TS 2030 Nisan 1975 KAYAÇLARIN ELASTİSİTE MODÜLÜN VE POİSSİN ORANININ TEK EKSENLİ BASMA DENEYİ İLE TAYİNİ

UDK 622.
02 TÜRK STANDARDI TS 2030 /Nisan 1975
İÇİNDEKİLER
0 - KONU VE KAPSAM ............................................................................................. 1

0.1 - KONU ....................................................................................................................... 1
0.2 - KAPSAM .................................................................................................................. 1
1- CİHAZ .................................................................................................................... 2
1.1 - YÜKLEME CİHAZI..................................................................................................... 2
1.2 - YÜKLEME TABLALARI ............................................................................................. 2
1.3 - DEFORMASYONUN TAYİNİ..................................................................................... 2
2 - DENEY NUMUNELERİ ......................................................................................... 2
3 - DENEYİN YAPILISI .............................................................................................. 3
4 - HESAPLAMA........................................................................................................ 3
5 - DENEY RAPORU ................................................................................................. 5
TÜRK STANDARDLARININ TELiF HAKKI TSE'YE AiTTiR. STANDARDIN BU NÜSHASININ KULLANIM iZNi TSE TARAFINDAN
KORDEF iNSAAT ANONiM SiRKETi'A VERiLMiSTiR. BASILMA TARiHi: 03.07.2018
TSE'DEN iZiN ALINMADAN STANDARDIN BiR BÖLÜMÜ/TAMAMI iKTiBAS EDiLEMEZ, ÇOGALTILAMAZ.
UDK 622.02 TÜRK STANDARDI TS 2030 /Nisan 1975
KAYAÇLARIN ELASTİSİTE MODÜLÜN VE POİSSİN ORANININ TEK

EKSENLİ BASMA DENEYİ İLE TAYİNİ
0 - KONU VE KAPSAM
0.1 - KONU
Bu standard, kayaçlardan alõnan silindir biçimli numunelerin elastisite modülünün (E) ve
Poisson oranõnõn ( v) tek eksenli basma deneyi ile tayinine dairdir.
0.2 - KAPSAM
Bu standard, kayaçlarõn basma dayanõmlarõna kadar olan gerilme birim deformasyon eğrilerinin
elde edilmesi için gerekli işlemleri kapsar.
NOT — 1 Kayaçlarõn çekme dayanõmlarõnõn çok az olmasõ, elastisite modüllerinin tayini için
yeterli verileri gerekli ölçüde vermediğinden, çekmeye ait elastisite modüllerinin bulunmasõnda
kullanõlan deney metotlarõ genellikle belirtilmez. Bununla birlikte, bu standardda belirtilen ana
prensipler, çekme deneyine de uygulanabilir.
NOT — 2 Aşağõda verilen üç elastik değişmez arasõndaki bağõntõ ve elastik özeliklerle ilgili
eşitliklerin çoğu, kayaçlarõn izotropik özelikte olduğu varsayõmõna dayanõr :
G = E/2 (1 + v)
Burada;
G = Rijidite modülü
E = Elastisite modülü
v = Poisson oranõ
1
( Poisson oranõ = )
Poisson _ sayıay(m)
dõr.
Bu eşitliklerin uygulama alanõ, kayacõn anizot-ropik olmasõ halinde daralõr. Kayaçlarõn anizot-
ropi derecelerinin tayini için, tabakalarõma ve yapraklanma düzlemlerine olabildiği kadar pa
ralel ve dik olarak deneyler yapõlmalõdõr. Yapõlan deneylerde, herhangi iki yönde elde edilen
elastisite modülü değerlerinin birbirinden % 10 dan çok sapma göstermesi durumunda izotropik
kayaçlar için bulunan eşitlikler yalnõz yaklaşõk sonuçlar verebilir.
Poisson oranõ kayaç numunesine yük uygulandõğõnda oluşan çapsal birim deformasyon
değerinin, eksenel birim deformasyon değerine oranõdõr.
1
1- CİHAZ
1.1 - YÜKLEME CİHAZI
Yükleme cihazõ, kayaç numunelerine tek eksenli yük uygulama ve bu yük miktarõnõ ölçme
olanağõnõ sağlayacak bir cihazdõr. Bu cihaz yeterli kapasitede olmalõ ve Madde 3.3 de belirtilen
yükleme hõzlarõnõ sağlamalõdõr.
NOT — 3 Bu deney için kullanõlan cihaz TS 2028/1 Nisan 1975 de belirtilen yükleme cihazõ
aynõdõr.
1.2 - YÜKLEME TABLALARI

Deney cihazõnda, Rockvvell sertliği RSDC 60 dan az olmayan iki yükleme tablasõ bulunmalõdõr.
Bu tablalardan biri, oynak bir küresel yatak üzerine oturtulmuş, diğeri ise sabit olmalõdõr.
Yükleme tabla yüzeylerinin pürüzlülükleri (bir yüzeydeki en alçak ve en yüksek noktalar
arasõndaki fark) 0,025 mm yi aşma-malõdõr. Küresel yatak üzerine oturtulmuş olan tablanõn
çapõ, en az kayaç numune çapõ kadar ve en çok bu çapõn iki katõ kadar olmalõdõr. Oynak
tablaya ait küresel yatağõn merkezi, kayaç numunesinin yük uygulama yüzey merkezi ile aynõ
olacak biçimde ayarlanabilmelidir. Yükleme tablasõnõn oynak kõsmõ küresel yatak içine iyice
oturmuş olmalõ, fakat yükleme yüzeyi herhangi bir yönde döndürülebilmeli ve bu yüzeye az bir
eğim verilebilmelidir. Numune, oynak tabla ayarlanarak, her iki tabla yüzeyine iyice oturacak
şekilde yerleştirilir.
NOT — 4 Deney cihazõnõn tablalarõ yukarõda belirtilen özelliklerde değil ise, bu özelliklere uyan
ek tablalar kullanõlabilir. Bu tablalar 12 - 20 mm kalõnlõğõnda, yağda sertleştirilmiş
(Rock-well sertliği RSDC 60 dan çok) ve yüzeyi taşlanmõş olmalõdõr. Aşõndõrõcõ özeliği
çok olan kayaçlarla deney yapõldõğõnda, tablalarõn yüzey pürüzlülüğü artacağõndan,
zaman zaman bu yüzeyler yeniden taşlanarak düzlenmelidir.
1.3 - DEFORMASYONUN TAYİNİ

Yanal ve eksenel deformasyon veya birim de-formasyonlar, elektrik direnç tipi birim defor-
masyon ölçerleri (streyngeyç), basma deformasyon ölçerleri, optik ölçme aletleri veya diğer
benzeri aletler kullanõlarak ölçülür. Ölçme aleti, her bir yük değeri için üç ayõn yanal ve eksenel
birim deformasyon ölçme ortalamalarõm verecek nitelikte olmalõdõr. Ölçme noktalarõ, numune
boyunun ortasõna yakõn bir yerde, numune çevresine eşit aralõklarla yerleştirilmelidir. Eksenel
ve yanal birim deformasyonlarõnõn ölçüldüğü uzunluk, numuneyi oluşturan mineral tanelerinden
en büyüğünün en az on katõ olmalõdõr. Eksenel ve yanal birim deformasyon ölçmeleri % 2 lik
doğrulukla okunmalõdõr. Okuma doğruluğu, yapõlan birim deformasyon okumasõ 250 µm den
fazla ise, okumanõn % 2 si kadar, 250 µm den az ise, 5 µm'u aşmayan bir doğrulukta olmalõdõr.
2 - DENEY NUMUNELERİ
2.1 - Deney numuneleri, düzgün dairesel silindir biçimde olmalõ ve aşağõda belirtilen toleranslar
içinde kalmalõdõr. Numunenin yan yüzeyi genellikle düz ve numunenin tüm uzunluğu boyunca
pürüzlülüğü 0,13 mm yi geçmemelidir. Numune, iki ucundan birbirine paralel ve uzun eksene
dik olarak kesilmelidir. Bu iki uç, yüzey pürüzlülükleri 0,025 mm den az oluncaya kadar taşlanõr
ve parlatõlõr. İki yüzeyin uzun eksenle yaptõklarõ dik açõdan sapma 1000 mm de 1 mm yi
geçmemelidir. Numune boyu, numunenin dairesel yüzü üzerinde, değişik noktalardan
komperator gezdirilerek ölçülür. Böylece bulunan sonuçlardaki sapma, numune çapõ 50 mm
den çok olduğunda 0,05 mm yi, numune çapõ 42 mm (BX ölçülü karot) olduğunda 0,04 mm yi
ve çapõn 25 mm olduğu durumlarda 0,025 mm yi geçmemelidir. Böylece yukarõda belirtilen dik
açõdan sapmanõn 1000 mm de 1 mm yi geçmediği sağlanmõş olur. Kayaç numune boyunun
çapõna oranõ 2,0 - 2,5 ve çapõ 54 mm (NX ölçülü karot) den küçük olmamalõdõr (Not - 5). Bazõ
durumlarda, istenilen çapta numune pratikte alõnamadõğõndan bu koşulu sağlamayan kayaç
numuneleri ile deney yapmak gerekli olabilir. Bu durumda ve özellikle numune çaplarõ belirtilen
en küçük çaptan (54 mm) daha küçük olduklarõnda deney bu numunelerle yapõlabilir. Bu durum
deney raporunda belirtilmelidir. Kayaç numunesi ile yükleme tabla yüzeyleri arasõna hiçbir
madde konulmamalõ ve numune yüzeylerine yukarõda belirtilen taşlama ve parlatma dõşõnda
hiçbir işlem uygulanmamalõdõr.
2
NOT — 5 Deney uygulanacak kayaç numunelerinin çapõ kayaçta bulunan en büyük mineral
boyutunun en az on katõ olmalõdõr. Bu koşul, çoğun hallerde numune çapõnõn Madde 2.1 de be-
lirtildiği biçimde en az 54 mm olarak alõnmasõ ile sağlanõr.
2.2 - Deney numunesinin çapõ, numune boyunun ortasõna rastlayan yerde, birbirine dik iki çapõn
0,3 mm lik bir duyarlõkla ölçülmesi ve ortalamasõnõn alõnmasõ ile bulunur. Bulunan ortalama çap,
numunenin yük uygulanan en-kesit alanõnõn hesaplanmasõnda kullanõlõr. Deney numunesinin
boyu, Madde 2.1 de belirtildiği biçimde komperator kullanõlarak bulunur.
2.3 - Deney sõrasõndaki numune rutubet miktarõ, kayaç dayanõmõna ve böylece deformasyon
eğrilerinin biçimlerine önemli ölçüde etki edebilir. Rutubet fazlalõğõ, eğer elektrik dirençli birim
deformasyon ölçerler kullanõlõrsa, bunlarõn yapõşmalarõna ve doğru çalõşmalarõna etki edebilir.
Numuneler hazõrlandõktan sonra deney yapõlõncaya kadar en az 15 gün oda sõcaklõğõnda (20°C
± 2°C) ve normal atmosfer koşullarõnda tutulmalõdõr. Deneyin tüm kuru olarak yapõlmasõ
istenildiğinde, etüvde 105°C ± 5°C da değişmez ağõrlõğa kadar kurutulur. Numunenin değişik
rutubetli durumlarõnda deney yapõlmasõ gerekli olabilir. Her üç durumda da numunenin, deneyin
yapõldõğõ andaki rutubet miktarõ deney raporuna yazõlmalõdõr.
3 - DENEYİN YAPILISI
Deneyler en az 10 numune üzerinde yapõlõr.
3.1 - Her deneyden önce küresel yatağõn oynaklõğõ kontrol edilir.
3.2 - Yükleme tablalarõnõn ve deney numunesinin yüzleri iyice silinerek temizlenir ve üzerine
birim deformasyon ölçerleri yerleştirilmiş olan deney numunesi alt tablaya yerleştirilir. Numune
ekseni ile küresel yatak üzerindeki tablanõn basõnç merkezi, aynõ olacak biçimde gerekli
ayarlama yapõlõr. Birim deformasyon veya deformaayon ölçen cihazlarõn gerekli elektrik devre
bağlantõlarõ ve ayarlan yapõlõr. Numuneye uygulanacak yükün yüzeye eşit olarak dağõlõmõnõ
sağlamak için, oynak tabla numune yüzeyine tümüyle değecek biçimde ayarlanõr.
3.3 - Yükleme, sürekli olarak, olabildiği kadar değişmez bir yükleme hõzõ ile, kõrõlmayõ 5-15
dakikalõk bir süre içinde oluşturacak biçimde ayarlanõr (eğer deney, numunenin kõrõlmasõna
kadar sürdürülürse). Deney süresince, yük miktarõ, eksenel ve yanal birim deformasyonlar veya
deformasyonlar eşit aralõklõ yükler için kaydedilir. Eksenel ve yanal gerilme-birim deformasyon
eğrilerinin belirlenmesi için en büyük yüke varõlõncaya kadar en az on okuma yapõlmalõdõr.
4 - HESAPLAMA
4.1 - Eksenel birim deformasyon ( ε a) ve çapsal birim deformasyon (ε d) kullanõlan alete veya ölçme
sistemine bağlõ olarak doğrudan doğruya kaydedilir veya elde edilen deformasyon
değerlerinden hesaplanarak bulunur.
4.1.1 - Eksenel birim deformasyon aşağõdaki formülle hesaplanõr .-
ε a = ∆ 1/1
Burada;
l = ilk eksene] ölçme uzunluğu
∆l — ilk eksenel ölçme uzunluğundaki değişme (uzunluktaki azalma negatif bir değer olarak
gösterilir).
4.1.2 - Çapsal birim deformasyon ( z d) aşağõdaki formülle hesaplanõr :
ε d = A d/d
Burada;
d = ilk numune çap uzunluğu
∆ d = ilk çap uzunluğundaki değişme (çap uzunluğundaki artõna pozitif bir değer olarak
gösterilir).
3
NOT — 6 Numune çevresine yerleştirilen elektrik dirençli birim deformasyon ölçerleri ile
elde edilen değerler, aşağõda gösterildiği gibi Poisson oranlarõnõn ( v ) hesaplanmasõnda
kullanõlan çapsal birim def formasyonu verir :
c=πd
∆ c = π ∆d
olduğundan, yanal birim deformasyon (ε c), çapsal birim deformasyonda (ε d) aşağõda
gösterildiği gibi bağlõdõr :
ε c = ∆ c/c = π ∆ d/π d = ∆ d/d
Böylece;
ε d= ε d dir.
Burada;
c — numune çevre uzunluğu
d = numune çapõ
dõr.
4.2 - Numune basma gerilmesi (a), numuneye uygulanan yükün (P), numune ilk en kesit
alanõna (A) bölünmesi ile aşağõda gösterildiği biçimde hesaplanõr :
P
σ =
A
NOT — 7 Bu standardda çekme gerilmesi ve birim deformasyonlarõ pozitif olarak
belirtilmiştir. İstendiğinde, basma gerilmesi ve birim deformasyonlarõ pozitif olarak alõnabilir.
4.3 - Eksenel ve çapsal gerilme-birim deformasyon eğrileri çizilir (Şekil - 1). Bu eğrilerin tüm
olarak çizilmesiyle, kayaçlarõn düşük ve yüksek gerilme düzeylerindeki deformasyonlarõm
doğrusal olmayan gerilme birim deformasyon özellikleri görülür.
4.4 - Eksenel elastisite modülünün (E) hesaplanmasõnda kullanõlan değişik yöntemler (Şekil
- 2) aşağõda belirtilmiştir :
(a) Basma dayanõmõnõn (a max) belirli bir yüzdesine ait gerilme düzeyindeki teğet modülü.
(b) Gerilme-birim deformasyon eğrisinin doğruya en yakõn olan kõsmõnõn ortalama eğimi.
(c) Eğri üzerinde sõfõr gerilme düzeyi ile, basma dayanõmõnõn belirli bir yüzdesine ait
noktalarõn birleştirilmesi ile elde edilen kiriş modülü.
Bu yöntemlerden biri kullanõlarak Şekil - 2 da görüldüğü gibi elastisite modülü (E) tayin edi-
lir.
4.5 - Poisson oranõ ( v) değeri, eksenel ve çapsal gerilme-birim deformasyon eğrilerinin dü-
şük gerilme düzeyinde doğrusal olmamasõndan büyük ölçüde etkilenir. Poisson oranõ
aşağõdaki formülle hesaplanabilir :
v= - (eksenel eğri eğimi)

(çapsal eğri eğimi)
v= - E
çapsal eğri eğimi
Burada, çapsal eğri eğimi, Madde 4.4 de, elastisite modülün (E) bulunmasõ için belirtilen
yöntemlerden biri ile hesaplanõr.
NOT — 8 Uygulanan yük, gerilme ve birim deformasyon değerleri çizelge veya deney
raporunda kaydedilerek gösterilmelidir ve elastisite modülü (E), Poisson oranõ ( v )
değerleri, bunlarõn tayin metodu ve hangi gerilme düzeyleri için hesaplandõğõ belirtilmelidir.
4
5 - DENEY RAPORU
Deney raporunda aşağõdaki bilgiler bulunmalõdõr :
— Deneylerin yapõldõğõ laboratuvann, deneyi yapanõn ve raporu imzalayan yetkililerin
adlan,
— Deney tarihi,
— Numunenin tanõtõlmasõ,
Deneylerde uygulanan standartlarõn numarasõ,
Uygulanan deneylerle sonuçlarõnõn ayrõ ayrõ gösterilmesi,
Varsa, deney sonuçlarõnõ değiştirebilecek etkenlerin sakõncalarõnõ önlemek üzere alõnmõş
olan tedbirler,
— Uygulanan deney metotlarõnda belirtilmeyen veya zorunlu kõlõnmayan, fakat tayinde yer
almõş olan işlemler,
— Deneye tabi tutulan ürün, madde veya mamullere özgü olup, yukarõda açõklananlar
dõşõnda kalan bilgiler,
— Rapor tarih ve numarasõ
5
6

TS 2030 Nisan 1975 KAYAÇLARIN ELASTİSİTE MODÜLÜN VE POİSSİN ORANININ TEK EKSENLİ BASMA DENEYİ İLE TAYİNİ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TS 2030 Nisan 1975 KAYAÇLARIN ELASTİSİTE MODÜLÜN VE POİSSİN ORANININ TEK EKSENLİ BASMA DENEYİ İLE TAYİNİ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UDK 622.

02 TÜRK STANDARDI TS 2030 /Nisan 1975

0 - KONU VE KAPSAM ............................................................................................. 1

KAYAÇLARIN ELASTİSİTE MODÜLÜN VE POİSSİN ORANININ TEK

1.2 - YÜKLEME TABLALARI

1.3 - DEFORMASYONUN TAYİNİ

4.1.2 - Çapsal birim deformasyon ( z d) aşağõdaki formülle hesaplanõr :

ε c = ∆ c/c = π ∆ d/π d = ∆ d/d

v= - (eksenel eğri eğimi)

You might also like