058-2017

KHKT Chăn nuôi Số 216 - tháng 2 năm 2017

Tổng biên tập: DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI

TS. Đoàn Xuân Trúc Nguyễn Hữu Tỉnh, Nguyễn Văn Hợp, Trần Văn Hào và Trần Thị Minh Hoàng. Ảnh
hưởng đa hình di truyền gen h-fabp đến tỷ lệ mỡ giắt, dày mỡ lưng, dày thăn thịt và
Phó Tổng biên tập: sinh trưởng ở giống lợn Duroc, Yorkshire và Landrace 2
PGS.TS. NGUYỄN ĐĂNG VANG Nguyễn Hoàng Thịnh, Trần Bích Phương, Nguyễn Thị Hải, Nguyễn Thị Phương Giang,
Bùi Hữu Đoàn và Phạm Kim Đăng. Đặc điểm ngoại hình và khả năng sản xuất của gà
Thư ký tòa soạn: Ri Ninh Hòa từ 4 đến 14 tuần tuổi được nuôi trong điều kiện bán chăn thả 9
PGS.TS. NGUYỄN VĂN ĐỨC
Huỳnh Thị Hồng Phượng, Bùi Thị Hoàng Trang và Nguyễn Trọng Ngữ. Ảnh hưởng
của stress nhiệt lên các chỉ tiêu sinh lý và biểu hiện gen protein sốc nhiệt (hsp70)
Ủy viên Ban biên tập:
của bò sữa 14
PGS.TS. NGUYỄN TẤN ANH
Bùi Hữu Đoàn, Hoàng Anh Tuấn và Nguyễn Hoàng Thịnh. Đánh giá khả năng sản
PGS.TS. NGUYỄN XUÂN BẢ
xuất thịt của vịt lai broiler F1(Sín Chéng x Super M3) 22
TS. NGUYỄN QUỐC ĐẠT
PGS.TS. NGUYỄN VĂN ĐỨC Trần Quang Hạnh và Phạm Thế Huệ. Năng suất và chất lượng thịt của giống gà Ri
PGS.TS. HOÀNG KIM GIAO Ninh Hòa và Lương Phượng 27
PGS.TS. NGUYỄN DUY HOAN Nguyễn Ni Lê, Đinh Văn Dũng, Đỗ Võ Anh Khoa, Lâm Phước Thành và Nguyễn
PGS.TS. ĐỖ VÕ ANH KHOA Thị Hồng Nhân. Đánh giá kỹ thuật chăn nuôi và năng suất đàn bò thịt tại tỉnh An
TS. ĐỖ ĐỨC LỰC Giang 33
TS. NGUYỄN TẤT THẮNG Phạm Thế Huệ. Đánh giá sinh trưởng và khả năng cho thịt của bò lai hướng thịt nuôi
tại Đắk Lắk 38
Xuất bản và Phát hành:
TS. NGUYỄN TẤT THẮNG DINH DƯỠNG VÀ THỨC ĂN CHĂN NUÔI
Trần Thị Bích Ngọc, Dương Thị Oanh, Nguyễn Văn Phú và Lê Thị Thanh Huyền.
Ảnh hưởng của việc bổ sung chế phẩm thảo dược đến năng suất sinh trưởng và tỷ lệ
tiêu chảy ở lợn con sau cai sữa và lợn thịt 44
Lê Thị Thanh Huyền và Hoàng Văn Hữu. Nghiên cứu hiệu quả sử dụng tảng liếm tự
sản xuất trong chăn nuôi trâu nông hộ ở Lạng Sơn 49
Phạm Thế Huệ. Ảnh hưởng của thức ăn thô xanh trong khẩu phần đến tăng trưởng
Giấy phép: Bộ Thông tin và Truyền thông
và hiệu quả sử dụng thức ăn của bò lai Brahman nuôi vỗ béo tại tỉnh Đắk Lắk 55
Số 257/GP- BTTTT ngày 20/05/2016 Bùi Thị Thơm, Trần Văn Phùng, Hoàng Toàn Thắng và Lường Thị Vịnh. Sử dụng
ISSN 1859 - 476X bã dong riềng trong khẩu phần ăn lợn thịt tại nông hộ 60
Xuất bản: Hàng tháng
Toà soạn: CHĂN NUÔI ĐỘNG VẬT VÀ CÁC VẤN ĐỀ KHÁC
Địa chỉ: Số 44A, đường Đông Quan, Nguyễn Ngọc Tấn và Bùi Ngọc Hùng. Ứng dụng hormone xử lý bò chậm gieo tinh
Phường Nghĩa Đô, khu vực thành phố Hồ Chí Minh và Bình Dương 67
Quận Cầu Giấy, Hà Nội. Nguyễn Văn Hớn và Nguyễn Thị Hồng Nhân. Tình hình chăn nuôi bò tại huyện Tân
Điện thoại: 04.36290621 Hồng, tỉnh Đồng Tháp 73
Fax: 04.38691511 Lê Thị Thanh Huyền và Đinh Khánh Thùy. Thiệt hại do bệnh lở mồm long móng đến
các cơ sở chăn nuôi lợn 78
E - mail: tapchichannuoi@hoichannuoi.vn
Nguyễn Văn Thanh. Một số chỉ tiêu sinh sản của giống chó Berger Đức nuôi ở phía
Website: www.hoichannuoi.vn
Bắc Việt Nam 84
Tài khoản:
Đỗ Thị Vân Giang, Nguyễn Văn Bình, Trương Thị Tính và Nguyễn Thị Bích Ngà.
Tên tài khoản: Hội Chăn nuôi Việt Nam Tình hình nhiễm ve ở chó tại một số xã, phường thuộc thành phố Thái Nguyên 88
Số tài khoản: 1300 311 0000 40, tại Ngân hàng
Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Chi nhánh THÔNG TIN KHOA HỌC CÔNG NGHỆ
Thăng Long - Số 4, Phạm Ngọc Thạch, Hà Nội.
Đỗ Võ Anh Khoa. Kháng sinh trong chăn nuôi và sức khỏe cộng đồng 93
In 1.000 bản, khổ 19x27 tại Công ty CP KH&CN Nguyễn Bình Trường và Phạm Ngọc Du. Một góc nhìn về bảo tồn giống bò vàng
Hoàng Quốc Việt. In xong và nộp lưu chiểu: Việt Nam 95
tháng 2/2017.
Bùi Quốc Trung và Lê Thị Thanh. Một số đặc điểm của Nhím Bờm trong điều kiện
nuôi ở huyện Bù Đăng, tỉnh Bình Phước 98
 058-2017
DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI

ẢNH HƯỞNG CỦA STRESS NHIỆT LÊN CÁC CHỈ TIÊU SINH LÝ
VÀ BIỂU HIỆN GEN PROTEIN SỐC NHIỆT (Hsp70) CỦA BÒ SỮA
Huỳnh Thị Hồng Phượng1, Bùi Thị Hoàng Trang1 và Nguyễn Trọng Ngữ 1 ∗ 2

Ngày nhận bài báo: 27/09/2016 - Ngày nhận bài phản biện: 18/10/2016

Ngày bài báo được chấp nhận đăng: 28/10/2016
TÓM TẮT
Stress nhiệt là một trong những nguyên nhân ảnh hưởng đến các chỉ tiêu sinh lý, sức đề kháng
và sức sản xuất trên bò sữa gây thiệt hại về kinh tế. Nghiên cứu hiện tại được tiến hành để đánh
giá ảnh hưởng của stress nhiệt đến các chỉ tiêu sinh lý và sự biểu hiện của protein sốc nhiệt (Hsp70)
trên bò sữa. Thí nghiệm 1 được tiến hành trên 18 bò sữa lai (HF x LS) gồm bò F1, F2 và F3 mỗi loại 6
con, ghi nhận sự biến đổi các chỉ tiêu sinh lý của bò sữa. Thí nghiệm 2, được tiến hành trên 6 bò sữa
F3 với 2 nghiệm thức phun sương và không phun sương. Bên cạnh đó, sự biểu hiện của gen Hsp70,
được khảo sát bằng kỹ thuật RT-PCR. Kết quả nghiên cứu cho thấy, tại các thời điểm trong ngày, chỉ
số nhiệt ẩm (THI) chuồng nuôi cao (>78) dẫn đến bò sữa luôn trong tình trạng stress nhiệt theo mức
độ giảm dần F3 > F2 > F1. Các chỉ số thân nhiệt, nhịp thở, nhịp tim cao nhất vào buổi trưa và thấp
nhất vào buổi sáng. Chỉ số THI chuồng nuôi và các chỉ tiêu sinh lý có mối tương quan dương đối
với bò F3 (0,21-0,53) và sự tương quan này giảm dần ở bò F2 (0,21-0,39) và F1 (0,18-0,37). Mặt khác
hệ thống phun sương giúp đưa các chỉ tiêu sinh lý của bò sữa F3 từ trạng thái stress nặng về trạng
thái stress nhẹ. Khi mức độ stress nhiệt của bò sữa F3 cao, sự biểu hiện của gen mã hóa protein sốc
nhiệt Hsp70 có xu hướng tăng (1,17 lần).
Từ khóa: Biểu hiện gen Hsp70, chỉ số nhiệt ẩm, phun sương, stress nhiệt.
ABSTRACT
Effects of heat stress on physiological parameters and expression of heat-shock protein
gene (HSP70) in dairy cattle
Huynh Thi Hong Phuong, Bui Thi Hoang Trang and Nguyen Trong Ngu
Heat stress is one of the causes affecting dairy’s physiological, resistance and productivity
parameters, which can cause economic losses. This study was conducted to evaluate the effects
of heat stress on the physiological parameters and the expression of heat shock protein (Hsp70)
on dairy cows. Experiment 1 was conducted on 18 crossbred dairy cows (HFxLS) consisting of
F1, F2 and F3 cattle with 6 cows for each type and the changes of physiological indicators of
dairy cows were recorded. Experiment 2 was carried out in 6 F3 dairy with two treatments of
misting and nonmisting. Moreover, the expression of Hsp70 gene was investigated by real time
RT-PCR technique. It was shown that, at different times during the day, barns’ THI index was high
(>78), showing that dairy cows were under heat stress level in descending order of F3>F2>F1. The
index temperature, breathing rate, heart rate were highest at noon and lowest in the morning.
Barns’THI coefficient and physiological indicators had a positive correlation in F3 (0.21-0.53)
and this correlation decreased from F2 (0.21-0.39) to F1 (0.18-0.37). On the other hand, misting
system helped bring the physiological indicators of dairy F3 from severe stress state to mild stress
condition. When the level of heat stress was high in F3 dairy cows, the expression of gene encoding
heat shock protein Hsp70 tended to increase (1.17 folds).
Keywords: HSP70 gene expression, heat stress, misting, Temperature Humidity Index.

1
Khoa Nông nghiệp và Sinh học ứng dụng, Trường Đại học Cần Thơ
∗ Tác giả để liên hệ: PGS.TS. Nguyễn Trọng Ngữ, Khoa Nông Nghiệp & Sinh học ứng dụng, Trường Đại học Cần Thơ. Điện
thoại: 0989828295, E-mail: ntngu@ctu.edu.vn

14 KHKT Chăn nuôi số 216 - tháng 2 năm 2017

DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Chăn nuôi bò sữa ở Sóc Trăng phát triển
bước đầu đã đáp ứng được nhu cầu chuyển
dịch cơ cấu cây trồng, vật nuôi. Tuy nhiên,
Sóc Trăng là một trong những tỉnh chịu ảnh
hưởng của gió mùa cận nhiệt đới nên có 2
mùa, mùa mưa và mùa khô. Vào những tháng
nắng nóng, nhiệt độ và độ ẩm cao (nhiệt độ
trung bình là 27,3oC và độ ẩm 84%) làm bò
sữa dễ bị stress nhiệt. Stress nhiệt ảnh hưởng
đến các chỉ tiêu sinh lý của bò, khi nhiệt độ
và độ ẩm tăng cao thì bò sữa sẽ tăng tiết mồ
hôi, tăng nhịp thở làm tăng nhiệt độ thải ra
ngoài môi trường (Omar và ctv, 1996). Theo
Roenfeldt (1998), bò sữa thích hợp nhất với
khoảng nhiệt độ từ 5-25oC. Khi nhiệt độ trên
26oC, bò sữa không còn khả năng làm mát cơ
thể, hiệu quả sinh học trong các hoạt động
của bò sữa đều giảm xuống và rơi vào trạng
thái stress nhiệt (Bligh, 1973). Chỉ số nhiệt ẩm
THI (Temperature Humidity Index) là chỉ số
kết hợp nhiệt độ, độ ẩm môi trường được sử
dụng để dự đoán mức độ stress nhiệt ở bò
sữa. Theo Wiersma (1990), bò sữa có vùng
nhiệt-ẩm tối ưu để sinh trưởng, phát triển và
cho năng suất cao nhất. Bò bị stress nhẹ khi
THI trong khoảng 72-78, stress nặng khi THI
79-88, stress nghiêm trọng khi THI 89-98 và
sẽ bị chết khi THI >98. Bên cạnh đó, protein
sốc nhiệt HSP70 là một trong những protein
giúp điều hòa khả năng phục hồi của tế bào
và tăng khả năng tồn tại của tế bào trong điều
kiện stress nhiệt (Horowitz, 2001; Collier và
ctv, 2008) và gen mã hóa cho protein này cũng
được sử dụng như một chỉ tiêu để đánh giá
mức độ stress nhiệt của bò sữa. Mục tiêu của
nghiên cứu hiện tại nhằm đánh giá tác động
của stress nhiệt lên các chỉ tiêu sinh lý của bò
sữa lai F1, F2 và F3 cũng như sự biểu hiện của
gen HSP70 trong điều kiện bò F3 không và
được xử lý nhiệt, từ đó tìm ra giải pháp góp
phần giảm stress nhiệt cho bò sữa.
2. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng thí nghiệm
Nghiên cứu 1 được thực hiện trên 18 bò
sữa lai (HF x LS) gồm 6 bò F1(1/2 HF), 6 bò
KHKT Chăn nuôi số 216 - tháng 2 năm 2017
F2(3/4 HF) và 6 bò F3 (>3/4 HF) thuộc 4 nông
hộ đang nuôi bò sữa ở huyện Mỹ Tú, tỉnh Sóc
Trăng. Tỷ lệ máu bò HF được xác định thông
qua sổ ghi chép về gia phả của chủ hộ do thú
y xã ghi nhận. Bò được nuôi nhốt cố định tại
chuồng, đang trong giai đoạn khai thác sữa
từ tháng thứ 1 đến tháng thứ 3. Nguồn thức
ăn, điều kiện chăm sóc nuôi dưỡng và chuồng
nuôi tương đối giống nhau: phổ biến nhất là
kiểu chuồng 1 mái bằng tôn (fibro xi măng,
kẽm), nền chuồng bằng xi măng.
2.2. Khảo sát diễn biến nhiệt độ, độ ẩm, chỉ
số THI của môi trường, chuồng nuôi
Xác định diễn biến nhiệt độ, độ ẩm môi
trường thông qua các số liệu của trạm khí
tượng thủy văn tỉnh Sóc Trăng vào 3 thời
điểm: sáng 8 giờ, trưa 14 giờ và chiều 18 giờ.
Số liệu được ghi nhận từ tháng 3 đến tháng 5
năm 2016. Nhiệt độ, độ ẩm chuồng nuôi được
đo bằng nhiệt độ và thiết bị đo độ ẩm. Số liệu
được ghi nhận lại hàng ngày vào 3 thời điểm
xác định theo yêu cầu của thí nghiệm. Tiến
hành theo dõi trong 3 tuần liên tiếp cùng lúc tại
4 nông hộ. Chỉ số nhiệt ẩm THI (Temperature
Humidity Index) được tính theo công thức
của Wiersma (1990).
2.3. Khảo sát các chỉ tiêu sinh lý ở 3 nhóm bò
F1, F2 và F3
Các chỉ tiêu sinh lý được theo dõi cùng lúc
với nhiệt độ, độ ẩm và chỉ số THI (môi trường,
chuồng nuôi). Bò thí nghiệm nuôi ở mỗi hộ
được theo dõi trong 3 tuần liên tiếp. Nhiệt độ
cơ thể (oC) được đo trực tiếp ở trực tràng bằng
nhiệt kế điện tử, nhịp thở (lần/phút) được xác
định bằng cách đếm số lần cử động thông qua
hoạt động lên xuống của hõm hông bên phải
của bò (Nguyễn Thạc Hòa và ctv, 2011) và
nhịp tim (lần/phút) được ghi nhận bằng cách
dùng tay bắt và đếm nhịp đập tại khấu đuôi
bò với đồng hồ bấm giây (Nguyễn Hữu Hoài
Phú, 2010).
2.4. Biện pháp cải tiến tiểu khí hậu chuồng
nuôi trên bò F3
Thí nghiệm được tiến hành qua hai giai
đoạn trên 6 bò sữa F3: giai đoạn 1 không có cải
15

tạo (không phun sương) và giai đoạn 2 có áp
dụng cải tạo tiểu khí hậu chuồng nuôi (phun
sương). Cải tạo tiểu khí hậu chuồng nuôi bằng
cách sử dụng quạt gió và hệ thống phun sương
theo phương pháp của Đoàn Đức Vũ và ctv
(2008). Các số liệu về điều kiện môi trường,
chuồng nuôi và các chỉ tiêu sinh lý được xác
định tương tự mục 2.2 và 2.3. Các chỉ tiêu trên
được xác định tại các thời điểm 12, 13, 14 và 15
giờ trong ngày trong 14 ngày liên tục.
2.5. Sự biểu hiện của gen mã hóa protein sốc
nhiệt Hsp70 trên bò F3
Thu 5 ml máu bò từ tĩnh mạch cổ khoảng
13-14 giờ ở 2 thời điểm: lần 1 vào những ngày
thời tiết nóng liên tục 2-3 ngày (không phun
sương); lần 2 vào những ngày trời nắng nóng
nhưng có sự can thiệp cải tạo tiểu khí hậu
(phun sương kết hợp với thông thoáng bằng
quạt gió).
Sử dụng Hybrid-RTM Blood RNA kit từ
GeneAll (KOREA) để phân lập RNA từ máu.
Mẫu RNA sau khi tinh sạch được chuyển thành
cDNA bằng cách sử dụng High Capacity RNA
to cDNA kit (Applied Biosystems). Để khuếch
đại hiệu quả các mẫu máu cần nghiên cứu,
các cặp primer Hsp70: Mồi xuôi: 5’-GTC ATC
AAC GAC GGA GAC AA-3’; Mồi ngược: 5’-
GGT GCT GGA CGA CAA GGT-3’ và β-Actin:
Mồi xuôi: 5’-TGG GGC AGT ATG ATG GCT
TGT ATG-3’; Mồi ngược: 5’-CTC TGG CAC
CCT AAT CAC CTC T-3’ được sử dụng để
khuếch đại các trình tự tương ứng là 555 bp và
165 bp (Khali và ctv, 2010) với chu trình nhiệt:
1 chu kỳ 50o, 2 phút; 1 chu kỳ 95oC, 10 phút
và 45 chu kỳ (95oC, 15 giây và 60oC, 1 phút).
2.6. Phân tích thống kê
Các số liệu được xử lý trên máy tính bằng
phần mềm Excel và Minitab 16.2. Sự biểu
hiện của gen Hsp70 được tính toán theo công
thức 2-∆∆Ct, với giá trị ∆Ct = giá trị Ct của
gen Hsp70 - giá trị Ct của gen β-Actin tương
đương với từng mẫu. Cố định giá trị ∆Ct
của một cá thể, sử dụng như mẫu đối chứng
(kí hiệu: ∆Ct’), từ đó tính giá trị ∆∆Ct = giá
trị ∆Ct của các cá thể còn lại - ∆Ct’ (Livak và
Schmittgen, 2001).
16
DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI
3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
3.1. Diễn biến nhiệt độ, độ ẩm và chỉ số THI
môi trường, chuồng nuôi
Ở các thời điểm khác nhau trong ngày,
các chỉ tiêu nêu trên luôn biến động và ở mức
tương đối cao. Độ ẩm cao nhất vào buổi sáng
(72,3% trong chuồng nuôi và 86,4% ngoài môi
trường lúc 8 giờ); nhiệt độ thể hiện giá trị cao
nhất vào buổi trưa lúc 14 giờ (33,8oC trong
chuồng nuôi; 34,1oC ngoài môi trường), thấp
nhất vào buổi sáng lúc 8 giờ (28,5oC trong
chuồng nuôi, 28,1oC ngoài môi trường). Kết
quả trên cũng tương đồng với kết quả của
Đặng Thái Hải và Nguyễn Thị Tú (2008). Nhiệt
độ và độ ẩm chuồng nuôi tương đối thấp hơn
nhiệt độ và độ ẩm ngoài môi trường. Tuy
nhiên các chỉ số nhiệt độ, độ ẩm và THI của
chuồng nuôi luôn có hệ số biến thiên cao hơn
môi trường tại từng thời điểm (Bảng 1). Theo
Vương Tuấn Thực (2005); Đặng Thái Hải và
Nguyễn Thị Tú (2008), các chỉ số này ở chuồng
nuôi luôn có xu hướng cao hơn bên ngoài môi
trường, do chuồng trại kém thông thoáng, vệ
sinh thú y kém... Theo Rosen (2003), ở nhiệt độ
lớn hơn 25,6-26,7oC tất cả bò vắt sữa bị “thừa
nhiệt” và bị stress nhiệt. Theo nhận định này,
các cá thể bò trong nghiên cứu hiện tại đều
trong trạng thái bị stress nhiệt.
Nhiệt độ và độ ẩm tương quan nghịch với
nhau, vì vậy để đánh giá mức độ ảnh hưởng
của môi trường tới gia súc phải kết hợp cả
2 yếu tố này thông qua chỉ số THI. Tại các
thời điểm theo dõi, THI chuồng nuôi tương
đối thấp hơn THI ngoài môi trường. Theo
Wiersma (1990) bò HF thuần nuôi tại vùng ôn
đới bắt đầu có dấu hiệu stress nhiệt khi THI
đạt từ 72 trở đi. Allan và Dan (2005) cho biết,
khi THI nằm trong khoảng 79-89, bò sữa rơi
vào trạng thái stress nặng. Như vậy, từ 8 giờ
sáng THI chuồng nuôi thấp nhất (79,5) thì bò
nuôi tại đây vẫn nằm trong khoảng gây stress
nhiệt. Kết quả ghi nhận được phù hợp với kết
quả nghiên cứu của Đặng Thái Hải và Nguyễn
Thị Tú (2010), nhóm tác giả này cũng tìm thấy
trong khoảng THI 78-79 bò sữa rơi vào trạng
thái stress nhiệt nặng.
KHKT Chăn nuôi số 216 - tháng 2 năm 2017
DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI

Bảng 1. Diễn biến nhiệt độ, độ ẩm, THI môi trường và chuồng nuôi
Chỉ tiêu Nhiệt độ (oC) Độ ẩm (%) THI
Thời điểm
Môi trường Chuồng nuôi Môi trường Chuồng nuôi Môi trường
Chuồng nuôi
Mean±SD 28,5±1,5 28,1±1,0 72,3±7,1 86,4±3,3 79,5±2,1 80,7±1,4
8 Max 32,0 29,7 95,0 91,0 84,2 82,3
giờ Min 25,0 26,1 52,0 78,0 72,6 77,8
CV,% 5,30 3,53 9,82 3,88 2,67 1,77
Mean±SD 33,8±1,3 34,1±0,6 47,3±6,9 51,1±4,1 82,7±1,6 83,9±1,1
14 Max 36,0 35,2 67,0 60,0 87,3 85,9
giờ Min 29,0 33,1 32,0 45,0 78,0 81,9
CV,% 3,91 1,77 14,56 8,09 1,88 1,27
Mean±SD 30,4±1,4 31,6±0,8 60,4±6,3 62,4±6,1 80,3±2,1 82,5± 1,3
18 Max 33,0 32,7 79,0 75,0 86,8 84,3
giờ Min 26,0 30,0 40,0 53,0 74,0 79,4
CV,% 4,57 3,38 10,46 9,84 2,64 1,55

Hình 1 cho thấy, trong 21 ngày theo dõi, chỉ
số THI chuồng nuôi luôn cao (>78) tại các thời
điểm trong ngày làm cho bò sữa luôn bị stress
nhiệt. Vào buổi sáng THI thấp nhất (79,5) bò
vẫn bị stress nhẹ. Kết quả thu được phù hợp
với kết quả nghiên cứu của Nguyễn Hữu Hoài
Phú (2010), trong năm chỉ số THI có giá trị cao
nhất vào tháng 3-4, tại thời điểm 7 giờ sáng giá
trị THI>78. Qua sự biến động của giá trị THI
cho thấy, khả năng bò sữa lai bị stress biến đổi
theo từng thời điểm trong ngày và các giống
bò sữa trong nghiên cứu hiện tại đều thể hiện
stress từ nhẹ đến nặng.
3.2. Diễn biến các chỉ tiêu sinh lý ở bò sữa
F1, F2 và F3

Hình 1. Đồ thị biểu diễn chỉ số THI trung bình của chuồng nuôi tại các thời điểm trong ngày
Nhìn chung, các chỉ tiêu thân nhiệt và nhịp Trước đó, ở thời điểm 8 giờ, thân nhiệt lần
thở ở cả 3 nhóm bò khảo sát đều thể hiện giá lượt là 37,6oC (F1), 37,7oC (F2) và 38,2oC (F3)
trị cao nhất vào buổi trưa 14 giờ và thấp nhất và và nhịp thở tương ứng 38,2 lần/phút, 38,5
vào buổi sáng 8 giờ: 14 giờ thân nhiệt của 3 lần/phút và 51,9 lần/phút. Đối với nhịp tim, ở
nhóm bò F1, F2 và F3 lần lượt là 38,6oC, 39,1oC bò thí nghiệm nhịp tim không tăng nhiều như
và 39,3oC với nhịp thở tương ứng có các giá trị nhịp thở, theo đó nhịp tim dao động từ 57,9-
44,9 lần/phút, 51,0 lần/phút và 73,1 lần/phút. 70,9 lần/phút trong khoảng thời gian từ 8-14

KHKT Chăn nuôi số 216 - tháng 2 năm 2017 17

 DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI

giờ ở tất cả các nhóm bò khảo sát. Kết quả này nhất vào thời điểm 13 giờ trong khoảng tháng
phù hợp với kết quả nghiên cứu của Nguyễn 3-4 trong năm. Đinh Văn Cải và ctv (2005), khi
Hữu Hoài Phú (2010), tác giả cũng tìm thấy nghiên cứu ở khu vực phía Nam cũng cho kết
thân nhiệt, nhịp thở và nhịp tim bò sữa cao quả tương tự.
Bảng 2. Các chỉ tiêu thân nhiệt (oC), nhịp thở (lần/phút) và nhịp tim (lần/phút) của bò
8 giờ 14 giờ 18 giờ
Chỉ tiêu
Bò M±SD Min Max CV M±SD Min Max CV M±SD Min Max CV

F1 Thân
37,6±0,4 36,7 39,2 1,0 38,6±0,4 37,7 39,8 1,1 38,2±0,4 36,8 39,2 1,1
nhiệt
(n=126
lần Nhịp thở 38,2±2,9 24 45 7,7 44,9±6,4 34 72 14,3 42,0±6,5 32 70 15,5
đo) Nhịp tim 57,9±1,5 53 60 2,7 61,1±3,1 51 69 5,0 59,3±1,8 52 65 3,0
F2 Thân
37,7±0,4 36,9 40,0 1,1 39,1±0,4 38,1 40,0 1,0 38,4±0,4 37,5 39,2 1,2
nhiệt
(n=126
lần Nhịp thở 38,5±3,3 26 48 8,6 51,0±6,9 40 69 13,6 44,4±5,3 34 64 11,9
đo) Nhịp tim 58,3±1,8 51 64 3,1 61,8±2,2 57 69 3,5 59,0±1,5 55 62 2,5
F3 Thân
38,2±0,2 37,8 38,6 0,4 39,3±0,3 38,4 40,0 0,7 38,4±0,3 37,2 39,1 0,7
nhiệt
(n=126
lần Nhịp thở 51,9±3,2 43 60 6,2 73,1±7,4 53 89 10,1 57,6±5,4 46 71 9,4
đo) Nhịp tim 59,3±4,3 48 67 7,3 70,9±6,2 50 88 8,8 64,6±4,1 54 72 6,4

Thân nhiệt, nhịp thở và nhịp tim bò F3
luôn cao hơn so với bò F2 và F1 cùng thời
điểm. Theo Đặng Thái Hải và Nguyễn Thị Tú
(2010), nhiệt độ trực tràng của bò HF luôn cao
hơn so với F2 và F1 (P>0,05), vì bò F1 có tỉ lệ
HF thấp nên khả năng thải nhiệt tốt hơn F2(3/4
HF) và bò F3 (>3/4 HF). Kết quả này củng cố
quan điểm cho rằng bò có nhóm máu HF càng
cao càng dễ bị ảnh hưởng của môi trường và
khả năng chống chịu stress nhiệt càng thấp
(Đinh Văn Cải và ctv, 2005).
3.3. Mối tương quan giữa THI chuồng nuôi
và các chỉ tiêu sinh lý của bò sữa
Kết quả phân tích mối tương quan giữa
THI chuồng nuôi và các chỉ tiêu sinh lý của
bò sữa được thể hiện qua Bảng 3. Nhìn chung
thân nhiệt, nhịp thở, nhịp tim của bò sữa luôn
tỷ lệ thuận với THI chuồng nuôi. Ở các thời
điểm theo dõi, hệ số tương quan ở 3 nhóm bò
thí nghiệm có xu hướng giảm dần từ F3 đến
F2 và F1. Số liệu cũng chỉ ra rằng THI chuồng
nuôi ảnh hưởng đến các chỉ tiêu sinh lý của
bò F3 với cường độ mạnh hơn bò F2 và bò F1.
Đối với chỉ tiêu thân nhiệt, bò F3 có hệ số
tương quan 0,44-0,53 (P<0,001), kết quả này
tương đồng với kết quả nghiên cứu về ảnh
hưởng của chỉ số nhiệt ẩm lên thân nhiệt bò
sữa HF của Collier và ctv (2011) với r=0,52. Bò
F2 có hệ số tương quan giữa THI chuồng nuôi
với thân nhiệt cao nhất là 0,33 tại thời điểm 8
giờ (P<0,001) và hệ số này thấp nhất ở bò F1
(r=0,16, P>0,05). Kết quả nghiên cứu phù hợp
với kết quả của Đặng Thái Hải và Nguyễn Thị
Tú (2008), hai tác giả này cũng tìm thấy chỉ số
THI tác động đến nhiệt độ trực tràng của bò F2
với cường độ lớn hơn bò F1.
Nhịp thở và chỉ số THI chuồng nuôi của
bò F3 có hệ số tương quan 0,37-0,51 (P<0,001).
Đối với bò F2, tương quan giữa nhịp thở và chỉ
số THI chuồng nuôi 25-0,39 (P<0,05). Điều này
chứng tỏ, nhiệt độ và ẩm độ cao ảnh hưởng
lớn đến nhịp thở của bò F2 và F3. Kết quả này
phù hợp với nghiên cứu của Collier và ctv
(2011), khi giá trị THI tăng đã làm tăng nhịp
thở bò sữa và khi THI tăng 1 đơn vị thì nhịp
thở của bò sữa tăng 2 lần/phút. Ở nhóm bò F1,
chỉ tìm thấy sự tương quan dương có ý nghĩa

18 KHKT Chăn nuôi số 216 - tháng 2 năm 2017

DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI

thống kê giữa nhịp thở với chỉ số THI chuồng nhịp thở của bò F1 cũng phụ thuộc rất nhiều
nuôi tại thời điểm 8h (r=0,37, P<0,001). Theo vào THI nhưng khả năng đáp ứng của bò F1
nghiên cứu của Nguyễn Tuấn Anh (2008), đối với THI thấp hơn so với bò F2 và HF.
Bảng 3. Hệ số tương quan (r) giữa THI chuồng nuôi và các chỉ tiêu sinh lý của bò sữa
Thân Thân Thân Nhịp Nhịp Nhịp Nhịp Nhịp Nhịp
Bò nhiệt 8h nhiệt nhiệt thở thở 14h thở 18h tim tim 14h tim 18h
14h 18h 8h 8h
r 0,16 0,37 0,18
THI 8 giờ
P 0,070 0,000 0,042
r 0,01 0,16 0,18
F1 THI 14 giờ
P 0,927 0,079 0,050
r 0,12 -0,02 0,07
THI 18 giờ
P 0,182 0,801 0,449
r 0,33 0,39 0,21
THI 8 giờ
P 0,000 0,000 0,017
r 0,23 0,25 0,27
F2 THI 14 giờ
P 0,011 0,005 0,002
r 0,08 0,29 0,09
THI 18 giờ
P 0,378 0,001 0,328
r 0,53 0,37 0,21
THI 8 giờ
P 0,000 0,000 0,021
r 0,44 0,51 0,38
F3 THI 14 giờ
P 0,000 0,000 0,000
r 0,44 0,44 0,38
THI 18 giờ
P 0,000 0,000 0,000

Đối với chỉ tiêu nhịp tim, nghiên cứu hiện
tại tìm thấy sự tương quan có ý nghĩa thống kê
giữa giá trị THI và nhịp tim tại cả 3 thời điểm
khảo sát ở bò F3, với hệ số dao động 0,21-0,39
(Bảng 3). Đối với bò F2 và F1 chỉ tìm thấy sự
tương quan có ý nghĩa thống kê (P<0,05) giữa
hai chỉ tiêu khảo sát ở thời điểm 8h và 14h. Kết
quả trên tương tự với báo cáo của Đặng Thái
Hải và Nguyễn Thị Tú (2010), theo đó nhịp
tim của bò HF và F2 chịu ảnh hưởng của THI
nhiều hơn F1.
3.4. Tác động cải tiến tiểu khí hậu chuồng
nuôi đến nhiệt độ, độ ẩm và THI chuồng
nuôi bò sữa F3
Hệ thống làm mát cải tiến TKH chuồng
nuôi đã làm cho nhiệt độ chuồng giảm được
2,3oC vào lúc 14 giờ (P<0,001) và giảm 2,6oC
vào lúc 15 giờ (P<0,001). Kết quả này cao hơn
so với của Nguyễn Thạc Hòa và ctv (2011), khi
thử nghiệm hệ thống phun sương - quạt gió chỉ
làm giảm nhiệt độ chuồng nuôi xuống 0,5oC
so với lô không phun sương. Tuy nhiên, biện
pháp làm mát đã làm độ ẩm ở nghiệm thức
phun sương tăng 10,4% ở thời điểm 14 giờ và
11,1% ở thời điểm 15 giờ so với lô không phun
sương (P<0,05). Kết quả phù hợp với nghiên
cứu của Đinh Văn Cải và ctv (2005), khi áp
dụng biện pháp quạt gió và phun nước đã làm
tăng độ ẩm chuồng nuôi.
Tương tự như nhiệt độ và độ ẩm, giá trị
THI cũng có sự khác biệt vào thời điểm 14-15
giờ (P<0,05). Giá trị THI tại nghiệm thức phun
sương thấp hơn không phun sương 1,5 đơn
vị tại thời điểm 14 giờ và 1,4 đơn vị tại thời
điểm 15 giờ. Kết quả của Nguyễn Hữu Hoài
Phú (2010) khi nghiên cứu các biện pháp làm
giảm stress nhiệt cho bò sữa ở khu vực Thành
phố Hồ Chí Minh cho thấy, biện pháp này làm
giảm stress nhiệt cho bò sữa rất hiệu quả, giá
trị THI chỉ nằm trong khoảng gây stress nhẹ
cho bò.

KHKT Chăn nuôi số 216 - tháng 2 năm 2017 19

 DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI

Bảng 4. Chỉ số nhiệt độ, độ ẩm và THI trong stress nặng 39-39,5oC xuống khoảng sinh lý
chuồng nuôi bò sữa F3 (Mean±SD) stress nhẹ 38,8-39,1oC.
Thời Có phun Không phun Bảng 5. Các chỉ tiêu sinh lý của bò F3 khi
Chỉ tiêu P
điểm sương sương chuồng nuôi được xử lý nhiệt (Mean±SD)
12 giờ 32,6±1,2 32,4±0,7 0,733
Chỉ Thời Có phun Không P
Nhiệt 13 giờ 32,2±1,1 33,2±0,5 0,079
tiêu điểm sương phun sương
độ (oC) 14 giờ 31,4b±1,0 34,0a±0,4 0,000
15 giờ 30,6b±0,8 32,9a±0,5 0,000 12 giờ 38,9±0,1 39,0±0,3 0,375
12 giờ 52,0±3,4 53,7±7,5 0,631 Thân 13 giờ 39,1±0,1 39,2±0,3 0,599
nhiệt 14 giờ 39,0b±0,1 39,5a±0,2 0,001
Ẩm độ 13 giờ 53,7±3,1 50,8±6,0 0,317
(%) 14 giờ 58,4b±2,7 48,0a±5,9 0,003 15 giờ 38,8b±0,1 39,1a±0,2 0,016
15 giờ 63,5b±4,3 52,4a±5,6 0,003 12 giờ 59,9±5,6 65,5±5,7 0,117
12 giờ 82,0±1,4 82,0±0,4 0,921 Nhịp 13 giờ 67,2±4,8 69,3±5,4 0,505
thở 14 giờ 64,3b±3,9 73,3a±5,1 0,006
13 giờ 81,8±1,4 82,6±0,5 0,211
THI 15 giờ 61,4b±3,4 69,5a±3,7 0,003
14 giờ 81,5b±1,3 83,0a±0,7 0,031
15 giờ 81,1b±1,2 82,5a±0,5 0,026 12 giờ 65,8±5,0 68,1±5,0 0,453
Nhịp 13 giờ 68,3±4,0 69,7±4,8 0,601
các giá trị mang chữ số mũ khác nhau trên cùng một
a, b
tim 14 giờ 66,2±3,8 69,7±4,6 0,182
hàng thì khác biệt ở mức ý nghĩa P<0,05. 15 giờ 63,9±2,9 68,8±5,0 0,070
3.5. Tác động cải tiến tiểu khí hậu chuồng 3.6. Sự biểu hiện gene Hsp70 ở bò sữa F3
nuôi đến các chỉ tiêu sinh lý của bò sữa F3
Phương pháp phun sương giúp làm giảm
thân nhiệt cũng như nhịp thở của bò sữa F3
tại thời điểm 14-15 giờ. Cụ thể, tại thời điểm
14 giờ, hệ thống phun sương giúp thân nhiệt
bò giảm 0,5oC và nhịp thở thấp hơn 9 lần/
phút so với nghiệm thức không phun sương
(P<0,05). Theo Bucklin và ctv (1991), sử dụng
hệ thống quạt gió - phun sương trong chuồng
nuôi, thân nhiệt giảm 0,4oC, nhịp thở giảm
khoảng 10 lần/phút. Tại thời điểm 15 giờ, ở
nghiệm thức phun sương thân nhiệt bò là
38,8oC, nhịp thở là 61,4 lần/phút, trong khi Hình 2. Sự biểu hiện gen Hsp70 ở bò không
đó nghiệm thức không phun sương nhiệt độ phun sương so với bò phun sương
của bò vẫn còn ở mức cao 39,1oC (P<0,05) và
nhịp thở là 69,5 lần/phút cao hơn 8,1 lần/phút Cùng một cá thể bò khi không được phun
so với nghiệm thức phun sương. Kết quả này sương thì thân nhiệt cao hơn so với được
tương đồng với báo cáo của Calegari và ctv phun sương trong cùng một thời điểm đo
(2012) cho rằng khi nghiên cứu hệ thống phun trong ngày, tương ứng với sự biểu hiện của
sương và quạt làm mát chuồng nuôi đã giúp gen Hsp70 cũng cao hơn 1,07-1,38 lần. Kết quả
thân nhiệt bò đạt mức 38,8oC và nghiên cứu tương tự với báo cáo của Khali và ctv (2010)
của Nguyễn Thạc Hòa và ctv (2011), khi sử cho rằng vào mùa nóng mức độ biểu hiện của
dụng hệ thống phun nước - quạt gió đã giúp gen Hsp70 lần lượt là 1,37 và 0,84 cao hơn so
đưa nhịp thở của bò đạt xấp xỉ ngưỡng sinh với mùa mưa (0,67 và 0,48). Nghiên cứu hiện
lý bình thường, cụ thể bò F1 có nhịp thở là tại củng cố quan điểm về gen Hsp70, theo đó
71,7 lần/phút và bò F2 là 74,2 lần/phút tại thời đây là gen nhạy cảm với các tác nhân nhiệt
điểm 13 giờ. Trong thí nghiệm hiện tại, Khi sử độ, sự phiên mã của gen Hsp70 sẽ gia tăng khi
dụng hệ thống phun sương kết hợp với quạt gặp các tác nhân stress nhiệt và gen Hsp70 có
gió cải tạo TKH chuồng nuôi, đã giúp thân thể xem như một chỉ thị phân tử để phát hiện
nhiệt bò F3 giảm từ mức độ sinh lý ở khoảng tế bào stress nhiệt (Gobbo và ctv, (2011).

20 KHKT Chăn nuôi số 216 - tháng 2 năm 2017

DI TRUYỀN - GIỐNG VẬT NUÔI
4. KẾT LUẬN
Diễn biến nhiệt độ, độ ẩm và chỉ số THI
môi trường, chuồng nuôi ở Mỹ Tú, Sóc Trăng
luôn ở mức cao. Tại các thời điểm trong ngày,
chỉ số THI chuồng nuôi cao (>78) dẫn đến
bò sữa F1, F2, F3 luôn trong tình trạng stress
nhiệt. Chỉ số THI chuồng nuôi và các chỉ tiêu
sinh lý có mối tương quan dương cao đối với
bò F3 (0,21-0,53), kế đến là bò F2 (0,21-0,39)
và thấp nhất là bò F1 (0,18-0,37). Đối với bò
sữa F3, giải pháp phun sương - quạt gió làm
giảm nhiệt độ chuồng nuôi xuống từ 2,3-2,6oC
và giảm thân nhiệt bò xuống 0,5oC. Hệ thống
làm mát giúp đưa các chỉ tiêu sinh lý của bò
sữa F3 từ trạng thái stress nặng về trạng thái
stress nhẹ. Khi mức độ stress nhiệt của bò sữa
F3 cao có xu hướng làm tăng sự biểu hiện của
gen mã hóa protein sốc nhiệt Hsp70.
LỜI CẢM ƠN
Nhóm tác giả xin gởi lời cảm ơn đến các
nông hộ chăn nuôi bò sữa tại Mỹ Tú, Sóc
Trăng cùng các cán bộ thú y địa phương, BGĐ
và phòng kỹ thuật TT dự báo Khí tượng Thủy
văn tỉnh Sóc Trăng đã tạo điều kiện thuận lợi
và nhiệt tình giúp đỡ trong quá trình thực
hiện đề tài.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Allan C. and Dan H. (2005), Heat stress and cooling
cows. http://www.vigortone.com/heat_stress.htm,
accessed on 8/8/2016.
2. Nguyễn Tuấn Anh (2008), Ảnh hưởng của stress nhiệt
đến một số chỉ tiêu sinh lý, sức sản xuất sữa ở đàn bò
sữa nuôi tại xí nghiệp Dương Hà - Gia Lâm - Hà Nội
trong mùa hè và biện pháp khắc phục. Luận văn Thạc sĩ
nông nghiệp chuyên ngành chăn nuôi, Trường Đại học
Nông nghiệp I, Hà Nội.
3. Bligh J. (1973), Temperature Regulation in Mammals
and Other Vertebrates, North Holland, Amster dam.
Trang: 351-354.
4. Bucklin R.A., Turner L.W., Beede D.K., Bray D.R. and
Hemken R.W. (1991), Methods to relieve heat stress for
dairy cows in hot, humid climates. Applied Engineering
in Agriculture, 7(2): 241-247.
5. Đinh Văn Cải, Hồ Quế Anh và Nguyễn Văn Trí (2005),
Ảnh hưởng của stress nhiệt đối với bò lai hướng sữa và
bò Hà Lan thuần (HF) nhập nội nuôi tại khu vự phía
Nam. Tạp chí Chăn nuôi, 10: 4-7.
6. Calegari F., Calamari L. and Frazzi E. (2012), Misting and
fan cooling of the rest area in a dairy barn. International
journal of biometeorology, 56(2): 287-295.
7. Collier R.J., Collier J.L., Rhoads R.P. and Baumgard
L.H. (2008), Invited review: Genes involved in the
bovine heat stress response. Journal of Dairy Science,
KHKT Chăn nuôi số 216 - tháng 2 năm 2017
91: 445-454.
8. Collier R.J., Zimbelman R.B., Rhoads R.P., Rhoads M.L.
and Baumgard L.H. (2011), A re-evaluation of the impact
of temperature humidity index (THI) and black globe
humidity index (BGHI) on milk production in high
producing dairy cows. Western Dairy Management
Conference, trang: 113-125.
9. Gobbo J., Gaucher-Di-Stasio C., Weidmann S., Guzzo
J. and Garrido C. (2011), Quantification of HSP27 and
HSP70 molecular chaperone activities. Methods in
Molecular Biology, 787: 137-143.
10. Đặng Thái Hải và Nguyễn Thị Tú (2008), Ảnh hưởng
của stress nhiệt đến một số chỉ tiêu sinh lý của đàn bò
lai hướng sữa nuôi tại huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An
trong mùa hè. Tạp chí khoa học và phát triển, 4(1): 26-32.
11. Đặng Thái Hải và Nguyễn Thị Tú (2010), Ảnh hưởng
của stress nhiệt đến đàn bò sữa Holstein Friesian (HF)
và các con lai (HF x Lai Sind) nuôi tại xí nghiệp Dương
Hà (Gia Lâm - Hà Nội) trong mùa hè và biện pháp khắc
phục. Tạp chí khoa học và phát triển, 4(1): 27-30.
12. Nguyễn Thạc Hòa, Nguyễn Ngọc Lương, Vương Tuấn
Thực, Nguyễn Đình Đảng và Nguyễn Văn Phú (2011),
Ảnh hưởng của giải pháp phun nước, quạt gió đến
hành vi/hoạt động của bò sữa bị stress nhiệt. Tạp chí
Khoa học Công nghệ Chăn nuôi, 30: 70-80.
13. Horowitz M. (2001), Heat acclimation: Phenotypic
plasticity and cues to the underlying molecular
mechanisms. Journal of Thermal Biology 26: 357-363.
14. Khali W.K.B, Nessim M.Z and El-Masry K.A. (2010),
Heat-induced changes in heat shock protein genes
expression in crossbred and Baladi pregnant cows and
their offspring. J Rad Res App Sci., 3(4): 1287-03.
15. Livak K.J. and Schmittgen T.D. (2001), Analysis
of relative gene expression data using real-time
quantitative PCR and the 2(-Delta Delta C(T)) method.
Methods, 25(4): 402-408.
16. Omar E.A., Kirrela A.K., Soheir A., Fawzy A. and
Keraby F.E. (1996), Effect of water spray followed by
forced ventilation on some physiological status and
milk production of post calving Friesian cows. Alex. J
Agr Res,, 4: 71-81.
17. Nguyễn Hữu Hoài Phú (2010), Nghiên cứu một số giải
pháp kỹ thuật để tăng khả năng sản xuất đàn bò sữa
Holstein Friesian nhập từ Úc nuôi ở Thành Phố Hồ Chí
Minh. Luận án tiến sĩ, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông
nghiệp miền Nam.
18. Roenfeldt S. (1998), You can’t afford to ignore heat
stress. Dairy Manage, 255: 6-12.
19. Rosen S. (2003), Heat stress management in Israel.
Israeli Dairy Board. http://www.israeldairy.com/
cgi-webaxy/item?info_dairy-farming_heat-stress-
managemen, accessed on 08/08/2016.
20. Vương Tuấn Thực (2005), Nghiên cứu ảnh hưởng của
stress nhiệt đến một số chỉ tiêu sinh lý, lượng thức ăn
thu nhận, năng suất và chất lượng sữa của bò lai F1,
F2 nuôi tại Ba Vì trong mùa hè. Luận văn Thạc sĩ nông
nghiệp chuyên ngành chăn nuôi, Trường Đại học Nông
nghiệp I, Hà Nội.
21. Đoàn Đức Vũ, Phạm Hồ Hải và Nguyễn Huy Tuấn
(2008), Nghiên cứu giải pháp làm giảm stress nhiệt cho
bò sữa có tỷ lệ máu Holstein Friesian cao (≥87,5%). Tạp
chí Chăn nuôi 2: 4-9.
22. Wiersma F. (1990), Temperature Humidity index (THI)
of dairy cows. Department of Agricultural Engineering,
University of Arizona, Tuscon. Arizona, 356 pp.
21