İSİM- AYŞEGÜL

SOYİSİM- TÖNGEL

OKUL NUMARASI- 22220610014

DERS- İLK TÜRK MÜSLÜMAN DEVLETLERİ

KONU- GAZNELİLER

ÜNİVERSİTE- HACI BEKTAŞ VELİ ÜNİVERSİTESİ

BÖLÜM- TARİH BÖLÜMÜ

FAKÜLTE- FEN VE EDEBİYAT FAKÜLTESİ

SINAV- FİNAL

ÖĞRETİM ÜYESİ- YRD. DOÇ. DR. KULBİLAY ATİK

TARİH- 11. 06 2023

3. ve 4. yüzyılları arasında Samani Devletinin en parlak Meveraünnehir yoluyla İslamla

tanışan Türklerin büyük bir kısmı Abbasi halifelerin ve eyaletlerindeki Arap ve İran

valiliklerindeki asker muhafız olarak hizmet vermekteydiler. Bu sırada Büveyhiler ve

Samaniler mahalli kuvvetlerin yanına Türk askerleri kullanmaya başladı. Nasıl ki 912

yılında sonra Samani Devletletinde Türk valiliğinde rastlanmaktadır.Merkezi yönetimin

zayıflamasından sonra Türk kumandanları devlet yönetimini yarı bağımsız şekilde hüküm

sürmekteydi. Samani Devletinin Horasan ordusunda olan Alp Tigin ,350 da Vezir Ebu el –

bel ami ile birleşerek kendi adayını çıkarmak istemiş ve bu olumsuz olarak

sonuçlanmıştır. Alp Tegin bunun sonucunda Afkanistanın doğusundaki Gaznede ye

çekilmek zorunda kalmıştır ve yerel bir hanedan olan Levikleri uzaklaştırarak buraya ele

geçirmiştir. Böylelikle Gazneli Devletinin temelleri atılmıştır. Gazneli Devleti Alp Tegin

askerilerinde oluşmuyordu. Bu bölgede geçmiş yıllardan beri kalan Türklerde vardı.

Levik hanedanı Gazneyi Alp Tegine kolay bırakmamıştır. Alp Teginin yerine geçen Ebu

İshak Samaniler ismen hakimiyet kurmuşlardır. Ebu İshak İbrahim oğlu olmamasından

ölümünden sonra başa Türk kumandanlar geçmiştir . Bunların ilki Bilge Tigindir. Bilge Tigin

Gediz Kulesini kuşattığı sırada ölmüştür. [974-975]Yerine Böri tegin geçmiştir fakat

kabiliyetsizliği nedeniyle Türkler tarafından uzaklaştırılarak görevinden alındı. Onun yerine

Alp Tegin en güvendiği adamı olan Sebük Teğin getirildi. [977]Kazakistan bölgesinde

bulunan Isık Gölü sahillerindeki Borshan Bölgesinde dünyaya gelen Sebük Teginin Karluk

Türklerine bağlı boylardan olma ihtimali büyüktür. Gazneli Devleti hükümdarlığı saltanat

şeklini almıştır. Türklerin gücü Gazneden Doğu Afganistan Zebülistan bölgesine kadar

yayıldı. Sebük Tegin Zebülistan dan asillerinden olan bir kız ile evlenerek halkı kendi tarafına

çekmeye çalışmıştır. Ayrıca Türk gruplarından olan Büst şehrine sefer düzenleyerek ele

geçirmiştir. [977]Kuzeydoğu Belücistandaki Kusdar Bölgesinin Taharistan ve Zemindavere

kadar kendi topraklarına katmıştır . Daha sonra Hindistan Bölgesindeki yöneldi. X. Yüzyılda
Lamğan ve Kabile kadar aşağı Kabil vadisi güçlü Vayhan Hinduşahi hükümdarlığının

hakimiyeti altındaydı. Bu hükümdarlar İslamiyet´in Kuzey Hindistan´a yayılmasını

engelliyordu. Sonuç olarak zor savaşlardan

sonra Hindişahi rocası yenildi ve Sebük Tegin Kabil nehri boyunca Peşaver´e kadar

ilerlemiştir. İslamiyet´ in tohumları oraya da ekilmiştir. [986-879] Sebük Tegin bundan sonra

Samanilerinde iç siyasetinde de önemli rol oynadığı görülmektedir. Samani Emri olan2. Nuh

Türk kumandanlarından Ebu Ali Simcüri ve Faik el-hassa´ya karşı yardım istemiştir. Sebük

Tegin ve oğlu Mahmud Horasan ´da bu isyancıları yenmişlerdir. [995] Bunun sonucunda

Samani Emiri onlara unvan ve Mahmud´a Horosan da ki ordu kumandanlığını verdi. Sebük

Tegin [997] yılında hayatını kaybettikten sonra yerine oğlu İsmail geçmiştir fakat güçlü bir

kişiliğe sahip olan Mahmud bu kararı tanımayıp İsmaili yenerek tahta geçmiştir. [998]

Mahmud daha sonra Samanilerin iç işlerine karışarak tanınmayan Bağdat Abbasi Halifesi olan

Kadir Billah´a hutbe okutmuştur. Kadir Billah ise bunun üzerine Mahmud ´a YEMİNÜ ´L-

DEVLE VE AMİNÜ ´L-MİLLE lakaplarını vermiştir. [999] yılında Karahanlıları ortadan

kaldırdılar. Mahmud Horosan da otoriteyi sağladıktan sonra Samani sınırında bulunan Sistan ,

Cüzcan ,Çağaniyan , Huttel ve Harizm´i kendi kontrolü altına aldı. Mahmud daha sonra

Purperest olan bir bölgeye 2 sefer düzenlemiştir ve onları zorla itaat altına almıştır. Daha

sonra bu bölgelere hocalar atadı. Bu bölgeleri tam itaat altına alamadığı için yavaş ilerlemiştir.

Mahmud Hindistana tam 7 sefer düzenlemiştir ve bunların en önemlisi [1025-1026]yılında

düzenlemiş olduğu Somsat [Sümenat] seferidir. Bu seferle birlikte Sunnilerin kahramanı ilan

edildi. Abbasi Halifesi tarafından [Sultan] unvanını aldı. Sultan Mahmud Karahanlılarla

savaşmış ve onlara üstünlüğünü sağlamıştır. Daha sonra Batı yönündeki Irak ´ta bulunan

Büveyhoğullarını da yenerek Irakıcamı da imparatorluğuna katmıştır. Sultan mahmud ´un

[1030] ölümünden sonra Gazne Devletinde taht kavgaları çıktı. Mesud kardeşi İbrahim ´i

yenerek tahta geçti Mesud yetenekli bir askerdi fakat babası kadar becekli değildi. Mesud
babasının Hindistan ´daki başarısını koruyamamiştır ve Ali Tegin ve Seluklu tehlikesiyle

buraya az sayıda sefer düzenleyebildi. [1035] baharında Selçuklular Horosanın Mevr ,Serahs

veFerave arasındaki topraklara göç ederek oralara yerleştiler. Sultan mesud Selçukluları ne

kadar uğraşssada Horosan dan atamadı. Çağrı Bey becerikli siyasetiyle Gaznelileri 2 defa

bozguna uğratmıştır. Ve Gaznelileri Horosandaki topraklardan atmışlardır. Nihayet Tuğrul

Beyle Dandanakan ´da karşılaştıve 3 gün süren savaşta ağır yenilgi aldı. Bunun üzerine Sultan

mesud ailesini de alarak Hindistana döndü ve orda da bir ayaklanma ile tahtan indirildi yerine

kardeşi İbrahim 2. Kez getirildi fakat oda öldürüldü. Daha sonda Mesudun oğlu Mevdüd

amcası Muhammedi yenerek Devletin başına geçti. Devleti kurtaracak özellikte değildi.

Hintler ve Selçukluların istilasını bir süre durdurabildi. Selçukluluar üzerine yürüdüğü sırada

ise vefat etti. Mahmud ´un oğlu Abdürreşid ile birlikte on tane şehzadeyi şehit ederek Gazneli

Devletinin başına geçen Tuğrul adındaki Türk kumandanın hakimiyeti kısa sürerek yine bir

Türk kumandanı tarafından öldürüldü. Gazneli tahtına 1. Mesudun oğlu Ferruhzad

Selçuklularla başarılı bir şekilde savaşmış ve [1059] yılında ölmüştür. Tahta geçen kardeşi

uzun yıllar süren Gazneli- Selçuklu barışını sağlamıştır. Sultan İbrahim babasının ve

dedesinin zamanındaki Gazneli Devletinin gücünü yeniden canlandırmaya çalışmış ve barış

süresinde Selçuklu sultanıyla eşit şartlarda danışmaya girilmiştir. İki devlet arasında barış

sağlanmaya çalışılmış ve elli yıl barış sağlanmıştır bunun yanı sıra evlilik yoluyla daha da

kuvvetlenmiştir. Sultan İbrahim Hindistan da bazı kalelerini işgal etmiş ve Gur bölgesini de

hakimiyetine almıştır. Sikke üzerinde ilk defa sultan unvanı görülen İbrahim kırk yıl hüküm

sürdükten sonra [1099] yılında ölmüştür. Yerine 3. Mesut geçti. Bu hükümdar zamanında

Hindistan´la meşgul olmuştur. 3. Mesudun ölümünden sonra taht kavgaları başladı

Selçuklular Gaznelilerin iç siyasetine karışarak müdahale ettiler. Şirzad dan sonra Arslanşah

tahta geçtiysede kardeşi Behram Şah Horosan meliki olan Sencer´in yardımıyla başa geçmiştir.

[1117] yılında Hindistan´a ki isyancılarla uğraşmış veödemeyi vvad ettiği yıllık 250.000 dnar
vergiyi vermemesi üzerine Horosan Melikinin Gazneli devletinin üzerine neden oldu. Sultan

Sencer Gazneye kadar ilerledi ve Hindistan´a kaçan Behram Şah´ı affederek geri çekildi.

Gaznedeki Gurların gittikçe kuvvetlenmesi ve Gazneyi yakıp yıkmasına neden olmuştur.

Behram Gazneye hakim olduysada Gaznelileri yıkılmaktan kurtaramamıştır. Behram Şah

[1157]yılında ölerek yerine oğlu Hüsrev Şah gelmiştir. Sultan Sencer´ in oğuz boyları

tarafından esir kalmasını fırsat bilen Gurlar hakimiyet sahalarını genişletmiştir. Sonuç olarak

Hüsrev Şah Gazneyi terk ederek Lahor şehrine yerleşmiştir. Hüsrev Şah [1160] yılında

ölümünden sonra gelen oğlu Hüsrev Melik Gurların bir hile ile onu esir alarak Gazneli

Devletini yıkmışlardır.

GAZNE DEVLETİNDE YÖNETİM VE TEŞKİLAT BİÇİMİ

Gazne devletinin genel hayatına baktığımızda halk Türkler ve orta Asya ´dan göç etmiş etnik

kökeni olan insanlardan oluşmaktaydı. Yönetimin en zirve kısmında Sultan VE Emir denilen

hükümdar bulunmaktaydı. Gazneli hükümdarları İslam bayraktarı olduklarını belirten unvan

alıyorlardı. Hükümdar gerektiği zaman kendisine vezir atayarak yönetemin diğer üyeleriyle

istişare içerisinde bulunabilirdi. Gazne devletinin saray teşkilatı dğer Türk devletleriyle aynı

özelliğe sahiptir. Karahanlılar , Selçuklular ve Gazneliler de Samanilerin katkısıyla Abbasi

etkilerini görmek mümkündür.

MERKEZİ TEŞKİLAT BİÇİMİ

Gazne devletinde Gazneli Mahmud tahta geçene babadan oğula geçen bir sistem görülmedi.

Devleti Türk komutanlar idare ediyordu. Devlet yönetimi merkez ve eyalet teşkilatı olarak iki

bölümden oluşuyordu. Devletin başkenti [1157]yılına kadar Gazne şehri olarak kaldı sonra

Lahor şehri başkent oldu ve devlet yıkılana kadarda öyle kaldı. Başkenti bulunan divan

teşkilatı ile idare ediliyordu. divan da alınan kararlar hükümdara iletilir ve onayından geçerdi.

Devlet Merkezinde`,
DİVAN-I ARZ

Bugünkü milli savunma diyebiliriz buna askeri alanda maaş,eğitim, asker toplama

işlemlerinin yapıldı kurumdur.

DİVAN-I RİSALET

Merkezi bürokrasiye ait iç ve diş yazışmaların yürütüldüğü dairedir.

DİVAN-I VEZARET

Genel maliye işleriyle uğraşıldı divandır.

DİVAN-I İŞRAF

Saray içerisindeki ve devletler arasındaki gizli haberleşmeyi sağlayan istihbarattır . buna

istihbarat divanı da denilebilir.

DİVAN-I VELAKET

Hükümdar ailelerin gelir ve giderlerinin ilgilendiği divandır.

GAZNE DEVLETİNİN EYALET BİÇİMİ

Eyalet teşkilatı üç birimden oluyordu. Askeri , sivil ve adli yönetimle yönetiliyordu. İlk

Sahib-i Divan bulunmaktaydı ve bu divan eyaletin can ve idari , emniyet işlerinden

sorumludur. İkincisi ise ise salar ve sipahi ordularının başındaki komutana sahibü´ş- şurta

denirdi üçüncüsü ise eyaletin adli kısmıyla ilgilenen kadı´ul kudat tır.

GAZNE DEVLETİNDEKİ ORDU SİSTEMİ

Ordu Gulaman ,Muntazam birlikler, eyalet askerleri, ücretli ve gönüllü askerlerden oluşan

oluşmaktaydı .Ordunun başında hükümdar bulunuyor. Orduda sayı bakımından enfazla olan

bölüm atlı süvarilerdir .Ok ,yay savaş baltası, mızrak ,kılıç ,gürz ve kalaçur askerlerin en
önemli aletleridir .Asker ise kendini korumak amaçlı kalkan ve zırh kullanıyorlardı. Yaklaşık

100 bin askeri olan ordular Gazneli Mahmud döneminde bir hayli artmıştır. Gazne devlet

teşkilatı Büyük Selçuklu devletinin veziri Nizamü´l- Mülk siyasetnamesinde detaylı bilgi

vermiştir. Ve bir çok Türk İslam devletlerine örnek olmuştur.

GAZNE DEVLETİNİN İLİM, KÜLTÜR VE MİMARİ BİÇİMİ

Türk İslam Devletinin en parlak devri Gazne devletinde olmuştur . Bu dönemde ilim ve

kültür bakımından zenginleşmiştir. Hükümdarlar kültürlü ve ilim sahibi olup bu bilgilerini

hakimiyeti aldığı bölgelere yaymıştır. Saray içerisinde Türkçe konuşulmuş fakat resmi dil

farsça olarak belirlenmiştir . Bir siyasetname , olan Şahname,Firdevsi tarafından kaleme

alınmıştır. Dönemin en önemli sairlerinden olan Ferruhi yer almıştır. Zafer kaleleri adlı

mimarisi çalışma Gazne devletinin döneminde oluşturulmuştur. Güney Afganistan da yer alan

Leşgari Bazar Sarayı bu dönemin en önemli eserlerindendir. Ayrıyetten Gaznede bulunan

Sengbest şehrindekiler ilgi çekicidir.Renkli çini levhalar, toprak kabartmalar ve en önemlisi

kufi yazı örneklerdir ve bu döneme damga vuran kalıntılar olmuştur.

 KAYNAKÇA

 Nesimi Yazıcı ´İlk Türk İslam Devletleri Tarihi`,sf 106-124

 Martın Eden, 2 Nisan 2015 GAZNE DEVLETİNİN
KORUYUCUSU KİMDİR.
 Gaznelilerin Devlet Teşkilatları
 Erdoğan Merçil ´Müslüman- Türk Devletleri Tarihi`, sf
44-51
 TDV İslam ansiklopedisi test yayınları