtza zenbateraino izan zen bere bizitza
sentimentalaren ardatza, Meucciren miniaturaren markoaren atzealdean idazten
duenak lekukotasun bikaina du: «Nire nahia da erretratu hau kontuan hartzea. nire
familia betiko ondare gisa eta nire ondorengoetako batek beti daramala Bolívar edo
Bolivia emakumezkoa bada, pertsona ospetsu horrekin izan nuen elkartearen
oroitzapen atseginean.1853ko maiatzak 18. Parke kalea 130. Grosvenor Squarc.
London Belford Hinton Wilson".
Urte batzuk beranduago (1859), Bolivarren erretratua buru duen Grosvenor plazako
etxe dotorea inguratzen duten laino artean, Belford Hinton Wilsonen figura noblea
desagertuko da, Askatzaileari hain leialki lagundu zion azken unera arte. bere heriotza
bere bizitza; bere besoetan desagertzen sentitzeko mina eta ohore gorena izan zuena,
eta bere bizitza, Bolívar ezagutu zuenetik, guardia bat baino ez zen, atsedenik eta
zorabiorik gabe, bere izenaren aintzarako.
Venezuelako Elkartea Bolivariana aldizkaria, Caracas, 1961eko uztaila.

BOLÍVAR ETA EUSKALAK
"El Viejo" izeneko Simón de Bolívarrekin, Zenarruza (Bizkaia) elizan jaio zen 1527an,
abizen horretako lehena Venezuelara iritsi zen eta handik, lerro zuzen batean, bost
belaunalditan zehar, Simón Bolívar (1783-1830), Askatzaile loriatsua.
Beraz, zuzenean, aita-lerrotik, Bolívar de Vizcayatik jaisten zen, baina, belaunaldi
haietan, alde horretatik zein amaren aldetik, ondoz ondoko loturak ekarpenak ekartzen
ari ziren, kasu batzuetan izan bazen ere. euskal odolekoa —Sojo, Zarate, Arratia,
Palacios, Alavés, etab.—, gehienetan, arrotzak ziren bolivarrena. Honek eta bere
jaiotzak Amerika den eta kreolera deitzera iritsi den melting-poteko produktu tipiko
hori bihurtzen dute.
Simón Bolívarren bizitzan behatu beharreko gauza bat da euskal nazio egitateari buruz
duen ezjakintasuna. Gutxi gora behera, Amerikako independentziaren balentria gidatu
zuen urteak bat etorri ziren euskaldunaren heriotza sortu zenekoekin, Llórenteren
(1806-1808) "Albiste Historikoaren" bidez, " Erreformen Batzordea" delakoa. abusuen"
(1815) eta Espainiako Gobernuak 1839an landutako euskal askatasunen aurkako
sastada historikoa prestatzen ari zen beste aurretiazko maniobra batzuk.
Amerikako Estatu Batuetako presidente izango zen John Adamsek bere "Defense oí"
Constitution of the United States...", 1787an argitaratua, goraipatzen badu Bizkaiako
gobernu aske eta demokratikoa zeinen lurraldean izan nintzen. urte batzuk lehenago,
Bilbon ere bizi izan zen Bolívar-en, Zamakoladaren hasiera aldera, ez dugu ezer
aurkitzen herriaren eta euskal erregimen politikoaren berezitasunei erreferentzia
egiten dienik ez urte haietan ez beranduago euren ideia politikoak forma hartu
zirenean. "Granada Berriko Herritarrei Oroimena"n, Jamaikako Gutuna, Angosturako
Kongresuaren aurrean egindako hitzaldia, bere Konstituzio Bolivariarreko proiektua,
etab., etab.
Rousseauren irakurle, beharbada ez zuen sekula ohartu azken honen paragrafo hartaz,
non, euskaldunei eta Gernikako zuhaitzari erreferentzia eginez —Bolívar etxetik ez oso
urruti dagoena—, honela idazten zuen: «Zure burua ikusten duzunean, herririk
zoriontsuenean. Munduan, nekazari talde bati haritz baten azpian estatu-gaietan
erabakiak hartzen eta beti zentzuz jokatzeari utzi diezaioke bere burua hainbeste arte
eta misterioz aldi berean ospetsu eta miserable egiten duten beste nazioen fintasunak
mespretxatzeari». (Gizarte Kontratua , IV liburua, I. kapitulua).
Behatzeko beste gauza bat Caracasko Guipuzcoana Konpainiari buruz egin zuen
isiltasuna da. Bere aita, D. Juan Vicente Bolívar, Cabildoko hiru ordezkarietako bat izan
zen —beste biak D. Alejandro Blanco y Villegas eta D. Silvestre de Liendo ziren—,
1750ean "ordezkatzen duten erregistro ezagunaren buru izan zen". Gobernadore eta
Kapitain Jeneral jaunaren aurrean, zeinen kaltegarria izan den Gipuzkoako Konpainia
Probintzian ezartzeak, Jainkoaren zerbitzura, justiziaren administrazio onerako, errenta
fiskal eta eliz-errenta eta guzti honen onerako".
Baina Simón Bolívarrengan bere ekintza honek arrasto gutxi edo batere utzi duela
dirudi. Bere epistolario zabalean eta ezagutzen diren beste idazlanetan, ezin da aurkitu
Konpainia eztabaidagarriaren aipamen bakar bat, zeinaren on edo txar asko esan
daitekeen, baina inork ukatu ezin dezakeena, bere lorpenen balantze lasaia egitean.
eta Venezuelan halakotzat hartzen ez zirenen erreakzioak sorrarazi zituzten ondorioez,
Venezuelako XVIII.
Eta hala ere, Bolívar La Guairan Europarako ontziratu zenean, 1789ko urtarrilaren
19an, hau da, oraindik 16 urte betetzear zegoela, desagertu berri den Konpainiatik
hainbat gizon agertzen ikusi genituen, zeinen ofizio onak bidaiatzen zituen. Honela
dugu, Vera-cruzera helduta, han idatzi zion 1799ko martxoaren 20an bere osaba Pedro
Palacios y Sojori, garai hartako bere ortografia zalantzatiarekin: "Dn. Pedro Miguel de
Heche-verría pagatu zuen bidaia izan zen. Diktatuko dituzunak baino laurehun peso
gehiago edo gutxiago, ordaintzen badiozu hemen edo han Hechesuriak gomendatutako
bizi den jaun honen laguna den Juan Esteban de Hechesuría1 jaunari...''.
Gutun horren postdatan honela dio: “José Donato de Austrea jaunaren etxean
lehorreratu nintzen, hona heldu bezain laster mezua bidali zidan basterrako marinelak
bere etxera joateko eta eskaera askorekin eta eman zidan. arrazoi onagatik portu
honetan hondorik ez zegoelako”.
Bolívar Veracruz utzi zuen Mexiko Hirira, non badakigu hilabete baino gehiago igaro
zuela Oidor Agirreren etxean.
Bolívar-etik daukagun hurrengo gutuna 1800ko irailaren 30ekoa da. Madrilen idatzia
izan zen eta bertan aurkitzen ditugu euskal leinuko hainbat familia-lotura:
Aristeguietak, haietako batek, Juan Félix-ek, bere jabetzako ondarea oinordetzan hartu
zuen eta de Us-tariz markesa, «hemen dudan tutore bakarra». Bere osaba Pedro
Palaciosi zuzendutako eskutitz honetan, Bilbon ezagutu duen Teresa Tororekin
ezkontza proiektatuaren berri ematen dio eta bere bigarren abizenarekin, Alai-za, ere
euskal jatorrikoa den eta aipatzen du. leinu bereko beste bat, "Dn. Manuel Mallo...
gure lagun eta faborea", zeina, jakina denez, egungo faboritoa zen.
Honako honetan (Madril, 1801eko martxoaren 20a), honela hasten da: ' '17an
Compañía de Filipinas-era joan nintzen eta Visik esan zidan Iriartek diruaren diru-
sarrerak ematera behartu gintuztela, faktura protestaren bat gertatuz gero. ,
protestaren egunetik entrega hori egiaztatzen den arte...".
Eta 1801eko abuztuaren 23an datorrenean, Bilbon datatua eta aurrekoan bere osaba
Pedrori zuzendua bezala: "Diru aldetik, jadanik dagoen guztia esan dizut; beharrezkoa
da zenbaitetan lortu. modu Iriarteren sinadura lortuko bazenu oso ondo egongo
litzatekeen arren. Esan diezaiokezu aberatsa naizela ezaguna naizela, eta diru gehiena
niretzako dela».
Zeinen bi gutunetatik ikusten da beti izan zuela harremana Compañía de Filipinas,
Gipuzkoako zenbait alderditan oinordekoa eta Caracaseko enpresa nabarmenetako bat
Iriarte izan zela, hiru anaia ezagutzen ditugularik: Juan, Pedro eta Martín. , nafarra. ,
Baztango bailarakoak Caracasen "bederatzi musetatik" hirurekin ezkondu ziren, hala
deitzen zieten Aristeguieta ahizpei, haietako baten izena, Juanen emaztea zen,
bidenabar, Begoña.
Bi gutun hauekin: 1801eko abenduaren 29koa Bilbon datatua eta 1802ko urtarrilaren
13koa, Euskal Herritik idatzitakoen sorta amaitzen da, eta berari buruzko berri zuzenak
ematen dizkigutenak.
1802ko abuztuan Caracasera itzuli zen emaztearekin, hilabete gutxi igaro ziren Teresa
sukar horiz hil zenean, 1803ko urtarrilaren 22an. Hogei urterekin, Bolívar alargun
aurkitzen da, bizitza hautsita duela. Galera horrek utzitako hutsune handia patuak
deitu zion eginkizun handia betez bete beharko da. Urte bereko urrian Europarantz
abiatu zen. Bisitatu Espainia, Frantzia, Italia... Horiek dira urteak zure patua ezarrita
dagoela. Alejandro Humboldt eta Bom-plandekiko adiskidetasuna dutenak; Notre
Dame-n Napoleonen koroatzea kontenplatzen duenean (1804); Mont Sacro-n bere
aberria Espainiaren uztarritik salbatzeko zina egiten duenean (1805). Europatik
bueltan, Charlestonen lehorreratzen da. Washington, Filadelfia, New York eta Boston
bisitatu zituen, eta bertan Venezuelara ontziratu zen, Caracasera 1807ko ekainean
iritsiz.
Dagoeneko bidaiak, pertsona aipagarriekin harremanak eta ikasketak bere patua osatu
duten gizona da. 1811ko uztailaren 3an Venezuelaren independentziaren aldeko bere
hitzaldi ospetsua eman zuen Abertzale Elkartean, Kongresuak bi egun geroago
aldarrikatu zuena.
Espainiara egin duen lehen bidaian, zeinetan Guaíreno Esteban Escobar Vildósola
euskalduna duen bidelagun, José Uriarte kapitainak, zeharkaldia egin zuten "San
Ildefonso" ontziko komandanteak, saihestu egiten du, zuhurtziaz eta aplombaz. itsas
txakur zaharra, ingelesekin topaketa arriskutsua. Urte batzuk geroago, Bolívar Tomás
Cipriano de Mosquera jeneralari konfiantza egin zion, pasarte hura gogoratuz eta
oharra handituz (bere tenperamenduaren arabera, Ángel Grisantik ondo dioen bezala),
"okasio hartan Uriarte kapitainak nire bizitza salbatu zuen".
Uriarte ez zen izango Bolivarren euskal salbatzaile bakarra. Izan ere, 1812an
Mirandaren kapitulazioarekin lehen Errepublika erori eta gero, Simón Bolívarren bizitza
arriskuan dagoenean, gizon bat agertzen da eszenan, zeinarengana, Libertadorearen
epistolarioaren bidez, esker on eta maitasun erakustaldi guztiak. Hitz hutsak ez zirela
frogatu zen 1821eko abuztuaren 26an Kolonbiako Biltzar Nagusiko presidenteari
zuzendutako gutunean, non gertakariaren kontakizuna irakurtzen den:
"Zure Bikaintasunak onartzen didazu, lehen aldiz, Kolonbiako Gobernuaren adeitasuna
niretzat pertsonala den aldarrikapen batean okupatzeko.
"Hamabi urtean, La Guairako komandante Manuel María Casas koronelaren traizioak
Monteverde jeneralaren esku jarri zuenean plaza hura husteko asmoa zuten buruzagi
eta ofizial guztiekin, ezin izan nuen saihestu zorte tamalgarria. tirano bati aurkeztuta,
arma-lagunak ez zirelako ausartu nirekin traidore hura zigortzera, edo gure bizia
garesti saltzera.Zorigaitz bezain eskuzabala den gizon batek aurkeztu ninduen
Monteverderi.Hitzaldi honekin Don Francisco Iturbek aurkeztu zidan. garaileari: «Hona
hemen Portuko komandantea Cabello, Simón Bolívar jauna, zeinaren alde nire bermea
eskaini dudana; min bat ukitzen badu, nik jasaten dut; nire bizitza berea da". Ahaztu
al dezaket halako gizon handi bat? Eta eskergabekeriarik gabe, gai izango al da
Kolonbia zigortzeko?
"Don Francisco Iturbe ohoregatik emigratu du, ez Errepublikaren etsaia zelako, eta
hura izan zenean ere, zapaltzaileetatik askatzen lagundu du gizateria zerbitzatuz, eta
bere sentimenduak betez: ez bestela. Kolonbia , Iturbe bezalako gizonak hartzean,
bere bularra gizon bereziz betetzen du.
«On Frantzisko Iturberi ondasunak konfiskatuko badiote, nik nirea eskaintzen diot bere
bizia niregatik eskaini zuen bezala; eta Kongresu Soberanoak gustura egin nahi badu,
nire ondasunak dira jasotzen dutenak, ni naiz zortea.
"Zure Gorentasunari eskatzen diot ordezkaritza hau Kolonbiako Biltzar Nagusiari
aurkez dezala, komenigarritzat jotzen duena ebatzi dezan. Gozatasuna: Simón
Bolívar".
1815ean gaude. Bolívar Jamaikan dago, non irailaren 6an idatzi zuen bere gutun
profetikoa Espainiako Amerikaren etorkizunari buruz. Abenduaren 10ean ez zuen lo
egin bere gelan. Bere hamaka bere ofizialetako batek okupatu zuen, bere komisario
ohia eta Pío beltzaren lagun leiala. Konspirazio kriminal baten besoa exekutatzen,
Bolivartzat hartuta, bere sastakaia hondoratu zuen. Gau hartan hamarrak ziren.
Abenduaren 11n, astelehenean, azterketa ofiziala egin zioten "Bolívar Jeneralaren
Ohorezko Guardiako ofizial hildako Félix Amestoy jaunaren gorpuari". Azterketaren
ondorioz egindako txostena adierazpen honekin amaitu zen: "Baimendutako
zorigaiztoko pertsona heziketa bikaineko gizona zen eta jaun eta jaun eta ederreneko
gizona zen eta hurrengo goizean Santo Domingora (Haiti) itsasoratzeko asmoa zuen.
bidaia luzeagoa izan zen. Libertadorren hamakan jarriz Fatality-k Bolivarren bizitza
salbatu zuen, asmorik gabe ere».
Eta oraindik beste salbatzaile batek Askatzailea izan zuen, hari ziur eta positiboki zor
zion bizitza. Manolita famatua edo bere izen-abizenak esateko, Manuela Sáenz de
Vergara y Aizpuru, hau da, bi gurasoen aldetik euskal odolaz, heroikoki bihurtu baitzen
1828ko irailaren 25 triste hura "La Libertadora del Libertador "-en. Oso erraza da
Bolívarren maitale honen bizitzako zenbait alderdi kritikatzea. Baina gure laguntzari
galanteri edo karitateari dei egin beharrik gabe, justizia sinplea da gau tragiko hartan
erakutsi zituen ausardia, lasaitasuna eta adimen dohain miresgarriak aldarrikatzea,
baita Askatzailearen oroimenarekiko zuen fideltasun etengabea ere. , gure leinuko
beste emakume batzuei ere omenaldi desinteresatua egiten jakin baitzuen , hala nola
Luisa Arrambide heroia, «bere sexuko ederrenen artean...» (1815-VIII-18ko gutuna),
edo Garaicoarrei. , zeinen "... denak esaten dit: hemen zeuden, hemen jotzen zuten,
hemen kantatzen zuten..." (1823-VI-16ko gutuna), etab.
Bolivarren independentzia lanak aurrekari bat izan zuen, ezagutzen jakin zuena. 1561.
urte inguruan Venezuelatik pasa zen euskal gizon bat eta bere izena oihartzun tragikoz
beteta utzi zuen. Lope de Aguirre izan zen, aipamen hutsak hemen dena esaten duena.
Bada, 1821eko irailaren 18an Bolívar Maracaibon ontziratu zenean, Cúcutarako bidean
San Carlosera eraman behar zuen goleta batean, non Kolonbiako presidente kargua zin
egitea espero zen, irakurtzeko hartu zuen bere garaian. bidaia bat "Venezuelako
Historia"ren kopia bat, Oviedo y Bañosen eskutik. Haren arreta, batez ere, Agirreren
eta bere anaardoen abenturak kontatzen diren pasarte horietan jarri zuen, Amazonas
ibaitik behera, Margarita eta Costa Firme uhartera, eta beste ezer baino gehiago
harritu eta erakarri zuen berak zuzendutako gutun famatuak. oñatiarra Felipe II.a
erregeari, zeinaren paragrafo batzuk ozen irakurri zituen Askatzaileak bere bidaiakideei
eta, ondoren, haietako bati, Briceño koronelari, Maracaiboko gobernadoreari
zuzendutako oharra, "El Correo"n txerta zezan eskatuz. Nacional", hiri horretan
argitaratu zen egunkaria, Bolívarrek "1560ko Amerikako Independentziako Lehen
Akta" gisa deskribatu zuen aipatutako gutuna.
Emantzipazio kanpainetan harekin goi karguetan kolaboratu zutenetako hainbat euskal
jatorrikoak ziren: Jose Antonio Anzoategi jenerala, Askatzailearen esaldiaren arabera,
«bakarrik armada bat balio zuen»; Urdaneta jenerala, fidelen artean fidela. Bolívarri:
Juan Bautista Arismendi jenerala, Margaritako buruzagia, eta une honetan nire
oroimenera etortzen zaizkidan beste hainbat, hala nola, Iribarren eta Sagarzazu
jeneralak, Aramendi eta Azkue koronelak, eta aipa litezkeen beste batzuk.Ez ditzagun
ahazteko gomendio tinko horiek. Salom jenerala (Tnijillo, 1824ko martxoaren 14a),
Tomás de Heres koronela (Santiago, 1824ko apirilaren 19a) eta José de La Mar
jenerala (Huan-cachuco, 1824ko maiatzaren 7a). 1824koa), beraz, "deitutakoa".
Urrearen prezioan Bizkaiko burdina biguna eskatzen da, iltze infinitu bat egin eta bidal
ditzaten..."; "Bizkaiko altzairua erosi dadila herrian ferrak eta iltzeak egiteko...",
etab. , etab.
Santa Martan egin zituen azken orduetan, bere bidelagun fidelei ere ez zitzaien falta
leinua duin irudikatu ahal izan zuten batzuk, hala nola Miguel Sagarzazu koronela eta
Juan eta Manuel de Ujueta anaiak. Azken horri zegokion ohore handia han San Pedro
Alejandrinoko villan Askatzailearen begiak betirako ixtea eta abenduaren 17 hartako
gauean Révérend doktoreari gorpua baltsamatzean laguntzea. Eta heriotzaz haratago
doan debozioz, bere aztarnak Santa Martako katedralean bertan bere hilobia profanatu
nahi izan zuten antibolibartarren haserretik defenditzen jakin zuen eta baimena lortu
zuen "ganga eraikitzeko, bere etxera eramanez. bere laguna zaintzeko denborak
errespetatu zuena gordetzen zuen hilkutxa, arkitektoak obra amaitzen zuen bitartean”.
Honen ostean, Venezuelan Askatzailearen figura goraipatzeko gehien lan egin duten
gizonen artean, Rafael Urdaneta jenerala, Venezuelako Elkarte Bolivariarraren
sortzailea bezalako izenak nabarmentzen direla ikusten denean, besteak beste; Ramón
Azpuruarena, Felipe Larrazabalena eta, guztien lana koroatuz, Vicente Lecunarena,
ezin da pentsatzeaz gain, odolak, bere jario ahul baina irmoak ibiltzen dakien bide
misteriotsuetatik, berak bakarrik dakien moduan jokatu duela. abizen oihartzunak
Bolivarrena sortu zen iturri zahar baina iraunkorretik sortu ziren gizon hauen
ahaleginean egiteko.
Venezuelako Gizarte Bolivariarraren aldizkaria, Caracas, 1964.

CARACASKO QUATRICENTNARIO-REN ARGIPALAK
Kultura Aldizkari Nazional honen 182. zenbakian, Caracasko Laugarren Urteurreneko

Batzorde Nazionalaren Kultur Lan Batzordeak egindako lana aipatu zen, Alfredo Boul-
ton jaunak buru zuela Dr. Pedro Grases idazkari gisa. Bertan adierazi zen nola, 1967ko
urriaren amaierara arte, historia, biografia, kazetaritza, poesia, geografia, kartografia
eta beste hainbat gairi buruzko 29 titulu argitaratu ziren, eta horietatik guztietatik,
egileen ordena alfabetikoan aurkeztuta, eskaintzen ziren. Berrikuspen informala non,
kasuaren erreferentzia bibliografikoaren ondoren, iruzkin deskribatzaile labur bat
gehitu zen, dena Manuel Pérez Vila irakasleak egina berari dagozkion zehaztasun eta
gaitasunarekin.
Azpimarratu zen, halaber, zeinen komenigarria den Tomás Enrique Carrillo Batalla
doktoreak zuzendutako Ekonomia Lan Batzordeak paraleloki egindako erredakzio lan
bikaina, Trino A. Díaz Batzordeko idazkariaren lankidetzarekin. honek, 1968ko
urtarrilera arte, espezialitate honetako gai interesgarrienei buruzko 22 monografia
argitaratu ditu eta bere kalitate eta ñabarduraz aberatsa den bilduma osatzen du.
Hutsune hori betetzera dator hurrengo berrikuspen bibliografikoa, eta bertan aipatu
Obras Culturalesen idazkera gidatu zuen izpiritua mantentzen saiatu da. Argitalpen
hauen multzoa, iraganaren irrika, orainaren bizipena eta larritasuna eta etorkizunerako
itxaropenaren taupadagatik daukatena, ondo esan bezala, egin zaion omenaldi
onenetako bat izango da. Caracas bere lau mendeko historian.
ACEDO MENDOZA, Carlos: Caracasko metropoli-eremuko etxebizitzak. Caracas,
Artegrafía CA,, 1967, 200 or. argazkiak, mapak eta grafikoak.
Lan honen egilea bertan aztertzen den gaia ondoen ezagutzen eta esperimentatzen
duenetakoa izateak balio berezia ematen dio liburu honi, non adierazitako arazoaren
hainbat alderdi eta faktore sakon aztertzen diren —kontuan hartu beharra.
onuradunari, urbanizazio prozesu bortitza, Caracasen kokapen berezia...— Egileak,
etxebizitzaren arazoari buruzko oinarrizko planteamendu horiez gain, estatistika-
material aberatsa eskaintzen du, zeinaren bitartez ahalik eta datu kopuru handiena lor
daitekeen liburuki honetan. irakasgaiaren ikasleari interesatzen zaio.
Kapituluak: "1.- Marko Teorikoa"; "11.- Gizarte aldaketa Latinoamerikan"; "III-
Venezuela eta aldaketa soziala" eta "IV.- "Agua de Maíz" auzoko ikerketa-lanak
markatzen ditu ondo egituratutako ikerketa honen edukia eta garapena, zeina "Zer da
IVAC?" kapituluarekin osatzen den V. Odily Rivera andereño soziologoak, Venezuelako
Ekintza Komunitariorako Institutuaren printzipio, helburu eta teknikei buruzko
informazioa ematen da, baita erakunde horrek "Agua de Maíz" auzoan egindako lanari
buruz ere. kasua, aldaketaren Soziologiaren ikuspegi orokorrean kokatua.
ALVAREZ F., Mercedes M.: Tribuna! Errearen! Caracasko kontsulatua. Caracas
Cromotip, 1967. 2 liburuki, 1.a, 423 or. lanparak; 2an, 481 or.
Caracasko Errege Kontsulatua 1793ko ekainaren 3ko Errege Dekretuaren bidez sortu
zen eta Venezuelako bizitza komertziala 1821ean kendu zuen arte, hainbat saiakera
eta ahaleginaren ondoren, erakunde bat izan zen. Lan honetan, Mercedes Alvarez
doktorea, zeina. "Comercio y Comerciantes" eta beste idazki batzuekin, ikasketa-arlo
honetan bete-betean hasia zen ordurako, lehen liburukian Kontsulatuaren historia
trazatzen du, bigarrenean bere azterketa aberasten eta osatzen duten 29 dokumentu
sorta bat emateko. 1967ko maiatzean emandako "Academia de Ciencias Políticas y
Sociales" sariarekin bereizitako lana dela adieraziko dugu.
BALESTRINI, César: Petrolioaren industria Venezuelan eta Cuatricentenario de Caracas
. Caracas, Artegrafía CA 184 or. zirriborroak eta irudiak.
Hogei urte baino gehiagoz gai hau aktiboki jorratzen ari den egileak, bai Meategi eta
Hidrokarburoen Ministerioan, bai Unibertsitate Katedran, hiru zatitan banatzen du bere
lana: ''Petrolioaren industriaren bilakaera historikoa Venezuelan", ". Industriaren
egungo egoeraren analisia, eta, bakoitzaren barruan, "Petrolioaren Industriaren
Etorkizuna" aztertzen ditu nazio-bizitzarako hain garrantzitsua den gai bati buruzko
azterlan hau integratzen eta osatzen duten gaiak zehatz-mehatz.
BALESTRINI C., César: The iron mine industry in Venezuela, Caracas, Artegrafía CA
1967, 347 or., irudiak.
Lan integrala, non egileak, gure egungo metal zibilizazioan mineralen eskari gero eta
handiagoari eta munduan burdinaren aurrekari historikoari erreferentzia eginez hasita,
Venezuelako burdin-gordailu nagusiak zehazten ditu, eta erauzketa- eta garraio-
sistemak eta Burdin-meatzaritzaren garrantzia ekonomia nazionalean, zerga-
erregimena, finantza-emaitzak, merkataritzako burdina meategi nagusiak, mineral
honen prezioak eta siderurgia Venezuelako garapen ekonomikoan. Lana hainbat
herrialdetan burdinaren ekoizpena, esportazioa eta industria aztertzera zuzendutako
kapituluekin osatzen da, hala nola Estatu Batuetan, Suedian eta Afrikako eta
Latinoamerikako zenbait herrialdetan.
BARRAL, JA: Venezuelako kostaldean ezarritako baserri handien etorkizuna. Caracas,
TtaSgráfica, 1966, 149 or. faksimilea.
Marco Aurelio Vila doktoreak bere egileak frantsesez idatzitako lan hau itzuli du,
1881ean, Parisen, eta gurean ia ezezaguna zena. Barralek, Humboldten lagun handia
izan zen eta, 1871az geroztik, "Societé Nationale d'Agriculturc de Francc"-eko idazkari
iraunkorra, Caracas ondoko kostaldearen eta herrialdeko beste eremu batzuen ikuspegi
zehatza aurkezten du, ugaria den lan batean. datu interesgarriak, bai ikuspuntu
historikotik, bai Venezuelako lurraren labore nagusiak azaltzen diren ekonomia,
industria eta nekazaritza aldetik.
BLONVAL LOPEZ, Adolfo. Venezuelako bibliografia juridiko eta fiskala. Caracas,
Ategrafía CA, 1967, bi liburuki: 1.a, 553 or. eta 2an, 599 or.
Urteetako lan tinko batean, Blonval López doktoreak goi-gora ekartzea lortu du
Bibliografia monumental hau, non Venezuelako egileek zuzenbide-ikasketei egiten ari
diren ekarpena eskaintzen digun. Lana Zuzenbidearen adar guztien erreferentziaren
inguruan egituratzen da, zeinaren barruan gaien ordena klasikoa metodo zorrotz
batekin eta ahal den neurrian aipamen nekagarri batekin jarraitzen baita, eta horrek
guztiak egiten du lan hau gure gizonentzat kontsulta tresna bikaina. legeen.
Caracasek nola erabiltzen duten denbora librea. Hainbat. Caracas, Sucre, 1966, 89 or.
grafikoak eta taulak.
Ikertzaile talde batek egindako ikerketa interesgarria, Rodolfo Quintero doktorearen
zuzendaritzapean eta Graciela Sosa soziologoaren kolaborazio teknikoarekin.
Soziologia eta Antropologia Eskolako Lan Soziologia Katedran hasi zen 1964-1965
ikasturteko ohiko ikasleen parte-hartze aktiboarekin eta Unibertsitate Zentraleko
Fakultate desberdinetan programatutako ikasketetako bat da. 1967rako aurreikusitako
Caracasko Azterketa. Denbora librearen arazoa, bere egitura eta inbertsioa jorratzen
diren kapituluen ondoren, egindako ikerketan lortutako emaitzetatik ateratzen diren
ondorioak ezartzen dira.
CRAZUT, Rafael. Venezuelako atzerriko inbertsio pribatuari buruzko gogoetak. Caracas,
Artegrafía CA 1967, 142 or. margolanak.
Konstituzio Nazionaleko 107. artikuluak atzerriko inbertsioak arautzeko beharrari buruz
planteatzen duen arazoaren aurrean, egileak araudi honen oinarriak izan daitezkeen
aztertzeari ekin dio, kontuan hartuta inbertsio horiek herrialdeari eskaini dioten
lankidetza eta sortu dituzten arazoak, bai eta lege hori aldarrikatzeak erator litezkeen
abantailak eta desabantailak ere. Azterketa interesgarri hau Atzerriko Inbertsioen
Legearen proiektu baten jarraibide orokorrak eskaintzen dituen kapitulu batekin eta
"Garapen-bidean dauden herrialde batzuetan atzerriko inbertsioa arautzen duten
xedapenak" dituen Eranskin batekin eta sektoreko deskribapen labur batekin osatzen
da.atzerriko inbertsioa Venezuelan.
GONZÁLEZ GORRONDONA, Jr., José Joaquín; Plangintza ekonomikoa eta Venezuelako
kasuan aplikagarria. Caracas, Artegrafía CA, 1967, 216 or. margolanak.
Venezuelako lautadako, hirietako eta industrietako aberastasun-sortzaileen ildo bateko
kide den egile gaztea, eta Ekonomiaren Plangintzaren gaia gaur egun
eztabaidagarrienetakoa dela aitortzen hasten dena, abiatzen du bere azterketa
ertainera, non aztertzen dituena. aldekoen eta aurkakoen argudioak; bere tresnak
zerrendatzen ditu eta bere mota desberdinak adierazten ditu, baita munduko hainbat
lekutan eta Venezuelan aplikatzetik sortutako esperientzia historiko desberdinak ere.
Horren ondoren, Plangintza ez panazea gisa, plangintza-agentzien egitura eta
formaren eta planen kalkulu eta exekuzioaren malgutasunaren araberakoa den
eraginkortasuna plangintzaren egituraren eta formaren araberakoa den tresna gisa
ikusarazten gaituen azken ondorioak ematen dizkigu. haiek egina.
LLOVERA LL., B.: Venezuelako landa-exodoa. Caracas, Artegrafía CA 1960, 118 or. eta
eranskina eta taulak.
1936-1964 urteetan larritasuna bizkortu den arazoa osatzen duten landa-exodoak
Caracas aldera eta barnealdetik itsas-, ibai- eta aintziraldeetara egindako migrazioen
ezaugarrien laburpena eskaintzen duen lan bikaina. Hiriburuaren zein eskualdeen
dentsitatearen eta hazkundearen balantzea eskaintzen da; Amerikako beste hiri
batzuekin konparazio-datuak daude; Irtenbideak aurreratzen dira bai nekazaritza-
arazoarentzat, bai exodo-arazoarentzat, gai global gisa ere aztertzen dena; arlorako
estatutu berezi baten beharra me! ropolitaria eta lana arazoaren alderdirik
askotarikoak eta garrantzitsuenak biltzen dituen 16 taulak osatutako Eranskin
Estatistiko batekin osatzen da.
MATA MOLLEJAS, Luis: Venezuelako eta Caracaseko langabeziaren inguruko
balorazioak. Caracas, Artegrafía CA 1967, 174 or. eta irudiak.
Egilea enpleguaren arazoari buruz literaturan jarraitutako bi bide oso desberdinak
uztartzen saiatu da: alde batetik, maila oso orokorretako azterketa teoriko hutsa , eta,
bestetik, egoera oso zehatzen azterketak, erreferentzia gutxirekin. teoria. Zer lortu du,
eredu matematikoen formulazioa barne hartzen duen analisi abstraktu batetik abiatuta
interes-kasu zehatzak ohiko bitartekoekin egiaztatzera. Biztanleriaren hazkundearen
eta enpleguaren teoriei buruzko eranskinak ikerketa honen interesa osatzen du, eta 44
estatistika-taulek onartzen dute.
MAYORCA, semea, Juan Manuel: Anomalia sozial baten azterketarako sarrera. Caracas,
American Graphics, 1967, 187 or.
Prostituzioaren arazo larriari eskainitako lana, non Venezuelako prostituzioaren
aurrekari historikoak, pertsonaiak eta etiologia jasotzen dira eta haren profilaxirako
gomendioak eskaintzen dira. Ikerketa-lana da, Unibertsitate Zentraleko irakasle-
eskailerarako igoera izateko aurkeztu zena, horretarako izendatutako agintarien epaian
honako hau irakur daiteke: "Aipatutako lanak, gure ustez, originaltasun, seriotasun eta
baldintzak betetzen ditu. balio zientifikoa... Gai honi buruz, dakigunez, Venezuelako
bibliografiaren barruan ez dago lan sistematikorik».
MAZA ZAVALA, DF: Caracasko Metropoli Eremuaren industrializaziorako baldintza
orokorrak. Caracas, Artegrafía CA 1966, 145 or. eta irudiak.
Azterketa iradokitzaile honetan, nazio-industrializazioaren alderdi hori planteatzen da
produkzio-jardueraren kokalekuan datzana. Honek bi baldintza dakartza: 1.-
ekoizpenaren eskuragarritasun ekonomiko hertsiarena, eta 2.- herrialdearen eskualde
arteko oreka. Egileak gai honen konponbidean aitortutako eskumena jartzen du bere
industrializaziorako metropoli-eremuaren baldintza orokorrak ikertuz eta bere
ondorioak laburbiltzen ditu jarraian. Testua, estatistika-taulez ondo elikatua,
ekoizpenaren eskualde-banaketari eta lurralde-produktu gordinari buruzko Eranskin
batekin eta Barrutiko Federalean zeuden industrien sailkapenari buruzko eranskin
batekin osatzen da 1942. urtean.
MAZA ZAVALA, DF; Bolivarren nazioartekotzea eta nazioarteko likidezia. Caracas,
1967, Sucre, 159 or.
Egileak, hainbat urtetako lan batean erakutsitako gaiaren ezagutzarekin, liburu
honetan bere burua dedikatzen du, merkatu nazionalaren mugetatik haratago
ordaintzeko diru-zeinua hedatu izana kontuan hartuta, gertakari hori. , bere
inguruabarren eta bere proiekzioen analisia, ezarritako moduan, Venezuelako kasuaren
errealitatea ez ezik, bere diru-alderdian, errealitate hori baldintzatzen duten
nazioarteko diru-harremanen esparrua ere bildu behar duena.
ORTA, Celio Segundo: Barne garraio-sistema eta metropoli-eremuan. Caracas,
Artegrafía CA, 1966, 135 or. grafikoak eta taulak.
Garraio-baldintzak orokorrean zehaztea helburu duten lanak) eta Caracasko metropoli-
eremuan, bere bi alderdietan: bidaiariak eta kargak. «Herrialdearen garapen
ekonomikoa azken urteotan»; "Garraio sistema modernoaren integrazioaren
aurrerapenari buruzko kontakizun historiko laburra"; «Garraio-zerbitzuaren
antolaketari buruzko ezaugarri orokorrak»; "Garraio kolektiboa Metropolitan Arean";
"Eremu metropolitarra eta herrialdeko gainerako lurraldeen arteko automozio-garraioa"
dira estatistika-taulen eta grafikoen atal handi batek baloratzen dituen azterketa
zorrotz hau osatzen duten bost atalen izenburuak.
PERICCHI L-, Juan Jacobo: Gure baso-baliabideak eta haien erabilera. Caracas.
Artegrafía CA 1968, 87 or. argazkiak eta irudiak.
Gure zibilizazioa, paperaren zibilizazioa bezala bataiatua, oso lotuta dago egur-
orearekin eta baso-baliabideekin, zeinen ustiapenak gero eta joera handiagoa
eskaintzen baitu. Venezuelan, ustiapen honetan, basoz estalitako azalera batek
eskaintzen duen abantailarekin batera, alderdi mugatzaileak hartu behar dira kontuan,
hala nola industria fasean dagoen dibertsifikazio txikia, kostuen maila altua eta
zalantzak sortzen dituen agortze maila. hein batean, epe luzerako ustiaketaren
etorkizunaz eta baso erreserbei arreta berezia eskatzen die. Puntu hauek guztiak
Pericchi irakaslearen azterketa zorrotzaren objektu dira, argazkiz aberastuta eta 55
margolanekin ilustratuta.
PERNAUT SJ, Manuel: Hamar urteko garapen ekonomiko eta soziala Venezuelan.
Caracas, Artegrafía CA 1966, 197 or. eta 50 estatistika-taula, diagrama eta grafiko.
Egileak, gaiari buruzko autoritate aitortua, estilo bizi, iradokitzaile eta argian, azken
hamar urteetan —1956-1966— —1956-1966— gertatutakoaren azterketa jorratzen du,
Ekonomia Nazionalaren esparruan, hiru baieztapen ezarriz: lehenengoa, nabaria dela
hamar urte hauetan herrialdeak garapenaren bidetik abiatzea lortu duela; bigarrena,
aireratze hori gorabehera, ekonomia erortzeko zorian zegoela, eta hirugarrenik,
aurrerapen ekonomikoa aurrerapen soziala baino azkarragoa izan dela. Hasierako
baieztapen hauek balio dute azterketa funtsibo honen ondorioak izan litezkeenak, hiru
Eranskin eta lau eranskin estatistikoz osatuta.
SILVA, Carlos Rafael: Nazioarteko diru erreserben kontzeptua, osaera eta funtzioa.
Venezuelako kasuaren azterketa zehatza. Caracas, Artegrafía CA 1965, 68 or.
margolanak.
Venezuelako Unibertsitate Zentraleko Ekonomia Fakultatean, irakaskuntza mailan
sustatzeko helburuarekin aurkeztu zen lan baliotsu honetan, egileak, lehenengo hiru
kapituluak, hurrenez hurren, kontzeptua, osaera eta funtzioa azaltzera eman ondoren.
nazioarteko diru-erreserbak, Venezuelako erreserbak zehatz-mehatz aztertzen
jarraitzen du, erreserba horien bidez nazioarteko finantza-egoera sendoa lortu duen
herrialdearentzat berebiziko garrantzia duten indize ekonomikoak, zeinaren
kontserbazioa zerga-, diru- eta barne-garapen ekonomiko on batean oinarrituta lortu
behar baitu. .
S1VOL1 G., Alberto: Venezuela eta bere aberastasun minerala. Caracas, Tipografia.
Vargas, 1967, 144 or. eta mapak.
Ordena alfabetikoan zehazten diren hainbat mineralei buruzko datu-bilketa baliotsua,
bakoitza bere ezaugarriekin eta herrialdeko kokapenarekin, eta gure aberastasun
mineralari buruzko orientabideak eskaintzea dute helburu, ustiapenak etorkizunerako
zenbait aurreikuspen eskaintzen dituen mineraletan azpimarratuz. . Lan interesgarri
hau gutxi gorabeherako kokapenaren zirriborro mineralogikoek —Entitate Federal
bakoitzeko bat— eta Venezuelako mapa mineralogiko batek baloratzen dute, gordailu
garrantzitsu edo nahiko garrantzitsuak soilik adieraziz.
UZCATEGUI, Rafael: Venezuelako gizarte segurantzaren egitura eta bere ondorio
ekonomikoak. Caracas, Artegrafía C.A., 139 or. margolanak.
Venezuelako Derrigorrezko Gizarte Segurantzari, 1PAS-FABri, IPAS-MEri eta INCEri
eskainitako kapituluen bidez, guztiak "Eranskin Estatistiko" oso aberats baten ondoren,
egileak erakusten du "gure gizarte segurantza aztertu eta aztertu behar dela". garapen
ekonomikoan oinarritua, herrialde osora proiekta dadin, babesean berdintasuna ez
ezik, ekoizpen-sektore ezberdinek jasan behar dituzten zama ekonomikoetan ere
ezarriz», Luis A. Mijaresen hitzaurrean esandakoaren arabera. Ulloa.
VILA, Marco-Aurelio: Lautadako espazioetan barrena. Caracas, Artegrafía CA 1967, 87
or. faksimileak.
Lanak bi zati ditu. Lehen "Lautadako Fisiografia"-n, herrialdearen historia geologiko
laburra azaltzen da lautadaren eraketarekin, erliebearen aldaketekin Tertziarioan zehar
eta azken aldaera geologikoekin, alderdi hidrografikoekin egungo morfologiara iritsi
arte. eta Llanoseko uholdeak. Bigarrenean, "El viaje de Fray Jacinto de Carvajal (1647)
visto por la geografía", liburua aipatzen du, Miguel de Ochagavía kapitainaren 1647ko
bidaia kontatzen duen "Descubrimiento del río Apure" liburua, zeina idatzi zuena.
aipatutako aita dominikarra izaera hidrografikoko ondorio interesgarriak ezartzeko,
liburu horretan adierazitakoa eta egungo egoera alderatuz.
Kultura Aldizkari Nazionala, Caracas, 182. zk.

EMIGRADOEN ELKARRIZKETA
BETILLUN- Bai, adiskide Ortzargi; José de Maistrek arrazoi osoa zuen zera idatzi
zuenean: "Emigranteak ez dira ezer; emigranteek ezin dute ezer egin". Hau da,
istorioa aplikatuz: ez gara ezer, ezin dugu ezer egin.
ORTZARGI.- Esaldia enfatikoegia da guztiz egia izateko. Egia da, Betillun, armarik
ikaragarriena daukagula: maitasuna. Uste dudalako gure herria maitatzen dugula
bertan bizi direnek nekez pareka dezaketen maitasun batekin.
BETILLUN.- Ustekeria eta iruzur, Ortzargi. Aberriko zaldun ibiltariak bezalako zerbait
garela sinestean presuntzioa. Eta iruzur sakona, berriz, egia bada Aberria betirako den
horretan maitatzen dugula —eta ez dut ukatuko hori dela garrantzitsuena—, gure
pentsamenduan iruzurra baitago, aberriak duela hogei urte utzi , adiskide Ortzargi, ez
da gaurkoa. Han daudenak hobeki maita dezake, egunero ikusten eta ukitzen baitute,
gure aberriaz pentsatzen dugunean, eta hau zein tristea den, Ortzargi adiskide, betiko
izateari utzi dioten hainbat gauzatan jartzen dugu bihotza.
ORTZARGI.- Hori, Betillun...
BETILLUN.- Bai, Ortzargi. "Panta rei", Heraklito zaharrak esaten zuena. Egunero hiltzen
dira garai batean herrialdeari berezkoak iruditzen zitzaizkion gauzak, eta egunero
jaiotzen dira denborarekin bere mami bihurtzen direnak. Eta beharrezkoa da presente
egotea, han lurrean batari eta besteari pultsua hartu eta ondo estimatu ahal izateko.
Belaunaldi bakoitzak bizitzari aurre egiten dio: aurrekoarengandik asko oinordetzen du
eta berari utziko dio ondorengoari. Ez dezagun hitz egin ideien mugimenduaz:
gorputzarenak bezala modaz pasatzen diren izpirituaren jantziak bezalakoak dira.
Aldaezina dirudiena ere aldatzen da. Zer gauza interesgarriak irakurri nituen azken
egunean Gipuzkoako paisaiaren eraldaketari buruz!
ORTZARGf.- Baina substantzia aldatzen ez duten aldaketak dira. Pinudi batek harizti
edo pago baten lekua hartzea usurpazio bat dirudi, eta baita profanazioa ere, nahi
izanez gero. Baina, haritzen edo pinuen azpian, hor dago gure lurra; gurea, niretzat,
zuhaitz batzuekin edo besteekin, gurea arto-soroarekin hirusta-belardiarekin bezala.
BETILLUN.- Baserriei buruz ere gauza bera esan liteke, ez gure lurretan askok uste
duten adina; pilota jokoa...
ORTZARGJ.- Eta zergatik ez? Gurea bezalako antzinako arraza bat ezaugarritzea
pentsatzen denean, Zumalakarregiren garaian apenas dagoen txapelera jotzen du...
BETILLUN.- Nire lurrera zatoz, Ortzargi. Herrialdean asko dago aldatzen dena. Eta ba
al dakizu bertan bizi garenok daukagun abantaila? Bada, aldaketa hauek bizitzen
dituzte, naturaltasunez asimilatzen dituzte eta, hortaz, beti sintonian jarduteko
moduan daude. Gu, berriz, klima arraroetan bizitzeak zenbateraino behartu gaituen
atzerriratzera ez konturatzen hasten gara, eta, horretaz gain, urteek han inposatzen
dutena ere ez dakigu haien ibilbide gupidagabearekin. Ziurtatzen dizut gauza hauek
kontuan hartzen ez badituzu, errealitatearekiko talkak betiko irribarrea galduko duzula.
ORTZARGI.- Baina dena ez da aldatzen. Zuk zeuk deklaratu zenuen aberrian balio
iraunkorrak daudela.
BETILLUN.- Noski badirela. Zergatik uste duzu doazela nire egunak lurraren
oroimenean murgilduta?
ORTZARGI.- Uste dut...
BETILLUN.- Berak egin gaituelako, Ortzargi. Lurrak, lur hark eta itsasoak —ez dezagun
sekula itsaso hura ahaztu— egin zuten euskalduna. Mendeetan moldatzen gintuzten,
eta hor jarraitzen dute, beti berdin, huts egiten ez duen berearekin iraunkortasuna
komunikatzen. Gu hangoak gara eta hor bakarrik gara guztiz garena.
ORTZARGI.- Baina hain maitagarria izan arren, badira beste balio are preziatuagoak.
BETILLUN.- Hizkuntza, adibidez. Zeren kasu guztietan, hitz egiten duen jendearen
produktua izaten hasiz gero, azken finean herri horren pentsamendu eta
sentimendurako kanal eta molde bihurtzen dena. Bertan bere izpirituaren aztarnarik
nabarmenenak aurkituko dituzu eta bere bizitza zehaztu zuten gertaera handi eta
txikien mila oroitzapenekin batera.
ORTZARGL- Hori kasu guztietan. Eta gurean are gehiago, ahal bada. Hain hizkuntza
berezi eta ezberdina izanik, argi dago beste ezaugarririk ez bezala definitzen gaituen
partekatu gabeko altxor bat dela.
BETILLUN.- Sekula itzaltzen ez den argiaz gozatzera utzi berri gaituen Tellaetxe artista
handiari entzun niola gogoratzen didazu: hura, margolari bezala, euskara ondo ikasten
saiatu zela, ez baitzuen hori asmatu. jaramonik egin gabe, benetako adierazpidea
emango lioke euskaldun jator baten aurpegiari.
ORTZARGL- Artea aberriarekin uztartzen jakiteari deituko nioke.
BETILLUN.- Hori bai. Baina ez dezagun ahaztu gure betikotasunaren beste elementua;
arraza substantzia.
ORTZARGL- Kontuz, Betillun, ikusten ari naiz Hitler agertzen.
BETILLUN.- Bera, ibiltari andi guziak bezala, gezurren hedatzaile bat bezain beste edo
gehiago, egia handiak larritzen zituena zen. Eta odol hau horietako bat da. Ona da
aurkitutako batek genealogiari garrantzirik ez ematean tematzea, baina ondo
jaiotakoarentzat beti izango da oinarrizko zerbait. Euskaldunok suizida baino gehiago
izango ginateke fundatzaileen irizpidea hartuko bagenu.
ORTZARGL- Egia, Betillun. Eta leinuaren defentsan egiten dugun guztia gutxi izango
den garaian gaude.
BETILLUN.- Haren eta bere izpiritu-adierazpenaz, hau da, hizkuntzarena. ORTZARGL-
Eta biak lurrean.
BETILLUN.- Bai, Ortzargi, nonahi, baina batez ere lur horretan. Gure arrazari
betikotasunaren mamia eta gure aditzari iraupenaren oihartzunak eman zizkiona. Biek
ikusiko baitute beren mendeetako ibilbide garbia moztuta, gaur euskaldunok gure
etxean gonbidatu gogaikarri bilakatzen ari garen aberriaren profanazio hau onartzen
jarraitzen badugu.
Euzko Gastedi, Caracas, 1958ko otsaila.

ABSENTZIAREN ETA PRESENTZIAREN ELKARRIZKETAK
Errikoi.- Ez izan dudarik, Errimin, denak du bere prezioa eta ordaintzen jakin behar
duzu. Handia da gerrak inposatu ziguna munduko bazter guztietara zabaltzean, baina
esperientzia aprobetxatzen badakigu, zein emankorra izan behar duen Aberriarentzat!
Eta jakingo dugu; askok jakingo dute behintzat. Espero dut Parisko hurrengo
Kongresua ukitu-harria izatea.
Errimin.- Zein ezberdin ikusten dugun negozioari, Errikoi! Beste lurraldeak ondo
ezagutzea gurea ulertzeko modurik onena dela uste duzu. Nik, berriz, uste dut zenbat
eta gehiago egon norberaren etxean, orduan eta hobeto ulertuko dituela besteak; Esan
nahi dut, zenbat eta gehiago barneratu zure lurraldearen esentzian, ez duzula bakarrik
gehiago eta hobeto maitatuko, baizik eta, aldi berean, besteak gehiago ulertu eta
maitatuko dituzula.
Errikoi.- Eta, halere, gogoan dut Ibsen-ena, ia hogeita hamar urte kanpoan bizi izan
zena, Norvegiaz pentsatzeari utzi gabe eta ulertzeari utzi gabe. Esan zuen ez zuela
inoiz bere etxea urrutitik ikusi bezain argi eta erabat ikusi. Eta pentsa ere André Gidek
Barresi buruz Les Déracinés-i buruz idatzi zuena, azken honi buruz: «Parisera joan ez
banintz, ezingo nuke idatzi besteei bere lurretan geratzeko aholkatzen dien liburua».
Errimin.- Hain justu, Errikoi, hain zuzen.Ez al zaizu esperientzia krudela iruditzen?
Besteentzat aberatsa izan daiteke, baina zein mingarria jasaten duenarentzat!
Errikoi.- Ez dizut inposatu nahi, ez beste inori. Zeren, denaz gain, ez baikara ingelesak
bezalakoak, horietaz esana munduko edozein txokotan etxean bezala senti daitezkeela,
oraindik ingelesak direlako. Euskaldunengan gauzak guztiz aldatzen dira. Atzerriko
lurralde batera doan gureak berez harekin konsubstantziatu ohi du. Hau oso noblea
iruditzen zait, beharbada konkista gerrarik inoiz egin ez izana bezain noblea, baina
zaila da kalkulatzea noraino ahuldu gaituen.
Errimin.- Eta, halere, gogoratzen al duzu gure Jurisdikzioarena, ustezko gaizkileari
hogeita hamar egun emanez Gernikako zuhaitzaren azpian defendatzeko askatasunez
agertzeko, horrela lurretik ihes egiteko denbora emanez? Baina uste zuten nekez
egingo zuela, zeren legeak zer zigor handiagorik eman ziokeen bere lurrak galduz gero
bere buruari ezarriko zion baino?
Errikoi.- Gure abenturazaleen uzta ugariaz ahazten zara.
Errimin,- Ondo daukat gogoan. Gure lurraren txikitasuna eta zakartasuna eta
itsasoaren hurbiltasuna bere ibilbide infinituekin tentaldi indartsuegiak ziren lasterketa
indartsu baterako. Abenturazalearen zigilua gizatiarra eta atsegina da, bai, bere akats
izugarriak gorabehera. Baina esaidazu: zer utzi zioten Aberriari? Ia guztiek sehaska
ahaztu dute eta hilobikoak dira. "Ara nun dirá mendi maitiak" horrekin Iparraguirre
bezala erredimitzen jakin izan balute... Hori izan zen, beharbada, bere bizitzako unerik
distiratsuena izar noraezean.
Errikoi- Agian, Errimin, dena dago bakoitzaren tenplean. Ona da ahulak han lurrean
sustrai sakonak hartzea, baina indartsuak baliagarriagoak izan gaitezke erromesaldian,
beti beraiek geratuko baitira eta arrotzengandik komeni dena bakarrik hartuko baitute.
Errimin.- Beldur naiz gauza gehiegi egokitzen zaien. Bereiztea bada, egin dezagun
maitasunaren kalitatean oinarrituta. Zeren benetan maite duenak ez du ezerk ezingo
baitu bere dilekzioko objektutik urrundu, kanpoan edo presente egon. Nik orain
Alberdirengan pentsatzen dut, Argentinako Errepublikaren oinarriak jarri zituen
“bizkaitar seme” hura. Gizon gutxik bizi izan zituen bizia eta bere lurreko arazoak
berak bezain bizi, eta handik, arrazoi bategatik edo besteagatik, bizi osorako alde egin
behar izan zuen. Baina nola maite zuen!
Errikoi.- Kontuz, Errimin, sentimentala jada agertzen zaizu!
.- Ez ibili kontuz; Badakit hori ez dela estiloa orain: errealista izan behar da, ez al da
horrela esaten? Eta, hala ere, orain ez dut aurrera egingo ez errealista, ez
sentimentala, eta, eredu baten bila, gizon zuhurtzat hartzen dena hurbilduko naiz,
Ulises zuhurra par excellence. Baña zer nai dezu, Errikoi, gizon hori "baliabideetan
emankorra" ikusten dudanean, bere adimen eta nerbioen jabe eta jaun hau, hilezkor
baten maitasunak mimaturik eta gozamen guzietan bustirik, Hasperen besterik ez du
egiten. bere jaioterriko Itakaren etxeetako kea zerura igotzen ikustea berriz, ahuntz-
taldeek nekez aurkitzen zuten uharte pobre hartatik?
Errikoi.- Agian, sakonean, Ulises bere lurraldera itzuli nahi izan zuen bere herrikideen
miresmenaren erdian bere lurraldera itzuli nahi zuena, bere istorio zoragarrien
kontakizuna etengabe aho zabalik edukiko zutena. abentura.
Errimin.- Ez izan ironia, Errikoi. Oso erraza da gure indioak karikaturatzea, baina tratu
txarrak egin ditugu eta haien kausa aldarrikatzeko garaia iritsi dela uste dut. Gure
indioa, oro har, mutiko pobrea izan da, ia ikasketarik gabeko baserritarra. Ameriketara
etorri zen dirua irabazteko eta horretarako ez zuen bere helburutik urrunduko zuten
fintasun espiritualek distraitu behar. Hori gauzatu zenean —egin zenean— gizonak
bere jaioterrira itzultzeko beharra sentitu zuen, eta horri emateko gai zen guztia eman
zion: bere ondorengoak, oraindik ere edukitzea lortzen bazuen, eta bere dirua,
horrekin. baliteke eskola edo hospizio bat irekiko nuke. Zer gehiago egin nezake?
Errikoi.- Baina guk...
Errimin.-... ez gara indioak. Ez ginen Ameriketara etorri dirua irabazteko. Eta, hertsiki
esanda, ez ginen etorri ere egin: haiek etorarazi gintuzten. Eta hona hemen, bakarrik
nahikoa izango litzatekeen arrazoi bat, egun bakar batean lehenbailehen itzultzeari
buruz pentsatzeari ez uzteko. Eta gure lurra asko maitatzearen krimenagatik etorri
gintuzten. Hona hemen gure itzultzeko gogoa areagotzeko bigarren arrazoi bat. Eta
alde egiten gintuzten bitartean, bete egin zuten, eta gero eta errukigabeagoz, gure
leinurako ezezagunekin utzi genituen hutsuneak betetzen dituzte. Eta hori da, ordea,
gure itzulera bizkortzeko hirugarren eta behin betiko arrazoia. Gure leinua lapurtzen
ari zaizkigu eta paisaiak ere usteltzen gaitu, Errikoi!
Errikoi.- Avilara begira. Zein ñabardura miresgarritan diluitzen da erortzen den
arratsaldeko argia! Hau ez al da ederra?
Errimin.- Bai, oso ederra, Errikoi. Uste dut lurralde guztiak ederrak direla, guztiak
Jainkoarenak direlako. Baina gizon bakoitzak bat besterik ez du benetan zurea da,
zuhaitza errotik bezala elikatzen eta sostengatzen den bakarra. Bai, paisaia hau oso
ederra da, nahiz eta ezin dudan nahi bezala sentitu nire izpiritua hemendik kanpo
dagoelako. Hau da, Errikoi, normalean begiak itxi eta oroitzapenen alfonbra magikotik
eramaten uzten naizen garaia. Jada ez nago hemen. Beharbada Galeako baketik oinez
etorri naiz eta orain Aizerrotaren altueran gelditzen naiz... Itzalak erortzen diren eta
Algorta eta Santurtziko itsasadarraren argiak haizagailu zoragarri batean pizten diren
unea da. Mila aldiz kontenplatzen den ikuskizuna, baina nire begiak miresteaz ase ezin
daitezkeenak!
Euzko Gastedi, Caracas, 1956ko uztaila.

BOLIVARKO BILBO
Askotan pentsatu dugu Askatzailearen bizitzako etapa hura, XIX.mendearen hasierako

urteetan, hain berri gutxi irakurtzen dugun eta arrazoi naturalengatik hain biziki
interesatzen zaigun Bilbon egindako egonaldiak erabakitakoa. Bizi zen etxea edo
etxeak ezagutzea, maiz egiten zituen lagunak, bere bizitza lotu zituen harremanak,
bizkaitar herrian bizi zenean honen gertakaririk nabarmenenak, bere iritzia, azkenik,
bere aldeko edo kontrakoa. bizilagunak eta bizilagunak Asko ezagutzea gustatuko
litzaigukeen zerbait da, baina hori gure esku ez dago oraingoz. Bizkaiko artxiboen
gainean egindako ikerketek zorioneko ikerketek, behintzat, gauza hauen gainean pisua
duten isiltasunaren zati bat hautsiko duten eguna iritsiko den etsi gabe, ikerketa horri
ekarpen txiki bat egiten saiatuko gara hemen lan honetan. kontuan hartuko ditugu:
1 ." Bilbo 1800 inguruan, garaiko hainbat bidaiari eta historialariren arabera; 2. Bilbo
Godoyren ofentsiba libertarioan, eta 3. Bolívar Bilbon.
1.°.- Bilbo 1800 inguruan.- Hamarkada batzuk atzera egin behar badugu ere, 1762an
Bowles naturalistaren bisita egin zenetik (Señoríoko landaketei buruzko azterketarako
eta beste lan zientifiko batzuetarako), ez genuen zalantzarik izan. harengana joatea,
izan ere, XVIII. mendeko bidaiarietako bat baita, aldi berean, gertakarien ezagutza eta
maitasun gehiagorekin Bilboz eta Bizkaiaz hitz egiten zuena eta bertatik, bestalde,
horiei erreferentzia eginez kopiatuko ditugu. urteek eragin gutxi edo batere ez zutela
izan. Ikus dezagun egoerari, eguraldiari eta eraikuntzari buruz:
«Bilboko herria, itsasadarraren ertzean barnealdean kokatua, zazpi edo zortziehun
etxez osatuta dago, eta bakoitzean bizilagun asko daude, itsasadarraren gainean plaza
eder batekin, eta bertan presa zoragarri bat. Areatzako pasealekuan behera oso
distantzia luzera jarraitzen duen Aguas dauka.Herriko eraikinak altuak, onak eta
sendoak dira;Areatzako eskuinaldera jaisten denak etxeak, biltegiak eta baratzeak
dira, eta etxeak direnez. margotua, eta Tilo eta hariztiz landatutako pasealekuan
zehar, itsasadarra itsasontzietan gora doazenek hain ikuspuntu eder eta anitza
nabaritzen dute, non uneoro antzerki apaingarri berri eta bikainak ikusten dituztela
dirudi.Ibaiaren urak hainbatek daramatzaten Kale altuenetan zehar kanalak (oso lauak
direnak) nahi denean askatzen dira, garbitu eta freskatzeko; eta gero lurpeko kon-
dueletan hustubideetatik sartuz, zikinkeria guztia eramaten dute; horregatik da Bilbo
bat. ezagutzen diren leku garbienetakoa. Ez da kotxerik edo bestelako bagoirik herri
barruan sartu, eta horrela, harlauza mehez egindako kale harriztatuak berdin eta
batuta mantenduz. Teilatuetako teilatu-hegalak nahikoa ateratzen dira euria egiten
duenean busti gabe azpian ibili ahal izateko, ezta eguzkitako itzalik beharrik ere; eta
horrela uneoro kale lehorretik jaisten zara segurtasunez eta erosotasunez. Iturriek
ibaitik bertatik jasotzen dute ura, goitik terraza moduan egin den kanal bikain baten
bidez, ibaiaren beraren norabidea jarraituz eta Espainiako beste edozein paseo eroso,
fresko eta alai bat osatuz». .
Irakurlea dibertituz, Bowles-en ustez, bertako biztanleen kolore ona, zoriontasuna eta
indarra eta beste hainbat xehetasun interesgarriz, klimari buruzko digresioaz eta
aireztapen onarekin amaitzen dugu epai labur honekin. ertz eta muga laudorioak:
"Laburbilduz, Bilbo erosotasun eta atsegin handiz bizi daitekeen herria da, bertan
egiten den merkataritza zabalagatik, bere klimagatik, bere fruituengatik eta bertako
biztanleen atseginagatik. , eta bere lege zibil eta komertzialak egiten diren
zentzuzkoagatik. Horien artean bada eskergabekeriaren aurkako bat, zeinaren
delituagatik zigorra adierazten baitu"1. Fausto Arocenak egoki dioen bezala:
«Zalantzarik gabe, ez zen Bowles izango delitu horren errudun bihurtu zena»2.
Hamalau urte beranduago (1776) berri zehatzak ditugu Zazpi Kale famatuak eta beste
batzuk aipatzen dituztenak, zeinak bere izenekin eta horietako batzuk behintzat beren
berezitasunekin eta denak Bilbo zaharraren bihotzeko ospearekin, gure egunetara iritsi
direnak. . Honela Somerakoa jada bere tabernekin eta lan gordineko maisuekin;
Askaokoa bere igeltsero, ehule, txalogile, arotz, eskultore, margolari, urreztatzaile,
sarrailagile eta galdaragileekin; Artecallekoa, bere dendari, zilargintza eta tailagileekin;
Tenderíakoa, bertan "zeta batzuekin eta halako merkatari batekin arropa saltzaileak"
dauden; Belosticalleko horretan merkataritza dendak eta merkatari batzuk ikusten
ditugu; Carnicería Vieja-n, moztaileak, ostalariak, bitxiak eta ale-saltzaileak, jarlekuak
eta bizarginak; Barrencallekoan, bakailao, olio, koipe eta pattarra saltzaileak;
Erriberakoa bere merkatariekin, ontzi-artekariekin eta besteekin; Alkitran, erretxinak,
kalamua eta aparejuak saltzen dituzten La Estufa dendetan... Achuri, La Ronda,
Barrencalle-Barrena eta beste ostatuak aipatzen ditu, eta zehazki Arenaleko "Sol
Dorado", Bidebarrieía eta Tatus ostatuarekin mugan. Sombrerería kalea.
Iturri beretik hartzen dugu:
"Etxeak oraindik ez zeuden zenbatuta eta otoitzaren ukituan itxita zeuden, auzokideei
isuna ezarriko zitzaien ordenantzaren kapitulu hau betetzen ez bazuten. Ateek,
orokorrean, tamaina onekoak zirenak, kolpe indartsua zuten edo. biztanleei deitzeko
mailua.solairuetakoa, etxe gehienetan hiru gela ziren.
"Jendearen erretiroa normalean zen, gaueko bederatzietatik bederatzi eta erdietara.
Gizonak, Santiagoko elizan buruko otoitzera joan ondoren, banatutako lekuetan
elkartzen ziren (eta kopuru jakinaren arabera), zeinak hilabetekari xume batekin
eusten zuten. hobaria, non berriketan edo jolasetan dibertitzen zuten, eta bidezko
sexua, kuartel edo andre adiskideen elkarretaratzeen bidez, hamalautik hogeira
bitartean bisitatu eta berriketan zebiltzanak, egun batean etxe batean eta bestean
bestean, eta jasotzen zuena. laguntzaileei tragoa ematen zien, eta haietakoren bat
umezurtz bazen, beren kuarteletatik bisitak jaso behar zituzten egunean piknik bat
egiten zuten. Hortik kanpo, jendeari ez zen apenas bisitatzen, nahiz eta atzerritarrek
bai»5.
Urte batzuk beranduago (1778) beste bidaiari bat dugu Bilbori buruz ere berri oso
interesgarriak emango dizkiguna, "herri oso polita eta alaia", baita bertako etxeak ere,
berak dioena "...zazpiren oinean osatzen duena. ehun eta horien artean batzuk oso
onak, eta garaienak eta arkitektura erosoak dituztenak; nagusiak ez dira normalean
haietan bizi, biltegietan lan egiten dutelako, eta horregatik pertsonarik ospetsuenak,
zailtasunik eta penarik gabe lan egiten baitute. merkataritza, bigarren geltokietan
bizi.Correo kalean dago etxe bat, beheko solairutik edo kaleko solairutik gela nagusira
arte, fatxada osoa kanela koloreko marmol ederrez estalita dago, oso distiratsua, eta
horrek oso ona egiten du. ikuspegia".
Nola kontatzen digu ' 'Lau parrokia ditu, eta horietatik nagusia Santiagokoa da, fabrika
zaharra, eliza ez oso argia, baina arkitektura ona eta serioa. San Anton, obra zahar eta
serioa ere”. Bestea
3.- Mahatsondoa. Labayruk, Siscayako Historian, VI liburukia, kap. XIV, non "Reseda
de Bilbao y de su vida social en 1775" izenburua ateratzen duen herriari buruz
idatzitakoa, 1776an, asturiar batek, "Peter the Fshle" izengoitiarekin. : "Zer aldea da
Herri honen agerpena eta muga egiten duenarena!Ez da nire asmoa gaztelarrei iseka
egitea, haien bertuteak estimatzen ditudana, baina isilik eta triste daude, beren
aurpegi soil eta eguraldi-irabiatuak daramate asperduraren eta pobreziaren irudia.
Bizkaian bada beste kolore bat, beste fisonomia bat, beste pertsonaia bat: aske, alai
eta abegitsu, euren zorionaz jabetu eta lekukoekin partekatu nahi dutela dirudi”.
Bilbori buruz dio "merkataritza bere jarduera guztian distira egiten duen hiria" dela eta
azpimarratzen du "bizkaitarrak ez direla merkataritza honen ikusle inaktiboak:
Mediterraneoko probintziak neurri handi batean atzerriko merkantziaz hornitzen
dituzte, eta euren ontziek etengabeko korrespondentzia mantentzen dute.
penintsulako beste portuekin eta Frantzia, Ingalaterra eta Holandako portuekin"5.
Aipatu behar dugun bidaiari honen Euzkadiren inguruko epaiak, oro har, ez lirateke
hain laudagarriak izango eta Gaspar Melchor de Jovellanos politikari eta idazle
espainiar ezaguna baino ez da 1791n herrialdean zehar bira egin zuena. bizkaitar
hiriburuan esaten dugu "Bilbo herria biztanle modernoa da... Bilbon kale harriztatua
eta argiztatuta bikaina dago; kotxerik ez da onartzen. Hiru mila bizilagun araututa
daude, baina -eta kontuan izan zein den esamoldearekin. bere biztanleen
merkataritza-jarduera nabarmentzen du —hamabost mila arima gainditu behar dira,
irakiten diren heinean». Aitortu du, eskalerik ez egoteak harrituta: «Ez dut Bilhaon
gizajo bakar bat ere ikusi». Bestalde, errefuxiatu frantses askoren presentzia
nabarmentzen du —iraultzaren garaiak izan ziren—, ostatuak birlokatzen dituztenak6.
Azkenik, mendearen amaieran, 1797. urtean, beste informazio iturri bat dugu, oraingo
hau herrian urte hartan egindako estatistikek emandako objektiboa eta zehatza izango
dena.
Bertatik badakigu bilbotarren kopurua, adinaren, sexuaren eta egoera zibilaren arabera
banatuta, guztira 10.943 direla. Errolda honen bidez eraikin publikoen kopurua eta
kalitatea ere jakin dezakegu —bizitoki-etxeez gain, 781 dira—, horien artean zortzi
diren "jolasak" adieraziko ditugu, eta horietan sartzen da, dudarik gabe, 1790ean
Sutegiko etxeen ondoan eraiki zela dakigun pilota frontoia. Udaletxearekin batera, bi
espetxe, hogeita zortzi taberna, hogei ostatu, ospitalea, hospizioa, Euskal Elkarteko
Zientzia eta Arteen etxea, Marrazketa, Nautika eta Latina. Azkenik, errolda honetan
klaseka bildutako biztanleria jasotzen da, eta horien artean merkatariak nabarmentzen
dira, 244 dira; merkatariak, 145; merkataritza-artekariak, 22; notarioak, 24;
abokatuak, 23; prokuradoreak, 9; medikuek, 4; zirujauak, 18; botikariak, 8; al-
beitares, 44 eta bizarginak, 23.
Artisauen eta artisauen orokorrean, 33 zenbakia duten zilar-oginak aipatuko ditugu; 13
urte dituzten errementariak; sarrailagileak, 38; harginak, 34; harrijasotzaileak, 22;
arotzak, 186; jostunak, 297; zapatariak, 302. Eta irakurlea gehiago nekatu ez dadin,
lapidariak, 2, beste batzuk gutxi-asko bitxiak aipatuz amaituko dugu; tindatzaileak, 3;
margolariak, 3; musikariak, 14; karta jokatzeko, 3; organogileak, 2; inprimagailuak, 3
eta koadernak, 3. Besteak beste, oroimen berezia izango dugu gure ustez lehengaia,
gehienetan, Venezuelako lurretik datozen 21 txokolategileentzat7.
Orain arte azaldutako guztia laburbilduz, esan genezake Bolívar iritsi zen Bilbo 12.000
biztanle inguru zituen zortziehun bat etxe eta bi dozena kaleko biztanleria txikia zela,
baina bere txikitasunean merkataritza eta itsasontzi bat osatzen zuela ". hamaikakoa"
horrek bere tamainatik eta populaziotik espero zitekeena baino garrantzia,
aberastasuna eta ongizatea eman zion, non "erosotasun eta atsegin handiz bizi
daitekeen" eta non jendea, aberatsa zein pobrea, "ikaragarrizkoa den". gay eta ondo
jateko eta ez gutxiago lan egiteko joera duena", "oso ohitura osasuntsukoak eta fede
frogatua".
Badakigu mende horren azken herenean Bidebarrieta kalean Don "Juan Ángel de
Bolívar" bat bizi zela, zeinaren etxetik, momentu batez, begi argiz argiztatutako kreole
gazte baten figura ikusten dugula, agian, agian, "Sol Dorado" ostatura doa orain, kale
horren mugan, eta halakoetan, guztietan bezala, gure gazteari jakin-min definiezin bat
pizten hasten diren errefuxiatu frantsesak biltzen dira...
mendearen amaieran eta XIX.aren hasieran Bilbo izan zen, zeinaren gainean, Euskal
Herri guztian bezala, mehatxu bat sortzen hasi zen hurrengo atalean aztertuko ditugun
jatorri, izaera eta emaitzei.
2.- Bilbo Godoyren ofentsiba libertarioan.- 1801ean, Bolívar Bilbora lehen aldiz heldu
zen urte berean, bidaiari bat sartu zen Eus-kal Erria zaharrean, zeinak, herrialdean
egonaldi labur batekin, iraunkor bat uztea lortu zuen. oroimena, begirunez eta esker
onez egina, euskaldunen bihotzetan.
Bere anaia Alejandroren antzera, oso gutxi lehenago (1799) Venezuelara iritsi zena
zientzia-gizon aparta gisa bere izaeraren altxor aberatsa aztertzeko ahaleginik onena
emateko asmoz, Guillermo de Humboldt Euskal Herrira aparteko batez hornituta iritsi
zen. formazio zientifikoa.eta ezagutza-egarri aseezinak bultzatuta. Batez ere,
euskararen misterioak erakartzen zuen, bere antzinako hizkuntzak, filologo batek jarri
zezakeen guztia zein jartzen zuen argitzeko. Eta hizkuntza eta herria oro har!
Euskaldunen artean argituenak zekiena bezainbeste ezagutu zuen, behintzat.
Humboldtek, garai hartan Euzkadin falta zen metodo zientifiko baten jabe izateaz gain,
bere ezagutzaren unibertsaltasuna eta bere aztergaiarekiko maitasun zintzo eta sutsua
uztartu baitzituen, azken finean bakarra den maitasun hori. maitearen grazia eta
perfekzio guztiak ikusteko eta ikusarazteko gai. Zintzotasun osoz, Fausto Arocenak
euskaldunen «1. laguna» dei lezake8.
Sartzen den momentutik, paisaiak begiak lapurtzen dizkio: " Haranak eta mendiak -
esango digu- hemen atseginago eta nahastu egiten dira beste lurralderik ez bezala.
Eszena une oro aldatzen da; ia nonahi ikuspegia itxita dago; gure begiek sorta txikiak
baino ez dituzte ikusten, baina beti era pintoreskoki mugatua"9.
Bertako biztanleez honako hau idazten du: " Vasconia, Espainia eta Frantziaren artean
egon arren... alderdi guztiz berezia du eta, batez ere, bertako biztanleek ez dute berez
aurkezten Frantziaren edo Espainiaren izaera. Ohiturak eta fisonomiak desberdinak
dira , hizkera berezia da bere hitzetan, bere eraketa eta intonazioa ulertezina da bere
hitz hutsalenetan ere ezezagunentzat ia guztiak euskaratik eta hein batean bere
sustrai zaharrenetatik eratortzen diren topografi-izenek ere ezohikotzat jotzen
duten»10.
Honela dio ere: "Euskaldunak, batez ere espainiar aldean, ez dira mendiko artzain
txiroak edo erabat zapaldutako seroi hutsak. Nekazaritza, nabigazioa eta
merkataritzara dedikatzen den herria osatzen dute, eta ez zaie gorputzeko ongizaterik
falta, hori gabe. oparotasun morala ezinezkoa. Antolaketa librea dute, deliberazio
publikoak normalean herrialdeko hizkuntzan".
Bilbori buruz idazten du herrialdeko hiririk garrantzitsuena eta oparoena dela eta,
zentzu askotan, xarmangarriena ere bai. Baina ikusten du atzerritarren trafiko
etengabeak bertako ohiturak alde batera utzi dituela neurri batean, eta hizkuntza ere
oso kutsatua dela eta gaztelaniarekin nahastuta dagoela. Beha ezazu Bilbon "hartu eta
eman" praktika zorrotza, hau da, inori ez zitzaiola utzi merkantzia atera ordez
baliokideak sartu gabe.
Aurreko bidaiarietan ikusitakoa berretsiz, zera dio: «Langile horren erdian,
euskaldunak dira ikus daitekeen nazio on eta alaiena, eta lan-egun nekagarrienari
musika eta atzetik dator sarritan. dantza... hemen eskaleak aurkitzen diren lekuetan,
gutxitan naturalak dira, baina ia beti atzerritarrak"12-
Eta Bilborekin jarraituz, baieztatzen du beste herrietan ez dela "euskal nazio
izpirituaren ondorio onuragarriak den bezala jasaten, izan ere, Espainiako oso hiri
gutxitan aurkituko baita hainbeste establezimendu garesti onerako araututa, eta
gutxitan aurkituko ditu bidaiariak hainbeste gizon hobekuntza abertzale ilustratuen
izpirituak animatuta»13.
Azkenik, herrialdetik alde egin ostean, Paristik bere lagun José María Murgari idatzi
zion gutunean, euskaldun guztien esker ona beti hunkituko duen epaiketa hau zigilatu
zuen: "Inoiz ikusi dudan herrialde bakarra da intelektuala zein den. kultura eta morala
benetan ezagunak dira, zeinetan gizarteko lehen eta azken klaseak ez dauden
distantzia izugarri batek bereizten, nolabait esateko, zeinetan irakaskuntza eta goi-
argiak barneratu diren, neurri batean bederen, behekoetan ere. zeinak beren
zintzotasuna, zintzotasuna eta xalotasun xaloa ez zaiela arrotz bihurtu goiei»14.
Hala ere, hain kolore baikorrekin margotutako herrialde hura krisi larria pasatzen ari
zen urte haietan. Humboldtek bere bidaiaren hasieran idatzia zuen jada Euskal Herriak
«bi zati oso desorekatu eta nazio boteretsuen menpe, ez duela inola ere uko egin bere
izateko erari». Ikusiko dugu zer ekarriko dioten malko horrek eta irauteko gogo horrek
hurrengo urteetan.
1792tik 1798ra eta gero 1801etik 1808ra, Manuel Godoy izan zen Espainiaren
destinoen arbitroa. Botere gorenera altxatua, gorakada zorabioan, zalantzarik gabe, ez
bere zientzia politikoagatik edo Estatuko gaietan izandako esperientziagatik, baizik eta
bere gorputz-galerak Maria Luisa erreginarengan izan zuen eragin erabakigarriagatik,
maitemindu horren kudeaketaren lehen fruituak. Arandako konde estatu-gizon heldua
ordezkatu zuen 27 urteko gaztea, bere lehen ministro-presidentetza izan eta lau
hilabetera 1793ko martxoan piztu zen gerran matxinatu zen, Frantziako Konbentzioak
deklaratutako probokazioen ondorioz. gogokoena.
Haren ilusio belikoak kolpe zakar bat jasan zuen. Ez Ricardos jeneralak Roussillon, ez
Bidasoako Conde de Colomera jeneralak ez zuten Frantziako jeneralak uxatzeko behar
adina indarrik, faboritoaren, 1793ko maiatzetik, Espainiako armadako kapitain
jeneralaren ezintasunagatik, zeinak ez zekiten haien eskakizunak betetzen. Donostiak,
Gipuzkoako hiriburuak, Mon-cey jeneralari ateak ireki zizkion 1794ko abuztuaren 4an
eta hamar egun geroago, Gipuzkoako Batzar Nagusiak, Guetarian bilduta, Euskal
Estatuak Koroarekin hitzartu zuen batasuna haustea erabaki zuen. Gaztelakoa. Bilbaok
ere hurrengo urteko uztailaren 22an ireki zituen, lehiaketan erabateko neutraltasuna
mantentzeko konpromisoa hartuta.
1795eko uztailean Basilean sinatu zuten bakea bilatzera behartuta Godoyk, bere
gorabeherak arintzeko bide bat aurkitu zuen amaitu berri zen gerran euskaldunen
jokabidean. Faboritoaren kontrako euskal fobia hau Gorteetako klaken artean
aspaldian nagusi izan zen iritzi-egoeraren beroan eta Francisco de Zamoraren
Gipuzkoako bere agentearengandik jaso zituen komunikazioetan, Godoy-ri idatzi zion
Euskaldunek gerraren ondorioz «Frantziaren menpeko Errepublika burujabe» gisa
geratzearen asmoa15, eta euskal askatasunak suntsitzera bultzatu zuten, konpromiso
hori «Cisneros kardinaletik ikusi ez dugun obra handi horietako bat bezala aurkeztuz».
Felipe V. handia". Euskaldunen burujabetza politikoa mehatxatzen zuen arriskua hain
agerikoa izan zen, non Basileako itunaren xedapenei azken ohar bat gehitu zitzaien:
"Akordioa sinatuta, Salbazio Publikoko Juntak galdu zuen artikulua lasaituko zuena.
Errepublikarekiko atxikimendua agertu zuten euskal Probintzietako biztanleak...".
Oharraren amaieran esaten zuen hutsune hori bete zela ikusteko egindako "hitzaldi eta
eztabaida luzeak" Bakearen Printzearen bidalketa batekin amaitu zirela bere
gobernuaren izenean, "inor ez jazarri edo trabarik emango" ziurtatu zuen. politikari
egintzak edo aurreko urteetan adierazitako iritziak"1*. Eta, hain zuzen ere, bere
ustezko asmo onak halako moldez bete zituen, non bakarka hainbat euskaldun jazarri
ez ezik, batez ere Donostiako errendizioaren ustezko arduradunak, hala nola,
Michelena alkatea eta hiri horretako hainbat zinegotzi, baina halaber, berretsi zuen
hemendik aurrera bere etengabeko diseinua izango zena: euskal askatasunen
suntsipena.
Madrildik zuzendutako ofentsiba, hasiera batean, hainbat jakintsu kontratatu zituzten
berrikuspen historikoen kanpaina batean gauzatu zen, hala nola, Llórente kalonjea,
eskrupulurik gabeko idazlearen prototipoa, González Arnao, Miguel de Manuel
Rodríguez eta mugimendu baten buru ari ziren beste batzuk. Euskal askatasunen
oinarri historikoen eza faltsukeriaren eta iruzurren bitartez frogatzera zuzendutako
doktrinak bere suntsipenaren aurkako erasoa hasi zuen, eta, hainbat fasetan, azkenera
iritsi zen 1839ko urriaren 25eko legearekin.
Hau ez da gai hau zabaltzeko lekua. Kanpaina libertizida hartako pasarte bakarra
aipatuko dugu. 1800. urtean hasi eta hurrengo urteetan garatzen den "Za-macolada"
delakoak osatzen duena. Hau da, Bolivar-ek Bilbon zuen egoitzan non, Simón Bernardo
de Zamacola notarioak Abandoko portu bat jartzeko —Bilbo parean— bultzatutako
saiakeraren ondorioz, azken honi bere antzinako eskubideak kenduko zizkion. Godoy-k
artez lagundutako proiektua, bizkaitarren artean desadostasuna ereiteko aukera
eskaini zionean, herrian eta inguruko herrietan egonezina eta larritasun giroa egon
zen, eta hainbat gertakari eta istilurekin amaitu zen, "suteak ez baziren". edo etxe
lapurretak edo eraso kriminal handiak», oso balio izan zion Godoyri, segurtasun
neurrien mozorropean, euskal askatasunak agerian urratzen zituzten zenbait neurri
hartzeko. Horrela, herriaren okupazio militarra, hara ekarritako indarrak mantentzeko
eta bizitzeko zama izugarria ere ezarri zitzaion, eta euskal subiranotasunaren aurkako
beste aldarrikapen are handiagoak, hala nola, Bizkaiari soldadutza ezartzea, zorionez,
iritsi ez zena. fruitua.
Egun haiek eskaintzen duten argazki tristearen erdian, batez ere anaiarteko
desadostasuna dela eta, ez dugu erresistitzen irakurleari Bilboko udalaren ebazpenak
eragindako gertakariaren berri eskaintzeari, Godoyren argala ezagututa, armagabetzea
pentsatu baitzuen. 1803rako alkate-hauttua izendatuz eta haren erretratu bat bilkura-
aretoan jartzeko agindua emanez, Goya ospetsuaren esku geratu baitzen haren
exekuzioa. Utz diezaiogun hitza herriko kronikari Guiard Larrauri... eta Goyari berari:
"La Villak agindu zuen Godoyren erretratua konsistorioan jartzea, Goyaren esku
utzitako koadroa, obragatik hamabi mila erreal ordaintzea onartuz. Irudia Godoyri
aurkeztu ziotenean, erretratuaren aurka egin zuen, eta entregatzeari. atzeratu egin
zen, Goyari bigarren koadro bat margotzeari uko egin zion, eskatu bezala.1815ean
Goyaren koadroaren nondik norakoen berri eskatu zion Aldundiak bere epaitegiko
agenteari, Bilbon oraindik jaso gabe zegoena (1815eko otsailaren 21eko gutuna, ark.
mun. .) Ingalaterran saltzeko saiakera izan zen, urte horretako martxoaren 4ko beste
komunikazio batean agertzen denaren arabera.
"Bilboko komisarioek Goyari erretratua enkargatzea erabaki zuten, bide horretatik
"SSen izpirituak ezartzen lagunduko" zutelakoan. komisarioak, Vargas y Castaños
markesak, prozedura misteriotsu bat, zeinaren esanetan: "gara oso handia dagoela
jakiteak penatuta, eta geure buruari azaltzerik ez izateagatik". Bilbaok beste koadro
bat margotzeko saiakerari, Goyak erantzun zion:
"D. José Joaquín de Castaños jauna. Oso nire jauna eta nire estimazio guztiena: Esaten
didazu zer eskaintzen didazula Príncipe jaunaren beste erretratu bat egiteaz. Ondo
dakizu, izan dut behar izan dut. margotu birritan, ez zurekin adostu nuelako Príncipe
jauna poztu behar zela, baizik eta plazer hori emateko.Erantzun al didazu Bilboko
jaunak bidaltzen didaten bezain laster atsegin egin nahi dudala?Baina beste bat
egitea? Mundu osoak daukalako, ezin dut, egin dudana baino hoberik ere ez. Zurea
izaten jarraitzen du, zure zerbitzaririk estimatuena QSMB Francisco de Goya" (Arch.
mun.)"'7.
3.- Bolivar Bilbon.- XIX. mendeko lehen bost urteetako Bilboren ikuspegia, hots,
Bolivar ezagutu zuen urteak, ez dira gutxi, deskribapen arruntetan, ematen
digunarekin. aurrez ezagutu ditugun hainbat bidaiari. Juan Antonio de Zamacola
historialariarengana joko dugu osatzeko (ez nahastu "Zamacolada"ren egilea den
Simón Bernardorekin) zeinak, dagoeneko ezagunak zaizkigun gauzak eta kontzeptuak
errepikatzen dituen arren, berriak ere ematen dizkigu. eta baita hainbat alderdiri
buruzko iritzi interesgarriak ere.herriaren eta bertako biztanleen inguruan.
Hala, esan digunez, «Bilboko egoerak ez du ezer atsegingarririk, neguan oso berandu
ateratzen delako eguzkia eta oso goiz desagertzen delako inguratzen duten mendien
gainean...» Baina azkar gaineratu zuen «Hala ere, Bilbo da, beharbada, Europa osoko
herririk ederrena, bere kale, eraikin eta polizia miresgarriengatik, kanpoko edozein
sorgindu eta gozatzen duena".
"Bilbok komedia-antzerki ederra du, txikia izan arren, mota honetako obra onenen
proportzio eta erosotasun guztiekin. 1795ean eraiki zen, Don Alejo de Miranda
arkitektoaren zuzendaritzapean".
Beste eraikuntza batzuei buruz hitz egiten du, eta horien artean aipatzen ditu "bi
marmolezko harrizko iturri, gustu berezikoak: bata Santiago plazan, eta bestea, Ascao
kalean, herriari ura ematen diotenak. Donek asmatu eta marraztu zituzten. Luis Paret,
greziar ospetsua, Espainiako pintura eta arkitektura irakaslea, duela urte batzuk
Madrilen hil zena”.
Areatzako mendateari eta beste batzuei buruzko xehetasun interesgarrien ostean,
Jaurerriko politikaren gobernu-organo batzuekin jorratzen jarraitzen du eta horrela dio
"Bizkaiko Gobernuko Diputazio Nagusia Bilbon bizi dela gaur, ez hau hiriburua delako .
herrialdea, Bizkaian ez dagoenez erregetza hori, baina Bilbo biztanle gehien dituen
herria denez, uste izan da handik justizia eta aginduak hobeto banatu daitezkeela,
bere merkataritzarekin jendea adosteagatik Hala ere, duela urte batzuk Foru Aldundi
hau, Bizkaiko gainontzeko Gobernuarekin batera, Gernikako herrian zegoen,
gatazkaren bat izanez gero, Bizkaiko hiriburua eskatzeko eskubide gehiago duela
dirudi, Batzar Nagusien baitan daudelako. bere jurisdikzioko biztanlerik gabeko
eremuetan egiten da, legeak ezartzen dira eta magistratuak izendatzen dira herrialdea
bi urtez gobernatzeko».
Ez du ahazten Merkataritza Kontsulatua "haren ordenantzak Europako ia auzitegi
guztiek kontsultatzea merezi izan duten, ezartzen dituen printzipio sendoengatik,
prozeduran antzematen diren akats nabarmenak gorabehera".
Gainera, burtsa eta handik gertu dauden bi piramideei buruz hitz egiten du, non
egunero sortzen diren albiste komertzialak argitaratzen diren.
Gaztetatik "adin kaskarrenera arte" gordetzen duten bilbotarren zorion klasikoaz
hausnartu ostean, "bilbotarrek kanpo-merkataritzako eta kolonietako gaietan oso
heziak direla dio; eta ezer falta ez dadin. alor honetan seme-alabei transmititzen
dizkieten ezagutzak nahi izateko, arreta handiz hartzen dute haurtzaroan Frantziara
eta Ingalaterrara bidaltzea, zientziaren lehen nozioak ikas ditzaten, eta adin
helduagoan egiten dituzte. Europako merkataritza-hiri gehienetan zehar ibiltzen dira,
arlo horretan hobetu daitezen». Ohitura, bide batez, gaur egun lantzen jarraitzen
duena.
Azkenik, emakumeei buruz idatzi du: "Bilboko emakumeak izugarri langileak dira eta
etxeko lanetan etengabe lanpetuta daudenez, ustelkeria gutxi edo batere jasaten dute.
Ia denek hezkuntza ona jaso dute eta horrela izan daiteke. ikusita, asko dira senarrari
eta menpekoei beren negozioen korrespondentzia idazten eta dendetan saltzen
dituzten beste batzuk laguntzen dietenak eta liburuen sarrerak hain arretaz eta
puntualtasunez gordetzen dituztenak, non gizonen falta ez baita ezertan faltako”18. -
Bolívarrek, 1799ko urtarrilaren 19an "San Ildefonso"-n La Guairatik irten ondoren, urte
hartako ekainetik Madrilen bizi zela, 1801eko martxoaren 20an idatzi zion bere osaba
Pedro Palaciosi: "Gaur bertan jaso dut Malloren gutuna. bertan esaten dit Jainko
Maiestatearen eta zurearen baimena dudala Bilbora joateko, gaur gaueko hamarretan
egingo dudala... Herri horretan idatz didazu nahi duzuna eta zer gertatzen den» > v.
Martxoko azken hamar egunetan iristen da, bada, Bilbora. Ez da, berez, itsas-herri
handira sartzen Getcho eta Portugalete artean hedatzen den lan ederraren bidez,
handik, itsasoaren emariarekin batera, itsasadarrera igotzeko herriraino doazen bi
legoetan eta, bi ertzek egiazko pasealeku bat osatzen dute «guztiak oso goxoak»,
Zamacola historialariak kontatu digunez. Bere ibilbidea Gaztelako lur idorak
zeharkatzen dituena izan behar zuen. Pancorbon handik Achuri auzo bilbotarra doan
errepidea hartuko nuke; «Abran kontenplatzen den ikuskizun handiaren handitasunaz
begiak liluratzen ez dituenean ere, Bilboko bizitzan behin betiko garaipen bat
suposatzen duen autobidea»20. Besteak beste, Gaztelako artilearen merkatua portura
hurbiltzea izan zen. Izan ere, Urduñatik Bilbora bidaia laburra eta erosoa da, baina
alde horretatik Gaztela eta Bizkaia arteko bidea gurutzatzeko, Urduñako
mendilerroaren oztopo ikaragarria gainditu behar da, "Echegarayk ondo dioen bezala,
olatu petral baten antza duena eta". Euskal Herriak ematen duen maldan, iristezinezko
horma baten itxura eskaintzen du»21.
Duela hogeita bat urte bide horretatik Bilbon sartu zen bidaiari ospetsu batek bere
Memorian idatzi du: "Bideak diru asko kostatu behar zuen; baina Urduñako mendien
jaitsierak oso merezi du ikustea. Mendi hauek ia guztiak harkaitzak dira. Altuera
handia. Baina errepidea mendien gailurretik haranera arte harkaitzetan zulatua izan
da. Bira eta bira askoren ostean, zulatzaileen markak oraindik ikusten direnean,
errepidea bertan gelditzen da. karroza bat egiteko azken modua suge bat bezala
inguratzea da"22.
Simón Bolívar gaztea Bilbon dago orain. Baina, batez ere, zein da zure bidaiaren
arrazoia? Ezaguna da Madrilgo Toledoko Puertan gertatutakoa, non Bolivar atxilotu eta
miatu zuten zaldi batean zihoala Ogasun Ministerioaren aginduz. O'Learyren
kontakizunaren arabera, ustezko arrazoia diamante kopuru handi bat baimenik gabe
erabiltzea debekatzen zuen ordenantza haustea izan zen, baina benetako arrazoia
erreginaren jeloskortasunetik sortu zen, zeinak '' amerikar gaztearen intimitatea
ezagututa. Mallorekin, uste zuen Bolivarren paperen artean aurki zezakeela bere
gogokoaren maitasun-intriga batzuen zantzuak". Gaia konponduta zegoen arren,
Bolivarren haserrea ez zen hain laster desagertu. Madrilen denbora".
Don Vicente Lecuna, 1801eko udazkenean gertatu ezin zitekeen gertakariaren data
zuzendu ondoren, O'Learyk dioen bezala, baizik eta martxoaren 20a baino lehen,
Bolivarren gutun batek, ikusi dugunez, alde egin zuela. Bilbaok, data horretan bertan,
O'Learyk —eta, era berean, Tomás Cipriano Mosquera jeneralak bere "Memorietan"—
Bolivarren atxiloketari egotzitako kausak ezertarako balio ez duela uste du, eta
nahiago du "uniformea jantzita zeraman gorputzetakoa izan gabe". zerbitzuan», eta
egun horietan Portugalen aurkako gerra prestatzen ari zirenez, neurri handiegiko
neurri militarrengatik gertatu zen gertaera. Are nekezagoa iruditzen zaio hori Augusto
Mijaresi ", horrelako neurriak ez lituzkeelako arduragabeko guardia ofizial bat miatzeko
eskubidea izango; eta argitu gabe uzten duelako uniformea aitortuz —nahitaez
gertatuko litzateke— Bolivarren ordaina jaso beharrean, debekatu zioten Madrilen
geratzea»25.
Gure aldetik, eta Bilborako bidaiara mugatuz, uste dugu horren arrazoi eraginkorra
garai hartan bizkaitar herrian bizitzea besterik ez zela izan "egoerarik ederrenak eta
jantzi gomendagarriak zituen andre hori, hala nola, nire andrea Dona. Teresa Torok
"sutsu" izan zuela aitortzen du, 1800ko irailaren 30eko bere osaba Pedro Palaciosi
zuzendutako gutunean, eta eskatzen dio "nahikoa izan dadila batasun hau babesteko
beharrezkoak diren aginduak emanez. bere aitaren andereñoa, kasuak eskatzen duen
formalitate guztiarekin" M.
Aurrekoak ez du esan nahi Toledoko atean gertatutako gertakariak baliorik gabe utzi
zuenik, izan ere, hori adierazten duela dirudi Bolivar-ek Bilbon bizitzen jarraitu zuela
hilabetez Teresa aitarekin herrira eta gortera itzuli zenetik, non, 1801eko abuztuaren
23an, bere osaba Pedrori idatzi zion, prokuradorez ezkontzeko asmoa zuela
azpimarratuz —bera Bilbon eta bera Madrilen— Venezuelara berehala itzultzeko,
Mijaresek argi uzten duenez. Lecunaren ustez, "Debekua —Madrilen bizitzea— 1801eko
martxoaren 20tik 1802ko apirilaren 29ra arte iraun zuen" arren, hau da, hain zuzen,
Bolivarren Bilbon bizi zen garaia, ez dirudi oso ondo bat datorrela adierazpenarekin.
egiten duela, bi data horietako lehenengoaren gutunean, zein nekatuta zegoen SMri
baimena lortzeko zenbat egin behar zuen, hain zuzen Madril uzteko.
Dagoeneko Bilbo Bolívar-en, bururatzen zaion lehenengo gauza bere gela non duen
galdetzea da. Puntu honetaz orain arte dakigun gauza bakarra da Rumazo Gonzálezen
irakur daitekeena, zeinak Don Bernardo Rodríguez del Torok « Bilboko nekazaritza-
jabetza bat ustiatzen duela» esan ostean, honela dio Bolivar-ek Bilbora egindako
bidaiaz: «Utzi egiten du. halaxe etsita eta triste, baina garaitu gabe, Bilbora bidean,
bere etorkizuneko aitaginarrebaren ondasunetara".1*. Asko gustatuko litzaiguke
informazio hori zein iturritan oinarritzen den jakitea, Askatzailea Bilboko etxe batean
edo bere garaian herrian zeuden hogei ostatuetako batean kokatu ahal izateko, izan
den bezala. kokatua, adibidez, Guillermo de Humboldt, egun haietan Durangon egon
zena, Bernaolaren etxean, Artecalle ostalaria, hori ere erabat ziur ez dirudien arren36.
Alferrik saiatzen gara Bilbon datatutako Bolivarren eskutitz bakanetan, ezta geroagoko
beste batean ere, ezagutzen zuen Bilbo zalapartatsuaren aipamen txikiena aurkitzen,
ez bere eraikinei dagokienez, ez bandera guztietako ontziei dagokienez. bere
portuarekin merkataritza egiten zuten, ezta Bilboko gizonek beraiek ere, hala nola,
Mariano Luis de Urquijo Estatu ministroa, José Domingo de Mazarredo Armadako
teniente jenerala, Ogasun Unibertsaleko Departamentuko idazkaria, Diego de
Gardoqui, eta beste. ordurako penintsulako eta are nazioarteko protagonismoa lortu
zutenak.
Bere bidaiaren hastapenek bolivarren jatorriko lurreko gizonekin lotura handiagoa
izateko itxaropena eman zion. Horrela ikusten dugu La Guairatik abiatzen dela José de
Uriarte kapitainaren ontzian. Veracruzetik idazten dio bere osaba Pedrori: «Don Pedro
Miguel de Hecheverriak ordaindu zuen bidaia, zeina laurehun peso gehiago edo
gutxiago zen, eta zuk erabakiko duzu hemen edo han ordaintzen duzun laguna den
Don Juan Esteban de Hechesuriari. ni etorri naizen jaun honena. Hechesuriak
gomendatua...". Eta eskutitz bereko postdatan: “Don José Donato de Austrearen
etxean lurreratu nintzen, Basterraren senarra.,.””.Madrilen ezagutzen dugu Euskal
Herriko kide den Ustáriz Markesaren zaintza intelektualaren menpe. Herriaren
Adiskideen Elkartea, eta hor ere ikusten dugu, Filipinetako Konpainian, Gipuzkoako
alderdi askotan oinordekoa, Triarte merkatariarekin29.
Baina behin Bilbon ez dago bere adiskidetasun eta harremanetatik ezer herrian. Joan
ondorengo urtea itxaron behar da, 1803ko urriaren 22an Espainiara bidaiatzeko eta bi
urtez bertan egoteko lizentzia eskatuz Caracastik Erregeari egiten dion eskaeran, jakin
dezagun Bidaiaren arrazoietako bat «Bilboko merkataritzako Beruete y Mendizárjal
etxearekin eta enpresarekin kontuak ordaintzeko hainbat harreman komertzialen
inguruan» egin beharra da29. 1767an burututako bilbotarren errolda batetik, badakigu
Tendería kalean Martín de Beruete bat bizi zela, beharbada Ignacio de Berueteko aita,
1792an, 190 tonako "San Kristobal" lurrunontziaren jabea, eta ziurrenik. izendatutako
enpresaren bazkideetako lehena3".
Geroko berrietatik ere badakigu zerbait herrian dituen beste harreman batzuei buruz.
Ezagutzen ditugun biak errefuxiatu frantses haiek —edo bat behintzat— aipatzen
dituzte, Jovellanosen ustez, Bilboko ostatuak gainezka egin zituzten horietakoa. Horixe
gertatu zen Teresa Laisneyren kasua, XIX. mendearen hasieran Mariano de Tristán
Coronel Bilbon ezkondu zen emigrantea, oraindik oso gaztea zen Espainiara bidaiatu
zuen arequipar batekin. Teresa hau 1804an Bolivarrek Paristik idatzi zuen eta bertan
irakurtzen den gutun horren bigarren hartzailetzat hartzen da gaur egun: «Asko
emango nuke, diozu, jakiteko nork egin zezakeen «Bolívar bilbotar mutil gizajoa».
«Hain apala, hain ikaskidea, hain «ekonomikoa» Vivienne kaleko Bolívar, hain
txutxumutxua, alferra eta prodigoa»11.
Bolívar-ek Bilbon izan zuen beste harreman frantsesa Alejandro Dehollain Arnoux
merkatariarena izan zen, Cambraíkoa, Askatzailearen eskutitz ezberdinen hartzailetzat
har daitekeen bere korrespondentzian eta, aldi berean, 1827ko ekainaren 25ean
Paristik idatzi zuena. Bolívar-ek gutun bat zera dioen: "J'osé espérer, General, qu'en
recevant mes lettres elles rap-pelleront á votre souvenir votre anclen compagnon:
notre résidence á Bilbao et á París me rend glorieux d'y avoir connu in Simón. Bolívar
le liberateur de l'Amérique"32.
Eta hau da Bolivarrek Bilbon egindako egonaldiaz dakigun guztia. Gutxiegi bizitzeko
urtebeterako —1801eko martxotik 1802ko apirilera— «hainbat bidaia egin zituen
Frantziara eta Santanderra»33.
Ez herriari edo bertako biztanleei buruzko ildorik, ez han zeramatzan bizimoduari buruz
—«Bolívar mutil gajo bilbotarra»rena baino—, ezta bere inguruan behatu ahal izan
zuen bizitzari buruz ere. Ezer ez “Zamacolada”-ri buruz, ezta Godoyren ofensiboari
buruz ere, Mirandak —dena bildu zuela jakina— bere paperetan 1804ko abuztuaren
25ean Gernikako Batzar Orokorrean irakurritako Errege Agindu bat jasotzen du34. Egia
da, gertatu zela. Aurrekaria orduan bere heldutasun eta jarduera politiko guztian
zegoela, eta Bolívar de Bilbao hemezortzi urteko mutiko bat zela eta, gainera,
"ziurtatzen dizut orduan nire burua amodio bortitzenaren lurrunez bakarrik bete zela. ,
eta ez ideia politikoekin, oraindik ez baitzuten nire irudimena ukitu..."35.
Hala ere, Rousseau-ren irakurle sutsua zenez, arraro samarra irudituko zaio jada
"Ustáriz markes jakintsuaren zuzendaritzapean" ez zela ohartu e! Genevako batek,
euskaldunak eta Gernikako zuhaitza aipatuz, honela idatzi du: «Munduko herririk
zoriontsuenean, nekazari talde bat haritz baten azpian estatuko gaiei buruz erabakiak
hartzen eta beti zentzuz jokatzen ikusten duzunean, utzi al daiteke mespretxatzeari.
Hainbeste arte eta misterioz aldi berean bere burua ilustre eta miserable egiten duten
beste nazioen fintasunak?
Lan honen bigarren zatian aipatu dugun Konbentzio Gerran (1793-1795) Moncey
jeneralaren tropak Bilbon barneratu zirenean, Gernikatik zihoazela beren arma
garaileak aurkeztu zituzten, keinu noble batez, haritz ospetsua eta bere hosto asko
errepublikako kokarroiak apaintzen joan ziren. Honela ohoratzen zuten beren burua
eta Europako askatasun zaharren eta garbienen sinboloarekin ohoratzen zuten beren
burua; atzerriko botere batek sekula esklabo izan ez izateko pribilegioa eta beren
legeen esparruan esklabotza sekula onartu ez izanaren pribilegioa zutenak.
Uste dugu Bilbon egin zuen egonaldian, Monceyren armadak omenaldia egin eta zazpi
urte besterik ez zuela, Bolivar-ek ez zuela huts egingo, kasualitate zoriontsu batez,
bolivartarren jatorrizko lekutik oso hurbil dagoen harizti hori bisitatzeari. gure mutila
Eta horrela ikusten dugu Ignacio Bolívar Usobiagak seinalatzen duela, zeinak
Munguíako bere ahaide Pedro Antonio Bolívar Arauco gaztea ematen duen bidaia
sentimental honetan etorkizuneko Askatzailearen bidelagun gisa, eta bi gazteen
egunaren beste xehetasun batzuk, zeinaren iturria oso interesgarria litzateke jakitea".
Zein ederra izango zen, «aldi berean bere burua ilustre eta miserable egiten duten
beste nazio batzuen fintasunak mespretxatuz», Bolívar Bizkaiara itzuli izan balitz
Ameriketarako askatasunaren zin sakratua egitera, haritz sekularraren azpian, gunetik
gertu. bere handiagoa!
Beraz, beste behin eta halako kasu ospetsu batean, Bizkaiko Legearen esaldi klasikoa
beteko litzateke: “Enborra enborrerantz itzultzen da eta erroa errora”.
Venezuelako Gizarte Bolivariarraren aldizkaria, Caracas, 1966ko uztailaren 24a.

EUSKAL UMOREA
Jesus Basañezen liburua
"Gizonek beren traizioak, hilketak, suak, hortz faltsuak edo ileordeak aitortuko dituzte.
Baina haietako zenbatek aitortuko dute umorerik ez dutela?" Frank Moore Colby-k
idatzitakoa oso ondo gogoratu daiteke Jesús Basañezek bere hitzaurrean lortutako
maitasun adimentsuaz lortutako bilduma honi dagokionez: "Ez gutxitan esan izan da,
urrutitik aztertu gaituztenek, euskaldunak direla. serioa, larria, ia isilekoa.Horrelako
adierazpenak entzunez edo irakurriz, Euskal Erriako umeei umorea falta zaiela ematen
du». Eta hori egiatik urrunen dagoena dela ulertuta eta, agian, Moore Colbyk aipatzen
zuen azkura horrek apur bat ere jota, ezeztapena lantzera abiatu da liburu hau
eskainiz, bilaketa, irakurketa eta ahalegin ordenatuaren emaitza. hautaketa hori
hogeita bost egileren pieza hautatuek osatzen dute.
Lehen eragozpen bat edo, nahiago baduzu, argiketa bat egin behar zaio liburuki honen
izenburuari, zeina, bide batez, Martin de Ugaldek bere hitzaurre labur eta mamitsuan
jada adierazten duena, bilduma hau baliotsua dela dioenean. euskaldunen artean
gazteleraz umore onez edo txarrez idatzitakoaren lagina. Oso urrun dago bertako
jendearen umore tipiko eta benetako adierazgarria osatzetik, umorea bezalako
elaborazio sotil espirituala nazio bakoitzak bere garbitasun osoan soilik destilatu
dezakeela bere adierazpen tresnaren bidez. hau da, euren hizkuntza bereziarena. Hori
are eta egia da, kasu honetan bezala, lehendik ere zaharra zen hizkuntza bati buruz
hitz egiten denean, mendeetakoa zen gaztelaniak bere ahotan hasi zenerako eta bere
morfologia eta bereziki sintaxia —non, ziur aski beste edozeinetan baino gehiago. alde
batetik, hizkuntza bakoitzaren jenioak dar-dar egiten du —ez da bakarrik ezberdina
baizik, gehiegikeriarik gabe, esan daiteke, gaztelaniaren errotik kontrakoa—. Egia da
hori antzinatik erabili izan dutela Bidasoako Hegoaldeko euskal idazle askok, baina ez
da hain egia horiek, guregandik oso hurbil arte, gutxiengo txiki bat osatzen zutela,
arrotz adierazpide horrekin soilik irudikatzen zutena. oso inperfektuki bere herriari. Ez
da ahaztu behar ere gaztelania «hizkuntza erakargarria» zela haientzat, gai honetan
hain bekatu larri egin zuen Unamunok zioen bezala. Hizkera erakargarria eta ez
"arimaren odola", berak bere hizkuntzaz zioen bezala, zeinekin eta soilik zeinekin eta
bere taupadaren erritmoan herri bakoitzak bere izatearen barru-barrutian den bezala
deklaratu dezake. . Euskal umorea bere iturri garbietatik ezagutu behar duzu,
"bertsolariak" den herri-arloko adierazle tipiko eta original horren berezko
sorkuntzaren bitartez; Euskal umorea Bizkarrondoko (Bilintx) ildo gazi-gozotik edo
Echaun ildo garratz eta satirikoagotik sartu behar da poetengan; ondo bustintza
(Kirikiño) bezalako prosa-idazleetan, zeinen boligrafoa jolasean dabilena, lege onaren
grazia dariola, Abarrak-en bi liburukiengatik edo Pedro Maria de Urruzunoren Ipuiak-
en, bere gipuzkoar esamolde tradizionalarekin jatorra etortzen baita. Kirikiñoko
bizkaierazko gatza. Eta halaxe baita euskarazko beste idazle batzuetan edo Euzkadiko
herri-literaturan zeinen hain uzta bikainak baitaude, adibidez, Don Resurrección María
de Azkue euskaltzale entzutetsuak Euskalerriaren Yakintza irudikatzen duena. Gure
lagun onak, Julián de Tellaetxe margolari bikainak, noizbait erantzun zigun bezala,
euskal arrantzaleen erretratuak zenbat gustatzen zitzaizkigun esatean: «Bai,
beharbada, haien fisionomia ondo adieraztera etorri naiz, laguntzen didalako. haien
hizkuntza ezagutzen dudala; ez dut uste ondo margotu daitekeenik bere hizkuntzan
ulertzen ez diren pertsonak». Eta horri kontzientzia artistikoa dei dakioke, ez daukanak
karikaturak egingo dituela pintzel edo boligrafoz, baina inoiz ez benetako erretratuak.
Basañezek aurkeztutako hautaketa zehaztuz, XVI.mendetik hasi eta idazle ezagunen
bitartez iristen dela gure egunetara, batzuk —Unamuno, Baroja...— eta hain ezagunak
ez diren beste batzuk. Haien artean hainbat dira umorean beren izpirituaren
adierazpen transzendentala eta lan guztiaren edo ia guztien oinarria aurkitu dutenak —
Tellagorri, Aflibarro, esaterako—, eta baditugu «per accidents» edo umorista gisa soilik
agertu diren beste batzuk. eztanda isolatuetan.; hala nola, Ramón y Cajal eta
Unamuno, bilduma horretan estatua zorrotz gisa agertzen direnak, une batez beren
idulki altuenetatik jaistea guri aurpegia emateko eta gogorarazten digute ironia eta
barreak gaur egun haien uneak izan zituztela. giza komediaren parte sentitzea.
Azkenik, aipagarriak dira faltak, hala nola XVII. mendeko guztizko absentzia, Cadalso
eta Larrarena XVIII. mendeko eta hainbat pertsonaia garaikiderenak, hala nola
Salaverria, Grandmontagne, Bueno Bengoechea, etab. Baina azkar gaitezen esatera,
honi buruz, konpilatzaileak dagoeneko ohartarazten duela orain eskaintzen duen
lanean ez duela inola ere gaia agortzeko asmorik eta publikoak liburuki honekin bere
alde onartzen badu, guk beste bat eta beste bat atzetik etorriko direla espero behar
da.
Konpilazio honek hainbat meritu ditu eta hasteko bere generoan saiatu den lehenengoa
izateaz gain, dagoeneko ahalegin batzuk baino zerbait eta gehiago eskatzen du.
hautatzailean suposatzen du. Gaztelako letretako pertsonaia nabarmenez osatuta
egotearen abantaila ere badauka gehienetan, eta horiei beste batzuk gehitzen zaizkie,
hain altuera inbidiagarrira iritsi gabe, tituluak baino gehiago dituztenen konpainian
aurkez daitezkeenak. ahaide adingabe soilak, eta azkenik, hasieran adierazitako
mugak gorabehera, euskal izpirituaren azterketan sakontzeko tresna baliagarria
osatzen duela dudarik gabe. Horregatik guztiagatik eta bere baitan dauden orrialde
ongi lortuengatik, belaunaldi-eskubidez, Jesús Basaflezek zorionik beroenak merezi
ditu gure letren lagun guztien partetik.
The National, Caracas, 1965.

KAKAO ESPORTAZIOA GUIPUZKOAR ENPRESA ZEHAR
1728ko irailaren 25eko Gipuzkoaren eta Caracasko Gipuzkoako Konpainia sortu zen
Gipuzkoaren eta Espainiako Koroaren arteko Hitzarmenean, hau buru duen Errege
Dekretuan irakurtzen dugu: Nire Erresuma hauetan bizitakoa, nire basailuen
epeltasunak eraginda Amerikako probintziekiko era honetako trafikoari aplikatzean,
desegoki eta iruzurrez gozatu zuten atzerritarren kapritxoen menpe egon gabe...",
dugu jada gure aurretik. Gipuzkoarren sorreraren bi arrazoi erabakigarriei begiratzen
die: metropolian sumatzen zen fruitu preziatuaren eskasia konpontzea, eta, aldi
berean, urritasun horren kausa nagusietako bati, legez kanpokoari, amaitzea. iritsi zen
trafikoa Venezuelako merkatuak neurri ia sinestezinetan hartzera.
Ikus dezakegu 1711ko uztailean kargua hartu zuen On Jose Francisco de Cañas
gobernadorearen gutunetatik noraino iristen ziren horiek eta bere txostenen
egiazkotasunak distira egiten duen azentu mingarriarekin, ordurako zeukan zabalera
eta intentsitatea nabarmen erakusten digu. holandarren kontrabandoa eskuratu zuen,
Curaçao uhartetik jardutera mugatu gabe, kontinentean finkatu baitziren, Tucacasen,
non baserri, etxe eta artaldeak baitzituzten. Espainiarrak, bere aldetik, haien
konplizeak, espioi eta aliatu gisa jardun zuten, behar izanez gero, ekintza armatuetan.
Elizgizonak, hidalgoak eta funtzionarioak gainontzekoak bezala inplikatuta zeuden
negozioan eta gaitzaren sustraitasunaren ideia bat emateko, nahikoa da Cañasek
berak egin zizkioten diru-eskaintzaren testigantza ematea. eta, esan ziotenaren
arabera, «zure royalties gisa» onartu behar izan zuen.
On Antonio Alvarez y Abreu-ren (Caracas, 1715eko martxoa) "Txostena" are osatuagoa
eta erabakigarriagoa da. Husseyk1 dioen bezala, bere tonua moderatua da eta
informazioa inpartziala eta zehatza espero daitekeen bezain inpartziala eta zehatza,
bere lankidea den Pintadoren antzera, nazka unibertsaleko giroan eta bere ikerketa-
lanen aurkako oposizioan lan eginez lortu behar izan zuen gizon batengandik. Alvarez
Abreuk dioenez, kontrabandoa atzerriko kolonia guztietako ontziek egiten zuten, eta,
bere aldetik, Espainiako ontziek ere, tartean, Venezuelatik abiatu ziren ahal zuten
neurrian kontrabandoa egiteko, Santo Tomás edo Curaçaon lehorreratuz. Probintziako
portu eta hiri bakoitzeko etxe bakoitza atzerriko salgaiak saltzen zituen denda bat zen,
oztoporik eta lotsarik gabe. Legez kanpoko tratuetan funtzionarioek ez ezik, alkateek,
korrejidoreek eta gobernadoreek ere parte hartu zuten. Errege Ogasunarekin lotutako
funtzionarioek «ezin izan zitekeen bizitza libreagoa eta lizentziosoagoa izan: Europako
ohituretatik hain arrotz bizi dira, non haien jokabidea erregerik edo legerik gabeko
gizonena da».
Egoera honetan, ez da harritzekoa, De Ponsek (11, 11) Gipuzkoako antolakuntzaren
garaian dioen bezala, Venezuelak urtero ekoizten zituen 65.000 kintal kakaoetatik
21.000 baino ez zirela legez Espainiara, Veracruzera, esportatu izana. Santo Domingo
eta Kanariar Uharteak. Beste bi herenak kontrabando gisa desagertu ziren.
Eta, hala ere, Venezuelako produkzio handia eta Espainiak gutiziatuena kakaoa izan
zen, zeina ez da ezagutzen zehazki noiz bihurtu zen itsasoz haraindiko merkataritzaren
objektu, baina Ameriketan Konkistaren garaitik erabiltzen zen. Mexikoko kondaira
baten arabera, Quazalcoult, eguzkiaren lehen seme-alabak bizi ziren Edengo lorezaina,
quacahualt (kakao-arbola) haziak ekarri zituen lurrera, gizonei jainkoek estimatzen
zuten jaki bat eskaintzeko. "Theobroma"-tik (heos. Jainkoa, eta txantxa, jaki), Linnéok
kakao-arbola dagokion landare-generoa bataiatu zuen izen zientifikoak, kondaira horri
egiten dio erreferentzia, dudarik gabe. Badakigu 1580an espainiarrek txokolatea bidali
zutela. Espainia, non laster eraiki ziren lantegiak, eta badakigu ere espainiarrek
kakaoaren aurkikuntza isilpean mantendu zutela denbora luzez Mexiko konkistatu
ondoren, 1728rako baimen berezirik gabe hura garraiatzen zutenak gogor zigortuz.
Frantzian jada ezaguna zen, Madrilgo Gorteak opari baliotsu gisa Parisera bidali
baitzion kakao kantitate bat, eta Ana de Austriak eta María Teresak, jaki berriarekin
liluratuta, txokolatea edateko moda sartu zuten. , Italiara Carlettik (1606),
Ingalaterrara (1657) eta Alemaniara Bontekoek (1679) ere ekarri zuena, baina
oraindik 1686an, idazle espainiar batek Europako beste lurraldeetan ez zuela aldekoa
ikusi zuen, hala ere, Holandarrek trafiko handia izan zuten Curaçao hartu zutenetik,
eta, 1681 inguruan, Cumanáko gobernadoreak kakaoaren kontrabandoa bere zailtasun
nagusietakotzat jo zuen.
Zehazki, Venezuelari dagokionez, Maracaibon 1612an kakao-landadi bat aurkitu
ondoren izandako auzi batek adierazten du. laborea baliotsua izaten ari zela, nahiz eta
ziurrenik oraindik ez zen asko esportatu eskualde horretatik. Esportazio horrek ez
zuela espero zitekeen proportzioan handitu eta, noski, Holandako kontrabandoak
aberastasun hori bere bide egokietatik desbideratzen jarraitu zuela, ikusten dugu oso
interesgarri eta oraindik argitaratu gabe dagoen "Instrukzio Orokor eta Partikularrari
buruzko gaur egungo egoerari buruz". Venezuela 1720 eta 21. urteetan», Pedro José
de Olavarriaga euskaldunaren lana, non, beste txosten preziatuen artean, Probintziako
kakao-ustiategi nagusi guztien berrikuspen zehatza ez da faltako, oroimenez.
bakoitzaren zuhaitzak ezta Venezuelako merkataritzaren suntsipenari buruzko
erreferentzia, Espainiatik “oraindik urtero etortzen ez dena” matrikulatutako ontzi
batera murrizten ikusten duguna, eta salda eta lauzpabost ontzi kargatuta Kanariar
Uharteetako bat. urtero kakao bidalketa bat Espainia Berrira.
Olavarriagak bi urtera idatzi zituen hitz horiek eta are gogorragoak herrialdearen
ustiatu gabeko aukerei zuzenean lotutako beste batzuk, sentitzen dugu malenkonia-
laino batek lainotu zuela Oviedo y Baños-en prosa argia, lur maitatua aipatzean, izan
zuenean. zigilatu "bere emankortasuna bere biztanleen dedikazioaz lagunduta eta
eskaintzen dituen erosotasunak aprobetxatzen jakingo balute, Amerikak zuen hornitu
eta aberatsena izango litzateke".
Kontzertu erreklamazio hori agertu eta bost urtera, eta batez ere hitz egiten ari garen
bi helburu handiei begira —kakaoaren ustiapena eta kontrabandoaren errepresioa—
Real Compañía Guipuzcoana de Caracas sortu zen.
Hona hemen kakaoaren merkataritzari buruzko bere lana jorratu besterik ez dugu egin
behar, eta, zehaztasun handiagoa lortzeko, Enpresaren kudeaketa aztertuko dugu, hiru
alditan banatuz:
1.- Bere jardueraren hasieratik Don Juan Frantzisko Leongo altxamendura arte. (1730-
1749).
2.- Konpainiaren erreformatik merkataritza libreari buruzko dekretura (1750-1778).
3.- Konpainiaren azken urteak (1779-1785).
Lehen aldia (1730-1749)
Sebastián García de la Torre gobernadoreak hartutako neurrietako bat, 1730ean La
Guairako portura heldu zen lehen espedizio gipuzkoarran heldu zena, José Patino
Armada eta Indietako ministroaren aginduei jarraituz. 1731ko maiatzaren 29ko gutun
batean (Nazioko Artxibo Orokorra, "Diversos" Bilduma. XIV. liburukia, 283-296. ff.)
Merkataritza Batzordea eratu behar zen, batetik, kontsumoaren zenbatekoa zehazteko.
probintziako ondasunak, eta, bestetik, bereko kakaoaren esportazioa; eta, bi
kasuetarako, dagozkion zerbitzuetarako nahikoa den ontzi eta ontzi kopurua.
Kontseiluak, 1731ko urriaren 24an bilduta, Europako ondasunen kontsumoa urtean
600.000 pesokoa zela ezarri zuen. Esportaziorako libre geratzen ziren kakao-kopuruari
dagokionez, 45 eta 46.000 artean kalkulatu zen, 12.000 basoko barne-kontsumoa
deskontatuta.
45 edo 46.000 fanega horietatik 15 edo 16.000 Espainia Berrira joaten ziren aldizka;
5etik 6.000ra Kanarietarako, 3.000 hartu zituzten ingelesek beltzen truke; 1.000
Espainiako Windward, Santo Domingo eta Puerto Rico uharteetara bidali zituzten;
beraz, 19 eta 20.000 artean Espainiara bidaltzeko aske geratu ziren.
García de la Torrek berak eskatu zuen azken bi urteetan Espainiara eta Mexikora
bidalitako kakao kantitateen ziurtagiria. Hona hemen kontulariaren txostena:
Espainiara ekarritako kakaoa
1730, urria:
"San Frantzisko Javier".................................. 5.983 zale. 58 kilo
1730. Azaroa:
"Karmengo Andre Maria" ................... 7.569 zale. 74 kilo
1731. Ekaina:
"Santa Rosa" ........................................ 4.162 zale. 21 kilo
Guztira, ................................. 17.715 zale. 43 kilo.
Horrek, fanegako 17 pesoko batez besteko prezioan, zilarrezko 311.155 peso ematen
dizkigu guztira.
Veracruzera ekarritako kakaoa
1730ean hiru itsasontzi joan ziren eta 1731n bost joan ziren guztira 26.405 zalerekin.
81 libera, hau da, 448.885 peso (Diversos, T. XIV, 283-296 ff.). Bistan denez,
Konpainiaren zifrak baxuak ziren, eta hori sorreraren hasierako garaietan izan zituen
zailtasunak azaltzen dira, haien haserrearen eraginez, lehen baino kontrabando
gehiago ontziratzeko ahalegin bereziak egiten ari omen ziren merkatari kreolen
aurka. , Andresoteko matxinada eta García de la Torre gobernadorearen
kargugabetzea eragin zuten gainerako gertaerak, Martín de Lardizábal Komandante
Nagusiak ordezkatu zuena.
Azken honek, 1732ko abenduan gobernua hartu zuenak, 1734ko urtarrilaren 14an
eman zuen agindua, non 1733ko azken urtean 54.148 baso kakao alde egin zutela
Venezuela alderdi ezberdinetarako, eta horietatik bakarrik. 13.187 Konpainiakoak
ziren. Gainontzekoak merkatari eta uzta-biltzaileei zegokien, eta hark leporatzen zion
fruitua gipuzkoarrei ez saltzea, eta horrela Espainia kakao hornidurarik gabe geratu
zen, bidalitakoa ez baitzen nahikoa. Hori berriro gerta ez dadin, Lardizábalek 21.000
basotan ezarri zuen Mexikora esporta daitekeen kopurua; eta Kanariar Uharteetara
bidaltzeko baimenik gabe baina 4.000 arte, Espainiara bidaltzeko 30.000 basoko
soberakina zegoen, eta bertan Konpainiak jardun zezakeen, mahastizainek kantitate
hori saldu behar baitzuten, edozein dela ere (Diversos, XIV, 314). .
Erregimen berri honekin, esportazio-zifrak handitu egin ziren eta, beraz, jada, 1735eko
hurrengo urtean, 36.648 baso kakao irten ziren Espainiara, eta bakoitzak 18 pesoko
prezioan 659.664 pesoko balioa ematen du. Dena den, 1740-49 hamarkadan
esportazioak, oro har, behera egin behar izan zuten Ingalaterraren aurkako gerraren
ondorioz, Gipuzkoako Konpainiaren bederatzi ontzi harrapatu zituzten, horietako sei,
gutxienez, kakaoz kargatuta eta metropolira zihoazenak. Baina, galera hauek eta beste
batzuk izan arren, eta Konpainiak bere ahaleginik handiena Venezuelako kostaldeen
defentsan eskaini behar izan zuen, urte haietan ingelesen eraso gogorrak jasan
baitzituzten La Guaira eta Puerto Cabellon, gipuzkoarrek egin ahal izan zuten. zuzen
esan behar da, Konpainia sortu aurreko hogeita hamar urteetan 643.215 kakao baso
irten baziren Venezuela matrikulaz, soilik Sozietatearen lehen urte gogor haietan zifra
869.247ra igo zen. Ondorengo hamabiak gehituz gero, esportazioen zifra 1.508.179
basoraino igoko genuke. Horrek esan nahi du Sozietatearen hogeita hamar urteko
jardunean, zifrak ia hirukoiztu egin zituzten bere eratu aurreko denbora-tarte berekoak
(V. Diversos, T. XXXIX, f. 264).
Jarraian, 1740-49 bitartean aipatutako hamarkadan Espainiara egindako kakao-
esportazioen datuak ematen ditugu (Diversos, T. XVII, 227-47 ff.).
Kakaoaren esportazioa Espainiara ALDIA 1740-1749
Urteak Ontziak Baso Libra Prezioa guztira pesos
'40 5 40.341 80 11 443.751
'41 5 21.119 45 9,5 200.630
'42 2 4.168 84 12 50.016
'43 5 19.001 71 12 228.012
'44 4 11.347 23 10 1 13.470
'45 2 8.092 47 10,5 84.966
'46 4 28.070 56 10 280.700
'47 4 21.137 31 9 190.233
'48 1 11.192 11 8,5 95.132
'49 3 6.731 83
35 171.202 91 1.686.910
Aurreko aldian, eta ziurtapen beraren arabera (Diversos, T. XVII, 255-82 ff.),
gainontzeko ekarpena 258.324 baso eta 102 liberakoa da, honetatik 87.122ko aldea
kendu da. .merkatari kreolen jardueraren aldeko sastrakak. Baina gauzak ez zaizkigu
uste bezain argiak iruditzen. La Guipuzcoanak Veracruzera bidalitako kakao
venezuelarraren ekoizpena bere gain hartzeko saiakeretan ofizialki porrot egin bazuen,
nahikoa da adierazitako ziurtagiria osatzen duten orrialdeak arretaz irakurtzea
(Diversos, XVII, 255-82) susmagarri bihurtzeko, gehiago. sutsua baino , gipuzkoarrek,
praktikan, nahi zuten konpainia alde batera utzi zutela. Izan ere, zerrenda honetan
jasotako 258.324etatik 100.000 fanega baino gehiago ontzietan garraiatzen dira
—«Aranzazu», «Iciar», «Begoña»— eta haien kapitainenak —Luzuriaga, Azpiroz,
Echeverri, Alberto— ezbairik gabe «gipuzcoanoak». ". Dakarten zifrak aurreko
taulakoei gehituta, aldea hain da luzea haien alde, non, hain zuzen, besteak bikoiztera
datoz.
Bigarren aldia (17504778)
1749an Don Juan Frantzisko Leonen matxinada gertatu zen, eta ondorioz, konpainia
kanporatu zuten esc'añoko apirilean. Ordezkatu zutenean (urte bereko abenduaren
15eko RD) erreformak egiten ditu, hala nola bere egoitza Madrilera lagatzea, bere
ekintzen bikoizketa, etab., etab., eta abar, eta bereziki guretzat interesgarriena da.
prezioak erregulatzeko erregimen berri bat, hemendik aurrera gobernadoreak,
kontseilariak eta enpresako faktoreak osatutako batzorde baten ardura izan beharko
lukeena, urtero kakaoaren eta gainerako produktuen bidezko prezioa finkatzea adostu
behar baitzuen. lurra. Neurri arrakastatsua izan zen eta eraginkorra izan zen,
zenbaitetan batzorde edo kontseilu horretan sortzen ziren desadostasun naturalak
gorabehera. Horrez gain, ondorio politikoetan emankorra izan zen, Cabildoaren esku-
hartze honek Probintziako bizitzarako hain garrantzia zuen negozio batean bere
agintea indartzen ari baitzen eta sorrera hurbiltzen ari zen Venezuelako kontzientzia
nazionalaren eraketan gero eta gehiago eragiten baitzuen.
Barne baketze eta kanpoko bake baldintza hauetan, kakaoaren esportazioak bere
gorakada bizi izan zuen hurrengo urteetan. 1750etik 1764ra bitarteko datuek, Martín
de Goicoechea Faktore Nagusiaren erakusketa interesgarrian aurkitu genuen taularen
arabera (Diversos, T. XXXIX, 250-77. ff.), zenbateko zenbatekoa dela erakusten
digute. 875.641 baso eta 50 kilo, honela banatuta:
Veracruz .................. 270.889 bushel eta 71 kilo

Kanariar Uharteak .................. 76.141 baso eta 38 kilo
Haizea ........................ 28.196 baso eta 64 kilo
Espainia ................................. 500.313 baso eta 97 kilo
13 pesotan, urte haietako bushel bakoitzeko batez besteko prezioa, aipatutako
875.641 bushelek 11.352.057 zilar pesoko balio osoa emango ligukete.
Espainiarako esportazioak, urteka zehaztuta, honako hauek dira:
kilo 42 36
Baskorrak 27.701 20.924
Ibtal pesoak
Urteak
1750
1751
Batez besteko prezioa ezezaguna
Urteak Bushels Pounds
1752 27.984 17
1753 33.420 108
1754 46.968 66
1755 29.430 89
1756 20.896 2
1757 28.615 26
1758 34.706 88
1759 43.534
1760 31.724 47
1761 30.974 100
1762 20.593 43
1763 50.319 42
1764 52.889 27
Batez besteko prezioa 12
Goicoechea Faktoreak ondo esan lezake, bere aipatutako txostenean (1768. urtea)
"...la última situación que vive la Provincia en todas las circunstancias de todo el
mundo" dela, handik esportatzera iritsi zirenetik, urtebete. beste batekin, bere urteko
ekoizpenaren 60.000 baso eskuragarriak.
Ondorengo urteek, 1788ra arte, proportzio berdina markatzen dute, izan ere, aurreko
hamabost urteetan Espainiara esportatutako 500.313 basoei dagokienez, 1765 eta
1778 arteko hamalau urteei dagozkien erauzketek 490.196 basoko zifra erakusten
dute, urtetan banatuta. honako hau da, Husseytik hartu ditugun datuen arabera:
Urteak Bushels
1765 26.906
1766 23.602
1767 30.559
1768 21.759
1769 37.605
1770 43.189
1771 35.019
1772 30.946
1773 43.955
1774 31.400
Datu hauek hartzen ditugun erlazioan zama erregistratzen ez duten bi ontzi daudenez,
ondo utz dezakegu batura hori 500.000 basotan zifra biribiletan. Hau da, 1750-78
aldian, Konpainiak milioi bat baso kakao esportatzeaz arduratu zen.
Badakigu, bestalde (Faktore Nagusiaren txostena don José de Amenabar, Diversos, T.
XLV, f. 236), 1750-1769 urteetan Venezuelatik irten zirela, guztira, matrikularekin,
1.140.595 baso eta 1770etik 73ra biak barne, 245.664, hau da, 1.386.259 guztira.
1778ra arteko bost urteetako batzuk ez ditugu eskura. Baina, oso gutxi oker egiteko
ziurtasunez, ditugunak eta aurrekoak kalkulatuta, esportazioek urteroko batez
bestekoarekin jarraitu zutela kalkula dezakegu. 60.000 basoko Honek 300.000 emango
liguke bost urte horietan eta horrek, aurreko 1.386.259ei gehituta, 1.686.259ra igoko
lituzke 1750etik 1778ra urte horietan herrialdeko esportazio osoa bezala, eta aldi
horretan 14 pesoko batez besteko prezioan emango luke. kakaoaren esportazio-balioa
guztira 23.607.626 pesokoa. Horren ia bi heren Enpresari dagozkio.
Hau bere jardun ofizialari dagokionez. Baina, aurreko garaian egin genuen bezala,
Veracruz-eko trafikoari erreparatzen badiogu, hau da, metropoliaren garrantziaren
hurrengoa dena, berehala ikusiko dugu gipuzkoarrek osatzen zutela jabeen gehiengo
handia. ofizio horretako karreran betebehar-eskubidea duten ontziak. Hori egiaztatzen
du Erregistroetako eta Errege Ogasuneko teniente notarioak kautotutako agiri batek,
1778ko urtarrilaren 14koa eta 1764koa duen lehen sarrera, hain zuzen ere kontuan
hartu berri dugun aldia hartzen duena.
Hirugarren aldia (1779-1785)
Aurreko aldiko loraldi urteen ondoren, gipuzkoarren gainbehera azkar baten lekuko
izan ginen, bere existentzia arriskuan jarri baitzuen. barne eta kanpoko arrazoiak.
Lehenengoen artean, hainbat konpainiaren porrota izan ziren, zerikusirik ez zutenak,
bide batez, bere eginkizun zehatzarekin, zeinetan Konpainiak ekin baitzuen, hala nola,
antzinako eta loriatsuak diren tradizioak berritzeko asmoz sortu zen Balea Arrantza
konpainia; Ternuako ertzetan bakailao arrantza ustiatzera itzultzeko saiakerak , eta
1770ean Cumanako kostaldean arrantza ezartzeko egindako esperientziak.
Kakaoa Italiara bidaltzearekin Europako merkataritzaren probak, eta Orinoko
eskualdean monopolioa ezartzeko ahaleginak, etab., ez zuten ezertarako balio izan
ondorengo gertakarien aurretik.
Horien artean lehena eta nagusiena 1778ko Merkataritza Askearen Dekretua da,
zeinarekin Konpainia sortu zen sistemaren aurkako kolpe hilgarria prestatu baitzen.
Berari dagokionez, 1779an hasi eta Gipuzkoan eragin zuen Ingalaterraren aurkako
gerrak halako moldez non hurrengo urtean, 1780an, Rodney almiranteak
hondoratutako zazpi ontzi galdu zituen. Aurten ez da kakao bat ere heldu Espainiara.
Eta, Konpainiak hurrengo urtean Veracruzekin merkataritza areagotzeko eta
Europakoarekin jarraitzeko ahaleginak egin zituen arren, bandera neutroko
itsasontzien zerbitzuak erabiliz, bakerako itzulerak hain geldiarazita aurkitzen du ezen
ezerk ezin duela aurrera egitea eragotzi. , 1785ean dekretua.
40.633 baso kakao bakarrik ekarri ahal izan zituen Espainiara bere bizitzako azken
zazpi urte hauetan Compañía Guipuzcoanak, bere lorpen bikain eta akats larri
guztietan, bere oroimenak piztu duen grina neurtzen duen handitasunaz baino hobeto
neurtzen duena. pizten du, bere apologisten artean eta bere aurkarien artean.
El Farol, Caracas, Na 204, 1963ko urtarrila - otsaila.
ASKATASUNEAN
Gazteen ohikoa da beti aurrera begiratzea, bizitzan zehar ibilbide luzea egin dutenen
gaitza baita, egindako bidearen kontenplazioan atseden hartzea. Baina batzuetan,
gazteei ere atzera begiratzea ez zaie gaizki iruditzen. Kirolariak behar den bultzada
hartzeko atzera egiten duen modu berean, gazteek ere denboran atzera egin behar
izaten dute, etorkizuna erasotzeko betiko nahiari indar gehiago ematen dioten
motibazioak aurkitzeko.
Eta euskaldun gazteek asko behar dute. Haiek dira biharko Euzkadi emango digutenak.
Baina nola egin hau ezagutza bera gabe? Nola egin Nazioaren muinean dauden
gertakari zaharrak eta oraindik berrienak aintzat hartu gabe haien sakontasunean
barneratu arte, beren sentimenduen eta ekintzen haragi, zuntz eta gihar bihurtu arte?
Gure memorian gaur egun, kabalgata triste batean bezala, gertakari horietako batzuk
desfilatzen dira; denak berritsuak, denak ezagunak, eta, hala ere, iruditzen zaigu ez
dela antzua izango laburbilduz bildu eta gure begien aurrean berriro biziberritzea,
arrazoi historikoz dutenez, indar motibatzailez.
Duela hiru hamarkada eskas, Euzkadik bere etapa itxaropentsuetako bat bizi izan
zuen. Aberriaren ezagutzaren argia geldiezina hedatu zen, eta bere alboan heldutasun
politikoa, loraldi ekonomikoa, justizia sozial sakona eta gure lurralde zaharrean inoiz
ezagutu ez ziren benetako balio espiritualen ernetzea. Bakean bizi ginen.
Baina hara, duela mende bat baino gutxiago sartu gintuzten Estatuan, Vergararen
besarkadaren ondoren, jeneral batzuk altxatzen dira. Laster matxinadaren buru izango
zenaren aldarrikapenean, gure askapen mugimendua bere altxamendua beharrezkoa
egin zuen motiboetako bat bezala agertu zen. Hor ez da hitz egiten —inoiz ez dugu
ahaztu behar— arrisku komunistaz edo fede katolikoaren defentsaz. Eta gerra askatzen
zaigu. Eta, ikur gisa, alemaniarrek, italiarrek, mairuek eta espainiarrek elkarrekin
mendeetan zehar kasta inbaditzaile horietako bakoitzak gure lurretan lortu ezin izan
zuena lortzen dute.
Eta lehia gogorraren amaieran zerbait are latzagoa dator. Errepresaliatu gaiztoak,
ehunka eta ehunka euskaldunen fusilamenduak, zeinen jende duinen itxura inoiz
ausartuko ez ziren euren borreroak, "gurutzatuak" deitzen direnak, sostengatzera.
Kalumnia eta difamazioa etorri ziren, Gernikako pasarte lotsagarrian eta beste askotan
bezala. Euren lurreko milaka eta millaka ume maitagarrienen erbeste mingarria etorri
zen; hiltzerainoko jazarpena heldu zen gure abizenen hizkuntzara; genozidio
sistematikoaren plana etorri zen. Eta, lotsagarriena, Europako pertsona zaharrenak
biktima den genozidioa utzi eta onartzen ari diren lurreko boteretsuen pasibotasuna
etorri zen, hori baita, hain zuzen ere, bere merituko istorio bat duena. Herritarren
askatasuna eta giza duintasuna ia beste inork harro ezin dituena.
Munduko boteretsuek abandonatu gaituzte euskaldun gazteak, eta ikusi behar izan
ditugu halako uko nazkagarriak, halako sakrifizioak interes sasikoei, egoismo itsuari
eta injustiziari: azken batean, Kristorengan eta sinestera murriztu gaitu. geure burua.
Baina horiek inork kendu ezin dizkigun indar bi dira. Waldo Frankek Bolivar hilezkorrari
sagaratu diola irakurtzen dugu ikerketa bikain batean: ''Txapelketak oihartzunak sortu
zituen Bolivarren euskal odolean Espainian belauna okertu ez zuten jendearengan".
Euzkadiko gazteak prest daudelako jada gertu sentitzen duten egun baterako.Ulertzen
dute patuak ez diola gozamenaren eztia eskaini nahi izan belaunaldi honi,
sakrifizioaren erkamena eta esfortzuaren mina baizik.Baina badakite, gizakiak oso
ondo ezagutzen zuen Titan Liberator, sakrifizio eta esfortzuaren bide ilunetan herriek
beti aurkitzen zuten beren benetako handitasunerako errege bidea...
Gudari, Caracas, 1969

EUSKAL ERESERKIA
Batasun eza euskal iraganeko gaitzik handiena izan bazen, ez da harritzekoa atzo arte,
besteak beste, Himno Nazionala osatzen duen batasun horren sinbolo biziak falta
zitzaizkigula. Ez Zalduby-ren «Zazpi Euskale-ñek bat egin dezagun...» ez Ipara-giíe-
ren «Gernika'ko Arbola», merezimendu eta ospe zirkunstantziala izan arren, ez ziren
aski. Horretarako, beste hainbat gauzetarako bezala, Arana Goiri maisua etorri behar
izan zuen, melodia zahar eta serio baterako, idazle batek esandakoa gogorarazten
diguna ez dagoela erlijio sakon baten dardara osatzen ez duen musika benetan
handirik. emozioa, bertso sinple eta marmolezko hauek zizelkatu zituen:
Cora tagora Euzkadi,
aintza ta aintza bere Goiko Jaun Onari.
Areitz bat Bizkaian da,
zar, sendo, zindo,
bera ta bere legia lakoa.
Areitzek dogu aharrausi egin zuen,
Gurutza Deuna, beti geure goi-buru.
Abes I u Gora Euzkadi,
aintza ta aintza bere Goiko Jaun Onari.
Zein, bertsoz bertso, hitzez hitz gaztelaniaz honela dago:
Gora eta gora Euzkadi,
aintza eta aintza bere Jaun onari Goiko.
Bizkaian haritz bat dago
zaharra, indartsua, noblea,
bera bezala eta bere legea bezala.
daukagun hariztian
Gurutze Santua, beti gure leloa.
Euzkadi abestu,
Aintza eta aintza bere Jaun onari Goiko.
Aberri, Caracas, 1959.

GUIPUZCOANA KONPAINIAKO GIZONAK*
Atseginez gure Buletineko orrialde hauetan ondoko azterketa baliotsu hau hartzen
dugu) Vicente de Amezaga y Aresti doktorea. Neurri batean, egilea Nazioko Artxibo
Orokorrean, Justizia Ministerioaren menpe, egiten ari den ikerketen emaitza da.
Amezaga doktorea da, uruguaitarra nazionalizatua, euskal jatorrikoa, eta Valladoko
Unibertsitateko Lid-eko Zuzenbidean doktorea. Ikasketa historiko eta literarioei
bereziki eskainia, Montevideoko Humanitateen Fakultateko irakaslea izan zen.
1.- Betancourl eta Castroko Gobernua.
Kontrabandoa, kostalde hauetako gaixotasun endemikoa, Espainiako erakunde kolonial
merkantilistaren bizitzan jaio zirenetik, hain sustrai sakonak hartu zituen Betancourt y
Castrok Probintziako gobernua hartu zuten urteetan (1716), non Gobernadoreak bere
eginkizunaren zereginik larrienetako bat zela ebatzi zuen legez kanpoko akordioari
amaiera emateko bidea aztertzea, egunetik egunera hazten joan zena, hura itzaltzeko
zaintza eta errepresio neurri desberdinak izan arren. «Uste zuen —dio Sucre
historialariak— bere herrikidea Don. Diego de Matos Montañés, bere adimenagatik,
bere jardueragatik, herrialdearen ezagutzagatik eta kontrabandistek gobernuaren
zaintza saihesteko erabiltzen zituzten bitartekoengatik, gizon egokia zela laguntzeko .
proposatzen zuen konpromezu zailean, eta harekin hainbat hitzaldi egin ondoren,
Konfisketako eta Gerrako Korporal Epaile Nagusi izendatu zuen, botere administratibo
eta militar asko eta zabalekin.
Haiekin armaturik, Matosek bere kanpainari ekin zion, laster emaitza ez oso
zoriontsuetan agertuko zena; Kontrabandoa murriztea lortu bazuen ere, zenbait
udalekin jazarpen, iskanbila eta lehiaketa askoren kosta egin zela, batez ere
Guanarerekin, non, antza denez, adibide bat egiteko asmoz, don Juan Ortiz epaitu
zuen. , bizilagun maitatua eta errespetatua. Horrek auzi bat ekarri zuen, non
gobernuaren agintea ordezkatzen duen Matosek,
* Artikulu honetan eta liburuki honetan bertan dagoen "Kakaoaren esportazioa"
buruzkoan, orrialdeak. 335 - 344, Ame-zagak Compañía Giipuzcoana de Caracas-en
kronika osoa ematen du, informazioa zabalduta, Konpainiari buruz argitaratzen dituen
hiru liburuetan amaituko dena. Ikus aurkibidea. Cila artikulu haietan, geroago bere
liburuetan bezala, bere obra irakurri eta oinarritu zen Venezuelako historialari
zorrotzei. Guanareko udalaren autonomia irmo onartzen duten alkateei aurre egiten
die. Beste istilu batzuk ere Matosen ekintzek eragin zituzten, hainbat lekukoren
arabera, kontrabandoaren atzetik, «presio handia egin zuen bakarka egiteko».
Gaitzak bere bidea jarraitu zuen: Nazioaren Artxibo Orokorreko Miscellaneous
bildumako VI eta VII liburukiek On Mateo de Osorio kapitainari emandako enkarguaren
ondorioz landutako erregistroak jasotzen dituen fitxategi handi batek osatzen dute...
Probintziako Kapitain Jenerala "kanpo merkataritzaren desagerpenaz arduratzen diren
errege ministroen gehiegikeriak geldiarazteko". Espediente horretako lehen agirian,
Osoriori eskumen zabalak ematen zaizkio bere enkargua betetzeko "de Campo
andreak, sarjentuak, nagusiek, gerrako kaporalek edo batzordeetako epaileek, ulertu
gabe. Diego de Matos Dn.ri kasu hau salbuetsi edo kentzea" eta agindu horren
tenorearen arabera, Probintzia honen jurisdikzioan garrantzitsuak diren lekukoak
aztertzea agintzen zaio, Valentzian, Nirguan edo Barquisimeton, hain zuzen.
"Probintzia honen azpiko kostaldean egiten diren gehiegikerien errudun argitzea, batez
ere Puerto de Cavello, Morón, Tu-cacas eta Ocumare-ko konposizioen konposizioetan,
honetatik fruituen erauzketa kontrolatzeaz arduratzen diren ministroek egindako
konposizioetan". Probintzia eta Immigrazioaren Merkataritza, beren etxeetara eraman,
jan eta haiekin bizi, eta, era berean, Curacao uhartetik itsasontzien etorrera onartuz,
haiek ez baitute erreparorik egiten merkataritza uzteko edo kakao, tabako eta fruituak
debekatuta dauden beste batzuk bertara joaten dira. Saiatu. tolerando pr. asmo
partikularrak halako nahaste batera iristeko aukera ematen diotenak, non horrela
Probako fruituak konfiskatzen dituztenak. doazela pra atzerritarrekin kontratua, hala
nola arropa arropa, espiritu eta bestelako efektuak sukaldatzen dituztenekin, ez dute
beren lanpostuen legezkotasuna kontuan hartzen, haiek akabatzera kolore
ezberdinekin joan baino lehen, bide honen jurisdikzio falta nabaria duten
inguruabarren aurretik. egin zati handiena ezkutatzea, eta zerekin q. dhos izatearen
aitzakian Aliens generoak kolorez txertatzen amaitzen dute. enkanteak, haien
salmenta oharrik gabe, beren gehiegikeriak saldu ditzaketenen aurka zundatzearen
legezkotasun gutxira joatea..." (Anizta VI, 3).
Transkribatutakoa nahikoa da gauzak zein muturreraino iritsi diren jabetzeko. Hemen
ere ez dugu interesatzen xehetasun gehiago sakontzea. Bakarrik esango dugu Matosen
eta Guanareko alkateen arteko auziaren aurretik, Betancourtek hainbat neurri hartu
zituela, eta garai honetan, 1718an (Venezuela Granadako Erresuma Berriaren
eskumenean jarria izan zen politikoki), Erregeordeak agindu zuenean. betancourt
Aipatutako demanda galarazten du eta Pedro José de Olavarriaga eta Martín de Beato
jauna bidaltzen ditu Caracasera, Batzordeko Epaile gisa jarraitzeko.
Mandatari hauek iristean, hainbat istilu gertatzen dira. Haiek, beren komisioa
egikaritzean, aginduz agindu zuten "dhoen ondasunak bahitu eta bahitzeko. Alkateak,
Udaletxe honetako Kartzela Rl.ra bidaliz". Baina lokartu ez ziren alkateek, Caracasko
epaileen agindua aurkeztu zutenean, Santo Domingoko Auzitegiaren epaia erakutsi
ahal izan zuten, non zera zioen: "Guanareko alkateek bete zuten. bere ofizio-
betebeharra dha. lehiaketan" eta kausa jakitea galarazi zuen, handik aurrera, "bai
Gobernadore Jauna eta Kapitain Jenerala, baita hori aldarrikatzen duten beste edozein
ere".
Olavarriaga eta Beato epaiketaren berri jakitea eta Araure tenientearen agindua
betetzeko enkargatzen dute, baina berak aitzakia ematen du. Eta, Epaileak,
Gobernadoreak eta Erregeordeak izan arren, Alkateak ez dituzte zigortzen.
Bien bitartean, istiluek jarraitzen dute, azkenean. Matos bere kargutik bereizten da
Betancourt gobernadorearen aginduz; baina ihes egitea lortzen du eta Bogotara
helduko da, non Erregeordea bere errugabetasunaz eta Gobernadorearen erruaz
konbentzitzea lortzen du. Orduan Erregeordeak Caracasko Udalari Betancourt hartu eta
Gobernutik bereizteko agintzen dio, Gezurra bere lekuan jarriz. Antonio Alvarez eta
Abreu. Cabildoak betetzen du lehen puntuari dagokionez, baina ez du Abreu gobernuan
kokatzen Caracasko alkateak baizik, pribilegioaren Errege Dekretuan oinarrituz haiek
hutsik dauden postuetan gobernatzeko eta Abreu izendatzeko aldarrikatzen du.
Ordurako, Diego de Matos Santa Fetik itzuli da eta diskoen entzuteko eskaera egiten
du "eta horretarako leporatu dizkidaten iruzur edo kalumnia faltsuei begira dauden
piezak batera ditzatela, denboran zehar. dho. enplegua nintzela". Eta halaxe ematen
du On Martin Beato epaileak, Granada Berriko erregeordeak Olavarriagaren konpainian
Venezuelako probintziako kausak entzuteko izendatua (1720ko ekainaren 21ean). Eta
espediente berean (Diversos, VI, 340) ere ikusten dugu Beato epaileak berak agindu
duela Barquisimeto eta Coro alkateek Don Diego de Matosen aurka egindako bi
sumarioak aktan gehitzeko.
Vil de Diversos liburukian Olavarriaga eta Beatoren istiluak, lekukoen deklarazioak,
informazioak, aginduak eta prozedurak, etab., bata bestearen atzetik datoz espediente
zabalaren jarraipena. eta, nagusi den klima hodeitsua oso adierazgarria denez, ez
diogu eutsi Salvador Pérez Guzmán kapitainak, Puerto Cabelloko Bahiketa Epaileak
Diego de Matosi zuzentzen dizkion gutunetako paragrafoak kopiatzeko tentazioari,
dagoen intsumisio egoeraren berri emanez. kostaldeko eskualdea, alkateek egindako
oposizioarena, Jorge Christian holandarrak legez kanpo merkataritzan duen
zigorgabetasunarena eta ildo horretatik beste gauza batzuk. Hona hemen Pérez
Guzmanen hitz zehatz batzuk: "Hau, adiskidea, errebeldeen lurra da, ez dago inor zure
Magdarentzat legezkoa den. Olandestar eta lagunen konpartsak baitira denak, eta
horren inguruan milaka korapilatsu daude. ... Laburbilduz, ene jauna... hau ez da gizon
on batentzat, ezta giza errespetuak lausengatu edo begiratu nahi, horixe da hemen
nahi dutena. Prop-ter forma bat eta hori baztertzen ditudan beste gauza batzuk. esan
dira. Gaur entzun dut zure lagunen aurrean asko sentitu dugula..." (Diversos, VII, f.
344).
Espedientea amaitu, jatorrizkoa Granada Berriko epaitegira pasatuz, Matosentzat
absoluzioa izan den epai baterako.
Horrela, Gobernadorearen eta Kabildoaren arteko kontraesan nahasien giro honetan,
aginte krisiaren erdian, nahaspila administratibo handienaren erdian eta
kontrabandoaren seinalepean, On Pedro José de Olavarriaga ikusten dugu bere
agerraldia egiten . Venezuela.
2.- Don Diego Portales y Menesses-en Gobernua.
1721eko abenduaren 11n kargua hartu zuen Gobernadore berriaren agindupean,
aurreko gobernuan adierazitako Gobernadorearen eta Kabildoaren arteko
desadostasunak areagotu besterik ez zuten egin. Bi bando sortu ziren: horietako bat
Escalona Gobernadoreak eta Gotzainak buru zuten eta bestea Aldezain gehienek eta
Caracasko noblezia ia guztiak buru zuten. «Pasioak oso goratuak ziren», dio Sucrek,
«eta urrats bakoitzean borrokak izaten ziren alde bateko eta besteko aldekoen
artean».
Zoritxarrekoa izan zen Olavarriagarentzat Portalesko gobernuaren hasiera. Azken
honek, bere aurreko ekintzetako bat Betancourt aske uztea izan baitzen, ziur asko
Granada Berriko erregeordeak esandako gobernadore ohiak Olavarriaga eta Beatoren
sarreran zela jarraitzen ari zen prozesua ulertuta, espetxeratzea agindu zuen bigarren
egunean. gobernuan izan duen harreraz. Ikus dezagun interesdunek zer kontatzen
diguten "Caracas probintzia eta hiri honetako epaile Pedro Martín Beato eta Pedro José
de Olavarriaga jaunak eskatuta egindako jatorrizko informazioa Errege Zerbitzuko udal
ezberdinetakoak. Bere Gorentasuna. Granadako Erresuma Berriko erregeorde jauna,
beren karguak egikaritu ondoren geratu ziren beren gabeziak eta pobreziak
justifikatzeko».
"D. Pedro Martín Beato eta D. Pedro José de Olavarriaga, Probintzia honetan izan diren
epaileak, Errege Zerbitzuko Batzorde desberdinetarako, Cuebako Konde Jaun
Gorenarentzat, alderdi horietakoa ere izan zen Erregeordea, Zure aurrean, beraz, gela
gehiago da zeinetan esaten dugun: Zer errespetua kartzelari hain zorrotza, non
agindurik edo legezko arrazoirik gabe Diego Portales jaunak exekutatu gintuen,
harreraren bigarren egunean, iraganeko abenduaren hamabian izan zen Gobernu
honetan. mila zazpiehun eta hogeita bat urteko gure operazioen berri izateko eta
paperik ikusteko astirik izan gabe, zortzi hilabeteko denbora kartzela zorrotzean egonik
eta komunikaturik gabe, Guardia konpainia batekin, esan gabe. Gouedr jaunak Diego
Portales jaunak erregeorde jaunaren aginduren bat bete edo bete zuen bi zortzi
hilabetetan aliuio kopuruaren ondorioz, SAren agintaldia amaitu zenean, Guardar
Carceleríaren fidantzapean aske geratu ginen arte. Hiri hau eta bere Aldiriak eta SAren
agindu hau dharen menpe askatu arren sonatua den errepugnazioarekin bete zen
arren. Fiantza, jazarri eta jazarri egin gaituzte hauernoek atxilotzera joan nintzen
hurrengo urteko abuztuaren hamalau pr. gaueko ordu batean, La Guairatik (non dho.
Gour zegoen) pozonarekin etorriak, kartzela hartako soldaduak, eta Hiri honetako
Guardiako beste batzuk eta nra etxera sarturik. gela. hormetatik igota, eta dha-rekin
zercandola. Jendeak ez gintuen aurkitu erregistratuta: Eta konbentzitu behar gaituela
pa. manifestazio hauek eta dhok gure kontra egin dituen beste hainbat. Portales jauna
Herri honetan eta Prova honetan publikoak eta ezagunak direnez. Berak zapalduko
dituen kausa faltsu batzuengatik jokatu behar zuen eta gure egiaren aurka. nras
erabileran prozedurak. Komisioak: Eta ondoko egoitzan erantzun behar izatea eta
haien aurka behar diren frogak eta porrotaren ondorioz defendatu behar izatea. eta
galdetu zer ez. dho. orrazten Hiri honetan sonatua den atzerapen eta pobreziarekin
aurkitzen garen bezala aurkitzea. oraindik ez garela pa iristen. eguneroko mantenua
beraz pr. Gure aberastasuna gastatu dugu, eta gastatu behar ez dugun atzerritarra.
SMren zerbitzua exekutatu ahal izan dute Honen aginduak betez. Erregeorde jauna,
zer ez zitekeen exekutatu bere kapital propioaren gastu hori aurretik izan ez balitz.
dhasetan hasi. Komisioak, hala nola, posta-gastuak, paperak eta mantenua bezalako
beste hainbat, egunero, dhotik mantentzen ditugun Kartzela honetan. mila zazpiehun
eta hogeita bat urteko eguna (esan bezala) gaurko pa arte, nrosen satisfazioa
emateko. prozedurak, eta zure Magd. eta konbinatzen diren beste auzitegi batzuk,
etengabeko kalumnia izan da, nra guztiz bete izanagatik bakarrik. obligazioa nezec i
tainos hori by Vmds. aitzakia dugu nras. defentsak eta beste enkargu batzuk, lege-
paperean egin ditzakegunak, geure burua pobre eta lur arrotzetan aurkitzeari
buruzkoa, senide edo lagunik gabeko seniderik edo lagunik gabe, bitartekoekin mesede
gaitzakeenak. hura, eta gero bere Magd. erliebe hori bere basailuen izenean ematen
zuen halako kasuetan, ohiko ohitura denez, eta Justifikaziorako. nra-tik. pobrezia
informazioa eskaintzen dugu. sasoi onean eta ageri diren gabezia eta zor handiekin
mantentzen dugula, nros adibidez. atzerapenak, galerak eta urritasunak, eta hauer-ek
bere ondasunak gastatu zituen Errege Zerbitzuan ere publiko eta sonatua den cuia
atenzon: To Vmds. Mesedez galdetu eta eskatzen dizugu, informazioa jasotzeko
adierazi duguna ikusita. nra-tik eskaintzen duguna. pobrezia, eta aurkeztuko ditugun
lekukoak Idazkera honen ondoren aztertu eta jatorrizkoa lekukotasunekin entregatu
ditzagun q. behar dugu Dena drogetatik datorrela eta behar den moduan eskatzen eta
zin egiten dugun justizia. Pedro Martin Beato. Pedro José de Olava-rriaga". (Divers. X,
288-9).
Jarraian, Pablo de Santa María erreverendoaren deklarazioarekin hasten den
lekukotasuna ikus dezakezue —dio— otoi-emaileak Caracasera etortzen zirenean
«zilarrezko ontziekin zerbitzatzen zuten gizon dirudunen portaera ekartzen zutenean».
eta beste alajak..." eta badaki egon diren kartzelarekin beren zilar landua, etab., saldu
dutela. eta behar handiak jasaten ari dira... "eta bereziki dho ikusi du. Pedro de
Olavarriaga jauna nola bizi den deklaratzaileen komentuko soto batean, egun askotan
eusten duena txokolate apur batekin, hau da, kakaoa. , espeziarik gabe eta bere
buruari eusteko zerbait eskuratu ahal izateko paperak kopiatzearen mende jarriz”.
Ondoren, aurrekoa bezala Santo Domingoko ordenako P. Eugenio Gonzálezen
adierazpena dator, zeinak dio Chiquínquiráko Andre Maria eliza eraikitzen ari zela,
Olavarriagarengandik limosna jaso zuela, baita Beatorengandik ere, "zirenak".
tamainatik eta emaritik. Orain badakizu pasatzen duten beharra, askotan haragi aho
beterik ez dutela jateko.
Ondoren datozen beste bost aitorpenak bat datoz aurrekoekin, eta, ondoren, D. Carlos
de Herrera alkate arruntaren agindua txertatzen da, zeinetan eskuragarri dagoen,
honekin baieztatzen den eskaeraren indarrez. zazpi lekukoren deklarazioak, aipatu
Beato eta Olavarriagaren idazkiak laugarren zigilu paperean onartzen dira.
Olavarriagaren espetxeak zenbat iraun zuen zehatz-mehatz ez dakigu. «Idazkietan
Pedro de Olavarriaga jaunarekin, nire bikotekidearekin ados nagoenaren errekusazioa
eta protestak egin ditudan arren», «batak eta besteak espetxeratuta daude, aurkeztu
ditut eta berriro erreproduzitzen ditut», Beatoren esanetan. Errege Ogasunaren Kontu-
hartzaile Ofizial gisa izendatzean berretsi nahi duen agiria (Ikus Langileak, 111, 212
eta 213 eta "Egoitza Kausak". Diego Portales y Meneses, XX. liburukia, ff, 31, 32,
34...) , 1722. urtean zehar luzatu behar zuen harik eta 1723an Portales y Menesesen
erorketak, bere gobernu nahasiaren hiru aldietako lehenari amaiera eman baitzion eta
Alkateek gobernu boterea hartzeak, bere askatasuna ahalbidetu zuen arte. Egia esan,
puntu honen inguruko dokumentazioak huts egiten duela eta sinesgarriagoa dirudi,
Blas José Terrero kronikariari jarraituz gero, Olavarriaga eta bere laguna, jada
kaleratuak, izan ziren Portalesen erorketa eta espetxeratzean erabakigarri lagundu
zutenak. 1723.
probintziari beren iraultza luze eta hilgarriak iragartzera zihoazen kometa hilgarri
batzuk bezala. haien alde, hiriburu honetako magnate nagusiak limurtu eta
engainatzen dituzte, beraz, kondezitu eta baita beren aldetik Gipuzkoako Merkatarien
Konpainia bat berrezartzea ere eskatzeko, hainbeste abantaila agertuz,
errepublikarentzat eta ez zela beharrezkoa. bere kontseiluak, bururatu zizkioten
zorion-ideia kimeriko horietaz arduratuta, gai hau hain interes eta sutsu aztertzeko
ezen ez Gobernadorearen (Portales eta Meneses) politika finak, ez izaera handiagoko
gizonen usteak. , ez hortik sorturiko desadostasun kaltegarrienak, ez Prelatu
Ilustreenaren interposizioa, ez haien biolentziaren lotsagabekeriari eusten saiatu zen
zentsurak, ez ziren nahikoak izan epaiketara sartzeko. Geroago haien gorroto
hilgarriaren objektu izan zen konpainia bat hartzeko proiektu hilgarriarekin
obsesionatuta, eta gaizki pentsatu eta onartutako fakultate hura abusatzen, Portales
gobernutik kendu zuten, 1723. urtean, barregarri eta lotsagabetasun berdinarekin, eta
hura jarri zuten. kartzela, Alkate arruntak, garai hartan Don Juan Blanco Infante eta
Don Miguel de Ascanio zirenak, gobernu funtzioetan sartzen dira.
Aurreko Sucrerekin bat egiten du zera idazterakoan: "Garai honetan Caracasen hasi
zen hitz egiten, landatzeko eta haciendas garatzeko kapitala emango zuen merkatari
gipuzkoarren sozietate bat sortzeaz, eta fruituak oso abantailatsu erosiko zituena.
prezioak;Ideia, ilusio handiz hartu zuen Udalak eta beharbada, arrazoi beragatik,
Portalesek eta bere alderdiek baztertua, desadostasuna suspertzera etorri zena...»
«Olavarriaga eta Beatok, Gipuzkoako merkatarien eragileak, egin zuten. ez gelditu
bere merkataritza-sozietatearen proiektuaren kontrako Gobernadorearen eta
Gotzainaren aurkako sua piztean, ezta bere enpresan irabazi eta lanpostu handien
promesak ere, edo Alkateen alderdiaren alde egiten zutenak, kopurua handituz. bere
jarraitzaileen artean".
Momentu honetan ez zaigu interesatzen aldez aurretik erreproduzitutakoari buruzko
epaiak egitea. Bai, aldiz, datu bat jasotzeko: 1723an, errege boterearen ordezkariaren
eta kontseiluaren arteko desadostasun giroan eta horretan oinarrituz, Caracasko
Errege Konpainia gipuzkoarra izango zen konpainia horren proiektua martxan jarri
zuela, Don. Pedro José de Olavarriaga.
"Instrukzio Orokorra eta Partikularra...".
Baina Olavarriagak ez zuen bere ideia abian jarri lastoen kearekin. Ukatuko gaituzten
beldurrik gabe, baiezta dezakegu Venezuelako lurrak ez zuela inoiz ezagutu bere
etorrera arte bere egoera eta baliabideak hain eskarmentu handiko eta zorrotzarekin
bere egoera eta baliabideak aztertzeari uko egin zion bisitaririk: "... hombre
observador con gran conocimiento en merkataritza, finantza eta nekazaritza gaiak —
horiek dira García Chuecos ikerlari jakinaren hitzak4— «Probintziako» aukera
ekonomikoen azterketa zorrotza egin zuen Caracasen, 1718-1720 bitartean, eta hori
izan zen bere ondorengoaren oinarria. errendimendua ere. Venezuelan Espainian
baino, Nueva Granadako erregeordearen ondoan baino, aipatu merkataritza
sozietatearen proiektua bultzatuz eta defendatuz».
Enpresa honetan kolaboratzaileak izan zituen, dudarik gabe. Juan Amador Courten
ingeniari militar jaunak, obra ilustratzen duten plano eta proiektuen egilea den, noski,
eta, gainera, ziurrenik, Arcila Paríasek adierazi duenez5, "noski, Ogasuneko arduradun
guztien lankidetza izan zuen, eta horrek ahalbidetu zuen. ikaragarri baliotsua den lan
bat egiteko, halakoen artean dagoen bakarra, Venezuelako probintziari erreferentzia
eginez».
"Instrukzio orokorra eta partikularra del presente de Venezuela en los años 1720 y 21"
da eskuizkribu izugarri baliotsu honen izenburua, badirudi gordeta zegoen fitxategitik
lapurtutakoa, ingeles hiztun batzuen eskuetan amaituz . pertsona edo erakunde,
García Chuecosek dioen bezala, jatorrizko Instrukzioko lehen orrialdeetan agertzen den
ingelesez idatzitako ohar batetik eta idatzi modernoko ohar batetik ondorioztatzeko,
baizik eta Akademia Nazionalari salgai jarri izanaren inguruabartik. Historia Maggs Bros
Ltd Londresko liburu-dendak 1939an Gobernu Nazionalak eskuizkribu preziatu hau
eskuratu zuen eta Historiaren Akademia Nazionaleko Liburutegiari esleitu zion.
Eskuizkribu ederra da benetan, ikuspuntu kaligrafiko hutsetik ere, bere idazkera
ederragatik eta berau ilustratzen duten hamalau mapengatik, baina, noski, bere balio
intrintsekoa da balio duena, horregatik tamalgarria da, izan ere. Arcüa Parías-ek dio ,
oraindik argitaratu gabe dagoena, zeren eta: "Oinarrizko lan honen zabalkundeak
saihestuko zukeen Venezuelako nekazaritza eta merkataritzaren egoerari buruz
hainbeste akats lerratzea Guipuzcoana ezarri aurreko urteetan".
José Luis de Cisneros-en "Descrip-ció..." baino askoz zehatzagoa eta osatuagoa da,
noski, ia mende erdi lehenago konposatua izanaren merituarekin eta lehen aipatu
dugun ingelesezko oharrean. Sak ondo definitzen du esatean: "Hau liburu interesgarri
bitxia da, Kolonbiako zati horretako Dooms Day Book dei daiteke...", Guillermo
Konkistatzailearen aginduz egindako katastro handiaren erregistroa gogoratuz.
Lanaren aurkibidea honako hau da:
I. Kapitulua.- Venezuelako Probintziako Ideia Orokorra, bere izaera, bere mugak,
jurisdikzioak, meategiak, fruituak, ibaiak. Bere gobernu politiko eta militarra.
j.-Arcila Parias, Eduardo.- Venezuelako Ekonomia Koloniala. Mexiko, Kultura
Ekonomikoaren Fondoa, 1946.
II. kapitulua.- Probintziako Itsas Kostaldearen egungo egoera Macutotik Punta de los
Flamencosera, bere portuak, haranak, ibaiak, baserriak, nagusien izenak, kakao-
basoak, haien produktua, populazioak eta jarraibide gisa balio duten beste inguruabar
batzuk. kapituluan jasotako aipatu Kostaldeko landarea.
III. kapitulua.- Barnealdeko haranen eta jurisdikzioen egoera partikularra, non
jurisdikzio bakoitzeko populaziorik handienak, haien kakao-ustiategiak, jabeen izenak,
zuhaizti kopurua, horien produktua, etab. jasotzen diren..., trapitxeak, abereak eta
jurisdikzio bakoitzak berez ematen dituen beste fruitu batzuk, beste hainbat
berezitasunekin.
IV. kapitulua.- Espainiako Merkataritzaren egungo egoera eta atzerriko merkataritza
Probintzia honetan ezartzea.
V. kapitulua.- La Guairako portuaren eta gotorlekuen egoera berezia eta gaurkoa.
VI. kapitulua.- Puerto Cabelloren eta Yaracuy ibaiaren egungo egoera, partikularrak
eta dimentsioak bere Bokalaren neurriekin.
VII. kapitulua.- La Guairako Portuko gotorlekuak konpontzeko, Puerto Cabello eta
Yaracuy ibaiaren bokalea sendotzeko beharrezkoak diren arrazoiak.
VIII. kapitulua.- La Guairako Portuko bere profilekin konponketa-proiektua.
IX. kapitulua.- Puerto Cabellorako proiektua, eta Yaracuy ibaiaren bokalea bere
profilekin.
X. kapitulua.- Aurreko kapituluetako proiektuak muntatzeko gastuak.
XI. kapitulua.- Probintzia honetako Errege Ogasunaren egungo egoera.
XII. kapitulua.- Adierazi aipatutako Errege Ogasunak izango dituenak, aipatutako
proiektuak amaitu ondoren.
Olavarriagak Probintziako gobernuarekin, bere ekoizpen eta kontsumo eta abarrekin
egiten duen harreman zehatza alde batera utzita, etab. Lanen bira azkar bat egingo
dugu, interes handiagoak iruditzen zaizkigun puntu batzuetan geldituz.
Lehenik eta behin, esan beharra dago obrak 1722ko martxoaren 16an Santa Fe-n
datatutako hitzaurrea duela eta aipatutako ingeniari militar Juan Amador Courtenek
sinatua, zeinaren bosgarren paragrafoan honako hau irakur dezakegu:
"Zure Bikaintasunaren adibidea da (Nueva Granadako erregeordea, Don Jorge de Villa
Longa, la Cuevako kondea, zeinari lana eskainia). Jauna, zure Gobernuko Probintzietan
banatutako zure ministroek ahalegintzen dira gai izan daitezen. bere babesaren titulu
loriatsua merezi izan zezan, eta, horretarako, On Pedro José de Olavarriagak, Zure
Gorentasunak Caracasko Probintzian bidalitako epaileak, aipatu Probintziaren egungo
egoeraren instrukzio orokorra egin zuen Zeure Gorentasunaren aginduak betez, nire
buruari utzita. Itsas Kostaldearen segurtasunerako Egitasmo militar egokienak
zaintzea, eta bertan Errege-eskubideak berreskuratzea, baina hainbat emuladorek
sortutako Probintzia horretan izandako istiluek atxiloketa eta espetxeratzea eragin
zutenez jendaurrean jarri den desegokiarekin, hor Ez zen lekurik Zure Bikaintasunari
eskaintzeko bere lanaren alaba lan hau...".
Eskuizkribuan barrena, ikusten dugu, lehenik eta behin, Olavarriagak ez zuela
Probintziako indigenen langintzaz iritzi onik, idazten duenean: «...en fin, se puede
asegurar que la Provincia de Venezuela landuz gero Antilletako onenetariko bat eta
emankorrenetakoa zen, baina bere auzokideen moteltasuna hain da handia, non
ugaritasun horren erdian bizitzeko behar dena ia ez dagoen...». Azaldu gabe alferkeria
hori lurraren tenperamendutik zetorren bizioa zen ala lur beraren emankortasuna izan
zen abantaila hori mespretxatzea.
Gogor erasotzen du "ikerketa" eta "konkusioak" egin dituzten hainbat Gobernadoreren
jokaera (inori izendatzen ez duen arren). Olavarriagaren esanetan, euren kargua
lortzeko eskainitako diru kopuruaren ondorioz, euren gobernuaren basailuei jazartzeko
eta jazartzeko eskubidea zutela uste zuten eta "eskainitako 10.000 atzerriko pesok
sarritan milioi bat galtzea eragin diote Errege Ogasunari. bost urteko gobernuan,
ministro hauek ezkutuan utzi baitituzte atzerritarrei lurreko fruituak, eta beren salgaiak
sartzea, merkataritza kaltegarri hau beraiek eginez, beraz, ez naiz harritzen haietako
batzuek insinuatu dutelako. ezinezkoa da Probintzia honetan kanpo-merkataritza
errotik kentzea, beraiek interesatzen baitzuten haren jarraipena".
Ondoko paragrafoan dio (San Agustin aipatuz, lehenago Quinto Curdo aipatu zuen
bezala, etab., etab.), gobernadore on batzuk ere etorri direla, gero esateko “... ez dira
normalean etortzen lur hauetara. baina bi pertsona mota, edo dirutza egin nahi
dutenak, edo lur hauetan Europan baino bizimodua errazago aurkituz gero, on baino
kalte gehiago eragiten duten ibiltariak: beharrezkoa da Gobernadore batek eragotzi
diezazkiola batzuk ondasunekin aberastea. beste norbaitek, jarri galga mugatua zure
gutiziari eta eman agindu zurrunak besteei lan egiteko".
Haren esanetan, Kanariar Uharteetatik erregistro ontzietan etortzen diren familiei lur
txarrak ematen zaizkie, eta horrek nekazaritza ez den beste bizibide bat bilatzera
behartu ditu.
Adierazi du Caracasen uharte-familia asko daudela beren lanarekin apenas
sostengatzen dutenak eta hobe litzatekeela hiribilduak sortzea, «azkenean, erosoagoa
baita Maiestatearen zerbitzurako Indietan hiribilduak handiak izatea eta hiri txikiak, eta
soroetako lana da eta ez hiriko alferkerian gizonek bizimodu zoriontsua aurkitzen
dutena», hausnarketa, erran dezagun, euskaldun baten idiosinkrasia oso iruditzen
zaiguna.
Berriro hitz egiten du Gobernadoreen konbusioei buruz, "hain dira handiak non
zalantzan jartzen dudala munduan adibiderik ote duten". Eta gauza bera adierazten da
gerrako teniente edo kidegoei, korrejidoreei edo milizianoen ofizialei dagokienez (eta
Quinto Curcioren izendapenek jarraitzen dute).
Gobernu Militarraren ustez, "politikoa baino egoera okerragoan dago oraindik; ez dago
gotorlekurik ez biltegirik, eta soldaduek ez dakite inolako diziplina betetzen". Beraz, La
Guairan ez dago dendarik, Tara-cazana "... alokairua da, bere alokairua orain arte
espresuki fabrikatua izan balitz baino gehiago kostatu da"; artilleria egoera txarrean
dago, etab., etab.
kapituluan. IV, "Espainiako merkataritzaren gaur egungo egoera, eta atzerriko
merkataritzaren sarrera Probintzia honetan", merkataritzaren panegiriko bat egiten du
orokorrean, mota guztietako ondasunen sortzaile gisa, eta Venezuelakoa zein
deuseztatuta dagoen aipatuz bukatzen da. da Espainiatik matrikulatutako ontzi batera
murrizten da, oraindik urtero etortzen ez dena, eta Kanarietako beste bat saldaz
kargatuta, eta urtero Espainia Berrirako kakao bidalketa bat kargatzen duten
lauzpabost ontzi. Haren ustez, Espainiako lau erregistro eta Kanariar Uharteetako sei-
zortzi ez lirateke nahikoa izango (orduan ez zen beharrezkoa izango Holandako
brandy-a erostea orain dagoen bezala).
Espainiako merkataritza 24.000 baso kakaora murrizten dela dio.
Honek ezartzen du ez duela naziorik Venezuelako itsas kostaldera holandarrak
bezainbeste maitatzen. Beren produktuak erdaldunak baino merkeago saltzen dituzte,
berak azaltzen dituen arrazoiengatik.
Azkenik, kapitulu honetan Curaçao uhartearen egoera estrategikoa eta bertan bizi
diren juduen jarduera aipatzen ditu.
Aztertu kap. V, orokorrean, oso eskasitzat jotzen dituen La Guairako gotorlekuak.
VI.ean gogoeta batzuk egiten ditu Puerto Cabellori buruz, bere portua "kosta guzti
honetatik eta, beharbada, India guztietatik onena"tzat hartzen baitu.
VII.ean "La Guaira portuko gotorlekuak konpontzera behartzen dituzten arrazoiak,
Puerto Cabello eta Yaracuy ibaiaren bokalea sendotzeko" hedatzen da. Eta kapituluko
bosgarren paragrafoan zera irakurtzen da: "Kontuan hartu behar da bere Maiestateak
ez duela gaur Probintziaren batere aprobetxatzen, eskubideak ez direla nahikoa baino
lehen Maiestateak urtero kaleratu eta kontsignatu dituen zenbatekoetarako. Probintzia
honetako Kontabilitate Bulegoko Errege Ogasunak, Ministroen soldatak, espetxeetako
dotazioak, misiolari erlijiosoentzako limosna, etab.», hurrengo paragrafoan honakoa
zigilatuz: «Aitzitik, desagerrarazteko neurri egokiak hartu izan balira. Immigrazioaren
merkataritzari dagokionez, eskubide errealak nahikoa izango dira egungo bidalketak
ordaintzeko ez ezik, Probintzia honetako itsas kostaldean Errege agintaritza
mantentzeko eta kanpo merkataritzaren jarraipenaren aurka bermatzeko, eta hori
baino oso nabarmena. zatia Maiestatearen esku geratu zen".
Proposaturiko erremedioak aztertu eta kritikatzen ditu (gerrarako korralak,
komisarioak, merkataritzaren aurkako aginduak, Maiestatearen desamortizazioa
erretzeko agindua, etab., etab.), eta denak baztertzen ditu, kortsarioena barne, zeina,
ordea, proposatutako guztien artean onena dela aitortzen du "baldin eta kortsario
hauek ezinbesteko kasuetan erretiro segurua badute edo beren indarrak bermatzeko",
eta horregatik ondorioztatu du: "Erremediorik onena... gaur egun bere kostalde
babesgabea indartzea da". . Eta ideia hori hobeto sendotzeko, La Guaira konpontzea,
Puerto Cabello sendotzea eta Yaracuy ibaiaren bokalea sendotzea beharrezkoa egiten
duten arrazoiak azaltzen ditu jarraian.
Amaiera aldera (XI. kapitulua), behin-behinean azpimarratzen du aztertzera bultzatu
zuen motiboa: "... lan honen guztiaren motibo nagusia da bere Maiestatea beren
eskubideen lege-bilketa itzultzeko biderik egokiena bilatzea. atzerritarrak beren itsas
kostaldera maiz joateagatik hain okertuta”.
Oiava-rriaga eskuizkribuaren azterketari arreta gutxi jarri behar zaio zer adierazten
duen jabetzeko, dela bere egileak Venezuelan bizitako esperientzien isla fidel gisa,
edo, batez ere, abiapuntu eta eskema gisa. Gipuzkoako etorkizuneko jardueren plana.
Lehenengo puntuan, nahikoa da zenbait Gobernadoreren jokabideari eta
kontrabandoaren arazoari egindako behin eta berriz aipamenak aipatzea. Bigarrenari
dagokionez, nekazaritzarako duen interes sakona, Probintziako kakao-ustiategi nagusi
guztien berrikuspen zehatza, bakoitzaren zuhaitzen zenbaketarekin; bere
merkataritza-panegiriko sutsua oparotasunaren aita gisa; La Guaira eta Yaiacuy
ibaiaren bokalea eta, batez ere, Puerto Cabelloren gotorlekuak konpondu beharrari
eutsi zion, horrela oinarri sendoak izango baitziren gaur egun kontrabandistak pilatzen
diren kostaldeak zaindu behar dituzten korsarioentzat; bere itzulera, behin eta berriz,
legez kanpoko salerosketari amaiera emateko beharrari, Probintziako aberastasuna
bere itsas kostaldean maiz joaten diren atzerritarren eskuetara joan ez dadin, Errege
Ogasunak izango lituzkeen eskubideen bilketa legitimoa lapurtuz. diru-sarrera
osasuntsu bat lortu behar dute, eratzen ari den enpresak fruituak emango dituen
ideiak ereiten ari den gizona erakusten digute, nekazaritza, merkataritza eta nabigazio
alorretan jarduera zabalak proiektatuz.
RC Guipuzcoana Fundazioa.
Olavarriagaren arrastoa galtzen dugu urte batzuetan. 1723tik aurrera, Portales y
Meneses Gobernadorearen Egoitza-agirietan eta Beato bere lagunarena oraindik
agertzen den beste dokumentuetan ez dugu aurkitzen haren izena. Honek eta bere
liburua Santa Feko erregeordeari eskainitakoa Courten ingeniariaren esku egoteak,
ikusi dugunez, sinesgarritasun osoa ematen dio susmoari jada 1723ko urte hartan bere
lurraldera itzuli zela, non. ahal bezain laster, bere Enpresa proiekturako proselitoak
egitera dedikatu behar izan zuen6.
Hurrengo lau urteetan, bere txostenak gipuzkoar pertsonaia gorenen zirkulura iritsi
behar ziren, hala nola, Peña-floridako kondearen eta beste batzuen artean, eta
beharbada Madrilgo gortean aintzatespena lortu zuten.
Kontua da, badakigu, gutxienez, 1727rako euskal-venezuelar merkataritza-sozietate
baten proiektuak ofizialtasuna hartu zuela Gipuzkoan, zeinak On Felipe de Aguirre bere
Foru Batzordeko idazkari izendatu baitzuen bere ordezkari berezi gaia eztabaidatzeko.
Patino Espainiako ministroarekin. Bien arteko elkarrizketak 1728ko irailaren 25eko
hitzarmenean kristalizatu ziren, zenbait zailtasun argitu ondoren, adibidez,
Ameriketako Espainiako merkataritzaren erregimen arruntean trafikoa portuetatik
egiten zela suposatzen zuten aldaketetatik sortu zirenak. Euskaldunak, lehengo
askatasunaren arabera, gipuzkoarrek nahi zuten bezala.
Aipatutako hitzarmenaren buru den Errege Ziurtagirian Olavarriagaren "Instrukzioa"-n
egindako ibilbidean ezagutu genituen ideiak gogorarazten dizkiguten paragrafo batzuk
irakurtzen ditugu; honela: "Nere erreinu hauetan bizi izan zen kakao eskasia
konpontzeko, nire basailuen epeltasunak eraginda Amerikako probintziekin mota
honetako trafikoan aplikatzean, desegoki eta atzerritarren kapritxoen menpe egon
gabe. iruzurrez gozatu zuten... Eta egoera honetan Gipuzkoako Probintziara joanda,
bere aldetik nire Errege Ogasunak baliagarritasunarekin adierazitako kalte eta galera
handiak kentzeko eskainiz, ... beti ere baimena emateko balio nuen bitartean.
Erregistroarekin Caracasera urtean bi ontzi nabigatzea, gerran armatutako 40 kanoitik
50era... eta kostalde haietan kortsariak egitearena... Proposamen hau ondo
hausnartuz aztertzeko agintzeko borondate ona izan nuen... "Honen guztiaren emaitza,
artikuluaren laburpena eginez, honako hau da:
1. Art.- Gipuzkoarrek, Konpainia bat osatuz, Caracasera bi erregistro-ontzi bidali behar
dituztela urtero, bakoitza berrogei eta berrogeita hamar kanoirekin, Reynos hauen eta
beste batzuen fruituak kargatuz.
6,- Hala ere, hau idatzi ondoren, Caracasen egin zuen egonaldiaren ondorengo
dokumentuak aurkitu ditugu, 1726ko azaroko azken K, zeinetan parte orokor bat
ematen duen "para todos los pleitos que (?) así sobre la investigación y la
investigación que I. izan dira (?) Don Diego (?).
kakaoa eta gainerako lekuak trukatzeko ondasunak eta ontzi horiek La Guairara iristen
direnean, irteerako Erregistroa egiaztatu beharko da. Han lehorreratuko dira
Caracaserako dena eta gainontzekoekin Puerto Cabellora joango dira, bertan Errege
Ofizialek edo Errege Funtzionarioek izendatzen duten asetasuneko pertsona bat
hartuta, gainerako deskargak uler ditzaten. Diligentzia hori arte, Erregistro Faktoreek
Erregistroaren ondorio guztiak libreki trafika ditzakete. Itzulerarako, Puerto Cabellon
eta Caracasen jasoko dute barnealdetik lortzen duten salgaia. Deskargatutako bi
ontziak, bakarrik edo ontzi txikiagoek lagunduta, legez kanpoko merkataritza
saihesteko kalera aterako dira, Orinoko ibaitik Hacha ibaira nabigazioa luzatu ahal
izateko.
2. Art.- Ontziak Gipuzkoako portuetan kargatuko direla eta Caracasera zuzeneko bidaia
egingo dutela, Donostiako Iritsiera Epailearen aktak hartuta. Eta portu horietan
eskubideetatik erabat salbuespena dagoenez, Sozietateak zerbitzu bidezko irteera
eskubideen baliokidea ordainduko du... "horrek inola ere kaltetu gabe Gipuzkoako bere
fruituetan eta beste negozioetan duen erabateko frankotasunari kalterik egin gabe.
beti landu izan da”.
3. Art.- Konpainiaren ontziak Indietatik bueltan Cadizera ekarri behar dutela. Handik,
zama guztiaren betebeharrak ordainduko dituzte, Konpainiari iruditzen zaion zatia
Kantabriara eramango da, eta handik Indietatik Gipuzkoako kakao eta bestelako
fruituen hornidura, etab., etab. egina.
4. Art.- Konpainia tona-eskubidetik eta beste alkabaletatik libratu zela, Sevillako San
Telmo Seminarioari dagokiona izan ezik.
5.°.- «Bere Maiestateak bere Errege-gogoaren arabera Caracasko merkataritza eta
nabigazio bererako egoera ezberdineko beste batzuei antzeko baimenak emateko
eskubidea gordetzen duela, horregatik Probintziari bere ahaleginari jarraitzea eragotzi
gabe; ezarritako armamentuarekin jarraitzeko”.
6. art., °.- Sozietateak egindako presak ez dutela alcabalaren zergarik ordaindu
behar...; banatu behar direla bi heren Konpainiarentzat eta beste heren bat ofizial eta
tripulatzaileentzat aplikatuz; banaketa hori Caracasen egingo duela epaile
kontserbadoreak; Faktoreek atzemandako ondasunak Caracasko dendetan eta
abarretan saldu ahal izango dituztela, eta bada Kakao-zatiak soberan aurkitzen
badituzte, Veracruzera bidal daitezke beren ontzi txikiagoetan (ez Erregistroko bi ontzi
handietan).
7. Art.- Sarien ezagutza eta zehaztapena Epaile Kontserbadore partikularrari
dagokiola, «nik onetsia», zeina Caracaskoa den edo izan daitekeen Gobernadoreak
izan behar duela, Erregeorde, Audientzia, etab. , "nire legeak edo aginduak kontrakoa
izan arren"; errekurtsoak Indietako Kontseilurako izango direla; eta kausa legitimoa
dagoen bakoitzean "aipatutako epaile kontserbadorea kentzera joango dela".
8. art.°.- Konpainiak kostaldeko patruiletarako ontzi txikiagoak munta ditzakeela...;
eta Caracasen aipatzen diren ontzietarako Itsas Kapitainen patenteak nire Errege
izenean eman behar dituela Caracasko Probintzia horretako Gobernadoreak
"Konpainiako Zuzendariek proposatutako pertsonei soilik".
9. art.°.- Nola bidali behar diren atzerriko ontziak edo harrapatutako kontrabandistak
Caracastik Espainiara, ontzi txikiagoetan Espainiarako kakaoa kargatuz.
10. art.°.- Konpainiaren ontziek piraten eta kontrabandistaren ontziak ere bahitu ahal
izango dituztela, aldez aurretik ministerioari abisua emanez, bahiketak egitekotan,
ontziak portu horietatik Espainiarantz irten baino lehen.
11. Art. - Indietako Ontzien Iritsaldien Epailea izan behar zuela Konpainiaren ontziak
Espainiara itzultzean Konpainiaren ontziak egiten zituzten pertsonen berri izan behar
zuela, Indietako Kontseiluari errekurtsoa jarrita.
12. Art.. - Konpainiak Caracasera bere lehen bidaiak atzerriko eraikuntzakoak baziren
ere itsasontziekin egiteko baimena eman ziotela, dagozkion eskubideetatik libratuz
"armagintza honetan izan behar dituen gastuak handitutzat, hainbeste. nire Errege
zerbitzura..."
13. art.°.- Caracas Konpainiak baimena duela Cumaná, Trinidad eta La Margarita
portuetara salgaiak hornitzeko, haietan Espainiaren agiririk ez dagoenean eta
kontrabandorako aitzakiarik ez izan dezaten.
14. art.°.- Konpainiaren ontziren bat Maracaibora edo Santa Martara behartuta iritsiz
gero, Maiestatearen enplegatuek laguntza eman behar dutela, bere zaman
nahasketarik egin behar ez dutelarik, etab.
Foruen izen oker izenarekin ezagutzen diren beren legeen arabera. Felipe V.aren
Cedulak, bada, ez zuen egin zuzenbide-arau hura aitortzea eta kontratatutakoarekin
zerikusia zuen puntuetan errespetatzea baino; beharrezkoak ez ziren pribilegioak
eman gabe.
Kontratu hau sinatu zenean, Gipuzkoak On Francisco de Munibe e Idiaquez
Peñafloridako Kondeak zuzendutako Batzorde bat osatzea agindu zuen, 1728ko
azaroaren 17an Caracasko Konpainiaren sorrerako oinarriak aurkeztu zituena. Horiek
aztertzeko, Donostiako Kontsulatuak enpresen antolaketari buruzko informazio egokia
biltzeari ekin zion, batez ere Ostendekoa "besteen arabera ondoen araututa eta
antolatuta". Atzerriko datu hauekin, zeinen gainean lan egin zuten mendeetan zehar
Espainiako Amerikako Merkataritza Kode gisa gobernatu duten Bilboko Unibertsitate
eta Kontratazio Etxe ospetsuen Ordenantza ospetsuen leinuko gizon horien
esperientzia sakona landu zuten oinarri eratzaile hauek. Gipuzkoan onartu ondoren,
euren Foru Gobernuak Espainiako auzitegira bidali zituen eta bertan onartu ziren.
Oinarri horien arabera, Konpainiari enpresa anonimo modernoen antzeko konstituzioa
eman zitzaion. Akzio bakoitza 500 pesokoa zen. Bakoitzak urtean 5.000 pesoko soldata
zuten bost kontseilari zeuden, gutxienez hamar akzioren jabe izan behar dutenak, eta
merkataritzaren ezagutza izan behar dutenak, lehen edo bigarren odolkidetasun mailan
elkarren arteko ahaiderik izan gabe. Bost urtean behin, gehienez, akzioen Batzar
Orokorra deitu behar zuten, eta bertan gutxienez zortzi akzio zituztenek botoa izango
zuten. Batzar Nagusiari dagokio Sozietatearen gobernu onari buruzko gaiak; bulegoak,
langileak, soldatak eta izendapenak ezartzeari eta zuzendariak eta langileak
banantzeari buruzkoa. Zuzendariek eta ebaluatzaileek ezin dituzte Enpresaren
ondasunak edo hornigaiak erosi, ezta saldu ere, enkante publiko batean izan ezik.
Zuzendari horiek itsasontzien armaketari eta horien eraikuntzari buruzkoa emango
dute. Beraien ardura izango litzateke ontziko ofizialak izendatzea, haiek Konpainiako
ontziak beren negozio pribatuetarako erabili ahal izan gabe. Xedapen berezi batek
aurretiazko Batzar Orokorra deitzea eskatzen zuen, lehen txalupetarako behar adinako
funtsak daudenean. Merkataritza ordena bateko xedapen hauekin eta beste batzuekin
batera, ordena erlijioso eta abertzale bateko bi hauek aipatuko ditugu: Konpainia
Loiolako San Inazioren babespean eratu zela, eta zuzendariek eta ikuskariek hirian zin
egin behar zutela. Donostiakoa,
Gipuzkoako lehen foru diputatuaren aurrean, aipatutako hitzarmena betetzea, baita
oinarri hauek eta Akziodunen Batzar Nagusiek adosten dituzten gainerako xedapenak
ere.
Real Compañía Guipuzcoana eratzen da. Olavarriagak Caracasen, Portales y Meneses-
en gobernuaren hasieran, abian jarritako ideia, hain zuzen, bere agintaldiaren
amaieran gorpuztu zen. Kasualitate soila, dudarik gabe; baina ezin da ahaztu Sucre
historialariaren hitzak, 1725. urteari erreferentzia eginez, "Portalesek gortean izan
behar zituen eragin oso indartsuak... enpresa komertzialaren sustatzaileak izan arren,
gizon baliotsuak" gogoratzen dituenean. Madrilen...», zeinaren alde, gaineratu genuen,
geure kontura, etsai hilkor bat sentituko zela, Caracasen izandako borroka latzetatik
jaioa.
Dena den, gipuzkoarra jaio zen, eta horren gainean ez da momentua eta ez dagokigu
epaitzea. Baina datu hau erregistratuko dugu: egia bada XVIII. mendea, Germán Ar-
ciniegasen ustez, amerikarrez hitz egiten eta adierazten hasten den gizon berri baten
agerpenaren ezaugarria dela, hori dela. horrek erabaki zuen Venezuela, gainontzeko
Ameriketan bezala, nazio-sentimenduaren inkubazioa eta mugimendu
independentistaren haurdunaldia, inork ezin dio ukatu Gipuzkoako Konpainiari, bere
arrakasta eta porrot guztiekin, mende horretan lurralde honetan izan zuen rol nagusi. .
Bello maisuak hitz erabakigarriekin esaten jakingo du: «Gupuzcoana Konpainiari egotzi
behar dizkiogu Venezuelako birsorkuntza politikoan txandakatu diren aurrerapenak eta
oztopoak».
3.- Don Sebastián García de la Torreren Gobernua.
1730eko uztailaren 15ean, Gipuzkoako Konpainiak Venezuelara bidalitako lehen hiru
ontziak Pasaiako portutik abiatu ziren, "apaizen bedeinkapenak jaso ondoren, eta
bertako biztanleen kantu erlijiosoak lagunduta, pasabide estua zeharkatu zuten. ,
naturak zulatutako mendi garaien artean, Pasaiako badia Ozeanoarekin komunikatzen
dutenak"7. Ontzi horietako bat "San Ignacio de Loyola" fragata zen eta Konpainiako
goi-mailako langile asko igo ziren On Pedro Jose de Olavarriaga lemapean zuela eta
haiekin batera Gobernadore eta Kapitain izendatutako Don Sebastián García de la
Torre Infanteria koronela. Venezuelako jenerala. Haren eskariz, ontzi horietan 564
fardo, 237 kaxa, 20 upel salgai eta arragodun 159 saski erregistratu zirela ziurtatu
zuen, guztira 9.511 tarte neurtuz. (Hainbat, XIV, fols. 283-96).
Irailaren 4an, Puerto Cabello Olavarriagara heldu zen hiru ontziekin, eta handik,
Konpainiako zuzendari gisa, "zirkularra zuzendu zien udalei, bere zorioneko etorreraren
berri emanez eta informazio pixka bat eskatuz, gehiago ziurtatzeko. bere enkargu
garrantzitsuaren arrakasta . Jarraian, Caracasen, La Guaira, Puerto Cabellon,
Barquisimeto eta Coro haranetan lantegiak ezartzeko agindu zuen... Puerto Cabello
aukeratu zuten bere biltegi nagusien erdigune gisa". «Ordura arte, populazio hori —
jarraitzen dugu Baralt aipatzen dugu— uharteetako arrantzale eta kontrabandistek
eraikitako txabola miserablez baino ez zen osatzen; eta gobernuaren obedientzia
etengabe saihestea lortu zuenez, herri bat baino gutxiago zen. , bidelapurren gorpua,
Herbehereetako kolonien fabrika eta gaizkileentzako asiloa.Konpainiak pozik erabili
zituen bere indarrak eta baliabideak populazioari ordena eta antolaketa emateko, obra
baliagarri batzuk egin zituen bertan eta portuan, eta oso laster, noiz gizarte gutxi hura
birsortu zen, dezente hazi eta aurrera egin zuen». Honaino Baralt. Gure aldetik, Puerto
Cabelloren birsorkuntzari eta hirian eta bere portuan egindako eraikuntzei buruz
esaten dena irakurtzean, bururatzen zaigun gauza bakarra Olavarriagaren
"Instrukzioa"-ra jotzea da, non obra eta hobekuntza hauen beharra dagoen. , behin
eta berriro, kontenplatzen.
"Aldi berean", dio Sucrek, "Compañía Guipuzcoana-ren bulego nagusia Caracasen
ezarri zen. Bertako funtzionario asko, Espainiatik heldu berri diren gazte ospetsuak,
lagun eta senideen gomendioak ekarri zituztenak, eta hauek, jarraituz. Gure aitona-
amonen tradizio abegitsua familia nagusien etxeetan hartua izan zen; ondo pasatzeko
eta euren konpainia jatorra egiteko gogoz, festa sorta bat sustatu zuten, non jantzien
moda berriekin batera, erabilera sozial berriak gutxiago ezagutarazi zituzten.
gortekoak baino zeremoniatsuak Geroztik Gipuzkoakoak Caracasko gizarte
aristokratikoarekin lotura estua izan zuten, nobela hauek eta konpainiaren sorreraren
hasierako liberaltasunak gizarte-animazio handia eta merkataritza eta nekazaritza
jarduera handia ekarri zuten, material azkarra hasiz. Aurrerapena. Aurretik Caracasen
ezezaguna. Baina denboraren buruan, eta azken finean Konpainiaren faboritoak gutxi
zirenez eta asko desenkantatuta zeudenez, kexak hasi ziren, eta horien ondoren
altxamenduen zurrumurruak Caracasera iritsi ziren, laster egiazkoak zirela".
Andresoteko matxinada izan zen.
Andresoteren matxinada.
Konpainia Guipuzcoanaren apologistak eta aurkariak ados dauden punturen bat bada,
hau da: euskal konpainiaren lehen urteak ondasunetan emankorrak izan zirela
berarentzat ez ezik, Venezuelarentzat eta Koroarentzat ere. 1742an lortu zuen
merkataritzaren esklusibitateaz —ez ahaztu— oraindik ere, legez bederen, gozatu ez
zuen urte haiek dira egileak Konpainiarekiko gogor egin zutenak, or. adib Baraltek,
idazteko: "Batzuetan bertakoen afektua irabazi nahiagatik zen, orain gorteetan ezarri
nahiagatik, mesede handiagoak lortzeko, egia da lehen urteetan Konpainiak saldu
zuela. salgaiak prezio altuagoetan, noski, holandarrek baino, baina moderatuak,
herrialdeko fruituak abantaila handirik gabe erosten zituzten eta, ondorioz, diru-
sarrera publikoak handitu zituzten esportazio baten betebeharrekin, benetan ez bazen.
handiagoa herrialdearekin alderatuta, ogasunari buruz ez dago zalantzarik". Eta ez
ditugu hemen Andrés Belloren hitzak aipatzeari utziko, Gipuzkoaren lehen urteei
buruzko errepaso historiko labur bat egin ondoren: «Aurkeztu berri dugun ikuspuntu
lausengatzaileak beti justifikatuko ditu Konpainiaren lehen urteak. desagertzearen
aurreko azkenen aurka egin daitezkeen eragozpen justuetatik» (Venezuelako
historiaren laburpena).
Ez, Andresoteko altxamendua, hain berehalakoan Konpainia Venezuelako lurretan
instalatu ondoren, ez zen euskal konpainiaren prozedura despotikoen ondorioa izan
batzuek nahi duten bezala, eta ez dugu uste berezko agerraldi bat izan zenik esan
daitekeenik. Venezuelako kontzientzia nazionala haurdunaldiaren hasieran, beste
batzuek estimatzen duten moduan; "... zamboarena abentura bat izan zen, non beltz,
indio eta mestizoetan gorpuzten den nekazaritza koru handiaren itxura besterik ez
dugu ikusten" (Díaz Sánchez. "El Universal", 57-6-10) . Abentura, gehitzen dugu,
diruarekin eta armekin ez ezik, beren armatuekin, laster ikusiko dugunez,
Konpainiaren instalazioak eta funtzionamendu aktiboak bihotz-bizkorren zauritu
zituztenak hazi, sustatu eta mantendu. interesak eta Venezuelarekin klandestinitateko
merkataritzan lortutako irabazi izugarriak kendu: ondoko Curaçao uharteko holandar
merkatariak.
Ez da gure helburua hemen matxinada horren historia egitea. Nectario María Anaiaren
gogo adimentsuak Indietako Artxibotik kopiatu eta Historia Akademiako Artxiboan
kontsulta daitezkeen Indietako Artxibotik kopiatu eta Historiaren Akademiako
Artxiboan kontsulta daitezkeen hiru liburukien bidez, zera aterako dugu. interesatzen
zaio Olavarriagaren jarduna hasieratik parte hartu behar izan zuen gai honetan.
Olavarriagari zen, Real Compañía Guipuzcoanako zuzendari nagusi gisa, Yaracuy
eskualdeko matxinoen aurkako prozesua abiatzea. Bi norabidetan egingo du:
lehenengoa, Espainiako agintarien aurrean; bigarrena, Curacaoko holandarren aurka.
Lehenengo alderdian, Olavarriagak kexa zehatz bat formulatzen duela ikusten dugu (V.
1. liburukiko 1. zatia) zeinaren arabera "...notorio es encontrar en las costas de sus
valles y en particular en el río Yaracuy, un zambo llamado Juan Andrés, "Andresote"
ezizenez, Maiestatearen aurka altxatu zen eta Errege Konpainia esan zuen indioen zati
handi batekin eta iheslari beltzekin geziz, su-armaz eta bestelako erasoz armaturik,
irain, lapurreta eta heriotza oso larriak eginez, dena gerrari eusteko. Aipatu kostaldeko
atzerritarrekiko ehiza-merkataritza bizirik, kreole berberekin atzerritarren bultzada,
fabore eta laguntzaren bitartez, beren merkantzia eta fruituen transferentzia eta
garraioa lortzeko"; "Neure ardurapean dagoen Errege Konpainiaren lehen betebeharra
hori merkataritza hori prebenitzeko eta suntsitzeko, neurriak hartu ditut komisarioen
bidez, haietako bi Domingo de Urresti eta Domingo de la Cruz Salamanca, Yaracuy
ibaia ikertzera zihoazela atxilotuak izan zirenak. Andresotek egin eta galdekatu eta,
besteak beste, edozein gauetan Puerto Cabello biltegia arpilatuko zuela esan
zien;hirian zein beste leku batzuetan lagun mugagabeak zituela;In-ko berrogeita
hamar gizonez gain. aipatutako Andresotearen segizioa haiekin batera sartu zen
Yaracuy ibaian jaisten ziren kakao eta tabako zati ezberdinen salerosketan eta tabako
zati ezberdinen salerosketan aritzen ziren hirurogei holandar armatu baino gehiago,
zeinen furziozko merkataritzan hiru holandar valandra trebatu ziren piraguetan.
Olavarriagak testigantza sendoekin frogatzen duen muturra: Nicolás Lopezek
zuzendutako Aragüitaren eskutitza, Felipe Luis Alvaradoren testigantza idatzia; Juan
Fuentesen testigantza, etab.). "Esandako altxamendu hori, antza denez, salbuespen-
merkataritza bizirik mantentzeko egin da, esandako Rl. Konpainiak jartzen duen
haurdunaldiaren aurka, zeinari zein Errege Ogasunari oso kalte eta kalte larriak
eragiten dizkiola; ikerketak egin eta beharrezko zigorrak aplikatzea;Puerto Cabelloko
biltegien iragarritako sutea gertatuko balitz, inoiz ez litzatekeela jakingo holandarrek
bakarrik egin zuten ala dho.Andresote eta Gipuzkoako Errege Konpainia utziko lirateke.
Kalteengatik asebetetzea eskatzeko errekurtsorik gabe "20.000 etiopiar baino gehiago"
daudela beren ugazabengandik sortuak, Migel beltzaren altxamenduak bezala, hain
irekia eta defentsarik gabeko probintzia hau arrisku handian jarriko zuten», etab.
Horrela Yaracuyko matxinoen aurkako akusazio-espedientea hasi zuen aldi berean,
Olavarriagak, beste norabide batean jarraituz, Juan José de UretaB Curaçao uhartera
bidali zuen bere abokatu gisa, eta hark uhartean kexa bat jarri zuen, liskarretan
zeuden kexa desberdinak biltzen zituena. "Uharte honetatik abiatzen diren kapitainek
egina, aipatu Konpainia Gipuzkoarrarekin eta Espainiako Maiestate Katolikoen beste
basailu batzuekin", zehazki, Yuracuyko gertakarietan eta tratu ilegalen sustapenean
izan zuten esku-hartzea leporatuz. Baina Uharteko Udalak oso ederki lapurtu zuen
gorpua, otsailaren 18ko epaiaren bidez, ustez legez kanpo egindako kakaoa kendu
izanagatik kapitainak zigortzeko arrazoirik ez zegoela, ordaindutako froga idatzia
baitago. azken maravedí arte; baina beren marinel batzuek bidean abandonatuta eta
Yaracuytik atera zituzten «armak eta efektu batzuk» ordaintzera kondenatzen dituzte.
Ezaguna da Andresoteren matxinadaren amaiera. Ez da gure egitekoa hemen horri
aurre egitea. Baina aztertzen ari garen “Fitxategian” errepresioaren bi eragile nagusien
aurka dauden zenbait akusaziotan jarriko dugu arreta: Olavarriaga zuzendaria eta
García de la Torre gobernadorea. Azken hau, "Fitxategia" osatzen duten hiru
liburukietatik bigarrenaren amaieran txertatutako hainbat gutunetan, Penintsulako
Kontu-Kontulari Nagusiak salatzen du, Dn. Martín Madera de los Ríos (lehen gutuna
1732ko otsailaren 9koa da) "injustizia tiraniko" sorta batena, baita hainbat delitu ere
(lapurreta, etab.) Olavarriagari dagokionez, ikusten dugu (Pedro Matos auzokidearen
adierazpena). Barquisimetokoa) Holandako kapitainek uhartean (Curaçaon) "tabako
eta kakao-kargaren zatia" sartu izana leporatzen diote. Hori, Andresotek dioenez,
Matos deklaratzaileari ere esan dionez, "Pedro de Olavarriaga jaunak egindako sarrera
horren inguruan, Curaçao uharteari buruzko informazioa eman nahi du, bertako
biztanleen eskuek oso osorik eskaini diotela esateko. Kontzilioan: au da mintzatzen eta
erantzuten duen gaiztakeria» (T. 1, f. 1).
Kontua da bi botereen artean desadostasuna piztu zela eta elkarrekiko salaketak
Erregera iritsi zirela, ondorioz, Ve-
8.- Badakigu, halaber, ahalordea eman ziola D. Ignacio de l.uperena Carrascoko
Gobernuaren aurrean ordezkatu zezan, extesoak hainbeste amaitzeko. Erregistro
Nagusia. Notarioa, 1731. urtea, or. 5 ff- 311 (?) 313ra.
Instrukzio-epaile eta komandante nagusi gisa "Gobernadorearen eta Kapitain
Nagusiaren eta bertako beste ministro batzuen goi-aginpidea" izan zen Don Martín de
Lardizabal Lizentziatua, SMko Kontseilukoa eta garai hartan Krimen-alkatetza izan
zuen Errege Auzitegian. Zaragoza.
4.- On Martin de Lardizabalen Gobernua.
1732ko abenduaren 15ean, Lardizabalek gobernua hartu zuen, eta berehala hasi zituen
ikerketak, eta horren emaitza, García de la Torreri zehazki, bere aurkako epai batean
amaitu zen, zeinetatik Indietako Kontseilura jo zuen. Dokumentuak Espainiara bidali
zirenez, ez dago epai horren kopiarik edo Caracasko Artxiboaren kopiarik ere.
errekurtsoaren emaitza. Reales Cédulas bilduman bakarrik ikus dezakegu bat, 1735eko
urriaren 2an San Ildefonson datatua, non Erregeak agintzen baitu García de la Torre
San Frantziskoko komentutik irteteko Espainiara itzultzeko bere gobernuaren berri
emateko. . Aurreikusten da hori Caracasera bidaia egiteko Gipuzkoako Konpainiaren
lehen ontzian egin behar dela eta "aipatutako Gobernadore Dn. Sevastian García de la
Torre bere emaztea eta familiarekin ontziratu" dela, "Ontziaren komandanteari"
aginduz. Kadizen bizi den Indietako Kontratazio Etxeko Auzitegira entregatu arte jada
bere pertsonarekin izan beharko lukeen arreta eta tratu onarekin»; hurrengo urtean
bete zena.
Olavarriagari buruz, badakigu García de la Torre gobernadoreak bere, Beato eta
Gipuzkoako Konpainiaren beste faktore batzuen kontrako auziak jarri zituela "Curaçaon
zuten legez kanpoko merkataritzagatik".
Gobernadoreari eta Kapitain Jeneralari egindako ordezkaritzan, "probintzian
Gipuzkoako Konpainia ezartzea zein kaltegarria izan den", Don Alejandro Blanco
Villegas, Don Silvestre de Liendo eta Don Juan Vicente Bolívar-ek (1734. urtea)
eskatzen da. , beste lekukotasun batzuen artean, Don Faustino Areste y Reynaren
bulegoan egon behar zuten akta horietakoa, "eta dho. oficioan aurkitu ezean,
ziurtagiria iezaguzu dho. Dn. Faustinok aipatutako Don Francisco deklaratzen du.
Areste bere aurrekoa Zinaren erlijioaren pean, haren nondik norakoak ezagutzen
badira eta aurkituz gero, gehitu adhos. autos ere". (Diversos, XVII, ff. 14 vto., eta 15).
9.- «Martin de Lardizabal y Elurza, Maiestatearen Kontseilukoa, Caracas hirian bizi
dena eta Segurako herriko jaiotzez, Francisco de Lardizabal eta Josefa de Elorza
andrearen seme legitimoa, ( ?), bertakoak eta Segurako bizilagunak Gipuzkoako beste
herrian... (?)
1750eko otsailaren 3ko autoan, aipatu eskaerari erantzuteko agindua ematen zaiola
ikusten da, "Dn. Faustino Areste y Reyna solicita en su oficina los mandamientos que
demandan las partes y constata que están dadas testimonio". alderdi horiei». (Hainbat,
XVII, f. 18).
Baina (idem, f. 603 atzera)' 'diligagatik izan zen, aktaketan fo-ri agertzen dena.
Hogeita hamazortzi Bto. esandako Ssno erantzun gisa emanez. (D. Faustino Areste y
Reyna) ez da bere lanean gelditzen bere aitak ez zituelako Tpoari eman. Uko egiten
diodala eta aipatutako agiriak egin zizkion eskariaren indarrez, aipatutako bere Aitak
Dn jaunari entregatu eta askatu zituela ziurtatu ziola. Martín de Lardizaval
Komandantea izanik. gl. Probintzia honetako aginduaren indarrez Gobernu honetaz
jabetu nintzen ondoren eta horrela berreskuratzea. eta dha-ren Laguntzaileak eta
Babesleak egindako dokumentuak ezkutatzea. Konpainia, dhos-en gehiegikeriak
aurkitu ez zitezen. faktoreak lehen rudmtosetara ere. Probintzia honetan ezarri izana,
Tpora arte jarraitu dutena. gaur egun, ezin du eta ez du kaltetu behar droga. egun
honetakoa hiria bere defentsaren oinarrian dagoen puntu garrantzitsuenetako batean
eta termino hauetan dhosen meritua alegatuz. Hauetara metatuta egongo balira bezala
erregistroak, argitaratzen dudan kanpo-merkataritzako Justifikaziorik indartsu,
erabakigarri eta oparoenarekin ondorioztatzen dira aipatutako faktoreak gauzatu eta
praktikatu ondoren Probintzia honetara iritsi eta dha bertan ezarri zenean. Curaçao
uharteko Hasiend benir konpainiak Valandras publizitate berarekin, eta kakaoaren
truke eta Tavacoren truke beren ontzian jasotzen zituzten merkantzia-efektuez
kargatutako beste ontzi batzuk. Dhara itzuli ziren. Curaçao uharteko adierazitako
atzerriko ontziak dhakoak dituztenak. enpresak sei hilabete baino gehiagoz itxi zituen
bere vodegak Cavelloko Portuan ireki nahi izan gabe, eta ahots hori bazekitelako izan
zen Gaztelako hogei merkantzia zati ere ez zeudela lehen azoka lehenbailehen
irekitzeko, eta arintzeko. erosleak ynterin eta ain luze ere dhatik zetozenak izan ahal
izateko. Curaçao uhartea erliebe honen arabera dhas ireki zuten. vodegas eta beren
dendetara eraman zituzten Gaztelatik eta benetan atzerritarrak zirenak Dhatik
ekarritakoak. Curaçao uhartea: Aipatutako Gobernadoreak gehiegikeria horien
ordainketa eta publizitatea onartu ezin dezan, esan arren. faktoreak poztu eta euren
ontziak ekarri zituzten Konpainia egun honetan iritsi zenean. Probintzian, haiek
epaitzeko agindua eman zioten, zeinen Laburpen Informaziotik frogatu ziren Krimen
hauek eta beste asko, eta Merituagatik aipatutako Gobernadoreak dhos-eko espetxea
eskaintzeko. faktoreak eta bere Ondasunak bahitzea eta aipatutako sozietatearen
ondorioak SMri kontuak emateko Mota horretara iritsi ziren. Probintziara Gl
Aginduarekin. bere eta dhoaren aurkako hainbat batzorde. Dho gobernadorea.
Lardizaval jauna, aipatutako faktoreak direla eta, haien gehiegikeriak onartzen edo
onartzen ez zituztenen aurka salatu zutelako zantzu faltsuengatik eta bat-bateko
etorrera honekin, Don Sevastian Gobernadoreari espetxe eta enbargoen horniketa eta
exekuzioa eten egin zen. , lortu zuten bere nazioko Epaile berriarekin eta bere
laguntzailearekin, errudunen aurka Justizia egin ez ezik berak bildu zuenarekin ere,...
Devia Administratu dhoa. Prozesua eta Laburpena Informazioa Haustea edo
ezkutatzea, delituak ez agertzeko eta aipatu Gobernadorearen aurka zorroztasun
handienarekin jarraituz q arte. hura etetea eta bere Govngandik bereiztea lortu zuten.
dho jarraitu zuena. Laidízaval jauna Gabriel de Zuloaga jaunaren Lesioa gertatu arte,
zeinetan ezer zuzendu edo aldatu ez zen arte, dhosekin gozatzen zuten beren
Interesak lortzeko eskatu eta behar zuten laguntza guztia lortu baino lehen. atzerriko
negozioek oztopatzen dituzte Aipatutako fazierak oztopatzen dituen moduan.
Aipatutako diligaren meritua, zeinetan Ssnok aitortzen duen. dharen ziurtasuna eta
exekuzioa. Informazio laburtua Probintzia honetako botererik handieneko pertsonak
atera eta ezkutatu izana, zeinari eutsi ezin izan zion bere entregari, eta ministro
txarrenaren aitorpen lau hau. lehen bezala Nori jokatu zen faktore horiei kalte egiten
die dha prozesuak bezala. Prozedura hauetan sumarioak aurkitu ziren, eta, hori dela
eta, gehiegikeria berberak jarraitu dituztenak Delicio Crimenen errudun izan dira...»
(Denetarik, Idem).
Nazioaren Artxibo Orokorreko Miscellaneous bildumaren XVII. liburukia amaitzen den
Blanco y Villegasen erakusketa amaitu gabeko honen hizkera sutsuak ez dizkigu bi
gertakari nagusi bistatik galdu behar: hain zuzen, Olavarriagaren aurkako autoak eta
Konpainiaren beste faktore batzuk ustez Curaçaorekin egin zuten legez kanpoko
merkataritzaren ondorioz, eta dokumentu horiek susmagarri desagertu zirelako. Oso
desagertze sentikorra, Olavarriagaren aurka egiten ikusi genituen legez kanpoko
trafikoaren salaketa horiek zenbateraino egiazkoak ziren jakitea eragozten baitu,
Andresotek lehen aldiz, eta García de la Torrek aipatutako aktetan forma juridikoa
ematen dion.
Zalantza dugu nekazaritzak eta adiskidetasunak leporatu berri dizkiogun frogak nahita
ezkutatzera eraman zutela Don Martin de Lardizabal instrukzio-epaile eta komandante
jeneral berria. Egia esan, "epaile trebea eta politikari trebea zenez, Lardizabalek
legezko baldintza guztiak bete zituen eta bere txostenetan Konpainiak izan zituen
benetako onurak nabarmendu zituen. nekazaritzari, merkataritzari eta ogasunari
egina» (Sucre) eta «ikerketa, horren bidez justifikatua, kanonizatua, garailea... izan
zen Konpainia garbi honen gustuko, asebeteko eta gustura atera zen» (Terrero), eta
Erregeari jakinarazi zion, 1733ko uztailaren 8ko Kontsultan, ez zegoela kargurik inongo
kargurik.
Aldi berean, Konpainiak, Olavarriagaren aurkako akusazio haietan erreala zenari
erreparatu ote zion, ea politika ontzat jotzen zuen bere Gobernadorearen etsaia
deklaratu zuen kargugabetzeak izan zuen eraginari aurre egiteko. gipuzkoarrak, On
Pedro de Olavarriaga Zuzendari kargutik kentzeari ekin zion, Don Nicolás de Francia
jarriz.
Eta hala, kontrabandoaren seinale, haren jazarle edo harengatik jazarria, sartzen ikusi
genuen bezala, Dn ikusten dugu. Pedro Jose de Olavarriaga.
Historiaren Akademia Nazionalaren Buletina, Caracas, 1958ko apirila-ekaina.

IDEIA SIMPLEAK
Gure helburua oso argi eta zehaztua da: Euzkadiren askatasuna. Euzkadiren
askatasuna nazio gisa nazio bat libre izan daitekeen puntu eta maila goreneraino.
Horrek esan nahi du, beste edozeinen tutoretzatik independentea izateaz gain, bera
ere bere izpirituaren osotasunean izatea. Kate politiko edo ekonomikoak botere
izugarrikoak direlako eta etsairik handienak, itxuraz, edozein herriren
askatasunarenak. Baina, lotura indartsuenak, beti bezala, espiritualak dira. Horregatik,
gure askatasun espiritualaren birkonkista izan behar da gure berehalako helburua. Egia
da askatasun politikoa dela hori lortzeko tresnarik eraginkorrena. Baina, inoiz ez da
ahaztu behar euskal izpirituaren askapenik gabe, arraza, hizkuntza, lege, musika, arte
eta bestelako ezaugarrien profiletan jatorki agertzen den bezala, konkista politikoak ez
lukeela luzaro iraungo edo gutxi balioko lukeela. Askatasun politikoa tresna eta koroa
da, aldi berean, beste askatasunaren. Hortaz, beharrezkoa da hara joatea beti
aukeraren bila, baina inoiz ahaztu gabe uneoro eta egoerarik kaltegarrienetan lan egin
dezakegun askapen espirituala. Inork ezin digu eragotzi, hain zuzen ere, aberri libre
bat osatzeko gehien egin behar duguna egitea. Egin ezazu gure etxea egiazko Euzkadi
miniaturan, etxe baten buruak bagara, edo guztiz euskaldun egin, oraindik ez bagara.
Euskaraz hitz egiteko, badakigu, edo ikasteko, ez badakigu. Aztertu gure historia,
landu gure musika, bihurtu gure Lege zaharraren maitale, abestu gure abestiak,
dantzatu gure dantzak eta praktikatu gure ohiko kiroletan.
Inork ezin digu eragotzi familiaren edo gure harreman sozialen moduko zirkuluetan
hori egitea, neurri batean ere. Zirkuitu txikiak, egia da, baina oinarrizkoak eta eraikin
bateko hainbat solairu bezalakoak direnak; zenbat eta sendoagoak eta hobeak izan,
orduan eta sendo eta baliotsuagoa izango da. Baina eraikina ez da inoiz osatuko eta
bete-betean beteko du bere helburuak, betiere, familia-zirkulutik eta gure lehen
harremanetatik estatu-eraikuntza batek bakarrik eman diezagukeen eragin sozial eta
politiko osoaren izatera igaro ezin garen bitartean. Beraz, beregana joatea beharrezkoa
da.
Hartzen duen formari buruz, gauza bat argi dago. Euzkadi, nazioa, hitzaren esanahi
betean, ezin da ase —zehatz— besteek dutena baino independentzia politiko
gutxiagorekin, bere patua bete-betean betetzeko behar duelako. Federazio bat
onartuko dugu, betiere Bidasoa iparraldeko gure anaiak nazio mailan ezer batzen
gaituen jendearen trukea esan nahi ez badu, eta zenbat eta hobe federazio hori
zabalagoa izan, besarkatzera iritsi arte, baldin eta berez izan ziren lurreko herri
guztiak. Onartuko dugu gure aberriak eskubide ukaezina duen nortasun nahastezina
duela ongi ulertzen den bitartean, hau esan nahi gabe, Euzkadiren bizitza eta
ahaleginak beste nazio guztienekin bateratu nahi ez ditugula uneoro. Gizonak bezala,
eskubide eta betebeharren subjektu naturalak direlako.
Laburbilduz, Euzkadiren askatasun nazionalaren lorpena, bere askatasun espiritualaren
osotasunean integratua, da gure helburua. Askatasun honi buruz, burujabetza honi
buruz, bere burua halakotzat duen euskaldun orok ados egon behar duela uste dugu.
Baina, errealitateen munduan bizi gara eta honek momentuko aukeretara eta
zirkunstantziaetara egokitzea eskatzen du. Iragan mendeetako historian, Euskal
Estatuak Gaztelako erregearekin batasun pertsonaleko egoera juridikoan bizi ziren.
Hau akatsa irudituko zaigu, baina beste zerbait egin ote zuten ere galdetu behar duzu.
Nekez egin zezaketen, zeren, gure txikitasunaren desabantaila konnaturalari, asko
larritzen zuen gaiztakeria bat gehitu zitzaion: desadostasuna. Nafarroako erresumaren
ordez, alde batetik, Bizkaiaren agintea bestetik, etab., etab., herrialde osoa estatu-
unitatea osatu izan balu, defentsa mila aldiz errazagoa izango zen, eta aukeratzeko
aukera. askoz handiagoa izango zen.gure bizitza nazional propioa garatzeko beste bide
batzuk, adibidez, karlistaldietara eta haien aurretik Ondorengotzara eraman
gintuenaren ordez. Historiak ematen digun ikasgaia da gure ahaleginen artean lehena
euskal batasuna eraikitzea eta sendotzea izan behar dela. Batasun eta integrazio
espiritual honekin, nazio independentziaz gozatzeko moduan izango gara, edo hobeto
esanda, nazioarteko bizitzak egunero gero eta gehiago bultzatzen duen
interdependentziaz gozatzeko moduan izango gara, estatuaren era batean edo
bestean, eta hori, azken batean, gauza da. herriak erabakiko du bere patuaren ardura
hartzeko garaia iristen denean.

LANDAETAKO CARAQUEÑA "GENS".
Oroitzen zen egunetan Caracas sortu zenetik laurehun urtera, gure gogoetak behin
baino gehiagotan jo zuen, hiri zaharreko lehen nukleoa den familia multzo hartara, eta
berehala haien ondorengoak izan ziren eta orduz geroztik agertzen, finkatzen eta
ikusten ditugun beste batzuetara. mendeetan zehar eta Independentzia garaietaraino,
Avilaren magalean ugaritu ziren enbor zaharraren adar gisa, egiten denaren eta
gertatzen denaren irudi fidela eskainiz. Caracasen.
Hainbat leinuk gure irrika eskatzen dute, balio berdineko tituluekin eta gauzek garai
bateko bide sorginduetatik ibiltzeko gai duten sedukzio indar infinitu horrekin. Gure
begirada zaharrenetariko eta beharbada nabarmenenetako batean gelditzen da, baina
bere abizena, altuak eta motzak, zuriak eta marroiak, artistak eta artisauak
daramatzaten, paper zaharretan ia ez den maiztasunarekin agertzen den caracas. .
Landaeta aipatzen dugu.
Venezuelara ailegatzen den abizen horretatik lehena Juan da, eta haren semea, Pedro
de Landaeta kapitaina, ikus daiteke 1661eko "La Vegako hiribilduaren gorespenari
buruzko eskaeraren oposizioa" izenburupean.
Dagoeneko jakina da zer ziren partzela horiek. Horiei dagokienez, Juan Friederen1 lan
bat datorkit burura, zeinetan gogor ohartzen baita «Berkonkistaren ondorioz
jaioterriaren birpopulazioan Gaztelak bereganatu zituen esperientziak, nahitaez islatu
behar izan ziren enpresa kolonizatzailean. Amerika... Horregatik, paralelismo bat sortu
zen Ameriketako kolonizazio politikaren eta penintsulako lurraldeen okupazioan
erabilitakoaren artean, kapitulazioen bidez populazio gutxi-asko trinkoari beren
lurretan geratzeko baimena eman zitzaionean. .". Eta Friedek jarraitzen du Espainiak
Penintsulako biztanleria musulmana eta Ameriketako indiar populazioa murrizten duen
tratu eta egoeraren antzekotasuna adieraziz, populazio horiei erreferentzia eginez, biak
nola ziren, erlijioari dagokionez, fedegabeak nabarmenduz; okupatzaile berriei
dagokienez, etsai; haien egoerari egiten dionagatik, esklaboak hemendik aurrera jabe berrien
mesedetan landu behar izan zituzten beren lurretan bizitzen jarraitu zutela , eta haiek ere
jasan zituzten, alternatibarik gabe, misiolari ekintzara eta era guztietako kultur
eraginetara. Zenbait aldea zegoen, Espainian lurraldeak banatzen ziren bitartean,
Amerikan lurrak ez ziren banatzen indioak baizik, baina ulertuta, azken batean, haiek
bizi ziren lurraren gaineko agintea.
Bada, lehen etapa bat dugu: konkista-banaketa nondik jaiotzen diren "Indioen
Jauntxoak", berehala bigarren fasean enkomenderoek ordezkatzen dituztenak,
hirugarrenean erabakigarria jokatu behar duten latifundista bihurtuko direnak. rola
gizarte kolonialaren patuan.
Bada, bigarren etapan, encomenderos-en horretan, hor agertzen da gure kapitaina
Pedro de Landaeta, meritua dela esaten diguna “...por ser, como soy, el hijo legítimo
de Juan de Landaeta y Helvíra de Albarenga eta Francisco de Carbajal eta Bernardina
de Carbajal-en biloba, amaren aldean, zeinak hiri honetako lehen kolonoen artean
egon ziren non biztanle-etxea zuten eta auzokide ziren eta betiko honetan seme-
alabak izan zituzten non beti Maiestatearen zerbitzura egon ziren. La Guayrako
portuaren errege-zerbitzuan eta defentsan zituen gauza guztietan, non ere Espainiako
Erreinuetako nire aita esandakoa jaso ondoren, Bizkaiko Jaurerriko Bilboko hiribilduan
jaio zen, ezkondu zen. Aipatu nire amari, gizon noble baten ospea jaso ondoren,
mezuekin irudikatuz, zeinetan hiriko vezino guztiak famatuak izateagatik etengabe
tratatzen zituen eta, horrela, bertan bizi zen bere etxearekin eta familiarekin, beti
zerbitzura joanez. Bere Maiestatea hamalau urte nituenetik egin dudan bezala, zeren
eta nire partez, kualitatez eta nahikotasunagatik Juan Sánchez Morgado kapitainaren
konpainiako teniente izendatu ninduten hiru urteko aldirako, aipatutako hiri honetan
bizilagunak administratzen zituen konpainiako. Horretaz eta nire Probintzia honetako
Jeneralak bere buruak jendea bildu izanaren poztasun handiagatik, Holandako etsaia
Buynare eta Curaçao uharteetatik kanporatzeko, Don Juan de Figueroa talde honek
Infanteriako Kapitain izendatu zuen eta ni bere Bandera. bere Konpainiaren soldata
batekin, zeinetan Maiestatearen zerbitzatzeko gogoa beti erakutsi nuelarik, eta aipatu
alderdia itzuli ondoren, Gobernadoreari nire zerbitzuetara lagundurik eta nire pertsonaz
zuen poztasunarekin, bere teniente eta nagusi egin ninduen. Araguako eta Turmeroko
Baileko Justizia, non Zuregandik poz handiz, betebeharrez bertaratu nintzen zure
gobernuaren denbora guztian eta Gobernadore eta Kapitain Nagusiak ongi etorria izan
nindutelarik. Probintzia honi Don Marcos Gedler Calatayud y Toledori, nire prozedura
onaren jakitun izanik eta aipatutako bulegoa aipatu Bailes-eko bizilagunen justizia eta
lasaitasunarekin erabili nuela, bere teniente eta alkatearen izendapen berri bat egiteko
asmoz. Justizia haietan...'".
Hona hemen Landaetaren irudia, abizen horretako lehen belaunaldiko venezuelarren
ordezkaria, bere buruaz hitz egiten duena, bere gertakariak lekuko gisa jarriz eta,
haiek baino askoz edo gehiago, aita baten seme-egoera "ospearen ospea ikusita".
gizon noblea" eta ama baten "hiri honetako lehen kolonoen oinordekoa"; bere senar-
emazteen merituak gehituz "Doña Ana de Carrasquel, Gaztelania Honofre Carrasquel
eta Catalina de Medinaren alaba legitimoa eta Andrés González-en birbiloba, aipatu
hiriko lehen konkistatzaile eta kolonoetako bat izan zen. ." , zeinaren inguruabarrek
esan nahi duten idazki honetan merezimenduen derrigorrezko erakusketak
hutsaltasunaren hegaldia zehazki noraino iristen den ikustea eragozten digutela.
Eskaera beraren bitartez, bere aita Juan de Landaeta Venezuelara abizen honen lehen
eramailea izan zela egiaztatzen dugu, non, azken finean, itsas portu baten semea, La
Guaira-n egin zuen lehen bizilekua, "zerbitzuan eta lagunduz". beraren defentsa".
La Guairako lehen Landaetaren ezartze honen adibide bat dugu Don Pablo de Landaeta
kapitainarengan, 1655. urterako "Castellano y Justicia Mayor del puerto de La Guayra"
bezala ezagutzen duguna eta izan behar duela, nahiz eta ez garen. horretaz guztiz
ziur, Juan bizkaitarraren semea eta anaia, beraz, Don Pedro kapitainarena. Handik
gutxira, 1670ean, Juanen beste seme bat ere aurkitzen dugu, Blas de Landaeta,
Francisca Farfán de los Godos andrearekin ezkondua, zeinaren testamentuan
aipatutako ondasunak La Guairako portuan ageri direlarik, "bi lursailak direnak" galdu
gabe. Caracas hirian", non Landaetarrak garai honetara doazen, gero eta gehiago
nabarmentzen hasi ziren lehen kolonoen ondorengo gisa, lur-jabe gisa eratorritako
pribilegioez gozatzean. indiarren jaunak, beltzen maisuak eta kargu publikoak
betetzea. Eta hala dugu, XVII.mendearen amaieran, Don Blas de Landaeta kapitaina
"Hiri honetako Betiko Exekutore eta Betiko Konseilari", jabea "Rosario auzoko, hiri
honetan dagoen etxe baten" eta "bere jabetzako lurren" jabea. eta Caracasko
haranean du, itsasoaren kostaldean", eta La Guairako beste etxe bat,
Landaetaren ezaugarri bat haien emankortasuna da. Beraien belaunaldi bakoitzean
emankorra, horixe da haien abizena progresio geometrikoan ugaltzen duena,
Caracaseko dokumentazio-biltegietako atalak badirela, hala nola "Escribanías" (hori
hartzen ditugu datu gehienak). ikerlan honetan) abizen hau da, dudarik gabe, han
erroldatuta dauden guztien artean gehien gertatzen dena, mende eta erdian zehar.
Honela ikus dezakegu esandako Don Blasek hamar seme-alaba legitimo uzten dituela
eta horien artean zaharrena aipatuko dugu Blas José, Catalina de Urbinarekin
ezkonduta, Torrecasako markesaren alabarekin; eta bigarrena, Cipriano Francisco,
hamar ume ere atzean uzten dituena.
Aipatu Don Blasaren anaia, bide batez, "Gotzaindi honetako Gurutzada Santuaren
Diruzain Nagusia" tituluarekin apaindua ere ikusten duguna, Don Andrés deritzona da,
Tuy bailarako lur-jabea, zeina. bere aldetik, hamabi seme-alaba ugaltzen ditu, eta
beste askok bezala, familiaren tradizioari leial, Don Juan Basiliok sortuko du...
Orrialde zaharretatik bizia ateraz, Landaetaren kalejira hasten da. Haren aurrean Don
Juan zaharra ikusten dugu, itsasoan forjatutako gizon baten ibilaldiarekin.
Harrokeriazko keinu batekin, "Castellano y Justicia Mayor", don Pablo, eta
Encomendero don Pedro, kalejiran. Haien atzetik, bere merezimenduaren jabe, Don
Blas "Borradore fidela eta erregidor perpetua". Haren atzetik, militar jantzita,
"Sargento Nagusia" Blas José jauna da; "Pectoralen kapitaina", Don Cipriano Francisco,
"Alguacil Mayor y Perpetual Regidor"; "Sargento Nagusia", don Manuel; "Eremuko
Maisua", Buenaventura jauna... Kontinentea baretu eta erritmoa atseden hartu
ondoren, "Canónigo Racionero Doktorea" kalejira egin zuen, Juan Ignacio jauna, zeina
zeremonioki solasean aritu zen Martin eta Martin Lizentziatuekin. . Karlos eta
presbiteroak Antonio Remigio jn., Don Antonio Lázaro, On Jose Antonio... Janzkera
zorrotza eta begitarte serioa, ibiltzen da Don Gabriel José, " Gure Jaunaren Erregearen
Idazkaria ad honorem ", zeina behar bezala ondoan duela Don Eligió, ". Errege
Auzitegiko prokuradorea". Eta don Antonio, don Antonio Gregorio, don José Vicencio
eta don Miguel eta don Diego Martín, eta don Fernando, eta laníos eta beste asko,
lotsarik gabe, kaudatario gisa ondo zerbitzatzeko, Landaetako adar zuriaren prozesio
bikainean. .
Ume batzuen artean goiz hasi behar zen nahasketa. Baina aipagarria da marroiak
ekoiztu zirenean, lege kolonialak murriztu zituen gizarte-baldintza dela eta, jakina den
bezala, eskulan mespretxatuetara, nekazaritza-lanetara, menpeko posizioetara mugatu
behar izan zutela. milizietan, etab. — XVIII. mendearen amaierara arte, Cédula de
Gracias al Sacar-ek tresna juridikoa eman zuen arte, zeinaren bidez eta zenbateko
beraren ordainketa ezarrita, klase mespretxatu horretakoek beren baldintza
zurienarekin asimilatu ahal izan zuten arte — Landaetan distira egiten dute . adar
zurietan itsutzen saiatzen ziren tituluen mailegatutako distira baino argi
garbiagoarekin: Artearen sortugabea.
Izan ere, marroiak izango dira, aurreko ganberen eta harreraren txirrin eta zaratatik
urrun eta goien mespretxuak biltzen dituen zirkulu isil eta emankorrean bilduta,
Artearen bidez unibertsoaren jainkozko printzipioa zerbitzatzen dutenak, Wladimir
bezala. esango luke.Weidle. Eta XVIII.mendearen lehen herenean hasi eta
XIX.mendearen lehen hamarkadetaraino, Venezuelan beste familia talderik ez duen
pareko duen fenomenoa eskaintzen digute, bere kalitateagatik eta batez ere
kopuruagatik, dinastia baten fenomenoa. lehen mailako balio aktibo bat osatzen
du.Koloniako pinturaren alorrean ordena, zeinaren ekoizpenak ezjakintasunak eta
arduragabekeriak, gerrak eta lurrikarak eta suteak baino gehiago, ahanztura batean
lurperatu baititu, kosta ahala kosta, erreskatatu behar dena. kultura eta
abertzaletasunaren oinarrizko arrazoiengatik.
Eskola honen lehen ordezkaria, horrela deitzen badiogu, 1730ean agertzen da jada,
Juan de Landaeta kapitaina, berezko semea (seguruenik Don Blas Martín) Leonor
Agustina de Lermarekin ezkondu zenean, haren batasunetik Blas Miguel jaio baitzen.
1748an, On Andrés de Landaetak testamentua egin zuenean, "oinordeko behartuak ez
izanagatik, bere ondasunak José Manuel de Landaeta eta Inés María de Landaetari utzi
zizkien... bi marroi eta anaiari...", ziurrenik bere naturala. umeak . Eta 1757an, Don
Manuel sarjentu nagusiak ere bere testamentuzko xedapena eman zuenean,
behartutako oinordekorik ezaren inguruabar beragatik, bere ondasunak Diego
Antoniori eta beste lauren esku utzi zituen, "marroi aske eta anai guztiak" zeinak,
ziurrenik ere, bere seme naturalak izan behar zuten.
Eta horrela, beste ondorengo askoren artean, Blas Miguel, Diego Antonio, Juan José
eta Antonio José bezalakoak nazio-pintura ehun urte baino gehiago biltzen dituen kate
baten urrezko kate gisa sortzen ari dira.
Eta gutxi balitz bezala, abizen bera duten beste bost gutxienez ere badaude: Juan,
Juan José, Marcos, Miguel Blas eta Pedro aurreko laurak baino eskala xumeagoan
aberriaren pinturari ekarpen interesgarriak eskaintzen dizkion Jesusena.
Baina hau ez da guztia. Landaetako artistekin batera Landaetako artisauak ditugulako.
Eta hauek, gailentzeko gogoz euren ofizioari dedikatzen dakitenean, euren lana "lan
nobletuaren" adibide bihurtuz, artisten izen altuagatik bereiztea merezi balute,
luzatuko genuke dudarik gabe. horiei, justizia osoz. , Landaeta txikiaren pleiada
horretako kide askori, beren esku trebeen etengabeko lanarekin, lan sorta bat egiten
laguntzen baitute, eskulan mota guztietakoak, zeinekin. Caracastik hiri eta kultura
zeruertza zabaltzea.
Bertan ikus daiteke, zizel eskuan, begirada finko eta kopeta pentsakor, José Gabriel
Landaeta, "Kalbarioko ermitarako pulpito landua..." egiten duen tailatzailea. Bertan
mugitzen da Antonio Francisco, “San Maurizioko sakristiako ate bati kolore urdina
ematen diona”, edo “Igeltsero Nagusia”, José Francisco, bere ahalegina Katedraleko
dorrearen fabrikan jartzen eta era berean konpontzen. San Mauriziokoa. Eta zeinen
alaitasuna ematen duen burdinak "Maisu Errementariak", Juan Gabriel eta Miguel
Josek, edo "Maisu Errementari Nagusiak", Juan Félix, gaur zertxobait larrituta, egun
gutxi barru ateak dituzten burdinola horiek amaitzeko presak. Caracasko etxe
presuntziotsuenetako bat nobletuko da! Zarata gutxiagorekin eta etenaldi
gehiagorekin, "Plateroko Maisua", Francisco, lan egiten du eta, maneiatzen duen
material preziatuaren balioaz jabetuta, Juan "Oribeko Maisua" ez du ia begiradarik
altxatzen bere lanetik, zalapartan korrika doan bitartean. bere Gabriel José,
zeinarengandik ordainagiri asko agertzen diren paper zaharretan "jaietako musikaren
laguntzagatik ". Ez gara faltako dinastia edo Juan Jose zezen-enpresaria, Juan Manuel
Irazábal bere koinatuarekin batera bederatzi zezenketa antolatzeko emakida ematen
baitio "en la próxima Pascua de Resurrección del año (1799)". kaputxinoak deitzen
dioten plaza...», ezta «Batxillero José Antonio Landaeta, elizgizon presbitero»
eskaintzen digun ohar pintoreskoa, «peluka janzteko» eskaerarekin.
Esan genezake, gehiegikeria handirik gabe, gizarte-geruza, duintasun, lanbide eta
ofizio ezberdinetan banatuta Landaetaren biografiak soilik banatuta, nahikoa izango
litzatekeela bigarrenean irekitzen den aldi osoan Caracasen kronika laburtua osatzeko.
mendearen erdia.Juanekin, lehenengoarekin XVII.
John Boulton Fundazioaren buletin historikoa, Caracas, N." 20, 1969ko maiatza,

INFORMAZIO BIBLIOGRAFIKOA
Mario B Perozoren liburua

Egun horretan, 1730eko irailaren 4an, On Pedro de Olavarriaga Puerto Cabelloren
begietara iritsi zen "San Ignacio" fragatan, eta Gipuzkoako Konpainia bere konpainiara
hasi zen lehen espedizioa osatu zuten beste bi ontziekin batera. , berarekin behar
bezalako erreparazio ekintza bat egiten ari zelako sentimendu sakona bizi behar izan
zuen. Iritsi zen lurralde hartan, 1720an, Santa Feko erregeordeak legez kanpoko
merkataritza geldiarazteko, Errege Ogasunen funtzionamendua behatzeko eta bertan
zeuden afluenteen errolda egiteko agindutako epaile gisa, bere pertsona ikusi zuelako.
eta inbestidurak gainezka egin zuten eta bertatik bertara ezagutu zuten zer zen
biluztu, iraindu eta kartzelan giltzapetuta (1721-1722) norbaitek, inork baino gehiago,
bere eginkizuna betetzen laguntzera behartuta zegoenak. labur, ez al zen legea eta
dezentzia jartzea desordena, eroskeria eta legez kanpoko irabaziak baino ez ziren
nagusi. Eta bere samintasuna irentsi behar izan zuen, inor baino lehen eta hobeto,
bere egoera eta baliabideak aztertzen zituen lurralde hartan eta bertatik barneratu
baitzuen, inork ez bezala, eskaintzen zizkion aukeren handitasuna. dedikazio eta lan
espiritua eta, gainera, bultzatuta, zergatik ez esan?, gizaki oro mugitzen duen interes
naturalak, esplotazio hori eraginkortasunez eta tinkotasunez antolatzen jakin zuten.
Orain garaile itzuli zen. Hainbeste amesten zuen eta bere buruan jartzen zuen
konpainia bere bultzadaz sortu zuen, bere esfortzuak lurren ezagutza ezin hobeak egin
zizkion planoetan garatu ahal izan zituen. Baina gogorrena ere izan zuen. Orain baitzen
ordua argi ikusi zuela eta agindutako bitartekoez jabetuta, bere lorpenak agindu zuen
neurrian heltzeko gai zela erakusteko. Pentsatu eta aztertu eta eskaini eta eskatzeko
urteen ondoren, lanari ekitea eta betetzea etorri ziren. Geratzen zitzaizkion bizitzako
bost urte eskasetan nola egin jakin zuen, arrazoiak, aurreiritziak edo sinpatiak kasu
bakoitzean bere hitza esan diezaiokeen enpresa bati bidea markatzen, baina hori inork
ukatu ezin diona. mendeko Venezuelako historiako gertakari garrantzitsuenetako bat
izan zen.
Bere azken liburuarekin, Mario Briceño Perozok, Venezuelara itzultzeak, 1730ean,
Olavarriagari eskaini zion erreparazio ekintza hura baieztatzera etorri da. Egun batean
hau sinatu zuenak eman zion aitzindari tituluarekin konformatu gabe, uste du
Briceflok, eta badirudi ez dela arrazoirik gabe, Olava-rriaga Gipuzkoako Konpainiaren
sortzaile eta izenarekin bat datorrela. haren gidari argitsua bere lehen eta emankorren
etapan. Hori frogatzeko, gizon honen figura goraipatzeko, Briceñok bere liburua
dedikatzen du, eta bertan, lehen kapitulutik, nahi gabe uzten duen dokumentazio kopia
bat ikusten dugu eta gure artxibo nagusia zuzentzen duen hura bezalako baten oso
tipikoa den; Inoiz usteltzen ez den dokumentazioa eta kapitulu guztietan egilearen
boligrafo adituak gidatzen gaituen lanaren oinarri sendoak jartzen ari dena.
Horietariko lehenengoan ikus daiteke, El tumulto de Guanaguanare, zeinetan, legez
kanpoko merkataritzaren barneratzeak eta hedapenak Venezuelako lurretan sortu zuen
arazoa ezagutaraziz, zuzeneko kontaktuan jartzen gaituen egoeraren errealitatearekin.
Villalon-ga erregeordeak Olavarriaga eta bere komisariokidea, Don Pedro Martín Beato
andaluziarra, Venezuelara bidali izanaren arrazoia. Ikusten dugu, halaber, nola, bere
aldetik, Don Marcos de Betancourt y Castro Gobernadore eta Kapitain Jeneralak,
zeinak jada, 1716an, Kanariar Uharteetako Don Diego de Matos bere herrikidea
izendatu baitzuen, eskumen zabalez, kontrabandistaren kontrako erasoa gidatzeko. eta
bere konplizeak, —Matosek horretarako behar besteko moralik ez bazuen ere, ikertzen
ari zen aldi berean, bere ardurapeko ikerketen ondorioz egindako desamortizazioetatik
hain zuzen ere ateratako oihalak saltzen baitzituen—, 1718an bat ematen du. idazki
horren bidez, On Mateo de Osorio kapitainari enkargu osoa ematen dio kanpo-
merkataritza zaintzeaz arduratzen diren funtzionarioek egindako gehiegikerien
inguruan behar den guztia ikertzeko, azpimarratuz, On Diego de Matosekin talka gerta
ez dadin, ez duela egiten. Osoriorekin lankidetzan aritzeko Foruko gainerako
funtzionarioei ezarritako betebeharretatik salbuetsita geratu zen. Honek gauzak
zailtzeko duen modua II. kapituluan, «Osorioko inkisizioa» lantzen da. Jarraian,
"Visorrey habemus", Santa Feko Erregeordetzaren sorreraren berri ematen da eta On
Jorge de Villalonga agertzen da eszenan, sortu berri den goi-magistratura (1717.
urtea) okupatu zuen bigarrena, zeina, ikusirik Venezuelako prozesu amaigabearen
ondorioak, Olavarriagari eta Beatori epaile enkargatuak izendatzen ditu, eta berau
betetzeko komisioaren eta jardueraren esparrua IV. kapituluan, «Magistratuen
trukea», baita komisarioen gatazkak ere. Gobernadorearekin hurrengo kapituluaz,
"Marruskadura saihestezina", non bi epaileen atxiloketa kontatzen den, zeinaren eta
eragiten dituen hainbat gertakariren berri ematen digu VI. kapituluan, "Magistratuak
kartzelan". "Olavarriagaren Txostena" VII.an, Olavarriagaren "Instrukzio General y
Particular del presente estado de la Provincia de Venezuela en los años 1720 y 1721"
lanaren sintesia eskaintzen zaigu, eta hori bakarrik nahikoa da Olavarriagaren
lekukotasun iraunkorra emateko. eraikitzeko gogoa eta gaitasuna. Hurrengo
kapituluan, «García de la Torre-ren salaketa», eta haren ondotik eta «Justizia edo
partzialtasuna» izeneko IX.ean, Real Compañía Guipuzcoana, Olavarriaga eta Real
Compañía Guipuzcoana, Olavarriaga eta La Torre gobernadorea, 1730ean, "San
Ignacio" ontzian elkartu zena, epaileak gobernadorea erruduntzat jo zuen prozesuan
amaitu zen borrokan agertu zen, Olavarriagaren aurka ekiteko meriturik ez zuelako,
zeinaren garaian. Honela dio Briceño Gipuzkoako Konpainiaren buruak: "Olavarriagak
funtsean gidatzen duen aldi hau (1732-1736) hain errentagarria da Koroarentzat, non
beste garai batean ez bezala, datu aski esanguratsua jasotzen da koloniak ez du
atzerriko laguntzarik behar gobernuko gastuei aurre egiteko, eta ohiko defizitaren
truke, superabit isil bat leporatzen dio».
Honek eta beste zenbait egiak, liburu honen oinarri dokumental sendoak agerian uzten
dituenak, egileak, uneoro, Olavarriagaren figura aurkeztera eraman du azken
kapituluan bereziki gainezka egiten duen sinpatia baten argi beroan, “Belarriekin . oso-
osorik", non, Olavarriagak Villalongari erregeordeari egindako gutun bateko paragrafo
bat erreproduzitu ondoren, non azken honi behinola egin zion lagunarteko mehatxua
gogoraraziz: "Nire obligazioa betetzen ez banuen moztu egin beharko nuela. belarritik
kendu; zeren Gorentasunak ez didalako halako sententziarik agintzen, nire
betebeharra betetzeko lurralde onekoa izateaz gain, hurrengoa bete dut eta agirietan
jasota dago», dio Briceño Perozok, beti ere dokumentalaren arabera. testigantza,
Olavarriagak egindako lana Ikusten duguna, benetan, bere lanera dedikatu eta bere
bizitzaren arrazoi bera bilakatzen den gizonaren adibide gorena osatzen du, bere
betebeharra betetzeko uneoro jakin zuelako mantentzen. gogoan izan “lur on”
hartakoa zela, non Hitzak ekintzen bidez onartzen direnean bakarrik balio duten.
Briceño Perozo doktorearen liburu ona da, Venezuelako jakintsuek eta Olavarriagaren
herrikideek eskertu ahal izateko.
Nazioaren Artxibo Orokorra aldizkaria, Caracas, (?).

CARACAS KOLONIALAREN LIBURUAK
Liburua, ondorengoak izan ziren belaunaldiek beren bizitzako alderdirik

maitagarrienekin lotzeko biderik onena bezala utzitako ondare preziatu hura, ez zen
Kolonia garaian —bere entitate fisikoari dagokionez— izan zenaren produktua.
Venezuelako lurra. , inprenta eraginkorra sartu zenetik ia Independentziarekin bat
etorri zen. Esan gabe doa, bada, kolonia garaian Caracasko liburutegiak elikatu
zituzten liburukiak metropolitik datozela, dela bertan inprimatuta, kasu gehienetan
gertatu behar zen bezala, dela bere bidetik heldu eta erabat murriztaile den legediaren
oztopoen bidez.
mendeko azken urteetan hasi eta XVII.mendean zehar Venezuelako portuen eta
Espainia Berriko portuen artean, non, Frai Juan de Zumarraga Mexikoko apezpikuaren
ekimen eta ahaleginari esker, inprimategia izan zen. prentsa ezarri zen. 1539rako
Mundu Berrian inprimatutako lehen liburua argitaratu behar izan zuela, ez da uste
Venezuelara bolumenak inportatzeak aintzat hartzeko moduko liburuki bat osatu
zuenik, nahiz eta susmoa dugun batzuk izan behar zirela. . Egia esan, sarrera,
handizkako eta modu erregularrean, hemen XVIII.mendearen lehen herenean hasi zen,
hain zuzen ere, 1730. urtean, Gipuzkoako Konpainiaren lehen ontziak iritsi zirenean.
Badaukagu, hain zuzen ere, kontu-hartzaileak, García de la Torre gobernadoreak
eskatuta, emandako ziurtagiriak osatzen duen informazio interesgarria, heldu ziren
lehen hiru ontzi gipuzkoarren zamatan erregistratutako 237 kutxak, 26. liburuak1
ziren, horrela, Gil Fortoulen hitzak justifikatzen dituen aurrekari itxaropentsu bat
seinalatzen zuten: "...ez da ahantzi behar de la Compañía Guipuzcoa de los barcos
venezolano colonia hasta ahora pobre y educada para algo más importante de
mercancía española. Liburuak ekarri zituzten. Gipuzkoa, Frantziako bizilaguna eta beti
lanaren indarrak burujabetza izpiritua uztartzen zituen arraza noble baten bizilekua,
konkistatzaileen erregimen zaharkitua ahal den neurrian modernizatzera iritsi zen.
Ziur gaude Ilustrazioaren Itsasontziek liburuen inportazioak —Ramón de Basterraren
izen sagaratua hartzeko— hurrengo urteetan jarraitu zuela, lehen iritsi eta bi
hamarkadara gertatutako gertakari batengatik. 1749an da, Juan Francisco de Leonen
altxamenduak Konpainiaren aurka sortutako salbuespen egoerak, besteak beste, bere
biltegietan gordetako salgaien inbentarioak egitera behartzen duenean. Ondorioz,
liburuei dagokienez, Konpainiaren etxean zeudenak, Caracasen, bost mila
bederatziehun hogeita hamahiru (5.933) liburukikoak zirela adieraztea da. Zifra
benetan nabarmena da bi arrazoirengatik: lehena, zoritxarrez, ez ditugula La Guaira,
Puerto Cabello eta San Felipeko lantegien inbentarioak, eta horrek, dudarik gabe,
kopuru hori handitzen lagunduko luke. , eta bigarrena, kontuan hartzen dugula liburu
horietako gehienak "Don Nicolás de Aízpurua" zehaztasuna daramaten tiraderetan
sartuta daudela eta 1736-1744 urteetan Konpainiaren zuzendaritza gauzatu zuela, guk
ondorioztatu behar da inbentariatutako tiradera haiek, gutxienez bost urte lehenago,
Ilustrazioaren ontzietan Caracasera heldu ziren gainerakoak baino ez direla. Honek,
gainera, 1744-1749 bosturtekoan liburuen inportazio handirik ez zegoela edo beste
lantegi batzuetara bideratu zela egiaztatzea, Caracasekoa oraindik ondo hornituta
zegoelako. Azkenik, inbentarioan aipatzen diren hamahiru kasuren edukiak, ikusten
denez, kasu bakoitzeko laurehun (400) bolumen inguruko batez besteko etekina
lortzen badu, horrek esan nahi luke, kalkulu hori zein arriskutsua den badakigun arren,
zenbatekoa izango litzatekeela. amar milla zenbaki biribiletan gipuzkoar itsasontzien
ogeita zazpi kaxoietan zetozen liburuak.
1749an inbentariatu ziren liburuak, gutxi-asko, gaika multzoka daitezke, honela:
Debozioa eta Liturgia Teologia eta Morala Historia eta Geografia Jurisprudentzia
Medikuntza eta Farmazia Gaztelania eta Latin Literatura
Gaietatik maiztasunera pasatzen bagara, ikusten dugu erlijio gaiei buruzko liburuak
agertzen direla gehiengoan. Medikuntza eta jurisprudentzia taldeak nahiko handiak
dira; gaztelaniazko eta latinezko literaturakoak zuhurki irudikatzen zituen —hizkuntza
honetan edo gaztelerazko bertsioetan— eta ia greziar klasikoak ez dira existitzen, oso
kasu gutxitan izan ezik eta itzulpenetan.
Orain bada, duela urte batzuk inbentario hau aztertu genuenetik3 gure begietatik
pasatu dira eta arretaz kopiatu ditugu Caracaseko liburutegi pribatuko dozenaka,
ehunka agian. Eta ikusi ahal izan dugu nola, XVIII.mendean zehar, haien nukleoa dei
genezakeena, txikian edo handietan, kuantitatiboki eta kualitatiboki, 1749ko
inbentarioan agertzen diren tituluek adierazten jarraitzen duten aldaketekin. urteen
joan-etorria inposagarria da. Horrek esan nahi du liburutegiak edo liburu-dendak, garai
hartan esaten zen bezala, kanon zaharren arabera eta penintsulatik etorrita
Konpainiaren ontzietan etortzen jarraitzen duten eta norbanakoek erosten dituzten
liburukietan oinarrituta eratzen ari direla. Caracas bere dendetan. Jakina, erosketak ez
ziren beti biltegi horretatik zuzenean egiten. Honela ikusten dugu Don Simón Malpica
kalonjea hil zenean, 1780an, Colegio de Niñas Recogidas-en sortzailea eta liburutegi
on baten jabea zenean, bere liburuak salgai jarri zirela eta "El presbitero Don Francisco
Yanes, Lt. Cura de San Pablo" enkantean izan zen Bauldir-eko Pontifikal, Political
Indiana, Sinodal, Ceremonial-ekin; On Kixote, Anatomia, Erakundea, Peruko Historia,
Himnisen eraikuntza, Sukaldaritza artea. Gaztelania eta frantsesa gramatika. Elisabet
Ingalaterrakoaren bizitza, frantseseko gramatikaren gehigarria. Molinako Kardinalaren
ohoreak, bi Diurnos eta Esoporen Alegiak''. Bere aldetik, Don Juan José de Infante,
Inkisizio Auzitegiko Notarioak, "Calepino , de Salas, Cejudo; Institutua, Idazkarien
Praktika eta Espainiako Historiaren Institutua amaitu zuen". Don Vicente de Echeverría
medikuak "Zuzenbide Kanonikoaren gorputzeko bi liburuki amaitu zituen". Don Juan
Félix de Aristeguieta apaizak "Amaitu zituen Teologiaren hiru liburukiak, Arsdequinen
eskutik, Meza Santurako Prestaketa liburutxoa, Apaizen esnatzea, Aita Corellaren
liburuki bat, Konfesoreen praktika". Eta beste horrenbeste Aita Malpicaren liburu-
denda banatzen zutenak zeinen liburuki zerrendan ikus daitekeen datu bitxi hau:
«Hamabi tomo de la Historia del Pueblo de Dios en los cuales se encontraba un papel,
una nota de los libros de dicho Tesorero,». ohar batean esaten dena hil ondoren
Inkisizioko Auzitegi Santuaren esku uzten direla, ikasgaia debekatuta dagoelako eta
lizentzia bereziz baimenduta zegoelako"
Antonio Romero Vivero jauna hil eta gero, 1787an, beste liburu-enkanteen kasua
dugu, zeinaren testamentu-espedientean “Zerrenda de los libros de su propiedad que
quedaron en el almacén para la venta”5. Eta hala gertatu behar zen beste
hainbestetan.
Zerbaitek esan behar digu liburu-bilduma bakoitzari edo liburutegi jakin bati buruz
dagokion jabearen nortasuna. BAI aukeratzen ditugu literatur lanbiderako
mesedegarrienetako hainbat lanbidetako ordezkari batzuk, ikusten dugu, adibidez,
Caracasko apezpikuen artean 1731ko urriaren 12an La Guairara iritsi zen José Félix
Val-verde doktorea bere egoitzaz jabetzera Noiz. 1741eko otsailaren 23an hil zen,
berrehun titulutik gorako liburutegi ondo hornitua utzi zuen. Naturala da haien artean
batzuk agertzea, hala nola Chiapa Sinodoa, Mexikoko Zortzigarren Miraria Azaldua,
Mexikoko Kontseilua eta Dn Jaunaren Sakramentu Eskuliburua. Juan de Pala-fox,
etab., dakigunez, Caracasko egoitzarako aukeratu zutenean Oaxacako Katedraleko
Dekano izan baitzen. Normala zen, halaber, bere duintasun berria prestatzea, besteak
beste, Eliz Gobernua, Villarroelena, De Eclesias Cathedralibus, Urrutigoitirena —nahiz
eta hori erraz maneiatzen jada Mexikon—, De Potestate Episcopi, Torrecillarena, De
Sermones Epis-copi. , Aguilarren eskutik, etab. Teologian Doktorea zenez, ezerk ez
gaitu harritu behar bere liburu-dendan Aita Lacroix-en Theologia Moral, Akinoko
Summa Theologica, Aita Valentziaren teologia-lanaren lau liburukiak eta, azkenik,
liburukirik ez dagoela falta. Zuzenbide Zibilari dagozkionak, arruntak eta erregeak,
Begnudelloren Liburutegi Kanonikoa (lau liburuki), Zuzenbide Kanonikoari eta
Gracianoren Dekretuari buruzko hirurak, Pignatelliren Kontsulta Kanonikoak —«9.
liburukia falta baita guztira hamahiru direlako»—, Errege Patronatua eta zuzenbide
zibil eta kanonikoko beste asko zeinen presentzia, beste arrazoi batzuez gain, Valverde
doktoreak elizbarrutiko gobernuaren garaian "Abadiar auzia" deritzonarekin sortu zen
gatazka larria dela eta. " " iskanbila publikoarekin eta arimentzako kalte
nabariarekin"6. Aldiz, ikasgai larria nagusitzen den lan-multzoak ez du gelditzen bere
ihes-balbula aurkitzeari uzten beste jatorretan, hala nola Virgilio, Horazio, Ovidio, On
Kixote..., zeinekin prelatu onak. elikatu bere asmamena, haiek utzi beharko lituzkeen
egunaren zain, askatasunez eta denbora zergarik gabe, zeruko liburu-dendetara
irakurtzera joateko.
Mende honetako Caracasko apaizen artean liburu bilduma nahiko estimagarriak daude.
Aipatutako Malpíca kanonikoarena, On Francisco Xavier de Ayesleran Katedraleko
erretorearena, Don Juan Daniel Castro, On Antonio Chirinos apaizena gogoratuko
dugu. Padre Palazuelos... Baina gaur gure arreta Don Miguel Muñoz doktorearena
izango da, ondo instalatuta bere etxean —Caracasen beste lau etxe baititu—, zeinetan
Don Miguel jaun handi bat bezala bizi baita altzari konpainia onean. margolanak eta
bertatik ateratzeko «aulki hegalari on bat» eta beste «esku zahar eta erabili» bat
dauka... Baina ez gaitezen presarik unibertsorantz alde egitea erabaki duen Don Migel
gaitzesteko! bere ondasunen oinordeko "Josefa de Ponte andreak nahi zuen Nesken
Kolegioaren fundazioa". Gaur egun, zure liburu-denda interesatzen zaigu, berrehun
titulu inguru dituena, non erlijio-lanen nagusitasun izugarriak jarraitzen duen. Baina
badira Mexikoko Konkistaren Historia, Solísen —Valverde apezpikuaren liburutegian
galdu genuena— eta Perukoa, Inca Garcilasorena, eta Caracasko Konkistarena (sic)
Oviedo y Bañosena; Gartziaren Indioen Jatorria, Cortésen Bidaiak, Amerikara Bidaia
eta beste batzuekin Don Miguelek Amerikako lurren iraganarekin harremana izatea
gustatzen zaio. Gaztelako klasikoekin ere mantentzen du Parnaso Español bidez (zortzi
liburuki), Mayak, Hainbat egileren gutunak (bost liburuki), Gerardo Loboren lanak,
Gradanen lan poetikoak, Saavedraren konpainiak, Quevedoren lanak (bost liburuki),
Aita Fcijóo (16 liburuki)... Baina aipatzen diren autore espainiar horien eta beste
batzuen artean, hemen falta dena da garaiko Caracasko liburu-denda gehienetan falta
izan ohi ez dena: On Kixote. Eta don Migel «Espainiako Mantxako Daimieí herriko don
Juan Muñoz de Loaysa-ren semea» zen.
Seinalatu dugun Caracasko liburutegietan erlijio-lanen nagusitasuna bertikalean dago
On Manuel María de la Torre hil zenean, 1768an, geratu ziren liburuen bilduman. Erlijio
izaerako lauzpabost liburu baino ez daude erregistratuta. Torre Cabelloko Gipuzkoako
Konpainiaren funtzionarioa den Torre liburutegi txikia osatzen zuten hogeita hamabost.
Liburu-denda honen beste ezaugarri bat frantses lanen artean nagusitasuna da, eta
bertan, Moliere eta La Fontainerekin batera, Ilustraziotik hurbilago dauden eta
Fontenelle, Rollin eta Voltaire izenei erantzuten dieten beste batzuk ikus daitezke.
Beste giputz batek, Faktore Nagusiak, Don José de Amenabarrek, bere liburu-dendan
ere eskaintzen digu berezitasuna, erlijio- eta literatura-lanekin batera, gutxi direnez,
Caracasko liburu-bildumetan norabide berri bat markatzen duten gutxi batzuk
agertzea. . Indianak egitearen artea, Chandlerren artea, papera egitearen artea eta
masustondoak lantzeko artea bezalako liburukiei buruzkoa da. Artilea tindatzearen
artea, Mihiseen zuritzeari buruzko saiakera. Bihurtzeko artea kobrea letoizkoa Liburu-
denda honetan ere ikus dezakegu 1768an Herriaren Adiskideek argitaratutako Bas-
congada Elkartearen Saiakera, non, beste gai batzuen artean, Azkoitian 1762 eta
1763an zabaldu zen baztanga epidemiari buruzko zenbait ohar txertatzen diren. eta
don "Juan Antonio de Caracas" jakin batek sinatzen ditu.
Aurrekoak liburutegi espezializatuen gaira garamatza, nire ustez oraingoz eztabaidatu
ezin daitekeela, abokatu eta medikuenak, adibidez, ez baitziren gutxi ezberdintzen
besteetatik. Beharbada, bere liburuki txikiaren barruan, ehun erdi titulu eskas
zituenez, Licenciado don Francisco José de Alcántara da, Abokatu jakitunarekin hasita,
bere lanbideko liburuek gehiengoa osatzen zuten horietakoa. Baina ezin da gutxiago
Don Francisco Joserengan, zeinak jakin badakigun jurisprudentzia jakintsua irudikatzen
zuela bere jantzia hiru izkinako txapelekin koroatzen zuela, horietako bik "con su
plumaje, bata beltza eta bestea zuria", bere ileordea eta bere "kanabera batekin".
zilarrezko ukabila" 3.
Medikuntza liburu-denden artean, beharbada, Guairáko Don Roque Gómez de
Salazarren jabetzakoa da medikuntza liburuetan ugarienetakoa. Ez ditugu ahaztuko
Tachón, Sígalux, Charem-bert, Fisel... bezalako beste mediku batzuenak, egia bada
Zaraitzukoak baino indartsuagoak direla, ez dugula ahaztu behar denak mende erdiz
aurretik dituela. ''.
Mende amaierako familia handien artean, bi besterik ez ditugu aipatuko, bi kasuetan,
zorigaiztoko desagerpenak adierazteko. Francisco Javier Antonio Mijares de Solórzano
jauna gogoratuko dugu, bere senidearen, San Javier kondearen etxean hiltzean, prest
uzten duen fidantza bat eraikitzea, zeina, beste ondasun batzuen artean, "hark zeukan
liburu-dendak" integratuta. eta gorpuzkera, obra eta inprimatu guztiekin osatu behar
duten inbentarioek osatuko dute, horien artean aurkitzen diren bikoiztuak izan ezik..."
Maiz aipatzen den liburu-denda honek eta, zoritxarrez, ezin du. gauza txikia izan da.,
galdu, ezagutzen duguna.
Era berean, 1786ko testamentuan, Juan Féiix de Aristeguieta y Bolívar apaizak «nire
liburu-dendan ditudan liburukiez» hitz egiten zuen. Liburutegi hori ez da bere
heriotzaren ondoren egindako inbentarioan agertzen, ikusten ditugun ondasunen
artean, lotura eta oinordetza ezartzen du, "bere amaren familiari distira emateko"
Simón Bolívar umearen alde, zeinari esaten zaigun " eskuekin hartu eta ukitu zuen —
esan zuen ondasunak—, eta ahots ozenez esan zuen, bertaratutako bere
komisarioaren bitartez, norbait bazegoela SAren dekretu bidez erreal, benetako eta
gorputzezko jabetze hori eragozten edo kontraesanean egongo balitz, eta inor ez
dagoela. galarazi, bertan geratu zen bere komisarioaren agintearekin..."'".
Caracasko liburutegi kolonialetan zehar bidaia sentimental labur hau mendearen
azkeneko batean geldituz amaituko dugu. Azkenenetako bat, baina zalantzarik gabe ez
txikienetakoa. Don Juan de Vegas Bertodanoren heriotzan ikus dezakeguna da,
1797an, Caracasko bere etxean, mende erdi geroago Chávezen Kolegioa ezarriko zen
eta bere lagun Felipe Llagunoren ondoan zegoena. y Larrea. Altzariz eta harribitxiz
hornitua, merkatari-jabe aberats batek eska zezakeen luxuarekin, besteak beste,
Súcula inguruan kakao landak dituen hacienda bat eta haraneko beste bat! Tuy "office
to beat indigo"-rekin. Baina egoitza dotore hartatik interesgarriena bere liburu-denda
izan zen, bere ia laurehun titulurekin garaiko bilduma handienetako bat osatzen duena
eta gaien aniztasunagatik eta egileen izenengatik horren erakusle bikaina da.
kultura.Caracas XVIII.mendearen amaieran. Erdarazko hiztegietatik, La-rramendiren
euskaratik, latinekoetatik eta Moreti historikotik, maien eta frantsesen gramatiketara
eta Arle de Vascuencera; Biblia eta Kempís eta Confecciones de San Agustín, Fray Luis
de Leónen San Inazioko Ariketak eta Nómbresele Cristora; Cervantes eta
Graciánengandik, Góngora eta Sor Juana Inés de la Cruzengana; Virgilio eta Horazio
eta Ovidio eta Juvenal eta Zizeron eta Seneka —guztiak latinez—, Amenabar Faktorea
gogorarazten diguten arte-bildumetaraino: Brass Art. Papera egiteko artea. Artilezko
koloratzailea. Herri Industria... eta Feijóoren hamabost liburuki. BAI, Kuria Filipikoan,
Solórzanoren Indianako Politikan edo Pentsamenduaren Artearen gaineko Zentsura-n,
badirudi zimur latz bat behatzen dugula, hantxe dute zatitu behar, Gozogintzaren
Artearen tomo zaporetsu hori eta Artearen hain jator horiek. Frantses estiloko
dantzarena, Instrumentu onenak jotzeko arauak, etab.
Zein atsegina izan behar zen Don Juanen liburutegi goxoan egotea! Zalantzarik gabe,
olerkariaren arabera, liburu batek ere hurkoa mespretxatu ezin zuenen leinukoa zen;
horietako bat non sartzean gure presentziak eten zuen haien arteko elkarrizketa baten
azken oihartzunak entzun genituela iruditzen zaigu.
El Farol, Caracas, 228. zenbakia, 1969ko urtarrila - martxoa.

HAU "PIZKUNDE" DA
Laster hogei urte beteko dira euren lurra utzi behar izan zuten lehen euskaldunak,
inoiz nahi ez zuten gerra baten ondorioz, hondartza hauetara heldu zirela, Bolivarren
aberriaren abegikortasun beroak harrera eginda. Gerra horren seinalea gorrotoa zen,
baina ezin izan zuten inoiz gorrotatzen ikasi. Borrokan bere ausardia eredugarria,
anbizio bitxiek esklabo bihurtu nahi izan zuten bere arbasoetatik beti aske dagoen
lurrarekiko maitasunetik bakarrik jaio zen. Maitasun horren nostalgiarekin heldu ziren
Venezuelara; eta, maite duenaren kantua ohikoa denez, emigranteen buletan, berez,
ernatu behar izan ziren garai ederren kantuen lorea. Horrela jaio zen "Pizkunde", hau
da, Pizkundea; euskal abesbatza gaur egungo Venezuelan hain zabal eta abantailatsu
ezagutzen dena, non horretaz hitz egiteko aitzakia baita.
Haien abestiak dira, berez, herri-izerdiz haurdun, Euskal Erria berdearen erraietatik
mendeetako hotsarekin ateratzen direnak eta, lurreratzean, txori ikusezin baten
astinduz, euskaldun bakoitzaren bihotzean dar-dar egiten dutenak. Inoiz azaltzen
jakingo ez ditugun ikara santuekin. Doinu zoragarriak, basoko erreginek bezala,
baserritar jantziekin apaintzea gustatzen zaie; ondoriorik gabeko hitz batzuen jantzi
soilarekin. "Aguí, Jaunak"-n agurraren begirunea ekartzen diguten hitzek, eta "Goiko
mendian"-en erresumina salatzen dute! maitale mespretxatua; "Iru txiío",
"Sagarraren", "Orra of goiko" edo "Ama, begíra zazu" bezalako hitz hutsalak, zeinetan
betiko flirteo femeninoaren lorea harro loratzen den, edo beste horiek, azkenik, " Bi-
garren". Kalez-kale" zeinetan lasterketaren poz jasanezinak bere espresio garaile
aurkitzen duen, Txomin-en tronpetak, "txís-tu"ren txistu gazi-gozoak, airea
labankadaka eta edalontzien tindaka "irrintzi" zorrotzak. altxatu eta talka egiten dutela
topa eginez, etenik gabe, euskaldunen artean berdetzen duen itxaropen horren
garaipenaren alde. Zeren eta, beren historiako ordu ilun hauetan ere, gorrotorik
gogorrenak jazarri eta lurreko boteretsuek abandonaturik, sinesmenarekin jarraitzen
baitute ezerk eta inork ezin dituela kendu, justiziaren Jainko batean eta arrazoi
garbian. euskal askatasunarena.
Caracas

POLITIKA ETA ABERTZISTA

Hona hemen gure artean sarriegi nahastuta agertzen diren bi kontzeptu eta
komenigarri direnak argi bereiztea eta bereiztea, gure ideiei zehaztasuna emateko eta
gure ekintzei eraginkortasun handiagoa emateko.
Politika gobernuaren artea eta egoera aldakorretara egokitzeko gaitasuna da;
horregatik bere izaeraz aldakorra da. Aberria, berriz, aldaezina da gizakietan izan
daitekeenaren baitan. Aberria substantzia da; politika forma.
Ez da erraza beti ekintza politikoa aberritik bereiztea. Lehenengoak bigarrenari balio
edo balio diezaioke egoera guztietan eta, beraz, ez da inoiz baztertu behar; hala ere,
bere izatearen eta askatasunaren alde borrokatzen duen herri bakoitzaren bizitzan
bereizi egin dezakegu eta behar dugu politikaren etapa nagusiki abertzalea.
Euskaldunok lehenengoan gaude oraindik. Aberria egitea da gure funtsezko eginkizuna
gaur egun. Aberria egin, hau da, gure herriaren betiko balioen alde borrokatu: bere
arraza, hizkuntza, legeak, artea, etab., etab.; hori guztia ezagutarazi eta sentiarazi,
eta are hobeto, oraindik ere jaramonik egiten ez duten hainbat herrikideri horren
guztiaren berri eman zuen izpiritua; geure iturburuetatik edatera ohitu eta egarri santu
hau gure anaiak oinazetu; gure barneko euskal gazteluaren jaun izaten ikastea gero
jauntxo hori gure lurren kanpoaldera proiektatzeko, hori da gure betebeharra gaur
egun. Aberria egitea da, azkenik, nazio askatasunaren beharra erraietan sentitzen
irakastea, zeinaren baitan soilik herriak guztiz garatu eta nazioen kontzertu
unibertsalean euren ahotsa soinua egiteko gai izan daitezen.
Politika herrialdearen zerbitzaria baino ez da. Geure burua aurkitzen dugun askapen-
aurreko fasean, funtzio bakarra izan dezake: askatasun horretara iristeko bitartekoak
harritzea; aurkezten diren aukera guztien bila egotearena; aliantzak kontratatzea edo
desegitea, aberriaren interes sakratuaren arabera; egoera honek edo bestek
eskaintzen dizkigun aukerak uneoro aztertuz etapa honetan gure helburu nagusia den
horretara iristeko: gaizki galdu genuen gure herriaren subiranotasuna berreskuratzea.
Baina hori lortu arte, zaindu egin behar da ahalegin politikoak ez dezan kontsumitu
abertzaleari funtsean zor zaion energia. Lehen abertzaleak gara, politikariak izan baino
askoz lehenago, eta ezin dugu indarrez erabili edalontzi bat egiteko eta modelatzeko,
zeinen ederra irudituko zaigun, azken batean, destinatua den substantzia preziatua
uzten dugun bitartean. irristatu gure eskuetatik...
Abertzaleak lehenik; oinordetzan izan genuen nazioaren iraupenerako gorputz eta
ariman, hortz eta iltze sagaratuak; borrokatzea, integratzen duten balio nabarmenak
deskonposatu eta diluitu ez daitezen; gure bizitzaren berri ematen dutelako; goazen
edo goazen lekuan gaudela eta orain dela gutxi dagoen eta orain dela gutxi izateari
uztea erabaki duen herri bateko kide gisa aitortzen gaituzte. Borondate hori gorpuzten
denean, estatu burujabe bihurtzen gaituen antolamendu juridikoan askatasuna
berreskuratzearen bidez, orduan helduko da politikaren aroa bere bete-betean; herri
libre hura, gure Euzkadi herria, gobernatzeko artearena. Aske nazioen kontzertuan ez
ezik, non herritar bakoitzak bere askatasuna erabat gozatzen duen gizon eta herritar
gisa. Aberatsek pobreak zapaltzen ez dituzten askatasuna, ez heziak ezjakinak, ez
indartsuak ahulak: askatasuna, non euskaldun guztiak benetan anaiak diren, ezaugarri
nahasiezinak dituen familia ugari baten bizitza bizi duten eta ondarea, handia edo
txikia, bizi dutena. , komunean guztien ongizatea eta zoriontasuna balio badu bakarrik
du zentzua.
Euzko Deya, Mexiko, 1958ko abendua.

GAZTE ARAZOAK
Ortega y Gasselek hogei urte besterik ez zituenean, garai hartan oraindik berrogei urte
ez zituen Unamunori eskutitz pare bat idatzi zizkion bere garaiko gazteriaren arazoei
buruz. Horietako lehenengotik paragrafo hau da:
"Ikuspen ikaragarria duenak baino ezin izango du eraiki tenplu bat datu gutxirekin,
harri gutxirekin; daturik ez badu, zerbait anakronikoa eta basatia egingo du
(Mohammed), eta, ez badu. intuizio izugarri hori, txorakeriak baino ez ditu
egingo.Hogeita hamar urteko jauntxoek egin dutena eta hogei urteko gazteok egiten
hasi ginena».
Eta aipatu du, handik gutxira, Turgueneff-ena "Kea"-n: "Ez zabaldu Errusia osoan ikasi
gabe zerbait egin daitekeenaren ideia, Jainkoaren onerako! Ez; hektarea baten
moduko kopeta izan arren, behar duzu. alfabetotik hasita ikasi ; ez bada, isildu eta
geldi egon behar duzu». Ortegak komentatzen duena esanez berak, bere aldetik, bere
liburuak egunean bederatzi-hamar orduz lan egiten duela, zera uste baitu: «Espainian
(Errusian bezala) egin beharreko gauza zintzoetariko bat, oinarri guztiak falta diren
tokian; erbesteratzea da, arima kolektibotik kentzea, jenioan itxaropena (loteriaren
izpirituaren agerpen izatera datorrena) eta talentuaren urrats neurtu eta geldoak
bultzatzea”.
Unamunok berariaz erantzuten dio: "Jeinuak ezer gutxi edo ezertarako balio ez badu
"talentu ertaineko ehun gizon" biltzen diren nukleoa, baina zintzo eta irmoa. Are
gehiago: uste dut jeinu bakar bat, bakarti bat. jenioa kasualitatez gure artean jaio
balitz... Uste dut jeinu hori ez zela helduko beste jeinurik ezean... Jenio bat, sustatzen
eta heltzen diren talentu talde baten produktua den aldi berean. bera da horiek bildu
eta ugaritu ditzakeena».
Pentsalari espainolaren eta gure herrikide erdaldunaren aipu egokietatik gure euskal
kasuan gogoeta baliagarri batzuk atera daitezkeela uste dugu. Goian salatutako gaitz
berberek alienatu eta hunkitzen gaituztelako muinraino eta, nolanahi ere, gure kasua
Errusia eta Espainiaren oso antzekoa delako, non, Ortegak esan zuen bezala, oinarri
guztiak gabe, eraikinaren eraikuntza oinarritzen baita. jenioaren aukerari buruz, nazio-
nahiak zintzo interpretatzen ari dela uste den heinean itsu-itsuan igoko den jeinua, eta
interpretatzen ez dituen lehen aldian errukirik gabe eroriko dena interpretatzen ez
duela uste badu. haiek: ''Hau Gaztela da, gizonak egiten eta desegiten dituena".
Euskaldun gazteak, dena ez bada, ia dena oraindik gure artean egiteko dagoen Ideiaz
busti behar dugu. Gure nazio kulturaren eraikuntza oraindik oinarrietan apenas
dagoela eta beraiek direla eraiki behar duten ideiarekin, orain arteko langileen ahalegin
zintzoa gutxietsi gabe. Eta Euskal Mesias baten itxaropenetan lo hartu gabe, bakoitzak
lanari ekin diezaion, behar bada, hala izateko duin izateko. Jenioa etorriko da ala ez,
baina egia esan, zeure burua merezi du, piztu egin behar duzu. Eta gaur hogei urte
dituzten gure gazteek liburuetan egunean bederatzi edo hamar ordu lan egitea baino
bide hoberik ez dago, bakoitzak bere zaletasun eta aukeren alorrean, Ortegak egin
zuen bezala. Ez ditugu ehun behar, Unamunok zioen bezala, talentu ertaineko milaka
gazte baizik, agian, baina zintzo eta irmoak, eta Genioa emango zaigu gainera. Dante
bat, adibidez, jenioaren adibide oso altua da, besteak beste, aurreko ehun talenturen
lana sintetizatu eta biziarazten duen modu zoragarriagatik. Toskanako euskalkiarekin
egin zuen literatur sasakratze lana posible izan zitekeen bere jenioaren zigilua jarri
zuelako, baina baita, dudarik gabe, bertan bildu zituelako bere inguruan egiten ziren
ahaleginik onena. ildo horretatik. Hamarkada asko daramatzagu euskal Dante agertu
arte, gure aditza salbatuko zuelakoan, eta haren zain egon gara indolentzian, berak
bakarrik denontzat lan egingo zuelakoan. Eta gehiengo zabalari ez zitzaigun bururatu
pentsatzea euskal literaturaren jeinua ezin zitekeela eta ezin dela izan dohain xume
eta langile andana baten gailurra baino: guri zegokiguna gure guztia jartzea zela eta
dela. urrats xume baina sendo batean bakoitza bilakatzeko ahalegina, zeinetan
arrazako jeinuak bere landareak baieztatzen zituen eskailera monumental horren
gailurrera igotzeko, non bere argia denentzat argituko zuen.
Gure kulturaren alderdi honetan, ia guztietan bezala, orduko betebeharra galdutako
denbora berreskuratzea da. Gure arbasoek galdu zutena eta gugandik joandakoa
konpentsatu behar da gure gazteek, arimaz eta bizitzaz, gure kultura nazionalaren
eraikina eraikitzeko dedikatzen dutenarekin. Abertzale gazte orok hezi dezala bere
ardura hauxe dela: bere ahalmenaren mugetara lasai amore ematea.
Euzko Gastedi, Caracas, 1956ko iraila - urria.

EUSKAL HERRIAREN IRAUPENA

'Pelotaris'.Miguel Pelay Orozcoren liburua.
Euskal Herriko herria ondoen islatzen duen alderdietako bat bere jolas eta kirolen
aniztasuna da. BAI hizkuntzan singularra da, bere zuzenbide pribatuan, dantzetan eta
musikan hain berezia bada, atletismoko lehiaketen alorrean munduko herri gutxik uste
dugun aberastasun plurala erakusten du, haien proportzioan. tamaina, eutsi ahal
izango du. Bertako herri xumeenetako patroi jaietan beti ikusi ahal izango da, pilota
partida erritualaz gain, kostaldekoa den, derrigorrezko estropadak, eta hala izan ala
ez, lehiaketa sorta hori guztia. beren postuetan marmol klasiko baten dotorezia guztia
erakusten duten pa-lankari edo barra-pitxerena, harri handien arrijasotzaile edo
altxatzaile boteretsuena, aizkolari edo enbor mozteko ez hain indartsuena, arri-
zulatzaile edo harri zulatzaileena. Belar kantitate ikaragarrien mozketa eztabaidatzen
duten segalariak, aurreskulari bizkorra, korrikalari azkarrak, azken finean, norberaren
ezaugarria gizon edo gizon talde batek materia inertearen bidez agertzen den beste
batekin borrokatzea dela esan genezake. itsasoaren indarra, egurra, harria, belarra,
etab.—, azken finean, txapelketak ez duela sekula sorrarazi gizakien edo animalien
odol-isuriaren ikuskizuna, euskaldunaren guztizko osasunaren eta alaitasun garbiaren
izpirituaren erabateko gaitzespena egiten duena.
Zalantzarik gabe, euskal kirol horien artean, tipikoena eta hedatuena pilotarena da, eta
bertan hainbat modalitate ikus daitezke: eskuz pala, eski igogailua... eta horien artean
punta edo saskia, ikusgarrienetakoa. kontenplatu eta Jai alai izenarekin, hau da, festa
alaia, Europako eta Amerikako hiri askotan inposatu izana eta, joan den apirilean,
erakusketa bikainak ikusi ahal izan genituen, euskal pilotarien ardurapean. Miamiko
frontoia, hiri honetako Euskal Etxean, Telebista Nazionalak ere emititu zituen, bide
batez, publikoaren onarpen handiarekin.
Bada, modalitate honetako pilotarien jatorria eta bizimodua, haien ohiko bizimodua eta
eraketa-giroa dira hemen jorratzen ari garen eleberriaren gaia. Errealitatetik paperera
zintzoki itzulita Bizkaia eta Gipuzkoako hainbat bazterretako mutil hauen ibilbidea
ezagutzen duen edonork —Ondarroa, Markina, Motrico, Zarauz...— lekuko dezakeen
bezala, jaioterritik Shangaiko frontoietara salto egin zuten. Habana edo Miami, pilota-
jokoaren modalitate bikainenaren ariketan.
Liburu honen egilea, Miguel Pelay Orozco, Donostian jaio zen, Okendo kalean, Pío
Baroja mundura etorri zen toki berean, Venezuelan hainbat urtez hemen egon zen
erbesteratu politikoa —eta bere lana bati eskaintzen diona. Letren munduko
venezuelar ezaguna, Mario Briceño Perozo doktorea, egungo euskal idazlerik
onenetakoa da. Aipatutako Don Pío bere herrikidearen eraginez , zalantzarik gabe,
bere narrazioetan, bere Venezuelako garaiko lehen liburuetan eta jaioterrira itzultzean
ekoizten dituenetan, erabateko zintzotasuna eta galanta literarioa jartzen ditu.
behaketa, ikasketa eta etengabeko lanaren bidez landutako bere sortzetiko dohainen
bidez distira egiten duena eta bere talentuak eta letrei eta bere lurraldeari merezitako
garaipen ugari eman dizkioten eta emango diona.
El Universal, Caracas, 1968ko uztailaren 2a.

RESIST V IRAUN
Campiónek 1893ko uztailaren 22an Espainiako Parlamentuan egin zuen hitzaldi hartan,
brontzez idaztea merezi zuen, hitz hauek esan zituen:
"Hemen gaude nafar diputatuak gure arrazaren misio tradizionala betetzen ari garela,
historia zaharrean zein modernoan eta baita historia garaikidean ere "Erresisti"
hitzarekin adierazten dena. Hemen gaude historia paregabe horren kapitulu berri bat
idazten, erakusten duena. gu euskaldunok beren lurraldea, etxea, etxea, ohiturak,
hizkuntza, sinesmenak defendatzen, zelten, erromatarren, godoen, franko, arabiarren
anbizio barbaroaren aurka eta kalterik gabe gordetzeko miraria egiten, denbora luzez.
mendeetan, haien naziotasun txikia, Frantzia, Aragoi, Gaztela gorabehera. Atzoko
historia gaurko historia da; eta gure arbasoek beren aberria haiek probokatu ez
zituzten atzerriko erasoen aurka defendatzen zuten modu berean, gu orain gu gara
gure eskubidea defendatzen... ".
Zaila da gure herriaren bizitza historikoa hobeto eta zehatzago zehaztea eta modu
osoago batean eguneratzea, honela Kanpion garairako, Euzkadi karlistaldiek
ahuspezturik zegoen urte haietarako. Espainiar boterea, gure egunetan bezala,
zeinetan euskaldunen betebeharra, beren lurra militarki okupatuta, euskal maisu
handiak aipatzen dituen ondoz ondoko inbaditzaileen ondorengo bitxiak, gure
arrazaren betebehar tradizionala baino ez den eta ezin izan: erresistentzia. .
Argi dago erresistentzia hitzak oihartzun bereziak dituela gure garaian, Campiónen
garaian izan zuenaren balio apur bat ezberdina ematen diotenak. Baina gertakari
nagusia da Nafarroako handiak gure historia sintetizatzeko aukeratu zuen hitza izatera
iritsi dela, hain zuzen ere, gaur egun euskal abertzaleen nahi guztia jasotzen duena:
erresistentzia.
Atzerritarren ekintza bortitz edo bihurriari, orain gure lurretan instalatuta, asimilatu
nahi gaituenari; aurre egin, hau da, baztertu, arbuiatu eta kontraesanean jarri, gure
arimaren ahalmen guztiekin, euskara milurtekotan izan dena behin betiko uztea nahi
dutenei, itotzen duen Estatuaren parte sumiso, apatiko eta amorfo bihur dadin. hura.
Erresistentzia egitea, hots, gure energia fisiko eta espiritualen erreserba guztiak
erabiltzea, kanpoko etsai laikoen aurka eta haren aurka, izan ere. zoritxarrez, ez
gutxiago tradiziozko "mairu leialak", beti beren odola Judasen hogeita hamar dolarren
truke saltzeko prest.
Erresistentzia hitza abertzale ekintza programa gisa. Baina ondo ulertzea beharrezkoa
da, horri buruz hitz egiten dugunean bere esparru eta sakontasun osoan senti
dezagun.
Askorentzat hitza agortuta baitago bere esanahi sinpleenean: ekintza zuzena. Eta hori
modu aparteko batean murriztea da gure lehen betebeharra, alderdi bakarrean
ulertzean; gaitzesten ez dugun alderdia zeren, gure herriari gure naziotasuna
desagerrarazi nahian inposatu nahi dutenen aurka, bide guztiak zilegi direlako, baina
kristau eta zibilizatu bezain naturala izateaz gain gizonak, asko zalantzan jartzen dugu
praktikoagoa denik gure eta inbaditzailearen artean dagoen indar eta baliabideen alde
izugarriagatik.
Eta honen bekatu nagusia euskal izaki naturala suntsitzeko nahia den bezala, gure
erresistentziaren funtsa balio nazionalak iraunaraztea dakarten ekintza positiboan
zentratu behar du, eta horietaz aipatuko dugu honetan. unea bi hiriburutara: kulturala
eta arraza.
Eta, kulturaren aldetik, aurre egitea da gure nortasun historikoaren ezagutzan inoiz
baino gehiago konprometitzea, gure herriaren azterketara bere sustrai urrunenetatik
hurbiltzea eta maitasunez jarraitzea atzoko eta gaurko adierazpen guztietan.
identifikazio emankor batera iritsiz, lehenago edo beranduago naturaren indarrek
funtzionatzen duten eraginkortasun erreprimiezinarekin jokatu behar duela. Garena
garen gure hizkuntzari atxikitzea eta gure baloreetako lehen bezala defenditzea da,
gure seme-alaben hizkuntza bihurtuz. Euskal kulturaren azterketa kontziente eta
maitagarrian geure burua baieztatzea da eta behingoz ulertzea hori dela gure armarik
onena, zeinaren edukitzeak edo uzteak erabaki behar duela, azkenik, Filipe
Mazedoniarrak hain ongi ikusten zuenaren patua erabakitzeko, Greziaren konkista
egitean: "Ames Atenas ezagutu zuen gudaria Esparta menderatuko dut".
Arraza aldetik, erresistentziak izaera delikatuagoa du, baina aldi berean behin
betikoagoa. Ezin dugunez amestu gure lurrean gu gainditzear dauden atzerriko
kontingenteak asimilatzearekin; bezala, bestetik, geure burua ikusiko genukeen giza
materiala asimilatzera behartuak, bere lur barruan zein kanpoan, euskaldunok gehien
behar dugunaren aurrean zeharo ezgai gisa erakutsi du: Estatu-antolaketa bat, ahalik
eta hoberen, gure berezko ahultasun kuantitatibo, erresistentzia, alderdi honetan aurre
egiten diona. gure leinuaren iraupenaren defentsarako ekintza intransigentea esan
nahi du, euskal abertzale ororentzat, funtsean, euskal familia hutsa osatzean datza.
Horien baturak, orain arte bezala, bere funtsean eta ez bakarrik, engainagarrian,
izenean hain den aberri baten errealitatea adierazten jarraitzen du. Beraz, gure ohiko
erresistentzia leloarekin batera, gure adiskide onaren arabera Rodney Gallop-en
esanetan, gure bihotz-barruan beste guztien gainetik jartzen dena egia izaten
jarraitzen du: irauteko borondatea.
Euzko Gastedi, Caracas, 1962ko uztaila.

GETCHO SINFONIA
Bizkaiko itsasoa, Gobela ibaia, Caserío, eliza, Des (err o.
ITSASOA.- Urteak pasatzen dira eta dagoeneko asko dira nire marmar gorrak
"Iturrietaren" ohean lo egiten ez zaituenetik. Urte asko, non niri begiratzen ez
zarenean, La Galeako itsaslabarretan edo Santurtzeko amildegian amorruz jotzen
dudanean, edo Arrigunagako, edo Ereagako urrezko harea gainean apar zurian
desagertzen naizenean. Udako gau garbietan, Satistegui maiz joaten zinen, non ilargia
kopiatzen den nire ur lasaiak kontenplatzea gustatzen zitzaizun. Eta ez zen egun bat
zure leihotik denbora ona eman ez zenik niri isilik begira eta ez dakit zer pentsatzen.
Maite ninduzun, badakit. Posible al da betirako ni ahaztea?
EL GOBELA.- Txikitan zure irudia kopiatu dut. Gaztetasuna zugan bere petula arnasten
hasi zenean, plazerra hartu zenuen zure bizkortasuna erakusteaz ni han salto batekin
zeharkatuz nire bazterrak elkarrengandik gehien hurbiltzen ziren tokietan. Nire
aberastasun pobreaz burla egin zenuen horrela. Baina inoiz ez zenuen gaizki hartu
zure partidak aitonak biloba ikusten bezala ikusten zituen Gobela zahar honetatik.
Zeren aitonak bezala, banekielako nola kontatzen garai bateko gauzak eta nire ibai
pobre eta alferra baten abestian bazegoen, agian, ez Sena eta Tamesis, ez Plata eta
Ozeanoan duzun sorginkeria bat. aurkitu ahal izan ditu. Nenupek ia ezkutatzen duten
putzuetan deabruaren zaldiak bere hegal garden handiekin nekaezin hegan egiten
duten urak ezkutatzen ditu Fadura hezean barrena, hain maitatua den "mingorra"
ausartak ene bide onduan; Lexarretako baratze aberatsetan barrena nere pasabide
emankorrean; Hainbeste tokitan, laburbilduz, nire bide apalean beti ikusi zintudan
maitasunez beterik zure herriko ibai zaharrerantz. Itzuli zarenean? Ezin dut sinetsi zure
urruntasuna betikoa denik.
CASERÍO.- Baserri zahar bat naiz: zure herriko horietako asko. Nire izena, zure aitona-
amonarena. Zuk, Getxo tarra integrala, abizen kate bat baituzu, ia denak, gure izenak,
Getxoko leku zaharrak. Horregatik beti begiratzen zenituen gure horma sendoei
ezezagunek ulertu ezin duten mendeko maitasun batez. Horregatik errepikatu zenituen
gure izenak kantu zahar eta gozo baten hitzak balira bezala. Arrigunaga, Arnabar,
Sarri, Piñaga, Ibatao... Horregatik maite zaitugu eta zure itzuleraren zain egoten gara.
Badakigulako itzuliko zarela. Ezin zara zure odoleko etxeetatik desertore izan. Eta
itzultzen zaren egunean, gure atari zabalak are zabalagoak izango dira zurekin elkartu;
gure teilatu-hegal zabalak are zabalagoak izango dira zu babesteko. Eta gure landa-
bideetan zehar argomako gurdia harro ibiliko da egun horretan, bere ahots zorrotz eta
baserritarrez lurreko pozaren ereserkia abestuz. Zatoz laster, zatoz!
ELIZA.- Nigandik urrun egon zaren urteetan, katedral eta monasterio artistiko
ospetsuak ikusi dituzu, baina ez al zara haietako batean zure parrokia zaharrean
bezain sakon sentitu? Ez naiz, ordea, ederra; Badakit. Baina ziur nago Notre Dameko
dorreetara igo eta Lutetia harroa kontenplatu zenuenean, zure poza ez zela bezain
sakona izan, nire dorrearen goialdera doan eskailera ustelak igo ondoren, "peal"
dagoen tokira, eta horiek. Sekula ahaztuko ez duzun kanpai hotsa, handik begiratuta
itsasoaren gainean altxatutako jendea, eta eguzkiak egun osoan maitatua. Inoiz ezin
izango dituzu ahaztu nigandik jaiotako prozesioa arrosez alfonbratutako Algortako
bideetatik igarotzen ziren "Corpus" haiek. Portu Zaharrean, herriko xumeenek inork ez
bezala jasotzen jakin zuten haiek bezalako arrantzale xumez inguratuta lurretik
igarotzen zena. Etxe txiroenak ere karearen albura garbiz estali zituzten egun
horretarako. Han pobreziak zintzilikarioak bildu ezin zituen tokian, balkoietatik eta
leihoetatik zintzilik, ohe-ohalik jarri ahal ziren bezain garbi, emakume baten esku
garbia. Eta "Etxetxu"ko aldare inprobisatuan, lore-bizio batek lurrina botatzen zuen,
urre koloreko eta kanariorik kantari gehienek beren tinbre harmoniatsuarekin,
eguzkiaz eta usainez hordituta, Sakramentu Santuaren etorreran ereserkietan
lehiatzen ziren bitartean . zeinaren aurrean makurtzen den.dena belauna. Beno,
Pazko? Ondo dakit zuretzako ez zela urte osoan bera bezalakorik. Nire ontzi zaharrak
askotan ikusi zaituzte negarrez, zure janaria Ebanjelioak eta Salmoak ziren egun
haietan. Barkatzen dizkizut Judas hiltzeko gogoz asteazken batzuetan apurtu zenituen
bankuak, ostegunean erakutsi zen Afari hartan bizartik tiratu eta beste profanazio
batzuk egin zenituzten. Baina errespetuz begiratzen zenituen besteei, batez ere,
kanpotik hain zakar eta barrutik samurra zen San Pedro hura, beti bihotz-barruan
eraman eta eraman duzuna. Eta ostiraleko prozesioaz? Soldaduen ikusmena jasan
zenezakeen egun bakarra da, kristalezko hilkutxa eder hartan zegoen Kristoren gorpua
zaintzen armekin joan zirelako hiletara. Eta hain aurpegi ona duen San Juan hori!; eta
tristurak negar egiten zituen Ama samin hura. Abesbatza famatuak entzungo dituzu
eliza ospetsuenetan, baina emozioa bezain sakona, Kasinoaren aurrean kalejira
geldituta, herriko kantari xume haiek "Stabat Mater" sutan piztu zutenean, ez duzu
inoiz sentitu. Noiz itzuliko zara? Zure eliza zaharra zure zain dago!
DESERRATUAK.- Itsaso egonezina, eta ibai alferra; zu, baserri zaharra, parrokia
maitea, ez nazazu gehiago horrelako oinazerik egin! Badakizu indarkeriak zure
bularretik atera ninduenetik, egun bakar bat ere ez dudala zurekin amets egiteari utzi;
Badakizu inoiz ezin zaitudala ahaztu. Pixka bat gehiago, eta zure alboan itzultzen naiz,
zure seme-alaba guztiak itzuli behar diren bezala, munduan zehar bidaiatzeak
jakinarazi baitu ez dagoela zure edertasunaren pareko edertasunik, ezta bihotza
kimatzen duenaren antzeko pozarik ere. bihotzean! zure maitasunaren gozamen
garbia!

HIRU EMIGRAZIOA
Euskal elementua Venezuelan sartzea Abentura, Enpresa eta Erbestea deituko ditugun
hiru momentutan azter daiteke eta hurrenez hurren erakunde kolonialaren hasierako
garaiei, XVIII. mendeari eta gaur egungoei dagozkienak.
Abenturaren mugimendua XVI. eta XVII. mendeetako immigrazio indibidual eta
puntualaren zeinupean gauzatzen dena da, aberastasun eta ongizate nahiak zehaztuta,
lurraren estutasunak, familiaren emankortasunak eta oztopoak gaindituz. legedi
zibilaren murrizketak, oinetxearen kontserbadore sutsuak, itsasoko bide infinituen
aurrean jaiotako arraza bateko gizon kementsuak inprimatu zituzten. mendearen
hasieran Nafarroa perfido konkistatu zuen —nahiz eta azpimarratzekoa den nola
hasiera batean Indietako jurista batzuek nafarrei espainiarren kalitatea ukatzen zieten
—, eta Alaba, Gipuzkoa eta Bizkaia eskualdeak ere bat egin zituen Gaztelarekin, nahiz
eta errealitatean izan. Ez zen subirano arruntaren pertsonan, denborak aurrera egin
ahala halako ondorio desnazionalizatzaileak sortu behar izan zituen lotura horrek,
euskaldunei alor zabala eskaintzen zien bere jarduerarako, zeina, jakina denez,
Aurkikuntzatik aurrera zabaltzen hasi ziren. eta Amerika guztiaren zabalera.
Euskara abenturazalea Venezuelan eta, are zehatzago esateko, Caracasen gauzatzen
da, Diego de Henares Lezaman (Baracaldo, Bizkaia) jaiotzez, Caracasko lehen hiriko
mapa egin zuen gizona; Sancho del Villarren, bere lehen alkateetako bat; Juan de
Amezagan, notarioa; Simón de Bolívar (el Viejo), Sancho de Zuazo, Arteaga eta
Guevara kapitainak eta aipa genitzakeen beste zenbait encomenderotan, eta haien
izenak 1600. urtea baino lehenagoko Caracasko dokumentu zaharren biltegietan
agertzen diren, Don Simón de Basauriko ahaztu gabe, hirian egon zen lehen eskolaren
sortzailea (1594. urtea).
XVII.mendeko lehen urteekin (1606-1611) Sancho de Alquiza gobernadorea dugu,
Santxorkizen izen deformatuak Caracasko leku-izenetan oraindik irauten duen. Haren
aurretik eta geroago mendean zehar, Euzkadiko familia ezagunen bigarren etorriak
iritsi eta herrialdera finkatu ziren, hala nola, Muxi-ca eta Butroen kume harroak
—"Muxika arerioakaz agika; Butroe zelangoa dan oróle. da-kie”, irakurtzen du bere
gaztelu zahar eta indartsuaren harrietan idatzitako leloak han Gatikan;— edo Villela de
Munguia, Arana Goiri maisuaren «Libe» preziatuaren irakurle orok gogoratuko dituen
«Villela etxeko bost otso esna»renak. Garai hartakoak dira Landaetak, Caracas familia
guztien artean leinu emankorrenetakoa; Arguinzoniz, Arechederra eta, amaitzeko,
hiriko bi txoko ezagunekin, Ibarra eta Veroiz gaur egun Veroes esaten dutenak.
Abenturaren immigrazio horren fruituak jatorriari zegozkion eta ezin ziren banakakoak
eta sakabanatuak izan.
1730eko irailaren 4an, Puerto Cabellora iristean "Real Compañía Guipuzcoana de
Caracas"-eko lehen hiru ontziak, "San Ignacio de Loyola" eta "San Joaquín" fragatak
eta "Guipuzcoa-na" galea. Enpresaren immigrazio jarduerak hasten dira. Izaera
komertzial hutsa duen enpresa, ez duzu inoiz hau bistatik galdu behar. Ezin dugu
ahaztu ere euskal aldeak bere norabidean, bere gizonengan, bere tresnetan eta are,
neurri handi batean, bere irabazien helmugan, erakunde nazional hutsa izateko
abantaila eskaintzen badu, bere ahalegina baino ez zuela irudikatzen. Zazpi euskal
eskualde edo estatuetako bat, legeen letran Gaztelako koroarekin bat egin zuteneko
lehen egunean bezain independentea izaten jarraitu bazuten, jadanik mendeetako
adulterazioa jasaten ari ziren bere zatirik intimoenean. esentzia nazionala.
Nolanahi ere, jaio zen muga guztiekin eta alde ezberdinetatik plantea daitezkeen
erreserba eta eragozpen guztiekin, ez dago zalantzarik enpresa hau euskal
ahaleginaren ikuspuntutik begiratzen dela, edo Venezuelako patuetan izan zuen
eraginetik "... pobreziaz gainezka dagoen probintzia egoerara murriztuta... eta oparo
utzi zuen, Inperiorako birbaloratua eta kanpo-merkataritza korronte betean
arraunean". Husseyk dioen bezala, revista borondatezko itsuek bakarrik ukatu
dezaketen transzendentzia. Eta enpresaren alderdi komertzialarekin batera, «...ez da
ahaztu behar» —Gil Fortoul-ek idazten duen bezala— «Compañía Guipuzcoanako
euskaldunek ordura arte pobre eta eskolatu gabeko Venezuelako koloniari ekarri
ziotela, espainiarra baino zerbait garrantzitsuagoa. salgaiak.Liburuak, ideiak, espiritu
ekintzaile modernoa ekarri zituzten, Entziklopediak eta Frantziako Iraultzak
gailurrerako mugimenduak marraztutako gizonak gehienbat.Gipuzkoa, Frantziako
auzokidea eta lanaren indarrak beti uztartu zituen arraza noble baten bizilekua.
Independentzia izpirituarekin, konkistatzaileen erregimen zaharkitua ahal den neurrian
modernizatzera iritsi zen”. Horrekin lortu zuen Venezuela, gaineratzen dugu, ez zela
falta izan XVIII. mendetik eta bere mende auroral izan arte, hemen Ortega zer esanik
ez eta Gassetek idatzi zuen Espainiari buruz: «Gure historiaz zenbat eta gehiago
gogoeta egin, orduan eta argiago ikusten da XVIII.
Euskaldunek Venezuelara ekarritako mende hartako liburu eta ideiek mugimendu
independentistaren inkubazioan irudikatu zutena erraz hunkitzen da. Baina, era
berean, euskaldunak askatasun-ekintzetarako duen joera naturala bezain garrantzitsua
den zerbait ere adierazi behar dugu. Gure Ramón de Basterrak idatzi zuenez,
“Erromako distira” eta Espainiako ondare erromatarrak bere aberriko bideetatik
desbideratu zutena: “Alarma inbaditzen nau bizkaitarren ekintzaren aurrean
Ameriketan. Abortatu izanaren kontzientzia gorra. Gaztelaren inposizioz Erromaren
aurreko arraza bat-bateko formak, populazio indigenekiko ulermenerako eta baita
sinpatiarako prestatu zituela dirudi... Begiak itxi behar izan ditut Pirinioetako abizen
mordoaren aurrean. Amerikako gerra zibilen matxinadak". Dudarik gabe, itxiko nituzke
Gual eta Espainiaren altxamenduan parte hartu zutenen zerrenda irakurtzean eta
geroago, are indar bortitzagoarekin, Venezuelako Independentziaren aldeko borroka
loriatsuan ikusita, Bolivarren figurarekin batera, beste hainbeste. lehen
magnitudekoak.Urdaneta, Anzoategi, Aris-mendi, Sagarzazu, Aramendi, Mendiri, etab.
Enpresa immigrazio hori antolatua zen eta, ahal zen neurrian, masiboa. Gipuzkoarren
garaiko euskaldunen 2.500 erregistro baino gehiago bildu ditugu, eta horrek zerbait
esan nahi du, izan ere, gehienak Caracasi dagozkio, zeinaren biztanleria ez zen garai
hartan 20-30.000 biztanletik gorakoa izan. Olabarriaga, Aizpurua, Goizueta, Urroz,
Zaran-dia, Uranga, Goicoechea, Amenabar eta Mintegui familiak, konpainiaren Faktore
nagusiak bakarrik aipatzearren, kapitain jeneraletatik hasi eta kabineteetara arteko
harremana eramaten dute, marinel, merkatari eta ordezkarietatik igaroz. hainbat
jarduera gehiago. Gizon horietatik gaur egungo Venezuelako hedabideetan hain
errotuta dauden familiak datoz Le-cuna, Zufoaga, Azpurua, Triarte eta beste hainbat.
1785ean Konpainia desegiteak eta XIX. mendeko lehen hamarkadetan Venezuela
astindu zuten gorabeherek eta gerrek mendearen gainerakoa eta ia XX. Platako
ertzean. 1939. urtera heldu behar dugu Euzkaditik Venezuelarako hirugarren
emigrazio-fluxu baten lekuko izan ahal izateko.
Erbestea deitu duguna da. Aurrekoaren antzekoa, non hiru itsasontziren etorrerarekin
ere hasten den, "Cuba", "Flandre" eta "Bretagne" Venezuelako portuetara, baina
aurreko bietatik oso ezberdina bere motibazioan eta bere izpiritua. Ez ziren
abenturazale gisa iritsi konkistatutako lurralde batera edo monarka baten menpeko
merkataritza-konpainia indartsu batean antolatu. Apurtuta etorri ziren, euren bizitza
moztuta, inoiz nahi ez zuten baina onartu behar izan zuten gerra baten izugarrikeriak,
erabaki heroikoz, autodefentsan eta euren balio nazionalen defentsan, horien artean
Askatasunaren gurtza.
Baina ez dugu immigrazio honetaz hitz egingo. Aktore eta lekuko izan ziren beste
herrikide batzuek autoritate eta ezagutza gehiagorekin egingo dute. Venezuelako
lurralde eskuzabalean anaitasunez harturik, egunero gizon batek eman diezaiokeen
onena, bere etengabeko lana eta jokabide zuzena eskaintzen dioten gizonek, ezin dute
ahaztu beren aberri urrunean. Ezin zaielako eskatu Europa, Europako askatasun
zaharrenen sehaska eta asiloa izan zen bitartean, odolaz, hizkuntzaz eta kultura
arraroaz gain, inposatu nahi duen inbaditzaile batek okupatutako lur bihurtzen den
bitartean. gure gainean, iseka gehiagorako., euskal gizakiaren ezinbesteko
kontzeptuaren ezeztapena bera den doktrina; borrokatzen duten nazio burujabetza eta
askatasun osoko ideal horren antitesia, Erresistentziaren itzalean edo Venezuelak
eskaintzen duen bezalako ingurune demokratikoen argi atseginean, abizenak merezi
duten euskaldun guztiak.
Euskal Etxeko Aldizkaria.- XXX Urteurrena, Caracas, 1966.

INGUDE ETA MAILUA
Azkenaldian behin baino gehiagotan gogoratu dut pasarte zahar bat. Filipek,
Mazedoniako erregeak, Grezia menderatu nahi izan zuen garaian, eta atenastarren
apatiak errazten ikusi zuen bere eginkizuna, zeinek, dekadentzia-plano batean, beren
argi- eta askatasun-iragan paregabea ahaztu zuten.
Atenasen ahots bakarra altxatu zen; bai, beharbada edozein tribunetan oihartzun izan
duen perfektuena; Demoste-nesen ahots sutsua zen, baita Historiako abertzale
handietako bat ere, hainbat alditan bere herrikideei errieta egiten ziena, gutxi-asko
honela esanez: «Zerren zain zaude erreakzionatzeko. zuei dagokizue, Atenasko
gizonak?Zuek diozuenetik, aparteko zerbait gertatzen da.Eta zer izan daiteke
apartekorik Grezian ia nagusi den eta bere testamentua Atenaseko legea egiteko
zorian dagoen barbaro bat ikustea baino?Eta inguratzen zara. bazterrak xuxurlatuaz:
"Filipo hil dela diote". "Ez, baina oso gaixo dago".
Horrek esan nahi du, gure kasuan aplikatuta: Zeren zain gaude, euskal abertzaleak,
borondate berri guztia tentsioan jartzeko aberriaren alde ahalegin goren batean? Zeren
zain gaude gure pentsamendua, Victor Hugok nahi zuen bezala, azazkalak marrazteko,
hortzak ziztatzeko, nerbioak eta giharrak jarduteko duen ideia bihur dadin? Agian
aparteko zerbait gertatuko da. Eta zer da aparteko herria, askatasun tradizio paregabe
baten jabe, tiraniarik zitalenaren, mespretxagarrienaren, higuingarrienaren menpe
ikustea baino? Zer izan daiteke apartekoagoa Europak ezagutzen duen naziorik
luzeena desagertzeko arriskuan ikustea baino.
Eta Demostenesen garaiko atenastar endekatuak bezala, gutako asko ere ibiltzen gara
esaten: "Esaten dute Franco oso gaixo dagoela; esaten dute gaixotasun hilgarria dela".
Eta zer axola du dohakabe hori hiltzen bada, guk, gure apatiarekin, berehala beste
buruzagi bat sortu beharko genuke?
Gure arazoaren maila lurrera jaistea delako, bere arrakasta Espainiako diktadoreak
alde egitean edo alde egiteari uztean. Honek gure kausarentzat izan dezakeen
garrantzi ukaezin guztiarekin, beharrezkoa da beti begien aurrean edukitzea kausa
honi, euskal nazio askatasunaren eta burujabetzarenari, euskal ikuspegitik eta kito.
Beti begira egon beharko genukeen aukerak inoiz galdu gabe —eta horretaz
arduratuko den norbait ere badago— euskal askatasunaren alde egin behar dugu lan,
nazio arimaren baliabide guztiak martxan jarriz, arriskuan jarri gabe. ez da batere
beste pertsonen idealetan. Askoz ere garrantzitsuagoa da gure jardun etengabearen
bidez, oraindik abertzale ez den euskalduna halako bihurtzea, ezezagunekin itunetatik
sor daitezkeen promesa guztiak baino, haien iraupena komeni den bitartean bakarrik
iraungo dutenak. .
Zorionez, Euzkadin urte hauetan egia hauek eta beste batzuk oso ondo ezagutzen
dituen belaunaldi bat hazi da. Belaunaldi bat da, zeinetan abertzale zaharren odola
loratzen den gazteekin batera, gerra aurreko karlisten, monarkikoen, etsaien semeak.
Eta dagoeneko gehiengoaren belaunaldia da, oso ondo ulertu duena jarduteko garaia
heldu dela. Handik iristen zaizkigun berri guztiek irmo pentsarazten digute
Erresistentzia ingudetik mailura pasatzen ari den garaia; dena iraun behar zuen
etapatik, gogor jo eta jo behar zuenera. Momentu itxaropentsuak bizitzen ari gara. Eta
guztiok dugu alde batera utzi ezin dugun erantzukizun izugarria: behingoz, sakrifizio
guztien prezioan, gure guztien ametsa izan den aberri libre eta zoriontsu bat forjatzeko
prest dauden gizon ausart horiei laguntzea. bizitza. Beharrezkoa da bide guztietatik
laguntzea; ekonomikoak, noski, eta kasua gertatuz gero beste zerbait. Zeren, azken
finean, jada gazteak ez garenontzat, ez baita oso eskuzabala luzaro iraun ezin duen
bizitza eskaintzea, datozen mendeetan gure aberriaren bizimodua aske eta duin izan
dadin. -Euzko Gastedi, Caracas, 1956.
GAUR ARGITALPENAREN 9 BOLUMENEN AURKIBIDEA
Argitalpenaren Izenburua
LAN OSOAK eta ERREFERENTZIAK VICENTE AMEZAGA ARESTI
1. TOMEN Vicente Amezaga - Lana-Euskal-Giza
2. TOMEN Vicente Amezaga - Gipuzkoako Konpainiaren Lan-gizonak
3. TOMENA Vicente Amezaga - Obra-Elementua-Euskalduna XVIII
4. TOMEN Vicente Amezaga - Obra-Vicente Antonio de Icuza
5. TOMEN Vicente Amezaga - Egunkariak
6. TOMENA Vicente Amezaga - Itzulpenak
7. TOMEN Vicente Amezaga - Olerkiak
8. TOMENA Hirugarrenen idatziak Vicente Amezagari erreferentzia eginez
9. TOMENA Inaugurazioa Vicente Amezaga plaza

Hemerografia Egilea Vicente Amezaga Aresti

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hemerografia Egilea Vicente Amezaga Aresti

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

hemerografia

Egilea: Vicente Amezaga Aresti

Bilketa, Edizioa eta Argitalpena

Xabier Inaki Amezaga Iribarren

Hemerografia – Aurkibidea -5. liburukia

 Prentsa Artikuluak - Aurkibidea gaika - Gernika.................................. 15

 Prentsa Artikuluak - Aurkibidea gaika - Euskara eta Literatura .......... 35

 Prentsa-artikuluak - Aurkibidea gaika - Iritzi biografikoak ..................... 75

 Prentsa Artikuluak - Herrialdeen Aurkibidea - Venezuela ................................246

 Lan honen 9 liburukien aurkibide orokorra.................................. 342

Aurkibidea ordena alfabetikoaren arabera

 Gazte euskaldun bati. Eusko Gastedi, Caracas, 1965

 Guernika suntsitzearen hamargarren urteurrenean..

Euskara eta Literatura .

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

 Euskal herritarrek arnasa hartzen dute

 Absentzia eta presentziaren elkarrizketak

 Ramon Maria Aldasoro

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

AURKIBIDEA GAIAREN ARABERA

Guernika suntsitzearen hamargarren urteurrenean.................................. 16

GUERNIKA SONSITZEKO HAMARGARREN URTEURRENEAN

Ia inongo naziok historian gure herriaren antzeko erregistrorik aurkez dezake

Erromak mundu ezagun ia osoa menderatzen duen garaian kokatzen bagara,

Arraza konkistatzaile berri bat agertzen da historiaren eszenatokian. Musulmanak dira

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

GUERNICA 13." URTEURRENA

Zoritxarreko zoritxarreko zoritxarreko batek, espero ez dena, kenduko balu, eta

Okasio gogoangarri honetan, aipa litezkeen beste hainbestetan bezala, Bizkaiko

El Plata, Montevideo, 1950eko apirilaren 29a.

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

GUERNICA 15." URTEURRENA

“...hemen Espainiako inon baino gehiago errotuta dago tradizio demokratikoa

El Plata, Montevideo, 1952ko apirilaren 26a.

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

GUERNICA 17. URTEURRENEAN

Gucrnicaren suntsiketaren urteurrena ospatzen da eta haren oroitzapena berriro

Beharrezkoa da munduak jakitea —munduko boteretsuengandik ezer espero ez dugun

Badakigu Gernikaren suntsiketak jarraitzen duela. Badakigu kalte asko datorkigula

El Plata, Montevideo, 1954ko apirilaren 24a.

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

Erasoa bitarteko guztiekin eta elementu guztien koordinazioan prestatu zuten.

batez besteko distantzia 49 kilometrokoa izan zen.

Aberri zaharra urratuta zegoen; beren basoak erre, beren

El Plata, Montevideo, 1951ko apirilaren 27a.

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

GUERNIKAKO ZUHAITZAREN BESTE BILOBA

Ekialdekoak! Urteak daramatzagu euskaldunok goiz edo geroago egun batekin

Baina ziurtatzen dizuet, adiskide uruguaitarrak, gure lurraren poztasun unibertsal

"Montevideoko Unibertsitateko Euskal Ikasketen Sailak onartzea erabaki zuen

Zure izerdian Euscara lur zaharreko zuku handiak urtuko dira

Euzko Deya, Buenos Aires, 1948ko maiatzaren 20a.

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

Erregimenaren aurkako salaketa

«Askatasunen seinale, Justiziaren jauregia eta Europako demokrazia zaharrenaren

«Uruguaiko lurretan euskal berritzea, gustatuko litzaidake nigan ikustea identifikazio

Colonia, Uruguay, 1944ko irailaren 10a

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

ZUHAITZA ETA IZEN BAT GUERNIKAREN TESTIGO BERRIA DIRA

"Gauza gutxi tristeago, jaunak, naturaren ikuskizunen artean, hori baino

Hemen Uruguaiko lurretan kokatua, izerdiaren komunztadura zoriontsuaren ikurrik

Kolonia Saileko euskaldunak eta euskaldunen ondorengoak: hortik lehen aldiz

HEMEROGRAFIA – EGILEA VICENTE AMEZAGA ARESTI

EUSKARA ETA LITERATURA.