)>

I
$:
Ahmet Taner Kt ~ lalt . Siyaset Bi!imi adlt geni~ ilgi goren [T]
-j
kitabtntn bir uzantt st niteligindeki bu kitabtnda siyasal
-j
~at t~ ma ve u z l a~ma surecini anlattyor. l>
AHM ET TANER KI$LALI
z
[T]
"~i ddetinPsikolojisi" ve "Terorun Sosyolojisi " Jj
bolumleriyl e daha da g u ncel l e~t iril e n Siyasa! (:at1:;ma

Siyasal ~at1~ma
A
ve Uz!a:;ma. Islam dininin siyasete etki sinden laiklige . <>{f)
Kemali zmden sosyal demokrasiye. fark lt devrimlerden r
Marksist reji mlerdeki koklu deg i~i k likl ere . diktatorluk l>
r
kuramtndan askeri rejim lere kadar bin;;ok "steak"
tartt~maya a~ tkltk ve butunluk getiriyor.

(/)

~-·
OJ
(f)
OJ

<
CD
c:
N
OJ
v<..n
3
OJ
ve Uzlasma .J

3. BASK!

ISBN 975-533-008-9

I
9 789755 330082
--
IMGE I
k itabevi
 Ahmet Taner KI~lah, 1939 y1lmda Zile'de dogdu. AD SBF'ni bitirdi.
Paris Oniversitesi'nde Siyast't Bilimi ve Anayasa Hukuku dalmda
doktora yaph. 1972 yilmda doc;entlige, 1988 yilmda profesorliige yi.ik-
seldi. 1977'de milletvekili, 1978'de Kiiltiir Bakam oldu. Halen AO ile-
ti(?im Fakiiltesi'nde Siyaset Bilimi dersleri veren K!~lah, Cumhuriyef ga-
zetesinin yazarlan arasmda yer ahyor.

K1~lab'nm ba(?hca yap1tlan:

Forces politiques dans Ia Turquie modeme (AU SBF Yaymlan, 1968)
Ogrenci Ayaklanmalan (Bilgi Yaymevi, 1974)
Atatiirk'c Sahilrmanm Dayamlmaz Hafijligi (9. bask1, imge Kitabevi
Yaymlan, 1993)
Kemalizm Laiklik ve Oemokrasi (4. bask1, imge Kitabevi Yaymlan, 1994)
Siyaset Bilimi (4. baskJ, imge Kitabevi Yaymlan, 1994)
Set;imsiz Oemokrasi (<;agda~ Yaymlan, 1995)

Eskikitaplarim.com
 Ahmd Taner
Siyns11! (-at1~ma ue
KI~;;Jali
Uzla~nlll
Ahmet Taner K1~iah
(()imgc Kitabcvi Yaymlan, 19Srt
Ti.im haklan sakhu1r.
ISBN 975-533-008-9
1. Bask1: 1991
2. Bask!: 1993
3. Bash 1995 SiYASAL <::A TI~MA
Kapak Resmi VEUZLA~MA
Lmc~l (aynntl), afi~. 1926
J\. M. Cassandrc

Kapak Tasanm1
Fatma Korkut

Dizgi
Mc,ul Seven

Kap<lk Bask1s1
!'din Of:;ct 41R 70 93

i<; Bask! ve Cilt

Zirvc Ofsd 229 66 84

imgc Kitabevi
Y~ymnhk Paz. San. ve Tic. I Jd. ~ti.
1,_,,1\Jr ~wk. "Jo: :'\ Ktztlay 066'10 Ankara
1·, ·I (\ I 7)4 I9 46 10 - 419 46 1 J
IJJ
IMGE
I .•I·. I '·I") .f2:16:l 32 kitabevi

Eskikitaplarim.com
 i<;iNDEKiLER

BiRiNCi BASIMA ONSOZ .................................................................................. 11

iKiNCi BASIMA ONSOZ ..................................................................................... 13

BiRiNCi BOLUM: SiYASAL ~A TI~MA

BiRiNCi KISIM: SiY ASAL (,~A TI~MADA ARA<;LAR............................ 1 9
1. ~iddete Dayalt Olmayan Aratrlar.......................................................... 19
a) Pam ............................................................................................................ 19
b) Sayz vc Orgiit .......................................................................................... 22
c) Kitle lletiqim Ara~lan .......................................................................... 24
2. $iddcte Dayalz Ararlar ve Yontemler ................................................... 27
a) Toplumsa/ Giit;lerin Kullandzgz $iddet.. ........................................ 28
b) Siyasa/ jktidarm Kulltmdzgz $iddet.. ............................................... 30
c) $iddetin Psikolojisi ............................................................................... 33
d) Terorizmin Sosyolojisi ......................................................................... 38

iKiNCi KISIM: iNANe;: SiSTEMLERi VE

SiY ASAL <;A TI~MA. ............................................................................................. 4 7
1. Din ve Siyaset................................................................................................. 48
a) Hzristiyanlzk ........................................................................................... 48
b) Miisliimanlzk ........................................................................................... 52
c) Lniklik........................................................................................................ 62
2. <;agda§ ideolojiler.... .................................................................................... 72
a) Liberalizm ................................................................................................ 73
b) Sosyalizm ve Komiinizm ...................................................................... 81
c) Demokratik Sol-Sosyal Demokrasi .................................................... 93

Eskikitaplarim.com
 d) Tutuculuk vc Fa~izm .......................................................................... 1 06
b) Siyasal Dcmokrasi ............................................................................... 207
e) Milllyetplik ......................................................................................... 111
c) Sosyal Demokmsi................................................................................ 215
f) Kcmalizm ............................................................................................... 1 18
2. Tckilci Sistemler......................................................................................... 222
a) Diktatorhik Kuranu ............................................................................. 223
U(UNCU KISIM: SiY ASAL DE'J[i~ME VE DEVI\iM ............................ 143
b) Mark.~ist Rejimler............................................................................... 227
1. Etkenler vc Onciiler ................................................................................... 143
c) Fa~ist Rejimlcr ..................................................................................... 240
a) Dcgi~mcde Belirleyici Etken ........................................................... 143
3. Geri Kalmt~ Ulke Sistemleri .................................................................. 245
b) Topllllnsal Smzjlar ve Serkinler ..................................................... 146
a) Geri Ka/mzr;;lzgm Nedenleri ve Ozellikleri ................................. 245
c) iktidann El De,~i~tirmcsi ................................................................. 149
b) Az Geli~mi§ Demokrasiler............................................................... 2 4 9
2. Devrim Sosyolojisi ..................................................................................... 153
c) Tek Partili Rejimlcr........................................................................... 253
a) Devrimci Dii~iince ve Eylem ........................................................... 154
d) Askcri Diktatorliikler......................................................................... 256
b) Dcvrin1 vc Knr$1-Devrim .................................................................. 157

DiZ!NLER .............................................................................................................. 275

iKiNCi BOLUM: SiYASAL·UZLA~MA
BiRiNCi KlSIM: KAMUOYU VE PROPAGANDA. ................................. l69
1. Kamuoyumm Olu§umu ............................................................................ 169
a) Ararlar ve Aracllar...... ..................................................................... 169
b) Siircrlcr vc Propagamia .................................................................... 172
2. Farkl1 Toplumlarda Kamuoyu ve Propaganda .............................. 176
a) c;ogulcu Sistemlcrde Knnwoyu ....................................................... 176
b) Tckilci Sistemlerde Kamuoyu .......................................................... 178
c) Geri Knlm1~ 0/ke/erde Kamuoyu .................................................... 181

iKiNCi KISIM: SiYASAL KATILMA VE SE(iMLER. .......................... 183

1. Siyasal Kattlma .......................................................................................... 183
a) Katzlmanm /~levi, Birimi ve Diizeyi ............................................. 183
b) Katll11111YI Bclirleyen Etkcnler ........................................................ 186
2. Set;im Sosyolojisi ........................................................................................ 189
a) Oy Vennede Rol Oynayan Etkenler .............................................. 189
b) Scpne vc Serilme E~itli,~ini Bazan Nederllcr ..................... ,....... 192

O<;t!NCO KlSlM: SiYASAL SiSTEMLER.................................................. 197

!. <;ogulcu Sistemler...................................................................................... 197
a) Dcmokrasi K11rmm .............................................................................. 198

Eskikitaplarim.com
 BiRiNCi BASIMA ONSOZ

Bu kitap, giri~ niteligindeki Siyaset Bilimi kitalnmm bir anlamda

devamm1 olu~turuyor. Birinci kitapta, siyasal ya§amJ olu§turan i"igeler
ele ahnmi§h. Burada ise si.)z konusu olan, dogrudan siyas.al ya~amm
kendisi.
Her siyasal sistem, aym zamanda t;aheymayi ve uzla§mayi it;erir.
At;lk ya da kapah, yumu§ak ya da se~t, t;ah§m<mm olmad1gJ yerde
uzla~madan si"iz edilemez. Her uzla§ma mutlaka bir t;ah§manm iiriini.i
oldugu gibi; her <;ah§ma da, t;ok kah ve aCimasiz bir gi"iriiniim altmda
olsa bile, mutlaka gelecekteki uzla~manm tohumlanm tasw. En kah
bask1 rejimleri bile, belirli bir "enaz" (asgari) _di.izeyde itzla~maya da-·
yamrlar. Toplumsal giit;ler arasmda hit;bir uzla~manm olmadJgi yerde,
siyasal sistem de olmaz.
Kitabm, "siyasal ratl§ma "mn t;i"iziimlemesine aynlan birinci bil-
li.imiinde, imas1yla, siyasal t;ah§mada arat;lar, t;ah§mada rol oynayan
inant; sistemleri, siyasal degi§me ve devrim olgusu ele ahmyor. Siyaset
Bilimi kitabumn ilk baskismda da bu ba§hklar vard1. Ama bu kez
birt;ok konu -Turk siyasal ya~ammdaki gereksinmeler nedeniyle-
geni§letilirken, yeni alt ba§hklar da eklendi: Laiklik, sosyal demokrasi,
kemalizm gibi... Huistiyanhk, miisliimanhk, liberalizm, sosyalizm ve
milliyett;ilikle ilgili billiimlere -geni~ sayllabilecek- ekler yap1ld1. Bu
arada ''Tiirk milliyetriliginin kokenleri"ne de i"izellikle egilmek geregi
dogdu. "lktidarm el degi§tirme" si.ireci, "Siyasal Degi§me ve Devrim"
k1smma, ayn bir alt ba§hkla eklendi. Bu arada, "ihtilal, reform ve dev-
rim" kavramlanna netlik getirilmeye t;ah~!ldi.
"Siyasal Uzla§ma" ba§hgm1 ta§Iyan ikinci bil!Um; kamuoyu ve
propaganda, siyasal kahlma ve set;imler gibi konulara egildikten soma,

Eskikitaplarim.com
kitabm da amac1 olan bir sentezle sonw;lamyor: "Siyasal Sistemler".
Daha ()nee ele alman konulann hepsi, bir anlamda bu sentezin hazlr-
hg1 da say 1Iabilir. Dogu Avrupa'da marksist rejimle:in_ge<;irmekte ol-
duklan k<'lklii degi~imler ba~ta olmak iizere, d1~ ve I<; s1yasetm ortaya
<;Ikard 1g1 yeni gereksinmelerle, bu bi'>liimii de, neredeyse yeni ba~tan ele
almak geregi dogdu. "Geri Kalmr§ Ulke Sistemleri" gene! ba~hg1 altmda,
bu kez "Askeri Diktatorliik/er" de aynca yer ald1.
Her kitap, uzun siiren bir olu~umun i.iri.ini.idiir. Ailemden, 6g-
rencilerime, beni ()zendiren mes!ekta~lanmdan, <;ah§malanmm tam-
himasma ve duyurulmasma yard1mci olan basm mensubu dostlanma
kadar, bu olu§uma katk1da bulunan herkese, yiirekten te§ekkiir ederim.
Kitaptaki eksikliklerin giderilmesine katk1da bulunacagma inand1g1m
ele§tiriler ise, ku§kusuz ki beni <;ok sevindirecektir.
Ahmet Taner KI$LALI
Ankara, 10 ;>ubat 1991
Eskikitaplarim.com
iKiNCi BASIMA ONSOZ
Bu kitabm ilk bas1mdaki ad1 "Siyasal Sistemler" idi. Ad1 nede-
niyle de, baz1 ele§tirilere ugrad1. <;:unkii o ad, aym zamanda, kitapta yer
alan alh alt boliimden birisinin de ba§hgiydL
"Siyasal Sistem/er" ba§hgi, kitabm i<;erigini tam yans1tnuyordu.
"Siyasal <;:atr§ma ve Uzfa$ma" ad1 altmda kitab1 ikinci bas1ma
haz1rlarken, baz1 ciddi eklemeler yapmak geregi dogdugunu farkettim.
"Miis/iimanllk" boliimiine, "Laikfik" boliimiine ve ozellikle de "Kema-
lizm" b6liimiine -uzunca saYJlabilecek- ekler yap!ld1. Her ii<; konu da,
toplumsal-siyasal ya§amJmJzda giderek daha c;ok tarh§Ihyordu. Tarh§-
manm ve ilginin yaygmla~masiyla da, ac;Ikhga kavu§turulmasi gereken
yeni 6geler ortaya <;Jkmi§h.
Biitiin bu eklere kar§m, kitabm eski kahplanna sigdJrmakta zor-
landigtm yeni iki alt ba§hk ortaya <;IktJ: "$iddetin Psikolojisi" ve
''Terorizmin Sosyolojisi". iki konu da, hem toplumumuz hem de uluslara-
rasJ diizeyde giderek daha <;ok ()nem kazanmi§h. Kitap eski <;en;evesiyle
de, §iddete dayah.ara<;lar ve yontemlerin c;ciziimlemesine yer vermekle
birlikte, bu ye~ersiz kalmi§h.
Siyasal yap!lann bu c'>lc;iide h1zla degi§tigi bir diinyada, "~atr~ma
ve uzla~ma"
siirec;lerine egilen bir kitabm da bu kadarCJk degi§mesini
herhalde yad1rgamamak gerekir.
Ahmet Taner KI$LALI
Ankara, 30 Agustos 1993
13
 BiRiNCi BOLUM

SiYASAL <;ATI~MA

BiRiNCi KISIM:
SlYASAL C::ATI$MADA ARAC::LAR
1. $iddete Dayah Olmayan Ara~lar

2.. $iddete Dayah Ara~lar ve Yoittemler

iKtNCl KISIM:
iNANC:: SiSTEMLERl VE SiY ASAL C::A TI$MA
1. Din ve Siyaset
2. <;:agda~ ideolojiler
D<;:DNCU KISIM:
StY ASAL DEGi$ME VE DEVRiM
1. Etkenler ve Onciiler
2. Devrim Sosyolojisi

Eskikitaplarim.com
 BiRiNCi BOLUM

SiYASAL ~ATI$MA

Siyasal uzla~ma, ancak belirli bir sava~tmm, c;at1~manm sonunda

ortaya <;:tkar. Uzla~may1 belirleyen iige, gi.i<;:ler arasmdaki dengedir. 0
deng<~nin olu~umuna olanak veren siyas<Il c;at1~ma ise, tarafl<Irm elle-
rindeki sava~1111 ara<;:l<Inm incelemeden anla~IIamaz. Ama kullamlan
ara<;:l<Ir ve yi'>ntemler ne olursa olsun, her siyasal c;at1~ma, aym zaman-
da in<m<;: sistemleri arasmdaki bir c;alt~m<~yi da ic;erir. Siyasal degi~me
i.~;c, siy,1sal c;ah!-imayt izleyen bir surec;tir Degi~menin belirli bir
a!;arnasmd<I da, clevrim olgusuyla kar~da~tl!r.

Eskikitaplarim.com
17
 BiRiNCi KISIM

SiYASAL <;ATI~MADA ARA<;LAR

Siyasal c;atu~mada kullamlan arac;lan, ~iddete dayah olanlar ve

~iddete dayah olmayanlar bic;iminde ikiye ayuarak inceleyebiliriz.
Para, sayt ve orgi.it, kitle ileti§im arac;lan ikinci gruba girerler. Siyasal
c;ah§mada amacma ula§mak ic;in yumruktan, sopadan ba§layarak en
geli§mi~ silahlan ve en geli§mi~ ~iddet yi.intemlerini kullanmaya insan-
larm nic;in ba§vurduklanm incelemek ne kadar ilginc;se, ~iddet yolunun
sonuc;larma egilmek de o olc;i.ide onemlidir. Bu vesileyle, siyasal ya~am­
daki arac;-amac; ili~kisine de deginmi~? olacagrz.

1. ~iDDETE DAY ALI OLMAYAN ARA<;:LAR

(ogulcu demokrasinin, sermaye ile emek arasmdaki dengeyi he-
defledigini, iki tarafa e~it katrlma blanaklan sagladrgr olc;i.ide saghkh
i§leyebilecegini one si.irenler vardrr. Bu sava§rmda para i§verenin, sayr
ve orgi.it ise i§c;inin gi.ici.ini.i olu§turur. Kitle ileti~im arac;lanna ise, i~c;i
ve i§veren dahil, ti.im toplum kesimlerinin gereksinmesi bulunur. bzel-
likle demokratik rejimlerde, farkh c;rkar ve gori.i§lerin ag1rhk kazan-
masmda, siyasal kararlan etkilemesinde, kitle ileti§im arac;lannm one-
mi bi.iyi.ikti.ir.
a) Para 4i
1848'lerin Fransasr'nda Lamennais §i:iyle haykmyordu: "Komt-
?abilmek hakklm kullanabilmek ic;in altm gerekiyor, hem de c;ok altm. Biz
ise yeterince varllklz degiliz. Yoksullara susmak dil?iiyorf" 0 dbnemde,
di.i§i.inceleri yaymamn hemen tek yolu yazrh basmdr. Gazete c;1karmak
ve <;;tkan gazeteyi ya§atabilmek ic;in gerekli parasal kaynaklara sahip

19
Eskikitaplarim.com
olmayanlar a<;Ismda_n, dil~ilncelerini savunabilmenin zorlugu bu ciimle-
rah ilanlar yoluyla hi.iki.imete bile sava§ a<;abilirler. Amerikan gelenegi
lere yansimi~ti.
olan bu yontemin ()rnekleri, 1979 y11I ilkbahannda kendi toplumumuz-
Paramn siyasal <;ah~madaki 6nemi yadsmamaz. Para, kitle ileti- da bile goriilmii~ti.ir.
~im ara<;:lanm etkilemenin ya da onlan dogrudan ele ge<;irmenin yolu
Para silah1, belirli partilere veya belirli siyaset adamlanna des-
oldugu gibi, illkeyi y6netenleri ve o y6netenleri se<;enleri dogrudan etki-
tek saglamak i<;in de kullamlabilir. Parti kurmak, tum yurda yay1lan bir
lemenin de olanaklanm saglar.
orgi.it olu§turmak, pahah se<;im kampanyalanm yi.iriitmek i<;in ciddi
Paranm sadece, ticaretin ve sanayinin egemen oldugu <;agda~ top- parasal kaynaklara gerek vardu. Ki§iler ya da <;Ikar gruplan, para
lumlarda siyasal ya~am1 etkile~:ligini sanmak aldahCidJr. Kapitalizm- yard1m1 yaparken elbette ki kendi <;tkarlanna gi.)re hareket ederler. Bu
den 6nceki d6nemlere gidildiginde de, servet sahiplerinin siyasal agir- nedenle de, servet ve sermaye sahibi ki§ilerin goril§lerine yakm olan
hklannm fazlahg1 a<;rkhr. Ama derebeylik d6neminde, topraksoylular partiler kolayhkla parasal destek saglayabilirken, sol egilimli partiler
servetin 6nemini a<;Iktan vurgulamaktan, emu 6n plana <;Ikarmaktan ilyelerinin odentileri sayesinde bu eksikliklerini gidermeye <;ah§Irlar.
ho~lanmJyorlardi. Silah1, iyi d6vil~meyi, silahh gil<;lere sahip olmayi,
Para yardtrnmi yapanm, sonunda bunun kar§Ihgtm: istememesi
siyasal gil<; kazanma a<;Ismdan daha 6nemli sayiyorlardi. Oysa yeterli
beklenemez. Bunun bir ad1m otesi ise, ki§isel ri.i§vete girer. Istege uygun
serveti bulunmayanlann kaleleri, §6valyeleri, dolayisiyla da siyasal
bir karann <;tkmast i<;in verilecek ril§vet herhangi bir kamu gorevlisine
etkileri olamazd1.
olabildigi gibi, bir milletvekili ya da bakana da olabilir. Bakanlara ka-
Ticaret ve sanayinin ekonomiye egemen olmasiyla birlikte, servete dar uzanan skandallara yalmz geri kalmt§ illkelerde degil, kokli.i de-
a<;1ktan verilen 6nem dearth. Para 6n plana <;1kmaya ba~lad1. Zamanla, mokratik geleneklere sahip, geli~rni§ i.ilkelerde de rastlanabilmektedir.
paras1 olanlar kendi g6ri.i§ ve <;Ikarlanm savunanlann adayhg1m des- Kapah baskz rejimlerinde ise, bu ti.ir ri.i~vet olaylannm gizli kalmas1 ·
tekleyip, onlarm se<;im masraflanm kar~Jlad1lar. Se<;ilmi§ olanlan, ser- daha kolay oldugu i<;in, daha sikhkla ba~vurulrnas1 olasihgJ yilksektir.
vetin sagladigi olanaklarla etkilemeye <;ah§hlar. Kamu bi.irokrasisinde-
Yasama organmdaki <;ok onemli bir oylamay1 etkilemek, bir hilku-
ki i~lerini gi'>rdilrmek i<;in benzer yollar kulland1lar. Kitle ileti§im ara<;-
meti di.i§ilrmek, ya da ba§ka egilimlerde bir hiikilmet olu§umunu kolay-
lanm kullanarak halka da etki yapmay1 istediler. Hatta kendi gi)-
la~tmnak i<;in de para dogrudan bir silah olarak kullamlabilir. Oyla~
ril~lerine uymayan hilkilmetler i§ba~ma geldiginde, hilkilmetleri ekono-
maya kahlmayacak veya partisinden istifa ederek ba§ka bir partiye
rhik a<;Idan gil<; duruma dil~i.irecek, ba~ans1z gibi g6sterecek yollan de-
ge<;ecek milletvekilinin <;ok ~eyi degi§tirebilecegi ortamlar vardrr.
nediler.
Marksistlerin 6nemli bir kismi, para kimde ise siyasal iktidarm da
Tiirkiye'nin en geri kalmi§ bi'>lgelerinde, eski toplumsal yapmm
onda olacag1 gorii§ilndedir. Bu nedenle de, kapitalist bir sistern h;:inde
henilz tan~amen <;6zillmedigi ortamlarda, bilyi.ik toprak sahiplerinin
ger<;ek bir demokrasinin var olamayacag1 inancm1 savunurlar. Kapita-
siyasal etkileri-<;arpicidir. Servete ek olarak, ku§aklar boyu silren ser-
list kuramczlar ise, paranm siyasal etkisini dogal ve hatta saghkh say-
vetin sagladJgJ saygmhk, on lara bilyi.ik bir siyasal. ag1rhk kazandir-
mak egilimindedirler. (:'ah§kan ve yetenekli olan herkes para kazanabi-
11U§tlr. <;agda§ toplumlarda se<;men davram§lan genellikle istikrarh
lir ve siyasal ya§amda etkili olabilir. En ak1lh, en <;aheykan, en yetenek-.
oldugu halde, "aga"mn parti degi~tirmesiyle birlikte oylarm ybnilni.in
lilerin bu yoldan etkisinin artmas1 ise toplumun yararmad1r. Serbest
bilyiik 6lc:;i.ide degi§tigi bolgeler, giderek azalmakla birlikte vard1r.
rekabete dayah dilzenin erdemleri elbette ki siyasete de yans1yacakt1r.
Para, etkisini, basit se<;menden ba§layarak en yi.iksek karar sahip-
Para silahtm dengeleyecek diger ara<;lan hemen sonra gorecegiz.
lerine kadar gosterebilir. Servet sahipleri, gazetelere yalmzca iirLin··
Ama servet sahibi olmanm aktl, bilgi, yetenek ve <;ah~kanhga bagh bu-
lerini satmak i<;in reklam vermezler. Gun olur, kendi di.i~i.incelerini sat-
lundugu goril~iini.in ger<;ekleri her zaman yansitmadtgmi vurgulamak
mak i<;in de rek!am verirler. Hatta gazetc sayfalanm kiralayarak, pa··
gerekir. Kapitalizmin olu§um donemi i<;in ge<;erli olabilecek bu sav,

20
Eskikitaplarim.com
21
giderek kof:iullara ters dii§IDiif:iti.ir. Babalanndan servet devralanlarla,
if:ie sJfirdan baf:ilayanlar arasmda da bir serbest rekabetin var olama-
yacagi anla~JlmJ~hr.
b) Say1 ve Orgiit
Nasi! ki para; servet sahiplerinin, i~veren kesimlerinin siyasal
mucadeledeki en onemli silah1 ise, say1 ve orgi.it de i~c;ilerin ve onun da
otesinde genif:i halk kitlelerinin gi.icuni.i olu~turur. Serveti olan her kif:ii,
tek ba~ma bile siyasal ya~amda etkili olabilir. Ama i.icretli ya da dar
gelirli toplum kesimlerinin siyasal ya~amda ag1rhk ta~Iyabilmeleri,
say1lanna ve orgutlenme di.izeylerine baghd1r. Teker teker hic;bir agir-
hk ta~Jmayan bu ki~iler, kalabahk orgi.itler olu~turduklarmda siyasal
kararlan etkileyebilirler. Hatta kendilerinden yana siyasal iktidar-
lann ortaya <;Ikmasmi saglayabilirler.
~ogulcu bir demokraside para if:iveren ic;in ne ise, orgi.it de if:~<;i ic;in
odur. Saghkh bir gi.i~ dengesinin olu~abilmesi, iki tarafm da elindeki
mi.icadele C).raCJm e~it ko~ullarda kullanmasma baghd1r. Paranm siya-
sal amac;la kullamlmasma kap1lan a~arken, orgi.itlenmeye sm1rlar geti-
rirseniz, denge bozulur. Servet sahipleri siyasal ya~amda ag1r basmaya
ba~larlar. ~1karlanm ve gori.i~lerini yeterince savunamayan toplum ke-
simleri ise bunahma itilmi~ olur. Toplum c;alkanhlara gebe hale gelir.
Varhkh toplum kesimlerinin olu~turduklan kadro partileri, az
sayJda uyeden olu~an komitelere dayamyordu. ~iinki.i birkac; toprak-
soylu ya da kentsoylunun biraraya gelmesiyle, partinin masraflanm
kar~Ilamak olanakhyd1. Oysa benzeri bir olanag1 kendilerinden yana
partilere saglayabilmeleri ic;in, onbinlerce dar gelirlinin kii~uk 6den-
tilerinin i.ist i.iste konmas1 gerekiyordu.
Sendikalar ve kitle partileri, emekc;i ve dar gelirli kitlelerin siyasal
ya~amdaki ag1rhklannm artmasmda iki onemli a~amay1 olu!?tur-
mu!?tur. Grev ve toplu sozle~me hakk1 sendikalann, oy hakkmm geni~­
lemesi ise, kitle partilerinin gi.icuni.i arthrrru~hr. Sendikalarm ve benze-
ri meslek brgi.itlerinin partilerle dogrudan ili!?ki kurmalanyla da, para
gi.icuni.in kar~1sma bir say1 ve 9rgi.it gi.ici.i <;Ikrru~hr. ~ogulcu demokrasi-
ler i!?te bu dengenin i.izerinde durabilmektedirler. Ozgi.irli.ikler bu denge
olc;i.isi.inde ger~eklik kazanabilmektedir.
Say1 ve brgi.it gi.ici.i, sava~ teknolojisinin c;ok geri oldugu, teke tek
Eskikitaplarim.com
22
~arp1~mamn sava~larm sonucunun belirlenmesinde ba~ rolu oynadigi
dbnemlerde, uluslararas1 siyaset alamnda ~ok iJnemliydi. Ama kitlele-
rin asker olarak bnem ta~Idigi o diJnemlerde, say1sal ~okluk i~ siyasette
fazla bir ag1rhga sahip degildi. Siyasal ~ah~ma, hemen yalmzca se~kin­
ler arasmda oynanan bir oyun gibiydi. Zamanla sava~ teknolojisi ge-
li~tik~e saymm d1~ siyasetteki iJnemi azahrken, tersine ic; siyasetteki
onemi arttJ. Tum yurtta~lara e~it oy hakkmm tamnmas1yla da, bu onem
doruk noktasma vard1.
Bir gbru~e gore; her bireyin tek oya sahip oldugunu bir siyasal re-
jimde, say1 gucu para gi.ici.inden daha buyi.ik ag1rhga sahip olmaktad1r.
Sagcz hiikiimetler bile, iktidarlanm koruyabilmek ic;in geni~ halk kitle-
lerinin istem ve egilimlerine oncelik tammak zorundad1r. Kar~1t gbru~
ise, halk1 etkileyecek kitle ileti~im arac;larmm para sahiplerinin deneti-
minde oldugunu, bu nedenle de oylann onlann c;Ikarlan dogrultusunda
ybnlendirilecegini savunmaktad1r.
Geni~ halk kitlelerinin yeterince bilinc;li ve orgutlu olmadiklan
ortamlarda, para guci.ini.in siyasal c;ah~mada belirleyici olmas1 bekle-
nebilir. Ancak, sendika, kooperatif, dernek ve nihayet siyasal partiler
aracrhgryla orgutlenmi~, kuc;i.ik odentilerin biraraya gelmesiyle belirli
bir parasal gu<; olu~turmu~ kitleler sbz konusu oldugunda durum fark-
hdir. Say1sal ~okluk, ancak bilin<;li ve orgi.itli.i oldugunda toplumsal ve
siyasal bir gi.ice doni.i~i.ir. Yoksa, ornegin tek i~veren kar~Ismda tek
if:i<;inin, tek ti.iccar karf:iiSmda tek kuc;i.ik c;ift~inin hic;bir agJrhgi olamaz.
Siyasal c;ah~manm yalmzca sec;kinler arasmda gec;tigi donemlerde, bi-
linc;siz kalabahklann zaman zaman kendiliginden olu~an ayaklanma-
lan bile, onlar lehine hemen hic;bir ~eyi degif:~tirmemi~tir.
Say1 m1 yoksa iJrgi.it mu daha onemlidir? Bu soruyu, orgi.itsi.iz
c;okluga kar~I brgi.itlu azhgm daha etkili olacag1 bic;iminde yamtlaya-
biliriz. Bunda birincinin bilinc;siz, ikincinin bilinc;li olmasmm da roli.i
bi.iyi.ikti.ir.
Gi.ini.imuz toplumlannda, kitleler brgi.itlendikc;e varhkh toplum ke-
simleri de brgutlenmek geregini duymaktad1r. Orgi.itlenenin siyasal ya-
~amda daha etkili oldugunun gori.inmesi, orgi.itlenmemi~ toplum kesimle-
rini de orgi.itlenmeye zorhimaktad1r. Siyasal c;ah~ma, arhk orgutlera-
rasi bir c;ah~madJr.
23
 c) Kitle iletif?im Ara~lan
Demokratik olsun olmasm, bir rejimde etkili olmak isteyen siyasal
gi.i<;ler a<;rsmdan, kitle ileti~im ara<;lan her zaman bi.iyiik bnem ta~1r.
<;:ogulcu bir demokraside, halkm gene! <;tkarlannm ekonomik giicii
elinde bulunduran azmhgm ()zel <;Ikarlanna feda edilmemesi, kitle ile-
ti~im ara<;lan iizerinde ikincilerin dogrudan ya da dolayh bir penetim
tekeline sahip bulunmamasma baghd1r. Paramn say1ya, ya ~a ba~ka
bir deyif?le sermayenin ernege egemen olmamasr, kitle ileti~im ara<;lanmn
konumuna baghd1r.
Dii~iince i)zgiirliigi.i, dii~iincelerini yayabilme olanaklan bulun-
madrgi zaman fazla bir anlam ta§Irnaz. Siyasal gii<;lerin, kitlelere ula-
~abilmek, kendilerine yanda~ bulabilmek i<;in kullanabilecekleri ara<;-
lann say1si, giiniimiizde i.i<;tiir: Yazi11, sil,Zli.i ve g6riintiili.i basm; yani
gazeteler, radyo ve televizyon. Ornegin biiyiik a<;rkhava toplanhlan,
daha onceden bunlar aracrhgryla ortam hazrrlanmad1k<;a ve daha son-
ra gene bunlar aracihgiyla degerlendirilmedik<;e fazla bir anlam ta~I­
mayabilir. Yapsalar bile, etkileri ge<;ici olur.
Kapah bask1 rejimlerini bir kenara b1rakrrsak; <;ogulcu bir demok-
rasi, yalmz birbirinden farkh partilerin bulunrnasm1 degil, kitle ile-
ti~im ara<;lannm da birbirinden farkh ellerde olmasmr gerektirir. <;:o-
gulculuk, kamuoyunu olu~turacak arat;lann da <;ogulcu olmasm1 gerekli
k1lar. Bunlar iizerinde devletin tekeli oldugunda a<;Ik bir bask1 rejimi
soz konusu iken, ozel ki~ilerin tekeli olu~tugunda iirtiilii, dolayh bir·
baskr rejimi akla gelebilir. Demokrasi sadece g6riinii~te kahr. Yeni di.i-
~iincelerin yayilmasr, yeni toplumsal gii<;lerin siyasal ya~amda agrrh-
'gmr duyurmasr zorla~tr.
Demokratik bir toplumda her isteyen gazete <;Ikarabilir. Ama geli-
~··n teknolojinin gerekleri ba~ta olmak iizere, bir<;ok ko~ul, b6yle bir
1•,iri~imi her get;en gun daha pahah kilmaktad1r. Georges Burdeau'nun
d,, d<·digi gibi; "Sermayesi olanlar dii§iinceleri se~ebilirler, ama dii§iince-
lo ·:,·mwye bulamazlar." Dar gelirli toplum kesimleri, biraraya gelerek
l..-lul1 hi r sermaye olu~tursalar bile sorun <;6zi.ilmii~ saplmaz. <;:unkii
l'.""'''''u)r.dt• bir gazetenin sahf? fiyah, onun maliyet fiyatmm <;ok altm-
d.uill /li'IIIOkmtik ii/ke/erde gazete[er ozellikJe oze[ i]an[ar ve rek[am-
1.11 ···'Y"Nindt· yaljar ve kazan<; saglarlar. 0 reklamlan verenler <;ogun-
'"~ 1.1 itJ'I'I p,irltjlmlt>rdir. Onlar da, kendi <;rkarlarma ters dii~iinceleri
'""'''"'"' Y•'Y'" organlanm desteklemek istemezler.
Eskikitaplarim.com
Serbest rekabete dayah bilyle bir ileti~im ve haber alma sisteminin
ne sonu<; verdigini Duverger ~6yle i>zetliyor: "(:o,~ulcu bir rejimde kit-
le ileti§im ara~·lan devlet kar§zsmda ozgiirdiir, ama para karf?zsmda iizgiir
de,~ildir. Kapitalist ileti§im, normal zamanda yurtta§lan uyutmak, gale-
yan lzalinde o/duklamzda da on/an kz§kzrtmak ,egilimindedir. Oysa normal
zamanda yurtta§lan uyanzk tutmak, kzzgmlzga kapzldzgmda da yatz§tzr-
mak gerekir."
Sermaye sa/zipleri, ya dogrudan kendileri gazete t;tkarabilir, ya da
6zel ilanlat yoluyla gazeteleri etkilemeye <;ah~abilirler. Kendileri ga-
zete <;rkardtklannda, bu siyasal amat;h olabilecegi gibi, ticari amat;h da
olabilir. Bazr i)rnekleri Tiirkiye' de de goriildiigii gibi, yiiksek tirajh ga-
zeteleri satm alarak, onlan kamu yonetimi iizerinde bir bask1 aracr
gibi kullamp kendi ekonomik giri~imlerini daha rahathkla yiiriitmeyi
de deneyebilirler.
Bir<;ok bahh iilkede ve bu arada Tiirkiye'de de, basmda belirli bir
tekelle~me egiliminin goze <;arphgmr stiyleyebiliriz. Tekelle~me olmadan
da yazrh basm sermaye <;evrelerinin etkisine bu Olt;iide a9kken, bir te-
kelle§rnenin durumu daha da agirla~trrdrgi, t;:ogulcu demokrasi a<;tsm-
dan tehlike yarathg1 savunulabilir. Ama bu geli~meyi dengeleyebilecek
ba~ka siire<;ler gozden uzak tutulmamahqtr.
Biitiin yiiksek tirajh yaym organlan tek elde toplanmadtk<;a,
aralarmda belirli bir rekabet olacak ve biiyiik kitle 6rgiitlerinin etkin-
liklerine ve dii§iincelerine ister istemez be!irli bir 6nem verilecektir.
Ornegin milyonlarca yanda~1 bulunan bir sol partinin diizenledigi
biiyiik bir a<;rkhava toplanhsma gereken ilgiyi gostermeyen biiyiik bir
yaym orgamnm, o egilirpdeki_okuyucusunu uzun sure koruyabilmesine
olanak yoktur. ·
Sol egilimli, yiiksek tirajh bir gazeteye i~veren <;evrelerinin ilan
vermeyecekleri iddiasr da tarti~mahdir. 0 gazete tiraj1 oranmda ilan
alamayabilir, ama onun okuyucu kitlesine mahm satmak isteyen ser-
maye <;evrelerinin onu tiimden yok saymas1 da olanakstzdtr. Ote yan-
dan, parasal basktlarla bir gazetenin yaym siyasetini degi§tirmenin
beklenen sonucu vermedigini kamtlayan bir<;ok ornek g6sterebi!iriz.
Yaym organmm y6niinde yap1lan hrzlt ve kokli.i degi§iklikler, okuyu-
cunun bilinci iil<;i.isiinde tiraj kaybma neden olur. (12 Mart d6neminde
Cumhuriyet Gazetesi ve 12 Eyliil doneminde de Y ANKI Dergisi bu ti.ir
y6netim ve dogrultu degi~ikligi ge<;irdiginde, tirajlarmdaki h1zlt fark-
25
hla~ma c;arptct olmu!?tur.)
Dcmokrasilcrde yurtta~larm dogru sec;im yapabilmeleri, dogru bil-
gi edinmelerine baghdtr. Yazth basmm yiiksek tiraj ve c;ok kazanc;
pe~inde ko~arken bu i~levi yeterince yerine getirememesi beklenebilir.
Onemsiz bir cinayet, bir film ya da sahne sanatc;tsmm iizel ya~am1, fa-
lanca iilke prensesinin ~ocuk yapmas1, geni~ kitlelerin ilgisini c;ekmek
i~in ~i~irilerek, biiyiik fotograflar ve ba~hklarla verilebilir. Halkm se-
vin~ ya da ktzgmhklan, gene aym amac;la kJ~ktrttlabilir. Hi~ yoktan
siyasal kahramanlar yaratllabilir. Verilen bilgilerle halka bir tiir
c;ocuk muamelesi yaptlabilir. Bu, baztlanmn iine siirdiikleri gibi, bi-
linc;li ve kastth bir uyutma taktiginin degil, daha ~ok okuyucu ve ka-
zanc; saglama arayt~lannm sonucudur. Bunu dengeleme gorevini de,
genellikle radyo ve televizyon yaymlan iizerinde giic;lii bir etkiye sahip
bulunan devlet yiiklenir.
ABD dt~mda, radyo ve televizyon yaymlarmm da ti.imden ozel
kesimin elinde bulundugu bir iilke yoktur. Kamunun elindeki radyo ve
TV ile ozel ki~i ve kurulu~lann elindeki yazth basm c;ok zaman bir
denge olu~turur. Btiyle bir denge ic;erisinde, yamlhct bir haber siyaseti
izleyen yaym organmm etkisi azalacakhr. Ornegin Demokratik Parti
iktidan 1954-60 ytllan arasmda radyoyu fazla tek yanh kullandt-
gmda, bu giic;lii silahm zamanla i~lemez hale geldigi giiriilmii~tiir. Buna
kan~tltk, siyasal iktidann etkisine biiyiik olc;iide kapah, (izerk bir kamu
kurulw~u konumundaki ingiliz BBC radyo ve televizyonu c;ok biiyiik bir
etkiye ve saygmhga sahiptir. Sezer Akarcah'nm da vurguladtgt gibi; 2.
Diinya Sava~t strasmda, "Almanya, sava§m ba:jlanndaki ilerlemesi ye-
nilgiye di.inmeye ba:;laymca, moral yiikscltmek ir;in abartzlz haberleri on
plana r;zkarmca, Alman halkmzn sava§ hakkmda tlogru haberler a/abilmek
ir;in BBC'yi dinlcdigi bilinmektedir."
Kitle ileti~im arac;lan iizerindeki stkt denetim c;agda~ baskt rejim-
lerinin en biiyiik i.izelliklerinden birisini olu§turur. Ama gii~iimlii bir
basmm ilginc;ligi ve dolaytstyla da etkisi kendiliginden azahr. Alman-
ya 'da Nazilerin iktidarmm ilk ytllannda gazete satt§larmdaki biiyiik
dii~ii§ler dikkati c;ekmi§ti. Tiirkiye' de de, yan askeri yiinetimlerden de-
mokrasiye gec;i§lerde hep tirajlarda yiikseli§ler oldu. Bu iirnekler c;o-
galttlabilir. Ama hemen her iktidar, elindeki olanaklan kullanarak
basmt denetlemek, yiinlendirmek ister. Yanda§ basma yardtm, mul\alif
basma baskt egilimleri gene 1954-60 doneminde Tiirkiye'de c;ok belir-
26
Eskikitaplarim.com
gindi. Kagtt ve matba<1 miirekkebi tahsislerinde, resmi ilanlann deneti-
minde yanh davramlmast yetmeyince, hukuksal bask! yollanna ba~vu­
rulmu~, ama beklenen sonu~ elde edilememhjti. Hapse giren gazeteci sa-
ytst artttk~a, halkm resmi bilgilere giiveni de azalmt~h.
Nazi rejiminin propaganda sorumlusu Gobbets, "Hzristiyan/1k et-
kili, r;iinkii iki bin yzldzr ay111 §eyi tekrarlzyor" derni§ti. Kapalz rejimlerin
tek merkezden yiinetilen yaymlan tatstzdtr, ama belirli bir iil~iide et-
kilidir. Hep aym §eyi duyan insanlar, giderek onun dt§tnda bir dog-
runun bulunabilecegini bile unuturlar. BCiylece, dii§iinen kafalarm
olu§turdugu c;ok kiic;iik bir azmhk dt§tnda, biiyiik c;ogunlugun beyni
ytkanabilir. Bu nastl ki o sistemin manttgt geregiyse, c;ogulcu bir kitle
ileti§irni de iizgiirliik~ii demokrasinin mantlgt geregidir.
Demokratik toplumlar, ic;te haber kaynaklanmn ~ogulculugunu
saghkh bir kamuoyu olu~umunun vazgec;ilmez ko~ulu saytyorlar. Oysa
uluslararast kamuoyunun olu§umunda birkac; dev haber ajansmm te-
kelinin siiz konusu olmaya ba§ladigt, ozellikle bir ktstm geri kalmi~
iilke tarafmdan cine siiriiliiyor. Uluslararast haber akt§tmn bazt biiyiik
devletlerin yaranna olarak zaman zaman yanh bir bic;imde yiiriimesine
kar§I c;oziimler aramyor.
"Diirdiincii giir;'' saytlan kitle ileti§irn arac;lanmn, onemini giinii-
miizde de korudugunu ve hatta arthrdtgmt s6yleyebiliriz.
2. $iDDETE DAYAL! ARA<::LAR VE YONTEMLER
Tarih boyunca §iddet, ,siyasal c;atl~manm yaygm bir aract olma-
saydt, §atolara, kalelere gerek kalmaz, saraylann etraft yiiksek duvar-
lar ve surlarla ~evrilmezdi. Devletin amact §iddeti yoketmek degil, §id-
detin yurtta§larca birbirlerine ve devlete kar§t kullamlmastm iinle-
mektir. Devlet, gerektiginde §iddete ba§Vurmak tekelini elinde tutmak is-
ter. Ama §iddet olanaklanm yitirirse, otoritesini ve etkisini de yiti-
recegini bilir.
Toplumsal gi.ic;lerin birbirlerine, halka ve siyasal iktidara kar§I
kullandtgt ~iddetle, siyasal iktidann onlara ve halka kar§t ba§vurdugu
§iddeti birbirinden aytrarak inceleyecegiz.
insanlan "~iddet" kullanmaya iten nedenler sadece toplumsal degil,
aym zamanda ruhsaldtr. Aym ko§ullar ic;inde bulunan bazt bireyler
l?iddete ba!?vururken, bazdan tepkilerini ba§ka yollardan gostermeyi
27
sec;erler. "~iddetin Psikolojisi" bu nedenle konumuz ac;tsmdan onem ka-
zamyor.
"Siyasal ~iddet" denince hemen akla "terbrizm" gelir. Ter6rizmin
anlammt, amacm1, tiirlerini, nedenlerini ve "terbrizme kani' sava~1m1
da son bbliim olarak ele alacagtz.
a) Toplumsal Gii~lerin Kulland1g1 $iddet
Tum siyasal rejirnlerin istikran, siyasal iktidann toplumdaki giir;
dengesini iyi yansltmasma baghchr. En biiyiik toplumsal giic;lerin tem-
silcileri iktidarda oldugu zaman, devlet otoritesinde bir bo~luk ve re-
jimde de ciddi bir zaytfhk soz konusu olmaz. Tersi bir durumda ise, ik-
tidann dt~mda kendisinden daha biiyiik bir giic; bulunacag1 ic;in, iktidar
otoritesini tiim topluma kabul ettirmekte giic;liik c;eker. Bir bunahm
ba~lar.
Toplumdaki giic; dengesi duragan degil, degi§ken ~ldugu ic;in,
degit~en giic; dengesine bagh olarak iktidann el degi§tirebilmesi, ya da
yiikselen toplumsal giic;lerin giic;leri oranmda iktidan etkileyebilmeleri
gerekir. Rejimin iktidara ulat~mak ve siyasal kararlan etkilemek ic;in
koydugu kurallar buna elveriyorsa, gu'~ dengesinin degi~mesinin ya-
rathgt bunahm rejim ic;inde kahr. Siyasal iktidar, yeni dengeleri yan-
sttacak bic;imde el degi§tirir. Ama rejim bu yolu hkamt§Sa, siyasal ikti-
dann dt§mda daha biiyiik bir giic; ya da giic;ler birliginin olw~masma
kar~m, rejimin c;erc;evesi bu yeni durumun siyasal iktidara yans1masm1
engelliyorsa, bunahm rejim iizerine kayar. Ban~c;1 yollardan elde edi-
lemeyen c;oziim, ~?iddete dayab yontemleri gi.inderne gelirir. Yiikselen yeni
gi.ic;:lerin iktidanm saglayacak yeni bir rejim kurulur.
Degi~en toplurnsal giic; dengesine bagh ola~ak siyasal iktidarm el
degi~tirmesine olanak veren rejim, saglam ve istikrarh bir rejimdir. Top-
lumsal barz~, giic;-ler dengesinin siyasal iktidara yanstmasma baghdtr.
Giic;ler dengesindeki degit~me, siyasal iktidarm el degi~tirmesini gerekr1
tirecek blc;:iide olmayabilir. Ama gelit~en her toplumsal giice, giicii ora-
nmda siyasal iktidan etkileme olanag1 tammayan bir rejir;t, toplumsal
ban§! ve giderek siyasal istikran bozacak tohumlan ic;inde ta§tyor de-
mektir.
Ser;im, giic;ler dengesinin belirlenmesinde bat~vurulan bant~c;t bir
yoldur. Sec;imler bu amaca hizmet etmekten uzaklat~hkc;a, ban§c;I olma-
Eskikitaplarim.com
2R
yan arac; ve yontemler de devreye girer Ban~c;1 arac;lar etkisini yitir-
dikc;e, ~iddete dayah arac;lar, giic;ler dengesinin siyasal iktidara yan-
Sihlmasmda daha c;ok kullamlmaya ba§lamr.
Gelit~rni§ silahlan biiyiik Olc;iide devlet tekelinde bulundugu c;agda~
toplumlara gelinceye kadar, toplumsal giic;lerin birbirlerine veya cjev-
lete kar§I §iddet kullanmalan daha kolay ve dolaytstyla da daha c;ok
ba~vun.Iian bir yoldu. Giiniimiizde bile baz1 geri kalmr§ iilkelcrde ya da
geri kalml$ bolgelerde, a§iretler siyasal ve toplumsal ya~amdaki agn-
hklanm silahh giic;leri sayesinde koruyabiliyorlar.
<,:agda§ toplurnlarda, devletin elindeki §iddet olanaklanmn bii-
yiikliigii, siyasal c;ah§rnalarda toplurnsal giic;lerin §iddete ba~vurma­
lanm c;ok zorla§hnyor. ~iddet, ancak tiim ban§c;t yollann hkandtgt,
hak ve dii§iincelerini savunmak ya da iktidara ula§mak ic;in bat~ka bir
aracm kalmadtgt inancmm yaygmla.~hgt ortamlarda etkili ve gec;erli
olabiliyor. Eger ordunun bir kesimi de, bu silahh harekete destek veri-
yorsa, siyasal iktidann ktsa say!labilecek bir darbe ile el degi§tirdi-
gine tamk olunabiliyor. Tersi durumlarda ise uzun bir ic; sava~ ba§-
hyor. Muhalefetteki giic;ler, diizenli orduya kar§l sava~unlanm k1r ya
da kent c;-eteleriyle yiiriitiiyorlar.
<;a1~da§ toplumlarda, siyasal iktidarlara kar~I kullanilan §idde-
tin ba§anya ula~abilmesinin, biiyiik blc;iide ordunun durumuna bagh
oldugunu si'lyleyebiliriz. Sovyet Devrimi, Birinci Diinya Sava$1 kot~ul­
lannm maddi ve manevi ac;tdan c;6kerttigi bir orduya kar§I ba§anldt.
(:in ve Vietnam'da devrim, t1pk1 Kemalist devrimde de oldugu gibi, ulu-
sal bagirnSizhk sava§ma ko§ut olarak, onunla birlikte olu~tu. Ba-
gunsiziik ic;in savat~an giic;ler, dogal olarak orduyla buti.inlet~rni§lerdi.
jkinci Dii mta Sava~1 sonunda DoRu Avrupa' da komiinist rejimlerin ku-
rulmasJ, bu. kez -baz1 duruml~rda kurtanc1 roliini.i de oynayan- Sovyet
ordusunun etkisiyle gerc;ekle§ti. Dt§ giiciin dogrudan kan~mas1yla, ic;-
teki dengeler de degi§ti. Castro'nun silahh miicadelesinin Kiiba devri-
mine kadar uzanmas1 ise, Batista'nm amans1z diktatorliigiiniin, ~iddet
di§mdaki biitiin c;oziim yollanm hkamas1 sayesinde oldu. Silahh rniica-
dele, o ortam ic;inde yasalhk kazand1.
Toplumsal giir;ler arasmdaki miicadelede §iddete ba§vurulmasm-
da, baZI durumlarda dogrudan siyasal iktidann bilinc;:li tutumu da rol
oynayabilir. 1930'lu yt!larda, Almmzya 'da Nazilrrin askeri yaptda or-
giit kurmasma ve t~iddete dayah ybntemler kullanrnasma hiikiimetin goz
29
yummas1, sol partilerin de kendilerini korumak i<;in benzeri bir yola
girmesine neden olmu~tu. 1960'dan sonra Tiirkiye'deki baz1 gelifimeler
de aym <;er<;evede degerlendirilebilir.
$iddete dayah ara<; ve y6ntemler, ku~"kusuz ki silahh sava~1mdan
ibaret degildir. Yasal olmayan her zorlama ve yiintemi bu s1mfa soka-
1
biliriz. 1968'lerde <;e~itli ulkelerde iigrencilerin bafiVU~duklan "boykot
vc i~galler" de baz1 durumlarda ~iddete dayah ara~lar olarak nitelen-
dirilebilir. istemeyen iigrenciler de boykota zorlandiklannda, ders ya-
pilmasma zorla engel olundugunda, artJk ban~<;:! arac;:lardan siiz edile-
mez. ('.iftr;ilerin bir karayolunu kesip trafigi engel!emeleri, giistericilerin
baz1 arabalan yakmalan, patlayici madde ta~llyan yazilar asmalan da
ban~<;:I ybntemler degildir.
Ban~<;I yollardan dile getirilen istek ve du~uncelere kamuoyunun
ve siyasal iktidarlann ilgi gdstermemesi, bu ti.ir silahs1z ~iddet eylemle-
rine neden olabilmektedir. Ban~<;:I eylemlere bnem vermeyen kitle ile-
ti~im arac;:lan, ~iddete dayah arac;:lar kullamldigmda tutum de$iAtire-
bilmektedir. $iddete dayah yiintemler biiylece 6zendirici olmaktad1r.
Filistin davasma kapah olan gazete sayfalan ve televizyon ekranlan,
ancak bir dizi u~ak kac;:Irmalar nedeniyle tutum degi~tirmi~tir.
b) Siyasal iktidann Kullandtgt $iddet
$iddet ~iddeti dogurur. Siyasal iktidara kar~I ~iddet kullananlar,
siyasal iktidan da kendilerine kar~I ~iddet kullanmaya zorlam1~ olur-
lar. Hele bu ~iddet, iktidann da (itesinde rejimin kendisine ybnelmi~se,
tehdidin buyuklugu bl~usunde rejim de ~iddete ba§vurur. iktidan ele
get;:irecek guce sahip olmadan ~iddet kullananlar, sonunda bir baskz re-
iiminin gerekc;:elerini ve ortamm1 hazirl<lJTli~ durumuna du~ebilirler.
Tum bask1 rejimlerinin mantigi, Cromwell'in ~u cumlelerinde giz-
lidir: "On yurtta~tan dokuw benden nefrel mi ediyor? Eger yalnzzca
OllllllCIISll si/ahlz ise, bll1lll1l hir;bir Ol!C11li yokt11r ... "
Siyasal iktidann yurtta~lara kar~1 !!iddet kullanmasmi yasalla!j-
tJran bask1 rejimleri, genellikle toplumsal bunahmlar sonucunda ortaya
<;Ikar. Bu bunahmlann bazdan yap1sal, bazdan ise gec;:ici it;: ya da d1~
kofiullann yarathgi bunahmlard1r. Yaptsal bunalzmlar, i)zellikle
toplumsal-ekonomik yap1daki geli~melere siyasal kurumlarm ayak uy-
duramadiklan durumlarda olu~urlar. Ekonomik ve toplumsal guc;:lerin
Eskikitaplarim.com
30
el degi~tinnesine kar~1hk, siyasal iktidar guctinu yitirmi!i toplum kesim-
lerinin uzantisi olmayi surdtirebiliyorsa, buna olanak veren siyasal
kurumlar varhklanm surdurmekte direniyorsa, bu bir yaptsal bu-
nahmdtr. Ya eski di.izeni korumak ic;:in bir bask! rejimi kurm<~k gerekir,
ya d.1 eski rejimi ~iddet kullamrak devirenler, yPni duzen yerle~inceye
kadar bir bask1 rejimi kurmak zorunda kahrlar.
Yapts,ll olm.1yan bunahmlann en iyi iirnegini gec;:ici cko110111ik bu-
nalulllar olu~turur. Kitlelerin ya!jam duzeyindcki gerilerne, bunaltmm
ytiktiniin d<Jha c;:ok hangi toplum kesimlerince ..,:ekilecegi gibi sorunlar,
basklct bir y(lndimi gundemc getirebilir. Toplumda ort,1ya <._:Jkan kar-
ga~phklar, ancak siyasal iktidann ~iddet kullanmasiyl<~ dizginlenebi-
J,., <'"- hi r noktaya varabilir. Duzene kar!il olanlar, bunahmm yarattigi
ho~nubu/lu.~u bu ,Jma,;;la kullanmaya c;:ah!?Irken, ayncahkh toplum ke-
simleri de bu ayncahklanm korumak ic;:in siyasal iktidan bask1 ve
~iddet kullanmaya itebilirler.
Kendi <;:1karlarma yardtmct olacak basktct bir yonetimin olu~­
masma y<HdJmcJ olmak amaCiyla, baz1 i<; ve dt~ guc;:lerin bunahm1
kt~k1rtm,1k it;in ..;aba g6sterdikleri durumlar da vard1r. 1-bzirlanan or-
tamdan yararl<marak ya sivil yiinetimin sertle~mcsi, ya da askeri bir
yiinetimin kurulmas1 saglanabilir. Demokratik kurallar i<;:inde ger-
<;:ekle!itirilemeyen baz1 bnlemler, atilamayan baz1 adunlar biiylece gun-
deme getirilebilir. Bunahmm sorumlulugu baz1 toplumsal gti<;lere ytik-
lenerek, bu gtit;lere kart~I !jiddet kullamlmasi da bir iilc;:ude me~ru­
lat~tmlabilir.
Siyasal iktidarlann ge<;ici ya da surekli bic;:imde ~iddl'l kullanma-
lanm <;:e!jitli ideolojiler at;:Ismdan da degerlcndirebiliriz. Fa~izmc kadar
uzanan sagcz ideolojiler, insamn dogufitan kiiti.i oldugunu savunurlar.
Ancak dogu!jtan iyi ve iisti.in yaratdmt!j olan kut;:i.ik bir az1nhk bu
<;:erc;:evenin di~mdadir. Dogu~tan bencil ve vah~i olan insanm kendi
ba!?ma serbest birakilmasi, toplumlann ve tum olarak insanhgm aley-
hine sonu<;lar verir. Uygarl!gm ilerlemesi, o kut;:i.i.k se<;:kin azmhgm,
geni~ ha!k kitlelerini bask! ile egitmelerine ve gerektiginde !!iddet kul-
lanarak iyiye ve dogruya dogru ybnlendirmelerine baghd1r. T1pki bir
t;:obanm ve c;:oban kiipeklerinin koyunlan yiinlendinnesi gibi.
. Biiyle bir du~unce sistemi i<;:inde elbette ki dcmokrasiye yer olamaz
ve siyasal iktidium me!jrula~tmlan ~iddetinin ge•;ici olmas1 dti~i.ini.i.le­
mez. <;unku e~it olarak yarahlmami~ olan insanlarm buyuk <;:ogunlugu
31
kiitudur. iyi olan azmhgm onlara kart?! geldiklerinde ~iddet kullanmasi
ise, bizzat onlann da yarannad1r.
So/cu ideolojilerin hareket noktas1 ise tam tersinedir. Hobbes, "in-
san insanm kurdudur" derken, Rousseau, "insan iyi do,~ar, topltmt onll
bozar" du~uncesindedir. Oyleyse ~iddeti insana kar~1 degil, onu bozan
toplumsal di.izene, yani toplumsal kurumlara ve all~kanltklara kar~t
kullanmak gerekecektir. Bu nedenle de devletin kullanacagt ~iddetin
surekli degil, ge<;:ici olmas1 siiz konusudur. Marksisllerin dcyimiyle, "in-
sanm in sam somiirdiigii, insam yabmlCila:;;tzran" ko:'lullann degi~mesin­
den sonra tum bask1 ve ~iddet son bulacaktlr.
Devletin kulland1gi bask1 ve !iiddet, fa:'list rejimin vazgc<;:ilmez bir
pan;asidir. Oysa "proleterya diktatorliigii "nu marksistler, zorunlu am a
ge<;:ici bir a~ama saymaktad1rlar. Fa~istler, toplumu insandan gelebile-
cek kt1tu!Uklere kart?! koruduklan du:'luncesindedirler. Solcu bakvi
a<;:1smda ise, insanm toplumsal kiitu!Uklere kar~t korunmast iincelik
ta~1r. Marksistlere gbre; o kiitU!i.ikleri yaratan kurumlann tcmizlenme-
sinden scmra, artlk devlete bile gerek kalmayacakt1r. Daha dogrusu
devletin polisine, jandarmasma, askerine, yani bask1 ve ~iddet olanak-
lanna gerek kalmayacaktir.
<;:1k1~ noktasmda solcu giirut?e yakm olmakla birlikte, <;:agda~ li-
beral dii"iincenin bu iki u<;: arasmda yer aldigm1 stiyleyebiliriz. <;:agda~
Jiberaller de insanm dogu~tan iyi oldugu kamsmdad1r ve bu ncdenle de
gene! ve surekli bir bask1 ve ~:~iddet kullamlmasma kar~ldirlar. Ama
devletin ~iddet kullanmaktan ti.imden vazge<;:mesi de du~i.ini.llemez.
<;:i.inku her toplumda, topluma uyamayan, toplumun diger bircylerine
zarar verebilen kit?iler bulunabilir. Onlann varhgmdan hareketle bir
bask1 rejimi kurmak ne kadar yanht?sa, toplumu onlara kar!?l koruma-
mak da o cil<;:ude yanh!?tlr.
Konuyu kapamadan iince, ara<;:-ama<;: baglantJsma da egilmek gere-
kir. ~iddetin bir ara<;: olarak kullamlmasl, se<;:ilen amaci da etkiler mi?
Ama<;: m1 araCI belirler, yoksa ara<;: m1 amaCI? Ornegin ban~<;:1.bir ama··
ca, §iddete dayah ara<;:lardan hareketle ula§mak olanakh m1dJr?
Hemen tUm incelemeler, ara<;:la ama<;: arasmda bir uyumun bulun-
masi gerektigini gi.'lsteriyor. Devletin tum bask1 ve ~iddet olanaklannm
yok olacagt til<;:ude ban§<;:I ve demokratik bir amao hedefleyen Lenin ve
yoldat?lan, o amaca ula~mak i<;in "ger;ici" bir bask! rejimini (proleterya
32
Eskikitaplarim.com
diktatOrliigii) ara<; olarak se<;:mi~lerdi. 1917'den bu yana, toplum bireyi
yabancilat?hran, bozan kurumlarmdan temizlendi, ama ge<;:ici olmas1 ge-
reken bask1 rejimi, bir olc;ude yumu~ayarak da olsa si.ireklilik kazand1.
Daha demokratik bir a~amaya ulat?manm belki de en buyuk engelini, o
amaca ula!?mak i<;:in s~ilen arac; ol~turdu.
Tersi bir ornegi de Bahh komiinist partilerinde gi:iruyoruz. <;:!kl§-
ta marksizm-leninizme s1k1 s1k1ya bagh olan bu partiler, her zaman
ac;1k<;:a si:iylemeseler bile ilk amac; olarak proleterya diktati:irlugune
benzer bir kurumlat?map i:ingoruyorlard1. Bant?<;l olmayan bu amaca
ulat?mak i<;:in sec;tikleri ya da kabul ettikleri arac;lar ise barJ§\!Yd!.
iktidara silahla degil, parlamenter demokrasi c;erc;evesinde, serbest ge-
nel sec;irnlerden yararlanarak geleceklerdi. Ama giderek arac; amac1 ken-
disine uydurdu. Proleterya diktatorlilgu hedefinden vazgec;tiklerini,
sosyalizmi liberal demokrasinin kurumlanm koruyarak ger<;:eklet?ti-
receklerini ac;1ktan si:iyleyecek bir noktaya vardilar. Se<;:ilen ban!?t;l
arac;lar, bu partilerin yap1lannm ve ideolojilerinin de daha bant?t;I
yonde degit?mesine katklda bulundu.
Fa!iist ideoloji bant?<;l arac;lan bat?tan reddetmekte, devleti ele
gec;irirken de, onu korurken de ~iddete dayanmay1 ongi:irmektedir. Bir
~iddet ve bask1 rejimini gene t?iddete dayanarak kurmak si:iz konusu ·
oldugu ic;in, kendi ic;inde arac;, amac; uyumunu saglarrut?tlt. Kurdugu re-
jimle ideolojisi arasmda bir tutarhhk vardtr. Oysa aym t?eyi marksist
rejimler ic;in soyleyemeyiz. Basktya dayanmayan bir rejime heni.iz
ulat?amamt§ olmay1, onlann ideolojileriyle tutarh olarak savunmalan
zordur.
c) ~iddetin Psikolojisi
insan nic;in ~iddete ba§vurur? insam, tammad1g1 insanlan bile
aclmasizca oldiirmeye iten etkenler neler olabilir?
Ti.im siyasal du§iince tarihi, aym zamanda, iki dii~unur kesimi
arasmdaki bir kar§lthgm tarihidir: lnsan.lann dogut?tan "kotU" olduk-
lanna inan.anlarla, insanlarm "iyi" ya da "kotii" olmalarmm ko~ullara
bagh olduguna inananlar arasmdaki bir kart?lthkhr bu. Ama insanla-
nn dogu§tan ozellikleri ne olursa olsun; i<;:inde bulunduklan ko:'lulla-
nn, "kotii" davranJ.t?larm ortaya <;:1klp <;:tkmamasmda etkili oldugu da
bir gerc;ektir.
33
 Erich Fromm, ruhsal kaynaklanm ara!jhnrken, ·bizi ilgilendiren
~iddet tiirlerini ii~ a}'l.I'arak inceliyor: Tepkisel ~iddet, odiinleyici fiid-
det ve "kana susamz~l1k.",
1. "Tepkisel ~iddet", insanm -kendisinin ya da 'ba!?kasui.ui.- "ya-
!?ammt, ozgiirliigunii, onurunu ve mahm korumak" ic;in ba!?vurdugu bir
!?iddeftiirii. Tehdit edilme duygusundan, yani ."korku"fan kaynak- .
laruyor. · · · · . ), . tnsan "zayiflzk, kaygz, yetersizlik ~ gibi nedenlerle eyleine ·gec;e-
Tepkisel fiiddetiri de kendi ir;inde dort ayn tiirii var.
insanlann -gerc;ek ya da goriintiide- bir "saldm" kar§tsmda bu-
lunduklan izlenimini almalar1, onlan "korunma amac;h §iddet"e itebi-
liyor. c;a~da§ sava~larm c;o~da da, "sav~" halkm g6ziinde bu g~ek
ile "yasalhk" kazamyor.
Tepkisel §iddetin bir b~ka tiirii c:J.e, "engellemelerden kaynaklanan
• ~iddet". GerekSinmelerinin kar§llanmast engellendiginde, hayvanlarm,
c;ocuklarm ve hatta ergin ki~ilerin saldtrganla~ttgmt goriiyoruz. Bu
"yok etmek" amacma de~il, "ya~amak" amacma yonelik bir saldu-
ganhktlr. (Sevilen, gereksinme duy~lan ~eye bir ba§kasmm sahip ol-
masnun yaratbgl "ktskanc;hk"tan kaynaklanan saldtrganhk da, bu tiire
girer.)
"()' altcz ~iddet" de, tepkisel §iddet ir;erisinde yer ahr: Fromm, bu
!jiddet tiiriinii !j6yle tannnhyor: "G~siizlerin, sakatlarm, zarar gO-
rerek ytktlnu!jlarsa, kendilerine saygilanm onilrmak ic;in b&!jvura:..
bilecekleri bir tek yol vardu; 'goze goz, ~e di!j' kurahna gare Oc; al-
mak. Yaratlct bic;imde ya§ayan bir insan hie; de boyle bir gereksinme
duymaz. A~agdanmt§, incinmi~ olsa bile iiretici ya§ama siireci ona
gecrmiljte gordiigii zararlar1 unuttuiur. Dretme yetenegi, oc; alma istegine
a~tr basar ... En geri topluluklarda oc; alma duygusunun c;ok guc;lii
oldugunu gorebiliriz. Bu yiizden, sanayile~mi§ uluslarm en c;ok ezilen
alt-orta smtflan, trksal ve ulusal duygularm odaklandxg1 smiflar ol~ ·
duklan gibi, oc; alma duygular1mn da toplandt~ suuflarthr.:."
Tepkisel §iddet grubu ic;inde, bizi belki de en c;ok ilgilendiren .
§iddet tiirii, "inancm -ve umu.dun- ytkdmasmd4n dofan" §iddettir.
"Biiyiik oz,ade ald4tzlmz~ ve dii§ kznklzgma ugtamz~ bir ki~i . ya~md4n .
nefret de edebilir. Y~amtn kiitiilii.k dolu, insanlann kiitil, lcendisinin de
kiitii oldugunu. kanttlamalc. ister. Y.,ma inanan, y~mz seven ama dii§
kmkltgzna ugram~ olan ki~i boylece sinik, yzkzct biri olup pkar. Ytkzczltk
34
Eskikitaplarim.com
umutsuzluktan dogmu~tur; ya~amda ka~zla~zlan umut kmklzgz ya~amdan
nefrete yol afmZ~flr."
2. Erich · Fr:omm, "i.idiinleyici ~idderi, "i.iliim sevgisi"nden daha
hastahkh bir §iddet tiirii olarak . nitelendiriyor. Odi.inleyici §iddet,
"giirsiizliigii" gizlemeye ya da guc;siizlii~ii "telafi" etmeye yonelik bir
§iddet tiirii ol~rak ortaya ~tktyo.r.
miyorsa "giifSi.iz"diir. GiiQ>iizlii~iinii hissetmenin verdigi act, ruhsal
dengesini bozar. Giic;siizlAgiinii kabullenememesi nedeniyle ba§vu-
rabilece~i iki yol vard1r: Ya giic;lu bir ki!ji veya topluluga boyun egip
onunla ozde§le§meye c;alujmak, ya da b~kalarzm oldiirerek yok ederek
kendini karutlamak. Fromm bu durumu §Oyle anlabyor:
•ya~m yaratabilmek, gii,siiz insanda bulunmayan birtakzm nitelik-
ler gerektirir. Ya~am1 yok etmek irinse, yalmzca bir tek nitelik -7iddete
ba~vurmak-· yeter: Boylece kendisini yadszyan ya~amdan or alnzz~ olur.
Odiinleyici ~iddet, giirsiizliikten dogan, giirsii:tliigii odiinleym bir ~iddet
tiiriidiir. Yaratamayan insan yok etmek ister ... Odiinleyici ~iddet,
ya~anmamz~, sakat bir ya~amm sonunda dogan bir ~iddet tiiriidiir. Bu
~iddet, cezalandmlma lrorkusuyla bastmlabilir ( ... ), ancak insanz ya~ama
baglayan ko~ullarla ortadan kaldzrzlabilir. Odiinleyici ~iddet, tepkisel
~idd!t gibi ya~mtn ltizmetinde degildir; yQ.§amtn yerini alan hastalzklz
. 'b!~eydir; onun sakatlzgmm, bo~lugztnun kanztzdzr."
3. Erich Fromm'a gore, "ktina susamz~lik" da bir §iddet tiirii.
Ki~i "lean akztarak kendisini canlz, giiflii, e~siz ve ba~kalarmdan iistiin"
duyuyor. Gerc;i bu daha c;ok ilkel topluluklarda goriilen bil' durum ise
de, ,c;<~gda:j diinyada tiimden yok oldugunu da soyleyemiyoru,z.
"Oldiirmek, en ilkel diizeyde rm 6'iiyiik sarho§luk; en biiyiik kendini
dogrulama yolu olur.' "llkel anlamda ya~amtn dengesi ~oyle kurulur:
Oldilrebildigince oldilrmek, yeterin~e .kana 'doyduktan SOPITa da oldii-
riilmeye hazzr C?lmak ... "
!liddet tiirlerini boylece sJmflandtran Fromm; "§iddet "e ya da
"barz~"a yatkm ruhsal yapdar1 da ikiye ay1r1yor: "Oliim severlik" ve
"ya§ltm severlik.".
Oliimseverler ic;in, gelecek degil gec;mi§ anemlidir. Hic;bir zaman
gelecekte ya§amaz, hep ge~miljte yal}arlar. Onlara gore, yalmzca iki
. "cins" insan vardu: Gii~liilerle giiQ>iizler, oldiirenlerle oldiiriilenler.
35

"Katzkszz bir oliimscver" tipinin en a~Ik Cirnegi ise Hitler'dir.
"0/iimsever onderlerin etkili olmalarz, smzrszz oldiirme yetilerin-
den ve isteklerinden gelir. Onlarm oliimsever kif?iler tarafmdan tutulma-
larz bzmdandzr. Oliimseverlerin dtf?mda kalanlara gelince; onlar, bu
kif?ilerden korkar, korkularmm bilincine varmaktansa onlara hayranlzk
duymayz yeglerler ... Oliimsever ki:;i denetime tutkzmdur; denetlerken
yaf?amz oldiiriir. Yaf?ama kar$1 derin bir korku duyar; 9iinkii yaf?am, yapzsz
geregi diizensiz ve denetimsizdir ... "
Bir toplumda "()\i.imsever" ki~ilik yap1smm yaygmla~mas1 Cil~ii­
siinde ~iddet ve baskiyi 6nlemenin, ho~goriilii ve ban~<;! bir ortam ya-
ratmanm zorla~acagm1 soyleyebiliriz. Saghkh bir khzilik, "ya:;am sev-
gisi"nin ag1r bashgi ki~iliktir. Ki~iligin olu~umunda <;:ocukluk yillan
belirleyici olduguna gore; <;:ocukta ya~am sevgisinin geli~ebilmesi i<;:in en
6nemli ko~ul, onun "yaf?amz seven insanlarla birlikte" bulunmasidir. "in-
san enerjisinin rogu, saldmlara karf?Z ya$amz savunmak, a~lzktan kurtul-
mak irin harcamrsa, yaf?ama sevgisi engelenir ve oliim sevgisi gii~lenir."
Fromm, bir toplumu olu~turan bireylerde ya~am sevgisinin ge-
li~ebilmesini, en <;:ok ~u i.i~ ko~ulun varhgma baghyor: Giiveulik, adalet
ve ozgiirliik ... Yani, toplumu olu~turan bireylerin canlan ve onurlu bir
ya~ama elverecek "maddesel ko~ullarz" tehlike i<;:inde olmamahdu.
Hi~bir birey, ba~kalanmn ama<;lan i<;:in "ara<;:" olarak kullamlama-
mahdu. Herkese toplumun "etkin ve sorumlu bir i.iyesi" olma olanag1
saglanmahd1r. Ya~ama kar~1 ilgisini yitirmi~ bir insamn "iyiligi se<;:ebil-
mesi"nin umulamayacal?;l unutulmamahdrr ...
......
Son y1llarda diinyada -gide,~ek artan 6l<;:iilerde- tamk oldugumuz
"milliyetri~iddet" ve "etnik teror" olgulanmn gerisinde acaba ne gibi
ruhsal etkenler var?
Her canh kendi varhg1m koruyabilmek i<;:in "<;:evre"ye kar~1 bir
sava~Im verir. "Dost" ve "dii~man" kavramlan da, bu si.ire<;: i<;:inde or-
taya <;:Ikar. 1nsan, varhgm1 koruyabilmesi a<;:Ismdan "engel" olarak
algiladigi ogeleri "dii~man", kendini "destekleyici" gordiigii ogeleri de
"dost" olarak alg1lar.
Yurtseverlik, iizerinde ya~anan topraklan ve o topraklarda ge-
<;:erli "belirli bir ya~am birimi"ni benimseme ve koruma egilimidir. Oysa
milliyet<;:ilik, par<;:asi olunan "ulus" ve "etnik grup" adma "gii<;: ve
36
Eskikitaplarim.com
saygmhk" kazanma amaC!m da i~erir.
George Orwell'e gbre kendi kesiminin "a~a,~zhmmasz, kiiriim-
senmesi ya da rakiplerin oviilmesi",milliyet~i ki~ide huzursuzluk yC!-
ratJr. Bu durumdaki ki~inin rahatlayabilmesi, "serf bir tepki"nin veril-
mesine baghd1r. Milliyet<;:i ki~i, kendi tarafma yap1lan "zuli.im" ve
haks1zhga sert tepki gbsterirken; kar~I tarafa yap1lan "zuliim" ve hak-
sizhgi algilamakta ve kabul etmekte zorlamr.
Etnik gruplar ise, "farkll bir kimlik" duygusunun ve bu duygunun
gelecek ku~aklara aktanlmasmm iiriiniidiir. Bu durum, bir yandan grup
iiyelerinin kayna~masm1 ve dolayisiyla grubun devamhhgm1 saglar-
ken, bte yandan, diger gruplardan ay1rarak gelecegini tehlikeye sokar.
<;unkii bir grubun varhgmi siirdiirebilmesi i~in, aym zamanda "di.i~­
man"a gereksinmesi vard1r. Ger~ek ya da "varsay1lan" dii~man, grup i~i
dayam~may1 ve birligi kolayla~tmr. Birey, genellikle grup i~inde "ken-
di ozelliklerini yitirir" ve "grubrt grup yapan iizelliklere gore" davramr.
Birey, i~inde bulundugu grubun degerini abartmak, kendi yetenek-
lerini ve guciini.i "askzya almak" egilimi i~ine girer. Freud'a gC>re, "insan
gii(:lii bir onder tarafmdan yiinetilcn gii(:lii bir gnrp irinde o/mak isteyen
diizcnsiz bir hayvandzr". Birey, iinderi "yiiceltirken" kendisini "yetersiz"
olarak algilar.
Unutmamak gerekir ki; etnik grup i~indeki "ortak kimlik" duygusu,
bireyin "zedclcncn benligi"ni koruyan duygusal bir i~levi de yerine geti-
rir. Dii~man grup "psikolojik olarak bir uzaklzkta tutuldukra" etnik gru-
bun kayna~mas1m saglar. Ama "diif?mmim bize benzcdigini" di.i~iinmek
bunahm yarahr. Varhgm1 si.irdiirmek isteyen grup, aradaki "kii~iik"
farkhhklan biiyiitmek, hatta yeni farkhhklar yaratmak aray1~1 i~ine
girer.
"Etnik r?iddct "e kahlma egiliminin en ~ok gen~ler arasmda bulun-
masmm bir nedeninin de ruhsal oldugunu sbyleyebiliriz. Ergenlik
~agmdaki en Cinemli sorunlardan birisi, "ben kimim" sorusundan kay-
naklamyor. Yaruh bulamamak ya da "net" bir yamt verememek, bunahm
yC~rahyor. Ornegin Almanya'da ya~ayan Tiirk ailelerin ~ocuklan, bu
bunahm1 a~abilmek ve dolayisiyla "a~Ik~a farkh" bir kimlige sahibola-
bilmek i~in, "dinci" ya da "a~m milliyet~i" gruplar i~inde daha ko-
layhkla yer alabiliyorlar.
Giineydogu'daki "etnik teror" olgusunun gerisinde de, bu ruhsal et-
37
kenden siiz edilebilir. Ozellikle askeri y<>netim donemlerinde artan
"Kiirt kiiltiirel kimligi" iizerindeki baskdarm, i'mcelikle· genc;ler fize-
rinde "olumsuz" etki yaptlgt ac;tkhr. Buradaki "direnme", bir tiir "ki~!­
ligini savunma" dogal mekanizmast:r).m uriinudur. Ancak ''bireysel ki.m-
lik" kar§JSmdaki tehditin kalkmasmdan sonra da "savunma mekaniz-
lll!llan"run siirmesi duruinunda, saghksiZ bir ruhsal durumd~ saz etme
olanag1 vardtr.
"Siyasal psikoloji" alanmda uzman olan Prof. Vam1k D. Volkan,.
"etnik duygu· olu§up yerle§tikten sonra, onu degi§tirmenin c;ok giic;,
hatta hazen olanakstz oldugunu one si.iriiyor. Etnik ~mli~in de~i!j­
tirilmesi yiiniinde bask1larm artmasmn, etnik grubun kelldi kimli~ine
daha s1k1 baglanmas1 sonucunu yaratttgmt ve gerekir~e "iilmeyi giize al-
abilecek" noktaya gelinebildigini anlahyor. "Farkhhgt koruma"nm one-
mini vurguJayan §U (knegi Veriyor:
"Krbns Tiirk ve Rum fiftr;ileri, siyah pan talon ve siyah giimlek
giyl'rlerdi. Bellerine biri kzrmrzz, biri mavi kemer takard1. Gerginlik du-
runwnda, her iki toplum da, renklerini degi~tireceklerine Olmeyi gaze
altrlardr. Bu mantrks1z giirunen ~ey ya~amm gerr;egidir. Burada psikolo-
jik dzmmwn insau davranz~larmz naszl yonll!lldirdigini apkfa gor-
mekteyiz."
d) Terorizmin Sosyolojisi
Latince ki>kenli "teror" sozci.igu, "biiyiik korku" ya da "korkudan
titreme" anlam1 ta!jir. Terorizm ise, "siyasal ~iddet" ve "yzldzrlClllk"
anlammda kullanthr. Toplum~ -ve dolaytstyla toplumu yonetenlerin-
direncini ktrmak ic;in "orfak korku yaratmak", daha dogrusu "deh~ef sal-
mak" amacma yoneliktir.
Teri:irizm, "zay1r olanm sec;tigi bir tiir "siyasal ~iddet" bic;imidir.
Terorist -zaytf oldugu ic;in- kendini gizler. Beklenmeyen bir anda ve
beklenmeyen bir yerde "vurup kac;maya" c;ah!jtr. f;iinkii devletin gii-
venlik giic;leri, saytca ve silahc;a kendisinden iistiindiir.
"Adi ~idcl"et"te, ama~ bir varhga zarar vermek ya da onu yok et-
mektir. Oysa terdrist ic;in, !jiddet bir amac; degil "ara~·hr. O~negin
s1radcm bir katil, bir insam "i:ilmesini istedigi ic;in" i:lldiirur. Terorist
ic;inse, i:in.emli olan o insan ya da insanlar degil, onlart oldiirdugi.i za-
man toplurnda "yaratacagt etkidir. Bir trene bomba koydugunda, trende
38
Eskikitaplarim.com
kimlerin oldugu, Olecek olanlann kimligi "dogrudan" bir 6nem ta~tmaz.Bu
nedenledir ki; !jiddetsiz teror olmaz, ama her !jiddet de teror degildir.
Atilla Yayla 'mn da altlm c;izdi~ gibi; "teror eylemlerinde, psikolojik
sormr;lar fiziksel 1u:deflerden r;ok dalza iinemlidir·.
Terorizm "llesaplt .. bir §iddettir. Amact olabildigince c;uk insan
tlldurmek de~il, kitlelerin "eylemlerinden etkilenmesini" sa~lamakhr.
Kitlelerin "delz~ete" kaptlmastm, bir umutsuzluk ic;inde "teroristin is-
teklerine boyun e~ilmesi"nden ba§ka c;are olmadtgim di.i§iinmesini
saglamakhr.
Tarihteki ilk terorist gruplann, M.6. 73-66 ytllart arasmda ya!ja-
mt~ "Sicarii"lere kadar uzandt~mt biliyoruz. Romalilara kar§J sava§tm
veren ·sicariiler, dil§manlarmt i!jlek yerlerde oldiirdi.ikten sonra kala-
bahga kart!jtp kayboluyorlardJ. Manashrlart ve Kudiis'iln su kanal-
lartru ytktp, bugday ambai-lanm yaknu§lardt. Tefeci senetlerini ve dev-
let aqivlerini ortadan kaldtrmt~lardt.
Ama ~a~da§ anlam1 ile terorizmin kurucusunun Hasan Sabbah
oldu~u soylenebilir. Selc;uklu doneminde terorii "sistemli bir arac;" ha-
line getiren Hasan Sabbah (1049-1134), Batmi tarikatuun kurucusuydu.
Korkunun di.i§iince ve manhk silr~lerini bozarak, insanlar1 silrii-
le~tirecegini anlamt§h. Mustafa Cotturoglu 'nun deyimiyle, "insan
iildiirmeyi bir sanat" yapmt!jh.
Sabbah, 6rgi.itiiniin iiyelerini dokuz a!jamah bir deneyim ve egitim
si.izgecinden ger;irerek sec;iyordu. Katt disiplin ir;inde, verilen buyruga
uyarak "dii~iinmeden" Oliime ahlmak temel ilkeydi. Hasan Sabbah, di-
sipline uymad1 diye, kendi oglunu bile actmastzca 6ldiirtmii§tii. "Kur-
tarilml~ bOlgeler" deyimini ve "vur-ka~" taktigini terorizme kazand1~an
da oydu. Amacma ula!jmak il;:in, Har;lz Ordusu na bile yardm1 etti. Kendi
ba§lathgt teroril si.irdiirebilmek ve ona taban kazandtrabilmek io:;in,
devleti de halka ~~ benzer yontemler kullanmak zorunda btraRmaya
c;alU}tyordu. Amao, devleti halkln gozilnde "zalim" konumuna iterek,
kendi yaphklanm yasalla§brmakh. En degerli vezirleri oldiirtiiyor ve
bOylece, devletin kendi kendisini bile koruyamadtgtru halka gastermeye
c;ab§tyordu. · ·
Giini.imiizden yaklit§tk 9 yy. 6nceki terorizmin ilke .ve yontem-
leriyle ~gda§ terorizm arasmdaki benzerlikler c;arptctdtr.
Devletin de "terorii bastJrmak" amactyla zaman zaman benzer.•
39
 Y.i1ntemler kuiiandtgmt ve buna "devlet terorii" denildigini biliyoruz.
Ozellikle demokratik olmayan siyasal sistemlerde daha yaygm olarak
bu uygulamaya rastlanmakla birlikte; "terorizm" denince astl akla ge-
len, devlet ve sivil halka kar~t kullamlan "sistemli $iddet" tir. Bu
a<;tdan teri'lrii, ama<;larma ya da eylem alanlarma gcire stmflandtrmak
olanakhdtr.
Ter6rlin amact, varolan toplumsal-ekonomik-siyasal diizeni yt-
ktp, yerine "dal!a ileri" bir diizen kurmak ise, bu "solcu" ya da "dev-
rimci teror'' olarak adlandmhr. Amac; kurulu duzeni korumak ya da
"geriye doniik" bir diizen olu~turmak ise, veri len ad "sagcz teror" d ur.
"Dinci teror" de genellikle bu c;erc;eveye girer. Ter6rizmi amaca g<ire
stmflandtrmada iic;iincii grubu da "etnik teror" olu~turur. "Boliicii
terar" ise "etnik teriir"iin bir tiiriidiir. (Ermeni terorii gibi, "boliicii" ol-
mayan etnik teriJr de vardtr.)
Eylem alanlarma giJre de, terorii "kzr terorii" ve "kent terorii" ola-
rak ikiye aytrabiliriz. Birinci tiirden teriJr, daha c;ok geri kalmt~ iilke ve
yiirelerde rastlamlan bir teriir tur~diir. Ozellikle sarp daglar ve or-
manlarla kaph yiireler, "kzr terorii "ne elveri~li bir ortam olu~tururlar.
"Kent terorii" ise, daha c;ok geli~mi~ iilkelere ve geli~mi~ yorelere ozgu
bir ter(ir ti.iriidiir. Aslmda ter6r kendisini sadece ktr ya· da kent ile
stmrlamaz. Ama lilkenin ve toplumun ko~ullan, bu iki teror tiiriinden
birisine daha uygun bir alan yaratabilir.
Kentler sadece c;ok kiic;iik "hiicre"Ierin terorlst eylemlerine uygun-
dur. Oysa uygun ko~ullarda, ktrsal kesimde biiyuk c;eteler ve kamp yer-
Ieri v arhklanm siirdiirebilirler.
Hangi tiirden olursa olsun, teror 6rgiitiiniin varhgtm siirdiirebil-
mesi, 6ncelikle i<; ve dt~ desteklere baghdtr. lc;te belirli bir toplumsal
destek "onko$ul"dur. 0 devletin zaytflamasmt isteyen dt~ giic;lerin
destegi ise, olaym boyutlannm belirlenmesinde rol oynar. Eger dt~ des-
tek kom~u devletlerden geliyorsa, ayn bir onem ta~tr. <;unkii boyle bir
destek, teriir iirgiitiine stgmma kolayhg1 ve dolaytstyla daha geni~ hare-
ket serbestligi saglar.
***
Terorizmde ideolojinin ve kultiirel etkt!nlerin rolii nedir?
Terbrizm iizerinde uzmanla~mt~ birc;ok ara~hrmact, sag ve sol
terbrizm arasmda temelde bir fark olmadtgt kamsmda. Hangi ideolojik
40
Eskikitaplarim.com
kesimden olursa olsunlar, teroristlerin inanc;lan arasmda "kar-
maf?zklzk, soyutluk ve esneklik" ac;tsmdan benzerlikler bulunduguna
inamyorlar.
Omegin, ister sagct ister solcu teriJristin gozunde "dii~man" benzer
bir g6riinii.mdedir: Ki~iligi ortadan kaldmlmt~ bir varhkttr. Du~man,
teri:iristin goziinde, c;ogunlukla "in san" bile degildir. Bu nedenle de,
oldiiriirken fazla dii~iinmez. Ama yapttlanm hakh gosteren bir "if bi-
lin(' gereksinmesi vardtr.
Solcu teroristler ac;tsmdan, hakhla~ttrma sorunu, devletin zaytf
ve savunmastz topluluklara yapttgma inandtgt hakstzhklara baglamr.
On!ar ac;tsmdan, ter6rist eylem, bu hakstzhklann intikammt aldtgt ic;in
yasaldtr. Ama eylemlerin istenilen sonuc;lan saglamadtgmt -ve c;ogun-
lukla, o savunulan kesimlerin bile destegini degil tepkisini c;ektigini-
gormek, teroristleri bir siirec; ic;inde "somut gerc;ekler"den uzakla~tmr.
Ornegin K!Zll Tugaylar, ba~Iangtc;ta Milano'daki kitle ta~tma­
cthgt benzeri toplumsal sorunlarla ilgileniyorlardt. Giderek, emek-
c;ilere yaptlan hakstzhkk ·m intikamt ic;in ~idL'iete yoneldiler. Kendile-
rini hakit gostermek ic;in, soyut ideolojik gerekc;eler kullamyorlardt.
Oysa yukanda soziinii ettigimiz siirec;, zamanla onlan somut hedef-
lerden uzakla~tmp "kiir teror" e iterken; hareketin yasalhgmt kamtla-
mak ic;in ba~vurulan ideolojik gerekc;eler de "entelektiiel irerikten yok-
sun, kaba ve aptalca" hale geldi. Arttk kurbanlar "belirli bir katiiliik ile
ilgili degil" di. Amac;lar daha az gerc;ekc;i, daha c;ok .duygusal oldu.
Sagct teroristler ise, eylemlerini "llalk"Ja baglantt kurarak hakh
gostermek gibi bir c;abayt fazla gostermezler. Onlar "yasalla$ma"yt ya
tarihte ya da doga iistii giic;lerde (dinsel inanc;lar. dahil) ararlar.
Martha Crenshaw -hangi ideolojiden olursa olsun- terikist ic;in
diinyanm ikiye aynl<;hgmt s6yliiyor: "lyi" ve "kotii ". iyiyi terorist
orgiit temsil eder. KcHii ise devlet ve onu destekleyen toplumsal stmf-
lardtr. K6tii, c;ok daha gii<;liidi.ir:
"Teroristler, kendi{erini, iistiin bilin9 ve duygu sahibi serkinler ola-
rak goriirler. Oyle ki, bu serkin kitle, yalmzca gerekli v.e yasal $iddete
baf?vurmakta ve son zafer kendilerine tarihin giirlerince garanti edilmek-
tedir. Ahliiki hedefler, sol i9i11 halkm ozgiirliigii, sag irinse diizenin, gele-
neksel ve yafjamsal deger/erin onanlmasl, yerine konmas!dlr. Her iki ka-
nadm ortak ahliiki gorevleri, 9iiriimiifj bir devlet ve toplumu tasfiye etmek-
41
tir ... TaiJlm grregi, kurbanlar sistemin ajanlandtr."
Tc>rbristi ybnlendiren as1l etkenin ideoloji olmadigtm gi)steren c;ok
say1da ara~tmna var. "Tcriiristler once bclirli inanr;lar geli!?lirirler ve
ardl!ldan uzla~tmla/!ilir kuramlamz parr;alamzm ser;imi yoluyla bu
inall~'lan hakh gostermenin yollanm ararlar. En r;ckici dii~iincclcr, birey-
sel ~iddeti haklz gostcren, yenidcn dogu~pt anlat1111 yapzlarrm kapsayan-
lardu·. ldeoloji, bu ilwnr;lan iirgiit dl§mdakilere anlatmak ir;in ku/laml1r."
(agel a~ teri)ristlerin "en ideolojik olanlan" sayilan Alman teri)-
ristleri bile "dcrlemcci"ydiler. Sol ideolojilerin kendilerine uyan yan-
lanm birle~tiriyor, "en gerr;ekr;i iigeleri" dJ!?arda birakJyorlardJ. ideo-
lojinin terbriste hizmeti, "kendi/crine uymazlzg1 gidcrck artan bir ger-
r;ek"ten onu uzak tutmak oluyordu. Onun ic;in "tarih" bir aldatmaca idi.
Varolan "gerr;ek" di.izeltilemeyecek kadar ki)ti.i oldugu it;in yok edilme-
liydi. "Uzla!jma" ise "ihanct"ti.
Baz1 dinlerin ic;eriginin teriirizmi kolayla~hrdJgJ savlan da "c;ok"
gec;erli degil. Ornegin Miis/iillllllllli!ln ve Yalwdili,zill, "ycnide11 do-
gu!}t;:ll" bir "Ole diinya" inancma dayanmas1 nedeniyle, "iiliimii gaze
alma "y1 kolayla~t1rmastna dikkati c;ekenler var. Ama bu konudaki
ara~t1rmaiar da; bu iki dinden teriirist!erin, as !I inanc;tan "sapma" ve
"r;arp11111a "y1 temsil cttiklerini ortaya koyuyor.
lrla11da tcriirizmi ve Katoliklik bugtin e~ anlamh say1hyor. Oysa
ingiliz yi)netimine kar511 ba~kald1ran ilk 6nderleri Protcstanch ... Petrol
zengini Arap iilkeleri, israil'e kar511 siyasal ve askeri bir ba!?an kaza-
namadtlar. Ama "balzlila;;ma ve laiklefime" gt-irunttisii ile "ahhlki r;iirii-
me" i.ist iiste geldi. iran'da Humcyni Devrimi ile c;bzi.imiin "saf inanca
donii:;;"te oldugu izlenimi dogdu ...
Kiiltiirel bgelerin en c;ok rol oynad1g1 teriir tiiri.i ise, "ctnik teriir"
diir. (Bu kitabm yaZildigJ tarihte diinyada 102 "etnik" c;atJ~ma olmas1,
sorunun yaygmhgm1 ve iinemini gosteriyor.) Yunanca kiikenli "etni"
siizci.igi.i Tlirkc;ede "budun" (kavim) anlamma gelir. Dil, tcire ve ki.iltlirel
nitelikleri aym olan, boy ve soy baknnmdan birbirine bagh topluluk
dernektir.
Etnik terc)rle ilgili ve onun ic;in anlamh konular, uzak gec;mi~te ya
da "vaad edilcn gclecck" te bulunabilir. Gec;rni~ teroristi ic;inde ya~ad1g1
gerc;ege baglayan iinemli bir giic; i~levi g6riir. brnegin Ermeni teriirii nil
anlayabilmek ic;in, o gec;mi~in i.iriinii olan kiilttirel degerlerin bilinmesi
42
Eskikitaplarim.com
gerekir. Ermeniler, gec;mi~te ya~and1gma inand1klan bir "ortak
hakszzlzk"m ams1m payla!?Irlar. "Soykmm" ve "Vartan'm kahramaniTk
cfsancsi"ne ybn~lik duygu ve inanc;lan anlamadan, Ermeni teri)ristini
anlamak olanag1 bulunmadJgmi bne siiren ara~tJrmaCJlar vard 1r.
***
Teriiristi ybnlendiren bireysel etkenler nelerdir? Terbrist "gcrre-
gi" nasil algilar?
Bu sorulann gene! diizeydeki baz1 yamtlanm "$iddetin Psikoloji-
si" ile ilgili alt biiliimde de bulabilirsiniz. Ama teri)ristin kendine ()zgii
"bireysel nedenleri"ni aynca incelemekte yarar var.
Bir kere, teriirist genellikle kendisini bir "sald1rgan "dan c;ok bir
"kurban" olarak algllar. ~iddetin asJ! sorumlusunun "dii!jrnan" oldu-
gunu; ~iddet eyleminin bireysel bir "tercih" degil, tarihsel bir "zorun-
luluk" oldugunu dii~iiniir. Kendi bzgi.ir iradesi d1~mda, yiice bir otorite-
nin askeri olarak hareket ettigine inamr. Yoldafilan i)Jdiiriildiigii ya da
tutuklandJgJ zaman, kendisini ya~adtgl ve bzgiir oldugu ic;in "sur;lu"
hissedebilir.
Teriirizm i.izerinde ara51hrma yapanlar arasmda; genc;lerin te-
riirizme kaymasmda, ergenlik c;agmm kac;mtlmaz bir parc;as1 olan
"ogullann babalara kar$1 tepkisi"nin de rol oynad1gmi savunanlara
rasttyoruz. Kendini"a~a.~l vc aciz" giiren gene;, "iyi"yi savunmak ic;in
giri!jtigi sava511, kendisini "yiice/tme"nin bir aract olarak gc)rebilir.
Kendi "acizli$!ine duydugu ofke", devletin temsil ettigi otoriteye y6-
neltilebilir. Crenshaw bu konuda fji)yle diyor:
"0/um/u, toplumsal olarak kabul edile/!ilir bir kimlik edinmetti
ba$aramallll$ olan bireyler, kendilcrinc 'kOtii' ya da 'en istenmeyen' olar~k
sunu/an rol/eri /!enimserler. Esasen, o/unzsuz bir kimli,~in benimscnnzesi,
ailenin ve toplumun reddi demektir."
Alman teroristleri arasmda yapdm1~ bir ara~hrma; genc;lerin
terbrizme kaymalannda, bunahmh diinemlerde "ailenin ve toplun11m"
yeterli destek vermemesi yiiztinden geli~me giic;liigii ve ac1 c;ekilmesinin
rol oynad1gm1 ortaya koydu. Onemli bir b6ltimii eksik ya da dagdm151
ailelerden geliyordu. Terilrist iirgiit, ailenin bo51lugunu dolduruyordu.
Kendilerine bagJmSJZ bir kimlik olw~turamayan bu genc;ler, orgiit ic;inde
"kollektzj" bir kimlik buluyor ve bir anlamda rahathyorlard1.
43
 Baz1 uzmanlara gore, teroristler ikiye aynlabilir: "Babalanmn
diinyasn:11 ytkmak" isteyenler ve "ana-baba.Zan incitenlerden intikam al-
mak" isteyenler. Etnik teror· tier ise, daha r;ok kendilerini "tehdit edi··
len kiiltiirel kimligin bekfileri" olarak alg!larlar.
***
Terorizme kar~1 ne yapmah?
Terorizme kar~1 verilen sava~1mda oncelikle gozoni.ine almmas1
gereken i.ir; temel noktadan sozedilebilir: 1) Tek ba~ma silahh sava§Im
hemen hir;bir zaman terori.i sona erdiremeyecegi gibi, terori.in silahs1z
r;ozi.imi.i de yoktur. (Bir uzmanm deyimiyle, "Hifbir odiin teroristi tat min
etmez!") 2) Gerc;ek di.inya ile "teroristin diinyast" arasmda bi.iyi.ik fark
vard1r. Teroristin inanr;lan ile gerr;ek olaylar ve olgular aras1daki
"feli~kiler" somutla~hkr;a, teroristin direnci azahr. 3) Teror grubunun
inanc;lanm degi§irmeye r;ah~mak yanh~hr. Ancak tek tek teroristler
i.izerinde etkili olunabilir. Bir bi.iti.in olarak grubun degi~ebilmesi r;ok
zordur.
Teroristin istemlerini kabul etmek, "~antaj"a boyun egmek an-
lamma gelir. Ve yeni terorist eylemleri ozendirmekten ba~ka bir i~e ya-
, ramaz. Ama silah ve ~iddet kar§Ismda toplumun boyun egdigini gos-
termek ne kadar yanh~ ise; terciri.i yaratan ortamm degi~mesi ir;in gerek-
li "demokratik" adimlan atmaktan kac;mmak da, 0 olc;i.ide hatahdir.
Resmi ya da ozel kitle iletieyim arac;lanmn terorizmle ilgili tutumu
da, terore kar~1 sava~1mda onem ta~1r. Haberler dogrulara dayanmah,
ama ~iddet eylemleri teroristlerin bir "ba~arr"si ya da toplum ar;1smdan
bir "panik" havasmda sunulmaktan kac;milmahdir. Terori.i en r;ok
ozendirecek anlahm bic;imi ise, terorizmin bir "sava§" olarak nitelendi-
rilmesidir. Bi'>yle bir nitelendirme, teroristin kendisine ve "dava"sma
olan saygisim arthracakhr.
Teroristin direnme gi.ici.ini.i k1ran iki temel etken vardu: Temel
inanc;larma yonelik ku~kular duymaya ba~lamasi ve silahh sava~Imm
ba~ans1zhga "mahk!1m" oldugu bilincine varmas1. .. Terorizmle ilgili
haber ve yorumlar ~u i.ir; noktay1 vurguladigi olc;i.ide -bu amaca yonelik
olarak- etkili olurlar: 1) Terorizm "masum kurbanlar" a zarar verir; 2)
Terorizmle hedeflenen amaca vanlamaz; 3) Ban~c;1 yollar, siyasal
amac;lara ula~mada daha etkili ve saygmd1r.
Son olarak ~unu s6yleyebiliriz: Terorizm, giderek toplumdaki "de-
44
Eskikitaplarim.com
mokratik ileti§im kanallan" m hkar ve bir kutupla~maya neden olur.
Manhgm degil duygulann one t;Ikhgi boyle bir ortamda, geni~ kitleler
genelikle devletin yanmda yer ahr ve "en sert onlemler" in destekr;isi
kesilirler. Bu ko~ullar -ozellikle demokrasi deneyimi az olan toplum-
larda- "bask! rejimleri"nin olu~umuna r;ok elveri§lidir.
SE<;iLMi~ KA YNAKLAR
Akarcah, Sezer; Propaganda Aracz Olarak Uluslararasz Yaymlar, Doktora Tezi,
Ankara, 1989.
Burdeau, Georges; Les Libertes Publiques, Pichon et Durand-Auzias, Paris, 1961.
Cohn-Bendit; Le Gauchisme, retw?de ti Ia maladie senile du communisme, Seuil, Paris,
1968.
Co§turoglu, Mustafa; "Tetiirun Tarihsel ve Toplumsal Kiikeni", Birle~m~ Milletler
Turk Demegi Ylihg1, 1984, Ankara-1985.
Crenshaw (Martha); "Terotistin Oznel Gerr;egi", Yeni Forum, C. II, Ankara, 1990.
Debray, Regis;Che'nin Gerillasz, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1975.
Duverger, Maurice; DiktatiirlUk UstUne (<;:ev. B. Tanor), Donem Yaymevi,
lstanbul, 1%5.
Duverger, Maurice; Sociologic Politique, PUF, Paris, 1966.
Fromm, Erich; Sevginin ve !;iddetin Kaynagz, Payel Yaymevi, lstanbul, 1987.
Giile~, Cengiz; Turkiye'de KiiltUrel Kimlik Krizi, V Yaymlan, Ankara, 1972.
Giivenir, Murat; lkinci Dunya Sava~z'nda Turk Baszm, Gazeteciler Cemiyeti
Yaymlan, 1st., 1991.
Lenin, V.i.; Devlet ve llztilal (<;:ev. Gaybikoylti), Bilim ve Sosyalizm Yaymlar1, An-
kara, 1969.
Malaparte, Gurzio; Hukumet De·virme Teknigi, Varhk Yaymlan, lstanbul, 1966.
Mao Zedung; Halk Sava~mda Temel Taktikler (<;:ev. E. Atalay), Ser Yaymevi, An-
kara, 1%9.
Martinet, Gilles; La conquete des pouvoirs, SEUIL, Paris, 1968.
Prelot, Marcel; Cours de Sociologic Politique, Les Cours de Droit, Paris, 1964-65.
Topuz, Htfz1; Tiirk Basm Tarihi, Gerr;ek Yaymevi, lstanbul, 1973.
Trotsky, L.; Terreurisme et communisme, Union Generale d'Editions, Paris, 1%3.
Volkan, Vam1k D.; Politik Psikolbji, A.O. RektOrlug{i Yaymlan, Ankara, 1993.
Yayla. Attila; "Teriirizm; Kavramsal Bir c;:erreve", A. U.- SBF Dergisi, Arahk 1990.
45
 iKiNCi KISIM
iNAN~ SiSTEMLERi VE
SiYASAL ~ATISMA

ldeolojilerin de dinler gibi bir inane; sistemleri olduklanm daha

once gi1rmii~ti.ik. lster dogrudan siyasal nitelikli olsun, isterse dinler
gibi siyasetle ancak dolayh olarak ilgilensin, ti.im inane; sistemlerinin
siyasal <;att§maya dogrudan ya da dolayh bir bic;imde yanstmast ka-
c;:mtlmazdtr. 1nsanlann davram~lan her zaman inanc;:lanmn uzantlst
olmasa bile, inanc;larla davram~lar arasmda bir baglantmm bulun-
mast dogaldtr.
lnsamn benimsedigi inane; sistemi, mutlaka kendi sorunlanna, ken-
di ko~ullanna en uygunu olmayabilir. Siizgelimi, bir i!ic;i, i§verenin
<;tkarlanna daha uygun olan bir siyasal ideolojiyi c;e!iitli propaganda
yontemlerinin ya da ornegin aile c;evresinin etkisiyle benimseyebilir.
Bir kez benimsedikten sonra da, olaylan o inane; sisteminin giizli.ik-
leriyle degerlendirmeye ba!ilar. Bu gibi durumlarda, benimsenen inane;
sistemi, dogru bir bilinc;lenmeyi zorla§tlnr.
inane; sistemleri bir yandan insanlan birle~tirirken, ote yandan da
farkh inane; sistemlerini benimsemi~ olanlarla onlann arasmdaki
aynmlan arttmr. Ama farkh inane; sistemlerini benimsemi~ toplum ke-
simleri yan yana ban§ ic;ipde ya~arlarken birden ~iddetli bir c;att~­
maya tutu!imu~larsa, bunun nedenini inane; sistemlerinde degil, toplu-
mun maddesel ko§ullarmm yarattlgt bunahmlarda aramak gerekir.
Dinlerin ve siyasal ideolojilerin siyasal ya~amdaki yerlerini ayn
ayn inceleyecegiz.

Eskikitaplarim.com 47

1. DiN VE SiYASET
.. ~urkheim'e gore din, toplumsal bi.iti.inle~meyi saglayacak temel
o~el~nn b~~I.nda gelir. Dinin, toplumun i~leyi~ini bozacak, varhgm1
surdurmesmt zorla~hracak nitelikteki bireysel davram~lan bashrmak
ve ki~iyi toplumn uyumlu hale getirmek gibi onemli bir i~levi vardtr.
Marksizni, diger ideolojiler gibi, dinlerin de s1mf ~ah~malarmm
bir i.iri.inii ol~ugun.~ ~avunur. ~ini, bir baktma, kurulu di.izenin ve ege-
men sm~ft~ tde~loJlSI sayar. ~min, toplumsal sistemin i~lemesini sag-
layan b1r oge g1bt degerlendtrilmesi a~1smdan, Karl Marx'm Durk-
heim'le uyu~tugu soylenebilir.
Max Weber ise, dinin toplumdan ~ok i~anm birey olarak baz1
r~~al gereksinmelerini kar~tladigi inancindad1r. Weber'e gore, insamn
~utun davram~larmda akla y,akm nedenler yoktur. insan, oliim gibi bi-
h~el .yakla~Iml~ 5~zi.imleyemedigi olgulara akudt~I yamtlar getirmek
egihmmdedir. B1hmsel veriler ve akll yiirii.tme ile a~Iklayamadigt olgu-
lann yamtlanm dinden beklemektedir.
Dinlerin kokeninde, biraraya gelme, dayam~ma, ya~amm oli.imden
sonra da -ba~ka bi~imler altmda bile olsa- si.irmesi, bugiin ~ekilen
s1kmb ve_a~Ilann ge~ici oldugu ve gelecek ya~amda odi.illendirilecegi
umudu gtbl ~ogal gereksinmelerin rolii yadsmamaz. Bilimin a~1klaya­
madigi ~eylen, doga iisti.i gil~ ya da gi.i~lere dayanarak a~1klamak da bu
~er~evede sayllabilir.
Dinler, i~lerinden ~Ikhklan ortam degi~tikten sonra da etkilerini
belirli ol~iilerde si.irdiiriirler.. Bu etkinin siyasal ya~ama genellikle tutu-
cu yonde yansidigl soylenebilirse de, ~ok sapda istisnamn bulundugu
da unutulmamahd1r. <;unki.i dinlerin getirdigi kurallar ve inan~lardan
~ok, din adma konu~anlann yorum ve davra~1~lan onemlidir. Bu yo-
rum ve davraru~lan ise, toplumun o andaki ko~ullan belirler. Nas1I ki
aym ideolojiden hareket eden siyasal rejimler arasmda -i~inde bulun~
du~lan topluma gore- biiyiik farklar olu~abiliyorsa, aym dinin gerek-
l~nne uygun olma iddiasmdaki siyas~l sistemler arasmda da ~ok onem-
h farklar ortaya ~Ikabilir.
a) Huistiyanhk
Musa Peygamber'in amac1, ulusal bir din kurarak, biiti.in lsrail
kabilelerini birle§tirmekti. Bu nedenle de musevilik, evrensel bir din
olma iddias1 ve amac1 ta§Imiyordu. Yahudi 1rkm1 yeryiiziine egemen
Eskikitaplarim.com
48
k1lan bir Tann anlayi!?I sbz konusuydu. Hzristiyanilk ise, <;ok daha
geni!j kapsamh dayam~ma yaratmaya yi:inelik bir din olarak dogdu.
insanlar ve uluslar arasmdaki e~itligi savunarak, <;ok daha geni~ bir
yanda!? kitlesi saglad1.
• isa, ya~adigi d6nemde toplumda var olan haks1zhklan elefitirmi§,
ezilenlerin aCilanm azaltmaya ~ah§mi§ti. Ama o haks1zhklann varol-
madigi bir toplumsal diizen iizerinde pek durmami§ti. <;:iinkii i:inemli
olan dunyasal diizen degil, ruhun ait oldugu Tann'mn duzeniydi. isa,
"Sezar'a ait alalll Sezar'a, Tanrz'ya ait alanz Tanrz'ya verirz" derken,
huistiyanhga gelinceye kadar var olmayan bir siyasal iktidar-dinsel
iktidar aynm1 olu§turmu~ oluyordu.
isa'ya gi:ire, diinyasal zevklerin de acilann da fazla bir 6nemi yok-
tu. Ki:ilelik, hastahk, yoksulluk gibi, zenginlik ya da iktidar da, insanm
bu di.inyada ge~irdigi smavlard1. Bu a<;Idan bakilc!Jgmda da, i.)rnegin
yoksulluk ile zenginlik arasmda bir aynm yapmak yanh§ti. <;:unkii iki-
si de insan ya§ammm, pek 6nem ta§Imayan bedensel ko!?ullanyla ilgi-
liydi.
ACJ .:;ekenlere isa Peygamber ~iiyle umut veriyordu: "Ne mutlu
size yaksullar, riinkii goklerin krallzgz sizindir. Ne mutlu size, !}imdi ar
ala11/ar, 9iinkii tak olacakszmz. Ne mutlu size, §imdi aglayanlar, riinkii
giileceksiniz. Fakat vay size en zenginler, 9iinkii tesellinizi almt§Smtz. Ey
§imdi tok alanlar, vay size. (:iinkii yas ~utacak, aglayacaksunz."
Diinyada, bedensel ya§am onemsiz o!dugu i<;in, isa ki)tiihi.ge kar§I
iyilikle yamt verilmesini istiyordu. "Senin sag yanagma kim vurursa,
ana otekini de revir" diyordu. insanlara, bu di.inyada degil, "gokte hazi-
rzeler biriktirmeyi" bgiitliiyordu.
Goriiyoruz ki, isa ezilenlere umut ve bu diinyanm acJ!anna da-
yanma giicii vermi§tir. "Tann goziinde her inscmm, her ulusun C§it
aldugunu" savunmu§tur: Zamamn ege'men gii~lerinin ve Rama'mn
e~itliksizci yap1smm bundan rahats1z olmas1 dogald1. isa'nm yap1tmi
bir anlamda Aziz Paul'iin ya da Paulus'un tamamladigi ve hiris-
tiyanhgm egemen s1mflarca da benimsenip yayilmasmi kolayla§hrdigl
soylenebilir. Paulus §6yle diyordu: "Herkes kendinin iistiindeki otari-
teye bayun egmelidir; fiinkii Tanrz 'dan kaynaklanmayan atarite yaktur ve
var alan biitiin atariteler Tarzn tarafmdan kurulmu§tur. Bu rzederzle de, a-
tariteye kar§t gelen Tanrz'nm kurdugu diizerze kar§! gelmi§ alur."
49
 Bi)ylece bir yandan kurulu diizen ve iktidarlar yasalla~tmhrken,
Cite yandan siyaset de diinyasal ya!?amm basit bir 6gesi olmaktan <;tk-
maktadtr. <;:unkii dogrudan Tann tarafmdan belirlenmifi olmaktadtr.
Paulus'a g6re, tiim toplumlar bir beden gibidir. Nasrl ki, her be-
denin birbirinden farkh organlan varsa, bir toplum i<;inde insanlann
da farkh giirevler iistlenmesi dogaldtr. Herkes kendine verilmi~ olan
gorevi, Tann'ya hizmet eder gibi yerine getirmelidir. Kble efendisine
hizmet ederkcn, ashnda Tann'ya hizmet etmektedir.
isa'mn, Roma'nm basktsmdan korktugu i<;in siyasal iktidar-din-
sel iktidar aynmt yapt1g1m Cine siirenler de vard1r. ~uras1 a<;Ik ki, kili-
senin ba§langt<;ta istedigi tek §ey, siyasal iktidardan bagm1s1z olmakt1.
Ama Batt Roma imparatorlugu'nda siyasal iktidar zaylflaymca, ba-
gunsJzhgrm elde etmesinin arkasmdan iistiinliik iddiasma ba§ladJ. Din-
se! iktidar ruhu, siyasal iktidar ise bedeni yi)netirdi. Ruh bedenden
iistiin olduguna gCire, siyasal iktidar da dinsel iktidara boyun eg-
meliydi. Dokuzuncu yiizyrldan ba~layarak, "Halk kiilii hiikiimdarlara
boyun e,~memelidir." savmm kilise tarafmdan savunuldugunu g6-
riiyoruz.
Onii<;iincii yiizyilda italya 'da ya~amt§ olan Aziz Thomas' a gbre;
siyasal iktidann kaynag1 Tann'd1r, ama bu iktidan kullanacak olan-
lan Tann degil toplum belirler. Yasal yollardan iktidara gelenler, za-
manla yetkilerini kiiti.iye kullamrlarsa, toplum yaranndan uzakla-
!?Irlarsa; yasalhklanm yitirirler. Yasal olmayan bir iktidara boyun eg-
mek zorunlugu ise yoktur. Yi:inetici iktidann1 Tann'dan ahr, ama zor
ve !?iddet kullanarak olu§an iktidar yasal sayilamaz.
Onaltmct yi.izyilda reform hareketi i<;inde 6nemli bir rol oynamt§
olan Luther, diinyadaki diizenin ya Tann'mn istedigi ya da -en azm-
dan- izin verdigi bir diizen oldugunu savunuyordu. insan hangi stmf-
tansa, Tann byle uygun goriiyor demekti. Oyleyse Tann tarafmdan
saptanan ko~ullardan yakmmamak gerekirdi. Kiile efendisine boyun
egmeli, o efendi bir "Tiirk bile olsa", b1rak1p ka.;:marnalrydL
Gene aym dbnemde ya~amifi olan hrristiyan reformculanndan
Calvin 'ibyle diyordu: "Adaletsiz ve diktatorce yonetenlcr de, gene Tann
tarafmdan, giinah/anndan dolay1 insanlan cezalandmnak ir;in gorevlen-
dirilmi$lerdir." Tann fazla zorbahk yapanlardan br.; al!rd1, ama bu
g()rev insilnlara verilmemi~ti.
Eskikitaplarim.com
50
J:rotestanltk, incil'in ulusal dillere <;evrilmesini, ulusal dille ibadet
l<'avrarm-ni
edilm;;;;;;:;;-~;-u.Tusa1 kthse ge~ri~'i-thk~~;;;:]i.
bir deg~lut?turmu~tur.-Max:"Web-;;Te gore; protestanhgm i<;erdigi
degerler, Bat1 Avrupa' da sermaye birikirni hizlandmlmt~, burjuvazinin
ve dolayisiyla da kapiializmin geli'imesini kolayla§tlrmr~trr. <;:unkii pro-
testanhk, ba§anmn ve <;ah§mamn bir ibadet oldugu inanc1m yaymt§tlr.
Tanny1 memnun etmek i<;in .;:ah§mak gerekmekte ve Tann kendisini mem-
nun edenleri zenginle~tirmektedir. Protestan inanctna gCire, <;ah~maya··
nm yemek yemeye bile hakkt yoktur. israf ve li.iks ise kCitiidiir.
Burada yamtlanmas1 gereken soru §Udur: Acaba htristiyanhkta
degi~im oldugu i<;in mi kapitalizm geli§mi'itir, yoksa kapitalizm geli§tigi
ve l:iurjuvazi gi.i<;lendigi i<;in mi htristiyan dini degi§irn ge<;irmek, yeni
ko§ullara uygun yorumlar yapmak zorunda kalmt§hr? Ornegin, protes-
tanhk ni<;in feodal d()nemin ba§lannda dogmamt§ttr da, isa'nm dogu-
mundan 15 yiizytl sonra, derebeylik di.izeninin yikmhlan iizerinde
yiikselmi~tir? '
Ahmet N. Yiicekok'i.in de vurguladtgi gibi protestanhk; "eski-
meyc vc geli$Cil iiretim gii9lerinc kostek olmaya yiiz tutmu$ bir feodal
diizcnc, gcli$el! burjuvazinin ba:;kaldzrmas1 sonttcll bmimsenen ve kendi-
ni yeni ekonomik diizene uydurmu$ bir dinsel ogreti vc deger sistemi-
dir."
isa'nm bgretisinin, degi~en ko§ullar i<;inde yorumlanarak, belki de
ba~langt<;:takinden c;ok farkh bi<;imlere biiriindiigiinii soyleyebiliriz.
1-firistiyanhgi temsil eden kilise, bir dbnemde derebeylerinin yamnda
yer ahp /iberalizme kaq1 sava§ ac;arken; daha sonra, eski di.i§mam bur-
juvaziyle birle§ip sosyalizmlc miicadele etmi~tir. Genellikle kurulu di.i-
zenden ve egemen guc;lerden yana olmu§tur. Belki de bu nedenle, Napol-
yon Bonaparte'm kiliseyle ilgili degerlendirrnesi olduk<;a aCJmasJzdir:
"Dinin o/mad1gl bir devlcttc diizen o/abilir mi? Gelirler arasmda
c:;itsizlik olmadan !opium, din olmadan da gelirler arasmda e:;itsizlik ola-
maz. Tzka basa, patlaymcaya kadar yiyen bir adamm yamba:;mda a9l1ktan
olen bir adam dii?iiniin. Omm bu farkz kabul edebilmesi i9in yiiksek bir oto-
ritenin :;oyle dcmesi gerekir: Tann boyle istiyor; bu diinyada yoksullar da
zcnginler de olmalld1r; ama sonra ve sonsuza kad{Jr payla:;ma ba?ka tiirlii
yapzlacakt1r."
Bu s6zlerden sonra Karl Marx'm dinle ilgili degerlendirmesi <;ok
51
daha yumu~ak gelebilir: "Din, can r;eki§en bir yaralmzn nefes alt$1, kalp-
siz bir diinyamn kalbi, ruhsuz bir donemin ruhttdur. 0 halkm afi;onudur."
Ashnda, h1ristiyan inancm1 temsil edenlerin her zaman kurulu
duzenden yana tav1r takmdiklan, gu<;IU!eri ve onlann iktidardaki tem-
silcilerini destekledikleri si"iylenemez. Ornegin bir toplumda, azmhkta
olan bir grubun dini ya da mezhebi farkhysa, o azmhgm dinsel inan<;
sistemi tutucu degil, kurulu duzene kar!li bir rol oynamaktadrr. <;unkii
kurulu di.izene egemen olan <;ogunluk, o azmhga karey1 bir tutum i<;in-
dedir. Ba!lka bir deyieyle, kurulu diizen, <;ogunluktakilerin inan<; siste-
mine daha <;ok uygundur. Bu yalmz hrristiyan di.inyas1 i<;in degil, or-
negin islam di.inyas1 a<;Ismdan da ge<;erli bir gozlemdir.
Dinse/ giir;lerin, tek y6nli.i bir etki yaptJklanm, kendi i<;lerinde bir
bi.iti.in olarak hareket ettiklerini de soylemek zorla~Iyor. Latin Amerika
i.ilkelerinin onemli bir kesiminde, kilisenin iist diizeyinde yer alanlar
kurulu di.izeni desteklerken, gen<; ya da alt tabakalarla siirekli ili!lki
i<;indeki din adamlannm, yoksul toplum kesimlerinin davalanna sahip
<;Ikhklan bir ger<;ektir. Hatta bu tutum i<;inde olanlara, yiiksek din
adamlan arasmda da rastlanabilmektedir. Brezilyah Ba~piskopos
Helder Camara, 1970 tarihinde !lUnlan soyluyordu:
"Bugiin belki de bir sendika kurmak, bir kilise kurmaktan daha
onemlidir. Yalmz hzristiyanltkta degil, ba§ka dinlerde de, dinin ya-
banctla!jmlfi ve yabanctla§ttrzct bir giir; olmastm kabul etmeyen gruplar
bulunmaktadtr."
Polonya'da buyi.ik bir toplumsal gii<; niteligindeki kilise, kurulu
diizenin degil, Dayam§nza Sendikast etrafmda birleeyen biiyiik i~<;i ve aye
dm <;ogunlugunun yanmda yer alm1eyhr. Benzeri ornekler <;ogalhla-
bilir. Ama ti.im bunlar, ornegin bir Papa XII. Pier'nin, Hitler'in milyon-
larca insam fmnlarda yakmas1 kar!lrsmdaki sessizligini unutturama-
maktadir. Kilise, Alman Nazizmine oldugu gibi, italyan Fa~izmine de en
buyi.ik desteklerden birisini olu~turmu!ltur.
b) Miisliimanhk
Buda'dan isa'ya hemen biiti.in dinler, bu di.inya nimetlerinin
onemsizligini, hatta koti.iliigunu savunmu~lardrr. Buda'ya gore, insamn
ne kadar paras1 pulu varsa, o ol<;iide Nirvana'dan uzaklafirr. lsa'ya
gi:ire: "Bir zenginin cennete gitmesi, bir devenin igne deliginden ger;mesi
52
Eskikitaplarim.com
kadar zordur." Oysa islam bunlann tam tersini sayler: "Kazanan Tan-
rz 'nm sevgilisidir." B6ylece islamiyet, i"ite diinyaya oldugu kadar bu
diinyaya da onem veren, bunun dogal sonucu olarak da baz1lanna gore
ruhsal iktidar-bedensel iktidar aynmrm tarumayan bir din olmaktadrr.
~u s6zler Hazreti Muhammed'e aittir: "Tanrz diyor ki, ancak
emegini topraga sarfeden, ancak toprakta kendisi tarzm yapan o topragm
sahibidir."
islamiyete gore, 6zel mi.ilkiyet yasaldrr. Ama bu yasalhk bir dizi
kofiula baglanmifihr. Servet, ancak yetenek ve <;aheykanhk iiriinii ol-
dugunda yasaldrr. <;ah!lkanm tembelden daha iyi ya!lamaya hakk1
vard1r. Kazancm helal olabilmesi, emege, alm terine dayah olmasma
'Jaghdrr. Ama servetin alm1eriyle olu!lturulmuey bulunmas1, onun iste-
nildigi gibi harcanmas1 hakkrm da vermez. <;unkii servete sahip olan
ki!li, aslmda Tann'ya ait olan bir !leyin korunmas1 g6revini, bek-
<;iligini yiiklenmi!l demektir. Servetin i<;inden ancak ."nzakul" gereksinme
kadanm kendisi ve yakmlan i<;in sarfedip, gerisini, yoksullugun orta-
dan kalkmasma hizmet i<;in kullanacaktir. Parasm1 har vurup harman
savurmaya ya da hak etmeyenlere hesaps1zca dag1tmaya hakk1 yoktur.
Mal ve para sahibi olmak ama<; degil, "toplumun huzurunu saglamak
it;in" bir ara<;tlr.
islamiyet, mirasr da aym manhk i<;inde degerlendirir. Miras1 birik-
mi!l bir ahnteri sayar. Mirasr, servetin giderek biiyiimesinin bir arac1
olarak degil, daha saghkh bir toplum yap1smm bir ogesi olarak kabul
eder. Miras, ancak bir ifie bafilamaya olanak saglayacak kadar kii<;iik
par<;alara b6li.inmelidir. Hazreti Muhammed, yeterli bir duzeyde ol-
masr durumunda, mirastan yalmz olenin yakmlarmm degil, komeyulan-
mn da yararlanmasr gerektigini savunmu~tur.
Haks1z bir servet birikimini 6nlemek i<;in, vasiyet hakk1, servetin
ii<;te biri ile sm1rlandmlrru!lhr. Kifii istese bile, servetinin ii<;te birinden
fazlasmr tek bir ki!liye brrakmak hakkma sahip bulunmamaktad1r.
B6ylece bir yandan servetin gereginden fazla birikmesi onlenirken, ote
yandan da, fitre, zekat, sadaka gibi yollarla, servetin toplumsal adalet
i<;in kullamlmas1 zorunlu k1lmmaktadrr.
Weberci bir yakla!lrmla, islam iilkelerinin geri kalm1!?hg1m dine
baglayanlara rastlayabiliyoruz. Bu g6rii!lii payla!lanlara gore, pr?tes-
tanhk Batz Avrupa 'da kapitalizmin geli!lmesini kolaylaeytmrken, Islam
53
 dinini benimseyen i.i.lkelerde kapitalizm geli~memi~tir. Bundan, islam di-
ninin kapitalizmin geli~mesini engelledigi gibi bir sonu<;: <;:Ikarmakta-
dJr!ar.
islam di.i.nyasmm d1~mdaki toplumlann <;:ogunda da, Bah Avru-
pa'da ortaya <;:Ikan geli~meler gorii.lmemi§tir. islamdan once var olan
"ka~italis~il~zsi" sekt6r, islam dinini benimseyen i.i.lkelerde kapitalizmin
geh§mesmi saglayamami~hr; ama benzer bir sektore sahip Eski Yuna-
m~ta.n ve .Roma 'da, ya da t;in 'de ve ]aponya 'da da kapitalizm geli§eme-
~~~hr. Fa1z ve tefecilik islamiyette yasaklanmJ§, ama k1hfma uygun bir
b1<;:1mde ya da degil, bu yasak <;:ok yaygm olarak delinmi§tir. "Samimi ve
diiriist tiiccar, kzyamet giinii peygamberlerin, adillerin ve :;ehitleril!
arasmda yer alacak" diyen Hazreti Muhammed, ticareti ozendirmek
i<;:in ~z:l bir <;:~ba sarfetmi~tir. "Eger cennette ticaret olsaydz, kuma$ ti-
caretzm se~erdzm" s6zii. de O'na aittir.
Maxime Rodinson, "Islam ve Kapitalizm" konulu incelemesinin
s~nu~unu. §U cii.mle ile ozetlemektedir: "Islam dini, kapitalist iiretim
bzpnune hz~bz~ zaman itiraz etmemi~tir ve bu dinin buyruklan, bu iiretim
b1pmmm kap1talist bir sosyo-ekonomik yapmzn olu~turulmasz yoniinde
gelz?mesmz engellememi~tir."
~ir ba§k~ sav da, islamiyetin kaderciligi ozendirdigi, inananlan
bu dunyanm I§lerine kar§I umursamazhga ittigi ve dolayts 1y!a geri
kalmi~hga neden olduguyla ilgilidir. Bu sav1 payla§anlar, hiristiyan-
bgm Jse akJlcthgi (rasyonalizm) kolayla~hrd1gmt savunmaktad1rlar.
Oysa inanCJ, birtak1m doga ii.stii. gii.<;:lere ve mucizelere degil, akla da-
yandirma <;:abas1 sadece islamiyette belirgindir. Hazreti Muhammed
inan<;:si~hgi, "insan zihninin bir kusuru" olarak gormek egilimindedir.
Kuran. man<;:s1zlan, "Muhammed' in vaazmz dinleyemeyenler, dii$iin-
meyen, ak1l yormayan, aklz yatmayan insanlar" olarak degerlendirmek-
tedir.
Museviligin ve h1ristiyanhgm kutsal kitaplannm yakla~ 1 m 1 ise
farkhd1r. Musevilik, inanc1 yaratmak i<;:in akla degil Tann korkusuna
ba§vurur. Israil'in Tanns1 "Rab"in "niifuz edilemez" derin karar-
lanna inanmak ve O'nun Peygamberler aracihgiyla ilettigi buyruk-
lanm tarh§mamak gerekmektedir. Bu egilim, azalarak da olsa hzristi-
yanl!,~ta da. sii.recektir. isa, insanlann "belirtiler ve mucizeler gorme-
dzk~e asia Iman etmemelerinden dolay1 ii.zii.lmi.i.§ti.i.r.
54
Eskikitaplarim.com
Kur'an'm diger kutsal kitaplar<1 gore <;:ok daha akJlcJ olu~unu, ak!l
yoluyla inandmna yolunu se<;:mesini, baz1 bahh ara§hrmac!lar Yunan
felsefesinin etkisine veMekkelilere i)zgi.i. di.i.~iince bi<;:imine baglamak-
tadJr. Turgut Ozal'm 1988 y!lmda Frans1zca olarak yaymladigi "Av-
rupa'daki Tiirkiyc" kitab1 da, Yunan felsefesinin etkisini vurgulamak-
tadJr: "hlam felsefcsi ozgiin vc farkiidzr. Bzmzmla birliktc, ilahiyat ve fel-
sefe apsmdmz, Ylllulll felsefcsinin mirasmz, musevilik ve hzristiyan!Ikla
payla~maktadzr. Islam batzlz anlamda Akdeniz/idir. Batz kiiltiiriiniin ilk ve
en onde gelen · temellerinden birisini olu$luran Yunan hiltiirii, atflll za-
manda islam felscfcsinin de temelini olll$tltrmu$fllr." .
Kendisi de mi.i.sli.i.manhgi se<;:mi§ olan Roger Garaudy ise, baz1
<;:agda~
isla me~ aknnlan sert bir bi<;:imde ele§tirmektedir: "Ne Kur 'an' da,
ne de peygamberin ya$ammda goriilmeyen islam onccsi adctler, ornegin
kadmlann ~ar~afa biiriinmeleri, baz1 devlctler tarajindan lslam'a maledi-
liyor ... Islam diinyasznm gelenekr;ilcri de Batz $eytanzna kar$1 surlar
yiikseltip lslanll hapsetmeye kalk1yor/ar. Baz1 iilkelerde penceresiz,
kapzszz, gokyiiziiniin dahi goriilmesini engclleyen duvarlar oriildii. Haz-
rcti Muhammed bilimi t;in 'c kadar gidip aramak gerektigini soylemi$fi.
Iran 'da Ayctullah 'm biri pk1p, Islam Islam 'a yeter dedi. Oysa Islam 'm
biiyiikliigii, kcndinden oncckilcri toparlamasz ve tiim biiyiik kiiltiirleri
yiiceltmesidir."
Yaygm anlayt§a gore, Kur'an bir <;:e§it degi§mez anayasa gibidir.
Ama ko§ullar deg;i~tik<;:e, Kur'an'dan ve Peygamberin sl'izleri ve yap-
t!klanndan hareketle, uygulama ile ilgili kurallar olu~turulabilir. Bir
mi.i.sli.i.man, nas1l hareket edecegini bilemedigi bir dinsel sorun kar~Jsm­
da, gene! ilke ve ama<;:lan gl'iz(ini.i.ne alarak, kendi gi'lri.i.§i.i.ne gore hareket
edebilir. Hazreti Muhammed; "lnananlarm iyi gordiikleri, Allah ka ..
tznda da iyidir" demektedir. Ama, kurallan yeni durumlara, degi~en
ko§ullara gore yorumlamak ve uygulamak giderek <;:e~itli mezhepleri do-
gurmll§tur.
Hzristiyanlzkta hi.i.kiimdar, iktidar yetkisini Tann'dan aldigm1 one
si.i.rer. Tann bu yetkiyi ya dogrudan ya d~ Papa aracihgiyla verir. Oysa
islamiyette iktidar Tann'ya aittir ve kimsenin ana ortak olmas1 siiz ko-
t'usu degildir. Bu di.i.nyay1 geli§tirmek ve di.i.zeltmek gorevini Tann bir
ki§iye degil, ti.i.m insanlara vermi§tir. Yeryi.i.zi.i.ni.i. "imar vc islah" etmekte
herkes Tann'nm halifesidir. Bu a<;:Jdan bakarsak, h1ristiyanhkta ikti-
dann bireysel, islamiyette ise toplumsal nitelikli oldugunu gori.i.ri.i.z.
55
 Htristiyanhkta iktidan Tann bir ki~iye verdigi it;:in, bu iktidar st-
mrstzdtr ve o ki~i ancak Tann'ya kar~1 sorumludur. islamiyette ise
Tann ile kul arasmda araCl yoktur. Tann adma konu§ma yetkisine sa-
hip, kurumlanmt§ bir "kilise", bir Papa yoktur. Bu nedenle de, cirnegin
iran'daki gibi ast-ust ili~kileri it;:inde tabandan tepeye brgutlenmi§ bir
Mollalar sisteminin islamhga uygunlugu tarh~mahdtr.
islamiyette yurutme gbrevi, Halife ya da !mama aittir. iktidar
"emaneten" ehline verilmi§tir. Se\;imle belirlendigi i\;in, onu se\;enlere
kar§l sorumludur ve Tann'nm koydugu kurallarla stmrhdtr. Gbrev be-
lirli bir sure i\;in verilmedigi halde, iktidan etdemli bir bi\;imde kullan-
mayan ki~i gl:irevden almabilir. Halife kural koyamaz, dinsel ilke ya-
ratamaz, Tann adma affedemez. Yalmzca Tann'nm buyruklan ybnun-
de i§leri yurutmeye \;ah§tr.
Musliimanhkta tum inananlarm siyasal iktidara kahlma hakkma
sahip bulunduklan soylenebilir. Ommet kalabahkla§mca, Tann buy-
ruklannm yerine getirilmesi i\;in temsilcilerini se\;ebilir. Se\;imin ge\;erli
olabilmesi i\;in, zorbahk ve hilenin bulunmamast gerekir. Se\;imin belirli
bir bi\;im ve kurah yoktur. Her toplum kendi ko§ullanna gl:ire bir
duzenleme yapabilir. Se\;ilenlerin (emir sahipleri) goru§i.i, Tann'nm ve
toplulugun gi'>ri.i§iine uygun sayllmt§hr. Halife bu goru§e (icma-z iimmet)
gore hareket etmelidir.
Ki§i islama baglandtk\;a, ki§iye kul olmaktan kurtulup yalmzca
Tann'mn kulu olur. Tann'nm koydugu kurallar i\;inde herkes bzgur-
dur ve herkes e§ittir. insanlar, di.i§uncelerinden degi~ ancak eylemlerin-
den dolayt SU\;lu saytlabilirler.
Bu ilkeler i.izerine kurulu olan islamhgm htzla yayth§tm ktht;:
gucune baglayan bahh du§unur ve tarih.;iler yamlgt ya da saphrma
i.;indedirler. Blasco ibanez, bu yamlgtyt .;arptci bir bit;:imde ortaya
koyuyor: "Araplar, kendilerinden yedi yiiz yzlda geri a/man fspanya'ya
iki yzlda yayzldzlar. Silah zoru ile kabul ettirilen bir i§gal degildi bu ... Her
yone kuvvet/i kokler sa/an yeni bir toplum doguyordu. Ulus/arm gerrek
biiyiikliigiinii ortaya pkaran kilit ta§t 'vicdan ozgiirliigii' halka sevimli
goriinmii§tii. Araplarm sahip olduklarz kentlerde hzristiyanlarm kilisele-
ri ile yahudilerin sinagoglarz yan yana yer alzyordu ... "
Hz. Muhammed §oyle diyordu: "Bir Htristiyan ktzt ile evlenen
Musluman, kansmm kilisede ibadetini yapmasma izin verecektir."
56
Eskikitaplarim.com
Araplar sadece .;oktanncJ-putatapJctlara kar§t holjgiirusi.iz dav-
ramrken, yahudi ve htristiyanlara kar§t son derece ho§g6ruliiydiiler.
Ornegin Saint-Jean'm (Aziz Jean) bi.iyi.ik babast ibni Sarjun, $am'da
Emevi Halifesinin ba§ veziri olabilmi§ti. Aziz Jean'm kendisi de $am
imparatorlugu'nun mali i§lerini yuri.itmek gibi bnemli bir gtireve ge-
lebilmi§ti. Roger Garaudy, "islamm sinesinde Harlz duygusu veya En-
gizisyon mezalimi gibi kavramlan ta§tmadzgmt" vurguluyor ve §oyle
diyor: "Islam gerek ilk yzllarmda ve gerekse daha sonra, en parlak
ragznda, kendisinden SO/Ira ge/mi§ biiyiik illallf sistemJerini kendi irinde
eritmesini bilmi§ ve ayrzca her kiiltiiriin en iyi yonlerini yakalayarak o
raga kadar goriilmemi§ bir sentez irinde onlarz en yiiksek noktalarma
ula§ttrmt§ttr. lslamm gerileyi§i, biitiin bunlan red edi§inden sonra
ba§lamz~tzr." ·
Tiirkiye'de dinirt siyasal ya!?amdaki etkisi .;ok partili duzende de
surmi.i§tur. Farkh siyasal .;izgilerdeki bazt partiler bile, dinsel i'>geleri
kendi etkilerini arttlrabilmek amaCiyla az ya da <;:ok kullanmtf}lardtr.
Ama bir istisna dt§mda, tum programm1 dinsel temele oturtmaya \;ah§an
bir parti goriiJmemi§tir. c;ok parti/i donemdeki bir \;Ok ornek, dinin an-·
cak bir destek gi.i.; olarak onem ta§tdtgmt, ama yalmzca dine dayanarak
siyasal iktidar olunamayacagmt ortaya koymu~tur. Bunun bir.;ok nede-
ni vardtr ve bu nedenlerin ba§mda da, yanm yi.izyth a!?an bir laikle~me
doneminin'etkisi bulunmaktadtr. Dine saygth olan buyuk .;ogunluk, din
temeline dayah bir devleti arhk du§unememektedir. Cumhuriyetle bir-
likte yaygmla§an milliyetrilik ak1m1 ise, ulusal degerlerin yerine dinsel
degerlerin benimsenmesini ve ulusun yerini "iimmet"in almasm1 zor-
la!?tlrmaktad;r. Demokratik hak ve ozgurlukleri kullanma ah~kanhkla·
nmn artmast, bir din devleti ugruna bunlardan vazge.;meyi de aym
ol.;ude zorla!?tlrmlfjhr.
Laikligin kurumla§madtgl, demokratik deneyim birikimi olma yan,
ulusal bag1mstzhga ya da bir diktatorden kurtulmaya, dinsel gi.i.;lerin
onculuk ettigi islam i.ilkelerinde durum farkhdtr. <;:agdt§t kalml§ baz1 re-
jimler de, bir avu\; ayncaltkh ki§inin saltanatmm si.irebilmesi i\;in,
ulkenin din kur.allanna gore yonetildigi inanClnt halka vermeye .;ah§-
maktadtr.
***
Bir toplum, 1400 y1l oncesinin ko§ullanna ve sorunlarma yamt
olarak olu§turulmu§ kurallarla yc)netilebilir mi? ·
57
 Bu soru, artlk diinyada ve Tiirkiye'de islam bilginleri arasmda da
a<;tktan tartt~t!tyor. Yeni gorii~iin onde gelen temsilcilerinden, Sudanh
dinbilimci Prof. Abdullahi Ahmed An-Naim 'e gore; Miisliimanhgm
kurallanm ikiye aytrmak gerekir: islam'm dogu~ doneminde Mekke'de
inen ayetlerin i<;erdigi kurallar ve Medine di)neminde olu~an kurallar.
Mekke'de inen ayetler; ahlak, adalet gibi "gencl" kavramlan
i<;erir. Dii~iince ozgiirliigii ve d.inde zorlama olmamast gerektiginj buyu-
rur. Oysa Medine dbnerninde, artlk Miisli.imanlar kendi devletlerini
kurrnaktadtrlar. Somut sorunlara <;bziirn getirrneye yonelik somut hi.i-
kiimler sbz konusudur. "Cihad" (dini yayrnak i~in saldm sava~t) ya-
ptlrnast, kadmlarm tamkhgmm erkeklere e~deger saytlmamast, kadmm
rnirasta erkegin yanst kadar pay alrnast, erkegin dort kadmla evlene-
bilrnesi ve -eskiye gbre zorla~sa bile- kolay saytlabilecek bir bi<;imde
bo~anabilmesi $ibi kurallar, hep aym donemin iiri.ini.idiir. Din i~in "ge-
rektiginde" oldi.irmenin yasal saytlmast, Mi.isli.iman olrnayanlara e~it
haklar verilrnemesi benzeri hi.ikiimler de aym <;er<;evede yer ahrlar.
Prof. An-Nairn ~6yle diyor: "$eriat, ikinci donemirz kurallarma da-
yanzlarak olu;;turulmw;tur. Medine ayetleri ile r;atz;;arz Mekke ayetleri
ger;ersiz sayzlmz;;tzr. Oysa bu hiikiimler, gene/ ve ebedf degil, tarihsel ko-
;;ullarm iiriiniidiir ... Bugiin $erial denilen ;;ey, Kuran 'm bir boliimiiniin
benimsenip, digerinin dz;;lanmaszdzr. Tersini yapmak gerekir ... "
<;ah~rnalanm Mtstr'da si.irdiiren, A.O. ilahiyat Fakiiltesi ogretim
iiyesi ilhami Giiler'in "tez"i de, aym yakla~tmt destekliyor. Giiler'e
gbre; Kuran'daki "Ey inananlar" sesleni~i, ornegin bugiin Ti.irkiye'de
ya§ayan Mi.isliimanlan degil, Kuran'm indigi donemdeki "miimin"leri
kapstyor. 0 di)nernin toplumsal, ki.iltiirel, siyasal ve ekonornik ko-
§ullanm payla§anlann uymalan gereken kurallan koyuyor.
Soz konusu "tez"de verilmi§ olan orneklerden birisi de, "Allah ve
Peygambere kar;;z sava;;anlara" verilmesi ongbriilen cezalarla ilgili. Ku-
ran'da bu gibi durumlarda uygulanabilecegi belirtilen dort cezadan bi-
risi, el ve ayaklarm <;apraz olarak kesilmesi. Oysa bu cezalandtrma
bi<;iminin, Firavun'lara kar~t <;tkanlara uygulandtgt biliniyor. Giiler
bunu, toplumsal geleneklerde varolan bir ceza yaptmmmm devarrunda,
Tann'nm bir sakmca gi)rmedigi bi~iminde yorumluyor. Kuran'dan once
de varhgt bilinen bir ceza ni<;in ''ilahi, yani degi;;mez bir emir" olsun?
Bu yakla~1m1 savunanlardan birisi de, eski Diyanet i§leri Ba§-
Eskikitaplarim.com
58
kam Prof. Said Yaztctoglu. islam dininin "katt ve degi~mez kurallar"
biiti.inii olmadtgmt si)yleyen Yaztctoglu, gtirii~iinii ~tiyle iizetliyor:
"Dinde de,~i$11Zeyen, Kur'anda be/irtilen, gcnellikle i1zanr;la i/gili
feme/ kavram/ardzr ... Modem hayat karfi1S111da insanlanmzzzn pck r;ok
problem ve ihtiyar;lan soz konusudur. Bun/ann cevabz, aszrlarca once, o
donemlerin oze/liklerine ve ;;art/anna gore bulullllll r;oziimlerde arana-
maz ... lsltlm din in in sonsuza kadar en miikemmel din olarak kalacagzria
inananlar, bzmun gerej;fini yapmak zorundadzr. Aszrlarca once yapzlan yo-
rum/aria, giiniirniiz insamnm sorunlarma r;iiziim bulmak imkiinz yoktur."
islam dinine y6nelik bu bak1~ a<;Jsma, Mustafa Kemal Ata-
tiirk'te de rasthyoruz. Atatiirk'iin el yazJsJ notlan arasmda ~u tiimce-
ler var: "Kuran 'da ogrendigimize gore, Muhammed hir degi~meden
ya!jamz~ bir insan degildi; o da lzayat ve hadiseleri11 zaruri icaplarz
kar$1Smda ad eta her giin degi$mi~tir." Buradan <;tkan sonu<; <;ok a<;1k:
Peygamber bile --bir ya~am siiresince- degi§mek geregini duyduguna
gbre; islam'm "gene!" kurallan di§tndaki, "uygulama" ile ilgili kural-
lanmn, degi§en ko§ullara ko§Ut olarak, "az"e uygun bi~imde degi~mesi
dogal saytlmahdir.
Bu bah~ a<;Jstnt payla~anlar arasmda, Pakistanh iinlii dinbilimci
Fazlur Rahman ile -Miisliimanhgt sonradan se<;en- Roger Garaudy
de var. Rii§tii $ardag ise, "$eriat"m ni<;in degi§mez olmadJgtm anlat-
madan 6nce, Kuran'daki ~u "Tann buymklan"m ammsahyor:
"Dinde zorlama yoktur ... Ey Muhammed! Sen ancak uyanctszn ...
Kur'an, ancak aranzzda dogru yola gitmeyi dileyene, iilemlere bir
ogiitliir ... "
"$eriat"m nasi! degi~tigi iizerine, $ardag'da <;ok say1da brnege
rasthyoruz: $eriat "kul hiikiimleri"nden olu§tugu i<;indir ki, islam di-
ninde yetmi~i a~km mezhep olu~mu§tU. Bunlann §eriat anlay1~lan hep
birbirinden farkhyd1. Peygamberimizin ii<; halifesi Miisliimanlar eliyle
oldiiriilmii~tii. Abbas ogullan zamamnda, Hz. Muhammed'in torunlan
mezardan <;Jkanlml§, iskeletleri yerlere ~arptlmt§h. Ve bunlar "~eriat"
adma yapilmi§h. Dokuz <;ocugunu oldiirerek tahta ge<;en o·smanh
padi~ahlanna da, daha miihriinii yeni almi§ sadrazamlann idamma da,
hep "~erial" izin vermi§ti. Farkh tarikatlardan hocalar, 17. yi.izyildan
itibaren camilerde sopalarla birbirlerine "fieriat" adma saldirmt~lardt.
Yap1lan ara~tumalar, diinya niifusunun be~te birini olu§turan
59
Mi.isliimanlann, bilim di.inyasma ve teknik gelieymelere katktsmm hemen sin de "korkmadan" savunabilir? islam d i.inyasmda bilimin gerileyi:?i,
hemen "yak diizeyinde" oldugunu gosteriyor. Araplarm bilimsel verimi 14. yy'dan soma, dinsel baskliann artmasryla gerr;ekle~mi~tir.
ise, ancak israil'in yi.izde 4'i.i kadar. Bu durumun nedenlerini, "lslami
Durum bdyle iken, di.inya 21. yy'a girmeye hazrrlamrken, bazr
uyalll~m onciisii" sayt!an Seyid Cemaleddin Afgani 'nin 1882 ythn-
islam Ulkelerinde "koktendinci" ak1mlann gi.ic;lenmesi nasrl ar;Ikla-
daki ~u satlrlannda bulabiliriz:
nabilir? fran ve Cezayzr'deki k<'>ktendinci trrmam~m arkasmda ne gibi
"Ki~i sanmu1ta degin bir bi9imde bakzldzgmda, bilimin diinyayz toplumbilimsel gen,.ekler var?
yonettigi goriilecektir. Diinyada bilimden ba~ka hiikiimdar ol1tzamz~tzr,
"Siyasa/ muhalefet"e izin vermeyen baskr rejimleri,'halkm des-
halen yoktur ve gelecekte de olmayacaktzr ... Esasmda gerrek bir miimin,,
tegini s~glamak ir;in "dinsel giir;ler"e odun verince, beklemedikleri bir
diltinin tiim ahlakz z1e bilimleri irerdigine inandmlnu~ aldugu irin, ken-
durumla kareyt!aeyiyorlar. Yl1netim ve toplumsal-ekonomikko§ullara do-
disini ona szmszkz baglar ve Otesine gepnek i9in hi9bir raba harcamaz.
gan tepkiler, ancak cami ya da kilisede srgmak bulabiliyor. Ho~nutsuz
Tiimiiyle ana sahip oldugwza inandzktan sonra, gerregi aramanm ne ya-
kitleler, gene; ku§aklar ve baz1 aydmlar ir;in batika bir sec;enek kal-
ran olacaktzr? Bzmdtm dolayz da bilimi hor gormektedir."
mryor. iran, Cezayir ve Polonya i:irnekleri c;ok ar;rk.
Peki, insanoglu bilim ile din arasmda bir sec;im yapmak zorunda
Bask1 ydnetimleri, bask1yr biraz gev~ettiklerinde genellikle yrki-
m1? Bu sorunun yamhm da, tanmmtti ingiliz fizikc;i ve din adam1 John
hrlar. Onlarm yerini hangi gi.ic;lerin alacagmr ise, her toplumun kendme
Polkinghorne tioyle veriyor: "Bilim ve din arasznda herhangi bir
ozg,u ko~ullan belirler. Kemalist tek parti, dinci g.ur;lerin siyasete
9eli~ki yok. Tam tersine, bilimsel bulu~lar tanrzbilimi (ilahiyat) giir-
kahlmalarma izin vermezken, siyasal bir muhalefetrn tohumlanmn
lendiriyar. Bilim alaylarm naszl meydana geldigini sararken, tannbilim
kendi ir;inde ye~ermesine ho~gi:iru gdstermi~, hatta bunu ?zendirmi:?ti.
olaylann nirin meydana geldigini ara~tmyor. Tann inancz, bilim ve din
Bu nedenle de, 27 y1lhk tek parti donemi sona ererken, Iran ve Ceza-
arasmda bir serim yapmayz gerektirmiyor ... Diinyay1 bir biitiin olarak
yir'dekinin benzeri bir durumla kar~rla~rlmamr~tr.
kavramak irin, ona hem bilimin hem de din in goziiyle bakabilmeliyiz."
Cezayir'de lslilmi Selamet Cephesi'nin toplumsal desteginin hrzla
Tarihc;iler genellikle Orta <::ag'I "karanlzk rag" olarak nitelendi-
artmas1 kar~rsmda surgunden r;agnlarak Yuksek Devlet Konsey1
rirler. Oysa bu degerlendirme, sadece H1ristiyan dunyas1 ic;in ge-
Ba~kanhgma getirilen Muhammed Budiaf ~i:iyle demi~tir: "En ~iiyiik
c;erliydi. Toplum yatiamma tamamen e_gemen olan kilise, dinsel dogma-
eksigimiz, bizde bir Mustafa Kemal Atatiirk'iin pkma1nz~ olmas1d1r.
lann bask! altmda, ozgur dii.tiii.nenin ve bilimin gelitimesini onlemititi.
Aym donemdeki isHl.m dunyas1 ise, birr;ok onemli bilgin yetititirdi. iran'daki dinci yonetim bir;iminin, ~ah rejimine gdre daha kahhmc1
<::unku Htristiyan di.inyasmdaki bagnazhk, o di:inemdeki islam dunya- oldugunu yadsiyamaytz. Cezayir'de ki:iktendinci akrmlar.m y.i.ik~el.iqi ~e,
smda yoktu. Ornegin ibn-i Haldun, tiU diieyunceyi ac;1ktan savunabili- 30 y 1lhk tek parti egemenliginin iirunii.dur. "Petrol gelzrlen butun. Ce-
yordu: zayirlilerin rahat yaf?ayabilmeleri i9i11 bir giivence olu$tUrdugu surcce
her~ey yolwzdaydz". Petrol fiyatlannm du~mesiyle birlikte duru~
"Bitkilerin en yiiksek cinsi, hayvanlarm a~ag1 alan cinsine ya-
degi~ti. <::agda~laeyma gorunumu altmdaki "riiriimii$liik ve ahlilksrzlzk '
kmdzr. Bu a~ag1 tabakadan tiireyerek hayvanm tiirii ve cinsi ragalmz~,
bask! ydnetimi ile i:izdeeyle~mi~ gibiydi.
a~amall bir birimde dii~iince sahibi alan insamn olu~umuna kadar
yiikselmi~tir ... l~te bu hayvanlardan insanm ilk ufku, yani en a~agz dere- Cezayir'de 1954'de yuzde 17 olan kentle~me oram, giderek yuzde
cesi ba~lamz~tzr." SS'leri buldu. i~sizlige kareyr kentlere akm eden insanlar, toplumsal
degerlerini yitirdiler. Kentte ya~ad1klan "kiiltiir ~aku" onlan tepkiye,
Laik Ti.irkiye'de bile, islamct aktmlar Darwin'in okul kitaplann-
yeni bir "kimlik" aramaya ve sonur;ta da isHh:n'a srgmmaya itti. <::unkii
dan c;rkanlmasr kavgasr veriyorlar. Aradan yaklaey1k 650 yt! ger;tikten
s 1gmabilecekleri baeyka bir toplumsal kurtJ,m da yoktu. Ya~.adrklan
soma, yukandaki dueyunceleri, bir bilim adam1 kac; Muslii.man Ulk~-
umutsuzluk, bir yandan "kurulu diizen"e, dte yandan da yabanc1

60
Eskikitaplarim.com
61
kiiltiirler"in iiriinii olan hemen her~eye kanji iifkeyi beraberinde getiri-
yordu. Gen-;:ler "daha iyi bir diinya" isterken, onlara bu umudu sadece
"dinci giiqlcr" veriyordu.
<;:ok saghksrz bir hrz ve bi-;:imde biiyi.iyen istanbul'da ve bazr kent-
lerde dinci akrmlann gii-;:lenmesini de, bir iil<;:iide, benzer nedenlere
baglayabiliriz.
c) Laiklik
Genellikle din ile devlet itllerinin aynlmast olarak tammlanan
laiklik, elbette ki din ve vicdan i!z;;;iirliigiinii de i-;:erir. Ama sadece din
ve vicdan iizgi.irli.igi.ini.in tamnmi~ olmasi, o toplum di.izeninin laik ol-
dugu anlarruna gelmez. Ornegin Osman/1 lmparatorlugu 'nda dinsel ho!?-
gori.i vardr, laiklik yoktu. Laik toplum di.izeni, biitiin din ve inan-;:tan in-
sanlann, etiit ko~ullarla aym kurallara uymak durumunda bulunduk-
lan, hi<;: kimseye dinsel ayncilhk ve i.isti.inliik tammilyan bir toplum
di.izenidir. Laiklik, toplum ve dcvlet ya§amznuz akla ve bilimc daya-
tzlmasrdzr.
Laiklik tarihsel geli:?im ic;inde Avrupa'da dogdu. Feodal diizen
yrk!lmt~, tannsal iradenin i.iri.inii olduguna ve dolayistyla sonsuza ka-
dar ya!?ayacagma inamlan toplumsal ve siyasal kurumlar sona er-
mi§ti. H1ristiyan ki/isesinin yi.izyiilardir yaydtgi dogmalann ge-;:ersiz-
ligi -cografi ketiiflerin de etkisiyle- yafianarak gbrtilmti~tti. Ornegin
di.inyanm bir tepsi gibi yuvarlak ve di.iz olmadigt anlatiiimr~t!. Pe~inen,
smanmadan dogru olduklan varsayiian dogmalann yerini, bilimsel ni-
telikli bilgiler almaya ba~lamt:jh. 13. yi.izytlda, bir htristiyan di.i~i.ini.iri.i
olan Aziz Thomas, devletin insan akhna uygun bi-;:imde di.izenlenmesi
gerektigini savunuyordu. Bir yiizyll sonra, bu kez i.inlu bir miisli.iman
bilim adam1 olan ibn-i Haldun laik di.i~i.incenin gen;ek bir iinciisi.i ola-
rak ortaya -;:rkh. Devletin varolu~unu ve toplumlann evrimini, tannsal
iradeye degil, toplumsal-ekonomik nedenlere dayandrrarak ac;rklad1.
Hatta i!?i, insamn evrimini hayvanm en geli!?mi~ ti.iri.ine, hayvamn evri-
mini de bitkinin en geli§mi~ ti.irCme baglamaya kadar giiti.irdi.i. Yetkisini
Tann'dan alan siyasal iktidar anlayr~mm yerini, giderek, gi.ici.inii top-
lumdan alan ve topluma kartii sorumlu olan bir iktidar anlayr§l ald1.
(Franszz Devrimi ile bu anlay1~ evrenselle!?ti.) Zamanla Makyavel,
Jean Bodin, Thomas Hobbes gibi di.itji.iniirler de aym yolu izlediler.
Eskikitaplarim.com
62
Belirli bir sure<;: i<;:inde; kapah, kendi kendine yeterli bir tanm eko-
nomisine dayah feodal beyliklerin yerini -ticaretin geli~mesinin de et-
kisiyle- ulusal devletler almaya ba~lamJ~tr. Mal air~ veri~i, biilgeler ve
insanlar arasrnda dii~iince ah~veri~ini de kolayla~hrmaktaydi. Bol-
gesel diller latince ile birle~erek ulusa/ diller dogmu::i, giderek ulusal
kiiltiirler geli~mi~ti. insanlann benzer bi-;:imde duyup, di.i~iiniip, davran-
maya ba~lamalanyla birlikte, rrksal degil ki.ilti.irel birlige dayah ulus-
lar ortaya -;:rkmr~t1. i~te bu ortamdad1r ki; Papa'ya bagh, tek merkezden
yonetilen, latince ibadeti zorunlu ktlan Katolik mezhebinin yerini; yer
yer, ulusal dillerle ibadeti ongoren Protestanlik aldr. Katoliklerin bu
yeni mezhebi benimseyenlere ho~gbrii giistermemesi i.izerine, aym dine
bagh, aym ulustan insanlar arasrnda, -;:ok kanh mezhep sava~larma
tanrk olundu. Luther hareketi, din ile devlet i!?levini ay1ran bir tutuma
yiinelcli. Bu ortamda laiklik, farkli inanqlara sahip !opium kcsimlerinin
ban~ iri11dc ya$ayabilmclerinin bir onkO$lllll o/arak da giindcme gcldi.
(Bir zamanlar Ortadogu'nun en geli!?mi~ iilkesi ohm Li.ibnan'rn bir i<;:
sava~ sonucu yok olma tehlikesiyle kar~1 kar!?rya gelmesinde laik bir
devlet olmayr~mm roli.i unutulabilir mi? Nasll ki, Sudan'da animist-
lerle rniisli.imanlar arasmdaki i<;: sava~ da laik bir devlet olmayr~rnm
sonucudur.)
l11risliljallllk ve Miisliimanl1k, bir noktada birbirlerinden -;:ok
farkh ko~uilarda ortaya <;:tkmi~lardtr. Hazreti Muharnmed'in -;:a-
gmda, Arabistan yanmadasrnda gii<;:lii bir devlct i'>rgiitlenmesi yoktu.
Kabile egemenligine dayah bir siyasal yap! siiz konusuydu. Oysa I-h-
ristiyanllk, 1\oma fmparatorlugu gibi -;:ok giic;lii bir devletin topraklan
i.izerinde dogdu. Bu nedenledir ki, Htristiyanhk ba~langt<;:ta siyasal ik-
tidar i.izPrindc hic;bir hak ileri siircmezken, MiislCtmanhk ktsa si.irede
kendi devletini kurdu. isa, ''Tann'nm hakkmr Tanrr'ya, Sczar'111 hakkzm
Sezar'a veriniz" ilkesi arkasrna stgmmaya c;ah~1rken, Miisliimanhk din
ile devlet f~lerini bi.iti.inle~tirmekte zorluk c;ekmedi.
Ba:?langi<; ko~ullannm i.iri.ini.i olan di.izenlemelerin farkhhgma
bakarak, <;:iiztimlemeyi bu noktada b1rakmak ve buradan hareketle,
Htristiyanhkta din-devlet aymmmm olanakhhgma kar~IItk Mi.isli.i-
manhkta din ile devletin aynlamayacag1 sonucuna varmak, yanh~ olur.
Elbette ki, ilk h1ristiyanlann derdi, i1ncelikle siyasal iktidann baski-
lanndan, arenalarda aslanlara yem olmaktan kurtulmakh. Hazreti
isa'mn "dcvlct bmw karr§masm, bc11 de devlctc" anlamma gelen yuka-
63
ndaki formi.ilu, boyle bir gereksinmenin iiri.ini.iydu. Ama ne zaman ki
ko~ullar degi§ti ve kilise kendini guc;:lu hissetmeye ba~lad1, kullamlan
mantJk da degi~ti. H1ristiyanhk adma konu~anlar, "ruh bedene
iistiindiir, oyleysc ruha hiikmcden dinsel iktidar, bedcne hiikntcden siya-
sal iktidara da egemen olmalrdtr" demeye ba~ladiiar. Roma tmpa-
ratorlu,~u 'nun yiki!masmdan sonra, sadece "Ote dilnya "nm i~leri degil,
bu dunyarun i~leri de dinin duzenleme alanma girdi. Papa'lar krallara
tac;: diydirir oldular. Buna kar!iiiik, Osmanlt Padi!?ahlarma da $eyhiilis-
lam kihc; ku~andmyordu. Ama Papa'mn bir krala tac;: giydirmesi, Tann
adma ona y6netme yetkisi verme anla,mma gelirken, ~eyhiilislam'm kilt<;
ku~atma t6reni, c;:ogunlukla g()stermelikti. (unkii aym padi~ah, kendi-
sine kihc; ku~atan din adammm ba~Im da kestirebiliyordu.
Laikligin h1ristiyanhga 6zgii bir durum oldugunu ve musliiman-
hkla bagda')mayacagmJ 6ne siirenlerin kullandiklan temel manhgm ~u
oldugunu biliyoruz: "!slam dini sadece din i~lerini degil, devlet it?lerini
ve ozel hukuk alallllll da diizenlemektedir. Oyleyse bir islam iilkesinde
laiklik o/amaz." Oysa bu sav, daha c;:tki§ noktasmda, samldtgi kadar
dogru degildir. Miis!Umanhk siyasal sistemle ilgili aynnhh kurallar ge-
tirmedigi gibi, i)zel hukuk alamm da aynnhh bir bic;imde diizen-
lememifitir. Prof. Ne~et <;agatay'm da dedigi gibi; "Kur'an'da hukuksal
hiikiim l!ildi ren sadece elli kadar ayet vardtr, gerisi ahlak kurallandtr. Bu
nedenlc bu kadar az hiikiim, peygamber zamamnda bil~ yetmemi§, peygam-
berin kendisi de kural koymu§, gorevli olarak Medine dz§ma yolladzgz ar- ·
kada$larma da, Kur'an 'da ve siinnette ornek bulunmazsa, kendi gorii$leri
dogrultusunda hiikiiin vermelerini onermi§tir." "$eriat" denilen din hu-
kuku sadece evlenme, bo~anma ve nafaka gibi konulan, yani aile huku-
kunu ic;eriyordu. 0 konuda bile Kur'an sadece ana hiikumleri koyuyor,
aynnh getirmiyordu.
Ostelik Hz. Peygamber zamanmda bile Kur'an'daki hukumlerin
aynen uygulanmadtgi oluyordu. Ornegin Peygamberin kendisi, bir bor-
cunu bderken iisti.ine faiz anlamma gelebilecek bir ek yapmi~h. Hz.
Orner, sava'i ganimetlerinin bb!U~turulmesiyle ilgili bir Kur'an hiik-
mune uymamt~tl. Bu tiir davram~larm, bzellikle Abbasi halifeleri ara-
smda c;:ok saytda 6rnegi vard1. Bugun islam dinini benimsemi~ olan top-
lumlarda c;ok say1da mezhep ve c;ok daha fazla saytda tarikat varhg1m
siirdurmektedir. Bu farkh mezhep ve tarikatlar, farkh bir islam yoru-
muna ve farkh kurallara uymay1 savunmaktad1rlar. Her biri kendi
64
Eskikitaplarim.com
dogrusunun "tek" olduguna inanmakta ve digerlerini kabul etmemekte,
yanh~ saymaktad.tr. Laiklige kar~I C,:Ikan, islam hukukunu uygulama
savmda olan toplumlarda, birbirlerinden c;:ok farkh kural ve uygulama-
lara rastlanabilmektedir. Peygamberin sbz ve yaphklarmdan olu§an
"Siinnet"in bir hukuk kaynagt olarak yetmeyecegini savunan Kadda-
fi'nin, unlii "Ye~il Kitap"mm u~ cildinin hic;:bir yerinde Kur'an'dan si:iz
edilmemektedir.
Din temeline dayah bir devlet, ister istemez "tek dogru"yu temsil
ettigini bne surer. Bu nedenle de, o "tek dogru"yu kendisi gibi anlaytp
yorumlamayana bile ho~gorii gi:istermez, gbsteremez. Ornegin Osmanlt
Devleti, ba~ka dinden olanlara belirli bir ho'igorii gbsterip, kendi din-·
lerinin gereklerini yerine getirmelerine izin verdigi halde, musluman
Turk halkma ayru ho~g6ruyii gbstermemi~tir. Onbe~inci yuzy1l orta-
larmdan ba~layarak, Osmanh !mparatorlugu'nda Tiirkre Kur'an
"giinah" saythp yasaklanml~?hr. Oysa Turk muslumanlarmm buyuk
~ogunlugunun bagh oldugu varsaylian Hanifiligin kurucusu imam-1
Azam Ebu Hanife'ye gbre, Kur'an'm c;:evirisi de Kur'an sayd-
maktadtr. Ve Tann Kur'an'da ~?Ciyle demektedir: "Sen Arap oldugun irin
biz bu kitabt Arapra indirdik. Biz her topluluga kendi diliyle seslenen bir
gorevli gonderdik... Biz bu kitabt size okuyasmtz, anlayasmzz, buyruk-
lanmzza, yasaklanmzza gore davranasmtz diye gonderdik." Buna kar~m
Musliiman Turk halk1, Kur'an'1 Turkc;e olarak okuyup bgrenebilme ola-
nagma, ancak laik cumhuriyet doneminde sahip olabilmi~tir.
BatJ'da htristiyanhk adma Engizisyon i§kenceleri -yapildtgi ne
blc;ude dogru ise, ic;indeki Tann a~k1 yadsmamaz olan bir Hallac-1
Mansur'un derisinin islam adma yuziildiigu de bir gerc;ektir. Laik bir
dev lette, orucunu tutana, namazm1 k!lana kimse kan§amaz. Ama bir
din devletinde, oruc;: tutmayana, namaz k!lmayana, ba~Im c\rtmeyene
bask1 yap1labilir, hatta bu nedenden dolayt blduri.ilebilir. Ornegin Suu-
di Arabistan 'da, dine uyumu saglama amactyla, halka baskt yapma yet-
kisine sahip bir "din polisi'' bulunur. Oysa islam dininin kendisi, din
adma bask1 yapilmasmi yasaklamakta ve §byle demektedir: "Eger
Tann isteseydi, yeryiiziindekilerin hepsi birden inanml!? olurdu. Yine dr
sen, insanlan inansmlar diye zorlayzp duracak mzsm?"
Laiklik dini devre d1~1 btrakmak anlamma gelmez; din adma bask1
yapmak zor kullanmak isteyenleri devre d1~1 btrakmak anlamma gelir.
Bu nedenle de, bzgiirluk ve demokrasinin bn ko~ulu olarak ortaya
65
<;Ikar. Demokrasinin, ancak birbirlerini dengeleyen gii<;lerin varhg1
oramnda ger<;ekle~ebilecegini biliyoruz. Din ve devlet i~lerinin tek elde
toplanmas1, ba~ka bir deyi~le, din giicii ile siyasal iktidann birle~mesi,
demokrasiyi zorla~tiran bir etken olarak ortaya <;1kmaktad1r. Batz 'da
zaman i<;inde devletten aynlan kilisenin, ayn bir gii<; olarak siyasal ik-
tidan smirland1rmaya yonelmesi, ozgiirliik<;ii bir siyasal sistemin olu-
~umunu kolayla~hrmi~tlr. Oysa laikligi kabul etmeyen islam iilkele-
rinde, demokrasiye bir tiirlii yakla~Ilamamaktadir.
Aslmda islam dininin kat! ve degi~mez bir yap1 olu~turdugu soy-
lenemez. Hazreti Muhammed'in kendisi, Kur'an'daki hiikiimlerin, za-
mana ve yere gore degi~ebilecegini belirtmi~ti. Once gelen bir ayetteki
hiikiimlerin somaki bir ayetle degi~tirildigi ve hatta tamamen ortadan
kaldmldigi durumlara rastlanabiliyordu. Ornegin ba~lang1<;ta sadece
i<;kili iken namaz kilmmayacag1 hiikmii getirilmi~ken, daha somaki bir
ayet i<;kiyi tiimden yasakhyordu. Bu konuda oldugu gibi kadmlarm,
ba~larmm "cilbab" denilen bir tiir ya~mak ortmeleriyle ilgili hiikiim de,
bir anlamda Hz. Omer'in Hz. Peygamber'e onerilerinin sorucuydu:
"Tanrz 'ya yalvar da, bu konuda bir hiikiim gelsin."
Kadmlann ba~lanm ortmeleriyle ilgili gelenegin <;Ikl~ noktas!, is-
lam dininden <;ok i>ncelere gitmektedir. Siimerler'de "klttsal fahi$e"lerin
sokak kadmlanndan aynlmalan i<;in ba~larm1 ortmeleri zorunluydu.
Daha sonra evli ve dul kadmlar da bu smtfa sokuldu ve bu gelenek
once Musevilige soma Hzristiyanl1ga girdi. Rahibeler kendilerini belli
etmek i<;in kara bir <;ar~a£ giyiyorlard1. Dindar ki~iler de kiliseye ya da
sinagoga girerken ba~lanm i.'lrtiiyorlard1. Miisliimanhkta bu kural,
"ozgiir kadmlar" m yine miisliiman olan cariyelerden ay1rdedilmesi
amaoyla, islam dininin dogu~undan on be~ y1l soma konuldu. O<;gen
bi<;iminde baglanan Iran kokenli tUrban ise, lran'da Miisliimanhktan
once var olan Zerdii$1 dininin bir uzantlstydi ve Zerdii~t rahibelerinin
ba~lanm kapama bi<;imini yansttlyordu.
Osmanh lmparatorlugu, tarihte dinsel ho~goriiniin kurumsalla~hg1
en 6nemli orneklerden birisini olu~turmu~tur. Her dinsel kesim, ekono-
mik alanda, adalet ve egitim alanmda onemli ol<;iide bir 6zerklige sahip-
ti. Rum ortodoks patrigi, Ermeni patrigi, Yahudi hahamba$1 protokolde
i>nde yer ahrlard1. Manashrlar vergi ve angarya bag1~1khgma sahipti-
ler. Ama miisliiman olmayan topluluklara gosterilen ho~g6rii, siinni ol-
mayan miisliimanlara g6sterilmiyordu.
Eskikitaplarim.com
66
Osmanh devlet ve toplum ya~ammda da, dinsel kurallardan <;ok
siyasal iktidar tarafmdan konulan kurallar ge<;erliydi. On!ii "Kamm-
llaiiU'"nin yapimCISI Fatih Sultan Mehmet'ten, "Kammi" ad1yla tam-
nan Sultan Siileyman ·a kadar, bir <;ok Osmanh padi~ah1 gen;ek bir
yasa koyucuydu. Osrnanh padi~ahlan Hac'ca gitmezlerdi. Devlet ve
toprak diizenini belirleyen yasalar dinsel hukukla uyum i<;inde degildi.
$eylziilislamlar 16. yuzyila gelinceye kadar devlet i~lerine ve "orfi lw-
kuk" alamna kan~mazlard1. Yunanistan' dan heykel getirildigi, Gen-
tile Bellini gibi ressamlann padi~ahlarca korundugu donemler vard1.
Gerilemcyi durdurmak isteyen Osmanh devleti, <;agda~la!:jma ah-
hmlanna, askeri okullatla birlikte hukuk alanmda ba~lad1. 1850 yi-
lmda yiiriirliige giren ticaret yasas1 ile, ticaret davalannda din ve mez-
hep ayrnm ortadan kalk1yor ve faiz kabul ediliyordu. Bir y1l soma da,
yeni ccza yasas1 ilc, mezhep ve din fark1 g6zctilmeksizin, biitiin Os-
manh uyruklanna uygulanacak hiikiimler yiiriirliige girdi. 1871 ve
1878'de yapilan diizenlemelerle, miisliiman olmayan halk yerel yi.)ne-
timlere kat!lma hakkl kazand1. 1839 Tanzimat Ferma111 ile ba~layan
laiklige dogru y6neli~, 1876 Anayasasz ilc bclirginle~ti.
19. yuzyil ba~lannda gbriilen bir sure<; de laik egitime ge<;i!jle ilgi-
liydi. Dinse! temelli egitim kurumlarmm d1~mda, <;agda~ ve laik egitim
kurumlan da <;t>galmaya ba~lad1. Giderek miisliiman olmayan azm-
hklar da laik egitime ge~mek gcregini duydular. Bu ikiligin yarattlg1 so-
nucu ilber Ortayh ~6yle 6zetliyor: "Osmanlz lmparatorlugu, e,~itimin
iki tiir okulda yaptldt,~z, biirokraside iki smzf menm.nm yan yana ralt~tzgz
(dalta dogrusu birbiriyle (eki~tigi), iki tiir diinya gorii~iiniin birbiriyle
raft$flgt bir top/urn sistemi ltalinde omriinii lamam/adr. Bumm idari ve
sosyal lzayatta yaratttgz sanczlan, son nesil Osmanlt aydznlarz rekti/er."
Atatiirk laiklik ilkesini Anayasa'ya koymadan once iki iinemli
ad1m atmi~h. Birinci ad1m, 1925'de kabul edilen "egitim /Jirligi" (tev-
hid-i tedrisat) yasas1yd1. Bu yasa ile laik i)gretim genelle~iyor ve yu-
kanda sbzii ed.ilen biiyiik sakmca ortadan kaldmhyordu. Ama o sa-
kmcah durum, ()zellikle 1950 somasmdan ba~layarak verilen bdiin-
lerle yeniden dogmaya ba~lad1. Atatiirk'iin laiklige gidi~?te athgi ikinci
6nemli a dun ise, 1926'da ger<;ekle~tirilen hukuk reformu dur. Bu ad1mla,
arhk Tiirk hukuk sistemi tamamen laik bir temele oturtulmu~tur.
***
67
 Bati'da laiklik, yukarda da anlattJgJmlz gibi, ekonomik-toplum-
sal-siyasal bir siire<; sonucunda ortaya <;1ktJ ve kurumla~h. Ama laik-
ligin giiniimiizde de n r;agda§ toplum/ar" i<;in vazge<;ilmez kllan iki temel
neden var: 1) Dine dayah devlet, iizgiir dii~iinceyi, bilimsel geli~meyi,
deghen ko!:iullara uygun yeni kurum ve kurallann konulmasm1 zor-
la~tmnakta, hatta engellemektedir; 2) Dine dayah devlet, iktidardaki
"tek inanr;" m d!§mdaki in an<; gruplanna aym haklan tanunad1)';1 i<;in,
farkh inan<;tan toplum kesimlerinin "ban;; irindc" ya~amalan ola-
nagmJ biiyiik ol<;iide ortadan ka!c!JrmaktadJr. (Din ve mezhep sava~­
lanm kolayla~hrmaktac!Ir.)
Bu iki neden, sadece I-hristiyanhgm egemcn oldugu toplumlar i<;in
degil, belirli bir geli~me diizeyindeki "tiim toplumlar" i<;in ge<;erlidir.
c;unkii her iki nedenin de, ~u ya da bu din in i<;erigi ile dogrudan ili~kisi
yoktur. Bu anlamda laiklik, farkh inan<;tan bireylerin -e~it haklara sa-
hip- "yurtta{'lar olabilmelerinin, bir "ulus" olu~turabilmelerinin i'>n
ko~uludur. Bir "ulus" olmadan "(a,~da;; "la~abilen toplum ise yoktur.
Laikligi bir "toplumsal zomnluk" olarak giindeme getiren bu iki
neden, elbetteki Tiirkiye i<;in de ge<;erliydi.
Osmanh Devleti'nin "yiiksclme" diineminde, dinsel iktidar da siya-
sal iktidara -yani padi~aha- baghyd1. Ama ne zaman ki durum tersine
dondu ve siyasal iktidann gii<; yitirmesinden yararlanan dinsel gii<;ler
etkilerini arttirdJ!ar; "din" toplumun <;aga ayak uydurmasmi engelle-
yen bir kurum gi1runumii kazand1.
Ornegin, Gutenberg'den birka<; y1l sonra Tlirkiye'de de ilk ba-
Simevi kuruldugu halde, bunun sadece Museviler ve I-hristiyanlar i<;in
kullammma izin verildi. 1566 yiimda, padi~ahm ba~<;evirmeni Ali Bey,
Tevrat ve incil'i "halk tiirk(csi"ne <;evirdi ve bas!ld1. Ama Musliiman
halkm Kuran'1 kendi dilinden okuyup anlayabilmesi, ancak 1930'lar-
dan sonra -yani laik Tiirkiye'de- ger<;ekle~ebildi. Musliiman Os-
manhlann da bas1mevini kullanabilmeleri i<;in, ~eyhulislam ancak Gu-
tenberg'den 270 yii soma fetva verdi.
ilk gozlemevi, 1580 y1lmda -$eyhiilislamm fetvas1 ile- dine aykm
oldugu gerek<;:esiyle yikild!. $eyhiilislam Ebu ishak ismail Efendi, ki-
taphklardaki astronomi ve felsefe kitaplanm, aym ·gerek<;:eyle athrd1.
Felsefe Osmanhda hep zararh say!ld1. Astronorni ve hbbm "yararh bi-
lim" sayilabilmeleri i<;in, 18. yiizy1la kadar beklemek gerekti.
Eskikitaplarim.com
68
Kopernic giine~ sistemini 1543'te aydmlatmJ~h. Dinse! gii<;lerin de-
netirnine girmi~ olan Osmanh devletinde ise, 1800'lerde bile "diinya mer-
kezli gi.ine~ sistemi" okutuluyordu.
istanbul'da Calata'y1 istiklf\1 Caddesi'ne baglayan k!sa metro,
di.:myanm ilk u<;: mdmsundan biriydi. Ama $eyhLilislam "Ya§ayall insan-
Larlll veraltma girmcsi giinah" dedigi i<;:in, uzun yillar sadece hayvan
naklinde kullamld!. (Devlet ve toplum yao,:arnmda dinsel gii<;lerin etkisi-
nin artmas1, "gerileme"yi hJZ!andJrdi.)
Daha (ince de degindigirniz gibi; Osmanh yiinetimi ba~ka dinden
olanlara kanji ho~giiriili.i davrand1g1 halde, aym yak!a~m1 Sunni ol-
rnayan Miisliimanlara giisterilmiyordu. Ornegin A/eviler, ancak laik-
ligin kabu!Linden sonra, belirli bir "llllzllr"a kavu~abildiler.
Peki, laiklige kar~I <;1kan ve "§criat" 1 uyguladigmJ (ine siiren is-
lf\m iilkelerinde durum nedir?
Diinyada, kendilerinin islam dininin ilkelerine ve kurallarma giire
yiinetildigini iine siiren diirt iilke var: Iran, l'akista11, Suudi Ara/Jislllll ve
Sud1111. Ama bunlann hi<;birisinde de "!ieriat" tam anl<llmyla uygu-
lanrmyor. Uygulana1myor.
~enat1 en <;ok uygulayan Suudi Arabistan'da, krahn varisleri ~e­
riata giire belirlenmiyor. Olen kraltn yerine kimin ge<;ecegine, prensler
k<~rar veriyorlar. Suudi Bankas1 -uluslararasi aland«-- tamamen batJh
kurallara giire hliyor. iran'da kansmdan bo~anrnak bteyen erkegin
"maltkcme karan" almas1 gerekiyor. Yarg1<;lar ~eriat hiikumlerini kendi
kafalanna gi.ire uygulayam1yor, ancak yasan·,a orgamnca kabul edilmi~
yasalara gbrc kar;1 r verebiliyorlar.
Bu diirt iilkenin dt>rdi.incic de, ~eriat cil11 bir siyasal sistem ge<;erli.
~?eriat,nc ekonomide ne dl' siyasette uygulamyur. Sadece o toplumlarm
"iirf ve adet"lerini etkiliyor. Alkol yasag1 ve c;ar~af zorunlugu gibi,
baz1 giistermelik uygulamalann iitesine pek ge<;erniyor!
Ba~ka bir soru da ~u: Acaba laik olmayan bir toplumsal-siyasal
di.izende demokrasi olabilir mi?
Ki.iktendinciler bu soruya "hay1r" yamt1m veriyor ve demokrasiyi
yads1yorlar. Cezuyir lslami Sclamet Cep!tesi'nin bir yetkilisi, a<;Ik\a
"Demokrasi dinsizliktir" diyebiliyor. Bir din devletinde, degi~mez "tek
dogiit"iar sbz konusudur_ Dolayis1yla dii!jiince iizgiirhigiine ve demok-
69
rasiye yer olmamas1 dogald1r. Hatta aym din i<;indeki farkh "vo-
ntm"lara bile, genellikle ho:jgi1rii g6sterilmez. Oyleyse laiklik dem:lk-
rasinin ve farkb inan<;ta olanlann ban:j i<;inde bir arada ya:jayabil-
mesinin ()n ko~uludur.
~erif Mardin 'in de vurguladigi gibi; demokrasi, y6netenlerle
yi1netilenler arasmda bir kopru anlam1 da ta:jir. Oysa bugun, islam di-
nine dayah olmak savmdaki devlet bi<;imlerinden hi<;birinde bu kbpru
kurulabilmi~ degil. Ama ileti~im brgiisunun ulusal simrlan a:jtlgi
<;agumzda, "insan haklan" gibi konulan toplumlarm gundemlerinden
"sonsuza dek" <;tkarmanm olanaksizbgt ortada.
islam ile demokrasinin bagda~m.1yacag1 savmm yanh~hgmt Ke-
malist Turkiye kamtlad1. Tiirker Alkan 'm ~u du~uncesine katJlmamak
ise <;ok zor: "Orta~aglarda Wm ya~an11 denetimi altmda tuta11 Kilise'llill
demokratikle~nu·yc ve laiklc§meye izin vermesi beklenebilir miydi? 0
t;a,~Iar Avrupasma bakzp, .'Demokrasi ilc Hzristiyanlzk bagda§maz' demek
ne kadar a/Jesse, $11 mzdaki t;e§itli islam iilkelcrinc bakzp aynz yargzya var-
mak da u kadar ymzlz:jtzr."
Petrol zengini Arap iilkeleri, parasal guce dayanarak, bir evrimi
kendi i<;lerinde geciktirebilirler. Bu olanaga sahip olmayan Miisluman
toplumlarda ise, Mistr'dan Cezayir'e kadar, yolsuzluklara, beceriksiz-
liklere, haks1zhklara kanji bir "kitlesel zorlama" kn<;tmlmaz gbrii-
nuyor. Durumlanndan memnun olmayan kitleler, daha ()nee de an-
lattJgumz nedenlerle, <'ince "kurtulu:j"u dinsel degerlere, "AltJn c;::ag"tn
kurallanna yeniclen diinii!?te arayabilirler. Ama ya~anacak di.i~ki­
nkhklan, demokratik sure<;lerin ancak laik bir duzende ifilcyebilecegi
gen,:egini <;ok ge<;medcn g6sterecektir.
Demokrasi ve laiklik, insanlann inan<;lanna gi1re ya~amalanna,
inan.;lannm geregini yerine getirmelerine engel degil. Biiyle bir top-
lumda, insanlara namaz ktldtklan, oru<; tuttuklan, camiye gittikleri
ir;in bask1 uygulanamaz. Oyleyse koktendinci akunlar nir;in laiklige ve
demokrasiye kar:ji r;tkiyorlar? Bu sorunun da yamt1 ar;1k: Bu aktmlar
kendileri i<;in {izgurluk istemiyorlar; ba11kalanmn da kendileri gibi
davranmaya zorlanmas1 hakkmt, yani ba~kalannm iizgurluklerinin el-
lerinden ahnacag1 bir duzen istiyorlar. 0 di.izeni bir kez kurduktan
soma da, degi~tirilmesine izin vermemeyi "dogal" say1yorlar.
Konuyu kapatmadan yamtlamarmz gereken son bir son1 kald1:
Eskikitaplarim.com
70
Nir;in yirmibirinci yiizpla yakla:jtrken, hala, Tiirkiye benzeri laik-de-
mokratik bir diizeni diger islam i.ilkeleri ger<;ekle~tiremiyorlar? Tur-
kiye'yi onlardan farkh ktlan nedir?
Sorunun "toplumsa/ yapz" ile ilgili yamtlanm "Siyasal Sistcm/er"
biili.imunde gcirecegiz. Burada uzerinde durulmas1 gereken yam ise, din-
sel ve kulti.irel nedenlerle ilgilidir. Sorunun Orta Asya Turk ki.ilturu ile,
Anadolu'da bulunan ki.iltur mirast ile ve Kemalist devrim ile ilgili yan-
lan var.
Eski Tiirklcr'de, g<'i<;ebe ko:jullannm da katktsryla olu:jan, ilkel de-
mokratik gelenekler ge<;erliydi. Sava:j ya da surek avt nedeniyle boylar
biraraya gelince, ger;ici bir sure ir;in "baf?bug" se<;iliyordu. Gii<;: doga
ko~ullan, bir kenarda durup sadece emirler yagdtran bir soylular
s1mfmm dogmasma izin vermiyordu. Kararlann ahnmasma herkes
kahlmakta, yargtlamalar topluluk tmunde yap1lmaktayd1.
Gene aym dc)nemde Tiirkler arasmda yaygm olan $amanizm dini
de, i1rnegin islam oncesi iranhlann dini olan Zerdii§t ile karf?lla:j-
tmldigmda, r;ok daha hm~gf>ruliiydu. ~amanizm kadtm "kutsa/" sa-
yarken, Zerdii~tler kadmt :jeytanm yans1mast gibi gi1ri.iyorlard1. islam
6ncesi Araplarda kadmm bir deve kadar bile degeri yokken, Turk
kadmt erkege e~itti. "Emirname"ler Hakan ve Hatun tarafmdan imza-
lanmadan yururliige giremiyordu. Kadmlar elr;i, kale muhaflZl ve hatta
.devlet ba~kam olabiliyordu. (Bu konuda geni~ bilgi ir;in, bkz. Ahmet
Taner Klf?lah, Siyaset Bilimi, "lslamda ve Tiirklerde Kadm" bbliimii.)
Ti.irkle"r islam dinini kabul ettikten sonra da, bu farkhhk devam
etti. Ornegin Tiirkistan'da Peygamber'den sonra en yuce insan saytlan
Ahmet Yesevi (1093-1166), "cemiyette ve dergahta kadzn ve erkck bir-
/ikteligi"ni savunuyordu. Timurlenk'in 1404 y1lmda Semerkant'ta
verdigi bir ziyafete, erkeklerin yamstra .kadmlann da kahldigl, Kastil-
ya El<;isi Klaviya'nm amlannda yaz1hdtr. Tiirklerde kadmm ()rtun-
mesi olay1 ise, Fatih dbneminden sonra Bizan.s'm etkisiyle ba~lad1. <;ok
kadmla evlilik ve "harem" gibi uygulamalar da, daha <;ok saray ve sa-
ray <;evrelerinde yerle~ti.
$erial yasalanmn yururliikten kaldmlmas1 ile ilgili uygulamalar
ise, daha Kemalist Devrimden bnce ba~lamlf?h. Ornegin 1908 y1lmda
padi:jahm t;Ikardigt bir yasa, bir yandan r;ok e:jli evlilige son veriyor,
iite yandan kadmlara da bo:janma hakk1 tamyordu. Ama i~galden son-
71
ra, Ti.irkiye'de ya~ayan Yahudi ve Katolikler i§gal kuvvetlerine
ba§vurarak, bu yasanm kaldmlmasm1 istediler. <;:unki.i kendi dinle-
rinde bo~anma yoktu. Frans1zlann 1905 yllmda Ti.irkiye <;apmda
yaptJklan bir ara§hrma ise, <;oke§li evlilik oranmm istanbul'da sadece
yiizde 5, Anadolu'da ise yi.izde 8 oldugunu ortaya koymaktayd1.
lran ile Ti.irkiye arasmdaki dinsel etki farkmm bir nedenini de
ilber Ortayh vurguluyor: <;:agda§la~ma egitime yans1d1k<;a, Ti.irkiye'de
"medrese {:evresi ve ilmiyye Sllu(z" bunun d1~mda kald1 ve toplum
ya~ammdaki eski egemen roli.inii yitirmeye ba~ladL Oysa iran' da "ruh-
ban smifz", \agda~ egitimi de alarak yerini koruyabildi ve ~ah'm devril-
mesinin ardmdan yonetime tamamen egemen olmas1 zor olmad1.
Tiirkler Anadolu'ya yerle§irlerken, kendilerinden 6nce bu top-
raklarda ya§ayan insanlar ve ki.iltiirlerle yeni bir sentez olu§turdular.
Eski ki.ilti.irlerinde bulunan demokratik ogelerin de yard!ml ile, farkh
olana ho§gbru ile bakmasm1 ogrendiler. Arap ve iran k<ikenli tarikat-
lar "Allah korkusu"na d-ayamrken, Anadolu tarikatlan "Allah sevgi-
si" i.izerine kuruldu. Mevlevflik, Bekta$flik, Babaflik bunun somut or-
nekleriyle doludur. Aym kokenden gelen Anadolu Alevlleri ile Orta
Dogu $illeri arasmdaki aynm ise <;arp1c1 ve dii§iindiiri.ici.idii.r.
Mustafa Kemal, i§te bu "farklz olu$um"un kaynaklanm deger-
lendirerek, laikligi de i<;eren "aydmlanma devrimi"ni ger<;ekle§tirdi. Bu
ki.iltiirel ve toplumsal kaht olmasaydt, 1slam ii.lkelerinin bugii.n bile
ger<;ekle§tirmeye cesaret edemedikleri bir devrim, herhalde <;ok daha zor
olurdu.
2. <;:ACDA~ iDEOLOJlLER
ideolojiler, toplumlann ya da toplumlann i<;indeki belirli kesimle-
rin gereksinmelerine yamt veren, kendi i<;inde tutarh inan<; sistemleri-
dir. Her toplum kesimi, kendi ideolojisine yani kendi inan<;larma uyan
bir siyasal iktidan yasal sayar ve ona ba§ egmeyi dogal kabul eder.
Halkm <;ogunlugunun inan<;lanna uygun olan bir yonetim bi<;imi ya-
saldtr. Bu <;ogunluk ne kadar biiyi.irse, siyasal istikrar ve toplumsal
ban§ o (il<;ii.de artabilir. Ama toplumun bi.iyii.k bir kesiminin inan<;la-
nna ters di.i§en bir yonetime ancak korku nedeniyle ba~ egilir. Bu kesi-
min bi:tyi.imesi ()J<;i.isiinde, rejim giderek daha t;ok basktya dayanmak zo-
runda kal!r.
72
Eskikitaplarim.com
Gi.ini.imi.izde etkisini korumay1 si.irdi.iren siyasal ideolojileri d(irt
grup.altmda ele alacag1z; liberalizm, sosyalizm ve komi.inizm, tutuculuk
ve fa§izm, milliyet<;ilik.
a) Liberalizm
Liberalizm -tarihsel evrim it;inde- Avrupa'daki topraksoylular
(Aristokrasi) ile kentsoylular (Burjuvazi) arasmdaki <;ahfimaya ko§ut
olarak dogdu. Onuncu yiizy1ldan ba§layarak kentlerde geli~en ticaret
ve sanayi, varhk!t, yeni bir toplumsal snufm dogmasma olanak ver-
mi~ti. Zaman bu kentsoylu stmfi ekonomik ve toplumsal a<;tdan daha da
gi.i<;lendirirken, kapah tanm ekonomisinin y1ktlmaya yi.iz tutmas1 top-
raksoylulann giderek zaytflamalanna neden oluyordu. Uyu§mayan
<;1karlar, iki stmf arasmdaki bir <;att~mayt kat;tmlmaz klim1~tt. Bu
t;ah~ma on birinci ve on ikinci yi.izytllarda belirginle~ti.
Gerek ticaretin geli~mesi, gerekse sanayinin gerek duydugu i~­
gi.icuni.in saglanmast, derebeylik di.izeninin ytktlmasml ka<;tmlmaz ktl-
maktaydt. Bir dizi derebeyinin topraklanndan ge<;erek, onlann koy-
duklan keyfi kurallara uyarak yap!lan ticaretin zorluklan ortadayd1.
Gene aym feodal diizenin kurallan, topraklannda ya~ayan insanlann
derebeyinin izni olmadan kalktp kente gitmelerin:i ve i~t;i olmalanm
onli.iyordu.
Kclllsoylulann geli~rnesine en bi.iyiik engel topraksoylulann do-
gu~tan sahip bulunduklan hukuksal ayncahklardL Onemli siyasal,
askeri, ybnetsel ve dinsel g<'irevler topraksoylulann tekeline buaktl-
1111~tt. Omegin /ngiltcre'deki Lordlar Meclisi'ncle i.iyelikler babadan
ogula ge.;mekteydi. Topraksoylu olmayanlann general olmalan ola-
naksJzdL
Liberalizm bu kot~ullar i<;inde, kentsoylulann sorunlanna <;i'>z?m
getinnek uzere, iki buyi.ik ilkeye dayah olarak dogdu: E~itlik ve Oz-
giirli.ik. Kentsoylulann ekonomik sorunlan bulunmad!gl i<;in, siiz konu-
su olan yalmzca hukuksal anlamda, yasalar bniinde bir e~itlikti. Yasal
e§itsizlikler kalktlgmda, topraksoylular ayncahklanm bildirecekler
ve kentsoylulann iinii at;!lmt~ olacaktt. Ozgii.rli.ik ise, kentsoylulann
kendi di.i§i.incelerini yayabilmeleri, nas!l bir di.izen kuracaklanm anla-
tabilmeleri ve dolaytstyb toplumda kendilerine yanda~ bulup, sava~!m­
lanm yi.iri.itebilmeleri i<;in gerekiyordu.
73
 Devrimden sonra yay1mlanan "Franszz lnsan ve Yurtta§ Hakran
Bildirisi" bir anlamda liberalizmin haklar ve ozgi.irli.ikler liste§i sa-
y!labilir. 0 !istede "kutsa/ ve dokunulmaz" ilan edilen tek hakkm
"miilkiyet hakkr" olu~u ilginc;tir. Kentsoylular, mi.ilkiyet hakkmm teh-
likeye di.i~ti.igunii dii~iindiikleri durumlarda ozgiirliiklerden ve hatta ya-
salar ()nilnde e~itlik ilkesinden bile vazgec;ebileceklerini goster-
mi~lerdir. Tiim on dokuzuncu ve yirminci yiizyil, Nazizme ve Fa§izme
saglanan destek dahil, bunun ornekleriyle doludur. Yasalar 6niinde
e~itlik, herkesin e~it oy hakkma sahip oldugu sec;imlerle y6netimin be-
lirlenmesini gerektiriyordu. Oysa 1789 Devriminin hemen arkasmdan
ortaya at!lan "Ulusa/ egemenlik" kavram1 ile kentsoylu olmayanlar oy
hakkmdan yoksun b!rak!ld!lar. Egemenligin ulusa ait olmas1, bu ege-
menligi o ulusun her bireyinin kullanacagi anlamma gelemezdi. Ulus
adma egemenligi kullanacak olanlar "elkin yurtta§lar"d1. Yani servet
sahibi olup, yiiksek diizeyde 6dedikleri vergilerle devlet c;arkmm
di:inmesini sag!ayan kentsoylular!
Gene! ve e~it oy ilkesinin kabulii ic;in, 1789'dan 1848'e kadar si.i-
ren biiyiik miicadelelerin verilmesi ve c;ok kan dokiilmesi gerekmi~tir.
Once c;ok varhkhlara tamnan oy hakk1, giderek daha az varhkhlara
geni§letilmi§, yoksul ve emekc;ilerin oy hakkmt elde etmeleri ise c;ok zor
ve bi.iyiik kaytplar pahasma olmu~tur. 1980'lerin ikinci yansmda
Giiney Afrika 'da zencilere e§it oy hakk1 tammamak ic;in takm!lan tutu-
mun altmda yatan nedenler, gec;en yiizytlm ba~mda toplumun alt kesim-
lerine kar~1 bne siiriilen nedenlerden c;ok farkh degildir.
Liberalizm genellikle "siyasal liberalizm" ve "ekonomik liberalizm"
olarak ikiye aynlarak degerlendirilir. Siyasal liberalizm, siyasal sis-
temler bbliimi.inde gi)recegimiz "liberal demokrasi" nin temel felsefesini
olu~turur. Ekonomik liberalizm ise, kapitalizmin ideolojisi sayt!abilir.
Jean Touchard buna bir de "aydm liberalizmi"ni ya da "zihinsel libe-
ralizmi" ekliyor: "Zihinse/ /iberalizm, lw§gorii ve uzla§ma zihniyetini
yanstttr; ama bu i:izgiir/iikr;ii zihniyet, bazllan dikkati r;ekecek kadar
ho§gi:iriisiiz alan libera/lerin vazger;ilmez bir parr;asz sayzlamaz. ,.-
On sekizinci yiizy1lda Ball Avrupa 'da kentsoylu smtf c;ok h1zlt bir
geli§me gosterirken, onlarla birlikte ekonomi de, toplum da ve do-
layisiyla insanlann diinyaya bak1~lan da degi~meye ba~lad1. Zamanla
bu yeni baki§ ac;1sma "Aydmlanma Felsefesi", bu felsefenin dogup ·
geli~tigi dbneme de "Aydmlanma (:agz" dendi. Frans1z diir:~iiniir Vol-
74
Eskikitaplarim.com
taire'in dcyimiyle; "ingiltcre'de yurtla§larz zenginlc~tircn ticarct, on-
/ann ozgiirfe§lllC/crille katkzda bufundll VC bu i:izgiirfiik de ticardi
yaygmla:;tmh; 0111111 sonucurtda da devlct biiyiidii." Liberal ideolojinin
temellerinin atJid1gz bu d(inemde, "i:izgiirliik, gc!i:;me vc in san" iin plana
<;:lkti. Akla, dogaya ve insan mutluluguna aykm (inyargilar yikzlmaya
batiladL insan aklmm dogruyu yanh§tan ay1rdedebilecegi ve en uygun
yiinetim bi<;imini bulabilecegi savunuldu. Diderot'un onciili.ik ettigi
akim "Yasa, gene/ olarak ycryiiziiniin tiim /zaklanllt yonetm insan
aklzdzr" dedi.
ingiliz Locke'u (1()32-1704), liberalizmin ilk temel tar:~lanm ko-
yan dii~iiniir olarak gi.isterebiliriz. Locke'a gbre; uygar topluma gec;me-
den ()nee, insanlar bir "doga durunw"nda ya~zyorlardL Bu ya~amda,
"ba~ka/anna zarar vermcme" kurahna dayah, Tann tarafmdan konmu~
bir "do;{a yasast" egcmendi. insanlar bzgi.ir, e~it ve ban§ ic;indeydiler.
Doga yasasma uymaytp sald1rgan davrananlar1 1erkes tek ba§tna ya
da ba~kalanyla birlc~erek cezalandzrma hakk1na sahipti. Ama hem da-
vact, hem yarg1c;, hem de ceza uygulayicJsJ olmak toplumda kan§Ik-
hklara neden olabilecegi i<;:in, insanlar kendi iradeleriyle uygar tnplu-
rna ge<;meye karar verdiler.
insanlar bir "!opium sozle:jmesi" ile uygar topluma gec;erken, dogal
haklanm degil, ancak yarg1lama ve cezaland1rma haklanm topluma
devrdtiler. Locke, "lnsanlarm devletlerde birlc:;;mclerini vc kendilerini
t;onctimlcrin altma kovmalarmm aszl amacz, bezzim miilkiyet gene/ adz
~lt111da top!adzgzm, c~nlanmn, i:izgiirliiklerinin ve mallanmn koru-
masutzr" demektedir. Oyleyse, topfumu ybnetenlerin iktidan mutlak ve
szmrs1z olamaz. Eger yiineticiler dogal haklan koruyacaklan yerde
<;igncmck durumuna dii§erlerse, sbzle§me bozulmu~ dernektir. Yurt-
ta~l<um biiyle yiineticilere boyun egme yiikiimliiliikleri ortadan kalkar,
"dcvrim hakkz" do gar.
Kadmlan vc ynksullan yurtta§IIk haklarmm d1~mda b1rakan,
<;ogunlugun zorbahga kayabilecegini dii§i.inmemi~ olan Locke'u, Bert•
rand Russell ~i.iyle ele~tiriyor: "Locke, yeter i:ilr;iidc dii§iinmcksizin
r;:o~unluk il/ccsinc saplanmz§llr ... (:ogzll1lllgun tannsal /zakkz, egcr ileri
noktalara kadar gMiiriiliirse, kra/larm tannsal Jzakk1 i:ilr;iisiinde tiranca
o!abilir."
Kcndisi de bir topraksoylu olan Montesquieu (1689-1755),
75
"Gii\'lcr Aymm" kur<1m1 ile siyJsalliberalizme katk1da bulunmu~ bir
dii~L!niir. Ancak birbirlerini s1mrlayan ve dengeleyen gi!t;lerin varhg1
durumund<1 i:izgilrluklerin var olabilecegini savunuyor: "Oniimle krndi-
sinc cngcl olacak ba:jka /Jir gii~ bulunmayan /Jir yiinrtici i.izgiirliiklcri
~igncycbilir, yetkilerini a~abilir ... Kuvvct kuvvcti durduramazsa iizgiirliik
olmaz." Devletin yasa yapmak , yasalan uygulamak ve y<1salara giire
sw,.:lulan cezalandmnak olarak niteledigi lit; giirevinin farkh toplumsal
gi.it;ler tarafmdan yerine getirilmesi gerektigini siiyluyor. Amac1 kral,
soylular ve halk arasmda bir denge ulu~turmak. Yasa yapmak i~levini
yerine getirecek olan temsilcilerin, kendilerini set;enler kartjJsmda
bagm1s1zhgmdan yana.
Jean-Jacques Rousseau'ya (1712-1778) giire, en iyi t;iizi.im hal-
km iktidanm dogrudan kullanmasJd!r. Ulusal egcmenlik pan;alilnn
toplanmas1yla olw;1ur; yani her yurtta~ e§it olarak o egemenligin bir
pan;asma sahiptir. Eger halk bu egemenligini dogrudan kullanamilzsa
(dogrudan demokrasi), set;tigi temsilcilerinin ona tamamen bag1mh ol-
masJ gerekir. "Ulusun vekillcri, orw11 tcmsilcileri dc,~il, olsa olsa mcmur-
lan olabilirler". Halk vekilini, istedigi zaman giirevind.en alabilmelidir.
r~ousseau da, (izgurlilklerin gi.lvence altma almabilmesi i<;:in gi.tci.in
gi.ici.l dengelemesi gerektigini bir anlamda kabul ediyor. Ama O'nun S<l-
vundugu ~ey, guciin tum insanlara e§it olarak dagJttlmasJ. Servet
l'!:jitligi d<1hil, insanlar arasmda e§itligin saglanmasm1 savund.ugu nok-
tada liberal dii§Li.nurlerden aynhp, sosyalist (toplumcu) dii~i.mceye
kaymaya ba~ladtgmJ siiyleyebiliriz.
Emanuel Sieyes (1748-1836), sadece di.i~i.lnce di.izeyinde dq!;il,
uygulama.da da Frans1z Oevrimi'ne katktda bulunmu~ bir isim. Unlii
"aktif yurttm;-pasif yurtta:/' forrni.ilunu bulup, gelir diizeyi di.i!:ii.lk olan--
larm oy vermesini iinleyen, "ctkin yurtta:;" olarak iktidan soylulara
sunan da o. $iiyle diyor: "Bir iilkc yurtfa§larmm liimii pasif yurtta~ hu-
kukcmdan yararlanmalld1r. Kcndisinin, malmm ve i.izgiirliigiinim korun-
masl hcrkesin hakk1dzr. Ancak kamu giiciiniin kurulmasma ve i~lemesine
kattlmak herkcs i~in hak dcgildir; lzcrkcs aktif yurfta§ dcgildir. Sadece
kamu iirgiitiine yardl7ncl oltmlardzr ki, devlct dcnile11 /Jiiyiik toplumsal
giri§imin gcrrek payda§/and1r. Ortaklzgm ger~ck iiyelcri, ger~ck aktif
yurlta§larcilr." Yurtta§lann bdedikleri vergi di.izeyine, yani servetle-
rine gbre, aktif-pasif d.iye stmflandmlmastm saglayan Sieyes, temsilci-
lerin de -·tJpkl Montesquieu gibi-- set;menler kar~Jsmda bagtmstz ol-
76
Eskikitaplarim.com
malanm savunuyor.
Ozd miilkiyetin kentsoylular (burjuvazi) ve d.olayJsJyla libera-
'lizm a<;:Jsmdan ta~tdtgJ iinem, Frans1z dil!ji.inur Benjamin Constant'm
(17h7-l830) !:jU tumcelerinde a<;:tkhkla giirillebilir: "Sadece miilkiycttir
ki, ayd111 olabilmck i~in gcrckli bo§ zama111 ve dogru yarg1da bulullabilme
olana,~1111 vcrir; dolayzs1yla sadecc miilkiyet insanlarm sit;asal haklan
-kullanabilmrlerini saglar." O'na giire, "kimscnin durduranwyaca,~l" ag1r
ve a:;,;amah bir eylemle bzgi.irli.igi.i kuracak olan da ticaret ve sanayidir.
Constant'm, t;ogunluk y6netiminin her zaman demokratik ve
i)zgurliik<;:i.i olmayabilecegini g6stermesi gibi bir iinemi var. Oz-
gi.irlilkleri yok eden baskllann sadece kraldan degil, kitlelerden de ge-
lebileceginin bilincinde. Kitlelerin "ki.ir ve sa,~1r" olabilecegini, baz1
h1rsh ki~ilerin pe§ine rahatt;a takilabilecegini siiyluyor. <;:unku Fran-
slz Oevrimi'ni ya§amJ§, Robespierre ve benzerlerini g6rmu~. <;:ogun-
luga da dayansa, hit;bir yiinetimin, du::ji.ince ve vicdan bzgurliigi.ine,
mi.llk eclinme i:izgurliii?;iine kan§mamasJ gerektigini savunuyor. insan
ki§iliginin "girilcmcz Sllllrlan" olmas1 gerektigine inamyor.
Alexis de Tocqueville (1805-1859) de, soylu bir aileden. Siyasal
liberalizme ve <;agda§ demokrasi anlay1~ma en buyuk katk1yJ yapan
dli§i.ini.lrlerden birisi olduguna ku§kU yok. Toplumsal s1mflara, nere-
deyse marksistler kadar bnem veren bir liberal di.i::ji.iniir. Du~unceleri
toplurnsal s1mflann bit;imlend.irdigini savunuyor ve §i:iyle diyor: "Be11
sunfiardan si.iz ediyorum; tarilzi mc$gul ctmesi gereken sadece onlard11·."
Tocqueville demokratik rejimin Amerika'da daha ba!janh olr'nasmt da
toplumsal Simflardan hareket ederek at;Ikhyor. Amcrika 'da -Avru-
pa'daki gibi- eski ayncahkh s~mflann bulunmamasmm ve denge sag-
layabilecek giit;te bir orta s1mfm varhgmm, demokrasinin i§leyi§ini ko-
layla§tJrdJguu vurguluyor.
Ozgurli.iklerin gi.ivence altma ahnmasma buyuk 6nem veren Toc-
queville, ba§kanhk sistemine kar§I <;Ikmakta ve iki meclisli bir siyasal
sistem bnermektedir. Ama bu, i:izgi.irluklerin korunmas1 at;Ismdan siya-
sal kurumlara pek de fazla bnem verdigi anlam1 ta§nnamaktadJr. Birey-
cilige kart)! bir liberal olan Tocqueville'e gore, demokrasinin getird.igi
sorunlarm t;i1zumu i<;in i.i<;: iinemli oge vard1r: Yerinden yo11etim, kitlc
i.irgiitleri vc dcmokratik kiiltiir. Yetkiler, merkezden t;evreye yayJlmah ve
yerel yiinetimler gi.it;lendirilmelidir. Siyasal, mesleksel, bilimsel ya da
77
ki.ilti.irel nitelikli her ti.irli.i kitle brgi.itlenmeleri ozendirilmelidir. Sorum-
luluk duygusu ve kamu c;1kan gibi C>geler siyasal ki.llti.irde ag1r bas-
mahdir. ilk iki dgeyi degerlendirerek, Alexis de Tocqueville' in bir ti.ir
"katzlzmcz denwkrasi" anlayi~ma daha o zamandan sahip bulundugunu
si'lyleyebiliriz. En kar~I nldugu ~eyleri bile anlamak ic;in g6sterdigi
olagani.isti.i c;aba ise, onu gerc;ek bir "liberal"yapmaktadJr.
John Stuart Mill (1806-1873), devletin "Bzrakmzz. yapstnlar, bz-
rakmzz gcr;:sinler" ilkesinin gerisinde bir seyirci olmasma kar!?IYdJ.
Devletin 6zgi.irli.igi.in ko~ullanm yaratmas1 gerektigini savunuyordu.
Devlet c;ogunlugun kar~Ismda bireyi korumahyd1. On!i.i ingiliz di.i~i.i­
ni.ire g6re, c;ogunlugun azmhkta olanlan ezmesine engel olmak dev letin
g6reviydi.
Frans1z di.i~i.ini.ir Alain (1868-1951) oldukc;a c;agda~ bir liberal.
iktidann, iktidara kahlanlan bozduguna, denetimsiz her iktidarm ikti-
dardakini t;Ilduthgma inamyordu. Sec;men sec;ileni, sec;ilen de bakam
siirekli denetlerneliydi. Bask1 gruplarmm etkisi ise olumlu bir ~eydi.
"Diizen olmadan ozgiirliik olmaz, diizen ise ozgiirliiksiiz lzir;:bir de,~er.
ta§zmaz" diyor ve ekliyordu: "Yurtta§lll iki erdemi, diren~· vc itaattir.
ltaqt ederek diizeni saglar; direnerek de ozgiirliigii giivence alflna alzr.
ltaatz yzkarsamz anar~i, direnci yzkarsamz tiranlzk dogar."
Siyasalliberalizmle ilgili olarak deginecegimiz son isim Herbert
Spencer (1820-1903). ingiliz di.i~i.ini.iri.in ti.im c;abas1 liberalizmi bilim-
sel bir temele, daha somut olarak da biyoloji temeline dayandirmaktJ.
Toplumlarm da canh organizmalarla aym yasalara uydugunu
di.i§iiniiyordu. <;:evreye uyum saglarken yararh organizmalar geli~iyor,
yarars1zlar ise kiireliyorlardi. Eger bu dogal si.irec; bozulmazsa, en c;ok
say1da ki§i ic;in en bi.iyiik mutluluga eri§mek gerc;ekle§ecekti. Oyleyse bu
evrime dJ§ardan kan~mamahyd1. Devlet adaleti gerc;ekle~tirmenin di-
§mda hic;bir i~e burnunu sokmamahyc!J. Bunun di§mdaki her mi.idaha-
lesi zararhyd1.
'
Tanm, baymd1rhk, milli egitim gibi bakanhklann kaldmhp, bu
konulann iizel giri~ime bJrakilmasmi savunan Spencer ~i:iyle diyordu:
"Ger;:mi$fe libearlizmin i§levi, krallann iktidarmz smzrlamalct1. Gen;ek li-
beralizmin i§levi gelecekte yasama organlarmm yetkilerini mmlan-
dzrmak olacaktrr ... Genellikle para komzsunda uzagz goremeycnlcr :;nw~az
alanda da uzagr gorcmezler; siyasette uzak gorii§lr:i olanlan daha 1' .' :''I
78
Eskikitaplarim.com
raszm iyi kullanmasmr bilenler araf;mda liulnzak olanaklzdzr."
Ekonomik liberalizmde akla ilk gelen ismin, Adam Smith (1723
1790) oldugunu soyleyebiliriz. iskoc;yah dii~iinii.r, insamn mutlulugu,
zevki arayan ve andan kac;an bir varhk oldugu kurammdan hareket
ederek, bu kuramdaki baz1 c;eli~kileri c;bzi.ime kavu§turdu. O'na gbre, in-
sanlar sadece ki~isel <;Ikarlanyla degil, aym 'zamanda ba!?kalannm
kendi eylemleri iizerindeki yargJlanyla hareket ediyor!ardL Ba§ka!a-
nnm, ()zellikle de yakmhk duydugu ki~ilerin kendisiyle ilgjli yargJ-
Ianna iinem veren birey, <;Ikarlan ile bunlar arasmda bir denge kurmak
geregini duyuyordu.
Adam Smith, insanlarm zengin olmak ic;in bzgiir bir bic;imde c;aba
g6stermelerini, her tiirli.i ilerlemenin ()n ko~ulu olarak g6riiyordu.
B6ylece insan, kendi <;1kan ic;in c;ah~Irken, toplumun geli§mesine de hiz-
met etmi§ olmaktayd1. Ama bireysel c;tkarlardan hareketle ortaya <;Ikan
bu geli~menin toplumsal adaletle c;eli~tiginin de farkmdayd1: "Servet
a$zklarz, arw ettikleri konuma ula$abilmek ir;:in, r;:ok szk olarak erdem yo-
lundan uzakla~zrlar; r;:iinkii ne yazzk ki, servet yolu ile erdem yolu
r;:o,~unlukla birbirine kar$1tt1r."
Ozgiirliigi.in her tii.rli.i ilerlemenin ('m ko~ulu oldugu kadar, top-
lumsal e~itsizliklerin de kaynagm1 olu~turdugunu goren Smith, gene de,
ekonomik ()zgi.irli.igi.in yaratt1g1 e~itsizliklerin samld1gt kadar 6nemli
olmadigi kamsmdayd1. Dstelik toplumlarda varhkhlara ve giic;liilere
hayranhk, dolaYJstyla da b6yle olanlara boyun egme egilimi vard1.
Toplurnsal di.izen bu gerc;egin i.izerine kurulmu~tu.
· Adam Smith, ekonomik liberalizmin kapitqlizmi hiZla geli§tirdigi
bir di.inemin di.i§i.ini.iri.iydi.i. 1929'da kapitalist ekonomiler c;ok bi.iyi.ik bir
bunahm ic;ine di.i§i.ince, bu kez Keynes (1883-1946) ortaya <;Iktl. Bu-
nahmm atlahlmasmm yolunu g6steren liberal kuramCJ oldu. Keynes,
bzel giri~ime dayah ekonomik sistemi kurtarmak ic;in, devletin seyirci-
ligini savunan kah bir "bzrakmzz'yapsmlar"n g6ri.i~iini.in terkedilmesi·>
den yana bir tutum takmd1.
Keynes'e g6re, ekonomik bunahmm nedeni, yatmmlann tasarruf-
lann gerisinde kalmi§ olu§uydu. insanlar yap1lan yatmmdan daha faz-
la tasarruf ettiklerinde, i.iretilen mallara istem azalacak ve zaranna
sah§lar gi.indeme gelecekti. Sonu<; ise iflaslar ve i~sizlikti. Bunahmm
sona ermesi ic;in, ti.iketim harcamalanndan arta kalan "llormal tasar-
79
mf'un yatmma d6nli.fimesi gerekiyordu. Yatmmm azalmasmm nedeni
ise istemin azalmas1 olduguna gbre, devlet istemi ve dolayisiyla
yatmmlan arthracak 6nlemleri ahrsa, bunahm afidabilirdi. Bu ise dev-
letin seyirciligini degil, miidahaleciligini gerektiriyordu.
1970'li y11lann sonlanna dogru, devletin ekonomiye her ti.irlu
mi.idahalesine karfii <;Ikan yeni bir liberal ak1m gli.<; kazand1. Amerikah
iktisat<;J Friedman'm temsil ettigi "$ikago Okulu", kamu i§letmelerinin
()zellefitirilmesini, toplumsal adaleti saglamak amac1yla kurulan sosyal
sigortalardan vazge<;ilmesini savunmaktad1r. Hemen hi<;bir hizmet
karfi1hks1z olmamah ve i.icreti yararlananlar tarafmdan kar§llan-
mahdir. Devlet ekonomiden elini <;ektik<;e tam rekabet<;i bir piyasa
di.izeni olu§acak, insanlar kendi <;Jkarlan dogrultusunda "en iyi"yi
se<;ecekler ve ekonomi de saghkh bir bi<;imde buyuyecektir.. Baz1
kar~Itlannca "valv;i kapitalizm" olarak adlandmlan bu g6rii§, ekono-
mik liberalizmin <;iki§ noktasma yeniden donu§ gibi de yorumlanabil-
mektedir.
Liberalizmin ekonomideki uzantls1, unlU "Bzrakmzz yapsmlar,
btrakmtz gefsinler" formu!Uyle ozetlenebilir. Liberallere gore, devletin
ekonomiye kan~mas1 k6ti.i bir§eydi. Devletin kanfjmasi, dogal dengeleri,
dogal olarak var olan diizenleyici sure<;leri bozard1. Devlet
kan~maymca, en akllhlar, en becerikliler, en yetenekliler, en <;ah§-
kanlar, en gii<;li.iler ba§anh olacaklardL Onlann -daha <;ok tli.kete-
bilmek amaCiyla- yapacaklan <;ahijmalann sonucundaki ba§anlan,
toplumun da yarannayd1. B6ylece servet onu en iyi kullanabileceklerin
elinde birikecek ve ki§isel yarar giderek toplumsal yaran da sag-
layacaktL Bu ekonomi siyasetini, liberalizmin kar§1tlan "biiyiik balzgm
kiifiik balzgz yutmasz" bic;iminde degerlendireceklerdir.
Daha once de g6rdugumuz gibi, liberaller apsmdan siyasal <;a-
ti!~manm nedeni, bireysel payla§ma sorunudur. Olanaklar gereksinme-
lere gore az oldugu i<;in, yap1lan payla§ma sava§Immda istedigini elde·
edebilmenin yolu siyasal iktidardan ge<;mektedir.
Benjamin Constant §oyle diyor: "Yalnzzca miilkiyt:t, aydmla-
nal!ilmek ve sagllklz karar verebilmek ifin zorunlu olan botj ·zamam saglar;
yani, yalmzca miilkiyet insanlan siyasal haklan kullanacak yetenege
kavu§turur". Bir yandan e§itlik ve i:izgi.irluk Ulkli.lerinden ho§lamrken,
bte yandan bunu geni§ halk kitlelerine de tammay1 i<;ine slndirememek
olgusunu, Alexis De Tocqueville'de buluyoruz: "Demokratik kurum-
80
Eskikitaplarim.com
/nrdan /zo:Jlallzyontlll, ama soylu l1ir yaratzlz:jmz o/duu ifill yzf:mlarz
kiip'i11zsiiyor vc onlnrda11 fekiniyorz/111. Ozgiirliik, e~it/ik, insan haklarma
saygtyz tutlw ilc scviyontlll, ama demokmsiyi scvdi,~im si.iylenemez."
Kentsoylularm parasal bir sorunu yoktu. Devlet yan tutmadigJ,
topraksoylulann <1rkasmda yer almadJgJ, ifilere kan~mad1g1 zaman hem
ekonomik hem de siyasal mucadeleyi onlar kazanacakt1. Ama aym libe-
raller, daha sonra siyasct sahnesine i~<;i stmft <;Jkttgmda, bu kez devle-
tin kendi yanlannda yer almasma <;aba gi:istermi::jlerdir. f§<;ilerin bira-
raya gelerek hrgiitlenmesini, kendilerinin kar~1smda bir gli.<; olu~turma­
smi iinlemeye <;ah:jmi~lardir.
Bi.itli.n bu aykm iirneklere kar§m, <;ah§an halk kesimlerinin de
ycni'haklar elde etmelerinde, <;ogulculugun temellerinin attlmasmda li-
beralizmin yadsmamayacak katkilan olmu~tur. "(-c~illilik ya?amdzr,
tck l1ir;im isc iiliim" siizu Benjamin Constant'a aittir. John Stuart Mill
ise, liberalizmin siyasal iiziinfl fiiiyle ifade etmektedir: "Biitiin insanltk
vir fck giirii~ii /Jcllii1JSCSC Z'C ya/mzca /Jir /;irey bu giirii~iill tcrsini dii~iinse
bile, ilzsalllzgtn lnt ki~iyi susturmaya hakkz yoktur; tzpk1 onun da insanlz,~z
susturmn lwkkmzn o/madz,qz gibi."
b) Sosyalizm ve Komiinizm
Topraksoylular-kCIZisoylular c;ah§masmda ilgin<;: bir gbrunum
vard1. Topraksoylulann ezdigi kby!Uler kilisenin de yard1m1 ile kendi-
lerini ezenlerin, si)mi.irenlerin yanmda yer aldilar. Aydmlar ve bir <;I-
kar <;:ati~masi i<;:inde olduklan halde i§<;iler ise kentsoylulan destekle-
diler. Burada kiiylulerin davramtii bilin<;siz ve kendi <;tkarlanna ters,
i~!,·ilerinki iSL' bilinc;liydi. <;:i.inkfl liberalizmin ilkeleri olan e§itlik ve
()zgiir!Uk, i~.;;iler de dahil ti.im halk y1gmlannm yarannayd1. Ama yal-
mzcl yasalar i1ni.indeki e§itlik ve siyasal hak ve iizgurlukler onlann
sorunlanm kar~damaya yetmedigi i<;indir ki, sosyalizm yeni bir ideolo-
ji olarak siyasal <;<lti~malardaki yerini ald1.
Sosyalizmin dilimizdeki tam kar§1hg1 "toplumculuk". Ba!'lka bir
deyi~le, sosyalizm, toplum yaranm iizel bireysel yararlann iizerinde
tutmak ve toplumu bu ama<;la i:irgi.itlemek anlamma geliyor. Sosyalist
dli.§U.nceler, genellikle samldigi gibi kapitalizme tepki olarak dogmad1.
Kapitalizmin dogu~undan <;ok daha ()nee, insanlar arasmdaki e~it­
sizligin nedenleri i.izerine egilinmesi ile ortaya <;Ikmaya ba§ladL Daha
hakc;a, daha kusursuz bir toplumsal di.izen arayi§l bic;iminde kendisini
81
ortaya koydu.
<,:agda!J toplumcu du~i.ince Frarzszz Devrimi i.'Jncesine kadar uzamr
ve kaynagm1 geni§ halk kesimlerinin ekonomik sikmt!lanndan ahr.
Kentsoylulann parasal sorunlan yoktu, tUm gereksinmeleri yasal
e~itlik ve i1zgi.irliikti.l. Oysa emek<;i toplum kesimlerinin lemel sorunlan
ekonomikti. Liberalizmin sagladigi hak ve i.'Jzgur!Ukler, ancak sahip olu-
nan ekonomik olanaklar i.1l<;i.isunde bir anlam ta§Iyordu. Cebinde pa-
ras! olmayan birisi i<;in gezi <'izgurliiguni.in ya da se<;ilme hakkmm so-
mut bir yaran olmamas1 gibi.
Duzeni degi~tirmek amaCJyla ortaya at!lan her ideoloji, kendisin-
den i)nce var olanlardan daha aynntJh, daha tutarh, daha doktriner
olmak zorundad1r. C,::iinku bir yandan kurulu duzeni ele~tirmek, bo:Zuk-
luklan sergilemek, i\te yandan da onun yerine koymay1 i.'Jnerdigi duzeni
<;ok ayrmtlh bir bi<;imde anlatmak durumundad1r. Toplumdan sagla··
yacag1 destek, <'inemli i.'Jl<;U.de buna baghd1r. Bu nedenle de, sosyalizm Ji-
beralizmden de daha ayrmhh ve kapsamhd1r. Bilimsel verilere daha
<;ok dayanma c;abasmdadtr.
<;:agda~ sosyalist dl.i.§i.incenin Jean-Jacques Rousseau (1712-
1778) ile ba~lad1gmt soylemek yanh§ olmaz. Du:;:uniirun "hzsanlar
Arasmdaki E§itsizligin Kaynagz ve Temeli O.zerine Soylevler" adh ki-
tabJ, sosyalizmle ilgili temel yap1tlardan birisi say1hr. Rousseau, siya-
sal iktidarm ekonomik alandaki roluni.i ara:;:tlrmaya ba~laymca, c;ag-
da~ toplumcu du~uncenin i.'JncU!erinden birisi olarak kaq1m1za <;tk-
maktadir.
Rous~eau'ya g6re, insanlar arasmda iki tl.i.r e:;:itsizlik vard1. Birin-
ci ti.irden e~itsizlikler, fiziksel gu~, enerji, ak1l gibi, buyi.ik blc;i.ide do-
gu~tan var olan e~itliksizlerdi. tkinci tiirden e:;:itsi.zlikler yapayd1 ve
toplumsal ko:;:ullann farkhhgmdan kaynaklamyordu. Toplumun ya-
rattJgJ bu e~itsizliklerin kaynag1 ise 6zel mU!kiyetti. Ozel mulkiyetin
ba~langicl cia tanma dayaruyordu.
Rousseau, "servet e§itligi"nin mutlak olamayacagm1 di.ifii.ini.iyor-
du. A~a "hit;bir yurtta:; ba§ka bir yurtta§l satm alabilccck kadar varlzklz
ve kendi kendini satmak zonmda kalamk kadar da yoksul olrnamali n icli.
Buyi:tk servet farkhhklanm yok etmek i<;:in, varhkhlarm mallanmn
zorla ahnmasm1 6ngcirmuyordu. Ama zenginleqme yollan hkanmahyc!L
Amac; "yoksullar irin hastaneler kzmnak de,~il, yurttal}lann yoksul
82
Eskikitaplarim.com
dii::;llu'mclcrini saglamak"tt.
Rousscau'ya giire, P~itligi saglayacak en i)nemli Mil<; VPrgi idi. Vt'r-
gilenclirmenin am<Jct, devlete p<1ra saglamaktan <;ok, "scroet e~;if·
si:~li:~inin siirekli bi(·imdc arfiiWSIIll iinlcznck" olmahyd1. Kendisinclen
Korsika ic;in bir Zinayasa tasla~~~ hazll'lzmm<lSt istencligmde ise, iizel-
likle iki nokta i.izL~rinde durmu~tu: 1. Her ailcnin sahip oldugu toprak
tutanm e~it hale getirmek; 2. Bu topraklann cia hic;bir ~ckilde satt-
lamZimalanm, devredilememderini saglamak.
Almanya'da dogan Fichte ("1762-1814), herkesin kendi emegi ile
y<~~ayabilmesini saglamanm, bi.itiin httki.imetlerin giirevi olduguna ina-
myordu. Herkesin <;ah§arak ya§ayabilecegi bir toplumun nastf kuru-
bbilecegini ayrmtllan ile anlatan ilk dij~uni.irdi.i. Ekonomik ya~amm
.sosyalist bir di.izen i<;inde nastl i~ler hale getirilebilecegi sorusuna
yatitt aramtqtl. Ekonomik-toplumsal planlatn<lCJhkla ilgili ilk dit~i.in··
celer de ona aitti.
Fichte'ye giire, topragm i"tsti.i de <1lt1 da iizel mulkiyL't konusu olma-
ma!Jydt. Her <;ift<;inin, ge<;imini saglamasma yetecek bdar l<,pra~tt bu-
lunrnalt; yer altmd<l <;all:::anlar ise, devletin i~<;ileri konumuna girmeliy-
diler. T<~nmda ve <;<'fjitli i~letnwlcrde <;'<lli~ilcak i~<;i saytst devlet
tarafmdan belirlenecegi gibi, fiyatlar da devlet tarafmd<m saptan-
mahydt.
Fichte'nin geri kalmt~ Cdkelerle ilgili 'iU degerlendirmesini,n, ne·
redeyse iki yi.izytl ()nee yapthm~ olcluguna inanabilmek <;'Ok z.urdur:
"insanlar kcndi ulusal topraklarlllda lwrtulanzayacaklan lm Ifoksullu:.;a
kar'51, ba§ka gokleri11 altnzda kcndilerinc> ycr arzyorlar, giiz cdiyorlar.
Hiikiimct, IJtlb!lllCI iilkelcrdr:Jl para gclmesi i1:i11, onlardazt bir mal giui ya-
mrlallllfOI".·.. Devlet /Jizzat kendi11i, lmgmzszzli,~zm da satzyor. Bir bru~ka
iilkeniz; eyaleti ve lzer tiirlii llllll7[ icin kztlla11acagz bir a/eli alma palmmlll,
ana siirekli o/amk /Jorr;:ialltyor. Burada, bir hastali,quz dalza a,~1r bir lzas-
talzk ile tcdavi edildigi, iiniine gcrilmcz bir siirc~ siiz koiii/Slldm."
Fichte'cle, devletin kit?i etkinlikleri i.ize~indeki s1kl denetiminin
ge<;ici olacag1 ve toplumun belirli bir a~ama yapmas1m haztrlayarak,
guni."m birinde tamamen llrtadan kalkacagt gbrli'jiiyle de kar~t!a­
~Iyoruz. Yani bir an gelecek ve tum toplumsal basktlar, varltk neclenleri
ortaclan kalkhg1 ic;in yok olacakt1r. Birey, clevletir;t denetim ve bas-
krsmclan uzak, claha i.)zgi.ir ve mutlu olacag1 bir a~amaya ula:pcakhr.
83
Bilylece Fichte, "devleti11 tamamen ortadan kalkaca,~z a;;ar1111" konusunda
da, Karl Marx ve arkada~lanna kaynakhk etmektedir.
Charles Fourier (1772-1837), Fichte ile yakla~Ik aym di"inemde
ya~arm~ bir Franstz sosyalisti. Onerdigi dii.zenin temelindc"plza/ans-
trre" admr verdigi kii.t;ii.k topluluklar bulunuyor. Buna "r;:alz§anlar
topilllllll "da diyebiliriz. Bi.iyii.k sanayi kentlerine dii.~man olan Fouri-
er'nin ideal toplumu belli sayrda kadm ve erkekten olu~acak ve ozel-
likle tanm ve bah.-;ecilikle ugra~rlacaktrr. Bu toplumu; ti.im ii.yelerinin
ortagr bulundugu bir ti.ir ticari ortakhk saymak olanakh. Kann 12'de
4'i.i sermayeyi koyanlara, 12'de S'i .-;ah~anlara, geriye kalan 12'de 3'ii.
de yeteneklileri odi.illendirmeye aynlacakhr.
Fourier, toplumu olu~turanlar arasmda tam bir e~itlik kurulma~
srna kar~t t;tkryor. <;:unki.i toplumsal uyumun biraz da farklrhklara
bagh bulundugunu dii.~ii.nii.yor. Bu farkhhklar gelir dii.zeyinden kay-
naklanabilecegi gibi, ya~am bi.-;iminden de kaynaklanabilecektir. Ama
geli~tirdigi sistem sayesinde, varhkhlar ile yoksullar arasmda bii.yii.k
farkhhklar ve t;tkar kar~Jthgt bulunmayacagma inanmaktad11·.
Fourier, FrazJSlZ Dcvrimi 'nin getirdigi kan~1khklan ve di.izensiz-
likleri ya!iamr~ olan bir dii.~ii.ni.ir. Bu nedenle, ii.lkii.sii.ndeki toplumun
ger<;:ekle~mesini devrimci yiintemlerden beklemiyor. Tarihin dogal ak1~1
i.-;inde gerekli ko~ullann olu~acagmt ve 6nerdigi toplum modelinin ken-
diliginden ortaya <;tkacagmt soylii.yor.
lllgiltere'deki i~.-;i hareketleri ve toplumcu di.i~ii.ncelerin geli~­
mesinde ve yi"inlendirilmesinde bi.iyi.ik etkisi olan Robert Owen(1771-
1858), ~u ana kadar siizi.ini.i ettigimiz di.i~iini.irlerden onemli bir noktada
aynlmt~tlr. Onlar gibi "dii§" kurmami§, "ideal" bir toplum di.izeni ara~­
trrmarnt!?tir. Onerileri, o gi.inii.n toplumunda ger.-;ekle~tirilebilecek, yok-
sullann ya!?am ko~ullanm dilzeltmeye yiinelmi~ reformlardtr.
Owen, 1817'den ba§layarak, kapitalist di.izendeki ilretim-ti.iketim
dengesizliklerini ortadan kaldtrmak it;in harekete ge.-;ti. Bunun i.-;in,
i.iretim ara.-;lan ilzerinde -ortak mi.ilkiyete dayah- kooperatifler kurul-
mast gerektigini di.i~i.ini.iyordu. Amac1, insanlan bencillige si.iri.ikle-
digine inandtgt, bzel mi.ilkiyeti kaldtrmakh. Ama ki~ilerin, toplumcu bir
kafa yaptst kazanmak i<;in zamana gereksinimleri oldugunu gi"iri.iyordu.
Yakla!?Ik 1200 ki~illk kooperatif kiiyleri kurularak i:;:e ba~lanmasm1 ve
buralarda aym zamanda tanm ve sanayi ile ugra~tlmasmtt)nerdi.
Owen, 1924 ytlmda, Amerika'da "New Harmony" (Yeni Llyum)
ad1 verilen bir kooperatif kurmayt kabul ettiyse de, diini.i§ilnden sonra
bu giri~im uzun bmilrli.i olamad1. Bu kez ingiltere'deki fabrika i~­
.-;ilerini, ti.iketim kooperatifleri kurmaya iizendirmeye ba~lad1. Kar
biili.i~i.ilmeyip, tam anlamtyla ortak bir ya~am kurma amac1yla kul-
lamlacakh. Ama kurulan 700 kadar kooperatif, .-;ok ge.-;meden dagtldt.
Sonu.-;suz ba~ka giri~imlerinin arkasmdan, 1844'te 28 i~.-;inin biraraya
gelmesiyle bir ti.iketim kooperatifi magazas1 olu~tu ve kapitalist di.i-
~enlerdeki kooperatif.-;iligin temeli ahlmt~ oldu. Hareket h1zla geli~ip,
Ingiltere ve lsko9ya 'da yaytldL i~<;i sendikalarmm da benimsedigi ve
bnemsedigi bir model ortaya t;tkmt~ oldu.
Fourier ve Owen'in, sosyalist di.i~i.incede yeni bir yiineli~ olufj-
turduklan sbylenebilir. lkisi de -kendilerinden iinceki toplumcu di.i-
~i.ini.irlerin tersine- yeni bir devlet yarahp, onun sayesinde toplumsal
adaleti ger.-;eklqtirmek dilijilne kaptlmarru~lardt. Dil~i.ince sistemlerinde
devlet onemli bir yer tutmamtfihr. Ama.-;, "phalanstere" ya da koopt>ra-
tiflerin yan yana gelmesinden olu~acak bir toplum di.izeni olarak
kalrm§hr.
Toplumcu di.i~ilncede onemli bir yeri olan Frans1z soylusu Saint-
Simon'un (1760-1825) sosyalistligi, kapitalizme olan di.i~manhgt ile
ba§hyordu. Toplumsal di.izenin geleceginin, sadece ki§ilerin bencillikle-
rine baglanmasmt kabul edemiyordu. Mi.ilk sahiplerine kar~t degildi,
ama .-;alt~ma zorunlugunu ve .-;alt~ma ya~ammm di.izenlenmesini her
~eyin i.izerinde tutuyordu. <;:a!t~ma ya~amm1 di.izenlemek isterken de,
amact "en zayzf szmfm maddi ve manevi ya~antzsmm diizeltilmesi, iyi-
le;;tirilmesi" idi.
Saint-Simon'a gore; toplum sanayi temeli ilzerine oturtulmah ve
her birey, bir ya da bir.-;ok sanayi kurulu~unun i.iyesi olmaltyd1 "Sa-
nayi anayasasz", "sanayi meclisleri", "sanayi ve ticaret mahkemelcri",
k1saca tam anlamtyla bir sanayi toplumu di.i~li.iyordu. Gi.iniln birinde
"ki:;;ilerin hiikii.meti"nin yerini "e§yanm yonetimi" alacak, tamamen tek-
nik adamlann egemen oldugu bir di.izen dogacaktt. "Ki~ilerin hiikii-
metinin yeri11i e:;;yanm yonetiminin almasz ", bir anlamda devletin orta-
dan kalkmas1 demektir. Bu, daha once Fichte'de g6rdi.igilmilz ve daha
sonra da Marx'da rastlayacagtmtz bir di.i~i.incenin degi~ik anlattmm-
dan ba~ka bir §ey degildir.
Saint-Simon'a gore, .-;alt~an stmf -toplumu besleyen s1mf olduguna

85
Eskikitaplarim.com
84
giire- ana sm1ft1. Toplumu da, tiim i.iretici smtflar birlikte yiinet-
meliydiler. Zaten toplumdaki temel c;eli~ki, uretime katdanbrla ka-
tiimayanbr arasmdayd1. Herkes guciJ ve yeteneginc giire servet ve millk
sahibi olmal!ych. Ozgiirliiklcrin kagtt iizerinde var olabilmesi iinemli
degildi; ancak o iizgiirliikleri kullanabilecek olanaklardtr ki, bi<;i msel
iizgiirli.ikleri gen;ek i1zgiirluklere <;evirebilirlerdi.
Saint--Simon'un iiliimi.inden sonra, onun dii~i.ince sistemini siir-
diiren baZJ isimler, hocalannm tersine kapitalist diizenin temeline
saldJrrnaya ba~laddar. Serbest rekabetin, i~<;i s1mfmm ezilmesi sonucu-
nu dogurdugunu savundular. ~i.inkli sermaye i!?~id.en vazge<;ip yerine
ba~kasm1 bulabilirken, i~?<;i h~in d.urum farkhyd.I. Ote yand.an, i~letmeler
arasmdaki rekabet de i~<;inin strtma yiikleniyordu. H.er iki d.urumda d.a
i~c;i iicretlerinin di.i~rnesi kac;mllrnazdi. Bunun sonucu ise, toplurnun
hic;bir ~ey yapmadan ya!1ayan aylaklar ile c;ah!:janlar olmak i.izere iki
s1mfa biiliinmesiydi. Hic;bir ~ey yapmadan, c;ah~madan ya!lamak ancak
miras sayesinde olanakh oldugundan, miras hakkmm da devlete devre-
dilmesinden yanaydilar.
Sismondi (1773-1842), Cenevre'de dogmuf?, uzun siire ingiltere'de
ya~am1~ bir di.i~iini.ir. Onceleri Adam Smith'in etkisind.e liberal bir
c;izgideyken, 1817'de fazla i.iretirnin yarattJgi ekonomik bunahm1
giirunce, kapitalist duzeni sert bir bic;imde ele!jtirmeye ba!?ladL Biitiin
ekonomi siyasetini "smzr tam mayan bir rekabet ilkesi" iizerine oturt-
manm, ins<mhgm yaranm bireylerin zenginlik h1rs1na feda etmek de-
mek oldugunu savundu.
Sismondi'ye gi.'>re, i§adam1 i.irettigi maim topluma yararh olup ol-
madigiyla ilgilenmiyordu. Onun ic;in tinemli olan mallm karla satmakt1.
Bu mallann a!JcJSI durumundaki geni~ kitleler ise, onlann zengin-
le~mesi p<1hasma giderek yoksulla~Iyordu. Ahm guc;lerinin dii§mesi so-
nucu, iiretilen mallar ahc1 bulamaymca da, ekonomik bunahmlar patlak
vermekteydi.
Daha sonra Marx'm kurammda (inemli bir yer tutacak olan "artz-
de,~er" kavramrna da ilk kez Sismondi'de rasthyoruz. ~ah~anlann
iicreti, hit;bir zaman, kendilerini ancak ya§atmaya yetecek bir d.uzeyin
iizerine c;Ikmamaktadir. 0 halde, i§c;inin urettigi maim degeri ile ona
bdenen ucret arasmda bir far!< vard1r. i§te bu fark "artz-deger" olarak
kabul edilebilir. Bu artJ-degerden yalmz i!lverenler yararland1gi ic;in-
dir ki, servet farklan buyumekte, c;ah::~anlarla c;ah~hranlar arasmda
86
Eskikitaplarim.com
bir uc;urum dogmaktadu·.
Sismondi, toplumdaki sm1flar arasmda dii1imanhga son vermek
ic;in, i~<;"inin de kardan pay almasm1 bneriyor. Hatta devletin, i§c;i lehine
daha (iteye giden miidahalelerini savunuyor. Hastahk sigortasma ben-
zer bir sistem geli!ltirmeye c;ah~Iyor. Ama sonunda, bi.itiin bunlann ye-
tersiz kalacagmt, c;aresizlik ic;inde itiraf ediyor: "Eme,~in iiriinlerinin,
bun/an yaratmaya katzlanlar arasmda pay edili~ bi9imi 90k kotii goziik-
mektedil:. Ne va~ ki, deneyimin bize tamttzgz bu miilkiyet bi9iminden ta-
mamen Jarklz bir durumu kabul etmek de, bana neredeyse ki~isel gii~·/erill
iizerindeymi§ gibi gelrnektedir."
Marl<,.sizmle noktalanan di.i~unce zinciri i<;inde deginecegimiz son
isimlerden birisi Pierre-Josephe Proudhon (1809-1865). D6nemind.e
Fransa'daki i!lc;i hareketlerini en <;ok etkileyen ki§i olan Proudhon,
Karl Marx ile de sosyalist hareket i<;inde zaman zaman kar~I kar~tya
kalmi~hr.
Proudhon'un dii!1i.incesinin hareket noktas1 olarak ~u ti.imcelerini
alabiliriz: "Devleti zorunlu bir bi9imde istikrarszz yapan, ko§ullarlll ve
zenginliklerin e§itsizligidir. Devrimlerin gene/ nede11i budur. Siyasal is-
tikrarszzilglll 9aresi, e§itsizligin zonmlu oldugzma dair onyargzyz terket-
mek ve devlete temel olarak, ekonomik dengeyi almaktzr."
Proudhon'a g6re, ozgurluk ve e~itlik "kutsal" degerlerdi. Eger
mulkiyet hakk1 snurlandmlmayacak olursa, zenginliklerin birka.,; k]-
~inin elinde toplanmast sonucu, i.'>zgi.irli.ik ve e§itligin ortad.an kalkmas1
kac;mtlmazd1. MU!kiyetin "hzrszzltk" oldugunu sbyluyordu. Ama bu
"lzlrslzlzgz" ortadan kald1rmaya gelince, kesinlikle kar§l <;Ikiyordu.
~i.inkii bireyin ()zgi.irlugi.ini.i de ancak miilkiyet hakk1 koruyabilirdi.
Miilkiyet hem basktlarm kaynag1, hem de ozgiirliigun giivencesiyd.i.
Butiin mall ann top! uma a it olmasmm, ailenin er ya da gee; ortadan
kalkmasma ve ekonomik ya~amm basklCI bir yap1 kazanmasma neden
olacagm~ inamyordu.
Oyleyse miilkiyet ne kalkmah, ne de smirsiz olarak var olmahydt.
Toplumda kirnsenin ayncahg1 bulunmamah, i::~verenin kan da, eme-
ginin, hak ettiginin 6tesine gec;memeliydi. Ornegin bankalar da, sadece
yaphklan hizmetin kar~Ihgmi almah, kar du!1iinmemeliydiler. Proud-
hon'un di.i~uncesind.e "ekonomik denge" nin siyasal alandaki kar~1ti ise
"yerinden yi:inetim" di. Merkezdeki hiikiimetin yetkilerinin illere ve be-
87
lediyelere dagitilmasi bir yandan, ekonomik giiciin belirli ellerde birik-
mesinin i)nlenmesi ote yandan, istikrarh ve saghkh bir diizen i<;in bn
ko!?ullard1. Ama O'nun bu dengeci dii~iinceleri, Marx tarafmdan, burju-
vazi ile proletaryap uzla!?hrmak ~abas1 olarak su~lanacakh.
Karl Marx'm "bilimsel sosyalizmin habercisi" sayd1g1 Babeuf
(1760-1797), ya~amm1 gen~ ya!?ta giyotinde noktalayan bir Frans1z
devrimci. Sosyalizmin, toplumsal <;1kan bireysel <;Ikarlann iizerinde tu-
tan ve toplumsal diizeni bu ama<;la orgiitlemeyi i:ing6ren bir ideoloji ola-
rak tammlam1~hk. Eger komiinizmi de, iiretim ara~lan iizerindeki l)zel
miilkiyete son verip yerine toplumun miilkiyetini koymay1 hedefleyen
bir iigreti olarak tammlarsak, Babeuf'iin ilk ger<;ek komiinist devrimci
oldugunu da si:iyleyebiliriz.
Babeuf'e g6re, kutsal olan temel kavram "e~itlik"ti. Ama Frans1z
Devrimi'nin 6ngordiigii yasalar 6niinde e~itligi "giizel ve kis1r" bir dii~
sayJyor, "ya ger~ek C:jitlik, ya oliim" diye haykmyordu: "Franszz Devri-
mi, ~ok daha biiyiik, ~ok daha gorkemli bir somtllCll devrimin on lta/Jerci-
sinden ba~ka bir$ey degildir." Bu sonuncu devrim, topragm kimseye ait
olmayacagi, meyvelerin herkes tarafmdan payla~ilacagi bir toplum ya-
ratacakh. "Toplumun eregi herkesin mutlHlugudur; onun i~in de nimet-
lcrden yararlanmakta e:jitlik saglanmalzdzr" diyordu. Bi)y]e bir bak1~
a<;ISI i<;inde, ku§kusuz ki "miras hakkz"na da yer yoktu.
ilerde Lenin tarafmdan aynnhh bir bi<;imde kuramla~tmlacak
olan "proletarya diktatarliigii" kavramma da ilk kez Babeuf'de rast-
ladigimiZI soyleyebiliriz. Babeuf, bir ayaklanma sonucu iktidann ele
ge<;irilmesinden soma, yetkilerin oyla belirlenecek bir meclise blra-
kilmasma kar§Iydi. Ekonomik anlamda e§itligi saglayacak yeni bir
toplumsal diizenin kuru! up yerle~mesi tamamlanmcaya kadar, devrimci
bir azmhgm diktati:irliigiinii zorunlu say1yordu.
Komiinizmin kuram1 olarak marksizme ge<;meden i'mce, giiniimiiziin
sosyalizminin anla~ilmasi a~1smdan, 1838 yilmda lngiltere'de ortaya
<;Ikan "~rtizm" ak1mma da deginmekte yarar var. Bu hareket i~inde yer
alan i~<;iler ozellikle iki §ey istiyorlard1: Gene! ve gizli oy, milletvekil-
lerine iicret. 0 donemde yalmzca miilk sahipleri oy hakkma sahipti. l§<;i
s1mfma ve dolayisiyla tum topluma tamnacak bir se<;me hakkmm <;ok
§eyi degi§tirebilecegi inane! yaygmd1. Ama bu da yetmezdi. <;:i.inki.i mil-
letvekillerine belirli bir iicret verilmezse, yalmzca serveti ve yeterli ge-
liri olanlar milletvekili olabilirlerdi. (Milletvekili bdeneklerinin yiik-
sek olmas 1111 , Avrupa'da hemen her zaman sol partiler savunmu!?lardll'.)
<;:artist h<1rekctin toplumsi1l-ekonomik rnodeli ise, kooperatiflere daya-
myordu.
<;:artiznw kadar uzanan ·--buJ"<lda hepsinin i.izerinde durama-
dl)';llnJZ- \Ok say 1di1 toplumcu di.i~i.ini.iri.i marksistler "iitopyact" yani
hayalci sosyalistler olarak nitelendirirler. <;:i.inkii somu.t ger\ekler ye-
rine, olmas 1 gerektigini dii~i.indi.ikleri ideal diizenler, tdeal rnodeller
i.izerinde durmutjlardtr. Buna kar!iil!k, rnarksizm kendi kendisini "bi-
limscl sosyalizm" olarak adlandtrmt~tir.
Marksizmin olu'iurnuna en bi.iyi.ik katkilardan birisini yaprnttj
olan Engels, Feuerbach'm d i.i!itmcesini payla'iarak "In san. saray~a
ba~ka, kllliibcdc ba~ka dii~iiniir" diyor. Yani tiim dii~iinceler ve man<; Sl~­
temleri, hep dogduklan ko!iullann i.lri.ini.idiir. Maddesel ko'iullar ve ft-
zik c;evre, toplurnsal geli'imelerde belirleyicidir. •
Marx'a giire; teknolojideki gelitjmelerin yarathg1 i~biHiimi.i, iir~­
timi kollektif bir \alt'irnanm iiri.ini.i yapm1~t1r. Oysa iiretim kolle.khf
iken, i.iretirn ara~lanmn mi.ilkiyetinin ozel olu§U bir <;eli§kidir. Ozel
miilkiyete dayah list yap1 kurumlan ile all yapt arasmd~a ~i: uyurnsu~­
luk sbz konusudur. i~c;i yarattJg1 degerden az pay aldigi I~m, yarathgi
iiriini.i sahn alarnayacak demektir. Yaratttgt i.iri.in ona yabanczla:jacak,
yarattJg 1 arll-dcger i~verenin elinde giderek onu ezen bir giice donii-
'iecektir.
Kapitalist toplumun yaratacag1 bunahrnlar bu ka~arla bitme~ek­
tedir. Servetin giderek belirli ellerde toplanmasJ, i.irehm ara\lan uze-
rinde bir tekelin olu~mast ka<;Imlmazdir. <;:unkii rekabete dayah b1r
ekonomik ya!?amda giic;li.i giic;siizii ezer ve kii\i.ik sermayeye.dayall i§l~t­
rneler, bi.iyiiklerin kanj!Stnda giderek yok olurlar. Sermayenm ve u~etu:O
arac;lannm belirli ellerde toplanmi1Sl h1zlamrken, "ara .tabakalar .e~Ir
ve toplumun bi.iyi.ik c;ogunlugu proleterle§ir, ya§ammi surdurmek I<;ll1
kol giiciinden ba~ka bir~eyi kalrnayanlar kesirnine kayar.
Bu kutupla~ma siireci i\inde, ernek<;i toplurn kesirnlerinin giderek
yoksulla'imas1 da kac;Imlrnazdir. ,<;:iinkii <;Ig gibi biiyi.iyen i§~izler.ordu­
su, aym i'ii daha ucuza yaprnaya haz1r kitleler den:ekhr. BoY.lece
ucretler de bogaz toklugu di.izeyine bdar inecektir. B1r yanda ku\uk
ama <;ok varhkh bir azmhk, iite yanda ~ok biiyiik ama <;ok Y.oksul b1r
<;ogunluk olu'iacakhr. Dretim ara<;lanna sahip bulunan ku\uk azmhk,

88
Eskikitaplarim.com 89
 buyi.ik c;ogunlugu siimi.iren "egemen szmj"1 olu~turur.
Marksizme gore, devlet b"u egemen s1rufm elindeki basit bir ara¢tan:
ba~ka bir~ey degildir. Toplumun ve siyasal T~;?jimin tiim kurumlan, bu ,
egemenligin devamm1 saglamaya, yani egemen s1mfm ayncahklannt
korumaya yi)neliktir. Aile, din, ahlak, hukuk, egemen ideoloji vb. hep bu '·
egemenligin siirmesini gi.ivence altma alan iist yap1 kurumlaridir. Siya-··
sal iktidar, ekonomik iktidann yans1masmdan b~ka bir~ey olamaz. Dev-
letin hakemligi -yani yans1zhgi- ancak gec;:i~ donemlerinde, eski egemen
stmf giici.inii yitirirken, yeni i.iretim bic;:iminin gii<;:lendirdigi s1mfm da·
heni.iz egemenligini kabul ettirecek di.izeye ula~mad1gt ortamlarda soz
konusudur.
Marksizme g6re, kapitalist smii1n egemenliginden en c;ok zarar
gi>ren toplum kesimini i~c;i simfl oluiiturur. <;::iinhi kapitalist stmf i~c;i
sm1fmm emegi ile olu~an ekonomik olanaklan, bizzat i~<;:i Simflm ez-
mek ve kendi egemenligini surdiirmek ic;in kullamr. Bu nedenle de, kapi-
talist toplum di.izenini y1kacak olan temel giic; "proleterya ", yani i~c;i
suufldtr. ·
Marx ve Engels, "Manifesto"da ~byle diyorlar: "Proleterya degi-
~ik gelhjme a~amalarmdan gerer. Dogu~uyla birlikte burjuvaziyle sava~mu
ba~lar. Ba~langrrta sava~1m1 bireysel olarak i§riler, sonra bir fabrikamn ·
i~rileri, sonra da bir meslegin bir yerdeki mensuplart, kendilerini dogrudan
dogruya somiirel'} bireysel olarak burjuvalara kar~1 yiirii.tiirler. Saldmlarml
burjuva iiretim ko~ullarma degil, bizzat iiretim araflarma yoneltirler; kendi
emekleriyle rekabet eden dt~altm mallarm1 tahrip edip, makineleri parralar,
fabrikalan ytlkar, Orta (:aglarm arttk yok olmutj itj~i konumumt gilt; yoluyla
yeniden kurmak isterler."
Bu, i~c;i stmfmm sava~tmmm bilinc;siz olan, kendiliginden ortaya
t;tkan a~amas1d1r. Ba~ka bir deyi§le, bu a~amada i§t;i simfi, ancak "ken-·
diliginden" bir smtftir. Bilinc;lendik<;e "kendisi i~in" stmfa donii~ecektir.
Eskiyen ve yeni ko~jullara yamt vermeyen bir iiretim bic;iminin degi~mesi
kendiliginden ulmaz. Eger var olan "nesnel" ko!'lullara, "oznel" ko§ul de-
mekolan bilin<; iigesi eklenrnezse, ortaya t;lkan toplumsal patlama, dii-
zenin sonunu degil, ancak bi<;im deg~tirmesini saglar.
Marksizrn ac;tsmdan, bilinc;lenmenin onemli bir ogesini "ideoloji"
olu§turur. Marx, egemen s1mfm ideolojisinin ti.im toplumu etkiledigini
ve diger toplum kesimlerinde bir sm1f bilincinin ol~umunu zorla§tlr-
90
Eskikitaplarim.com
dtgmt 6ne siiriiyordu. Bu noktadan hareket eden Lenin de, i~._:i stmfmm
-kendi ba~tna btraktlmast durumunda..:. gerc;ek bir stmf bilincine ula-
~amayacagmt, bu bilincin ona d1~andan goti.iriilmesi gerektigini s<wun-
du. "Ne Yapmalz?" adh kitabmda ~(>yle diyordu:
"Biitiin iilkelerin tarihinin bize gosterdigi /Jir gerrek var. l~ri srmj1
yalmz kendi gilciine dayamrsa, ancak trade-unionist bir bilince, yaui sen-
dikalar halinde orgiitlenmek, i§verenlere kar§l sava~lm vermek, i$rilerin
yararma bazr yasaiarm pkmaszm hiikiimetten istemek gerektigi inancma
varabilir ... ~~~i hareketinin kendiliginden geli~mesi, om1 ancak burjuva
ideolojisine ·yamanmaya gatiiriir... l?riye !'till/ bilinci ancak dzfiandan,
yani ekonomik sava;>mun dt?mdan; i?~i-i?veren ili~kilerinin olu~turdugu
ortanmt dl~mdan gotiiriilebilir. n
Lenin'e gore; bu gorevi yerine getirebilecek olan gi.i.c;, ilj!;i smlfmm
(inciilerinden ve sosyalist ideolojiyi iyi bilen aydm[ardan olu~acak bir
partiydi. Onlann kitlelere yayacaklan di.i.~iincelerle stmf bilinci
gel~ecekti. Bu nokta iizerinde Lenin ile Rosa Liiksemburg arasmdaki
c;atlilma iinli.i.diir. Rosa LU.ksemburg, kitlelerin kendiliginden olu~an
eylemlerini, bilin9enmenin en saghkh yolu olarak gorrriekteydi. Kitleler
smlf bilincini eyl~m ic;inde ve smama-yamlma yoluyla ogrenmeliydiler.
/oyle diyordu: "Ger~ekten de, devrimci bir i~~i hareketinin hatalan, e;,
iyi Merkez Komitesi'nin llata yapmazl1gmdan, sonsuz ol~iide dalla verim-
li ve degerlidir."
Alt yap1 ile list yapt arasmdaki uyumsuzlugun ortadan kalkmast
h;in, <'incelikle U.retim arac;lan iizerindeki ozel miilkiyetin kalkmast ge-
rekmektedir. Ama tam bir e!litlik9 diizeniO: kurulabiimesi ve egemen
smtflann baskt aract olan devletin kalktp, onun yerini "e~Jyalarm
yonetimi"nin alabilmesi i<;:in bir ge9~ a~mas1 zorunludur. "Prolelerya
diktatbrliigii" olarak adlandmlan bU. a~amada, herkes yetenegi ve
<;ah~mast Cilc;:iisiinde iiretimden pay alacakhr. Ancak kapitalizmin ust
yapt kurumlan tamamen ortadan kalkbktan, herkese yetecek kadar
i.iretirn yaptlacak bir dii.zeye ula~hktan, kentle koy, dii~i.i.nce ve kol
ernekc;isi arasmdaki farklar yok olduktan sonra "sosyalizmin iist a~'a­
masr"na ula~Ilacaktlr. Bu komi.inizm a~amas1dtr.
Engels, "burjuva siyasal demokrasisi"nin bazt iilkelerde,.~iddete
ba~vurrnadan sosyalizme gec;meye olanak tamyabilecegini vurgularru~­
ttr. Ancak bunun marksist aktmlar ic;inde gene! bir kamyt yansttmadtgt
s6ylenebilir. Bu dii.~ii.nceyi belirginle~tirenler, marksistler tarafmdan
91
"rcvizyollCII sosyalistlcr" olarak adlandmlan Bernstein, Jean Jaures
gibi isimlerdir. Jaures, silahh bir ayaklanmay1 gereksiz, hatta i~t;i simfi
at;Ismdan zararh giiri.iyordu. Umutsuzluktan dogan ~iddeti, bir devrim
yiintemi haline getirmek yanh~tJ. Yasal yollardan <;ogunlugu saglamaya
t;ah~mak t;ok daha saghkh ve olanakhyd1. Demokrasi her iki s1mfa da
guvenceler veriyor ve yeni bir duzen kurmak it;in i~t;i s1mfma olanak-
lar saghyordu. Demokratik suret;ler, bir yandan kentsoylulan iidunler
vermeye, iite yandan da i~t;ileri §iddetten uzakla~maya zorlayacakh.
1917 Rus Devrimi'nden sonraki geli~meler bir yo! aynm1 olu§-
turd u: Sosyalizmi ban5jt;l yollardan, 6zgurluklere saygt giistererek
gert;eklqtirmek gerektigine inananlarlq, Sovyet modelini benirnse-
yenlerin yollan aynld1. Demokratik sosyalistler, demokratik solcular,
sosyal dclllokrat/ar birinci grupta yer ald1lar. ikinci gruptakilere ise,
"komii11ist" denilmesi yaygmla§ti. Aradaki bir amat; degil arat; far-
k1ym1~ gibi giirunurken, giderek amat;ta da farkhhklar ortaya t;Iktl.
Tum i.iretim arat;lannm devletle§tirilmesinin sosyalizmi yaratacag1
yerde, i~t;i s1mfl adma toplumu yi.>netme iddiasmda olan ki.it;iik bir
azmhk dogurdugu iine suruldu. 0 ;;~zmhgm ayncahklan ise, iizgur-
li.i.klerin ve demokrasinin geli§mesini onli.i.yordu. Marx'm ve Lenin'in
iingiirdugi.i. gibi; ayncahk olan her yerde, o ayncahgm korunmas1 it;in
bask1ya da gerek vard1.
Gi.ini.imuzde komunizmin i.iretimde, demokratik sosyalizmin ise
tuketimde toplumsalla§tlrma anlamma geldigini si.>yleyebiliriz. Libera-
lizm, siyasal hak ve iizgurli.iklerin ve bu arada iize!likle gene! oy
hakkmm, giderek toplumsal adaleti saglayacagm1 one si.i.ruyordu.
<::unku buti.i.n hi.iki.imetler, toplumda <;ogunlukta olan emekt;i ve dargelir-
lilerin durumlanm giizetmek zorundayd1lar. Yoksa iktidarda kalamaz-
lardi. Oysa, ekonomik gi.ice sahip sm1flann kamuoyunu etkileyecek
arat;lara da sahip olmas1, bu iddianm dogrulanmasmt zorla~tlr­
rnaktadir.
Marksizmin de bunun nerdeyse tersini iine si.irdi.iguni.i giiruyoruz:
Liberalizmin iingiirdi.igi.i hak ve iizgi.irlukler i~t;i s1mfl ve toplumun
bi.iyuk <;ogunlugu it;in bit;imseldir, giistermeliktir. Sm1f farklan ortadan
kalkmca, olanaklar e§itle§ecek ve o bit;imsel hak ve Cizgi.i.rlukler de
gert;ek anlamda var olmaya ba~layacaktu. Oysa geli~meler bunu
dogrulamamifi, i.iretim arat;lanmn ozel mi.ilkiyeti kalkhg1 halde e~it­
sizlikler son bulmam1~hr. Set;me-set;ilme hakkmdan seyahat i\zgur-
92
Eskikitaplarim.com
lligune bdar bir dizi liberal hak ve iizgi.irli.ik, ko111ii11ist rcjillllcrdc
gen;:ek anlamiyla var olamami~hr.
Gi.ini.imi.izde demokratik sol ideolojiler, sosyalizm ile liberalizmin
bir sentezi giiri.ini.imi.ini.i kazamm~larc!Jr. Hem toplumsal adaleti, hem de
liberal hak ve iizgi.irli.ikleri aym <mda gert;ekle~tirmek istemektedirlc•r.
Biri ugruna iitekisini ertelemeyi kabul etmemektedirler.
c) Demokratik Sol-Sosyal Demokrasi
Demokratik so] ya da sosyal demokrat ideoloji, marksizrnden son-
ra tarihsel bir sentez olarak olu~tu. Bir yandan, liberalizmin getirdigi
siyasal demokrasinin kazammlanm hit;bir zaman yadsnnad1; iite yan-
dan, emegin savunuculugunu ve toplum yarannm iizel t;Ikarlann i.ize-
rind<~ olmasm1 giizetti. Biiylece liberalizm ile sosyalizmin sentezi bir
ideoloji dogmu!j oldu. Fransa'mn sosyalist ba!ibakam Michel Ro-
card'm deyimi ile; "Sosynl dcmokmsi, marksizme kuram;;al ve devrime
siyasal bir ihanet, sm1flann i~birligi ve enternasyonalizmden knpma"
demektir. Bun ian ele~tirerek degil, kendisi de bir sosyal demokrat ola-
rak begeni ile siiyleyen Rocard, bir anlamda sosyal demokrasinin mark-·
sizmden aynldigi noktalan da iizetlemi§ oluyor.
Liberallere giire, siyasal iktidann gene! ve iizgf1r set;imlerle belir-
lendigi bir siyasal sistem, kat;mdmaz olarak, <;ogunlugu olu~turan
emekt;i smtflann ve orta Simflann yaranna i~ler. <::t:mki.i burjuvazinin
oy ag1rhgt, dif;er Simflannkine oranla t;ok simrhdir. Bu nedenle, ikti-
dara gelebilmek ve orada kalabilmek it;in, geni!;i halk kitlelerini eko··
nomik baknndan memnun edebilmek zorunlulugu VC1rd1r.
Buna kar~1hk, mC~rksistler "iizgiir gene! serinJ!cr"in bir aldatmaca
oldugunu savunurlar. <::unki.i kamuoyunu olu!ituran kitle haberle'ime
arat;!Cin, varhkh s1mflann denetimi altmdad1r. Geni~ kitleler, farkmda
bile olmadan, ashnda kendi t;Ikarlarmm kar§tsmda olan tutucu parti-
lerin, sermayedar s1mflann t;Ikarlanm savunan partilerin destekt;isi
durumuna sokulabilirler. Oyleyse emekt;ilerin iktidan, ancak devrimci
bir hareketin i.iri.ini.i. olabilir. Burjuvazi kendi egemen oldugu duzenin
degiqmesini giini.i.l nzas1 ile kabullenemeyecegi it;in, iktidar ele ge<;i-
rildikten sonra -burjuvazinin gi.i.ci.i. tamarnen kmhncaya kqdar- bir
ernekt;i diktatiirll'tgi.i kat;JmlmazdJr. Sosyalist di.izende "insanm i11sn111
samiirmcsi" ortadan kalkmca, toplumsal kinler de yok olacakt1r. Top-
lum simfsiz olunca, bit simfm t;Ikarlanmn bekt;isi olan dPvlete de ge-
93
rek kalmayacakttr. Ki~iler i.izerinde her ti.irli.i bask1 blkacak, gen;:ek
lizgi.ir w· mutlu toplum clogmu~ olacakt1r.
Oysa, rnarksistlerin liberal demokrasiye y6nelttikleri ele~tiriler­
de biiyi.ik bir gen;ek pay1 bulunmakla birlikte, "prolcterya diktatbr-
lii,'~ii "ni.in vadedik•n iizgi.ir ve clemokratik a~amayt gen;ekle~tireme­
yecegini de zaman ve deneyimler giistermi~tir. i~te sosyal demokrasi, ne
iizgiirli.ikler ugruna hak<;a paylatiJtnt, ne de hak<;a payla~Im ugruna
iizgi.irliikleri ertelemeyi kabul eden bir ideolojidir. "Lil;eral devlcl" ile
"sosy11l dcuicli", "llllkuksal adaict" ile "toplumsal ad11leti" bir ilrada
ger<;ekle~tirmcyi iinerir.
Tarihsel s1rayi izlersek, <;agdalj sosyal demokrat ideolojinin olu-
'illmunda siizi.ini.i etmemiz gereken ilk isim Ferdinand· Lassalle(1825-
1864). Alman di"I!?i.ini.ir, insanhk tarihini i.i<; geli~me evresine aymyordu.
Feodal di.izen, emek<;inin tam anlam1yla boyun egdigi bir "iizgiirliibiiz
daljilll/~11111" ortamiydL 1789 Franstz Devrimi 'nden sonra, iizgi.irli.ik ug-
ru na toplumsal dayam~madan vazge<;ildigi, sermayenin egemen oldugu
bir "dayaiiT~IIItlSIZ Uzgiirliik" aray1~1 yatiand1. Oysa 1848 ayaklanma-
1<~ nndan soma gi rilen don em, "L'izgiir/iik" ile "dayanu;ma "nm uzlati-
tlnldi(~I bir di'lnem olacaktL Devletin yo! gdstericiligi altmda i.iretici
birlikleri iirgi.itlenccek ve sosyalist iilkiiye ulati!lilca kt1.
Lassalle, ama<; ile ona vanlmak i<;in se<;ilen yol arasmda bir uyum
sagbmak gerektigine inamyordu. Burjuvaziye giire, devletin amac1
yalmz bin•yin ki~isel i.izgi.irli.igi.inii ve mi.ilkiyetini korumakh. Bu bir
"gcce bc/u;isi." anlayt~I idi. l;;:<;i smtfi ise bu anlay1~1 yeterli bulmuyor-
du. Buna "pkarlarm dayant;>11111SI, gcli!?mede ortaklik ve kar§llllclzlzk"
gibi ilkeler d(• eklenmeliydi. Tarih, doga ile "her r;e§if ozgiirsiizil\~e
kat;;1" yijri.iti."den bir sava~t1. Eger bu sava§I herkes kendi ba~:~ma yi.i-
riitmi.i~ nlsaydt, bir achm bile ilerlenemezdi. Toplumcu bir di.izen kurmak
i<;in "proll'/crya diklatiirliigii "ni.in gerekliligi konusunda marksizmden
a<;Ik bir bi<;imde aynlan Lassalle !jiiyle diyordu:
"Devletin as1l amac1, bu /Jirlik sayesinde, bireyleri, tek tek hir;:bir za-
1111111 r:ri~cmcycccklcri amar;lara, y11~am diizeyine u/a~abilccek bir dununa
gctirmek, birey oiarak tzrmanamayacaklan bir ogrellilll lwdrct ve ozgiirliik
diizeyine ula~malan ir;in gcrekli yeterligi onlara kazand1rmaktzr. Devle-
tin 11/llllCl, insanlz,~nt Uzgiirliik ir;in e,~iti/mesi ve geli§tirilmesidir."
A<;tkc,a giiri."tldiigi.i gibi, Lassalle devleti Marx gibi egemen s1mf-
94
Eskikitaplarim.com
brm bir lx1sk1 aract gibi giirmi.iyordu. Devlctin bu olumlu arnacmm,
tarihin bl"1tiin diinemlerinde, "halla yoneticilerin iradcsine kl1r:?r" aL ya
da .;ok ger<;ekle~tirildigi kamsmdaych. Ama i~<;i stmft devlete yiit~ vcre-
cek duruma gelince, her~ey <;ok d<1ha iyi ve h1zli geli~ecekti: "i~(i .'1111(1
vc IOf!lllillllll nil snufian, iiyclcrinin icindc lurlunduklan rarcsizli,c~in cs.e-
ri o!amk dcrin l>ir i\·giidiiye sahiptir!cr. i~tc lm ic~iidii Olliara, birctJin tek
brr~lllll /Jtz.~artlllUHfiiCa,~z bir gcli~imin, ancak /1ir biitiin !wlindr: bi;·fe:;;errk
saglazw!Ji!ccci~ini ve dcvlcti /Je/irleyen §eyin de lmndan ibaret oldu,~unu
giistcrmcktcdir. 0 halde, i~r;i snujllllll egcmenli,~i 11/lina sokulmz /1ir dcv-
/et, arl1k o ZC/1/IiliJa kadar giiriildii,~ii gibi, c:;ytilznz niteli,~i uc ko:;;uliann
zorlamas1 ilc bilinr;siz o/arak, hat/a r;o,~u kez isteksizce yo! almayacak,
biiyiik bir arllclikla ve tam bir bilinr;Ie devletin ln1 ah/akf nitc/Wni kcndi-
sinc {;ir iidev sayacakf1r. 0 Zll111an11 kadar, direncn bir iradcnin son dercce
yctcrsiz par1:a/ar halindc kopan/an. :;?eyleri, 1!11 kez biitjiik bir · tutar/1/zk
irindc vc zevklc ycri11c getirecek vc biiylecc zomnlu o/~rak dii;;iinscl /1ir
atilnna, mutluluk, rahat/i/( vc iizgiirliigiin bir amda gcli;;mcsinr, tarihtc
,'liirfifiiiCIIIi~ bir bi('illnfc yo/ il('/1/l~ o/ac11k/1r."
Lassai!P'e giire, i~c,i sm1ftnm kurtulu::ju "gene/ oy" hakkl ile ger-
<;eklc~c'cekti.Dcvlttin <;tkaracagi toplumsal i<;erikli yasalar ve vergi
duzenlenwleri yoluyla, toplumsal dengesizlikler giderilebilirdi. Ama
Lass:;lle'tn devletten bekledigi giirevler arasmda "ckmw111inin planlart-
masl yoktu.
(:af~da'i sosyal demokrasinin, marksizmin, sosyalizmin t;~iddete
day<1h bir devrimle ve proleterya dikt<ttiirliigi.i a~amasmdan ge<;erek
ger<;ekie:;_;L'cegi savma bir tepki obrak dogdugunu siiylemek yanh~ ol-
maz. ikticbra gelrnek ve diiz<mi degi~tirmek ic,in demokratik arm;-lar
sec,ilince ve ilzgiirll"tkler hi<;bir zaman ertelenmeyince, giderek i<;erikte
dl~ iinemli f<Hkhhklar olu~mutitur. Ama Engels'in bile, bdirli bir
aqamada bu di.i'!ilnceye yakla~tigim giiri.iyoruz. 1895'te "Fmnsa'da Snllj
c;ali'?malan" adii kitaba yazdigt bnsiizde Friedrich Engels, oy hakkmm
i~<;ilerin elinde bir i'>zgi"Irle~me silahma diini.itjebildigini savunuyordu.
Burjuvazi i~c;:i partilerininyasal eylemlerinden, yasadi:;;I eylemlerden
daha fazla <;ekinmeye ba'ilamititL Se<;irn ba'ianlan onlar i<;in ayaklan-
madan c;:ok daha korkutucuydu. ~iiyle diyordu:
"Halla klasik sokak sava§zmz diincminde /1ilc, yapzlan !fl,~maklarzn
gcrr;ekte lll(fdd~scl olmaktan r;ok ll/Orl11 bir ctkisi vanh Ostclik o giinden
bu yana, hrpsi askerlerin lelzinc oimak iizere, ko~ullar daha da dej:fi§li.
95
 Buna kar:;;zlilc, isyanczlar llf:!Sllldan h:lcr /lir kat da/111 zor!ll.~lz. IWinr;siz
kitle/c:rin ba;;uzda llilinrli kii('lik azuzlzklarlll dcunn1 yatJ/1,~1 diincllllcr gc--
ride kald1. Biz 'deurinzcilcr', 'a/tlist cdici/cr', rnllic lftlSa! tjol!ardan, rrasa
dl:;jl vc altiist edici yonfc>mlcrlc oldu,~undan r;ok d~ha iy.i geli.~clJi/i;·iz ...
Vc c,~er biz, on/ann IW§l/1117 gitmck ir;in kl'lldilllizin sokak kavgalarzna itil-
mesinc izill vcrccek kadar anlanzszz davran111r1zsak, art1k kcndilcri i9i11
oldiiriicii hale gclmi(• olan yasallz,~z /Jizzal ~-z",~ncnzek zomnda kalacak-
lardtr. n
Edward Bernstein (1850-1 CJ23), marksizmi hareket noktas1 ala-
rak sosyal dernokratik di'1~i.inccye katklda bulunmu~ bir isim. Alman
di.i~i.inur, oldukc;:a etkili nld ugu ic;:in, ortodob marksistler tarafmdan
"rcvizyonculuk" ile suc;lamp, ~iddetli bir bic;:imdl· ele!oitirilmi.~tir. As-
lmda "rcvizyon ", degitjen ko~ullar ic;:inde di.izeltrneler yapmak anla-
mma geldigi halde, marksistJerin dilinde "rcvizyoniim" hainlik ile e~­
deger bir anlam kazanm1'!hr. Oysa Bernstein'in di.i~i'mcelerini de-
gitjtiren ~ey, toplumdaki geli.~melerle Marx'm iingiirulerinin birbiri ile
<;aki!lmamastdtr. Di.itiiini:tr iince bu geli§mell'rcleki farkltltgJ saptarn1~,
sonra da bundan gerc;:ekc;:i sonuc;:lar <;:tkarmaya .;·ah~ml~tlr.
Marx kapitalistle~nw si:1recine kotiut olar<1k tt'kt•lk~~menin ort<lya
<;Ikacagmt, klt<;"i.ik it;:IPtmelerin yok olacagmi, kapitalisllerin S<lyisJ
azal!rkc'n sayllan h1zla artan emckc;:iJerin yoksulla~acaklannJ iin-
gi"irmii.~tii. Bernstein ise, yapt1~;1 incelemenin sonunda :jiiyle diyurdu:
"Sanayi vc ticaretle kli~"iik i~letmclcr yok olmamt§, bir iisl a§tllllaya
gcr;erek, nitelik vc iktisadi yer/eri bakwllndan dc,~i~ikligc u,~ramz~llr.
Kiir;iik i§letmclerin siiregelnzcsi oltlljl, tamn alauurda dalu1 da bclir'{in-
dir. Bin;ok hlt;uk itjletmenin biiyukler tarahndan yutuldugu <1\l,ktL
n li,~inin yoklugudur, yani, hi9bir sm1jm siyasal ayrzcaltga tck ba?ma sahip
Ama bunlann yerine, ba~ka li.ir ki.i\uk it;?letmeler ortaya <,:!lomtitL
Ornegin tenekeci ustalan kaybolmu~, ancak aym yerde elektrik tl'sisatr
alamnda c;:ah~an ifiletmeler dogmu~tu. Bernstein'in anlatm11 ile; "Kapita-
list/crin sayzsz azalmak (}iiyle dursun ro,~alnzakladtr. 'l'oplllmllll lenzcl/eri
dc,~i§mcktc, ancak, toplunzdaki snujla§nta dalza /Jasit /Jir dunu1m gclme-
mektedir."
Alman di.i~uni.ir, variJkiiiarla yoksullar arasmdaki uc;:ururnun bi.i-
yumesi ve yoksulla~?ma si.irecinin h1zlanmastyla kapitalist i.iretim bi-
c;:iminin c;:i'>kecegi beklentisinin ger\ekletjecegine de inammyordu. Toplu-
mun ustu ile alt1 arasmdaki fark bi.iyi:nnekle birlikte, i~c;:i snuft eskiye
oranla daha kiiti.i bir duruma gelmit? degildi. En c;:ok Listtekiler pay a!-
96
Eskikitaplarim.com
makla birlikte, geli~meden herkes yararlamyordu. Buyuk c;:apta pazar
geni~lemesi olmu~ ve kapilalizm, devresel bunaltmlan a~rnasma
yardnnc1 olacak, "daha iincc aym ol9iide bulzmmayan" olanaklar elde
etmi~ti. Oyleyse buti.in umudu kapitalizmin c;i'>ki.i~une baglamamak, "je-
/akct dii§iincesi"nclen vazge\erek, "giinliik sosyalist 9alz§malar" a dah<_l
c;:ok iinem verrnek gerekecektL Yani Bernstein'in dii~uncesinde, artik
"devrim" yerini "evrim"e b1rak1yordu.
8atz Avrupa'da ko~ullar, kiiyliiniin mahvoldugu, orta sm1flann
yok oldugu, bunahmlann biiyi.idugii, yoksullugun arthgi bir ortama
dogru geli~memi~ti. Ama toplurnsal farklar bi.iyi.iyor, i§c;inin yarm
endi!lesi ortadan kalkacagma arhyor, bag1mhhk siiri.iyordu. Sosyal de-
mokrasinin giirevi, buna c;:ozi.im aramak olmahyd1. l§9i szmfz tek ba~ma
iktidara gelme olanagma sahip bulunmadtgma gore, ba~ka toplum ke-
simleriyle siyasal guc;: birligine gidilmeliydL Liberal ve radikal parti-
lerle ortak hi.iki.imete raz1 olmahydL Boy ieee Bernstein'in "cvrimci"
duf!(incesi, "uzla§macz" bir boyut da kazamyordu. Sosyalizm, kapita-
lizm i<;inde verilecek bir sava~1m ile, uzla!imaya dayah ban~c;1 yollar-
dan gerc;ekle§tirilecektL Ufukta gorulmeyen evrensel bir patlamaya bel
baglamaktansa, "parlamenter demokrasi <;er<;evesi i<;inde yava~ yava~
ilerlemek" daha ak1lhca ve daha ger<;ekc;i olacakh.
"Smtf diktatOrliigii dii§iincesi, degerden dii§mii§ bir kiiltiire aittir"
diyen Bernstein ic;:in demokrasi, sosyalizmin aynlmaz bir parc;:as1 ol-
mak zorundayd1: "Dernokrasi, aym anda hem bir araf, hem de bir ama{:tlr.
Hem sosyalizmin kurultt§ yontemidir, hem de sosyalizmin ger{:ekle§me
bi9imidir. Demokrasi, bir uzla;;ma okuludur. Demokrasi, sm~f egernen-
olmadzgz bir toplumsa/ durumdur."
Marksizmin odak noktasm1, · bir anlarnda "iiretim bi9imi" nin
olu§turdugunu soylemek yanh§ olmaz. Marksizmden yola c;tkan Bern-
stein'in di.i~i.incesinde ise, odak noktasmda tuketimde adalet, yani
"tiiketim bi9imi" bulunrnaktadrr. Oretirn bi<;iminin degi~?tirilmesi hedefi-
ni yads1marnakta, ama oncelikli olmaktan c;tkarrnakta, ertelemektedir.
Di.i~i.inur, normal ko§ullarda i~c;i s1mfmm tek ba§ma iktidara ula~1p
i.iretim bic;:irnini degi~tirmesindeki biiyi.ik zorluklan gC>rmi.i~tiir. Oyleyse
gerc;:ek<;i davramp, yerel yonetirnlerde, kooperatiflerde iktidara gelin-
meye, siyasal iktidara ortak olunmaya ve "tiikctim adaleti" ad1m ad1m
gerc;:ekle~tirilrneye c;:alt~JlmahdJr. Edward Bernstein, "Sosyal Demokra-
97
side Revizyonizm" ba!?hkh konu~masmda, sosyal demokrasi an-
layi~mm c;erc;evesini ~bylec;izmektedir:
"Sosval demokrasi, demokrasinin, devlet, eyalet ve belediyelerde,
siyasal e~ftligi ger9ekle~tirme, topragz ve kapitalist i~letmeleri topluma
mal etme aracz olarak yiiriitiilmesi yolunda sava~1r. Sosyal demokrasi, saf-
Iarmda yalmz i~9ilerirz yer alacag1 anlammda bir i:;9i sm1jl partisi
degildir. llkelerini kim benimser ve savzmursa, yani kim iktisadi ya~amm
sonmlan oniinde somiiriicii miilkiyete kan;z, yaratzcz emegin miicadelesi
anlammda tavzr alzrsa, bu parti saflarmda yer bulur. Ancak, parti, aszl ola-
rak i§9ilere yoneliktir. (:iinkii i$9ilerin kurtulU$U, birinci derecede,
·i§9ilerin kendi eseri olmalzdzr. l§9ileri bu dii§iinceyle doldurmak ve onlan
iktisadi ve siyasal alanda orgiitlemek, sosyal demokrasinin ba§ta gelen
odevidir."
Prag'da dogup Amsterdam'da olen Karl Kautsky (1854-1938),
Bernstein'in ele~tiriler yonelttigi ve ozde marksizme daha sad1k gibi
gori.i.ndi.i.gi.i. halde, sosyal demokrat oi.i.~i.i.nce c;izgisinde onemli yeri olan
bir di.i.~i.i.ni.i.r. Bu yeri, ozellikle demokrasiye olan inanc1 ve ~iddet
yontemlerine kar~I takmdigi kesin tav1rla saglami~hr.
Kautsky'e gore, kapitalizmin kendi ic; c;eli~kileri sonucu c;okmesi
kac;m!lmazdi. Toplumsal adaletin saglanmas1 yoni.i.nde i~c;i s1mfmm
koparacagi odi.i.nler, i.i.retim bic;iminin degi~mesi hedefinin yanmda
6nemsiz kahrd1. Bunun sava~Immi verecek olan sosyal demokrat parti
ise, hic;bir zaman i~c;i s1mfmm damgasmdan siynlmamahydi. i~t;i smli1,
koalisyonlarla degil, partisi araCihgiyla tek ba~ma iktidara gelmeliydi.
Ama O'nun i§9i smzfz tammma, teknisyenler,. kamu gorevlileri ve
aydmlar da giriyordu. Kapitalizmin geli~tigi i.i.lkelerde, i~c;i s1mfmm
maddesel ko~ullarmda iyile§me oldugunu gori.i.yor ve bu durumun,
i~t;ilerin bilinc;lenmelerini kolayla§hracagmi di.i.~i.i.ni.iyordu. "Uretim
ara9lanna sahip bulunmayan" he~kesi i§t;i saymak gerekirdi. Bu tamma
giren aydmlar, iktidar sava~1mmda da , iktidara ula~hktan sonra da
c;ok onemli bir i§levi yerine getireceklerdi.
Kautsky, "Demokrasisiz sosyalizm olamaz. (:agda§ sosyalizmden,
sadece iiretimin orgiitlenmesini degil, toplumun demokratik orgiit~
lenmesini de anl1yoruz" diyordu: "Demokrasi ile sosyalizm arasmdaki
ayrzm, bazen, sosyalizmin amaczmzz, demokrasinin ise, bu amaca ula§mak
i9in, bazz hallerde elveri~siz, hatta engel olabilen bir ara9tan ibaret oldugu
$eklinde yapzlmaktad1r. Ancak, kesin konw;mak gerekirse, bu tanzm1yla
98
Eskikitaplarim.com
sasvalizm amacJIIllZ de,~ildir. Amaczmzz, bir smzfa, bir partiye, bir cin-
siy~te ya da 1rka, neye kan;z yonelmi§ a/ursa a/sun, her tiirlii somiiriiye ve
baskzya son vermektir."
Kautsky, diktatbrliigi.i.n sosyalizmi gerc;ekle~tirmede bir arac;
olarak kullamlmasma kar~Iydi. Marx'm "proleterya diktatorliigii" ko-
nusundaki giiri.i.~lerfnin yanh~ anla§Ildigmi savunuyordu. Marksizmin
kurucusuna gore; "proleterya diktatOrliigii, proleteryanm ezici bir
9ogunlukta olmasz nedeniyle, ger9ek demokraside ister istemez artaya
pkan bir durum "du. Komi.i.nistler, Avrupa'da demokrasileri y1pratmi~,
ki~kirtmalanyla fa~izmin iktidara gelmesine yardimCI olmu§larch.
Kautsky ~i)y!e diyordu:
"... iiziintii ile, Bol:;eviklerin i9inde bulunduklart durumu tamamen
vanlzr; anladzklanm, dii$iincesizlik ederek, 9iiziimii i9in gerekli ko~ul/arm
lli9birinin var olmadzgz sonmlarla ugra~ttklanm, gittik9e daha apk bir
~ekilde gordiim. Olanakszz olam kaba kuvvetle ba$arma giri~imlerinde,
ralz$all yzgznlarm iktisadi, zihinsel ve manevi baklmlardan yiiksclme-
lerine degil, tersine (:arlzk vc Diinya Sava~z tarafmdan ezildik/erinden de
90k ezilmclerine neden olan yo liar se9tiler ... Rusya 'da bir yonetim bi9imi
olarak diktatiirliik, anla:;zlzr bir ~eydir. Fakat bunu anlamamzz, kabul etme-
miz demek degildir; kesinlikle redrletmeliyiz. Diktati:ir/iik, sosyalist parti-
nin halk r;ogzmlttgwwn muhalefetine kar~m 'elde edilmi$ bir cgemenlik
saglamak i9i11 bir aracz degildir. Ancak giiciiniin iitesinde, r;oziimleri yoru-
cu ve ytpratzcz alan bir taktm gorevlerle ba:ja pkabilmesi i9in bir ar~r;ttr.
Diktatiirliik, sosyalizmin dii~iincelerini kolayltkla uzla~tmr ve gell~me­
sine yardzm edecegine, onu cngeller. Diktatorliigiin yerine demakrasi
ge9erse, devrimin temel kazan9lan kurtanlabilir."
Sosyal demokrat ideolojinin olu~umuna katk1lan at;Ismdan bu-
raya kadar degindigimiz isimler, Lassalle'den Kautsky'e genellikle AI~
manya' daki bir geli~im <;izgisini yans1tlyordu. Oysa bu olu§umdaki
Frans1z, ingiliz ve iskandinav katk1lan da onemlidir.
Frans1z Jean Jaures (1859-1914), bir di.i.§i.i.ni.ir oldugu kadar aym
zamanda bir eylem adam!. iki kez milletvekili sec;ilmi!?, sosyalist partiye
onderlik etmi~, emperyalizmin baskisi altmda haks1zhga ugrad1gma
inand1g1 Osmanlr devleti'ne ve Tiirklere yakmhk gosterip savunmwj,
ban§t;I oldugu it;in sava~tan yana olanlarca bldi.i.ri.i.lmi.i.§. 0 da sosy<1
lizm ile demokrasiyi ayn ayn di.i~i.inemiyor. Hatta kendisinin, d('nhlkr<~
tik bir sosyalizmden c;ok "sosyalisl hir denwkmsi" den yana old U)-', 1U • '.i
s(iylemek dahil dogru. Bireyci bir sosyalizm anlayJ§l Vilr. Sosyalizmi,
"bircysrl lwk"lann en iist diizeyde vurgulanmilsl olarak degerlen-
diriyor. Fmnszz Devrimi' nin iiriinii olan h1san Hak/arz Bildirgesi' ndeki
hak ve iizgiirli.ikleri ancak sosyalizmin gen;ekle§tirebilecegine ina-
myor.
M<Jrksizmin tersine, Jaures, sosyalist devletin yakm bir gelecekte
"tarihscl bir zanmluluk" olarak ortaya c;Jkacagm1 dii~iinmiiyor. O'na
g()re, sosyalist devlet, ancak aydmlanml§ bir c;ogunlugun, bilinc;li
c;abalan ile kurulabilecektir. Ostelik var olan devlet yJkilmamah,
ic;eriden ele gec;irilmelidir. <;:unki.i devlet, Marx'm iddia ettigi gibi ege-
men s1mfm bir arac1 degil, s1mflar iistiinde nlas1 bir hakemdir. Dcvlct
bir .s1mfl yans1tmamakta, "sznzf ili~kilcrini, yani snuflar arasz giir; dcn-
gcsini" yans1tmaktadJr.
Jaures, sosyalizmin bir "szmf ogretisi" (doktrini) olarak yorum-
lanmasma kar§Jyd1. Sosyalizmin, "biitiin smzflarz ir;inde eritecek, herkes
ir;in bugiinkiindell daha iyi" bir diizen olacag!hl savunuyordu. Boyle
bir diizeni gerc;ekle§tirmek ic;in bir halk ayaklqnmasJ gerekli olmadlj:i;l
gibi, zararli sonuc;lar bile verebilirdi. <;:unki.i, Murat Sanca'nm an-
latlml ile, "bir umutsuzluk taktigini bir devrim yontemi haline getirmi:/'
olurdu. Yasal yollardan c;ogunlugu saglamak, c;ok daha saghkhyd1. Batt
ve Orta Avrupa iilkelerinin anayasalan, §iddet yoluna gerek kalmadan
sosyalist demokrasiye gec;meye olanak verecek <igelere sahipti. Demok-
rasi her iki s1mfa da giivenceler saghyordu. Demakrasi i~ledikc;e burju-
vazi odiin vermek zorundayd1. Bu ise, i§c;i sm1flm giderek ~iddetten
uzakla§hracaktL foyle diyordu: "Bernstein 'ill zzddzna, ne yapzlzrsa
yapzlsm proletarya smzfz ile burjuva szmfznm koktcn ayn, kokten kar:?zt
alduklarmz dii~iiniiyarum; ama, Kautsky'nin aksinc, bilincinin ve eylcmi-
nin efendisi alan praletarya smzfz ile diger szmJlar arasznda i~birli,~ini vc
tcmaslan arttzrmaktan karkmamak gerekt(~ini de dii§iiniiyarum."
Denebilir ki; Jaures s1mflararasJ c;atuc~madan c;ok uzla§maya
inamyordu: "... ya praleterya hareketsiz kalacak ya da durmadan bafika
smiflarm eylcmine kan!?acaktzr; onemli alan, daima f'lluf bilinciylc, kendi
~yn ve orgiitlii giiciiyle hareket etmesidir. Biz devrimi istiyaruz, ama ebe-
di bir kini istemiyaruz ... Ve eger biz, ister sendika, ister kaaperatif, ister
sanat, ister ada/et, ne alanda a/ursa alszm, hatta burjuvaziye ait bir biiyiik
dava ugntna, birtakzm burjuvalan bizimle yiiriimeye zarlamayz ba$11-
nrsak, :;oyle demekle ne kadar gii~lii aluruz: Birbirine kin besleyen, birbi-
100
Eskikitaplarim.com
rinrlcn ncfrct eden insanlar irin, lm anlik /Jirlc;;mc/erde, bu vir giinliik
i~/Jirliklerinde lmlu;;mak nc /Jiiyiik zevktir ... Vc dolayzs1yla, insanlarm
art1k kcsin olamk bulu;;acaklan giill, 11c ulvi, ne evrcnsel, ne smzsllZ bir
zcvk olacakt1r! .. Bu bulu§llla, ancak ban;;m i;;arcti olan ortak miilkiyet ile
o/anaklzd1r."
Leon Blum (1872-1950), Fran sa 'nm ilk sosyalist ba§bakam. Fa-
~izm tehlikesine kar§l komiinistlerle i§birligine yana~makla birlikte,
sagc1 burjuvaziye oldugu kadar komiinizme de kar§'Ydi. Hangi amac;la
olursa olsun, ~iddeti yads1yor, toplumsal di'inii~iimiin oy ile gerc;ekle§e-
bilecegine inamyordu. Devrimi ha21rlamamn en iyi yolunun silahlan-
maktan degil, c;ah~anlar lehine yasal diizenlemeleri desteklemekten
gec;tigini savunuyordu. Devrim, iizel. mi.ilkiyet i.izerine kurulu bir ekono-
mik di.izenin yerine, ortak mi.ilkiyete dayah bir ekonomik diizenin ku-
rulmas! demekti. Bu ise, ancak sosyalistlerin iktidara ula§masJyla
gerc;ekle~ebilirdi.
Blum giiriinii~te ne iizi.inde marksist devrim anlayJ~lnl, hatta ne de
"pra/eterya diktatorliigii" kavranum yads1yordu. Ama yerel ve i.izel ni-
telikli Rus devrim deneyiminden "zanmlu VI' evrense/" sonuc;lar c;l-
kanlmasma kar§IYdL $i.iyle diyordu: "Bir partiniil diktatorliigii, a parti-
nin sizinki gi/Ji degil bizimki gibi almasz ka;;uluyla kabul edilebilir. Halkm
iradesine, halkzn iizgiirliigiinc, kitlelerin iradesine dayalz bir partinin uy-
guladzgl diktatOrliik, i§~i smzfnzm ki;;ilere dayanmayan diktatOrliigiidiir.
Ama biitiin vetkinin kat kat pkarak, salllmda, apk ya da gizli bir kamitenin
cl/crindc taplandzgz, merk.:zci bir partinitz uyguladtgl diktatorliik prale-
teryanlll diktatorli(~ii degildir. Bir partini11 diktatorliigii, evet, bir smzfm
,fiktatorlz\~ii, cvet, uilinen ya da bilinmeyen /Jazz ki§ilcrin diktatiirliigii,
lwy11·! Ay111 ;;ckildc diktatiir/iik ger;ici o/maltd~r. Kendi ba§ma bir amar; al-
madi,~l ol(:iide diktatorliigii kabul edebiliriz."
Eylemde tamamen demokratik c;izgide olan bir Blum'un, s<iylemdeki
giireceli kahbg1 yamltmamahd1r. Giic;li.i bir komi.inist partisinin sec;men
tabanma ortak olmak isteyen bir siyaset <Jdammm -bu sm1rlar ic;inde-
marksist giiri.ini.imiini.i korumaya c;ah§masmm fazlil yad1rganacak bir
yam yoktur. Ostelik Blum, burada Frans1z toplumu iizerinde bir deger-
lendirme yapmamakta, Lenin'in Sovyet modelini ihrac; etme c;abalarma
kar§~hk, o modeli ele~tirmektedir.
Almanya ve Fransa'da demokratik sosyalist akimlann marksizm
ile ic; ic;e olu~malanna, gi.ic;li.i komiinist hareketlerle rekabet etme zorun-
101
da kalmalarina kar§Ihk, lngiltere'de durum farkhyd1. Bu farkhhgm,
lngiltere'deki demakratik solun goriintiisiinii etkilemesi ise kac;m1h
maZd.I.
lngiltere'de demokratik sol idealajinin dogum naktasmda Fabian
adh bir dernegin bulundugunu soylemek yanll§ almaz. 1884 yllmda, a-
ralannda Sidney Webb ve .Bernard Shaw gibi isimlerin de bulun-·
dugu bir grup aydm tarafmdan kurulan dernek, anti-marksist bir sas-
yalizm anlayt§Inm oncilliiAiinii yapti. Amac; var alan rejimi devirme"k
degil, sasyalizmi toplumun kurumlanna Sizdumaktl. Kapitalizmden
sosyalizme gec;i!l, devrimle degil evrimle olacakh. (Feodaliteden kapita~·
lizme gec;i§i de, k1ta Avrup.a 'sma gore oldukc;a yumu§ak bir bic;imde
gerc;ekle§tirmi§ alan bir iilkede, evrimci yakla§lmm ag1rhk kazanma-
sma hayret etmemek gerekir: lngiltere kapitalistle§irken, feodal d6nemin
birc;ok kurumu yak olmami§, ama ic;erikleri ve ag1rhklar1 de~mi§tir.:.) _
.·
Marksizmden ljU ya da bu olc;iide etkilenmemi§ tek ~agda§ sasya-
lizm ak1m1 alarak nitelendirilen Fabiancthk, sasyalizmde ilj~i SI-·
rufmdan c;ak aydmlara agirhk tamyardu. Bernard Shaw i§i, sasyalizm
oniindeki en biiyiik engelin "i~'i sznrfintn aptallzgz" aldugunu soyle-:
meye kadar gotiirmekteydi. Fabiancllar, belediye hizmetlerini geni§-
leterek, devletin yetkilerini arttlrarak, bir "sanayi demokrasisi·ne
ula§mayt umuyarlard1. Somut anerileri arasmda §unlar vard1: Daha
c;ok kazanandan daha c;ok vergi alacak bic;imde gelir vergisinii'l.
yiikseltilmesi; ~ras vergilerlnin arttmlmruu; giinde sekiz saatten fazla .
c;allfjllmamasmm saglaiunas1; en yoksullar dahil, biitiin c;ocuklann y~
nekleri~e gare·egitim g6rmeleri; ilkokullann iicretsiz almas1; bir egitim
bakanhguun kurulmas1; bol sayu:la kamu bursu verilmesi; ya§Wik si-
gortasi ve kamu bakunevlerinin kurulmaSI; i§sizlere gec;i.ci i§ bulunmasJ;
belediye etkinliklerinin geni§letilmesi; her yeti§kihln ay vermesiniri
sagJ.anmaSl; sec;im masraflanrun Oderunesi; parlamento ve belediye mec-
lislerindeki biitiin temsilcilere ayhk Odenmesi...
Sidney James Webb (1859-1947), tngiliz sosyalizminin koke- .-
nindeki en onemli isim. Demokratik sol idealajiye katktlanrun yaru
·Sira, milletvekili ve bakan olarak uygulamaya da kahld1. Taplumun
}rani b~r anlamda devletin alo.lc1 bir bi~imde orgiitlenmesiyle '"'_'oplum
Refahz"nm ger.~ekle~jebilecegine inamyardu. Ama bu, bireycilikten kur- ·
tulmadan gerc;eklelitiri\emezdi. Uygar Atinahlar ve Miisliimanlarm, ta-
rihte kendilerinden bireysel alarak daha a§agt durumda alan rakiple-
102
Eskikitaplarim.com
rine yenilmelerini, rakiplerinin "daha degerli bir toplumsal orgiit-
lenmeye" sahip bulunmalanyla ac;ddlyordu. Onemli alan bireyin ~i­
liginin en iist noktaya ulaljmasi degil, toplumsal orgiitlenme ic;indeki
"kii,iiciik i~levini" en iyi bic;imde yerine getirynesiydi. "Bireysel geli~­
memizi kusursuzla~hrmak yerine, bir par,asz oldugumuz toplumsal orga-
nizmayz diizeltmek ·i'in daha biiyiik bir dikknt gostermeliyiz" diyord u. ·
Webb'e gore, sosyalizm demakrasinin ekanamik yiizi.i alacaktl.l§c;i
sm1fmm siyasal giicii arthkc;a, ekonomik ve toplumsal bak1mdan daha ·
iyi korunacaktl. Kapitalist diizene yonelttigi. en agu ele§tiri ise !IU
tiimcede ozetleniyordu: "Eger toprak ve sermaye iizerindeki ozel
miilkiyet, zorunlu olarak birka' tembeli (kendi yetenekleri ile hak etmedik-
leri halde) zengin etmek i,in, pek ,ok i~'iyi (kendi kusurlar1 olmakszzm)
siirekli olarak yoksul tutuyorsa, bu miilkiyet sistemi de -yerine ge,mi~
oldugu feodalizm gibi- ka,znzlmaz olarak ortadan kalkacaktzr."
Gene! egilime uygun plarak, lskandinav iilkelerinde sosyal demok-
rat di.i§iincenin geli§mesinde de §UkOl}ullar rol oynadi: Marksizmin, ka-
pitalist geli§me siireci ic;inde, orta sm1flarm yok olaca~ yolundaki
ongariisii gerc;ekle§m.emi.§ti. Emek9Jer giderek yoksulla§IDiyor, tersine
durumlan iyilel}iyordu. Gid.erek bogaz tokluguna c;al~ma zorunda ka-
·lacak alan i§~ilerin, kendi yarathklan iiriinleri satin alamamalarJ so-
nucunda dogacak ekonomik bunahm,lan kapitalizmin qamayacagi var-
saytm~ da dogrulanmaiiU.Ijh (Qikii§.Kuramz). Genel oy hakkrtun elde edil-
mesiyle ~lsvec;'te l918'de), baO§c;l yollardan iktidara gelebilme inancr
arbnaya ve d.emokrati.k kurumlara olan saygt yerl~meye b~h. Bu
ortamda, lsve' sosyal demokratlanrun bakl§ a9S1n1 Haluk Ozdalga
lj()yle azetliyor: ·
"(:oklarzna ters geldigi anda, egemen sznzjlann demokrasiyi ezmele-
r! olaszlzgz, falz~n kitlelerin daha i§in ba~znda demokrasiyi yads11ruzlanm
degil, on~ dart elle sanlmalarinz gerektirir. Kaldz lei, ptlz§iznlann siyasal
argiitilnun iktidarq' gelecegi her yerde, egemen sznzflarzn zora ba§vura-
cagznz varsayma da yersizdir. Boyle bir iktidar degi~ikliginin olditgu top-
lumlarda egeme-rz sznzflann ~iddete ba~vufup vurmayacagz, pek ,ok ba~ka
·.etkenle birlikte, ozellikle o toplumda demokratik illldilerin ne denli kiiklii
yerle~tigine baglldzr. Oyleyse, iktidar miicadelesi szrasmda demokrasiyi
kenara itmek degil, demokrasinin toplumun her katzna kiik salmaszna, onun
sarszlmaz bi,imde yerle~mesine. falz~mak gerekir. Emek,ilerin siyasal ik-
tidarz ellerine gefirmesi ile beraber falz~anlarzn toplumsal iktidarz bir ge-
103
 cede gerfekle~jtirilemeyecektir ... fnsanlann bilinflenme, orgiillenme, top~
lumsal yonetime katllma olmzaklan ise, en iyi bifi.mde ancak demokratik
ko~jullar ifinde yaralzlabilir."
tsv~'te 1932 phnda maliye bakam olan sosyal demokrat Ernst
Wigforss, sosyalizme i~r;:i stmfmm yoksullallmastyla degil, tersine
maddi km;ullanmn ve kiilti.ir di.izeyinin giderek daha iyile~mesiyle
ula~Iiacagmt savunuyordu. <;ah~rna ya~amma bir matbaa i~r;:isi olarak
ba~layan ve 1926 ytlmda veremden men Nils Karleby ise, kapitalist
diizen ir;:inde yaptlan reformlarm sosyalizm ir;:in onem ta~tdtgma
inamyordu. "Sosyal politika, kapitalist diizenin ft!Tfevesinin fiilen · .
a$zlmasz, tipik anlamdaki kapitalist diizenin bir iilfiide son bulmasi,
i$~ilerin toplum ve iiretim i(indeki yerinin Jiilm degi$mesi demektir.
Tiim toplumsai reformlar, gclecek i(in diiljiiniilenle de tamamen aym
tiirde bir sosyalisf diizen degiljmesini ifade etmektedir. Arada derece
farkmdan ba$ka bit fit!Y o/amaz." demekteydi. Kapitalist di.izen ir;:inde
kastettigi reformlann ba~mda; gene! oy hakkt, sekiz saatlik i~ gi.inii,
r;:ah~ma ko~ullarmm diizeltilmesi, dagttrm ve ti.iketim ko~ullannm de-
netlenmesi geliyordu . .
Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin Kasm1 1959'da Bad-Godes-
berg'de kabul ettigi programm, r;:agda11 sosyal demokrat ideolojiyi yan-
stthgmt soyleyebiliriz. Bu programm ana r;:izgileri ~6yle 6zetlenebilir:
-Ozgur bir ekonomi politikasmm ana gorevi, bi.iylik ekonomik
i~letmelerin
gi.iciinii denetlemektir. Devlet ve toplum, giir;:lii r;:tkar grup-
larmm yemi haline gelmemelidir.
- Etkili kiir;:i.ik ve orta boy i~letmeler, bi.iyi.ik i~letmeler kar~I­
smda varhklanm koruyabilmek ir;:in gi.ir;:lendirilmelidir. Ozel grup-
lann piyasaya egemen olmalanm engellemek ar;:1smdan, kamu i!iletme-
lerinin rekabeti mutlak sonur;: verecek bir ara\hr.
- Kamu miilkiyeti, kamu denetiminin, hir;:bir r;:agda!i devlehn vaz-
ge~emeyecegi me§ru bir bi~imidir. Ekonomik giir;:ler arasmdaki ili§ki-
lerin saghkh bir orgiitlenmesi ba§ka arar;:larla giivence altma ah-
namadigt zaman, kamusal millkiyet yararh ve zorunlu olabilir.
- Devletin elinde de olsa, ekonomik giiciin her turlii yogunl311mas1 .
tehlike yarahr. Bu nedenle de, kamu mi.ilkiyeti, yonetselozerklik ve ye-
rinden yonetim ilkelerine gore kullamlmahdtr.
- Sosyalizmin ozi.i, di.in oldugu gibi bugiin de, yonetid s1mflarm
Eskikitaplarim.com
104
ayncahklanmn yok edilmesinde ve bi.iti.in insanlara C:"izgiirli.ik, adalet ve
refah gC:'iti.iri.ilmesindedir. Sosyal Demokrat Parti_• i:?r;:i stmfmm partisi
iken, giderek tum halkm partisi olmu§tur.
- i ~ le rin bizzat yurtta~lar tarafmdan yi"inlendirilmesi dahil, ye-
rel C:>zerklik ilkeieri sosyal demokrasi ir;:in C:>nemlidir. Dernekler de
r;:agdn~ toplumun yararh kurumlandtr.
Frans a Ba~bakam Michel Rocard 'm ~u st->zleri, <;agda§ demokra-
tik solun ula§hgt noktayt vurgulamak ar;:tsmdan anlamhdtr: "Bir sos-
yalist o/arak, i~jverenleri Tzirbir zaman fazla kar i(in ele!jtirmedim. Ama
yetcrince kar etmedikleri i(ill ele:;tirdigim oldu. Ve daha da stk o/arak,
ktsa vadeli ltedeflrri toplumw1 ortak gelecegi i~·i11 yararlz yatmmlara ter-
cih cllikleri, hu 11edenle de kiirlamJt uygwz birimde kullanmad1k/an i(in
ele~l i rd i 111 ."
Rocard, <;agda~ demokratik solun devletin i§levine nastl bakttgmt
da biiyi.ik bir ar;:tkhkla sergiliyor: "Sol korumact egilimlerden de kendi-
siui kurlarmaltdtr ... Dcvlet ancak yapmayt bildigi !jeyleri iyi yapabilir.
Yani yii11efebilir, payla~ttrabilir. Buna kar:;zltk devlet iiretmek i(i11 ya-
rattii!WIIWJIIT. Birinci durumda, ka11111 IJizmetille girmede her yurtta!jlll
kcsin/iklc e~it ko~jullar altmda lmlunnzasz istenmektedir. Digcr/erinde ise,
dii~ giicii, uygulamada fabukluk, risk duygusu gerekir. Bu dev/etin ne
rolii 11e ~c mcslegidir."
Tiirkiye 'de sosyal demokrat ideolojinin, kemalizm ile birlikte gir-
meye ba~ladtgmt soylemek yanh~ olmaz. Gene! ve e~it oy hakkt, sekiz
saa tlik i~glinii, r;:e:jitli sosyal sigortalar, gelir di.izeyine gore deg i~en ver-
gi sistemi, parilSIZ egitim hep sosyal demokrat di.inya gc>rii!?i.ini.in
yamnmalan olarak gerr;:ekle~mi~tir. Halkevlcri, kay C1lsfitii/eri, Tiirk Dil
vc Tarilz Kllrllllliarz 'nm bagtms1z hirer dernek niteligi ile kurulmu ~ ol-
maliln, hep aym r;:err;:eve ir;:inde d egerlendirilebilir. "Y11.rtta Ban~,
Diilllftlda Ban{' i.ilki.isi.i bile, sosyal demokrasinin r;:ok bilinen ban~r;:1 il-
kele~i ile r;:akt~maktadtr <;agda!? sosyal demokrasinin hedefledigi
smtflararast ban~<;! denge, kemalizmin de ar;:tk hedeflerindendir. Kema-
lizmin -l"izel giri~imi de yads1mayan- devletr;:ilik anlay~1, sosyal de-
mokrasinin, devletin toplum yaranna gerektiginde ekonomiye kai"lllma
anlay~mdan farkh degildir. Bah'da sosyal demokrat ya da demokratik
sol nitelikli hareketlerin uzun ~abalar, actlar ve kaytplar sonucu
gerr;:ekle~tirebildigi bu 'kazammlar, Ti.irkiye'de -Kemalist devrimcilik
anlay1~1 ir;:inde-- r;:ok daha ktsa siirede ve actstz, kay1ps1z saglanmt§tlr.
105
 Kernalizmin bir "liberal dcmokrasi"yi degil, "sosyal demokrasi"yi hedef-
ledigi ac;rktJr. 1960'lann ba~mda Turk i~c;isine tanman "grcv ve toplu
sozlc§nu:" haklan da, gene aym c;izginin bir iiriinudur.
<;agda~ sosyal demokrat ideolojinin Tiirkiye'ye giri~inde ve ya-
ylimasmda iinem ta~ryan bir isim de Biilent Ecevit'tir. Ecevit'in
du~iince sisteminde, sosyal demokrasi, bir payla~rm ideolojisi olmanm,
c;ah~anlar ve gene! olarak ekonomik bakrmdan giic;siiz toplum kesimleri
lehine diizenden iidunler koparma amacmm btesine gec;mektedir. Gele-
neksel kamu sekti:irii-6zel sekt6r ikileminin yanma, "halk sektarii"
adryla iic;iincii bir sekWrii oturtmaya c;alr~maktadrr. Bu, halkm kiic;uk
tasarruflanmn bir araya gelmesi ve sosyal giivenlik kurumlannm, koo-
peratif birliklerinin, sendikalann onciiliigiinde biiyiik yatrnmlara
. dbnii~ti.iriilmesi ile olu~acak bir sekt6rdiir. i~c;iler ise, gerek kamu ikti-
sadi kurulu~larmda, gerekse halk sektbrii kurulu~?lannda ybnetime et-
kin bir bic;imde katrlacak, yetki ve sorumlulugu payla~acaklardrr. Ece-
vit, "F-ialk iktidanm gm;ekle§tirebi/mck irin, halkm ekonomik alanda
orgiitlenmcsini hzzlandzrmamzz gerekir" demektedir.
d) Tutuculuk ve Fa~?izm
Tutuculuk, liberalizmin kar~1smda topraksoylulann bir savunma
ideolojisi olarak dogdu. Olu~urken, kendisinden once varolan, Efla-
tun'dan bu yana uzanan tutucu dii§i.ince birikiminden de yararlandr.
Liberalizmin iizerinde yukseldigi e~itlik ve bzgiirliik ilkelerinin
c;ii~iitiilmesine oncelik verdi.
Gerek libcralizm gerekse sosyalizm c;rkr~ noktasmda iyimserdir.
insanm iyi dogdugunu, ama ko~ullann onu bazr durumlarda kotii
yapttgmr, brnegin suc;a ittigini savunur. insan akrlhdrr ve kendisi ic;in
neyin iyi neyin kbtii oldugunu sec;ebilecek yetenektedir. Oysa tutucu
diis.unce, s1radan insanm kbti.i, bencil oldugu, kendi c;rkarmr gi:ireme-
yecegi inancmdan hareket eder. insanlar e§it yarahlmam1~lardrr ve ilke
olarak, buyuk c;ogunlukla, kendi c;rkanm ikinci plana atabilen, yete-
nekli, akrlh ve en i)nemlisi de iyi olarak dogmu§ kuc;uk azmhk arasmda
biiyuk bir fark vardrr. Kendi t;Ikarlanm gbrmekten aciz kitleleri, bu
sec;kin azmhgm ybnetmesi, ybnlendirmesi toplumun da yararmadrr.
Uygarhk ancak bbyle geli§ebilir. Topraksoylulann aile c;evresi ve
egitim olanaklarr, sec;kinlerin en iyi bic;imde yeti~mesini saglamaktadrr.
E~itlik ve 6zgurliik istenebilir §eylerdir, ama dogaya, yani Tann'
106
Eskikitaplarim.com
nm iradesine uygun degildir. Dogal olan krallrkhr ve topraksoylularm
y6netimidir. Butiin Ulkelerde bu tiir yi)netimin bulunmasr, Tann'nm
boyle istedigini kamtlamaktadrr. Buna kar§I gelmek, Tann iradesine
kars.r gelmek anlamr tas.rr. E~it yarahlmayan, kendi c;rkanm bilemeyen
insanm 6zgur olmasr, kendisine ve topluma yarar degil, zarar getirir.
Liberalizme gi)re c;ok daha akrlcr ve tutarh olan tutucu ideolojinin
Avrupa'da etkisinin surmesinde, kilisenin destegi biiyiik rol oynamr§ti.:
Ama zamanla olaylar tutuculugu zayrflatmaya baEjladr. Cumhuriyet re-
jimleri kurulup c;ogaldrkc;a, eski rejimin, e~itsizlik ve ozgiirsiizlugiin
Tann'nm iradesi oldugu goru~ii kendiliginden c;uriidii. Kilise ise yava~
yavas. etkisi~in bir ~()lumiinu yitirdi ve yeni toplumsal giic;lerle, yani
kentsoylularla uzla§ma yoluna girdi.
Fas.izmi, tutucu ideolojinin c;agda~ kalrplar i\indeki bir uzanh~l
sayabiliriz. (,:rkrs. noktasmda her iki ideoloji de e§itliksizci, ozgiirluk
kar~rh, sec;kinci, madded degil iilkucii, akrl degil duygular iizerine ku-
ruludur.
Fas.izm, ikinci Dunya Sava§I oncesinde, bu ad altmda Mussolini
italya 'smda somutlaS,tL Hitler Almanya 'smda ise Nazizm admr ald1.
ispanya ve Portekiz gibi ulkelerde, Franco ve Salazar ybnetiminde
uzun omiirlu fa§ist egilimli rejimler g6ruldu. $ili'deki Pinochet yone-
timi ve benzerlcri de aym s1mflandrrmada yer alabilir.
Marksizmin tersine, fa~izm, bilimsel verilerden hareket eden, tu-
tarh ve kapsamh bir inane; sistetni olus.turmaz. <;unkii, daha <;rkrs. nok-
tasmda, kendisine esin kaynag1 olmu§ diis.uniirlerden ba§layarak, insan
aklmm gi.icunii yadsrr. D1s. dunyamn ve t'Jzellikle de insan tarihinin
anlas.1Imaz oldugunu savunur. Schelling'in deyimiyle, "lnsanm bizzat
kcndisi en anla§limaz $eylcrdcn biri iken, onun ve eylerninin diinyayz
anla$zlzr kzlmasz" dii~unulemez.
Fa§ist dus.uncenin temel kaynaklanndan biri olan Schopen-
hauer'e (1788-1860) gore, insanoglu sonsuza kadar sefil kalacaktrr.
insanhgm acllanm hafifletmek ic;in hic;bir s.ey yapmak olanagr yoktur.
insan bencil yaratrlm1~hr ve siyasal eylemle de bir sonuc; elde edilemez.
Aym "umutsuzluk felsefesi"ni paylas.anlardan Kierkegaard'm buna
karS,l onerdigi c;6zum ise, "hzristiyan inancz "na yeniden donmek, 'kendi
manhgma degil, dinsel inancma giivenmektir.
Gi1ruldugu gibi, fas.ist du~iincenin temelinde; Descartes'dan
107
 Kant'a, Hegel'e kadar uzanan, insan aklma ve insanm bilinc;li eylemi-
nin ko~ullan degi~tirebilecegine inanan bir felsefe \izgisine kar!II tepki
yatmaktad1r. Bu tepkide yer ahp fa~izmi belki de en c;ok etkileyen
di.i!ji.ini.ir ise Nietzsche'dir (1844-1900). O'na giire, insaniik bir c;iiki.i~
ddnemindedir. Ancak en yetenekli insanlar gerc;ekten insanctl bir
ya~ama yi.ikselebilirler. Oyleyse bi.iyi.ik c;ogunlugun bu ki.ic;i.ik s~kin ke-
sim ic;in c;ah~mas1 ve ona boyun egmesi zorunludur: "Yiiksek bir kiiltiir,
ancak toplumda iki farklt kast 'm bulundugu bir orlamda do,~abilir:
~alt~m!lar ve yeteuekli o/duklan i~i11 bo~ zamanlan olaular. Dalta a~tk
soylemek gerekirl'c: ZOrtllllll ~alt~ma kastt ve ozgiir ~all$111a kastt." Doga.'
olarak a~ag1 yarahlmt~ olanlar bundan zaten rahatstz olmazlar, c;i.inki.i
yeterli duyarhhklan yoktur. Halklar da, tlpkt bireylerde oldugu gibi,
iki ayn dogada yarahlmJ~IardJr: ()stUn olanlar ve a~ag1 olanlar. Onlar
arasmda da, i.isti.in olanlann hi.ikmetmesi gerekir.
Fa~ist di.i~i.incenin dnemli bir basamagmt. da Pareto (1848-1923)
olu!iturur. ltalyan di.i~i.ini.ire giire, insanlann mant1k d1~1 eylemleri,
mant1kh eylemlerine gore c;ok daha fazla ve c;ok daha iinemlidir. Ser-
maye sahipleri ile emekc;iler arasmdaki kavgay• durdurup topluma
ban~ getirebilecck gi.it;ILi rejim ise, teknik <ldamlann diktati.irlugiidi.ir.
" Se~kinlerin Dola~tm1" ilc en iinemli sec;kinci kuramlardan birisini
olu~turmu~ olan Pareto, 1789 Franstz Devrimi'ni kastederek ~i)yle de-
mektedir: "E,~er Frans1z yi>11ctici sn11jt gii~ kulltllllllannl yararma
ina11sayd1 Ill' gii~ kullanabilecck iradesi olsayd1, elindeki iktidan yitir-
mezdi ve kc11di pkarma falt:jtrkell, ay111 zama11da iilkesini11 de ~tkarma·
hizmct etmi:j olurdu. Biitii11 tariltscl olaylar gosteriyor ki, eger kommak
i~i11 ycterli giicii ve e11eriisi yoksa, ltil;bir toplumsal stmf varl1,i?1111 ve ikti-
damu 1121111 vadede koruyamaz." S1mf c;ati~malan devrim yaratabilir.
Ama devrim, kitleleri eskisi kadar ezen yeni bir sec;kin tabakay1 iktida-
ra ula~tmnaktan ba~ka bir ~eye yaramaz .
iktidara geldigi i.ilkelerde zamanla biiyi.ik sermaye ile biiti.inle~en
fa~izm, aslmda orta snuflann ideolojisidir. Fa~ist dii~uni.irler, i~9i
Slllljmdan oldugu kadar biiyiik sem111yeden de ho~lanmazlar. T1pk1,
proleterle~mek korkusu ile komunizme kar~I olduklan kadar, gene aym
korku ic;inde kapitalizmin geli~mesine de kar~J olan orta s1mflarm
gtmi~ bir kesimi gibi. Fa~ist di.i~i.incenin onemli isimlerinden biri olan
Werner Sombart (1863-1941) kapitalizm ile sosyalizm arasmda
gen;ekten buyiik farklar olmad1gtm savunmaktad1r. Ostelik gelecekte
Eskikitaplarim.com
108
"11e kapitalist ne sosyalist" olan, bireysel i.iretimin, el sanatlarmm,
ki.i<;i.ik giri:?imlerin, "koylii ekono111isi"nin var!Jgm1 koruyacag1 sistemler
de ya~ayacaktu . Hitler, iktidara gelmesinden bir yil sonra yaymlad•g•
"Alman Sosvalizmi"• kitabmda, sisteminin merkezine "or/a s/ru.f7ar"1
yerle~tirmi~tir. Kapitalizmin yikdmamas1, ama "~ef"in emrine girmesi
ve iktidann se<;kinlere verilmesi gerektigini yai:ml§tlr. Halkm dogasmt
"kan ve tarih"in belirledigini vurgulamas1 ise, fa~izmin 1rkt;1 yamnm il-
ginc; bir belirtisidir.
Liberalizm ve sosyalizmde ana hedef bireyin mutlulugu iken,
fa~izmde onemli alan devlet ya da ulustur. Birey, devleti ya da ulusu
ic;in feda edilebilir. Birey amac; degil bir arac;hr. Devlet her§eyin
iisti.indedir ve her~eye kan~1r . Hit;bir ~ey devletin d1~mda ya da kar-
~1smda olamaz. Birey, bir hi.icre olarak ailenin, grubun, toplumun bir
parc;asidJr.
insanlar dogu~tan e~it degildir. Bazilan yonetmek, bazilan ise
yiinetilmek it;in yaratllmJ~tlr . Kiiti.i ve yetersiz olan kitleler, sec;kin-
lerin ya da c;ok iistun yaratJlmii? tek bir se<;klnin buyruklarma boyun
egmelidir. E§it olmayan insanlara e~it oy hakk1 tamyan sec;im bir
sac;mahkt1r. Aptalla ak1lh, bilgisizle bilgili, kadmla erkek e~it olamaz-
lar. Y1gmlar basit ve degersiz, ktsa vadeli isteklerinin iizerine t;Ika-
mazlar.
Gerek "Du~eH (Mussolini) gerekse "Fiihrer" (Hitler) zaman za-
man halkoylamasJ yaparak kendilerini onaylatmak geregini duy-
mu~lardu. Ama ikisi de iktidarlanm halktan degi!, Tann'dan almak-
tadirlar. Hitler halk onayladJ~I ic;in de~il, "Fiihrer" oldugu it;in, dogal
olarak iktidara sahiptir. Bu nedenle de iktidan smirs1z ve denetimsiz-
dir. Liberalizm "ahlfik dl§l" bir ideohijidir. Parlamenter demokrasi "so-
rJLI11SJtZiuk vc gii~siizliik" rejimidir. Hitler'e gore; "Vaktini ahmak parla-
menterlcri ikna etmekle ge~iren bir bakan i~ goremez".
insanlar e~it yaratilmadJklarma ve aralannda biiyiik farklar bu-
lundu~una gore, tarh~maya ve demokrasiye yer yoktur. Bi.iyiige ve en
ustte de ":jcf"e boyun egme esashr. lnsanlar e§it yaratJimadJklan gibi,
1rklar da e~it yarahlmamJ~!ardir. Ostiin uklann a~ag1 1rklan yi:i-
netmeleri, onlann ve ti.im insanhgm yarannadtr. Dstiin ondere boyun
egmeyen bireye, iistiin trka boyun egmeyen a~ag1 1rka kar~1 ~iddet kul-
lamlmasJ dogald1r. Ban~t;Ihk korkakhkttr ve insanlann ve uluslann
ic;indeki yaratlcl ate~i sondiiri.ir. ita!} a'da gene; fa~istlere ~u ilke a~1-
109
·Janmi§hr: "Bir omiir boyu koyun gibi ya!Jamaktansa, bir giin asian gibi
ya!}amak daha iyidir."
Fa§izm, sJmflar arasmdaki \eli§kileri ortadan kaldirmayi ()ngo-
riir. "Tek fief tek parti, tek dev/et" anlayi§I i\inde, biitiin toplum kesimle-
ri tek bir orgiitte temsil edi!ecek, tiim istekler orada dile getirilecek ve
devlet de bunlan ger\ekle§tirecektir. i§\i de i~veren de, sermaye sahibi
de emek\i de "Uretimciler Birligi" i\inde bir aradadular. 1§\ilerin
aynca orgiitJenip a~1rhgm1 duyurmas1 yoJu hka!J buJundugundan, bu
sistem i\inde i§\ilerin susmas1 ve l:fiiyiik sermayenin isteklerine gore
ekonomiye yon verilmesi saglanmi§ olmaktad1r. SmiflararasJ \ah§-
mamn yerini ulusal birligin almas1 amacma bt"iylece ula§Ilmaktadir.
Mussolini, "Kurdugumuz rejim kusursuz oldugu i9i11 muhalefete
gerek yoktur" diyordu. Biiyiik sermaye \evreleri, kilise ve ordu, rejimin
iizerine oturdugu sacayagm1 olu§turmaktaydL
Fa~izmin geli§tigi 1talya, Birinci Diinya Savafjl sonrasmda "Bii-
yiik ltalya" dii§lerinin yikildigi bir iilkeydi. N~Ir toplumsal ve ekonomik
sorunlarla kar~I kar§Iya bulunuyordu. 1~\i ve koylii i§galleri yay-
gmla~Iyor, komiinizm ideolojisinin sagladigi toplumsal destek biiyii-
yordu. Orta szniflar, bir yandan komiinizmden, ote yandan da biiyiik
sermayenin rekabetine dayanamay1p proleterle§mekten korkuyorlard1.
Zamam durdurmak, tekrar eski giinlere donmek dii~ii i\indeydiler. Hem
komiinizme hem de kapitalizme kar~I, \eli~kili duygular i\indeydiler.
Fa§izm ba§langl\ta bu toplumsal tabanm gereksinmelerine yo-
nelik gibi iken, iktidar olduktan sonra tamamen biiyiik burjuvazinin
c;1karlan dogrultusunda geli§ti.
Nazizmin geli§tigi Almanya da, Birinci Diinya Sava§Z 'ndan yenik
ve ulusal gururu kmlml§ olarak \Ikmi~h. 1leri bir sanayi i.ilkesi ohna-
sma kar~1hk, dJ§ pazarlar ve hammadde kaynaklan lngiltere ve Fran-
sa 'mn elindeydi. Somiirgeleri olmadJgi i\in, dJ§tan ic;e artideger aktar'Ip
toplumsal yumu~ama saglama olanaklanna sahip degildi. Tanm ve sa-
nayide tekeller egemendi. Bankalar ise sanayi tekelleriyle i\ i\eydiler.
Tekelle:;meler ekonomik gii\ler arasmda denge olu~umunu ve dolayisiy-
la demokrasiyi zorla~tmyordu. Diinyadaki 1929 ekonomik bunallmz
iflaslan ve i~·sizligi arthrmi§h. Orta simflarm ozellikle ki.i\iik esnaf ve
kii\iik \ift\i kesimi, s1mfsal temellerini yitirme korkusu i\indeydi. Top-
lumsal kan§Ikhklar artm1~, komiinistler gu'f; kazamnaya ba§laf11f§h.
110
Eskikitaplarim.com
Naziler i§te bu ortamdan yararlanarak iktidar oldular. Alman
1rkmm iistiinliigiinii, eski somiirgelerin geri verilmesi gerektigini, ko-
tiiliiklerin kaynagmm yahudiler olqugunu, tiim Almanlann aym bay-
rak altmda toplanmalan gerektigini, parlamenter sistemin deger-
sizligini savundular. Egitim sistemi devlete sayg1 temeli iizerine kurul-
mah, orta s1mflar yeniden gi.i\lendirilmeliydi. Tekellerin kamula~­
tmlacagmi, toptanci ticaretin kanmn payla§hnlacagmi, biiyi.ik ma-
gazalann kiic;iik esnafa kiralanacagmt, toprak reformu yap!lacagtm,
iiretime katk1 yapmadan kazan\ saglayan "mali kapitalizme" kar§I
onlem almacagmi vadettiler. Ama iktidara geldikten sonra, biiyiik ser-
mayenin \Ikarlan ile \ah§an hi\bir ad1m atmad!lar.
e) Milliyet~ilik
Milliyet\ilik ideolojisinin dogmas!, millet yani ulus olgusunun or-
taya \Ikmasmdan sonrad1r. Degi§en ko§ullar, derebeyligin olu§tur-
dugu kendi kendine yeterli kapah tanm ekonomilerini \atlatmi§h. Tica-
ret ve sanayi geli§tik\e, bu geli§meye engel olu§turan derebeylik kurum-
lan da y1kilmaya ba§lad1. Ticaretin geli~mesi i\in yollar, seyahat
giivenligi ve bir derebeylikten otekine degi§meyecek yasalar ge-
rekiyordu. Serf, derebeyinin izni olmadan kente gidip serbest i~\i ola-
bilmeliydi.
Kapah tanm ekonomisinden ulusal pazar ekonomisine ge\ilirken,
insanlar iilke di.izeyinde birbirleriyle ili~ki i\ine girdiler. Aym topluma
ait olmamn bilinci geli§ti. "Biz" duygusu, derebeyligin bolgesel
s1mrlanndan ulusal s1mrlara kadar· geni§ledi. Ortak dil olu~tu, aym
yurdu payla~manm bilinci geli§ti. Papahga bagh evrensel kiliseden,
krala bagh ulusal kiliseye gec;ildi. Ulusal ozellikler bu etkile§im i\inde
ortaya \Ikh. "Ulus" dogmu~ oldu. Ulusal devlet, aym zamanda yiiz
yiize ili§kilerin, birbirini tamyanlar arasmdaki ili~kilerin onemini yi-
tirdigi bir c;erc;eveydi. Kurumsal ili§kiler ic;inde ki~i kendisini \Ok daha
gii\si.iz ve yalmz hissediyordu. Dayam~ma duygusuna, manevi daya-
naga olan gereksinme artrru§h.1~te, boyle bir ortam i\indedir ki, yurtse-
verlik milliyet\ilige donii§tii. Siyasal iktidann kaynag1 da, "ege menlik
ulusundur" ilkesine bagh olarak ac;1klanmaya ba~land1.
On sekizinci yiizy!lda Batz Avrupa 'da milliyet\ilik ideolojisi be-
lirginle~irken,
bu ideolojiyi oncelikle kentsoylularm benimsedikleri ve
kullandiklan dogrudur. Milliyet\ilik, iktidarm kaynagm1 ulusa kayd1-
111
rarak, kentsoylulann iktidanna me1?ruluk kazandmm~tJr. Feodal dii-
zcnin yikilmasmdan sonra ortaya <;:Ikan yeni toplumsal-ekonomik dii-
zenin giic;lenmesini, yerle~mesini kolayla~tmm~tJr. Ama tiim bunlar, mil-
liyetc;iligin kentsoylulann gereksinmelerini kar1?Ilayan, onlara ait bir
ideoloji oldugu anlamma gelmez. Milliyetc;ilik bayrag1, zamanla, farkh
d6nemlerde ve farkh toplumlarda, farkh toplumsal sm1flann eline
gec;:ebilmi1?tir. Ornegin Asya ve Afrika milliyetc;iliginde, ideolojiyi
s!rtlayacak bir kentsoylular s1mfmdan -bir toplumsal gii<;: olarak-
siiz edebilmek olanaksizd1r.
Milliyet!~iligin eregi, ilk kez ortaya pkhg1 Bah Avrupa'da ulusal
devleti yaratmaya, gi.ic;lendirmeye y6nelikti. Daha sonra birc;ok i.ilkede
iince bilglms!zhk, sonra da bir kalkmma ideolojisi olarak kullamldt.
Baskm Oran'm da vurgulad!gl gibi; milliyetc;ilik, ulusal devletin bu-
lunmadigl ltalya ve Alnumya 6rneklerinde bir "birle:;me hareketi" ola-
rak gbriiliirken, Polonyahlar, Ukraynahlar, <;:ekler, Slovaklar, Finler,
Yunanlilar, Bulgarlar ic;in bir "aynlma hareketi" anlamm1 ta1?1d1.
Geli~mi~ iilkeleri siimi.irgecilige iterken, geri kalm1~ iilkeleri onlar~
kar~1 bag!msizhk sava~I vermeye itebiliyordu.
Osmanlz imparatorlugu 'nun c;okuluslu yapisi ic;inde Turk milli-
yetr,iligi c;ok gee; geli1?ti. <;:unkii ne derebeylikten ulusal devlete gec;me duru-
mu, ne de bir bagJmsizhk sava§Irru gereksinmesi vard1. Ostelik imparator-
lugun dagilmasmi 6nlemek ic;in etnik k6kenlere 6nem vermemeye, 6zellikle
de Tiirk 6gesini vurgulamamaya ozen gCisterilmekteydi. "Millet" yerine,
inananlann birligini vurgulayan "iimmet" iilkusu ()n plandayd1 ve hali-
fenin varhg1 da bu yiindeki bir tercihi guc;lendiriyordu. Zamanla impara-
torluk <;iiziilmeye yiiz tutunca, imparatorlugun ic;inde yer alan ba§ka ulus- '
Jar kendi bagimsiziiklanm kazanmaya ba§laymca, Tiirk milliyet9iligi de
filizlendi. Halifeligin ve sultanhgm sona erip, eski imparatorlugun
y1kmt!lan uzerinde c;agda§ bir ulusal devlet kurmak ic;in, Atatiirk milli-
yetc;ilik ideolojisini kullandi, "egemenlik ulusundur" ilkesinden hare-
ketle yeni rejimi kurdu.
Bat! Avrupa'da milliyetc;ilik ideolojisi, Papa'ya bagh uluslar~ras1
nitelikteki dinsel ideolojiyle c;ah§ffii§ ve laik bir yonde geli~erek egemen
ideoloji nlmu~tu. Ti.lrkiye'de de, en azmdan Atatiirk doneminde durum
aymyd1. Daha sonralan Irk<;:I-milliyetc;ilerin bir bOlurnu, kendilerine
top! urn sal destek bulabilmek ic;in, "Hedefimiz Turan, l?..ehberimiz
Kur' an" slogamm benimsediler. Ama dinci c;evreler, ulus aynm1 yap-
112
Eskikitaplarim.com
maks1zm tiim musliimanlan bir araya getirmeyi ama<;"layan "iimmet"
gi'lri.i!?une bagh olduklarmdan, genellikle milliyetc;i ak1mlardan uzak
durdular.
Bat! Avrupa'da toplumsal-ekonomik geli§meler sonucu 6nce ulus
olgusu dogmu!j, sonra o ulusa uygun bir ulusal devletin yaratJlmasi
ac;:Ismdan milliyetc;ilik ideolojisi bir i§lev giirmi.i!?tu. Geri /calm!§
iilkclerin c;ogunda ve hatta Tiirkiye'de ise durum tersineydi. Once gele-
neksel kurumlann yikmhlan uzerinde yeni bir devlet kuruldu, sonra
bu devlet ilk hedef olarak "ulus"u yaratmaya c;ah!jtl. Atatiirk' i.in Tiirk
Oil vc Tarilz Kummlarma bunca iinem vermesinin nedeni, Ti.lrklere
bir"u/us bilinci" a1?IlamaktJ. Osmanl1 lmparatorlugu'nun c;okuluslu
yap1s1 ic;inde yitmi§ ve bazen de horlanmi!j olan ulusal benligi yeniden
kazilndmnaktJ.
Eski Tiirklerde geli~mi!? bir "ulusal bilinr;'' bulundugu ile ilgili en
iinemli kamt, Or/tun Amtlan 'd1r. Sekizinci yiizyildan kalmi§ olan bu
amtlann iizeri an bir Tiirkc;e ile yazilmi!jtl ve biitiin Ti.irkleri bir-
le~tirmek gibi bir iilkiiyu de yans1hyordu. Oysa aym tarihlerde Avru-
pa 'da ya!jayan toplumlarda ne bbyle geli§mi§ bir an dil, ne de bu
diizeyde bir "ulus bilinci" vard1. ·
Aym bilincin izlerini, Selc;uk ~ehzadesi Siyavu§'un Karaman
Tiirklcrine yapt1g1 vaadlerde de g6ri.iyoruz. Konya 'y1 ele gec;irmek ve
Anadolu Turk halkm1 kendine baglamak isteyen Siyavu§, Ti.lrkc;:eyi res-
mi dil yapacag1 ve Mogollan Anadolu'dan kovacag1 si.izunu vermi~ti.
Ali Engin Oba'nm da vurguladigi gibi, bu bir yandan yabanc1 kiilti.ire,
6te yandan da Mo,~ol istilasma olan tepkiyi yans1hyordu.
Tiirklerde"ulus bilinci"nin gerilemesinin 1453'lerden, yani is-
tanbul'un fethinden ba:;:ladigmi s6ylemek yanh~ olmaz. Arhk c;:ok-
uluslu bir yap1 ic;inde "dev§irme sistemi" egemen olacak, Ti.irk cigesi,
bilinc;li bir c;aba ile geri plana itilecekti. Fatih Sultan Mehmet'in
<;:andarh Halil Paeya 'nm boynunu vurdurup, yerine dev~irme Zaga-
nos Pa§a'y1 sadrazam yapmas1 bir dCiniim noktas1ydL Bu olaydan son-
ra, iki yuzy1h a~km bir sure, dogu~tan Turk olan hemen hic;bir kimse
Osmanlz lmparatorlugu 'nda sadrazam konumuna yi.ikselemedi.
Biilent Ecevit'e gCire; "Tiirk kokenlileri yiinetimden "olabildigine
uzak tutma politikasz, stmrszz ilctidar istegi11den doguyordu. (:ok··uluslu
Osmanlz lmparatorlugunu olu§turan pek 90k unsur i9inge sadece
113
 dogw;tan Miisliiman Tiirkler iktidan denetleyip smzrlayabilecek durum-
daydzlar. 0 yiizdendir ki, Fatih Sultan Mehmet, bu yetkiye sahip alan ulu-
Sll devlet yonetiminin tamamen dzf?ma itmek istcmif} ve bunu baf?ar-
nu;;flr. "
Ote yandan, Osmanlzlar eie gec;irilen topraklarda yonetimi kolay-
la~hrmak ve imparatorlugun devamm1 saglamak amaCiyla, ulus
aynmm1 ortadan kald1rmaya c;ahf?hlar ve din aynmm1 on plana c;I-
kardi!ar. <;:ef?itli din ve mezheplerin onde gelenlerine onem verdiler, yet-
kiler tamd1lar. Ama bu ho§g6rti ve dokunulmazhk, kilisenin gtic;-
lenmesi ve ulusal kiilturleri canh tutmas1 gibi bir sonuc; verdi. Avru-
pa 'da milliyetc;iligin geli§mesini kilise engellemeye c;ah§Irken, Osmanlz
lmparatorlugu 'nda tersi oldu; kilise, milliyetc;ilik ak1m1mn 6nemli bir
kaynagm1 olu§turdu. Tiirkler ise, Ali Engin Oba'nm anlahm1yia; "isla-
miyet i9inde eriyerek kendi benliklerini kaybettikleri gibi, kendi kiiltiirel
degerlerini canll tutabilecek ne kilise gibi orgiitlere ne de liderlere sahip
olmw;lardzr". Balkanlar'da milliyetc;ilik ak1mmm geli§iminde yabanc 1
egemenligine duyulan tepki ile, genellikle azmhklarda g6rtilen bir tiir
"savunmq, korunma i9giidiisii" de rol oynami§h. Oysa Tiirkler ac; 1sm-
dan bu etkiler de siiz konusu degildi.
Baz1 tarihc;ilere g6re, Turk 6gesinin geri plana itilmesinde, milliyetc;i
tepkilerin olu§masJ ve dolayisiyla imparatorlugun parc;alanmasmm
onlenrnesi arnac1 rol oynarm§tl. Neden ne olursa olsun, Osmanhlarda Turk
dil, tarih ve kiiltiiriini.in ihmal edildigi ac;1khr. On dokuzuncu yiizy1I
ba§lanna gelinceye kadar, Tiirklerin musliimanhg1 kabul etmeleri
oncesindeki tarihlerine hic;bir ilgi gosterilmemi§tir. Sultan ikinci
Abdiilhamit, i~i, Ttirkc;e (yani Arapc;a ve Farsc;adan annmi§ bir dille)
makale yaymlamasuu yasaklamaya kadar gCiti.irmu§tiir.
15. yiizyi! ortalanna gelinceye degin, baz1lan Orta Asya'da
yapllm1~ birc;ok Tiirk9e Kur'an c;evirisi vard1. Bu tarihten soma Ti.irkc;e
Kur'an yasakland1 ve gunah say1ldL Bu tutumun, Fatih'in Turk ogesini
devlet y6netiminden di§lamasma ko§utlugu dikkat c;ekicidir.
Tiirklerqe milliyet<;ilik ak1mmm gecikmesinin bir nedeni olarak,
kentsoylu (burjuva) sm1fm yoklugunu g6sterenlere de rasthyoruz. Bah
Avrupa'da oldugu gibi, Balkanlar'da da milliyetc;ilik hareketlerinin
6nculugtinu tiiccarlar ustlenmi§lerdi. Oysa Osmanl! lmparatorlugu 'nda,
17. yuzylldan ba§layarak ticaret mi.islii~1an olmayan azmhklann eline
gec;ti. Elle ilretime dayah Osmanh sanayisi de, h1zla geli~en Avrupa sa-
Eskikitaplarim.com
114
nayiinin 19. yuzyli ortalanndan bafilayarak Osmanh pazar
siyle gerilemeye yuz tuttu. Padi§ahlann "e/ koyma" yoluyla c
Jeri yok etmesi de Bah'daki benzeri bir kentsoylu giri§imci
taya <;1kmasma izin vermemi§ti. Bu durumdan kac;mak
servetlerini vaklf haline getirmi§lerdi. Ama vaklf kaynakla
d6nii~turulmeye ve bir kentsoylu sm1f yaratmaya elveri~
Bah'dakinin ve Balkanlar'dakinin tersine, gecikmeyle dogan
yetc;iligine 6nciiliik etme g(irevini aydmlann ustlenmesi gerek
Yusuf Ak<;ora, 1911 y1lmda §U sahrlan yazmi§h: "Va
liyct idea/ini biz mckteplerimizden degil, tesadiifen climize g
kitllt1/ardan, yahut etrafllmzda, i9imizdc yat;ayan yabancr mill
liyetlerinden iigrendik." Ger~ekten de, Turk milliyet~i
geli~meden c;ok dJ§ etkilerin sonucu filizlendi. Bu difi etb
ya'dan, Balkanlar'dan, Bah Avrupa'dan ve Macaristan'dan
nanlar olarak di1rde ayuabiliriz.
Kmm ve Kazan Tiirkleri ba§ta olmak iizere, (:arllk R
ya§ayan Turk topluluklannda "ulus bilinci." Osmanh Tii
(ince geli§ti. Bttnda, dzellikle <;:ar 3. Aleksander ile ba§laya1
bask1lann i:inemli roh.i vard1. Ruslar ve ortodokslar d1~md<
dinlere hofigbrii g6sterilmemesi, bu i.ilkede ya§ayan Tiirkler
tepkilere itmektc gecikmedi. Kendi benliklerini koruma c;aba
zan ve idil Boyu Turkleri'nde ba§ladJ. Din adam1, 6gretmen \
siminin onculiigtinde gelifien hareket, giderek Sibirya, Ka
Tiirkistan 'daki Tiirkleri de etkilemeye ~ah§tL Rusya'dan ist
len Turk aydmlan, Osmanh imparatorlugu'nda Turk milli
dogufjuna katk1da bulundular. Ali Engin Oba'nm deyim
milliyctriligi panslavizme bir tepki olarak" dogdu. Rusya
sava§lann ~ogunlukla yenilgi ile sonuc;lanmaya ba§lamas
milliyet<;ilik akimJ, bir "09 alma" duygusu i<;inde giderek "~
dilnii§tti.
Zengin Kazan Turkleri'nin masraflanm kanjlladJgi "1
liiman/an "nm kongrelerinin, Turk milliyet~iliginin gelit~mesi
katkllan olmu§tur. 1906 yiimda toplanan D~uncu Kongre'd,
rarlar arasmda, biitun Rusya miislumanlannm benzer bir ok'
sahip olmalan ve bu okullarda "edebi Tiirk di/i"nin ok1
bafjlanmasJ istegi de vard1. Kutmh Ismail Gaspuah'I
<;1kardJg1 ''Terciiman" gazetesinin savundugu diifiuncelerin
 daki rolii ise yadsmamazd1. Gasprrah, Turk ulusunun kendi dilini koru-
yarak batthla~masr gerektigine inamyordu. Turk dili, Arapc;a, Farsc;a ve
diger yabancr dillerden gec;mi~ s()zcuklerden giderek anndmlmahydr.
Rusya Turkleri arasmda ilk a~amada dilde ve di.i~lincede birlik
saglandrktan sonra, s1ra eylemde birlige, yani bagtmstzhk hareketine ge-
lecekti. Turk kadmma iizgurluk ve erkeklerle e~it haklar vermek de
Gasptrah'mn hedefleri arasmda yer ahyordu.
Bir Azeri Turku olan Hiiseyinzade Ali Bey de, Turk milliyet-
c;iliginin dogu~unda iinemli yeri olan isimlerdendir. 1908' den sonra
istanbul'a gelen Ali Bey, Ziya Gokalp ve arkada~lanna Turancz du-
~unceler a~tlamayt ba~armr~tlr. Tiirk{:iiliik aktmtm bir di.i~unce sistemi
haline getiren ki~i, daha sonralan Ziya Gokalp olacakhr.
Turk milliyetc;iliginin geli~mesinde ikinci etkiyi Rumeli'nin kay-
bmm yaphgtm si:iyleyebiliriz. Evlerini, topraklanm terkederek ana-
yurda gelmek zorunda kalan Rumelili Turkler, kendilerine yap1lan
eziyeti dile getirerek, milliyetc;i duygulann dogmasmda rol oynaml~­
lardtr. J3uyuk devletleri~ baskrsryla, c;ogunlugu Balkanlar'da ya~ayan
htristiyan halklara tamnan haklar da, milliyetc;i tepkiuin geli~mesinE!
katktda bulunmu§tur.
Uzaktaki yurt! anna "Turan" admr vererek, bir bakrma Turanczlzk
akrmmm ba§lattcrsr olanlar Macarlar'drr. Germenler'le Slavlar ara-
smda srkt§ffil§ olduklan halde, ne Germen ne de Slav olduklannm
farkma varan Macarlar, kendi gec;mi~lerini ara~hrdrklannda, Atilla
Hun/an ile aym soydan geldiklerine inamyorlardt. Turan Denzegi,
Kont Teleki Pal'm ba§kanhgmda 1910 ytlmda kuruldugunda, uyeleri
arasmda iinlu tarihc;i ve ozanlar da vardr. Dernek, 1913'te Turan adm1
ta!)Jyan bir dergi c;tkarmaya ba§ladJ. Derginin iin kapag1 Macarca, arka
kapag1 eski yaz1 Ti.irkc;e basthyordu. Turan kavram1 ise, ilk saytda
Frans1zca olarak yer alan bir makalede ac;tklanmt!jh: "Turan siizciigii
ile biz, eski ortak yurdumuzu, biiyiik ge{:mi§imizin amlarzlll, daha biiyiik
bir gelecegin umutlarmz anilyoruz. Ostlendigimiz gorev {:Ok biiyiik ve
zordur; ama onu yerine getirme}c biz Macarlar'a dii:;;tiigii i9i11 de mutlu-
yuz." (Turancrhk giderek Turk milliyetc;ileri arasmda da yayrlacak ve
Cumhuriyet Tiirkiyesi'nde de, "a§m milliyet{:ilik" ola.rak nitelendirilen
bir ak1m olarak surecektir. "Hedefimiz Turan, rehberimiz Kur'an" slo-
gam, 12 Ey!Ul iincesinde bir grup tarafmdan kullamlmt!jtlr.)
Macar Turan Dernegi Oyelerinden Zempleni Arpad bir §iirinde
116
Eskikitaplarim.com
~tiyle diyordu: "Doguya Macar, doguya bak; §Crefli biiyiik akrabam sen
orada bulacakslll - Kahraman ulusum, doslllllll dogudaki karde§lcrinin
arasmda ara ... "
Strp, Yunan, Romen, Bulgar ve Arnavut milliyetc;ilik akrmlanmn
ortaya c;tkt~mda, bu toplumlarda "ulus bilinci" nin dogmasmda, tarih-
leriyle, yazmlanyla, krsacasr kulturleriyle ilgili ara§hrma ve yaym-
Iann onemli ro!U olmu~tu. 1~te Turk milliyetc;iligine Avrupa'mn katk1s1
da bu noktada gi:iruldu. Bir yanda Tiirkoloji bir bilim dah olarak
dogmaya, 19. yuzyt! ikinci yansmda Eski Tiirklere yonelik ara~hr­
malar yapt!maya, Ti.irklerin kurdugu b"uyuk devletler ve uygarhklar
gun I!)tgma c;tkanlmaya ba~landr. Ote yanda Turk eli~i ve sanat i.iri.in-
Ieri Avrupa'da degerlenmeye yuz tuttu. Baz1 zengin evlerinde Turk oda-
sr, Turk ki.i~esi olu§turulur oldu. Lamartine' den Auguste Comte' a,
Pierre Lafayette'den Pierre Loti ve Claude Farrere'e kadar baz1
unli.i isimler Turkler hakkmda i:ivgu dolu yaztlar yazdtlar. Yabanc1 dil
ogrenen, Avrupa'ya giden Turk aydmlan bunlardan etkilendiler. Ken-
dilerinde bir "Tiirkliik bilinci" dogmaya ba~ladt.
Gecikmi~ Turk milliyetc;iligi, ku~kusuz ki sadece d1~ etkenlerin do-
lay it bir i.irunu, bir ti.ir tepki ideolojisi degildir. Ali Engin Oba'mn da
degindigi gibi, aym zamanda, "Osmanlz fmparatorlugu'nun yzkzlmak
iizere oldugwwn Tiirk aydmlarmca hissedilmeyc ba~landzgz bir donemde,
bu 90kii~ii engellemek i{:in aranan rarelcrden biri olarak ortaya pkmz§" hr.
Kemalizmle ilgili sayfalarda da gi:irecegimiz gibi, Turk milliyet<;iligi,
Atatiirk ile birlikte rrkc;r du~lerden armmt!j ve c;agda§ bir bagrmstzhk
ve kalkmma ideolojisine doni.i~m~ti.ir.
Dogu Ergil, milliyetc;iligin amac;lanm ulusal ekonomiyi yarat-
mak, bagtmstz bir ulusal devlet yaratmak ve ulusal bir kultur (ortak
deger sistemi ve beklentiler) yaratmak bi<;iminde straladtktan sonra
~oyle diyor: "Ulus ve ulusplluk, ne Batz' mn. dagzmk feodal siyasal vc
ekonomik orgiitleni~i irindc, ne de Dogu 'mm ~kuluslu ve {:ogu teokratik
imparatorluklarz biinyesindc geli~ebilirdi. Pazar ekonomisinin bu iki
yapzyz dagztzp, bireyleri ve yoresel topluluklan ortak bir ulusal pazar
irinde orgiitlemesi, ulusal toplulugun olu§umunun temelinde yatan en
onemli etmendir."
Milliyetc;ilik, 6ncelikle her ulusun kendi yazgtsma egemen olma,
kendi devletini kurma hakkmt ic;erir. Kurulan devletin daha c;agda~ ol-
masmt istemek de bunun dogal uzantlstdtr. Ama c;ok gi.ic;lenen bir devle-
117

tin ba~ka uluslan egemenligi altma almak i<;in harekete ge<;mesini iste-
mek, artJk ba§ka bir milliyet<;ilik anlayt1)ryla ilgilidir (Saldzrgan milli-
yctr;ilik).
Sonu<; olarak §Un!an stiyleyebiliriz: Milliyet<;ilik, aym topraklar
iizerinde benzer ko~u!lan payla§an insanlann, dt1)a kar~1 korunma ve
dayam1Jma gereksinmelerini kar~IIayan bir ideolojidir. Toplum i<;inde
<;Ikar <;ah~malanna alet edildiginde tutucu, toplumun dt§a kar§I ortak
yararlanm savunmak i<;in ku!lamldrgmda ilericidir. Ba~ka bir deyi~le,
toplumdaki bir kesimin ba~ka bir kesimi somiirmesini gi.>zden saklamak
ve kolayla~tlrmak amacryla kullamldrgmda hitucudur; ama o toplumun
ba~ka toplumlar veya ba~ka toplumlann i<;indeki bir kesim tarafmdan
somiirii]mesine kar~I ba~vuru]dugunda i!ericidir.
f) Kemalizm
Kemalizm, trpkr liberalizm ve sosyalizm gibi, bir devrim ideolojisi
olarak dogmu~tur. Ama, liberalizm ve sosyalizmden farkh olarak, geri
kalmr~ bir iilkedeki devrim ko~ullarmm gereksinimlerini yansrt-
maktadrr. Bu nedenle de, kemalizmi iyi degerlendirebilmek i<;in, geri
kalmlf? iilkc devrimlerinin geli~mit~ iilke devrimlerinden farkrm anlamak
gerekir.
Franszz Devrimi, evrim siirecinde onlerde yer alan bir toplumda
rastlanabilen devrimlerin en iinli.i ornegini olu~turur. Ko~ullar ve top-
lumdaki gii<; dengesi degi~mi~, ama eski ko~ullara gore olu~an ve eski
gii<; dengesini yansrtan toplumsal ve o;zellikle de siyasal kurumlar de-
gi~memekte direnmi~, toplurnsal-ekonomik geli~meyi zorla~hrmaya ba~­
lamr~trr. Kentsoylular (burjuvazi) yeni bir toplumsal srmf olarak dog-
mu~, gii<;lenmi~, ama gii<;leri ol<;iisiinde siyasal rejimde etkili olama-
mr~lardrr. .Bir anlamda toplumun altyaprsr degi~mi~, ama iistyapr bu ·
degi~iklige uymamr~hr. Burada sozkonusu olan, eski kurumlan yeni
ko~ullara, yani iistyapryr altyaprya uydurmakhr; degi§en ko~ullarla,
kot~ullann yarathgr gereksinmeleri kar~rlamasr gereken kurumlar ara- ·
smdaki <;eli~kileri gidermektir. ' gi.i<;lerin yeterince geli§medigi ortamlarda ise, devrimci ideolojinin ken-
Evrim si.irecinde geride kalmt§ toplumlarda gori.ilen devrimler ise,
belirli tarihsel ko~ullardan yararlanarak, bu toplumlann evrimini
hrzlandrrmak, bazr evreleri atlamak amacmr ta~rr. Birinci grup i.ilke-
lerdeki devrimciler, ko~ullann geregini yerine getirmek ve gereksinimle- .
rin dogurdugu devrimci ideolojiyi izlemekle yetinmek durumundadrrlar.
Eskikitaplarim.com
118
Toplumun heni.iz ula§amadrgr bir a~amaya g.ore kurumlar olu§turmak,
bliylece geli§mi§ i.iikelerle aralarmdaki a<;rgr bir i.)J<;iide olsun kapatmak
zorundadrrlar. Kendilerinden <;ok once o a~amaya ula~mr~ olan toplum-
lann deneyimlerinden ders alabilmek olanagrrra sahiptirler. Ama o dev-
rimin dogal ta~ryrcrsr, itici giici.i olan toplumsal srmfm bulunmamasr ya
da <;ok gii<;siiz olmasr nedeniyle de i~leri <;ok daha zordur. Ancak, eski
diizenin savunucusu gii<;lerin -tarihsel nedenlerle- zayrflam1~ olduk-
lan bir andan yararlanarak iktidara gelebilirler. Temel devrimci giici.in
yoklugunu ya da zayrflrgmr ise, ideolojiye bi.iyi.ik agrrhk vererek ve o ide- ,
oloji etrafmda iyi i)rgi.itlenmi~ "bilinrli" bir <;ekirdek gii<; olu§turarak te-
lafi etmeye <;ah~rrlar.
Toplumlardaki gii<;ler dengesinin degi~memesine kar~m, eski gi.i~ler
dengesinde agrr basan gi.i<;lerin <;rkarlanna ve diinya gorii~?lerine gore
bi<;imlenmi~ olan kurumlann degi~memekte direnmesi, devrimin nesnel
(objektif) ko1Jullanm olu~turur. Var olan bu diizeni ele~tiren.v~ ye~i
bir diizenin ilkelerini i<;eren ideoloji ise, devrimin oznel (subjekhf)
ko~ulu saytlabilir. Devrimi, bilin<;siz bir ayaklanmadan, krzgmhk biri-
kimlerinin kmp-dokmeye doni.i~mesinden ayrran ana ozellik, sahip olu-
nan "devrimci bilin(', yani "bilinr;'' ogesidir.
Evrim sonucu dogan devrimlerde, ideoloji evrime ko§ut olarak
dogar, devrimci ·eylem i<;inde geli~ir. Boyle bir devrim~e ideolojinin
agrrhgr, nesnel ko§ullann <;ok gerisinde kahr. Oysa geri kalmi§ i.ilke-
lerde nesnel ko§ullar yeterince olu~maml§ oldugu i<;in, ideolojinin onemi
artar. ideoloji, devrimi olanakh krlan ortamdaki, somut ko§u!lardaki
eksikligi giderme, bo§lugu doldurma i§levini i.istlenir. Burada ideoloji,
gene devrimci eylem i<;inde baz1 degi§ikliklere ugramakla bi~lik~e, ~ev­
rim oncesinde hazrr olarak vardrr ve <;ogunlukla da, ana <;tzgrlenyle
geli§mi~ iilkelerden aktanlmt§hr. Ama<; zaten o i.ilkelerin diizeyine da~a
hrzh bir bi<;imde ula!Jil·nak oldugu i<;in, bunu dogal kar§rlamak gerekrr.
Devrimci ideoloji, devrimin onciisi.i gii<;lerin toplumsal ozelliklerine
gore bazi degi§imler ge<;irmekle birlikte, ana dogrultuda aym kahr-.
Her devrim belirli toplumsal gii<;lere dayanarak ger<;ekle~ir. 0
disi, yarattrg 1 bilin<; ve kitleler iizerindeki etkisiyle devrimci bir gi.i<;
olu~turabilir. Bir ayaklanmanm, bir hiiki.imet darbesinin, bir bagrm-
srzhk sava~mm, tarihi hrzlandrrmak an:acmdaki bir devrime donii~­
mesinde, devrimci ideolojinin etkisi biiyi.iktpr. Ama ideolojinin devrim-
119
 deki agtrhgmm artmast i)l'<usunde, dogmatiklellmesi olasthg1 da artar.
C,::iinku soz konusu ideoloji, bir anlamda, var olmast istenilen, ama
heniiz var olmayan ko§ullarm iiriinudiir.
Mustafa Kemal, hpkt Lenin gibi, Birinci Diinya Sava$1' mn iilke-
sindeki eski dlizenin temsilcilerini maddi ve manevi a~dan yipratma-
smdan yararlanarak, evrimin henuz zorunlu kumadJgt yeni bir toplum-
sal-siyasal duzeni yaratacak sur~leri harekete g~irmi1ltir. Lenin, Rus
ordusunun peri§an olmast sayesinde, kii'<iik ama iyi orgii.tlii ve bilin'<li bir
giice dayanarak siyasal iktidan ele ge~irirken; Mustafa Kemal, ulkesini
dii§man i~galinden kurtarmanm kendisine kazandtrdtgt olaganiistii et-
kiyi kullanarak devrimi ger'<ekle~tirmi~tir. Lenin'in Rusya'nm ko~ul­
lanna uydurmaga '<ah~hg1 marksist ideoloji -yukanda degindigimiz ne-
denden dolay1- dogmala~trken; Mustafa Kemal, liberalizm ve sosyalizm-
den yararlanarak Tiirkiye'nin ko§ullarma gore olu~turmaya '<ah~tJgt
devrimci ideolojinin dogmala~ma olasthgtm onlemeye "ab§mteyhr.
ldeolojik kahpla!jmamn h1zh bir degi!lim si.ireciyle bagda~mayacagm1
vurgulayarak, bir anlamda "siirekli devrimcilik" anlaY'~mm onciiliigi.inii
yapm1~tJr. Baztlanmn ileri stirdiigiiniin tersine, kemalizmin ideolojisi
vard1r, ama "ogreti"si (doktrini) yoktur.
Kemalizmin oniinde iki a§arnah bir ama'< vard1: Bagzmszzlzk ve
t,:agda~la$ma. Bu ereklere uta§mak i'<in, ideolojinin '<er'<evesini. olu!l-
turan milliyet(:ilik, cumhuriyett;ilik ve laiklik ilkeleri Franszz Devrimi ve
dolayzszyla liberalizmden; devlett;ilik, halkpllk ve devrimcilik ilkeleri de ·
sosyalizmden esinlendi.
Kemalizm ic;inde "milliyett,:ilik", bir yandan ulusal bagtmstzhgm
saglanmasJ, ote yandan da '"agda!jla.!ima gereksinimlerini kaf!i!lamaya
yonelik ideolojik bir oge olu!ituruyordu. <;agda~ bir toplum olmak i'<in
once ulus olmak, ulusla!irna ~arnasmdan g~mi!i olmak gerekiyordu. Ulus-
la!irna a!iamast, '"agda~ toplumun temel ozelliklerinden olan demokratik-
ligi saglayabilmek i'<in de (ileride gorecegiz) bir on kO!luldu.
Tiirk milliyet9liginin kokenlerini, gene! olarak milliyet'<ilik ideo-
lojisini incelerken gormii!ltiik. <;e!litli kaynaklardan beslenen bu gecik-
mi~ milliyet'<ilik aktmmt bir dii!iunce sistemi i\ine oturtan ki§i Ziya
Gokalp olmu!ltu. Bir yandan ulusal bag~rnstzhgt saglamak, ote yandan
c;agda!i anlamda bir ulus yaratmak eregine yonelen Mustafa Kemal el-
bette ki bu birikimden yararla~br. Arna, ayru,Z<lmanda, eylem ic;inde
onu a~rnt!j, kendi damgasmt ta~tyan bir milliyet~ilik an:layt!lma
Eskikitaplarim.com
120
ula§mt~hr. Bu, stmrlar otesi hedefler g()zetmeyen, 1rk'<1 olmayan,
~o~ulcu bir milliyet\iliktir.
Atatiirk, tum somiirge durumundaki tilkelerin, kendi deyimiyle
"mazlum mil/etler"in birer birer bagtmstzhklanm kazanacagmt ~ok
onceden s6ylemi§, ulusal kurtulu§ sava§mtn ba!ianst ile de onlara cesa-
ret vermi§tir. Emperyalist devletlere kar~t kazamlan bu ilk kurtul~
sava§t, giderek evrensel bir model olu!iturm~tur. Kemalist milliyetrilik
anlayl§Inin dt§a yonelik hedefi, "ragda$ uluslar toplulugunun e$il lulk-
lara sahip bir iiyesi olmak"ttr.- Sadece siyasal bagtrnstzhkla ye~inmeyen,
ekonomik bagtmstzlt~t da i..eren bir ""tam baglmslzlzk", bu hedefin ay-
nlmaz bir par'>astdtr.
Kemalist milliyet'<iligin i'<e y6nelik hedefi ise, '<agda~ bir ulus ya-
ratmakttr. Bu ulus, ne "~rkt;t" ne de "iimmett;i'"' bir anlayt~l yansltmak-
tadtr. Atattirk'e gore ulus, ne din ne de trk temeline dayamr; ulusu ya-
ratan temel oge, ortak tarih o ortak tarihin tiriini.i ortak dil ve sonu\
olarak ortak ki.iltiirdur. Atati.irk ilk Turkiye Bi.iyiik Millet Meclisi'nde
yapt1g1 bir konu!jmada, Turk, Kurt, Laz, <;erkes birlikte bir bi.itun
olu~turdugunu vurgulamt!i, Kurtulu§ Sava:zl strasmda hep "Tiirkiye
Milleti'' deyimini kullanmt§hr. Daha sonralart karma§tk bir etnik
yaptdan kendine gi.ivenen \agda!i bir ulus yaratmak ic;in ~aba goster-
diginde de, ornegin "Ne mutlu Tiirk olana" dememi:z, ""Ne mutlu
Tiirk'iim diyene" demi1ltir. O'nun i\in "Tiirk" Anadolu topraklan i.ize-
rinde "kederde, klvanrta" dayam~ma i~inde olan insanlarm "ortak"
ad1dtr. Orta Asya'daki Turk, o milliyet\ilik ~ev~evesinde yer almaz-
ken, Anadolu'nun tum insanlan, etnik kokenine baktlmakstztn ulusun
bir par~as1 say1lmaktadJr. Atati.irk "Medeni Bilgiler" kitabmda ~yle
de~tir: "Tiirkiye Cumhuriyeti'ni kuran Tiirkiye halkma Tiirk milleti
denir." 1935 ytlmdaki resmi tammlamaya gore de," ulus, dil, kiiltiir ve
iilkii birligi ile birbirine baglz yurtta~lardan meydana gelen siyasal ve
sosyal bir biitiindiir."
Atatiirk, 4lus kavr~nundan din 6gesinin dt§lanmastru, dini ulus
d~mda ayn bir olgu olarak degerlendirilrnesini ise ~yle savunrnu§tur:
"Tiirkler islam dinini kabul etmeden de biiyiik bir millet idi. Bu dini kabul
ettikten sonra, bu din, ne Araplann, ne aym dinde bulunan Acemlerin ve
ne de sairenin Tiirklerle birle§ip bir millet te$kil etmelerine tesin etmedi.
Bilakis, Tiirk milletinin milli baglarmz gev~etti; milli heyecamm
uyu$lurdu. Bu pek tabii idi. c;unkii Muhammed'in kurdugu dinin amac1,
121
 biitiin milliyetlerin iizerinde, hepsini kapsayan bir iimmet siyaseti idi."
Milliyet<;ilik, aym topraklar iizerinde benzer ko~ullan payla~an
· insanlann, dt~a kar~1 korunma ve dayam~ma gereksinmelerini kar-
§Ilayan bir ideolojidir. Toplum i<;indeki <;tkar <;ah~malarma alet edil-
diginde tutucu, toplumun dt~a kar~I ortak yararlanm savunmak it;in
kullamldigmda ilericidir. Ba~ka bir deyi~le, toplumdaki bir kesimin
ba~ka bir kesimi somiirmesini gozden saklamak amactyla kullaml-
dtgmda tutucudur; ama o toplumun ba~ka toplumlar veya ba~ka top-
lumlann it;indeki bir kesim tarafmdan somiirtilmesine kar~l ba~­
vuruldugunda ilericidir.
ilerici milliyet<;ilik insancildir; insanlara ac1 vermeye degil, on-
larm acJ!anm dindirmeye yoneliktir. tlerici milliyet<;ilikte, insanlan
egemenlik altma almak degil, onlan egemenlikten kurtarmak amac1
vardtr. tlerici milliyet<;ilik, biitiin insanlarm ozgiirliigiinii ve tiim top.:
lumlarm e~itligini savunur. ilerici milliyet<;ilik, boliicii degil, birle~­
tiricidir. ilerici milliyet<;ilik, sava~<;I degil ban~<;tdtr; sava~1 ancak ge-
rektiginde, yukandaki amat;lar ugruna kabul eder. i§te ilerici milli-
yet<;ilik, kemalist milliyet<;iliktir. Bu nitelikleriyle de, <;agda~, evrensel
ve kahctdtr.
Kemalizmin ilkelerinden "cumhuriyetrilik", bir anlamda milli-
yet<;iligin dogal sonucu gibi goriilebilir. Eger egemenlik ulusa ait ise,
iilkenin kimler tarafmdan hangi kurallara gore yi)netilecegi de uh.ts ta-
rafmdan belirlenecek demektir. Kemalist ideoloji it;inde cumhuri-
yet<;ilik, giderek "demokrasi" ile biitiinle§mekte, e~anlamh hale gelmekte-
dir. Cumhuriyet<;ilik aym zamanda, siyasal iktidann dinsel kokenli ol-
maktan <;tkmast, laikle§mesi, siyasal rejimin <;agda~la~mast demektir. Bu
ilke, iktidarm dinsel kbkenli olmaktan <;tkmastyla laiklik ilkesiyle,
me~rulugun temelini halk desteginin olu~turmastyla da, halk<;~hk ilke-
siyle yakmdan ilgilidir.
Mustafa Kemal'e gore, "Yeni Tiirkiye Devleti" bir halk devleti idi,
halkm devleti idi. Oysa ge<;mi~teki devlet, bir "ki$i devleti" idi, ki~il~rin
devleti idi. Cumhuriyet rejiminden ne anladtgmt ise ~oyle a<;tkhyordu:
"Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemi ile devlet $ekli demektir.
Biz cumhuriyeti kurduk, on ya§znl doldururken demokrasinin biitiin ge-
reklerini szras1 geldikre uygulamaya koymalzdzr. ... Milli egemen/ik
esasma dayanan memleketlerde siyasi partilerin var o/mas1 tabiidir.
Tiirkiye Cumhuriyeti'nde de birbirini denetleyen partilerin dogacagma
122
Eskikitaplarim.com
$iiphe yoktur." Suna Kili' ninde altmt t;izdigi gibi, kemalist cumhuri-
yet<;ilik anlayt~I ulus<;u, demokratik, ozgiirliik<;ii ve <;ogulcuydu.
Cumhuriyet ile demokrasiyi ayn dii~iinmeyen Atatiirk, 1930'\ar
Avrupas1'nda neredeyse yaygm olarak goriilen baskiCI rejimlerin hepsi-
ni de ele~tirmi~tir. Fa~ist, komiinist ya da mesleklerin temsiline dayah
korporatif sistemlerin Tiirkiye a<;tsmdan i)zenilir olmadtklanm vurgu-
lamt~hr. Oysa o d6nemde etrafmdaki bir<;ok ki~i, oze!likle fa~ist-nazist
mod elden etkilenmi~lerdi.
Ulusal Kurtulu~ Sava~/nm bile, olduk<;a demokratik bir mecliste
tarh~Ilarak, zaman zaman sert bit;imde ele~tirilerek, denetlenerek
yiiriitiilmii~ o!mas1 son derece onemli ve anlamltdtr. M~s~af~ Kemal bu
tercihi yaparken, elbette ki harekete i<;te ve d1~ta behrh bu me~ruluk
kazand 1rmak amactyla da hareket etmi~ti. Ama Kurtulu~·Sava~I son-
rasmda izledigi yo! da, demokrasinin O'nun a<;tsmdan bir temel tercih
sorunu oldugunu ortaya koyuyordu. Devrimin tehlikeye dii~mesi nede-
niyle, zaman zaman sert onlemlere ba~vurmak zorunda kaldtgi za~an
bunu dogal saymtyor, "Onlar ancak ba§ka onlemlerle oniine gerzle-
meyecek biiyiik tehlikeler kar§tsmda kalmdzgz zaman, zorunlu olarak onay-
lamr'' diyordu.
"Hirbir totaliter rejim tasavvur edemeyiz ki, bir muhalefet yaratmak
amaczyla kendiliginden bir te§ebbiiste bulunsun" gbrii~iinii savunan Er-
gun 6zbudun'a kahlmamak olanakstz. Serbest Fzrka'mn kurulmast
a~amasmda Atatiirk'iin Fethi Bey'e yazdtgt mektu~lard~ eyu_ s~hrlar
vardt: "Biiyiik Millet Meclisi'nde ve millet oniinde mzllet t§lennm ser-
best olarak miinaka§.aSI ve iyi niyet sahibi zatlarm ve fzrkalann ·
dii§iincelerini ortaya koyarak mil/etin yiiksek menfaatlerini aramalan be-
nim genrligimden beri il§zk ve taraftar oldugum bir sistemdir." K~~di
partisi i<;inde en sert muhalefete bile ho~gorii gost~re~ -~tatu~_k,
ozgiirliiklerin temel oldugu bir demokrasi anlayt~ma sahtph. Ozgurluk
anlay 1 ~ 1 ise, sadece ba~kasma zarar vermemek anlam1~da bir "neg~t~
ozgiirliik" anlayl~tyla da smtrh degildi. Insamn kendt yetenekle,nm
geli§tirmesi anlammdaki bir <;agda~ ozgiirli.ik anlayt~ml daha 1930 lar-
da savunmaktayd1.
Atatiirk'iin yaptlgt ve yap~~ya bzen gosterdigi baz1 fieyler var ki,
giiniimiiziin "katzlmacz" demokrasi anlayt~ml daha o zamanlar, sezgile-
riyle benimsedigini diieyiindiirmektedir. (Bu at;tda_n, orne_gin 1~ Eyl~il
Anayasas 1'nm demokrasi anlaytfimdan <;ok daha tlerded1r): Dunya da
123
ilk kez bir bayram <;ocuklara armagan edilmi~ ve o vesile ile onlara,
iilkenin gelecekteki sahipleri olduklan bilinci a~Ilanmaya <;ah~tlmt!lhr.
23 Nisan giinleri <;ocuklann, kentlerindeki onemli kamu gorevlilerinin
makamlanna oturmalannm, onlann gorevlerini ge<;ici olarak dev-
ralmt~ gibi davranmalannm, bir oyun havasmm 6tesinde anlamt
oldugu a<;tkhr. Belki gene ilk kez, bir onder, devrimini gen<;lere emanet
etmi~ ve onlardan, gerektiginde iilkede siyasal iktidara sahip olanlara
kar~t <;tkmalanm istemi~, 1924'te se<;men ya~mtl8'e indirmi§tir. Daha o
yonde hi<;bir istek, hi<;bir gereksinme yokken, Turk kadmma siyasal
hak ve 6zgi.irli.iklerini -demokrasinin anayurdu saytlan bazt bah
i.ilkelerinden once- veren, kadmm siyasal ya§amda agtrhk kazan-
masma <;aba gt)steren de Atatiirk'ti.ir.
Atatiirk bununla da yetinmemi§, ger<;ekle§tirdigi biiyiik "kiiltiir
devrimi" a<;tsmdan onem ta§tyan kurumlann bagtmstz ve demokratik
bir yaptya sahip olmalarma ozen gostermi§tir. Her§eyin devlet i<;inde
ve devlet i<;in oldugu fa§izmin yiikselme doneminde bile, Tiirk Dil ve Ta-
rih Kurumlan siyasal iktidardan bagtmstz birer dernek olarak kurul-
mu!l ve ya§amlanm si.irdi.irmi.i!llerdir. Atatiirk onlann parasal bagtm-
stzhgmt saglayabilmek i<;in, kendi mal varhgmt siirekli bir destek ola-
rak kullanmaktan <;ekinmemi~tir. Yurdu bir kiiltiir agt gibi saran 404
"Halkevi" ile dart bin kadar "Halkodasz" da, kagtt iizerinde tek pa•tiye
bagh olmakla birlikte, bi.iyi.ik ol<;iide bagunstz ve demokratik bir yaptya
sahip ktlmmt~lardtr. Bunlar, "kitle orgiitleri"nin kotii g6zle goriildi.ik-
leri 1980'lerin Tiirkiye'sinde yanm yi.izytl onceki kemalist ideolojiyi
yansttan somut omeklerdir. "
Mustafa Kemal, demokrasinin her§eyden bnce bir bzgiirliik sorunu
olduguna inamyor ve §6yle diyordu: "lrade ve egemenlik milletin
Wmiine aittir ve ail olmaluizr. Demokrasi sosyal yardzm veya iktisadi
tct;kilat sistcmi degildir. Dcmokrasi maddi rcfalt meselesi de degildir.
Boyle bir nazariyat vatanda$larm siyasi hiirriyet ihtiyaczm uyutmayz
amar;lar. Bizim bildigimiz demokrasi siyasidir. Omm hedefi, milletin
idare edenler iizerindeki muhakemesi sayesinde siyasi Ttiirriyeti
saglamaktzr. Tiirk demokrasisi Fransa ihtilalinin ar;tzgz yolu takip etmit;,
ama kendisine ozgii niteligi ile geli§mit;tir. Zira her millet devrimini to-
plumsal ortamm baskz ve ihtiyaczna gore (. .. ) yapar. Demokrasi prensibi,
ulusal egemenlik §ekline donii$miit;tiir. Bir ulusu olu$luran bireylerin o
ulus ir;inde, her r;e~it ozgiirliigii, ya~amak ozgiirli'lgii, ~:alz$mak ozgiirliigii,
dii~iince ve vicdan ozgiirliigii giiven altmda bulunmalzdzr."
124
Eskikitaplarim.com
Mustafa Kemal'in demokrasi anlayt§t, kemalizmin en 6nemli il-
kelerinden olan "/zalkr;zlzk"tan da soyutlanamaz. Atatiirk ba~langt<;ta
halk<;thgt ~u !lekilde tammhyordu: "Bugiinkii varlzgmuzrn aszl niteligi
milletin gene/ egi/imlerini isbat etmi§tir. 0 da halkplzktzr, lzalk hiikii-
mctidir, lziikiimctlcrill lzalkm cline ger;mcsidir." Ama zamanla bu ilke-
nin de i<;erigi geli~ti ve Halk Partisi 'nin programlarmda ii<; 6geyi
i<;ermeye ba§ladt: Siyasal demokrasi, yasalar iiniinde e~itlik, smtf
<;ah§malannm kabul edilmemesi ve toplumun dayam~ma i<;erisinde
geli§mesi.
Osmanlz lmparatorlugu 'nun <;bkii§ doneminde giri§ilen reformlar,
hep devleti kurtarmak amacma d6ni.ikti.i. Oysa Mustafa Kemal, halka
gii<; kazandtrmadan, halka dayamp onun yaraho gi.ici.inden yararlan-
madan <;agda§ bir topluma ula§tlamayacagmm bilincindeydi. 1922'de
Meclis ki.irsiisiinden ~unlan si.)yli.iyordu: "Tiirkiye'nin gerr;ek sahibi ve
cfendisi, gerr;ck iirctici olan koyliidiir ... Diyebilirim ki, bugiinkii yzkzm ve
yoksullugun biricik ncdeni bu gcrr;egin gafili bulunmltt; olmamzzdzr.
Gerr;ekten, yedi yiiz yzldan beri diinyamn r;e§itli iilkelerine gondererek,
kanlannz akrttzgznuz, kemiklerini topraklarm(Ul bzraktzgzmzz ve yedi yiiz
yzldan beri cmcklerini el/erinden alzp savurdugumuz ve buna kar§zlzk her
zanzan a~agzlama ve a/r;altma ile kar~llzk verd(~imiz ve bunca ozveri ve
bagz!llarzna kan;z iyilik bilmezlik, kiistahlzk, zorbalzkla U$ak durumuna in-
dirmek istcdigimiz bu soylu sahibin oniinde biiyiik bir utanr; ve saygzyla
gerr;ck dzmrmunmzu alalmz."
Mustafa Kemal, gene Kurtulu;; Sava§l ytllarmda Meclis 6niinde
yapttgt bir konu§mada, halk<;thgm toplumsal-ekonomik i<;erigini ~6yle
a<;tk!tyordu: ''Toplumsal ugra!l yoniinden dii~iindiigiimiiz zaman, biz
ya~amznr, bagzms1zlzgzm kurtarmak ir;in r;alz§an kimseleriz, zavallz bir
ilalkzz! Kcndimizi bilelim. Kurtulmak, yaf?amak ir;in r;alz§an ve r;alzfjmaya
zorunlu olan bir lzalkzz! Bundrm otiirii her birimizin !zakkz vardzr. Yetkisi
vardrr. Fakat r,;alz§nwkla bir hakkz elde cderiz. Yoksa arka iistii yatmak vc
ya§amml r,;alz;;maktan uzak ger;irmek isteyen kif]ilerin bizim toplumumuz
ir;erisinde yeri yoktur. 0 lzaldc soyleyiniz baylar! Halkr;zlzk toplumsal
diizenini emegine, hukukuna dayatmak isteyen bir toplumsal ugra!lflr."
Kemalizm, se<;kincilige kar§I bir ideolojidir. Halk<;tltk ilkesinden
hareketle yaptlan bir<;o'k reform, Osmanlt geleneginin iiriinii olan
se<;kin-halk ikilemini a~maya yi)neliktir. Bu ama<;la giri~ilen en 6nemli
ahltmlardan birisi, "Tiirk dilini yabancz dillerin boyundurugundan kur-
125
tarmak" amaCiyla gen;eklet?tirilen "ail devrimi ", yani dilde anla§hrma
<;abalandtr. Sadece se<;kinlerin anladtgt Arap<;a-Fars<;a yiiklii Osman-
Izca terkedilmi§, tiiretme ile zenginle§tirilmi§ Tiirk<;e, yazt ve bilim dili
olmaya bat?lamt~tJr. Aslmda i1grenilmesi gii<; olan eski yazmm yerine
latin alfabesinin kabulii, halkm egitimini kolayla§hrmak amaom da
tat?tmt§hr.
Kemalist halkplzk, "ayncalzkszz, smzf~zz" bir toplum (1ng(1riiyordu.
Fakat bu, toplumsal stmflan kaldtrmayt ama<;layan marksist anlaytt?I
yansttmtyordu. Kurtulu~ Sava§l Tiirkiye'sinde marksist anlamda bir
"egemen szmj" ve i§<;i smtfl bulunmadtgt varsaytmmdan hareket etmek-
teydi. Oy!eyse var olmayan bir smtf <;ah§mast ve ayncahklt toplum ke-
simleri yarahlmamaltydt. Ekonomik geli§meyi saglamak i<;in toplumdaki
ti.im olanaklar degerlendirilmeye <;ah§thrken bu beklentiye ters di.i§en
bir durumun dogmast, kemalizmin, Suna Kili'nin vurgulamaya ozen
gosterdigi bir temel ozelliginin gozden ka<;masma neden olmamaltdtr:
"Atatiirk(:iiliik, herhangi bir smzfm egemenligini reddeden, zllmlz top-
lumculugu ongoren, her tiirlii somiiriiye kan;;z bir diinya gorii~iidiir.
Atatiirk(:ii halkplzk, yonetimde, siyasada, kalkmmada, gelirlerin dagz-
lzmmda, devlet ve ulus olanaklarmm kullamlmasmda ha/k yararmm
gozetilmesini ama(:lar."
"Peki halk nedir?" sorusunun yamtmt ise biz verelim: Halk, ay-
ncahklara sahip bulunmayan toplum kesimlerinin toplamtdtr!
Kemalist "devrimcilik" ilkesi, halk<;tltkla ve hatta demokrasi an-
laytt?t ile i<; i<;e bir anlam ta§tr. Mustafa Kemal'in 1923'te Konya'daki
bir konu§masmda yer alan t?U ci.imleler, O'nun nastl bir devrimcilik an-
layt§mdan hareket ettigini, hi<;bir yanlt§ anlamaya yer vermeyecek ka-
dar a<;tk bir bi<;imde sergilemektedir: "Bozuk zihniyetli milletlerde biiyiik
(:Ogunluk ba~ka hedefe, aydm denen smif ba~ka zihniyete sahiptir. Aydm
smzf telkinle, aydmlatma ile biiyiik r;:ogunlugu kendi amacma gore ikna et-
meyi ba§aramaymca, ba§ka yollara ba§vurur. Halka zorbalzk etmeye ba:;;lar.
Ba§anya ula§mak i(:in, aydm smifla halkm zihniyet ve hedefi arasmda ta-
bii bir uyum olmasz gerekir. Yani aydm smzftn halka telkin edecegi ilke-
ler, halkm ruh ve vicdanmdan almmz§ olrnalz. Bu halk bir deja kar§l-
smdakinin samimiyetle kendilerine yardzmcz olduklarma inamrsa her
tiirlii hareketi derhal kabule hazzrdzr. Bunun i(:in gen(:lerin her §eyden
evvel rnillete giiven vermesi gereklidir." \ Kemalizmin "devlet(:ilik" ilkesini de, halk~thk ilkesi ile baglanhh
Bu, se<;kinciligi a<;tkltkla yadstyan, halkla bi.itiinle§meye ve do-
126
Eskikitaplarim.com
laytstyla demokratik ybntemlere biiyilk ('mem veren bir devrimcilik an-
layt§ldtr.
Kemalist devrimcilik anlayt§Inin iki yam bulundugunu soyleye-
biliriz. Birinci yam, eski diizenin ge<;erligini yitirmi§ kurumlannt ytktp,
yerlerine <;agm gereksinmelerini kar§tlayacak kurumlan koymakla il-
gilidir. A rna kemalizm bununla yetinmemekte, devrimciligi aym zaman-
da si.irekli olarak yeniliklere, degi§melere a<;tkhk bi<;iminde anlamakta
ve kaltpla~maya kar§t <;tkmaktadtr.
Atatlirk, devrimcilik ilkesinin birinci bgesini §byle tammhyordu:
"Devrim, Tiirk milletini son yiizyzllarda geri bzrakmz§ alan kurumlan
yzkarak ycr/erine, uluszm en yiiksek medeni gereklere gore ilerlemesini
temin cdccek yeni kurumlan koynm§ olmaktzr." Atati.irk, yaphgt devri-
min iilkeye kazandtrdtklannm korunmasmt elbette ki devrimcilik ilke-
sinin bir geregi saytyordu. Ama O'nun a<;tsmdan sorun o noktada bit-
miyordu. Ko~ullann degi§eceginin, degi§en ko§ullann yeni kurumlan,
yeni ahhmlan gerektireceginin bilincindeydi. Bu nedenledir ki, kemalist
ideolojinin kahpla§masma, bir anlamda devrimin dondurulmasma
kar§tydt. Ko~ullara ko§ut olarak sadece kurumlann degil, di.i§iincelerin
de degi§mesinin gerekliligini biliyordu. i§te bu nedenledir ki, kemaliz-
min devrimcilik ilkesi, aym zamanda bir "siirekli devrimcilik" an-
layt~lnt da yansttmaktadtr.
En ileri kururnlar bile, ko§ullar i<;inde eskir. En ileri bir devrimin
"bek(:iligi" ile yetinenler, gi.iniin birinde degi§en ko§ullarm gerisinde
kalmaktan, tutucula§maktan kurtulamazlar. Kemalizrnin bu siirekli
devrimcilik anlayt§lm benimsemeden, sadece Mustafa Kemal'in sag-
hgmda ger<;dde§tirdiklerinin bek~iligi ile yetinenleri "kemalist" ya da
Atatiirkr;:ii saymak olanakstzdtr. Suna Kili, "Devrimcilik kalzpla§mayz,
duraganlzgr, kii/mele§mcyi, i§levini kaybetmeyi, 9agm, toplurmm geri-
sinde kalmayz onlemek, dinamik bir devrim anlayz~mz saglamak ve
siirdiirmek ir;:in konmu~tur." derken hakltdtr. Emre Kongar da, aym
ger<;egi §i)yle ifade etmektedir: "lkinci anlamda devrimcilik, Tiirk Devri-
mini, temel ilkcleri yoniinde ileri goWrme gorevini i(:eriyordu. Yalmz
mevcudzm vc ger(:ekle~tirilenin korunmasr ile yetinilmeyecek, TUrk Dev-
rimi, zamanm gereklerine ve (:agda§ geli~melere gore, temelinde yatan il-
lceler dogrultusunda daha da ileriye gotiiriilecekti."
olarak degerlendirmek gerekir. Yoksul, yiizytllardtr ihmal edilmi§ olan
127

halk nasJI kalkmacak ve hak ettigi r;agda~ ya~am duzeyine ula~a­
caktir? Bah'mn geli~mi~ toplumlanmn nastl bir yoldan ger;erek o nok-
taya geldikleri biliniyordu. Bir yandan kendi halklanm, ote yandan
geri kalmt~ ulke halklanm s6murerek bir sermaye birikimi olu~tur­
mu~lardJ. Turkiye'nin kendisi geri kalmt~ bir ulkeydi. Halkm SJrtmdan
br sermaye birikimi olu~turulmasma, onun birkar; ku~ak daha yoksul
tutulmas1 pahasma bir kalkmmaya ise "halkpltk" anlayt~l kar~tyd1.
1923-1930 arasmda, kalkmma ir;in gerekli yatmmlan yapmas1
6zel giri~imlerden beklendi. Ama bu i§levi yerine getirmeye i.izel
ki~ilerin ne yeterli parast, ne yeterli deneyimi, ne de yeterli teknik bilgi-
si vard1. Dunya'yt sarsan 1929 ekonomik bunabnu ise, liberal ekonomi
politikalatmm tam bir ba~anstzhgmt vurguluyordu. Kemalizm, Ulkeyi
kalkmdtrmak, halkt r;agda~ uygarhk duzeyine ula~hrmak ir;in "dev.-
letr;ilik" ilkesini benimsedi. B('>ylece hem uretim arttmlacak, sanayi
gerr;ekle~tirilecek, hem de hakr;a bir dagthm yapJlacak ve ekonomik gucu
kullanan bir stmfm halkt ezmesine olanak verilmemi~ olacakh.
Kemalist tek partinin programmda 1935 ythnda yap!lan son du-
zeltmelerden sonra, devletr;ilik ilkesi ~oyle tammlamyordu: "Ozel r;a-
lz~ma ve Jaaliyeti esas tutmakla beraber, miimkiin oldugu kadar az zaman
ir;inde milleti refaha ve memleketi ge/i§mi§lige eri§tirmek ir;in, milletin
gene/ ve yiiksek yararlarmm gerektirdigi i!jlerde, ozellikle iktisadi alanda
devleti Jiilen ilgilendirmek onem/i esaslanmzzdandzr. lktisat i!jlerinde
devletin ilgisi fiilen yapzczlzk oldu,~u kadar, oze/ giri§imleri te§vik ve
yapzlanlan diizenleme ve denetlemektir".
Kema/isl devletr;ilik anlayt§mm, buti.in i.iretim arar;lanm devletin
elinde toplamay1 i'>ngi.iren marksizm ile ku~kusuz ki hir;bir ilgisi yoktu.
Htzh bir ekonomik buyumeyi saglamak ir;in devletin lokomotif g6revini
ustlenmesi anlamma geliyordu. Devlet ekonomiye yon verecek, ktt kay-
naklarm akiiCl kullammm1 planlayacakh. Devlet ozel giri~imcilerin il-
gilenmedigi, ba~anh olamad1gt ya da kamu yaran gordugi.i alanlarda
yatmm ve i§letmecilik yapacakh.
TU.rkiye ba§langt<; a~amasmda devletr;iligin iki bi.iyuk yaranm
gordu: Bir yanda, 6zellikle altyap1 ve sanayi yatmmlan sayesinde ol-
dukr;a htzh bir ekonomik bi.iyi.ime gerr;ekle§tirilirken; ote yanda, sana-
yile§menin devlet eliyle olu§umu sayesinde, Tiirk i§r;isi Bah'daki
ornekleri gibi, insanCII olmayan ko§Ullar ir;inde birka<; ku§agmm feda
edildigini gormedi. 1929-1939 arasmdaki on\ytlda di.inya sanayi iire-
Eskikitaplarim.com
128
timi yi.izde 19 artarken, Tl\rkiye'de sanayi i.iretimi artl~l yuzde 96'yt
buldu. Sovyetler Birli,~i ve Japonya dt§mda hir;bir Ulke, bu alanda
Tiirkive'den daha htzh bir biiyi.ime saglayamad1. Giderek olu§maya ve
buyi.i~neye ba§layan sanayi i§<;isi smtft, nasll hir;bir mi.icadele vermeden
ser;me ve ser;ilme haklanm elde ettiyse; gene kan doki.ilmesine, ku~aklar
boyu si.iren buyi.ik actlar r;ekilmesine gerek kalmadan, insancll r;ah§ma
ko~ullanna kavu§tu. Kemalist "surekli" devrimcilik anlayt§lnt daha
sonra surdurenler, sendikala§ma, grev ve toplu sozle§me gibi haklan
vermek ir;in de i§<;i sm1fmm rejimi zorlamasm1 beklemediler. (Ama
ugrunda sava§tm vermeden elde edilen haklann yeterince bilincinde
olunamadtgmt daha sonraki deneyimler gc)stermi§tir. l§r;i smtft, ancak
elinden ahndtgt ya da ktsttlandtgt zaman, sahip oldugu haklann ve
ozgi.irli.iklerin onemini yeterince kavrayabilmi§tir. Demokrasinin be§igi
say 1lan i.ilkelerde bile, i§r;ilerin ser;me hakkm1 elde etmek ir;in nastl uzun
ve kanh sava§tmlar verdigi unutulmamahdtr!)
Alh ok ile simgele§tirilen kemalist ilkeler i<;erisinde, Atatli.rk'un en
onem verdigi ilkelerin ba~mda belki de "laiklik" geliyordu. Mustafa
Kemal, i.ilkenin ko§ullannm daha hi<; haz1r olmadtgt bir a§amada bile
r;ok partili diizene ger;i~ ir;in sakmca g<irmezken, tek bir ko§ul ileri
siirmli.§ti.i: Laiklikten 6dun vermemek! Serbest Ftrka'mn onderligini
i.istlenecek olan Fethi Okyar' a yaz-:hgt ve daha once de sozi.inu etti-
gimiz mektubunda §U sahrlar dikkati r;ekiyordu: "Memnuniyetle t~krar
goriiyorum ki, /aiklik esasmda beraberiz. Zaten benim siyasi hayatta btr ta-
raflz olarak daima aradzgzm ve arayacagzm temel budur."
Bir r;agda§la~ma ideolojisi olarak kemalizm ar;tsmdan laiklik, de-
mokrasi anlammdaki cumhuriyetr;iligin de, milliyetr;iligin de, devrimci~
ligin de, ve hatta halkr;thgm da on ko~ulu oldugu ir;in bu olr;ude 6nem
ta~tmaktadtr. Demokrasinin on ko§uludur; r;unki.i laiklik olmadan ger-
r;ek bir di.i§U.nce ozgur!Ugi.i, gerr;ek bir i.izgur ser;im olamaz. (Biitun diin-
yada 6zgurli.ik ve dernokrasi ri.izgarlan eserken, bask1 rejimleri birbiri
pe§istra ytkthrken, bundan en az etkilenenin -.Jaikligi kabul edememi§-
mus!Uman i.ilkeleri olu§u raslanh mtdu?) Milliyetr;iligin on ko§uludur;
<;i.inki.i laiklik olmayan yerde 6nem ta§tyan oge ulus degil, inananlarm
olu§turdugu "iimmet"tir. (Bu anlayt§ ir;inde ornegin Arap ve Iranh,
mi.isli.iman Ti.irk ile aym toplumun bir parr;as1 say!ltrken, htristiyan
Ti.irk olan Gagauzlar (G6koguzlar), Turkr;e konu§tuklan ve r;ok daha
ortak ki.iltiirel ozellikler ta§tdtklan halde "yabancz" saytlacaklardtr.)
129
Devrirnciligin (in ko~uludur; <;iinki.i laikligi kabul etmerni~ bir toplumda
bilimin ve .:;agm gereklerinin gerisinde kalm1~ kurumlan degi~tirrnenin
tartl!illmasJ bile genellikle olanaks1Zdlr. 1-!alk<;IIigm iin ko~uludur;
<;i.inkli din temeline dayah bir devlette ag1rhg1 ve i1nceligi olan halk
degil, dinsel se.:;kinlerdir.
Tarih boyunca hernen tum devrimciler, din ile degil, ama bir k1sJm
din adamlan ile kar:jl kar§1ya gelmi~lerdir. ~i.inki.i "eski di.izen"le
<;1karlan butunle§mi§ olan bir din adarnlan kesimi, kiikli.i degi:;;imlere
hep kar~1 <;ikml§, dini bir siyasal ama<; i<;in kullanarak kitleleri etkile-
meye .;:ah~ml~lardlr. Kcndilerinin etkisini ve ag1rhgmi azaltacak her
giri§imi de "dinsizlik" olarak nitelendirmckten <;ekinmemi:?lerdir. Sul-
tanm ve di.i~manm <;1karlan ile bi.iti.inle~erek, Kurtulu!:l Sava!il sJra-
smda Mustafa Kemal 'in idam fermanmt <;Ikaranlar gene bu tiir din
adamlan olmwjtur.
Fransa'daki mi.islumanlann manevi bnderi ~eyh Abbas, Ti.irk top-
lumunun d1§111dan bir giizlemci olarak, bu konuda §iiyle diyor: "Os- ·
manit imparatorlugu 'mm r;iikii$iinde din adam/an r;ok o/umsuz roller oy-
nadllar. Mustafa Kema/ din adamlann11z hatalanm PC yamtt1klan
tchlikeyi anlad1,~1 ir;in devrimine once onlardan ba~/ad1. 0, din adam-
lanllllJ ceha/ctinden korkmakta, on/ann ii/kc ir;in teh/ikc yamtllklanm
dii$iinmekte hakl1ydl. Onun sava:; ar;ttgl din adamlarllllll tau!ltiklan, sa-
vunduklan !slam ile gerr;ek lslam arasmda daxlar kadar fark vard1.
Tiirklerin babas1, diinyaya !Jakim bir Osma11ll lmparalorlugu 'nu r;iikmii~,
parr;alanm!$ haliyle buldu. Bu koca imparatorlugun r;okiif?iinc de islam'm'
yan!zfj tamnmast, yanlz!j yommlanmas1 ncden olnw~tu. Ataliirk cclwlete
kar$1 sava:?tl, js[am 'a kar$! dc,~il..."
Bir konu~masmda "Biz milliyet<;iyiz ve dinimize sayg1hytz" diyen
Atatiirk din ile ilgili giiru!ilerini aslmda a<;Jk bir bi<;imde ortaya koy-
mu~tu:"Din liizumlu bir miiessescdir. Dinsiz milletlerin dcvamma imkan
yoktur. Yalmz :;uras1 var ki, din Allah ilc kul arasmdaki bagllhkttr. Softa
szmfm din simsarlzgma miisaade cdilmemelidir. Dindcn maddi menfaat
trmin edenler (~ren9 kimselerdir. j~te biz btt vaziycte kar~l!flZ ve buna
izin vermiyoruz. Bu gibi din ticarcti yapan insanlar saf vc masum halkz-
mlzl a/datnu~lardlr. Bizim ve sizlerin aszl miicadele edecegimiz ve ettigi- .
miz />11 kimselerdir. Hangi ~ey ki ak/a, mant1ga, halkm menfaaline uygun-
dur; bilmiz ki, o bizim dinimize de uygundur. Eger hizim dinimiz aklm
manl1gm uydugu bir din olmasayd1, miikemmel ~lmazdz, son din olmazd1." :
130
Eskikitaplarim.com
Mustafa Kemal, islam dininin zamanla 6zi.inden uzakla~hgmJ,
bir.;:ok yabanc1 iigenin -yorumlar ve bo!i inan.;:lar olarak- i§in i.:;ine gir-
digini di.i~i.ini.iyordu. ~agda~ olmamn inan<;sizhkla hi<;bir ilgisi bulun-
madJgi kamsmdayd1, ama bilerek, mant1gm1 kullanarak inanmahyd1.
~oyle diyordu: "Tiirkler dinlerinin ne oldu,~mw bilmiyorlar. Bunun ir;in
Kur'an Tiirkr;e olmaltd1r. Tiirk Kur'an'm arkasmdan ko§uyor; fakat onun
ne dedigil1i anlanuyor. Benim maksadzm, arkasmdan ko~tugu kitapta IU'
oldugunu Tiirk anlasm."
"Laiklik" ile ilgili boli.imde anlathgJmlz gibi, musluman Turk hal-
ki, Kur'an'1 kendi dilinden okuyup anlama olanagma ancak laik cumhu··
riyet rejimi sayesinde kavu~tu. Tiirkre Ezan gene aym ortamda ger.;:ek-
le~ti; ama .;:ok partili siyasal sisteme ge<;ildlkten sonra, tutucu, kemaliz-
me kar~1 gii<;lere verilen bir ildi:m olarak ortadan kalkh.
Kemalizm, sJrasiyla siyasal sistemi, hukuk sistemini, egitim sistemi-
ni ve. ki.ilturii laikle~tirdi. Bir islam ulkesindeki ilk laik devlet b6y Ieee
dogdu. ~ok say1daki mi.isluman i.ilke i<;inde tek .;:agda~ demokratik bir
hukuk devletine sahip iilke Tiirkiye ise, bunun laiklikle baglanhsi ol-
madigmi iine surmek elbette ki olanakslzdJr. Petrol gibi bi.iyiik ve kolay
gelir kaynaklanna sahip olmad1gi halde, Turkiye'nin mi.isli.iman ulkeler
i<;inde en sanayile§mi~i, en ileri teknolojiye ve .;:agda§ ekonomiye 5ahip
bulunam olu~u da aynca di.i§undiirucudur!
Geri kalm1~ iilkelerin genellikle k1t olan kaynaklan i<;inde en bol
malzeme insand1r. Dstelik diger kaynaklan harekete ge<;irebilecek gil<;
de gene o insan ogesidir. Bu nedenle, geri kalnu~ i.ilke devrimleri, her
§eyden i.ince insam degi§tirmeye, daha etkili daha bilin<;li bir "yeni in-
san" yaratmaya yonelik, insanm di.i~i.inu§ ve davram~ bi<;imlerini
degi~tirmeye yi'lnelik bir "kiiltiir devrimi" olmak zorundad1r. Geri kal-
ml~ iilke devrimcileri, bu yeni insam yaratabildikleri ol<;i.ide ba§anya
ula~Irlar.
Hi<; ku~ku yok ki, Mustafa Kemal, tarihin tamd1g1 en curetli, en
buyuk ve kapsamh ki.ilti.ir devriminin ba~ mimand1r. Dilde, dinde, hu-
kukta, yazrda, giyside, egitimde, tarihte yaphg1 reformlar; bazllan bu-
gun bi<;imsel gori.inse bile, inamlmaz boyuttaki bir kulti.ir devriminin,
bir buti.in i<;inde .;:ok anlamh olan par.;:aland1r. Osmanlt lmparatorlugu
i<;inde dili ve tarihi unutturulmu~, kenpine guvenini yitirmi~ bir halk-
tan, <;agda§, ba~r dik, ,kendisiyle gurur duyan bir ulus yaratabilmi~ ol-
131
m_anm ne bi.iyi.ik ve zor bir sonu~ oldugunu bug\.in takdir edebilmek
zordur.
Napolyon, "Siingiilerle her !}ey yaptlabi/ir, ama iizerinc otumla-
maz." diyor. Bunun sosyolojik anlam1 ac;tkhr. Hic;bir toplumsal hareket,
dayandtgt toplum kesimlerinin olanaklanm a§amaz. Her 6nder, ne ka-
dar bi.iyi.ik olursa olsun belirli bir toplusal tabana dayanma.k zorun-
dadir ve dayandtgt, dayanmak zorunda kaldtgt o toplumsal tabanm
gi.ici.ini.i ne i:ilc;i.ide harekete gec;irebilirse, o <ilc;i.ide ba~anh saythr.
Mustafa Kemal'in, birinci hedef olarak ulusal bagtmsizhgi sag-
layabilmek ic;in dayanabilecegi gi.ic;ler belliydi: Asker-sivil bi.irokrat-
lar, ulusal nitelikli ama oldukc;a zaytf bir kentsoylu kesimi ve bi.iyi.ik
toprak sahipleri. Bunun dt§mda gi.ic; alabilecegi, i)rnegin bir i§c;i s1mh
yoktu. Wusal bagm1szzlzk hareketini orgi.itleyip sonu gelmeyen ~ava§­
lardan yorgun di.i§mi.i§ Anadolu koylilsi.ini.i harekete gec;irirken bu sa-
cayagma dayanmak zorundayd1. Topluma, yirminci yi.izy1lm sonla-
nnda bile hic;bir islam i.ilkesinin ele almaya cesaret edemedigi doni.i-
§i.imleri kabul ettirebildi. Ama ornegin s1ra "toprak reformu "na gel-
diginde, ba~aramad1. <;i.inki.i gec;mi~te dayanmak zorunda kaldtgi, hare-
ketinin tabanmda yer alan gi.ic;lerden biri de "toprak agalan" idi. Kema-
lizmin ba~ard1klanm ve ba~aramad1klanm, 1920'lerin Ti.irkiyesinin
toplurnsal-ekonomik ko§ullanm ve i~inde bulundugu di.inyanm bzellik-
lerini goz bni.ine almadan yapiian bir degerlendirme bilimsel olamaz.
Frans1z ara§hrmaci Fran~ois Georgeon §Unlan yaz1yor: "Ke-
malizm, Avmpa dz§mda giiflii yankzlar uyand~rdz. Bugiin iiriincii Diinya
admz verdigimiz, Latin Amerika'dan Uzakdogu'ya kadar uzanan alanda,
Tiirkiye'nin 1919'dan sonraki attlrm1 ve uygulanan reformlar rogunlukla
tutku dolu bir dikkatle izlendi. Bag1mszzlzgz kazanmak, ekonomik-sosyal
kalkmmayz saglamak irin uygulanacak reretelerle ilgili olarak Kemalizm-
den almacak dersler ara§tmldz."
Iran 'I! muhaliflerden, Halkm Mi.icahitleri orgtiti.ini.in ()nderi Me-
sut Racavi ise bir Turk gazetecisine §i.iyle diyor. "Ben istemez miyim
Iran da Tiirkiye gibi laik bir miisliimanlar iilkesi olsun? Ama benim ii/kem
sizinkinden yiizyzllarca geri kaldz. Bize Atatiirk gibi bir onder lazzmdz,
$ah geldi. Siz rok §ansl! bir iilkenin rocugusunuz.:."
***
132
Eskikitaplarim.com
Kemalizmin bir ideoloji olarak ~er~evesini ~izdikten ve Kcmalist
Dcvri111 'in temel ozelliklerine degindikten sonra, baz1 sorulan teker
teker yanttlamakta yarar var.
ilk snru, kavram ve o kavramlann anlahlmasmda kullamlan soz-
ci.iklerle ilgili: "Atatiirkriiliik" demek mi daha dogru, yoksa "Kemalizm"
demekmi?
ideolojiler, toplumsal gereksinmeleri kar~Ilayan, o gereksinmeleri
duyan kesimlerce benimsenmi~, kendi i~lerinde tutarh inan~ sistemleri-
dir. SagCI ideolojiler daha ~ok duygulara, solcu ideolojiler ise akla ses-
lenirler. Kemalizm de, akla ve insanCII degerlere dayah , "ra,~da{' bir
toplum iizlemine yamt veren, geri kalm1~hktan kurtulma istencini
yans1tan bir ideolojidir.
Oysa, Atatiirkriiliik dendiginde -b6yle bir ideolojik kavramdan
~ok- bir ki§iye yiinelik hayranhk ~agn~tmt one ~~kwor. Adeta bir "put-
la~tzrma"egilimi yanstyor. Hele "Atati.irk~i.ili.ik" adma, Atati.irk'i.in ismi-
nin arkasma saklamlarak yaptlanlar di.i~i.ini.ili.ince, "yzpratzlmz{' olan
bu sbzdikten vazge~mek daha dogru g<izi.iki.iyor.
Atati.irk~i.ili.igi.i, Atati.irk'i.in saghgmda -o gi.ini.in ko~ullannm ge-
regi olarak- yapttklarmm "bekriligi" bi~iminde anlayanlar var. Bu
Kemalizmin "tutucu" yorumudur ve "siirekli dcvrimci" iizi.ine aykm-
dtr ... Bir de -6zellikle ~ok partili di:ineme ge~tikten sonra·- i.ilke yi.i-
netimine gelen ve Ataturk'e saygt duyduklan halde Kemalizme "kzs-
mcn" kar~1 olanlar s6z konusudur. l§te "Atatiirkriiliik" sbzci.iguni.in, bu
iki kesimle ilgili olarak kullamlmasmm daha dogru oldugunu siiy-
leyebiliriz.
Kemalizm ise "ilerici" bir ideolojidir. Ne ge~mi§in bek~iligi, ne de
kahpla~mi~ bir inan~ sisterpidir. Degi~en ko§ullar i~inde, s\irekli ve
li
ak!lct bir yenilenmeyi ve o yenilenmenin ilkelerini i~erir.
Yamtlanmas1 gereken ikinci soru da ~u: Kemalizm i~in ama<; "in-
san" mtd1r, yoksa "devlet" mi? Kemalist devlet anlayt§I "sivil toplum"
oz}emi ile ~atJ~Jf ffil, ~ah~maz m1?
Fa§izmin ve hatta Komi.inizmin tersine, Kemalizm i~in "devlet" sa-
dece bir "ara('h. Kemalist devlet~ilik, bir ideolojik tercihin degil, top-
lumsal bir zorunlulugun i.iri.ini.i idi. Ne burjuva s1mfl ne de s<imi.irgeleri
olan bir toplumda, alt yap1y1 da temel sanayii de devlet kurdu. Bunu ya-
parken de, birka~ ku~agm emek~ilerini, -Bat1'daki gibi- ezmedi. Ter-
133
 ~ine, BatJ'da '·'kan "Ia elde edilen haklan, kitlelere "ciddi bir istem" bile
olmadan verdi.
Anadolu Ajans1 bir "devlcl daircsi" olarak degil de bir anonim or-
takhk olarak kuruldugunda, y1l 1925'ti. Anaparamn ti.imi.inii devlet
koydugu halde, paylann yans1 c;ahf?anlara verilmi~ti. Daha sonra Tiir-
kiye'de ilk radyoyu da kuracak olan Telgraf Tc/efo 11 Anonim $irketi
1927 yilmda olu~turuldugunda, ti.im paylan iizel kit~ilerindi. I!; Bankas 1
bir "iizd giri§im" iirnegi olarak kuruldu ve Atati.irk de payda~lan
arasmda yer aid!.
.. Mustafa Kemal, ~ok cinem verdigi Tiirk Dil ve Tarih Kurumlan i~in
onenlen devlet~i modelleri geri ~evirmi~ti. Hatta Franszz Akademisi
modelini bile uygun bulmam1~h. Birer dernek olarak yapilanmalanm
~a~lamakla yetinmedi; parasal a~tdan da, devletten ve gelecegin siyasal
rkhdarlanndan bagunsrz k1lrnak i~in, onlan kendi "mirasplan" olarak
belirledi.
Bi.iti.in diinyada katJhtncJ demokrasinin, iizerk kurumlann moda
oldugu bir diinemde mi yap!ld1 bunlar?
Tam tersine ... Her ~eyin devletin i~inde oldugu, aile dahil hic;bir
kurumun devlet denetimi d1~mda kalamadJgi, fa~izmin ve kolni.inizmin
ytlk~elme diineminde ve bu yiindeki telkinlere kar~m yap 1kh! Ata-
turk ten 27 May1s Anayasasma, Ttirkiye'ye bagJmsLz ve demokratik
kurum anlayJ~\111 Kenralistler getirdiler. Daha diinyada "sivi/ toplum"
anlay1~mm bulunmadigi bir diinemde, son derece yoksul ve egitimsiz bir
toplumda, baskici geleneklere kar§m, gelecegin "sivi/ toplum"unun to-
humlarr birer birer ahld1.
Oysa aym diinemde, Max Weber bile demokrasiyi ~iiyle ta-
~unhyordu: ~Demokraside, halk giivend(~i Bir onder serer. Serilcn onder
.5nnd1 sesnuzz kcsiu ve bmw itaa/ edin' der. Artzk halk ve parti 0111111 isine
kart?amazlar." ' 1/lillllll gcrisindcyiz. Mutlak o/arak ilerlcdik, ama Avmpa'ya gore gcrile-
Tum yurdu bir ag gibi saran halkevleri ve halkodalan, olduk~a
b~gnns1zo ve demokratik bir yap1ya sahiptiler. Kay Enstitiileri, bugi.ini.in
yuksekogrehm kurumlannda bile olmayan "katllmtcz" ve demokratik
bir nrtam yaratm1~tJ. TRT'den universiteye kadar ()zerkligin savunucu-
lugunu: hep Kemalizm gelenegini si.irdiirenler yaphlar. Eli sopah devlet
ozlerm Iie askersel yiinetim diinemlerini degerlendirmeye ~ah~anlar ise
hep Kemalizm kar~JtlanydJ.
Eskikitaplarim.com
134
Bir ba~ka iim,mli soru da, Kemalizm ve demokrasi ile ilgili: Ba-
zilimnm iinl' siirdiigLI gibi, gen;ekten de Kemalizmin i~inde "demok-
rasi" yok mu? Atati.1rk gen;ek bir dikt1tiir miiydii?
On!ii siy<~set bilimci Maurice Duverger'nin Kemalist "tek parti"
yiinetimini iizenle inceledigini biliyoruz. Duverger, bu yiinetim bi-
(;iminin, mutlak bask1 rcjiminden ulus egemenligine gec;;i~i saglamak, de-
rnokratik rejimin gerektirdigi ortam ve ko~ullan haz1rlamak ve sonunda
tam bir dcmokrasiyi gerc;;ekle~tirmek amacma yi'meldigi giirii~iindedir.
KPrnalizmin, demokrasi gelene1~i bulunmayan geli~mekte olan iilkeler
ic;;in, demokrasiye haZirlanma ve gcc;;i~ yolunda "en uygun idcoloji"
oldugunu savunmakt<IdJr.
1\s!Inda, tarihsel olgular ve olaylar, ancak dbnemlerinin ko~ulla­
n ic;;inde degerlcndirilcliginde bir anlam la~Jrlar. Belirli bir anda belirli
bir toplumdaki yiinctim bic;;imi de ancak iki ti.irlii degerlendirilebilir: Ya
<1)'111 loplumda daha iince var olan yi'lnetim bi~imi ile kar~Jla~tJrarak,
ya da aym diinemde benzer ko~ullara sahip olan ba~ka toplumlann
yiindim bic;;imleriyle kar~Jia~t1rarak ... Her iki yakla~1mda da, Kemalist
TLirkiyc'nin "o/dukra t!cnwkralik" saydmas1 gerektigi a.;:1ktrr. Atatiirk
yiirwtiminin, kerHiisindc>n iinceki Osmanh rejiminden de, aym dbnemde
y<1 L-!.1 claha sonralim var olan --benz<>r ko'iuliardaki- geri kalmr~:~ i.ilke
rejimkrinden de "r;:ok dalm drmokratik" oldugt:J tart1s,ma bile g\iturmez.
Tarihc;;i Sina Ak~?in -ah~IimJs,m dJs,ma ~1karak- bir ba~ka yak-
lil;jan dc1riyor. Kemalist "tek parti" yiinetimini, aym diinemin Avrupa
Cdkderinin yiinetimleriyle kanjJlas,tmyor. Vard1g1 sonw;: s,udur:
"fJugiin dcmokmsimiz, Atatiirk diitwninin altt,~l, lniinii donemini11
;wki~lirdigi sa,~lalll tcmel/cr saycsindc, Atatiirk donentindcn ~ok daha
ilcrdcdir. Atatiirk diincminc giirc lmgiitt dalza demokmliz; mna Atatiirk
diincnlindc Avrupn ortalamasllldan dahn ileriykcn, 194-5 'fell beri o or/ala-
dik." ('1945'lerden sonra Ttlrkiye'de siyasal iktidara gelenler, ~ogun­
lu kla Ataturk'e sayg!11 am a Kemalizme "ktsmen" kar~1 olanlardi!)
Mustafa Kemal, halk tarafmdan se~ilmeyi ve "lm~kanllk sistc-
mi"ni nic;;in istemedi? TBMM Gene! Kurulu, cumhurbas,kanhgi sure-
sinin 7 y!l olmasim, M.Kemal'in Meclisi dag1tma yetkisine sahip b-
lmm<Islm ve ba~komutanhk yetkisi tas,nnasm1 acaba nas1l reddetti?
Hitler dbneminin A/ma11ya ve Avustrtrya'smi terk eden 142 bilim
135
adam1, nic,:in Bati'mn geli~mi~ ve varhkh i.ilkeleri dururken, Ti.irkiye'ye
gelmeyi tercih etti? Bir c,:ogu di.inya c,:apmda olan bu solcu ya da Yahudi
bilim adamlanm, gi.ic,: ko~ullar ic,:indeki bir geri kalmi!l i.ilkede on yii1
a~km si.ire hizmet etmeye iten gerekc,:e acaba neydi?
Atati.irk -resmi ya da ozel- hic,:bir dt~ geziye <;:Ikmadigi halde,
di.inyanm birc,:ok onde gelen devlet adamlan, yoksul bir i.ilkenin devlet
ba~kamm ziyaret etmek ir;in sanki s1raya girmi~lerdi. lngiliz kra-
lmdan lsvec,: veliahtma, Frans1z ba~bakanma kadar, Atati.irk'e ve Ke-
malist Ti.irkiye'ye giisterilen bu ilgi anlamltydi.
1920'lerde "eski diinya"da Avrupah olmayan ve bag1ms1z kalabil-
mi!l dbrt i.ilke bulunuyordu. Ama Ti.irkiye d1~mda kalan c;;in, Habefjistan
ve fran zaman ic,:inde istilaya ugradJ!ar. Mussolini'nin bir demeci, bu
ortamda Ti.irkiye'de tedirginlik yarahm~ti. Bunun i.izerine Mussolini,
Ti.irk bi.i.yi.ikelr;isine hemen !IU mesaj1 verdi: "Tiirkiye bu kapsamzn dzijm-
dadlr. Zira bir Avrupa iilkesidir."
60 yii bncesinin Ti.irkiye'si, italy•;n diktatiiri.ini.in bu di.izeltmeyi
yapmak geregini duydugu ko~ullarda, acaba nic,:in bugi.inki.inden daha
Avrupah saythyordu?
Atatiirk'i.in saghgmda yapttklan, yapabildikleriydi. Yani o gi.in-
ki.i Ti.irk;ye ve di.inya ko~ullarmm elvermesi i1lc,:Lisi.inde, du~iinduklerini
gerc,:ekle~tirme olanag1 bulabilmiijti. Kemalizmi tiim boyutlanyla kav-
rayabilmek ic,:in, sadece Atati.irk'i.in yapmi!l olduklanm degerlendir-
mekle yetinemeyiz; neler yapmak istedigini, toplumu nereye goti.irmeyi
arnac,:lad1gim cia incelememiz gerekir.
Mustafa Kemal'in dernokrasi konusundaki di.i§iinceleri ar;1smdan
en zengin kaynak, kendi yazdigi ve 1930'lardan ba:?layarak yeni
ku~aklara da okutulan "Yurttaijllk Bilgileri" kitabtdir. Bu kitapta,
nas1l bir demokrasi hedeflendigi ac,:Ikc,:a belirtiliyor: "Tiirkiye Cumhu-
riyeti, dcmokrasi tcmelinc daya/1 bir devlettir. Denwkrasi ise, temclde
siyasal i{:eriklidir, dii$iinscldir, bireycidir, Cijitlik{:idir."
Atati.irk bu kitapta, bi.i.ti.in yurtta~lann "r:;it siyasal haklar"a sahip
olmalan gerektigini ve "katzlma hctkkz "m iizellikle vurguluyor. Bunlan
saglamayt devletin gorevi say1yor. insanlann di.i~i.incelerini serbestc,:e
s6yleyebilmek ve yaymlamak haklanm savunuyor. "Top Iantz yapma"
ve "/msm ozgiirliigii" iizerinde bzellikle duruyur. Ve ~t'>yle diyor:
"Ulusa/ egemcnlik temeline daya/1 tcmsili bir hiikiimette kamuoyu
Eskikitaplarim.com
136
biiljiik rol ovzwr. Basm yaym vc toplant1 ozgiirliik/eri olmadan ve kamuya
ili~kin isle; hakkmda geni:j bir ele;;tiri ortan11 lnmkzlmctdan kamuoyu
gi/revin/ yerillc gctiremcz. Bu ortam siirckli ar;zk tutulmalz ve siirekli,
ft'§itli vr degi;;ik dii:;iincelrrle bcs/cnmelidir. Bzt isc baszn yay11lll1
r;alr;;mas 1 vc kamu yararmm her giin ycniden yeniyc tart1§Zlmas1yla
olur ... Basm yaymm tam ve gcni;; bir ozgiirliige salzip olmasz ve bztnlln
do,~nt yohia kullanzlmasz konusunzm ne dcnli ince ve hassas lnr konu
oldu,~u apktzr ... Basm yayzn ozgiirliigiinden ortaya pkablle~ek olumsuz-
luk/an ortadan kaldzracak ctkin yol, kesinlik/c gepnz§te o/dugu gzb1 baszn
Yalfl/1 OZ<?iir/iii;fiinii krsztlama yolu degildir. Basm yaym ozgiirliigiinden
doffacak 'ola11 'sakmcalarm ortadan kaldmlmasz yolu, yinc do,~mdan
do,~mya /;asm yaym ozgiirliigiidiir."
Atatiirk, "vicdan ozgiirli(~ii"nu de,' "dii~iilfcc ozgiirli(~ii"ni.in bir
parc,:as 1 olarak g6ruyor ve sJmrlanm ~ciyle c,:iziyordu: "Her bir ~irey,
isted(~ini dii§iinme, istedigine inamna, kendine gore b.ir szyasal du§Ltn-
ceyc sahip alma, inandzgz dinin gereklerini yerine gctmne ya da getzr-
mcnze Jwk vc ozgiirliigiinc salziptir. Hir; kimscnin dii§iince ve vrcdamna
baskz yapzlamaz. Vicdan ozgiirliigii, ki§inin mutlak vc kan:;zlmaz hak-
lamzuz en iinemlilerindcn biri olarak tanmnwlzd1r."
Tarih boyunca biitiin devrimler "kanlz" olrnu~tur. Arna insanlrk ta-
rihinin rastladtgi en "kiiklii" en "ciiretli" devrimlerden birisi olan K~­
malist Devrim, inamlrnayacak i)]c,:i.ide az kan diiki.ilerek gerc,:ekle~h­
rilmit?tir. Bunun iki nedeni oldugunu si"iyleyebiliriz: Birinc~ neden,
Mustafa Kemal'in -hemen ti.im umutlann ti.ikenrni~ oldugu b1r nokta-
da- ulusal bagzrns1zhg1 saglarken kazand1gz "biiyiik" saygmhkhr. ikin-
ci neclen ise; demokratik, iyimser, dogrulann anlatilarak insanlann ka-
zamlabilecegine inanan bir di.i~i.ince yap1sma sahip olmasidir.
"Saltanat" kaldmhrken, bazz direnc,:leri k1rabilrnek i<;in "I ehd i I"
edici konu~malar yaprn1~hr. Devrime yiinelik baz1 hareketleri ":;id-
dct "e ba~vurarak bashrrni~ttr. Ama bu yi'lntemleri .hic,:bir ~aman
"do,~a/" ve "gcfcrli" sayrna kolayCihgma kaptlrnarnt~tir.. Ancak fOk~ zo~
nmluluk" oldugunda ba~vurmu~ ve bunu da ac,:1ktan soylemek geregm1
duymu~tur. Dogruluguna inand1)?;1 yiintemin ne o]dugu ise, ~u ti.i.mcelerde
dile gelrni~tir:
"Oii:;iince akmzlarzna kar§l dii:;iinceyc dayanmayan giifle kar:;tlzk
vermek, 0 akrmz yak etmedikten ba;;ka; herlwngi bir ki$iyle, herhangz bzr
insanla konu~uldugu zaman, o11un lzerlzangi bir dii§iincesini giir;: zoruyla
137
reddederseniz o direnir. Direndikfe lcendi kendini aldattnllkta dal1a ~ok
ileri gidebilir. Bu nedenle dll~iince akrmlar1, bnsk1yla, ~iddetle, k1wvetle
reddedilemcz. Tam tersine gtl~lendirilir. Brma kar~r en etkin fOZiim, gelen-
dil#ince akmuna, ka"' bir dilfUnce a/Ciml vermektir."
"Atatiirk diktatilr mUydii?" sorusunun yanthm. kendisi oiUmi.in-·
den i.i~ yll (;nee venniljti: "Ben diktiltiJr degilim! Benim giiciim oldugunu ::
siiyltiyorlar. Et1et, bu dogrudur. Benim isteyip de yapamayacag1m lrifbir
~ey yoktur. (:Unkii ben zoraki ve insafs•zca davramnak bilmem. Bence dik- :
tator iitekilerin iradesini rzen kirnsedir. Ben, gontilleri krramk Jegil,
gontilleri azanarak hiikmetnzek isterim. II
Kemalizmi geregi. wbi deAerlendirebilmek i~ olU.ftuAu ortamr iyi
bilmek ve gozden uz~k tutmamak gerekir. 0 ortamt $evket SUreyya
Aydemir giizel ozetliyor:
"Toplttm hllyatr, bir ilkplf ilkellili /findeydi. Tflrk millet/ pe-·
ri~nllfm, Jakirlifin, p~resizlifin er1 ilkel diluylerinde y~r.vordu. flalk
_calrildi, baklniSIZdl, sefildi. Memleket yolsuz, /fs/z, asayi~siz bir
diizensizlik i~inde brmal1yordu. Sonu. gelmez sava~lar, lstikltil Sam~1 'nda
oldugu gibi millet Ifill, millet yaram111 dD yapdmnm1~t1. Yiizy1llarca Aua- .
dolu ve Rumeli lull/a, bizden olmayan, bizim olmoyan yabanct tiC uzgk
illkelcrde ~ yere critilmi~, gitmi~ti. Tanm en ilkel bir sUriinii~ gibiydi.
Sanayi yoktu. Derebeylik, ayan, e~raf, mtitegallibe 11izam1 alabildifine
kokliiydtl. ~eyhlik, milritlik, lraclllk, hoall1k, efounculuk yaygmd1. Tekkc-
ler, zaviyelcr ¢kilntil halinde, fakat ayaktaydr. Daglar1 e~kiya sarm1~tr. ·
Bu bel vermi~ yapmm ve ilkel hayahn yeni bir diiune .viJneli$i /fin, Gazi
Mustafa K~mal'in ~llsiyetinden ba~ka bir tlmit yoktu. •
Toplum, Batt'da r;agda!jla!jmamn itid gi.ici.ini.i olWjturan iki temel
smtftan da yoksundu: Ne ger~k anlamtyla bir kentsoylu (burjuvazi)
smtfi. vardt, ne de orgi.itli.i bir i!j9 sliUft. Dl!Jar• ile ililjki i~risinde tica-
ret ya!Jammda etkili olan kesim ise, daha ~>k mi.isliiman olmayan
azmhklardandt. Ve iljgald ~lerle i!jbirUgi. yapt1klan i~n, KurtulU!J
Savqt'mn sonunda !il~nlugu i.ilkeyi terketmek zorunda kalmt!jh.
Daha once de belirttigimiz gibi, Mustafa Kemal'in once ba-
~rrunzh~ sa~amak, sonra da ~gdq bir toplum yaratmak i~in daya-
nabileceA:i g(i~er belliydi: Oncelikle sivil ve asker bi.irOkrasi (yani -su-
baylar ve memurlar), bir 6l¢de de, ulusal nitelikli ki.ir;iik ti.iccar ile
bi.iyiik toprak sahipleri. Ordu'nun zaten varol~§ nedeni bagmlBtzhktlr.
Osmanh'nm "fiikii~· doneminde ~ga ilk a~dan kurum oimak zorunda
138
Eskikitaplarim.com
kald®- ve neredeyse ·orgiltlil" tek gi.idi oiWjturdugu l~n, "IM§lang!fta"
Kemalist Devrim'in en bO.yuk des~ ulmas1 ~uulmazdt. Atna Atatiirk
"askeri" bir sistem kurmak niyetinde degildi. Daha gencecik bir subay
iken, lttilrat ve Terakki'nin iinlii Selantlc Kongresi'nde, "ya Unifonnamzr
btrakln ya dD siyaseti" diye hayk~h. Kurdup devlette orduyu siya-
set cb!Jtnda tutmak i~n bUin~i bir tutum izledi. Krallann ve eivil cwn-
hurba!Jkanlanmn bile t(;renlerde Uniforma giydikleri bir dOnem.de, iki
· istisna dlfitnda, sava!J meydanlarmda bzanmu; oldup maretal
uniformaSJm.biJe ~1mad1. Halkm kartJsma hep "si'Dil" ~danaya 6zen
pterdi
Bir toplumsal hareketin ya da o hareketi yonl~irenin bqan-
stnt, hareketin "toplumsal tabanr"ntn ozelliklerine bakarak olc;mek ge-
rektilini daha once de vurgulaDWfbk. Kemalizmin. dayanma~ zorund4
kaldaiJ toplumsal tabarun olanaklanm ~It apn noldalara kadar uJa-
!Jibildi~ lcabul ~k. tarihsel gel9!klere sayguun bir gerelidlr. Ama
1990'lard.a Kemalist olabilmek. 19201erde var ol.rnayan, ama Kemalist
Devrim sayesinde ortaya ~lean yenl "ilerlci" gii~eri harelcete ge9-
rebllmekle olanakbdtr. Kemalizmin "siirekli tlnrimcilik" lizil budur.
Kemalist D!vrim'in karpnna, tutucu gU9erin ~bnast ka9rul-
mazdl. Birinci TBMM'de bile, saydan 120'ye varan bir "muhlllefot"
grubu vardt. Omelln, sttma ve frengi ile savq yasas1 ~nhrken.
"lzastal~gm mikroplar yiizilnden deg~ Allah'm tlllaliriyle olzl§tufu"nu
savunuyorlard1. Gen~ Cumhuriyet daha sonra Terakldperwr Cumhu-
riyet FITkasl ve Serbest Frrka deneyimlerini yqadL ~cu demolcrasi
i~in kOljullarm "en air di.izeyde bile haztr olmadtgt a~h. ·
Ge~i "tek pczrti"nin ic;inde ideolojlk bir ~gulculuga izin verili-
yordu. (Bu diger tek parti orneklerinde "dUfilnillmesi" bile olanaksiZ
bir durumdu.) Alh Ok"un bir ilkesi de "devletplik" olduAtJ halde, Celal
Bayar ve arkadqlan parti i~nde a~ktan "liberalizm" yanha1 tutum
takuuyor ve onemli garevlere gelebiliyorl.ardl. Ama Atatiirk bunu da
yeterli garmeyerek, TBMM'ye "btlfmlsrz" milletvekillerinin de glrebll-
mesini ve grup olU!jturmasuu saAiadt. Yasal '"muhlllefet"in yaranna ve
hatta zorunlu~ kesinlikle inamyordu.
Atatiirk'i.in bqlathgt, toplumu ve siyasal ya§81!U demokratik-
le!ftirme si.irecinin onemli bir qamasuu tamamlayarak "tek P,Grli"li .
doneme son veren lsmet lnonil, daha ileriki ydlarda !j()yle diyecekti:
"Atatiirk'ii· devlet idaresinde, istiklalci, cumhuriyetfi ve demokratik re-
139

jimci o/arak tari( rtmek !azzmdzr ... E,~er sa,~lzgt miisaade etseydi, be/ki de
tkinci Diinya Sava:?t'ndan once bile, gmc bizzat Atatiirk, eserini
Ia mamlayacaktz."
Sonsiiz olarak ~unu sbyleyebiliriz:, Kemalizm, akla ve bilime,
gerc;ekc;ilige, insanolhgi\, bzgiirliige ve si.irekli devrimcilige dayah bir
"ra,~da~lllijl11ll idr·olojisi" d ir.
SE~iLMi~ KA YNAKLAR
Agaogullan, Mehmet Ali. L'fslam Dans Ia Vie l'o/itique De Ia Turquie, SBF
Yaymlan, Ankara, 1982.
Ak~in, Sina; "Atatiirk Diineminde Demokrasi", Giindiiz Ok~iin'e Arnzagan, SBF
Yay., Ankara, 1992.
Asian, As1m. Siimiiriilen 1\tatiirk ve Atatiirkriiliik, Teknografik Matbaac1hk,
Istanbul, 1985.
Atay, Hiiseyin (ve be~ dgretim iiyesi): Islam Gerregi, A.O. ilahiyat Fakliltesi Yay.,
Ankara, 1995.
Aydemir, $evket Siireyya; Tek Adam, Pemzi Yaymevi, istanbul, 1963.
Bayraktar, Mehmet; islamda Dii~iino! C .~iirlii,~ii, Turk Demokrasi Vakft, Ankara,
1995.
Bilge- Talu-Cerrahoglu-Kumbaranba~I-Soral. Sosyal Dcmokmsi, Turhan Ki-
tabevi, Ankara, 1984.
Brandt-Kreisky-Paime. l11 social-democratic et l'm>enir, Gallimard, Paris, 1975.
Bozdag, ismet. O~iinrii <.;oziim (islamiyetin Sosyo-Ekonomik Moddi), Keran Ki-
tap<;zhk, Istanbul, 1983.
Cern, ismail. Sosyal Denwkrasi Nedir, Ne Degildir, Cern Yaymevi, istanbul, 1984.
<;:e~en, Ami. Sosynl Ocmokrasi, Devinim Yaymlan, Ankara, 1984.
<;:e~en, Ami. Ha/kcv/eri, Gundogan Yaymlan, Ankara, 1990.
Daver, Btilent. Tiirkivc Cumhuriyeti'nde l.J1iklik, SBF Yaymlan, Ankara, 1955.
Daver, Biilent. <;:agda~ Siyasal Doktrirzler, SI3F Yaymlan, Ankara, 196/l.
Droz, Jacques. Histoirc Ci;nerale du Socialisme (4 tomes), PUF, Paris, 197/l.
Duclos, Jacques. Vemokrasi ve Ki~iscl iktidar (C,:ev. Kerem Kurtgdzti), Ba~ak
Yaymlan, Ankara, 1987.
Ecevit, Biilent. Atatiirk vc Devrimcilik, Tekin Yaymevi, Ankilfa, ] 976.
Ecevit, Biilent. Demokratik Solda Temel Knvramlar, Ajans-Ttirk, Ankara, 1975.
Ecevit, Biiient. Orilllllll Solu, Kim Yaymlan, Ankara, 1966.
Ecevit, Biilent. Toplumsal Kii/tiiriin Tiirk Siyasa/ Ya$amma Etkisi, Tekin Yaymevi,
Ankara, 1'190.
Ergil, Dogu.ldeo/oji ve Mil/iyetrilik, Turhan Kitabevi, Ankara, 1983.
Ergil, Dogu. L.aiklik, Turhan Kitabevi, Ankara, 1990.
Erylld1z, Semih. Demokratik Sol, Kalite Matbaasz, Ankara, 1975.
FincanCJ, Yurdakul. Sosyal Demokrat ideoloji, TOSES, istanbul, 1990.
Garaudy, Roger. islamzn Vadettikleri (C,:ev. Nezih Uzel), Pmar Yaymlan,
Istanbul, 1983.
Goze, Ayferi. Siyasnl Dii$iince Tarilzi, i. Hukuk Fak. Yay., istanbul, 1982.
Gtiioksiiz, Yigit. Sosyalist Enternasyona/18. Kongre, TUSES, istanbul, 1990.
140
Eskikitaplarim.com
Hoodbhoy, Pervez, isliim ve Bilim, Cep Kitabevi, istanbul, 1'192.
Ku~ak, <;:aglar, Tiirkiye'de Ccricilik, hnge Kitabevi, Ankara, 19'13.
Kili, Suna. 1\tnfiirk Dcnimi. TurkiyP l~ Bankasz Kultur Yay., Ankara, JlJHI.
Kongar, Emre. 1\tnliirk vc Dcurim Kummlan, Ttirkiye I~ BanLtsi Ktiltlir Yay., An-
kara, 19Hl. . .
Koker, Levent. Modemle~me, Kenwlizm ve Llemokmsi, Ileti~im Yaymlan, Istanbul,
I~Q .
Koker, Levent. iki Farklz Siyascl, Aynnti Yaymevi, Istanbul, 1'1'10. .. .
Macpherson, C.B. Oemokrasirzhz Gcr9ek Diirzyasr ((.:ev. Levent Koker), Bzrey ve
Toplum Yay., Ankara, 1':lH4.
Mardin, ~erif. Llirzz>e ldeo/oji, SBF Yaymlan, Ankara, 19?9 ..
Oba, Ali En gin. Tiirk Milliyetriligi11in Dogu~u, Doktora 1 ezz, Ankara, 1974.
Oran, Baskm. Azgeli?mi~ Ulkc Milliyet9iligi, SBF Y~ymlan, Ankara, 1977.
Oran, Baskm. Atatiirk Milliyetril(~i, Bilgi Yaymev1, Ankara, 1990.
Ozankaya, Ozer. Atatiirk ve Lniklik, I~ Bankas1 Kultiir Yaymlan, Ankara, 1981.
Ozdalga, Haluk. <;:agda§ Sosyal Dcnwkrasrmrz 0/u~unlll, Hil Yaymevz, Istanbul,
1984.
Ozai, Turgut. Lz Turquie en Europe, Paris, 1988. v • .. ..
Ozek, <;:etin. Tiirkiye'de Cerici Akunlar 11e Nurculugun /9 Yuzu, Varhk Yaymlan,
istanbul, 1978.
Rocard, Michel. Qu 'est-ce que Ia social-democratie, Seuil, Paris, 1~79:
Rodinson, Maxime: Islam ve Kapitaliznz ((.:ev. Orhan Suda), Hurnyet Yaymlan,
istanbul, 1964. . . .
Russell, Bertrand. Batz Felsefesi Tarilzi, (<;:ev. Muammer Sencer), llgz Yaymevi,
Ankara, 1972. .. . .
Sabine, George. Siyasa/ Dii~iincelcr Tarihi (<;:ev. Harun Rzzatepc), Turk S1yasz
ilimler Der. Yay., Ankara, 1969. .
Sanca, Murat. Siyasi Dii~iince Tari/Ji, Gen;ek Yayznevi, Istanbul, 1983.
Sencer, Muzaffer. Dinin Tiirk Toplumuna Etkileri, May Yay., Istanbul, 1974.
Sencer, Muammer. Osmarzlzlarda Din ve Devlet, Erk Yaymlan, Istanbul, 1974.
~eyian, Gencay. <;:agda~ Siyasal Sistem/er, TODAIE Yay., Ankara, 1981.
~enei, Aiaeddin. Siyasa/ Dii~iince/er Tarz/u,SBF Yaymlan, Ankara~ 1982.
Tanyoi, Cahit. Atatiirk ve Halkplzk, Ttirkiye I~ Bankas1 Yay., Ankara, 1981.
Tanyo!, Cahit. Lniklik ve lrtica, Altm Kitapiar, Istanbul, 1989.
Timur, Taner. Tiirk Devrimi ve Sonrasz, lrnge K1tabevz, Ankara, 1993.
Tunaya, Tank Zafer. lslamczlzk Cereyam, Baha Mathaast, Istanbul, 1962. .
Tun~ay, Mete. Sosyalisf Siyasal Dii~iinii~ Tarihi, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1976.
Touchard, Jean. Histoir~ des Idees Politiques, PUF, Pans, 1962. .
Ulu~, s1tki. Avrupa 'da Islam: Dorzerzlcr, (.:eltut Matbaaczhk, Istanbul, 1989.
Yavuz, Fehmi.Din Egitimi ve Toplumumuz, Sevin~ Matbaasz, Ankara, 1969.
Yiicekok, Ahmet N. Tiirkiye'de Din ve Siyaset, Gerc;ek Yaymevz, Istanbul, 1971.
141
 UC::UNCU KISIM
SiYASAL DEGiSME VE DEVRiM

Siyasal degi~menin etkenlerini gi.in t~tgma <;tkarmak ve varsa ku-

rallanm saptamak, siyaset bilimi a<;tsmdan elbette ki <;ok 6nemlidir.
Siyasal degi~meyi gene! olarak toplumsal degi~meden bagtmstz olarak
ele almak ne kadar yanlt~sa, onu sadece toplumsal-ekonomik degi~me
tarafmdan belirlenen bir ~zanh saymak da o ol<;i.ide hatahdtr. Bu
ba~ltk altmda iince siyasal degi~medeki temel etkenler ve iinci.iler, sonra
da devrim sosyolojisi i.izerinde duracagtz.

1. ETKENLER VE ONCULER
Dogal, demografik, ekonomik, kuramsal ve ki.ilti.irel etkenlerin
siyasal degi~meye ayn ayn katkt yaphklanm soylemek yeni bir~ey ol-
maz. Burada astl tarh~t!mast gereken konu, hangi etkenin belirleyici
oldugu, ya da en azmdan i'Jncelik ta~tdtgtdtr. Ama siyasal degi~imi ve
giderek devrimi haztrlayan ko~ullar kadar, o orta~ i<;inde onci.ili.ik
i~levini yuklenen toplumsal gi.i<; ya da gi.i<;ler de onemlidir. bnculi.igun
toplumsal smtflarda mt, yoksa siyasal se<;kinlerde mi oldugu konusun-
da da farkh g6ri.i~ler vardtr.

a) Degi~mede Belirleyici Etken

Toplumsal degi~me konusunda iki temel g6ri.i~ bulundugunu biliyo-
ruz. Toplumsal degi~mede belirleyici etkenin ekonomik oldugunu savu-
nanlarla, siyasal kurumlarm i'Jncelik ve bagtmstzhgmt one si.irenler,
ayn kuramsal <;er<;eveler olu~turuyorlar. Birinci grupta marksistler ha-
reket noktast olarak iiretim birimini altrken, marksist olmayanlar

143
Eskikitaplarim.com
iirctim diizeyine C:'Jnem veriyorlar. lkinci gruba g~meden, ozellikle mark-
sist kuram1 k1saca ammsatmakta yarar var.
Marx'a gor~, toplumsal evrimde itici gi.i~ ya da belirleyici oge,
i.iretim teknikleridir. Oretim teknikleri i.iretim bi~imini, yani i.iretimle il-
gili kurumlan ve iizellikle de miilkiyeti belirler. Oretim bir;imi ise, siya-
setin de ic;inde bulundugu bir dizi kurumu kendi gereklerine uygun ola-
rak bir;imlendirir. Belirli iiretici giir;ler belirli bir i.iretim bil;imini, i.iretim
bi~imi belirli bir s1mfsal ya(ny1, toplumsal s1mflar ~rasmdaki gii~,
denge ya da dengesizliAi de belirli siy~sal kurumlan yarahyor demek- ·
tir. Siyasal kurumlar da, bir kez olU§tuktan sonra altyap1 iizerinde etki
yaparlarsa da, bu durum, siyasal kurumlann altyap1 tarahndan belir-
lendigi gerr;egini de~§tirmez.
Marksizmde, siyasal kurumlarm s1mf ~atllimalar1 sonucunda,
ekonomik gi.icii elinde bulunduran ..egemen smrf'm gereksinmelerine
giire, o sm1hn ayncabklar1ru koruyacak bi~imde olU§tUiu gofiiliii bulu-'
nur. Ekonomik etkenler i~inde i.iretim di.izeyine, yani ..ekonomik
gcliljmiljlik dttzeyi·ne oncelik verenler ic;tnse, siyasal kurumlar bu
ekonomik diizeyin gereklerine g6re bir;imlenirler.
Walt W.. Rostow, ekonomik giir;lerle siyasal giir;ler arasmdaki
baglantlYJ, dolayJS1yla ekonomik yap1-siyasal yap1 ili§kisini Karl Marx'
dan farkh bir bic;imde kuruyor. Ekonomik geli§me derecelerine g0re top-
lumlan be§ gruba ay1rd1ktan sonra, biiti.in toplumlarm bu a§ama-
lardan ger;tigini one si.iri.iyor. Rostow'a gare, her llliamaya uyan siyasal
model farkh olmak zorundadu. Ekonomik giic;ler degi§tik,.:e, toplumsal
ve siyasal gur;ler de degi§ecegi ic;in, eski siyasal model yeni ekonomik
model kar§JSmda yetersiz kalacakhr.
Siyasal Kurumlann toplurnsal-ekonomik yap1 tarafmdan belirlen-
digi gfnii§i.ini.i payla§anlar, ozellikle Bat1b toplumlarm evrimlerinden
esinlenmi§lerdir. Bu, toplumlarm daha c;ok kendi i,.: dinamikleriyle
degi§ime ugrad1klar1 donemler ic;in gec;erli bir gozlemdir. Oysa toplum-
lar aras1 ili§kiler arthk~a, toplumsal-ekonomik geliljmede geri kalrnl§
olanlar, geli§mi§ olanlardan giderek daha fazla etkilenmeye ba§la-
ml§lardlf. Geri kaliiU§bk kiSu dangi.isiiniin kmlmasmda, ya da geli§-
mi§lere yeti§me c;abalanmn h1z kazanabilmesinde, siyasal kurum ve
~.iire,.:lerin bir hareket noktas1 olu§turabilecegi inane! dogmu§tur.
Ustelik, altyap1 de~i§ti~i halde siyasal kurumlarm degiljmemekte diren-
meleri ve toplumsal-ekonomik degi§me i.izenrde etkili olmay1 si.irdur-
144
Eskikitaplarim.com
melerine de rastlanabilmektedir. Sovyet modeli ge~mi!lte bunun en belie-
gin omegini OllJliturm~tur.
Ekonomiye kar'ii siyasetin ~nceligini savunan, siyasetin ekono-
miye yon verdigini one siiren kuramlarm en onemlisinin Raymond
Aron'a ait oldugunu soyleyebiliriz. Aron, marksistlerin kapitalizme
ozgii sayd1klan birr;ok niteligin ashnda sanayi toplumlarmm ortak
i'Jzellikleri oldugunu vurgulayarak i§e ba~hyor: "Marx, kapitalizmin
temel ozelliklerinden birisinin sermaye birikimi oldugmw vurgulu-
yordu. Oysa biz bugiin kesinlikle biliyoruz ki, bu biitiin sanayi top-
lumlarmm ortak bir ozelligidir. Dahtl ~k iiretmek isteyenler, giderek ar-
tan Ol~iilerde sermayeyi makineye yat~rmak zonmdad~rlar. w
Aron'a gore; .kapitalizm ile sosyalizm arasmdaki temel fark, bi.i-
yi.ime modellerinin farkhhgmdan kaynaklanmaktadu. Buyi.ime mo-
dellerinin farkbhg1 ise, siyasal kararlarm farkhhAmdan dogmu§tur.
Sovyet Devrimi nin olU§umunda ekonomik ko§ullann rolii olmakla bir-
likte, asd roli.i siyasal ko§ullar oynaml§tlr. Marx'm ongordi.igii eko-
nomik ko§ullar olgunla§mad1~1 halde, devrim gerc;ekle§mi§tir. Sovyet
ekonomisinin bir,.:ok ozelligi ise, Parti'nin ve onun idealojisinin bir
i.iriini.idi.ir: HSooyet ekonomisinin planlanmas1, parti yiinetidlerinin ald1g1
kararlann dogntdan sonucudur. Bll kararlar, siyasal olarak adlandmlan
iizel toplumsal sistem i'inde almmaktad1r...
Aron sadece ekonomiler arasmdaki farkm degil, aym zamanda
toplumsal bir,.:ok farkm da siyasal yaptdan kaynakland1gm1 savunu-
yor: Ti.im toplumlar bireyler ve gruplar a~JSmdan karma§lk bir yaptya
sah~ptir. Ti.im toplumlarda gelirler ve yetkiler ac;tsmdan farkhbklar
vard1r. Gelirleri, ya§am bi<;imleri ve dfuii.inceleri az ,.:ok birbirine ben-
zeyen gruplar biitiin toplumlarda bulunur. Ama Bat1' da bu gruplar
orgiitlenme hakkma sahipken, Sovyetler Birligi!nde bu haktan yoksun-
durlar. Bu temel aymm ise, tamamen siyasal niteliklidir.
Raymond Aron, siyasetin ekonomiye anceliA:inin c;ok ac;tk ol-
dugu karusmdad1r: ;,c;ag1m1zda, sanayi toplumlarmrn Jarkll tiirlerini
kar~1laljtlran herkes, her sanayi toplumu tiiriiniin ozelliginin siyasetten
geldigini goriir (... ). Bir,ok ortak ozelligi olan 'agda~ sanayi toplumlar~,
oncelikle kamusal iktidariarrn diizenlenmesiyle birbirlerinden aynlrrlar.
Bu diizenleme de daha sonra ekonomik sistemin ve gruplar aras1
ili~kilerin bir~k iizelliklerini pe~inden siirilkler. lnsan a~ISmdan siyaset
ekonomiden daha iinemlidir, otoritenin diizenlenmesi, y~m bifimini top-
145
 lunmn di,~er yanlarmdan daha fazla ilgilendirir. ·
b) Toplumsal Samflar ve Se.;kinler
Degi~mede belirleyici etkenin ekonomik ya da siyasal olu~u kadar,
6nciiliik i!?levini hangi toplumsal giiciin yerine getirdigi de 6nem ta!?tr. .
Toplumsal stmflarla, siyasal se<;kinlere onem veren g6rii§ler bir ke~
daha giindeme gelir.
Marksist kurama giire, toplumsal ve siyasal degi!lmenin itici giicii, ·.
toplumsal stmflar arnsmdaki <;atl~madtr. Bu <;atl~may1 ise, i.iretim
ara;:;lanmn iizerindeki ozel mUlkiyet dogurur. Oretim ara;:;larmm oze/ .
miilkiyeti rekabeti, rekabet biiyiik bahgm ki.i<;iik bahgt yutmasm1 ve
sonuc;ta ti.im i.iretim ara<;lanmn kiio:;tik bir varhkh azmltgm elinde top-
lanmastm ka;:;mtlmaz ktlar. Kii~iik varhkh azmhk, bu yoldan
va.rhkstz bir ;:;ogunlugun iiretici gilciinti s6miirmii1l olur. Boylece de,
iiretim ili~kileri giderek smtf ili!jkilerine donii~iir. Bu ili~kinin bir
yanmda sermayeye ve iiretim ara~lanna sahip bir s1mf, ()teki yamnda
ise emeginden ba~ka satacak ~yi bulunmayan bir ba~ka stmf yer 'ahr.
Somiiriilen smtflarm varhkh smtflan devirmek i;:;in verdikleri ugra~,
tarihin itici giici.idi.ir. Toplumsal de,qi~nie ve devrim bu itici giici.in
i.iri.ini.idi.ir.
Marksist kuramnlar, 6zellikle sanayi toplumu a~amasmda, iki
temel smtf arasmdaki ;:;eli~kilerin biiyi.ik bir a<;tkhk kazandtgmi savu-
nurlar. Sanayile!?me, bi.iy i.ik <il;:;i.ide sermaye, makina ve insan gilci.ini.in
bir araya gelmesini gerektirmi~tir. Varhkh Simfm elinde biriken ola-
naklar ne kadar bi.iyi.ikse, fabrikalarda bir araya gelen i~c;ilerin say1s1
da o i1l;:;iide btiyiiktiir. lki smtf arasmdaki u z la~maz .;att§ma, kapitalist
toplumda, tarihin hi;:;bir d6nemind~ olmadtgi kadar belirgin duruma gel-
mi~tir.
Marbist kuram, i~9i Slllljina tarihsel bir i~lev yi.ikler. Kapitalist
toplum di.izenindeki rekabet, daha <;:ok kar edebilmek amaClyla i~c;ileri
surekli yoksulla~tmr. Aym i:ji daha ucuza yapmaya haz1r i~siz kitle-
ler bulundugu surece, i.icretlerin bogaz tokluguna kadar dii~mesi
ka;:;mt!mazdtr. Fabrikalar ;:;ok say1da i~c;inin bir arada ya~amasma
neden oldugu ic;in, i~~i stmfmm durumun bilincine varmas1 kolayla~tr.
Sonunda egemen kapitalist smtfa ba§kaldtran i§o:;i smtfl, devrimi
gen;ekle§tirecektir. Oretim ara.;lannm ()zel millkiyeti kalkmca s6murii
kalkacak, o s<imi.irtiyi.i siirdiirebilmek i~in var olan devlet basktsma ge-
l y6netici smtfa s1zmas1 ya da c;:ah!?an kesimler arasmdaki i~birligine gi-
146
Eskikitaplarim.com
rek kalmayacak, uzla§maz <;;eli~kilerin bulunma:dtgt yeni bir toplumsal
di.izen dogacakhr.
Marx, egemen stmflarm ideolojisinin i~c;:i smtflm uyuttugunu,
onun ger;:;egi gormesini engelledigini savunur. Bu nedenle de, i!l.;i
smtfmm bilinc;:siz ayaklanmalan bir devrim yaratamaz. Oyleyse i~~i
sm1fma sosyalistlerin yardtm etmesi gerekir: "Sermaye ve toprak
i~verenlerin miilkiyetindedir. l$9inin ise, bir mal gibi satmak zorunda bu-
lundltgit emeginden ba~ka bir $eyi yoktur. Biz, bu sistemin sadece tarihin
belirli bir evresini ollt$lltrdugww, yok olacag1111 ve yerini dalra iistiitl bir
topl11nrsal diizene bzrakacag1111 vurguluyoruz ... l$fi szmjr, nereye vara-
caguu bilmc:den kendilWnden harekete ge~er. Sosya/ist/er bu lrareketi ya-
ratmad!lar, sadece i:;~ilere hareketin ozellW ve ama9larrnr aulattrlar."
Karl Marx'm ;:;ok ac;:tk olan sozlerinde de goriiyoruz ki; marksiz-
me g<>re toplumsal degi~menin ve devrimin ana giicii i!j.;i s1mft, yardtmcl
gi.ici.i ise devrimci sosyalist harekettir .. Ba!lka bir deyi!lle; toplumsal
stmflann oynadt~ rol, siyasal s~kinlerin roliinden daha onemlidir.
Gene marksist kuramctlardan olan Nicos Poulantzas ()zellikle
"egemen smrj" kavramtm on plana ~tkanyor. Egemen smtf, kendisine
ya rdtmct olan toplum kesimleriyle birlikte bir "iktidar blogu" olu!l-
turur. Bu blok i<;inde, ekonomik gi.ice sa hip bulunan egemen smtfm yam
stril, devlet ayg1hm i~leten kadrolardan olu~an bir de "yoHetici kesim"
vardtr. Yi)netici kesim, egemen stmfm ;:;tkarlanm savunabildigi gibi,
bazt durumlarda ge<;i~ dbnemlerinde, yonetici kesimin goreli bir
bagtmsJzltga sa hip oldugu sbylenebilir. (Eski egemen smzj giicilni.i yiti-
rirken, yeni egemen sm1fm heniiz ipleri tamamen eline ge.;irememi~
olu!i unun yarattlgt denge, bu duruma olanak saglar.)
Marksist kuramm bo~luklanndan hareket eden Ralp Dahren-
dorf ise, toplumsal degi!?meyi o:;ah~an gruplar arasmdaki gil;:; dengesinin
degi~mesine baglar. Toplumsal ya~amm oldugu her yerde mutlaka
<;atl~ma ve <;ati~mamn oldugu her yerde de ka<;:mtlmaz olarak degi~me
olacakt1r. Dahrendorf'a giirt;" degi!lme, yi)netici kadrolardaki degi~meyle
ba ~ lar. Yilnetici kadrolardaki degi~me, ;:;tkarlarda ve degerlerde degi~­
meyi ka;:;mtlmaz ktlar.
Dahrendorfa gore, bu temel degi~me mode linin yam s1ra iki fark!'l
degi~me bic;:imi daha olanakltdu. Yonetilen srnzjtaki bazt ogelerin
147

dilmesi durumunda, degif?me evrim bic;iminde ortaya c;tkar. Yonetic'
smtfm zaman.la .~ar~tt ~tmf"~a da smtflann diif?uncelerini uygulamay_!·
baf?lamasi da uc;uncu b1r deg1~me bic;imidir. Bu son iki durumda c;ahf?m ·.
yu~u~ar .. <;:ah~mayi.se~tle§tiren ortamlar §iddet kullammm1, yap1sa ·
degi§memn h1zh ve koklu olmasm1 giindeme getirir. ,,
Toplumdak~ c;eli~kinin se~:·~
. temel s1mf!ar arasmda olmaktan c;ok,
km azml!kla sec;km olmayan c;ogunluk arasmda oldugu gbru~unun, Pal
re~o'da~ beri c;e§i.tli k~ramlann temelini olu§turdugunu biliyoruz. Parej
to ya gore, sec;kmlenn giderek nitelikc;e zayiflamalan ya da saytc•
azalmalan, onlann yerini ba§kalannm almasma uygun bir ortanj
haz1rlar. Eger sec;kinler, toplumun alt tabakalannda ortaya c;1kan e~
ba§anhlan aralanna alabilirlerse "serkinlerin dolar;zml" surer. 6zel;
likle yb~etici sec;kinlerin, kendi aralannda kahlmaya elveri§li nitelik~
!ere sah1p bulu~anlara bu olanag1 tammamalan durumunda ise, iktidar
kavg~si sertle§lr ve sec;kinlerin toptan degi§imi olay 1y!a kar§Ila§Ihr.
Devnm budur.
_. Gerek Pare.to ve gerekse Mosca toplumsal simflann sadece sec;-
kmler arasmdaki
.. kavganm destek gucunu olu"_·turdug"u
., ·· ·· .. .. savu•
goru§unu
nurlar. Yonetenler degi§ebilir, ama yi'>netilenler hep aym kalacaklardtr ..
<;:agda§ siyaset biliminin, hem toplumsal smtflar hem de sec;kinle~
g.erc;egme yer verdigini sbylemek yanh§ olmaz. Toplumsal simflarm
siya.s~ll degi§imdeki rolii ne kadar yadsmamazsa, sec;kinlerin aym
d.egt§Imde ~~nad1klan rol de gi'>zard1 edilemez. Sec;kinlerin toplumsal-
siyasal degi§Ime etkiJerinin uc; yoJdan gerc;ekle§tigini sbyJeyebiJiriz:
(1) Serkinler, ic;inde bulunduklan toplumlardaki karar alma
surec;lerinde. i'>nemli bir ag1rhga sahiptir. Siyasal-toplumsal duzeyde!Q
kararlardak1 agirhklanyla, ya degif?meyi h1zlandmr ya da yava§-'
~~tiel ybnde et~i yap.arlar. Guy Rocher bu durumu §Ciyle tammhyor:
Top/urns~/ degz$meyt veya o de,~i§meye direnci, ozellikle etkili alan ya
da stratejlk konumlarda bulunan re§itli ki:;ilerin aldtklan kararlarm bir
sonztcu saymak o/anaklzdtr". 6nemli kararlar stmrh say1daki ki§i ta-
rafmdan ~hmrlar. _0smul! say1daki ki§inin aldigi karar ise, k1sa ya
da uzun surede tanhsel geli§imi etkiler. Sec;kinler uzerindeki 51mfsal et-
ki!er, aldiklan tum kararlann tamamen bag1mh oldugu anlamma gel-
rnez.
(2) Toplumsal kuramlan ve ya§am kp§ullanm dogrudan etki-
·•
148 Eskikitaplarim.com
leyen kararlann yams1ra, o karar!an etkileyen kii.ltii.rel ve toplumsal
psikolojik ortamm yaratilmasma da sec;kinler katk1da bulunurlar. Du-
rumlann bilincine vanlmasmda, sorunlara yakla§Imda hep bu tii.r
katkllann etkisi hissedilir. Toplumu ilgilendiren kararlar, ki.ilhirel ve
toplumsal-psikolojik ortamla az c;ok uyum ic;inde olmak zorundad1r.
Kararlarm etkisi kendisini c;abucak duyurabildigi halde, sec;kinlerin
bu tii.rden katk!lannm sonuc;lan hemen gCirulmeyebilir. Bir ideolojinin
hazulanmasi, yayilmast ve etkisini g()stermesi uzun zaman ister. Ama
bu etki genellikle uzun omii.rludur. Gelecekteki birc;ok karar, bu c;ok
iinceleri yapilmi§ c;ah§malardan etkilenecektir.
(3) Sec;kinler dii.~ii.nce ve davram§lanyla toplumun belirli kesim-
lerine ve bazen de tumi.ine c;ekici gelirler. Belirli i:ilc;ulerde de olsa, onla-
ra benzemek egilimi dogar. Onlara benzemeden sec;kinlerin arasma
kahlmak olanag1 yoktur. lktidar sec;kinleri, taklit edilecek modeller
olu§tururlar. lktidara yakla~mak isteyenleri, gelecegin sec;kinlerini et-
kileyerek, siyasal degi§ime bu yoldan da katk1da bulunmu§ olurlar.
<;:agda§ toplumlardaki farkhla§ma, degi§ik toplum kesimlerinin
si'>zcii.lii.gii.nii. yii.klenen yeni sec;kinlerin ortaya c;1kmasi sonucunu do-
gurmu§tur. Yi'>netici sec;kinlere ko§ut olarak ortaya c;1kan i~c;i sec;-
kinler, c;iftc;i sec;kinler, kadm sec;kinler, i'>grenci sec;kinler, asker sec;-
kinler ve benzerlerinin, temsil ettikleri toplum kesimlerinin gereksinme-
lerine uygun ideolojiler geli~tirmeleri dogald1r. Bi'>ylece se<;kinlerin
c;oklugu ideolojilerin c;oklugunu, ideolojilerin <;oklugu da c;ah~malarm
artmas1 sonucunu yarahr. Toplumsal ve siyasal degi§me hizi artar.
c) iktidarm El Degi§tirmesi
iktidann el degi~tirmesi, siyasal degi§menin i)nemli bir a§amasmi
olu~turur. Bu nedenledir ki, bu el degi~tirmenin hangi sii.rec;lerin etki-
siyle gerc;ekle~tigi, siyaset biliminin ana ilgi alanlarmdand1r.
Daha i'>nce de vurguladigimlz gibi; bir rejimin karar!zlzgz (istik-
ran), toplumdaki guc;ler dengesini iyi yansitmasi ile dogru orantihd1r.
1ktidann en guc;li.ilere verilmesiyle, iktidann d1~mda kendinden daha
~uyuk bir gii.c; kalmayacag1 ic;in, devletin otoritesi ve rejimin sii.rekliligi
gii.vence altma ahnm11_1 olur. Demokrasilerde en c;ok oyu alanlarm ikti-
dara getirilmeleri altmda yatan varsay1m, en c;ok oyu alanm toplumda-
ki en guc;lii destege sahip bulundugu varsayirrudir. Eger -§U ya da bu ne-
denle- en c;ok oyu en buyuk gii.c;ler toplayamami§larsa, demokratik rejim
149
 tehlikede demektir. iktidarm d1~mda kalan gii~ ya da gu~ler, devletin
otoritesinin ve toplumsal bar~m surekliligini tehlikeye sokarlar.
Bir siyasal iktidann toplumsal gii~ler dengesine uygun bi~imq~j
olu~mas1 da sorunu siirekli olarak ~ozmez. <;:unkii toplumsal ko~ullal
degi~tik~e, toplumdaki gii~ dengeleri de degi~ir. Saghkli bir siyasal s~l
tern, giic; dengelerindeki degi~iklige ko:jut oiarak siyasal iktidanri ~
degi~tirmesine olanak veren kurallan ve siire.;Ieri i~eren bir sistemdir~
Toplumda, iktidarda bulunanlardan daha biiyiik bir gii~ ya da gii..l~
olu~mu~sa, "rejim i(inde" bir bunahm giindemde demektir. Ama reji:mirl~
kurallarma gCire iktidar -bu yeni gii~ler dengesini yans1tacak bir;imd~
el degi!?tiremiyorsa, yani rejimin kurallan bu yeni gii~lere iktidar yohi~
nu t1kam1~ ise, bunahm rejim i~inde olmaktan ...kar "rejim iizerine" ka;
yar. Bu yeni gii~Jerin iktidara gelebilmeleri i~in, rejimin degi~m~l
ka~m1lmaz olur. 0 yeni giic;ler, 6niinde sonunda rejimi degi~tirirler; ken!.
dilerini iktidara getirecek ve orada tutabilecek bir c;er~eveyi kuru~
la~tmrlar.
Gene! olarak kabul edilen modele gore, rejim demokratik olsun ol- ·
masm, siyasal iktidarm belirlenmesinde ekonomik iktidar, yani ekono-
mik giicii ellerinde bulunduranlar biiyiik onem ta~1r. Ama toplumsat;
giic;ler dengesini sadece ekonomik etkenin belirledigini sanmak ..;1
ozellikle ~agda~ toplumlarda- yanh~tJr. <;:agda~ sanayi toplumlarmda. 1
"ekonomik iktidar" kavrammm yamna bir de "toplumsal iktidar" kaV•·~
. I
ranuru eklemek gerekmektedir. · ·
:!
Siyasal iktidann belirlenmesinde ekonomik gi.icii tek etken saymak,~
bizi, ekonomik iktidarm d1~mda kalan bir toplumsal s1mf ya da
stmflar birliginin, hi~bir zaman iktidara ula~amayacaklanm one siir-
meye gotiiriir. Oysa ekonomik giiciin r;ok daha belirleyici oldugu ortam-.
larda bile, yap1sal ya da donemsel ekonomik bunahmlarda, ekonomik
iktidann siyasal iktidan denetimden ka~1rmas1 olas•hg1 ortaya r;•kar.
<;:unki.i, ekonomik bunahm donemlerinde, toplumsal diizenin r;arklan,
kar:jila§llan sorunlan ve kitlelerin beklentilerini kar§Iiayamaz duru-
ma gelir. Ekonomik giice dayananlar zay•flarlar ve toplumdaki destek-
leri azahr. 0 giir;siizli.ik, ~·karlarm• koruma endi~esi ic;inde, onlar1
baskr ve §iddet yoluna iter. Toplumsal patlamalan onlemenin, siyasal
iktidarda kalabilmenin ba§ka ~aresini bulamazlar.
Toplumsal di.izenin §U ya da bu ol~i.ide deg~mesini isteyen giic;ler
ir;in, siyasal iktidara ula§ma yolunun genellikle ekonomik bunahm '
Eskikitaplarim.com
150 \ 151
dbncmlerinde ar;!lmas1 bundand1r. <;:i.inki.i duzendeki r;arklann dogal
i~levlerini yerine getirebildikleri ko~ullarda, duzen, sorunlan
r;i)zebilecek, gcreksinmeleri "kabul edilebilir" bir diizeyde kar~llaya­
bilecek olannklara sahiptir ve dolay1slyla da "egelllCII swzf" gi.ic;:ludur.
Bu r;iizumleme bizi, diizen degi~ikligi 6nerenlerin hir;bir zaman ra-
hat ko~ullarda siyasal iktidar olamayacaklan gerc;:egini kabule gii-
ti.iriir. Ama bir kez. oraya ula~hktan sonra, sJmfsal tabanlanm gur;-
lendirecek ad1mlan atmak, "cgemen simf'm giici.inii k1rarak egemenligini
sona erdirecek bir siireci harekete ger;irmek ya da hizlandtrmak ola-
nagma sahip olabilirler. Ba~ka bir deyi~le, s1mfsal tabanlarmm top-
lumsal ve ekonomik iktidan ele ger;irmesini kolayla§hrmak ar;1smdan,
siyasal iktidarlar baz1 6nemli olanaklar saglarlar.
Ekonomik iktidara sahip olmad•g• halde, bir toplumsal gii<; bir-
ligine siyasal iktidar olanagmt saglayan gii~ "toplumsal iktidarHdu.
Baz1 kuramsal c;ozumlemelerde bir Ol<;iide unutulmasma kar§m, "top-
lumsal iktidar" kavram1, c;:agda~ <;ogulcu toplumlarda biiyiik bir i'lmim
kazanml!lhr.
Marksizmin ana kuramcdan da, kapitalist bir toplumda bile, ill<;i
s1mfmm gucunun, toplum ic;indeki siyasal oramndan kat kat daha
biiyi.ik oldugunu vurgulamak geregini duymu~lardt. Bu bir yandan,
i~r;ilerin uretim surecinde oynad!klan rollin bneminden, bte yandan da,
bilinc; duzeylerinden ve <irgiitlu olu~larmdan kaynaklanmaktad1r .
Oyleyse, bilinr;li ve 6rgiitlu bir i~r;i s1mfmm oyu ile, bilinc;siz ve or-
gutsiiz, iiretim surecinde aym derece <>nemli rol oynamayan dagtmk
Sintfsal kdkenJi ki~iJerin oyJanmn aym ag1rhkta olamayacag1 a<;Ikhr.
T1pk1 ekonomik iktidarm sahipleri gibi .. .
Eger "topl11msal iktidar" kavram1 soz konusu olmasayd1, "l!kono-
mik iktidar"1 temsilen say1sal <;ogunlugu saglayan ve "siyasal iktidan"
ele gec;irenlerin egemenliklerinin hir;bir bic;:imde kesintiye ugramamas1
gerekirdi. Oysa bu bir;imde olut?an siyasal iktidarlann, toplumsal ikti-
dann ortaklanm gcizoniine almadiklarmda yikdabildiklerinin or-
nekleri r;oktur. Bu gibi durumlarda, ekonomik iktidara sahip olanlarm,
yc:ni "egemcn smiflar"m yaphklan ~ey, siyasal iktidarm yeni sahiple-
rini kendi dogrultularma girmeye zorlamaktan ibarettir.
Demek ki siyasal iktidar, ya ekonomik ya da toplumsal iktidara
dayanmak zorundad1r. "Egeme/l" olarak adlandmlan Simflarm d!§ln·
da kalan toplum kesimlerinin, dzellikle i1?r;i s1mfmm, niceljk ve nite-
lik«;e yeterli bir tlrgiitlenme diizeyine ula~madigi durumlarda, top-
lumsal iktidar da ekonomik iktidann yoriingesinde demektir. Bu gibi
durumlarda, ekonomik iktidan elinde bulunduran s1mflan, demokratik
hak ve tlzgiirliiklere sayg1h olmaya zorlayacak hi«;bir gii<; yoktur.
Toplumsal ban~ -bir avu<; aydmm huzursuzluguna kar~m- o dfmem
i<;in siirekli ve saglamdrr.
Tersine, ekonomik bunahm doneritlerinde toplurnsal iktidann siya-
sal iktidar iizerindeki etkisi artar ve ekonomik giiciin temsilcisi olarak
siyasal iktidara ulafianlar bile, toplumsal iktidara sahip olanlara
biiyiik odiinler vermek zorunda kahrlar. 1ktidarlanm "ban~«;1" yoldan
korumantn ba~ka bir c;aresi yoktur. Toplumsal iktidar dengesine ters
diifien, ama ekonomik iktidara dayanarak say1sal <;ogunlugu saglayan
ve siyasal iktidar olanlar, toplumsal patlamalan 6nleyemezler.
Kufikusuz ki, toplumsal iktidarm tek sahibi, <irgut ve bilinc; diize-
yi ne olursa olsun, i~c;i stmfl degildir. Diger bask1 gruplanmn ve bu
arada 6zerk anayasal kurulu~lann da belirli bir ag1rhklan vard1r. Bu
agtrhk, onlann kurulu toplumsal diizenin i~lemesi baktmmdan ta~l­
dtklan tlneme bagh olarak artar veya azahr.
Ekonomik iktidann, yeterli bir kalkmma htzmt saglayabildigi ve
bu gruplann beklentilerine yamt verebildigi oranda, toplurnsal iktidar
i<;inde de kendine uygun bir denge saglamas1 olanakhdtr. Bunlar,
diizenin giic;lii oldugu, ekonomik iktidar-toplumsal iktidar-siyasal ikti-
dar iic;liisiiniin aym giic;ler tarafmdan denetlenebilmesi sonucu, toplum-
sal ban~ ve siyasal kararhhgm siireklilik kazand1g1 donemlerdir. Ama
ne zaman ki ekonomik iktidar bunahm ic;ine dii~er; "egemen smrflar"
toplurnsal iktidar ic;indeki desteklerini i~c;i sm1fma ve onun siyasal
orgiitiine kaphrabilirler. Siyasal iktidar say1sal <;ogunlugunu korusa
bile, toplumsal ban~1 koruyamaz.
Sanayile~menin ileri bir diizeye vard1g1 iilkelerde, toplumsal ikti-
dar i<;inde siirekli olarak etkisini koruyan giic; i~c;i smlftdtr. Ama ifi<;i
s1ru~n mesleksel orgiitleri kendi aralannda birle~ememi~ ve kendile-
rinden yana olan siyasal orgiitle biitiinle~ememi~lerse, bu durumdan
ekonomik iktidann temsilcilerinin yararlanmas1 ka<;tmlmazd1r. Ekono-
mik iktidar kendi siyasal orgiitii ile biitiinle~tigi i<;in, siyasal iktidara
da ege'men olacakhr. bysa omegin, toplumsal iktidar ile sol partilerin
biitunle~tikleri 1skandinav iilkelerinde, siyasal iktidar genellikle ters
yonde belirlenmektedir. Bilinc;li ve orgiitlii bir ifit;i sm1fmm tam
152
Eskikitaplarim.com
destegini saglam1~ olan sol partiler ise, kar~1 gii<;ler zorlamad1k<;a, "de-
mokratik sol" yelpazeden kolay kolay sapmamakta ve ban~r;1 yon-
temlerden uzakla~mamaktadtrlar. Sosyalistlerin ban~<;l yollan yad-
stdtklan i.ilkeler, genellikle i~c;i s1mfmm mesleksel 6rgiitleri ile gii«;lii
bir sol partinin butiinle~mesinin ger<;ekle~emedigi ya da ban~r;1 yollarm
hkanrru~ oldugu iilkelerdir.
Tiirkiye gibi sanayile~menin belirli bir a~amasma varm1~ iilke-
Jerde de, i~~;i Slllljmm giicii farkh bir diizeyde oldugu halde, benzeri bir
durumun var oldugunu goriiyoruz. Toplumsal iktidar i<;indeki gii<;
dengesinde i~r;i ilrgi.i.tlerinin agtrhgmm giireli azhgma kar~thk, orta
smlft temsil eden bask1 gruplanmn onemli bir kesimi, ekonomik ikti-
dann sanayile~mi~ iilkelerdeki kadar giic;lii olmamasmm sonucu, zaman
zaman i~<;i smtfmm yamna itilmektedir. Gelifime sii:recindeki iilkelerde
ekonomik iktidann yaptsal giic;siizliigii, giiciinii ondan alan smtflann
ozgi.irliikc;i.i olmaJanm, orta, Slnlflann beklentiJerini kar§tlamalanm
zorla~tumaktadtr . Boylece, thmlt toplumsal adalet istekleri kar~tsmda
bile deh!jete kaptlabilen bir cepheyi temsil eden iktidarlann, orta
stmflarm iinemli bir kesimine de ters di.i~mesi ka<;mdmaz olabilmek-
tedir.
Demek ki, siyasal iktidarm, ya ekonomik iktidara ya da toplumsal
iktidara dayanarak ol~mast s6z konusudur. Toplumsal iktidara karfil
olu~an siyasal iktidarlarm, belirli bir geli~me diizeyine ula~mt~ olan
iilkelerde, toplumsal barlfil sa~lamalan, kitle hareketlerini onlemekte
aciz g<>stermemeleri, otoritelerlni toplumun tiimiine kabul ettirmede
stkmtl ile kan~Ilafimamalan zordur. Toplurnsal iktidann destegine da-
yanarak, toplumsal diizende koklii baZJ deg~iklikler yapmak arnacr ile
olufian siyasal iktidarlan bekleyen en onemli tehlike ise, ekonomik ikti-
dan ellerinde bulunduran smtflann direncidir. Bu, en azlndan ba~­
langt<; donemi ic;in, ekonomik sorunlann artmast anlamma gelir.
2. DEVR1M ·SOSYOLOJ1Sl
(.:ok farkh tammlan yaptlsa cia, devrim toplumsal diizendeki
koklii degi~imler anlamma ge!ir. Ekonomik yapzdaki ve siyasal durum-
lardaki degi§meler de bu genel degi~imin parc;aland1r. Bu nedenle dev-
rim sosyolojisi, siya~et biliminin en ilgi <;ekici boliimlerinden birisini
olu~turur. Devrimci d~uncenin devrimci eyleme donii~me siir~cini ve
"153
 devrim-ka;~l devrim olgulanmn bilimse] degerlendirmesini bu ba!?hk
altmda yapacag1z.
a) Devrimci Dii~iince ve Eylem
Devrimci di.i§i.incenin tarihin her d6neminde var olmasma kar-
~Ihk, devrim ancak belirli ko~ullann bir araya gelmesiyle ger~eklef?ir.
Ama buna bakarak, devrimci di.i§i.incenin devrimin gen;ekle§mesinde
roli.i bulunmadJgmi s6yleyemeyiz. Devrimci di.i~i.ince de, devrimi yara-
tan ko§ullann bir par~astdu·. Devrimci ortamm nesnel (objektif)
ko~ullan ne kadar var olsa da, o ko~ullann bilincine vanhnasmda ve
kurulacak yeni di.izenin temellerinin belirlenmesinde devrimci di.i:.:i.ince,
yani devrimci ideoloji onemli yer tutar. Bilin~ iigesinden yoksun top I urn-
sal patlamalar, devrim si.irecine ancak dolayh olarak katktda buluna-
bilen ayaklanmala~ olarak kahrlar.
Devrimci di.i§i.ince, tarihteki her devrimden esinlenen bir birikim-
dir. Her yeni devrimci ideoloji de, o birikimden yararlamr, ondan baz 1
iigeleri ta~tr. Frans1z Devriminden Amcrikan Devrimine, Rus Devrimin-
den, Kemalist Devrimc, Kiiba Devriminden (:in Devrimine kadar, dev-
rimcilerin soy lev ve yaz!lannda bir~ok ortak nokta bulunabilir.
Devrimci di.i§i.ince, i~inde yer aldtgi ideolojiye g()re belirlense de,·
her §eyden (ince, tamamen farkh mutlu bir gelecek i~in, bugi.inkli toplum- ·
sal di.izeni ti.imi.iyle yadsJr. insamn ozgi.irli.igiini.i, e~itligini, toplumun
mutlulugunu ve hak~a bir di.izeni savunur. Bunlar bi.iti.in d6nemlerde,
bi.iti.in toplumlar ve bi.iti.in insanlar i~in onem ta§tyan evrensel ilkeler-
dir. lnsam, toplumsal di.izenin liri.ini.i olan k6ti.ili.iklerden korumak i~in,
o di.izeni yeni temeller i.izerine yeni bafjtan kurmak gerektigi ()ne
si.iri.i:i.ir. ~imdiki di.izen k6ti.i, gelecekte kurulacak olan iyidir. Oyley11e
devnme kan11 ~1kan herkes ki1ti.ili.ige destek olmakta, toplumun mutlu ge-
lecegini geciktirmektedit. Bu nedenle de, o ki~i toplumun di.i§mamd 1r ve
gelecegin toplumunda yeri yoktur.
Devrimci di.i:.:i.ince, yepyeni bir gelecekten s6z ederken, onu bir dlii.§
olmaktan ~Ikarmak ve somutla~tirmak i~in, ge~mi§in yitirilmi~ mutlu bir
d6neminden de destek ahr. Bu, tarihin derinliklerinde kalmakla bir-
likte, gelecegin ideal toplumuna yakm gibi gori.inen bir d()nemdir. Oysa
hazen o sdzi.i edilen d6nemin var oldugu, ya da one si.iri.ilen bir,imde var
oldugu.bile ku§kuludur. Yakm ge~mi~ yads1mrken, uzak bir ge~mif?i
daha IYI kofjuliarda gelecekte yakalamak vaadedilir.
154
Eskikitaplarim.com
Biiyiik dinler de ~evrelerinde devrim yarattlldan i~in ~agda~ dev-
rimci di.i~i.ince ile ge~mitjte peygamberlcrill s()yledikleri arasmda baz1
benzerlikler bulunmas1 ~il§IftlCJ olmamahd1r. Peygamberier de, i~inde
bulunduklan toplumun di.izenini en agtr bi~imde su~luyorlard1. <;:agdatj
devrimciler ise, insanm bugi.inki.i dramm1 ";;eyta n "lara dayandtnrken
gelecekteki "kurtulu~"unun da elinde oldugunu sbyli.iyorlar. Peygamber
gibi, devrimci de, "cennct "e ula~mak i~in insandan ozveri ve ~aba is-
ti yor.
Hangi ko!-jullarda devrimci di.ifji.ince devrimci eyleme ve giderek
devrime d()ni.i~iir? Bu sorunun ~ok kolay ve kestirme bir yamtmm ol-
madJgmt soyleyebiliriz. Ama bu, devrimci bir ortam i~in gerekli
ipu~lanna sahip bulunmadtgJmiz anlamma da gelme'z. Bu konuda ilk
vurgulayabilecegimiz nokta, samlanm tersine, devrimle yoksulluk
arasmda mutlak bir baglantmm bulunmadtgtdtr. Yoksulluk i~indeki bir
toplumda devrim gori.ilmezken, ~ok daha varhkh bir toplumda devrim
patlak verebilir. Ornegin geri kalm1;; iilkclerin yoksul ki1yli.ileri
arasmda, devrime yardimci olabilecek bir batjkaldtrma egilimine rast-
lanmadtgi gibi, geli~mi§ batJh i.ilkelerin kenar mahallelerinde sefalet
i~inde ya§ayan ifjsiz ve yan-i~siz kesimlerde de benzer bir egilime
~ogunlukla rastlanmaz. Oysa varhkh geli§mi§ toplumlardaki yoksul-
luk, digerlerinden daha bi.iyi.ik ve rahats1z edici bir ~eli§ki olu§turur.
Ah§ilmi!-j ve bir anlamda kabul edilmi§ yoksulluk, devrimci bir or-
t<Jm dogurmaz. <;:i.inki.i benzeri ortamlarda ya§ayan toplum kesimleri
i<;in, kendi gi.incel yoksulluklannm di§mda daha iyi bir di.inya umudu
yoktur. Oysa umudun olmadtgi yerde devrim de olmaz; insanlar bu
di.inyaya ybneltemedikleri umutlanm ''i:itc diinya"ya y()neltirler. Hi~
degilse 6te di.inyadaki mutlulugu tehlikeye atmak istemezler. Boyle bir
ortamda, ancak ani ve bnemli olumsuz degi~melerdir ki, patlaytci bir
gerilim yaratabilir.
K-arl Marx, kapitalist toplumda sanayi i.'l~isinin durumunun gide-
rek k6ti.ile§ecegini ve bu koti.ile~menin bir noktadan sonra devrimci pat-
lamaya doni.i~ecegini bngori.iyordu. Alexis de Tocqueville ise konunun
bir ba§ka yamm vurgulamaya ~ah!-jtl:
"Devrim her zaman durunnm daha da kiitiile~mesiylc patlak vermez.
Daha stk rastlanam, agzr yasalara yakmmadan nza gi:istercn bir halkm, o
yasalarm yiikii biraz hafiflcyince :jiddetli bir bir;:imde tepki gi:istermesidir.
Devrimin y1ktzg1 rejim, yzkzlmamn hcmen arkasmda ortaya pkandan
155
11eredeyse her zaman daha iyidir. Dcncyimler bize gosteriyor ki, kotii bir
hlikiimet i~in en tehlikeli an, o hiikiimetin kendi kendisini diizeltmeye
ba§ladLgl andzr. Uzun bir baskz diineminden sonra halkzm biraz rahatlat-
mak isteyen bir prensi kurtarabilmek i~in, dahi olmak gerekir. c;aresiz
o/dugu dii§iiniilerek sabzrla boyun egilen bir kiitiiliik, kurtulabilme
dii§iincesi dogzmca tahammiil edilmez olur."
Bir kurama gore; devrimin gerc;:ekle~ebilmesi ic;:in once toplumda
umutlann dogmasr, sonra da o umutlann yerini dii~ kmkhgma
brrakmas1 gerekir. Ya~am ko~ullannm siirekli diizeldigi bir toplumda, o
ko!?ullarda hrzh ve beklenmeyen bir gerileme olursa, devrimci bir or-
tamla kar!?I kar!?Iya bulunuldugu soylenebilir. Yeni umutiann dogdugu
ve yeni gereksinmelerin kar!?Ilanmasr ~ansmm herkese ac;:rk oldugu bir
toplumda devrim olmaz. Nasil ki, umutlann dogmasma elverecek
d6nemlerden gec;:memi!? olan toplumlarda da devrimin patlak vermesi soz
konusu degildir.
Crane Brinton, ingiliz (1640-49), Frans1z, Amerikan ve Sovyet
devrimlerini kar~rla§hrmah olarak inceledikten sonra, !?U ortak nokta-
lan saptlyor:
(1) D6rt devrim de belirli bir geli§me diizeyine varan toplumlar-
da ortaya c;:Jktl. Bir umutsuzluktan degil, tersine, beklentilerin ger-
c;:ekle~memesinden ve devrimin daha iyi ko~ullar yaratacagr umudundan
dogdu
(2) D6rt l"irnekte de, devrim oncesinde §iddetli Slmf c;:ah~malan
vard1. Ama ayncahkh srmfa kar§I asil miicadeleyi veren en yoksul
smrf degil, ayncahkh srmfa en yakm olanaklara sahip bulunan srmfh.
Aristokrasiyi burjuvazi, yani geli~en toplumsal-ekonomik ko~ullar
ic;:inde giderek giic;:lenen srmf yrktJ.
(3) Devrim 6ncesinde goriilen en dikkati c;:ekici ozelliklerden biri-
si de, aydmlann rejimi tam anlamryla terketmi~ olu~lanycb. Aydm/ar
bir yandan rejimi ve yoneticileri c;:ok sert bir bic;:imde ele~tirirken, ate
yandan da devrimci ideolojinin olw~umuna ve yayilmasma katkrda bu-
lunuyorlardi.
(4) .Hiikiimet organlan, yetersizlikten ya da ihmalden dolap
i!?lemez duruma gelmi!?lerdi. Yeni ko!?ullann yarathgr sorunlan kar!?I-
layarmyorlardi.
(5) Yonetici sm1f, bir zamanlar giiciinii olu!?turan niteliklere, ken-
156
Eskikitaplarim.com
dine olan giivenini yitirmi!?ti. Yonetici sm1fm bir bdlumii devrimci hare-
kete katJlmJ§ti.
(6) Hiikiimet kar§I kaqrya bulundugu parasal sorunlan kesin-
likle c;:ozemeyecegi izlenimini veriyordu. Devletin kaynaklan yetmiyor,
ba§vurulan c;:oziim yollan birbiri pe~isrra sonuc;:suz kahyordu.
(7) Dort ornekte de, halkm ho§nutsuzlugunu g6steren ilk hare-
ketleri hiikiimet giivenlik giic;:lerini kullanarak bastJrmak istemi!?ti. Ama
giivenlik giic;:lerinin k6tii kullamlmasr sonucunda kan§Ikhklar azala-
cagma artmJ§, yayilmJ§h. Zamanla polisten ve askerlerden devrimcilere
kahhinlar olmu§tu. Kalanlar ise rejimi savunmakta eskisi kadar hevesli
davrannuyordu.
Devrimci dii~iince eyleme di.'mii!?tiigii zaman, dii§iince ile eylem
arasmda mutlak bir uyu§ma olamaz. ldeolojinin ongordiikleriyle, toplu-
mun var olan ko!?ullan arasmda, istenilenle yap1labilenler arasmda
he!; zaman bir farkhhk bulunur. Aym !?ekilde, kitlelerin beklentileri ve
istekleriyle, devrimin bnciilerinin gosterdigi hedefler arasmda da bir
fark vard1r. Bu fark ac;:rldikc;:a, devrimcilerin §iddet kullanmalanndaki
zorunluluk artar. Onder bu farkm olabilirlik smmm iyi c;:izdigi olc;:iide
hareket alamm geni§letir, kitleleri yi'lnlendirme olanag1 artar. Ornegin
Mustafa Kemal'in biiyiikliigii, devrimi, hareketin toplumsal tabammn
beklenti ve isteklerinin c;:ok daha ilerisine gotiirebilmi!? olu§undad1r.
Andre Decoufle'nin de vurguladJgi gibi; "Devrim kendine iizgii
bir zihinse/ evren yaratzr. Yalmz bu evrenin incelenmesidir ki, devrimin
nir;in kendi yanda~larz tarafmdan canlz bir ger~ek olarak lzissedilmesi ve
ya§amnaszna kar~zlzk, kar~ztlarz (ve daha gene! olarak da onun dz§mda ka-
lan/ar) tarafmdan sapml§ bir olay gibi kabul edildigini apklar. Bu basit
blr pkar kart?ztilgz gibi goriiliirse, hi~bir §CY anla~zlmamz§ demektlr."
b) Devrim ve Kar~Jt-Devrim
Biraz basite indirerek, devrimi "diizen de,~i;;ikligi" olarak tamm-
layabiliriz. Toplumsal diizenlerin belirlenmesinde ise, en biiyiik etken
teknolojik diizey ve ona bagnnh olarak ekonomik yap1d1r. Ekonomik
giicii ellerinde bulunduranlar ya da denetleyenler, toplumsal ve bu ara-
da siyasal kurumlann, o ekonomik yapmm i!?lemesi ve geli§mesini ko-
layla~hracak bi<;imde olu§masml saglamaya c;:ahf?Irlar. Bunu sadece
kendi <;Ikarlannm degil, aym zamanda toplumsal geli§menin de geregi
157
olarak giiri.irler. (,:i.inki.i toplumsal geli~mede itici gi.i~ olan ekonomiyi
kendileri temsil etmektedirler. Eger ekonomik iktidan temsil eden bu ke-
simlere -ah~Ilrm~a uyarak- "cgemcn snuf" dersek, bir toplums<li
di.izeni belirleyen temel iil~i.iti.in "cgcll!c/1 szmf" oldugunu siiyleyebiliriz.
Bu stmfm nitel venice] iizellikleri, toplumsal bir di.izenin yaptsmm ve
i~leyi~inin bic:imlenmesinde tek degil a rna "ana" etkendir. Her di.izen
dcgi~ikligi istegi, ~u ya da bu iil~i.ide ekonomik iktidann el degi~­
tirml'sinin, dolaytstyla da duzendeki temel gi.ici.in dcgi~mesinin istenmcsi
anlammt ta~u·.
"Pazar Ekonomisi"nin bi.iyi.ik burjuvazinin egemenligine giitlir-
di.igi.i, kollektivist ekonomilerde ise i.iretim ara~lannm mi.ilkiycti devle-
tin elinde oldugu i~in, egemen stmfm bulunmadtgt iddiast her zaman
dogru c!egildir. Ornegin, i:rretim ara~lanmn yi.izde 90'rnm i)zel sekhirlm
elindt- bulundugu lsvc(te bi.iyi.ik burjuvaziyi egemen srmf olarak kabul
dmek ~ok zor iken; i.iretim ara~larmm kamu rni.ilkiyetindt> bulundugu
Sovyetlcr Birli,~i'nc!e, yi.ikse!<, bi.irokrasi ve teknokrasi, ger~ek bir ege-
men tabaka giiri.ini.imi.indedir.
Oykyse, ekonomik gi.ice sahip olmanrn, ba~k<1 bir deyi~le i.iretim
ara~lannm m(ilkiyetini elinde bulundurmamn, egemen smtfi belirleyen
kesin bir iil~i.it olmacltgrm kabul t•tmek zorundc1yrz. "E:.;cnz£'11 sznzf",
iiretirn ara~lannm mi.ilkiyetim' dcgil, i.iretim ve payla!iim siirecinde b-
rar verme, denetleme, yiinlendirme yetkisine s<1hip bulunanlardan
olu!itnaktadtr. Bu nedenledir ki, herkese yetecek kadar urctilmedik~e,
ekonominin yap1s1 ne olursa olsun, ayncaltkh smtf olgusunu ortadan
kaldtrmak olilnakstzdtr. Ancak i.iretim ve payla~un si.irecindeki brar
verme siire~lerine katrian kitlelerin geni!iligi oramnda, di.'rzenin demok-
ratik old ugu siiylenebilir. Ba~ka bir deyi~le, demokrasi, d uzenin ola-
naklanndan yararlananlann ~oklugu ve yararlan payla~manm hak-
c:ahgi iil~l.isi:rnde ""ilcri"dir.
Eski dildeki "inkzlap", "ilztilal" ve "zslahat" siizci.iklerinin kar~dt­
gmda yeni dilde sadece "dcvrim" sCizci.igi:mi.'m kullamlmasmm, ~ok cid-
di bir kavram kan!?tkhgma yo! a~ttgmt s(iyleyebiliriz. ihtilal, siyasal
iktid<~nn stmfsal yaptsmm degi~mesidir; yani, farklt toplum kesimleri-
nin temsilcilerinin iktidara gelmesi bir anlamda ihtilaldir. Biiyle bir
degi~ikligin mutlaka !?iddet yCintemleriyle ger~ekle~mesinde bir zorun-
luk olmadtgt ise, en azmdan kagtt i.izerinde ge~erlidir.
Styasal iktidann yeni sahipleri i~in, izlenebilecek iki yol siiz ko-
158 Eskikitaplarim.com
nusu olabilir: Ya ekonomik iktidann olanaklanm, yeni siyasal ikti-
dann toplumsal tabanmm ~tkarlan dogrultusunda srmrlandtrmak, ya
da -bir si.ire~ i~inde- dogrudan ekonomik iktidann Sl!Ufsal yap!Sll11
d'egi~tirmek, yani ekonomik gi.ici.in el degi!!tirmesini saglamak.
Ekonomik iktidann stmfsal yaptst, siyasal iktidann yaptsma uy-
gun olarak degi~tigi ve ikisi arasmda (izde~le~me saglandtgt zaman,
devrim ger~ekle~mi!i demektir. Devrim, anltk bir degi~me degil, uzunca
bir si.irecin i.iri.ini.idi.ir. Bu si.ireci olu~turan birikimlerin birimi ise, eski
dilde "zslahat ", !?imdi ah~dmt~ kart?thgr ile "reform" d ur. Reformlar
di.izendeki par~asal kiikli.i degi~imler anlamma gelir. (Dilde reform,
dinde reform, egitim di.izeninde reform, vergi sisteminde reform, ban-
kacrltk duzeninde reform, dt!i ticarette reform, yerel yCinetimlerde re-
form, devlet ytinetimlerinde reform gibi ... ) "Yeniden bil;imlendirmc" ya
da "ttcniden diizenlcmc" demek olan reformlann bir araya gelmesiyle
olu~~n nice! birikim, bir noktadan sonra di.izenin niteligini degi~tirir.
Kemalizmi anlahrken de vurguladtgumz gibi; nastl bir devrim
tanrmmdan hareket edersek edelim, devrimleri ikiye aytrarak inceleye-
biliriz: Birinci grupta, bir evrim sonucu olu~an devrimler vardtr.
Fmnszz Dcvrimi, bunlann en i.inli.i iirnegini olu~turur. Ko~ullar ve
toplumdaki gu~ dengesi degi!?mi~, ama eski ko~ullara giire olu~an ve eski
gi.i<;- dengesini yansttan toplumsal ve i'>zellikle de siyasal kurumlar
degi~memekte direnmi!i, toplumsal-ekonomik geli~meyi zorla~ttrmaya
ba~latnt!ilardtr. Burada siiz konusu olan, eski kurumlan yeni ko::?ullara
uydurmakhr. Yani ii~tyapzyz all yapz!ta uydumwktzr.
ikinci grupta yer alan devrimler ise, belirli tarihsel ko!jullardan
yararlanarak, toplumlann evrimini htzlandtrmak, bazt evreleri atla-
mak amacmt tatjtr. Bu ti.ir devrimlerin en iyi iirnegini de, Sovyrt ve Tiirk
dcvrimlcri olu!?turur. Gerek Lenin, gerekse Mustafa Kemal, Birinci
Dii11ya Sava:;;z'nm i.ilkelerindeki eski di.izeni koruyan gi.i<;leri, maddi ve
manevi a~tdan ytpratmasmdan yararlanarak, evrimin heni.iz zorunlu
kdmadtgt yeni bir toplumsal di.izeni yaratacak si.ire~leri harekcte
ge~irmi!ilerdir. Ama~ altyapt degi~ikligini htzlandtrmaktJr. Bunun i~in
de, ula~tlmak istenen altyaptya uygun i.istyapt kurumlan ara~ olarak
kullamhr. Siyasal kurumlar, birinci gruba giren ulkelerde sonu~ iken,
ikinci grupta bir ba!?lang1~ noktas1 olu~tururlar.
Birinci ti.irden devrime, daha ~ok geli~mi~ ulkelerde, ikinci ti.irden
devrime ise, evrimle!jme si.irecinde gcride kalm1~ olanlarda rastlamr.
159

Toplumdaki gi.ic;ler dengesinin degi~mesine kar1jm, eski gi.ic;ler
dengesinde ag1r basan gi.ic,:lerin C,:lkarlanna g6re bic,:imlenmi!? olan ku-
rumlarm degi~mernekte direnmesi, devrimin nesnel (objektif) ko:-jullanm
olu::~turur. Var olan bu di.izeni ele::~tiren ve yeni bir di.izenin ilkelerini
ic,:eren ideoloji ise, devrimin 6znel (subjektif) ko~ulu saydabilir. Devri-
mi, bilinc,:siz bir ayaklanmadan, kizgmhk birikimlerinin kmpdi>kmeye
diinu~mesinden ay1ran ana 6zellik, sahip olunan "devrimci bilin('tir.
Evrim sonucu dogan devrimlerde, ideoloji evrin1e ko~ut olarak
dogar, devrimci eylem ic,:inde geli~ir. B6yle bir devrimde, i)znel
ko~ullann (ideolojinin) ag1rhg1, nesnel ko~ullann <;:ok gerisinde kahr.
Oysa -geri kalmu~ ii/kelerdeki- ikinci ti.irden devrimlerde, nesnel
ko~ullar yeterince olu~mad!gl ic,:in, bznel ko~ullann iinemi artar. Oznel
ko!?ullar, bir anlamda, devrimi olanakh kdan nesnel ko!iullardaki ek-
sikligi giderme, bo!ilugu doldurma i~levini ustlenir. Burada ideoloji,
gene devrimci eylem ic,:inde baz1 degi~ikliklere ugramakla birlikte, dev-
rim oncesinde haz1r olarak vard1r ve c,:ogunlukla da, ana r;izgileriyle
geli~mi~ ulkelerden aktanlm1~tJr. Biiyle bir durumu, giderek zaten o
i.ilkelerin duzeyine daha h1zh bir bic,:imde ula~mak oldugu ic,:in, dogal
kar~!lamak gerekir. Devrimci ideoloji, devrimin 6nci.isi.i guc;lerin toplum-
sal i:izelliklerine giire baZ! degi~imler getirmekle birlikte, ana dogrul-
tuda ayrn kahr.
Her devrim, belirli toplumsal guc,:lere dayanarak gen;:ekle!iir. 0
gi.ic,:lerin yeterince geli~medigi ortamlarda ise, devrimci ideolojinin ken-
disi, yarattlgr bilinc,: ve kitlesel etkiyle devrimci bir gi.ic,: olu~turabilir.
Bir ayaklanmanm, bir hi.ikumet darbesinin, bir baglmslzhk sava~mm,
tarihi h1zlandmnak amacmdaki bir devrime d6ni.i~mesinde, devrimci
ideolojinin etkisi buyi.ikti.ir. Ama ideolojinin devrimdeki ag1rhgmm art-
masr6lc,:i.isi.inde, o ideolojinin dogmatikle~mesi olas1hg1 da artar. C,:unki.i
ideoloji, bir anlamda var olmas1 istenilen, ama heni.iz var olmayan
ko~ullarm uri.ini.idi.ir.
Marx, evrim sonucu ortaya c,:1kan devrimlerde ideolojinin oynad1g1
roli.i ~oyle aniahyor: "Bilin~ reformu, diinyanm kendi bilincine var-
maszm, kendisini yam/tan dii~? durumundan pkmaszm, eylemlerini, ken-
disine anlatmaktan ibarettir. 0 zaman goriilecektir ki, maksat gepnif? ile
gelecek arasma biiyiik bir ~izgi ~izmek degil, ama ge~mif?in dii~?iincelerini
gerr;;ekle~?tirmektir. Gene goriilecektir ki, insanllk yeni bir gorevc baf?la-
mzyor, ama if?ill aslmz ogrcmnif? o/arak cski i~?ini ger~ekle:;tiriyor.
n
Eskikitaplarim.com
160
Toplumsal evrimi h1zland1rmaya y6nelik devrimler ac,:1smdan "bi-
lilll;" 6gesi, dolay!slyhrideoloji daha bi.iyi.ik bnem ta~1r. Geri kallm1j bir
i.ilkede -kaynaklann k1thgmdan dolay1- ekonomik biiyumeyi sag-
lamak, halk1 egitmekten, ki.ilti.irel alanda degi~im yapmaktan daha zor
oldugu ic,:in, devrimciler iinceligi ideolojiye verirler. Devrimin itici
gi.ici.ini.i olu!ituracak "yeni insa111" yaratmaya .;ah1j!rlar. ideolojinin
Cinci.ili.igi.indeki "kiiltiir devrimi"nin Kemalist devrimde oldugu kadar,
Maoist ve Castrist devrimlerde de, bir.;ok Afrika devriminde de tin pla-
na C,:lkmasml dogal kar::~Ilamak gerekir. Devrimin resmi ideolojisi
yaygtnla~tlk<;:a, iktidann kar!i!tlan i.izerinde bir bask! olu!iturarak on-
lann silahlanmn tinemli bir bbli.imi.ini.i de ellerinden ahr.
Marx'm geli::~mi!i i.ilkelerdeki devrimler ac,:1smdan yaptrg1 ideoloji
degerlendirmesinden <;:ok farkhsm1 Che Guevera geri kalm1~ ulkeler
i.;in yap1yor. O'na gbre, bu gibi toplumlarda temel itici gil<;, ideolojinin
yaratacag1 devrimci bilinc,: ve heyecand1r: "Belirli bir iilkenin oncii in-
sanlammz, iiretici gii~lerin gene/ geli:;mesi iizcrine kurulu bilinci, o
iilkenin geli$me diizeyinde iiretici gii~lerle iiretim ili$kileri arasmda ge-
rekli nesnel ~eli~kiler heniiz bulunmasa bile, sosyalist bir devrimi
ba~arzya u[a:jlzracak yollan bulabilir." Bu di.i~i.incedeki gerc,:ek pay1 tar-
tl~mah olsa da, geri kalml~ ulkelerdeki devrimlerde, ekonomik ve top-
lumsal geli!imeyi hlzland1rmak ic,:in, insanlann bilinc,:li etkinliklerine
bncelik tanmd1g1 ac,:1ktlr.
Her devrim, iktidann sm1fsal yap1smm degi~mesiyle ba!ilar. Eger
bir iktidara toplumda giderek daha az sayg1 g6steriliyorsa, bu ba~ka
bir iktidann yolda oldugunu gosterir. Belirli toplum kesimlerinin tem-
silcileri gidip, geli~mekte olan toplum kesimlerinin temsilcileri, onlarm •
yerine siyasal iktidan ele ge<;:irdiginde bu bir devrim ba~lang1ctdir.
Btiyle bir degi~menin, mutlaka silah zoruyla olmas1 da gerektnez.
Degi~menin ban!iC,:l yoldan gerc,:ekle~mesi, devrimin sonraki a~ama­
lanmn da olabildigince az sarsmhh gec,:mesine olanak verir. Ama siya-
sal iktidar, ancak zor kullamlarak degi!iiyorsa, yeni siyasal iktidan
toplumun fmemli bir kesimi yasal sayn·uyorsa, devrim si.ireci ~iddete
dayanarak yi.iri.ir. Devrimin getirdigi yeni rejim, toplumun bi.iyi.ik
<;:ogunlugunun gi.izi.inde yasalhk kazanmcaya kadar, baskt ve !iiddet
yontemleri giderek azalan 6lc,:i.ilerde surer. Toplumda me~ruluk kaza-
nan bir rejimin, kendini sayd1rmak ic,:in gi.ic,: kullanmasma gerek kalmaz.
Eski di.izenin egemen guc,:leri, kendi ayncahklanm sona erdiren
161
yeni di.izeni giinul nzas1yla kabul edemeyecegi ic;in, tarihte rastlanan
devrimlerin c;o~~u, ilk a~amalarmda, iilc;i.isi.i degi~en bir ~iddet ve bask1
diinemi ya~amJ~JardJr. Frans1z devriminde, "devrimin kendi r;ocuklarmz
yed(~i" teriir diinemi, Sovyet devriminde Stalin yiinetimini de kapsayan
yi!lar, llumeyni devriminde -d1~ sava~a kar~m- rejim kar~1tlarma
uygulanan aCJmasJz !jiddet ve benzer drnekler c;ogalhlabilir. Devrime
kan11 olan direncin di.izeyi, devrimin ba~vuracag1 bask! ve ~iddetin
di.izeyini belirler.
Gaston Bouthoul, devrimlerin ~iddet yontemlerine ba~vurup vur-
mamalanm fi6yle ac;1khyor: "Devrimler, kurumlarla zihniyetler
arasznda ztyz1111 saglamaya yoneliktirler. Yontemleri ~iddetten uzak olabi-
lir (Hzristiymz ve Gandi'ci devrimler). $iddete dayalz yontemler, gene!-·
likle tlZllll bir hareketsiz barz~p donemin sonunda ortaya pkan son
a:]amadzr; tzpkt Franszz devriminde oldugu gibi."
Nasi! devrimci ideolojiler varsa, devrime kar~1, yani kar~Jdev­
rimci ideolojiler de vard1r. Yakla~1mlan ac;1smdan bunlar iki kumede
toplanabilir: Birinci ki.imede olanlar, devrimleri 6nlenemez, kac;mJl-
maz, ama kiitu·, zararh olgular olarak giirurler. Onlara g6re; devrimler
toplumun ya~amasmm degil, 6li.imi.ini.in tohumlanm ta~1rlar; btmdan
dolay1 da, umutsuz da olsa, devrimlere kar:?l si.irekli bir sava~1m vermek
gereku. Andre Decoufle, bu ideolojiyi payla~anlann gori.i~iini.i §U
ci.imlede iizetliyor: "Uygarlzk oliime mahkzlmdur, ama insanm gorevi bu
oliim amm gcciktirmektir." Gori.iyoruz ki, bu ti.ir kar~1-devrimci ideolo-
jiler, ki)ki.i c;ok daha eskilere giden, karamsar tutucu ideolojinin bir
uzanhsmdan ba~ka bir~ey degildir.
Joseph de Mastre, kar~1-devrimci di.i~i.incenin i.inli.i isimlerinden
birisi olarak ~byle diyor: "Kar~z-devrim, yzkmamn kmdisinden ba~ka bir
~eyi yzkmaz ... Hir;lik yollllzdan hareket edenler hir;bir :]ey yaratamazlar ...
Kar~z devrim olarak adlandmlan krallzgm yeniden kurulmasz, kar~ztm
devrimi degil, devrimin kar:]lll olacaktzr."
ikinci ki.imede yer alan kar§J-devrimci ideolojiler ic;in devrim,
toplumsal c;ilgmhklar ve cinayetlerden olu§ur. Onlar ic;in devrimler
gec;ici ve yoresel olaylardu. Bu ti.ir ideolojilere, l'Jzellikle devrimci hare-
ket ezilmesinden sonraki ortamlarda, kar§J-devrimcilerin kendilerini
guc;li.i hissettikleri diinemlerde rastlamr. Onlara gore; devrimciler insan
degil, geri kalm1~ insanlar ya da hayvanlard1r. Boyle bir inane;, devrim-
ci hareketlerin acJmasJzca ezilmesini me~rula~hracak niteliktedir. Dev-
162
Eskikitaplarim.com
rim toplumsal bir c;ilgmlik ammn i.iri.ini.i iken, kar!it-devrim akla ve
dogal di.izene yeniden ddnii~ demektir.
Kar~z-dcvrim, ideolojik ac;1dan devrimin tersi iken, eylem ac;J-
smdan devrime c;ok yakla~Jr. Devrimle mi.icadelede ideolojinin inan-
dmna gi.ici.ini:m yeterli olmadJgmJ, devrimci si.ir~ci ba~ka yollardan dur-
duramadJgtm giiri.ince, o da silaha ve ~iddete ba~vurur. Devrimin ya-
ratttgJ korku bi.iyi.idi.ikc;e, kar§J-devrim giderek bir kitlesel dldi.irme eyle-
mine dl'>nll!?ebilir.
SE<;iLMi~ KA YNAKLAR
Bouthoul, Gaston. Sociologic De La l'olitique, PUF, Paris, 1965.
Birnbaum, Pierre-<;:hazel, Fran~ois. Sociologic Politique (Textes reunis), Armand
Colin, Paris, 1971. •
Chatelet, Fran~ois-Pisier Kouchner, Evelyne. Les Conceptions Politiques Du XXe
Siec/c, PUF., Paris, 1981.
Cot, Jean-Pierre, et Mouniet, Jean-Pierre. Pour Une Sociologic Politique, SEUIL,
Paris, 1974.
Debray, Regis. Vcvrimde Vevrim, (c;:ev. R. Gungiir), Toplum Yaymlan, istanbul,
1967.
Decoufle, Andre. Sociolo:sie Des Revolutions, PUF, Paris, 1968.
Duverger, Maurice. Diktatiir/Uk iistiine, (c;:ev. B. Tant\r), Dt\nem Yaymevi,
lstanbul, 1965.
Kongar, Emre. Toplumsal Degi~me, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1979.
Luxemburg, Rosa. Sosyal Reform Ya Da Devrim, Ma-Ya, Istanbul, 1975.
Malaparte, Gurzio. Hiikiimet Dcvirmc Tekni,~i, (c;:ev. N. Onol), Varhk Yaymlan,
istanbul, 1966.
Rocher, Guy. Lc Clmngcmcnt Social, Editions HMH, Paris, 1968. .
Runciman, W.G. Toplumsal Bilim Vc siyaset Kuranu (c;:ev. Erol Mutlu), Teor~
Yaymlan, Ankara, 1986.
Schwartzenberg, Roger-Gerard. Sociologic Politique, Editions Montchrestien,
Paris, 1971.
163
 iKiNCi BOLUM
SiYASAL UZLA~MA

BiRiNCi KISIM: KAMUOYU VE PROPAGANDA

1. Kamuoyunun Olmjmnu
2. Farkh Toplum]arda Kamuoyu ve Propaganda

iKiNCi KISIM: SiYASAL KA TILMA VE SE~iMLER

1. Siyasal Kahlma
2. Se~im Sosyolojisi

U~UNCO KISIM: SiY ASAL SiSTEMLER

1. <;ogulcu Sistemler
2. Tekilci Sistemler
3. Geri Kalm1~ Ulke Sistemleri

Eskikitaplarim.com
 iKiNCi BOLOM
SiYASAL UZLASMA

Her <;ati!ima, gi1riinii!?te ne kadar kat1 ve sert olursa olsun, belirli

diizeyde bir uzla~ma ile sonu<;lamr. Her siyasal sistem, ayn1 zamanda
bir uzla!jma modeli demektir. Uzla~ma yoksa, sistem de yoktur. (atl~ma
gii<;ler dengesini ortaya koyar; odiinler ve ayncahklar 0 dengcye gi)re
payla~liir. Ve siyasal sistem olu~ur.

Siyasal <;atieymamn eregi, siyasal iktidan ele ge<;irmek, olmazsa or-

tak olmak, en azmdan kendi egilimleri dogrultusunda etkilemektir.
!nan<; sistemleri ve onlara ko!?ut olan <;Ikar ve giiri.i!?ler kitlelere <;·e~itli
propaganda ara<; ve y6ntemleriyle iletilirler. Kamuoyunu "olu~tur­
rnak", etkilernek i<;in <;aba sarfedilir. Siyasal <;at1~ma ile ortaya <;Ikan
gii~ler dengesi, siyasal katJ!manm ko~ullanm belirler. Gerek propagan-
da, gerekse siyasal katJ!ma, uzla!imaya giden yollard1r.
Biili.irni.in ve dolayisiyla kitabm sonunda, <;atl~ma-uzla:jrna si.ire-
cinin i.irunii ve aym zamanda <;er<;evesi olan siyasal sisteml~c'ri gi'•-
recegiz.

Eskikitaplarim.com 167
 BiRiNCi KISIM

KAMUOYU VE PROPAGANDA

Kamuoyu, belirli bir tarh~mah konuda toplumun tii.mt!ni.in ortak

giirii.~ii.,
ortak kamst degildir. Toplumun tii.mii. ic;in gec;erli, oybirligi ile
payla~ilan bir kam s6z konusu olamaz. Bu kam, bireysel kamlann
toplammdan ibaret olmadtgt gibi, bazen c;ogunlugun bireysel kam-
lannm tirii.ni.i bile olmayabilir. Miinci Kapani'nin ~u tammt oldukc;a
ayc!tnlahCldtr: "Karmtoyu, belli l>ir zamanda, /Jclli bir tarlt~ma/1 sor1111
kar:jiSIIUia, lm somnla ilgilcllc/1 ki~iler grulmna veya gmplamza cgcmc/1
ohlll kanaatflr."

Karnuoyu c;ngunlugun kamstnt yansttabilecegi gibi, bazt durumlar-

da yansttmayabilir de. Azmhgm kararh bir bic;imde benimsedigi bir
giiri't~, c;ogunlugun gev~ek nlilrak benimsedigi bir gbrii.§e agn· basabilir.
Bu gibi durumbrda, kamuoyu azmhgm etkisi altmda olufiabilir. Ama
ne olursa olsun, kamuoyu siyasal ya~amda kendisini siyasal bir gt!<;
gibi duyurur. Ulusal dii.zeyde olsun uluslararast di.izeyde olsun, demok-
ratik bir rejimde olsun baskt rejiminde olsun hii.ki.imetleri etkiler, siya-
sal kararlann ybnlendirilmesinde rol oynar. Kamuoyunun olu~umunda
ise, c;e~itli propaganda tekniklerinin (inemi giderek artmaktadtr.

1. KAMUOYUNUN OLU$UMU
Kamuoyunun olu~umunda c;e~itli arac;lar ve aractlar gbrev
ii.stlenirler. 0lu!iumun kendisi ise, birc;ok sii.rec;lerin ve bu sii.rec;lerde
kullamlan tekniklerin bir ii.rii.nii.di.ir.

a) Arac;lar ve Aranlar
Birey dii.zeyinde siyasal kam ve tutumlann nastl olu~tugunu ve

Eskikitaplarim.com 169
 nasil degi!iligini, daha bnce siyasal boyutlanm incelerken ("Siyaset 13i-
limi" kitabmda) giirmii~tiik. Kamuoyuna Ierne! olu~turan siyasal
kantlann bi\·imlenmesinde, elbette ki iince ki.o;;inin bireysel iizellikleri
rol oynar. Di.inyaya gelinirken sahip olunan ve c;ogu kaiit1m yoluyla
kazamlmi'i bulunan fi.ziksel ve ruhsal iizellikler bir hareket "nokta-
Sidir. Sonra buna, aileden ba~layarak bir dizi kiic;iik grubun etkisi
katJIIr. <;:ocuklukta kazamlan temel tutumlara giderek ba~kalan ekle-
nir. Kam, ki~isel tutumun belirli bir soruya verdigi yanittir. Ama ki:;;i o
konuyla yakmdan ilgili degilse, ya bir kam belirmez ya da beliren kam
c;ok gev~ek olur. Bu gibi durumlarda ki~i etkile~ime daha fazla at;Iktir.
Nasil ki, temel tutumlann yani ki~iliklerin belirlenmesinde, ai-
leden ba~layarak toplumsal c;evrenin belirli bir etkisi varsa, o temel tu-
tumlara bag1mh olmakla beraber, kamlann olu~um ve degi~iminde de
gene aym r;evrenin etkisi bulunur. Aile, i~ ve arkada~ gruplan, uyesi
oldugu sendika, dernek ya da siyasal parti gibi kurulu~lar, bu siirec;te
derece derece rol oynarlar. Bireysel egilimleri giderek grup kamlanyla
bi.iti.inle~ir.
Belirli bir kamuoyu olu~turmak, kamuoyunu etkilemek isteyenler
t;e'iitli yoll<u<1 ba'ivururlar. Yiiz yiize, kulaktan kulaga ki~isel et-
kile~imden, yaz1h, siizlii ve gi.iriintiilii kitle ileti'iim arac;lanna kadar
c;e~itli arac;lar bu amac;la kullamlabilir. <;:1kar gruplan, siyasal partiler
ve iktidarlar ve bu i~i kendileri yapabilecekleri gibi uzmanla~m1~ kuru-
lu'ilardan da yararlanabilirler. Amcrika Birle$ik Devlctlcri'nde ba~­
layan bu uygulama giderek yaygmla~m1~, bir mah satmak ic;in reklam
kampanyasi di.izenlemekte ustala~mi~ firmalar, bir dii~iinceyi ya da bir
onderi kitlelere benimsetmek ic;in de benzeri yiintemleri kullamr
olmu~lardir. Tiirkiye'de de biiyi.ik partiler, profesyonel reklamCI!arla
i~birligi yapmaktad1r.
Acaba kamuoyunun olu~umunda kitle ileti~im arac;lannm etkisi
nedir? Ki~iler onlardan m1 daha c;ok etkileniyor, yoksa yakm c;evre-
lerindeki baz1 ki~ilerden mi? Paul Lazarsfeld 'in ABD'nde yaptig1
ara~tirmalar, TV dahil en geli~mi~ kitle ileti~im ara<;-lanmn bile, yi.iz
yi.ize ili~kilerdeki kadar etkili olamadtgml ortaya koyuyordu. Ba§ka
iilkelerde yaptlan benzer ara~tlrmalar da benzer sonuc;lar verdi. Yaztii
basm, radyo, televizyon, sinema gibi kitle ileti~im arac;lan, ki~ilerin an-
cak var olan giirii~ ve kamlanm giic;lendirebiliyor, ama degi~melerinde
fazla etkili olam1yordu. Ki!?iler kendi egilimlerine uygun gazeteleri
Eskikitaplarim.com
170
ahyor, egilimlerine uygun yazarlan okuyordu. Radyo ve televizyonda
da, egilimlerine uygun haber ve yorumlardan daha c;ok etkileniyord u.
1930 y1lmda, ABD'de, New Jersey senato sec;imlerini ka;:anan
aday, reklam masraflan ir;in on bin dolar bderken, yerel destekc;ilerine
yirmi bq bin dolar iidemi~ti. Gene aym iilkede, Roosevelt'in yeniden
cumhurba!?kam sec;ilmemesi ir;in at;Jlan kampanyay1, basmm c;ok buyi.ik
r;ogunlugu destekledigi halde Roosevelt yeniden sec;ilmi!jti. Rahathkla
c;ogaltt!abilecek olan bu (irnekler, kitle ileti~im arac;lannm kamuoyu
olu~umundaki etkisinin abartJ!mamasi gerektigini gbstermektedir. Nasi!
ki, Tiirkiyc'de de din adamlannm destekledigi bir parti, bi.iyi.ik basmm
ti.im kar§J propagandasma kar!:im, 1970'1i ylllarda beklenilenin iizerin-
de oy toplayabilmi§tir.
Buna kar!jm, devlet ve siyaset adamlan, hangi siya~al ;,istem
i<;-inde olurlarsa olsunlar, kamuoyunu etkilemek amaoyla kitle ileti!:iim
arac;lanna biiyiik (inem vermi~lerdir. Hifz1 Topuz'un ara!?l1rmas1, II.
Abdiilhamit gibi bir diktatiiri.in, sadece yerli basm1 degil yabanCI
basm1 bile denetlemeye c;ah~tJgmt ortaya koyuyor. Abdi.ilhamit yerli
basma s1ki bir sansi.ir uygulamakla yetinmemi~, hakkmda olumsuz
yaziiar yazdmasm1 (inlemek i<;-in, Paris'te yaymlanan 17 gazdeye de
para dagrtmi§h.
Dar c;evrelerde astl etkili olanlar "kamuoyu i:inder/eri" dir. Kille
ilcli§illl nrat;:lanmn yaymak istedikleri dii§iince ve bilgileri ahp yorum-
layan ve ba~kalanna aktaranlar onlard1r. Geli~rni~ i.ilkelerde bile var
olan bu durum, bzellikle geri kalm1~ iilkelerde c;ok daha fazla ge-
c;erlidir. Ogretmen, muhtar, imam, aga, ~eyh ve benzeri ki!:iilerin al-
Lhklan bilgileri kendi egilimlerine gCire siizgec;ten gec;irdikten sonra
k1rsal kesim insamna aktard1klanm biliyoruz. Ki~ilerin, kitle ileti!iim
arac;lannm yaymak istedikleri mesajlan almalan ve yorumlamalan
zorla~hkr;a, bu gibi kam ya da kamuoyu bnderlerinin etkisi artmak-
tadtr.
Kamuoyu (1nderlerinin ya da gene! olarak bilgi aktaran ki~ilerin
i1zgi.irce davrand1klanm sanmak yanh§hr. Bilgiyi aktaran, kar1:iiSm-
daki ki1:linin ho§una gidecek ~eyler siiylemek zorunlulugunu r;ogun-
lukla duyar. Bbylece kar~rsmd<lkini etkiledigi kadar ondan da etkile-
nir. Bir konuda olu~makta olan kamuoyu, kar~1hkh etkile~im ir;inde,
giderek kendi kendini giic;lendirmi~ olur.
171

Artun Unsal, bu ay1klama i§leminden de iince daha gene! bir "on
ay1klamn" yap!ld1gma dikkati c;ekiyor. Bu asJI iin ayiklamayi, strayla
haber ajanslan ve kitle ileti~im arac;lan yap1yorlar. Ozellikle ulusla-
rarasi di.izeydeki haber toplama i§levi, birkac; bi.iyi.ik haber ajansmm
tekelindedir. Bi.iyi.ik i.ilkelerin t;Ikarlan, bu bi.iyi.ik ajanslar aranhgtyla
ilk bn aytklamaya yans1yabilmektedir.
b) Siiret;ler ve Propaganda
Kamuoyu ancak baz1 bilgilere dayanarak olu§abilir. Kamuoyu-
nun olu~umunda ilk a~ama bu bilgilerin iletilmesi oldugu ic;in, iince bu
iletme i~levini yerine getiren arac;lar ve aractlar i.izerinde durduk.
Olu~umdaki ikinci a~ama ise, iletilen bilgilerin ahnmastm, algdan-
masmt kapsar. Bu a~amada belirli si.irec;ler ve propaganda teknikleri
rol oynar. Verilen bilgileri ahp-ayiklama si.irec;lerini bilmek, kamuo- .
yunu yiinlendirmek isteyenler ic;in c;ok iinemlidir.
Kamuoyunu, duygulanyla degil, akhyla degerlendirme yapabilen,
bilinc;li insan toplulugunun kams1 saymak ku~kusuz ki yanlt~ olur. Kit- '
lelerin "bililll;!i bir sn,~duyusu" oldugu g6ri.i~i.i bilimsel degil, ideolojik-
tir. Kamuoyunun iine si.iri.ildi.igi.i gibi saghklt olu~abilmesi i.ic; ko~ula
baghd1r: Bireylerin yeterli ve dogru haber almalan; aldtklan bilgileri
duygulanndan uzak, akJ!Ianyla degerlendirmeleri; ve "("Tkarlannz
sa,~lama 1111111d11 i/c", kamu i~lerine yakm bir ilgi giistermeleri. Oy~a bu
i.ic; ko~ulun bir araya gelmesi ve iizellikle de, kamuoyunu olu~turanlann
c;ogunlugunun bu durumda bulunmas1 son derece zordur.
Alfred Sauvy, kamuoyunun olu~umu strasmda ahnan bilgilerin
baz1 durumlarda bic;im degif?tirerek, sapmalara ugrayarak algdan-
masmda, belirli kurallann egemen olduguna dikkati c;ekiyor:
(1) Maddesel c;Ikarlar s()z konusu oldugunda, bilgiler bu c;Ikar-
lan koruyacak bic;imde sapmaya ugrayarak algdamyor. Ornegin ti.i-
keticiler, fiyat artt~lanm hep gerc;ekte oldugundan daha yi.iksek de-
gerlendiriyorlar. Vergi miikellefleri, genellikle gelirlerinin tahminlerin-
den c;ok daha yi.iksek oldugunu gbrerek hayrete di.i~i.iyorlar. Tanmsal
i.iri.inlerle ilgili iyimser haberler kulaktan kulaga daha da iyim-
serle~erek, say1lar daha da artarak dola§Irken, karamsar haberler k1sa
omiirli.i oluyor. Umut verici bilgiler abarhlarak yay1hrken, umut kmct
olanlar c;abucak unutuluyor.
172
Eskikitaplarim.com
(2) Duygulann ve tutkulann siiz konusu oldugu durumlarda, bil-
gilerdeki sapma bu duygu ve tutkulan gi.ic;lendirici yi)nde ge~c;ek­
lef?iyor. Dindar ki~i mucizeler gbrmeye ya da duymaya, man<;stz. kt~Jye
oranla c;ok daha yatkm oluyor. Aym §ekilde, brnegin u<;an datrelen
inanmayanlar degil, <;ogunlukla inanma egilimindekiler gbri.iyorlar. Sa-
va~ s 1rasmda di.i~mamn yaphgi vah§etle ilgili bilgiler c;abucak yayii1p
inamhrken, kendinden olanlann benzer davram~lanyla ilgili bilgiler
ku~kuyla kar!oiilamp c;abucak unutulabiliyor. Bir bilim adam! bile, ken~
di kuramm 1 gi.ic;lendirecek deneyleri ve olaylan hemen gori.irken, ters1
durumlan algrlamakta zorluk c;ekebiliyor.
(3) Toplumsal ortak bir davayla ilgili olaylar siiz konusu oldu-
gunda, sapma, gruptaki dayant§ma ve tutarhhg1 gi.ic;lendirecek ve des-
teklenen mi.icadeleyi hakh g6sterecek bic;imde ortaya t;Ikiyor. Sava§ta
ordunun gi.ici.i, durumu, ba~anlanyla ilgili olarak hep gi.iven du~ucu bir
kamuoyunun olu~mas1 olasthgt yi.iksek oluyor. <;:unki.i gereksmme bu
yi)ndedir. Nas1l ki, ban§ta da siyasal partilerin i.iyeleri ~ym olaylara
farkh g6zl i.iklerle baktyorlar. Olaylan ve _ko~ullan, b1r ku~~~ bu-
nahmma yer vermeyecek, yaprlan 6zverileri hakh g6sterecek bJc;Imde
giiri.iyor ve degerlendiriyorlar.
(4) i<;tenlikle, bilinc;siz olarak, istenmeden yapilan sapmalarla,
ki!oiinin kendi tutumunu hakh gostermek ic;in bilerek ve isteyerek
ba~vurdugu sapmalar hep aym yonde oluyor. S6z konusu tutumun
maddesel, zihinsel ya da duygusal ol~u sonucu degi§tirmiyor.
(5) Bireyin bir soruya yamt vermesi strasmda ortaya c;tkan sap-
rna, b6yle bir di.i!oii.inme ftrsah olmadan ken~iliginden ve htz~,' bi~imde
olu§an tepkilere gi>re c;ok daha az oluyor. Soru sorulurken Emm mz-
siniz? Dogrulayzcz bilgiler aldl1llZ mz?" gibisinden ac;tklaytci zorlama-
lara gidildikc;e ve yamt ic;in yeterli bir di.i~i.inme si.iresi brrakrldrkc;a
sapma daha da azahyor.
<;:ok ()nemli olaylar dt§mda, kamuoyunda h1zh degi§melerin ol-
mad1gm1 si.'lyleyebiliriz. Kendi kamsmm tersini g6steren ola~la~ ya da
kanrtlarla kar~tla~an her birey, gori.i~i.ini.i ve tutumunu degr~tmneye
haz1r degildir. Kimisi bu yeni verileri degerlendirmeye bir olc;i.ide ol~~n
ac; 1kken, kimisi savunmaya gec;erek tutumunu daha da kahla~hrabihr.
Kamuoyundaki deg;i~me, en Ihmhlardan ba~layarak, zamanla, ag1r agtr
gerc;ekle§ir.
173
 Kamuoyu unutkand1r ve gec;mi~ten c;ok bugunki.i verilerden etkile-
nir. Be!legi gec;mi~le ilgili bir olay1 bir kez saphrm1~sa, onu di.izeltmek
c;ok zordur. Buna iirnek olarak, baz1 batlli i.ilkelerin kamuoyunda var
olan "Tiirk-Ermelli sorww" ile ilgili bnyarg1lan gbsterebiliriz.
Nas1l ki, kamuoyunun olu~umuna yard1m eden bilgilerin alg1- ·
lanmas1 belirli kurallara gore gerc;ekle~iyorsa o olu~umu etkilemek
amaCJyla yapdan propagandamn da belirli kurallan vard1r. Jean-
Marie Domenach bu kura!Jan ~iiyle SJrahyor:
(1) Basitle§tirmc vc tck dii§man kurali- Propaganda her §cyden
iince konuyu basitle~tirip, herkes tarafmdan kolaylikla anla~I­
Iabilecek hale sokmaya c;ah§Ir. "Ya$asm A", "Umudunwz B ", "Kahrol-
SIIIl C", "Kalil D" gibi sloganlar, etkili bir siyasal propagandanm vaz-
gec;ilmez iigelerindendir. Dost ve di.i§man, iyi ve koti.i bellidir.
(2) Kabaca, gene/ ifadelcrlc an/alma kurali- Bu kuralda, kitlelere
verilmek istenen mesajlann basitle~tirilmesinin dogal bir soncudur.
Hitler unli.i Kavgam kitabmda §byle diyor: "Her propaganda, anlatzm
diizeyini, yoneldigi kitleler i(indeki en dii$iik anlama yetenegine gore
diizt'lllcmek zorundadzr". Partiler iktidara ula~hklannda <;e§itli toplum
kesimleri ic;in neler yapacaklanm programlannda aynnt1h bir bic;imde
yazabilirler. Ama s1ra kitlelere yonelik propagandaya gelince,
ayrmtilara yer olamaz. "Kalkmma koyliiden ba~layacak", "t~(i hakkznz
a/acak ", "Ekonomide oncii ozel sektOr olacak" gibi gene! anlatimlar 6n
plana gec;er.
(3) Tekrar kuralz- Hitler'e gi:ire, propaganda az say1da di.i§i.ince
ile simrlandmhp, o az say1daki di.i§i.ince b1kmaz usanmaz bir bic;imde
tekrarlanmalid1r. Nazizmin propaganda i§leri sorumlusu Gobbels'in
tju sbzi.i i.inli.idi.ir: "Aym ~eyi iki bin yzldrr tekrarladzgz i(indir ki Kato/ik
kilisesi etkisini siirdiiriiyor". Aslmda ticari reklamlarda da aym ku-
rahn gec;erli oldugu s6ylenebilir. Si.irekli duyulan §ey, dogruymu!i gibi
bilinc; altma yerle§ebilir.
(4) Sevileni kullanma kuralz- S1flrdan ba§layarak bir topluma
herhangi bir di.i§i.inceyi ya da herhangi bir i.iri.ini.i istenildigi and a kabul
ettirme olanag1 yoktur. Ancak toplumun daha 6nce benimsemi~ oldugu
§eylerden hareketle, ona yeni baz1 §eyler de verilebilir. Ornegin bir dini
ya da ideolojiyi benimserni~ olanlara, "Sizin inancrmz yanlrflllr" diye
propaganda yaprnak, davay1 daha pe~inen kayb!l!trnek anlarnma gelir.
Oysa, "Esasta ben de sizinle aynz i11ancz payla~zyorum, ama ... " diye
Eskikitaplarim.com
174
ba!'ilamak, en azmdan sbyleyeceklerinizin daha dikkatli dinlenmesini
saglayabilir.
(5) Ottbirligi vc bula~ma kura/1- lnsan toplumda yalmz ba~ma
ya~amadtgt. i<;in, grubun ya da i.iyesi oldugu bir,len c;ok grubun etkisi
altmda kahr. 0 gruplardaki egemen di.i1!i.inceye ters.di.i~rnerneye c;ah!i1r.
Karars1z olan ki~i ise, c;ogunlukla bir g6ri.i~i.i olmad1gmdan dolayt
degil, arna farkh c;evrelerin etkisi altmda kald1gmdan doiay1 bu durum-
dad1r. Propagandamn amac1, belirli yi'lndeki etkileri gi.ic;lendirrnek ve
toplumda i1nemli bir kesimin de o gi:iri.i§i.i benirnsedigi inancm1 yarat-
rnakttr. <;:ogunluga uymak, ondan etkilenrnek gene! vegi.i<;li.i bir egilirndir.
Ozellikle siyasette, her propagandanm bir kar!'i1-propagandas1
bulunur. Kendi giiri.i§lerini yaymak isteyenler, bir yandan da kar§I-
lanndakilerin gbri.i~lerini <;U.ri.itmeye c;ail~Irlar. Kar~1 tarafm propa-
gandas1111 olu!'ituran ogeler birbirinden aynlarak teker teker ele ahmp
zayiflatlhr. H.atta bu i:igeler baz1 dururnlarda birbirlerine kar~1 kul-
lamhr. Rakip propagandanm zay1f taraflan 6n plana <;1kanlarak,
i:incelikle o noktalar c;i.iri.iti.ili.ir.
Kar~z-propaganda taktiklerinden birisi de, kar~1 gori.i_§ten c;ok, o
giiri.i§i.i savunan ki~i ya da ki~ileri y1pratrnaya ybneliktir. Ornegin bir
siyasal partinin ya da hi.iki.imetin iinde gelen i.iyelerinin bzel ya~am­
lanndaki ho~ olrnayan yanlar, gec;mi~te ba~ka di.i~i.inceleri savunrnu~ ol-
malan, ya da karanhk ili~kiler ic;indeymi§ gibi gbri.inrneleri, kar~I pro-
pagandaya rnalzeme saglar. Savunan ki§i yipratllarak, savundugu di.i-
§i.incenin Cinemi azaltllmi~ olur.
Kar§1-propagandanm bulunmas1 durumunda, en iyi du'zenlenrni~
propagandalar bile ba§ans1zhga ugrayabilir. Otoriter rejimlerdeki res-
mi propagandanm etkisinin yi.iksekligi, kar§I-propaganda olanaklan-
nm bi.iyi.ik mc;ude kisilml§ olu~undand!r.
Propaganda, kamuoyunun olu§umu s1rasmda i:izellikle karars1z
kesimler i.izerinde etkili olur. Bi.iyi.ik bunahrn dCinemlerinde ortaya
c; 1kan karars1z ortamlarda, propagandanm etkisi ile karnuoyunun bir
uc;tan oteki uca k1sa arahklarla kaymas1 olasihg1 artar. Ama ko-
~ullarm alti.ist olrnadigl donemlerde, propaganda bir yandan kararsiz-
lan etkilemeye c;ah~1rken, ote yandan da aym giiri.i§i.i payla~anlar ara-
smdaki dayam~rnap arttmr, saflann sikla§hnlmasmi kolayla~tmr.
175
 2. FARKLI TOPLUMLARDA KAMUOYU VE
PROPAGANDA
Gerek kamuoyu, gerekse o kamuoyunun olu!?umunda rol oynayan
propaganda, siyasal c;:ah!jma ve uzla~ma siirec;:lerinde biiyuk iinem ta!/JL
Ama bu iinem, bir yandan toplumun geli~?me di.izeyine ve kiilturel
ozelliklerine, iite yandan da rejimin niteliklerine giire degi!?ir.
a) (:ogulcu Sistemlerde Kamuoyu
<;:ogulcu sistemler, toplumda ko~ul!an, c;:tkarlan ve dolaytsiyla
giirii~leri
birbirinden farkh kesimlerin varhgm1 kabul ederler. Farkh
ko~ullann uri.ini.i olan <;'Jkar ve goru~lerin yasal yollardan dile getiril-
mesini, savunulmasm1 saglamaya c;:ah~trlar. Toplumda belirli bir uz-
la~manm, ancak bu ban~<;! c;:atl~mamn konusunda ortaya <;'lkabi-
Jecegine inamrlar. <;:ogulcu demokrasi ya da <lzgiirliikc;:i.i demokrasi ola-
rak adlandmlan siyasal sistem i~te bu temel iizerinde olu~mu~tur.
Biiti.in c;:agda!j siyasal sistemlerde yonetenler kamuoyuna onem ve-
rirler. Ama tekilci yam bask1c1 sistem/erde yonetenler kamuoyunu tek
ybnde olu~turmak ic;:in ti.im olanaklan kullamrlarken, r;ogulcu
toplumlarda -c;:ok y<lnlii etkiler altmda- olu~an kamuoyunun, yiine-
tenlerin kararlannda ag1rhk ta~Imas1 soz konusudur. Birinde kamuo-
yunun ozgiirce olu~umu, (itekisinde ise siyasal i~tidar tarafmdan
olu~turulan ilkedir. Ama tUm temel hak ve ozgi.irliiklerin saglandtgt hu-
kuk diizeninde bile, kamuoyunun tam anlamiyla i)zgiir ve saghkh bir
bio;imde olu!?tugu soylenemez. <;:iinki.i kamuoyunu etkilemeye c;:ah~an
<;'Ikar ve bask! gruplarmm t!llerindeki olanaklar e~it degildir. Para
giici.ine daha t;ok sahip olan toplum kesimleri, kamuoyunu etkilemek
ac;:tsmdan daha ~anshdtr. Kamuoyunun olu~umunda <inemli. yeri olan
basm bzgiirliigiinden, toplanma ve gosteri yapma iJzgiirlugiinden,
orgiitlenme ozgiirli.igiinden yararlanabilme diizeyi, parasal olanaklara
bagnnhd1r.
Bir siyasal sistemin, kamuoyunun olu~umuna katk1da bulunmak
ac;:tsmdan tiim toplum k€simlerine e~it olanaklar saglayabildigi i.ilc;:iide,
saghkh bir toplumsal uzla~maya ula~Ilabilecegini soyleyebiliriz. Ka-
muoyunun tek yanh etkiler altmda olu~tugu durumlarda denge.d en
uzakla~?Ihr, siyasal kararlar da tek yanh olmaya ba§lar. Bu kararlarla
c;:Ikarlan ya da diinya gi)rii§leri bagda!jmayan toplum kesimleri patla-
maya, rejime kar~1 «;:Ikmaya itilirler.
176
Eskikitaplarim.com
........ ori'nin de vurguladtgt gibi, bir kanmm halk arasmda yaytl-
masmt saglamakla, bir kammn halk tarafmdan olu~turulmasmt sag-
lamak arasmdaki aynm temeldedir. Birinci durum bask! reiimlcrinde,
ikinci durum ise demokratik rejimlerde si)z konusu olabilir. Baskt rejim-
lerinde, kamuoyunu olu~turan arac;:lann hemen tiimii devletin tekelind(.~
dir. Dcmokratik rejimlerde, bi)yle bir dcvlet tekeli daha ba!ilang~<;ta red-
dcdilmi~ olmakla birlikte, kamuoyunun serbestc;:e olu!iumunu zorla!?-
ttran, hatta baz1 durumlarda onleyen engeller vardtr. Kimi toplum ke-
simlerinin sesi daha fazla c;:tkhgt gibi, kimi konulann da serbestc;:e
tarti~J!masmJ engelleyen tabular bulunur. Bazt dinsel ya da ulusal ko-
nular bu c;:erc;:evede saytlabilir.
Demek ki, c;:ogulcu toplumlarda olu~an kamuoyu ile tekilci top-
lurnlard·a glidiilen kamuoyu arasmdaki temel fark, bu konuda bir devlet
tekelinin bulunup bulunmamasmdan kaynaklanmaktadtr. Ondan otesi,
bir nitl'likten c;:ok derece farkh olmaktad1r.
(:o,~ulcu demokrasiler iktidarm bi)!iinmesine dayamr. <;:iinkii denet-
lcncmcyen, dengelenemeyen bir iktidar, demokrasinin ve dolaytstyla da
()zgi.irliiklerin sonu olabilir. Demokratik bir sistemde kamuoyu siyasal
kararlar iizerinde etkili olacagma gore, kamuoyunun olu!iumuna mal-
zeme saglayacak olan haber ve bilgi verme olanaklarmm da tek elde
toplanmamt~ bulunmas1 gerekir. Toplumun haber alma kaynaklan c;:o-
galip c;:e~itlendikc;:e, dogru bilgiye ula~ma olastltgJ da arlar. Kitle ile-
li~illl arar;lanna sahip olmak pahahlandtkc;:a, kamuoyu olu§umunda
varhkl.1 toplum kesimlerinin etkisinin artmas1 dogaldtr. Bas1m ve yaytm
teknolojisinin pahahla~masJ ile birlikte, ABD'den Tiirkiye'ye kadar,
hcmen ti."tm c;:ogulcu toplumlarda gazete say1smm azaldtgmt ve belirli
bir lckl'llc~llleyc gidildigini biliyoruz. Belirli toplum kesimleri belirli
yaym organlannm tekeli altma girdikc;:e, o toplum kesimleri arasmdaki
kar!iitl!klann daha sertle!imesi ve ktsJr!a~masJ olasthgt yiikselmektedir.
Baz1 c;:ogulcu sistemlerde radyo ve televizyonun devlet tekelinde
oldugunu biliyoruz. Bunun amac1, iktidarda bulunanlara, kamuoyunun
olu~?turulmast ac;:1smdan bir avantaj saglamak degildir. B6yle bir ola-
nagt, haberleri saphrma ve halka yanh~ bilgi verme ic;:in degerlendiren
bir siyasal iktidar, g<lrevini kiitiiye kullamyor demektir. Radyo ve tele-
vizyon kadar yaygm ve etkili ileti~im arac;:lanm devlet tekelinde bulun-
durmamn <;ogulcu bir sistemdeki nedeni, onlann herhangi bir toplum
kcsimince tek yanh kullamlmasmJ i'lnlemektir. Oysa iktidann onlan tek
177
yanh kullan~ast da c;tl~ulcu sistemin manh~na ters diliier.
Kamuoyum.i etkilemek aniactyla sadece basktct rejimlerin pro-.
pagandaya ba!ivurdu~unu sanmak yanlu;hr. Varhklanm siirdurmek
ic;in tekilci-basktct rejimlerin nastl prnpagandaya gereksinimleri varsa,
~~ulcu-demokratik rejimlerin de propagandaya gereksinimleri vardtr.
Ama birisi otoriter-totaliter bir propaganda yaparken, iitekisi demok..:
ratik bir propaganda yapar. Gunun birinde basktct bir rejimle
kar!itla~mak istemeyen toplumsal, robotla§mt~, her soylerieni itirazstz,
di.i~i.inmeden benimseyen bireyler de~il, sorumluluk duyg~suna sahip,
dti!iunen ve tarh!ian yurttalilar yeti~tirmek zorundadtrlar. Demokrasi- ·
lerde egemenlik topluma ait olduguna gnre, toplum tum olup bitenlerden ·
ve l'lzellikle de kamuyu ilgilendiren tum geli~me ve kararlardan do~ru
bir bic;imde haberdar edilmelidir. Diktatorltik hastaltgmt onlemenin
yolu, demokratik dii§iiniip davranmaya ah§mt§ yurtta§lara sahip bu-
lunrnaktan gec;er.
b) Tekilci Sistemlerde Kamuoyu
Basktct rejimler c;ok seslili~e ve 'dolaytsiyla da, kamuoyunun farkh
etkilerin sonucunda olu§masma izin vermezler. Tum iktidar tek elde
toplanmi§tlr ve devlet eliyle sistemli bir bi~imde yiiriitiiien propa-
gandanm amac1 da, iktidarm gorti!iiiniin tiim toplum tarafmdan benim-
senmesini saglamakhr. Rejimin temel felsefesine, resmi ideolojisinc ters
olan gorii~lerin si.iylenm~si ve savunulmast yasakt1r. <;ogulcu sisternle-
rin kaJllh olarak, bu sistemlerin tiimtini.i de "tekilci" olarak nitelendi-
rebiliriz. Arttk serbestc;e olu!ian bir kamuoyu degil, giidtimli.i bir kamu-
oyu sfiz konusudur.
• Komiinist ve fa(iist bask! rejimlerinde, resmi ideolojinin zihinlere
"tek dogru" olarak yerle!itirilmesi c;abast okullardan; i!iyerlerinden ·
ba:?lattlarak siirdiiri.ili.ir. Kuli.ip, dernek ve benzeri kurulu!ilar hep aym ·
amaca hizmet eder. Radyo, televizyon ve yazth basm hep tek seslidir.
Ama bu ttir tekilci toplumlarda bile, "fis!ltr gazetesi", gizli yaymlar,
gizli toplanhlar ve orgiitlenmeler tam anlamJyla ()nlenemez. Var olan
resmi kamu()yunun yamnda, daha az etki)i olmakla birlikte bir kar§lt
kamu()yunun varh~1 da zaman zaman kendisini duyurur. 1956'da Ma-
caristan'da, 1968'de c;ekoslotlalclja'da ortaya c;tkan ufak bir k1vllctm, bu
iki kamuoyunun birindsinden bile daha etkiii ve yaygm olabilecegini
g&termi§tir. Polony11 ·da Walesa onderligindeki Dayamr?ma Sendikast-
178
Eskikitaplarim.com
mn ~a~trttct giici.i, rejime kar§t olan kamuoyunun giidinu yansit-
maktadtr.
En biiyiik basktlar ve ileri teknikler, mutlak •Xiidiimlii" bir ka-
muoyu yaratamamaktadtr. Ama ~a~da§ rejimler i~inde btJ konudaki en
btiyi.ik ba§artyt Lenin ve Hitler saglamt§br.
Marx ~oylc diyordu: "Ger~ek baskryt, ona bir baskr bilinci katarak
dalra da sertle~tirmeli ve omm utaltCllll ilan ederek dalm da utandmc1
kz 1ma 1r ". Lenin bu noktadan hareket ederek, her alanda siyasal_
if§aatlar ve su~lamalar yapdmasmt istemi§ti. Leninci propagandao,
giinliik sorunlardan ~areket ederek hep onu si~temin temeldeki bozuk-
Iuguna baghyurdu. i!lsizlikten sava§a, bir grevden piyasadaki durg\m-
luga kadar her sorun kapitalist sistemin bozuklu~una ve onun gerisin-
deki stmf c;att~masma baglanabilirdL
Bo birinci a§ama ile kitlelerin haztrlanmasmdan sonra, stra slo-
ganlara geliyordu: "Toprak ve Bar~~", "Ekmek, BaTI§, Dzgiitliik" ya da
"T'iim lktidar Sovyetlere" gibi. Onemli olan, bu sloganlara takthp
kahnmamastyd1. <;ii.nkii zaman i'rinde o slogantn anlamt kalmayabilir,
hatta tersi savunulabilirdi. Omegin 1917 Devrimini haztrlayan ortam
~~inde ve belirli bir B§amada iktidann Sovyet olarak adlandmlan halk
kurullarmda.nlmast istenmi!jti. Ama Sovyetlerde egemen olan partiler,
kanjt-devrimci burjuvazi ile i§birligi yapmaya ba§laymca, arhk o slo-
gamn unutulmasigcrckiyordu.
Tro~ki, leninci propaganday; !iU sazlerle savunmaktayd1: "Bizi,
kamuoymm yaratmakla sw;luyorlar. Bu _dogru degil. Biz yaliuzca kamu-
oywm formiile etmeyi deuiyoruz."
Leninci propaganda, sadece yeti!ltirilmi§ propagandactlart degil,
aym ;zamanda yeti!ltirilmi!i kt§ktrhctlan da kullamyordu; Propagan-
dacmm gorevi, bir ki§iye ya da kii~k bir gruba bi~k dii§iinceyi, bir
ideolojinin temellerini iletmekti. Kt!i~rbcJ ise, tek bir di.i!}iinceyi ya da
ku~i.ik bir dii!itince grubunu biiyiik bir kitleye gi>ti.irmekle yiikiimliiydi.i.
Kapitalist sistemin c;eli§kilerinin yarath&-somut bir haks1zhktan hare-
ket eden kt§kuhct, h~!}nutsuzluk yaratmaya, bu ac;tk hakstzhga kanji
kitleyi harekete gec;irmeye c;ah§acakb. 0 hakstz durumun ideolojik
ac;tklamasnl.t yapma gorevi ise propagandactya aitti. Propaganda ve
klliktrtmanm arkastndan da orgiitlenme gelmeliydi.
Komiinist Entemasyonalin ikinci kongresinde, partili milletvekille-
179
 rine ~u hat~rlatma yapdmi§b: "Partili her milletvekili diger milletvekit-
lerivle ortak bir dil bulmaya ralz~makla degil, partinin kararlanm uygula-
mak irin dii§man irine yollanmz~ bir kz~klrtlCI olmakla gorevlidir."
'komunist milletvekilleri yasa tasanlar1 kabul edilsin diye degil, propa-
gand~ ve kl~l.a.rtma aracl olmak ic;in hazJrlanmahydJ.
Leninci propaganda, kamuoyunu komiinist partisinin list duzey
yoneticilerinin gorii.!jleri dogrultusunda _olurjturmaya ~ah§tr. Dogrunun
ne olduguna orada karar veriliJ; ve kamuoyu da o e;~evede olilli-
turulur. Ama bu ~r~ve darald1ke;a ho§nutsuzluklarm artmas1, sonun-
da d~ parti i~inde biiyiik temizliklerin yapdmas1 ka~mlmaz olur. Pa~
yi>netiminin ya da o yonetime egemen olan tek bir ki~inin izledigi siya-
set geregi, baz1 durumlarda tarihsel ge~elder bile saptinlmi§hr.
<;agda§ siyasal propaganda tekniklerinin geli§rnesine en biiyiik
katk1y1 Hitler ve Gobbels'in yaphgtm soyleyebiliriz. .fkisi de tekilci
bir toplum yaratmak amaciyla kidlamlsa da, leninci ve hitlerci propa-
gandalar arasmda biiyiik farklar vard1r. Kullandiklari arae;lan bile
farkl1 ama~lar i!lin kullanmaktad1rlar. Lenin "Toprak ve Bam;" slo-
gamm k.ullamrken, gerc;ekten de topragm payla~tmlmasm1 ve sava§m
sona erdirilmesini oneriyordu. Oysa Gobbels, Alman halkmm
"luristiyan uygarlzgzm s~vun~ak irin" sava§tigmi s()~lerken, bunun
gerc;eklerle hit;bir ilgisi yoktu. Leninci sloganlar akilci ve somut bir te- .
mele dayamrken, hitlerci slnganlarm tek amac1 duygulara ve heyecan-
lara hitap etmekti, halkta kin ve kudret arzusu yaratmakti.
Mussolini, c;agda§ insamn hayret verecek kadar inanmaya hazu
bir yarahk oldugunu soyli.iyordu. Hitler ise bu konuda daha da ilgin~
gorii§lcre sahipti: "Halk biiyiik rogzmlu,~ztyla kadmsz bir ruh haline sa-
ltiptir. Dii~iinceleri ve davra.m~larz, akll yiiriitmenin iiriinii olmaktan rok .
duygulannm yarattlgz izlenimlerin iiriiniidiir. ( ... ) lktidara geldigimiz za- .
man, her Alman kndmm bir kocast olacaktzr."
Hitler .it;in. propaganda amac1yla kullamlan temalar onemli de-
gildi ve s1k s1k .degi§ebilirdi. qnemli olan halk1 harekete get;irmekti. Bu
ama~Ja bilint;lerden t;ok biline; altlarn~a sesleniliyordu. Bi.itiin goste-
riler inceden inceye diizenleniyor, hie;bir §ey rastlant1ya b!rakilmi-
yordu. Hitler, "garip bir irade" nin kitlelere egemen olrnaSI it;in e~ uygun
zamamn akljam saatleri o~dugur\a bile dikkat etmi~ ve bunu kull~nm1~b.
Hitlerci propaganda kesintisizdi. Hitler ye partisi her yerde ha-
. · i1r ve nazud1. Sokakta, i§yerinde, evlerde ve hatta yatak odalarmm
180
Eskikitaplarim.com
duvarlarmda. Gazeteler, radyo ve televizyon siirekli bic;imde· aym
§Cyleri yineliyordu. Rus yazan ~akotin'in de dedigi gibi; bireylerin bi-
lin~ altlarma §U manhk yerle~tiriliyordu: nHitler tek ve ger~ek gil' dc-
mektir. Madem ki herkes Hitler'Ie beraber, sokaktaki insan olarak ben de,
eger. ezilmek istemiyorsam onunla birlikte olmalryzm," Gene <;akotin'e
gore; Pavlov'un zil sesini duyunca agz1 sulanan kopek deneyinde
oldugu gibi, kitlelerde ko~ullu refleksler geli§tiriliyordu:
Hitlerci propagandanm temel ilkelerinden birisi, halka di.i!iiinme
hrsat1 buakmamakh. Halk di.i~fiirunemeli, kendisi yerine ~ii§i.ini.ilenle~i
duygulanyla benimsemeliydi. Birgiin Yalrudi sontnu, birgiin komiinist
barbarhg1, ba§ka birgiin dl!l f!Qrunlar giindeme geliyordu. Bu konular-
dan birisiyle ilgili propaganda aniden durabilir ve beklerunedik bir .
anda yeniden ba§layabilirdi.
Hitlerci propaganda halkm Hitler'i sevmesini degil, ondan: bii-
yfiJ.erunesini, onun elinde bir aia~, bir robot olmasuu saghyotdu.
c) Geri· Kalnut· Olkelerde Kamuoyu
Geri ktdmr~ iilkelerin yapi8ai ozellikle~~ etkin ·ve yaygm bir
kamuoyunun varhgiru olanaksiz lald.gmi sOylefebiliriz. Niifus ~~­
l~unun kusal boigede ve birbirinden 'lwpUk birimler hali.ride ya§a·
inas1; kitle ilet~im ara~rmm yetersizligii okuma-yazma orarunm ve
genel olarak eAitim diizeyinin c;ok diiljiik olui)U; bir ~~a ~ bir dil
birliginin bile bulunmaYJ!jli topl~.gruplil§IIUl ye-Orgiitlenmelerin za-
YiflJ.Al gibi azellikler, bu ~ucun dogmasmda biiyiik rol oynamaktadrr.
Baguns1zhgtm yeni kazantlWl olan bi~ok Asya ve Afrika iilke-
sinde heni.iz bir ulusal biitiine ait olma bilinci dogtruliiWitlr..Gelene~l
toplumdaki kabile tiirii i~e doniik y~am bi~imini siirdi.irmektedir. Bi-
reyin ilgisi ve bilgisi kabilesinin smttlanm ~k nadiren -a§abilmekte-
dir. Kentlerde oturan azmhk bile, ~~ukla etnik ye_dinsel gruplara
. boliinmii§ 9larak·birbirlerinden kopuktuf. (;ogunlukla bir dil ve inan~
birliginin bile bulunmay~1, kiiltiir birligini ve ulusal diizeyde kamuoyu
ol U§turulmasrm olanaksiZla§tlrmaktadir. · ·
. 'Boyle bir yaplda, radyo ve televizyon benzeti kitle ile~l}im arae;-
lan yayg~la¥a bile, kamuoyunun ol~Um.unda- ilk .ad1m d~k olan bil~
gilerin kitlelerce alm1p degerlendirili:nesi ~ok zordur. EAitim diizeyinin
dii!jiikliigii, kitle ileti§im arac;lanyla ~letilmeye ~~h§llan bilgiledn yo:-
. .
·181
rumlanarak kitlelere aktanlmas1 gi>revini gene de ~ok kii~iik bir okumu~
azmhga b1rakacakhr. Birbirinden kopuk etnik gruplallmalann egemen 1K1NCi KISIM
oldugu bir yap1da, kamuoyunun olllllumundan c;ok, geleneksel 6nderler
tarafmdan giidiirnlii kdmmasrsiiz k<musu ulabilir. Ornegin parti tercih- . SiYASAL KATILMA VE SE«;iMLER
Jeri ki~iden k~iye degil, k6yden koye,. kabileden kabileye, mezhepten
mezhf:ibe de~.
Geleneksel yapmm bozulmadtg~, i§bt)Jiimiiniin ve farkhla§manm .
yeterince gel~medigi bu gibi toplumlarda, ~agda§ ari.lamda ~1kar ve
~
bask1 gruplar1yla siyasal partiler de olamaz. Oysa kamuoyunun olllllu~
mu a9smdan bu tiir grupla§ma ve 6rgiitlenmelerin rolii biiyiiktiir. Geri .
kalml§ iilkelerin c;ogunda tek partili sistemlerin ve askeri diktatOrliik-
lerin ag1r bashgm1 goriiyoruz. Geri kalm1§ iilkelerin yapiSal 6zellikle-
rinin sonucu olan bu durum da, etkin bir kamuoyunun olU!jumunu engel- Yurtta~;~larm, devletin c;e!iitli diizeylerdeki karar ve uygulama-
leyici bir rol oynamaktad1r. lanm etkileme eylemlerine siyasaT katdma diyoruz. Mahalle ya da koy
Olke gel~ti~ kentle~jme oraru artmakta, egitim diizeyi yiikselmek- yoneticisinden devleti yonetenlere kadar, c;e§itli diizeylerde yap1lan
te, etnik boliinmelerin yerini,.toplumsal hjboliimiiniin yarathg1 b6liinme ~imler, siyasal kahlma olgusunun yalruzca.bir boliimiinii olllllturur-
ve ('lrgiitlenmeler almakta, kitle iletiljim ara~lan geliljmekte, kamuoyu- · lar. <;agda§ demokrasilerin geli!jm~ligi, s~yiiSal katllmarun yaygmhAI
nun etkinligi artmakta ve rejim demokratikle!jmektedir. Geleneksel yap1 ve etkinligi.yle olc;iiliir olmulltur·
tekilci ve bask1cl rejimleri kolayla§hnrken, yaptmn c;ogulcu yi)nde de-
gi§mesi ile birlikte daha uyaruk ve hareketli bir kamuoyu dogabilmek-· 1. SlYASAL KATILMA
tedir.
Yurtta§lann siya8al ya§ama nasil ve ne Olc;iide kahld1klan ile
neden kahldlld.ar1 sorulanru ayn ayn incelemekte yarar var. Eski Yu-
SE~tLMt~ KAYNAKLAR namn doWUdan demokrasisinden giiniimilziin sanayi demokrasisine ge-
Iinceye degin, siyasal kablmarun sadece bit;imi ve diizeyi degil, ayru za-
Abadan-Unat, Nennin. Kamuoyu, Teksir edilmi§ ders notlan, A.D.-S.B.F., Anka- . ~nda itici nedenlerinde de onemli degi.ljiklikler ortaya c;llatu§br.
ra, 1987.
Akarcah, Sezer. Propaganda Arac1 Olarak U/uslararas1 Yaymlar, Yaymlanmam~ a) Kablmamn itlevi, Bi~imi ve Diizeyi
doktora tezi, Ankara, 1989.
Charlot, Monica. La Persuasion Politique, Annand Collin, Paris, 1970. . Halkm siyasete katllmas1, ·Halk Egemenligi• kavram1mn yay-
Daver, Biilent.Siyasal Bilime Giri§, SBF Yaymlan, Ankara, 1968.
Domenach, Jean-Marie. Politika ve Propaga.nda, Varhk Yaymlant tstanbul, 1995.
gmla§masl ve II\e!jrulu~n olc;iitii olmas1yla geli§ti. Giiniim'iizde bir rej'i-
Kapani, Miinci. Politika Bilimine Giri:j, A.D. Hukuk Faki.iltesi Yay1nlan, Ankara, min demokratikligi., halka tarudlSJ. siyasal kablma olanaklar1 ile olc;ii-
1978. liir hale geldi.
inceoglu, Metin. Giidiileme Yontemleri, A.D.-B. Y.Y.O. Yaymlari,'Ankara, 1985.
Lancelot, Alain. Les Attitudes Politiques, PUF, Paris, 1969. Siyasal katdmarun amac1 ve i§levinin ne olduAu sorusunun tek
Lundberg-Schrag, Larsen. Sosyoloji. (c;:ev. 0. Ozankaya), Ti.irk Siyasi tlimler .yarutl yoktur. Siyasal kablmanm -rejimden rejime onem sm\lamas1
Demegi Yaymlar1, Ankara, 1970. .
Sartori, Giovanni. Demokrasi Kuram1, Siyasi 11imler Ti.irk Dernei!;i Yaymlar1, An- degi§en- birc;ok i§levi b\tlundugu gibi, siyasal kahlmamn kendisi de,
kara, 1977. arac; olmanm yam srra ayru zamanda bir amac;hr. Hic;bir sonuc; vermese
Sauvy, Alfred. L'Opinion Publique, PUF, Paris, 1964. . bile, katdma yollarmm ac;1k bulunmas1, toplumsal gerilimi ~zalttci, .
tinsal Artun. Siyaset Bilimine Giri~, SBF, Ankara, 1980-81 ders notlan (teksir).

182 Eskikitaplarim.com 183

 yurtta§hk duygulanm guc;lendirici bir etki yapar.
Siyasal kahlmamn i§levlerinin ba§mda, siyasal yiineticilerin ve
toplumsal istemlerin belirlenmesi gelir. Birc;ok kez bu iki i~lev ic;ic;e gir-
mi§ olmakla beraber, s1mrh bir demokrasinin tercih edildigi durumlar-
da, siyasal kahlma ile sec;imleri e§degerli tutma egilimi vard1r. Scc;im yo-
lunu ac;1k tutmakla birlikte, halkm sorunlanm ve ele!jtirilerini dile
getirme olanaklanm k1san rejimler, bir tur sec;kinler y6netimini istiyor-
lar demektir. Halkm kendisini yonetecekleri sec;mesi, ama gerisi.ne ka-
n~mamast gerektigine dayah bir manhk, c;agda~ demokrasiye ters di.i§er.
c;agda~ dcmokrasiler, kahlma olanaklanm sanayi kurulu~larma
ve 6zerk kurumlara kadar uzatmaktad1rlar. i~c;ilerin i§letmelerin,
ogretim uyelerinin ve hatta 6grencilerin i.iniversitelerin y6netimine
kahlmalan uygulamalan c;ogalmaktad1r. Ekonomik demokrasi olarak
da adlandmlan birinci uygulamamn amac1, verimliligi arthrmak ve ya-
bancJla§mayt gidermektir.
Siyasal katilma, c;e§itli toplum kesimlerine temsil olanag1 saglaya-
rak, toplumda belirli bir dengenin ve uzla§manm olu~umunu kolayla~­
tmr. Kahhm olanaklan degi~ik bir bic;imde arthkc;a, toplumdaki guc;ler
dengesinin siyasete ban§<;! yollardan yans1mas1 ve siyasal istikrann
artmas1 dogald1r. Eger toplumdaki baz1 kesimler yeterli katJlma olanak-
lanna sahip degilseler bir "kat1lma bunalmu" dogar. 0 toplum kesimle-
ri, kendilerine guc;leri oramnda etkin olma flrsah tammayan sisteme
karijl c;tkarlar. Bah Avrupa'da 1848 i§c;i ayaklanmalan bu ti.i.r bir ka-
tJlma bunahmmm urunuydu. Oy hakkmm geni§letilmesi, sendikal hak
ve 6zgurluklerin saglanmasJyla bunahm atlatild1. Rejime kar§J olan top-
lum kesimleri, rejimin temel guvencelerinden birisi durumuna geldiler.
Siyasal kahl~a, sistem'n ban§<;l yollardan zaman ic;inde deg;i§-
mesine olanak tamrken, aym zamanda kar§J gi.ic;leri sistemle biiti.in-
le§tirmi§ ve bir anlamda sistemi de gi.ic;lendirmi~ olur. Siyasal sistemin
ve toplumsal di.izenin, degi~en ko~ullara gore kendilerini yenilemelerine
olanak verir.
Fa~ist ve komiinist rejimlerdeki siyasal kahlmanm i~levi ve amac1
isefarkhd1r. Bu gibi rejimlerde, temsil ve dile getirmeden c;ok, resmi idco-
lojinin ve y6neticilerin onaylanmasJyla, halk1 belirli ybnde harekete ·
gec;irme, "seferber etme" sbz konusudur. Rejimin ba~ans1, bu i~levin ye-
rine getirilmesine baghd1r.
Eskikitaplarim.com
184
Ku~kusuz ki, ti.im yurtta§lar siyasal ya:pma aym 6lc;ude katd-
mazlar. Amerikali siyasal bilimci R.A. Dahl, kahlmamn diirt boyutta
incelenebilecegini savunuyor: jJgi, iinemsemc, bilgi ve eylem. Siyasal
olaylan izleme derecesi "i lgi "yi, onla ra verilen iinem derecesi
"iillemselllc"yi, onlarla ilgili olarak sahip olunan veriler de "bilgi"yi
g6sterir. Siyasal kararlan etkilemek ic;in giisterilen c;abalar "eylc111"
dir. Deniz Baykal'm onerdigi uc;li.i Sll11flandJrma ise daha sade ve
ac;1khr. Siyasal olaylan izleme, onlar hakkmda tutum takmma ve onlarm
ir;ine karupna. Bdylece siyasal olaylan izlemeden ba~lay1p, onlan etki-
lemeye yiinelik eylemlere kadar uzanan bir siyasal kahlma yelpazesi
olu~maktad1r. Yurtta~lann ne kadannm hangi boyutta kahld1gnu sap-
tamak, gerek siyaset bilimi ac;Jsmdan, gerekse ulkeyi ydnetenler ve
yiinetmek iddiasmda olanlar ic;in bnemlidir.
Kahlma di.izeyleriyle ilgili farkh ve daha aynnhh sJmflandJr-
malar da yap!labilir. Ama hangi slmfland1rma sbz konusu olursa ol-
sun, ilk ve en onemli kesimi, siyasal si.irece hic;bir bic;imde kahlma-
yanlar olu~tururlar. Bunlar alman ve almacak siyasal kararlara
hic;bir bic;imde ilgi duymadtklan ic;in, onlan onemsemeleri, o konularda
bilgi edinrrieleri ve eyleme gec;meleri de si.iz konusu degildir. Bu kesimin
toplum ic;indeki oranmm bi.iyi.ikli.igi.i. c;e~itli bic;imlerde yorumlanabilir.
Siyasal ilgisizlik, koyu bir cehaletten ya da umutsuzluktan kaynakla-
nabilecegi gibi, ozellikle ABD gibi ya~am duzeyinin c;ok yi.iksek oldugu
toplumlarda, toplumsal-ekonomik ciddi sorunlan bulunmayan orta
smlj1ardan da kaynaklanabilir. Siyasete-ilgisizligin nedenini olu~turan
olumsuz etkenleri degi~tirmek ic;in c;aba g6stermek yararhd1r. Ancak,
siyasal ya~ama tamamen ilgisiz kitleleri zor kullanarak sandtk ba~111a
gbti.irmeye c;ah~mak konusunda aym ~ey s6ylenemez. Oy kullanmanm
yasal zorunluluk haline getirildigi yerlerde, baz1 kitleler, ilgisiz ve bil-
gisiz oldugu konularda ve tamamen gi.idi.i.mli.i bic;imde kullamlmi~ olmak-
tadJr. Boyle bir durum saghks1zdir ve c;ogunlukla da, tutucu bir y6nde
etkisi olacag1 di.i~i.i.nulerek planlanmaktad1r.
Katilma duzeylerini degerlendirirken, onlann da kendi ic;lerinde
derecelendirildiklerini unutmamahy1z. Ornegin siyasal ilgi, olaylan
radyo ve televizyondan izlemekle smuh olabilecegi gibi, yaz1h basm1
izlemeye, bu konudaki ayrmhh haber ve yorumlan okuyarak bir so-
nuc; <;1karmaya, belirli c;evrelerde onlan tartl~maya kadar da uzayabi-
Iir. Siyasal eylem, sadece oy vermekle s1mrh kalabilecegi gibi, partile-
 rin toplant1larma kablmaya, .o nlara iiye olmaya, orada etkin giir~vler
almaya, partinin adayt olmaya kadar da gidebilir.
Siyasal kablmanm yasal olmayan bi-;imleri de vardtr. Vasa d1~1
iirgiitlere ilgi duymak, onlarm iiyesi veya yoneticisi olmak, gizli top-
lantilara katdmak, yasaklanmt§ a£i.!i astp bildiri da~Jtmaktan ba~laytp ·
silahh mi.icadeleye.kadar uzanan eylemlere gi~mek, hep bu ~~ede
de~erlendirilebilir. Vasa d1~1 siyasal katdma bic;iinleri, rejimin kah- :
h~mdan ve baskdardan kaynaklanabilece~i gibi, belirli diil;i.ince ve ·
~ gruplannm toplumdan destek gormemelerinden, yasal yollardan
etkili olamamalarmdan da kaynaklanabilir. Ban§9. yollardan sa~la­
namayan etkinin yasa du;t yollardan s~lanmasma c;ah~ll~t, aym .
zamanda bir umutsuzlu~un ifadesi olabilir.
b) Katdmay1 Belirleyen Etkenler
Siyasal katllma da, birc;ok c;apraz etkenin ii.riinii olarak ortaya
~an bir tutumdur. Birey9el olanlardan b~layarak bu e~eri §Oy- ·
Ieee stralayabiliriz: Ya~ ve cinsiyet, aile, egitim, meslek, gelir, yerl~me
~~
Yil~ ctkeni ii.zerinde daha once "Siyaset Bilimi"kitabmda uzun
uzun durmu§tuk. c;e§itli ara~tJrmalar, siyasal kahlma egiliminin orta
yalj gruplannda digerlerine oranla daha yiiksek oldu~unu gosteriyor.
Genc;ler bunalunh donemlerde, i~ ve du; onemli sorunlarm giindemde
oldugu ortamJarda yuksek oranda siyasal kahlma eAilimi ic;ine girdikle-
ri halde, bunu izleyen donemlerde ilgilerinde azalma olabilmektedir. Bu
durum, c'>zellikle yii.ksck t>grenim yapan gen~lerde belirgindir. Genc;lere
umut verebilen yonetimler, onlardaki enerjiyi c;ok yaptcl bir kabbmla
de~erlendirebilmektedir.
Kadmlann siyascte duyduklan ilginin erkeklerden daha ·az ol-
du~unu da daha once gormiliitiik. Ozellikle ~ocuk dogurma ~levinift :
kadmda olu~u, onu ev i!jlerine yonlendirmektedir. BOylece de, siyiiSfl
olaylarm onun ilgi alaru dJ.§ma ta§mast dogall8fimaktadlr. Bu durwnWt .
dotctl sonucu, kaduun siyasal kab.iunuun erkegine bagunh hale gelmesi-
dir. Ugisinin az oldugu ya da hie; bulunmadtgt bir alanda, kadm
erkeginin yaphgt tercihi fazla dii§iinmeden ve anemsemeden kabul ede:-
bihnektedir.
Ailenin c;ocug~ egitiminde ve dolayt51yla da temel tuturnlanrun
oltujumundaki onemli roliinii biliyoruz. Ozelli.kle siyasal ilgi diizeyinin
186
Eskikitaplarim.com
· yi.i.ksek uldugu ailelerde, c;ocugun da ailesinin.egilimlerinden etkilenmesi
dogald1r. Anne ve babarun egitim di.i.zeylerinin yi.i.ksek oldugu ailelerde
bu etkinin daha belirgin olmasJ ·beklenebilir. Ama tersi durumlarda ve
iizelli.kle de c;ocugun yii.ksek ogrenim yapmas1 halinde, ~ocuk i.izerindeki
aile etkisi azalacakhr.
GOzlemler, gelir diizeyi ile siyasal kahlma egiliminin dogtu oran-
tlb oldugunu ortaya koyuyor. Gelir diizeyi yiikseldik~ siyasal olayla-
ra ilgi artarken, en dii~iik gelir gruplarma gidildikc;e bu ilgi tamamen
yok olabiliyor. Voksul s1mflann temsiline yonelik siyasal partilerin
bulunmad®- durumlarda, biitiin partilerin yoneticileri, yasama ve yii-
riitme orgarurun iiyeleri, ii.st ve orta gelir diizeyindekilerle strurh kala-
biliyor. · ·
Siyasal katllma egiliminin doAN oranbb arttp ya da eksildi~ bir
ba§ka de~ken de egitim dUzeyidir. Egitimin, kiljilerin siyasal olaylar-
la ilgili bilgi edinmelerini, o bilgileri yorumlamalanru, kendi toplumsal
durumlan ve ~rvnlanyla ba~nbs1n1 kurmalar1n1 kolayla§hrdt~I
ol~de siyasal kablma e~limlerini arthrmast dogaldti'. Ama et';itim
. diizeyinin biiyiik olc;iide gelir diizeyine bagtmh oldugu da w\utulma-
mahdrr. Alt gelir gruplan ayru zamanda diil;iik bir egitim dtizeyinde bu-
lunduklanndan, onlann siyasete ilgisizliklerinin bu iki etkenin ortak
iiriinii. oldugu soylenebilir.
Meslek, bir anlamda parayt kazanma bi9mfdir. Ne var ki, ayru ge-
lir diizeyinde olanlar arasmda bile, siyasal kablma egilimi mesleklere
gore farkhhklar gosterebilmektedir. En etkin siyasal katd.rnamn genel-
likle serbest rneslek gruplarmda garilldiigiinu· s()yleyebiliriz. Bu a~ada
Uj c;evresi de siyasal kattl.rn.a ac;unndan onem la§tyabilmektedir. Egitim
di.i.zeyinin di.iliiik oldugu, aile etkisinin azaldtgi durumlarda, i~ c:,;ev-
resinin etkisi artmaktadu.
BUytik kentte, kasabada ya da ki;ydt oturan 1nsanlarm siyasal
yll!jama ayru bi-;i.rnde ve azellikle de aym diizeyde kahlmadddanm bi-
liyoruz. Buyuk kentteki kablma daha bagmtstz ve daha bilinc;li iken,
ktrsal kesimdeki kablma ~ukla ba~. Bunda egitim dii.zeyinin
de rolii olmakla birlikte, toplumsal ililjkilerin ve genel olarak toplumsal
ortamm etkisi daha fazladtr. Kiic;iik yerlqme birimlerindeki aile
~kileri ve dayanu;rna bir yandan, baz1 duru.rnlardaki-aga ve benzeri
toplumsal giic;lerin etkisi ote yandan, kil}inin bagt.rnstz kahlmuru zor-
lafihrmaktadrr. Tiirkiye'de her zaman ktrsal kesimdeki set;ime kabl.rna
187
oranmm kentsel kesimlere gore yuksek olu~u da bu nedenden kaynak~
lanmaktadtr. Ktrsal kesimdeki kitle, kamuoyu iinderlerinin g6sterdigi
y6nde, gi.idi.imlii olarak harekete ge<;irilebilmektedir. Ama bu durumun,
kiiydeki toplumsal-ekonomik yaptya bagh olarak degi~ebilecegi unutul-
mamahdtr.
Siyasal kahlma a<;IStndan ozel bir durum, etnik ya da dinsel
"awzlzk gruplan"y!a ilgilidir. Dayam~ma, kendini ve benzerlerini
<;ogunluga kar~I savunma duygusu, bu gibi gruplann siyasal ya~ama
daha <;ok kati!malannda rol oynamaktadtr. Ostelik siyasal ya~ama
yalmz daha <;ok kahlmakla kalmamakta, aym zamanda aynr yonde
kati!ma egilimi ta~tmaktadtrlar. Bu nedenle de, siyasal ya~amda top·
lumdaki oranlannm iistiinde bir agtrhk kazanabilmektedirler. Fran-
sa 'daki Ermeni, ABD'ndeki Yahudi azmhgmt 6rnek olarak verebiliriz.
Azmhk grubunun ekonomik giici.i ve egitim duzeyi yiikscldik<;e, si.Jz ko-
nusu etki de dogal olarak artar.
Kahlmada rol oynayan saydtgtmtz bu degi~kenler, birey iizerinde
aynr yonde etki yaptyorsa, gii<;lii bir siyasal katthm beklenebilir. Ama
ters yonde etkilerin birbirlerine yakm diizeyde oldugu durumlarda,
hangi yonde davranacagmt bilemeyen birey, kararstzhga suriiklenip
katllmamayt yegleyebilir. brnegin sandtk ba~ma gitmeyen se<;menlerin
bir boli.imi.i ilgisizliktl:m boyle davrandtgt gibi, bir bCiliimi.i de karar ver.,
rnekte zorluk <;ektigi i<;in oy vermemeyi tercih etmektedir.
Konuyu kapamadan once, bireyi siyasal kat!lmaya iten ya da on-
dan ahkoyan ruhsal ve ki~isel nedenlere deginmekte yarar var: Siyasal
katllma, bireye toplumda daha etkili olabilme olanag1 saglar. Bu etki,
ornegin iktidar partisinin bir i.iyesi olmanm sagladtgt olanaktan,
iilkenin bir i.ist di.izey yoneticisi olmanrn sagladtgJ olanaklara kadar
uzamr. Siyasal kati!ma, bireye bazt ekonomik olanaklar da sagla-
yabilir. Bu, belirli g6revlere gelmek bi<;iminde olabilecegi gibi, temsilcjsi
oldugu kesimlerin <;tkarlanm kollamak bi<;iminde de olabilir. Hatta.ik-
tidar olanaklanm ki~isel ~1kar amae1yla kullanmak bi<;iminde de or-
taya <;tkabilir. Siyasal kahlma, aym zamanda inandtgt, dogru bildigi
bir davaya ya da toplumuna hizmet ftrsahdtr. Tum bu etkenler, ka-
hlmayt ozendirirler.
Siyasal kattlmamn bireye somut bir doyurri saglayamamast; yete-
rince etkili oldugu izlenimini verememesi; kahhp kahlmamamn bir ~eyi
188
Eskikitaplarim.com
degi~tirmeyecegine inamlmast durumlannda ise, kilttlma egilimleri k6-
relir.
2. SE<;:iM SOSYOLO]iSi
Se<;:im, i.ilkeyi yiinetecekleri, kitleleri temsil edecekleri belirlemede
b,l~\·urulan bir yoldur. Nasrl ki, yiineticilerin kahhmla ya da zor kul-
lanarak belirlenmesi de ba~ka bir yoldur. Halkm alanlarda toplamp,
iilkeyi ilgilendiren kararlan dogrudan a!drg1 eski kent demokrasile-
rinde bile, yiineticilerin kurayla ve srrayla belirlenmesinin yam srra,
baz1 durumlarda se<;:ime ba§vuruluyordu. Niifus arh§I, sorunlann kar-
ma~tkla§lp uzmanhk gerektirmesi ve yurtta~larm siyasal konulara ayr-
rae<Ik zamanlanmn azalmasr sonucu dogrudan demokrasi olanakstz-
la~ti. I lalki temsil edecek, halk adma iilkeyi ybnetecek aracrlann se<;:imi
zorunlu hale geldi. Biiylece i.ilkeyi, t;ogunluk adma bir azmhgm ybnet-
tigi dogrudur. Ama yiinetime gelme yolunun tum toplum kesirnlerine a<;:Ik
olmasi ko~uluyla, bu durumun demokrasiyle bagda~madrgr cine si.iri.i-
lemcz.
a) Oy Vermede Rol Oynayan Etkenler
Ccnel olarak siyasal kahhmr etkileyen ko~ullar, kahhmm bir bi-
<;:imi denwk ohm se<;:imleri de etkilerler. Gene de, se<;imlere katrlmanm ve
verilen oyun yi)ni.ini.in belirlenmesinde rol oynayan etkenleri aynca in-
celemektc yarar Vilr. Se<;imlerin 6zellikle t;ogulcu rejimler a<;:Ismdan
ta~IdigJ ii1wm, se<;:im sosyolojisinin, siyaset biliminin hrzla geli~en ve
iizerinde <;:ok ara~trrma yap1lan bir dab olmast sonucunu dogurmu~tur.
Lipset ve Lazarsfeld, sand1k ba§ma gidip gitmemekle ilgili olarak
diirt gene] egilimden siizediyorlar: (1) Hi.iki.imetin izledigi siyaset, bir
toplumsal grubun <;tkarlanm ne kadar yakmdan etkiliyorsa, o toplum
kesimindeki oy verme egilimi o kadar t;ok artar. Kamu gorevlileri bu ko-
nuda iirnek giisterilebilir. <;:unki.i iktidara gelenler, bir bakrma kamu
giin•vlilerinin i§vereni olmaktadrrlar. (2) Hiikiimet kararlannm kendi-
siyle ilgili sonw;'lan konusunda bir toplum kesimi ne kadar t;ok bilgi sa-
hibiyse, o toplum kesimindeki oy verme egilimi o kadar artar. Hiikiimet
kararlarmm yaratacagt sonut;lann at;rk olup olmamasr; toplum kesim-
lerinin onlan kavrayabilmeleri it;in gerekli egitim ve deneyim di.izeyleri;
o toplum kesimindeki bireylerin birlikte degerlendirme yapma ola-
nagma sa hip bulunup bulunmamalan(sanayi i~t;isi ile ev hizmet<;:isinin
189
farb) gibi ko~ullar bu konuda belirleyici olurlar. (3) Bir toplum kesimi
i.izerinde, siyasal katihm y6ni.indeki baskilar ne kadar fazlaysa, o top-
lum kesimindeki oy verme egilimi o kadar artar. Ama bu baskilarm
birey iizerindeki etkisi, bireyi.n i.iyesi oldugu toplum kesimiyle olan
ili~kilerinin yogunluguna baghd1r. Yani gecekondulu, yeni gi'l<;men
sanchk ba~ma gitmek i<;in fazla bir istek duymayabilecegi gibi, heniiz
toplumsal ili*kileri yogunla~mam1!? bir gen<; ya da toplumsal ili!?kileri
giderek .;ok azalmi* bir ya~h da genellikle aym durumdadtr. (4) Daha
iince de bclirttigimiz gib!, grup i.izerindeki basktlar aym yi'!nde
oldugunda kahlma egilimi artarken, zit yiinlerde oldugu zaman kattlma
egilimi azahr.
Elbette ki oy verme kadar, verilen oyun yi.inii de i.inemlidir. Kimler
siyasal-toplumsal-ekonomik diizende degitjiklik yan!tstdtrlar, daha
e~itlik<;i bir di.izen i<;in sol partilere oy verirler. Kimler kurulu di.izenin
korunmastm isterler, sag partilere ve adaylara yonelirler. Eger bi.itiin
se-;:menlerin oylanm tamamen <;tkarlanm hesaplayarak, bilin<;:li olarak
kullanmalan siiz konusu olsaydi, gelir di.izeyleri dii!?iik olan toplum ke-
simlerinin sola, gelir diizeyleri yiiksek olanlann ise saga oy vermeleri
gerekirdi. Oysa se<;:men davram~lan her zaman aktlct ve tutarh de-
gildir.
Se<;men davranu:ilanm ekonomik <;tkar d1!?mda etkileyen ko~ul­
lara deginmeden iince, oy ve gelir duzeyi arasmdaki baglantlnm sa-
mldu"Ymdan daha karma!?tk oldugunu belirtmek zorunday1z. Onemli
olan ~elir duzeyi degil, ki§inin beklentileri ile gelir di.izeyi arasmdaki
farktlr. Urndugu ya da hak ettigini di.i~i.indiigii ile buldugu arasmdaki bu
farktir ki, ki~iyi durumundan memnun olmaya veya olmamaya iter.
Dagdaki <;oban sahip oldugundan daha fazlasmi beklemiyor ve tiim
umudunu iite dunyaya sakhyorsa sagCI olabilir. 0 <;:obamn yiiz kati ge-
liri oldugu h<tlde, daha f<tzlasmi hak ettigini, hak etmeyenlerin daha
L1zlasma sahip bulundugunu dU.f?iinen bir miihendis de solcu olabilir.
Oy verirken se<;meni <;Ikan dt§mda etkileyen dbrt nedenden soz ·
edebiliriz: Giivenlik iste,~i, saygml1k istegi, duygusal baglll1k, dinsel ve
siyasal inan~/ar.
Gi.ivenlik istegi, ki!?ileri istikrar arayif?Ina ve dolayisiyla tutucu-
luga iter. Di.i~iik, ama di.izenli geliri olan baz1 toplum kesimlerinin sagc1
partileri desteklemesi bundand1r. Toplumda yeterince sayg1 g6rmeyen,
aynm uygulanan, bazi durumlarda ikin,ei smtf yurtta§ oldugu izleni-
Eskikitaplarim.com
190
mine kapdan etnik ya da clinsel kiikenli azmhk gruplan genellikle ilt!ri-
ci, clegi~imden yana tutum t,lkmn·Iar. Gelir diizeylerinin gbreli yt.iksek-
ligi bile bu egilimi <;ogunlukla degi§tirmez.
Duygusal baghhk bir partiye veya bir bndere yiinelik olabilir. Za-
manla ya kendisinin ekonomik ko~ullan ya da partinin dogrultusu
degi::!tigi halde bu duygusal baghhk etkisini si.irdi.irebilir. Onderin veya
o partinin ba!?anst, o ki~iye, tuttugu tak1mm kazanmasma benzeyen
ruhsal bir doyum saglar. Dinse] ve siyasal inan<;:lara baghhgm da
benzer bir durum yarattigini siiyleyebiliriz. Baz1 ki~iler maddesel
<;:Ikarlanndan <;ok inan<;:lanna, U.lkiilerine bnem verebilirler. Bu durum,
maddesel <;Ikar konusundaki bir umutsuzluktan, umudu bte di.inyaya ya
da Yl'ni bir di.izene baglamaktan dogabilecegi gibi, maddesel ko*ullar
a<;Ismdan bir sikmti olmamasmdan da kaynaklanabilir. Ki!?i doyumu,
kendisiyle aym inanCI payla!?anlarla bir arada olmaktan, onlarla da-
yam1maktan ve inan.:;lannm ba§ansmdan saglar.
Bu gene] a<;tklamalardan sonra, "oy"un yi.inuni.in belirlenmesinde
rol oynayan daha somut degi§kenlere ve se<;:im sosyolojisi <;ah£;imala-
nnm bunlarla ilgili verilerine ge<;ebiliriz:
(1) Tanma dayah yan-kapah gclenckse/ top/umdan, endiistriye
dayah a<;:Ik <;:agda~ topluma ge<;ildik<;e, oy vermedeki yCiresel ve b<il-
gesel ctkiler azalmakta, toplumsal smtflann etkisi artmaktad1r. Bu yeni
toplumsal ilit~kiler i<;inde ki~inin yi.ikselme olanaklan ne kadar <;:oksa,
tulucu egilimler o <'il<;:i.ide gu<;:lenmektedir. Ki~inin i<;inde bulundugu
ko~ullan iyile~tirme umutlannm az!tgi oi<;:U.siinde ise, di.izen degi~ikligi
istekleri gi.indeme gelmektedir. Aym t~ekilde, toplumdaki e!?itsizlikler
arthk<;:a smtf bilinci gt.i<;:lenmekte, gene! olarak siyasal katJlma ve iizel
olarak da yapi!an siyasal tercihin sola kaymas1 olasihgi yiiksel-
mektedir.
(2.) Sanayile§menin ilk a~amalannda kitleler ya§am ko~ulla­
nmn iyile§mesinden etkilenip tutucula§abilmektedirler. Ama zamanla
kendi ko§ullan ile diger toplum kesimlerinin ko§ullanmn kaqJia~­
tmlmasi onem kazanmaktad1r. Kendi ko§ullan iyile§irken ba§kala-
nmn ko§ullan <;:ok daha hiz]a iyile~iyorsa, bu durum ho~nutsuzluk ya-
ratabilmektedir. Tiirkiye'de fii.>cekonduya ilk gelenlerin, ~imdiki durum-
lanm k6ydeki ko!?ullarla kc1qda§hrarak sag partilere oy vermeleri,
zaman ge<;tik<;:e ho§nutsuzla§Ip sola kayma egilimi gbstermeleri bu
a<;:Idan yorumlanabilir. Nasi! ki, 1950'yi izleyen yt!larda, kamu
191

giirevlilerin gelirlerinin diger toplum kesimlerine g6re daha az artmas1,
onlann oylanmn sola kaymasmda rol oynamu:itir.
(3) Gelir dag1hmmdaki pay1 azalan esnaf-zanaatki\r kesiminde
fa~ist ve gerici egilimler geli~meye ba~lamaktad1r. Tiirkiye'de yapli<~n
ilra~tJrmalar, dine dayah ak1mlann da ba!ihca desteginin bu toplum
kesiminden kaynaklandigmJ gi\stermektedir.
(4) Sanayile~menin ve kentle~menin arthg1 y6relerde sol oylar
artarken, geleneksel toplum yapisimn degi~medigi ya da c;ok az dq';i~tigi
yiirelerde durum tersine olmaktad1r. Geleneksel yap! i<;inde egemen olan
toprak agalan, ~eyhler ve benzeri guc;ler, kendilerine bagimii kitlelerin
oylann1 istedikleri ybnde harekete ge<;irebilmektedirler.
(5) Guncel tinemli olaylar, ilzellikle kararszz scpllenlcrin oylan
i.izerinde etkili olabilmektedir. Ornegin :jiddet olaylannm artl§111In ya-
rattJgJ korku, genellikle tutucu egilimleri gi:1<;lendirmekte, aray1~ i<;inde
olanlan istikrara, gi.i<;lu giirunene itmektedir.
b) Se<;me ve Se<;ilme E~itligini Bozan Nedenler
Bir siyasal rejim, i.ilkedeki toplunzsal giirler dcngcsinin siyasal ik-
tidara dogru yans1yabilmesi i1l<;i.isi.indc saghkhd1r. Baz1 top! urn ke~im­
leri siyasal iktidara gti<;lerinden fazla, bazllan ise gi.i<;lerinden az etki
yapabiliyorlarsa, siyasal bunahm ka<;mlimazdJr. Se<;irn, toplumsal
gi.i<;lcr dengesinin siyasal iktidara yans1masmm ban~<;! bir yoludur.
Gi.i<; ve <;1kar dengesinin yans1masmdaki <;arpikhklar arttlk<;a bu-
nahmlar da buyur. Sc<;men iradesinin dogru yansimasmi, se<;nw C'iitli-
gini bozan engelleri bu a<;Idan dcgerlendirmek gerekir.
Se<;me e~itligini bozan engelleri, birbirleriyle baglant!h olmakla
birlikte, hukuksal, toplumsal ve ekonomik olarak i.i<;e ay1rarak incele-
yebiliriz. , .
Se<;me e~itligini bozan engellerin ba~mda, herkesin oy lzakkllla sa-
hip olamamas1 ya da herkesin e:jit oy hakkma sahip olamamas1 gelir.
Ozellikle ge<;en yuzy1lm ilk yansmda en <;ok ba~vurulan kisJtlama ser-
vet ve cinsiyetle ilgiliydi. Ancak varhkh olan ve devlete belirli duzeyde
vergi veren yurtta§lara oy hakk1 tammyordu. Baz1 durumlarda ()zel
bir "st'r;men vergisi" sbz konusuydu. Ama gbruntim ne olursa olsun,
ama<; dar gelirli ve yoksul kitleleri siyasal katJhmm di§mda tutmaktJ.
Ornegin, Osmanlz imparatorlugu 'nda yapllan 1877 se<;imlerinde de,
192 Eskikitaplarim.com
se<;ebilmek i<;in devlete "bir miktar vergi" vermi§ olmak, se<;ilebilmek
i<;inse n az r;ok emlak sahibi olmak" gerekiyordu.
<;ogu kanh mi.icadelelerle Batz Avrupa 'da oy i.izerindeki servet
kisJtlamasmm s1mrlan darahrken, okumu~lara da se<;me ve sec;ilme
haklan tanmmaya ba~landt. Servet kisJtlamasl giderek tumden kal-
karken, egitimle ilgili kisitlamalar bi<;im degi§tirerek de olsa, uzun sure
varhgm1 korudu. Egitim de ekonomik olanaklara bagh olduguna gbre,
aslmda bu, servetle ilgili k1s!tlamanm ba§ka bir g6runum altmda ve
yumll§ayarak surmesi demekti.
Nazi Almanyasz 'nda yahudiler oy hakkmdan yoksundular. Yakm
bir d6neme gelinceye kadar, ABD 'de zencilerin sec;me ve sec;ilme haklan
bnceleri yoktu, sonralan da klsJthydL Baz1 eyaletler, oy kullanma
hakkmt, brnegin Anayasayt okuyup yorumlayabilme ko§uluna bagla-
IDI§lardt. Gt1runu§te hi<;bir 1rk1 hedef alm1yormu§ izlenimini veren bu
ko§ul, uygulamada egitim diizeyleri du§uk olan zencileri siyasal kah-
hmm dJ§mda tutabiliyordu. Siyasal katJhmda trk aynm1 uygulama-
smm en c;agdJ§I 6rnegini Giiney Afrika Cumhuriyeti vermektedir. Ki.ic;iik
bir beyaz azmhk, giderek yumu§amak zorunda kalmakla birJikte,
i.ilkeyi c;ogunluktaki zencilere kar§m y6netmekte direnmektedir.
Oy hakkma cinsiyetle ilgili olarak getirilen ktsttlama, hic;bir top-
lumsal gucu hedef almadtgJ ic;in, varhgm1 c;agda§ demokrasilerde de en
uzun siirdurebilen kisJtlama oldu. Atatiirk'iin Tiirk kadmma sec;me ve
se<;ilme hakkmt tammasmdan uzun y1llar sonra bile, Bah'nm birc;ok
demokrasisinde kadmlann oy hakkt yoktu. lsvi~re'nin baz1 kiic;iik kan-
tonlannda, bu uygulama giiniimiize kadar siirebildi.
, Hi<;bir toplumsal smth dogrudan hedef almadJgJ ic;in varhgmt
uzun sure koruyabilen bir kahlma kJsJtlamasJ da yallla ilgilidir. 1968
gen<;lik hareketlerinden sonra oy hakk1yla ilgili ya§ smm hemen tum
i.ilkelerde lS'e inerken, Tiirkiye bu gene! egilimin dJ§mda kald1. 12 Eyliil
d6neminde geti rilen diizenlemelerle, genc;leri siyasal kat1hmm dt!lmda
tutan hukuksal engeller daha da agJrla§hnldt. Partilerin genc;lik kol-
lan olu§turmalan bile yasaklandt.
Belirli suc;lardan mahkum olmu§ ki§ilerin yurtta~hk haklarmm
kJsttlanmast ve bu arada sec;ilme hakkmdan yoksun bJrakJlmasJ da
<;agda!l uygulamalar arasmdadtr. Adi suc;larla ilgili konulan kJsttla-
malar dogal kar§Ilamrken, siyasal suc;larla ilgili ktsJtlamalar gene!-
193
likle tartJ~ma yaratmaktad1r. Ozellikle ideolojik sw;lar ya da du~unce
suc;lan sbz konusu oldugunda, konulan kJs!tlamalann demokrasiye uy-
gunlugunu savunmak zordur. · oy alan partinin tum milletvekillerine sahip olmasi temeline dayah bu
Sec;rrie e~itligini bozan bir ba~ka uygulama ise, baz1 ki~ilere ya da ·
toplum kesimlerine birden fazla oy kullanma hakkmm tanmmas!dir. Oy
hakkmm genelle~mesinden sonra, baz1 toplum kesimlerinin aynca-
hklan bu yoldan korunmaya c;ahiillmi~hr. Servet sahiplerine, yuksek
okul mezunlanna, bazen de aile reislerine birden fazla oy kullanma
olanag1 tamnabiliyordu. Bu uygulama, Cumhuriyetten bnceki ddnemde
Tiirkiye'de de yapilmi~ti.
"Gizli oy, apk saym1" ilkesi arhk tiim c;agda~ demokrasilerde
gec;erlidir. "Apk oy, gizli saym1" ilkesini uygulayan bir rejimin demok-
ratik sayilmasi s()z konusu degildir. Bu nedenledir ki, Tiirkiye'de 1950
y1lma gelinceye kadar yap!lan sec;imler demokratik say!lmami~hr. Eger
bir sec;imde ya da halkoylamasmda yalmz tek g6ru~un propagan-
dasmm yapilmasi serbest ise, oylann gizli verilip, say1mm ac;1k
yapi!masi bir~eyi degi~tirmez. Oyle bir ortamda sec;men iradesinin
dzgurce ollliitugu dne surulemez.
Sec;me e~itligini bozan ilginc; bir uygulama, daha 6nce de degin-
digimiz gibi, 1917 Devrimi sonrasmda Rusya 'da g6ri.ilmii!itii. Kentlerde
her 25 bin ki§iye kar~1hk k1rsal kesimde her 125 bin ki~i ic;in bir millet-
vekili sec;ilmesi kurah, ancak yeni rejimin yerle~mesinden sonra kal-
dmld!.
Sec;im bolgelerinin Simrlanm keyfi olarak c;izmek veya e~it olma-
yan b6lgelerde e~it say1da temsilci sec;tirmek de sec;me e~itligini bozan
bir uygulamad1r. Bu ti.ir e~itsizliklere c;agda~ demokrasilerde 6zellikle
ikinci meclisler ic;in yap1lan sec;imlerde rastlanabilmektedir. ABD'de 17·
milyon nufuslu New York eyaletinin de 250 bin nufuslu Alaska'nm da
iki~er senat()r!e temsil edilmesi c;arpici bir e~itsizlik 6rnegidir. Fransa'
da senato sec;imlerinde yalmzca milletvekilleri, belediye ve il gene! mec-
lislerinin i.iyeleri gibi S!l1lfh say1da ki~j oy kullamnca, c;ok nufuslu
kentlerin agirhgi azahrken k1rsal kesimin agir!Igi artm1~ ve ikinci mec-
lisin tutucu bir yap1ya sahip olmas1 kolayla~mi~hr. Belli bir siyasal
egilimin §ansml arthrmak ic;in sec;im b6lgelerini yapay olarak b6lmek
de, giderek azalmakla birlikte rastlamlabilen ve 1960 oncesinde
Tiirkiye' de de gori.ilen uygulamalardand1r.
194
Eskikitaplarim.com
Sec; me e~itligini bozan hukuksal engellerin sonuncusu olarak "Irk
tur/11 r;ogwzluk sistemi"nden s(!zedebiliriz. 0 sec;im c;evresinde en c;:ok
sistem, 1960 y!lma kadar V,lkemizde de uygulamyordu. Ornegin Demok·
rat Parti, 1954 sec;imlerinde oylann % S6,6's1m aldigt halde, yasama
.meclisindeki sandalyelerin 'X, 93,2'sini ele gec;irmi~ti. Oysa oylarm %
34,8' ini toplayan Cumlwriyet Halk Partisi'nin aym meclisteki sandalye
oram % 5,8 idi. Sec;me e~itligini saglamaya en yatkm sistem "orant111
tcmsil"dir. Bu sistemde, ilke olarak her parti ald1gt oy oramnda millet-
vekili c;1kanr.
Buraya kadar hukuksal engellerden s6zettik. Sec;men iradesinin
ozgurce yansimasim, bazi durumlarda yasalar degil toplumsal ili~ki ve
bask!lar da 6nleyebilir. Geleneksel yapmm siirdi.igii, derebeylik duzeni
kalmttlarmm varhgm1 korudugu, egitim duzeyinin du~uk oldugu du-
rumlarda, birey kendi ()zgur iradesinden c;ok, egemen giic;lerin istegi
dogrultusunda oy kullanmak durumunda kalabilir. Oyun gizli hucre-
lerde zarfa konmas1, b6yle bir durumda sec;me ozgiirliigunu saglamaya
yetmez. Sec;me ve sec;ilme e~itligini bozan ekonomik engellere kita-
bimizm ba~ka b6li.imlerinde de deginmi~tik. Parti kurmak, tum iilkeye
yaplan bir orgiit ic;in binalar kiralamak, o binalann masraflanm
kar!iilamak, sec;im kampanyalan ic;in ilanlar ve bro~urler bastlrmak,
biiyuk ac;1khava toplanhlanm ve gi.)steri yuruyii!llerini duzenlemek
6nemli parasal kaynaklan gcrektirir. Ekonomik bak1mdan guc;lu toplum
kesimlerinin c;Jkarlanm savunan partilerle, dar gelirli ve yoksul top-
lum kesimlcrine dayah partilerin olanaklan arasmdaki e!litsizlik, ister
istemez sec;:imlere de yans1r. Hukuksal ve toplumsal goriinumli.i e~it­
sizliklerin de, bi.iyuk olc;ude bu ekonomik kokenli e~itsizliklerden kay-
naklandigmt soylemek yanh!i olmaz.
Demokrasiler, sec;me e~itligini saglayacak onlemleri alabildikleri
6lc;iide gerc;eklik kazamr ve saghkh i!llerler.
195
 SE<;iLMi~ KA YNAKLAR
O<;ONCO KISIM

Abadan, Nennin. 1965 Serimlerinin Tahlili, SBF Yaymlan, Ankara, 1966. SiYASAL SiSTEMLER
Baykal, Deniz. Siyasal Katlima-Bir Davram§ lncelemcsi, SBF Yaymlan, Ankara,
1970.
Charlot, Monica. La Persuasion Politique, Armand Colin, Paris, 1970.
<;:am, Esat. Siyaset Bilimine Giri§.l.O. Hukuk Fakiiltesi Yaymlan, tstanbul, 1975.
Dicle, Atilla. Endiistriyel Demokrasi z>e Yonetime Katz/rna, ODTD Yaymt, Ankara,
1980.
Fi~ek,Kurthan. Yonetime Katzlma, IODAtE Yaymlan, Ankara, 1977.
Gurvitch, Georges. Traite de sociologie, (Tome II), "La Sociologie electorale"
(Fram;ois Goguel et Georges Dupeux), PUF, Paris, 1968.
Kalaycwglu, Ersin. Kar§zla§tzrma/z Siyasa/ Katrlma. t.O. SBF Yaymlan, 1stanbul,
1983.
Lipset, S.M. Siyasi lnsan (<;::ev. M. Tuncay), Turk Siyasi tlimler Dernegi Siyasal sistemlerin, siyaset bilimiyle ilgili olarak, fiU ana kadar in-
Yaymlan, Ankara, 1961.
Lipset-Lazarsfeld-Barton-Linz. Tlze Psychology of Voting: an analysis of political celedigimiz konulann bir birefiimi (sentezi) oldugu soylenebilir. Burada
behaviour (in LINDZEY; Handbook of Social Psychologs), Addison- yalmz siyasal kurumlarm olu~turdugu siyasal rejimler degil, o kurum-
.. Wesley Publishing Co., Cambridge, 1954. larm gerisindeki siyasal gi.ic; dengeleri, o dengelerin gerisindeki etkenler
Ozbudun, Ergun. Tiirkiye'de Sosyal Degi§me ve Siyasal Katr/ma, A.O. Hukuk Fak.
Yaymlan, Ankara, 1975. ve siyasal yafjamla ilgili ti.im si.irec;ler soz konusudur. Siyasal sistemler,
Sabuncu, Yavuz. Sosya/ist 0/ke/erde Yonetime Katzlma, Birey ve Toplum, Ankara, siyasal c;ahfjmamn hem iiriini.i hem de c;erc;evesidir. Bu ba~hk altmda,
1984. demokratik sistemleri, basktct sistemleri ve geri kalmt~ i.ilkelerin kendi-
Soysal, Miimtaz. Halkzn Yonetime Etkisi, TODAlE Yaymlan, Ankara, 1968.
Uysal, Birkan. Siyasa/ Katlzma z>e Katzlma Davranz§zna Ailenin Etkisi, IODAtE lerine ozgi.i ko~ullanmn i.iri.ini.i olan siyasal sistemleri ayn ayn ele ala-
.. Yaymlan, Ankara, 1984. cagtz. <;agda~ olmayan siyasal sistemleri ise, inceleme alammtzm dt~m­
Unsal, Artun. Siyaset Bilimine Giri§, (Ders Notlan 1980-81), Teksir, SBF, Ankara. da btrakmaktaytz.

1. <;OCULCU S1STEMLER
Tarihte ilk demokrasi, Eski Yunan'da, kent devleti c;erc;evesinde
var oldu. Bu, k61eler, yabanctlar ve kadmlar dt~mda kalanlann i.ilke
yonetimini dogrudan ilstlendigi, aractstz bir azmhk demokrasisiydi.
Niifusun fazla oldugu, sorunlann karma~tkla~ttgt ve i.ilke yonetiminin
birc;ok uzmanhk dalmm katktsma bagh oldugu c;agtmtzda, arhk dog-
rudan demokrasi, bazt ki.ic;i.ik yerel yonetimler dtfimda olanakstzlafih.
Yurtta~lar i.ilke yonetimine, bi.iyi.ik olc;i.ide temsilcileri aracthgtyla ka-
hhr oldular. Yonetimin sec;imle belirlenmesine, yasalar oni.inde i?fiitlige,
ozgi.irli.iklere ve yargt bagtmstzhgma dayah bir demokrasi modeli dog-
du. <;agda~ demokrasiler, liberal demokrasi ve sosyal demokrasi olmak
i.izere, iki a~amada incelenebilir.
Demokratik siyasal sistemler, c;ogulcu sistemler olarak da nitelen-
dirilebilir. <;ogulcu sistemlerde "tek dogru" yoktur ve dolaylSlyla, ya-
196
Eskikitaplarim.com 197
sal bir muhalefet ya da mul1.tlefetler V<lrdu·. <;:agd~~ c;ogulcu sistemler,
toplumda r;•karl<~n ve dolaytsJyla dunya g<>riillleri farkh kesimlerin bu-
lunmasmt dogal sayarlar; bu farkh c;tkar ve diinya goriilllerinin ban!ir;t
yollardan savunulmasma, siyasal iktidarm da bu ban~r;• sava~1m so-
nunda olu~masma olanak verirler.
a) Demokrasi Kuramt
Demokrasi gunumuzde, azmhkta olanlann haklanna sayg• gi.is-
terildigi ve onlara birgun r;ogunluga di>ni.i~ebilme yollarmm ar;tk tutul-
dugu i:izgi.irliik<;ii bir ~ogunluk ytinetimi bic;iminde tammlanabilir. De-
mokrasi tarihi, insanlar arasmda toplumsal kdkenli e~itsizlikleri gi-
dermek ic;in verilen sava~tmm tarihidir. Demokratik dii~iincenin tarihi
de, ~itlikt;i ve ozgiirliikr;ii di.i~i.incenin evrimini yansthr. Demokratik
du~uncenin evrimi, insamn "aktlll" bir yaratJk oldugu, kendisi ic;in iyi
olanla kotii olam aytrdedebilecegi inancmdan kaynaklanan, insana
sayg~ya dayalt, iyimser bir diinya gtkii~unun evrimidir.
Demokrasi uzerindeki ilk yazilt degerlendirmeye, Herodot tari-
hi'nin iir;iincii cildinde rastlamr. M.O. 5. yuzytlda kaleme ahnm•~ olan
bu yapttta, demokrasi "/111/km yonetimi, yasalar Olliinde C§itJik, biiliill 50-
nmlarm apk tartz~mayn sunulmasz, yiineticilcrin makamlarmdan Tlarc-
ketle sorumlu tutulmalarz" olarak nitelendiriliyordu.
Gene aym yuzytlda Atina'da dogan Sofizm de, demokratik kiil-
tiiriin temellerini olu~turmaya r;ah~<1n bir ak1mdt. Sofistler, oncelikle,
degi~mez ve tek bir "do,~ru" oldugu in<lnCJm y1kmak ir;in r;aba giister-
diler. <;iinkii do~runun ve gerr;egin tek oldugunun kabulti, aristokratik
d~iincenin uzun ytllar boyu i~leyerek topluma kabul ettirdigi deger
yarg1lanmn tek dogru sayJlmast demek olacakt1.
Onlii sofist Protagoras'm koydugu ilkeye gtire, "insan her §l!lfill
o/fiitii"diir. "Garek" de, "dogru" da insandan insana degi~ir. Devlet
bilgisi yalmz belirli bir smlfta degil, tum yurtta~larda bulunmahd1r.
Her ~eyin i'ilc;iiti.i insan olduguna gore, adalet ve hatta devlet degi~mez
kurumlar olu~turmazlar .
Sofistle1;e gi:ire, devlet giir;liiniin giic;suze z.orla kabul ettirdigi di.ize-
nin <1d1dtr. Eger insamn haks1zhk etmeye he•· zaman giici.i yetseydi, "hak-
szzlrga ugralilll!fl ortmlan kaldmnak ifin kimseyle anla$maya ynna~­
mazdz ".
198
Eskikitaplarim.com
Tukidides Tarihi 'nde yer alan, Perikles'in i.inlu s6ylevi de, de-
mokratik dfuiiinceye ('memli katk1lan ulan bir beige say1hr. l'erikles bu
s(iylevinde, demokrasinin, birkar; ser;kin yurtta~m de~il. tum yurt-
ta~lann katklianyla var olan .bir rejim oldugunu vurgular. Herkesin
e!?it hak ve yiiki.imllili.iklere sahip bulundugunu, soylu olu~una gtire
de~il, yeteneklerine ve "kazand1g1 iine" gore devletteki yerini alabi-
lece~ini stiyler.
Perikles konu!imasmda, demokrasinin ozgiirliik, ho~goru ve sorum-
luluk ilkelerine degindikten sonra, !?oyle diyor : "Devlet i~lerinc
knrz$171ayan/ara, kendi i$i giicii ile u,~ra§all sessiz bir yurtla~ degil, hifbir
i:jc yaramayan biri goziiyle bakzyoruz. Bir politikayz ancak birka~ ki§i or-
taya koyabi/ir, ama [lepimiz onu.Y.tl!.S.!f.n~ac~k yetenekteyiz. Biz tarll$maya,
sivasa/ eylemin oniine dikilen bir engel diye degil, bilgece davranmanm· ·
v~zge9ilmcz bir on hazzrl1gz diyc bakanz."
Perikles'in s6ylevinde, r;agda~ demokratik du~iincede onem..ta~•yan
bir tige daha var: Demokrasinin, insanm ki!liJigii1I ve yeteneklerini
geli~tirmeye en elveri~li bir rejim olu~u!
Sokrates de, toplumun-soylular tarafmdan degil, bi~~ili .ve erdemli
ki:;:ilerce ytinetilmesi gerekti!Si~i savunarak, demokratik du·~~ncenin ev-
rimine katk1da bulunmu~tur. Erdemin kahhmsal oldu~unt.t ve ancak
soylu ki~ilerde bulundugunu kabul etmemektedir. Bazi insanlar dog~­
tan daha ak1lh ve yetenekli olabilirler. Am<1 bilgi ve erdem, og-N~ebileJi
ve iigretilebilen bir ~eydir.
Aristo ise, ~h~ noktasmda e~itsizlik~i bir dii~i.inceye sahip Cll-
dugu halde, c;ogunluk y6netiminin azmhk bir se~kinler grubupun
yiinetiminden da~a iyi olacagt sonucuna varm1~hr. Aristo, ha!ktan
ki!?ilerin teker teker "yiiksek adamlnr" dan daha az niteliklere sa hip bu-
lunduklanna inamyordu.· Am<1 hepsi biraraya geldiklerindc, azmhk
olan bu set;kinlerden "daha iyi" olmalan olanakhyd1. Osteli~, "fokluk
boZlllmava azltklan dnl!a az clvcri$li"idi. "Az miktardnki s11, qo,k miktarda-
ki wdan.dahn r;ab11k bozul11r"du. Ama Aristo, halkm yonetid blm<1smdan
degil, yasalann yap1lmasmda ve ~ok say1da i.iyeden olu~an yarg1 or-
g<~nl<~rmda agtrhk ta~tmasmdan yanaydL <;:unki.i halk•.olu~turan bi-
reyler, teker teker degil, ancak bir Maya geldiklerinde ~e~kinlere iistiin-
di.iler.
Aristo, servet il'e ~iyasal iktidar arasmda yakm bir ili~ki kuru-
199
 yordu. "lnsanlarm servetlerinden do/a~Jl egemen Sllllj oidllklarz verde,
ister azlzk ister r;okluk olsllnlar, lziikiimet bir;imi oligar~idir" g()rUfliin-
deydi. Demokrasi i<;in, kalabahk bir orta Simfm varhgm1 ~art gi)rii-
yordu. ~iddetli toplumsal patlamalan, varl.Ikh kii<;iik bir s1mfm yanm-
da, <;ok kalabahk bir yoksul stmfm bulunmas1yla a<;Ikhyordu. Orta
s1mfm zaytf olmas1, toplumun efendi ve kdlelerden olu~mas1 demekti.
Aristo'nun ~u sdzlerinde, gelecegin <;ogulcu demokrasisinin kuram-
sal temellerini de bulabiliriz: "Egcr bir devlet yaf}zyorsa, bulllm hikmeti,
birlige dogru gitmekte bir noktadan daha ileri varmamaszdzr; devlet bu
noktayz afjfl nu, ya ortadan kalkar, ya da kiitii bir devlet haline gelir. Adela
miizikte uyumun tek ses haline gelmesi veya ritmin tek Vllntfj haline gel-
mesi gibi ... "
Aristo'nun ilgin<; bir gori.ifli.i de, yoneticinin elindeki silahh gii<;le
ilgiydi. Yoneticinin elinde belirli bir asker gi.ici.iniin bulunmas1, ama bu .
gi.iciin hi<;bir zaman halkm giiciini.i a§acak diizeye varmamas1 gerek- .
tigine inamyordu.
Demokratik di.i;n'incenin ilk kaynaklannm Eski Yunan 'da dogmas!
bir rastlantl sayllamaz. Mezopotamya 'da ktsa dmi.irli.i olan kent devleti,
daglarla boliinmi.i~, deniz ticaretine a<;Ik Mora yanmadasmm koflul-
larmda uzun dmi.irli.i olurken, dogrudan demokrasiye elveriflli bir ortam
da yaratmJ~h. Ama kent demokrasisinin y1kilmasmdan sonra, demok-
rasinin ve ozgi.irliik<;i.i di.i~i.incenin yeniden dogmas! i<;in yiizytllar ve
hatta <;aglar boyu beklemek gerekti. Kaderci dii~iinceden baflkasma or-
tam haz1rlamayan, kapah tanm ekonomilerine dayah derebeylik diize-
ninin (feodalite) yikilmaya ba~lamastyla birlikte, ozgiirli.ik<;i.i diifliince
de baflka bir <;er<;evede yeniden canlandt.
Aristo'dan yakla~Ik iki bin yt! sonra ya~am1~ olan ingiliz John
Locke'a gore, insanlar e~it ve i.izgi.ir olduklan "doga d11rumu "ndan
toplumsal ya~ama, gi.ivenliklerini saglamak i<;in ge<;tiler. Ozgi.irli.iklerini
koruyabilmek i~in sadece "giivenlik ve cezalandmna" hakktm, toplumu
yonetecek olanlara devrettiler. Eger siyasal iktidar, koruyacag1 yerde
halkm dogal haklanm <;ignerse, devrim hakk1 dogar. Yasama gi.ici.i ile
yiiri.itme gi.ici.ini.in ayn ellerde olu~unun, yutta~lar a<;Ismdan bir giivence
olu~turdugu g6rii~iine daha Locke'da da rasthyoruz.
Montesquieu, kuvvetler aymmt di.i§i.incesini geli~tirdi ve O'nun
etkisiyle, 1789 Franszz in san ve Yurltafj Hak/arz Bildirisi' nde ~u ifade
200
Eskikitaplarim.com
yer aldt: "K11uPetlerin ayrzlmadz,~z ve ozgiirliik/erin giivence alt111a
almmadz,~z yerde azzayasa yokt11r." Onii.i Franstz di.i~iiniiri.ine g(ire,
bniinde kendisine engel olabilecek ba~ka bir gi.i~ bulunmayan her
yi)netici, (izgiirliikleri ~igneyebilir, yetkilerini aeyabilir. "Kuvvet k11vvcti
d11rduramazsa, iizgiirliik olmaz." Montesquieu, demokratik cumhuriye-
tin varhgmm, yasa yapma, yasayt uygulama ve yasaya glire ceza verme
yetkilerinin (yani ii~ kuvvetin), ayn toplumsal gii~lere (kral, soylular,
halk) paylat!tmlmasma bagh bulundugunu bne si.irmi.i~ti.ir.
Locke ve Mostesquieu gibi, 18. yi.izylida ya§aml§ olan Jean-
Jacques Rousseau ise, her alanda e§itligi ve tam bir demokrasiyi sa-
vundu. O'na gbre, en iyi ~(izi.im, halkm iktidanm dogrudan kullan-
masiydL Ama mutlaka temsilci kullanmak gerekirse, halk bu temsilcile-
rini, diledigi zaman gorevinden alabilmeliydi. Oysa Montesquieu ve
Sieyes gibi, aristokrasi ve burjuvazinin i~inden gelen di.i~i.iniirler, tem-
silcilerin kendilerini se~enler kar§Ismda bagnns1z olmalanm savun-
mut!lardir. Boyle olunca, halk se<;ecek, ama ger~ekte bu iki ayncahkh
suufm se<;kinleri y6netecektir. Bu nedenle, Rousseau, "Ulusun vekille-
ri, onun temsilci/eri degi/, o/sa a/sa memurlan o/abi/irler" demektedir.
Rousseau'ya gore, cizgiirli.iklerin giivence altmda olabilmesi, ser-
vet e§itligi dahil, insanlar arasmda e~itligin saglanabilmesine baghyd1.
Biiylece gi.i~ e~it dag1hlmt~ olacag1 ve kimseye devredilmeyecegi i<;in,
baz1lanmn, digcrlerinin Cizgiirluklerini ellerinden alma olanagt orta-
dan kalkacakt1. Ama halk egemenligi, yasalarm halk tarafmdan ya-
pi!masi anlamma degil, halkm onaylamas1 anlamma gelmektedir. <;:i.in-
kii, ''Tck tek bireyler iyi11in farkllldadzrlar, ama 01111 tepeler. Halk ise iyiyi
ister, ancak onu gormez. Hepsizzin aylll ~ekilde yo/ gostercnlere gcreksin·-
mesi vardzr." Bu, iktidann, toplumu olu~turan bireylere payla~tmlm1~
oldugu ger~egine ters di.i§mez. Ulusal cgemenlik, par~alann toplan-
masiyla olu~ur!
Franszz Devrimi'ni izleyen Yakm (:ag'la bir!ikte, 6zgi.irli.ik~i.i dii-
§i.incenin geli§imi de hizlandi. Benjamin Constant, 6zgllrli.ikleri kal-
diran baskmm bir ki~iden gelebilecegi gibi, kitielerden de gelebilecegini
gordii. <;:ogunlugun, azmhkta olanlan klilele~tirebilecegini vurgulad1.
Siyasal iktidarm, vicdan ve di.i§i.ince ozgi.irliigi.ine, mi.ilk sahibi olabilme
.iizgi.irliigi.ine, kesinlikle kan§mamasJ gerektigini savundu. Constant'a
gi"ire Kent Demokrasisi' nde siyasal iktidara dogrudan katilan yurtta§,
bunun verdigi mutluluk ve gi.iven ugruna, ozgiirli.iklerine getirilen sm1r-
201
landirmali:Ha katlilmyordu. Ama gi.ini.imi.izi.in temsili demokrasisinde,
si'>z konusu olan t;:ok soyut bir katiima oldugu it;:in, iizgi.irli.iklerinin ko-
runmasJ, yurtta~ at;:Ismdan daha buyi.ik bnem t<~~tyordu.
Soylu bir ailenin ~ocugu olan Frans1z Alexis de Tocqueville,
gi'>revli olarak gittigi Amerika Birle~ik Devletleri'ndeki gbzlemlerine
dayanamk yazdtgi "Amcrika 'da Demokmsi" kitabiyla, demokrasi ku-
ramma iinemli katkiiar yaptt. Tocqueville'e gi'>re, Amerikc.'da demokra-
sinin geli~mesini kolayla~tmm en bnemli i'>gelerden birisi, Avrupa'daki
gibi, eski ayncahkh bir stmfm (aristokrasi) varolmayt~tdtr. Gi.it;:li.i bir
orta stmf bu sayede olu~abilmi~tir.
Tocqueville, i'>zgi.i.rlltklerin korunabilmesi it;:in iki yo\ i'>neriyordu:
Yerindc11 yii11cfinr ve kit/e iirgiiflcri. Y6netim yetkilerinin tek merkezde
toplanmasmm i'>nlenmesi ve i1zerk bi'>lgelere dagtttlmastyla, y<~lntz siya-
sal ozgi.irli.ikler gi.ivence alttnil almmakla kalmayacak, aym zamanda
yurtta~lann, kendi y6relerinin ortak sorunlanyla daha yakmdan ilgi-
lenmeleri saglanmt~ olacaktu. Dernekler, birlikler gibi kitle iirgi.itleri
araCJhgtyla da, yurtta~larm sorumluluk duygulannm geli~tirilmesinin
yamstra, farkh ~tkarlann savunulmast sayesinde, toplumun basktct bir
yi'>netime kaymast onlenecektir.
John Stuart Mill, t;:ogunlugun azmhkta olanlan ezmesine engel
olacak t;:ozi.imler arayan bir dli~i.ini.irdu. Ti.im insanhgm bile, bir aykm
du~linceyi susturmaya hakk1 olmadtgmi savunacak kadar iizgi.irliik-
~uydu. "B1rakmzz yaps111lar, b1rakmzz gersi11ler" bi~imindeki bir devlet
seyirciliginin yanh~ oldugunu, devletin "iizgiirlii,i~iin ko~ullamll yarat-
mak" gibi bir gbrevi bulundugunu s<~vundu.
Demokrasi _kurammtn olu~umuna sosyalistlerin yapttklan katki-
lan "Sosyal Dcmokrasi"yle ilgili sayfalara btrakarak, demokrasinin
evrensel nitelikli i.it;: temel 6gesi oldugunu si'>yleyebiliriz: Sec;im, iizgur-
luk ve bag1mstz yargt. Demokrasi, azmhkta olanlann da gi.ivence
altmda oldugu, i1zgi.ir!Uklere sayg1h bir t;:ogunluk yi'>netimidir. lktidar
her siyasal sistemde vardu; ama "nwhalefet"in yasal olarak tamndigt
ve gi.ivence altma ahndtgi tPk sistem demokrasidir.
Ozgurlltk ve/yargt guvencesi olmazsa, sa.?ece set;:im, demokrasiyi
degil, olsa olsa "vo.~unluk diktas1"m yarahr. Ozgi.irlltklerin i~inde de!
demokrasinin i~lenmesi a~tsmdan, haber alma, du~unce ve l'lrgiitlenme
i'>zgurli.ikleri iin s1rada gelir. <.)zglir bir haber alma ortamt yoksa, insan
l'lzgi.ir bir bit;:imdt1 di.i~i.inemez. Di.i~unme bzglirli.igu, i'>ncelikle yiineten-
202
Eskikitaplarim.com
lerden farkh di.i~i.irwbilme ilzgurlltgi.idi.ir. Yoksil yiindenler gibi di.i~i.inme
iizgi."trli.igti, Hitler ve Stalin yiinetimlerinde bile varch. Kendisine yiinel-
tilen Y<~nlt bir bilgilendirme, dli~lincenin t;:er~evesini c;izer ve di."t?lince
i'>zgi.irliigi.ini.i ortadan kaldmr. Ama tek ba~ma iizgi.ir di.i~i.inebilmek, an-
latun ve iirgutlenmt' iizgiirli."tgli ile birlikte olmadtgt z<~m<m, bzla bir
agtrhk tatjimaz. Bu durumda "iizgiir muhalefrt"in varhgmdan stize-
dilemez. •
iktidann Simrlandmlmasmm ve bu smmn bagimstz yargmm de-
netimi ve gi.ivencesi altmda olmasmm i'>nemi ise a~Ik. Thomas Paine,
bul'lnemi tek ci.imle ile anlatmak becerisini giisteriyor: "Hiikiimcf organ-
lamun scr;imlc i;;ba;;llla ge/melcri, scrilcn kimsc/er sonradan Sl/llrSIZ bir
yetkiyc sa !tip olacak ise/cr, kcyfi baskzyz ortadan kald1rmaz ... "
Spinoza'dan beri vurgulanan bir gero;:ek var: Bir karar organmm
yap1smtn demokratik olmas1 kadar, hatta ondan da t;:ok, yapttklanmn
demokratik olmas1 iinemlidir. <;:ogunlugun oylanna dayalt bir sistem,
eger bugi.in i~in azmhkta kalan ve yann ~ogunluk haline di'>nu~e­
bilecek olanlann haklanna sayg1 gi'>stermiyorsa, bu demokratik bir sis-
tem olmaktan t;:ok, bir rogun/uk diktas1 'd1r. Bir demokraside, adaletin ve
iizgi.ir!Ctgi.in gereklerinin yerine getirilmesi, yiineticilerin keyfine ya da
sagduyulanna btrakdamaz. Adaletin ve bzgurlltglin gerekleri, kurum-
sal gi.ivencelere baglanmak zorundad1r.
Se~imin, demokri1si demek olmadigmi, t;:agda~ diktati1rlltklerin he-
men ti."tmi.inde set;:imlere rasthmdigtni biliyoruz. Ama set;:imin varhgmm,
o rejimin demokratikliginin kamh olmadigi ne i'>lc;ude gert;:ekse, set;:imsiz
bir demokrasinin du~i.ini.ilemeyecegi de o iil~ude a~Iktu. Se~im, halkm
ulke yiinetimine kattlmilsmm ilk ve vazget;:ilmez ko~uludur. Demokratik
sec;imin ilk iki iinemli kn!julu ise, farkh !?eyler arasmda set;:im yapabilme
hakki ile gene! ve e~it oy hakk1d1r. Sadece benzerler arasmda se~im ya-
pabilmeye olan<1k tamyan bir rejim, demokratik olmadtgi gibi; bazt-
lanmn oylarma daha ~ok, baztlanmn oylanna daha az temsil hakk1
tamyan, toplumun b,1z1 kesimlerinin t;:Ikar ve di.i~uncelerinin temsiline
olanak b1rokmayan bir rejirnin demokratikligi de tarti~maltdir.
Demokrasinin i~leyebilmesi i~in, toplumda farkh c;Ikarlara ve do-
lapstyla farkh giiru~lere sahip bulunanlann iirgutlenebilmeleri ve
giiru~lerini ban!:i<;l yollardan rahathkla savunabilmeleri gerekir. Fark-
h ~tkarlar arasmda ban~~~ bir denge, ancak bu c;ert;:eve i~inde kurula-
bilir. Toplumsal ban!? da, rejimin istikran da, bu dengenin kurulabilme-
203

sine baghdtr. Eger toplumdaki bazt kesimlerin orgiitlenebilme ve c;t-
karlanm ban~c;t yollardan savunma olanaklan ktsthrsa, c;arpthlmt~,
hakc;a olmayan bir denge ortaya c;tkar. Sonuc;, toplumsal huzursuzluk-
lar ve patlamalar olur.
Orgiitlenme olanaklannm ktstlmast, i~verenleri degil i~c;ileri, ser-
maye sahiplerini degil iktisaden giic;siiz toplum kesimlerini etkiler. Sen-
dikalarm, siyasal partileri desteklemelerini ()nJemek de, ancak dar gelir-
li toplum kesimlerinin c;tkarlanm savunan partilere olumsuz etki ya-
par. Birkac; varhkh ki~i bir partiyi finanse edebilir, ama birkac; i~c;i bir
partinin masraflanm kar~tlayamaz.
Bir i~veren -tek ba~ma da olsa- belirli bir ekonomik giice ve bu
guc;ten hareketle, onemli bir toplumsal agtrhga sahiptir. Kendi gbrii~ ve .
c;tkarlanna uyan bir siyasal partiyi desteklemesi durumunda, bu
destegin tek ba~ma bile bir anlam ifade edecegi ac;tkhr. Oysa bir i~c;inin
tek ba~ma, ne ekonomik, ne toplumsal, ve ne de siyasal bir agrrhgt
vardtr. i~c;i, ancak brgiitlendigi blc;iide, kendi gorii~ ve c;tkarlanm sa-
vunmada etkili olabilir.
Demokrasi, farkhhklann birlikte ya~ama bic;imidir. <";ogulculuk,
saytdan c;ok farkhhktan kaynaklamr. Bu nedenle de, c;ok partinin var-
hgr, gerc;ek bir demokrasi anlamma gelmeyebilir. Demokrasinin amacr,
farkhhklan yok etmek degil, uzla~hrmakhr. Pascal, yanh~m, gerc;egin
tersi degil, Zit bir gerc;egin unutulmasJ oldugunu soylemi~ti. Demokrasi,
zrtlann bir arada bulunmast zorunlugundan kaynaklamr. Kar~ttlann
birbirlerini yoketmeleri degil, tamamlamalan gerekir. Demokrasi bu ne-
denden dolayt uzla~mayt zorunlu k1lar. Uzla~masrz ya~ayamaz!
Demokrasi, bir denge ve uzla~ma rejimidir. Denge olmadan uz-
la~ma zaten olmaz. Ancak birbirlerini dengeleyebilecek guc;ler, uzla~­
mayJ zorunlu ktlar. Dengelerin en onemlisi ise, para giiciine kar~1, sayr
ve cirgiit giiciiniin olu~mastyla kurulabilir. Tarihsel evrim ic;inde, sen-
dikalann ve kitle partilerinin ortaya c;rkt~l bu gereksinmeden kaynak-
lanmt~hr. Be~ i~adammm kar~tsmda parasal bir denge saglayabilmek
ic;in, belki de be~ yiiz bin i~c;i ya da kamu gdrevlisinin bir araya gelmesi
gerekir. B6yle bir ~ey ise, orgiitlenme olmadan gerc;ekle~emez. Orgiit-
lenmeyi zorla~tlrmak, toplumda saghkh bir dengenin olu~umunu zor-
la~hrmak anlamma gelir. Toplumsal patlamalan ise, dengeler degil,
dengesizlikler yarahr.
Hak ve 6zgiirliikler, toplumda c;ah~ma c;tkmasrm kolayla~hr-
204
Eskikitaplarim.com
mazlar, varolan c;ah~malann yumu~aytp "me:;ru" bir diizeye aktanl-
masma yardtmcJ olurlar. Ornegin Bah'da i§ri szmfz, kendi <;tkarlanmn
savunulmasrm kolayla~hracak yasal olanaklara kavu~tukc;a, ~iddete
dayah y6ntem ve amac;lardan uzakla~mt~, banl?<;I bir guc; olmulitur. Oy
hakktm, 6rgiitlenme ozgurliigiinii, grev ve toplu s6zlel?me l;taklanm
aldtkc;a, demokratik rejimin giivencesini olu~turan temel giic;ler arasma
kahlmtl?hr. Hak ve ozgurliikler, patlamalarm nedeni degil, biiyiik pat-
lamalan onleyecek "giivenlik kapakc;tklan" drr. Demokrasilerdeki kii-
c;uk bo§almalar, baskt rejimlerinde rastlanan buyiik patlamalann sec;e-
negidir. (1980'lerin sonunda Dogu Avrupa iilkelerinde ya~ananlar, bu
ac;tdan c;ok aydmlatlcl ornekler olu§turuyor.)
"lktidarzn El Degi~tirmesi" ba§hgrm izleyen sayfalarda, ikti-
darm uc; boyutuna deginmi§tik. Nasd ki iktidar, siyasal, toplumsal ve
ekonomik olmak uzere lit; boyutJu ise, demokrasinin de onlara kO§Ut U<;
boyutu vardu. Siyasal, toplumsal ve ekonomik iktidarlara halkm ne
kadar geni§ bir boliimii kahlabiliyorsa; siyasal, toplumsal ve ekonomik
demokrasiler de o Olc;ude ileri bir nitelik ta§tr.
Siyasal Demokrasinin olc;utii, sec;me ve sec;ilme hakkmdan gerc;ek
anlamr ile yararlananlarm toplum ic;indeki oramdrr. Bu haklara tarih-
te getirilen en onemli ktsrtlamanm, ekonomik kokenli oldugunu biliyo-
ruz. Ancak belirli bir diizeyde vergi verenlerin siyasal karar mekaniz-
malanm etkileyebilmeleri, siyasal demokrasinin oldukc;a ilkel bir
donemini simgeler. Daha sonraki a~amalarda kullamlan belli bir egitim
diizeyine sahip olma ko~ulu da, ashnda smrfsal kokenli bir smrrla-
madrr. Son olarak cinsiyet ve ya~ ile ilgili krsrtlamalar,·yakm doneme
kadar uygulanmt§tlr; bazr iilkelerde azalan olc;iilerde uygulanmasr
siirmektedir.
Toplumsal demokrasinin olc;iitii, toplum';m c;e§itli diizeylerindeki-
siyasal ve ekonomik nitelikte olmayan- karar siirec;lerine katilabilme
ya da etkileyebilme olanaklandrr. Bu olanaklardan yararlananlarm
toplum ic;indeki oram, toph.i.rnsal demokrasinin diizeyini belirler. Egitim
kurumlanndan ba§layrp tum toplurnsal nitelikli kurum ve kurulU§larda
siirecek bir yonetime katilma, demokrasinin toplurnsal boyutunun teme-
lini olu§'fttrur. Toplumdaki farkh gorii~ ve c;tkarlann serbestc;e orgiit-
lenebilmeleri, siyasal iktidan ban§<;I yollardan etkileyebilmeleri ise,
bu temelin dogal sonucu olmasr gerekir. "DiM ya da be§ yzlda bir oytmu
ver ve gerisine karz§ma" manhgr, demokrasiyi sadece siyasal boyuttan
205
ibaret sayan, "ilkcl" vc "se~:ki11ci" bir demokrasi anlay1:,mm i.iri.i-
ni.idi.ir.
Ekonomik demokrasi, i.iretim ve payla~Imla ilgili kararlan alan-
larm toplurnsal kiikenleri vc toplum it;indeki oranlan ilc baglanlth
olarak degerlendirilir. Toplumsal adaletin saglanmas1, sadece siyasal
di.izeydeki kararlarla gert;ekle~tirilemez. <::ah~anlarm "birliktc yonc-
tim" bi<;iminde ekonomik iktidan denetleyebilmeleri ol<;iisi.inde, eko-
nomik demokrasi vard1r.
Ekonomik demokrasinin bir mi.ilkiyet sorunu olmadigm1 hemen be-
lirtmeliyiz. Nasil ki bi.iyi.ik bmjuvazinin tum ekonomik gi.ici.i denetleye-
bildigi bir i.ilkede, devlet mi.ilkiyetindeki i.iretim ara<;lannm da, son
degerlendirmede bu Sllllfl desteklemek it;in kullamlmas1 ka<;mtlmaz ise;
i.iretimde devlet mi.ilkiyetinin egemen oldugu komi.inist modellerde de,
artz-dcgcrin, devlet adma karar verme yetkisine sahip bir azmhgm ya-
ran gi"izonilnde tutularak kullamldJgl da bir gen;ektir. byleyse onemli
olan, i.iretim ara<;lannm mi.ilkiyetine kirnin sahip oldugu degil, i.iretim ve
payla~maya kimin karar verdigidir. Zaten "egemen" toplumsal katmam
belirleyen de i~te bu ol<;i.ittilr.
Oretim si.irecinde i)zel mi.ilkiyetin egemen olmas1, ekonomik demok-
rasinin varhg1 halinde, bilyilk burjuvazinin egemen s1ruf oldugu anlamrna
gelmez. (Ba~ta lsver olmak ilzere, lskandinav iilkeleri bu a<;Jdan iyi bir
ornek olu~tururlar.) Siyasal, toplumsal ve ekonomik demokrasinin
gil<;li.ililgi.i oranmda, "egemen smif"larm mi.ilkleri ellerinden almmadJgl
halde, egemenlikleri, yani kendi <;Ikar ve goril~lerini topluma dayatma
gi.i<;leri, ellerinden ahnm1~ olacaktir.
Demokrasinin temel niteliklerini- Erhan Koksal'm simflandir-
masmdan da yararlanarak- ~oyle siralayabiliriz: (1) Siyasal iktidann
ozgiir gene! se<;imlerle olu~mas1; (2) Gerektiginde siyasal iktidarm ka-
rar ve uygulamalanm da denetleyebilen bagJtnSIZ yarg1; (~) Farkh top-
lumsal <;1kar ve g6ri.i~leri temsil eden siyasal partiler; (4) Farkh toplum ·
kesimlerini temsil eden ve siyasal kabhmt kolayla§ttran, dern~I<ler ve
sendikalar gibi, kitle orgiltleri; (5) Yurtta~larm geli~melerden dogtu bil-
gi edinme haklanm saglayacak; ozgi.ir kitle ileti~im arac;lan.
Demokrasinin varolabilmesi i<;in gerekli ekonomik ko~ul~r ince-
lendiginde, i"izellikle ~u i.i<; nokta dikkati c;ekiyor: (1) En azmdan, birey-
lerin ya!iamsal gercksinmelerinin (yeme ve bannma gibi) kar~1lanabil- ·
206
Eskikitaplarim.com
digi bir i.iretim di.izeyi; (2) Ekonomik ya!lamdaki etkililikte, bclirli bir
sermaye-emek. (i~<;i-i!?veren) dcngesi; (3) Toplumsal S!rllflar arasmda
<;ok biiyi.ik gelir farklarmm bulunmamas1.
Demokrasinin varolabilmesi ic;in gerekli top! umsal ko~ullann
ba~mda ise ~unlar geliyor: (1) Ulusal bi.iti.inli.igi.in saglamm!? olmas1; .(2)
Hi<;bir toplumsal sm1fm digerleri i.izerinde kesin bir i.isti.inlilgi.ini.in bu-
lunmamasl; (3) Toplumsal stmf!ar arasmdaki ge<;i~ ak1~kanltgmm
yi.iksek olmast; (4) Toplumda c;ogunlugun, kitle ileti!iim ara<;lannt izle-
yebilecek bir egitim dilzeyinde bulunmas1; (5) insanlann e!iitlik ve oz-
gi.irliigune, ho!igi.iri.i ve uzla~maya dayah bir degerler sisteminin, ulusal
ki.ilti.irde egemen olrnas1.
Bu ekonomik ve toplumsal ko!iullann gerc;ekle~mesi iil<;i.isi.inde, de-
mokratik bir rejime sahip olma olasihg1 artar. Demokrasi, ya§atnsal ge-
reksinmelerini yeterince kar~Ilayamami~ ve yeterli bir egitim di.izeyine
ula~amatnl:j toplum kesimleri i<;in liir arac;hr. Bu kesimlerin, sorun-
lanmn c;iizi.imi.ini.i kolayla~tirdigi, beklentilerini kar~Ilayabildigi
ol<;i.ide demokrasiye sahip <;Ikmalan dogald1r. Ancak bu smmn i.ize-
rindekiler ve dzellikle de aydmlar i<;in, demokrasi sadece bir ara<; degil,
aym zamanda, insanca ya~amamn vazge<;ilmez bir ko§ulu olarak,
ama<;br. Demokrasi, onu ama<; olarak benimseyenlerin artmas1 6l<;iisi.in-
de ki.ikle!?ir, g)i<;lenir.
b) Siyasal Demokrasi
Siyasal demokrasi, belirli tarihsel ko~ullann i.iri.ini.i olarak ortaya
<;Ikh ve liberalizmin ilkelerine uygun bir geli§me g6sterdi. Dercbeylik
diizeninin (feodalizm) yikilmasma neden olan geli~meler, aym zamanda
siyasal (liberal) demokrasinin o!u~umunu da hazirladiiar.
Demokrasi, ancak birbirini dengeleyen gil<;lerin varhg1 oranmda,
gi.iciln tek elde toplanmad1gt, payla~!ldigl durumlarda olanakhdtr. Yok-
sa, egemen olan bir gil<;, bu egemenligini payla~may1 g6ni.il nzas1 ile ka-
bul edemez. Siyasal demokrasi, tarihsel evrim i<;inde, bi.iyi.ik ol<;i.ide, top-
raksoylular (aristokrasi) ile kentsoylular (burjuvazi) arasmdaki sa-
va~Imm ilriini.idilr. Bu iki gil<; arasmdaki goreceli denge, ilk kez ingil-
tere'de ortaya <;Jkhgi i<;in, siyasal demokrasiyle sonu<;lanan evrim de ilk
kez bu iilkede, 13. yi.izyilda belirginle~mi~tir. ingiltere'nin bir ada i.ilke-
si olmas1 dolayisiyla savunmasmm kolayhg1, krahn emrinde gi.i<;lii ve
siirekli bir ordunun bulunmas1 zorunlugunu yaratmami~hr. Bu durum,
207
kralla dert>beyleri arasmda belirli bir dengenin olu~umunu kolay-
la~trrmr~hr. Kt'ahn, vergi koyabilmek ic;in topraksoylulann nzasrm al-
masr zorunlugunu getiren 1215 tarihli "Biiyiik Ferman" (Magna Carta),
i~te b6yle bir dengenin iiriiniidiir.
Fransrzca "parler" (konu~mak) s6zciigiinden kaynaklanan parla-
mento, c;rkt~ noktasmda, krala dam~manhk yapan soylular ve ya~h­
lardan olu~an bir kuruldu. Magna Carta ile birlikte bu kuru! siirek-
lilik ve temsil niteligi kazanarak, dam§manhgm i'>tesine gec;ti. Bir yan-
dan topraksoylulann, bte yandan da tiiccar ve esnafm temsilcilerini
banndrrmaya ba~ladr. Zamanla da, tamamen smrfsal nitelikli iki
meclise aynldr: Topraksoylulan temsil eden "Lordlar Mec/isi" ile kent-
soylulan temsil eden "Avam Meclisi". '
Derebeylik diizeninin olu~masmda, iki etken ana rolii oynanu!?h:
Dogu ticaret yollannm kapanmasi ve kentlerin giivenliginin azalmasr.
Dogu ticaret yollannm kapanmasmm nedeni, gec;i~ bdgelerinin islam
toplumlannm egemenligine gec;mesiydi. Kentlerde giivenligin azalma-
smm nedeni ise, Barbar isti/alarz olarak adlandmlan Norman ve Macar
istilalanydr. 5. yiizyrldan 9. yiizyrla kadar uzanan bir siirec; ic;inde, bu
iki etkenin biraraya gelmesiyle, kentler 6nemini yitirdi, ticaret ya~amr
s()ndii, kentsel ekonomi geriledi, yoksulla~ma ba§ladr. I~ ve giivence
arayan insanlar, kentten koye akm ettiler. Derebeyler onlara bir yan-
dan ~atolan ve askerleriyle giivenlik saglarken, bte yandan i~lemek ic;in
toprak verdiler. Serf adryla, derebeyine ekonomik ac;rdan oldugu kadar
hukuksal ac;rdan da tam bagrmh bir srruf dogdu. Tanmda agtr sabanm,
sava~ teknolojisinde ise zrrhh atlmm devreye girmesi, bu geli~meleri
kolayla~tirdr.
Derebeylik diizeninin 11. yiizyrldan ba~l~yarak c;bziilmesinde ise
siirec; tersine i~ledi: Bir yandan Ha(:ll Seferleri, 6te yandan iskandinav
halklannm Rusya iizerinden geli~tirdikleri ili~kiler, dogu ticaret yol-
lannm yeniden ac;tlmasmi saglad1 ve kentlerde ticaret ya~am1 canland1.
(Bu canlanma ilkin liman kentlerinde oldugundan, ilk cumhuriyetler de
oralarda kuruldu.) Dogu'nun ipegi ve baharah Avrupa'ya gelirken, Av-
rupa'nm yiin!U. kuma§lanna da Dogu'da onemli bir pazar dogdu. Yiinlii
kuma~a\dogan istem ise, derebeylik diizeninin ytkilmasmda aynca rol
oynadr.
Yiin ticareti hayvancihgi bzendirirken, hayvanClhgm geli~imi
tanmsal iiretime ilgiyi azalttJ. Tanm alanlan meraya dbnii§tiiriiliince,
208
Eskikitaplarim.com
c;ok saytda c;iftc;i yerine, az Sil)(Ida c;oban yeterli oldu. i!?siz kalan c;ift-
c;iler kente akm ederlerken, toprak fiyatlan arth. Topraklann, dere-
beylerin ve baZI varhkh kiiyl i.ilerin elinde birikmesi siireci h1zlandr.
Tanmsal i.iretim, ticari amaca, kentlerin gereksinimini kar~Jlamaya
ybneldi.
Derebeylik di.izeninin y1kJimasma, ticaretin geli~mesinin biiyiik
katk1 yapt1gm1 gi\riiyoruz. Kendi kendine yeten kapah tanm ekono-
mileri, bu siirec; ic;inde c;iizi.ilmeye yiiz tuttular; ekonominin c;erc;evesi
geni!iledi; iilkenin tiimii bir pazar olu~turdu. Bdgeler arasr ili§kiler
arttr ve bblgesel dillerle latincenin birle~mesiyle ulusal diller dogdu; fe-
odal devletlerin yerini ulusal devletler aldr. Ticaret ve sanayi ile
geli~en yeni toplumsal srmflann c;rkarlan ile, topraksoylulann sahip
olduklan ayncahklar ve derebeylik diizeninin ozellikleri c;atJ~ryordu.
Birinci a~amada kentsoylular (burjuvazi) krah topraksoylu/ara (aristok-
rasi) kar§I destekleyerek, mutlak kralhgm kurulmasm1 sagladJiar.
Daha sonraki a§amada, bu kez krahn yetkilerinin smrrlanmas1 demek
olan anayasal kralhk dogdu. Kentsoylular yeterince giic;lendiklerinde,
ya dogrudan cumhuriyet rejimi kuruldu, ya da kralhk -lngiltere'de
oldugu gibi- bir si.is olarak korunarak, siyasal iktidann gerc;ektt::
halkm oylanyla belirlendigi rejimlere gec;ildi.
Liberal ideolojiyi incelerken de belirttigimiz gibi, bu ideolojinin
temelini olu§turan e~itlik ve 6zgiirli.ik ilkeleri, kentsoylu smrfm gerek-
sinmelerine yamt olarak dogmu!?tu. Yasalar bniinde e§itligin gerc;ek-
le~mesi, topraksoylulann dogu~tan sahip olduklan ayncahklan yok
edecegi ic;in, iki smrf arasmdaki sava~rmt kentsoylulann kazanmasrm
kolayla~hracaktr. Ozgi.irliik de, bir yandan eski diizenin ele§tirilme-
sini, 6te yandan da yeni di.izenin temelini olu§turan dii!iiincelerin
yayrlmasm1 ve toplumsal destek saglanmasm1 olanakh krlacaktL
Oc; tarihsel deneyin, liberal demokrasinin olu~umunda, bic;imlen-
mesinde, 6nemli rolii var: ingiltcre'deki evrim, Amerika ve Fransa 'daki
devrimler. Uc;ii de birbirlerini etkilemi§ler, ama tarih sahnesindeki
srralam~m tersine, evrensel etkiyi Fransrz Devrimi yapmr§hr.
ingiltere'nin bir ada iilkesi olu§unun, onun tum toplumsal-siyasal
geli~imine damgasm1 vurdugu s6ylenebilir. Ozellikle ula§Im ve sava§
teknolojisinin geri oldugu dbnemlerde, adayr c;evreleyen denizler, dogal
ve C:'memli bir savunma silahr olu§turuyordu. Bu ise, krala bagh, biiyiik
ve si.irekli bir ordu beslemek geregini ortadan kaldrrmaktaydr. Gerek-
209
 tiginde topraksoy!u/ar askerleri~i allp geliyor, kralmki ile birlikte,
tilkeyi savunabilecek yeterli bir gi.i<; ortaya <;Ikabiliyordu. 1066'daki
Norman istilasmdan bu yana, ingiltere'nin bir daha bi:iyle bir durumla
kar~Ila§mami~ olu~u anlamhdir.
Bu dogal savunma ortammm sonucu olarak, ingiliz krallan de-
rebeyleri i.izerinde tam bir egemenlik kurmakta zorlamm~lardir. K1ta
Avrupa'smm benzeri "mutlak kmllik" giri!jitnleri ba~ans1zhkla sonu<;-
lanmi~hr. Derebeyler bir araya ~eldikleri zaman, kral kar§lsmda bir
guc; dengesi olu§turabilmi~lerdir. Ote yandan, biiyiik vc siirekli bir ordu-
nun yoklugu, askcrlcrin siyasal ya~nmda iincm kazanmasmz da onlemi§, si-
vil otoriteye sayg1 gclcnc,~i dalw rabuk olwjabilmi§lir. Ti.im bu etkenlerin
. birlikte, ingiltere'deki siyasal yap1 degi§ikliginin, geni~ bir zamana
yay!larak, K1ta Avrupa 'sma gi)re <;ok daha yumu§ak bir bic;imde
ger<;ekle§mesini sagladigmi s()yleyebiliriz. Bu gbreceli "yumu§ak ge[i!/',
siyasal ki.ilti.iri.in de - K1ta Avrupa'sma g6re- daha yumu~ak ve
ho~gi)ri.ilii olmasmda etkili olmuf?tur.
ingiliz deneyinin bir baf?ka bnemli yam da, din etkisinin -yinc Kzta
Avrupa'sma giire- qok dalta az olu:;;udur. Avrupa'nm tersine, din adam-
Ian hic;bir zaman parlamentoda "ayn /Jir gii(' olarak temsil edilme-
mi§lerdir. Protestanllk yaythrken, hernen krala bagh bir "Anglikan Ki-
Iisesi" olu~mu!itur. Beiki de, dinin hep siyasal otoritenin gl))gesinde kal-
rnasmu;l sonucu, Avrupa 'daki kadar serf bir Katolik-Protestan ~att;,;masz
goriilmemi~tir. Bu da, siyasal <;ali§nutyl yumu~atan, en azmdan daha da
sertle~tirmeyen bir etki yC~pmi~br.
Si)zlinii ettigimiz denge ve dkilerin ilk somut sonucunun, l215 ta-
rihli "Magna Charla" (Buyi.ik $art) oldugunu siiyleyebiliriz. Kabul et-
mek zorund<J kaldigi bu beige, krahn yurtta~lann hzgiirliikleri ve mal-
lan iizerindeki keyfi mi.idahele yetkisini kaldmyordu. 17. ylizyiida
Kral I. Charles, Avrupa benzeri bir merkezi yilnetim kurmay1 denedi.
Parlamentoya dam!imadan ispanya ve Fransa'ya sava~ ilan etti, saval?
masraflanm kar::~Ilamak ic;in de vergileri artllrd1. Bunun uzerine parla-
mento, 1628 yilmda, "Haklar Bildirisi"ni !Petition of Rights) yaymlad1.
Bu bildiri ile, krahn yetkileri Simrlandmllyor, krahn yasalara uygun
ohnadan kirnseyi su<;lay1p cezalandJramayacagt ve halka kar~1 orduyu
kullanamayacag1, hukme bagbmyordu.
Kraltn buna kar!it siirdurdi.igii sava'ilrn, Olivier Cromwell 6n-
derligindeki bir halk ordusunun krala sava::i ac;mas1yla ve 1649 y!lmda
210
Eskikitaplarim.com
Avam Mcclisi'nin kanm ile krait idam etmesiyle sonu<;landL 1658'de
Cromwell'in bli.irniine kadar, ingiltere bir diktati)rliik dbnemi ya~ad1.
Arkasmdan; idam edilen krahn oglu, II. Charles ad1yla tahta gec,:ti.
Onun arkasmdan tahh devralan karde~i II. James, tipk1 babas1 gibi,
yeniden bir "mutlak kral" gibi davranmay1 denedi. Ama, parlamentoya
kar~I verdigi ii<; y1lhk sava~Irnm sonunda, iilkeden ka<;mak zorunda
kaldt. Bu olaym etkisiyle, 1689 y!lmda parlamento, tinli.i "Haklar Ya-
sasz "m (Bill of Rights) yaymladt. ArtJk kral hi<;bir yasay1 yiirurli.ikten
kaldiramayacak, parlamentonun izni olmadan vergi ve asker toplaya"
mayacak, yasal kurallara uymadan hi<; kimse tutuklanamayacakh. Za-
manla ingiliz krallan yetkilerini teker teker yitirdiler; tacm1 koruyan
ama "yonetnzeyen" bir huki.imdar durumuna dii§tiiler. Parlamenter rejim-
lerin cumhurba~kanlanndan pek bir farklan kalmad1. Aym sure<;
ic;inde Lordlar Meclisi'nin yetkileri de Avam Meclisi'ne ge<;tikc,:e, kralhk
gbri.ini.imu altmda bir siyasal demokrasi ortaya <;Ikmi~ oldu.
lngiliz toplumunun tarihsel evrimindeki yumu§ak ge<;i~lerin erdem-
lerini en iyi savunan dii~i.iniir Edmund Burke'dir (1729-1797).
Miimtaz Soysal, ingiliz gelenek<;iliginin bu kuramqsmm dii§iince-
lerini ~u birka<; ti.imce ile <;ok iyi i:izetliyor: "Modem toplumun gerek/e-
rinin yava~ yava~ olll$llrl bir geli?meylc yerine gctirilmesini rok daha
a/rtlllca bir i$ olarak degerlendirir. Degi§Cll ko~ullar dolayzszyla odiinler
veri/irken, ~ok onem/i bir zmsur olan 'eskilik' uns1mmun ortadan kal-
dmlmamasma dikkat edilmelidir. Bu eski zmsurlann degeri daha faz-
ladzr. Anayasa eskidik~e, lnt eskilik ona daha ~ok giir; kazandmr. Eskime,
saygzyz, saygz da saglamltgl getirir."
1492'de Kristof Kolomb tarafmdan ke§fedilen Amerika kita-
smm giineyi 16. yi.izyil ba~lannda, kuzeyi ise aym yiizyilm sonlannda
Avrupahlar tarafmdan i~gal edilmeye ba~land1. Ilk siirekli ingiliz
yerle§im merkezi, 1607 y1lmda Virginia'da Jamestown ad1yla kuruldu.
Kuzcy Amerika 'ya ilk yerle~en gb<;menler arasmda ingilizler, onlann
ic,:inde de "Piiriten "ler agirhktayd!lar.
Piiritenlik, h1ristiyanhkta her tiirlii yenilige kar~t, kah ahlak<;I,
ama ''Tann oniinde e~itlik" ilkesi nedeniyle e§itlige bagh bir tarikat idi.
Zenginligi sec,:kinlik belirtisi sayd1klan i~~in, lngiltere'de burjuvazinin
geli~mesine ve parlamentonun gi.i<;lenmesine katkida. bulunmu~lard1. L
Charles'm idammda rolleri vard1. Krala bagh ingiliz kilisesine kar~I
olduklan ve gbri.i~lerini ingiltere'de uygulayamayacaklanm anla-
211

dtklan ic;in Amerika'ya giic;etmi~lerdi. ingiliz ki/isesinc kar~t a/duklarz
irin, zamanla fngiliz somiirgccili,~ine de kan;z pktzlar ve 1776 Amcrikan
Devrimi'nde de rol oynadtlar. Sanattan ve eglencenin her tiirunden nef-
ret ediyorlard1 (1642'de tiyatrolan kapathrdtlar.) On/arm bu iilp"idc
katt, ha~goriisiiz, iidiinsiiz alma/an nedCiliyle de, New-England'da laiklik
ak11111 geli~ti. Puritenligin etkisini gi'lzbnune almadan, Amerikan Devri-
mi'ni ve Amerikan toplumunun baZI iizelliklerini anlamak zordur.
E~itlikc;i inanc;lannm etkisiyle, Kuzey Amerika 'daki "rvgzmluga da-
yal!" ilk ybnetimi kuran onlar olmu~lardtr.
Amerika'da siyasal demokrasi, Avrupa'daki gibi, bir aristokrasi-
burjuvazi c;att~masmm iirunu olarak dogmadt. Avrupa'nm katt rejimle-
rinden kac;arak, i'lzgurluk du~iinceleriyle birlikte bu ulkeye gelenlerin,
ingiliz somilrgecili~ine kar~I ba~kaldirmasiyla gerc;ekle~ti. Bir yandan,
Tann onundeki e~itlik nedeniyle dogu~tan bzgur olduklanna inanan
puritenler; iite yandan, krahn ve soylunun bulunmadtgt, her gelene
kucagm1 ac;an uc;suz bucaks1z topraklar; ticaret ve sanayinin daha son-
ralan geli~tigi bir tanm toplumunda, liberal ideolojinin temel ta~lanm
olu~turuyorlardt.
Halkm sec;tigi meclislcrle, ingiliz kralmm atadtgt valiler ara-
smda surekli bir sii.rtii~me vardt. Sonunda, "Yedi Y1l Sava~/an" nede-
niyle parasal stkmh ic;ine du~en krahn vergileri arhrmasiyla, ba~kal­
dtrma ba~ladt. ingiltere'ye kar~t 1765'te ba~layan eylem, 1774'te Phi-
ladelfiya'da toplanan ii.lke c;apmdaki ilk parlamento ile iinemli bir
a~amaya ula~tt. 19 Nisan 1775'te, s6mii.rgeci guc;lere kar~1 ilk kur~un
ahldt. Thomas Jefferson tarafmdan son bic;imi verilen "Bagzms1zlrk
Bildirisi" ise 4 Temmuz 1776'da yaymlandt. Liberal idealojinin tii.m ku-
rum ve ilkelerini ic;:eren bu bildirinin ilk maddesi, "Ki$iler do,~U$lan e$il,
ozgiir ve bagzms1zdrrlar" diye ba~hyordu. insanlarm dogu~tan sahip ol-
duklan· ve hic;bir bic;imde ellerinden almamayacagt haklan vardt.
ikinci maddede, "Biitiin giir ha/kta toplamr ve halktan gclir" deniyordu.
Basm ve inanc; iizgurluklerine ayn ayn maddeler aynlm1~h. ingil-
tere'deki Cromwe·ll deneyinin etkisiyle, 13. maddede ~byle deniyordu:
"Ban$ siiresince ordular bulundurmak, ozgiirliik iri11 teh/ikeli sayzlmalr
ve bundan kapm/malldrr. Ordu her durumda, sivil giicii11 emri altmda
bulunmall ve sivil gii9 tarafmdan yonetilmelidir."
ingiliz ve Amerikan deneyimlerinden sonra patlak veren Frm1szz
Devrimi, liberal clemokrasinin olu!jumu ac;tsmdan buyuk 6nem ta~Ir.
212
Eskikitaplarim.com
ingiliz Devrimi zamana yayt!dtgt ic;in, Amerikan Devrimi ise c;ok uzak-
larda ve farkh ko~ullarda gerc;ekle~tigi ic;in, Frans1z Devrimi kadar ev-
rensel bir etki yapamamt~lardtr.
Tipik aristokrasi (topraksoylular)- burjuvaz:i (kentsoylular) c;att~­
masmm urii.nii. olan Franstz Devrimi'ni haztrlayan ko~ullar ilzerinde
uzun uzun durmak gerektigini sanmtyoruz. Oral Sander'in bir him-
cede 6zetledigi gibi; "Kral, kay11agm1 'ilahi hukuk'tan alan haklanm,
iiretici a/mayan saylular ve kilise ile i$birligi yaparak despotik bir
birimde ku/lamyor, iiretici alan burjuvazi ve koyliileri yonetime ka-
YI$llrmzyordu." Oysa 1713-1789 y1llan arasmda Fra1isa 'nzn dz$ ticareti
be$ kat! artnll$1! ve sadece bu g6sterge bile, Frans1z burjuvazisinin
geli~mi~lik dii.zeyini g6steriyordu. Ekonomik bakundan bu mc;ii.de guc;-
lenen bir toplumsal stmft, uzun sii.re ulke yfmetiminden uzak tutmanm
olanaksizhg1 1789'da c;arp1ct bir bic;imde ortaya <;Ikh.
Fransa 'mn vergi gelirleri, aristokrasi ve din adam/armm sahip bu-
lunduklan ayncallklar yiiziinden rok dii$iiktii. Sava~larm getirdigi ek
yiiklerle kralhk bir iflasm e~igine varmi~h. Kral, topraksoylulan
toplayarak duruma bir <;are bulmak istedi. Butiin topraklardan vergi
almmasma yana~mayan topraksoylular, c;6zum olarak, 1614'ten beri
toplanmamt~ olan parlamentonun (Etats-Generaux) g6ru~unun ahnma-
smt 6nerdiler. Aristokrasinin, din adamlannm ve burjuvazinin temsil-
cileri, parlamentoyu olu~turan uc; mecliste ayn ayn toplamyorlard1. 5
May1s 1789'da toplanan parlamentoda, burjuvazi ilk adtm olarak,
digerlerinin de Halk Meclisi 'ne kattlmasm1 krala kabul ettirdi (27 Ha-
ziran 1789). 9 Temmuz'da ise Halk Meclisi, bir anayasa haztrlamak
amaoyla kendini Kurucu Meclis ilan <;tti. Krahn kar~I <;Ikmasi Lizerine,
halk 14 Temmuz'da, baskt rejiminin simgesi durumundaki Bastil hapis-
hanesini ytktt.
Kral 17 Temmuz'da Kurucu Meclis'i tammak zorunda kald1. 4
Agustos'ta, derebeylerin feodal dii.zende sahip olduklan tum hukuksal
ayncahklar kaldmld1. Tum Frans1zlarm yasalar onii.nde e~itligi kabul
edildi. Toprak mulkiyeti smtrlandmhp (toprak reformu), kamu gorev-
lerinin parayla ahmp sahlmas1 yasakland1. 26 Agustos'ta ise, ii.nlii.
"lnsan ve Yurtta$ Haklarr Bildirisi" yaymland1:
"lnsanlar ozgiir dogar ve ozgiir, e$it haklara sahip olarak ya$arlar;
ozgiirliik, miilkiyet, giiven ve basklya kar$1 koyma, dogal ve kaldmlmaz
haklardzr; her tiirlii egemenligin aszl kaynagz halktrr; ozgiir/iik,
213
baf?ka/arma zarar vermeyecek her :;;cyi yapabilmck demcktir; her lfllrlta~lll,
ister ki~isel olarak ister temsilciler aracllz,~zyla, yasa yaprlmasu;a katzlma
hakkr vardrr; tiim yurtta~lar yasa dlliindc c~ittirler; yasanm belirttigi du-
rumlar ve ongordii,~ii yontemlcr dr~mda hir; kimsc sur;landmlamaz, tutuk-
lanamaz ve a/rkonamaz; hir; kimse, sur;tan once yapilmr§ vc onaylanmr§ bir
yasadan ba§ka bir yasayla cezalandmlamaz; ltir; kimse dii~iincclerinden
Otiirii kmanamaz; her yurtta§, bu hakkmm kotriye kullannu~ olmamn geti-
recegi sorumluluk kcndisine ait olmak iizere, diledi,~i gibi korw~makta,
yazmakta, yaymlamakta ozgiirdiir ... miilkiyet kutsa/ ve dokunulmaz bir hak
oldugu ir;in, yasayla saptaflnll$ kamu yararmm gerektirdigi bir durumda
parasmm ~~nceden odenerek almmas! d!§lllda, kimscnin miilkiyeti elindcn
almamaz ...
T1pk1 Marx ve Engels'in 1848'de yaymlayacaklan "Komiiniz-
min Manifestosu" gibi, bu da "Liberalizmin Manifestosu"dur. Aradan
ge<;en ikiyuz yil1 a~km sureye kar~m i)nemini koruyan, evrensel bir
degerler <;er<;evesi o]u!:jturmaktadir.
Adam Smith'e gore, insan kendi <;Ikarlanm herkesten iyi bilir;
<;Ikarlannm geregini yerine getirebilmesi i<;in i1zgur olmahdir. Her in-
san kendi <;Ikan i<;in <;ah!:jirken, aym zamanda toplumun da <;Ikarma
hizmet eder. c;unku toplumun <;Ikan, tek tek bireylerin <;Ikannm top-
lammdan olu~ur. Oyleyse, bireylerin kendi <;Ikarlanm saglamak i<;in
yaphklan <;ah§malara, hi<; kimse, bu arada devlet de engel olma-
mahdlr ... i§te siyasal demokrasinin ana felsefesinin temelinde, Adam
Smith'in bu dii§iinceleri vardtr. Liberal devlet, yalmzca yasalar onun-
de e§itligi ve bireylerin ozgurli.iguni.i korumakla yuki.imlii, yalmzca i<;te
ve di§ta gi.ivenligi surdurmekle gorevli bir kurumlar butUni.idi.ir.
Siyasal demokrasinin dogu~unda, tannsal kokenli egemenlik an-
Iayl$llllll yerini halkm egemenligi anlayz~mm a/mast" da rol oynam1~tlr.
Egemenligin kokeniyle ilgili bu degi~iklik ise, bi.iyiik lJI<;i.ide laikligin
yerle~mesiyle, kilisenin etkisinin azalmasiyla ger<;ekle~mi~tir. Derebey-
lik di.izeni ile bi.iti.inle~mi~ olan kilise, yeni diizenin kurulmas1yla bir-
likte gi.ici.inden <;ok §ey yitirmi~tir. Topraga dayah i.iretim, kaderciligi
yaygmla~hrarak kilisenin etkisini gi.i<;lendirirken, var olan ko~ullarm
ve kurumlann h1zla degi~meye ba~lamas1yla birlikte, kilisenin de des-
tekledigi derebeyligin dogal oldugu ve Tann'mn istegine uygun bulun-
dugu inanc1 sars1lmi§hr. Siyasal demokrasi, ulusal ve laik bir toplum-
sal <;er<;evede varolabilmi~tir. Egemenligin tannsal kokenli oldugunun ·
214
Eskikitaplarim.com
kabul edildigi bir toplumda, siyasal iktidann halkm oylanyla belirlen-
mesi herhalde dil~tmi.ilemezdi.
Siyasal demokrasinin dogu~unda, belirli bir ekonomik degi~menin
temel etken oldugunu sbyleyebiliriz. Tamna dayalr kapalr ekorwmi/crdc,
topm,~z dcllclieyen giic tiim toplunw dellelirrzi alllllll ala/Jihyordu. Onun
kar~tsmda denge olu'iturabilecek ba~ka bir gi.i<; yoktu. Biiyle bir <;er-
<;evenin kmlmastyla birlikte, ekonomik gi.i<;ler <;e~itlendi ve onlar ara··
smdaki \Ikar <;att~malan, demokrasiyi olanaklt kt!acak bir denge or-
tam! dogurdu. Tum ekonomik gi.icii elinde bulunduran topraksoylulann
egemenliginden, <;e~itlenen ekonominin farkh dallannda gii<;lenen top-
lumsal s1mflar arasmdaki gi.i<; dengesine ge<;ilmesiyle birlikte, demokra-
tik bir siyasal kurumla~rna olanakh duruma geldi.
Siyasal demokrasi, sadece r;ogullill,~llll yonelimi dcrrzek degildir.
c;unki.i <;ogunlugun temsiline dayah bir yiinetim, <;ogunluk diktas1 da
olabilir. Daha once de belirttigimiz gibi, siyasal demokrasi, <;ogun-
lugun ybnettigi, azmhkta olanlann ise, yi1netimin keyfiliklerine kanji
korundugu bir rejimdir. Siyasal iktidann smulandmlmas1 ve iizellikle
de bag1mS1Z bir yargt denetimi, <;agda'i liberal demokrasinin vaz-
ge<;ilmez bgelerindendir. Siyasal iktidar iizerindeki yarg1 "denetimi,
azmhkta olanlann korunmasm1, bireysel hak ve iizgi.irluklerin gi.iven-
ce altma ahnmasm1 saglar.
c) Sosyal Demokrasi
Siyasal demokrasi, kapitalizmin gelit:pnesi sonucu, ekonomik
baktmdan gi.i<;li.i simflar arasmda ortaya ~1kan \at1~manm Vf:' o <;a-
tl'imanm sonunda olu~an bir giir;lcr dengesinin Qri.iniidiir. Bu <;atl!?-
mada, i:;;(i smifz ve aydmlar kentsoylulann, kdylil stmfl ve kilise ise
topraksoylulann destek\isi olarak rol oynad1lar. Gerek i~<;ilerin, ge-
rekse aydmlann destegi bilin<;liydi; <;iinkii kentsoylularm ideolojisi
olan liberalizmin i'>zgurli.ik ve e!'iitlik ilkeleri, kendilerinin de yara-
nnaydt. Kilisenin topraksoylulara verdigi destek de bilin<;liydi; <;i.inki.i
kilisenin kendisi de derebeylik di.izeniyle bi.iti.inle~mi~ti. Liberal di.i-
~i.i,Kelerin egemenligi, kilise aristokrasisinin bir<;ok ayncahgmm da
sona ermesi anlamma gelecekti. Bu <;ah~mada kendi <;tkarlanna ters
davranan tek toplumsal sm1f olan ki'>yli.ilerin yi1nlendirilmesinde de,
gene aym kilise onemli rol oynam1~hr.
215
 Sosyal demokrasi, sanayi devriminin ve onun ortaya <;1kardtg1
guslii bir i1?<;i smtfmm etkisiyle olu1?mU§tur. Eger i!j<;i smtfi olmasaydt,
siyasal demokrasi, ekcmomik baktmdan gii<;lii stmflann gereksinimle-
rine yamt veren bir azmhk demokrasisi, bir tekilci demokrasi olarak
kalacaktt. Levent Koker, "Bat1 Demokrasisi" nin kapitalizmin degil,
kapitalizme kar§I olan toplumsal gii.<;lerin ii.rii.nii oldugunu s<>ylerken
hakhd1r.
Sanayi devrimiyle birlikte, bir yandan at6lye ii.retiminin yerini
bii.yii.k fabrikalarda yap!lan ii.retim ahrken, 6te yanda, ii.retimde sagla-
dtgt htzh art!~ ile ya~am ko~ullanm degi~tirdi. Atolyelerdeki i~c;:i­
i~veren yii.z yii.ze ili~kisinin yerini, fabrikalarda yii.zlerce, binlerce i§-
c;:inin bir arada c;:ah~hgt, i§veren temsilcilerinin araya girdigi bir ortam
ald1. Bu, sosyalist dii.§ii.ncenin yay1lmasma ve toplu eylemlere elveri§li
birortamdt.
Liberalizm, ekonomik baktmdan gii.c;:lii. bir toplum kesiminin gerek-
sinmelerinden kaynakianm1~t1. Oysa sosyalizm, tam tersine, astl sorunu
ekonomik olan bir smtfm sorunlanna yamt olarak dogdu. Hukuksal
e§itlik ve ozgii.rlii.k, i§<;i stmh ic;:in de anlamh ve 6nemliydi. Ama bu
smtfm ve 15enzerlerinin ekonomik gii.cii.nii.n zaytfltgi, liberalizmin getir-
digi hak ve ozgii.rlii.klerden yeterince yararlanmasm1 onlii.yordu. Bah
Avrupa'daki i~c;:i Slntfl, liberalizmin sagladigi ozgii.rlii.klerden kendi
temel sorununun c;:ozii.mii. ic;:in yararlanmak amaCiyla, uzun ve hazen de
c;:ok kanh bir sava§Im verdi.
i~c;:i s1mfmm ve gene! olarak, ekonomik baktmdan gii.c;:sii.z toplum
kesimlerinin sava§tmmm birinci a§amastm, yalmzca varhkh toplum
kesimlerine tanman temel hak ve ozgii.rlii.klerin kendilerine de tanm-
maSI ic;:in verilen sava§Im olu§turmu~tur. Yasalar onii.nde e§itligin en
dogal sonucu gibi gorii.nen genel ve e§it oy hakkmm elde edilebilmesi,
sec;:ilme hakkmm elde edilebilmesi bile, boyle uzun ve kanh bir kav-
gamn ii.rii.nii.dii.r. 1789 devriminin sonucu olan bu temel hak, Fransa'da
ancak 1848 ihtilallerinden sonra i§<;i smtfmt da kapsamma almt~hr. Bu
a§amayla birlikte, siyasal 'demokrasi tamamlanmi§, c;:ogulcu, kahhmCI,
sosyal bir demokrasiye giden yo! ac;:Ilmt§hr.
Derebeylik doneminde, ekonomik baktmdan guc;:lii. tek bir stmf
vardt ve siyasal ac;:tdan da o sm1f egemendi. Kapitalizmin geli§mesiyle
birlikte yeni bir sm1f dogdu, ekonomik baktmdan guc;:lendikc;:e, siyasal
alanda da etkili olmak istedi. Derken, sanayi devrimi ile, i§<;i stmft,
Eskikitaplarim.com
216
ekonomik a<;1dan degil, ama toplumsal ac;:tdan bii.yii.k gii.<; kazandt. Say1
ve 6rgutlenme gii.cii.ne dayanarak, sonunda o da, siyasal rejimde etkili
olmasm1 saglayacak olanaklan ele gec;:irdi. Bi1ylece, tek bir gii.cii.n egeJ
men oldugu bir siyasal sistem, birc;:Qk guc;: odagmm bulundugu bir siya-
sal sisteme d6nii.!jii.nce, c;:ogulcu demokrasi ger<;ek anlamtyla dogmu!j
oldu. Bii.tii.n toplum kesimlerinin, kendi <;tkar ve g()rii.~lerini savun-
masma olanak veren, demokrasinin ve {)zgii.rlii.klerin gii.vencesini bu
c;:ogulcu dengede bulan bir siyasal sistem olu~tu.
Ekonomik stktnti!an olmayan smtflar, siyasal demokrasiden,
yalmzca yasalar 6nii.nde e~itlik ile ic;: ve d1~ gii.venligin saglamasm1 bek-
!iyorlardt. Oysa i~c;:i smtfmm ve ekonomik baktmdan guc;:sii.z toplum ke-
simlerinin devletten beklentisi sadece "konmmak" degil, aym zamanda
"yard1m edilmek"ti. Kentsoylular "btrakmiz yapsmlar, btraklmz ger-
sinler" derken, devletten, bii.yii.k bahgm kii.c;:ii.k bahgt yutmasma izin
verecek bir "yanstzllk" istiyorlardt. Sahneye c;:tkan yeni toplum kesim-
lerinin sorunlan ise, tersine, devletin i§lere kan~masm1 ve zaytf olam
korumasm1 gerektiriyordu. Sosyal demokrasi boyle dogdu.
Liberal hak ve ozgii.rlii.kler, devletin yalmzca korumasi gereken
hak ve ozgii.rlii.klerdi. Oysa sosyal hak ve ozgii.rlii.kler, devletin vermesi,
saglamasi, yaratmasl gereken olanaklan ic;:eriyordu. Liberalizmin on-
gordii.gii. "serbest rekabet"in, beklenen olumlu sonucu verebilmesi, ba§-
langi<; noktasmda ko~ullann e~it olmasma baghyd1. Oysa bazi!an
yan~a c;:ok onde, bazllan ise c;:ok geride ba~hyorlardt. Giderek devletin,
toplumun tii.mii.ne egitim, saghk ve kii.ltii.r ola~aklan saglamayt ii.stlen-
mesi gerektigi kabul edildi. t~sizlikle mii.cadele, devletin gorevleri ara-
sma girdi. <:;:ah~an toplum kesimlerine, grev ve toplu s()zle~me hakk1
tanmd1. Toplumsal gii.venceler (sosyal sigortalar) yaygmla~tmld1. Dev-
let, liberal devlet anlayi~mm c;:ok ot~sinde gorevler ii.stlendi. Liberal de-
mokrasinin ic;:erdigi siyasal demokrasi, liberalizmin degerlerini yanst-
hrken, sosyal demokrasi, liberalizm ile sosyalizmin bir sentezi olarak
ortaya c;:tkh. Sosyal haklan ic;:eren "sosyal devlet" kavram1, 1961'den
ba~layarak Turk anayasalarma da girdi.
Sosyal demokrasinin olu~umunda iki onemli deneyimden soze-
debiliriz: lskandinav ve lngiliz. Her iki modelin de <;Iki~ noktasmda, iki
onemli benzerlik vardt: ikisi de, guc;:lii. bir komii.nist hareketin rekabetin-
den uzakta ve i~c;:i sendikalanmn bii.yii.k destegi ile geli§tiler.
iskandinav sosyal demokrasileri ic;:inde en ii.nlii.sii. lsve(inki. is-
217
ve«;'te sosyal demokratlar, 1932 y1ltndan bu yana, ki.i«;i.ik iki ara dJ-
~mda si.irekli olarak iktidardalar. iktidar ortaklan da, Koylii Partisi.
Kurulu~unda tutucu ()zellikler ta~1yan bu parti, zamanla ki.i«;i.ik «;ift-
«;ilere ve yoksul ktiyEilere y6nelmi~, giderek sosyal demokratlara yak-
la~mJ~tJ.
Bir anlamda "i~r;:i-koylii ortaklzgz"mn ilk ba~bakam olan Allan
Hannson, k6yli.ini.in i.irettiginin satm almabilmesi i«;in, i~«;i sJmfmm
ya~am di..izeyinin yi..ikseltilmesi gerektigine inamyordu. Yiiksek di..izey-
deki gelirler ag1r bi«;imde vergilendirildi. Devlet eliyle bi..iyi..ik yatmm- ·
lara giri~ildi. 1933 y!lmda 190 bin olan i~siz saytsl, dCirt y1lda 10 bine
di.i~ti..i. 1:?sizlik, ya!?hlik, saghk gibi toplumsal sigortalar kuruldu ve
geni~letildi. "Toplumsal adalet" yoksullugu kaldJrd1, o da "loplumsal
ban~" getirdi.
1936 yilmda, i~«;i ve i~verenin e~it olarak temsil edildigi bir "l~
Piyasasz Meclisi" kuruldu. 0 tarihte ba~lahlan uzla~ma si.ireci, kendi
yan kurumlanm da yaratarak, grev ve lokavtl d1~anda tutan bir «;a-
h~ma ban§! yaratmay1 ba:?ardL Ozel sektCir ekonomide ag1rhgmJ ko-
ruyordu. Ama ekonomik iktidann if!verenlerin elinde qlmasma kar-
~ihk, siyasal iktidar i~«;ilerin yamndayd1. Sosyal Demokrai Parti i..iye-
lerinin bi..iyi..ik «;ogunlugunu i~«;iler olu§turuyordu. Hi..iki.imete destek olan
sayJsJz kooperatifler de, keyfi fiyat arti~larma kar~1 mi..icadelenin
gi..ivencesiydi. i~te bu gii«; dengesi, belki de ,«;agJmlzm en e~itlik«;i ve
ban~«;! toplumunu yarath.
Sanayile~mede geri kalmdJgJ halde, «;ok yiiksek bir ya§am di.ize-·
yine ula~JldL iey«;iler, Avrupa'daki en yi.iksek i.icreti almaya ba§lad1lar.
Yoksulluk ve bi.iyi..ik sJmfsal ayncahklar ortadan kalktJ. Hak«;a sayJ-
labilecek bir gelir daM1mmm yams1ra, her SJmftan halkm gelecegi dev-
let gi.ivencesi altma girdi. Egitim ba~ta olmak i.izere, bir«;ok kamu hizme-
ti paras1z oldu. "Her aileye bir komlt" hedefine bi.iyi.ik Cil«;i.ide yak-
la~tld!. i~siz!igin Cinlenmesi ise, isve«; sosyal demokrasisinin en Cinemli
hedefi olmay1 si.irdi..irdi..i. Onceleri bi.iyi.ik kamu yatmmlan ile sonu«;
ahnmaya ugra§Jhrken, giderek meslek egitimi ve yCinlendirmelerle bu
saglanmaya «;ah~!ldJ. E~itlik«;i toplum di.izeni, Olaf Palme gibi l;>ir
ba§bakamn, makam arabas1 kullanmanm yasa ile yasaklandlgl hafta
sonlarmda belediye otobi.islerine binmesine kadar ula§h. (Palme, ya~a­
mml da, korumastz bir bi«;imde e~i ile yiiriirken ugrad1g1 bir saldm so-
nucu yitirdi.)
218
Eskikitaplarim.com
lsver;:, Norver;: ve Danimarka'da olu~an "sosyal devlet" ya da "sos-
yal demokrasi" modellerinin «;ok ortak yanlan var. Tier ii«; iilkede de, de-
mokratik solcular iktidarda uzun sure kalmak olanagm1 buldular.
Bir«;ok reform yaphlar, kapitalist ekonominin ve onun toplumsal
sonu«;lannm sivriliklerini tbrpi.ilediler. SagCI partiler ise, bu yap!lan-
lan bozmay1 hi«;bir zaman di.i§i.inmedikleri i«;in, "toplumsal adalet" ve
"ozgiirliik" aym rejim i«;inde ger«;ekle~me hrsatJm buldu.
Toplumdaki "egemen" ve "ezilen" sm1flar bir anlamda ortadan
kalkh. Her s1mfm hakkm1 koruyabildigi, ulusal gelirin olduk«;a adalet-
li dag1hmt sonucu herkesin insanca ya~ayabildigi bir di.izen dogdu.
Bi.iyi.ik ayncahklann kalkmas1 ile, smtflar aras1 gerilim azald1 ve
"smif dii~11zanlzgz" kavram1 bi.iyiik Cil«;iide yok oldu. Solcu iktidarlar ile
thmh sag muhalefet arasmda ana sorunlarda gCiri.i~ birligi dogmas! ve
siyasal ya~amm bi.iyi.ik kararhhk kazanmas1, stmflar arasmdaki ger-
ginligin azalmasmm bir sonucu olarak ortaya «;ikh.
Her ii«; iilkede de, sanayinin geli~mesindeki gecikme, sosyalist ha-
reketin geli~mesini zorla~hrmujh. Her ii«; iilkede de, solcu parliler ikti-
dara ula~mca "ihtilalcilik "ten tamamen uzakla~hlar; ba~ka partilerle
i~birligi yapmak zorunda kald1klanndan, giderek 1hmhla~hlar.
Ho~gori.i ve uzla~ma gelenegi bCiylece olu~tu.
lngiltere'deki sosyal demokrasi modelinin temeli ise, 1945-50 ve
1964-70 yillan arasmdaki l~r;:i Partisi iktidarlan s1rasmda ahld1.
Yaptlanlan geriye goti.irme cesaretini ise -Margareth Thatcher donemi
dJ~mda- Tutucu parti iktidarlan gCisteremediler. <;unki.i kazammlarm
arkasmda ciddi bir toplumsal destek bulunuyordu.
lngiliz sosyal demokrasisinin hedefi "~?ans e~?itligi"ni saglamakh~
1945 y1lmda 1~«;i Partisi ilk kez tek ba~ma iktidar olunca, sessiz bir
devrim ba~ladt: Bir yandan geni~ kam~la~hrmalar, sosyal sigortalann
geni~Ietilmesi, hastahanelerin ve tedavinin paras1z olu~u; ote yandan,
ulusal gelirin hak«;a payla~lffil i«;in alman onlemler, yi.iksek gelirden
yiiksek oranda vergi ve «;ok yiiksek bir miras vergisi... 1ngiltere Merkez
Bankas1, komi.ir madenleri, gaz, elektrik, demiryollan ve demir«;elik sa-
nayii, kamula~tmlan kurum ve dallar i«;inde yer ahyordu. Hatta kara-
yolu ta~JmacJhgJ bile kamula~tmlmt~h. Ama halk bunu ve demir-
«;elikteki kamula~hrmalan fazla benimsemedigi i«;in, Tutucu Parti ikti-
darlan daha sonra bu ikisini yeniden ozelle~tirebildi.
219
 Fransa, Avrupa'da, gi.i~li.i bir komi.inist partisinin rekabeti ve sen-
dikalann yeterli desteginin saglanamamas1 nedeniyle "sosyal demokra-
si"nin olu~umunda zorluk ~eken i.ilkelerden birisi. Ama Sosyalist Par-
ti'nin 1981 'deki iktidan ve (Jzellikle de bir aradan sonra onu izleyen
ikinci iktidan ile birlikte bu si.irecin htzlandtgmt gori.iyoruz. Bu
degi~imin ba~hca miman olan Ba!?bakan Michel Rocard, yirminci
yi.izyilm sonu yakla§trken, sosyal demokrasinin ana ~izgilerini ~i:iyle
vurguluyor: · mokrasi geli!?me t?ansmt yakalayacakhr.
"Marksist §ablonu terkettik, ama §imdi moda alan serbest piyasa eko-
nomisini de benimsemiyoruz. Karma ekonorniyi t;ok Jarklz §ekillerde yo-
rurnlamak miimkiin. Ama ternc/de sosyalizmin sosyal adalet it;in rniicade/e
olduguna her zaman inanacagzz. Rekabetin erdemleri var. Ama rekabet
bazz ku rallara gore i§lernelidir. Aksi takdirde en giit;lii olanm kuralz
get;erli o/acakttr. Bu da hakstz ve aptalcadtr ... Piyasa mekanizmasmz
yalmzca hiikiimet miidahaleleriyle degil, sendikalar ve diger goniillii
orgiitlen meier aractlzgzyla denet/emeyi arnat;ltyoruz. Ekonomik krizi
ba§artyla gogiisleyen ii/keler, sosyal dayam§rnayt koruyan, lsvet;, Avus-
turya ve Almanya gibi, i§t;ilerin giivenine sahip ve duyarll mali politika-
lan gelir politikalanyla birle§tiren hiikiimetlerin bulundugu iilkeler ol-
mw;tur."
Tiirkiye'ye belirli bir "sosyal devlet" anlayt~tmn kemalizm ile bir-
likte girdigini si:iyleyebiliriz. <;:ah§an toplum kesimleri, oy hakkmdan
i.icretli ytlhk izine, sekiz saatlik i!?giini.inden parastz egitime ve saghk
hizmetlerine kadar bir~ok hakkt kemalist devrim siireci i~inde -sava§tm
vermeden- kazanmt§hr. Kemalistlerin agtr bashgt (ozellikle CHP'nin)
27 Mayts d()neminde haztrlanan 1961 Anayasasz ise, tam anlamtyla bir,
"sosyal devlet" kurmayt ama~hyordu. Biilent Ecevit, kendisinin de
haztrlaytctlan arasmda oldugu bu anayasanm getirdigi sosyal demok-
rat ()zii §byle ozetliyor:
"Miilkiyet ve miras hakkmt tamyan, arna bu haklarm top/urn ya-
rarma aykm olamayacagmz da belirten; toprakta da ozel rniilkiyeti esas tu-
tan, anr.41k: bu miilkiyet hakkmdan, get;irni topraga baglz herkesin yararla-
nabilmesi it;in, bireylerin elindeki toprak geni§liginin smzrlanabilecegini
soyleyen; ozel giri§ime serbestlik tamyan, hatta giivenlik saglayan, ancak
ozel giri§imi 'millf iktisadm gereklerine ve sosyal amat;larma uygun'
yiiriimeye mecbur tutan; yatmmlarda toplum yararmt oncelikle gozet-
meyi ernreden; iicret adaletini ve biitiin halk it;in sosyal giivenligi gerekli
220
Eskikitaplarim.com
ktlan; ti,~rrnimde'
jzn:;af vc olanak cr;itligini r;art ko§an; kooperatifriligin
geli~tirilmcsiyle dcvleti giircvli kzlan; tarzmda rme,~in de,~erlendirilme­
silli isteycn; do,~al servet ve kaynaklan, devletin lziikiim ve tasarrufu
altmda tutan Anayasamzz ... "
Sosyal demokrasinin iki iin ko§ulu, sanayile~me ve kitle brgiit-
lenmesidir. Bu iki siirecin geli§mesi ol~i.isiinde, Turkiye'de sosyal de-
Toktamt§ Ate~? 'in de alhm ~izdigi gibi; "Sosyal demokrasi, devle-
tin iidevlerini arttzrdtgz gibi, halkzn iidevlerini de arttzrmaktadzr. Siyase-
till kapsamz geni:;;lemi§tir. Devletin tck gorevi, aslmda var alan ozgiir-
liik/eri konmzak degil; var olmast gereken ozgiirliiklerin geli:;;mesini en-
gellcyen unsurlan saf dt:;;t etmektir. Servetin belirli ellcrde toplanmasz,
gclir gruplarz araszndaki l1iiyiik Jarklar, Jzrsat C§itliginilz yoklu,~u, i§siz-
lik, sosval demokrasinin ortadan kaldmlmasz gereken ilk hedejleridir.
(:iinkii .bu §artlar altmdaki insanlar ozgiir olamazlar, ozgiir/iik kavgasmm
yeriui ekrnck kavgast alzr ve ozgiirliik, nwtl11 bir azznltgm tekelindeki bir
liiksten daha ilcri bir :;;ey olamaz."
Sosyal demokrasinin bu ~er~evesi elbetteki degi~memi~tir. Ama
amaca ula§mak i~in se~ilen ara~larda bazt degi~iklikler oldugu a~1khr.
Ve, yirminci yiizytlm sonlan yakla!?trken, degi§en ko!-lullarm sosyal
demokrasiye getirdigi bu degi~ikligi Sosyalist Enternasyonal'in Ba~ka­
m Willy Brandt §Oyle a~tk!tyor: "Bu degi:;;iklik, deneyimlerimizin bir
somtcudur. lkinci Diinya Sava:;;z 'ndan sonra, rog~tmuz devletin ekonomi-
deki roliine bugiin oldugundan daha biiyiik bir giiven duyuyorduk. Bugiin
fse f[\~ltnlllZ, kamll miidahe/esi i/e piyasada ifade cdi/digi §ek/iy/e ijze[
giri§imlerin rolii arasznda daha uygun bir dengeden yanayzz."
Nasi! ki, siyasal demokrasi "/wkuksal adalct" kavrammdan esin-
lenmi~ ve "hukuk devleti" kavrammt yaratmt§Sa, sosyal demokrasi de
"toplumsa/ ada/et." kavrammdan etkilenmi§ ve "sosyal devlet" kavra-
rrum yaratml§hr. Toplumsal adaletin, dolaytstyla sosyal demokrasinin
ger~ekle!?mesi a~tsmdan, ~alt~an Stmflarm orgi.itlenme Ozgiir!iikleri bi.i-
yi.ik dnem ta~tr. Siyasal demokrasi, varhklt toplum kesimleri arasmdaki
gii~ dengesine dayamrken, sosyal demokrasi, temelde emek-sermaye,
i!}{:i-i§veren dengcsine ula~abildigi bl~i.ide ger~eklik kazamr. Sermaye-
dar smtflarm giici.i ekonomiktir. Emek~i smtflann gi.ici.i ise saytsaldtr,
~oklukla ilgilidir. Ama o ~okluk, ancak 6rgi.itlendigi zaman, ger~ek bir
gi.i~ olu!?turur. Daha dnce de vurguladtgtmlz gibi biiyi.ik bir i~adam1, tek
221
bai-jma da olsa ekonomik guce, dolaytstyla siyasal bir agtrhga sahiptir.
Onun kar§tsmda denge olu~turabilmek i~in, binlerce it~<;:inin bir araya
gelmesi, kuc;uk iidentilcrini ust i.i.ste koymas1, aralannda bir giiri.i.~ ve
<;:Ikar birligi kurmas1 gerekir.
brgutlenme i."izgi.i.rli.i.gi.i ktsttlandJgmda, <;:ogulcu demokrasiden de,
sosyal demokrasiden de uzakla§IIml~ olur. Etkili olmak i<;in brgi.itlen-
mesi zorunlu olmayan varhkh toplum kesimlerinin ag1rhgi, bi'>yle bir ,
o"rtamda artar. Toplumda 6rgutlenme ve toplumsal kararlan etkileme
olanaklan yaygmla§hk~a, kitlelerin her di.i.zeydeki kahhm1 arthk<;:a,
rogulcu delllokrasi ger~eklik kazamr; dempkrasinin "sosyal" yiini.i gi.i<;:-
lenir. <;ogulcu demokrasi, tUm toplum kesimlerine, i'>rgi.itlenme ve siyasal
iktidan etkileme veya siyasal iktidara ula~ma i<;:in yasal mi.i.cadele yo-
lunu a~Ik tutan demokrasidir. <;ogulcu demokraside halk seyirci degil,
oyuncudur. <;ogulcu demokrasi, halkm belirli arahklarla sandtk ba-
§lfla giderek belirledigi bir se<;:kinler ybnetimi degildir.
2. TEKiLCi SiSTEMLER
Demokratik rejimlerle bask1 rejimlerini ay1ran en i1nemli iil~i.i.t,
kendisine iktidar olma yolu a~1k tutulan, bir yasal muhalefetin l:!ulunup
bulunmamasJdtr. Demukrasinin, azmhkta olanlara, gi.ini.H1 birinde
<;:ogunluk olabilme ~ansi tamyan, egemenligin halkta oldugu bir yiinetim
bi<;:imi olarak tannnlanmas1 bundand1r. Bu tamma yakla§hgi bl<;:i.ide, bir
rejim demokratiktir ve bu tammdan uzakla§hk~a rejim basktci bir nite-
lik ta§Ir. Demokratik niteligi agtr basan rejimlerde baz1 bask1 i'>geleri
bulunabilecegi gibi, bask1 rejimi i.izellikleri ta~1yan rejimlerde bile baz1
demokratik i.igelere rastlanabilir.
Bu ba~hk altmda, i)nce bask1 rejimlerinin bzelliklerini ve o bzel-
liklerin olu~tugu kot~ullan inceleyecegiz; bu konudaki baz1 iJnemli ku-
ramsal <;:ah§malara deginecegiz. Komi.i.nist ve fa§ist rejimler ise, baskicJ,
daha dogrusu tekilci nitelikleri agtr basan <;:agda§ siyasal bi.i.ti.i.nler ola-
rak ayn ayn ele almacaklar. Tekilci sistemler <;:ogulcu sistemlerin tersi-
dir; dogrunun "tek" oldugu inanCJ i.izerine kurulmu~lardtr. Tek i'lrgi.i.t ve
i.Jzellikle de tek parti anlayi~I, bu "tek dogru" anlayt~mm dogal bir so-
nucudur.
222
Eskikitaplarim.com
a) Diktatorliik Kuram1
Baz1 siyasill bilimciler, diktiltiirli.igu bask1 rejimlerinin i1zel bir
bi<;imi olarak kabul ederler. Oyso yaygm egilim, ti.im bask1 rejimlerini
diktatiirli.i.k olorak adlandmnak ytini.i.ndedir. Onli.i ingiliz diktati'lr
Cromwell ~iiyle dcmi~ti: "On yurlta§tan dokuzu benden ncji·et mi edi-
yor? E,~er sadecc O/lllllCllSll silahl1ysa b1tmt11 bir onemi yok ... " i~te tum
bask1 rejimll'rinin dayandtgt temel felsefe budur.
Duverger, dikta rejimlerini "sosyolojik diktatiir/iikler" ve "teknik
diktatiir/iikler" olarak ikiye aymyor. Sosyolojik diktati'lrli.i.kler, top-
lumdaki yap1sal ve inan<;:sal bunahmlarm sonucu olarak dogarlar. Tek-
nik diktatiirli.ikler ise,- Duverger' ye giire, ko~ullann i.iri.ini.i bir zorunluk
olmaktan c;ok, bir ti.i.r "parazit" sayilabilir. Gec;ici bunahmlarla yapi-
sal bunahmlar da, gene aym c;er<;:evede ikiye aynlabilir. Bi.iyi.ik bir
yaptsal degi~imin i.iri.ini.i olan bask1 rejimlerinin uzun i'lmi.i.rli.i. olmalan-
na kan:~Iltk, ge<;:ici bunahmlann i.iri.ini.i olan diktati'>rli.ikler ktsa bmi.i.rli.i.
oluyorlar.
fski Yunan kent devletleri, denizciligin geli§mesiyle, kapah eko-
nomiden a<;:tk ekonomiye gec;erken (M.b. 7 ve 6. yy.) yap1sal bir degi-
i-jiklik de !!,l'r<;:ekle~ti. Topraga dayah iiretim ve topraksoylulara dayah
bir yap1dan, ticaretin ve el sanatlanmn ag1r bashg1, tuccarlann eko-
nomik bak1mdan en gi't<;li.i. sm1fi olu§turdugu bir yap1ya sarsmhsiz
ge<;:ilmesi olanahazd1. Tarihin tamd1gt ilk buyuk diktatbrli.i.k salgm1,
bu ortam i<;:inde ortaya <;:tkh.
tkinci bi.iyuk diktatiirli.ik salgm1 da, 1789 F'ranszz Devrimi ile bir-
likte ba~lad1. Ortac;agm kapah tanm ekonomilerinin yerini, ticaret ve
sanayinin egernl'n oldugu a<;:tk ekonomiler ahrken, topraksoylularla
kentsoylular arasmclaki <;:ah~ma giderek sivrile~ti. Topraboylular gi-
derek gi.ici.ini.i yitiriyor, kentsoylular gi.i.<;: kazamyordu; ama siyasal
di.izen, topraksoylulann ayncahklanm koruyacak bic;imde kurulmu§-
tu. Devrimci, kar~t-devrimci ve istikrar saglamaya yi.inelik ortayolcu
diktati.irli.i.kler birbirini izledi.
Yaptsal bunahmla birlikte, genellikle bir inane; bunahm1 da do-
gar. Halkm <;:ogunlugunun siyasal inan~lanna uyan rejim yasald1r; bu
nedenle de, yasal iktidara saygt g(isterilmesini saglamak i<;:in §iddete
ba~vurmaya, ac;1k bask1 kullanmaya gerek kalmaz. Ama, iirnegin hal-
km yans1 kralhgt, diger yans1 cumhuriyeti yasal saytyorsa; yans1 ege-
223
menligin tannsal kiikenli olduguna, diger yansz ise halk egemenligin
inamyorsa, orada bir inane; ve dolayzszyla da yasalhk (me!iruluk) bu
nahmz var demektir. Rejim, kendisini yasal saymayan kesime kar!ii, oto
ritesini ancak baskz ve !liddet kullanarak kabul.ettirebilir. Szwdi Ara
bistan 'da ancak kral soy una dayaii bir iktidar halkm c;ogunca yasa
sayzlabilir; ama Tiirkiye'de siyasal iktidarlar, bzgiir sec;imlerle olu!l
tuklan i"ilc;ude yasaldirlar.
Duverger, teknik diktat6rlugun ne oldugunu anlatmak ic;in !II
6rnegi veriyor: <;:ok iyi silahh ve disiplinli bir grup macerac1, bir gemiy
dolarak, Pasifik'teki, birkac; bin nufuslu bir adaya <;Iksalar ne olur
Oradakiler durumlanndan ve y6netimlerinden memnun olsalar bile, bt
bir avuc; ki~iye ba!i egmek ve onlann yonetimini kabullenmek zorund;
kalmazlar m1?
Teknik diktati1rli.i.klerin en yaygm ornegini, silah zoruyla ele g€
c;irilen ve sbmi.irge durumuna sokulan ulkelerdeki y6netim bic;im
olut?turur. lmparatorluklann ya da si1murgeci devletlerin, egemen ol
duklan iilkelere atad1klan yiineticilerin iktidarda bulundugu rejimle
rin ne yap1sal ne de inanc;sal bunalunlann i.i.ri.i.nu olmadJklan ac;Ikhr.
Duverger, askeri diktatorliikleri de aym c;erc;evede degerlendiriyor
Ama bunun, hic;bir bunahmm olmadigi bir toplumda ortaya <;Ikmas
bic;iminde anla~Ilmamasi gerekir. Sosyolojik bir diktatbrluge neden ol
mayacak boyuttaki bir yap1sal ya da gec;ici bunahm, c;e~itli yollardaz
yap!lan hiklrtmalarla bi.i.yutuli.i.p, teknik bir diktatorlugun ortam
hazirlanabilir. O!kedeki bunahmm yapay olarak ~i~irilmesi ic;in, aske
ri bir rejimi kendi <;1kanna gi1ren c;e~itli ic; ve d1~ guc;ler c;aba g6ste
rebilirler. Nazi rejiiminin olu~masmda rol oynayan Reichtag(Ulusa
Meclis) yangzm bunun en unlu orneklerindendir. Yangmm komunist\e·
tarafmdan degil, Naziler tarafmdan bir k1~klrtma amac1yla <;IkanldigJ
y1llar sonra kamtlanmi~hr.
Tro~tki'nin dedigi gibi, normal ko~ullarda "orduya kar~z devri~
yapzlamaz"; ya da ordunun yaphgi bir darbeye de engel olunamaz. Bi
teknik diktatorlugun yikilmasi, k1sa donemde, kendi ic; c;eli~kilerin•
veya d1~ kaynakh etkilere baghd1r; ama, sosyolojik bir diktat6rliig
dbnu~mezse, uzun surede mutlaka y1kihr. 1920 y1hnda Berlin'de iktida
ra el koyan General Liittwitz, eger ertesi gi.i.nu tum iilkede gerc;ekle~ez
gene! grev sonucu yiklldiysa, bunda, darbeci generalin ordunm
c;ogunlugunca desteklenmemesinin rolu buyukti.i.. Ordudan kaynaklanax
224
Eskikitaplarim.com
bir darbeyi, gene ordunun kendisinin iinleyebilecegini sbylemek¥anh!i
olmaz.
Duverger'in arafihrmasi gi"isteriyor ki, bir dikta rejiminin sert mi
yumu~ak rnz, ilerici mi tutucu mu olacagt, o diktatbr!iigu kuran ve
yi"inetenlerin niyetlerine bagh degildir. Kadife eldivenli, ho~gbrulii bir
diktatiJrluk olu!iturmaya niyetlenenler, kendilerine kart?m, acimasiz,
ho~gi"irusuz, kati bir rejim olu!iturmak zorunda kalabilirler. llerici, dev-
rimci bir dikta du~unenler de, gene ellerinde olmadan, tutucu, c;agd1~1 bir
y6nde geli!iebilirler. Teknik diktati"irluk, i)zellikle silahh gt.i.ce dayan-
digi ic;in, ya!layabilmesi, bteki diktatbrlt.i.klerden c;ok daha fazla bask1
ve ~iddet kullanmasma bag1Id1r. Diktanm yi1nunu ulkenin geti~me du-
zeyi ve guc;ler dengesi belirler. Ostelik bir diktatbrluk, ilerici veya tutu-
cu olabilecegi gibi, baz1 durumlarda orta-yolcu da olabilir.
Maurice Duverger'nin diktatiirluk kuramm1 daha once ana
c;izgileriyle gbrmu~tuk: O!kenin geli!ime di.izeyi yukseldikc;e, dikta
olasziigi azahr; ama bu diktanm tutucu olma olaszhgz artar. Buna
kar!illik, geri kalml§ ulkelerde dikta olasihgi ve 0 diktamn da ilerici
olma olas1hgi fazlad1r. Gelh;mekte olan ulkelerin en ustiinde, ya da
geli~mi~ ii!kelerin en altmda yer alanlarda diktati:irluk olasihgi artar-
ken, bu diktat6rliigun devrimci ya da kar~1-devrimci olma olasiiigi he-
men hemen aymd1r. 20. yy. komunist ve fa~ist rejimleri, daha c;ok bu
geli~me duzeyindeki ulkelerde ortaya <;Ikmi~hr. Ama, iilkenin geli~me
di.i.zeyi ne olursa olsun, teknik diktatorli.i.klerin ilerici olmas1 c;ok zor-
dur. Askeri diktatorliikler, ancak ekonomisi tanma dayah, toplumsal
yap!Sl "i/kef" oJarak nitelendiriJebiJecek uJkelerde iJerici bir niteJik
kazanabilirler.
Duverger, bu gene! c;erc;eveye ek olarak ~u ac;Iklamay1 da getiriyor:·
"Egcr diktatarliigiin ortaya pkmasz yeterince gecikmi$Se, eger bunalzm
ilcrlemi~se, eger ycni toplumsal gii~lcr eskilerine oranla daha fazla
gc/i~mi$se, rejimin devrimci olma $ansz daha fazladzr. Eger diktatiirliik,
toplumsal gii9ler ve yeni dii$iinceler daha 9ekirdek halindc iken, erken
dogum yaparsa, rejimde kar:;;z-devrimci, tepkici egilim agzr. basar."
Bask1 rejimleriyle ilgili gene! degerlendirmeyi sonuc;landirmadan
i)nce, bizim "denge kuramz"m!ZI bir kez daha ammsamakta yarar var:
Her siyasal iktidar, bir gi.ic; dengesini yans1hr. Toplumsal gi.i.c; dengesini
siyasal iktidara ban§<;I yollardan yansztan rejim demokratiktir. Top-
lumdaki guc; dengesinin degi~mesine kar~m, siyasal iktida,r degi§me-
225
mekte direniyorsa, rejim it;indeki <;ah§ma, rejim uzerindeki bir
t;ah~maya d6nii§iir. Bu, rejimin yukselen yeni toplumsal gi.it;lere iktidar
yolunu kapadigi anlarmm ta~Ir ki, arhk toplumsal ban'lm bu t;ert;evede
korunabilmesine olanak yoktur. Yeni gi.it;lerin, gi.it;leri 6lt;i.isi.inde etkili
olabilmelerine elverecek yasal olanaklar saglamncaya kadar, tepki ve
kar'II tepki bit;iminde 'liddete ba§vurulur. Baskt rejimleri gi.indeme gelir.
19. yy.'m ilk yansmda Ball Avrupa'da g6ri.ilen i§fi ayaklanmalan,
o rejimlerin giderek gi.it;lenen bu yeni smtfa, kendi t;tkarlanm ve diinya
gori.i'li.ini.i savunmak it;in gerekli yasal hak ve ozgi.irli.iklerin tanmma-
masmm sonucuydu. 1§t;iler oy hakk1m, 6rgi.itlenme ozgiirli.igi.ini.i, grev ve
toplu sozle§me {)zgi.irli.igi.ini.i ele get;irdiklerinde, rejime kar~1 bir gil<; ol-
maktan t;tktp, demokrasiyi savunan temel gi.it;lerden birine doni.i§tiiler.
Ama o noktaya ula~thncaya kadar, baskt ve ~iddete dayah t;bzi.imler
s1k stk gi.indeme geldi.
Diktat6rli.iklerin olu'lumunda, insanlarm mal ve carf gi.ivenligi
arayi§lannm roli.i t;oktur. Benjamin Franklin, bu gert;ekten hareket
ederek '!Ciyle diyor: "Ge9ici bir zaman i9in biraz giivenceye kavu§mak.
amaczyla ozgiirliiklerini feda edenler, ne ozgiirliige ne de giivenceye
layzktzrlar. Som!nda her ikisini birden yitirirler."
Bask1 rejimleri, ozgi.irli.ikleri kald1rmanm ya da kts1tlamamn nede-
ni olarak genellikle "iilkenin yilksek pkarlarz"m gosterirler. Ama o
yi.iksek t;Ikarlar nedeni ile baskmm si.irmesinin sonu hit;bir zaman gel-
mez. Diktatorli.iklerin bu it; manhgm1, Turhan Feyzioglu §byle at;Jk-
hyor: "Bu rejimlerin tehlikesi §Uradadzr ki, idareyi elde tutanlar, er veya
gef kendi §ahzslarmm veya partilerinin menfaatini, memleket menfaati ile
bir gormeye baf}larlar. Diktatoriln §ahsen namuslu bir adam olmast, bir
baskz rejiminde namussuzlugun yayzlmasmz onlemeye yetmez. <;iinkil dik-
tatOr bilir ki, yolsuzluklarm ve skandallarm a91ga pkmasz, ispat edilmesi, ·
rejimi tehlikeye dil§iiriir."
Varhklanm hakh gosterebilmek it;in, diktatorli.ikler -stk s1k- top-
Jumdaki ahlak gerilemesini, yolsuzluklan, hirsizhklan, fi.i§vetin ve fu-
hu§un yaygmla§masmi gerekt;e olarak gosterirler. Oysa Orta9ag'm kor-
kunt; Engizisyon baskiSI bile, 1talyan ve tspanyol toplumlanm, daha
"ahlaklz", daha namuslu, daha iyi hale getirememi§tir. A§m bir korku
yaratarak bastmlan baz1 koti.i davram§larm ise, o korku biraz
zaytflaymca t;ok daha vah§i bir bit;imde patlak vermesi 6nlenemez.
Sut;lulugun yokdenecek kadar azaldigi "toplumsal ban§" ornegi gos-
Eskikitaplarim.com
226
terilen baz1 Dogu Avrupa toplumlanmn, tek parti diktatorli.igi.ini.in
gev§emesiyle birlikte, ya§adtklan §Ok, bu at;Idan t;ok aydmlahCidtr.
Diktatorli.igi.in zaytf yanlarmdan birisi de, iilkede "adam klt.fzgz"
yaratmastd!r. Her§eyin tepeden kararlarla ve otoriter bir bit;imde
yi.iri.iti.ilmesi, insanlan i.ilke sorunlarma kar'll ilgisiz k!lar; sorumluluk
duygusunu yok eder. Bencillik yaygmla'IIr. John Stuart Mill'in !?U
sozleri t;ok ozli.idi.ir: "Kendi elinde daha uysal birer alet haline gelmeleri
i9in, insanlan ciicele§tiren bir devlet, sonunda anlayacaktzr ki, kii9iik in-
sanlarla gerfekten biiyiik i§ler blt§armaya olanak yoktur."
Konuyu noktalarken, bir dikta rejiminden nasll.t;tkthr, nasi! kur-
tulunur sorusunu yamtlamak gerekir: Baskz rejimlerinin ani bir de~.
gi§meyle sana ermeleri, ancak sava§ sonucu rejimin y1kzlmas1, O'fatlmm
zayzflamasz veya rejimle biitiinle§mi$ olan diktatOriin olmesiyle ola-
naklzdzr. Almanya'da nazizm, 1talya'da fa!lizm, sava§ sonucu ytklldtlar ..
ispanya ve Portekiz, Franco ve Salazar'm oliimi.iyle diktatorliikten
kurtuldu. Yunanistan'da albaylar cuntasmm ytk1lmasm1, Tiirkiye'nin
1974 yllmda Kzbns'a yaphgnskeri mi.idahalenin yarathgi etki sagladt.
Askeri rejimlerde s1k rastlanan darbeler ise, rejimi degit?tirrnekten &ok,
rejim ic;:i iktidar mi.icadelesini yansihr.
Bask1 rejimlerinden evrimle c;:Ikllmasl, zamanla ic;: ve d1§ kot?ullann.
degt§mesine, rejimi bas kl ve §iddet kullanmaya iten nedenlerin ortadan
0
kalkmasma baghd1r. Kitlelerin istemlerine yamt vermeyen bir toplum-
sal diizen eger degi!lmemekte direniyorsa, bir bask1 rejimine dayanmak
zorundad1r. Toplumsal istemleri kar§tlayacak olanaklan arthkt;a,
bask1 geregi azahr. 6rnegin, ileri i.iretim di.izeyi ve dt~ somiirii olanak-
lan bahh toplumlarm daha hakt;a bir paylat?tmt kU:tumlat?hrmasmi ve
demokratik bir rejime gec;:i§ini kolayla§hrmt§hr.
A<;1k ya da kapah bir bask!, o toplumda var olan bir ayncahgm,
ya da di.izene yonelik bir tehlikenin i.iriiniidi.ir. Ayncahklar kalktikt;a,
rejime yonelik tehditler azaldikt;a, baskilann gerek<;esi de yok olur.
<;og~nlukla da, soz konusu tehditler, zalen bizzat o ayrrcahklann ya-
rathgt bir durumdur.
b) Marksist Rejitnler
Marksist rejimler, adt i.izerinde, biiyi.ik olc;:i.ide marksist kuramdan,
marksist ideolojiden esinlenmi§, ona uygim olarak bit;imlenmeye
227
<;ah!?ml~ ve <;ah:jan rejimlerdir. Nasil ki, batJh i.ilkelerde rejimin ya-
salhgt liberal demokrasiye, bazt islam i.ilkelerinde rejimin yasalhgt is-
lama ·uygunluguyla 6l<;i.ili.iyorsa, marksist olarak nitelendirilebilecek
olan i.ilkelerde de, rejimin yasalhgmm 6l<;i.iti.i, marksizme olan uygun-
lugudur. Bu nedenle, 6nce kuramsal <;er<;eveyi, sonril bu ti.ir rejimlerin
olu~turdugu ortamt ve sonunda da, 6zelliklerini giirecegiz.
Marx'a giire, kapitalizmin geli~mesiyle birlikte, ki.i<;i.ik i~letmeler
rekabete dayanamaytp kapamrken, bi.iyi.ik i"il<;eklerde i.iretim yaygm-
la~tJ. i~ b6li.imi.i ve sadece belli mallann i.iretimini yapan, uzmanla~ml!?
i~letmeler artt1. Btiylece <;e§itli i§letmeler, birbirlerinin tamamlaytCist
olarak <;ah!imaya ve on binlerce i!i<;inin katJldtgt i.iretim, toplumsal-
la~maya ba~ladt. Buna kar~tltk, i.iretim ara<;lanmn l>zel mi.ilkiyeti nede-
niyle, i.iretimin denetiminin ozel ki~ilerin elinde olmas1 si.iri.iyor ve gide-
rek daha az ki~inin egemenligine giriyordu. Ti.im i.iretimi yapan i§<;i,
kendi i.irettigi mal i.izerinde hi<;bir soz hakkma sahip degildi. Ama dev-
let, bu i.iretim, dagthm ve payla~ma bi<;imini korumak i.izere (irgi.it-
lenmi~ti. t~<;inin yarathgt arh-deger sayesinde gi.i<;lenen kentsoylu snuf
(burjuvazi) ve topragm geliri sayesinde emek sarfetmeden ya!iay<m
bi.iyi.ik toprak sahipleri, bu ayncahkh konumlarmdan kendi nzala-
nyla vazge<;meyecekleri i<;in, <;eli~ki giderek bi.iyi.iyecek ve bu di.izen, bir
patlamayla ytktlacakh.
Marksizme gore, kapitalist di.izeni ytkacak gi.i<;, i$~i szmfzdu.
<;i.inki.i, ti.im i.iretimi yaphgt halde, serbest rekabet nedeniyle, giderek
bogaz tokluguna <;ah~mak zorunda kalan smtf da i~<;i smtftdtr. Di.i-
zenden en <;ok zarar goren gi.ici.in, di.izeni ytkacak olan hareketin daya-
nak noktasmt olu§tu):mast dogaldtr. Kapitalist toplttm ytkilmca, bi.iti.in
i.iretim ara<;lannm toplumsalla!itmlacagt, ti.im toplumsal denetimin
emek<;i smtflann elinde olacagt, sosyalist topluma ge<;ilecektir. Sosya-
list toplumun ilk a~amasmda, i.iretim di.izeyinin stmrh olmast nedeniyle,
"herkesin toplumsal iiretime yetenegi o/~iisiinde katllacagz, bzma kar$llzk,
katklSl o/~iisiinde pay a/acagz" bir payla§lffi soz konusudur. Ama sosya-
list toplumda herkes <;ah~mak ve i.iretmek durumunda olacagmdan,
i.iretim ili§kilerindeki <;eli§kiler kalkacagmdan, giderek daha ileri bir
i.iretim di.izeyine ula§tlacakhr. Bu a§amada arhk dagthm sorunu c;ozi.i-
lecek ve payla§tm, "herkesten yetenegine gore alma, herkese gereksinme-
si kadar verme" ilkesine gore yaptlacakhr.
Payla~tm ayncahklannm ortadan kalkacagt bu a~amada, arhk
228
Eskikitaplarim.com
toplumsal ayncahl<lann korunmasma gerek kalmayacagt i<;in, devletin
varolu!i nedeni de ortadan kalkacakhr. <;i.inki.i, devlet, "bir smzfm diger
bir suuf iizerindcki egcmenligini siirdiirmeye yiinelik bir makina" dan
bil!?ka bir!iey degildir (Lenin). Engels, "komiinizmin iist a$nmast"nda,
devletin yok olmastyla ortaya <;tkacak durumu ~iiyle anlatmaktadtr:
"Eskidcn on/ann d1~111da of an, yabancz yasa/ar gi/Ji, onlarzn top-
lumsa/ harcketlcrini dz:?andan Sllllrlayan, on/am egemen olan yasalar, zze-
dcn/crini falltalllell goren insanlann kendileri tarafmdan uygulanacak vc
dcnetlcnccektir. 0 ana kadar insanlara do,~a ve tarilt tarafzndan zorla ka/Jlll
cttirilllzi~ gibi goriizzen /Jir arada ya$ama bile, kendilerinin ozgiir bir escri
lzalinc gelecektir. 0 ana kadar fnrihe egemen olan yabancz ve iizncl (siib-
jcktif) giirlcr, insanlarm denetimi alt111a girecektir (. ..) Bu, insan tiiriiniin,
ZOYIIIlfll/ukfartll egenzenfi,~illdCil ozgiir/ii,~ii/1 egemen/igine Sl~rtlYI!jldlr.,
Marksizm a<;tsmdan, kapitalist di.izenin ytktlmast ve komi.inizmin
i.ist a!iamasma ula~tlmast, kendiliginden ve bir <;trptda olamayacagma
giire, bu gec;i!j diineminde, burjuvazinin diktati1rli.igi.i olan rejirnin yerine,
"pro/cteryaum diktati!rlii,~ii" zorunludur. Lenin, i~<;i smthnm dik-
latiir!Cigii olarak yorumlanabilecek olan bu kavramt ~oyle a<;tkhyor:
"Prulctcnta diktatarlii,~ii, siynsa/ iktidan ele geriren, nwzaffer i~ri
slllzfinuz suuf kavgaszdzr. Bu, yenile1z ama yak olmayan, direnmekten vaz-
gcpneycu, tersine, direncini yo,~unla~tzran bir burjuvaziye knr~z veri/en
bir sava~zmdzr."
G<iri.ili.iyor ki, proleterya diktat(ir!i."tgi.i, eskiden burjuvazinin, i§<;i
smtfma kar~1 kullandtgt, devletin baskt olanaklannt, bu kez i~<;i SJ-
ntfmm burjuvaziye kaqt kullanmas1 anlamma geliyor. Marx, her
di.izeyde, emek<;ilerin dogrudan sec;ecegi komite ve kurullann yonetime
egemen olmasm1 dii~i.ini.iyordu. Oysa Lenin, proleteryanm dogrudan
cgemt'n olacagi sistemi, "ezi/enlerin onciilerinin egemen Sllll( o/acagt"
bir sisteme di1ni.i!iti.irdi.i. Proleterya diktatorliigii, aslmda i~<;i smtfmm
degil, o stmft temsil ettigini iine si.iren Komi.inist Parti'nin diktast oldu.
Komi.inist Partisi ise, herkesin i.iye olamayacagt, marksizmi benimsemi~
bilinc;li bir azmltgm l"irgiiti.iydi.i. Stalin diineminde, pro1eterya dik-
tatcirli.igi.i, Komi.inist Partisi'nin de degil, tek bir ki~inin diktatl"irli.igi.ine
diini.i~ti.i.
Marx·m geli~mi~ kapitalist i.ilkeler ic;in ongordi.igi.i, cince ingil-
tcre'de, Almanya'da bekledigi devrim, yan kapitalist-yan feodal bir
229
iilke olan c;arlzk Rusya 'smda patlak verdi. Bunun iki linemli nedeni
vard1: Bir yandan, du~ somi.iri.ini.in sagladigl gelirler ve ic;:teki yi.iksek
i.iretim di.izeyi, toplumdaki emekc;:i s1mflara onemli odi.inler verilmesine
olanak saghyordu. Ote yandan, i~c;:ilerin uzun bir sava§Imla elde ettik-
leri, sendikala~ma, grev, toplu s(izle~me ve oy hakk1 gibi olanaklar,
Slmflar arasl dengenin Marx'm 6ngordi.igi.i olc;:i.ide bozulmasml onli.i-
yordu. <;:1kar c;:ah~masmda, para gi.ici.ini.in kar~1sma say1 ve i'>rgi.it gi.ici.i
<;1kh. Bi.iyi.ik patlama olmad1.
Marksist devrim, "kapitalizmin en zayif ha/kasz" olan i.ilkede, Rus-
ya'da gerc;:ekle~ti. Rusya'run hic;:bir demokrasi deneyimi ve gelenegine sa-
hip bulunmamas1 ve ilk marksist devrimin geli~mi~ kapitalist i.ilkelerde
yarathg1 endi~eler, bu ilk deneyimi olurnsuz yonde etkiledi.
18. yy. sonlannda, Rus <;:arhg1'nm c;:eli~kili bir yap1s1 vard1. Bir
yanda Moskova ve St. Petersburg (~imdiki Leningrad) c;:evresinde
yogunla~an kapitalist i~letmeler ve onlara bagh, c;:agda~ anlamda bir
i~c;:i Slmfl; bte yanda, k1rsal kesimde egerp.enligini si.irdi.iren feodal
ili~kiler. 1917 Devrimi, bu i~c;:i s1mfmm katklianyla, ama, ()zellikle
<;:arhk ordusunun 1. Dilnya Sava~1 nedeniyle, maddi ve manevi ac;:1dan
ti.ikenmi~ olu~undan yararlanarak gerc;:ekle~ti.
Asli ad1 Rus Sosyalist Demokratik i~c;:i Partisi olan Rus Komiinist
Partisi'nin s:ogunluk kanad1 Bol~evikler, i.ilke yonetimine el koydu-
gunda, du~ta Almanya'ya kar~1 si.iren sava~a ek olarak, ic;:te de yeni re-
jime kar111 silahh bir mi.icadele ba~lad1. ingiltere, Fransa ve ABD,
komi.inist rejimi y1kmak, "kotii ve teh/ikeli" bir brnegi ortadan kal-
dirmak istiyorlard1. Ozellikle tanm kesimindeki kamula~hrmalar
i.izerine, uretim durma noktasma geldi; buna direnen koyli.iler yer yer
i.iri.inleri bile yaktllar. 1921 ylimda, Lenin, NEP (Yeni Ekonomi Siyase-
ti) ile geri bir ad1m,atmak, ktrsal kesimde yap1lan toprak reformunun
arkasmdan bzel mi.ilkiyete ac;:1k kap1 b!rakmak ve kentlerde de, ki.ic;:i.ik
bzel giri11imlere izin vermek zorunda kald1.
1924 ylimda Lenin oli.ince, iki 6nder aday1, iki degi~ik c;:izgi one-
riyorlardl: Tro~ki'ye g6re, Rus sosyalizminin ya~ayabilmesi, si.irekli
devrime, yani diger kapitalist i.ilkelerde de benzer devrimlerin olmasma
baghyd1. Eger tek i.ilkede(Rusya'da) sosyaiizm yerle~tirilmek istenirse,
bu ekonomik ac;:1dan gi.ic;:hi olmay1 ve dolayislyla da fazla etkili ve gi.ic;:li.i
bir bi.irokrasiyi zorunlu k!lacakh. As!l gi.ici.in bi.irokrasinin eline
gec;:mesi ise sosyalizmi yozla~hracakh.
230
Eskikitaplarim.com
Stalin ic;:in ilk amac;:, tersine, sosyalizmi bnce Rusya'da kurmak ve
gtl(;·lendirmekti. Ancak c;:ok gi.ic;li.i bir sosyalist i.ilke ortaya c;tkhktan
sonra, diger ulkelerdeki devrimler kolayla~acakh. Miicadelede kaza-
nan Stalin oldu ve ilk i~ olarak NEP'e son vererek, toprakta kollektif
rni.ilkiyeti gerc;ekle§tirip, gi.ic;li.i bir sanayi ic;in be~ yJ!hk planlan ba~·
lath. Htzh sanayill'~meyle birlikte, en ufak bir muhalefete bile ho~gi'iri.i
giistermeyen, aydmlan ezen, toplumu olu~turan iigeleri tarn bir denetim
altma alan, a~m bask1ct bir polis ve korku devleti c;1kh ortaya.
·Biiylesine kah bir diktatiirli.igi.in gerekc;esi olarak, rejimin ic;te ve
dt~ta kanji kar~1ya oldugu tehdit ve tehlikeler giisterilmi~tir. Ama, za-
manla, ic;te rejime kar~1 gi.ic;ler hemen tamamen yok oldu. D1~ta, lkinci
Diinya Sava$1 s1rasmda Nazi ordulanna kar~1 sava~an Klzllordu 'nun
girdigi Do,~ll Avntpa i.ilkelerinde, Sovyet modelinden esinlenen rejimle-
rin kurulmast s<Jglandt. Asya, Afrika ve Amerika kltalannda, gene
marksizmden .esinlenen rejimler dogdu. 1952 ydmda Sovyetler Bir-
l[.~i'nin atom bombasm1 yapmasmdan sonra da, ortaya gerc;ek bir gi.ic;:
dengesi <;1kt1. ABD'nin onderligindeki Bat1 ile, SSCB'nin iinderligindeki
Dogu Bloklan arasmdaki bu guc; dengesinin katklsJyla, "Soguk Sa-
m/'m yerini "Yumu~ama" (detante) dCinemi ald1. Am<1 baskt rejiminin
gtislerilt.'n ti.im gerekc;eleri ortadan kalktig1 halcle, rejim ana iizelliklerini
bi.:1yi.ik iilc;:ude korudu; di.i~unce, anlatlm ve brgi.itlenme i:izgurliigi.inii, ya-
sal muhal~feti, siyasal iktidann ozgi.ir gene! sec;imlerle el degi~tirmesini
kabul etmedi.
Lenin, "Toplumda sznzflar bir vztrzt§la ortadan kalkmaz; proleterya
diktatorliigii dJnemindc de smzflar olmuf?lur ve o/acaktzr. Prolcterya dik-
tatiirlii,~ii, ancak smzflar tam anlanuyla kalkmca yak o/acakltr." demi~ti.
Oysa SSCB'nde iiretim arac;lan i.izerindeki 6zel mulkiyetin kalkmasma
ve marksist anlamda bir egemen s1mfm bulunmarnasma karijlll, devleti
yiineten bir bLirokrat, teknokrat sec;kin azmhgmm ayncahkh konumu
si.irrnu~tiir. Rejimin bir tilc;;i.iniin i.itesinde demokratikle~mesi ve yi:inetirnin
gerc;~k iizgi.ir sec;imlerle belirlenmesi'ise, bu saltanatm sonu olabilecek-
tir. Rejim, bunca ytldan sonra, halkm bi.iyi.ik c;ogunlugunun gCizi.inde ya-
salhk kazand1gma gbre, bir bask1 rejiminin si.irmesi, rejimle ilgili bir
"inaiJ(;: bunalun1 "na baglanamaz. Oyleyse, temel ned en, bir yanda
toplumda demokratik ki.ilti.ir birikiminin olmay1~1, i)te yandan da
ayncahkh bir kesimin varhg1d1r.
SSCB, egitim diizeyi ve bzellikle de yi.iksek i.igretim gormi.i~ olan-
231
 !ann saytst ve oram htzla artan bir toplum olu~turuyor. insanlann
egitim diizeyi yi.ikseldikc;e ve daha iizgi.irliikc;ii toplumlarla ili~kileri
artttkc;a, daha c;ok iizgiirli.ik is.temeleri dogaldtr. Ozgiir ara~ttrma ve
di.i::iiince ah~veri~i, bilimsel geli~menin temel ko~ullanndand1r. Merkezi
planlama, zorunlu tasarruf ve disiplinli bir toplumsal ya§am bic;imi ile
geri kalrnt§hktan kurtulup sanayile§en SSCB'nin htzh kalkmmast bir
duraklama diinemine girmi~tir. 1YH6'dan ba~Iayarak, Gorba~ov'un
daha katthmct ve iizgiirliikc;ii bir yiinde yaptsal degi::iiklik c;abalarmm,
bu nedenlerden kaynaklandtgt siiylenebilir.
Ama bu gene! degerlendirmeden sonra, marksist rejimlerin son
ytllarda gec;irmekte olduklan kiiklii degi§irni, biraz daha aynnttlara in-
erek incelemekte -konunun iinemi ac;tsmdan- zorunluluk var. Tiim
. diinyada dengeleri etkileyen bu degi~imin ekonomik, siyasal ve bir
i:ilc;iide de dt~ nedenleri bulundugunu s6yleyebiliriz:
(1) Ekonomik nedenler: Marx modelini olu§tururken, bunun
giiniin birinde "yan-fcodal" bir iilkede gi.indeme gelecegini hie; di.i§i.in-
memi§ti. Oysa sanayi toplumunun sorunlarmm i.iri.inii olan marksizm,
giderek bir kalkmma ideolojisi olarak i~lev yaptl. SSCB, bi.itiin gi.ic;lerin
merkezde toplandtgt, tiim kararlann tek merkezden verildigi bir planh
ekonomi anlayt§l ile sanayile~mesini gerc;ekle~tirdi. Dretim ve pay-
Ia::iuhm teknobi.irokrasi tarafmdan yiinlendirildigi bir sistem yerle::iti.
Ama ba§langtc;ta gerc;ekle~tirilen htzh kalkmma, giderek yerini geri tek-
noloji, di.i§i.ik verim ve k6ti.i dagthma b1rakh.
Batt'nm rekabetine ac;tk olmak zorundaki uzay ve sava§ teknoloji-
si oldukc;a geli§mi~ti. Ama diger dallarda, sadece saytsal hedeflere
ybnelrni§ kalitesiz bir i.iretim ile son derece ba~anstz bir dag1ttm bi.iyi.ik
sorun yarahyordu. Uu durumun nedeni, gerek i.iretimi gerekse dagthmt
yapanlann, yapttklanmn sorumlulugunu yeterince ta§trnamalan ve
sonuc;Ianndan da yeterince etkilenrnemeleriydi. h;rilcr hic;bir di.izeyde
kararlara kattlmtyorlardt. Payla::itmdan asian paymt alanlar ise,
iiretime hie; ya da c;ok az katktlan olan bi.irokratlardt. Biili.i§i.irn katktya
gore degil, bulunulan konuma (mevkiye) giire yapthyordu. i~c;i ac;tsm-
d,an daha az ya da daha c;ok, daha iyi ya da daha kiiti.i c;ah~mamn he-
men hic;bir farkt yoktu. Ulked.e 18 mil yon bi.irokrat vardt. Sadece k1rsal
alanda, hic;bir §ey i.iretmeyen 4 milyon bi.irokrat bulunuyordu. Her ~ey
yukand.an gelen buyruklarla yi.iri.iti.iliiyordu. Bozulma ve ta::imma sira-
smdaki kaytplar gibi nedenlerle, tarladan toplanan i.iriiniin yiizde 40't
232
Eskikitaplarim.com
bo§a gidiyordu. Halkm elinde para var, ama bu parayt kullanabilecegi
yer yoktu. Varhgt sosyalist toplumun manttgma ters dii::ien grevler
yaygmla~rnt§h.
Ekonomide, ABO ve faponya ile rekabet edebilmek ic;in, Avrupa
Toplulugu i.ilkeleri biitiinle§mekte, olanaklanm bir araya getirmektey-
d.iler. Oysa marksist i.ilkelerin bi.iyi.ik c;ogunlugunun i.iyesi bulundugu
COMECON aym §eyi yapabilmekten uzaktt. SSCB 'nin blok ic;indeki
egemenligine duyulan tepki nedeniyle, hemen her i.iye i.ilke bbyle bir
bi.iti.inle§rneye kar~tydt.
(2) Siyasa/ nedenlcr: Marksist ~odellerin gi!reli olarak geri
ekonomilerini miras olarak devralmi::i olmalan -onlar ac;tsmdan- nastl
bir bat~langtc; ~ansstzhg1 ise, ilk marksist sistemin hic;bir demokrasi ve
iizgi.irli.ik deneyimi olmayan (,:arl1k Rusya 'stmn ko§ullan i.izerinde
yi.ikselmesi de ba§ka bir ~ansstzhktt. Bu durum demokratik bir kurum-
Ia~mayt zorla~tirdtgt gibi, gerek ekonomik gerekse siyasal ko~ullan
daha uygun olan, belirli bir bagtmstzhk ve iizgiirli.ik ic;in sava§tm ge-
lenegine sahip Polonya, Macaristan, (,:ekoslovakya gibi i.ilkelerdeki mark-
sist rejimlerin daha farkh adtmlar atmastm da iinli.iyordu. (Bu yoldaki
en ufak geli§melere bile sovyet tanklan izin vermiyord.u.)
Sovyct Devrimi, ekonomik ve siyasal ac;tdan geri bir iilkede
gerc;ekle~ti.
Halk yoksul ve egitim di.izeyi c;ok geriydi. Bu nedenle de, Le-
nin'in, bilinc;Ii ve etkili i.iyelerden olu§acak bir tek partinin "i.Jncii "-
liigi.ine gereksinme d.uymast dogaldt. Ancak 1980'lere gelindiginde, eko-
nomik ko§ullar gibi toplumsal ko§ullar da tamamen degi~mi§ti. Arhk
halk ne yoksuldu ne de bilgisiz. Egitim di.izeyi oldukc;a yilkselmi§ olan
bir toplumda, "ayd111lannu~ kiip.ik bir azmilk"m iinci'ili.igi.ini.in, daha
d.ogrusu diktatiirlilgi.ini.in hic;bir inandmCJ gerekc;esi kalmami§tl. Ama
bu kesim, pek dogal olarak, gec;mi::ite elde ettigi ayncahklanndan kendi
istegi ile vazgec;mek niyetinde degildi. (Nitekim Gorba~ov'un reform-
. Ianna en bi.iyi.ik direnc; ve baltalama d.a, onlardan ve uzanhlanndan
geldi.)
Marksistlcrin -ki§i hak ve iizgi.irli.iklerini ic;eren- liberal demokra-
si kaqtsmdaki tutumlan genellikle olumsuzdu. Ekonomik yap1 de-
gi§meden, burjuvazinin "egemen smzj" hg1 sona ermeden; tamnan sec;me
ve sec;ilme hakkmm, di.i::ii.ince, anlattm ve 6rgi.itlenme iizgi.irli.igiini.in fazla
bir anlam ta~tmayacagi savunuluyordu. Siimi.iri.iden kurtulmamt~ bin~y
ic;in ki§i hak ve bzgiirli.iklerinin "birimsel" olarak kalacag1, siiyk·
niyordu. Oysa ~u si"izler, 1990'm son giinlerinde, Tiirkiyc Birle:;ik
Kamiinist Partisi'nin gene! sekreteri Haydar Kutlu'ya aittir: "Topht-
nnm farklz kcsimleri, kendi istemlerini dile gctirebilmc imkanlarzru da
elde ettilcr. Bu aslmda salt bir burjuva demokrasisi meselcsi de,~ildir.
Aym zamin1.da biitiin insanlz,~m iitedcn beri gcli§tird(~i demakratik vc ev-
rensel de,~erlcri ve deneyi it;eriyordu ki, biz i:;te bunu gormeyerek,
iiylesine burjuva dcmokrasisi diyerck yarllz§ yapttk."
Gorba~ov'un yakm dam~manlarmdan Vitali Koroti~t bu konuda
daha da aomas1z: "Bizim iilkcmizde kuru/an sistem marksist dcgildi,
sasya/ist ilkelerden rok uzak olan korklmt; totalitcr bir sistemdi. Bence
Stalin 'in sosyalizm goriintt~siinc verdigi zarar, Humeyni'nin islarmn
goriintiisii ne vcrdi,~i zarara benziyor."
Ertugrul Kiirko;:ii ise, giderek hkamkhk yaratan baskic1 yiinetirn
bi<;imini, tarihsel olarak var olmayan bir temel iizerinde sosyalizm kur-
ma zorunluguna baghyor: "Aslmda tarihsel olarak kapitalizm tarafmdan
yerine getirilnti§ a/mast gerekcn bir siircci tamamlamaya t;all:;ttlar. Ser-
maye birikiminin yoksunlu,~u ya dz§ bort;lanma ile ya da kiiylii miil-
kiyetinin tasfiyesi, tiikctimin ktsttlanmasz ve i:;r;i stmf/anmn a§m r;all:;-
maszyla giderilc/Jildi. Niifusun biiyiik r;o,~unlu,~zmun, kendi kl'lldisini las-
fiyc eden ve m;m r;ali:;ma talcp eden bir yiinelime goniillii olarak onay vcr-
mesi soz konusu olmaymca da, eski devletin despotik yonetim mirast yeni
yonetimlerce dcvralrndl."
(3) Dt~ Etkenlcr: Ozellikle Stalin doneminde, marksist rejimler
toplulugunu "Demirperde iilke/eri" olarak adland1rmak ali~kanhk ha-
line gelmi~ti. Oysa "Soguk Sava~" diinemi ko~ullarmm geride kalmas1 ve
ozellikle de ileti~im teknolojisindeki olaganiistii geli~meler "Dcmir-
perde" kavramm1 ytkh. Bir yandan ileri iil~iide sanayile§mi~ iilkelerin
ula~hklan ya§am diizeyi (ti.Iketim olanaklan), bte yandan demokratik
toplumlarm iizgi.irliik ortam1, marksist sistemlerin halklanndan sakla-
narnaz hale geldi. Meksikah yazar Carlos Fuentes, "Polonyalzlar ve
(:ekler, kendilerini Hollandaltlar ve Franstzlar ile kar~tla§tzrma olanagz
buldular ve kcndi durumlart ho§larma gitmedi." diyor. Ge~rni§ unutul-
mu~tu. Yoksulluk ve cahillik geride kalmi§h. Arhk insanlar, gordiikleri
ya da duyduklat1 "daha iyi"yi, daha ~ok tiiketmeyi, daha kaliteli tii-
ketmeyi ve daha ~ok ozgiirliigii istiyorlard1. Yukanda seiziinii ettigimiz
ekonomik ve siyasal nedenlere, bir de i.ilkelerin siyasal s1mrlanm
tammayan bir ileti§im ag1 eklenince, marksist sistemlerin koklii bir
234
Eskikitaplarim.com
degi§im ge<;irmeleri ka~mi!maz oldu.
Marksist sistemlerdc ya§anan bu kokli.i degi§im dalg~s1, acaba
marksizmin sonunu mu haber veriyor; yoksa marksizm, kabuk degi~­
tirip bir ba~ka a~amaya m1 ge~iyor? Bu sorunun yamhm verebilmek
i~in, ()nee Gorba~tov'un "glasnost" (a<;Ikhk) ve "prestroika" (yeniden
y<1p1lanma) ilkderinin i~erik ve kapsamlanm k1saca giirmekte yarar
var.
"Glasnost" bask1 rejirninin, "Prest raika" da ekonomik geriligin
ilao olarak iine siiri.ildii. Hareketin i:inci.ileri, bunu "olabildigincc de-
nwkrasi, olabildi,~incc sosyalizm" olarak Cizetliyorlar. Glasnost, sadece
dii§ii~ce ve ele~tiri iizgiirlligii demek degil. As1l i.ist yiinetim ile halk
arasmda kopan baglantmm yeniden kurulmas1 amaCim ta~1yor. Kitle-
lerin katlhmmm ve benimsemesinin saglanmas1 i~in, iinemli kararlann
ahnmasmda a~1klik isteniyor. Olke yCinetiminin her diizeyinde, yolla-
nan mektuplarm ve yazii1 ba§vurulann en ge<; bir ay i~inde yamtlan-
masi kurah getiriliyor. Her yiineticinin, belirli arahklarla, yaphklan
hakkmda bilgi vermesi isteniyor. Glasnost, "siirekli !talk oylamasz" ola-
rak tammlamyor. Tek parti sistemi sona eriyor
Prcstroika'mn iki gene! heddi oldugu soylenebilir: Bir, merkezden
ybnetim ile iizyiinetim arasmda bir noktay1 bularak, ekonominin daha
iyi i~lemesini saglamak; iki, daha iyi ~ah§anm, daha ~ok ~aba
giisterenin bunun i.iriini.inii alabilmesine olanak vermek. Merkezden zo-
runlu planlama, sadece ekonominin baz1 dallanna bzgii hale getirildi.
Alman bnlemlere kar~m k<'irh bir \ah~ma yapamayan i~letmelerin ka-
patilmasJ ilkesi kabul edildi. i~letme i~i demokrasinin geli§mcsini
saglayacak iinlemler ahnd1. Kollektif ~iftliklerin (kolhoz vc sollwz) ge-
rek toprak gerekse donamm kiralayabilmelerine olanak tanmd1. Eko-
nomik canlanma ve teknolojik geli~me i~in, Simrh bir bzel giri::jim, reka-
bet ilkelerinin biiyi.ik iil~iide ge<;erli oldugu bir piyasa ekonomisi, belirli
ko§ullarda yabanct sermayenin (ve dolayisiyla yabanct teknolojinin)
giri§i benimsendi.
"Marksizmin ve sosvalizmin
. .
sonu mu?"sorusuna verilen ~e§itli
yamtlar var:
(1) Planh ekonomiden serbest piyasa ekm1.omisine ge~i§, sosya-
lizmden vazge~ilip kapitalizmin i.isti.inli.igi.iniin kabul edildigi anlamma
gelmez. Piyasa ekonomisi e~ittir kapitalizm demek yanli~tJr. <;unkii ka-
235
pitalizmden once de piyasa vard1. Kapitalizm piyasay1 kendine gi)re
geli§tirmi§tir. Sosyalizmin piyasa ekonomisi de kendine i)zgi.i olacaktu.
Gorba~ov'un en yakm dam§manlarmdan ve prestroika'nm baba-
lanndan olan Abel Aganbegyan, sosya/ist piyasa ekonomisi'nin iki
temel farkma dikkati ~ekiyor: "Oze/ miilkiyet SSCB' 11de olacak, ill lUI
iicrctli emek kullanamayacakt1r. Emcgini satan ki~ileri kullanan patronlar
istemiyoruz. Bu birinci fark. lkinci fark da oradan kaynak!amyor. Bizim
iilkcmizde, gelir payla~nm, sermayeye de,~il, i~c, nitelige bagildzr. Yani
para parayz kazanmaz, i'i, emek parayz kazamr. Demek ki, biz !capitalist
iilkelerden farklz o/mayz siirdiirece,~iz, ama piyasa her yerde aymd1r."
Gene bazi yetkililere giire, 6rnegin fabrikalar i.izerinde 6zel mi.ilkiyet,
ancak kooperatifler aracihgi ile soz konusu olacaktir. Polonya hi.iki.imet
siizci.isi.i Zbyslaw Rykowski ise ~Ciyle diyor: "Piyasa evrcnse/ bir
arat;tzr. Sistemle ilgisi yoktur. /imdiye kadar ekonomik dii~iincedc kimse
piyasadan daha iyi bir arar; bulamadz. Piyasamn ortadan kaldmlabi/ccc,~i
inancz, Stalin 'in bO!i hayali idi."
(2) Ge~mi~teki yanh~ uygulamalar ile, devlet mi.ilkiycti ile top-
lum mi.ilkiyetinin aym ~ey olmadJgt unutulmu~tur. TBKP gene] sekreteri
Haydar Kutlu, bu fark1 ~iiyle a~Ikhyor: "Dcvlct mii/kiyetillc kar:;1 sos-,
yalist iilkclcrdeki insanlar bir yabanczla.~nuz duydular. Mcse/a evlcrin i~·i
sot! dercce giizeldi, ama dlf?lllll kimse cl siirmiiyordu. (:iinkii evlcrin dz~z
devlctindi, ama ir;i kendilerinindi. (:iinkii dzel miilkiyct bilinciJze varma-
dan devlet mii/kiyetiylc kar~lla~tzlar. Toplumsal bir mii/kiyt:tc diinii~mii§
de,~ildi, hiilii devletindi. Ve devlet miilkiyetine de insanlar, bu benim di-
yerek yakla$amadzlar. Oysa bizim diyebilmek ir;in, dnce benim dememiz
iaZIIn." Piyasa ekonomisiyle birlikte toplumsal mi.ilkiyete ge~ilebilirdi.
firketlerin halka a~Iimas1 yoluyla mi.ilkiyet yaygmla~tmlabilir, i§~iler
sadece i~ i1rgi.itlenmesine degil, i.iretimin planlanmasma da kahlabilir-
lerdi.
Tiirkiye l$ri Parlisi' nin ilk gene! ba§kam M. Ali Aybar da, i.iretim
ara~lan i.izerindeki devlet mi.ilkiyetinin sosyalizm ile aym ~ey olmadJgi
kamsmda. i~~ilerin, koyli.ilerin, urettikleri degerlerin bblti~i.imi.ini.i ken-
dileri yapmad1klan si.irece "sdmiirii" olaymm sona ermedigini savu-
nuyor: 'i$r;i apsmdan patronun dzel bir ki$i o/mas1 i/e devlct o/mas1
arasmda hir; Jark yoktur."
(3) Bugi.inki.i bunahma bakarak "marksizmin son11 geldi" demek,
kapitalizmin ge~irmi§ oldugu daha bi.iyi.ik bunahmlan unutmaktan kay-
Eskikitaplarim.com
236
naklanmaktad1r. Ge~mi§te kapitalizmin son nefesini vermekte oldugunu
di.i§i.inenler, kapitalizmin bunahmlardan ders ala ala gi.i~lendigini
gbrmi.i~lerdir. Bu gbri.i~i.i payla~anlardan Abel Aganbegyan ~oyle
diyor: "1929 bunalzmz ortaya pktzgznda kapitalizm 150 ya~mdayd1. 0
diinemdc birr;ok ki~i, bwwzz kapilalizmin sonu o/dugw111 dii$iiniiyordu. Ka-
pitalistler kendilerini pencerelerden atzyorlar, kafalanna bir kur$1111
stktyor/ardJ. Birr;ok ii/kede halkm ii9te biri i~sizdi. Ama sonunda bu-
nalzmm iistesinden gclindi. Oysa bizim bunal1mzmzz 1929 bunaltmr kadar
derin de degi/."
(4) Kapitalizm, yaptlan ele~tirilerden ders ala ala, ozele§tiri ya-
pa yapa gi.ic;lenmi~tir.
Buna kar§Jhk marksist sosyalizm, ~imdiye kadar
"dinamik dcgi/ statik" bir konumda kalmt§hr. Kapitalizm Roosevelt'in,
Keynes'in, Galbraith'in ele~tirileri, katktlan ve eylemleriyle degi§ik-
lik ge~irip, bunahmlara kar§I dayanakhhk kazanmi§hr. Carlos Fuen-
tes, bu gdri.i§i.i ~oyle geli~tiriyor: "Ote yandan sosyalist ele$tiri kapita-
lizmin sosyallc$mesini sa,~ladz. Bugiin diinyanm hir;bir yerinde saf, katz
bir kapitalizm yok. Batz Avmpa 'da ve ozcllikle Japonya 'da devlet ekono-
miyc miidahale ediyor, dzel sekWrii diizenliyor, stmrl1yor, sosyalle$ti-
riyor. Kapitalizmin ijzele$liriden vazger;tigi yerlerde -Thatcher' in
lngiltere'si ve Reagan'm Amerika's1- iidenen bedel agrr oldu. Biitr;e
apgz, sosyal C$ilsizlik, egitimin bozulmasr ... Ve biitiin bwdar lngiltere ve
ABD'nin uluslararasz rekabcttc geri ka/masma yol ar;tz." Bu gori.i~i.i pay-
la§anlara gore, §imdi girilen demokratikle§me si.ireci i~inde, marksizm
de ozele~tiriden yararlanacak, sosyalizm de dinamik bir yap1 kazana-
cakhr.
Vitali Koroti~ ~oyle diyor: "Biz marksist kuramz r;agda$ uygula··
maya diinii$tiirmek istiyoruz. Marx kuram/armr 1840'/arda olu$lurdu.
A$agz yukan 150 yzl dnce. Biz ortodoks miimin olmak istemiyoruz, normal
miimin olmak istiyoruz. Karma ekonomi olmalr, pazar ekonomisi dgeleri de
olmalz. Pek r;ok deneyin yapzldz,~l bu yiizyzlda, biz bir deney daha yapz-
yoruz.
(5) Marksist sistemler, aslmda ya sosyalizm a§amasma uygun
olmayan altyap1lara sahip i.ilkelerde olu~mu~lar, ya da geri ko~ullan
yans1tan Stalin modelinin dayahlmasi ile kar~Ila§IDI§lardir. Bu
i.ilkeler, as1l §imdi ger~ek bir sosyalizme ge~ebilecek duruma gelmi§-
lerdir. Kar~Ila~Jlan bunahm bir son degil, tersine, bir ba§langi~tlr. Ry-
kowski bu gori.i!:lii ~oyle savunuyor: "Sosyalizm t?imdiye dek Stalin ta-
237
rafmdan yaratzlan sistemle ozde§le$firilmi§tir. Oysa, bu sistemin sasya-
lizmle bir ilgisi yaktur. Sasyalizm, ozde demakrasi, ozgiirliik, bireye ken-
dini geli§tirme olana,~znz, sosyal adaleti ve sasyal giivenligi sagla-
yabilmek anlamma gelir. Sasyalizm aynca i§lerligi alan bir ekanami de-
mektir. (:iinkii boyle bir ekanomi almadan, yukarzda saydzgzm degerler
gerrekle§tirilemez. Palanya aslmda §imdi sasyalizm yaluna giriyar.
Marksizmin, saf, an §ekli Dagu Avrupa 'y1 terketmiyor. Sahneyi terket-
mekte alan, marksizmin yanll§ yarumudur."
Ertugrul Kiirk~ii de aym kamyt payla~anlardan: "Sarun, Dagu
Avrupll iilkelerinde, SSCB 'nin miidahaleleriyle yukandan a§ag1ya
kamiinizm kurma giri§imlerinin reli§melerinden kaynaklanmaktad!r.
Dagu Avrupa iilkelerinin bugiin tarihsel alarak sasyalizm ve kamiinizm
iri~ rok daha a/gun hale gelmi§ olduklannz dii§iiniiyarum ... lflas eden,
sasyalizmi kapitalizmle aym tarihsel perspektif iizerinde bir milli
kalkmma prajesi alarak hayal eden milli kamiinizm teorisinin uygulama-
land~r."
Yukanda ktsaca ozetlemeye t;ah~ttgtmtz gori.i~lerin de t~tgmda
~unu si1yleyebiliriz: ideolojileri ve onlarm yanstdtgt siyasal sistemleri
gereksinmeler yarattr. Ko~ullar degi~tikt;e, gereksinmeler de degi~ir.
SSCB 'den ba~layarak ti.im Dagti Avrupa 'yt kapsayan degi§im ri.izga-
nnm neyin sonunu haber verdigini soyleyebilmek, ba§langtt; noktasm-
daki tammlara baghdtr.
Geli§meler, sosyalist di.i~i.incenin degil, ama "merkezi zanmlu plan-
lama + devlet miilkiyeti + tek parti diktatorliigii" olarak ozetle-
yebilecegimiz komi.inizmin sonunu haber vermektedir. Bu model, ekono-
mik ve toplumsal at;tdan geri kalmt§ bir toplumun i.iri.ini.idi.ir. 0 toplum•
geli§ince, model de ge<;erliligini yitirmi§tir. Sosyalizmi i.iretim arat;-
lannm miilkiyeti ile tammlamak, belirli ko§ullarda i§lerligi olan bir
aract, amacm yerine koymak demektir. C::inli onder Deng Siao Ping' in
dedigi gibi; "Ked in in siyah ya da beyaz almasz Jarketmez; onemli alan fare
yakalamas!dlr."
Oyleyse -marksizmi de kapsayacak bit;imde-- gene! olarak sosya-
lizmin amacmm ne oldugu sorusunu oncelikle yamtlamahyzz: Sosyaliz-
min, yani toplumculugun amact, toplurnsal ayncahklann bulunmadtgt
bir di.izendir. Bu amaca belki hit;bir zaman tam anlamtyla
ula§tlamayacakttr; ama o amaca yakla§tldtgt ol<;i.ide, sosyalizm yolun-
da ilerlendigi, toplumcu bir sistemin yi.iri.irli.ikte oldugu soylenebilir. Bir
238
Eskikitaplarim.com
yandan toplumsal adalet, ote yandan emegin ve toplumsal t;tkarlann
6nceligi, sosyalizmin iki temel 6lt;i.iti.ini.i olw~turur.
Karl Marx, devrimi, altyapt degi§tigi halde degi§memekte direnen
i.istyapt kurumlanmn, altyaptya uygun olarak yeniden bit;imlenmesi
§eklinde anlamt§h. Oysa Savyet Devrimi (ttpkt Kemalist Devrim gibi)
bu modele uygun degildi; tam tersine, gelecegin i.ist yaptst kurularak, ona
uygun bir altyapt olu~umu htzlandmlmak istenmi§ti. Olaya bu at;tdan
bakarsak; astl §imdi Savyetler Birligi ve Dagu Avrupa 'da ya§anam,
marksist anlamda bir devrim sayabiliriz. C::i.inki.i stiz konusu olan;
degi§en altyaptya uygun yeni bir i.istyapmm ve bu arada yeni bir siya-
sal sistemin kurulmastdtr.
Geli§melerin, i.inli.i "Birle§me Kurann"m ammsatan bir yanmm
oldugunu da soyleyebiliriz. Batt kapitalizmi, sosyalistlerin birt;ok is-
teklerini ya§ama get;ire get;ire, bugi.inki.i "sosyal hukuk devleti" ve
"ragulcu demakrasi" a~amasma gelmi§tir. Sosyalist partilerin prog-
ramlannm ba§tnda yer alan, "gene/ ve e§it ay hakkl, sagl1k sigartasz,
i§sizlik sigartas1, sekiz saatlik i§giinii, ylllzk parall izin, paras1z ilk-
ogretim, grev ve taplu sozle§me haklan, gelir diizeyine gore vergi
odenmesi" gibi uygulamalar, ba§langtct t;ok gerilerde kalan ve -bu ne-
denle de- sosyalistlerin t;abalarmm i.iri.in~ olduklan unutulmu~ ka-
zammlardtr. Batt bu "sasyalist (yani taplumcu) ad1mlan" atarak O'na
yakli\§tyor. Bulu§ma noktasmm "Demokratik sasyalizm" (ya da Sasyal
Demakrasi) oldugunu one si.irenlerin hakh olup olmamast, sosyalizmden
ne anla~tldtgma baghdtr.
Konuyu kapatmadan once, komi.inizmin geli§IDi§ toplumlardaki
konumuna deginmekte de yarar var: Bu aktmm Bat1 Avrupa 'daki temsil-
cileri, en gi.it;li.i d6nemlerini, fa§ist yonetimlere duyulan tepkilerin canh
oldugu ko§ullarda ya§adtlar. Mussolini sonrast italya, Mare!jal Pe-
tain sonrast Fransa, sava§m ekonomiye ve topluma getirdigi t;okiinti.i
ile birlikte, komi.inist partilerin yi.ikseli§ donemlerini olu§turdular.
1spanya'da Franco fa~izmi t;ok uzun si.irdi.igi.i i<;in (40 ytl kadar), de-
mokrasi ve ozgi.irli.ik gereksinmesi agtr bash, tepkiden komi.inistlerden
<;ok, demokratik solcular yararlandtlar.
Ama 1980-85 arasmda, komi.inist partilerin i.iye saytlarmda, ltal-
ya'da yi.izde 9, Fransa 'da yi.izde 17, lspanya'da yi.izde 18, Finlandiya 'da
yi.izde 29, lngiltere'de yi.izde 38 azalma oldu. Frans1z Kamiinist Parti-
si'nin 1977'de 240 bin olan i.iye saytst ise 1985'te sadece 60 bindi.,
239
 Frans1z Komiinist Partisi, Nazii~galine kar~1 orgiitiin gosterdigi kahra-
manca direnr;ten de yararlanarak, 1946 ser;imlerinde oylann yiizde
28'ini toplami~h. 1981'de bu oran yiizde 15'e inerken, Sosyalist Par-
ti'nin -hi~ z<)runlu olmadigi halde- hiikiimette komiinistlere de 4 ba-
kanhk vermesi ele~tiriliyordu. Bu durumun komiinistlerin i~ine yaraya-
cagmi soyleyenler r;oktu. Ama 1986 ser;imlerinde Sosyalist Parti'nin
oylan artarken, Komiinist Partisi'nin oy oram yiizde 9.8'e kadar indi.
Bah Avrupa'da arhk Marx'm ongordiigii, "bogaz tokluguna
~alz~an" proleterya yok. "Mavi yakalzlar"m yerini, giderek "beyaz ya-
l<ahlar" ahyor. Teknoloji geli~tikr;e, "emegin somiiriilmesi" azahyor.
Bu durumda komiinistler biiyiik bir ar;maz ir;indeler. ideo\ojik kahhg1
siirdi.irmeye c;ah~salar, giderek, aydm gevezeliginin ag1r bastlgt di.i~iince
kuliiplerine donii~ecekler; degi~en ko~ullara gore ideolojiyi geli~tirmeye
r;ah~salar, bu kez de demokratik sola kayacaklar ve eskiden beri o nok-
tada olanlarm hakhhgm1 kabul etmek zorunluluguyla kar~Ila~acaklar.
Oyleyse, ekonomi gerilemedikc;e, toplumsal adaletten geri ad1mlar
atJlmadik<;a, bask1 rejimlerine dbniilmedikr;e, sanayile~mi~ iilkelerde
marksizmin leninist-stalinist yorumunun toplumdan yeniden ciddi bir
destek bulmasi olanaksiz. Ama, Fransa'mn sosyalist cumhurba~kam
Fran10ois Mitterrand 'm ~u sozlerinde bir gerc;ek pay1 da bulunuyor:
"Komiinist partiler tamamen yok Q/mamalz, ~iinkii toplumsal patlamalara
kar~l
bir giivenlik kapak~rg1 olu~turuyorlar!" Ara~hrmalar da gosteriyor
ki, arhk komiinistlere oy verenler komiinist bir rejim kurulsun diye
degil, di.izene tepkiyi en iyi dile getirebilmek ic;in veriyorlar.
Macaristan, c;ekoslovakya, Polonya, Yugoslavya gibi iilkelerin de-
mokratik sosyalizm yoniindeki hareketlere c;ok daha once sahne ol-
masmm nedenleri arasmda, onlarm tarihlerinden gelen bagimsizhk ve•
i.izgiirli.ik miicadelesi gelenegi onemli bir yer tutar. Sovyet ornegi de .
gosteriyor ki, yalmzca alt yapmm degi~mesi yetmiyor; siyasal kurum-
lann degi~iminde kiiltiirel etkenlerin de azunsanmayacak bir rolii var.
Alt yap1sal olanaklar1 c;ok daha yetersiz olan Tiirkiye 'de, daha
ozgiirliikc;ii bir rejimin bulunabilmesi, Kemalist Kiiltiir Devrimi saye-
sinde gerc;ekle~bil~tir. Alt yapilanm degi~tirenler, iist yapmm iste-
nen dogrultuda degi!?mesi i<;in aynca r;aba gostermek zorundad1rlar.
c) Fa~Jist ~ejimler
ilk fa~ist rejim 1922 ythnda ltalya'da dogdu. 1933 ydmda ikddara
Eskikitaplarim.com
. 240
gelen Alman Nazizmi, onun bir uzantiSI ve t<~klidi olarak ortaya ~1kh.
1927 y1hnda Portekiz'de, 1930 ydmda fnponya'da ve 1938 y1hnda ls-
pallya 'da kurulan rejimler de, hep benzer baz1 ()zellikleri ta~1dilar.
Daha c;:ok belirli diizeyin iizerinde geli~mi~ kapitalist i.ilkelerde ortaya
<;1kan bu rejimlerin hepsini fa!?ist olarak nitelendirmek egilimi yay-
gmla~tJ. Hepsi de tek partiye dayah otoriter rejimlerdi ve ekonomik
ac;:1dan giic;lii toplum kesimlerinin <;Ikarlanna ()ncelik veriyorlard1.
Marksizmin tersine, fa~izm, akildan r;ok duygulara seslenen, mad-
di degerlerden c;ok manevi degerlere ()nem veren bir ideolojidir. Ba~ka
bir deyi1lle, marksizm madded, fa~izm ise iilkiici.idiir. Mussolini, fa-
~izmin akla ve bilime degil, inanca dayah olmas1 gerektigini vurgu-
lami!?hr. Marksizmin kendi i<;inde tutarh bir biitiin olu!?turmasma
kar~1hk, fa~izm baz1 parc;alarm toplamiyla ortaya <;Ikmi!? gibidir. Fa-
~izm, aristokrasinin ideolojisi olarak tarih sahnesine <;Ikan tutucu ideolo-
jinin, bir bak1ma, farkh ko~ullardaki bir uzanhs1 sayilabilir.
Fa~izm, e~itsizlik<;i ve 1rk<;1 bir ideolojidir; insanlar dogu~tan e~it
yaratilmami~lardJr. Baz1lan yonetmek, bazilan ise .yonetilmek ic;in
diinyaya gelmi!?lerdir. Buna uymak herkesin yararmad1r; boyun egmek,
giidiilmek ic;in yarahlm1~ olan zaytf ve niteliksiz ki~ilerin y6netmesi du-
rumunda, insanhk bundan zarar goriir. Bu nedenle, egemenlik halkm
olamaz. Egemenlik hakk1 en i.istiin olan ki~inindir, tek ~efindir. Bu tek
!lef, 1talya'da "Du(e" (Mussolini), Almanya'da "Fiihrer"(Hitler), 1s-
panya'da "Cadillo" (Franco) adm1 ahr. Ornegin "Fiihrer" halk sec;tigi
ic;in degil, "Fiillrer" oldugu ic;in iktidara sahiptir ve bu nedenle de, yani
sadece kendi giicii ve niteligine borr;lu oldugu i<;in, iktidar1 smirstz ve
denetimsizdir.
Fa!?izme gore, insanlar e1lit olmadtgi gibi, 1rklar da e~it degildir.
Nas1l ki baz1 insanlar iistiin ve hiikmetmek ic;in yarahlmt!?larsa, baz1
1rklar da a~ag1 yaratJlmi~lardtr. Ostiin 1rklarm a!?ag1 1rklan yonetmesi
de gene, insanhgm yarannadu.
Fa1lizm karamsar bir ideolojidir: Normal insan kotii ve yetersizdir.
<;:1karmm nerede oldugunu bilemez. Onu yonlendirmek, dogru yolu
g<')stermek gerekir. Onun bencil davranmasma, hayvansal ir;giidiilerle
hareket etmesine, k6tiiliik yapmasma engel olmak ic;in bask1 zorunlu-
dur. Kendisi ic;in neyin dogru neyin yanh~ oldugunu bilemeyen insan
ir;in ozgiirliik zararhdu .
241
 Fa11izrnin otoriterlik ozelligi, e11itsizlikc;iliginin ve kararnsar!Igmm
dogal sonucu olarak ortaya c;1kar. Bi.iyiige ve en iistte de eyefe, mutlak
boyun egmek esashr. E11itlik olmadtgma gore, tart111maya da yer yoktur.
Bu nedenlerden dolay1, dernokrasi zaytf bir rejimdir, korniinizmi ve ah-
lak c;iiriimesini onleyemez. Parlamenter demokrasi "sorumsuzluk ve
gii9siizliik" rejimidir. Liberalizm "ahlak d1~1" bir ideolojidir. Hitler'e
gore, "zamamm ahmak milletvekillerini ikna etmekle geriren bir bakan i~
goremez.
Mussolini'nin ifadesiyle, "Fa~izmin temeli devlet kuram1d1r. Tiim
bireyler ve topluluklar, devlet kar~1smda goreli bir nitelik tawlar." Top-
lum bireylerin iradeleriyle olu11maz. Birey arnac; degil, devletin hizme-
tinde bir arac;hr. Onemli olan birey degil, aile, grup ve toplumdur.
Hic;bir 11ey devletin dteymda veya kar§Ismda olamaz; her11ey devletin
ic;inde olmak zorundadtr. "Tek ~ef, tek orgiit, tek devlet" bic;iminde
ozetlenebilecek alan fa§ist totaliterlik, fa11ist tekelcilik, i11te bu zihniye-
tin iiriiniidi.ir.
Fa§izm baneyc;t degil, sava11c;td1r, §iddet ve sertlik yanhstdtr. ital-
ya'da gene; fa11istlere 1111 ilke a§Ilamyordu: "Bir omiir boyu koyun gibi
ya~amaktansa, bir giin asian gibi ya~amak daha iyidir." Birey, milliyetc;i
iilkiiler ugruna, kendini goziinii kirpmadan feda etmelidir. Saldugan bir
ulusc;uluk anlayteyi, fa§izmin trkc;t, e§itsizlikc;i ilkelerinin dogal sonucu-
dur.
Fa11izm, bir balta c;evresine baglanmi§ degnek demeti anlarnma ge-
len, italyanca "fascio" sozciigiinden kaynaklanmt§hr. Fascio, glic; ve
birlik simgesidir. Mussolini'nin 1921'de kurdugu Ulusal Fa~ist Parti-
si'nin 1922'de iktidari ele gec;irmesiyle birlikte, fa11izm ulusal anlamm1
yitirip, uluslararas1 bir kavram olmaya ba11lam111hr.
Birinci Diinya Sava~l sonunda, galip devletlerin yanmda yer al-
rnasma kar§m, "Biiyiik ltalya" dii§leri ytktlmi§h. Sava11m yarathgt agtr
ekonomik ve toplumsal sorunlar giindeme gelmi11ti. Ytlda iki bine yakm
grev oluyor, yogun i11ten c;tkarmalar ve iicretlerin di.i§iikliigii kar111smda
fabrikalar ifmal ediliyordu. Sanayileeyrni§ Kuzey ltalya 'da durum boy-
leyken, Giiney 1talya'da da toprak i§galleri yaygmla11tyordu. Komii-
nizm korkusu, iist ve orta stmflarda belirginle11meye baeylami§h. Benito
Mussolini'nin orgiitledigi 'jaf;o" adh c;-eteler, i§c;i hareketlerini bas-
tlrmak, toplumdaki patlamalan terorle sindirmek ic;in harekete gec;tiler.
Bu c;etelerin bir araya gelmesiyle, 192l'de Ulusal Fa§ist Partisi kuru!-
242
Eskikitaplarim.com
du. Fa§istler, toplumda diizeni ve Biiyiik Roma imparatorlugu·nun
g6rkemli glinlerine yeniden d6nti§ii saglayacak bir giic; olarak kendileri-
ni kabul ettirrneye c;-ah§hlar.
Fa§izm, proleterle§mekten korkan orta stmflann ()zlernlerine yamt
veriyordu. Orta smtflar ic;in komiinizm ne (\lc;iide tehlike ise, kapitaliz-
rnin geli§mesi ve sertnaye birikiminin hJZ!anmast da () mc;ude istenmeyen
bireyeydi. Bu nedenle, fa§ist propaganda, ulusc;ulukla birlikte, bir blc;tide
kapitalizrn ve bliytik sermaye ele§tirisini de ic;eriyordu. Ekonomik
baktmdan etkilenen alt sm1flar ile ktic;iik mLilkiyet sahibi orta stmflann
destegi b6ylece sagland1. Ama fa§ist rejim olu§unca, biiytik sermayenin
c;tkarlan yonlinde i§ledi.
1922 yilmda, sec;imlerde ba§an saglayan Fa§istler, zor yoluna
ba§vurarak, "Roma iizerine yiiriiyii~" diizenlediler. Devlet giic;leri se-
yirci kaldt ve kral, Mussolini'yi bat~bakanhga atadt. Mussolini, sec;im
yasasmt degi~tirerek, 1924 ythnda sec;ime gitti. Partisi ancak% 30 do-
laymda oy toplayabildigi halde, yeni sec;im yasast sayesinde, rnilletve-
killerinin iic;te ikisinden fazlasm1 kazand1. 0 c;ogunlugun karanyla,
1925 ytlmda tiim partileri kapatt1 ve yasama yetkisini de kendi elinde
toplad1.
Mussolini'nin, 1926 y1lmda, iktidanm saglamla~tmr saglamla§-
tlrmaz, kendisinin iktidara gelmesinde biiyiik rol oynayan "/tl$0" adh
c;eteleri tasfiye etmesi ilginc;tir. <;unkii bu c;-etelerin i.iyeleri, ~ogunlukla
toplumun yoksul kesimlerinden gelen, i§siz ki~ilerdi. Varbkh smtflar
ic;in bir huzursuzluk kaynagtydtlar. "fai>o"lann iiyelerinin en etkinleri
iildiiriildii, bir ktsrnt da hapsedildi. Giderek toplumsal ya~amm tiimii,
devletin mutlak denetimi altma girdi. Tek sendikada topla1~an i~<;:ilerin,
i§verence bnerilen iicreti kabul etmernesi devlete isyan sayildt. 1932
ytlmda, Fa!iist Parti'nin Dure'nin emrinde ve faf?ist devlctin hizmctinde
bir si/ahil giir; oldugu apklandz. Fa~ist Parti, inane; ve tarti~masiz itaate
daya!t dinsel bir topluluk gibiydi. Mussolini, "Kurdugumuz rejim kl,l-
sursuz oldugu irin, muhalefete gcrck yoktur." diyordu.
ltalyan fa~izmi, bu tilkenin lkinci Diinya Sava~t'ndan yenik c;Jk-
mastyla ytktldt. 1943 y1lmda Mussolini iildtirtildii ve ayagmdan asi-
larak halka g6sterildi.
Alman fa~izrninin kurucusu olan Hitler'in olu§turdugu partinin
Milliyetc;i-Sosyalist Alman i~c;i Partisi adm1 ta91m1~ olu§U dikkat c;e-
243
kicidir. <;:i.inkli, t1pk1 italyan fal?izminde oldugu gibi, Alman Nazizmi'nde
de, <;:Ikarlanna hizmet edilen toplum kesimi ile, dayamlan ve kullamlan
tnplum kesimi aym degildir. Gene Italya'da oldugu gibi, Hitler de, ikti-
dara ula~masmt Lie;- ko~ulun biraraya gelmesine bon;:lu olmu~tur: Birinci
Diinya Snva~1 'ndan yenik <;tkmak sonucu kmlan ulusal gurur, komi.i-
nizm tehlikesi ve 1929 y!lmda patlak veren bi.iyi.ik di.inya ekonomik bu-
nahmmm yarathgt iflaslar ve i!jsizlik. Bunlara bir de, tanm ve sana-
yide tekellerin egemen olmasmt ve bankalann sanayi tekelleriyle i<; i<;e
bulunmasmt eklemek gerekir. Almanya'nm ileri bir sanayi i.ilkesi ol-
masma kar~Il1k, dt~ pazarlar ve hammadde kaynaklan ingiltere ve
Fransa'nm elindeydi. italya 'daki 'ja;;o "lar gibi, sol hareketleri ve fab-
rika i~gallerini ezmek i<;in Almanya'da da, silahh "SA" orgi.itleri kurul-
du. "SA "Jar da, italya'daki gibi, toplumun a\t kesiminden gelen gen<;-
lerden olu~uynrdu.
Hitler, bir yandan ti.im sorunlann nedeni olarak yahudileri gos-
terirken, bte yandan da l?U vaadlerde bulunuyordu: Tekel/eri knmu-
/a~tmnak, toplmzcz licaretin kiinm payla§lmnak, biiyiik mn,~azalan kiiqiik
csnafa kimlamak, toprak refomw yapmak, iirctime katk1 yapmadan kazanr
sa,~laym1 "mali kapitalizme" kar~1 on/em almak.
1933'de Cumhurba§kam mare!?al Hinderburg'un Hitler'i ba~ba­
kan atamastyla birlikte, Nazilerin, ikinci Di.inya Sava~t macerasmt
a<;Ip yenilinceye kadar si.irecek olan iktidar di'memleri ba~ladt. Bu do-
nemde milyonlarca yahudi, insanhk di!jl yi1ntemlerle oldi.iri.ildi.i. Meclis
binas1 (ReiclztaR) yakihp komi.inistlcrin i.izerine attlarak, bi.iyi.ik bir sol-
cu avt yaplid1. Ama ti.im bunlardan iince, iktidanm saglamla:?tmr
saglamla~tmnaz, HitlPr'in ilk yaphg1 ~eylerden birisi, ttpk1 Mussoli-
ni'nin yapt)gi gibi, kendisini iktidara ta~1yan SA iirgi.iti.ini.i yok etmek,
iinde gelen i.iyelerini iildi.irmek oldu. Vaat edilenlerle yap!lanlar ara-
smdaki bi.iyuk <;eli~kinin, belki de ka<;milmaz bir sonucuydu bu. is-
minde sosyalist ve i~<;i si1zci.iklerini ta!jtyan bir partinin bi.iyi.ik sermaye
ilc bi.iti.inlc!:fmcsini, bu inan<;lt gen<; insanbra kabul ettirmek hcrhalde
o\anakstzd!.
Gencay $aylan, fa~izmin toplumsal tabanmm, ekonomik bu-
nahmdan en <;ok etkilenen kesimler oldugunu vurguladtktan t;Onra,
~byle diyor: "Bwral1111a giren toplunz i~in, nwucut egemen ideoloji yctcr-
~iz kalnwva. ~iste111ill kurw11lan i;;lcvlerini yerine getirmemeye, tcmsil
cdcnler/e l~lll:>il edilen/cr ams111daki lia,i;f kaybolmaya ba:;laylllca, fa;;ist
Eskikitaplarim.com
244
di:infi§iim irin ortam haztrlannll:;> sayllabilir."
Bir giiri.i§e gi)re fa~izm, yeterince ditj pazar ve hammadde bulama ..
yan sanayile§mi~ kapitalist i.ilkclerde ortaya c;:Ikmi§br. OJ§ pazarlan
ele ge<;iren hzgilterc ve Fransa'da demokrasi gelitjirken, Almanva ve
ltalya 'da fa~ist rejimlerin ortaya <;IkmasJ bundand1r. OJ§ paza.rlara
a<;llamayan ekonomi bi.iyi.iyememekte, dti'jtan aktanlan kar olmaymc~,
i<;te emek<;i smtflara iidi.in vermek, onlann tepkilerini yumu§atmak ola-
nagJ kalmamaktadtr. Bu durumda toplumsal patlamalan (inlemek ve ser-
maye birikimini saglayabi!mek i<;in, bir baskt ve §iddet rejimi ka<;mll~
maz olmaktad1r. Oysa d1~ pazarlar, kar-i.icret <;eli§kisini i.ilke d1~ma
ta§Imak veya ta~trmak olanagm1 saglamaktad1r. Ekonomik bunahm
diinemleri, geni~ halk kitlelerini f;;lhatlatabilecek olanaklann ktsrldigi
ko§ullan i<;erdigi i<;in, toplumsal huzursuzluklan baskt ve ~iddet kul-
lanarak onlemek, bir c;:ozi.im olarak gi.indeme gelmektedir.
T. Adorno ve W. Reich gibi bilim adamlan, fa§iz;nin yalmzca
ekonomik ko§ullardan hareketle ac;:IklanmasmJ kabul etmiyorlar.
Toplumdaki ki.il.ti.irel f>zelliklerin de bu ac;:rdan bi.iyii.k i.'lnem ta~Jdtgmi
savunuyorlar. Adorno, "Otoriter Ki;;ilik ve Fa;;izm" adh yapthnda; oto-
riteye boyun egme, batt! inanc;:lan kabullenme, ho~gori.isi.izhik, Irk<;ilik,
~iddetten ho§lanma gibi egilimlerin ag1r bashg1 bir ki.ilti.irel yapmm,
fa§izmin egemen olmasm1 nastl kolayla~tlrdtgmi anlattyor.
3. GERi KALMI$ ULKE SiSTEMLERi
Geri kalm1~hk konusuna, yeri geldikc;:e, c;:e~itli ba~hkla~ altmda
degindik. Ama burada, konuyu bir biiti.in i<;inde yeniden elc almak gere-
kiyor. Toplumlar ac;:Ismdan, geri ka!mt§hgm f>zellikleri nclerdir? Ni<;in
baz1 toplumlar daha h1zh geli§irken, baz1lan <;ok daha ag1r geli~mi§­
lerdir? Geli§mi:?lerle geri kalmr~ i.ilkeler arasmdaki ili§kiler, her iki ta-
rafl da nasil etkilemektedir?
Ancak bu sorulann yamtlannt verdikten soRrad1r ki, geri kalmr~
i.ilke rejimlerini saghkh bir bic;:imde deger!endirebiliriz. Bu degerlen-
dirmeyi yapa.rken, gene demokratik olmaya <;ah§anlarla digerlerini ayn
ba§hklar altmda ele alacagrz.
a) Geri Kalmuzhgm Nedenleri ve Ozellikleri
Geri kalmi:?hk ya da az geli~mi§lik, her~eyden once ekonomik bir .
245
kavramdtr. Diinya ni.ifusunun dortte ii<;:iinii olu~turan geri kalmt~ iilke
insanlannm <;:ogunlugu yoksul ve a<;:hr. Bu yoksulluk, onlann toplum-
sal yaptlanm ve siyasal ya~amlanm da olumsuz yonde etkiler.
Geri kalmt~ iilkelerde teknoloji geri, iiretim diizeyi dii!?iiktiir. Eko-
nomi tanma dayanmakta, sanayi <;:ok daha smJrh bir onem ta!?tmak-
tadtr. Enerji tiiketimi azdtr. Yeralh kaynaklan ba~ta olmak iizere,
dogal kaynaklar iilkenin kendi olanaklanyla yeterince degerlendiri-
lememe\tedit. <;:unkii sermaye, teknoloji ve nitelikli insan giicii yetersiz-
dir. AraC!lardan olu~an ticaret kesimi, iilke ekonomisinden a~m bir
pay almaktad1r. Ki!?i ba!?ma dii~en ulusal gelir <;:ok dli!?iik, gelir dagthml
genellikle <;:ok dengesizdir. Geli!?mi~ iilkelere bagtmhhk, i:izellikle eko-
nomik a<;:tdan <;:ok belirgindir. l~siz ve yan-i~siz oram yiiksektir.
Geri kalmt~hgm ekonomik ozellikleri kadar, demografik ozel-
likleri de belirgin ve i:inemlidir. Geli~mi~ iilkelerde niifus artl~ hlZt, bazt
durumlarda s1flra yakla~t1g1 halde, i<;:lerinde Tiirkiye'nin de bulundugu
U~Uncii Diinya iilkelerinde, % 3'e kadar yiikselen ytlhk niifus arh~­
lanna rastlamr. Daha once de degindigimiz gibi, saghk teknolojisindeki
geli!?meler, bu iilkelerdeki <;:ok dogum-<;:ok i:iliim dengesini bozmu~tur.
Ozellikle <;:ocuk i:iliimlerindeki, a~1 kampanyalarma bagh azalma, niifus
artt~ htzml daha da arthrmt~hr. Yiiksek dogurganhga bagh h1zh niifus
art1~1, ki~i ba~ma dii~en ulusal gelirin yiikselmesini, ya~arn ko~ullan­
nm diizelmesini zorla~hran etkenlerden birisidir.
Dogum oranmm yiiksekligine kar~thk, ortalama i:imriin geli~mi~
iilkelere gore dii~iik olu~u, bu iilkelerdeki niifus yap1smm da farkh ol-
masmt saglar: Geri kahm~ iilkelerin niifuslan gen<;:tir. Toplumlardaki
geli~me diizeyi arthk<;:a ya~hlann oram da artar. Ya~hlann oramnm
artt1g1 toplumlarda tutucu egilimler gii<;: kazamrken, gen<;:lerin <;:ogun-
lukta olmas1, degi~iklik isteklerinin ag1r basmas1 demektir. D1~ diin-
yayla ktyaslamanm yarathgt ho~nutsuzluk, toplumsal ve siyasal ya-
~amda istikran zorla~tmr. ·
Geri kalmt~ iilkelerde beslenmenin yetersizligi, insan emeginin ye-
terince verimli olmasm1 onler. Ekonomik olanaklann ktthgma bagh ol-
arak egitim olanaklarmm azhgt, i~giicii verimini daha da olumsuz
yonde etkiler. Kadm-erkek e~itsizliginden ba~layan toplumsal e~itsiz­
likler, toplumun tum diizey ve boyutlannda belirgindir. Toplumsal kat-
manlar arasmdaki, bazen u<;:uruma varan farkhla~ma, geli~mi~ iilkelere
gore <;:ok daha <;:arptct ve rahatstz edicidir. Bu dengesizlik, toplumsal
246
Eskikitaplarim.com
patlamalan kolayla~hran, i<;: ban~I zorla~hran bir etki yapar. Biiyiik
ayncaltklan olan toplum kesimleri, bu ayncaltklanm koruyabilmek
i<;:in, her tiirlii bask!, sindirme veya uyutma yontemlerine ba~vurmak zo-
runda kahrlar.
Geri kalmt~ iilkelerin onemli bir boliimii, daha kabile a~amasmdan
kurtulup, ulusal birliklerini bile saglayamaml~lardtr. Toplumun gele-
neksel yaptsi <;:oziilmeye yiiz tutmu~, ama eski kurumlann yerini yenile-
ri alamaml~tlr. Eski ile yeni arasmda bocalayan ku~aklar birbirinden
kopmu~, birbirlerini anlayamaz, birbirlerine yeterince sevgi ve saygt
duyamaz olmu~lardtr. Toplumda hiUa gelenekler ve gelenek<;:i gii<;:ler
egemendir; ama htzla artan sorunlar, htzh bir yap1 degi~ikligini zorun-
lu ktlmaktadtr. Tiim bu <;eli~kilerin yarathg1 gerilim, iilkeyi kolayhkla
iki dii~man cepheye bolebilir. Bu saghks1z durumun bir nedeni de, orta
smtf!arm yok denecek kadar zaytf olu~udur. Varhkh kii<;:iik bir azmhk
ile yoksul biiyiik <;:ogunluk arasmda denge olu~turabilecelt boyle bir
sm1fm gii<;siizliigi.inde, bu ulkelerin eski bir somi.irge olu~larmm,
geli~mi~ bir asker-sivil bi.irokrasiye sahip bulunmamalarmm rolii
bi.iyi.iktiir. Tiirkiye, lspanya, Portekiz gibi iilkeler, bu a<;tdan ~ansh istis-
nalardtr.
Geri kalrru~hk olgusunu tek bir nedene baglamak, ku~kusuz ki ola-
nakstz. Bu <;:e~itli nedenlere deginmeden once, baztlarmm one siir-
di.iklerinin tersine, geri kalmt~hgm 1rksal nedenlere dayandmlamaya-
cagmt vurgulamak gerekir. Bir zamanlar <;ok iistiin bir uygarhk ya-
ratml~ olan lnkalar ve Aztekler, beyaz 1rktan degildiler. Bugiin geri
kalm1~ olan Hintliler ve <;inliler eskiden beyazlardan <;ok daha ileri bir
uygarltgm yarahciSI idiler. Bugiinbile beyaz Jrktan olan bir<;:ok geri
kalmi!? ya da geli~mekte olan toplum varken, san Jrktan Japonlar, en ile-
ri toplumlar arasmda yer almaktadtrlar.
Geri kalmt~hgm nedenlerinin ba~mda cografi.etkenler gelir. Ve-
rimsiz, zengin maden yataklanndan yoksun topraklar ve kurak, <;:ok
steak veya soguk bir iklim, daha ba~langt<;:ta geli~meyi zorla~hran bir
dogal ortam olu~turur. A<;tk denizlerle baglanhsi olmamas1, ozellikle
geli~menin belirli bir a~amasmda olumsuz etki yapabilir. Yeni deniza-
~m yollann aranmasi geregi, denizcilik teknolojisini geli~tirmi~, ba~­
hca denizci iilkelerin giderek si:imi.irgeler edinmesine, htzla zenginle~me­
sine ve gel~mesine neden olmu~tur.
Demografik ko~ullann geli~mi~lik diizeyi iiL:erindeki etkisini de
biliyoruz. H1zlt nufus arti~1, <;:ok daha h1zh bir geli~me saglanama-
ymca, ekonomik buyume h1z1m ag1rla~tmm, sorunlann <;:iiziimuni.'1 ve
bu arada a<;:hk sorununun <;:6zumunu zorla:?tiran bir etki yapmaktadu·.
Ekonomik gerilik, sermayenin ve sanayinin yetersizligi ile belir-
ginle~ir.Ama semaye olmaymca yatmm yap1lamaz, yatmm yapila-
maymca gelir artmaz ve teknoloji geli~mez. Du~uk gelir ve teknolojik
duzey ise, sermaye birikimini engeller. Bunlar geri kalm1~hk kislr
dongusunun ogeleridir. Yeralt1 ve yerustu kaynaklan zengin olanlar,
6nemli ticaret olanaklanna sahip bulunanlar, cografi konumlan ne-
deniyle bazl teknolojileri daha once geli~tirme ~anslrn ele ge<;:irenler,
sermaye birikimini saglam1~, geli~melerini, ekonomik buyumelerini
hizlandirmi~lardlf. Buyuyen ekonomi, yeni teknolojileri geli~tirmeyi
kolayla~hrm1~ ve boylece, geli~mi~Jerle geri kalm1~1ar arasmdaki a<;:lk-
hk kapanacagma daha da artm1~hr.
Geli~me di.izeyi uzerinde rol oynayan onemli bir etken de, kul-
ti.irdi.ir. Ornegin faponya'nm h1zla geli~ip bn Slralara yerle~mesinde,
Japon halkmm kulti.irel bzelliklerinin belirleyici oldugunu biliyoruz.
Bu nedenle, bir Japon kalkmma modelini, o kultur yap1s1 olmadan, tak-
lit etmek olanaksizdir. Eger bir toplumda insanlar disiplinliyse,
<;:ah~kansa, i~vereni bir <;:e~it baba ve i~yerini de aile gibi gorebiliyorsa,
bunun nedenini o toplumun tarihsel evriminde aramak gerekir. insan-
doga ili~kisi ilk davram~ bi<;:imlerini ve o dogal <;:evreye uygun teknikle-
ri yaratlr. insan, <;:evrenin oni.ine <;:ikardigl sorunlara gore davramr ve
<;:6zi.imler arar. Evrimin daha sonraki a~amalannda kar§!la~acagl so-
runlara da, i"inceki deneyimlerinin 1~1gl altmda, onceki ah~kanhkla­
nyla yakla~1r. (Claude Levi-Strauss, 1rkm kulti.iri.i degil, ki.ilti.iri.in
geni~ anlam!yla 1rkl belirledigi g6ri.i~i.ini.i savunuyor.)
Geri kalm1~ i.ilkelerin ozelliklerinden siiz ederken, emperyalizm ol-
gusuna da deginmek zorunday1z. Bu olguyu giiz oni.ine almadan, bu
i.ilkelerin siyasal evrimlerini yeterince degerlendirebilmek olanag1 yok-
tur. Empen;alizm, bugi.inki.i kullamm1 i<;:inde gene! anlam!yla, bir ulusun
ba~ka bir ulusu denetleyebilmesidir. ~ag1mJZda bu, somi.irgele~tirme ve
dogrudan i§gal d1§mdaki si.ire<;:lerle ger<;:ekle§ebilmektedir. Lenin' e
gore, emperyalizm, kapitalizmdeki tekelle~menin son a1pmas!d1r. Ama
Mao, Sovyetler Birligi'nin de "ha/k demokrasileri" ni ekonomik denetim
altma ald1gma dikkat <;:ekerek, bunu "sosyal emperyalizm" olarak ad-
landlrml~hr.
248
Eskikitaplarim.com
Rudolf Hilferding, emperyalizmin i.i<;: a§amadan ge<;:tigini sby-
liiyor. Birinci a~amada, geli~mi~ kapitalist i.ilkeler, geri kabm~ i.ilkeleri
ticaret yoluyla etkiliyor, d1~ pazarlanm geni~letiyor. Bu a~amada, bir
yandan bu i.ilkeler ekonomik siimiiriiye ugrarken, ()te yandan geleneksel
ekonomik yap1lan y1k!hp, kapitalist siire<;:ler harekete ge<;:iyor. ikinci
a~amada, geri kalm!~.i.ilkeler, geli~mi~ iilkelerin gereksinme duyduklan
hammadde ve tanmsal iiretim iizerinde uzmanla~maya itiliyorlar. Yani,
uluslararas1 i§b6lumiinde, sanayi iiretimini geli~mi~ler, hammadde ve
tanm i.irunii iiretimini ikinciler iistleniyorlar; sanayi mallanmn fiyat-
lan ile digerlerinin fiyatlan arasmda denge hep birinciler lehine bozu- .
luyor.
Eski somiirgelerin baglmS!Zhklanm kazanmaya ba~lamalanyla
birlikte, ii<;:iincii a~amaya giriliyor. tleri teknoloji geli~tirme olanagm-
dan yoksun, teknolojik a<;:1dan d1~a bag1mh olan bu i.ilkeler, emek-yogun
geri teknolojileri se<;:ip, kendi sanayilerini yiiksek giimri.ik duvarlanyla
koruyorlar. Bunun iizerine1 geli~mi§ iilkeler, geri kalmi~lann zay1f bur-
juvazisiyle i~birligi yap1p, o i.ilkelere "yabancz sermaye" aracihg1yla
girmenin yolunu buluyorlar. Aslmda siiz konusu olan, <;:ok uluslu te-
kelle~mi~ sermayedir. Sanayile§mek i<;:in yabanc1 sermaye ve yabanc1
teknolojiye gerek duyan iilkelerin bor<;: yi.iki.i siirekli artarken, giderek
daha bag1mh duruma geliyorlar.
Emperyalizmin, geri kalnufi i.ilkelerdeki geleneksel dengeleri boz-
dugu, ama onun yerine, kendininkine benzer dengeleri de kuramad1g1
s6ylenebilir. ~i.inkii geri kalm1~ iilkelerin benzeri d1~ pazarlar elde et-
meleri, hele benzeri bir d1~ siimiiri.i di.izeni kurmalan <;:ok zordur. Bu ne- .
denle de, i<;teki SlnlfsaJ <;:eli~kiJer, ozel!ikJe de emek-sermaye <;:atl~mas!
artar. ~iinki.i, d1~ardan aktanlacak olanaklar bulunmaymca, sermaye
birikimi ancak geni§ halk kitlelerinin kemerleri s1kmas!yla saglana-
bilir. Oysa bu kitleler, ya~amlanm si.irdurebilmek i<;:in zorunlu gerek-
sinmelerini bile gi.i<;:lukle kar§Ilayabilmektedirler. Ostelik, emperyaliz-
min kitle ileti~im ara<;lanyla diinyaya yayd1gl bi.iyiik tiiketim egilimi,
boylesi bir fazla yetinme tutumunun giiniil nzas1yla benimsenmesini
olanaks1z k1lar.
b) Az Geli§l:ni§ Demokrasiler
Hi<;: ku~ku yok ki, <;:ogulcu bir demokrasi, ancak <;ogulcu bir top-
lumsal yap1da geli~ebilir. Oysa geleneksel yapmm ag1rhg1m korudugu,
249
a!?iret veya toprak agalan il~ ,dihsel gii<;ler ittifakmm kar~Jsma, <;agda!?
teknolojiye dayah iiretici gii<;lerin <;IkamadJgi durumlarda, <;ogulcu de-
gil, ancak tekilci toplumlardan sbz edilebilir. Bu nedenle de, geri kalm1~
iilkelerde demokratik rejimlerin ya~ayabilmesi zordur.
Gabriel Almond'a gbre; BatJ'da 6nce uluslar, sonra hi.ikiimet
otoritesi ve yasaya sayg1 ah§kanhgt olu!?tu. Zamanla se<;im, siyasal
partiler, bask1 gruplan ve ileti~im ara<;lan gelifiti. Bunlann sonucu
olarak, "uyruk"lar "yurtta{'a donii§tii. Sonunda da s1ra, refah istek-
lerinin ger<;eklefimesine geldi. Oysa, "Yeni uluslarm devlet adam/an, bu
sorunlarm hepsiyle aynt anda kar§l kar~zya kalzyorlar." Almond ve
Powell'in birlikte belirledikleri gibi, geri kalmi§ iilkeler, devleti, ulusu,
katJlmayi ve payla§mayi birlikte ger<;ekle§tirmek zorundalar.
Siyasal bagimsizhklanm yeni kazanmi§ olan i.ilkelerin se<;kinleri
i<;ln demokrasinin belirli bir <;ekiciligi vard1r. <::unkii i<;lerinde onemli,
bir kesim, Bah iiniversitelerinde okumu§ ya da Bah killtiiriiniin dolayh
yollardan etkisinde kalmifilardir. Ostelik (}zgiirliik, bzellikle aydmlar
i<;in dogal bir gereksinmedir. insan benligini buldugu bl<;iide, toplumsal
sorunlar iizerinde dii~iinmek ve dii~iindiigiinii a<;Ik<;a sbyleyebilmek is-
ter, buna engel olundugunda mutsuz olur. Bu a<;Idan da demokrasi, yeni
uluslann aydmlan i<;in <;ekicidir. Tiim aydmlar i<;in oldugu gibi, onlar
i<;in de demokrasi yalmz bir ara<; degil, aym zamanda bir ama<;hr.
Buna karfiihk, geri kalm1~ iilkelerin h1zla sanayile~mek zdrunda
olmalannm gerektirdigi bzverilerin demokrasi i<;inde saglanmasJ kolay
degildir. Halkm <;ogunlugumm okuma-yazma bile bilmemesi, a<;hk ya da
yan-a<;hk i<;inde olmas1 da demokrasiyi zorla.?hnr; en az insanca ya§am
ko~ullarma sahip bulunmayan top! urn kesimleri a<;Ismdan anlamstzla§-
hnr. Se<;me ve se<;ilme hakkl, bu insanlar i<;in, ancak yogun yoksullugu
degi~tirme umudu verebildigi bl<;iide 6nem ta§Jyabilir. Yoksa se<;imler
anlamm1 yitirir ve Duverger'nin deyimiyle; "Demokrasinin bir;imsel
yontemleri, uygulandzklarz zaman, sadece kitlelere kendilerinin r;zkarz
ir;in oy verdirten derebeylerinin egemenligini gizlemeye yarar." Demok-
rasinin ara<; olarak g6riilmekten <;1k1p ama<; olabilmesi, halk kitleleri-
nin belirli bir egitim ve ya§am diizeyine ula§mi§ olmasma baghd1r.
·ceri kalmi§ iilkelerin, demokrasinin 6ziinden <;ok bi<;iminden ya-
rarlandiklanm sbylemek yanh§ olmaz. Siyasal bagimsizhklanm elde
ettikten sonra, Giineydogu Asya ile Afrika iilkelerinin <;ogu ilk a~a­
mada parlamenter sistemi denediler. Hatta anayasalannm kaleme
250
Eskikitaplarim.com
ahnmas1 i<;in, iinlii batJh anayasa hukuku uzmanlanndan yarar-
landilar. Ancak bunlar i<;inde, yalmz Hindistan, Tfirkiye ile birlikte,
parlamenter sistemi demokratik bir ybnde geli§tirip, ya§atma fiansma
sahip oldu.
Tiirkiye ile Hindistan'm bu ba§anslnda, iki bnemli ortak ko§ul rol
oynad1. Gii<;lii, kalabahk bir biirokrasi ve toplum iizerinde <;ok biiyiik
etkisi olan bir ulusal 6nder. Turk toplumu, yii:GYJ!lar siiren bir impara-
torlugu ybnetmi~ sivil-asker bir biirokrat kadroya sahipken, Hint
biirokrasisi, sbmiirgeci iilke ingiltere tarafmdan yeti~tirilmifiti ve sa- .
dece say1ca kalabahk olmakla kalmiyor, baz1lan da lngiltere'de egitim
g6rmii§ olmarnn etkilerini tafiiyordu. Parlamenter demokrasiyi kurmak
isteyen 6ncii gii<;ler de, onlann toplumsal dayanagmi olu§turacak belir-
li bir orta .s1mf da, bu sayede ortaya <;Ikmi§h.
Tiirkiye'de Mustafa Kemal Atatiirk'iin, l-lindistan'da ise Pandit
Nehru'nun bu geli~imde oynadiklan rolii biliyoruz. Ama bu iki iilke
arasmdaki, iki bnemli fark1 bu vesdeyle vurgulamak gerekir: Hindis-
tan'm <;ok karma§Ik bir etnik yap1ya, <;ok uluslu ve <;ok inan<;h bir top-
lumsal yap1ya sahip olmasma kar§Ihk, Tiirkiye uluslafima siirecinde
· <;ok ilerlemi§, daha tutarh bir toplumsal yap1ya sahipti; demokrasiyi
kurmak a<;Ismdan bnem ta~1yan ulusal butunli.igiinii saglamas1 zor ol-
madt
Bu birinci fark, Tiirkiye'de siyasal kurumlann demokratikle§-
mesini kolayla§hnrken, rejimin dayand1gi siyasal partiler a<;Ismdan
Hindistan daha §anshydL Tiirkiye'de Ataturk'i.in kurdugu siyasal parti
(CHP), <;ok koklii bir devrimin ve 27 yilhk tek parti yonetiminin
yipranmi§hgi ile ikinci parti durumuna dii§erken; Hindistan Kongre
Partisi, Duverger'nin deyimiyle "Egemen Parti" niteligini ve iktidan
korudu. Hatta, Nehru ailesinin (Pandit Nehru, kizi indra Gandi, to-
runu Rajiv Gandi...) iiyelerinin bnderligi biiyi.ik bl<;iide siirdii ve reji-
min istikrarmda rol oynad1.
"Ur;iincii Diinya" iilkeleri i<;inde patlamenter sistemi deneyenler,
bu iki istisna di§mda, ya zamanla rejimlerinin sivil veya ask~ri dik-
tat6rliiklei:e ya da ba§kanhk sistemine dbni.i§tiigiinii gbrdiiler. Latin
Amerika iilkeleri ise, zaten ABD rejiminin etkrsi altmda kalatak,
dogrudan ba§kanhk sistemini denemekle i~e ba§lami§lardi. Bu iilkelerin
toplumsal bzelliklerinin·ve demokratik kiiltiir yoklugunun, parlamenter
sistemden <;ok ba§kanhk sistemine yatkm oldugunu sbylemek yanlu~ ol-
251
maz. Ama bu tlir i.ilkelerde, ba~kanhk sisteminin yi.iri.itmeye istikrar ka-
zandmna ~ansmm daha bi.iyilk olmasma kart;iiltk, i.ilkecleki siyasal
c,;ah~mayt sertletitirme ve dikta egilimlerini arttlnna gibi bir dkisi ol-
dugu da yadsmamaz.
Kcmalist model, (izellikle Ortadogu ve Afrika ulkderi i.'tzerinde et-
kili olurken, Latin Amerika i.ilkeleri i.izerinde de Mcksika modeli etkili
oldu. Toprak refonnuna ve i~c,;i sendikalanna iinem veren bir batikanhk
sistemi olarak Meksika modeli, muhalefeti bogmamakla birlikte, Hindis-
tan'daki gibi bir "Egemcn Parti"ye dayamyor. Kurumsal Dcvrim Parti-
si'nin ismi bile, geri kalmt~ i.ilkelerin ikili ve c,;di~kili gereksinrnesi olan,
hiZlt degi~me ile birlikte istikran c;agn~tmyor. Ki.iba 'daki Castro dev-
riminin (izellikle ba!ilangtc; ytllanndaki ba11ans1 ve c;ekiciliginin, Mek-
sika modelinin Latin Amerika'daki etkisini bir (ilc;i.id(~ azaltttgm1
s(iyleyebil i riz.
Geri ka!tm~ i.ilkelerde ba:;kanl1k sistemine daha c;ok rastlanmasmm
en onemli nedeni, parlamenter sistemin siyasal istikran zorla~hr­
mastdtr. Ulusal bi.iti.inli.igi.i heni.iz yeterince saglayamamt~i, htzlt toplum-
sal degi~me nedeniyle geleneksel yapt c;<ikerken, ztthklann, c;eli~kilerin,
b<ili.inmelerin arttlgt, eski ile yeninin yan yana ya~adtgt ve eski ile yeni
arasmda bocalayanlann c;ogunlugu olu~turdugu bir ortamda, aym par-
tinin uzun s(lre c;ogunlugu korumast kolay degildir. Koalisyonlann ge-
rektirdigi uzla~ma ve ho§gbru ah§kanltgt ise, heni.iz bu gibi i.ilkelerde
yerle§rnen1i!ltir. <;unki.'t bunlar, ya~anarak, hata yaptlarak, zaman
ic;inde edinilen ahtikanhklardtr. Oysa ba~kanhk sistemi yi.irutme or-
ganma istikrar ve otorite saglar.
ister parlamenter, isterse ba!ikanhk sistemi aracthgtyla olsun, dc-
mokrasinin -kaba <;izgilerk de olsa- uzunca sure uygulanabildigi
Tiirkiye, I-Iindistall, Meksika, $iii, Arjantin gibi Ltlkeler, diger geri kahm~
ulkelere giire daha fazla geli~mi§lerdir. Demokrasinin tumuyle
ba§ansiz oldugu i.ilkeler ise, ekonomileri temelde tanma dayalt olan, ya
hie; ya da <;ok az sanayile~mi§, ni.ifusun ezici c; ogunlugunun k1rsal ke-
simde oturdugu i.ilkderdir. Bu stmfa giren i.ilkelerde, yalmz ekonomik
yapt degil, toplumsal yapt da demokrasiye elveri:jli degildir.
Ulusal Birligin yeterince saglanamam1~ oldugu bu i.ilkelerdeki
toplumsal Cizelliklerin demokratik sistemle bagdai'jmayan yanlanm
Erhan Koksal §iiyle strahyor: "Siyasal ve toplumsal e~itsizlikleri
i(,'eren, babaerkil davrant:;;lan destekleyen, otoriter siyasal yaptlan ko-
252
Eskikitaplarim.com
lay/Jklrz kabul eden, cz1 az111dan /Jo§garii ilc kar~1lat;an, ulusal-lllllwksal
i(;CfCIICksc/, ki:]isc/, o/a,~!llll:isfii otorite/ae de,~er
Oforitcdcn I,'Ok, karizlllafik,
vcren, hat/a /!iiyiik vc /10~ iuan\:/amz devil'/ yiinctimindc elkili o/abild(~i
bir dc,~crler sislc111i ... "
Dcnwkrasi, insan onuruna en uygun rejim olmakla birlikte, kurul-
mast ve yai'jatdmas! hi<; de kolay olmayan bir rejimdir. 1929 buyi.ik
dLmyil ekonomik bunah1m gibi c;alkanttlara, geli~mi§ Ltlke demokra-
silerinin bile clilyanamadtgt ve ytkllarilk, yerlerine actmastz baskt re-
jimlerinin kuruldugu giiziini.ine almtrsa, az geli§rnifi l!lkelerin az ge-
li*mi::i dt•mokrasilerinin bunahmlar kar~1smdaki dayanakstzhgmt do-
gal kaqtlamak gerekir. (Ttpkt, bL1yukleri nezle eden bir sogugun, c;o-
cu klarm zatiirre olmalan sonucunu dogurabilmesi gibi ... ) Demokrasi,
geli'imi~ i.ilkelerde dogal ko:?ulbrda, neredeyse kendiliginden olu~­
mu!iken, geri kalmt~ i.ilkelerde "sera"larda yeti§tirilmektedir. Bu nedenle
de, ya~iamas1 ve geli~mesi i<;in, giderek dogal ortamla buti.inle~mesi ic;in,
ayn bir iizen giistermek gerekir. Bunahmli diinemlerde, ko§ullann zor-
luklannt ve ki5!ilerin gunahlannt demokrasiye baglamak yanhfihr.
c) Tek Partili Rejimler
Ratdt iilkeler iincl~ sanayi devrimini Yil~adtlar, kitlesel egitim son-
radan geldi. Oysa Ocii11cii Diinya i.ilkelerinde, tersine, i'ince zihinler
de;~i~iyor, maddi c;evredeki dq~itjmder arkadan geliym. Maddi ko§ullar
ag1r degi§tigi halde, manevi kos,ullar htzh bir degi§im gec;iriyor.
Celis,mi~ iilkelerde olup bitenleri izleyen, onlarclan etkilenen insanlar,
kendi i.'llkelerindeki ko!jullarm istekleri i.il<;i.isunde iyilefjrnemesinden ra-
hatstz ve mutsuz oluyorlar. Ba:jka bir deyi~le, ekonomik kalktnma top-
lurnsal uyam~m gerisinde kaldtgt, toplumsal di.izen yarathgt beklentile-
ri kar~tlayamadigl i<;in, dogan huzursuzluklan basttrmak, patlamalan
iinleyebilmek, insanlan daha azma raZJ edebilmek ic;in, bask1 rejimleri
kil<;tntlmazla~abiliyor.
Roger-Gerard Schwartzenberg' in de' vurg~Iladtgt gibi, geri kal-
mi:j i.ilke rejimlerinin -baz1 istisnalar dt~tnda- ii<; <1nemli iizelligi var:
Tck parti, ki~isc/ iktidar vc bas/o.
Orta simf guc;lendikc;e, dernokrasinin ya§ama :jilt1SI artar. Ezilmi~,
<;1karb.nm savunmak i<;in yasal olanaklardan yoksun kalm1~ bir i~<;i
SJnifl, komi.inizrhe ll'mel olu~turur. Oysa geri kalmtti i.ilkelerin c,;ogunlu-
gnnda, ne birinci duruma rastlamr, ne de ikinci. Demokrasiyi kurama-
253
yan bu ulkelerin, Leninci komunist tek partiye daya!t bir rejim
olu§turmalan da zordur. ((:in, Vietnam, Kambor.;ya ve Kiiba rejimleri, bu
modele bir (Jl<;ude yakla~makla birlikte, bzel ko~ullarm i.iri.ini.idur.
<::in' de ve Vietnam'da, daha <;ok kirsal kesime dayanan komunist parti-
ler, ulusal kurtulu~ sava~1 ile, Ki.iba'da ise, tum ban~<;! yollan tJkayan
bir diktatbre kar~1 mi.icadele ile bi.itiinlef?erek iktidar oldular. Kambo<;
rejimi ise, i<;teki evr!mden <;ok, d1~ etkilerin i.iri.intidur.)
Geri kalm1~ ulkelerde rastlanan tek parti modelleri, daha <;ok Ke-
malist tck partidcn etkilenmi~ olmakla birlikte, yerine gore fa~ist ve baz1
durumlarda komunist tek parti 6zelliklerinden de esinlenmi:jlerdir. Ama
buradaki tercihler, ybneticilerin kif?isel egilimlerinden <;ok, Ulkelerinin
ko~ullarmm sonucudur.
Siyasal bagimsJz!tgm kazamlmasmdan sonra, geri kalmlf? iHke-
lerin iinemli bir kesiminde, iki ya da <;ok partili demokrasi denemeleri
yaf?andJgmi daha 6nce de belirtmi~tik. Ama ekonomik ve toplumsal
atJ!tmlardaki ba~ansiz!tklar ve uyanan beklentilerin kar~?ilanama­
masJ sonucunda: dogan di.i~ kmkhg1, kendisine yikilacak hedef olarak,
<;ok partili sistemi se<;mekte gecikmemi~tir. Siyasal bagimsizhkla bir-
likte dogan il!?lfl iyimser beklentilerin ger<;ekle~memesi, k1sa zamanda
siyasal sisteme baglannu~ ve tek parti yiiniinde h1zh bir geli~me ortaya
<;Ikmi~tlr.
Tek parti, bu ulkeler a<;JSII1dan, bir yandan ulusal bi.Hiinle§me, bir
yandan da ekonomik ve toplumsal <;agda§la§ma arac1 olarak gbrUI-
mii~tiir. Heniiz bir ulus olu~turamamJ§ olan bu toplumlarda, <;ok partili
sistem, kabile ve a§iret biiliinmelerinin, etnik ve baz1 durumlarda dinsel
farkiliklann, partiler aracihg1 ile yans1masJ tehlikesini getirmi~tir.
Toplumun daha ulusla~madan b6lunmesi ve hatta -baz1 durumlarda-
daha ki.i<;i.ik devletc;:iklere aynlmas1 olasJhgi ortaya c;:Ikmi~tlr.
(:ad llerici Partisi'nin 1963'deki gene! kurulunda Tombalba-
ye'nin sarfettigi §U s()zler, tek partinin nasli modernle~me arac1 olarak
g6rtildi.igunti c;:ok iyi yans1hyor: "Dcvam eden gelit;me, tiim enerjilerin
bir araya gelmesini vc herkesin aym hedefte birle!Jmcsini gerektirmekte-
dir. Tek parti, bu alanda, lzarekete gcr.;irici bir giir.; olarak, temel bir ro/ oy-
nayacaktzr."
Daha iince de vurguladig1m1z gibi, c;:ogulcu siyasal sistem, c;:ogulcu
toplumsal yapmm bir uri.ini.idi.ir. Tekilci bir rejim, <;og~lcu bir yapmm
254
Eskikitaplarim.com
iizerinde s1kmti yaratJr; tJpk1 iki ayak!t bir insanm, tek pa<;ah bir pan-
talonla yiiri.imesi gibi ... Ama toplumsal i~b6liimiiniin yeterince geli~­
medigi, toplumun c;:ogulcu bir gorliniim kazanmad1g1 durumlarda, siyasal
c;:ogulculuk gereksinme olmaktan c;:Iklp, yapay bi'lliinmelere de neden
olabilir. Lenin, tek sm1fh -yani s1mfs1z- toplumun hedeflendigi Prole-
tcrya Diktatorlii,~iinde, tek partiden fazlasma gerek olmadJgmi di.i~i.i­
ni_irken, kendi ic;:inde tutarhydL Geri kalmi§ ulkelerin <;ogunda· ise,
simflararasJ c;:eli~kilerin belirginle§medigi, uzla~maz toplumsal c;:eli~­
kileri olan toplumsal suuflann heniiz ortaya <;Ikmad1g1 gerekc;:esiyle,
birden fazla siyasal partiye gerek olmad1gl gi'>ru~une yaygm olarak
r,lstlamyor.(Benzer bir giiri.i~, cumhuriyetin ilk y1llannda KADRO
Dcrgisi etrafmda toplanan bir grup aydm tarafmdan Turkiye'de de
savunulmu§tu.)
Geri ka!Jm~ iilke tek partileri, yap1 olarak komunist ve fa§ist tek
partiden c;:ok kemalist tek partiye daha yakmd1r. Bu partiler, oncii ve
<l§lfl disiplinli sec;:kin bir kitleye degil, olabildigince yaygm halk yi-
gmlanna dayanmaya <;ah~1rlar. <::unku ama<;, itici bir gii<; olu~tur­
rnaktan .;-ok, iinderin otoritesini guc;:lendirmek ve ona destek olmakhr.
Olkede var olmayan demokrasi parti i<;inde de yoktur. Parti i<;i sec;:imler,
iiyelerin yukanda saptanan adaylan onaylamalanndan oteye anlam
ta?HTI<lzlar. Partideki degi~meler tabandan degil, tavandim kaynakla-
nan kararlar sonucu ortaya c;:1kar. Tavanda egemen olan da, genellikle
tek bir ki~idir.
Bu yap1daki bir tek partiye dayah rejimin, otoriter olmas1, bas-
kici olmast ka<;-Jmlmazd1r. Dstelik i~bbliimuni.in yeterince geli:;:memesi
;;onucu, toplumsal i~lev ve yetkilerin belirli kurum ve ellerde toplanrm~
bulunmas1, rejimin bu bzelligini gi.i<;lendirmektedir. Ulusal birligin
saglanmas1 ve ekonomik-toplumsal geli~menin hizlanmas1 ic;:in, giic;:IU bir
merkezi otoritenin varhg1 da, <;ogunlukla bir iin ko~ul gibi gbrun-
mektedir. Bu durum, Avrupa 'da feodal beyliklerin yikilip ulusla devle-
tin kurulmas1 a~amasmdaki "mutlak krallzk" rejiminin varolu~ nedenine
benzetebiliriz. iktidann derebeyler arasmda payla~JldigJ bir toplumun
ulusla~abilmesi ic;:in, iktidann tek elde topland1g1 bCiyle bir a~amadan
ge<;mesi herhalde ka<;Jmlmazdi.
Tek parti diktatiirlukleri, c;:ogunlukla, yasama meclisinin, sec;:im-
lerin -anlamlanm biiyi.ik bl<;lide yitirmi§ olmakla beraber- korundugu,
sivil diktatlirli.iklerdir. Oysa Dc;:unci.i Di.inya'nm askeri diktatiir-
255

luklerinin, bu tlir anayasal kurumlara, gbri.ini.i~i.i kurtarmak i<;in sayg1
gi)sterdikleri durumlar istisna say!labilir. Bunun nedeni ise, askerlerin
sivillere duyduklan gi.ivensizlik ve ki.i<;i.imsemedir; askeri diktator-
li.iklerin amac1, kan~Ikhg1 ve ri.i~veti onleyip, etkili bir yonetim kurmak,
ulusal bi.iti.in!Ugi.i saglamakhr. Ama ya ordunun ba~mdaki ki~isel
<;eki~meler, ya da ozellikle Afrika'da gbri.ildi.igi.i gibi ast-i.ist <;eli~ki ve
<;eki~meleri, askeri iktidarm istikranm olumsuz yonde etkiler. Sierra
Leone ve Dahomey gibi i.ilkelerde, ilk darbeyi yapan general ve albaylar
yuzba~darca, yi.izba~Ilar da astsubaylarca devrildi. Gen<; i.ilkelerde,
darbe yap1p kendisini mare~al ilan eden <;avu~lara bile rastlandigmi
biliyoruz.
d) Askeri DiktatOrliikler
Geri kalnn~ ii/kelerde, sermaye sahipleri de, emekc;i kesimler de ye-
terince guc;li.i degildir. Bu iki temel simfm gi.ic;si.izli.igi.i, ordunun rejim
ic;indeki agtrhgmi ve daha bagimsiZ hareket etme olanagm1 arttmr. Or-
dunun toplumsal giic;ler dengesindeki onemi, geri kalmi:?hk Ol<;iisi.inde ve
bunahm d6nemlerinde daha da artar. Sivil se~kinlerin gi.ic;si.izli.igii,
asker se<;kinlerin onemini bi.iyi.iti.ir. Kar:?I koyacak, denge olu!?turacak
bir gi.ici.in ya da gi.ic;lerin yoklugu, askeri darbeleri ve askere dayah re-
jimlcri kolayla!?hnr. Gi.ic;li.i partilerin, sendikalarm, derneklerin, etkili
ve bagimsiz kitle ileti~im arac;lanmn bulunmayujl kar~1smda, iyi
6rgi.itlenmi!? tek gi.i<; olarak, ordunun ag1rhgi <;ok artar. 1985 ydmda
dunyada va_r olan 56 askeri diktatorliigi.in hepsinin de geri kalmi!? ya da
geli~mekte olan iilkelerde bulunmas1 bir rastlanh say!Iamaz.
Olkenin geli~me di.izeyi yi.ikseldikc;e diktatC>rli.ik tehlikesinin azal-
digmi, ama ti.imden yok olmadigmt biliyoruz. Buna kar~1hk, geri kal-
mt~hktan kurtulmu~ iilkelerdeki diktat6rli.igi.in askeri olma olasihgt yok
denecek kadar dii!?iikti.ir. <;i.inkii bu i.ilkelerde temel simflar gi.i<;lenmi~,
toplumun <;ogulcu yapiSI ic;inde silahh kuvvetlerin ag1rhgi gi)receli ola-
rak azalmt~hr. Ne komi.inist ne fa~ist diktatorliikler, askeri diktatbr-
lukler degil, c;agda§ tek parti diktatbrli.ikleridir.
Siyasal sistem ve geli~me di.izeyi ne olursa olsun, ordu her i.ilkede,
bir tiir kendine ozgi.i bask! grubu olarak siyasal ya§amda agirhk ta~Jr.
Bu niteligi ile de, siyasal si.ire<;lere -azalan ya da artan olc;iilerde- etki
yapar. Ama ordu darbe yap1p dogrudan iktidara el koydugu zaman,
arttk sistem nitelik degi~tirmi~ demektir. Bu bnemli olay1 incelerken,
Eskikitaplarim.com
256
s1rayla ~u sorulann yamtlanm vermeye c;ah~acagtz: (1) Ordunun siya-
sa/ giicii nereden geliyor? (2) Askeri diktatOrliikler Jzangi ko~ullarda or-
taya pkzyor? (3) Askeri diktatorliiklerin yoniinii ve bit;imlenmesini hangi
etkcnler belirlcr? (4) Askeri diktati:irliikler nit;in ve naszl sollut;lalllrlar?
(1) Ordu, <;agda~ tnplumlarda, en iyi 6rgi.itli.i, en disiplinli, en
geli~mi~ silahlara sahip bir gii<;tlir. Sopalarla, hrmiklarla, kilu; ve ok-
larla saraylann basildigi, ~atolarm ele ge<;irilebildigi donemler geride
ka!mi~tlr. Modern bir ordunun kar~1smda, sivil gi.ic;lerin direnme ola-
naklan c;ok azd1r. Eger Birinci Diinya Sava~z s1rasmda Rus Ordusu
maddi ve manevi ac;1dan c;okmi.i~ olmasaydi, Lenin ve arkada~lannm
1917 Devrimi'ni gerc;ekle~tirebilmeleri -belki de- olanaksJZdL
<;:agda~ ordular gi.ic;lerini yalmzca silahlanndan degil, aym za-
manda tek merkezden ybnetilen, disiplinli 6rgi.itlenmelerinden ahrlar.
Askerlerin sivil i>rgiitleri ki.ic;iimsemelerinin ba~ta gelen nedeni budur.
Sivil kurum ve kurulu~lann lac;kala~tlgi bun,ahm donemleri, askerlerin
disiplinli ()rgi.iti.ini.i bir kat daha onemli k1lar.
Ordu, gerek maddi giici.i ve disiplini, gerekse i.ilke bagimsizhgmm
bir simgesi olarak, aym zamanda moral bir gi.ice de sahiptir. Bu moral
gi.ic;, halkm ona duydugu sayg1 ve giivenden olu~ur. Tarihsel evrime ve
i.ilkenin ic;inde bulundugu ko~ullara bagh olarak, bunun diizeyi iilkeden
i.ilkeye degi~ir. Ama ABD gibi, demokratik gelenekleri oldukc;a gi.ic;li.i
iilkelerde bile ordunun yadsmamaz bir ag1rhgt vardtr. Ulusal savun-
madaki ba~ans1 ve ic; siyasetteki yipranmami~hgi bu onem ve ag1rhgi
arttmrken, sava~lardaki yenilgiler ve ic; siyasete fazla kan~manm ver-
digi y1pranmalar olumsuz etki yapar.
Sonuc; olarak, S.E. Finer'e kahlarak ~u spruyu sorabiliriz: "Ordu
tiim sivi/ giit;lerden yiiz kat dalza iyi orgiitlenmi~ olduguna ve modern si-
lahlara sa/zip bulunduguna gore, askerlerin nit;in bazen siyasal. ya~ama
karz~tzklarmz sormak yerine, nit;in her zaman karz~madzklarzm ara:jllrmak
daha dogru olmaz mz?"
(2) Bir orduyu siyasete dogrudan karz~zp, siyasal iktidara e/ kay-
maya iten nedmler, o ordunun geleneklerinden kendini algilayi~ bic;i-
mine, sivil kurumlann durumundan i.ilke ekonomisinin durumuna kadar
birc;ok etkenle bagJm!Idir.
Ordunun hangi tarihsel ko~ullarda dogdugu onemlidir: Baz1 ordu-
lar, Senegal' de oldugu gibi, eski somi.irgeye siyasal ba~msizhk verilme-
257
sinden sonra kurulmu~tur. Baz1 ordular, Cezayir'de oldugu gibi,
bagimsizhk sava::ji i~inde olu~mu::jlardJr. Baz1lan ise, Sovyct Rusya 'da
oldugu gibi, bir parti tarafmdan f>rgutlenmi::jtir. Gf>rece gen~ sayabi-
lecegimiz bu ordulann devlete ve sivil kurumlara bak1~ a~!lan ara-
smda baz1 farkhhklar olmas1 dogald1r. O~uniin de gelenekleri henuz
olu::jmami~hr; ama i~lerinde sivil iktidara en sayg!lJsi, elbette ki, bizzat
bir sivil gu~ tarafmdan bi~imlendirilmi~ bulunan "Ktzli Ordu "dur. F:ger
bagimsJzhk hareketine ya da devletin kurulmasma siviller f>nciilii.k et-
memi~lerse, gen~ bir devlette, askerlerin sivil iktidara saygtsJm sagla-
mamn ~ok kolay olmadigmi sbylemeliyiz.
Osmanlt Ordusu, tarihinde baz1 ayaklanma giri~imleri bulunmak-
la birlikte, merkezi iktidara sayg1 geleneginin bulundugu eski bir or-
duydu. Buna kar::jihk, gen~ curnhuriyetin kurulmasmda da, dayamlan
temel gu~tu. Kendi ba~komutam ve silah arkada~lannm iktidan dev-
raldiklan andan ba~layarak, sivil iktidara sayg1 gelenegini yaratacak
sure~ler harekete ge~ti. Eski uzun ge~mi!:li bu egilimi kolayla~tmyordu.
(Sivil iktidarlann ve sivil kurumlann bmurleri ne kadar uzun olursa,
askerlerin siyasete dogrudan kan~ma egilimleri o f>l~ii.de azahr. Dar-
beler sikla::jhk~a, askerin siyasete dogrudan kan§masi da bir tur gele-
nek olu§turmaya ba§lar.)
Bagimsizhk ya da ulusal davalar i~in di§a kar§I verilen savafJlar-
daki ba~an ya da ba§ansizhgi da, askerlerin i~ siyasete yi.)nelik ilgile-
rinde f>nemli ag1rhk ta§Ir. Ba§anh bir lsrail Ordusu, gucunii.n ve top-
lumdaki saygmhgmm bilincindedir. <;:ok f>nemli nedenler bir araya
gelmeden, i~ siyasete girerek y1pranmayi elbette ki istemez. Ama yenik
ve ezik Arap Ordulan i~in durum farkh olmu§tur. DI§ dii.::jmam yene-
meyenler, i~te di.i§man aram1~lar (bmegin komunizm), baz1 durumlarda
ezikliklerini i~ dii.§mana kar§I gidermeye ~ah::jiDI§lardu. Kara Afrika'da
yaygm oldugu gibi, di§ta hi~ sava§ vermemi§ ordular ise, baz1 durum-
larda gu~lerini i~te gosterebilmek firsatmt.ele ge~irmekten memnun ola-
bilirler.
Ordular, yap1lan ve i§levleri geregi, ulkenin bagnnsizhgma, her
§eyin bir duzen i~inde yurumesine ve ulusal biitii.nlugun korunmasma
onem verirler. Kendi i~lerinde onem ta§Iyan ve i§lerin yuri.imesi i~in
f>nko§ul olan disiplinin, sivil ya::jamda da i§lerin yurii.mesi i~in §art
olduguna inamrlar. i~teki geli§melerin ulkenin bagimsizhgmi ve ulusal
bii.tunlugu tehlikeye athgm1 dii.§ii.ndiiklerinde, darbe egilimleri ba§lar.
258
Eskikitaplarim.com
Sivil ya§amdaki duzensizlik ve disiplinsizligin yaygmla~mas1, bu
egilimleri gu~lendirir.
Kendi kendini yf>netemeyenler, ba§kalan tarafmdan yi.inetilmeyi
beklemelidirler. Ulke sorunlanm ~ozemeyecekleri izlenimini veren si-
viller, askerlerin i§e kan~masma ~agn ~1kanyorlar demektir. Halkm
siyasal partiler, yarg1 organlan, ilniversiteler, sendikalar gibi sivil ku-
rumlara o!an sayg1smm, bunahmdan sivil onder ve kurumlar ara-
CihgJy!a ~Ikdabilmesi umudunun azalmast ol~ilsunde, ordunun i~e
kan::jmast olasihgJ artar. Cumhurba§kam, ba§bakan, hukilmet ve yasa-
ma organmm saygmhg1 ozellikle onem ta§Ir. 22 $ubat 1962 ve 21 May 1s
1963 tarihlerinde darbe giri§imlerinin ba§ansiZhkla sonu~lanmasmda,
zamanm ba§bakam ismet inonii'niln gerek ordu gerekse sivil kurum-
lar gozilndeki saygmhg1 onemli rol oynami§hr.
Geri kalmi§ illkelerin ~ogunda tek parti ya da egemen bir partiye
dayah siyasal sistemlerin varhgm1 biliyorw:. Askeri rejimlerin
olu§masi a~1smdan, bu partinin giicii ile ordunun gilcil ve konumu ara-
smdaki denge onem ta§Ir. Meksika'daki egemen parti devletle butun-
le~mi§ ve onemli bir halk destegi sag!ami§hr. Tun us 'ta ve Hindistan 'da,
parti bagimsizhk S?Va§mdaki yerinden dolay1 ~ok saygm bir konum-
dadu. Bu durum, Cumhuriyet Halk Partisi a~Ismdan, 1970' li y!llara ge-
linceye degin, Tiirkiye i~in de g~erliydi. Yugoslavya'da da, Tito'nun
partisinin ~ok etkili bir iirgiitlenmesi vard1. Tum bunlar, ordunun siya-
sal ya§ama dogrudan kan§masmi ve ozellikle de askeri bir rejim kur-
masmi zorla§hran durumlard1r. Sivil di.izenin ba~ansizhgi ve anaya- ·
samn toplumda belirgin bir saygmhguun olmamas1, darbe ve askeri
rejim olasihgmi arttmr.
Fazla onemli toplumsal so~unlanmn bulunmadigl ve ozellikle de
sivil gi.i~lerin ordtqa ba~vurmama konusunda uzla§hklan ulkelerde
askeri diktatorluk kurmak ~ok zordur. Sikiyonetim ya da otoriter bir
sivil yonetim nedeniyle, ordu zaten etkili bir ey!em ve bask1 alanma sa-
hipse; bu durum da, ordunun saygmhgmm bu ~er~eve i~inde korunabil-
mesi ko§uluyla, darbe ve askeri rejim olasihgmi azaltabilir.
Orduda veri!en egitim, f>zellikle de subaylarm yeti§tirilmesindeki
oz ve bi~im, askerlerin sivil kurum ve kurulu§lara, i.ilkeyi yonetenlere
baki§ a<;Ilanm ve yakla§Imlarmi yakmdan etkiler. Demokratik bir sis-
terni ama<;layan toplumlann, bu konuya ozel birpnem vermeleri gerekir.
Sivi!leri kii<;i.imseyerek, askeri bir disiplinin sivil ya§amm di.izenlen-
259
mesinde de ge<;erli olduguna inanarak yeti§en gelecegin subaylan, aske-
ri darbelerin ve rejimlerin potansiyel giiciini.i nlu§turur.
Ordunun, kendisine kar§I koyabilecek bir gi.ici.in bulunmad1gmm
bilincinde olmas1 da, siyasete dogrudan kan~masmm (in ko~ullann­
dandir. Ordudan gelecek bir harekete gene ordu i<;inden ba~ka bir gi.ici.in
kar~I koymasi olasihgi caydmc1 bir etki yapar. Ama siiz konusu kar~1
gi.i<;, i.ilke i<;inden olabilecegi gibi, i.ilke d1~mdan da olabilir. Bi.iyi.ik dev-
letlerin dogrudan kan~mas1yla ba~ans1z kalan darbe giri~imlerinin is-
tisna olu~turdugunu di.i~i.inmek yamltiCidir.
Bu soylediklerimizden hareketle, ancak biiti.in ordunun giiri.i~ bir-
liginde oldugu darbelerin ba~<:mya ula~abilecegini sanmak da dogru ol-
maz. Alain Rouquie, askeri darbe ve rejimlerin laboratuvan nite-
ligindeki Latin Amerika deneyimlerini degerlendirerek ~oyle diyor: "En
kurumsal vc giihinii~te hemfikir miidahaleler bile, ancak kamuoyu ve
iizellikle ordunun_ kendisi, buna uzun bir siire hazzrlamm~sa, kusursuz bir
:;ckilde cereyan edebilir. Bumm tersi durumlarda, eylemde birligi
saglamak i9i11, belli iil9iide ~iddet gerekli olur... (:ogu zaman iirgiitlii bir
akzmz ya da sadece bir egilimi temsi/ eden bir a/t-grup, kendi diit;iinsel
yiintemini, yani ideolojisini zorla kabul ettirir. Biiylelikle eylemci bir
9ekirdek, kadrolarm tiimiinii kendi yanma 9ekebilir ve 'ideolojik-stratejik
zemini kendi yararma yeniden diizenleyerek egemenligini kabul cttirir."
Dlkenin genel durumundan ya da ordunun i<;inde bulundugu ozel
ko~ullardan dolay1 orduda ciddi bir huzursuzlugun varhg1, .siyasal
ya~ama dogrudan kan~may1 kolayla§hncJ bir etki yapar. Subay kesi-
minin 1960 oncesindeki ge<;im sikmtJlan ve sivil kesirn kar§ISmdaki
ezikliginin, 27 Mayts'a gidi~i kolayla§hran etkenler arasmda yer
aldigi soylenebilir. Bu durum daha sonra degi~ip tersine donrneye
ba~lami§, ordunun rejim i<;indeki etkisini yasal yollardan arthnci
l'mlemler, anayasalara kadar girrni~tir. (Tiirkiye'de 1960, 1971 ve 1980
mi.idahaleleri s1rasmda iilkenin i<;inde bulundugu bunahmlann ya-
rathgi huzursuzluklar da bu <;er<;eve i<;inde degerlendirilrnelidir.)
Ekonomik durumun, askerlerin siyasete kan~masmda ve askeri
diktatorliiklerin olu~umunda oynad1gi rol herkes tarafmdan bilinir.
Ama bu a<;Idan asil onem ta~Iyan oge, i.ilke ekonornisinin basit ya da
karma~Ik bir yap1ya sahip bulunmasidJr. Ekonominin geli§mi:;lik
diizeyi, askerlerin kolay kolay i<;inden <;Ikamayacaklan kadar kar-
ma:'?Ik bir yap1 olu~turuyorsa, kolay ve kestirme <;ozi.im hevesleri azahr;
Eskikitaplarim.com
260
olas1 bir darbenin de, ekonomik gi.ice bagimhhgi artar. Askeri darbele-
rin daha <;ok geri kahm~ i.ilkelerde ortaya <;Ik1~mdaki nedenlerden biri-
si de budur.
Ekonominin bir bunahm doneminde bulunmas1 ve bunahmdan
<;IkiimZISI i<;in kitlelerden istenecek kemer s1kmanm derecesi ()J<;iisunde,
askeri darbe ve diktat6rli.ik olasihgi artar. Ekonomik istemleri· k1smak,
grevleri yZ~saklamZlk, huzursuzlugun yZlratacagi toplumsal patlamalan
iinlernek, bir bask1 rejimi ile dZihZI kolayhk gibi giiriini.ir. Bir anlamda ge-
lir dag!lummn yeniden di.izenlenmesi demek olan boyle askeri dik-
tahirli.iklerden, genellikle emek<;i toplum kesimleri zararh <;Ikarlar. (Bu-
nahmdan <;Ikilmasi i<;in i:idenmesi gereken fatura iicretlilere kesilirken,
ekonominin canlanmasi i<;in i~verenlere odiinler verilmek zorunda
kahmbilir. 12 Eyliil rejiminde Tiirkiye'de de bciyle olmu~tur.)
Gcri kalmt~ iilkelcr, bu gerilikten kurtulmak i<;in bi.iyiik <;aba har-
cama dururnunda obn i.i.lkelerdir. Ekonominin bi.iyi.imesi i<;in yatmm
yapmak, yZltmm yapmak i<;in kaynak yaratmak gerekir. <:;:ok geri bir
ya~am di.izeyindeki kitleler i<;in, goni.illi.i tasarruf olanag1 yoktur. Oysa
YZ1hnm!Zira kaynak yaratmak i<;in kemerleri s1kmak zorunludur. Eko-
nominin geriligi <'il<;i.isi.inde, kitlelerden istenen ozveri de arta.t. Zorunlu
tZISZlrruf geregi, ister istemez pe~inden baskiyi getirir. 1960-70 y1llan
arZlsmda di:myZlda gbri.ilen 93 darbe ve devrimden 92'sinin geri kalm1~
i.ilkelerde ortaya <;Ikmasmm hayret edecek bir yam yoktur.
Geri kalm1~ i.ilkeler, ayn1 zamanda, ki.i<;iik varhkh bir kesimle
bi.iyiik yoksul t;ogunluk arasmda denge olu~turacak, Pierre Daba-
zies'nin deyimiyle "senlezi ger9eklefjtirecek" gi.i<;lii bir orta s1mftan da
yoksundur. Oysa Orta szlllf, askeri rejimlerin olu§acagi ortamm
bnlen.rnesinde iinemli bir i~leve sahiptir. Ornegin 19. yiizyilda ispanyol
ordusu, Frmzszz ordusundan daha liberaldi. Ama gi.i<;li.i bir ortZI s1mfm
bulunmZidigi ispanya'da ordu, yi.izyii boyunca bir<;ok kereler darbe
yZiptl. Bir anlamda, orta s1mfm bo~lugunu dolduruyor, kendisini onun
yerine koyuyordu. Buna kar~Ihk, biiti.in 19. yiizyil boyunca ve daha
sonralan, bir<;ok kez f!rsat <;Iktigt halde, Frans1z ordusu siyaset sahne-
sinde gi"iriilmedi. Hatta i<;inde sagCI'egilimler ag1r bast1g1 halde, solcu
hi.iki.imetler di:ineminde de gi:)revini aym sayg1 til<;i.ileri i<;inde siirdiirdii.
<:;:unki.i., Franstz Devrimi' nin iiri.inii olan gii<;lii bir orta s1mf vard1. Da-
bazies bu konuda ~oyle diyor: "Denzokrasilerin ba~langz9 diinemlerinde,
toplumdaki boliinmeler darbeler yaratabilir. Ama daha sonra gii9lii bir
261
orta szmf o/u§ztnca, ordu kz;;lasma doner ve kendisi de bu sznzfzn bir
parrasz of maya ba:;;lar."
Geri kalmt~ iilkelerin dnemli bir kesimi; bagtmstzhgmt yeni ka-
zanmi~, kabile ya~ammt geride btraktp heniiz ulusla§amamt~ olan
toplumlardan olwJur. Orgiitlii bir muhalefetin varhg1, bu gibi durumlar-
da, ulusa/ biitiinle§meyi zorla§tlran bir etken gibi ortaya c;:Ikabilir.
(Ama ulusla§ma si.irecinin geride kaldtgt ileriki a§amalarda durum ter-
sinedir. C,:tkarlan ve di.inya gi)rii~leri iktidardakilerle bagda§mayan
toplum kesimlerine orgiitlenme olanagmm verilmemesi, bu a§amaya gel-
mi§ olan toplumlarda ulusal biitiinle§meyi degil, boliinmeyi kolay-
la§hnr. C,:iinkii arhk tek boyutlu bir biitiinle§me degil, c;:e§itlilik ic;:inde
biitiinle§me olanakhdtr. Ne var ki, ordunun i§levi ve egitimi, bu gerc;:egin
kavranmasmt ve kabul edilmesini zorla§tmr.)
Geri kalmz;; toplumlar, heniiz yeterli bir ulusal kimlige sahip bu-
lunmayan toplumlardu. Ulusla§ma a§amasmJ geride btrakmt§ Tiirk top-
lumu benzeri toplumlarda ise, gec;:i§ donemi bunahmlannda "yeni bir
kimlik" arayt~I si\z konusudur. Her iki durumda da, "tek :;ef", kimligi
olmayan ya da kimligini yitirmi§ bir toplumda, kendi ki§iliginde bir
kimlik(1vererek, onemli "bir bo:jlugu doldurur. Otoriter-ataerkil aile
yap1s1 bu egilimi giic;:lendirir. Bu ortam, askere dayah rejimleri i:izen-
dirici bir etki yapar.
(3) Ulkeyi kimlerin y6nettigi, elbette ki bir siyasal sistemin nite-
liginin belirlenmesi ac;:1smdan i:inem ta§n·. Ama kimlerin yaphgmdan
daha i:inemli olan, ne yapttklandtr; hatta neyi, nasi! yaphklandtr.
Askeri diktati)rliiklerin de, kimisi ilerici kimisi tutucu, kimisi a§tn sert
kimisi yumu§ak, kimisi sivillerle i§birligine ac;:tk kimisi kapah, kimisi
h~i!ere dayah, kimisi kurumla§mtfjhr.
Askeri bir rejimle son bulan darbelerde iit; olaszlzktan si)z edebili-
riz: Ya darbeyi yapan tek bir komutandtr ve ordu onun emirlerini ye-
rine getirmekle yetinmektedir; ya darbe bir grup subaym 6nciiliigiinde
gerc;:ekle§tirilmi§tir; ya da, askeri ast-iist ili§kileri korunarak, ernir-
komuta zinciri ic;inde iktidara el konulmu§tur. Tek bir ki§inin veya bir
grup subaym 6nciiliigiinde yaptlan darbelerin, ozellikle iilkenin geli§me
diizeyi yukseldikc;e, giderek azald1gt si:iylenebilir. Tiirkiye'nin de ic;inde
bulundugu, geri kalnu~ i.ilkeler grubunun iist kesimindeki toplumlarda,
artJk ordu emir-komuta zincirini bozmadan miidahale etmeyi yegle-
mektedir. C,:iinku' boyle bir darbenin ba~an §anst c;:ok daha yiiksektir.
262
Eskikitaplarim.com
A~ag1dan gelen darbeleri ya§ayan komutanlar, gerektiginde kendileri
orduyu harekete gec;irmeyi daha uygun bulmaktadrrlar. Genellefjtir-
memekle birlikte, gene;: subaylann "ilerici" darbelerinin yerini, giderek
generallerin "tutucu" darbelerinin almakta · oldugu s6ylenebilir. Bu
modeli, iilke ic;:indeki egemen c;:evreler kadar, etki alam ic;inde bulunulan
d1~ giic;ler de tercih etmektedirler. Riski daha az, denetleme olanagt daha
yiiksektir. (Tiirkiye'de de, 27 May1s bir grup gene; subaym iiriinii idi; 12
Mart ve 12 Eyliil darbelerinde ise emir-komuta zinciri i§ledi.)
Asker iktidan ele gec;:irdikten soma da, iic; olastltk vard1r: Ya ikti-
dan dogrudan kendisi kullamr (Mzszr'da General Necip ve Albay
Cem'!l Abdiil Nasu darbesinde oldugu gibi); ya yiiriitmede siviller
btrakthr, ama Devrim Kormtta Konseyi ve Milli Giiven/ik Konseyi ben-
zeri askeri kurullarla, askeri mahkemelerle, son yetki ve denetim elde
tutulur (Irak'ta General Kas1m darbesinde, Tiirkiye 'de 12 Eyliil'de
oldugu gibi); ya da ordu, iktidan kendi sec;:tigi siviller araCiltgtyla kul-
lanmayr sec;er, geri planda kahr. Kendi ic;:inden c;:tkanlarm siville§erek
iktidan devraldiklan, bu gi.ivence ic;inde ordunun ki§lasma c;ekildigi
durumlar da iic;iinci.i olas1hk ic;inde degerlendirilebilir..
27 Mayzs'tan soma, ordu, siville§en general Cernal Giirsel'in
cumhurba§kam, sec;:imleri kazanamayan ismet inonii'niin (o da eski
general) ba§bakan olmasmdan soma ktfjlasma c;ekilmeyi kabul et-
mi§tir.
Latin Amerika ~da, ki§ilere dayah askeri diktatorliikler, giderek
yerlerini "biirokratik" askeri yonetimlere btrakhlar. Benzeri geli§me-
ler, diinyamn ba§ka bOlgelerinde ve bu arada Ortadogu'da da goriildu.'
Bir generalin komutasmda yap1lan darbelerde, ordu yetkilerini ona
devretmiyordu. Ama darbe ile ba§a gec;en general, iktidar olanaklanm
da kullanarak, ordu giiciinii kendi~ine baglt hale getirmeye c;:alt§tyordu.
Bir yandan "silahlz kuvvetlerin saygmlzgz ve refahz"ic;in biiyiik harca-
malar yap1yor, 6te yandan kendine bagh subaylarla ayn bir orgiit-
lenmeye gidip, ipleri elinde tutmak istiyordu. 1964 somasmda Brezil-
ya'da oldugu gibi, general-cumhurba§kanlarmm diizenli olarak iktidan
devralmalan ile, "ki§isel askeri diktatorliik"lerin yerini "kurumsal aske-
ri diktatorliikler" almJ§ oldu. Arhk iktidar darbelerle degil, ordudaki
komuta zihcirine uygun olarak, sirastyla el degi§tiriyordv.. Alain Rou-
quie'nin deyimi ile, b6ylece "askeri devlet" me§rulafjmaktaydt.
Askeri rejimlerin yi:iniinii ve bic;imini, iilkenin geli§mi§lik diize-
263
yinden, i<; ve d1~ desteklerin niteligine, ordunun yap1smdan ideolojisine
kadar bir dizi etken belirler.
Duverger'nin diktatorli.i.kle ilgili kuramm1 bir kez daha amm-
samakta yarar var: Geli~me di.izeyi yukseldik<;e, ordunun i.ilke yone-
tirnine el koyma olasihgmm azaldigmi, ama y6netime el koydugunda da,
bunun tutucu olma olas1hgmm arttJgmt s6yleyebiliriz. Geri kalmu;
ii/kclerde, askerlerin ulke yonetimine kan§malan olasihgi yi.ikselirken,
bu bam~manm ilerici nitelikte olma olas!ltgmm da yukseldigi one
si.iri.i.lebilir. <;:unki.i. ordu, c;agm gereksinmelerine ve bu arada c;agda~ tek-
nolojiye genellikle ilk ac;Iimi~ kurum olarak, toplumun geri kalmi~hktan
kurtulmasm1 ~iddetle ister. Eski kurumlan, eski yap1y1 koruyarak
<;agm yakalanamayacagmm bilincindedir. Ostelik, guc;li.i. bir savun-
mamn da ulkenin geli~mi§lik di.i.zeyine, ekonomik olanaklanna bagh
oldugunu bilmektedir.
Gene Duverger'den hareketle, Arjantin, Brezilya, Kuzey Afrika ve
baz1 Ortadogu i.i.lkeleri gibi orta geli§me di.i.zeyindeki ulkelerde de aske-
ri rejim olas1hgmm yuksek oldugu soylenebilir. Tarihinden gelen baZI
farkh ko§ullan bulun'an Tiirkiyc de, geli~me di.izeyi olarak bu grup-
tadir. Duverger'ye gore, bu gruptaki i.ilkelerde darbelerin ilerici ya da
tutucu olmast ic;in, a§ag1 yukan e§it §ans vard1r: "Bolluk oncesi
a~amasmm iist diizeyinde, toplumun r;agda:;la~mayz onlemek isteyen ke-
simleri, gerici bir tiranllk kurmak ir;in genellikle Jazla zayiftzrlar; ama biz-
zat toplumun yapzsz da, diktatorliigiin devrimci olmasmz engeller."
Leo Hamon, Latin Amerika 'daki askeri rejimlerle geli§mi~lik
diizeyindeki baglanhya, bir ba~ka a<;Jdan dikkati c;ekiyor: "Latin
Amerika 'da, bagzmszzlzktan sonra, 19. yiizylldaki zihinsel ve toplumsal
modernle:;me, ko:;ullan Avrupa 'nmkine yakla:;tmrken, yiizyzlm son una
dogru giderek daha az askeri darbe goriildii. Ama toplumsal tarih siiriiyor
ve Avrupa 'nm tamdzgmdan Jarklz sorunlar ortaya koyuyor; bugiin
Or;iincU Diinyanm sonmlan olarak adlandmlan cinsten. Denwgrafik pat-
lama, hzzlz kentle:;me gibi, ortaya pkan ancak r;oziilemeyen sonmlar bun-
lar. Ve bu sorunlarm yaratt1g1 toplumsal ':;ok'lar, 'toplumsal tu-
tarszzlzk' lar, siyasal miidallaleler ir;in askerleri yeniden llarekete ger;irici
nedenler olu~turuyor."
Leo Hamon 'a gore; askerlerin toplumda kokli.i. degi~iklikler yap-
mal an olanakh, ama <;Ok zor. <;:i.inku bu solun esiri olmadan saga kar~I
bir devrirn anlamma geliyor ki, toplumsal sorunlan iyi bilmenin yam
264
Eskikitaplarim.com
s1ra, halkm destegini saglamak i<;in -askeri disiplin dt§mda- ba~ka
etki yollan bulmay1 gerektiriyor. Bu konuda giisterdigi iki ba~anlt
iirnek ise Atatiirk ve Nasa.
NasJl ki, ordunun ti.i.miini.i.n aym siyasal baki§ a<;tsmi benimsemesi
olanaks1z isc, ordudaki yaygm ideolojinin ya da o ideolojiyi yorumla-
ma bi<;iminin 1:amanla degi§memesi de olanakstzdir. i~<;i ve i~veren
stmflanmn ideolojilerinde belirli bir si.ireklilik vardtr. <;:i.inki.i. onlann
i."tretim sistemi i<;indeki yerleri ve bu yerden kaynaklanan sorunlan bel-
li ve bir anlamda si.i.reklidir. Oysa asker ya da sivil, kamu gi1revlileri
i<;in aym ~eyi si)yleycmeyiz. Onlann sorunlan daha k1sa vadeli ve
dcgi~kendir. Olkenin i<; ya da dt~ ko~ullan degi~tiginde, o sorunlara
\i)z(im getireccgine gec;mi§te inandtklan ideolojiyi bir yana btrakip,
ba!?ka <;iizi.i.mleri benimseyebilirler. Bu gibi durumlarda, eger ideolojinin
adt degi~miyorsa, i<;erigi degi~ti. C)rnegin Tiirkiyc'de 27 May1s'1 ger<;ek-
le~tiren askerlerle, 12 Eyliil 'i.i ger<;ekle~tiren askerlerin Atatiirkr;iil iigii
aym bi<;imdc anlad1klanm l'me surmek zordur.
Alain Rouquie, "Solcu bir subay, solcu bir insan degildir" diyor.
Bo/iuya 'da so leu partilerin, bu ger<;egi, General Torres yonetiminde
ya~ayarak iigrcndiklcrini brnek olarak anlattyor. Siyasal alanda da,
ordunun strakjisine "algiladi,~l tchditler"in yon verdigini vurguluyor
ve ckliyor: "Ordular hirbir za111an ideolojiyle harekel eden ayglflar
dc.~ildir.Toplu/1/sa/ giirlcrden iizerkleqtiklcri iilriide, 'de,~i§ken ideoloji-
leri' vardn·." (Dt~ di.i.~manm bi.i.yttkliigi.i.ne inamldigi iil<;i.ide o toplumda
ordunun sivil gi.i<;lcrden bagimsJz hareket etme olasilijl;I artar.)
Arjautin'de 1930'daki fa!?ist egilimli ylizba::j!lar, 1943 ydmda
"i~ri yanllsl"albaylar olarak ortaya <;tktJiar. Do111i11ik'te 1963'te Juan
Bosch'un ilcrici hiiki.irnetini de, bir si.ire sonra, onun yerine ge<;mi!? olan
sagct hi.ikltrneti de deviren aym ordu idi. Brczilya 'da solcu gerillalan
bastmnada kullamlan i.inli.i. sago cgilimli para~i.it<;i.i tugay1, 197R'de de-
mokratikle~menin i)nciisi.i. olarak ortaya <;1kt1. Bu biiyi.i.k degi~iklikteki
en bi.i.yi.i.k rolii, dbrt y!ldan fazla bu birligin komutanl!gm1 yapan Ge-
neral Hugo Abreu oynami~ti. Hlmduras 'ta 1Y63'te kanh bir darbe ile
sagc1 diktatiirltlk kuran General Lopez Arillano, 1972'de bu kez
halkm destegi ile, reformcu, ilerici, sendikal iizgi.i.rli.iklere saygi11 bir
kimlikle iktidara geldi.
Geleneksel "sag-sol" aynmmm, askerlerin siyasal egilirnlerinin
belirlenmesinde her zaman ge<;erli olmadigmi sbyleyebiliriz. Askerlerin
265
siyasal tercihleri, belirli ideolojilerden <;ok, belirli kurumlara ya da be-
lirli olaylara yii~elik olarak ortaya <;1k1yor. Kralci-eumhuriyet<;i
aynm1 veya laik ile laik-olmayan aynm1, askerlerin siyasal tutum-
lannm belirlenmesinde, soyut baZI ideolojik degerlendirmelerden daha
ge<;erli olabiliyor. Askeri ya~amm kendine iizgu ko§ullan ve egitim
bi<;imi, sage1 ya da solu bir ideolojinin aynen benimsenmesine genellikle
izin vermiyor. Ornegin Fransa 'da 1900-1940 yillan arasmda milletve-
killigi yapmt!? olan askerlerin <;ogunlugu sagCI saY'hyordu. Gelenek<;i
ve milliyet<;iydiler. Ama solun iinerdigi toplusal reformlara, ekonomik
<;tkar gruplarmm temsilcileri kadar kar§l <;tkmtyorlardL
Ordunun temel i§levi yurdu korumak ve gerektiginde sava§maktlr.
lyi sava!?abilmek i<;in, astm uste tartl~mas1z boyun egmesi, tek bir kahp
i<;inde ki~iJikJerin geri plana itiJmesi, yani Slki bir disiplin onem!idir.
Farkhhklara, farkh tuturn ve davram~lara yer yoktur. Askeri ahlak
anlayt§l i<;inde, onur, eesaret, dayam~ma ve iizveri, en yuee degerleri
olu§turur. <;unki.i asker, gerektiginde lilmeyi giize alabilmek zorundadtr.
i~te bu ortamm i.iri.inu olan bir askerin, iizgur bir toplumdaki
boli.inmelerin, siyasal farkhhklarm, bir noktanm otesine gitmesini an-
laytp ho§giiri.i ile kar§tlamasl zordur. Demokratik, <;ogulcu bir toplum-
daki ordu, gene! <;Ikarlann unutuldugu, iizel <;tkarlann iin plana ge<;tigi
kw~kusunu ta§if. Askeri mantlk, di.izen mantlgtdtr; tek bi<;im, uygun ad1m
manhgtdtr. Oysa siyasal mantzk, ka<;milmaz olarak tUm farkhhklan
gi'lziini.ine alan, almak zorunda bulunan bir mantiktir. Askeri manhk,
farkhhklan ortadan kaldtrmak ister. Siyasal mantrk ise, 6zellikle de-
mokratik bir toplumda, farkhhklan kabul etmek ve olabildiginee
uzla!:ihrmak zorundad1r. Bu z1thktan dolayidir ki, askeri mantJktan
hareketle sivil toplumun sorunlanm <;iizmek ve hele demokratik bir
yiinetm bi<;imini ger<;ekle§tirmek adeta olanakstzdir. Demokrasi
ya!?antlarak bgrenilir, oysa orduda demokrasi ya~anmaz, ya~anamaz.
Darbeye ve askeri rejime iinei.ili.ik eden subaylarm sag ya da sol
egilimli olmalan, aralanndaki temel baz1 ideolojik benzerliklerin giiz-
den ka<;masma neden olmamahdtr: Solcu subay da, sagCI subay kadar
"dcvlct hayranz "d1r, devletin gi.i<;lenmesini ister. Soleu subay da, en az
sage1 subay kadar milliyet<;idir. Solcu subay da, sage1 subay kadar,
biili.inmelerden, kan~Ikhktan, disiplinsizlikten ho§lanmaz. Bir subay,
kiiklii bir toplumsal degi~imden yana olabilir; ama en koklu toplumsal
degi§ikliklerin bile, bir duzen ic;inde ve Ulke buti.inli.igunu tehlikeye at-
Eskikitaplarim.com
266
madan gen;ekle§mesi, onun i<;in de iin ko§uldur. Ordunun i§levinin ve
i!?leve uygun olan egitiminin dogal sonueu olan bu ortak ideolojik
iizellikler, iizellikle solcu subaylar a<;Ismdan iinem ta~1r. <;unku bun-
Jar, siyasal yelpazede saga dogru gidildik<;e sivillere de ters gelmeyeeek
iizelliklerdir. Ama gene aym iizelliklerdir ki, solcu bir subay ile soleu
bir sivilin uzla~masmt zorla§tmr.
Gclcnckse/ komutan, gene de, insanlan yi.inetme sanahm ogre-
nebildigi iil<;i.ide, siyasal bir nitelige sahiptir. Oysa gi.ini.imi.izi.in ileri
sava~ teknolojisi, teknisyen nitelikli, hatta bilim adamt nitelikli su-
baylan i)n plana <;tkanyor. Bu yeni uzman-subay tipi, geleneksel komu-
tand<m <;ok farkhd1r ve dolayisiyla da siyasal bir kolayhga sahip
degildir.
Bir ordunun siyasal egilimlerinde, elbette ki subay kesiminin
toplumsal ki)keni de (inem ta~Ir. Aristokrat ki)kenlilerin ybnetimindeki
bir ordu ile orta ve alt stmflara dayah bir ordunun olaylara yak-
la~tmmm farkh olmas1 dogaldtr. Ba~ta Ortadogu olmak i.izere, geri
kalmt§ i.il kelerde krallara kanll yapilan darbeler, genellikle aristokrat
hikenli subaylann uzakla~tp, ordunun daha halk<;I bir nitelik kazan-
mast sonucunu da verirler. Bu yeni yap! da, daha sonraki geli§meleri et-
kiler.
Subaylann yeti~tirilmesi dahil, ordudaki egitimin bi<;im ve i<;erigi
de, yaygm ideolojinin belirlenmesinde rol oynar. A~m kah bir disiplin,
belirli ideolojilerin uzantJsi olan yaymlan sokmamak, belirli ideoloji-
lerin yanda§l,mm sistemli bir bi<;imde uzakla§tirmak, askeri okullarda
ders verecekleri ideolojilerini g<iz iini.ine a lara k se<;mek, ordudaki olas1
ideolojik yelpazeyi bi.iyi.ik iil<;ude daralhr. $iii' de ordu, eumhuriyet-
<;iligi ve siyaset d1~1 olmastyla i.inli.iydi.i. 1965'ten sonra, "kontrgeril/a vc
if; dii$mana kar[jl sava:/' eg~timi gbrmi.i§ olan komutanlann etkisiyle
hava htzla degi§ti. Aym ordu, Allende'yi kanh bir bi<;imde devirerek,
Latin Amerika'mn en uzun iimi.irli.i ve basktet askeri diktati)r]i.iklerinden
birisini kurdu.
Allende'nin demokratik yollardan iktidara gelmitj olan marksist
ybnetiminin, darbe gelenegi olmayan bir toplumda, kanh bir bi<;imde
sonu<;lanmasmda iki iinemli bge rol oynad1: i<;te burjuvazinin, d1~ta
ABD'nin buyi.ik destek ve ()zendirmesi. Hi<; ku§ku yok ki, bu iki etken
olmadan, General Pinochet'nin kanh diktatorli.igi.i olu~amazdt. Ama
diktatiiri.in yapt!klannm her zaman bu iki destegin istekleriyle tam
267
uyu~mad 1 g 1 bir gerc;ektir ve askeri diktat6rliiklerin ()zelliklerinin
aydmlat!lmasi ac;1smdan da 6nemlidir. $ili'de 19~0'de kamula:jtmla~
bi.iyiik baku· madenlerini, askeri diktatiirliik Amenkan !jlfketlenne ~en
vermemi~tir. Devletin ekonomiden c;ekilmesini 6ng6ren ve bufJuvazmm
yaranna i~leyen modele kar~m, devlet harcamalan, askerler za-
mamnda, brut ulusal iiretimin yiizde 25!inden yiizde 30'una <;Ikmujhr.
~i.inkii ordu, ne elleri kollan serbest bagtmstz bir giic;ti.ir, ne de ic; ve d~~
destekc;ilerinin emrinde bir aygtt. Ordunun yi.irelimlen, bin;ok etkemn
bir bile!lkesi olarak ortaya c;tkar. ·
Ordudaki temel siyasal egi.limin tutucu ya da ilerici olmas1 !lU so-
runlarm yamtlanna da baghdtr: Kurulu diizen, tcmel sorularr ~ozme
umudu veriyor mu? '!;pksa Jarkll modeller, benzer ko:;ullarda ba~ka
iilkelerde dalw mr ba~a :ilr? 1968 yilmda Rio de Janerio'da yaptlan 8.
Ametikan Ordulan Genelkurmay Ba!ikanl,a n Toplanhst'nda ABD'yi
General Westmoreland temsil ediyordu. Daha 6nce Vietnam'da
ba~komutanltk yapmt~ olan generalin konullmasidaki ~u diml~ ~ikkati
c;ekmekteydi: "Dii~ kmkl1Xll1111 neden/erini kokiinden yok etmek r~m, top-.
Jumsal ve siltasal cephede verilecek miicade/e, dar an/amda askerr
miicadeleden ~!aha /lelirleyicidir." Latin Amerikal1 askerler . arasmda
giderek etki ynpan bu gbru~. ABD 'nin "sum/1 demokrasi"leri dog:udan
nskeri rejimlere tercih etme egilimi ile birlefiince daha da anlam ka-
zamyor.
Bertolt Brecht " Fa~ist, nwlzabbct tellalmm fahifieyi korumasr gibi,
it;c;ileri korudugunu one siirer" diyor. Oysa geri kalrnt!l iilkelerd~ ra~tla­
nan sagc1 askeri diktatorliiklerin hemen hic;birisi bu s1mfa gum1yor:
~agda§ askeri diktatorliiklerin c;ogunlukla ozel bir ideolojileri ve ye~t
bir me!iruluk temelleri yok. 12 Eyliil'de Tiirkiye'de de goriildiigii gi~1,
amac; eskisinden c;ok farkh bir siyasal diizen degil, "siyasetin yok edrl-
mesi". Ba!ita siyasal partiler olmak iizete, egemenligin kaynag1 olarak
hatk1alan bir me~ruluk temeli tiimden yadsmrmyor. Ama siyasetc;iler ve
siyasetin kendisi koti.i.leniyor. Kitleler siyasetten sogutulmaya c;ah§l~
hyor. Oysa nazi, fa~ist ve komiinist diktatorliiklerin c;ok farkh ve ken-
dilerine ozgii hirer me§ruluk temelleri aldugunu biliyoruz.
(4) Askeri diktatarliikler nirin ve IJaSll sonurlanzrlar? Bu sorun-
daki "nirin "in yamtlan, i<; ve du~ ko~ullardan, bir de ordunun yapl-
smdan kaynaklananlar olmak iizere, ii<; grupta toplanabilir.
Ekonomik ve toplumsal sonmlan rozmedeki ba~nsl, tiim diger rejim-
268
Eskikitaplarim.com
Jerde oldug u gibi, askeri rejimlerin de omiirlerini . uzahr. Sorunlan
c;6zmedeki zorluklar ve taplumda sivil <;dziimlere ybnelik umutlar
yaygmla§hgi 6lc;iide, askeri y6netimi siirdiirmek zorla~1r . $ili'de Ge-
neral Pinochet'nin askeri diktatorliigu, elde ettigi ekonomik ba ~ anlar
sayesinde, oldukc;a uzun bir siire varhgm1 koruyabildi. Ama ic; ve dt~
desteklerinde "demokrasiye donii§ zamamnm geldigi" egilimi gu<;lendigi
ic;in, sonunda "yumu§ak g e~i§" ka<;mtlmaz hale geldi.
Or§ etki, $ili'de askeri rejirnin olu§masmda da sonuc;lanm,asmda da
onemli rol aynarnl§hr. Ekonamik ve askeri ac;tdan d1§ yarduna.muhtac;,
bazt biiyiik devletlerle -i<; ve d~Jl giivenlik dahil- karma!ilk ili§kiler
ic;ine girmi§ alan geri kalm1!i iilkeler ic;in, her onemli adunda dt§ etkeni
hesaba katmak kac;mllmazdu. Eger i§birligi yaptlan, destek saglanan
iilkeler demakratik.ise, belirli sarunlann iiriinii alan askeri rejimler, o
sorunlan §U ya da bu bic;imde c;ozdiikten sonra gitmek zorunda
kahrlar. Aym i§levi sivil goriiniim albnda yerine getirebilecek bir rejim,
dl!i destekc;iler ac;ISmdan da daha az sakmcalar ta!lir. Geri kalmt§
iilkelerdeki askeri yonetimler, etki alanmda b'l,llunduklan d1!i giic;lerin
en azmdan "rrza "s1 olmadan kurulamayacaklan gibi, onlarm istekle-
·rine kar§l da uzun siire varhklanm ko:ruyamazlar. .
Askeri diktatorliiklerin sonunu getiren en onemli etkilerden birisi
de, do~dan ordulann yaprlan ve i§levleriyle ilgilidir. Hic;bir iktidar,
kendi ideolojisinin ~mdaki dii§iincelerden ho§lantnaz. Ancak de!Jlok-
ratik iktidarlar, farkh ideolojilere fiZa, hatta sayg1 gostermek zorunda
kahrlar. Askeri iktidarlarm ise, yap1lannm ve egitimlerinin sonucu
olarak, kendilerininkinden degi!lik 'gorii!llere ha§go:u ile bakmalan
beklenemez. Ama askeri iktidarlar kurumla§tp askeri devletlere dO-
n~tiikc;e, taplumda yasaklanan c;o~lculuk ordunun ic;inde geli!lmeye
ba§lar. Baz1 durumlarda -Latin Amerika 'daki c;e!litli orneklerde
goriildiigii gibi- hava, deniz ve kara kuvvetleri ayn siyasal partiler·
goriiniimii kazarurlar. Hatta aym kuvvet i<;inde, sag, solve arta kanat-
lar olu§abilir. Oysa sivil orgiit ve giic;ler arasmda 'gerc;ekle§tirilemeyen
bir uzla!imaYJ, ordu ic;inde gerc;ekle!ltirmek daha kolay ya da daha az
sanc1h degildir. (Rouquie, Fransa'da havacllarm cumhuriyet<;i ve si-
villere yakm olmasma kar!?Ihk, Arjantin'de a~m sagc1 egilimler
ta~1d1klarma dikkati c;ekiyor. Yaphklan i~e. kulland1klan silah ve
arac;lara, toplumsal kokenlerine, ic;inde bulunduklan i:izel ko~ullara ve
egitim farklarma bagh olan bu bollinmeleri a<;~klamak ic;in, tarihsel ev-
269
 rimi de gbz oniinde bulundurmak gerekir.)
Askeri siyasal sistemlerin hangi etkenlerin bask1s1 ile sona erdik-
leri kadar, nas1l sona erdikleri de iinemli. Hemen belirtelim ki, bir aske-
ri y<inetim ne kadar <;ok kan d6kmu~se, ne kadar <;ok bask1 yapm1~ ve
~iddet kullanml§Sa, sona eri§i de o bl<;iide s1kmhh ve sanCih olur. Oysa
halkm verdigi destek azald1k<;a, muhalefet gi.i.;:lendik<;e, rejimin varhgm1
surdiirebilmek i<;in bask! ve §iddete giderek daha <;ok ba§VUrmaSl
ka<;Jmlmazlq§tr. Bu gibi di.trumlarda "yumu$ak ger;i$'' olanakslzla-
§lrken, askeri rejimin sorumlularmm ·-bazen de ag1r bi<;imde- ceza-
landmlmalan giindeme girer. Hesap sorulmasmdan korkan askerler,
yonetimin yeniden sivillere terkedilmesinden <;ekinmeye ve bunu 6nle-
mek i<;in <;e§itli yollara ba§vurmaya ba§larlar. Sadece askeri rejim
suasmda i§kence yapm1~, siyasa!" ama<;.la "devleti kommak ir;in" cina-
yetler i~lemi~ olanlar degil, kapah rejimden yararlanarak <;e§itli yol-
suzluklara kan§ml§ olanlar da, siville§menin bniinde birer engeldir.
Alain Rouquie, Latin Amerika'da "kurumsalla§ml~ askeri hii-
kiimetler" arasmda siviller tarafmdan devrilmeye tek bir ornek g6s-
' terebiliyor: "Bolivya"da askeri cunta 1952 y1lmda halkm CO§kulu so-
kak gosterileri ile yJkild1ktan sonra, sivil iktidann ilk yaphg1 §ey, or-
duyu terhis edip, a·skeri kadrolarda biiyiik bir "temizlige" gitmek
olmu~tu. (Geli§mi~ iilkeler i<;in verilebilecek belki tek ornek ise, 1920' de
General Liittwitz ycinetimindeki askeri darbenin, Berlin'deki genel
grev sonucu iki giinde ba~ans1zhga ugrahlmas1 olay1d1r. Ama bu olay-
da, komutanlann <;ogunun darbeye a<;1k bir destek vermekten ka<;mm1~
olmalan da ku§kusuz biiyiik rol oynaml§hr.)
Askeri rejimin sohu<;lanmasmda ikinci bir model olarak, askerle-
rin gidip, kurduklan sistemin kalmas1 gosterilebilir. Ornegin yetkilerin
biiyiik ol<;iide devlet ba~kamna bagh oldugu ·bir "ba§kanllk sistemi"
olu~turulur ve o goreve de, askerlerin giivendikleri bir komutanm "si-
ville$erek" gelrnesi saglamr. Zamanla.da her "ba§kan", gorevini kendisi
gibi siville§mi~ ba~ka bir generale devreder. Biitiin bunlar olurken,
ordu perde arkasmdaki "koruyucu ve kollayzcz gii{' olarak devrededir.
Rouquie, "denetlenen ve baskz altmda tutulan r;ok partililik" ya da
"egemen bir askeri parti" ye dayah <;6ziimleri de ii<;iincu bir model ola-
rak degerl~ndiriyor. Burada toplurnsal gii<;ler dengesine gore olu~an bir
tertih soz konusudur. Eger askerler kuracaklan ya da kurduracaklan
partinin biiyuk ag1rhk ta~1yacagma inamrlarsa, bu onlar a<;1smdan
Eskikitaplarim.com
270
ku§kusuz en uygun se<;enegi olu§turur. Ama bunu saglayacak kadar
ba§anh olamam1~ ve yipranmi§larsa, denetim altmda bir <;ok partili
sisteme raz1 olmak zorunda kalabilirler. Turkiye'de 12 Eylii/'den
<;1k1~ta Amiral Biilent Ulusu'ya bir parti kurdurma istekleri ba~anh
olamaymca; General Kenan Evren 'in cumhurba~kanhg1 ve sm1rlan
daralhlm1~ bir <;ok partililik ile yetinilmek zorunlugu dogmu~, aym za-
manda General Turgut Sunalp'in kurdugu partiye de a<;Jk bir destek
veri!mi§tir.
27 Mayzs'tan sonra, ordunun k1~lasma <;ekilmesi i<;in, General
Cerna! Giirsel'in cumhurba~kam, gene eski bir general ve tarihsel
ki~iligi olan ismet inonii'niin ba§bakan, darbeye onculiik eden su-
baylann da "oliinceye kadar"senator olmalan gerekmi~ti. Daha sonra
genelkurmay ba~kam Cevdet Sunay, siville~erek cumhurba~kam
se<;ildi. 12 Mart 1971 darbesinde ise, gene!kurmay ba~kam Faruk
Giirler'in cumhurba~kanhg1, ancak partilerin aralarmda uzla~malan
sayesinde ba~ka bir eski askerin (Amiral Fahri Korutiirk) o goreve
se<;ilmesi ile onlenebildi. (Komutanlar arasmda bu konuda g6rii§ birligi
bulunmamas1, formiiliin uygulanmasm1 kolayla~hrd1.)
Baz1 istisnalan bulunmakla birlikte, askerler genellikle, bir ta-
kim giivenceler almadan iktidan terketmezler. Dstelik, geri kalm1~hk ya
da geli~me siirecinin ko~ullan nedeniyle, hi<;bir zaman da "geri
donmemek iizere" gitmezler. Butiin toplumsal kurumlarda oldugu gibi,
siyasal sistemler de, omiirleri uzad1k<;a gii<;lenirler. Zaman i<;inde bir
yandan aksayan yonleri duzelir, ote yandanda toplum kendilerine
ah~1r; uymap, sayg1 g6stermeyi dogal saymaya ba~lar. Oysa her askeri
darbeden sonraki yeniden diizenleme, bir tiirlii kurumla~amayan, istik-
rar kazanamayan bir siyasal ortam olu~turur. Her defasmda bir<;ok
~eye yeniden ba~lamak gerekir. Geri kalm1§ ulkelerde, iki askeri
yonetim arasmdaki sure uzad1k<;a, sivil gii<;ler arasinda -ozellikle
askerlere ba~vurmama, 6zendirmeme konusunda- uzla~ma egilimi
arthk<;a, sivil yonetim ve kurumlar o 6l<;iide gii<;lenir.
Duverger'nin deyimiyle; "Bir rejimin bilanr;osti sadece gerr;ek-
le§tirdikleriyle itegil, aynz zamanda yarattzgz tepkilerle olr;iiliir". Or-
negin, eger ltalya ve Fransa fa~ist diktat6rliikler dohemini ya~arm~ olma-
saydJ, her iki Ulkenin ag1rhks1z komiinist partileri, sava~ sonrasmm en
biiyiik siyasal gii<;leri arasma giremezlerdi. Gene Duverger'ye kahla-
rak, geri kalm1~ ve ozgiirliik gelenegi bulunmayan Ulkelerde, bask1 rejim-
271
lerinin bazen uzun si.irebilecegini soyleyebiliriz. Ama bu gibi durumlar-
da bile, rejimle bi.iti.inle§en diktatori.in i)li.imi.iyle bin;ok ~ey degi~­
mektedir. Avrupa 'nm en geri i.ilkeleri arasmda say!lan lspanya ve
Portekiz'in Franco ve Salazar diktati)rJi.iklerinden sonra h1zla demok-
rasiye ve 1hmh sola kaym1~ olu~lan elbette ki bir rastlanh degildi.
Ordunun tek tip<;i otoriter yaplSI, sivil ya§am1 di.izenlemeye uygun
olmad1gJ i<;in, askeri rejimler, bir tepki olarak, kendilerinden sonra ge-
nellikle istemedikleri gi.i<;lerin iktidara gelmesi sonucunu dogururlar.
Ornegin 27 May1s darbesi Dcmokrat Parti'yi iktidardan uzaklat~tlrml§tl
ama kapatJlan partinin ~,~zantlsl olan Ada/ct Partisi, k1sa bir sure ~o~­
ra, daha da gi.i<;lenmi§ olarak iktidan ele ge<;irdi. 12 Mart darbesmm
hedeflerinden birisi gene! olarak sol, ozel olarak da Cumhuriyet Halk
Partisi'nin sol kanad1yd1. Oysa darbeden sonra o kanat once partiye
egemen oldu, ardmdan da, yap1lan ilk gene! se<;imlerden birinci ~arti
olarak <;1kh ve uzun y1llardan beri ilk kez iktidara ula§tl. 12 Eylul den
sonraki ilk gene! se<;imleri ise, darbecilerin destekledikleri parti dq?;il,
darbecilerin a<;1ktan cephe ald1klan parti kazand1.
Alain Rouquie, askeri darbelerin laboratuvan sayilan Latin
Amerika i.izerindeki incelemelerinin l§lgmda, askeri rejimlerin, "lzemell
her zaman, bir gelir transferi ve toplumsal planda kartlarlll yerziden
dag 1t 1mz" sonucunu verdigini soyli.iyor. Yans1z bir siyasal hareket ola-
mayacagma, her askeri rejim de belirli toplumsal gi.i<;lerle i§birligi yap-
mak z~runda kalacagma gore, bunu dogal, hatta ka<;1mlmaz saymak
gerekir.
SE<;iLMi~ KAYNAKLAR
Ate~, Toktamt~. Demokrasi, Eser Matbaast: ista1~bul, 1976...
Baran, Pa\11. Biiyiimenin Ekonomz Polzt1g1, (<:;:ev. E. Gunc;:e), May Yaymlan,
istanbul, 1974.
Bums, Edward McNall. c,:agda;; Siyasal Dii;;iinceler. (<:;:ev. A. $enel), Birey veTo-
. plum Yaymlan, Ankara, 1984. . . .
Cern, ismail. Tiirkiye'de Geri Kalmz;;L.zj5m Tarzhz. Cern Yay1flevt, lsta~bul, 1973. .
Duverger, Maurice. Oiktatorliik Ustiine. (<:;:ev. B. Tanor), Donurn Yaymevi,
istanbu, 1965.
Ecevit, Biilent. Ortamn Solu, Kim Yaymlan, Ankara, 1966.
Emrealp, Sadun. Azgeli~nzi~lik ve Siyasal Yaptlar. B1rey ve Toplum Yay., Ankara,
1984. · '1 k
Feyziog1u, Turhan. Oemokrasiye ve Diktatorliige Oair, Istanbul Matbaar;:I 1 ,
istanbul, 1957!-
272
Friedrich, Carl. S. ve Brzenzinski, Zbigniew K. Totaliter Dikor/iik vc Otokrasi
(<:;:ev. 0. Onaran), Siy. il. Turk. Der. Y., Ankara 1964.
Gorbat;ov, Mihail. Sepnc Konu11111 ve Makaleler (<:;:ev. M. Co~kun) Arnac;:
YaymCJhk, Isl. 1988.
Gi;ize, Ayferi. Siyasal Dii$iii1Cc Tarihi, istanbul Hukuk Fakultesi Yaymlan,
Istanbul, 1982.
Giirbiiz, Ya§ar. Kar~lla$111'/na/1 Siyasal Sistemler, Beta Bas1rn Yay1rn, istanbul,
1987.
Hamon, Leo. Lc role extra-militairc de l'annee dans le tiers monde, PUF, Paris, 1966.
Koker, Levent. lki Fark/z Siya,;et, Ayrmt1 Yaymevi, ist., 1990.
Kiiksal, Erhan. Az Ge/i;;mi;; 0/kelerde Demokratik Rejim Uygulamas1, Teksir edilrni~
doc;:enc;:lik tezi, Ankara, 19Rl.
Lijphat, Arend. (:agda$ Dcmokrasi/er, (c;:ev. Ozbudun, Onulduran), Sanem Mat-
baaohk, Ankara, 1986.
Linz, Juan, J. Totaliter ue Otoritcr Rejimler. (<:;:ev. E.Ozbudun), Siy. ilirn. Turk
Der. Yay., Ankara, '1975.
Lipson, Leslie. Oemokratik Uygariik. (<:;:ev. H. Gulalp, T. Alkan), Turkiye i~ Ban-
kasi Yay., Ankara, 1984.
Mayo,Henry B. Demokratik Teoriye Giri$. ((,:ev. E. Kongar), Siyasi ilim. Turk Der.
Yay., Ankara, 1964.
Macpherson, C. B. Denwkrasinin Gm;ek Diinyas1. ((,:ev. L. Koker), Birey ve .To-
plum Yay., Ankara, 1984.
Moore, Barrington. Les origines sociales de Ia dictature et de Ia democratic. Maspero,
Paris, 1979), (Tr. P. Clinquart) ·
Pelikan, Jiri. Oogu Avrupa'da Sosyalist Muhalefet. (<:;:ev. M. H. Spa tar), Kaynak
Yaymlan, Istanbul, 1984.
Reich, Wilhelm. Fa;;izmin Kitle Rulw Arrlayt$1. ((,:ev. B. Onaran), Payel Yaymevi,
Istanbul, 1975.
Rouquie, Alain. .Latin Amerika'da Askeri Oevlet, (Baskiya Haz1rlayan: ~irin Teke-
li) Alan Yaymc1hk, istanbul, 1986.
Sander, Oral. Siyasi Tarih (iikraglardan-1918'e), irnge Yaymevi, Ankara, 1989.
Sanca, Murat. Siyasi Dii~iince Tarihi. Gerc;ek Yaymevi, istanbul, 1983.
Sartori, Giovanni. Demokrasi Kuram1. ((,:ev. D. Baykal), Siyasi 1limler Turk
Dernegi Yay., Ankara, 1971.
Soysal, Miimtaz. Anayasa Giri~. SBF Yaymli.m, Ankara, 1968.
Soysal, Miimtaz. Siyasi Du;;unceler vc Rejimler, Ders Notlan, Ankara, 1977.
Schwartzenberg, Roger-Gerard. Sociologic Politique. Edition-Montchrestien,
Paris, 1971.
. l?aylan, Gencay. (:agda~ Siyasal Sistem/er. TODAiE Yay., Ankara, 1981.
~?enel, Alaeddin. Siyasal Oii$iirzceler Tarihi. SBF Yaymlan, Ankara, 1982.
Therbom, G. Sermaye Egemenligi ve Demokrasinin Dogu~u (<:;:ev. $. Tekeli), V.
Yaymlan, Ankara, 1989.
Tunaya~ Tank Zafer. Siyasi Miiesseseler ·oe Anayasa Hukuku, Sulhi Garan Mat.,
Istanbul, 1969.
Wolfe, Bertram D. Devrim Yapan 0~ Adam (c;:ev. 0. Oskay), Turk Siyasi ilimler
Der. Yay., Ankara, 1969.
Eskikitaplarim.com
273
 ADDiZfNt ·

-A- Baykal(Deniz), 185,196

Bayraktar (Mehmet), 140
Abadan-Unat (Nermin), 182,196 Bellini (Gentile), 67
Abdiilhamit II., 114,171 Bernstein (Edward), 92, 96, rn, 100
Abreu (Hugo, General), 'JJD Birnbaum (Pierre), 163
Adorno (T.), 245 Blum (Um), 101
Afgani (Seyid Cemaleddin), ro. Bodin O'ean), 62
Aganbegyan (Abel),236,237 Booaparte.(NapoJem), 51
Aga$llan (MehmetAJi), 140 Bosch Q'uan), 265
Akarcab (Sezer), 26, 45, lfi2 . Bouthoul (Gastm), 162, 163
~{Yusuf), 115 Bozdat{lsmet), I4o
Alain, 78 Brandt (Willy), 221
Alkan (Ti,irker), 70 Brecht {Bertolt}, 268
Allende {Salvador), 267 Brinton {Crane), 156
. Almmd {Gabriel), 2'iO . Buda,.52
~ (5ma), 137, 140 Budiaf{Muhammtrl),61
An-Naim {Abdullahi Ahmed), 58 Burdeau (George;), 24,45
Arillano (General Lopez), 265 Burlce (BDnund1 211
Aristo, 199 Bums (Edward McNel1), 'Zl2
Aron (Raymood), 145
Asian~), 140 -C-
Atatiirk (Mustafa Kemal) 59, 67, 72, 113,
117, 120, 121, 123, 125, 126, 129, 130, Calvin, 50
131,135, 138, 139, 157, 159, 193,251, Camara (Helder), 52
265 Castro (Fidel), 29, 252
Atay (Hiiseyin), 140 Om {lsmail),14q '02
Atej{Totdarnq},22l, '02. O!arlesl, 210,211
Aybar (MeJunet Ali), 236 O!arles H., 211
Aydemir ~:Siireyya), 140 O!arlot (Monica), 185, 196
Aziz Jean, fll ClJafelet (Frm,;oil), 163
Aziz Paul, 49,50 Ote-Guevera, 161
A:D.z Thomas, 50, 62 Cohn-Bendit (Daniel), 45
Gmle {Augusle}, 117
-B- Coostant (Benjamin), 71,~, 81,.201
~ij (Muslafa),39, 45
Babeuf, 88 CotO'ean-Plerre1163
Baran (Paul), Zl2 Crenshaw (Marlha), 41, 43, 45
Batista,29 Cmnwel.l (Olivier), 30,210,212, 223
Bayar (<;eJal), 139

Eskikitaplarim.com
275
 -<;:- -F- Gokalp (Ziya), 116, 120 Krr~ak, <;:aglar, 141
Goze (Ayferi), 140,273 Kierkegaard, 107
<;:akotin, 181 Farrere (Claude), 117 Kili (Suna), 123, 126, 127, 141
<;:am (Esat), 1% Fatih Sultan Mehmet, 67, 71, 113 --H- Klaviya, 71
<;:andarh Halil Pa~, 113 Fethi Bey (Fethi Okyar), 123 Kolornb (KristoQ, 211
<;:ar 3. Aleksander, 115 Feuerbach, 89 Hallac-t Mansur, 65 Kongar (Emre), 127, 141, 163
<;:agatay (N~t), 64 Feyzioglu (Turhan), 226, 2'71. Hamon (Leo), 264,273 Kont Teleki Pal, 116
c;:~ (Arul), 140 Fichte,83 Hannson (Allan), 218 Korotic (Vitali), 234, 237
Fincano (Yurdakul), 140 Hegel,108 Korutiirk (Fahri), 271
-D- Finer (S.E.), 257 Heredot, 198 Kutlu (Haydar), 234, 1.36
Fi~k (Kurthan), 196 Hilferding (RudoJO, 249 Kiirk~ii (Ertugrul), 234, 238
Dabazies (Pierre), 261 Fourier (Olarles), 84 Hitler (Adolf), 36,52, 109, 135, 174, 179, Koker (Levent), 141,216,273
Dahl, (R.A.), 185 Franco, 107,227,239, 241,2'71. 180, 203, 241, 242, 243 Koksal (Erhan), 206, 252, 273
Dahrendorf (Ralph), 147 Franklin (Benjamin), 226 Hobbes (Thomas),32, 62
Darwin, 60 Friedman, 80 Hoodbay (Pervez), 141 -L-
Daver (Bi.ilent), 140, 182 Friedrich (Carl. S.), 273 Humeyni,162,234
De Tocqueville (Alexis), 77, BQ, 155, 202 Freud (Sigmund),37 Hiiseyinzade Ali Bey, 116 Lafayette (Pierre), 117
Debray (Regis), 45, 163 Fromm (Erich),34, 35, 36, 45 Lamartine, 117
Decoufle (Andre), 157, 163 Fuentes (Carlos), 234, 237 -1/t- Lancelot (Alain), 182
Deng Siao Ping, 238 Lassalle (Ferdinand), 94
Descartes, 107 -G- Ibanez (Blasco), 56 Lazarsfeld (Paul), 170, 189, 1%
Dicle (Atilla~ 196 tbn-i Haldun,60 Lenin, 32,45, 88, 91, 92, 101, 120, 159, 179,
Diderot,75 Galbraith, 23'7 lnceoglu (Metin), 182 180,229,230,231,233,248,255,257
Dornenach (Jean-Marie), 174, 182 Gandi (Mahatma), 162 !nonii (!smet), 139, 259,263, 271 Levi-Strauss (Claude), 248
Droz (Jacques), 140 Gandi (Indira), 251 !sa (Hz. !sa), 49, 51, 52,54, 63 Lijphat (Arond), 273
Duclos (Jacques), 140 Gandi (Rajiv),251 Linz (Juan].), 273
Durkheim (Emile), 48 Garaudy (Roger),55, 57, 59, 140 -J- Upset (Seymour M.),190, 196
Duverger (Maurke), 25, 45, 135, 163,223, Gasptralt (Krrnnh !smail), 115 Upson (Leslie), 273
224, 225, 250, 251, 264, 271, 272 Georgeon (Fran~is), 132 iamesli,211 Locke (John), 75, 200,201
Gorba~ov (Mihail), 232, 233, 235 236, Jaures (Jean), 92, 99, 100 Loti (Pierre), 117
-E- 273 Jefferson (Thomas),212 Lundberg-Schrag (Larsen), 182
Gurvitch (Georges), 1% Luther (Martin), 50
Ebu Halife, 65 Gutenberg, 68 -K- Luttwitz (General), 224, 270
Ecevit (Bi.ilent), 113, 220, 2'71. Gill~ (Cengiz), 45 Liiksernburg (Rosa), 92, 163
Eflatun, 106 Giller (tlhami), 58 Kaddafi,65
Emrealp (Sadun), 272 Gilloksiiz (Yigit), 140 Kalayooglu (Ersin), 1% -M-
Ergil (Dogu), 117, 140 Giirbiiz (Y~r), 273 Kant,108
Eryildtz (Semih), 140 Giirler (Faruk), 271 Kapani (Miinci), 169, 182 Macpherson (C.B.), 141,273
Engels, 89, 90, 91,-95,214,229 Giirsel (Cemal), 263, 271 Karleby (Nils), 104 Makyavel, 62
Evren (Kenan), 271 Gi.ivenir (Murat), 45 Kasun (General), 263 Malaparte (Gursio), 45, 163
Giibbels, 27, 174, 180 Kautsky (Karl), 98, 99 Mao Zedung, 45, 248
Keynes, 79, 237 Mardin (~rif), 70, 141
276
Eskikitaplarim.com 277
Martinet (Giles), 45 -P- Salazar, 107, 227, 272 Topuz (I-hfzi}, 45, 171
Marx (Karl), 48, 51, 85, 86, 88, 89, 90, 92 Sander (Oral), 213, 273 Torres (General), 265
94, 96, ':!8, 144,147,155,160,179,214, Paine (Thomas), 203 Sartori (Giovarmi), 177, 182, 273 Touchard (Jean), 74, 141
228, 229, 232, 237, 239, 240 Palme (Ola0, 218 Sanca (Murat), 100, 141,273 Tr~ki (Trotsky), 179,224,230
Mastre (Joseph de), 162 Papa Xll. Pier, 52 Sauvy (Alfred}, 172, 182 Tukidides, 199
Mayo (Henry B.), 273 Pareto (Vilfredo), 108, 148 Schelling, 107 Tunaya (Tank Zafer), 141, 273
Mitterrand (Fran~ois ), 240 Pascal, 204 Schopenhauer, 107 Tun~ay (Mete), 141
Montesqieu, 75, 76, 200 Pavlov, 181 Schwartzenberg (Roger-Gerard), 163,
Moore (Barrington), 273 Pelikan (Jiri), 273 253,273 -U/0-
Mosca (Geatano), 148 Perikles, 199 Sencer (Muammer), 141
Muhammed (Hz. Muhammed), 53, 55, 63, Petain (Mare§al), 239 Sencer (Muzaffer), 141 Ulusu (Billent), 271
64, 66,121 Pinochet (General), 107, 267, 269 Shaw (Bernard), 102 Ulw; (Sitki), 141
Musa Peygamber, 48 Pirelot (Marcel), 45 Sieyes (Emanuel), 76, 201 Uysal (Birkan}, 196
Mussolini (Du~e}, 109, 136, 180, 239, 241, Polkinghorne Gohn), 60 Sismondi, 86 Dnsal (Artun), 172, 182, 196
243 Poulantzas (Nikos}, 147 Smith(Adarn), fl:l,214
Powell, 250 Sokrates, 199 -V-
-N- Protagoras, 198 Sombart (Werner), 108
Proudhon (Pierre-Joseph), 87 Soysal (Miimtaz), 196, 273 Volkan (Varruk D.), 38,45
Napolyon, 132 Spencer (Herbert), 78 Voltaire, 74
Nas1r (Albay Cerna! Abdul Nas1r), 263, -R- Spinoza, 203
265 Stalin, 162, 203,231, 234, 236,237 -W-
Necip (General}, 263 Racavi (Mesut), 132 Stuart Mill Gohn), 78, 82,205,230,234
Nehru (Pandit), 251 Reagan (Ronald}, 237. Sunalp (Turgut), 271 Walesa (Lech), 178
Nietzsche, 108 Reich f'N.), 245, 273 Sunay (Cevdet), 271 Webb (Sidney), 102, 104
Robespierre, 77 Silleyman (Kanuni Sultan), 67 Weber (Max), 48, 51, 134
-0- Rocard (Michel), 93, 105, 141,220 Westmoreland (General), 268
Rocher (Guy), 148, 163. Wigforss (Ernst), 104
Oba (Ali Engin), 113, 115, 117, 141 Rodinson (Maxime), 54, 141 Wolfe (Bertround D.), 273
Okyar (Fethi), 129 Roosevelt (Franklin D.), 171, 237 $ardag (Rii§ru), 59
Oran (Baskm), 112,141 Rostow (Walt W.), 144 ~aylan (Gencay}, 141, 244,273 -Y--
Ortayh (ilber), 67, 72 Rouquie (Alain), 260, 263, 265,270,273 ~el (A!aeddin), 141,.273
Orwell (George), 37 Rousseau Gean-Jacques), 32, 76, 82, 201 ~yh Abbas, 130 Yayla (Atilla), 38,45
Owen (Robert), 84 Runciman f'N.G.), 163 YaZI.aoglu (Said), 59
Ozankaya (Ozer), 141 Russell (Bertrand), 76, 141 Yesevi(Ahmet), 71
Rykowski (Zbyslaw), 236, 237 Yavuz (Fehmi), 141
-6- Tanyol (Cahit), 141 Yucekok {Ahmet), 51, 141
-S- Thatcher (Margaret), 237
brner(Hz.Omer), 64,66 Therborn (G.), 273 -Z-
Ozal (Turgut), 55, 141 Sabbah (Hasan), 37 Timurlenk, 71
Ozbudun (Ergun), 123, 196 Sabine (George), 141 Timur, Taner, 141 Zaganos Pa~a, 113
Ozdalga (Haluk), 103, 141 Sabuncu (Yavuz}, 196 Tito, 259 Zempleni (Arpad), 116
Ozek (~etin), 141 Saint-Simon, 85 Tombalbaye, 254

Eskikitaplarim.com
278 279
 KAVRAM DiZiNi Qlb;iler,ll Fjlinllidigi Y;sw, .68
On IA.>vriJni, 154 ~ Dii1eyi.II!l
9n, 54, 136,254 flm:mik bunalanlar, 31
-A- Bah, 66 ~ Partili IAilem, si flm:mikDemd<rasi, n;
Bairi,39 (iikifj Kt.~~a~~~, 100 BamtikliJerali2m, 74
ABO (Amerika), 71, 170, YJ, 233, '!37, 251, 257, &gumzhk!ildiri.~ 212 Bcmmik iktidar, !X), m, 151, 15'3
'l£/,'lfi> lla!jkaniJk~ 135,252,2?0 -D- fmir.-Krmuta zin:iri, 264 263
Afrika, 161, 181,Bl,252 Beyaz yakilln', 24> Emperyalizm, 1SI .
Aile, 186 lllimsS~ 19 . Illhomey, 256 ~66,226
Aldif~~76 l!iliJI;, 119,161 Darimarb,219 &mmi Palrigi. 61 . ·.
Alman&!.yai~Par!S, 104 Bin ruwz Yiiz Yumi Q:iruz l'lmmik lllmahnu Ol)'iiii.7MS!nlbr, 52 Enneri.smtr~~, 174
Ahnan Sa;yalizmi, 1(J) 110,128 I . llmirpa'deiilbleri, m Eslci Diinya.l36
Almanya.Z6,29,99, 101, liJl, 110,112.135 BiriOO Diinya ~ 29, 99, 110, IJJ, 19.1,2ll, 242, JAmaac&Jannu. 1~ Eslci ltikY, 71, 113, 117
Alt-yap. 19, 19.1 244,257 ~ 36,66, <Jl, 99,100,122, 135,D,:B3 EskiYman, ~IS3,197,DJ,m
Amerikan Devrimi, 1~ 211 ~Kurarru,W Dmtokralikkiilliir, 77 . Etyinn yOOelimi, 16,91
Ara tblkalar,l9 fulivya, 2'iU ~Pani, 195,Z12 .I:W;(Einik~),36,3'i'
ArapQdulan,2Sll Boyl«tw~, ll Demokiatik Sol (DimdaatikSI$yalizm~ 92, 93, Bkin}\lllla'} 74,76
Arisl:d<ri5, 73,241 Brezilya, 264,7£0 m,m
Aljantin, 252, 264,265, 269 Jlw1.tvazi(Bkz. I<enlsoylular),51,73, 114, 138,VJ, IRnge I<ur.aru, Z25
Arb.-dega", 86,89,~ 268 ~(FsxJa!R~ l1l
Askeri devlet, 263 ~'IJ,llJ Fan, 1(12
Askm ~tffiiikla-, l4Z24,256,257,268 --C- ~hi, 127,128,aJ fillitiljmler, 1M,21l
Askeri manllk, '2ffJ Devrim Haldo, 75 .Jllrilzm,3],33, 74, 1~ llO,l&?,:KS,lli'
Atatiirk¢liik, (Bkz. I<analizm), 126, 127, 133, 265 Cezlyir, 61, 69,258 IlMin,. 'li, 1CJ, 148, 157, 158 Fa!p, XZ,¥3,ll4
Avam Mafui, :n!, 211 CHI' (Cumhuriyet Halk Partisi), 193, 259,272 O!Yrimd~ 119,19.1 FoodaiOOm!, 6'3, 112
Avrupa, 62,73,113,ll!,255,264,Z72 Cihad,58 Ilklaaliik Kuranu (diklaliirliik), 99, m Hiili\l) .
Avustwya, 138 Comecon,'l3.3 Ill~~ Hradya. ZJI)
Aydml00alizmi,74 Cumhuriyell;ilik, 122 r::mP<ii, 66 Pransa, 101, 102, no, m, 119, 1~ VJ, 239,245,
Aydmlanma felsefesi, 74 l;Ml.4B 2f{),271
Aydmlanma Q!gt, 74 -<;:- IAnsel GiJ;ler, 52 FransiZ IA>vrimi, 63, 76, 77, 82, 84, 88, 94, 1Q!, 118,
Asya. 181, 2':n ~Cumhuriyeti, 265 tJJ, 154, 159, 162, 2Jl, 213, m, 261
Az~danokrasiler, 249 (ad lJmci Partisi, 254 I:Xlga dununu, 75, :m FrariSizOrdusu, 261
Azmld<Gnqian, 188 (ogulcu~~. 177,'222,W Illga yasag. 75 Framzlnsan ve Y~ Haldan Bildilisi, 73, liD
Aztekla-, 247 (ogulcu Sistemler, 165 IJ!tuAvrupa, 29,al5,227,Z31,'l38,m
9$Jnluk diktasl, J)2 Diirdiind.i Gtil;, 27 --G-
-B- (ah¥nJarToplumu(Phalanstere), 84 IXi2m~157 ·
(arhk.RusyaSJ, 115,230,233 Gagall1lar (Giikoguzlar), 129
llarlm lstilalan, 2ll Qn1izm, 89 -E- Ga:ekondu, 191
Basktrejimleri, 21, ll, 176,177,178 ~ &nd<rasila-, 184 Geleneksei Komutan, 267
Bad-Godeslxrg Prograrru, 104 <:;agd~ ldedqiia-, 72 Egemen Parti, 126,251 Geleneksel Toplum, 191
Bab Avrupa, 51,5'3, 74, 97, 111, 193,226 (eka;iovakya, 178,233,240 EgemenSIIllllar, ~.liB, 144,147,151,152, 158,n, Gelir I:Xizeyi, 187
233 ~£Aizeyi, 28J
280
Eskikitaplarim.com 281
C,enel oy, 89, 239 237, 239,245, 2'il 134, 136, 252 Manifesto, 90, 214
C,eri KalllWj UlkeSistemleri, 12 lnka!ar, 247 Kendiligindeo-kendisi i<;in owl, 90 M1rksi;;t R~imler, 227, 234
Geri Kal!JWj O!keler, 28, 118, 155, Iro, 165, 181, 24;1, lnktlap, 158 Kent demokrasi;;i, 201 Marksistler, 21,32,143,220,233
256, zro, 261,264 lnsan Haldan Bildirgesi, 100, :ID, 213 Kentsoylular (Butjuvazi), 72, 73, 81, 114, 118, 138, Marksizm, 4S, 90, 92,146,151,232,235,238
Glasm;t Z35 iran, 61, 66, 69, 72, 136 209,213 Ma\i yakahlar, 240
Giiney Afrika, 74, 193 iskandinav Weri, lffi, 20l, 217 Kenlalist Kiiltiir Dcvrimi, 240 Mazltml Milletler, 121
Gii!;ler Dmgesi, 28,215 ~85 I<Ita Avrupas1, 210 Meksika modeli, 252, 259
Giic;ler Ayrum, 75 islam dini, 54 Kmlordu, 231,258 Mezopotamya, 200
ispanya, 239, 241,247, 271 Km!Tut,raylar,41 M1Sif,263
-H- ispanyol Ordusu, 261 Ki!i<£, 56 Milliyetr;ilik, 111, 120
lsiait Ordusu, 258 Kitle il~im arac;Ian, 24, 171, 177 Milliye\9 §iddet, 36
I-lai:Jeiistan (Etiyopya), 136 isve;, lffi, 158,20l,217,219 Kitle Partileri, 22 Musevilik, 54, 66
Haklar Bil<li.tiS, 210 isvige,l93 Kitleiirgillleri, 77,124,201 Mutlak Kralhk, 210,211,255
HaklarY~ 211 ~ Suufi, 91, 95, 97, 98, 101, 102, 100, 146, 153, 20'i, I<i1isel askeri diktatiirliik, 263 Miilkiyet Hakkl, 73
Halife, 56, 66 215,228 Komiioist Partiler, 33, 230,239, 240 Miisliin1anhk, 52, 63
Halkdemokrasileri, 248 italya, 50,107,110,112,239,242,245 Komiinizm, 81, 93, 184
Halkegemenligi, 183 lttihat ve Terakki, 138 Kontrgerilla, 268 -N-
HalksekiOrii, lOl Kiiktendincilik, 61
Halkevleri, lO'i, 124 -JIK-- Kiiy en~tili.ileri, 105, 134 Naziler (Nazizim), 27, 30, 73, 107, 110, 174, 224,231,
IialkQhk, 124, 128 Kurtulu!j Sa\'alji, 125 244
Hac;lt Seferleri, 203 japonya, 54, 129, 233,241, 247,248 Kuoun~l askeri diktatiirliik, 26.1 NEP, 231
HuiStiyanhk; 48,49,56,63,66, 100 I<adro I.Mgisi, 255 Kutsal Fahi,<£, 66 NlfVana,, 52
Hintliler (Hindistan), 247,251, 252, 259 I<admlar, 186 Kuzey Afrika, 263 Norve;,219
Honduras, 265 I<ambocya, 254 Kuzey Amerika, 211
Hukuk devleti, 222 I<amuoyu iioderleri, 171 Kiiba, 30, 154, 254 -0-
Hukuk refonnu, 67 I<amuoyu, 165, 169, 176 Kiiltiir f.Aovrimi, 124, 131, 161
Oniki E:ylill (12 Eyliil), 193,261,263,265,268,270,
Hukuksal Adalet, 94, 222 Kanuonan1e, 66
272
I<apitalisttoplurolar, 146,228 -L-
Oniki Mart (12 Mart), 263, 271
-IIi-- I<apitalizm, 51, 54, 97, 145
Laiklik, 62, 129, 131 QanbhTemsil, 194
I<ara Afrika, 258
Kat~I-Devrim, }57, 163 Latin Amerika, 52, 251, 2W, 263, 264,268,270,272
Ordu, 29
Irak,263
I<atolikMezhro~ 63,71,174,210 I.iber.il Dmlokrasi, 74, lO'i OrtaSllUflar, 108,110,185,253,262
!slahat, 158
Uberal f.Aovlet, 94 Ortadogu, 252, 264, 267
idtcloji, 'Xl, 119 I<ablma Bunaluru, 184
Uberal diiljiince (liberalizm), 32, 51, 72, 81, 92, 105, Omlanh Ordusu, 258
ll11ilal, 158 I<ablrrno Dmlokrasi' 78, 123
Kazakistan, 115 lOl, 120, 139, 207,209, 212, 216 Osmanh Lnparatorlugu, 62, 65, 66, 99, 113, 114,
ihtilabhk, 219
Lordlar Mecli'ii, 73, 200,211 125, 131, 193
ikind Diinya Sa~, 26, 29,231, 243 Kemalist Devleb;ilik, 128
Kemalist Devrim, 29, 126, 133, 137, 154,239 Otoriter kcyJik. 245
iktidar Blogu, 147
KemalisthalkQhk, 126 -M- Oyhakki, 193,239
iktidann el d~esi, 20'i
Uerid Daibe, 263 Kemalist MilliyeiQ!ik, 121
-6-
ioanr; Sista.nleri, 47 Kemalist Tek Parti, 254, 255 Macaristan, 178, 233,240
lngi!tere, 73, 84, &5, 88, 102, 110, 209,211,217,219, Kernalizm (Kemalist Model), 105, 118, 131, 133, Macarlar, 117 Ogrendler, 30
Magna Carta, 208, 210 6n ayiklama, 172

Eskikitaplarim.com
282 283
 ~ltlislam, 63,66 Tiirkok*, 117
6zel GiJijm, 136 &.;im f<EYolcjisi, 165
~goOkulu,&J Tiirk<;e ezan, 131
bze!Millkiyet, 146 SeQm, 29, 165, 183
Se<;kind demokrasi, 2lli
;w, 1()7, 252,268 Tiirk~·e Kur-an, 114
Ozgiir I<admlar, 66
Se;kinler, 148 -T- -U--
-P- SlV<inJerin doJai?tmt, 100,148
Se<;men vergisi, 193 Tanzimat Fermaru, 68
Pakistan, (f) Ulus (Ulw;al Dl>vlt~), Ill
Sieme l.klne, 256 TerakkiperverCwnhuriyet Frrkast, 138
Papa, 56, 63, 112 Ulus B'ilin:i, 113, 114,116, 117
Sivil toplwn, 133, 134 TBKP (Tiirkiye Birle:ik Komiinist Partisi), 233,236
Pazar ekonomiSi, 158 Ulusaloo~ 132
Siyasal demokrasi, :lli, 215 TekParti, 135,138,139,253,254
Phalanstere (Bkz. (~arToplwnu), 84, 85 Ulusal biitiinle:me, 264
Siyasal~. 143 Tek~f, 264
Polonya, 52,61,178,Z33,Zl8,240 Siyasal ikiidar, 28,3:!, 90, 1!j), 151 Ulusal diller, 63
Teke!le:me, 25, 114
Portekiz, 240,247,271 Ulusal egernenlik. 74
Siyasalkattlma, 165,183 Tekilcisistemler, 165,178,222
Prestrcika, Z34, 235 Uiusal F$ Partisi, 244
Siyasalkurumlar, 144 Teknik diktatOrliikler, 223
Proleterya, W, 100,240 Ulusal Killtiirler, 63
Siyasa1Jibernli2m, 74 Terciiman Gazetesi, 115
Proleterya diktarorliigu, 32, 33, 88, 91, 94, 99, 101, Siyasal Manhk, 266 Teriir, 28, 39
UmutsuzlukFelsefesi, ](17
230,Z33,255 Siyasalsistemler, 12, 66, 197 · Toplwn Refalu, 102
Propaganda, 165, !(f), 172 Siyasal ~a, 11, 165, 166 Toplurn sbzle:mesi, 75
-0-
l'roleslanhk, 38,63,210 Siyasal~ 11,48,71 Toplurnculuk (Bkz. Sooyaliztn)
Pfuitmlik, 211 O<;iincii Diinya, 246, 251, 253, 264
Suuf diktatiirliigii, 97 Toplmnsal Adalet, 94, 218, 219, 222
Ommet, 112, 129
Sofizm, 198 Toplumsal~ 29,216,226
-R- Toplumsal dernokrasi, .205 Oretim bi9mi, 97, 143
Sol partiler, 21
Oretirndler Birligi, 109
Refonn, 158 Sok:uidld:jiler, 32 Toplumsal degi1Jlle, 146
Sosyal D:mokrasi, 92, 93, lll5,201, 215,219,220,221 TofiurnsalGlif;ler, 28,30,192
Oretim diizeyi, 143
Revizyooculuk, 92,96 Oslyapl, 89, 159
Ruhban8mtfJ, 72
Sooyal devlet, 94,218,219,221,222 Topltrrnsal iktidar, 1:xl, 151
OtnpyaoSa;yaiistler, 89
Rwn QtOO.oks Patrigi, 65 Sosyal emperyalizm, 248 Toprakagalan, 132
Rus Devrimi (bkz.Sovyet Devrimi), 92,154,178, Sosyalhukuk.devleli, 239 Toprakrefonnu, 132,213
Sooyalizm, 51,81, 98,100,120,145,216,235,238 Topraksoylular (Aristokrasi), 73, 81, XB,210,213
-V-
195,257
RusOrdusu, 257
Sooyclojik diktatilii.ikler, 223 Ttmus,259
Sovyet Devrimi (Rus Devrimi), 29, 92, 159, 23), Vah<ji Kapitalizm, 80
Rusya Miisliimanlan, 115 Turanahk, 112, 115, 116
Vietnam, 29,254,268
Z33,Zl8 Tutucu Darbe, 263
-5- SovyetModeli, 145 Tutucu parti, 219
Sovyetler Birligi (SSCB), 129,145,158, 195,2(}),231, Tutumluk, 106, 133
-Y-
SA1ar, 244 Yabanclla1Jlla,89
232,236,218,256 Tiiketirn Bit;imi, 97
Sanayi Anaya'l<ISI, 85 Yabana sermaye, 249
Sudan,69 Tiirk (Tiirkler), 99,113,121,131,264
Sanayi demokra5iS, 102 Suudi Arabistan, 66, (f), 224 • Yahudi (Yahudi Sortmu), 48, 72,181
Tiirk Dil ve Tarih Kurumlan, 105, 113, 124, 134
Sanayi Devrimi, 216 Yahudi Haharnba~, 67
SUmerler, 66 Tiirki.';Qsi, 128
Saga hiikilinetler, 23 Yakmr;ag,204
Siinnet, 64 TiirkMilliyet9ligi, 112,115
Sagoid!rlcjiler,31 Yaptsal bunabrnlar, 31
Siirel<li devrimdlik, 120, 129, 133, 138 Tiirkistan, 115
YOOiyilsa~, 212
SeOOikalar, 22,204 Tiirkiye ~ Parlisi, 236
Senegal, 258 Yeni Fkonomi Siyaseti (Bkz. NEP), 231
Tiirkiye, 27,57, 105,113,129,131,171,177,187,191,
Setbe>t firka, 123, 129, 138 Yeni insan, 131,161
194,195,224,240,247,251,252,260,263,264,
~,71 Yerinden yiinetirn, 77, 87, 201
Sermaye sahipleri, 25 265,268
~~59,64,W,71
285
284
Eskikitaplarim.com
Yilmiyedi Ma)'IS (2J May1s), 2tll, 263, 26.'i, 271,272
Yugoslavya, 240, 2B'i
Ytuntt'i'Jk% 210,269,210
Yiinetid ke.imi (yiinetid sm1Q, 147, 148
Yonetilen &wf, 147

-Z-

Zerdl\<i!, 67, 72
Zihin<;ci Uberalizm, 75

286
Eskikitaplarim.com