Professional Documents
Culture Documents
qarTlis
cxovreba
cxovreba wmida mefe Tamarisi
saeklesio gamomcemloba
`axali iveroni~
Tbilisi
2012
eZRvneba soflis maswavlebels
ISBN 978-99940-900-2-0
ISSN 2233-3428
matiane qarTlisa
3
erTi RmerTis da sruli kacis mier srul kacad iqna gamoCenili
da gamobrwyinebuli. amitom aman Searwyo Tavisi sulis wyaro
WvretaTa pirvel wyaros _ qristes, mamis naTels, romelmac
Seqmna xuTi mgrZnobeloba: xedva, smena, Sexeba, gemo da ynosva,
gonebis asfodelod (baRad) qceviT, isini daamorCila kldesa
mas _ qristes, ar aris Tavisi nebis Semqmneli.
es iyo Svili ZiriTa da STamomavlobiT Sesaferisi da Sem
kuli mSoblebisa. rogorc xe nayofiT icnobeba da nayofi _
xisgan, [isic icnobeba] daviTianTagan da xosrovanTagan da
pankratovanTagan, romelTa saxeli mzeze da mTel qviSaze da
mis mimdebareze ufro cnobili iyo, romelmac nebroTis asakSi
moipova haosis ZeTa samTavroebi, romelTa Sesxma Seefereba
omiross. aleqsandres Sesaxeb grZlad imetyvela plutarxosma,
mwerlobaSi xelmwifeebis SesxmiTi istoriebis ze wamomwevma,
dro da dro Tu rogor zegardmo nebiT naTeliviT gamoCndeb
ian qveynis mflobelebi. TiToeuli [Tavisi] saqmis Sesatyvisad
miiRebs sityviT da saqmiT Semkobas, zogierTi dasagmobi [Tavis]
borot saqmeebSi Zeglad aRwera.
axla me is, rac minaxavs, an brZeni da gonieri kacebisgan ga
migonia, unda gadavsce istorias da vasilografs, rac niSnavs
`moTxrobas mefeTa Sesaxeb~. vinaidan luka [Tavisi] sityvis aRmav
lobas iZleva seiTis, adamis da RvTis Sesaxeb, mec [3] aseve unda
daviwyo samgzis sanatreli da samebisgan oTxad TanaaRzavebuli
Tamaris Sesaxeb, romelic xelmwifeTa Soris [eTeroani] iqna, rom
lis saxesa da saxels [Cemi] sityva Tavis adgilas sacnaur hyofs.
mama iyo giorgi, mefeTa mefe, Ze dimitri mefisa (romelsac da
viTic hyavda Svili), Zesa daviTianisa, aRmosavleTisa da Crdil
oeTis mxaris mecixovnisa, zRvarTa damdeblis da zRvidan zRvamde
mpyrobelisa, romlis didebiT, simxniTa da gvarovnobiT cxovre
bas aCvenebs iovane filosofosi WimWimelis Sesxma-moTxroba.
dimitris, SetakebebSi mxnes da brZolaSi mZles, ori Ze hyavda,
romelTac saxelad daviTi da giorgi erqvaT. umcrosi Zis gamom
rCevi [ufrosis] maginebeli da gamkicxavi iyo, rogorc isaaki _
iakobis mimarT. vedrebis Semsmenelma RmerTma daviTis dReebis
Semokleba mamis [dReebis damTavrebaze] adre aRasrula. mamam
4
[RmerTma] ZesTan [qristesTan] erTad sasurveli Ze, mamis msgavsi,
TavisTan aRamaRla da Zis Tanaswor mosaydred gamoaCina: mze _
mnaTobebs Soris; aleqsandre da qaixosro _ [mefe] -mpyrobelebs
Soris; aqilevsi, samsoni da nebroTi _gmirebs Soris; spandiari,
TahamTa da siaoSi _ goliaTebs Soris; solomoni, sokrate da
platoni _ brZenTa Soris.
[4] mamam amas [giorgis] Tavisi mefobis dros colad mohgvara
xuddanis mefis asuli, saxeliT burduxani, TviT iseTive Sesa
tyvisi pir-mze da tan-lomi qmrisa! TviT mzeTa-mze mSvenebiT da
[sxiv]momfenobiT, rogorc iTqmis marTlebsa da codvilebze, ro
melsac uyvarda marTalni da iwyalebda damnaSaveebs. misi qrist
esSemosilobis gamo maqvs SiSi da ridi, rom masTan [Sesadareblad]
gareSeTa an zogierTebis satrfialo saxeebi moviyvano. [igi] ekat
erinesa da irined-qceuli penelopes, da TviT cisa da qveynis gan
manaTlebeli mariamis saxe aris madliT, sibrZniT, SewevniTa da
meoxebiT, [yvelafriT], garda qmris yolisa. vaiTu, uzomo daZab
viT gonebis Tvali dabneldes da saxeebis ZebnaSi Cemda sazianod
ormo gaviTxaro ise, rom gzebze marjvniv Tu marcxniv gadauxvev
lad mavalma gzis amgvari gamrudeba damabralos!
axla Zalisa da SesaZleblobis Sesaferisad daviwyeb ase.
naTel-Semosili Svilis [Tamaris] mama gorgasliani, vaxtangis
netarebaTa aRmasrulebeli, romelzedac aRsrulda daviTis
mamobaSi vedrebiT RvTis aRTqmuli, rom `misi tomisagan aRed
gina~ aRmosavleTisa da dasavleTis masaviT mpyrobeli. amitom
vinme moleqse amgvarad daleqsavs:
5
man, roca Svid samefod ganwesebuli mefobis Saravandedi
miiRo, zena porfiriTa da gvirgviniT Semkulma, mklavebic aR
iWurva qristes rjulis mowinaaRmdegebis _ agarianebis, is
maitelebis da mahmadianebis _ Sesamusrad da dasamxobad.
Tavdapirvelad, imierebisa da amierebis, zemourebisa da
qvemourebis, didebulebisa da aznaurebis, spasalarebisa da
spaspetebis, Sinaurebisa da gareSeebisTvis wyalobis mimfenelma
[laSqari] Seyara da qalaq kaRzevanze gailaSqra, daipyro aSor
nis, somexTa mefed wodebuli Sah-armenis, yvela kldovani xeoba
da qalaqi.
amis Semdeg isev Sekriba Tavisi laSqari da did da saxelganTq
mul qalaqs [dvins], miadga, romelic axla aris araratis Ziras
somxeTisa da azerbaijanis sazRvari, mamuli Trdat goliaTisa,
romelic odesRac grigol parTevelis mizeziT Rorad iqca.
sabrZolod mdgomma da gamzadebulma, yvelaze win mimqrolavma,
Seutia imaT, romelnic qalaqgareT moamwyvdia. Tavisi laSqris
wamqezebelma aiRo da daipyro qalaqi. tyveebisa da saunjis
simravlem velebisa da mTebis zedapiri dafara. samefo qalaqi
tfilisi ise gaivso, rom gamyidvelebisagan tyves TiTo dramad
an xis sawyaod [6] yidulobdnen. amis Semdeg sanadirod mTebi da
velebi moiara, rogorc ionaTan mSvild-kaparWosanma, rogorc
Cubinma, aucdenlad msrolelma, mtrisa da mxecis swrafad
momsrvelma, artemi[da]s msgavsad, romelic `mTafolod~ iwode
ba, romelic niSnavs `monadire RmerTs~.
isev ineba [laSqris] Seyra da galaSqreba da mimarTa did qal
aqs, aniss, romelic odesRac berZen mefeTa saxli da rezidencia
iyo, romelSic dRevandlamde aris aTaserTi eklesia. berZneb
isgan Tavis aridebiT, da drois Secvlis Semdeg [am qalaqze] day
enebul didgvarovan gamgeblebs, vinme Sadadianebs, meyseulad
miuxta. sami dRe gaatara cxare omsa da huneTa ZgeraSi. bolos,
sityviT da saqmiT gatexes. Sadadianis gardaxvewis Semdeg, ro
gorc ekal-bardis amomgdebma da elvaTa Soris mexis damcemma,
Tavisi survilisamebr xelT igdo qalaqi, ar daubrunebia da
sadgomad, Tavisi taxtis Sesanaxad da gasamagreblad daikava.
[iq] ivane orbeli, mandaturTuxucesi da amir-spasalari datova,
6
damxmared [miuCina] sargis mxargrZeli da sxva Temis didebuli
aznaurebisgan Sewuxebuli Tavis saTamaSo da sasixarulo sana
diro [adgilebs] daubrunda.
javrisagan agarianebi da ismailitelebi ganrisxeba-sificxem
da qedmaRlobam Seipyro. Sariarma, Tavis Tavs sulTans rom
uwodebda, moiwvia mTeli Sami, jaziri da diarbagi gardmanis
TurqebTan erTad: ardoxis Ze, [7] romelic papis mxriv didg
varovani kuzis Ze iyo, romlis mamam, laSqrobebSi spaTa simrav
liT saxelganTqmulma, gamoCenili ivane abuleTis Ze gaaqcia;
saldux selCukiani, romelic sulTnebis gvartomi iyo; mraval
did mepatronesa da sparseTis fadiSahebTan erTad, mxecebis ms
gavsad kbilebis lesviT, didi da miuwvdomeli ZaliT da uamravi
laSqriT movida da aniss moadga, cxenebis ZgerebiTa da abjris
JRaruniT yovel dRe [qalaqis] karebTan ibrZoda.
es Seityo naWarmagevSi saTamaSo saxlSi myofma mefeTamefe
giorgim, mamacma kacma da brZolebSi gamoCenilma, ixmo gundi da
gundi, cxenosnebi da qveiTebi erTmaneTTan daawyo, rogorc yvela
xilulis upiratesobas, win daudga CrdiloeTs da aRmosavleTs.
da rogorc iTqmis, `gmirma, gzad moswrafem, Seirtya [iaraRi],
gaemarTa da sufevda~, yuradReba ar miaqcia [Tavisianebis] mcire
[raodenobas], ar daeloda saxelganTqmul lixTs-iqiTa Wabukebs
da zogierT aqeTursac, mindobili iyo wyalobaTa SemZlebels,
rogorc ambobs aleqsandre [iskander] makedonelis istoria.
mouwoda ZalTa Zalas, romelic meufebs caTa caze da aRricxavs
garsmomdgari mtris simravles. mtris maxvilTa elva ar iyo gan
leuli, mTebi gadaiara, SirakSi Cavida. vezirad axldnen iovane
mwignobarTuxucesi da sumbat svimon-yofili, romelic sxva sa
WurvelTan erTad saqmis [codniTac] iyo aRWurvili da laSqris
simciris gamo [urCevda], axlos ar misuliyo. ar damorCilda
mxneTa mxne da goliaTTa goliaTi, WeSmaritad mimRebi mowameTa
Rvawlisa da gvirgvinisa, sexniobiTac misi msgavsi, giorgi. man Tu
[8] erT gveleSaps sZlia, aman, uZlevelma mxedarma, bevrze bevri
saxis aspitsa da iqednes sZlia gonebis moxmobiT. sarkinozTa
laSqris mxilveli gaemarTa [maTken], Tvalebi zecad aRapyro,
iloca da evedra, iovanes Zeli cxovrebisa [jvari] misca win wasaZ
7
Rolad. mxurvale gulebiT amxedrdnen da erTmaneTs amxnevebd
nen. cxovrebis Svilebi sikvdils Tavs ar aridebdnen.
mefem, cxenze mtkiced amxedrebulma, xosroiani xmiT RaRadebiT
da Wkuis darigebiT mimarTa mxedrebs: kacno, Zmano, erTsulno da
erTrjulno, rogori didi sikeTea saRmrTo rjulisa da qristes
saxarebisaTvis sikvdili [Cveni], romelnic maradiulad Sevn
atriT qristes kvalze Semdgarebs da bunebiT mokvdavi sxeuliT
gardacvlilebs! xedavT, ramdenad ufro sasaxeloa vaJkacurad
sikvdili, vidre avadmyofobisgan gamofitviT dauZlurebaSi [sik
vdili], vinaidan kargi magaliTi da saxeli saukunod gagvyveba gza
ze. Zveli momTxrobelebisgan gvsmenia, Tu saRmrTo rjulisTvis
ramdeni Tavdasxma gadaitana ebraelTa tomma artarqserqsis dros,
elinebma _ roca maT Seumcdari spaspeti Temistokle miuZRodaT
msoflios mpyrobeli Zlevamosili artarqserqsis winaaRmdeg,
romelmac zRva uomrad fexqveS daugo Tavis laSqars, xolo aT
enelebis erTi qalaqis mier ukuqceul iqmna. axla Cemo frTosano
lomebo, CvenTvis laxvarcemulisTvis aviRoT laxvrebi da Subebi
da ganvgmiroT, visac misi RvTaebrioba ar swams!~
bolo locva warmoTqva da mouwoda Tavis amilaxvars, [9]
liparit sumbatis Zes, beqa suramels, qirqiS abuleTis Zes da
sam aTas [mxedarTan] erTad mbrZanebelma RimiliT da siciliT
laRad Tqva: `moymeno, is ajobebs, vinc uswrafesad dascems med
roSes, misi dacemiT davceT navalis da, msmenia, kidaridan Camo
sulebis, banaki.~
ase imedianad moqadulma Camoiara razmebi da mTeli wyoba,
Subebi ganalaga afrodisis msgavsad, romelsac mtkice wyoba
hqonda.
da roca [mtrebma] ixiles aqilevsuri mklaviT dacemuli dr
oSa, basrad mWreli maxvilebi, [TavianTi] cxenebis Zalis Sesa
ferisad gaiqcnen. ase aRsrulda naTqvami: erTis mier daemxoba
amirspasalarebi, didebulebi da laSqari. amaT aqeT da imaT
iqiT sisxlis YRvari adines. TviTon mefe, aleqsandres bediTa
da siaoSis vaJkacobiT [mosili], misdevda [mters], icvlida raz
mebs, urtyamda da masac urtyamdnen, xocavda da isroda, misi
bumberazebi exmarebodnen mas.
8
xedavdnen rogorc israelis eri, da mzec, viT iso-naves dros,
dadga, ver dammorCilebeli gangebiT etlebis srbolas, maT
devnaSi Caesvena.
ukan dabrunebulebma ixiles uamravi daxocili da gawyve
tili xelmwifeebi da didebulebi, lomi aznaurebi da monebi,,
karvebisa da samefo sadgomebis simravle; Tvalmargalitis,
oqroWedilisa da uWedelis, aqlemebis, cxenebis, jorebisa da
yovelgvari ganZis, amqveyniuri saunjisa da monapovris sim
didre, aRsaricxad SeuZlebeli. uamrav cocxalTan erTad ixi
les oTx mkvdarze zrunva. [mefem] ubrZana aTasobiT am mdgoma
reobaSi myofTa mimarT imaves gakeTeba, rom ormoebTan daewyoT
[maTi gvamebis] Segroveba.
[10] mefe konstantinem ixila Tavisi sayvareli vezirebi, spasa
larebi, xelisufalni da Tavadebi, didebulebi da aznaurebi,
monebi da raindebi. mTelma erma SehRaRada mas da daWrilebma
da nacem-nagvemebma ase mimarTes Semosil xelmwifes: `mSvidoba
[Senda].~ ra saxiT aRiwereboda, Tu rogor iSvebdnen mxiarulebi
da RvTisa da RvTis mier Tavis saxed gaCenili patronis mmad
lobelebi, mama Zis mpovneli da Ze _ mamisa, Zma _ Zmisa da
naTesavi _ naTesavisa, patroni _ymisa da yma _ patronisa. ga
marjvebulebi da yvelafriT aRvsilni sixaruliT iRimebodnen,
erTmaneTs ambors uyofdnen.
mefobda ra amgvar sixarulsa da gancxromaSi, TviT me
fem, Tavis laSqarTan erTad myofma, Tayvani sca zena gangebas,
ugalobda ara rjulis simtkices, arc mamakacis Zlier fexebs,
aramed zena xvedrsa da ze wmidis gangebas, simdabliT miwaze
daeca ufali RmerTis, sabaoTis Zalebis winaSe da cremlebis
gan damSvidebuli, dasasveneblad dajda da uamravi nadavlidan
Zalze mcire aiRo.
da amnairad, iaraRiTa da ganZiT aRvsilma, xelmwifeebis, dide
bulebis, aznaurebisa da monebis Semkrebelma, anisis karebTan
sami dRe dahyo, qalaqze izruna, iq amira daayena, laSqari ayara
da mxiaruli saxiT maxarobeli gamoagzavna filosofosebisa da
patriarqis winaSe, romlis locva Semwed Tan axlda. da TviTon
naTeli piriT pirvelad Tavisi gamzrdelis, dedofalT-dedo
9
fal Tamaris, winaSeE mivida, romelmac [saxe] jer cremlebiT
daivlto, Semdeg ki _ uzomo sixaruliT. da kvlav, Seurcxven
eli piriTa da axovani saxiT Tavis cols Sexvda.
amgvar didebaSi, aRzevebasa da aRmatebulebaSi [11], romelic
yvelafriT gascilda mama-papaTa sazRvrebs, xma gaisma Samis,
jaziris, somxeTisa da arzrumis laSqarTa, xelmwifeebisa da
didebulebis amowyvetis Sesaxeb. [es] esmaT xvarasnisa da erayis
sulTans, didi babilonis mpyrobels, sarkinozobis cru rjulis
mdebel xalifas da sparseTis varazg aTabags. ixmes da Sekribes
islamistebi, gaixsenes da moZebnes zoroastris, romelic iyo
pirveli mefe da varskvlavTmricxveli sparselTa Soris, cecx
lisgan galeuli Zvlebi, romelTa Sesaxeb ase iTqva: `sanam eseni
geqnebaT, ar daknindeba sparselebis mefoba~. ranSi Seiyarnen,
somxeTis qveynis qvemo mxarisken gamoemarTnen da gagis cixes
moadgnen. is aiRes da mis garSemo yvelaferi moaoxres.
es Seityo saxelganTqmulma da uZlevelma mxedarma, uebro
Wabukma giorgi mefem, saswrafod Sekriba Tavisi Svidive same
fos [laSqari], imerni da amerni, gamoiyvana osebi da didZali mx
areebi, da gaemarTa sulTnis winaaRmdeg, romelsac auracxeli
da uamravi laSqari axlda. aqeTac mravlad iyvnen kargi da rCeu
li [meomrebi]. gamoemarTnen da maTi laSqris [pirispir] gavidnen.
rogorc ki es gaiges sulTanma, aTabagma da maTma yvela falav
anma da didebulma, Tqves: `dRes qveyanaze kaci ar aris, pirispir
Seebas giorgis da mis laSqars, Tavi avaridoT da gavecaloT!~
mTeli sanovage dayares, gansakuTrebiT gagSi myofebma, gad
aiares eklecis wyali. swrafma gaqcevam da Sexla-Semoxlam isini
daabrkola. [maT] laSqris mowinaveni daewivnen, xocva dauwyes.
roca es gaigo svegandidebulma, aqilevsis mklavianma da mag
nitis gulis mqone xelmwifem, mxeciviT Seutia, magram gamar
jvebisTvis aseTma [ 12] mzad-yofnam uqmad Caiara. zogierTma
didebulma winaaRmdegoba gauwia, TviT iqamde, rom sadaveebi
dauWires, gansakuTrebiT ki vardan kolonkeliZem, xanSi Sesulma
da brZolebSi Zlierma da gamocdilma kacma, romelsac im dros
hereTis erisTavoba ekava. SesaZloa, erTmaneTis Surma da mtro
bam yo [es], radgan kargi da srulyofili namoqmedaris daSla ori
10
mizeziT xdeba: an Zalis uqonlobiT an SuriT. xolo yvela Zalaze
urCeulesi da yvelaze aRmatebuli aris RmerTi, rogorc yvela
Zalisa da moqmedebis dambadebeli. aravis ar SeuZlia, SeebrZolos
da Zala waarTvas mis mier yvelaze rCeulad dabadebuls, radgan
Zalebze ze mdgomi mizezebiT Seiqmna is. Tu Suris mier dasamxo
bad datove igi, rogor SeinarCunos yvelaSi gamorCeulma Tavisi
zemqonebloba da bunebaTkeTiloba? radgan sikeTisTvis ucxoa
Suri, rogorc [amas] magaliTebi cxad-hyofen.
ar miuSves amis mTqmelebma: `radgan sulTani mTeli Tavisi
laSqriT gaqceula, gaamayebuli nu Tavxedob RvTis mimarT~. es
iyo _ umizezo mizezi, usityvo sityva, uqmi saqme. vinaidan mefe
gonebiT brZeni da momsmeni iyo, daemorCila [maT], laSqari daSala
da isev Tavis garTobas, sixarulsa da nadirobas daubrunda.
amis Semdeg sulTani da aTabagi mTeli TavianTi ZalebiTa
da laSqriT gelaqunSi avidnen. Zala Seimata, movida da anisis
karebs moadga, [13] xolo zemodan _ Saharmeni da arabeTis yvela
xelmwife. im dros aniss amagrebda Toreli, didi da saxelga
nTqmuli molaSqre. man, gare mxareebis damSlelma, marbielma da
amaoxrebelma, sabrZolo [iaraRebi] da manqanebi moamzada.
qveyanaSi es ambavi rom gaxmianda, mefemde miaRwia, romelic
monadire da mxiaruli, mcire laSqriT lorisa da dmanisis
mTebs Soris idga. masTan movida sulTnis mociquli, kaci mogvi
da laquca, saqmis mcodne, [igi] laSqarTa wyobas akvirdeboda
da zveravda. rogorc naTqvamia igavi busa da yvavebis Sesaxeb
indoelTa mier aRweril `qilila da damanaSi~, amanac laSqris
dazvervis Semdeg, yvavis msgavsad, frTebi Seisxa, afrinda, sul
TanTan da aTabagTan mivida da ase moaxsena: aha, Cveni SurisZi
ebis Jami. axla Tu ar mixvalT, sxva [ukeTes] dros ver ipoviT~.
vinaidan ixila mcire [laSqriT] mdgomi, mklav-magar da sve-
amaRlebul mefeze SemmarTebeli ZaliT ganlaRebulma Rame iara
da ganTiadisas mZinareebs Tavs daesxa ise, rom [mefem] Zlivs moas
wro SeiaraReba da cxenze amxedreba. ivane amir-spasalarma da
sxva didebulebma lamis motacebiT wamoiyvanes da gamoemarTnen,
Tan eubnebodnen: `nu, mefeo! Jami aris omisa da Jami _ garide
bisa, vinaidan yovelsave saqmes Tavisi Jami aqvs. odesRac aleqsan
11
drec dedakacis mier damarcxda, aseve samsoni _ dalilas mier da
solomoni _ sibilas mier”. [14] da xelmwifeTa damarcxebis sxva
magaliTebi win dauyenes. `nuTu raRaciT ganvarisxeT Seni Saravan
dedobis ze-mpyrobeli da mamam mamobrivad Wkua aswavla Tavisi Zis
Tanasworad aRzevebul daviTianis Zes, vinaidan igi, mefe da winas
warmetyveli, ufro metad, RvTis Zis mamad ganwesebuli, saulis
mier idevneboda? axla Cvenc aviRoT Cvens Tavze es gaqceva, rom
Zlevis momniWebelma Cveulebisamebr gamarjveba mogvaniWos.~
ase, iZulebiT wamoyvanili da gadmosuli is da misi moymeebi
razmSi mravaljer naxes,rom ukuaqcevdnen da xocavdnen [mtris]
meomrebs. maT iseTi vaJkacoba, ucxo da sakvirveli saqme aCvenes,
rom arc didebuli, arc aznauri, arc yoCaRi da ramiT cnobili
aznauris ymac ki ar gamoklebiaT laSqarSi, garda erTi jvar
ismtvirTvelisa, qanis Zisa da erTi ubralo aznauri kacisa, ma
gram jvari uvneblad gamoitanes.
o, gasaocari simxne da siqvele da uflis xeli! rogor, romel
brZolebSi, Zvelad Tu axla, gagonila, rom ase uvneblad gadar
Ceniliyvnen moulodneli Tavdasxmis Semdeg? amis Semdeg maTi
xelidan TavdaRweulma ismailitebma ase ganizraxes da Tqves:
`radgan moulodnelad Tavs davesxiT da xelT ver vigdeT, axla
momlodineni [arian] da maTi devna _ aCrdilis devnaa da qare
bis ubeSi moqceva. axla rac RmerTma mogvca, imisi mmadlobelni
[viyoT da] ukan davbrundeT Cvens samSobloSi.
[15] vinc amas waikiTxavs da gaigebs, es am saxiT GAgaiTavise:
`sazRvari dade da ver gadalaxaven~ [fsalm. 103, 9]. mzesaviT
didi basili, kesarielTa mnaTobi, arsTa qmnadobis bunebiT
metyvelebisas `eqvsTa dReTaSi~ ambobs: `Citi alkuni zRvis na
piras debs kvercxebs, zRvis SfoTva da Relva-texiloba RvTis
brZanebas ver gadava da icavs alkunis Tesls~. zena gangebas rom
mieSva da sulTnis gaqcevas win ar aRdgomoda, sarkinozebis
yvela maRnari (simravle) daqceuli iqneboda. aseve, mefisa da
misi laSqris mimarT SiSisa da vaJkacobis gamo rom ar gaqceu
liyvnen, dapyrobili iqneboda warmtaci are da adgilebi.
amis Semdeg anisi Tavis Tanamemamules uboZa da Tavis ymad gai
xada igi. eldiguz aTabagi Semoexvewa, sulTansa da qarTvelebs
12
Soris [Suamavlad] dadga da zavi iTxova. aqedan rusudan dedo
fali, misi da, sulTnis colyofili, Caudga [SuaSi] da ramdenime
xnis manZilze mSvidoba da zavi Camovarda.
TviTon mefe sixaruls, dasvenebasa da nadirobas mieca. zo
gjer, zamTris periodSi, lixT-imereTs gadavidoda da pontos
zRvamde midioda. gamovidoda da inadirebda alanTa qveyanaSi,
romelic aris afxazeTi, zogjer kaspiis zRvamde [midioda]. ase
mefobda da ixarebda olimpiuri meufebiT.
vinaidan am samefos laSqari da didebulebi usaqmod iyvnen,
maT [mefes] Sehkadres: `laSqrobisa da rbevis gareSe usaqmod
ver vrCebiT~. amis msmenelma mefem Sinaurebs zavi da fici ga
moarTva da amnairad gailaSqra: lixs-iqiT [16] myofma laSqroba
daTqva, erTi dro daniSna da taoelebs, klarjebsa da SavSele
bs olTisisa da banis darbeva ubrZana; mesxebsa da Torelebs _
karisa da aSornisa; amir-spasalarsa da somxiTarebs _ mtkvars
aqeT vidre ganjamde; TviTon xasaganianebTan, lixT-imerlebTan
da qarTlelebTan erTad _ ganZis qvemoT mtkvris piri imier da
amier, vidre xolTamde; herebsa da kaxelebs _ alaznis Sesar
Tavidan vidre Sarvanamde. iseTi arnaxuli laSqroba Seiqmna,
romlis sigrZeSi [gaWimuloba] aqamde aravis ar enaxa.
mis swrafad da mxned gadaadgilebas vinRa ityvis? SesaZloa,
ambakumze, danielze an iliaze uswrafesad, romelmac sinaze
erTi Rrublidan moagrova wvima an elvis etliT [caze] avida?
swrafmavali fexebis an frTosani vefxvis, Ddanielis msgavsma
erT wamSi dalaSqra da auracxeli da miuwvdomeli simdidriT
erTi dReRamis ganmavlobaSi geguTSi gaCnda ise, rom iq myofeb
ma Zlivs irwmunes misi iq yofna.
xolo axla ena an goneba TiToeuli amis moyolas Tu Seudgeba,
aRwerili mosawyeni iqneba saTqmelis gagrZelebis gamo. vinaidan
RvTis cxebuls daviTianoba da solomonianoba gvariT mosdga
mda, qveynis yvela mefe solomonis msgavsad emorCileboda mas.
erTxel movida andronike komneni, didi manoel keisris, mTe
li dasavleTisa da saberZneTis mefis, mamis Zmiswuli, Tavis
mSvenier da saxebrwyinvale colTan, [17] SvilebTan da diswul
Tan erTad. RmerTis madlierma, rogorc marTebda, ise miiRo da
13
misi gvariSvilobis Sesaferisi pativi miago. sakmarisad uboZa
qalaqebi da cixeebi, sadgomi gaumzada Tavisi taxtis axlos Ta
visi mamis diswulis, aRsarTanis, pirdapir, romelic Sirvanisa
da darubandidan xirxalamde zRvis piris mefe iyo. mefes igi
Svilad miaCnda, rogorc erTi Tavisi didebulTagani. odesRac
darubandeli xazarebis mier SeWirvebuli SarvanSa [mefes] Se
moexvewa. maSin imieridan da amieridan laSqari Seiyara, TviT
berZenTa mefis Zma andronike waiyvana da darubandis karebam
de mivida. moaoxra muskurisa da Sarabamis qveyana, aiRo qala
qi Saburani. mefes, romelic brZolas umzerda, da mis laSqars
Zalian moewonaT andronikes [vaJkacoba]. is qalaqi Tavisi mamis
diswuls, SarvanSas, uboZa da iqidan moyolebuli, basianis da
mrbevi, rac adamianis ZalisaTvis SeuZlebeli iyo, mobrunda da
gamarjvebuli Tavis samyofloSi iSvebda da erToboda.
zogjer Tavis laSqarsa da spasalarebs naxCevnis karebamde
agzavnida, zogjer _ dmanisamde da RaRvamde, zogjer _ barda
vamde da belaqnamde. amgvar warmatebebsa da zeobaSi saganZuri
gazarda. mis mier mogebuli da misi tyveebisagan monagebi ujar
mis cixeSi dado, romelic vaxtang gorgaslis mier iyo aSenebu
li. TviTonac, lomTa lomi da [18] goliaTTa goliaTi, iq gar
daicvala. sanadiro qorebis da ZaRlebis simravle, silamaze da
aRkazmuloba [rac mas hqonda], arasodes aravis ar hqonia da arc
momavalSi eqneba visme.
mTeli qveynisa da amqveyniuri cxovrebis amgvar srulyofi
lebaSi gaizarda misi Zmiswuli, misi uxucesi Zmis, daviTis Svili,
saxelad demetre, garegnobiT lamazi, yovel saqmianobaSi marjve,
naswavli, maTi gvariSvilobis msgavsi, magram rac yovelgvar si
keTesa da swavlulebas, garegnul uzadobasa da axalgazrdobas
amaos xdis, is gaxda misi momspobi da cxovrebis gamamwarebeli:
RvTis mimarT SiSis ar qona da qristes rjulis mcnebaTa winaaR
mdeg moqmedeba, rac iyo am samefos gvaris warmomadgenelTa Tan
dayolili ubedureba. rogorc mamamisma, daviTma, uRalata da ga
nudga ra Tavis mamas demetres, amowyvita am samefos didebulebi
_ zogi gandevniT, zogi sikvdiliT, zogi pativ-ayriT, axlac mis
msgavsad, eSmaki SeuCnda amis gulsa da gonebas. amis gamo ganu
14
risxda RmerTi orbelebsa da maT momxre yvela toms: samcxele
bs, herebs, kaxelebs da [yvelas], sadac ki maTi modgma da erTguli
vinme iyo darCenili. Seiqna gandgoma, brZola, xocva, sisxli da
rbeva. samarTlis momqmedma RmerTma, romelic [borotebas] ar
dauSvebs, abesaloms ufleba ar misca [ejoba] daviTisTvis, razec
wmida saxarebaSi naTqvamia: `ukeTu Svilma mSobels uTxras `kor
ban” _ `ZRveni”, Cemgan sargebeli geyos, sikvdiliT moakvdina”.
amis gamo giorgim, mZleTa mZlem, laSqari Sekriba da qalaq Tbi
lisidan somxeTis mTebSi [19] myof [mtrebs] miaSura, daifrina,
gaaqcia, loris cixeSi Selala da yvela cixe da simagre waarTva.
demetres CamoSorda orbelTa Zma da axlobeli sargis mxargrZe
li SvilTan da ZmiswulTan erTad. mefem tkbilad da siyvaruliT
miiRo igi da misi gvariSvilobis [Sesaferisi] ndoba gamoucxada.
moarbia taSiri da lores kari da agarebSi daibanaka. gagzavna laS
qari, romelic misi erTguli iyo da sxva mxris [meomrebi]: mesxebi,
Torelebi, qarTlelebi, somxiTarebi da TviT Tavisi gazrdili
mejinibeTuxucesi Wiaberi, da hereTis qveyanaSi mividnen. im mxri
dan movidnen hereTis erisTavi da yvela heri sruliad lekebiTa
da kavkasielebiT. Seiqna ficxeli omi da Sexla-kveTeba, radgan
[brZolaSi] gamocdili da lomiviT Wabukebi iyvnen. am [brZolaSi]
sZlia msjavrisa da simarTlis mqonem, da herebi, didebuli az
naurebi da lekebi gaaqcies. Seipyres xmliT daWrili grigol asa
Tis Ze, romelsac cxeni moukles, ukvalod daikarga omis dros.
Seipyres ivane vardanis Ze, romelic Tavidanve saflavis gamTxre
lad iTvleboda, aseve [Seipyres] SoTac, arTavaCosZis Ze. eseni,
rogorc winaswar ganzraxviT Sinagamcemelni, xelSi Caigdes da
wamosulebma gamarjvebul, aRmatebul mefesTan moiyvanes. didi
sixaruliT friad gaixares. vinaidan xedavda gamarjvebis mom
niWebel RmerTs.
maSin agaraSi myofi mefe daiZra da lores moadga. iqidan spar
seTSi iyvnen gaqceulebi qarTlis erisTavi liparit sumbatis
Ze, mejinibeTuxucesi qavTar ivanes Ze, romelnic giorgis mier
iyvnen xeldasmuli, da anania dvineli, zogi _ SaharmenTan, zogi
_ eldiguzis ZeebTan. [20] Tumca uSveles da gamohyvnen, magram
qristes marTlmsajulebam uqmad ukan daabruna. amasobaSi lo
15
reSi mdgomebs Zala gamoecalaT. demetrem Toki gamoaba, cixidan
gamoipara da Tavis biZas miaSura. cixeSi darCenili amirspasala
ri da sxvebi maTi bedisa da svis Sesaferisad gamoiyvanes. [mefem]
lore aiRo da TavisTvis daisakuTra. imave dros kmayofili da
gandidebuli wamovida Tavisi urCebisa da mtrebis winaaRmdeg da
maTi saqmeebis Sesaferisi misagebeli miago. TviTon naWarmagevSi
movida da mtrebze risxvis damcemi, ixarebda da iSvebda.
amis Semdeg, meore wels, Ranuyidan naWarmagevSi mobrune
bulma mTeli Tavisi samefo Seyara. Svidive samefos Semyrelma
moiwvia dedofalT-dedofali, Tavisi bednieri da sviani coli
burduxani da Svili, maTi Tvalebis naTeli da brwyinvaleba, yve
la mefis samkauli da yvela xelmwifis gvirgvini, Tamari.
[21] mefobis mimniWebeli zena xvedris ganwesebiTa da gamor
CeviT, gangebiTa da gagonebiT, yvela patriarqis da episkoposis,
imieri da amieri didebulebis, vezirebis, spasalarebisa da spas
petebis TanadgomiT mefed gamoacxada Tamari. da marjvniv daisva
mefe da dedofali. [igi] iyo Semkuli da Semosili sxvadasxva fe
ris oqrovani samosliT, bisoniTa da oqroqsoviliT. uwoda mas
RmerTis mTa, mTa gluvi, mTa grexili, Tavze daadga oqros gvir
gvini, ofazis oqrosi, Semkuli iagundiT, zurmuxtiTa da sma
ragdiT. xalxis gamorCeuli mdidrebi zeimobdnen masTan erTad.
TviTon mefem, romelmac mas erTguleba da erTsuloba Sehfica,
romelic, cremlad daRvrili, evedreboda RmerTs, akurTxa ise,
rogorc akurTxebdnen [Svilebs] abraamidan isakamde, isakidan _
iakobamde, iakobidan vidre iosebamde. rogorc haerSi Cans uRru
blo mze, ise [Cans] dRevandlamde mamis kurTxeva daviTis msgavs
sayvarel, nanatr da mSvid Svilze, romelic lodiviT gamovida
danielis mier xiluli mTidan, imata, imata da Semdegac imata,
vidre ar gaxda didi mTa, lodi qvakuTxedi da ara _ dabrkole
bis lodi. Semusra oqrosa da vercxlis, rkinis, rvalisa da Tixis
yvela xati da yvela kerpi, zogi uxilav ZalTa, zogi xiluli mo
winaaRmdegeebisa da mebrZolebis Zeglebi da qandakebebi.
[22] amis Semdeg keTildReobasa da svebednierobaSi moiwia
am qveynad movlenilTa [gadasaxdeli] vali, magram ganwesebu
li cxovrebis trialis udroo da gamousworebeli SemcirebiT.
16
gardaicvala Tamaris deda, dedofali burduxani, RmerTis Zis
dedis dari. romeli ena gamoTqvams, Tu ra uzomo vaeba da glova
Seiqmna, rac moiwia, imis sadari? magram rac moiwia, imis pativsa
cemad da dasamtkiceblad mxolod amas vityviT.
geguTSi myof mefes moaxsenes es Tavzardamcemi ambavi.
oqrosTmiani abesalomis msgavsad, Tma da wveri daiglija, naka
duliviT cremlebis RvriT da aTasjer da aTi aTasjer mkerdSi
mjiRis cemiT, Tavis mokvlamde misulma, Tmebi aRikveca da aseTi
Semusrvili guliT Sexvda sayvareli da tkbili dediT daoble
bul Tavis [Svils], romelsac Tavisi garegnobis naTeli ciskro
vneba bnelad gadaqceoda. erTmaneTis xvevnisas orives Tvalebi
dan cremlTa nakadi samoTxis [mdinare] geonis msgavsad diodaT.
vinaidan aseTi gaxda qarTlis qveyana, kvlav nugeSmcemeli da da
mamSvidebeli sayvareli da lamazi Svilisa, ormxrivad uzomod
imedis mimcemi eqmna: siyvarulis miniWebiT da glovis Sewyve
tiT. qarTli datova da qvemo [mxrisken] wavida. roca glovisa da
momxdari ubedurebis dro gavida, monadire, rogorc wesi iyo,
kvlav Seudga garTobas mTasa da barSi. [igi] brZaneblobiT flo
bda aRmosavleTsa da [dasavleTs], CrdiloeTsa da samxreTs. mas
ZRvens aZlevdnen da eZmobilebodnen berZenTa, ierusalimSi
[23] alamanebis, romaelTa, indoelTa mefeni da Cinelebi; aseve
emorCilebodnen xorasnis, babilonis, siriis, egviptisa da iko
niis sulTnebi. amaT Semdgomni _ skviTebi, xazarebi, alanebi,
xorasnelebi, xvarazmSa, beiruTelebi, abisinielebi, arabebi, mi
dielebi, elamitelebi da Suamdinaris [mcxovrebni], yvela ena da
modgma _ maSriyidan maRribamde.
amqveyniuri siuxvisa da didebis usazRvroobaSi, evas dawye
vlisa da adamis SecTomilebaTa gamo, sasjeli moiwia marTal
aRmsarebelTa mimarT abel marTlidan, vidre zaqariamde da mis
Zma iovanemde. jojoxeTi argunes Cvens mkvlelsa da TviT Tavis
mkvlels samoels, caTa cidan qvesknelis ufskrulSi Casuls, an
gelozobisa da naTelmosilobis sibneled mqcevels da eSmakad
gadaqceuls, romelsac xelT upyria isini, visac RmerTi uyvars
da isinic, romlebic RmerTs uyvars. misgan cTomili adamianebis
xsnis msurvelma RmerTma kacobrivi saxiT imoqmeda, ara Zalis ga
17
moyenebiT, radgan ocdaaTi weli iqmoda niSsa da saswaulebs da
meufebda am qveyanaze, cisa da qveynis meufe da Semoqmedi. amis
Semdeg Tavis Tavze aiRo cvalebadi da xrwnadi soflis codvebi
da Secodebani, ukvdavma sikvdili miiRo, magram Cvengan miRebu
li sxeuliT, Cveni gadarCenisaTvis. vinaidan ukvdavma uwinares
saukuneTa RmerTma da Zem ara ukvdav yo mis mier miRebuli sxeuli,
sxva ra warmovidgino, sxva ra nugeSinismcemeli davisaxo, roca
mesmis oTxi stiqionis mier sulis sxeulSi davaneba? mzeTa mze da
xelmwifobis Saravandedi, axali [24] nebroTi, aleqsandre da aqi
levsi miwidan caze avida. esec gardaicvala vnebis meSvide [dRes],
ise `viTarca caTa Sina, egreca queyanasa zeda~, vinaidan man sxeu
liT, siglaxakiTa da simdabliT cxovrebis trialis ocdacameti
weli gaatara, xolo aman ara imgvarad, magram rogorc RmerTis
xatad gamoCenilma.
sammnaTobierma, mefeT-mefisagan mefed dasmulma Tamarma, qa
laq TbilisSi, isnis cixe-sasaxleSi myofma, Seityo es sagodebe
li da ubedurebaTa mosawevari, kldeTa gamxeTqi da karis sablis
gampobi, cidan mananisa da varskvlavebis Camomyreli saSineleba.
samoTxis msgavsi samyofeli jojoxeTs daemsgavsa, Svebisa da si
mReris nacvlad vaebisa da godebis xma gaisma, miuaCrdilebeli na
Telis nacvlad yoveli arsi da warmosaxviTi arsi daemxo. Tamari,
eTerovani saxe, uRrublo haeri da uCrdilo naTeli, sibneleSi
Caiketa, Tmebs iglejda, cremlebis wyaros sisxlis wyaro uswreb
da. amis Sekavebis mizniT patriarqi da didebulebi samSvildeSi
wavidnen, sazareli, saSineli da saTqmelad Zneli ambavi acnobes
da wamoiyvanes mefis da, rusudan dedofali, Tavis gazrdilTan
erTad. maT miegebnen. urTierTs moexvivnen da sisxl-gareuli
cremlebiT ltobilni samefo sasaxleSi Sevidnen. Tvalebi ze
aRapyres da ixiles camde amaRlebulis taxti gabaonianis naTeli
mzis da halonianis Suq-mfenari svisa da bednierebisagan daclili
iyo. garSemo mimoixedes da ixiles miqael patriarqi yvela epis
koposTan erTad mdgari, veziri antoni da amirspasalari yubasari
da sxva xelisufalni: meWurWleTuxucesi yuTlu-arslani, mcvel
Tuxucesi vardan dadiani, mejinibeTuxucesi Wiaberi, msaxurTuxu
cesi afridoni, ivane... da didebulebi, aznaurebi, monebi da rai
18
ndebi, iqve iyo porfiri, gvirgvin-skiptra da [mis mier] marjved
naxmari iaraRi. isev mimoixedes da warmoudgaT: meomrebiT savse
sasaxlis kedlebi, razmebi, laSqarni, mebrZolebi, dangreuli da
oxerqmnili qalaqebi da cixeebi. da TviTon is naxes tanad gorgas
liani, aqilevsis mklaviT da gabrwyinvebuli pirisaxiT, gmirad
sagonebeli kaci. romeli eniT gamoTqvan, an rogor gamoxaton is
Seudarebeli dRe? ra glova, ra TavSi cema, ra vaeba, ra aTaskeci
sisxlnarevi cremlis nakadi, ra moTqma da gaxseneba adamidan mar
Tal abelamde, daviTidan ionaTanamde da iakobidan iosebamde!
amisTana unugeSoba, saWurvlis uqonloba, ZaZis Cacma da
dafena, yovelgvari sakvebisgan gandgoma _ eseni, rac aqamde
[vTqvi].
xolo amieridan gonebis moxmobiT unda gamoviCino SemarTeba,
brZola. da rogorc qvisa da rkinis dartymis Sedegad, unda gad
movafrqvio siyvarulis, qebis da survilis cecxli, camde aR
vatyino da avamaRlo ali [misi]. masSi unda aRmovaCino cecxlis
eTeri da qveyana, urCebis cecxliT momspobi, da megobrebisa da
moyvareebisTvis cecxliviT Zlieri da sasargeblo. Tu maSin nabu
qodonosorma sam yrmaTa Soris meoTxed ixila samebisagan erTi, aq
samebasTan oTxebad Cans [maTi] dari da aRmatebuli Tamari.
Svidive samefodan Sekrebilma mTxrobel-molaparakeebma
dedofal rusudans hkadres [26] da moaxsenes: `dRes Sen xar misi
mSoblebis nacvlad. vinaidan axalgazrda Tamars vxedavT ara
axalgazrduli, aramed mcodne, Segnebuli, gamWriaxi da brwy
invale gonebiT, tradiciis Tanaxmad, Tqveni gamgonea da pativ
ismcemeli, Sen gxedavs Tavisi mSoblebis uCinar saxed, _ urCie,
uTxari da moaxsene, rom Sewyvitos amgvari glova da sadac Tqven
ma Zmam da misma mamam Tavisi zeobisa da kargadmyofobis dros
dasva, iq aRasrulos Tqveni gvar-tomis xelmwifobisa da mefobis
gabrwyinveba. olimpiuri gamarjvebebis mopoveba da aRsruleba
gacnobierebuli rom ar hqonoda, mas, mefobis gvirgvinsa da mS
venebas, arc andobdnen daviTis taxtsa da solomonis beWeds.
axla vinaidan man xeli unda mihyos mefobas da kurTxeviT gvir
gvinosani gaxdes, unda amaRldes da Tavis mamaTa taxtze dajdes
Zeli cxovrebis amaRlebiTa da winamZRolobiT da melqisedekis
19
kurTxeviT, [msgavsad imisa], rac man hyo abraamis mimarT. man
unda daipyras qveynis mxareebi da mefobdes zRvidan zRvamde.~
es moismina, moiwona da daijera dedofalma, urCia da moax
sena Tamars, mefesa da dedofals. [igi] daemorCila Svidive same
fos didebulebis mier kadrebul pirvelsave rCevas, moismina
Txovna da iZulebuli Seiqna, damorCilebuliyo.
mamapapeul taxtze aiyvanes da dasves mzeTa mze, naTelTa
naTeli, elvareba da sxvebisTvis mzesaviT manaTobeli. moitanes
gvirgvini. mgaloblebma xma aimaRles gamarjvebiT gvirgvinos
nobasa da Zlevamosil mefobaze, gaixsenes, rogor gamouCnda
jvari konstantines zeTisxilis mTaze. amgvar Sesxmasa da
galobaSi, vinaidan wesi iyo samefo gvirgvinis lixT-imereTidan
[mowveulis mier] dadgma, moiwvies Rirseuli da madlSemosili
monazoni, [27] quTaTeli mTavarepiskoposi antoni saRirisZe,
rom gvirgvini moerTmia. meore mxares, raWisa da Takveris eri
sTavi kaxaberi. saxelovanma da didebulma vardanis-Zeebma, saR
iris-Zeebma da amanelis-Zeebma moitanes da Seabes xmali. am dros
dahkres daf-dafebs, [Cahberes] bukebs, qosebsa da winwilebs,
qalaqSi atyda erTi zari da zeimi, uimedod qmnilTa sixaruli
da Sveba da imedi. Svidive samefos laSqarma Tayvanisca, daloca
da adida. TiToeulma droulad daikava Tavisi adgili. Svid-
mnaTobieri Tamari adida man, romelmac eqvs dReSi Seqmna da
dabada yoveli xiluli arsi da meSvide dRes dasveneba misca.
Tamaris Sesaxeb naTqvamia `dasveneba mSvid da wrfel sulSi~,
moxarul iqna Tavisi aRzrdilis aRzevebisa. mxilvelma naxa,
rom pirvel naTelze umetesi naTeli iyo. `da kargi iyo da na
Tels uwoda dRe~. amas uwoda olimpielTa Soris didi bedniere
bis naTeli. aman sibrZnis Svidi sveti gaamzada, maTze Svidi sam
flobelos ganmanaTleblad Svidi madlis taZari da sadgomi
aago. d
D ReSi Svidgzis RvTis madidebelma Svidjer gawminda sity
vebi moabadisa da mefis msgavsad, rogorc ambobs zogs esaia da
zogs _ daviTi. solomonis sityvebis msgavsad, `Svidis pativism
cemeli nawils aZlevs merves~, Svidi samwysos erTad ganmabrwyin
vebeli. yovel kviraSi Svidjer da samocdaaT Svidjer Seundobs
damnaSaveebs. cis Svid sartyels [28] da sferos mnaTobebs, rom
20
elnic arian kronosi, zevsi, afrodite, hermesi, apoloni da aresi
_amaT daamsgavsa miwieri sfero mgrZnobelobis xuTi organos
Svidad gadaqceviT, miumata ra maT suli da goneba. odesRac zena
mnaTobs emsgavseboda qvena mnaTobi gindac araCveulebrivi da
Seudarebeli silamaziT, gindac sibrZnis sisavsiT, gindac mz
esaviT siuxviTa da sxivebis mofeniT marTlebsa da codvilebze,
gindac gamarjvebebiT sZlevda [yovelgvar] siZneleebs.
CanarTi (V)
amgvarad aswavla xuTi sagrZnobeli, da satanisa da gvelis
mxriv cTunebis gareSe RvTis SiSiT SeizRuda xedva, ynosa,
smena, gemo da Sexeba. biwisagan Seuxebelma rogorc milSi, ise
uvneblad gaiara es marad daudgromeli da qvena grZnobebis
gamRviZebeli wuTisofeli. amgvar didebaSi da uzomo sim
didresa da simaRleSi ise cxovrobda, TiTqos araferi ar hq
onoda da yvela adamianze umdablesad da uglaxakesad Tvlida
Tavis Tavs, radgan mudam axsovda xma: ` SiSveli gamovedi dedis
muclidan da SiSveli vfiqrob wasvlas~. nuTu amgvar RvTism
saxurebasa da krZalvaSi es qveyniuri mefoba didebis gareSe da
ganugebelad datova? araviTar SemTxvevaSi! yvela mefeze, brZ
enze da filosofosze ukeTesad ganago, Seamko, warmarTa ise,
rogorc SeuZlebeli iyo sxva adamianis mier, rogorc ambobs sa
meufo sityva: `SeuZlebelia ori uflis moneba~. aman, Tavdapir
velad sasufevlis meZiebelma da zena sufevis mosurnem, qvena
dideba da simdidrec uxvad da srulad miiRo aRTqmisaebr imisa,
vinc tyuili ar icis: `pirvelad eZieT RmerTis sasufeveli da
misi simarTle da yovelive es SegeZineba~. goneba zemoT mimarTa
da mSvidi suliT ganicada misTvis wilxvdomili saqmis sidiade,
xedva Tavis warmmarTvels miapyro. rogorc frTamali orbi,
zeviT afrinda da Tvalebis gugebi [garSemo] mimoavlo.
Tavisi gonebis sivrciT yoveli saRmrTo da saero wesi da gan
geba Semoikriba.
[29] amaT da amnair mnaTobebsa da zodiaqoebs Tu vinme ikvlevs,
asakTan erTad ufro da ufro gazrdis Tavis SesaZleblobebs.
avgustovani zena xvedrisagan STamomavalma gardaqmna Tavisi
21
Tavi, rogorc samoTxe, RmerTis xeliT danergili da surnelebiT
saynoselis macocxlebeli. aq krefdnen gonebaTa da sulTa,
grZnobaTa da aRorZinebaTa monaZRvens. goneba RmerTad uqce
via da suli _ arsTamxedis mWvretelad, da iq rCeba, Seumcdari
satanisa da gvelis mier. aha, is Cans, rogorc mili, mcenareze gad
modinebuli nakadisa, da ise, rogorc piTodora da kritia aSeneb
uli [ZeglebiT] Seicnobian. qaixosros mgavsma xelmwifem xeli mi
hyo wyalobis gacemas da Sewyalebas, darigebas da dasaCuqrebas.
gaxelili TvalebiT gaxsna mis papaTa da mamaTa mier monagebi sa
ganZurebi. upirvelesad, garkveuli nawili gadado pirvelisa da
maradiulisTvis, pirvelisa zecisaTvis da Cveni imaqveynisaTvis,
romlis mcnebani, maRlisa da ubiwosi, gaiTavisa biwisagan dacul
adgilas damdebelma. dRevandlamde imdeni gasca, mSoblebis
darad, romlis raodenoba uricxvia da ricxvi _ ganuzomeli.
movaleebi valisagan gaaTavisufla, oblebs Semweoba misca da qv
rivebs _ qorwinebis ufleba. glaxakebi gaaZliera da Zlierebi
gaamdidra. dedofali rusudani [mis] sworad iqna aRiarebuli,
TviT misi da misi gazrdilis gamo, misces sakuTrad qalaqebi,
xevebi, soflebi.
[30] sanam is wyalobas urigebda Svidive samefos amierebs
Tu imierebs, zemourebsa Tu qvemourebs, zogierTebma daiwyes
Zveleburi, adamianTa daudgromelobis Sesaferisi saqmeebi.
zogma didebulma xelisufalma aseTi fici dado: ver davrCebiT
Zveli xelisuflebis da saqmis gamgeblebis firmanis qveS, vinai
dan maT mier gaZarculi varT da baliSze jdomas moklebuli,
gvarovani da namsaxuri ojaxebi upatiod da usaxelod gaZeveb
uli varT ugvaro da umaqnisebis mier.
Tumca erTguli da kargi moyme da Wabuki iyo yubasari, pa
tronebis mier gazrdili, amirspasalari da mandaturTuxucesi,
magram damblad wodebuli senisgan ena, xeli da fexi warTmeuli
hqonda. Tamar mefes urCies, [misTvis] waerTmia mTeli qoneba da
simdidre, magram ganzraxva gaucuddaT, radgan Tamari mowyale
iyo da keTili. gaixsena misi erTguleba, samsaxuri da zrdiloba
da araferi ar CamourTmevia, garda Tanamdebobisa da loresi.
gardacvalebamde ase didi siyvaruliTa da pativiT epyroboda.
22
da kidev, afridoni, romelic RvTis mobaZaobiT, aznauris
ymobidan adamiani gaxda, msaxurTuxucesobamde amaRlda, Tmog
visa da sxva cixe-qalaqTa patronobamde aRzevda, laSqris
nebiTa da surviliT daaqveiTes da daamxes. brZolis damwyebebma
Zalauflebisa da didebisaTvis erTmaneTs dauwyes ZiZgili.
erTic saSineli mosagonari: yuTlu-arslanma, joris msgavsad
ori bunebis mqone cxvarma, rogorc amas mzakvari goneba Caaden
inebs biWebs, [31] sparselebis mier dawesebuli raRac wesi SemoiRo,
isnis velze, `sagodeblis~ sanaxebSi, karvis dadgma iTxova da Tqva:
` iq SevikriboT, ganvagoT, ra gavceT da ra miviRoT, vin SeviwyaloT
da vin SevrisxoT, Semdeg [es] SevkadroT da vacnoboT Tamars, me
fesa da dedofals, maSin Sesruldeba Cvens mier gangebuli~.
rogori sawyenic es iyo _ patronis xelmwifobis dasasrulis
momtani _ ise iwyina, gaikvirva da gaigo gonebiT aRsavsem da
sibrZnis saunjem. gadawyvita moqmedTa meTauris daWera. ax
loblebisa da erTgulTa TanamzraxvelobiT Seipyro yuTlu-ars
lani, meWurWleTuxucesi, romelic amirspasalarad da somxeTSi,
loreSi, somexTa mefis taxtze dasajdomad emzadeboda.
rogorc ki es gaiges masTan Seficulma da misi gamTiSvelo
bisa da ukeTurebis xelisSemwyobebma, Seiyarnen da ganudgnen
Tamars. mtkiced daadgines axali gegma yuTlu-arslanis ga
saTavisufleblad da iqadodnen, rom ar dauSvebdnen misTvis
rame zianis miyenebas. moemzadnen isanze Tavdasasxmelad. magram
vinaidan uflis marjvena da maRali mklavi Seeweoda da Tanam
brZol eqmneboda mis mebrZolebs, [32] da mis nacvlad iaraRisa
da faris amRebeli, dasamxobad ekveTeboda mis mowinaaRmdegebs,
amao gamodga maTi ganzraxva, rogorc abiaTar mRvdlisa da ioab
spaspetis ganzraxva, romelnic solomonis Zmas, ornias, Seuer
Tdnen. Tamarma [yuTlu-arslanTan] ori sapatio mandilosani
gaagzavna: xvaSaq coqali, qarTlis erisTavT-erisTavis, ratis,
deda, da kravai jayeli, axlandeli samZivarebis deda. ubrZana,
ficis qveS danebebodnen da aravis ar dasjida. didebulebi dae
morCilnen patronis brZanebas, masTan mosulebma muxlmoyriT
Tayvani sces, patronisgan fici miiRes da TavianTi erTgulebisa
da morCilebis piroba misces.
23
isev dajda RvTis mier cxebuli Tamar camde amaRlebul tax
tze afrodites msgavsi mSvenebiT da apolonis mzeebri siuxviT,
saWvretad sasiamovno _ gulis waRebamde da yvela mnaxvelis _
velad gaWramde da Tavisi brwyinvale margalitis dari, RvTivq
mnuli, Seudarebeli garegnobiT mnaxvelebis Tavdaviwyebamde
mimyvani. [igi] zrunavs da zrunavda yvela imaze, vinc zrunvas
saWiroebda.
upirveles yovlisa, qarTlis kaTolikosis, Wyondidelisa da
mwignobarTuxucesis, miqael mirianis Zis da amirspasalar gam
rekel-Torelis gardacvalebis Semdeg, ori _ veziri da spaspeti
rom aerCiaT, Svidive samefos didebulebis TanadgomiTa da Tanx
mobiT Wyondidlad, mwignobarTuxucesad da vezirad brZana [33]
misi mamis gazrdilis, brZeni da gonieri, patronebis erTguli
da gamgeblobis mcodne antonis damtkiceba. amirspasalarad ki
daadgina sargis mxargrZeli, didgvarovani da brZolebsa da axa
lgazrdul [SemarTebebSi] gawvrTnili, uboZa lore, saTavado da
samTavro somxeTSi. mis vaJs, zaqariasac, dalocviT wyaloba uyo.
CanarTi ( V)
zaqaria da ivane, mxargrZelis Zeebi, mefeebisTvis Tumca erT
guli da brZolebSi didad gamocdili, saxelovani adamianebi
iyvnen, magram sarwmunoebiT somxebi iyvnen. ivanem zedmiwevniT
icoda wmida werili, romlis gamo Seicno Tavisi rjulis sim
rude, moinaTla da WeSmariti qristiani gaxda, rasac qvemoT
naTqvami sityvebi cxad-hyofen.
misi umcrosi Svili ivane darbazis ymad iTayvana. daamtkica.
Wiabers mandaturTuxucesoba uboZa da xelSi oqros kverTxi
misca, tanze Zvirfasi samosi Caacves. oqroTi moWedil savar
ZlebSi dasves, zogi mis marjvniv, zogi _mis marcxniv. meWur
WleTuxucesoba didgvarovan kaxaber vardanis Zes uboZa, msax
urTuxucesoba _ vardan dadians, mcvelTauxucesoba _ maru
Sians, CuxCarexis Zes. vinaidan orTave amaTi mamebi moxucebuli
iyvnen, mamebis pativi maT mianiWa da baliSebze dasxa. amilax
vroba gamrekel Torels uboZa, romelic sargis mxargrZelis
Semdeg amirspasalaric gaxda.
24
im drois erisTavebi iyvnen: baram vardanis Ze _svanebis
erisTavi; kaxaber kaxaberis Ze _ raWisa da Takveris erisTavi;
oTaRo SarvaSis Ze _ [34] cxumis erisTavi; amanelis Ze _ arg
veTis erisTavi; bediani _ odiSis erisTavi. lixs aqeT: rati
surameli _ qarTlis erisTavi; bakur-yma Zaganis Ze _ kaxeTis
erisTavi; asaT grigolis Ze _ hereTis erisTavi, romelmac
ZaliTa da mZlavrobiT waarTva [Tanamdeboba] saRir kolonkel
iZes, mcire xans ekava da mere iTxova ariSianis adgilas baliSze
dajdoma da hereTis erisTaoba Tavis Svils, grigols gadasca;
samcxis erisTavad da spasalarad ganaweses boco jayeli. sxva
xelisufalni, samefo sasaxlisa da taxtis winaSe mdgomelni,
sasaxlis wesebis mixedviT ganaweses.
amasTan erTad episkoposebi da taZrebi SesawiraviT gaavso,
eklesiebi xarkisa da begarisagan gaanTavisufla. misi mefobis
dros miwis muSakebi gaaznaurdnen, aznaurebi _ didebulebi
gaxdnen, didebulebi xelisufalni Seiqnen., rac Cans samgzis san
atreli Tamaris [mefobis] TerTmeti wlis aRweraSi. man daviTis
euli simSvidiT, solomoniseuli sibrZniT, aleqsandreseuli
simxniTa da dRevandeli sazrunavis xvalisTvis ar gadadebiT,
daikava [qveyana] pontos zRvidan kaspiis zRvamde, speridan
darubandamde, kavkasiis amier da imier [mcxovrebni] xazareTa
mde da skviTebamde. [Tavisi] cxovrebiT netarebis mimRebi iqmna,
romelic iseT did sibrZnesa da gonierebis simSvides flobda,
rom Tavisi gamgeblobis Tormeti wlis manZilze aravis garoz
gva ar ubrZanebia, yovelgvari sisxlis daRvrisagan, Tvalebis
daTxrisa da sxeulis nawilebis mokveTisagan Sors idga, mtkice
nebis mqone, SiSisa da zaris damcemi, mSvidobiani da mSvidobis
moqmedi, xarobs da mefobs Tavis samefoSi da samflobeloSi.
aravis arsad ar unaxavs, rom mis garda vinmes ase uvnebelad da
mSvidobianad moeTokos adamianTa qedficxeloba da urCeba.
xolo sxva Cvevebis Sesaxeb, rogoricaa: gamarjvebebi, saz
Rvrebis movla, mamakacebisa da misi Tanatomelebis vaJkacoba;
xan raindoba da mxedarTa qveiTi wvrTnebi da cxenosnoba, gmir
obad CasaTvleli, xan mSvidi da wynari saubrebi, _ Tu ra da ro
gori iyo, [amas] winamdebare [Txrobidan] gaigebs mkiTxveli.
25
Tamaris pirveli qmari
26
[37] mas mousmines da ixmes erTi adgilobrivi didvaWari zanqan
zorababeli. igi cxenebis swrafi cvliT mivida [iq], wamoiyvana
da daTqmul droze adre moiyvana lamazi Sesaxedavi, kargi aR
nagobis, gvariSvilobiT mnaxvelebze STabeWdilebis momxdeni
[vaJkaci]. misma mnaxvelebma da gamcnobebma _ patriarqma, dide
bulebma, vezirebma da meomrebma _ Tamars moaxsenes da misi ne
barTvis gareSe qorwili moamzades. Tamari gulwrfeli iyo da
rjulis mtkiced damcveli. zogierTebi damwuxrebulebi urCe
vdnen qmrad aleqsis moyvanas, romelic [misi] axlo naTesavi da
mamiT berZenTa mefis Zmiswuli iyo. is im dros iq imyofeboda
_ da imis SiSiT, rom es ar momxdariyo, qorwinebis saerTod ar
mosurnem iTxova, rom qmris SerTvisgan gaenTavisuflebinaT.
magram dedofalma da meomrebma aiZules, es gaekeTebina da ro
goric misi olimpiuri didebulebisa da mefobis xvedri da wesi
iyo, iseTi qorwili Sedga, Seudarebeli da igavmiuwvdeneli,
mravalnairi sanaxaobani iyo, Tval-margalitis, oqroWedilisa
da UuWedelis, simdidrisa da laris, Sekerilisa da Seukeravis
Cuqeba da boZeba. erTi kvira grZeldeboda sixaruli, garToba,
saCuqrebis gacema.
xolo me am sawyen da mZime saqmesac gauwyeb: mosuli iyvnen
oseTis mefis Svilebi, mSvenieri da lamazi, Rirseuli da Wabuko
bis ganmasaxierebeli moymeebi, mTxovnelebi: `Rirsi rom viyoT,
[38] [Tamars] movewonoT da zena beds vewioT!~ da vinaidan maT
ganzraxvas aRsruleba ar ewera, ukan Tavis mamulSi dabrundnen.
erT-erTma maTganma ver gauZlo Tamaris siyvarulsa da survils,
bnedisagan loginad Cavarda da niqozSi, wminda raJdenis say
darSi gardaicvala. iqve dakrZales.
da sxva [ambebs], Tu ramdeni xelmwifis Ze, amaze Tavdaviwye
bamde gamijnurebuli da gaxelebuli, Tavis survils rom ver
ereoda, amas qvemoT naTqvami cxad hyofs.
amis Semdeg laSqroba wamoiwyes. rusTa, da ufro afxazTa
mefe Tbilisidan gavida. aRmarTes Zlevamosili da [brZoleb
Si] natarebi droSa, win waiZRolies mefeTa skiptris mfarveli
cxovelmyofeli jvari. pirvelad yarsisa da karniforis qvey
anaSi gailaSqres da basianamde moarbies. gamarjvebulebi da
27
[alafiT] savseni mobrundnen da RvTivganaTlebul patronTan
movidnen, aivsnen siyvaruliTa da sixaruliT.
amaze uwin aranisa da gelaqunis TurqTa laSqari faravnisa
da ZaRlisxevad wodebul mxareSi movida. TavdamsxmelTa win
aaRmdeg gamrekeli kaxas Ze gamovida da uZleveli Tamaris bedis
wyalobiT, mcire laSqarma sZlia [maT] did laSqars, gaaqcies,
amowyvites da didi nadavli moarTves TviTmpyrobels.
imave dros movidnen cxenosani da qveiTi karnuqalaqelebi,
Samelebi da garmianis Turqebi, gaivso SavSeTisa da klarjeTis
qveyana. aqeTa mxares Seiyarnen taoeli guzan abulasanis Ze da
misi qveynis laSqari, boco da misi mxlebelni, miuswres mesxebma
da marbiel-moTareSeebs iqve Seebnen. Tamaris bedma da svem
sZlia, iqac gaaqcies da daxoces. iqidanac uricxvi tyve da cxeni
moasxes RvTivgvirgvinosani, dRiTidRe aRmatebuli da war
matebuli mefis winaSe. amiT xarobdnen, iSvebdnen, nadirobdnen
da laRobdnen.
[39] amis Semdeg wavidnen sargis da varam mxargrZelebis Zeni,
Cinebuli moymeebi, ufrosebi zaqaria da zaqaria, dalocvilni,
da ivane da sargisi, daulocvelni, da ilaSqres dvinis qveyanaSi.
gamarjvebulebs da alafiT datvirTulebs dvinelTa da sur
manelTa laSqari wamoewiaT. lomis SemarTebas hgavda, amitom
sabolood gaaqcies. gamarjvebulebi da alafiT datvirTulebi
saxelovnad movidnen mefeebTan. maT wyaloba miages da madli
gadaixades.
amis Semdeg garkveuli xani qvemoni qvemoT laSqrobdnen, zemoni
_zemoT, Suani _ Sua da yvelgan gamarjveba da Zleva rCebodaT.
mefem, Tamaris brZanebiT, laSqari Sekriba da dvinisken gaem
arTa, parTelebis qveyana moaoxra, qalaqi aiRo, wamoiRo iqauri
ganZeuloba, tyveebi wamoiyvana da svebednier da naTel-brwyin
vale, Tval-dauRamebel da dRe-maradiul, sulisa da sxeulis
sawadel da saSvebel TamarTan movida.
zogjer laSqrobebisgan isvenebdnen da momlxenni Cveule
bi
samebr imereTis qveyanaSi gadadiodnen. zogjer Sirvanis
sazRvramde Cadiodnen. SarvanSa didi saCuqriTa da ZRveniT
modioda, erTad nadirobdnen mindvrebSi da mxiarulebi isev
28
gaiyrebodnen. saboZvars mravlad uboZebda da Zmuri pativiT
gaistumrebda. isic ymasaviT monurad emorCileboda da emsax
ureboda.
amis Semdeg didZali laSqari Sekriba da daiZra gelaquni
saken, rimelTanac brZola Zalian Zneli iyo TurqmanTa zRvis
qviSasaviT simravlis gamo. Tavs daesxnen, amowyvites, xelT
igdes didZali tyve da nadavli. wamosulebs gelaqunis mTeli
Turqmenoba wamoewia sirieli didebulebis, rostomisa da [40]
ialRuz-alfesis, winamZRolobiT, romelnic im dros TavisTan
hyavda yizil-arslan aTabags. da roca sabrZolo wyobam da raz
mma erTmaneTs Seutia, Tamaris moymeebma Tavisi aCvenes, moxuci
axalgazrdas uswrebda da axalgazrda _ moxucebuls, patroni
_ ymas da yma _ patrons. gaaqcies, amowyvites da daxoces. da
TavianT samefoSi movidnen, mTeli aRmosavleTisa da dasavleT
is, CrdiloeTisa da samxreTis mefisa da dedoflis winaSe.
amis Semdeg, asaT grigolis Zis miwveviT didi da sasaxelo
laSqroba moawyves ganjas qvemoT belaqanamde, Semdeg _ araqsis
zemo piras masisamde. iqac, didi laSqris devnisas, Tavi isaxeles
am samefos bumberazebma: msaxurTuxucesma vardan dadianma,
oTxive mxargrZelma da sxva didebulebma da aznaurebma, TiTon
mefis daswrebiT, didi da mZime omi gadaixades, gaaqcies da iqi
danac gamarjvebulebi da sixaruliT aRsavseni dabrundnen.
amgvari mSvidobis, gamarjvebisa da zeobis dros Tavi iCina
yovlad ucxo da umsgavso, kacis gonebisaTvis Seuferebelma
da daujerebelma saqmem: sve-ubeduri rusis, skviTad wodebu
lis, gulSi satanam daibuda, xelmwifeTa mzes da mefeTa el
va-ciskrovneba Tamars sawyeni sityvebiT mimarTavda. Tavisi
Tavis iudad myofelma ar icoda, ra eqna. damarcxebuli da Svid
sulze uborotesi pirveli [sulis] mier damonebuli, sodomur
codvasac ahyva, qceviT [41] daqceul-ganadgurebuli da war
wymediT warwymedili. Tamar wynari da narnari, sazriani da gon
ieri iTmenda am ucxo da urigo saqmes. ase grZeldeboda ori Tu
meti weli ucxo gansacdelis moTmenaSi.
rogorc ki vezirebma da didebulebma es gaiges, Sewuxebulebma
erTxmad daaskvnes, rom es Zveli mtrisagan modioda, romelmac
29
Zmas Zma moakvlevina, mamas _ Svili da pirveli adamiani samoTxi
dan gamoaZeva, rogorc axla am xiluli samoTxisa da ubrw yin
valesi edemidan Seumzadebia gamoZeveba, radgan Zveli xakan skvi
Tis msgavsad mosdgomia mas. iq Tu igi qalaqTa dedofals moadga,
aq es _ dedofalTa-dedofals da mefeTa-mefes. bolos, raki ar
endobodnen eSmakTa msaxurebisagan dauZlurebuls [giorgi russ],
jer kidev mowyale da ganurisxebelma Tamarma cremlebis RvriT
gaaZeva, magram auracxeli lari, simdidre da ganZi [gaatana]. is,
vinc sikvdils imsaxurebda, aravis daaneba sasikvdinod, mzeebri
siuxviT aravin miuSva, rom is gaeZarcvaT. navSi Casves da zRviT
konstantinopolSi Cavida. garkveuli dro iq imyofeboda.
[42] amis Semdeg [Tamaris] ufro da ufro met, ukeTes da ukeTes
xelisuflebasa da xelmwifobaze alaparakebs yovel ucxoels
sauflo xeli da maRali mklavi, brZolebSi damxmare da gamar
jvebis mompovnebeli, mis mama-papaTagan, miT umetes, mxolod
bedze mindobili warmarTebisagan gansxvavebuli bedi da sve.
mas ZRvens aZlevda yvela mefe aRmosavleTidan dasavleTamde,
misTvis kargavdnen Wkuas misi saxebrwyinvalebis Sesaxeb ambis
mcnobelni. berZenTa mefis manuelis Svili, polikarpos moyme,
yvelaze adre gaiWra da gaxelda [misi siyvaruliT], andronikes
Tavisi mefobisa da berZnebis amowyvetis dros rom ar Seepyra
da ar daesaja igi. msgavsi iyo asureTisa da SuamdinareTis an
tioqiis mefis Svili, mas rom SesZleboda sxadasxva barbarosebs
Soris gzis gakvalva, wamSi aq aRmoCndeboda. kidev, sulTan
yizil-arslanis erTi SvilTagani, [Tamaris] ambis smeniT gadar
euli, Zlivs daakava mamam, radgan eSinoda, rjuls Seicvliso.
xolo axlos myofebs imgvari trfialeba hqondaT, rom uRir
sebs TavianTi uRirsobis ridi da sircxvili ar hqondaT, arc
naTesavebs _ naTesaobis ridi. rogorc mzis Suqi aSuqebs cidan
miwierebs, rom mas uWvriton, ise Tamaris xelmwifobis Suqis
naTeli-brwyinvaleba miwidan efineba cis gumbaTs.
[43] amis mcnobeli salduxis Zis Ze, saxelad mutafridani,
mSoblebis unebarTvobis arad Camgdebi da mahmadis siameTmoy
vareobis rjulis uarmyofeli, [mahmadisa], romelmac adamiane
bis mizidviT Tavis nebaze umoZRvra adamianebs es wuTisofeli,
30
surviliT da turfa garegnobis gagonebiT Zleuli, TviTm
flobelis, yvela mefeze uzenaesis, Tamaris winaSe movida Tav
isi samflobelodan didi laSqriT, mravali didebuliT, xojaTi
da saWurisiT, monebiT da mxevlebiT, bargiTa da simdidriT,
saxelmwifoebisTvis sakmarisi ZRveniT, Tval-margalitTan, sa
ganZurTan da larTan erTad avazebisa da taiWebis simravliT.
xelmwifis saxlis wesis Sesabamisad, didebulebi pativiTa da siy
varuliT miegebnen, samefo sasaxleSi moiyvanes. misi papa, saldux
ezdini, amis papas demetres, didsa da saxelganTqmul xelmwifes,
gorgaslian Wabuks, odesRac ZaliT da didi garjiT xelSi Caegdo
da moeyvana. amJamad aman [Tamarma] sityviT, da SesaZloa, sityvis
Rirsebis gareSe, moiyvana, rogorc moxarke mona. nela, mSvidad
da xangrZliv umaspinZla [mas], romelmac naxvisTanave raminis
msgavsad cremlTa nakadi gadmoadina. pativiT dasva selis skamze
da Seiqna eniT uTqmeli mxiaruleba, rogorc Seefereboda am sax
lis didebuli moymeebis nadimsa da enawylianobas, mravalgvari
sanaxaobis, momRerlebisa da moTamaSeebis ganwyobilebas. uam
ravi iyo ZRveni, saboZvari da Sesamoseli. amgvar siyvarulSi, pa
tivsa da boZebaSi zamTari somxiTSi da TbilisSi gaatara. Zalian
moswonda sanadiro adgilebi da Tavad patronis moymeebi [44],
romlis sikeTis Sesaxeb saubari kacTagan SeuZlebelia. gazaf
xulis pirze waiyvanes da sanadiro adgilebi, mindvrebi, moed
nebi da kaxeTisa da ranis qvemo mxareebi aCvenes. ranis didebuli
moymeebi da molaSqreebi, romelTac es yvelaferi moswondaT da
aqebdnen, erTobodnen, xarobdnen, adidebdnen da elodnen Tav
ianTi ukvdav-qmnili patronis [gadawyvetilebis miRebis] dros.
vinaidan laRi da amayi Tamari Seuferebel Sesatyvisobaze
amaRlda Tavisi gonebis frTovanebiT, samefo qalaqSi Semo
sulebma misi trfialis qedmaRloba moTokes. seljukianis Svili
saulis sapirispiro mdgomareobaSi aRmoCnda: man mamis saxedre
bis ZebnaSi mefoba hpova, aman mefobis da zesTa mefeTa mefobis
mZebnelma, hpova is, rac saulis danakargs Seefereboda.
iyo vinme xarWis naSobi, TiTqos mefis Svilad aRiarebuli.
mTqmelebma, amao rom ar hgonebodaT, ufro metic, gamauqme
blebma, qorwili gadawyvites, SerTes da saxelovani qorwili
31
gadaixades. mravalnairi samosi uboZes, cxenebi da akazmuloba
sxva saqonelTan da simdidresTan da larTan erTad da Tavis
samyofelSi, arzrumSi, gagzavnes, magram rogori cremliTa da
gloviT, kacTa eniT ar iTqmis.
amis Semdeg, viTomda stumrad, movida aRsarTan SarvanSa, ro
melic siyvarulisagan gonebidan iyo gadasuli. islamis Zveli
da axali rjulis mixedviT [45] Tavisi gvarisgan gandgomili,
Tavisi rjulis uarsayofad gamzadebuli, auracxeli qrTamis
fasad evedreboda yvela Tanamdebobis pirs, moZRvars da kaTo
likoss. magram, marTlac, amao da ukeTuri xdeboda eSmakis
zraxva, radgan Tamars mtkice da Tavis zenaar beds mindobili
suli hqonda, da goneba, sityvis mSobeli, im umaRlesi gonebis
mimarT hqonda mipyrobili da mefurad iRebda RvTis sityvis
Svidwil ganwmedil taZars. yvelas, eSmakisagan damarcxebuls
da [saeSmako] saqmisaTvis wamqezebels, satanis mzakvrobis mimd
evars, arcxvenda. rogorc Seefereboda, iseTi pativiT gaagza
vna [igi] da Ddid ZRvenTan erTad Tbilad daariga: `kvlav nu ine
beb amgvari ramis Tqmas~.
meore qmris ambavi
32
vaJkacebi. igi dedofal rusudans, vinaidan misi naTesavi iyo mamis
dis, daviTis asulis, oseTSi gaTxovebis Sedegad, aRsazrdelad
Tavis saxlSi moeyvana. iq mimaval-momavalni xedavdnen, rom moyme
fer-saxiT mSvenieri, brtyel-beWiani, saxiT lamazi, tanad zomieri
iyo da orive gvaris mxridan xelmwifobisTvis [Sesaferisi].
samefos mkvidrebma Sehkadres da moaxsenes dedofal rusud
ans, TumcaRa misi nebac iyo. misi daxmarebiT vezirebma da dide
bulebma moaxsenes da vedrebiT mimarTes Tamars da uTxres
Semdegi: `zena gangeba rom ar iyos mis qmedebaSi, Tqveni mefoba
xedavs, Tu ramdengzis ramdeni moyme, berZnebis da romaelebis,
sulTnebisa da skviTebis, sparselebis da osebis xelmwifeTa
Svilebi cdilobdnen, magram samarTlianad CaiSala, radgan
SeuZlebeli iyo [es momxdariyo] sauflo brZanebis gareSe.~
[47] maSin Tamarma, romelic mSoblis darad endoboda Tavis
mamis das da misgan did wyalobamiRebul laSqarsa da meomrebs,
brZanebiT Tqva: `RmerTia Cveni mowame, rom arasdros ar yofila
Cemi guli qmris mowadine, arc adre da arc axla. Cemi umomav
loba rom ar emuqrebodes taxts, romelic pirvelad RvTis mier
da Semdeg mSoblebis mier aris CemTvis rwmunebuli, axlac amis
mTxovneli var~.
ar moeSvnen da dedofals Sehbedes. wavidnen imieri da amieri
didebulebi, wamoiyvanes dedofali da misi gazrdili daviTi, Rv
Tis rCeuli da Tbilisis sanaxebSi didubis sasaxleSi movidnen.
iq gadaixades maTi xelmwifobisa da amaRlebuli saxelis Sesa
ferisi da sakadrisi qorwili. dedofali rusudani, yovelgvari
sibrZniT savse, moqmedebda: aqeT [Tavad] bagrationi, bagrationTa
amaRlebuli gvaris Sesaferisad awyobda saxlis [darbazebs],
qvemoT, xorasnisa da erayis sulTnebis rZlobis Sedegad gacno
bierebuli, iqaur sanaxaobasa da garTobas awyobda. galaRebulni
xarobdnen, glaxakebi mdidrdebodnen, iyo mgosnebisa da moTama
Seebis Sejibreba, sanaxaobaTa mWvreteli xalxis simravle, da
amasTanave sanaxaobaTa Sesruleba. mosayolad SeuZlebelia, Tu
rogor bednierebaSi, svianobaSi b D ednieri da gamarjvebuli iqna
[48] Tamaris dRekeTiloba daviTian moymesTan, daviTTan, erTad.
amas gaigeb winamdebare pirdapiri moTxrobebiT.
33
daviTma erTi wlis manZilze gauswro yvela mSvildosans,
cxenosans, mocuraves, moasparezes, mwignobarsa da xelT saqmeSi
yvela gawafuls. rom rogorc dRes Cans, [qveynis] SigniT vin iyo
misi maswavlebeli an Tanamoswavle? xolo Tu ucxo qveynidan
mosula, misebri aravin ar gamoCenila.
mSvidobisa da maT mier mtrebis damarcxebis Semdeg, erTxelac
[Tamarma] Seityo, rom Znelbedi da ubeduri rusi konstantino
polidan wamosula da ezinkis qveyanaSi, qalaq yarsSi mosula.
imJamad meWurWleTuxucesis Semcvleli, rjuliT barbar
ozi da qceviT tartarozi, keTili da alersiani patronebis mier
galaRebuli, garkveuli saqmisTvis mociqulad gaagzavna. da qal
aq yarsSi misvlisas, rusi da igi erTmaneTs Sexvdnen. SeuerTdnen
iqaurebi, raTa rusi sasaxleSi daebrunebinaT. misgan sargeblis
miRebis mosurneni Seevedrnen am did mociquls, romelic aqedan
iyo wasuli. maSin gaiges am samefos mkvidrebma, da ufro ki _ eS
makma, romelic yovelTvis ibrZvis, rogorc adamianTa gulebis si
crue daviTis gaocebas [iwvevs], romelnic misi mefobis Tanamoz
iare da misgan uxvi da guliTadi wyalobiT savse iyvnen, imaTac
Caidines yvela Zvelsa Tu axalze uborotesi saqme. [49] am same
foSi Tu vinme nebsiT Tu uneblieT patronebs gandgomia, qveynis
dasabamidan arsad aravis unaxavs is warmatebuli da gamarjveb
uli, magram egrec momxdara Tavisianebisa da naSierebis, am saxlis
Svilebisa da Zmebis mizeziT. magram es saidan da rogor?
pirvelad guzani SeuerTda, klarjeTisa da SavSeTis patroni,
romelic patrons Zveli mefeebis, taoeli didebulebis adgilas
hyavda gamwesebuli. aqedan _ boco, samcxis spasalari, yovelgvar
zomaze metad Sewyalebuli, sxva mesx didebulebTan da aznaurebT
an erTad, ivane cixisjvarelis gamoklebiT, romelsac yvaryv
aresac uwodeben. igi Tavis samflobeloSi gamagrda, rogorc
Seefereboda mas, romelsac axsovda sulas erTguleba, romelic
man baRvaSis winaaRmdeg gauwia bagrats. vardan dadiani, msax
urTuxucesi, patroni lixs aqeT orbeTisa da kaenisa, lixs iqiT
nikofsiamde _udaod didi qonebisa. TviTon magar da mtrebisgan
miuval qveSis cixeSi imyofeboda. igi, TiTqos patronis surviliT,
raRac patara ]saqmisTvis] wavida da geguTSi mivida. Sekriba mTeli
34
svaneTi, afxazeTi, samegrelo, guria, qvemo imereTi, raWa, Takveri
da argveTi. SeierTa sanigebi da qeSigebi da didebulebi da qveynis
laSqari daafica, rom russ gaamefebdnen da mas mefed gaxdidnen.
qveynis laSqari gaagzavna da guzanTan mividnen. iqidan rusi
wamovida [50], Seikribnen da samcxes miaSures. miegebnen boco
da misi momxreni. mTa gadaiares da geguTSi Cavidnen. o, didi da
adamianis gonebisTvis warmoudgeneli saSineleba! vin an visi
taxtis moziare unda dajdes daviTianis taxtze?
maSin qalaqSi myofi Tamari, warmoudgeneli da uazro saq
miT gakvirvebuli, pirvelad, Cveulebisamebr, zena wyalobas
Seevedra da brZaneba gasca Tavis erTgul erisTavebze, vinc Seik
ribnen spasalarebi da didebulebi hereTidan, kaxeTidan, qarT
lidan, somxiTidan da samcxidan. momxdariT gakvirvebulebma
ficiT Sehkadres, rom es saqme maTi nebarTvis gareSe iyo mowyo
bili da rogorc ki daajeres, rom yvelaferi maT gareSe moxda,
mZafrad gamxnevda maTi gulebi erTgulebisa da TavganwirvisT
vis. TviTon Tamari meufebrivi ZalauflebiT da oqroneqtari
sityvebiT mravaljer cdilobda mcxovreblebisagan WeSmariti
mizezis dadgenas. xan Tevdore patriarqs da antoni quTaTels,
romelic im dros mxolod erTaderTi, TviT sisxlis daRvramdec
ki, darCa misi erTguli lixT-imereTSi, da sxva episkoposebs ag
zavnida, xan _ Sinaur ejibsa da mestumreTuxucess, magram maT
gan verafers ver igebda.
maSin Seikriba RvTis winaaRmdeg mebrZolTa krebuli, aiRes
maxvilebi da laxvrebi da gamoemarTnen RmerTSemosili pat
ronis winaaRmdeg. maTi naxevari imasTan erTad, visi gamefebac
undodaT, [51] lixis mTidan gadmovida. amowyvites da aaoxres
qarTli da naWarmagevamde da goramde movidnen. meore naxe
varma, dadianis winamZRolobiT, rkinisjvari gadaiara, cixisj
varSi Cavida da qalaqi oZrxe dawva. iq Seiyarnen boco da mesxebi,
vinc maTi momxreni iyvnen. RmerTis ukiTxavad amgvari saqmis
Camdenebma, Svilebis mzegrZelobas uxmes. gadawyvites pirvelad
javaxeTis, Tmogvisa da axalqalaqis aReba, Semdeg TrialeTisa
da somxiTisa, radgan qurdvaWris iqiT mTeli somxiTi gamdgari
iyo: gagis patroni ivane vardanis Ze; kaiwonis patroni maya (kae
35
ni TiTon vardanis [sakuTreba] iyo), sxva misi qveynis aznauriS
vilebi, garda zaqaria varamis Zisa. igi erTguli kaci da gamoc
dili Wabuki iyo. yvela amaT agaraSi Seyra daTqves da iqidan
maTi da zemo-qarTlSi myofTa qalaqis karebTan mosvla, sadac
imyofeboda mzeTa mze, naTelTa naTeli, umanko tarigi, qristes
msgavsi, mSvidi, daviTianebri gonebiT zena gangebas mindobili
da misi gulmowyale wyalobebis moimede [Tamari].
amirspasalar gamrekels, oTx mxargrZels da sxva Torelebs,
zemourebs da qvemourebs ubrZana wasuliyvnen da javaxeTis mxar
eSi win Segebebodnen [mters], iqve ecnoT maTi Zala, ufro ki RmerTis
marTlmsajulebis Zliereba. mividnen mtkvarTan, radgan isinic iq
mosuliyvnen. SeuerTdnen mis erTgulad darCenili mesxebi. aqeT
eseni, mtkvarTan misulebi, da isini iqidan xidze Seibnen. O
[52] Seiqna omi da srola. im dRes daRamebam da wyalSi yofnam
gahyara [mebrZolebi]. roca daRamda, Seiyarnen da moiTaTbires:
`vxedavT, rom amaTi laSqari mxecebiviT ibrZvis, vinaidan Seb
mis Zala da Rone ara gvaqvs, simagrisaken gavecaloT da iqidan
vecadoT Tavdasxmasa da gamarjvebas~.
simamacis momniWebelma [RmerTma] Tamaris laSqars amcno,
dauyovnebliv Sebmodnen da edevnaT [mteri]. xidi gadaiares da
miaSures mTas, saxeliT tornaZias, rom raime simagre enaxaT.
iq ver gaCerdnen, gaeridnen da nialis vels da xingrisis wyals
miaRwies. Tmogvsa da eruSeTs Soris atyda omi, rogorc imier
da amier moymeebs SeeferebodaT, romelic Zveli goliaTebisa
da Wabukebis oms mogagonebdaT, romlebzec cvioda wvetiani da
galesili isrebi, [idga] xmlebis triali da Subebis xeTqeba. omi
gagrZelda, Tamaris bumberazebma da moymeebma gaimarjves, zogi
gaqceuli Seipyres, daxoces da daatyveves. amaTgan aravin ar mom
kvdara, arc daWrila, garda imisa, rom daiWra ivane sargisis Ze.
mxiaruli saxiTa da gabrwyinebuli guliT mobrundnen.
[mowinaaRmdegebis] vedrebisa da aRTqmis Semdeg, rom patrons
aras dauSavebdnen, Tavisufleba misces da ar devnes. movid
nen RvTivgvirgvinosan mefesa da mefeT mefesTan. [man] RmerTs
jerovani madloba Seswira da gabrwyinvebuli saxiT, alersiani
TvalebiT da mindobili [ 53] guliT moinaxula Tavisi moymeebi.
36
vinaidan gaiges es ambavi maxareblis, sargis varamis Zis, mos
v
lamde, masTan myofebma TviT Wiaber mandaturTuxucesma,
herelebma da kaxelebma, didebulebma da aznaurebma, yifCaRebis
SemomatebiT da Sekrebilma qarTlis erisTavebma da qarTvelma
didebulebma daviT svebednieri mefis winamZRolobiT, gad
awyvites Tavdasxma qarTlSi myofebze, romlebTanac erTad iyo
zogi qarTveli, mTeli kavkasiisa da mTiulebis didi simravle.
maT rogorc ki gaiges zemo laSqris amowyveta da gaqceva, sas
wrafod gadawyvites gadasvla. mobrundnen da TamarTan movid
nen da Txoves somxiTidan gasvla da aRuTqves misi mefobisagan
gandgomilebTan da urCebTan SebrZoleba. qristemosili xelm
wife, RmerTis auracxel wyalobas SeCveuli, daTanxmda.
esec icodeT, rom RvTis SegonebaTa sivrce friad didia,
radgan keTil da sikeTis mrwmunebel adamianebs sikeTes miuv
lens saswaulebrivi miniSnebiT da gamarjvebis miniWebiT, radgan
keTili sulisTvis RvTismoyvarea da misi axlobeli, rogorc
ambobs berZenTa mWvreteloba-moZRvrebis sinaTle platoni:
`sikeTe keTilTaTvis aris sikeTe, xolo igive sikeTe borotTaT
vis borotebaa~.
xolo axla saWiroa da ufro metad gaazreba, rom naTqvami
ar daviviwyoT da zena wyalobani ganvWvritoT, raTa amgvari
wyalobebis ulevelobiT davxuWoT Tvali.
[54] xolo roca gandgomilebma Seityves RvTis mier maTi
axlob lebis Serisxva, zogma cixeebi da simagreebi, da ufro
adre, rjulismieri [wesebi] miatova, radgan aseTi umgvani saqme
ikadres Tamaris mimarT. zogi yelze Tok-mobmuli movida, zog
ma Tavisi biZa mokla da ase movida. iqac Cveulebrivi gamarjveba
moxda: ukan dabrunebuli idga agaraTa tyeSi, monadire da mona
dime, mxiaruli da erTgulebisa da axloblebis Semwyalebeli.
wyaloba uyo zaqaria varamis Zes da uboZa gagi qurdvaWri
dan ganjamde, qalaqebi, cixeebi da soflebi: mravali _ sakuTar
mflobelobaSi, mravali _ sanaxevrod. wyaloba uyo ivane sar
gisis Zes da uboZes msaxurTuxucesoba, samefo sasaxlis sapat
io Tanamdeboba, da kaeni da kaiwoni gelaqunTan da sxva mraval
xarkis momcem qalaqTan da cixesTan erTad. Seiwyales da dalo
37
ces sxva mravali didebuli. mobrundnen da gamoemarTnen Tav
ianT sasaxleSi da kar-midamoSi, naWarmagevSi.
lixT-imerelma didebulebma moinanies Secodebani da Sendo
ba iTxoves, iTxoves cxoveli xatebi da TviTon dedofali ru
su
danis, kaTolikosis, mandaturTuxucesisa da sasaxlis sxva
episkoposebis maTTan yofna. gadmovidnen svani didebulebi da
moxeveebi da gadmoiyvanes mefe-yofili rusi. dedofalma mtki
ce aRTqma misca, rom upirvelisad, russ uvneblad gauSvebda da
Semdeg, im dros daSvebuli SecodebisTvis aras mokiTxavda. de
doflis winamZRolobiT naWarmagevSi movidnen da rusi, ivanes
mindobili, wavida, Tavis sveubedur gzaze gaemarTa. Seiqna mSvi
doba, sixaruli da erToba iseTi, romelic aravis arsad ar exila.
[55] `erTad Zovdnen lomi da xari, vefxvi TiknebTan da mgeli
cxvarTan erTad xarobda~. Tamaris saxeli mTel qveyanaSi gan
didda. daviTi aleqsandres bedis [mqone] Tamaris brZanebiTa da
rCeviT laSqrobda da zegardamo [Zalebis] SewevniT imarjvebda.
am dros gardaicvala amirspasalari gamrekeli. mis Svilebs
araferi daakles, garda Tmogvisa. amirspasalaroba uboZes
zaqaria mxargrZels, sargis amirspasalaris Zes, somexTa mefis
adgilze mjdoms, lores patrons, spaspetobis Rirs moymes da
matebiT qalaqi rusTavic misces. Wiaber mandaturTuxucess
damatebiT uboZes Jinvali, qalaqi da cixe, mTiuleTis did na
wilTan erTad. wyaloba uyo sargis varamis Zes, daloces da ubo
Zes Tmogvi. qvemo wirqvalelebi, zartibis Zeni, grigolos Zeni,
Wiaberis Zeni da maxatlis Zeni da kaxeTis Tavkacni, TorRas Zeni
_ TiToeuls Tavis wesisamebr wyaloba uboZes: zogni _ axlad
dalocviT, zogni _ [mamulis] mimatebiT. aseve qarTlelebi,
somxiTarebi, Torelebi, mesxebi da taoelebi.
guzanma, romelmac adrec waiwymida Tavisi Tavi, axlac daipy
ro taoskari, vaSlovani da sxva mravali cixe da Saharmenis qvey
anaSi wavida. [masTan] samZivaric [wavida] sxva aznauriSvilebT
an erTad, romlebTan iyo meRvineTuxucesic, romelic Tavis
Tavs klarjeTisa da SavSeTis memkvidred Tvlida. kolas mTaze
gavidnen. win moegebnen zaqaria fanaskerteli da Zinielebi,
kalmaxelebi, SesaniSnavi da patronis mier Sewyalebuli moy
38
meebi. rom Seiyarnen, gaiges, rom guzanis Svili da Saharmenis
laSqari misuliyvnen guzanis colisa da Svilis wasayvanad da
cixeebSi Turqebis dasayeneblad. [56] Tumca [mowinaarmdegebis]
laSqari didi iyo da Tormeti droSis qveS idga, xolo eseni _
mcire raodenobis [iyvnen], magram axsenes qristes rjuli, Tam
aris bedi da samarTali, da Seebnen. maTi simravlisa da daraz
mulobis gamo Zalian gauWirdaT omis warmarTva. bolos isini
gaaqcies, amowyvites, guzanis col-Svili xelT igdes. ukan
dabrunebulebma aiRes cixeebi da simagreni. qveyana ukan dai
brunes da Tamaris winaSe movidnen, romelmac wyalobis naTeli
mihfina da maTi simxnisa da gamZleobisTvis madloba gadauxada.
moymeebma saxeli miiRes, patronebma _ sargebeli.
RvTis amgvar wyalobaTa Soris ori kargi saqmis gamJRavneba
gamomrCa: loculobdnen mTxovnelni RvTisa da xatebis winaSe
pirmSoTa ZlierebiT momgonebelni. xolo vinaidan wyalobas
mogvris `damrekavs gaRebiT, mTxovnels boZebiT, meZiebels pov
niT~, rogorc es SeemTxva saras, ginda raqels, an elisabeds da
gansakuTrebiT, anas, da gavbedav, mariams, Tamari, ganwmedili
gonebiT da sxeulis sanTliT RvTis taZris aRmbeWdveli, mx
urvale guliT da ganaTlebuli suliT, dafexmZimda. tabaxmelis
beTlemad gadamqcevelma iq Sva Ze, RvTis Zis dari [57], saxelad
Tavisi axovani mamis, giorgis, saxeli uwoda. romlis saxiT ukv
davTa nawilis yvavili agviyvavilda.
samebiT sruli RvTis amgvar yuradRebas, Tamaris pirvel da
fexmZimebas da gorgasliani Zis dabadebas sixarulis an RvTisadmi
madlobis saTqmelad ra Seefereboda? xarobdnen, iSvebdnen, zei
mobdnen amqveyniur samoTxeSi, tyveTa gamanTavisuflebelebi,
eklesiebisTvis Sesawiravis gamRebni, mRvdlebisTvis Semwirvelni
da monazonebisTvis mimcemni, glaxakTa mowyaleni, erTdroulad
RvTis madidebelni, Svidive samefos laSqarTan episkoposebis dam
yenebelni. TviT dedofalma rusudanma da misma gazrdilma daviT
mefem da Tamaris dam da am samefos yovelma mkvidrma, mogvebis
msgavsad, daiwyes miZRvna da Cuqeba. [qveynis] gareT amis gamgone
berZenma mefeebma, sulTnebma, aTabagebma da sparseTis amirebma
mdidari ZRveni da ganZi gamoagzavnes.
39
amgvar dRekeTilobaSi erma naxa axali yrma, saukuneebze
adre ganwesebuli, rom yofiliyo Ze mefisa, mefe, cxebuli Svili
daviTiani. roca bunebrivad lamazi daibada da gamoCnda, Tavis
TavSi atarebda Tavis mSobelTa saxesa da msgavsebas, mnaTobebi
ifaravdnen mas. brwyinvalebda zena sferos suli, bedi beds
emateboda da keTildReoba _keTildReobas. mefeTa mxriv ga
marjvebebi matulobda. iseTi laSqroba moewyo, rogoric ar
cerTi bagratovanis mier ar Catarebula.
pirvelad laSas, romelic `qveynis manaTobelad~ iTargmneba af
sarTa enaze, bedze da xvedrze Seikribnen, gaeSurnen did da Zvel
qalaq bardavSi. gaanadgures arani, nebroTis omebis msgavs mraval
ricxovan omebSi aiRes herosis Zmis, bardosis, mamuli da samflobe
lo. tyveTa simravliTa da auracxeli saunjiT avsilebma 3000 tyve
gaanTavisufles Tamarisa da misi Zis dRegrZelobisaTvis.
iqidan wamosulebma, erTi Tvec ar dausveniaT, saswrafod
gailaSqres arzrumSi, qalaq karinis karTan. iq iyo mravali
omi, cxenebis Sejaxeba, abjarTa xeTqeba. maT exmarebodnen sur
maneli, kareli da SigniT nasr-adin salduxis Ze da misi ori Ze
uamravi qveiTi da cxenosani laSqriT. ciskris bindSi mivid
nen da omi daiwyes. Ramis bindma gayara [isini]. is Rame rom mii
lia, laSqari movida uTvalavi da auracxeli alafiT. SigniT
myofebi mxecebiviT aRrWialebdnen kbilebs da Tma-wvers igle
jdnen, roca xedavdnen: zogni _ datyvevebul colebs, zogni
_ Svilebs, zogni _ [warTmeuli] jogisa da remis simravles da
tirodnen: `saidan Cemze amgvari Serisxva, radgan arasodes gvin
axavs qristianTa modgma Cveni samyoflis sanaxebSi~.
[59] roca gaTenda, hkres buksa da dafdafebs da qalaqebSi
Seiqna erTi zari da moTqma. roca darwmundnen, rom maTi sisx
li daiRvreboda, gamovidnen qalaqis bWeebidan, gaawyves qveiTi
da cxenosani razmebi, gadmodgnen banebsa da SukebSi isrisa da
qvebis sroliT. roca daviT mefem da misma laSqarma ixila, rom
isini gulmocemulad gamovidnen, iaraRi moiTxoves, cxenebze
amxedrdnen, Subebi moimarjves. misvlisTanave mexis-texasaviT
daatydnen Tavs, aiRes da dascxes. katebiviT mxdalni Tavisi ja
riT Seixvewnen [qalaqSi], erTmaneTs xocavdnen, colebis mier
40
gakilulebi, gasakicxi da SesafurTxi gaxdnen bibTa, elime
bisa da saWurisebis TvalSi, kilavdnen da aginebdnen mahmadis
rjulmdeblobas. mefe daviTi da misi laSqari motrialda da
mxiarulni movidnen TavianT qveyanaSi, iqidan Zlevamosilebi da
aqedan Tamaris saSodan amobrwyinebuli, iakobis varskvlavis
msgavsi varskvlavis mxilvelni, romelmac iwinaswarmetyvela
bedniereba, iwinaswarmetyvela gamarjvebebi, iwinaswarmety
vela naTeli.
xolo me, romelic veridebi gagrZelebis gamo [Txroba] mosa
bezrebeli ar gaxdes, ar minda gamovtovo ukanaskneli, adreul
ze ukeTesi omebis da gamarjvebebis ambavi. guli aiZulebs da
aamoqmedebs gonebis iaraRs, rasac warmoadgens amgvar Txroba
Ta metyveli da gamomTqmeli ena. erTxelac Seikribnen da gel
aqunSi gavidnen, [60] xaCiani Caiares da yaryrisis qveyanaSi Cavid
nen, belaqanamde miaRwies. moarbies mTeli arezi da ganjis kari
amoiares. karebTan Ddidi SuRli atyda, magram gaaqcies da qal
aqSi Seiketnen. yaryrisidan Samqoramde eqvsi dRe iares. dRe ar
gasula, rom [mtris] laSqari ar moweodaT da ar Sebmodnen. yvel
gan Zlevamosilebi da gamarjvebulebi Semobrundnen da mTeli
qveynis sixarulTan [TamarTan] movidnen.
ori Zma, sargisis Svilebi, zaqaria amirspasalari da ivane
msaxurTuxucesi, loridan araqsis napirebis dasarbevad wav
idnen. iqidan samekobrod da qaravnebis saZarcvavad wamosuli
iyo dvinelebis, bijnelebis da amberdelebis laSqari. amaT ar
icodnen, Sua gzaSi Seiyarnen, erTmaneTs ekveTnen. omze da mama
curad brZolaze ufro saqebeli iyo maTi qvelobis suliswamRe
bi aRtyineba. [nadavliT] savseni da saxelovanni movidnen daviT
sveamaRlebulTan da Tamar RvTivdadginebulTan.
amis Semdeg kaenis patronma, ivane msaxurTuxucesma, daviTi
waaqeza didi da sasaxelo brZolis dasawyebad: didi gelaqunis,
sparsi-bazris da goralauqis dasarbevad. dRiTi-dRe aRmateb
uli, warmatebuli da omsa da laSqrobebSi gamowrTobili moyme
gahyva mas. Tavs daesxnen, xelT igdes qviSasaviT uricxvi tyve,
jogi, aqlemi, Zroxa da cxvari. sadac ki laSqars, an Tavisi ded
awulis dasaxmareblad maSvels gadaeyrebodnen, xocavdnen,
41
gaaqcevdnen, musravdnen. sparsi-bazris ganadgurebis Semdeg,
[61] sulTnis moedanze garToba da asparezoba gamarTes, rac
aravis arasdros ar uqnia.
igive rusi, am samoTxidan gaZevebuli, kaenis msgavsad ara Zmis
mklveli, aramed Tavisi Tavisa, Rirsi ar iqmna da [mas] samoTxeSi,
qalaq konstantinopolSi, yofnac moeSala. ara yoveli mxriv
mter-gawyvetili mefe, aramed ialqnebdawyvetili, igi aTa
bagTan mivida da misgan aranis qveyanaSi Tavisi bedis Sesadari
samyofeli miiRo. Sekriba ganjisa da aranis laSqari da iqidan
kambeCovanis qveyanaSi movida, iq mindvrebi moarbia da uamravi
tyve da naZarcvi aiRo.
maSin xornabujis patronma, saRir maxatlis Zem es gaigo, mc
iredi laSqari Sekriba da Tavis ganwirvis mizniT sam SvilTan
erTad daewia. erTi ors ki ar ebrZoda, aramed _aTs, ori _ ocs,
magram Tamaris bedma da simarTlem RvTis uxilavi risxva dasca
[mters] da rogorc gedeonis Sesaxeb gaqvs gagonili, mciredni
daewivnen da gaaqcies, Camoyares da daxoces. rusma Zlivs gaaR
wia.
xolo Tqven, msmenelebma, esec icodeT, Tumca misi [Tamaris]
gulisTvis mxeciviT velad gaWrilebis mimarT [igi] mZvinvare
ulmobelobas iCenda, magram ixileT, Tu rogori mSvenieri da
andamaturi mimzidvelobiT izidavda mxecTa gulebs. odesRac
SarvanSas [62] lomis bokveri gamoegzavna, man gazarda. iseTi
didi da sazareli gaxda, rom misnairi arc veluri, arc moSin
aurebuli [mxeci] aravis ar unaxavs. darbazSi rom Semoiyvand
nen, Tamar RvTiv-ganaTlebulisken iseTi laquciT, alersiT
da aRtacebiT iwevda, rom miuxedavad msaxurebis mier ormagi
jaWviT dakavebisa, ver iWerdnen, sanam Tavs kalTaSi ar Caudeb
da da lokavda, rogorc mowameTa Zveli cxovrebebi mogviTxro
ben. zogjer daiWerdnen da daabamdnen, Tvalebidan wyarosaviT
gadmoRvrili cremlebi miwas altobda.
mtrebisa da mxecebis amgvar ZlevaSi, Sinauri Tu gareSe mowin
aaRmdegebisa da urCebis damxobaSi aRmosavleTidan dasavleTa
mde, CrdiloeTidan samxreTamde gavarda SiSi da zari, saxeli
oTxbuneba da oTxkuTxa sulis angelozebisa.
42
am dros muhlidebma mokles axlaxan gasulTnebuli yizil-
arslan aTabagi. mTeli sparseTis mflobelad sami Svili fa
lavandi darCa, romlebsac mamam da biZam qveynebi ase gauyves:
ufross, xutlu-inanCis _ erayidan xorasnamde da babilonamde.
Semdgoms, amir-bubaqars _ adarbadagani somxeTamde. umcross,
amir-mirmans _ arani kaspiis zRvidan gogCis zRvamde. rogorc
mravalxelisuflebianobisas xdeba, [63] maT Soris Suri da
brZola atyda. amir-bubaqarma sZlia da ufrosi Zma gandevna, igi
aTabagad dajda. umcrosi Zma aranidan, amir-mirmani SarvanSas
daesiZa. [amir-bubaqari] TviT SarvanSas da mas belaqnis karze
Tavs daesxa da gaaqcia, TviTon ki garkveul dromde gandidebuli
da galaRebuli darCa. xolo vinaidan SarvanSa da amir-mirmani
gamouval mdgomareobaSi Cacvivdnen, radgan im xanebSi Sarvanis
saxlze RvTis risxvac moiwia, `romelic Seazanzarebs samyaros,
SeZravs mTebs da kvamlad aqcevs~. SeryeviT Searyia da Zirs dasca
Samaxiis zRudeebi da cixeebi, SigniT myofi yvela Tan daitana,
maT Soris daiRupnen SarvanSas coli da Svilebi. amis gamgon
eT, TavSi waiSines, Tavze nacari daiyares, mimoixedes garSemo,
veravin naxes maTi mxsneli da macxovari, mxolod RmerTi da Rv
Tis mier RmerTqmnili daviTi da Tamari. [maT] Sesavedreblad
mociqulebi gamoagzavnes uricxvi ZRveniT da fasdaudebeli
Tval-margalitiT da es iTxoves: `vinaidan Tamaris aleqsandres
msgavs beds, sibrZniT gamorCeuleobasa da Zlierebas, daviTis
msgavs simxnesa da siqveles, laSqarTa uebrobas didi Zala aqvs,
iseTi, rom mTeli sparseTi daipyros, _ amitom mTeli sparseTis
patronad dasviT Tqveni asuli, romelic Tqveni Suqmfinarobis
brwyinvaleba da Tqveni sibrZnis Sesatyvisi naTeli da saamo nay
ofia~.
[64] siZoba ar aRirsa, magram Svelisa da xelis Sewyobis imedi
misca. brZaneba gasca, Sikrikebi da malemsrbolebi imier da amier
laSqris Sesakrebad gaagzavna. im dros yivCaRTa mefis, sevinjis,
Zma, savalaTi, mefis samsaxurSi aq iyo. didi laSqari Sekribes da
dasebad ganewyvnen. misi simravliT gaivso mtkvris napiri, al
geTis napiri, qciis napiri da qurdvaWris napiri, oTxive mdinare
Tbilisidan yaraRajamde.
43
maSin movidnen amir-mirmani falavandis-Svili da aRsarTan
SarvanSa mTeli aranis didebulebiTa da mona-spiT. svebednieri
da RvTivaRmobrwyinvebuli xelmwifeni Ddadgnen agaris WalebSi.
misi nebamyoflobis pativismcemlebma didi zariTa da pativiT
moiwvies rusudan dedofali. romelma pirma an visma gonebam da
enam aRmoTqva didebis zarebis, karvebisa da fardagebiani sa
farebis, koSkebisa da samonadireo SemoRobili adgilebis qeba
da beselielis, gindac solomonis msgavsi mokazmuloba da Sem
kuloba RvTis taZrisa, sadac imyofeboda RvTis mier RmerTq
mnili, RmerTebs Soris RvTis msgavsad gamkiTxveli [Tamari],
romelsac garSemo mimoefrqvia samoTxis surneleba da Sveba,
futkariviT [65] dawafeboda vardis butkos, yvavil-mcenareebs,
elises mindvris mcenareTa surnelebas? an vis ergo bayaTarisa
da Tarxanis, efremisa da didebuli bumberazebis da moymeebis,
rostomisa da givis msgavsi daviT moymis qeba?
Seikribnen gonebis wamRebi zar-zeimiT. darbazoba daiwyo.
oqroWedil taxtze dasxdnen TviTon Tamari, daviTi da maTi Ze
giorgi, TavianTi gvar-modgmis Zlevamosilebisa da gvirgvinos
nobis ganmadidebelni da masaxelebelni, misTvis Rvawlis gamwevni.
rogor unda iTqvas: `Seviwyalo es adamianebi.~ zeadamianurma kacT
moyvarebam sayvarel adamianebs, romelnic dasabamidan [arsebul]
RvTis gangebulebas _ kacad qceviT kacTa xsnas _ baZavdnen, [ubiZ
ga] misi zena mklavisa da Zalis SewevniT sikvdilisa da gandevnisa
gan exsnaT vedrebiTa da xvewniT maT fexebTan muxlmodrekilebi.
pirvelad qalaq Tbilisidan gamosulebs win osebi da axali
yivCaRebi miegebnen. amis Semdeg _ herelebi da kaxelebi. Semdeg
_ qarTlelni. Semdgom _ mesxebi da Torelebi, SavS-klarj-
taoelebi. Semdgom _ somxiTarebi. Semdeg _ afxazebi da svan-
megrel-gurulebi, raWvel-Takverel-margveTelebTan erTad.
karvis karebTan _ xelisufalni da sasaxlis kariskacebi.
[66] vinaidan SarvanSa axlobeli da naTesavi iyo, pirvelad
is Semovida, Tayvani sca. wesisamebr moikiTxes da Tavis adgi
las dasves. mis Semdeg movida amir-mirmani, sulTnis Zmiswuli
da falavandis Svili. dedamisi xorasnis memamulis, inanjanis,
asuli iyo, romelic axla tuRril sulTnis colia. pativiTa
44
da zar-zeimiT Semoiyvanes. moikiTxes da pativiT dasves. daut
kbnen, rogorc sayvarel Svils, karg da SesaxedaobiT mSvenier
moymes. moiyvanes didebulebi, zogni eldigozis Svilebi, zogni
maTi Svilebis Svilebi, maTgan Tayvaniscema miiRes da Sesatyvisi
pativiT moikiTxes.
Seiqna eniT uTqmeli sixaruli. gaocebulebma, maT ficiT aR
uTqves: `adamianis Tvalebs ar unaxavs, arc Zvel da arc axal
wignebSi wagvikiTxavs Tamaris saxeba da misi cxovrebisa da qce
vis msgavsi ram~. [maT] moewonaT TviT mefe daviTi, didebulebi,
maTi raindebi, da mxiarulebma da imedianebma ganacxades: `gavi
magroT guli da Tvalebidan moviSoroT mwuxareba! WeSmaritad
SeuZlia Cveni xsna da samSobloSi Cveni dabruneba~.
maSin Seiqna puroba, purobis Semdeg gaimarTa nadimi, [iyo]
gamouTqmeli sikeTe da silamaze, mxiaruleba, mgosnebisa da
jambazebis TamaSi. isini, is orive da maTi laSqari, Zvirfasi
samosliT Semosa. erTi kvira dayves, yovel dRes mxiarulebaSi
atarebdnen: maTi mxriv dasaCuqreba, amaTganac ZRvnoba, nadiro
ba, burTaoba. ismoda TviT amir-mirmanis, [67] misi didebulebisa
da mona-spis aseTi qeba: `amaTi msgavsi moburTalebi ar arsebo
ben eraySi, adarbadagansa da iranSi~.
mefem ubrZana Tavis amirspasalar zaqarias, ivane msaxurTuxu
cess, grigol hereTis erisTavs da sxva moymeebs, da moedanze
gavidnen. iqidan Camovida amir-mirmani Tavisi didebuleebiTa da
msaxurebiT, da TviTon Tamari, saWvretad brwyinvale da naTelm
feni saxiT. ismaitelni, TavianT codnaSi darwmunebulebi da
mZle-mebrZolni, male damarcxdnen daviT mefisa da misi moy
meebis mier, da damarcxebulebi da mWmunvareni Sebrundnen.
am sixarulsa da SvebaSi iaraRdebodnen da omisaTvis emzade
bodnen SuRlis mosurneni. movidnen da acnobes aTabags, romel
sac naxWevanidan moyolebuli mTeli sparseTis [Zalebi] Seekriba,
aranSi mosuliyo, xalifas misTvis gamoegzavna Tavisi droSa da
laSqari, yvelafer amasTan erTad aTasi xalifuri oqro.
maSin Tamaris winaSe Seikriba yvela veziri, mTeli laSqari
da TviTon SarvanSa. gadawyvites brZola da erTi dRec ar
dauyovnebiaT TiToeuls Tavis mxareSi. TviTon SarvanSam da
45
amir-mirmanma iq iTxoves sityva mdabali da gamarjvebuli, mZle
da warmatebuli da sviani Tamarisgan.
[68] daviTi gaemarTa, win jvari waimZRvana da bednierad na
tareb bagratovanTa da ufro metad, gorgaslian droSas gahyva.
misulebma elekecis mdinaresTan daibanakes. iqidan aiyarnen
da Samqoris siaxloves movidnen pirvel ivniss, xuTSabaT dRes,
roca paraskevi Tendeboda, roca Cvenma RmerTma, qristem Se
musra mtris Zliereba da daamarcxa orTaviani urCxuli.
aqac ixileT jvris Zala da Zliereba da paraskevis pativis
cema. rogorc ki gaTenda, movidnen winamavali mzveravebi da
acnobes: `Cveni TvaliT vnaxeT aTaseulebi da aTi aTaseulebi,
uamravi ricxovnoba, rogorc kalia da zRvis qviSa, Samqoridan
vidre SoTis mTamde da vardanaStamde, ganjis karamde Tvalebi
ver miswvdeba, rom ganicado da warmoidgino.
roca mefem da misma laSqarma, SarvanSam da amir-mirmanma da im
aTma laSqarma gaiges, Tavdapirvelad gaxarebulebi iyvnen da RvTis
mmadlobelni, rom mteri axlos daigules, magram male gakvirvebam
Seipyro, rom mterma ganjisa da aranis Walebis datovebis Semdeg
magari mTebis safarveli ar daitova da swrafad gamoemarTa maT
Tan saomrad. magram isini Segnebulad da mofiqrebulad movidnen
am adgilas jer TavianTi simravlisa da auracxelobis imediT da
Semdeg, xevisa da simagris siviwrovis gamo”.
[69] maSin mefe aRiWurva, jaWv-muzaradi aisxa da amxedrda
zerdagze, romelic Tavisi saxelganTqmulobis gamo vaxtang
xaCenelisgan hqonda SeZenili erTi cixisa da soflis, Warmanis,
safasurad. moyme amir-mirmanma, rogorc mosimaxos ucTomelma
msrolelma da kentavrisagan ganswavlulma, Subi aiRo, mSvild-
kaparWi Seirtya.
im dros antoni mwignobarTuxucesic iq iyo, garegnobiT da
gvartomobiT rCeuli adamiani. [daviTma] mas ubrZana win eta
rebina jvari, romelic aris mefeTa skiptra da jaWv-muzaradi.
erTmaneTis gamxnevebiT da maTTvis vnebuli qristes mogonebiT,
Tvalebi RvTis mimarT aRapyres. mis mier Sewynarebulebma
vedrebiT Tayvani sces, [mas] Seavedres TavianTi suli da sxeuli.
erTmaneTs Seaxsenebdnen [TavianTi] papebisa da mamebis simxnesa
46
da gamarjvebebs: Tu Zvelad, daviTis dros, ocdaCvidmeti gmiri
rogor ebrZoda ucxotomelebs da rogor daamarcxes isini, aseve
vaxtangis dros _ vaxtangis laSqarma. da rogor gaerTianda
axali daviTis laSqari ierusalimSi [Zveli] daviTis laSqarTan,
axla ki misi Svilis, Tamaris, daviT winaswarmetyvelis Semdeg
oTxmocdameerTe cxebuli Svilis, [laSqari].
laSqris spaspetebi ambobdnen: `Tu maSin iyvnen saxelis
maZieblebi da istoriaSi qeba –SesxmisTvis Tavis damdebni,
axla Cven vajoboT [maT] da [70] maqebarebsa da Semsxmelebs qeba
gamovstacoT, davaviwyoT da gadavfaroT maTi omebi. movigonoT
isini, romlebmac rjulisa da qristes kvalze Sedgomis gamo Tavs
daitexes gaxurebuli rkina, marwuxi da sxva satanjveli. [movig
onoT] goliaTi gmirebi, romelnic saxelis ZiebaSi sikvdils
ar eridebodnen, [movigonoT] mijnurebi, romelnic TavianTi
mnaTobebis gamo yovlad uwyalod ekidebodnen TavianT sulsa da
sxeuls. aha, Cvenc xeli mivmarToT xmals da suli _ RmerTs.~
Cahberes bukebs da zarsa sces. razmebi wesisamebr daawy
ves. razmis marjvena wverma mTas miuwia, marcxenam _ mtkvars.
gaemarTnen da mividnen Samqoris siaxloves, gars Semoertynen.
qalaqTan miaxloebisTanave omis win razmi orad gahyo. mefem
razmiTurT Samqori marjvniv datova da gaeSura Samqoris mx
areze mdinaris gadasalaxad. umciresma razmma [qalaqis] karebT
an, xidTan atexa omi da srola. vaJkacurad gaxsnes Zneli da vi
wro gza da Seejaxnen islamistTa mowinave razms, romlis zar-
yiJina _ uzomo, da ricxvi _ uricxvi iyo smenisa da TvalTa
mzerisaTvis. Seiqna omi da brZola, magram ara mTeli laSqrisa,
aramed mxolod mowinave razmebisa, romelTac yivCaRTa eniT
`WalaSi~ da `dasnaWtda~ hqvia.
grZeli gzis gamo omi gagrZelda, radgan mefem da misma raz
mebma beqobebisa da qva-RorRis mizeziT daayovnes. zaqaria
varamis Zes cxeni moukles da sxva mraval didebulsac dauWres.
es Seityves mxargrZelebma, sargisis Zeebma, zaqaria amirspasa
larma da ivane msaxurTuxucesma, gamoeSurnen, [71] rogorc
frTosani vefxvebi, da miuswres gaWirvebisagan kinaRam ukan
daxeulebs. mimoixedes da naxes: uaxlovdebodaT mefe da misi
47
razmi, gorgasliani droSa, romelic sindeTSi Sesvlis Semdeg
Seurcxvenlad modioda, yovlad pativcemuli iyo zena gange
bisagan. da maT, adre mosulebma, laSqris da razmebis naxevari
gadalekes. sanam mefe movidoda, aTabagis razmi gamagrda.
mefe rom naxes, RvTis uxilavi risxva da mefis [laSqris] xm
lebi da Subebi daecaT Tavs, romelic musrs avlebda maT raz
mebs. da aha, [mefis] misvlamde gaaqcies. isrebi sisxliT daTvrnen
da xmlebi maTi mtrebis xorcs Wamdnen. mefe aqilevsis msgavsad
iqceoda. mdavriS erTma nawilma ganjis SuamTamde miaRwia, meore
nawilma _ gelaqunis mTamde. erTi aTass ki ar devnida da ori _
aTi aTass, aramed erTs aTasi ahyavda tyved da ors _ aTi aTasi
_ xelmwifeebi, didebulebi da aznaurebi. magram mxolod aTa
bagma erT monasTan erTad moaxerxa Tavis daRweva.
sami qalaqi xelT igdes, rogorc aris sarkinozTa laSqris
wesi, qona qalaqebis da simdidrisa: erTi aTabagisa, meore _ aTa
bagis Zis, beSqen qvelisa, erTic _ saTmaz ezdinis Zisa, romlis
mamis qonebis siuxveze sparseTSi aseT rames ambobdnen: `haTem
Taielisa~. droSac waarTves, xalifasagan [72] gamarjvebis niS
nad gamogzavnili. madliani da WeSmariti piris mier kurTxeuli
saqmis amgvari gamarjveba aCvenes. mefe cxendacxen devnisagan
ukan mobrunda, win antoni veziri miegeba, xelapyrobiT RvTis
madidebeli, da TviTon aTabagis lariTa da saganZuriT avseb
uli, romelsac monaznobis moridebis gamo maxvili ar mouRia,
magram sami WabukiT misulma samasi jori da aqlemi wamoasxa.
maSin movidnen madidebeli razmebi, spasalarebi, spaspetebi,
TviTon SarvanSa da amir-mirmani, mxiarulad gadmoxtnen cxene
bidan, mefesa da mis bumberazebs Tayvani sces, daloces da qeba
Seasxes. im Rames daibanakes imaT [mtris] sadgomSi, romelic
ar icnobeboda imaT mier, vinc guSin naxa. madrasebis nacv
lad eklesiebi aRmarTes, [mueZinebis] yivilis nacvlad zarebs
Camokres, molebis nacvlad ismoda mRvdlebis RaRadisi adonais
mimarT: ` ufalo, sabaoT ZalTa!~
roca gaTenda, Samqorelebi movidnen da kliteebi moarTves.
qalaqisa da misi mimdebare qalaqebisa da cixeebis amRebelma
yvelaferi amir-mirmans uboZa, romelic mas eTayvana. TviTon
48
ganjisken gaemarTa da qalaqTan axlos mivida. gamoegebnen dide
bulebi, did-vaWrebi, msajulebi da kanonmdeblebi. miwaze dae
mxnen, Tayvani sces, daviT mefes qeba Seasxes da cremlebis Rv
riT Seavedres TavianTi Tavi da Svilebi. qalaqis karebi gaxsnes,
Zvirfas qsovilebs ufendnen [73] sulTnis sasaxlis karebamde,
Tavze oqrosa da vercxls, dramasa da drahkans ayridnen. roca
sasaxleSi Sevida, adga da sulTnis taxtze dajda.
gaimarTa darbazoba. amir-mirmani da SarvanSa _ TiToeu
li Tavis adgilas [dasves]. aseve vezirebi, mandaturTuxucesi,
amirspasalari da momdevnoni yvela Tavisi wesisamebr, rogorc
iyo miRebuli, jdomisa da dgomis wesi, dasves. romelma enam ga
moTqva maSindeli zar-zeimi an visi goneba miswvda mefobisa da
sulTnobis erTad qmnas, aTabagis Zisa da SarvanSas ymad yolas,
mTeli musulmanobis damorCilebas an imaT naxvas, romelnic
amas acdnen, radgan movidnen da miwamde Tayvani sces? Seiqna
droisa da im dRis Sesaferisi puroba da nadimi.
maxaroblad mandaturTuxucesi Wiaberi gamogzavnes. ta
baxmelaSi movida da Tamars moaxsena gamouTqmeli sixaruliT
aRsavse saqme. [man] auRelvebeli da mSvidi, saTno suliT da
lmobieri guliT RmerTs madloba da jerovani qeba Seswira.
qalaqSi Sesvla gadawyvites da sasaxleSi mividnen. movida
mefe da masTan laSqari, RvTis wyalobiT, miuwdomeli saxeliT da
gamouTqmeli sargebeliT savse. moitanes auracxeli saCuqari,
ZRveni da ganZi: adamiani _ xelmwife-aznaurebidan monebamde
_ Tormeti aTasi, ormoci avaza, oci aTasi cxeni, Svidi aTasi
jori, TxuTmeti aTasi aqlemi. sxvadasxva droSis, ganZeulis [74],
oqrosi da laris aRricxvas vin SesZlebda? Tamarma mowyaleba
gamoiCina: xalifas droSa, romelic Salva axalcixelma moipova,
did monasterSi gagzavna xaxulis RvTismSoblis xatTan, ms
gavsad maTi mamis papisa: maSin man didgoris velidan gaqcevis
dros dorbeze sadayais Zis kisridan aglejili Zvirfasi Tv
lebiT Semkobili oqros maniaki gagzavna. ZRvnis Sewirvisa da
vedrebis mizeziT, amanac [Tamarma] SeTxza xuTeuli iambiko
ocdaxuT striqonad:
49
***
caTa cis damwyebia RmerTmTavroba,
saukuniTgan aris Ze, pirveli da maradiuli,
sulma RmerTma srul yo moqmedebis unaris,
samebiT srulma erTi RmrTeebiT
qveynidan pirveli, pirmSo adamianis.
50
***
casa caTasa damwyeb ars RmerT-mTavroba,
Ze saukunobs pirveli da kualadi.
sulman man RmerTman srul yo moqmedebadi,
samebiT srulman erTiTa RmrTaebiTa,
miwiT pirvelis, pirmSoisa kacisa.
51
xmeleTisa da zRvis patronma. madli da wyaloba gadaixada da
laSqari daiTxova, xolo tyveebsa da dapyrobilebs mwyemsiviT
edga. TviTon iSvebdnen, ixarebdnen, nadirobdnen. olimpiuri
gamarjvebiT sufevdnen bednieri da sviani Tamari da daviTi or
naTelmosil da brwyinvale SvilTan erTad.
[76] axla vTqvaT es mZime da sawyalobeli [ambavi]. vinaidan aga
rianTa modgmas sibrZned da codniT aqvs grZnebisa da mogvobis
saqme, naswavli iunitanisagan, romelic nebroTma zRvis kide
ze ixila kirosis da dariosis dros, iqidan moyolebuli [isini]
jadoqrebi, momwamvlelni da RvTis uarmyofelni arian. axlac
aTabagyofilma da naxWevanSi gadaxvewilma bubaqarma didZali
oqros dapirebiT erT vinmes Seagona Tavisi Zmis, amir-mirmanis,
mowamvla da mokvdineba. sasikvdilo wamali misces da dasneul
da. gagzavnes kaci macne da iqidan didi SiSiTa da ZrwoliT, as
pitis msgavsi kbilebis ZagZagiT, Zlivs movida kapisis mTasTan,
ganjis siaxloves. Seityves dasturad misi sikvdili.
bubaqari ganjaSi movida. amir-mirmanis ymebi gavidnen da Se
ebrZolnen, zogi daxoces, zogi gaaqcies. TviTon [mefem] ganja
Semoimtkica da gamagrda. SiSis gamo didi xani ar dauyovnebia iq
da amir-mirmanis sikvdili arc gaugia, ise wavida. yuradReba ar
miaqcia yovelives simcires, gaemarTa da Samqoramde mivida. iq
aranis mtirali didebulebi Seegebnen, Tavze nacars iyridnen,
moaxsenes: `is aRar ariso. simagreebi miutacniaT, bubaqars am
qveyanaze aravin daudgebao~.
mefe didebulebTan erTad Semobrunda da TamarTan movida.
aleqsandres msgavsad, rogorc man dasdo didi pativi pores
imiT, rom mis akldamaSi ijda, aseve esec, naTeli da pirvelna
Telze ubrwyinvalesi, SavebiT Seimosa da cxare cremlebiT ga
moitira [amir-mirmani]. amir-mirmanis didebulebs, saxleulsa
da monebs didi pativiTa da siyvaruliT eqceodnen..
[77] ivane mxargrZeli mamaci da omebsa da laSqrobis saqmeebSi
gamocdili iyo, gaemarTa da mciredi laSqriT gelaqunSi mivida.
Causafrda, rogorc mtris kvalze dadarajebuli daTvi, rogorc
lomis lekvi, rogorc israelis Zeebi _ beniaminis Zeebs. marjve
yma aravin iaxla Tan. ivanem, romelic Casafrebuli iyo, Sors ixi
52
la uricxvi, mis laSqarze aTjer meti laSqari, romelic ganjidan
modioda da surmanSi, dvinis qveyanaSi, midioda masisisa da Suris
gvirabebis gavliT. TviTon balSani, eldiguz aTabagis gazrdili,
Wabuki lomi, dvinisa da somxiTis patroni, surmanelis Zma, surma
nelTa laSqriT; ali SuriSami, axovani, marjve kaci, aseve droSis
patroni. vinaidan ivane guluSiSari iyo, arad Caagdo Tavisi laS
qris simcire da mtrebis simravle, gamouxta da mimofanta, ro
gorc Sevardenma _ weroebi da rogorc lomma _ kanjris jogi,
daxoca, amowyvita da maT Tavze RvTis risxva moavlina. daatyveva
TviTon balSani, misi laSqari da droSebi, cocxlad gadarCenili
oTxi kaci. TviTmpyrobelebma diaxac gaixares, didi wyaloba gas
ces da RmerTs jerovani madli Seswires.
mefe imierTa da amierTa laSqriT ganjis qveyanaSi gaeSura,
Tamari dvinamde Cavida. masTan samsaxurisTvis SarvanSa mivida.
laSqari gaagzavna, Semobrunda da agarebSi dadga didebiTa da
sufeviT. [laSqari] ganjis kars miuaxlovda. arani daipyres da
amowyvites, qalaqis karebTan ocdaxuTi dRe dayves. ivane msa
xurTuxucesma didi laSqari da uricxvi alafi Sin gaagzavna, xa
Cineli didebulebi mefesTan moiyvana. aranis dampyroblebi [78]
da ganjisa da sxva qalaqebisgan xarkis amkrefni Zlevamosilni
dabrundnen [TavianT] samefoSi, Tan wamoiyvanes SarvanSa. sabo
Zvari uboZes, mravalferovan samoselSi Semoses da Sin pativiT
gauSves.
wavidnen lixT-imereTSi. pontos zRvasTan misulebs sazrun
vi gauCndaT, kargad da Zlierad SeiaraRdnen, vinaidan ZaRinis
xevis artanis qveyana palakacio Turqebs aeRoT.
Tamars, goniersa da brZens, ar aviwydeboda yabos maZiebeli
kekaosi. marbielma [laSqarma] basianamde da yurabebamde miaRwia,
[alafiT] aivsnen da daibanakes adgils, romelsac `sisxlis muce
li~ erqva. Zvelad, odesRac naTqvamisa da mqonelis msgavsad, axlac
Canda maTi qveyana da samyofeli, rogorc `sisxlis muceli~.
amgvar Zlevasa da gamarjvebebSi iyo TviTon mefeTa mefe.
igi madlobis gareSe ar tovebda imas, visac misTvis gamarjve
ba mohqonda. Tamari did-buneba iyo usaCinoes skiptris-mpyro
belTa Soris.
53
amis gamo udides saqmeebs SeeWida, romelTa mosayolad me,
umecari da ugunuri, ver vpoveb sityvebs gamosaTqmelad. da
vinaidan didi keTili saqmeebis daviwyebis saSiSroeba gaCnda,
ver SevZeli dadumeba, romelTa [aRwera] aRemateba ara mxolod
Cems, aramed, mgonia, Zveli mwerlebis Zalebs. amitom WeSmariti
sityva ambobs: `eZiebde RvTis sasufevels da mis simarTles, da
es yovelive SegeZineba~.
amis msmenelma da keTilad gamgebma Tvalebi maRal RmerTs
miapyro, aimaRla yovlad brZeni da keTilad Semcnobi goneba,
romelic mTlianad SeuerTda yovlis mxedvel maRal [RmerTs]
da naTlad mxedveli Tvalebi ganuwona, rom Seicnos da mxolod
mas xedavdes.
ver acduna igi am soflis siameebma, arc gvirgvinis mefobam
da skiptram, arc patiosani qvebis uxvad qonebam, arc laSqarTa
simravlem da esodenma simamacem, rasac naTqvami gaacxadebs. ar
Seicvala, verc simdidrem ver Seityua, rogorc odesRac Zve
lad mravali mefe da yvelaze metad am sanatrelis mama, yvela
brZenze upiratesi da uaRresi solomoni. es im brZenze ufro
brZeni aRmoCnda, romelmac ise Seiyvara RmerTi igi da Sors ga
nudga amqveniur sacdurebas. aman ismina WeSmariti sityvis xma
da Seitkbo igi. gansacvifreblad Cveoda Ram-RamobiT mRviZare
ba, locva, muxl-moyra da zezeulad cremlebiT vedreba RvTi
sa. Rames xelsaqmarze atarebda, romelic glaxakebisTvis iyo
gankuTvnili. mxolod erTs vaxseneb.
locvasa da xelsaqmarze daRlils, bunebis wesis Sesabamisad,
mcired mieZina. am TvlemaSi, sizmarSi ixila raRac sayofeli, sa
xilvelad lamazi da sikeTe-aRmatebuli adgili, yvavilebiT, si
mwvaniTa da xeebiT gamSvenebuli. mnaxvelTaTvis friad sasurveli
iyo, samoTxis msgavsi sikeTisa da mSvenierebis gadmocema SeuZle
beli iyo. am adgilas iyo Sesaferisi taxtebi da sarkmlebi, oqroTi,
zogi vercxliT patiosnad Semkuli, [80] TiToeuli adamianisTvis,
mis mier Cadenili saqmeebis Sesaferisad, sxvadasxva ferad mokaz
muli. zeda mxares iyo yvela sakarcxulze ufro Rirseuli taxti,
patiosani TvlebiTa da margalitiT Semkuli. am samoTxeSi Seiyva
nes WeSmaritad iq yofnis Rirsi mefe Tamari. savarZlebi rom ixila,
54
Tavis gulSi gaifiqra: `mefe var mpyrobeli da Cemia es uzenaesi da
yvelaze Rirseuli sajdomi~. maSinve gaemarTa iq dasajdomad, ma
gram win daudga viRac naTliT mosili kaci, xeli mohkida, Sexeda da
uTxra: `is sajdomi Seni ar aris, radgan Sen Zala ar Segwevs, mas da
epatrono~. mefem hkiTxa: `vin aris Cemze Rirseuli, rom daikavos is
yvelaze Rirseuli taxti?~ man upasuxa: `is taxti Sens diasaxliss
ekuTvnis, misi xelebiT moqsovili acvia im Tormet mRvdels, rom
lebic SesaZrwunebel da saSinel trapezze wardgebian usisxlo da
patiosani msxverplis Sewirvis Jams. amitom igi Senze umaRlesia.
Tumca Sen mefe xar, SenTvis sakmarisia es dideba, radgan Seni samyo
feli aqvea~. da uCvena ufro naklebi da mdare [taxti].
roca gaiRviZa, brZana, masTan moeyvanaT is diasaxlisi. man
aRiara Tormeti mRvdlisTvis sruli kvarTisa da filonis mo
qsova da mRvdlebisTvis maTi Cuqeba. amis Semdeg amanac daiwyo
aleqsandriidan vaWrebis mier Camotanili matylisgan qsova da
samoslis kerva, vidre Tormet cals ar Seasrulebda.
esec naTqvamia, Tumca sityva ar SemorCenila, rom Tavisi
xeliT akeTebda imis safasurs, rasac dRiurad Wamda. [81] gla
xakebs urigebda ara samefo Semosavlidan, aramed Tavis xeliT-
saqmars yidda da im fass glaxakebs axmarda. saeklesio locvisas
locvis wesi srulad sruldeboda ise, rogorc tipikoni aswa
vlida da palestinis monastris ganweseba mogviTxrobda, yve
laferi srulad. sasaxlis karze myofTagan wirvas veravin ver
daakldeboda: saRamos, dilas da samxarze, rogorc naTqvamia.
samarTlianobis Sesaxeb rad mWirdeba Tqma? radgan mis dros
ar iyo daCagruli, arc mtacebeli, arc yaCaRi da mparavi. ambob
da: `me var obolTa mama da qvrivTa msajuli~. mowyalebis [nimu
Sad] sakmarisi iqneba vardan dadiani, guzani, romelic mxolod
daabrmaves, boco bocos Ze da maTi momxre didebulebi da aznau
rebi, romlebic Seiwyales.
vinaidan udidesi saqmeebi gvidevs win, rogorc naTqvamia,
`vin momces me mtredis frTebi?~ romelma meistoriem momces
me RvTismoyvare Tamaris winaSe saocari da aRmatebuli sixa
ruliT yoveli qarTvelisa da marTlmadideblis ammaRlebeli
saswaulis qmna?
55
mefesTan samsaxuris gasawevad movida ori Zma, sargis amirs
pasalaris Zeni, romelnic im dros mefis mier didad gandide
bulni iyvnen: zaqaria amirspasalari da ivane msaxurTuxucesi.
yvela axlobeli mefesTan iyo: [82] ioane kaTolikosi, RvTivsu
lieri, angelozebis TanamoRvawe kaci, mcire episkoposebi da sa
qarTvelos sxva warCinebulebic iyvnen Sekrebili. ioane kaTo
likosi usisxlo msxverpls swiravda. man Jamiswirva aRasrula.
Jamiswirvis aRsrulebisas yvela Rirsi midioda sefiskveris sa
Wmelad. zaqaria amirspasalars undoda Sexeboda da sefiskveri
aeRo. magram mRvdlebma ar misces, radgan sarwmunoebiT somexi
iyo, erTi SeCvenebulTagani. sircxvilis dasaZlevad zaqariam
sefiskveris aReba da SeWma ikadra., risTvisac cecxliviT anTe
bulma kaTolikosma mrisxaned amxila da uTxra: `marTlmadide
beli Tavisi nebiT aravin ar ikadrebs mRvdelTmsaxurebis dros
TqvenTvis, Svidgzis wyeuli somxebisTvis, sefiskveris micemas,
mitacebiT ki ZaRli Tu miitacebs~. sircxvilnaWami zaqaria Ta
vis karavSi wavida.
darbazobaze, purobis dros, zaqaria amirspasalari cota urw
muno sityvebs ambobda, radgan sityvebiT hgmobda Cvens sarwmu
noebas. RvTivsulieri kaTolikosi pasuxobda da uxsnida. zaqaria
winaaRmdegobas ver uwevda da eubneboda: `me, meomari, kargad ar
var ganswavluli, rom Sen gipasuxo, amitom Cveni sarwmunoebis mo
ZRvrebs movuxmob, romlebic Cems nacvlad Cagagdeben sircxvil
Si~. ioane kaTolikosma upasuxa; `iyos qristes da maradis qalwuli
RvTismSoblis neba, romlebic Searcxvenen maT uarismyoflebs~.
am sityvebze zaqariam kaci gaagzavna TavianT kaTolikosTan
da episkoposebTan, yvela vardapetTan da mecnierTan. ivane [83]
ki uSlida da eubneboda: `daexsen magis gakeTebas, radgan viciT,
rom WeSmariti sarwmunoeba es aris~. magram zaqariam ar ismina.
movida vanis kaTolikosi da yvela vardapeti. gamarTes sa
msjavro. erT mxares dajda dedofali, [zeciuri] dedoflis
mlocveli, daviT mefe da saqarTvelos warCinebulebi, meore
mxares _ zaqaria da ivane mxargrZelebi. mouwodes ioane kaTo
likoss, Sevida da aRmoTqva es fsalmuni: `aRdeg, RmerTo, saje
Seni sja, gaixsene ugnurTa mxridan Seni yvedreba~. roca Sevida,
56
mefeebi wamodgnen da pativiT gverdiT daisves. somexma mecnie
rebma da vardapetebma aseve wesisamebr pativi miages.
mokiTxvis Semdeg, dro rom movida, yvelani dadumdnen da
somxebma, romlebic keTilad moxsenebuli iyvnen, mWermetyvelu
rad da vrceli sityvebiT daiwyes TavianTi sarwmunoebis Sesaxeb
laparaki. zegardmo niWiT aRsavse kaTolikosi gonierebiT uxs
nida da brZnulad pasuxobda, rom maTi naTqvami gaebaTilebina da
sakuTari daemtkicebina. sityvisgeba saRamomde gagrZelda.
istoriis gagrZelebis SiSis gamo davkmayofildebi Semdegis
TqmiT: rogorc iciT somxebis sityva-pasuxis unari, Zlieri Ra
Radi iwyes, paeqrobis Sesaferisi gamarjveba darCebodaT. amis
gamgone ioane kaTolikosma, RvTismetyvelis mosaxelem, Sesa
Zloa suli wmidis mier aRvsebulma, an marTal sarwmunoebaze
mindobilma, ar vici, daiwyo Seuvali sityvebis brZnad warmoTqma.
odesRac didi elia, RvTis mlocveli, msxverpls cecxlidan gad
moxedavda. [84] naxeT, Tu ramdenad ufro metad misaRebia usisxlo
msxverpli, kacqmnili RmerTis sisxli da xorci, Zroxis msxver
plze, romelic aCrdils buzebs ugeriebda. imdenad ubrwyinva
lesi da uzenaesia, romelic axla moxda da iTqva, vgoneb, suli
wmidis meoxebiT, misi msaxuri kaTolikosis piriT. man Tqva:
`Targamosis saxleulno, romelnic Sekrebili xarT marTa
li sarwmunoebis mowinaaRmdeged da mtrad! iciT, rom kacTa
modgmas eSmaki daeufla? gonebis Tvalis damSretma is misnebs
daumona. uvicebi da RvTis uarmyofelni msxverpls swiravdnen
kerpebs, xaxvs, niors da jinWars. magram RmerTi, romelic Tavis
mier dabadebulebs ar iviwyebs, elaparaka abrahams da Semdeg,
mis STamomavlebs. Semdeg moses misca rjuli da samarTali. bo
los umetesi wyalobiT aRZruli, zecidan gadmovida erTi sa
mebisagani, Ze da sityva, qalwuli mariamisgan xorci Seisxa da
adamianebis msgavsi gaxda, radgan qalwulis sisxlisagan miiRo
kacobrivi sxeuli da gonieri suli, adamianTa Soris trialebda
da yovelive gangebuli aRasrula. roca im SesaZrwunebel neb
siT jvarcmas eloda, Tormet mowafesTan erTad seri miiRo da
paseqi Seasrula. roca Sesrulda, axali ganmaRmrTobeli saidu
mlo daiwyo: aiRo puri, gatexa, mowafeebs misca da uTxra: `mii
57
ReT da WameT, es aris Cemi xorci codvaTa misatevebelad~. aseve
sasmelic: `dalieT amisgan, es aris Cemi sisxli~. adre is ambobda:
`Tu adamianis Zis xorcs ar SeWamT, ar geqnebaT CemTan nawili~.
da isev ambobda; `Cemi xorci WeSmariti saWmelia da Cemi sisxli
[85] WeSmariti sisxlia.~ da mravalia amnairi sityvebi. axla mipa
suxeT: `gwamT maxarebelTa amnairi sityvebi?~ xolo maT miuges:
`ucilobelia, rom Tavisi xorci da sisxli mogvca, raTa mara
diulad vWamdeT da vsvamdeT. es didi saCuqaria CvenTvis, rom
qristes RmerTad aRmsarebelni mis xorcs vWamdeT da mis sisxls
vsvamdeT~.
kaTolikosma isev sazeimod ganacxada: `keTili, Svilebo,
radgan aRiareT, axla esec gwamT, rom axali rjuli da axali
paseqi iyo is seroba da yvelani, romlebic qristes RmerTad da
kacad vaRiarebT, mRvdelvmsaxurobT qristes vnebebis mogone
biT; vWamT mis xorcs da vsvamT mis sisxls, is aris Cveni rjuli
da axali mcneba?~.
somxebma miuges: `esea, amis umecari aravin ar aris~.
kaTolikosma Tqva: `axla icodeT, Tu Tqveni sarwmunoeba uke
Tesia, Tqven mier Seicvleba puri uflis xorcad. Tu Cvenia umjo
besi, Cven mier mRvdelmoqmedebuli Seicvleba uflis xorcad~.
maT Tqves: `egrea~.
kaTolikosma mosasmenad saSineli sityva Tqva: `saqmiT gamo
vaCinoT, ara sityviT!~.
maT Tqves: `rasac akeTeb, gaakeTe~.
kaTolikosma uTxra: `erT ZaRls mogcemT da sam dRes gacliT,
rom Rame litaniobasa da RvTis vedrebaSi gaataroT. ZaRli sami
dRe uWmelad datoveT. erTi ZaRli me momeciT, sam DdRes uWme
lad davtoveb, Rames litaniobiTa da RvTis vedrebiT gavaTeneb
da gamoCndeba marTali sarwmunoeba. mesame dRes aRvasruleb
usisxlo msxverpls da Cemi xeliT movitan sefiskvers. Tumca es
ukadrebelia, magram win davudeb im ZaRls, [86] romelic Tqven
gyavT. aseve moitaneT Tqveni sefiskveri da im ZaRls, romelic
me myavs, win daudeT. romlisac SeWamos [ZaRlma], misi rwmena ar
arsebobs. Tu Tqvens SeWams, Tqven grcxvenodeT, Tu Cvens SeWams,
Cven viqnebiT Sercxvenili~.
58
roca mefeebma da erma es gaiges, gancvifrdnen da gamouval
mdgomareobaSi Cacvivdnen. gonze rom movidnen, kaTolikoss
uTxres: `es ra Tqvi, mosasmenadac saSinelebaa~. kaTolikosi
ufro jiutad idga Tavisaze. Tumca somxebs ar surdaT, ZaRlebi
mainc gacvales erTmaneTSi da TavianT karvebSi wavidnen.
Zlier aRelvebulma mefem kaTolikoss mimarTa: `ra Tqvi es,
imdenad gasakviria, rom vis SeuZlia amisi gakeTeba, mofiqreba
da gageba? kaTolikosma damSvidebiT upasuxa: `es saqme Cem TavSi
darwmunebulma ki ar wamoviwye, aramed qriste RmerTis imediT,
rom morwmuneebs aCvenos, Tu visi sarwmunoebaa marTali da vin
arian marTl-aRmsarebelni da visi mRvdelmsaxurebiT Seiwira
vs [RmerTi] usisxlo msxverpls da vis xelebs ganuCens RvTis
tarigi Tavisi Tavis daklvas, anu vin vWamT mis xorcs da vsvamT
mis sisxls. marTlmadideblobis mindobiT cxad vyofT WeSmari
tebas. mefeo, SemewieT Sen da TiToeuli qarTveli!~ moismines ra
kaTolikosis sityvebi, gaocda mefe da mTeli eri, da Tav-Tavis
Tvis daiSalnen.
paraskevi dRe iyo. daiwyes litanioba: calke mefem, kaTo
likosma da mTelma samRvdeloebam (episkoposebi cotani iyv
nen, radgan mefes kreba ar hqonda mowveuli), da calke somxebma
da zaqaria da ivane mxargrZelebma. orivem Rame gaaTia. SabaTs
kvlav daiwyes litanioba da [ 87] orSabaTi gaaTenes. mze amovi
da da yvelani eklesiaSi gaemarTnen, cremlebiT evedrebodnen
RmerTs. orive mxares gaamzades wmida trapezi. orive krebuli
tiroda. roca usisxlo msxverplis Sewirva aRasrula, kaToli
kosma feSxumiT aiRo CvenTvis gankacebuli qriste RmerTis Se
saZrwunebeli xorci, wamovida krebulisken, gzadagza ambobda:
`wmida ars, wmida ars, wmida ars ufali sabaoT, cani da qveyana
savsea misiT~.
mouwoda somex episkoposebs, mxargrZelebs da maTi sarw
munoebis mimdevrebs da uTxra: `aw ismineT, Targamosis saxlo!
iciT, rom CvenTvis gankacebulma RmerTma Tavisi xorci mogvca
saWmelad da Tqva: `Cems xorcs Tu ar SeWamT, cxoneba ar geqne
baT, es gaakeTeT Cems mosagonrad?~ mociqulic ambobs: `es puri,
romelsac gavtexavT, qristes xorcis ziareba ar aris?~ axla,
59
Tu Tqveni sarwmunoeba WeSmaritia, es puri qristes wmida xorci
iqneba; Tu Cveni sarwmunoeba moswons, Cven mier iqneba kurTxeu
li sruliad uflis xorcad. nu iqneba, rom romelimem uaryofa
ikadros. moiyvaneT ZaRli, romelic me gadmogeciT. Tumca saka
drisi ar aris, am wmida purs win davudeb. Tu ZaRli miuaxlovde
ba da Seexeba, arara aris Cveni sarwmunoeba. moayvanineT Tqveni
ZaRli, davudvaT Tqven mier kurTxeuli puri. naxeT ra iqneba da
maSin gamoCndeba, visi sarwmunoeba moswons qristes~.
Tumca somxebs ar surdaT, magram simarTleze pasuxi ar hqon
daT. iZulebuli iyvnen, kaTolikosisTvis eTqvaT: `Sen S F egferis,
aRasrulo Sen mierve ganwesebuli saqme~. [88] Semovida xalxis si
mravle sanaxavad, Tu ra iqneboda. amis mnaxvelma kaTolikosma
Tqva: `me vizam~. brZana, rom xalxi Sors da garSemo damdgariyo,
raTa yvelas daenaxa RvTis didebuleba. xalxi moSorebiT dadga.
wamodga [saTanadod] Semosili ioane kaTolikosi, xelT epyra
SiSis damcemi is saidumlo, xorcqmnili da mRvdelTmsaxurebiT
gamzadebuli. gancvifrebuli da SeZrwunebuli mefe da mTeli
xalxi umzerda mas. kaTolikosi idga, rogorc Seuryeveli da
lamazad agebuli godoli, mtkiced idga mSvenieri saxiT. brZana,
moeyvanaT sami dRis uWmeli ZaRli. moiyvanes SimSiliT galeuli
ZaRli. wamodga ioane kaTolikosi da sazeimo xmiT brZana: `qris
te meufeo, adamianTa xsnisaTvis gankacebulo, CvenTvis jvarc
mulo, daflulo da aRmdgaro da zecaSi mamasTan amaRlebulo,
romelmac mogveci Seni xorci, rom Senda mosaxseneblad vyof
deT; Sen, meufeo, mogwons qarTvelTa sarwmunoeba, mogwons es
Cveni sarwmunoeba, Seuxeblad da miukareblad daicavi Cven mier
mRvdelmsaxurebuli SiSis damcemi es Seni xorci; Sen Seiwire es
ucvleli da aCvene am ers WeSmariti gza. moxede am msxverpls da
Searcxvine Cveni mowinaaRmdegebi~.
roca es iTxova, moSiebuli ZaRlis win dado am SiSis damcemi
usisxlo msxverplis naWeri. [ZaRlma] puri rom naxa, miaxta, roca
miuaxlovda miuaxlebels, man maSinve saSinlad daiyefa da piri
ar daakara wmidaTa mas wmidas. es gasaocari saswauli rom naxes,
gaukvirdaT mefes da mTel xalxs. kaTolikosma da mTelma xalxma
xmamaRla SesZaxes: `did xar Sen, ufalo, sakvirvel arian Seni sa
60
qmeni!~ da [89] sixarulis cremlebiT xma aimaRles RvTis sadide
blad. uRonoebaSi Cavardnili somxebi gakvirvebulebi idgnen.
maSin kaTolikosi Seevedra mefes, rom xalxi gaeCumebina. da
roca xmebi miwynarda, naTelmosili saxiT mimarTa somex moZR
vrebsa da mxargrZelebs: `moismineT da icodeT: RmerTi, uxilavi
da miuaxlebeli da yovelive borotisagan Seuxebeli, uborotoa
da man TviTon brZana am wmida puris xorcad qceva. nu gikvirT,
radgan manve Tqva: `iyos naTeli da kvlav gamoCnda naTeli~, `xme
leTi _ da gamoCnda.~ imave sityvam ararasagan Seqmna xmeleTi.
saxismetyvelebiTad ki ar aris misi xorci, aramed WeSmaritad.
mas ra unda Sexeboda? misi xorci da puri an orive erTia, an erT-
erTi umjobesia~.
somxebs, marTalia, ar surdaT, magram Zalauneburad unda ga
ekeTebinaT es. roca mRvdlebi dadgnen da moiyvanes ZaRli, rome
lic kaTolikoss hyavda, da maTi msxverpli miugdes, [man] maSinve
piri daavlo. qarTvelebma mxiaruli xmiT madloba gadauxades
RmerTs, aqeT-iqiT awydebodnen da ambobdnen: `did xar Sen, ufa
lo, da sakvirvel arian Seni saqmeni!~ Semosili kaTolikosi Ta
vis cxenze Sesves, xelT langarze [dadebuli] sefiskveri ekava,
Tan mihyvebodnen warCinebulebi, laSqarSi mimodiodnen da aso
cdamerve fsalmuns galobdnen: `mravalgzis maviwroebdnen Cemi
yrmobidan me Cemi mtrebi da ver mereodnen. beWebze mcemdnen
codvilebi da gaagrZeles maTi urjuloeba. ufalma daamsxvria
codvilTa zurgebi. [90] SercxvebaT da uku iqceva sionis yvela
moZule. ugalobeT ufalsa, radgan didebiT didebulia, ufalma
Semusra mebrZolebi, ufalia misi saxeli~.
ase mxiaruli saxiT Semoiares mTeli banaki. somxebi, rogorc
bayayebi tbis gareSe, Tavdaxrilebi uxmod idgnen, rogorc Zve
lad astartes mRvdlebi. xolo Tu raodeni sixaruli, RvTis ime
di da madloba moiwia qarTvelebze, amis moyola SeuZlebelia.
roca Sevidnen, mefem da kaTolikosma didi seroba gamarTes.
Sercxvenili somxebi mxargrZelTa karavSi wavidnen. ivane
msaxurTuxucesma Tavis Zmas, zaqaria amirspasalars, uTxra: `me
dava ar mindoda, qarTvelebs marTali sarwmunoeba ukaviaT, ra
gviSlis, rom marTali sarwmunoeba miviRoT da qarTveli ka
61
Tolikosis mier naTel- viRoT?~ man upasuxa: `vici, Zmao, rom
qarTvelebs marTali rjuli aqvT, magram romelic [gankiTxvis]
dRes ganikiTxeba, mas mosTxovon, me ar SevuerTdebi qarTvele
bs!~ ivanem es moismina da uTxra: `mikvirs Seni sibrZnis gamo, rom
umjobess ver arCev. me ar SevuerTdebi Sens gadawyvetilebas,
qarTvelebis sarwmunoebaze movinaTlebi~.
ra saWiroa sityvebi? movida da Cvens sarwmunoebaze moina
Tla ioane kaTolikosis mier. somxebis didi raodenobac movida
naTlisRebis mizniT. Seiqmna didi sixaruli. zaqaria Tavis urw
munoebaze darCa.
amgvari saCuqari da pativi mihmadla Tamars mis mier saTayva
nebelma RmerTma, magram arc mas dazarebia RvTis saTno saqmee
bis keTeba. amitom wamoiwyo misi gamarjvebebis xelisSemwyobis,
ze-kurTxeuli varZiis RvTismSoblis sayoflis Seneba, zemo
varZia qvemo varZiiT Secvala, [91] kldeSi gamokveTa TviT wminda
eklesia, da monazonTa samyofelo senakebi, romlebic mtrisgan
miuvali da miudgomi gaxada. pirvelad varZiis [Seneba] mis sana
trel mamas, giorgis, hqonda dawyebuli, magram ar dausrulebia
da ise datova. aman daasrula da yovelnairad Seamko, mravali
da didi soflebi Seswira, uzrunvelyo trapezis didi Semosa
vlebi, imdeni, rom yvelafris moyola Znelia. Tu vinmes nebavs
amis gageba, naxos varZia da mis mier gakeTebuli saqmeebi da na
Senebi gamoqvabulebi. vinaidan Tamar mefem ganizraxa ubiwo da
gasaocari, saswaulTmoqmedi varZiis RvTismSoblis msaxureba,
amitom adrindelze ufro gandidda misi mefoba.
xolo ismineT misi sxva saqmeebis, monasterTa aSenebisa da
Sewirulobis Sesaxeb. ara mxolod saqarTveloSi aaSena monas
trebi, aramed palestinaSi, ierusalimSi pirvelad aaSena mo
nasteri. da kidev, kviprosze Seamko Ralia da uyida samflobe
loebi, monasteri aaSena da patiosani monastris yvela wesiT
Seamko. da kidev, konstantinopolSi aaSena maTi metoqi. grZelia
mosayolad, ra wyalobac uxvad mihfina saberZneTsa da mTel
eladaSi arsebul monastrebs. saqarTveloSi patara monastri
dan dawyebuli saydar-eklesiebi ar dautovebia, rom wyalobiT
ar aevso.
62
ase keTilad iyo mipyrobili saukuno gonebis mimarT, risTvi
sac wyaloba-momniWebeli [RmerTi] dRe-keTilobaSi warumarTavda
saqmeebs. yvela garSemo myofi mefe, qalaqi [92] da amira ZRveniTa
da xarkiT imadlierebda mis mamac meomrebs. urCebs arbevdnen.
aqamde yarsi Turqebs hqondaT. alyis Semosartymelad laSqari
gaagzavna. Turqebma gaiges, yarsi datoves da gaiqcnen. mefem aiRo,
yarsi daisakuTra da mis mcvelad ivane axalcixeli datova da mona
pired gaamwesa. masve uboZa aTabagoba da amirTaamiroba. amis gamo
Turqebs didi wyena SeemTxvaT. didi zarali miayena [Turqebs], rad
gan maT garSemo qveynebi waarTva, miiRo da daisakuTra. mefesTan
maxarobeli gamogzavna da madloba daimsaxura. ivanesve uboZa ka
ruli da misi qveyana. Tamaris samefo warmatebuli xdeboda da dRi
Ti-dRe izrdeboda. yvela sulTans mefis SiSi da Zrwola hqonda.
udidesi saqmeebi gamomiCnda, am saqmeebis sididis gamo goneba
damiuZlurda mosaTxrobad, radgan Seuferebelia CemTvis ama
Ti Txroba, mxolod adrindel mwerlebs Tu [Seefereba].
es esma seljukTa did sulTans, ruqnadins, romelic sxva yvela
sulTanze umaRlesi da udidesi iyo, romelic batonobs did sa
berZneTSi, aziasa da kapadokiaSi vidre pontos zRvamde. man Tavis
mravalricxovan laSqars mouwoda. Seikriba ormocjer aTiaTasi
kaci, romelic aris oTxasi [93] aTasi. mefesTan mociquli gamoa
gzavna da werili gamoatana, romelSic es ewera: `mxolod RmerT
ze umdablesisa da yvela mxaris mpyrobelis! yoveli dedakaci
regvenia, Sen qarTvelebisTvis gibrZanebia musulmanebis dasaxo
cad xmlis aReba. esaa xmali, romelic boZebulia didi mociquli
mahmadisTvis, misi eris TavisaTvis. vagzavni mTel Cem mxedrobas,
rom gavwyvito mag qveynis yvela mamakaci. cocxali is darCeba,
romelic win momegebeba, Cems karavs Tayvansa scems, Tqven sasoeba
jvars Cem win dalewavs da mahmads aRiarebs~.
63
mvedrebelma wavikiTxe RvTis ganmarisxebeli Seni werili, ruq
nadino, da Sevicani Seni sicrueni, romelTa ganmsjeli mxolod
RmerTi iqneba! Sen viriT damtarebelTa oqros simravleze xar
mindobili, xolo me arc [94] simdidreze da arc Cemi laSqris Za
laze, aramed yovlismpyrobeli RmerTisa da wmida jvris Zalaze,
romelic Sen dahgme. vagzavni mTel Cem mxedrobas Sens dasaxve
drad. iyos neba RvTisa, nu _ Seni! misi samarTali, nu _ Seni!~
roca mociquli movida da mefe TamarTan Seiyvanes, werili
gadasca, warudga da ukadrebeli sityvebi warmoTqva: `Tu Tqve
ni mefe rjuls datovebs, sulTani colad SeirTavs. xolo Tu
rjuls ar datovebs, sulTnis xarWa iqneba!~ es Tavxeduri si
tyvebi rom warmoTqva, wamodga zaqaria mxargrZeli da saxeze
muSti dahkra. rogorc mkvdari daeca da egdo. roca aswies, fe
xze daayenes da cnobaze movida, zaqariam uTxra: `mociquli rom
ar yofiliyavi, Tavxeduri saqcielisTvis pirvelad enis mokve
Ta iqneboda Seni samarTali da mere _ Tavisa. axla SenTan lapa
raki ar Rirs. es werili ruqnadins gadaeci da uTxari: `Cven mzad
varT sabrZolvelad da dasaxvedrad, dae, aRsruldes RvTis sa
marTali!~
werili misca, Semdeg Semoses da saCuqaric uboZes, mwvave pa
suxiT gagzavnes. maSin mouwodes imerTa da amerTa laSqars ni
kofsiidan darubandamde, javaxeTSi Seikribnen. Tamari varZiaSi
wavida varZiis RvTismSoblis [95] winaSe. cremlebiT Seavedra
daviT soslani da Tavisi laSqari. varZiidan gaatana Tavisi svia
ni da bednierad natarebi droSa. laSqari gaemarTa. winamZRo
lebad iyvnen amirspasalari zaqaria mxargrZeli, ori Zma, Sal
va da ivane axalcixelebi, Tumca Salva mandaturTuxucesi iyo,
Wiaberi da sxva Torelebi da gaemarTnen basianis mxares. Tamar
mefe oZrxeSi movida. mas axldnen SavTeli, kaci filosofosi da
ritori, leqsebis gamomTqmeli da moRvawebiT ganTqmuli; sa
losad wodebuli da winaswarmetyvelebis niWiT dajildoebuli
evlogi. Tamar mefe amaTTan imyofeboda dRe da Rame locviT,
fsalmunebis galobiT, uZilod RamisTeviT. yovel dRe-Rame li
taniobda, ar isvenebda. brZana yvelgan saydrebSi, monastrebsa
da soflebSi litanioba da RvTisadmi vedreba [aRevlinaT].
64
xolo daviT mefem is gaakeTa, rom undoda zeviTken wasu
liyo, sadac dabanakebuli iyo [sulTani] [96] basianis adgilas,
romelsac boloscixe ewodeboda. mividnen sulTnis banakTan.
ar daiTvleboda maTi cxenebis, jorebis, aqlemebis, karvebisa
da sadgomebis ricxvi. mindori Zlivs itevda maT karvebs da iq
myofebs, qarTvelebze bevrad meti iyvnen. sulTani mSvidad da
uSiSrad idga. daviTi da qarTvelebi miuaxlovdnen, daawyves
razmi, sadac winamZRolad iyvnen amirspasalari zaqaria mxar
grZeli, axalcixelebi Salva da ivane, da sxva Torelebi. erT
mxares [iyvnen] afxazebi da imerlebi, meore mxares _ amerni da
her-kaxelebi. ase wynarad midiodnen. sulTans darajebi ar eye
na, magram sulTnis kacma ixila, rom movida urjuloTa uricxvi
laSqari. maTi mefis imedi waxda, isini Sedrknen, jogi moasxes,
SeiaraRdnen, cxenebs moaxtnen, bargi da karvebi datoves. kar
vebidan rom gamovidnen, sabrZolod daewyvnen. orTave mxaris
pirveli rigebi erTmaneTis pirispir dadgnen. atyda ficxeli da
Zlieri brZola. Zvelad Tu momxdara aseTi mamacuri omi.
omi didxans gagrZelda, gawydnen mebrZolebi orive mxares,
ufro metad sulTnis laSqari wydeboda. omi ise gagrZelda, rom
cxeni moukles ivane msaxurTuxucess, zaqaria gagels, Salva da
ivane axalcixelebs, mamac vaJkacs, Tayaiadin Tmogvels, da sxva
mraval Tavads. [qarTvelebs] kinaRam gasaqcevad [97] gauxdaT
saqme. saqarTvelos mamaci vaJkacebi qveiTad darCnen razmebSi.
mebrZolebma qveiTad myofi Tav-TavianTi patronebi rom naxes,
sasikvdilod Tavi gadades, cxenebidan Camoxtnen da TavianT
patronebs gverdiT daudgnen, qveiTni _qveiTebs da ase Seiqna
Zlieri omi. da roca daviT mxnem es ixila, imis SiSiT, rom cxe
nosan qarTvelebs qveiTi qarTvelebi ar gadaeTelaT, man erT
mxrisken gaarida Tavi, zaqaria mxargrZelma _ marjvena mxrisken
da roca qarTvelebs moSordnen, maT sparselebis mxares miaSu
res. da rogorc monadire gaekideba nadirs, iseTi siswrafiT
daesxnen Tavs, erT mxares daviT soslani da meore mxares _ za
qaria, magram vinc ufro axlos iyo, uwinares is mivida. im wuT
Si mivida daviTi da misi laqari da rogorc cxvarSi mglebi, ise
Secvivdnen sulTnis uricxv laSqarSi. pirvelive Setakebaze da
65
xmlebis dajaxebaze wyaloba-auracxelma RmerTma moxeda jva
ris mosavebs da varZiis RvTismSobelma ganadida daviTis da Ta
maris dideba. amxela simravle ucbad Seirya, iZlia da daifanta.
imas hgavda, TiTqos Tvaluwvdeneli tyiT daburuli maRali ad
gili miwiTurT moirRva da dazvavda. sadac Tvali miswvdeboda,
yvelgan tyesaviT xSiri ltolvili laSqari Canda.
qveiTad myofi mamaci qarTvelebi, romlebic zemoT vaxse
neT, cxenebze Sesxdnen da Ramis dadgomamde devnidnen [mters],
xocavdnen, Zirs yridnen da tyved ahyavdaT. isinic mTeli jariT
ver eteodnen [im adgilas] da erTmaneTs qelavdnen.
[98] am ambebis mTxrobels kvlav dadumeba mominda. gakvir
vebuli var, Tu rogori wyalobiT moxeda Tavis samkvidrebels
RmerTma da varZiis RvTismSobelma, rogor uvneblad daicva mas
Sevedrebuli qarTveli xalxi da ase warmoCenili eri ise, rom
am simravleSi arc erTi saCino, mefis mier gamorCeuli kaci, ar
momkvdara. rogor ivltoda [mtris] mravalricxovani laSqari
da rogor uvneblad daicva Tamaris laSqari! aivsnen oqroTi,
vercxliT da patiosani TvlebiT. xolo cxen-jorisa da aqlemis
raodenobas, romelic dayares, vin aRricxavda? karvis safene
biT, SesamosliT, laris SekvrebiT savse iyo maTi banakis adgil-
samyofeli. ise Tavzardacemulebi garbodnen, rom siswrafeSi
ar mixedes karvebisa da fardagebis simdidres. TiTo cxeniT
garbodnen, marqafas tovebdnen.
ase Zleva-Semosilebi, RvTis madidebelni, Semobrundnen da
maT karvebSi dadgnen. rogorc riyis qva, ise ido Saqris gorebi.
im adgilas wyaroebi iyo: movidoda kaci da muzarads safens amo
fxrewda, SaqriT gatenida, wyliT aavsebda da svamda. amgvarad,
saxelovani daviTi Tavis mzesTan gaemarTa.
ukve vTqviT, rom Tamar mefis oZrxeSi yofnis dros mas Tan
axldnen [99] iovane SavTeli da evlogi, RmerTs evedrebodnen,
Rames aTenebdnen laSqris gamarjvebisTvis [locvaSi]. erT dRes
SavTeli da evlogi Tamar mefesTan isxdnen. uecrad evlogis
raRac saocreba daemarTa: zemoT daiwyo yureba. roca uyure
bda, uecrad mwuxare saxiT igi samjer daeca Zirs, maSinve adga
da wamoiZaxa: `aha, RvTis wyaloba moiwia Tamaris saxlze!~ gaiqca
66
da avida mTaze, romelsac aragani hqvia. maSin SavTelma uTxra:
`icode, mefeo, rom salosma Cveneba ixila, magram Cveneba keTili
mgonia~. Caiweres dRe, Rame da saaTi.
mowyale RmerTma winaswar dasaxa yvela nivTis Seqmna Cveni
ukanaskneli xsnisaTvis. mowyalem imave dRes Tavisi aRdgomiT
dasaxa Cveni xsna. amnairad saxelganTqmulebi, mxiaruli saxee
biT, varZiaSi movidnen, Tamaric mivida da jerovani madloba
Seswires [RmerTs].
amgvar dRiTi-dRe warmatebebsa da gandidebaSi imyofeboda
yvela skiptris-mpyrobelze ubrwyinvalesi Tamari. ufro da
ufro umatebda RvTismsaxurebas, eklesia da monastrebis Sene
basa da Semkobas, obolTa da qvrivTa Sewyalebas da samarTlis
mofenas. amgvarad iSvebdnen da xarobdnen samefoSi. drodadro
afxazeTSi gadavidodnen da iqaur saqmeebs ganagebdnen. nadiro
bdnen mSvenier sanadiro adgilebSi _ geguTsa da ajameTSi. Sem
deg qarTlSi, somxiTSi gadmodiodnen, dvinSi SeCerdebodnen. xa
rkiT modiodnen ganjelebi da zemoTa qalaqelebi. gazafxulze
amoivlidnen somxiTidan, [100] naxWevanelebs xarki mohqondaT.
wavidodnen kolaSi, artaanis TavSi, iqidanac mohqondaT xarki
karinis-qalaqidan, ezinkidan da sxva qalaqebis adgilebidan.
aseT sixaruls mwuxareba mosdevs.
mwuxareba moiwia, radgan gardaicvala daviT soslani, yo
velgvari RvTiuri da kacuri sikeTiT aRsavse kaci, Sesaxedavad
mSvenieri, xolo brZolebsa da omebSi mamaci, gulovani, uxvi,
mdabali da sikeTeaRmatebuli. ori Svili datova: yrma laSa-
giorgi da asuli rusudani. itires, igloves da yvela Tanamema
mules mwuxareba dautoves.
im xanebSi, sakmaod xangrZlivad, yvelgan mSvidobam daisad
gura. mefe geguTSi imyofeboda, radgan wmida marxva idga. orive
mxargrZeli mefesTan iyo. rogorc ki ardavelis sulTanma [es]
Seityo, qristianebis samtrod aRiZra, mouwoda Tavis laSqars,
gamoemarTa da anisi aaoxra, radgan icoda, rom mxargrZelebi
Sin ar imyofebodnen. wamovida, araqsis piri amoiara. uCumrad
anSi movida. gza da gza aravin daurbevia da did SabaTs saRamos
qalaq anisSi movida. da roca ciskari dadga da Zelsa hkres da
67
qalaqis karebi gaaRes, myis miesivnen qalaqis karebs, cxenosne
bma Seuties. qalaqis karebis daketva ver moaswres. qalaqSi Se
cvivdnen, iwyes xocva-Jleta, datyveveba. xalxis umravlesoba
eklesiaSi iyo, rogorc Sehferis qristianeTa rjuls. zogi sa
saxleSi gamagrda, zogma gamoqvabulebs (romlebsac `qartuns~
eZaxian) miaSura. [101] da romelic gaerida, an cixeSi, an qartun
Si Sevida, radgan garSemo sami mxridan kldovani da qvebiani qa
rafi iyo.
amgvarad xelT igdes qalaqi, Tormeti aTasi kaci eklesiebSi
cxvariviT dakles, garda imaTi, romlebic quCebsa da moednebze
daxoces. ase saSinlad moaoxres anisi, da tyviTa da alafiT sav
seni Sin gabrundnen.
anisis mooxrebis ambavi axal-kviriake DdRes geguTSi acnobes
Tamar mefes, zaqaria amirspasalars da ivane msaxurTuxucess.
gaiges da didad Sewuxdnen. mwuxarebam moicva da ra eqnaT, ar
icodnen. maTi gulebi cecxliviT iyo anTebuli. mwuxarebiTa da
guliswyromiT moculi mefe da misi meomrebi sparselebTan sa
brZolvelad gaemzadnen.
maSin mxargrZelebma mefes uTxres: ` boroteba moiwia Cvenze.
RvTis mcnebis gardasvlis gamo. Cveni codvebis gamo uborote
sad daixoca amdeni suli qristiane sarkinozebis mier. magram
vevedrebiT RvTis wyalobasa da patiosan jvars, rom ar dauS
vas sarkinozTa mier jvris mosavTa sruli mospoba, aramed Suri
viZioT, gavemzadoT, rom sanacvlo mivuzRoT, maTi boroteba
maTve daubrundes. mefeo, auwye Sens molaSqreebs, rom moemza
don ardavelis sulTnis winaaRmdeg. wavideT anisSi da sadac
sparselebi vnaxoT, SevipyraT. bevri nu wavalT, mxolod mcire
[raodenoba], radgan bevri rom wavideT, gaigeben da simagreebSi
Sevlen. mcire laSqari damaxmare. roca [maTi] Seginebuli marxva
mova, mzad iyvnen, roca Cven gagagebinebT.~ mefes moewona maTi
naTqvami da brZaneba gasca, rom misi laSqari mzad yofiliyo.
[102] mxargrZelebi anisisken wamovidnen da samzadiss Seudg
nen. moaxlovda maTi bilwi rjulis marxva. mefesTan laSqris
mTxovneli kaci gamouSves. man mesxebs, Torelebs, Tmogvele
bs, her-kaxelebs, somxiTarebs brZaneba misca; qarTlelebi ar
68
waiyvanes imis gamo, rom ardavelSi myofebs ar gaegoT. Seikri
bnen anisSi da ardavelisken gaemarTnen. gadaiares gelaquni,
Caiares ispiani, gavidnen xvafridis xidze da ardavels miaSu
res. dro ise gamozomes, rom aidi gaTenebuliyo, romelic aris
maTi aRdgoma. im Rames ardavels gars Semoertynen. roca maTi
bilwi qadagebis mqadagebelma xma amoiRo da gaxSirda mueZinebis
yivili, mxargrZelebma yoveli mxridan cxenosnebiT Seuties, Se
cvivdnen da uomrad xelT igdes qalaqi, TviTon sulTani, misi
colebi da Svilebi da sulTnis qalaqis mTeli simdidre. ise ai
vsnen auracxeli simdidriT, Tval-margalitiT, oqroTi da ver
cxliT, oqros da vercxlis WurWliT, SesamosliT, fardagebiTa
da Zalian mdidari qalaqis yovelgvari qonebiT, rom amis gad
mocema Zalian Znelia. aivsnen cxenebiT, joriT, aqlemiT. saqo
neli TviT maTve saxedrebs Zlivs ahkides da gamoemarTnen. ar
davelis sulTani mokles, misi colebi da Svilebi daatyveves da
wamoiyvanes. Tormeti aTasi rCeuli kaci mizgiTebSi mokles ise,
rogorc maT Caidines anisis eklesiebSi. xalxis umravlesoba da
xoces [103], sxvebi daatyveves. amoiares igive gza da ase Zlevamo
silebi, didad nugeScemulebi anisSi movidnen. movidnen mefeTa-
mefesTan, mzeTa-mzesTan da dedofalT-dedofalTan. moitanes
ZRveni da saboZvari, aavses yoveli mTavari, TviTon mefe da yve
la masTan myofi. im xanebSi mefe kolaSi idga. mTeli qveyana gai
vso simdidriT, oqroTi, vercxliT, TvaliT, margalitiT, rac
moitanes zaqariam da ivanem, romlis gamo didad madlierma me
fem mravali cixe, qalaqi da miwa uboZa. RvTis madidebelni ase
iSvebdnen. mefe nebierad imyofeboda da garSemo myofebisgan
xarki da ZRveni mosdioda.
magram sxva udidesma saqmeebma iCina Tavi. mxargrZelebi, za
qaria amirspasalari da ivane msaxurTuxucesi, da varam gageli
mefesTan movidnen da moaxsenes: `Zliero xelmwifev, gvirgvino
sanTa Soris yvelaze gabrwyinvebulo, naxe da daaTvaliere Seni
samefo, gaige Seni laSqris siqvele da simamace. gaige, rom Sens
laSqarSi mravali axovani, mamaci da rCeuli vaJkacia, ar arse
bobs maTi mowinaaRmdege. Tqveni meomrebis saqmeebi ubralod
daviwyebas rom ar mieces, brZanos Tqvenma mefobam, rom avamxe
69
droT isini erayis, rom-guris (romelic xorasania) winaaRmdeg.
aRmosavleTis yvela laSqarma Seityos Cveni Zala da simxne. ubr
Zane saqarTvelos laSqars_ mzad iyvnen xorasanze gasalaSqre
blad. Tumca aravin qarTvelTagani jer ar yofila xorasanSi da
eraySi, brZane, rom SeiaraRdnen nikofsiidan darubandamde da
mzad iyvnen~.
[104] roca mefem mxargrZelebis naTqvami moismina, mouwoda sa
mefos yvela warCinebuls, amersa da imers da amcno maTi naTqvami.
roca mxargrZelebis mier laSqrad gawveva gaiges, yvelas moewona
maTi naTqvami da gadawyvites laSqroba. daiwyes samzadisi.
Semodgoma moiwia, yvelani TbilisSi mefesTan movidnen. [man]
daaTvaliera Tavisi laSqari, naxa [isini] kargi da wesieri ab
jriT aRkazmulebi, moewona maTi abjari da saukeTeso cxene
bi, meomrebis raodenoba da simxne, sparselebze SurisZiebiT
ganwyoba. gamoitana svianad natarebi, gorgasliani da daviTia
ni droSa da varZiis RvTismSobels Seavedra. daloca droSa da
laSqari da sparseTSi gaagzavna. droSa zaqaria amirspasalars
misca da sparseTisken gaeSurnen.
Caiares naxWevanis piri da gavidnen juRasa da araqsSi, gaia
res darduzis viwro yeli da marandSi avidnen. gaiges Tu ara
marandelebma, kldeebSi gaixiznen. eseni marandSi rom mividnen,
kaci ver ipoves, egonaT marandis mTebSi imyofeboda adarbada
ganis laSqari. amitom SearCies xuTasi rCeuli mxedari didebu
li da aznauri. mxedarTmTavrad Tayaiadin Tmogveli dauyenes.
gaeSurnen, marandis aRmarTebi aiares, avidnen marandis TavSi
vakeze da dadgnen im mTaze, radgan zaqarias ase ucnobebia: `ara
vin ar CaerTos brZolaSi, sanam igi da misi laSqari srulad ar
mividoda im mTaze. Tu did laSqars naxaven, acnobon zaqarias da
rasac is ubrZanebs, is Seasrulon~.
dadga xuTasi warCinebuli kaci. isini mTidan dainaxes maran
delebma, romelnic Sexiznuli iyvnen maRal kldeebsa da napra
lebSi, romlebic [105] marandis mTis zemo mxarezea, sxva mTebze
umaRlesia da savsea qviTa da kldiT. marandelebma mcire laS
qari naxes, SeiaraRdnen da yviriliTa da gniasiT Semoesivnen,
radgan simciris gamo arad Caagdes. amaT Seuties ise Zlierad da
70
gaaqcies ise, rom mxolod mciredi gadaurCaT. umravlesi mok
les da sxvebs didxans devnidnen.
laSqari avida. naxes naomari mindori, daxocili adamianebiTa
da cxenebiT savse da arc erTi ar iyo qarTveli. RmerTma iseTi
Zleva misca [qarTvelebs], rom xuTasi Subi xuTas kacsa da cxen
ze iyo [darWobili]. naxes da gaukvirdaT. ukvirdaT, rom erTi
qarTveli ver naxes. gaognebuli da dadardianebuli zaqaria
fiqrobda da ar icoda, ra moemoqmeda. mcire xani darCnen. ga
moCndnen devnisagan ukan mobrunebuli molaSqreebi. zaqariam
naxa da sixarulma Seipyro. RmerTs didi madloba Seswires, rom
arc erTi qarTveli ar momkvdara da iseTi gamarjveba moipoves,
rom xuTas kacs xuTasi Subi xuTasi cxenisa da kacisaTvis uZge
rebia, xuTasze dasobili [Subebi] naxes.
miuxedavad aseTi gamarjvbisa, Zlier usayvedures Tayaidins,
gansakuTrebiT zaqaria eubneboda mkacr sityvebs, rom ise Caeba
brZolaSi, sxvebs ar gaagebina.
gamxiarulebulebi da gamarjvebisTvis RvTis madidebelni wa
movidnen da gaemarTnen qalaq Tavrizisken. gadaiares devsofnad
wodebuli mTa. roca Tavrizis mcxovreblebma qarTuli laSqris
misvla gaiges, SeSindnen da Tavrizis yvela mkvidri Zrwolam Sei
pyro. Tavrizis xojebma, yvela warCinebulma da maTma momxreebma
gadawyvites, rom xarkis micemiT, ZRveniT, xvewniT [106] da zenaa
ri RmerTis vedrebiT moegoT qarTveli Tavadebisa da molaSqre
ebis guli. mociquli gamoagzavnes da mSvidoba iTxoves, iTxoves,
ar aeoxrebinaT maTi qalaqi. aRuTqves ZRveni: oqro da vercxli,
uamravi Tvali patiosani da Zvirfasi margaliti. gaukvirdaT
qarTvel warCinebulebs, zaqaria da ivane mxargrZelebsac. aRu
Tqves mSvidoba, da rom maT qveyanaze uvneblad gaivlidnen. fi
ciT sityva misces. movidnen mosamarTleebi, xojebi, derviSebi
da Tavrizis yY vela Tavadi. moitanes oqro da vercxli, lari, cxe
nebi, jori da aqlemi, Tval-margaliti, Sesamoseli, laSqrisTvis
sakmarisi sursaT –sanovage. gamdidrda yvela, didi da mcire.
qalaqSi mcvelebi daayenes da wavidnen. gaiares adarbadagani,
miaSures mianas. mianis meliqma Seityo qarTvelebis misvla da
Tavrizelebis namoqmedari. manac mSvidoba iTxova da uricxvi
71
saqonlis micema aRuTqva. zaqariam mousmina da moixmo mSvido
bis dasamyareblad. imanac moitana oqro da vercxli da Zvirfasi
qvebi, yovelgvari simdidriT gaavso. mianSi mcvelebi datoves
da miana datoves da mSvidobiT wamovidnen.
miaRwies patara, alizis galavniT gamagrebul qalaq zangans.
qalaqi Zlier gaamagres da ficxeli brZola daiwyes. radgan omi
gagrZelda, qalaqis zRude adgil da adgil gainawiles, rom sa
Zirkveli SeeTxaraT. daiwyes galavnis Txra. yvelaze adre mesxe
bma marjvena mxareze gaTxares galavani (alizisa iyo), pirvele
bi Sevidnen qalaqSi, daiwyes xocva da Jleta, vinc ki meomari iyo.
mesxebi [107] saqonliT gaivsnen. yoveli mxriv gaTxares galavani
da Semovidnen, daatyveves da aivsnen saqonliT. dadgnen da mci
re xans Seisvenes. Semdeg amxedrdnen da xorasanSi wavidnen da
saRamos mividnen patara sofel-qalaq musulmanSi, romelic mo
aoxres. iq cota daisvenes.
Semdeg gaemarTnen qalaq xorasnisaken da yazmins rom mia
Rwies, yazminisa da ahvaris maxloblad, maT winaaRmdegoba ver
gauwies. moarbies da aivsnen saqonliT. maTi saqoneli maTsave
saxedrebs ahkides. adamianebs ara dauSaves, mamakacebi da patara
biWebi tyved wamoiyvanes. gaemarTnen, ltolvilebs daewivnen,
aqac aivsnen oqroTi da vercxliT, maTi colebis samkaulebiT
da rom-guris siRrmeSi Sevidnen, romelic aris xorasani.
ra saWiroa grZeli sityva? qalaq gurganamde miaRwies da is
qveyana moarbies. alafiT ise iyvnen datvirTulebi, rom ver ga
davidnen.
gamarjvebuli da Zlevamosili qarTvelebi Semobrundnen.
qarTvelTa modgmisa aravin iyo iq salaSqrod misuli, ara mefe,
ara Tavadi. verc xorasnis, verc erayis sulTani, verc romeli
me tomi, veravin ver aRudga win sparseTSi Sesulebs. uricxvi da
uzomo simdidriT mobrundnen da erayis mxareSi mividnen. vinai
dan gurganis qveynis ambavi, rac iq qarTvelebma moimoqmedes,
[108], aseve erayis sulTnis sikvdili aravis ar hqonda gagebu
li, viRac kaci misula mianas sulTanTan da aseTi sicrue eTqva:
Tu rogor movida TviTon didi sulTani da gilanelebi, yoveli
mxriv gza Seukres qarTvelebs, daxoces da amowyvites, TiTqos
72
im uamravi laSqridan erTi kacic ar gadarCenila, mTxrobelic
ki ar misula saqarTveloSi.
es ra gaiges mianis meliqma da mianelebma, gaixares, qarTve
lebis mier datovebuli mianis mcvelebi daxoces da Zelze Ca
mohkides. im mcvelebidan erTi kaci daimala qalaqSi da roca
gamarjvebuli qarTvelebi mianSi movidnen, mianis sulTani win
miegeba ZRveniT, undoda TavianT mier Cadenili saqmis dafarva.
zaqariam mimoixeda, moikiTxa mis mier datovebuli mcvelebi.
maT uTxres: `TavrizSi wavidneno iq datovebul mcvelebTan~.
movida damaluli mcvelTagani, auwya mianelebis mier Cadenili
[saqme], mcvelebis daxocva, tyavis gaxda da Zelze dakideba. me
liqi pirdapir amxila. isini usityvod idgnen.
es rom zaqariam da ivanem gaiges, saSinlad gamwardnen da ga
borotdnen. Seipyres meliqi da misianebi da yvelani sikvdiliT
dasajes. is TviTon da misi Svilebi mokles, tyavebi gaaZvres da
sayivaraze, romelsac minareTs uwodeben, Camohkides, qalaqi
moaoxres, dawves, daatyveves. xolo rac iqidan simdidre wamoi
Res, imis aRricxvac ki SeuZlebelia.
[109] gauyvnen gzas, romelic adarbadaganze gadioda, movidnen
da moegebnen pirvelad uJenidan, mere uricxvi ZRveniT Tavri
zelebi [Semoxvdnen]. auracxeli simdidre moarTves, romliTac
gaivso mTeli samefo. TviTon mefeTa-mzisa da mzeTa-mzisaTvis
uZvirfasesi, Znelad sapovneli Tvlebi da ucxo WurWeli gamo
atanes. mSvidobiT datoves adarbadaganSi myofni da adarbada
ganis qalaqebi, gamoiares araqsi, Semoiares naxWevanis piri da
TbilisSi movidnen mefesTan. gamxiarulda mefeTa mefe, RvTis
mmadlobeli, mxiaruli saxiT, zar-zeimiT Seegeba. buk-sayvire
bis xma idga. aseTi gamarjveba Zvelad ar moupovebia arcerT me
fes da arcerT mTavars.
Sevidnen isanSi. mefe samefo taxtze dabrZanda. amirspasa
lari SeuZRva. Tavadebi Sevidnen da wesisamebr dasxdnen. Se
moitanes uricxvi ZRveni da mefis winaSe dadves. mefe gaocda:
qarTvelTagan aravis ar enaxa esodeni simdidre da auracxeli
Tval-margaliti. Tamar mefec RvTis mimarT did madlierebas
avlenda: asrulebda litaniobas da RamisTevas, mravlad wyalo
73
bda oblebsa da glaxakebs, laSqars didi ganZi gaunawila, ise
dac gamdidrebulebi kidev ufro aavso. aseTi gamarjvebis gamo
RmerTs did madlobas swiravdnen.
didi mwuxareba moiwia. gardaicvala zaqaria amirspasalari,
Ze sargis amirspasalarisa, didad gamoCenili da yoveli saTnoe
biT savse kaci, gamarjvebuli, mxne da mamacurad mebrZoli, lo
ris Temis mTavari. [110] iglova mefem da saqarTvelos yovelma
mcxovrebma, radgan masaviT mxne mTavari aravin iyo im xanebSi.
warmoSobac xels uwyobda: naTesavi iyo artaqserqse mxargrZe
lisa. sarwmunoebiT somexi iyo, magram yoveli saRmrTo da kacu
ri saTnoeba uxvad hqonda [miniWebuli]. da amrigad, dakrZales
mxne mama, erTi Svilis damtovebeli, romelsac S’a (SanSa) erqva.
maSin mefem mouwoda zaqarias Zmas, ivane msaxurTuxucess.
undoda misi Zmis pativSi ayvana, amirspasalaris pativis boZeba.
amiT gakvirvebulma ivanem mefes uTxra: `es pativi, romelic Cems
mimarT gamoiCine, didad didia da me Umisi Rirsi ar var. Semewie
imiT, rom Cemi Zmis saxeliT me ar momixsenion, rom ar Semrcxves
mis nacvlad dgoma. aTabagis pativi miboZe. saqarTveloSi mefe
ebTan wesad da Tanamdebobad ar aris aTabagoba. amiT ganadide
Cemze Seni wyaloba, rom axali da uaRresi pativis Rirsi gamxado
da aTabagoba miboZo. aTabagi sulTnebis wesia, aTabagi mefeebi
sa da sulTnebis mamad da gamzrdelad iwodeba. Cems winapreb
Tan SedarebiT, amiT ganadide Seni wyaloba~. mefem aRasrula da
uboZa aTabagoba, romelic ar arsebobda saqarTvelos mefeebis
karze, arc arasdros uboZebiaT vinmesTvis. msaxurTuxucesoba
uboZa varams, zaqaria gagelis Zes, sapatio da laSqrobebSi ga
marjvebul kacs. ase imyofebodnen isini mefis winaSe.
[111] Tamar mefe zamTrobiT dvinSi imyofeboda, zafxulobiT
_ kolaSi da celis tbaze, zogjer afxazeTSi _ geguTsa da cxu
mSi gadadioda.
im xanebSi mTiulebma _ fxovelebma da didoelebma gangoma
daiwyes. didoelebi damxrCvalsa da mouxarSav [xorcs] Wamen da
ramdenime Zmas erTi qali mohyavs colad. zogni raRac uCinar
eSmaks scemen Tayvans, zogni _ uniSno Sav ZaRls. xolo fxove
lebi jvaris msaxurni arian da qristianebad acxadeben Tavs.
74
mefem mouwoda aTabags da yvela mTiels: dvalebs, cxrazme
lebs, moxeveebs, xadelebs, cxavatelebs, WarTelelebs, erwo
TianeTelebs, isini ivane aTabags gadasca da gaagzavna [gandgo
milTa] winaaRmdeg. ivane gonivrulad moiqca: avida xadis mTaze,
mTis wveri gadaiara, miadga fxovelebisa da didoelebis mTas,
rac aravis ar uqnia arc adre da arc Semdgom. mis erT mxares aR
moCnda durZukeTi, meore mxares _ didoeTi da fxovi.
aTabagis misvla rom Seityves, durZukelebis mefeni ZRvniT
movidnen, laSqari gamoiyvanes da gverdiT dauyenes. zemodan
daiwyes brZola, rbeva, klva, datyveveba da dawva. uamravi dido
eli da fxoveli gawyvites. sami Tve: ivnisi, ivlisi da agvisto
iq gaatares. aTabagis mier Seviwroebulebma mZevlebi misces da
samsaxuris niSnad xarki da simtkicis piroba aRuTqves. mZevlebi
wamoiyvanes, zavi dades. amgvarad gamarjvebiT movida ivane me
fesTan [112] da moaxsena: Zliero mefev, aRsrulda Seni brZane
ba. movaoxre Seni urCi didoeTi da fxovi~. mefem didi madloba
uZRvna da ufro met pativSi aiyvana.
yvelgan iyo mSvidoba, warmateba, RvTivdacvuli Tamaris
samefos gandideba. misi molaSqreebi dasvenebaSi, nadirobasa
da burTaobaSi iyvnen, xolo Tavadebi da warCinebulebi mefes
axldnen, isvenebdnen da mefis mxriv saboZvarebiT ivsebodnen.
rogorc didi konstantines Zmiswulis, ivbimianosis, Sesaxeb
aris dawerili, _ rac angelozma ivbimianosis sikvdilis gamo
uTxra erT monazons, romelic ase iglovda mas: `ratom moaklo
RmerTma qristianebs amgvari mefe, romelsac yvelas dasanaxa
vad angelozma gvirgvini daadga?~ angelozma uTxra: `ras niSna
vs, bero, Sen mier RvTis msjavris gamoZieba? aw gibrZanebs, dae
xsen borotebas. ar ici, rom aRmosavleTidan dasavleTamde yve
la qveyana rom marTlmadidebeli yofiliyo, isic ki ar iqneboda
misi mefobis Rirsi, ara Tu mxolod saberZneTi?~ _ axlac aseve
iqmna am didi mefis saqme: ara Tu mxolod saqarTvelo, mTeli sa
myaro ar iyo Rirsi misi mefobisa.
amitom moxeda risxviT mowyale RmerTma Tavis samkvidre
bels: Tamar mefe gardaicvala, roca igi tabaxmelaSi imyofebo
da. moiwia didi da [113] saqarTvelos yvela mkvidrisTvis eniT
75
gamouTqmeli mwuxareba. aTabagi da yvelani, saSinlad gamware
bulebi, qviTinebdnen, Tavze nacarsa da mtvers iyridnen. iyo
tirili, atadesis kalos msgavsi, da godeba, ieremias godebis ms
gavsi ierusalimis mooxrebisas. da asec unda yofiliyo! yvelgan
atexili godebisa da tirilisagan daosebulebi iyvnen samefos
mkvidrni. yvebodnen misi warmouTqmeli sikeTis, gamarjvebebisa
da mowyalebis, samarTlianobisa da siuxvis, simdablis Sesaxeb.
[igi] maT samkvidrebelSi, gelaTSi waasvenes da dakrZales pa
tiosan samarxSi. samefo Tavis Zes, laSas, dautova.
arseni ambobs iyalToeli:
mefe, mTavari, sioni da wyaroni,
Wabuki, qalwuli, ebguri saebguro;
aR¢ri kicuTa, Tualni da israeli,
godoli, menave, saxli da mamaca,
meg¢pteli cxeni, lazare, qudi.
dideba RmerTsa!
76
beri egnataSvili
77
mefe bagrat bagrationis istoria AFH14
78
Tavs, radgan ZaliT daeufla da Tavis sabrZaneblad gaixada.
iqidan wavida da miadga kars28. daipyro da yvela amoxoca. ara
vis SeeZlo misTvis winaaRmdegobis gaweva, misi mxedrobis sim
ravlis gamo. iqve daibanaka da gamoizamTra. mkacri zamTari iyo.
imxanad SeuerTda [mas] aTabagic29. didi pativi sca aTabags.
zamTris Semdeg wamovida qarTlze, radgan aseTi iyo misi
survili. qristes aqeT 139330 [wels] gadmoiara aboci31, aaoxra da
daarbia yovelive. Camoiara TrialeTi, romelsac axla sabaraTi
anos uwodeben iqaurebi32 da ver gauwies winaaRmdegoba. imaTac
musri gaavlo, im adgilis mkvidrT da daangria iqauri cixesi
magreni. rogorc ki gaigo [amis Sesaxeb] mefe bagratma, Tbili
sis cixeSi gamagrda. es ambavi rom Seityo Temur-lengma, ufro
metad gamZvinvarda. ver igua bagrat mefisgan winaaRmdegobis
gaweva. wamovida da moadga Tbilisis cixes. ubrZana sardlebs,
mxedarTmTavrebsa33 da mTel mis jars, rom Zlier ebrZolaT.
mrisxaned Seuties Tbilisis cixes. gamovida [simagridan] mefe
bagrati da mTeli qarTveloba34, ekveTnen erTmaneTs, ficxlad
ibrZodnen qarTvelebi. iqidan da aqedan gaCaRda Zlieri brZola,
orive mxridan Zalze bevri xalxi daixoca. ufro bevri Temuris
mxedroba gawyda, magram [mainc] ver aiRes Tbilisis cixe.
Semdeg Temur-lengma amgvari xerxi ixmara: gaakeTes rkinis
Celtebi35, aifares misma meomrebma da mravalricxovani laSqriT
Seuties cixes. ZaliT gatexes da aiRes cixe36. [Temurma] Seipyro
mefe bagrati da yvela, vinc cixesimagreSi imyofeboda. TviTon
daeufla cixes da daatyveva bagrat mefe37. mahmadis rjulis
miReba aiZula Temur-lengma, magram mefe ar dahyva da patimrad
hyavda.
yaraiaSi38 wavida Temur-lengi sanadirod. inadires, inadimes
da bevri [nadiri] daxoces. Semdeg iqidan yarabaRSi wavidnen da
dapatimrebuli bagrat mefec Tan waiyvanes. bardaSi39 rom Cavi
da, ramdenime xniT iq gaCerda. maSin Temur-lengma erTi Tavi
si rCeuli yma daadgina sardlad, misca mas mravalricxovani
laSqari da gamogzavna Sida qarTlSi40, radgan TviTon Temur-
lengi ar Semosula Sida-qarTls. ubrZana, cixe-qalaqebis Semus
vra da yoveli iq mcxovrebis, mamakacisa Tu dedakacis, maxviliT
79
amowyveta. maSin iyo qoronikoni qristes aqeT 139341 [weli]. mov
idnen misi laSqrebi, gaaCanages da daarbies mTeli saqarTvelo42.
Semusres da daangries mcxeTis wmida kaTolike eklesia43. iqidan
qvaTaxevSi gadavidnen, Seipyres iq myofi xalxi – mamebi da dede
bi, mRvdlebi, diakvnebi da monazvnebi da Seamwyvdies qvaTaxevis
RvTismSoblis wmida taZarSi. Signidan waukides eklesias cec
xli da dawves [yvela], vinc ki iq imyofeboda. dRevandel dRemde
moCans wmida eklesiaSi iatakze maTi damwvari saxeebi. aiyarnen
iqidan da zemoT wavidnen. sadac naxes xalxi Tu Senobebi, yve
las musri gaavles da daarbies. miadgnen ruiss44, isic daikaves
da iavarqmnes. saZirkvlianad daangries wmida RvTaebis eklesia.
moaoxres mTeli [is] mxare. wamovidnen iqidan, Camoiares kaxeTi
da isic aaoxres, gadawves da wavidnen.
garkveuli drois manZilze iq darCa45 [Temur-lengi]. wavida
iqidan da SaqSi46 Cavida. mTeli iqauri mosaxleoba miemxro –
didebulebi da mdabioni, kavkasielebi47, lekebi, Sirvanelebi
da gilan-mazandaranelebi48. Tan hyavda datyvevebuli mefe
bagrati. isev cdilobda Temur-lengi, liqniTa da mravali pa
tivis SepirebiT gadaeyvana bagrat mefe mahmadis rjulze. maSin
bagrat mefem winaswar gadawyvita da aseTi xerxi ixmara: dahyva
maT neba-survils, oRond ara wrfeli guliT, aramed im saqmis
gamo, rasac Semdgomi sityva gauwyebs. damorCilda Temur-lengs
da gadavida mahmadis rjulze. maSin didi sixaruliT gaixara
Temur-lengma, gadaexvia bagrat mefes da didi pativi sca. misca
saCuqrebi da samefo Sesamoseli, sawoli da sabani misi dideb
ulebis Sesaferisi. metad daiaxlova da bevr sikeTes ukeTebda.
imxanad mravalma qarTvelma miatova Tavisi sarwmunoeba da ga
davida mahmadis rjulze. maSin Zalzed daRonda mefe bagrati da
gulSi ambobda: `ar mivcem Cems Tvalebs Zilsa da ar davasveneb
Cem xorcs, sanam Surs ar viZiebo amaTze~ da RmerTs miando saqme.
ufro metad ki mis mier rjulis mitovebisa da [sarwmunoebisgan]
qarTvelTa gandgomis gamo wuxda.
aseTi gamosavali monaxa: radgan Temur-lengi Zalian endo
boda da ijerebda bagrat mefis sityvas, uTxra Temur-lengs:
`rakiRa kargad davrwmundi Seni rjulis simtkiceSi, axla mec
80
gevedrebi [neba damrTo], rom mTeli saqarTvelos mosaxleoba
srulad davumorCilo Tqvens rjuls. Tu gsurs Tqvens rjulze
maTi gadmoyvana, momeci axla Tqveni mravalricxovani mxedro
ba. waval Cems Temebsa da samefoebSi, movuxmob mTis adgilebSi
mcxovreb xalxs – mTiulebs49, osebs, dvalebs50, svanebs, afxazebs
da yvela iq myofs me mivaRebineb Tqvens rjuls~. Temur-leng
ma rom moismina bagrat mefis amgvari Canafiqri, didi sixaru
liT gaixara, misca uricxvi saboZvari da laSqari, daaxloebiT
Tormeti aTasi. daudgina sardali da gamogzavna mefe bagrati
saqarTveloSi.
saqarTvelos aremares rom mouaxlovdnen, maSin [bagratma]
gamogzavna rCeuli da sando aznauri, rus egnataSvilTagan51 da
saidumlod moswera mefe bagratma giorgis Tavis Zes Semdegi:
`me movdivar Temur-lengis jariT, Tqvenc SekribeT saqarT
velos mxedroba. Casafrebulebi win dagvixvdiT erT saZnelo
viwro gzaze. mec moval TqvenTan da SuaSi moviqcioT. maxvil
iT gavavloT musri da Suri viZioT imis gamo, rac uwin TiTon
gagvikeTes~. giorgi ise moiqca, rogorc mamamisma moswera –
Semoikriba saqarTvelos rCeuli mxedroba da erT viwro gzaze
gamagrebul [adgilze] Causafrda.
roca bagrat mefe da Temur-lengis molaSqreni mividnen, ma
Sin bagrat mefe gaiqca Tavis ZesTan. dairazmnen [maT] pirispir da
Seuties qarTvelebma, rogorc lomebma. gaimarTa Zlieri brZo
la. musri gaavles da amowyvites yvela TaTari. Tormeti aTasi
kaci mokvda TaTrebis mxridan, saqarTvelos jars ki araferi
daSavebia. Suri iZies uwindelis gamo da Sin dabrunda gamarjve
buli mefe bagrati da misi Ze giorgi.
es rom Seityo Temur-lengma, Zalian Sewuxda da dadardianda
am ambis gamo. iqve52 daibanaka im zamTars. martis Tve rom dadga,
Temur-lengma Sekriba mravalricxovani [jari] da metismetad
gasastikebuli isev qarTlis winaaRmdeg wamovida. datova Saqi
si da Camovida bardavSi53, iq datova mZime bargi, romelic [brZo
laSi] ar dasWirdeboda. gadaarCia mebrZoli mxedrebi da pira
dad wamovida auracxeli molaSqriT. moadga mdinare mtkvars.
mtkvarze navebiT [gakeTebuli] xidi gado da zed gaiares. movida
81
Sarvanis Sahi54, jariT SemouerTda Temur-lengs da gamoemarTa
saqarTvelos winaaRmdeg.
maSin gazafxulis piri iyo da Zalian cioda, wvimda da Tov
da. Temur-lengi saqarTveloSi rom Semovida, bagrat mefe da
qarTvelebic momzadebulni dauxvdnen. Seuties erTmaneTs
da Zlieri brZola gaCaRda. Zalze bevri xalxi daixoca orive
mxridan. TaTrebi orjer ufro meti gawydnen am omSi. jaris
simravliT gaimarjves TaTrebma. gabrundnen qarTvelebi da
gaiqcnen cixesimagreebSi Sexiznul TavisianebTan. zogierTebi
Seipyres, daxoces da amowyvites. yvelas maxviliT gaavles mus
ri. qarTvelebma winaswar icodnen Temur-lengis mosvlis Ses
axeb da yvelani kavkasiis mTebSi iyvnen TavSefarebuli. TaTrebi
kvalSi Caudgnen, Semovidnen saqarTveloSi, moiTareSes, aikles
da gadawves wmida eklesiebi, daarbies qveynebi55, magram xiznebi
ver Caigdes xelSi. amis Semdeg gabrunda Temur-lengi ukan. mere
isev yarabaRSi Cavida da garkveuli xniT iq gaCerda.
imxanad gardaicvala mefe bagrati. mis nacvlad gamefda
giorgi, misi Ze. kaTolikosi iyo eliozi. gardaicvala elioz ka
Tolikosi da mis nacvlad aRsaydrda kaTolikosi giorgi56.
82
bi, vubrZaneb Cems jarebs da mTlianad avaoxreb Sens qveyanas~. roca
despani movida da wardga mefe giorgis winaSe, ase upasuxa mefem:
`me Sens mefeze naklebi ara var. [mas] arc Cemi qveynis aoxreba Seu
Zlia. da, Tuki ar Seasrulebs imas, rac uTqvams, kaci ki ara, dedali
iqneba~. wavida Temur-lengis elCi, miitana es ambavi da Zalian Seaqo
giorgi mefe; [Seaqo] misi da misi mxedrobis lazaTi da mxneoba.
es sityva rom moismina Temur lengma, metad gamZvinvarda, ai
yara da wamovida uricxvi jariT. es rom gaigo mefe giorgim, – ma
Sin masTan iyvnen imerni da amerni, mesxebi da mTeli saqarTvelos
[mxedroba], – isic aiyara da wamovida. ekveTnen erTmaneTs da
gaCaRda ficxeli brZola. Zlieri qari qroda da Temur-lengis
laSqars saxeSi ayrida mtvers. metad gamxnevdnen qarTvelebi da,
rogorc cecxli moedeba xolme Tivas, ise Seuties, musri gaavles
da imdeni mebrZoli amouwyvites Temur-lengs, rom aseTi marcxi
da zarali arasodes ganucdia mis mxedrobas. Zalian ki SeaZrwun
es Temur-lengi da misi molaSqreni, magram simravlis gamo [adg
ilidan] veRar daiZrnen, iqve idgnen. Sewuxda Temur-lengi, Tavi
gamoido da xmamaRla mouwoda Tavis mxedrobas. maSin ki gamx
nevdnen Temur-lengis mebrZolebi da [omisTvis] gadades Tavi.
didi omisa da daRlilobis gamo meti aRar SeeZloT qarTvelebs,
gaecalnen da gaiqcnen. mimarTes mTebsa da saxizrebs.
Temur-lengi ki moadga Tbilisis cixes59. SigniT cotaodeni
qarTvelebi iyvnen da gaamagres cixe. alya Semoartya, aiRo cixe
da misi galavnebi. [aseve] mis garSemo arsebuli qarTlis yvela
cixesimagre60 daipyro da Sig Tavisi meomrebi Caayena. xorasnelebi
Caayena Sig, TviTon ki aiyara, wamovida da muxranSi dadga. rac ki
eklesiebi da Senobebi naxes misma jariskacebma, yvela daarbies.
maSin zogierTi qarTveli eaxla [Temurs]. aiyara da miadga
janibegis61 adgils. igi qarTlis mTavari iyo. Cadga [mis mamulSi]
da dauwyo rbeva. janibegma veRar SeZlo winaaRmdegobis gaweva
da isic eaxla. ramdenime xniT darCa Temur-lengi da mTeli qar
Tli aaoxra. giorgi mefis xelSi Cagdeba undoda, magram ver Se
Zlo misi Sepyroba. janibegi rom eaxla, aiyara da wavida iqidan.
Cavida, sadac Tavisi bargi da mZime tvirTi hqonda [datove
buli]. maSinac ar SeeSva saqarTvelos rbevas – gamogzavna xoja62
83
Sixali da Tan gamoatana mravalricxovani mxedroba. erT mxares,
janibegis mamulisaken, amirjanSa gamogzavna da uricxvi laSqari
gamoatana. TiToeul mxares [Tavisi] sardlebi gagzavna uricxvi
mxedrobiT. ubrZana, visac naxavdnen mis urCsa da gandgomils,
yvelasTvis musri gaevloT da daerbiaT maTi mamulebic. aseTi
brZaneba gasca: `vinc Seipyrobs mefe giorgis da CemTan moiyvans,
auracxel wyalobasa da saCuqrebs mivcemo~.
wamovidnen misi mxedarTmTavrebi da molaSqreni, daarbies
mTeli qveyana, magram mefe giorgi ver Seipyres. giorgi mefis
zogierTi yma daiWires, ekiTxebodnen, sad ariso mefe giorgi,
maT ki araferi icodnen da veraferi gaiges mefis Sesaxeb. ga
brundnen da mividnen Temur-lengTan. moaxsenes mefis ver Sepy
robis Sesaxeb. metismetad dadardianda Temur-lengi. aiyarnen
iqidan da wavidnen, yarabaRSi Cavidnen.
imxanad jalais qveynis sulTani iyo T[a]iri63. rjuliT mus
limi iyo. roca Temur-lengi Cavida mis samflobeloSi, Tair
sulTanma winaaRmdegoba gauwia da bevri zarali miayena Temur-
lengis mxedrobas. Semdeg winaaRmdegobis gaweva veRar SeZlo
da wamovida mefe giorgisTan64. giorgi mefem didi pativi sca,
ekiTxeboda xolme da usmenda mis monaTxrobs.
roca dainaxa mefe giorgim Temur-lengis aseTi Zalmomreoba,
gadawyvita dazaveboda da damorCileboda mas. Sikriki gagza
vna da moixmo is kaci, romelic iyo Camosuli, rjuliT muslimi,
saxelad ismaili. igi ganawesa Temur-lengTan [Tavis] despanad.
es ambavi rom Seityo Tair sulTanma, daJinebiT urCevda [mefe
giorgis], ar misuliyo Temur-lengTan da ar dazaveboda. mefem
ar daujera, gagzavna is kaci da damorCilebis amgvari piroba
SeuTvala [Temurs]: `geaxlebi da dagemonebi, Seni morCili gavxde
bi, mSvidoba davamyaroT da xarajas65 gadagixdi~. mivida despani,
gaigo Temur-lengma es piroba, WkuaSi daujda da Zalzed gaux
arda. gamoabruna Suakaci da ase SemouTvala [mefes]: `Tuki meax
lebi da Semirigdebi, mec gapatieb Sens danaSauls~. TavisTvis ki
ase ifiqra da Tqva: momatyuebso mefe giorgi, ar movao CemTan66.
maSin gamoilaSqra ivane aTabagis67 winaaRmdeg imitom, rom
didi erTgulebiT emorCileboda [igi] mefe giorgis. roca Temur-
84
lengs brZola gaumarTa mefe giorgim, maSin ivane aTabagic Tan
axlda. amis gamo Zalian emtereboda mas. gamoemarTa zemo qarT
lis winaaRmdeg68, Camovida da aaoxra qveyana, mravali suli amow
yvita, dalewa wmida eklesiebi, xatebi da jvrebi. vinc ki Seipyro
qristiani, mahmadis rjulis miReba aiZula. vinc daemorCila, Tan
waiyvana, xolo vinc ar dahyva, maxviliT gaavlo musri.
iqidan gadmovida da manglisSi69 Camovida da ori Tve gaC
erda iq. movida [masTan] mahmadis rjulis xalxi, romelic qar
Tlis sazRvrebTan cxovrobda. rogorc ki qarTvelebi Temur-
lengisgan dros ixelTebdnen, Cadiodnen mahmadian TaTrebTan,
romlebic qarTlis sazRvarTan esaxlnen da arbevdnen xolme.
maT SesCivles [Temur-lengs]: `mravali ubedureba gvinaxavs
im qarTvelebisgan, romlebic CvenTan axlos cxovroben. didi
gaWirveba da rbeva gadagvxda maTgan. dagvexmareTo amis gamo~.
Seebrala Temur-lengs, moiyvana erTi sardali, romelsac
saxelad amir Six nuradini erqva da ubrZana, rom [saomrad] gasu
liyo Tavisi mxedrobiT. is rom gamoemarTa, ori dRis Semdeg,
sxva mxedarTmTavars ubrZana, wamosuliyo da moSveleboda mas.
isic rom Camovida im qarTvelebis samkvidrebelSi, romlebic
Tavs esxmodnen70 TaTrebsa da maT Temebs, xuTi dRis ganmavlo
baSi ibrZodnen. simravlis gamo gaimarjva Temur-lengis mxed
robam. aiRes adgilebi da cixesimagreni, magram tyveebi ver
Caigdes xelSi. im adgilis yvela nageboba daarbies, gadawves da
dabrundnen Temur-lengTan.
am dros frangebis elCi Camovida71, radgan [Temuris mebrZo
lebs] keisris Svili hyavdaT Sepyrobili, isic Temur-lengisT
vis miegvaraT. Seuyvarda [Temur-lengs] da Seiwyala misi sila
maze da siWabuke. misca saCuqrebi, samefo tansacmeli da gauSva
Tavis samefoSi.
ori Tvis Semdeg aiyara manglisidan, wavida da miadga aragvis
xeobas72. Sevida iq, aiRo, dalewa da daarbia aragvis yvela cixes
imagre, magram xalxi ver Seipyro. gadawva [iqauroba] da wavida.
daipyro siasis qveyana73 da sxva mravali mxare. maSinac ar
daioka guliswyroma qristianTa mimarT. giorgi mefe isev daeu
fla qarTls. Temur-lengma rom Seityo, isev ganizraxa Tavisi
85
laSqris Semoseva. gamogzavna Tavisi Ze, sulTani huseini, fir
mahmad amir Sixi, abubeqiri, misi Tavadebi – janSa da Temur xaja
aRbuRa, seid xaja, Six alis Svili, [aseve] sxva mravali Tavadi da
uricxvi molaSqre. gamoemarTnen, Camovidnen da moadgnen er
injagis cixesimagres, radgan imxanad igi qarTlis mefes eWira.
didxans gaCerdnen [iq]. garkveuli drois Semdeg Sewuxdnen cix
esimagreSi myofni, gamovidnen da Caabares cixe. cixesimagreSi
myofi mravali [suli] gamovida da Sewyaleba iTxova. wamoiyvanes
cixisTavi da ufrosi mecixovne, Temur-lengs mihgvares. Temur-
lengis Zeebi ki gamoemarTnen qarTlSi, Camovidnen manglisSi.
es rom mefe giorgim Seityo, despani gaugzavna, Serigebisa da
dazavebis Txovna SemouTvala, rom eSuamdgomlaT mamamisTan.
Temur-lengis vaJebma daujeres da acnobes Temurs giorgi me
fis vedreba. Temur-lengma Seismina [mefisa] da Sewyvita brZola.
acnoba [amis Sesaxeb] Tavis vaJebs da TavisTan ixmo. wavidnen, mi
vidnen74 Temur-lengTan da Tavi daanebes qarTls.
Semdeg Temur-lengis Zeebma isev baRdadze gailaSqres. mivid
nen da aiRes baRdadi. daipyres arabeTis mravali Temi da gaivs
nen nadavliT. moisurva Temur-lengma Tavrizis alyaSi moqce
va da wamovida im cixe-simagris sanaxavad, romelic uwin aiRes,
[romelsac erqva] alinja75. gaemarTa uricxvi jariTa da Wreli
karvebiT. mivida da naxa alinjas cixe.
wamovida da movida gelaqunis tbasTan76. giorgi mefem rom gaigo,
gamougzavna Tavisi Zma77 da mravali ZRveni. ase SemouTvala: `sadac
gvibrZanebT, iq vilaSqrebT TqvenTvis da Tqvens morCilebaSi viq
nebiT, [oRond] amieridan daioke Seni guliswyroma Cvenze~. daindo
Temur-lengma [saqarTvelos mefe], miiRo misi ZRveni da ase SemouT
vala: `mipatiebia Seni danaSauli, amieridan ki aRar misceT Tavs uf
leba, rom daarbioT da SeawuxoT is muslimebi, romlebic saqarTve
los sazRvrebTan cxovroben. da iyos mSvidoba Cven Soris~.
iqidan aiyarnen da bardaSi Cavidnen. iq gaCerda [Temur-len
gi]. erTi weli rom gavida, Tavisi yvela saqmisgan moicala Te
mur-lengma. [mere] gulSi Tqva: `vnaxoT, Semisrulebs Tu ara
mefe giorgi im danapirebs, rasac SarSan Sempirda. axla gavigeb,
Tu Semisrulebso~. wamovida da dabanakda manglisSi. im adgils
86
martiana erqva, xolo mis Tavads – esaia. mas piroba hqonda mi
cemuli Temur-lengisTvis, rom eaxleboda, magram ar iyo masTan
misuli. Temur-lengi rom movida, Sewuxda es Tavadi, magram sxva
gza aRar hqonda, unda xleboda. aseTi gamosavali monaxa, Seex
vewa Saruxs, Temur-lengis Zes da Suamavlad gaixada. wavida, be
vri simdidre waiRo ZRvnad da mivida Temur-lengis ZesTan. man
miiyvana es Tavadi Temur-lengTan. Temur-lengma rom dainaxa,
sibraziT uTxra: rogor gabede Cemi urCobao. maSin daexmara
misi Ze, apatiebina, Seawyalebina mamamiss da xalaTic aSovnina. im
Tavads erTi asuli hyavda, Temur-lengis Zem abubeqirma gamo
arTva da colad SeirTo. mas Semdeg moyvrebi gaxdnen da Temur-
lengic endoboda.
mere aRbuRa aTabagmac, ivanes78 Zem, aiRo kargi ZRveni da mi
vida Temur-lengTan. Seiwyala Temur-lengma, misca xalaTi da
daasaCuqra. eaxlnen Tavadebi mezobeli somxiTidan, samcxidan
da karidan. es rom gaigo mefe giorgim, mravali ZRveniT gamog
zavna Tavisi Zma konstantine da mokrZalebuli sityvebiT SeuT
vala morCileba. Zalian esiamovna Temur-lengs da Seiwyala.
iqidan qurTistanis mxares wavida da daipyro qurTistani. ma
gram maSinac ar daioka im borotma saqarTveloze Tavisi gulis
wyroma. qveynis gaTaTreba undoda. javri hqonda bagrat mefis
saqcielis gamo da borots ganumzadebda saqarTvelosa da ufro
metad ki mefe giorgis. Tavidan jer Sirvanis patroni Six barai
mi gamogzavna. igi imitom gamogzavna, rom Seetyo, saqarTvelos
glexobisa da begris gadasaxadi da mefe giorgis wili [am Semo
savlidan]. TviTonac wamovida da Camovida karSi. mefe giorgim
rom Seityo, is kaci gaugzavna, somxiTis Tavadi rom iyo, saxelad
esaia. SeuTvala: `rac ki piroba mogvicia, yvelaferi Segvisru
lebia, urCoba saerTod ar gagviwevia. arc imaze SegewinaaRmde
gebiT, rasac amis Semdeg gvibrZaneb. Seismine Cveni xvewna-mudara
da Seibrale Cveni qveyana. nu Semoxval da nu daRupav am mxares.
mosavlis aRebis droa. axla rom moxvideT, saerTod gaCanagdeba
es qveyana~. Tavadi esaia giorgi mefis yma iyo. gagzavna igi da sa
Cuqrebic79 gaatana mefem. ZRveni miarTva, magram ar aiRo Temur-
lengma, radgan Zalian javrobda. ase SemouTvala [giorgis]: `Tu
87
ginda am qyeynis gadarCena, modi CemTan da gaTaTrdi. Tu gaTa
Trdebi, arc xarks mogTxov, mag qveyanasac mogcem Seuvalobis
pirobiT da sxva mraval saboZvarsac. xolo, Tuki ar gaTaTrde
bi, daide Cemi xarki, modi CemTan da mogcem mag qveyanas. rogorc
keisris Svili gavuSvi, Senc aseve arafers gavneb da mSvidobiT
gagiSveb. isic xom Seni rjulisa iyo. xolo Tuki ar moxval, javrs
viyri Senze da Sens qveyanaze. Senc mogiswrafeb sicocxles da
[mag] qveyanasac. Tu moxval, vficav mahmadis Tavs, rom keisarze
ukeTes pativs Sen gcem da mSvidobiT gagiSveb. xolo Tu ara, maSin
tyveobaSi Cacvivdebian Seni Zeebi da asulebi~.
despani rom wamovida, Temur-lengma TavisTvis ifiqra: `vici,
mosavals rom aiReben da cixesimagreebSi daiguleben, mere aRar
movlen CemTan~. am mizeziT ar Seismina mefe giorgis xvewna-mu
dara da gamoemarTa mravalricxovani mxedrobiT, radgan mizezi
undoda giorgi mefis Sesapyrobad. es rom mefe giorgim gaigo,
mTeli qarTli gaixizna, moimkes mosavali da Tan waiRes. wamovi
da Temur-lengi, Semovida Sida qarTlSi da ramodenime xniT [iq]
gaCerda. verafers gaxdnen, gauWirdaT, wamovidnen da moadgnen
birTvisis cixes. [iq] iyo cixisTavi, saxeliT nazali, ocdaaTi di
debuli Tavadi, aseve aznaurebi da qarTlis msaxurni80 mravlad.
Temur-lengis meomrebs im cixis SiSi hqondaT, radgan qarTvele
bisgan mravaljer enaxaT didi ubedureba. rogorc kanjari81 lom
Tagan, ise TrTodnen qarTvelebis [SiSiT], radgan erTi qarTveli
aT maTgans gandevnida [xolme]. cixis Seuvalobisa da [iq arsebu
li] sanovagis simravlis [Sesaxebac] icodnen. Tavis mrCevlebTan
erTad iTaTbira Temur-lengma. arCevdnen, Tu ra moexerxebi
naT cixisaTvis. maT ase uTxres: mTelma qveyanam icis, rom Tuki
Semoadgeba Temur-lengi romelime cixes, ar SeeSveba, vidre ar
aiRebs82. da gadawyvites cixis alyaSi moqceva da aReba.
maSin Semoadgnen Temur-lengis meomrebi cixesimagres,
[iqidanac] gamovidnen mecixovne mebrZolebi da Semouties Te
mur-lengis mxedrobas. Temur-lengs ukan hyavda jari Casafre
buli. zurgis mxridan gaeridnen TaTrebi [brZolis vels]. maSin
Seuties mecixovneebma, amowyvites da Zalzed daazarales. me
tismetad gamZvinvarda Temur-lengi, brZana, [cixis] orive kuT
88
xeSi koSkis ageba. TviTon cixis kars miadga da iqac brZana koS
kis ageba. erTi kviris gasvlis Semdeg darwmundnen, rom uSiSrad
iyvnen mecixovneni, cixe metad magari iyo da ver Sevidodnen Sig.
iq erTi klde iyo, iqidan monaxes viwro asaZromi. Temur-lengis
jarSi iyo erTi egvipteli kaci, saxelad begijagi83. man moaxerxa
da farulad RamiT avida cixeSi. Tan aiyvana erTi Txa da iq da
kla, raTa gaegoT mecixovne qarTvelebs cixeSi Temur-lengis
molaSqreTa Semoparvis Sesaxeb. qarTvelebi [mainc] uSiSrad
iyvnen. uCvena am kacma [Temurs] cixeSi asasvleli. maSin gaixara
Temur-lengma da brZana bambisa da abreSumisagan ostaturad
daewnaT kibe. isev is kaci agzavnes [zeviT], uwin vinc avida. man
kibis erTi wveri kldis magar qims gamoaba. RamiT Sevida Temur-
lengis jari. aivso cixesimagre jariT. maSin jaris erTi nawi
li wavida da cixis kari gauRo Temur-lengsa da mis laSqars. es
rom gaiges qarTvelebma, gulmesisxled Seebnen da TavgnwirviT
ibrZodnen. ficxeli brZola gaCaRda, Temur-lengis mravali
mebrZoli amowyvites, [magram] bolos gamarjveba Temur-lengs
darCa mxedrobis simravlis gamo da aiRo cixe. mihgvares Temur-
lengs mravali gadarCenili didebuli aznauri. yvelas mohkve
Tes Tavebi. im cixisTavsac mohkveTa Tavi, nazali rom erqva, misi
coli ki Sirvanis patrons misca. cixis amRebs mravali wyaloba
uyo. Tavisi jari Caayena cixeSi. cixisTavad daayena [erTi kaci],
saxelad maamadi. mravali mcveli Caayena. ubrZana, garSemo [ar
sebuli] wmida eklesiebi daengriaT da aeoxrebinaT, xolo, visac
naxavdnen, mTlianad gaevloT musri da amoewyvitaT.
wavida iqidan da metjer aRar Camosula Temur-lengi saqarT
veloSi. isev gamovida giorgi mefe, daeufla Tavis qveyanas, sa
qarTvelos da iyo uSiSrad. daasrula Temur-lengma saqarTve
los aoxreba da wavida sxva qveynis dasapyrobad. bevri golia
Turi saqme gaakeTa Temur-lengma. misi Tavgadasavali vrclad
aris aRwerili sparseTis istoriaSi. Cven ki yvelaferi davwereT
saqarTveloSi misi mosvlisa da saqarTvelos aoxrebis [Sesaxeb],
romlis msgavsi gansacdeli saqarTvelos arasodes gadaxdenia,
rac aman daatexa Tavs. Temur-lengis wasvlis Semdeg qarTls
isev mefe giorgi daeufla.
89
xolo Temur-lengma daipyro qurTistani, indoeTi, sparse
Ti, Sirazis adarbadagani da Seipyro bursaSi mjdomi xonTqari,
romelsac saxelad baiaziTi84 erqva. igi iyo o[s]manis85 modgmisa.
muhamedis gamoCenis Semdeg [asparezze] gamovida erTi kaci, sa
xelad osmani, rjuliT suniti. man daiwyo avazakoba, yaCaRobiT
bevri qoneba iSova da amiT mravali xalxi Semoikriba. daipyro
arabeTi, sataxto qalaqad gaixada bursa86 da iq dajda. xonT
qar baiaziTis dromde bursas misi Zeebi ganagebdnen. xonTqari
baiaziTi Seipyro Temur-lengma, Casva rkinis galiaSi87 da rkinis
galiiT daatarebda. misi samflobelo Temur-lengma daipyro.
keisarmac moarTva ZRveni Temur-lengs da xaraja gadauxada.
daipyro ruseTi, wamovida da TurqeTSi Camovida. iq mokvda da
boroti borotad moispo. maSin gaunawila Tavis Zeebs [dapyro
bili] Temebi da qveynebi: zogs indoeTi misca, zogs xorasani da
zogs adarbadagani88. mas Semdeg misi Zeebi metjer aRar Semo
sulan saqarTveloSi, radgan SuRli da mtroba hqondaT erTma
neTSi. daiwyo saqarTvelom aRorZineba. garkveuli drois Sem
deg miicvala mefe giorgi.
90
aRsaydrda daviTi100. kargad da mSvidobianad imefa giorgim da
garkveuli drois Semdeg gardaicvala.
91
da daipyres konstantinopoli. maTi Tavgadasavali vrclad aris
dawerili maT istoriaSi117. imxanad osmalebi ebrZodnen konstan
tinopols. xolo sparselebs erTmaneTSi SuRli da mtroba hqon
daT. saqarTvelo ki iyo mSvidobiTa da mosvenebiT. gardaicvala
mefe giorgi da mis nacvlad gamefda bagrati, misi Ze.
mefe bagrati118
am bagrat mefis dros yaenma uzun-hasanma119 gamogzavna Tavi
si mxedroba. yaeni uzun-hasani iyo TurqmanTa modgmisa. Temur-
lengis Zeebis gardacvalebis Semdeg man daipyro Tavrizi da sxva
mravali mxare. bevri ubedureba moutana somxeTis mosaxleobas
da qarTlamdec moaRwia misma laSqarma. rac im dros moxda, an
rac bagrat mefem moimoqmeda da rac moxda mefe aleqsandres
dromde, yvelaferi Zveli qarTlis cxovrebis120 mixedviT gvaqvs
qvemoT gadmocemuli. aleqsandre mefis istoria da yvelaferi
im dros [momxdari] Zveli gujrebidan da sparseTis istoriidan
gvaqvs gadmowerili.
92
emorCilebodnen bagrat mefes. iwyina mefem, Sekriba [mxedroba],
wavida da cxeniswylTan dabanakda. iqidan isini moadgnen razmiT
da brZola gamarTes. RmerTma ineba da gaiqcnen dadiani da odi
Sis mcxovrebni. daxoces, daatyveves da amowyvites qarTleleb
ma. ukan gahyvnen, maT samkvidrebelSi Cadgnen, gadawves da daaq
cies cixesimagreebi. gamobrundnen gamarjvebulebi da Tan wa
moiyvanes tyveebi da mZevlebi – amis gamo moucleli iyo mefe.
dairazma yaeni uzun-hasani da Semovida somxeTSi. mefe ki
lixs iqiT iyo da qarTlis [mxedrobac] Tan axlda. [uzun-hasani]
moadga sabaraTianosa da orbeTis Zirs. metad kargad dauxvdnen
baraTaSvilebi129, gamagrdnen da veraferi daakles. movidnen da
aiRes Tbilisi. TviTon yaeni muxranSi gaCerda. gaivso qarTli
[mtris] laSqrebiT. moaoxres qarTlis mTeli aremare. TavisTan
uxmo yaenma baraTaSvilebs, moipova maTi ndoba, Sexvda [maT] da
Seiwyala. misca mravali [ZRveni], yelamde aavso. amasobaSi, Rmer
Tma [sasjeli] dauSva, [radgan] ewyina saqristianos amowyveta.
ukurnebeli sneuleba daemarTa yaens. aiyara da wavida, gamouSva
Sewyalebuli baraTaSvilebi da mravali ZRveni misca.
amave dros konstantine wavida TaTrebSi. qarTvel warCineb
ulTagan sxvam veravin gabeda TaTrebSi wasvla da batonis xle
ba – metad erTgulebi iyvnen mtkiced idgnen baraTaSvilebi.
swored isini wahyvnen da emsaxurebodnen [batons].
RvTis gangebiT mokvda yaeni. miatoves TaTrebma Tbilisi da
somxiTi. [isev] bagrat mefem daikava. Tavs daesxnen baraTaSvile
bi, daawiokes elebi130, bevri TaTari amowyvites, [romlebsac] yaeni
mfarvelobda. amis Semdeg yaenis taxtze avida iaRu-begi, hasan-be
gis Svili. amasobaSi gavida dro, wuTisofelma ar moiklo Tavisi
begara – raWaSi gardaicvala mefe bagrati. didi glova da simwux
are iyo samefoSi. aiRes da dakrZales gelaTSi, maT saZvaleSi.
93
boda [samcxis] aTabagi da kaxelebic emorCilebodnen. saerTod,
aravin awuxebda qristianebs, iyo mSvidoba da siwynare.
Semdeg ki, rogorc aris eSmakis wesi da Cveuleba, keTilismo
Zule eSmakma TaTrebi gamoiyvana qristianebis winaaRmdeg. Sekri
ba Turqmanebis uricxvi simravle da wamovidnen samcxeze. movid
nen da moadgnen taSirs134. acnobes qarTlis mefes, rom qvemo qar
Tlis mkvidrni SeiWrnen samcxeSi da yaenmac Tavisi erTi Tavadi
miaSvela laSqriT. Cadgnen samcxeSi da iavaryves maTi qveyana.
moadgnen axalcixis cixes, didi xani ebrZodnen. veRar gauZlo
cixesimagrem, gatexes, gadawves qalaqi da xelSi Caigdes mecix
ovne mesxi warCinebulebi. mere aiyarnen da moadgnen awyuris cixe-
qalaqs. daeTaTbirnen mecixovneebs, Sehpirdnen uvneblobas, rom
ar daangrevdnen saydarsa da cixesimagres. am pirobaze gamovid
nen da Cabardnen. amave dros brZana yaenma, rom somxiTi daerbiaT.
baraTaSvili gagzavna, farulad gamovida misi rCeuli laSqari
da moulodnelad Tavs daesxa [TaTrebs] dmanissa da qveSis xe
vSi135. wamoiyvanes tyveebi da uamravi nadavli. saqveynod cnobili
gaxda baraTaSvilebis [ambavi] – mcire laSqriT gza gadauRobes
[TaTrebs]. RmerTma ineba da ise gaimarjves, rom erTma qarTvelma
asi da orasi [mteri] mokla. daxoces da amowyvites, tyved Caigdes,
cotaniRa gaeqcnen, visac kargi cxenebi hyavdaT. rCeuli [mebr
Zoli iyo] sulxan baraTaSvili, uvneblad gadarCa. erTi iseTi
warCinebuli mokla, yaenis karze imisi dari sxva aravin iyo. sxvebi
ki imdeni daxoca, Tvla ar hqonda. vinc gaeqcnen, yaenTan mivid
nen. [yaens] Zalzed ewyina, daRonda laSqris amowyvetis gamo. amis
Semdeg aiyara yaeni, wavida da daatyveva awyuris RvTismSobeli,
mosaxleoba da vinc ki [awyuris] cixeSi iyo. mravali suli waasxes.
gabrunda yaeni Tavis sayaenoSi.
amasobaSi gavida cota xani, yaenma gamogzavna xalibegi da daiwyo
qaozianisa da arjayelis cixeebis ageba. ar moewonaT baraTaSvi
lebs [es ambavi] da neba ar misces – dauwyes samagieros mizRva da
mtroba. gagulisda yaeni, laSqari moaSvela xalibegs, Seikribnen
da moadgnen Tbiliss. mravali dRis ganmavlobaSi ebrZodnen, ma
gram veraferi daakles, radgan mtkiced idgnen. yoveldRiurad
imarTeboda brZolebi, magram cixis asaRebad Zala ar SeswevdaT.
94
maSin Seikribnen baraTaSvilebi, SemouTvales mefe konstantines
da daxmareba iTxoves misgan. cotaodeni aznauriSvilebiTa da
laSqriT gagzavna mefem qaixosro ciciSvili da javaxi javaxiS
vili. baraTaSvilebi win gauZRvnen, mividnen da Tavs daesxnen
WandrebSi136 mdgom TaTrebis ganapira [laSqars]. gandevnes da ise
amoxoces, rom ambis wamRebi Tu gaeqcaT sadme, Torem sxva erTic
ar gadaurCaT. yelamde aivsnen abjrebiT, alafiTa da bargiT.
es rom gaiges qalaqSi mdgomma Turqmanebma, SeeSvnen Tbilisis
cixes da qvemoT Cauyvnen. kumisis bolos gza gadauWres, Seebr
Zolnen mewinave laSqars. gaeqcnen [TaTrebi]. ise xocavdnen, rom
TaTrebs Tavebsa Wridnen da venaxis Robeebsa da sarebze137 ac
mevdnen. Semdeg ganrisxda RmerTi, zemodan Casafrebuli mteri
daesxa138, Sua gzaze Sexvdnen da rac maSin qaixosro baraTaSvil
ma da javaxma gaakeTes, uwindeli drois gmirebsac ar CaudeniaT.
ulusis laSqarSi xmalTakveTebiT Sevidnen. [qarTvelTagan] co
taodeni molaSqreni daSavdnen, TviTon ki uvneblad gadarCnen
RvTis nebiTa da SewevniT.
amis Semdeg TurqmanTa Sercxvenili laSqari orbeTis Zirs
dadga. cdilobdnen TaTrebi, magram yovelTvis baraTaSvilebi
da orbeTisZirelni imarjvebdnen. amis gamo adgnen xalibegi da
yaenis sxva Tavadebi, mividnen da daxmareba sTxoves yaens, rad
gan ukve erTi weli iyo gasuli [rac aq imyofebodnen]. miaSvela
laSqari, gaZlierda [xalibegi] da wamovida somxiTsa da orbe
Tis-Zirze. moaSura kojris cixes, alyaSi moaqcia, autexes omi
da Tofis srola. didi xniT SigniT moimwyvdies solaRaSvilebi.
didxans gastana brZolam. gadametebulma Tofis srolam Seawu
xa [mecixovneni], cotaTi cixec daangria. veRar gamagrdnen amis
gamo, radgan damxmarec aRar hyavdaT. erT Rames aRar Tovda, ga
movidnen cixidan, cixe carieli dautoves da TviTon mTebsa da
gamagrebul adgilebs Seafares Tavi. rom gaTenda, naxes TaTreb
ma daclili cixe, Sevidnen da veravin ipoves. miadgnen da daaq
cies. mefem rom Seityo cixis aRebis ambavi, guli dawyda, radgan
darazmuli niCbisis wyalTan idga [da ver mieSvela].
amis Semdeg adgnen TaTrebi da moadgnen Tbilisis cixes. yo
veldRe imarTeboda brZolebi. ebrZodnen, uSendnen Tofebs, ma
95
gram Zala ar hyofnidaT cixis asaRebad, radgan [mecixovneebs]
baraTaSvilebi umagrebdnen mxars. mouwodebda mefe kaxelebs,
magram ar uSveles, imerlebi gandgomilebi iyvnen da aRarc mes
xebi daexmarnen. amis gamo omi veRar gabeda mefem. didi xani iyvnen
qalaqs momdgarni. mobezrdaT brZola TaTrebs. cixes veraferi
daakles. mere Seamzades laSqari da gadawyvites orbeTis Ziris
darbeva. aarCies aTas xuTasi kaci da danarCeni qveiTi molaSq
re mravlad. ciskris Jams moulodnelad daecnen orbeTis-Zirs.
aawiokes da amowyvites mTis soflebi, [xelSi Caigdes] saganZu
ri, tyveebi da uricxvi nadavli. amasobaSi gaiges [momxdari] ena
geTSi myofma baraTaSvilebma. maTTan iyvnen qaixosro Turmani
Ze da kidev mefis sxva ymebi cotaodeni. [brZolis] xma gaisma da
ise Seuties, rogorc vefxvebma. erTi mxridan sulxan baraTaSvi
li da misi Zmebi wamovidnen, xolo meore mxridan sxva baraTaSvi
lebi. wamoewivnen da SeebrZolnen, gandevnes da xirxalas xevSi
Seimwyvdies. ise dauwyes xocva, rogorc qaTmis variebs. RmerTma
qristianebs misca gamarjveba. uricxvi amoxoces, radgan ar ga
nicdidnen [maT] sikvdils. sisxlis nakaduli modioda. vinc sikv
dils gadaurCa, xelSi Caigdes. merab baraTaSvilma erTi iseTi
Tavadi daatyveva, rom yaenis karze masze ukeTesi aravin iyo da
yaenis axlobelic iyo. iseTi gamarjveba misca RmerTma baraTaS
vilebs, rom TiTo yma qals sami-oTxi musulmani mohyavda yelze
dolband [SemoWdobili]139.
Tavdapirvel SebrZolebas verc qaixosrom mouswro, verc
javaxma, verc qavTar solaRaSvilma da verc sxva warCinebuleb
ma. zurgidan Tavs daesxnen narCevi, SedarebiT140 didi [tanis]
mdevrebi da molaSqreni. aqedan arc amaT dauTmes gza. brZola
gamarTes. oci kaci xmliT gadaudga win samasamde TaTar molaS
qres. RmerTma ineba da gadarCnen. or-samjer dauWres cxenebi,
dacemulebi isev amxedrdnen. Cven qarTvelTagan erTi Turma
niZis meti aravin dagvaklda, isic jarma gadaTela fexiT. didi
ulusis jaridan SedarebiT cotani141 wavidnen macned, sxva yve
la xelSi Caigdes [qarTvelebma]. es rom gaiges qalaqSi142 myof
ma [TaTrebma], SeSindnen da cixes alya moxsnes. baraTaSvilebs
rom ar gaemarjvaT, [TaTrebi] qalaqsac ZaliT daipyrobdnen
96
da qarTlSic iTareSebdnen. ineba RmerTma da wyalobiT moxeda
baraTaSvilebis Tavdadebas. mas Semdeg veRar bedaven TaTrebi
Zalmomreobasa da rbevas. RvTis SewevniT gatydnen da SeSindnen.
konstantine mefe iyo bagrat mefis Ze. manac kargad imefa, ro
gorc amas misi istoria mogviTxrobs. da gardaicvala konstan
tine mefe, qristes aqeT 1404143 [wels].
97
gzis micema. konstantine mefem araferi icoda am saqmisa da misi
mgzavrobis Sesaxeb. amitom Sida qarTlis [didebulebma mefis]
nebarTvis gareSe ar isurves misi gaSveba. Seikribnen [mdinaris]
gaRma da gamoRma mcxovrebi ciciSvilebi, ufro metad zaza ci
ciSvili meTaurobda. gzaze dauxvdnen aTabags qarTlelebi da
acnobes, rom ar gaatarebdnen. es rom gaigo aTabagma, gamoug
zavna Suakaci da ase SemouTvala: `me Tqvens mamulSi araferi ar
wamixdenia, Tqveni araferi ar mimaqvs, Cvensa da Tqven Soris xom
aranairi mtroba ar aris, Zmobisa da mezoblobis meti TqvenTan
sxva saqme ara maqvso. Cems mters samagiero gadavuxade da Cems gza
ze movdivar, Tqven ras memarTlebiT, gzaze win rad midgebiTo~.
qarTlelebma yuri ar ugdes da dairazmnen erTmaneTis winaaRm
deg. qristes aqeT 1484153 [wels], 12 agvistos, Zlieri brZola gai
marTa aradeTSi, [im] gorakze, romelsac mas Semdeg sisxlis jvari
hqvia154 da dRevandel dRemde sisxlis jvrad aris saxeldebuli.
iseTi brZola gaimarTa, rom mTeli saWurveli da saomari iaraRi
SemoemtvraT, iqidan Tu aqedan daiRalnen brZoliT, orive mxares
bevri xalxi daixoca. gaimarjva aTabagma imitom, rom usamarT
lod edavebodnen da simarTle mis mxareze iyo155. maSin erTi Sa
likaSvili gauxednav156 kvicze ijda. es SalikaSvili da maCabeli
Sexvdnen erTmaneTs. SalikaSvilma Subi ugmira da faris zurgi
gauxeTqa, mxarSi gautara da gadmoagdo cxenidan. ase SemosZaxa:
`gauxednav kvicze ar vmjdariyav, awyuris RvTismSoblis madlma,
Sig [gulSi] gagTxridio~. maSin wamoiCoqa maCabelma, xmali iSiSv
la, Semohkra [mis] cxens, Tavi mohkveTa, unagirze daarWo da Seu
Zaxa: `[cxenidan] Camogdebuli rom ar vyofiliyavi, sparsis wmida
giorgis [madlma] Suaze gadagWridio!~
gamoedevna aTabagi, gaiqcnen qarTlelebi. meore mxaresac
mravali daixoca. maSin wavidnen mesxebi, xolo aTabagi erT ad
gilze, brZolis velis maxloblad, dasasveneblad CamoqveiTda
cxenidan. mesxi amilaxori mowyenili ijda aTabagTan. aTabagma
hkiTxa: `risTvis xar mowyenili, nuTu brZolaSi veravin Caigdeo
xelSi~. amilaxorma moaxsena: `me erT kacs xmali Semovkari da
samklaviani xeli movkveTeo. Tu gindaT, wamodiT, gaCvenebTo~.
wavidnen, naxes ZeZvis [eklebSi] egdo samklave-saWurveliani
98
xeli. maSin daijera aTabagma da wavida Sin. es rom Seityo mefe
konstantinem, metad daRonda, magram veRaraferi moaxerxa. ra
modenime xani imefa rigianad da gardaicvala.
99
webi]; lilo da lilos qvemoTa [mxare], xevZmaras qvemoTa [miwebi]
da aragvis gamoRma mxare, fSaviswylis aqeT [arsebuli miwebi], gu
damayari, xev-xilakasa da kasrisxevis aqeTa mxare. wedisis mTis
gadmoRma [miwebi], kudaro da Walis mTis gadmoRma mxare; erwo,
mSvildaurisa da perangas gadmoRma mxareebi; gorasZiras aqeTa
miwebi, liCi, Rodora, qefinisxevi da Cxeris cixe. amis zemoT ase
gayolebiT mTis aqeTa xeoba dviramde; kodianis gadmoRma mxare,
sadac ninosxevi Camodis; [Semdeg] samgoris gadaRma, civwyaros
xevdaxev mihyveba [sazRvari] da gaxSuli-barSiamis mTas Camouy
veba janelis cixemde, saRamos [tbis] TavSi; borcvis zemoT [saz
Rvari] serebze gadis saTxe-quncelis Tavze, gadaivlis xenWuris
Tavs, [vidre] palakacios mTamde, romelsac Turqebi ieldoRdis
uwodeben; palakaciomde serebs Cauyveba [sazRvari]. [aseve] karis
qveynis aqeT [arsebuli miwebi] erevnis sazRvramde; [iqidan] Cay
olebiT bambaki da lore, vidre yazaxis sazRvramde ekuTvnoda
qarTlis mefes.
xolo imereTis mflobels [hqonda]: wedisis mTis aqeTa [mxare],
digoris mTis aqeTa [nawili]; lentexi da Takveri, romelsac axla
leCxumi hqvia; [mdinare] cxeniswylis qvemoTa gamoRma [mxare] da
sajavaxos aqeTa [miwebi], fersaTis mTis orive mxare, vidre qarT
lis sazRvramde.
dadiani ganagebda: cxeniswylis qvemoT [miwebs], leCxumis qve
moTa mxares, svaneTs mTis gadmoRma [miwebi]; afxazeTis zemoTa
mxares. afxazeTs jiqeTamde SarvaSiZe ganagebda. SarvaSiZe da
diansis yovel brZanebas ar asrulebda morCilebiT. dadiani
aseve ganagebda zRvis napirsa da rionis gaRma mxares.
guriels hqonda [mdinare] rionis gaRma mxare, sajavaxo da
imis aqeT gamoswvriv Romis cixis165 gadmoRma [miwebi]; aseve aWa
ra, WaneTi da rkinispalos aqeTa mxare.
aTabagis samflobelo iyo: gurielis sazRvris zemoTa [mxare],
fersaTis mTis gadmoRma [miwebi], dviris zemoTa [mxare]; aqeT
qarTlis sazRvramde, iqiT – karis mijnamde, [xolo] azrumisken
gurji-boRazis166 aqeTa [mxare].
amis garda, saqarTvelos mxareebi, zogi Tavisufali gaxda,
zogi sparselebma miitaces, zogic xonTqarma da xazarebma.
100
konstantine aleqsandres Zes167 SeeZina xuTi vaJi168. maTi saxe
lebia: ufrosi – daviTi, giorgi, bagrati, aleqsandre da mexu
Te melqisedek monazoni, romelic iyo mcxeTis kaTolike [ekle
siis]169 kaTolikosi170. qristes aqeT 1504171 [wels], gardaicvala
konstantine.
daviT mefe172
gamefda misi Ze daviTi. imxanad, qristes aqeT 1514173 [wels],
xonTqarma174 gamogzavna saqarTvelos winaaRmdeg Tavisi mxed
arTmTavari mravalricxovani laSqriT. aaoxres samcxe, Camo
vidnen imereTSi da gadawves quTaisi175. movidnen da cecxls
misces gelaTi. aiRes bevri nadavli. xolo imereTis mflobel
ma bagratma176 veRar SeZlo maTTan dapirispireba. wavidnen da
gabrundnen Tavissave qveyanaSi. maTi wasvlis Semdeg dabrunda
imereTis mbrZanebeli bagrati da isev daeufla imereTs.
kaxeTs ki aleqsandre177 ganagebda. wesieri kaci iyo, ori Ze hya
vda. giorgim, misma ufrosma vaJma, safurclis WalaSi RalatiT
mokla mamamisi aleqsandre, xolo [Tavis] Zmas Tvalebi amoSanTa178.
amis Semdeg uwodes av-giorgi da gaxda kaxeTis mflobeli179.
qarTlis mefe iyo daviTi. mis dros kaTolikosi iyo basili180.
miicvala basili da aRsaydrda kaTolikosi doroTeosi181. davi
Ti lmobieri kaci iyo, mSvidi da RvTismoSiSi. gamovida av-gior
gi daviTis winaaRmdeg, daviTma ki ver gauwia winaaRmdegoba. mra
valjer daarbia qarTli, vidre imereTis sazRvramde, TviTon
daviT mefe ki atenis cixeSi moimwyvdia. mravali dRis manZilze
ebrZoda, ver waarTva cixesimagre da gabrunda Tavis mxareSi.
ase uTxres daviT mefes misma Zmebma: `Cvens mama-papas kaxeTi
waarTves, amjerad ki qarTlis mitacebac undaT. axla Cvenc da
virazmoT mis winaaRmdeg da vebrZoloT maT~. daviT mefem ki ar
isurva [brZola]. maSin Tqva bagratma, misma umcrosma Zmam: `mome
ci muxrani, rogorc saufliswulo da sadroSo.182 qsnis erisTa
vi da aragvis xeoba iyos Cemi damxmare. qristes Zalas davixmareb
da mis Temobasac avikleb~. daujera misma Zmam, daviT mefem da
misca yvelaferi, rac sTxova. movida bagrati, aaSena mtveris
cixe, romelic aris cixisZiris TavSi da iq dadga.
101
roca [amis Sesaxeb] Seityo kaxeTis mflobelma av-giorgim, Se
kriba Tavisi laSqari, ramdenis [Tavmoyrac] SeeZlo, wamovida da
Tavisi ZalebiT moadga mtveris cixes. sam Tvemde alyaSi hqonda
moqceuli. mere kaci gaugzavna av-giorgim, erTi sura183 Rvino
gaatana da SeuTvala [bagrat muxranbatons]: `mefis Ze xar, iqneb,
uRvinod xar da giWirs, es dalieo~. es sityva rom gadasces ba
grats, mas axali oraguli hqonda, Rvinis samagierod Tevzi ga
mougzavna da SemouTvala: `karga xania ukve, rac qsnis napirze
dgaxar da oraguli ver giSovia, axla es miirTvi da wadi Sens
qveyanaSio~. [oraguli] rom moarTves av-giorgis, maSin mixvda,
rom saWmeli maT uxvad hqondaT. jaric Sewuxebuli iyo mravali
dRis manZilze [erT adgilze] dgomiT. da wavida Tavis samflo
beloSi.
garkveuli drois Semdeg av-giorgim [isev] Sekriba Tavisi
laSqari da wamovida zemo qarTlis dasarbevad. movida, daarbia
zemo qarTli, mobrunda gamarjvebuli da gamoemarTa. bagrat
ma, roca gaigo, muxranis mflobelma, Seyara Tavisi mxedroba,
da Causafrda im xevSi, romelic Zalissa da Wapurs Soris mdeba
reobs. av-giorgis laSqari win wamovida, [radgan] wamoRebuli na
davli mohqondaT. xolo av-giorgi mcire amaliT ukan modioda,
nadirobda da araferi afiqrebda. roca miuaxlovda [adgils],
sadac bagrati idga, maSin gabedulad Seutia, Seipyro av-giorgi
da misi molaSqreebic, romlebic masTan erTad iyvnen. qristes
aqeT 1504184 [wels], av-giorgi mtveris cixeSi Caagdo, romelic
muxranSi mdebareobs da acnoba es ambavi Tavis Zmas, mefe daviTs.
[mefem] es rom gaigo, metad gauxarda. maleve gardaicvala av-
giorgi. zogi ambobs daaxrCveso, zogi ki fiqrobs, TavisiT gar
daicvalao. [bagratma?] mcxeTis CrdiloeTiT mTavarangelozis
mcire eklesia aaSena da iq damarxes. mas Semdeg acxadeben kaxe
Tis mefeebi, rom mcxeTaSi ariso Cveni saZvale.
av-giorgis Sepyrobis Semdeg kaxeTi daviT mefem daimorCi
la. giorgis darCa mcirewlovani Ze, romelsac levani185 erqva.
wamoiyvana [...] is bavSvi dedamisTan erTad da zrunviT gadama
la garsevan ColoyaSvilTan, romelic iyo saxlTuxucesi186 da
enaTesaveboda mis dedas. [es] rom Seityo daviT mefem, gagzavna
102
bagrati, Tavisi Zma, qsnis erisTavi da amilaxori, rom kaxeTis
mosaxleoba didian patarianad gadaeCxrikaT da epovaT es bavS
vi. wavidnen mosaZebnad, daaSines da Tavzari dasces yvelas. daa
fices, rom ar icodnen, sad imyofeboda es bavSvi. yvelam misca
fici, araferi viciTo.
Semdeg movidnen saxlTuxuces garsevan ColoyaSvilis saxlSi.
garsevanma aseTi xerxi ixmara: es biWi, levani, ise gamoiyvana, ro
gorc Tavisi ymis187 vaJi. im dRisiT Rvinis mwded imsaxurebda am
biWs, rogorc ymas.188 meore dRes saSineli ficiT Sehfica bagrats,
rom `sxva aravin myavs imaT garda, vinc Cems saxlSi Tqven SegxvdaT
da Tqveni TvaliT naxeT, arc didi kacis Svili da arc ugvarosio~.
am ficiT daajera. bagrati, [qsnis] erisTavi da amilaxori rom wamo
vidnen, garsevan ColoyaSvilma veRar SesZlo Tavis saxlSi levanis
damalva. wamoiyvana igi da oConis cixesimagreSi Seiyvana, romelic
mdebareobs mdinare ivris saTaveSi. levanTan Seikribnen da Seu
erTdnen [cixis] SemogarenSi [mcxovrebi] kaxelebi da mTis xalxi.
[Semdeg levani] gamoemarTa da Camovida kaxeTSi.189
gaigo es daviT mefem, Sekriba Tavisi laSqari da kaxeTisken
gaemarTa. gadaiara gomboris [qedi] da Cavida kaxeTSi. xalxi isev
daviT mefes Semoegeba. levani veRar aRudga win, gaiqca da Se
vida cixesimagreSi, romelic maRranis TavSi mdebareobs. mefem
daikava cixis midamoebi da ficxeli brZola gaumarTa. am dros
movidnen osmalebi da samcxe aaoxres. samcxeSi veravin gauwia
winaaRmdegoba da Semovidnen Sida qarTlSi. qarTlSic veravin
aRudga win, radgan [mxedroba] kaxeTSi iyo salaSqrod. es amba
vi kaxeTSi acnobes daviT mefes. es rom gaigo [mefem], maSinve ar
gaamxila, rom amis gamo iq yofna aRar SeeZlo. [undoda] SeeWir
vebina cixesimagreSi myofi levani da dedamisi.
gaugzavna dedamiss Suakacebi190 – amilaxori da mTavarepi
skoposi da mosTxova cixis danebeba. levanis dedam da cixis
mcvelebma, rom Seityves Suakacebis mosvla, iseT gaWirvebaSi
iyvnen, danebebis garda sxva gza aRar hqondaT. mTavarepiskopo
sis Sesvlis dros, wamodga levanis deda, rom amboriT Sehgebebo
da. uCumrad uTxra mTavarepiskoposma: `gamagrdi, amaRam waval
To~. es rom gaigo levanis dedam, gauxarda da Tavisianebs yvelas
103
auwya. yvelam gadawyvita gamagreba da ardanebeba [cixisa]. es rom
gaiges Suakacebma, wamovidnen da moaxsenes mefe daviTs mecixov
neTa aseTi simtkicis Sesaxeb. veRar gaCerda mefe da wamovida.
Semovida zemo qarTlSi, SeebrZola osmalebis jars. RmerTma
gamarjveba misca mefe daviTs, amowyvita osmalebi da gaimarjva.
osmalebi ukan gaabrundnen Tavis mxareSi.
cota xnis Semdeg daviT mefem [isev] gailaSqra kaxeTSi. [qarTl
Si] daviT mefis dabrunebis Semdeg, [isev] gamosuliyo levani,
Sekrebiliyvnen masTan kaxelebi da Tavis patronad gaexadaT.191
maSin levani Svidi wlis iyo. sagarejoSi rom Cavida daviT mefe,
SeuerTdnen sagarejoelebi da imis aqeT [mcxovrebi] kaxelebi.
wavida mefe daviTi qiziySi. levanic iq iyo patara razmiT. da
viT mefe rom mivida, qiziySi gamarTes brZola. damarcxda daviT
mefe da gamobrunda Tavis mxareSi. levani ki daeufla kaxeTs192
da colad SeirTo gurielis193 asuli TinaTini.
TinaTinze amboben, siymawvileSi aseTi Cveneba unaxavs: `erTi
mTavari wagiyvans colad, roca mixvalo erT adgilze, – niSandob
livad uCvena is adgili da ase uTxra, – erTi TeTri Sindi idgeba.
iq auSeneo monasteri RmerTis dedas. roca SuamTaSi Camoiyvanes,
dasasveneblad gaaCeres. TinaTinma naxa is adgili, yvelaferi eniSna
gamocxadebidan, TeTri Svindic. qorwilis Semdeg aaSena SuamTis ek
lesia da daayena moZRvarTmoZRvari.194 ori Ze SeeZina: aleqsandre da
vaxtangi.195 gardaicvala TinaTini da daikrZala Tavis aSenebul ek
lesiaSi. qmris gverdiT imitom ar daikrZala, rom levani meZavi kaci
iyo. Semdeg levanma sxva coli moiyvana, Samxal yaramusalis asuli.
misganac SeeZina sami vaJi: giorgi, elimirzoni da qaixosro.196
qarTlis mefe daviTi ki Tavis [samflobeloSi] iyo. garkveu
li drois Semdeg monazvnoba miiRo. sami vaJi hyavda: luarsabi,197
demetre da ramazi.198 mefoba Tavis umcros Zmas, giorgis dauto
va. garkveuli xnis Semdeg, qristes aqeT 1527199 [wels], qalaq Tbi
lisSi gardaicvala mefe daviTi.
104
gis, imereTis mflobel bagratsa da kaxeTis patron levans. [Se
mouTvala]: `qristes saflavi da Tqveni rjulis wmida adgilebi
urjuloebma daipyres da Sebilwes. modiT, Tqveni mxedrobiT,
gaaZeveT isini da [es adgilebi] TqvenTvis momiciao~. es rom gai
ges mefe giorgim, imereTisa da kaxeTis mflobelebma da maTma
yvela qveSevrdomma, gaixares, Sekribes mxedroba da gaemarTnen.
ierusalimSi rom Cavidnen, gaiges iq myofebma amaTi misvla, kaci
gamougzavnes da ase SemouTvales: `Tu stumrebi xarT, maS mtroba
raRaao. stumrebis pirobaze bevri xarT, xolo Tu saomrad mox
vediT, cotanio~. amaT ki acnobes, omisTvis movediTo. es rom gai
ges, gamovidnen da dairazmnen erTmaneTis winaaRmdeg. gaimarTa
ficxeli brZola. RmerTma da qristes saflavma qarTvelebs mis
ca Zleva da gaimarjves. gaqceuli [urjuloebi] Sevidnen qalaq
Si da gamagrdnen. gamoedevnen qarTvelebi, waarTves cixesimagre
da qalaqi. mravlad amowyvites yvela iq myofi,201 gaaTavisufles
qristes saflavi da yoveli wmida adgili. acnobes xonTqars es
ambavi da gamougzavna xalaTebi da mravali wyaloba. xonTqarma
Seuvali sigeliT misca maT qristes saflavi, golgoTa, beTlemi,
jvris monasteri da sxva yvela monasteri. gaixara mefe giorgim,
batonma bagratma da levanma. wamovidnen Tavis mxareSi, Camovid
nen mSvidobiT gamarjvebulebi da izeimes.
amis Semdeg yvaryvare aTabagi miemxro xonTqars,202 es rom
Seityo imereTis mflobelma bagratma, Sekriba Tavisi imerle
bis laSqari. kaci gaugzavna kaxaber guriels203 da isic bagrats
gahyva. gadaiares mTa da murjaxeTSi Tavs daesxnen yvaryvare
aTabags. aTabagic dauxvdaT, Seibnen da dairazmnen erTmaneTis
winaaRmdeg. gandevnes aTabagis mebrZolebi. kaxaber gurielis
meriqifem isak arTumelaZem [cxenidan] Camoagdo yvaryvare aTa
bagi, Seipyro da mihgvara guriels. gurielma ki mihgvara ba
grats imereTis mflobels. qristes aqeT 1534204 [wels], bagrati
daeufla saaTabagos. [qveynidan] gadaixvewa oTar SalikaSvili205
da Tan waiyvana qaixosro, yvaryvare aTabagis Svili.206
am dros gamoCnda Sah-ismaili,207 Sixis Ze. roca Temur-lengi
gamovida asparezze, daatyveva Samis [mosaxleoba] da iqidan arda
velSi gadavida. iq iyo erTi viRac Sixi, grZneulebis moqmedi.208
105
muslimebs misi didad sjerodaT, saswaulTmoqmedad hyavdaT.
Temur-lengs qebiT moaxsenes am Sixis Sesaxeb da TviTon mivida
mis sanaxavad. raRac borotismieri saswauli aRasrula Temur-
lengis Tvalwin. moewona Temur-lengs misi saqme, ubrZana, rasac
isurveb, mogcemo. maSin Temur-lengs Tan hyavda Samidan deda
budianad [wamoyvanili] mravali xalxi. Sixma es mravalricxovani
[xalxi] sTxova amgvari sityviT: `Samelebi, romlebic dagityve
vebia, muslimebi arian. mahmads ar daudia rjulad, rom muslim
ma daatyvevos muslimi. es [xalxi] momeci, rom gavaTavisufloo~.
Seismina Temur-lengma Sixis vedreba, mTlianad misca tyveobaSi
myofi ojaxebi, misca qalaqi ardaveli da ardavelis mTeli Se
mogareni. Sixma ki gaaTavisufla Sameli tyveebi. zogierTi maT
gani TavisTan gaaCera, zogi ki wavida Samis qveyanaSi.
Temur-lengis sikvdilis Semdeg irani kuTxeebad daiSala,
saTiTaod gainawiles am qveynis mTavrebma. zogierTi maTi am
bavi vrclad aris aRwerili sparseTis istoriaSi. es Sixi arda
velSi ijda, mTel sparseTSi ki omianoba iyo. Sixis SviliSvili
Sirvanis mbrZanebelma mokla. erTi vaJi darCa da igi daeufla
ardavels. isic Tavisi uvargisobis gamo mokles, rac vrcladaa
aRwerili sparseTis istoriaSi. darCa [erTi] Svidi wlis vaJi –
Sah-ismaili. Tavrizis mefem mosaklavad dauwyo devna. Sah-mlus
[xalxma]209, waiyvana da gadamala. srulwlovani rom gaxda, moiy
vanes, daeufla Tavis samflobelo ardavels. mas Semdeg daiwyo
brZola yvelas winaaRmdeg da mTeli sparseTi daipyro.
mefe luarsabi210
imxanad monazvnoba miiRo qarTlis mefe giorgim. Tavisi vaJi ar
darCa. qristes aqeT 1542211 [wels], mefoba dautova luarsabs, Ta
vis Zmis Svils, RvTismoyvare, urjulo mterTa gamanadgurebel da
brZolaSi uSiSar kacs. imJamad bagrat muxranbatonmac miiRo mon
azvnoba. darCa oTxi Ze: vaxtangi, erekle, arCili da aSoTani.212 lu
arsabi daeufla qarTlis qveyanas. maSin kaTolikosi iyo germane,213
Tbileli [mRvdelTmTavari] – dome[n]ti, mroveli – gedevani.
sparseTis qveyanas rom daeufla Sah-ismaili,214 mere qarTlSi
Semosvla moindoma da aRjayalaSi215 Camovida. Sah-ismailis Semo
106
sevis ambavi rom Seityo, [mefem] mravlad Sekriba Tavisi mxedro
ba da TbilisSi gamagrda. Sah-ismailma luarsab mefis sabrZolo
mzadebis Sesaxeb rom gaigo, Tavisi sardali yarafiri gamogzavna
didi laSqriT. Semdeg gadawyvita da mravalricxovani laSqriT
miaSvela miskarbaSi eliasbegi. mere ifiqra, iqneb damarcxebuli
yo misi laSqari, TviTonac adga da wamovida. es rom gaigo mefe lu
arsabma, Tavisi mxedrobiT gamovida Tbilisidan, TeleTis Rele
Si dabanakda da iq darazma Tavisi mxedroba. yarafiri rom movida,
Seebnen erTmaneTs da ficxeli brZola gaimarTa. ise Seerkinnen
qarTlelebi, rom maTi mxneobis ambavi sparseTis istoriaSi vr
clad aris aRwerili. uricxvi yizilbaSi ganadgurda qarTlele
bis xeliT. ajobes qarTlelebma da gandevnes yizilbaSebi.
maTi gaqcevisas eliasbeg miskarbaSic movida, gaqceuli laS
qaric moabruna da Tavisi mxedrobiTac Semoutia qarTlelebs.
winandelze ufro ficxeli brZola gaimarTa, qarTlelebma isev
uricxvi yizilbaSi amowyvites. yizilbaSebis gaqcevisas Sah-is
maili amovida TeleTis mTaze, romelic mdebareobs tabaxmelis
mxares. gadmoixeda da dainaxa amowyvetili da gaqceuli Tavisi
mxedroba, qarTlelebi ki maTze lomebiviT gaTamamebulebi. Se
wuxda da [brZolaSi Cabma] ubrZana yara yoinlus,216 Tavis mxedro
bas. Camovida, zurgis mxridan Semoutia qarTlelebs yara yoin
lum. qarTlelebi omiT Zalian daRlilebi iyvnen. damarcxda
qarTlis mxedroba da ukan gamobrunda.
wamovida mefe luarsabi zemo qarTlSi, undoda Tavidan See
grovebina laSqari da Tavs dasxmoda Sah-ismails. veRar SeZlo,
radgan qarTlelebi mimofantuli iyvnen da jari veRar Sekriba.
maSin wamovida Sah-ismaili da moadga Tbilisis cixes, bevri wyal
oba aRuTqva Tbilisis cixisTavs. endo cixisTavi da Caabara cixe.
Sevida cixesimagreSi da Tbilisic217 daipyro Sah-ismailma. Tavisi
xeliT dalewa da Semusra xat-jvrebi da xidis yureSi aago Tavi
si rjulis meCeTi.218 gabrunda da wavida Tavis mxareSi, cixeSi ki
mcvelebi datova. cixisTavs rom ar Caebarebina cixe da cota xans
gamagrebuliyo, movidoda mefe luarsabi, Semoutevda Sah-ismails
da, Tuki RmerTi inebebda, didad daazaralebda. Sah-ismailis wasv
lis Semdeg movida mefe luarsabi da isev daeufla qarTls.
107
am dros mokvda Sah-ismaili da mis nacvlad Sah-Tamazi219 avida
taxtze. Wkviani da simdidriT savse220 kaci iyo Sah-ismaili. man
aRiara Sias rjuli,221 daiwyo osmalebis rjulis gineba, ganadi
da alias222 saxeli da Tavisi Tavi alis Zed gamoacxada. im droi
dan aRiares yizilbaSebma [igi] imamis223 Zed. RmerTis Sesaferis
pativs miageben dRevandel dRemde da loculoben masze ara
mxolod misi mefobis gamo, aramed [imitomac], rom imamis Zed mi
aCniaT. rac Seexeba mis Svilebs, roca mis nacvlad misi Ze Sah-Ta
mazi gamefda, Zalzed gamdidrda. ufro meti qveynebi daipyro,
romlebic gadaurCa Sah-ismails.
imxanad Tbilisis cixe luarsab mefes hqonda aRebuli da ga
magrebuli. yarabaRSi yofnisas Seityo es ambavi Sah-Tamazma,
farulad Sekriba Tavisi rCeuli jari da gamoemarTa mefe lu
arsabis winaaRmdeg. imJamad gardaecvala luarsab mefes mci
rewlovani vaJi da mcxeTaSi waiRo dasakrZalad. siyvarulis
gamo mefe da dedofali Tan gahyvnen [mcxeTaSi]. im RamiT Semo
vida TbilisSi Sah-Tamazi. RvTis gangebas rom ar daefara mefe
luarsabi, Tavis vaJis [cxedars] rom ar gahyoloda [mcxeTaSi],
dedofalTan erTad xelSi Cauvardeboda [mters]. Sah-Tamazis
Semosevis ambavi rom gaigo, saxizars miaSura da jari veRar Se
kriba. amis gamo Sah-Tamazi darCa TbilisSi, yvelani gasaxiznad
moemzadnen. xolo qalaqi Tbilisi daipyro Sah-Tamazma da deda
budianad amowyvita yvela.
roca Tbilisis cixisTavma gulbadma dainaxa, [qalaqSi] mou
lodnelad Semosuli Sah-Tamazi, SeeSinda luarsab mefisa, ar
amikloso [mtris] Semosevis ver Setyobis gamo. gamovida zemo
cixidan224 da eaxla Sah-Tamazs. cixis mcvelebma rom gaiges es am
bavi da cixisTavis wasvla, zogierTi maTgani Sin wavida, zogic
Sah-Tamazs eaxla. Sah-Tamazma bevri saCuqrebi misca, qristianu
li rjuli daaTmobina, daipyro Tbilisis cixe, gaamagra da Tvi
Ton yarabaRSi wavida.
es rom Seityo levan kaxeTis mefem, isic dauzavda [Sah-Tamazs].
wavida Sah-Tamazi somxeTis naxWevanSi da somexi gandgomilebi
daimorCila. imxanad samcxeSi imyofeboda imereTis mbrZanebe
li bagrati. [isic] eaxla mas,225 radgan oTar SalikaSvili da yva
108
ryvare [aTabagis] vaJi qaixosro xonTqarTan iyvnen wasulebi da
maTgan mxardaWera hqondaT. bagratic imitom eaxla Sah-Tamazs,
rom misi Semweoba mieRo. TviTon Sah-Tamazi moucleli iyo da
jari ver miaSvela. bevri wyaloba misca, gamoistumra da TviTon
qvemoT wavida.226
bagrati dabrunda samcxeSi. oTar SalikaSvilsa da qaixosros,
yvaryvares Zes, xonTqarma didi laSqari gamougzavna. sardlad
dauyena mustafa faSa, Tan didi zarbazanic gamoatana da moad
gnen zemo qarTls. es rom bagratma gaigo, mouxmo guriels. mo
vida gurieli da dairazmnen xonTqris mxedrobis winaaRmdeg.
ficxeli brZola gaimarTa, ukuaqcies osmalTa mxedroba, mus
ri gaavles da garbodnen osmalebi. mokles mustafa faSa, xelSi
Caigdes maTi saganZuri da Tofebi.
amis Semdeg wavidnen xonTqarTan oTar SalikaSvili da yvary
vares vaJi qaixosro. metad daRonda xonTqari misi jaris damar
cxebis gamo. Semousia [saqarTvelos] azrumisa da diarbeqiris
faSa da uricxvi laSqari. es rom Seityo imereTis mbrZanebelma
bagratma, daxmareba sTxova qarTlis mefe luarsabs, dadiansa da
guriels. luarsab qarTlis mefes, marTalia, aravin exmareboda
urjuloebTan brZolaSi, magram TviTon, rac ki SeeZlo, Tavs ar
zogavda. midioda da [yvelas] eSveleboda, radgan guli Sestkioda
saqarTveloze, rogorc mama [zrunavs xolme] Svilebze. Sekriba
Tavisi mxedroba da wavida bagratTan. maSin bagrats ar SeuerT
da dadiani. Tavisi jariT movida gurieli, imerlebi da mesxebic
SeuerTdnen. xonTqris jari Semovida basianSi, esenic movidnen.
qarTlelebma brZolaSi mewinaveoba moindomes. mesxebi ar See
guvnen amas, radgan uwinac Cven viyaviTo da wesi gvaqvso mewina
veobisa. axlac wesiT, Cven unda viyoTo. qarTlelebi ar dahyvnen
da Seuties [mters], qristes aqeT 1545 [wels]227. Zlieri brZola
gaimarTa da orive mxridan daixocnen. mesxebma ki, qarTlelebis
mewinaveobis gamo, piri ibrunes, ar gahyvnen qarTlelebs. [brZo
laSi] mokles gurielis vaJi qaixosro. sul mTlad SemoemtvraT
qarTvelebs abjar-saWurveli, aRar hqondaT sabrZolo iaraRi.
damarcxda saqarTvelos jari. gamoiqcnen da yvela Tavis mxares
gaemarTa. bagrati imereTSi wavida, mefe luarsabi ki qarTlSi.
109
maSin SemoiWrnen urumebi228, vinc ki Seipyres, umowyalod daxo
ces. gurieli[c] Tavis samflobeloSi wavida da yvela Tavis
mxares gaemarTa.
urumebi damkvidrdnen samcxeSi da oTar SalikaSvilis ganz
raxviT, Cadgnen samcxis cixesimagreebSi. ase eubneboda oTari:
`Tuki daeuflebiT samcxis cixesimagreebs, es qveyana Tqveni
samkvidrebeli gaxdebao~. maSin mesxebma aTabagad dasves qai
xosro, yvaryvares vaJi. [igi] muxranbatonis mZaxali gaxda – aSo
Tan muxranbatonis asuli moiyvana colad, saxelad dedisimedi.
es qali urcxvi, Tavneba da amayi iyo. roca dainaxes aTabagma da
oTar SalikaSvilma, rom osmalebma daipyres samcxis cixesi
magreebi, metad Zalmomreobdnen da usamarTlod iqceodnen sam
cxeSi, maSin aTabagma da oTarma Tavisi qveynisTvis sasargeblo
ram moifiqres, Sah-TamazTan gagzavnes elCi da ase SeuTvales:
`Zveli droidan es qveyana, samcxe, sparseTis mefeebs ekuTvnoda.
axlac, Tuki moisurvebT, gaqvT saimiso Zalaufleba, rom [kvlav]
Tqveni gaxdes. dagvexmare, nuRar daanebeb osmalebs Cvens Tavs,
isev Tqveni gaxdes Cveni qveyana da uwindeliviT Sens morCilebaSi
viyoT~. es rom gaigo Sah-Tamazma, gauxarda da didi jariT wamo
vida samcxeSi. roca amis Sesaxeb Seityo sulTanma suleimanma,229
isic mravalricxovani laSqriT wamovida, ase gadawyvita: radgan
oTarmac miRalata da aTabagmac da aRar undaT, rom maTi mbrZane
beli viyo, axla mec iq Caval, davangrev da gavapartaxeb maT cixe
simagres, qajeTis cixes da ar davuTmob sparselebs im qveyanaso.
gaigo Sah-Tamazma xonTqris wamosvlis ambavi. ar SeeZlo mas
sulTan suleimanTan SebrZoleba. aseTi gamosavali monaxa da
oTars SemouTvala: `es icode, rom rac ar unda kargi saqme [ga
mikeTo], arafris gulisTvis me Sen cocxals ar dagtovebo~. es
werili miiRo oTarma, sulTans gaugzavna da ase miswera: `Tqvenc
miwyrebiT da yaenic ufro metad aris Cemze gulmosuli. axla me
raRa vqna, RmerTi iyos msajuli Tqvensa da Cem Soriso~. ineba
RmerTma, Seibrala sulTanma da ukan gabrunda. aRar movida sam
cxeSi da Sin gabrunda.
roca imereTis mflobeli bagrati230 dabrunda Tavis sam
flobeloSi, levan dadiani231 xonis WalaSi miiwvia. uRalata da
110
Seipyro levan dadiani imis gamo, rom urumebTan brZolaSi ar
daexmara. [misi] Sepyrobis Semdeg, kaci gaugzavna, ase SeuTvala:
`dadiani daviWire da Cems xelSia. wavideT odiSSi, davlaSqroT,
naxevari Seni iyos, naxevari Cemio~. es rom gurielma gaigo, ase
ifiqra da Tqva: `dadiani dautyvevebia, odiSs daipyrobs da mere
Cems qveyanasac wamarTmevs, sul gaaerTianebso [dasavleT sa
qarTvelos]. bagratsac swored es undoda da aRar dauWira mxari
gurielma. mefem ki ase gadawyvita: ar unda gaerTiandnen gurie
li da odiSis mkvidrni, rom mere Cem winaaRmdeg Suri ar iZiono.
dadianisTvis Tvalebis daTxra undoda, magram aRar dauSanTa
Tvalebi da gelaTis samrekloSi gamoamwyvdia. qaixosro aTa
bagma232 gaigo dadianis datyvevebis ambavi da xofilandre CxeiZe
miugzavna. [man] gamoapara iqidan da Caiyvana aTabagTan. miimxro
aTabagma gurieli, Caiyvana odiSSi da iqaurobas daapatrona.
maSin gauwyra xonTqari guriels – basianis brZolaSi bagrats
rom ar gamohyolodi, imden xalxs ver amomiwyvetavdao bagra
ti. Semousia jari, katarRebiTa da navebiT movidnen baTumSi
da daiwyes cixis Seneba. Sekriba gurielma Tavisi mxedroba da
gaemarTa osmalebTan saomrad. RmerTma xeli moumarTa da gai
marjva. xmeleTidan gandevna, zRvaSi Sevidnen navebiT, Relva
daiwyo da Woroxis gaRma gadavidnen. wyaldidoba iyo, WoroxSi
cxenebiT veRar gavidnen, moadgnen gonios da daiwyes cixis Sene
ba. gaZlierdnen osmalebi, WaneTi amowyvites, guriels waarTves
da TviTon daikaves.
imxanad imereTs ganagebda bagrati, [mas] hqonda imereTi. kaci
gaugzavna gurielma levan dadiansa da rostoms:233 `Tuki eseni
gamaCanageben, amis Semdeg Tqvenc did ubedurebas mogitane
no~. maSin Sekriba dadianma Tavisi jari da afxazebi, wamovida
da rionis yureSi234 daibanaka. bagratma rom gaigo, dadiani gu
riels exmareboda, ufro metad SekavSirdebiano [ifiqra]. guri
elis dasaxmareblad xuTasi kaciT gagzavna Tavisi Zma vaxtan
gi235 da sTxova – ecade, dadiani guriels [ar] daexmaroso. wavida
vaxtangi, Camovida sajavaxoSi da SeuTvala dadians: `me xom Seni
Zmadnafici var, es icode, rom Cemi Zma da gurieli SeTanxmebuli
arian. rogorc ki Camoxval guriaSi, Tavs unda dagesxan da mog
111
klano~. es rom megrelebma gaiges, SeSinebulebi aRar wamovidnen
rionidan. vaxtangi ki Camovida gurielTan baTumSi. iq daxvdnen
rostom gurieli236 da gurulebi. rakiRa dadiani veRar daexma
ra, katarRa da navebi ver iSoves da verc gaRma mxares gadavid
nen. osmalebma gaiges es ambavi, aaSenes cixeebi da daipyres Wane
Ti. vaxtangi ki Sin gamobrunda.
imxanad gardaicvala bagrati,237 gelaTSi dakrZales. mis nacv
lad taxtze avida giorgi, misi Ze.238 Tormeti wlis manZilze ga
nagebda rostomi gurias. isic gardaicvala da dakrZales Semo
qmedSi. rostoms sami vaJi hyavda, umcross giorgi239 erqva. is
dasves guriis mTavris taxtze. misi erTi da dadianis Zes hyavda
colad. rostom gurieli rom gardaicvala, maSin dadianis vaJi
gaeyara Tavis cols, biZamiss waarTva qali, TviTon SeirTo da
ganarisxa RmerTi. gamoxda xani da isev SekavSirdnen giorgi gu
rieli da dadiani. gurielma SeirTo dadianis asuli. cota xan
Si gurielic gaeyara dadianis qals, radgan uwin mis das gaeyara
[dadianis] Svili. imereTis mbrZanebelma giorgim Seityo dadia
nisa da gurielis gadamterebis ambavi. erTi qvrivi rZali hyav
da, guriels misca Tavisi qalis magier da esenic [...].240
maSin daiwyes SuRli da brZola dadianis winaaRmdeg. ar SeeZ
lo dadians maTTvis winaaRmdegobis gaweva. gadaixvewa da stam
bolSi Cavida, sulTans241 eaxla, daxmareba sTxova. daexmara sul
Tani dadians, arzrumisa da trapizonis jari misca. wamovidnen,
moadgnen satyepelas.242 gurielma Seityo, rom dadians sulTani
daexmara da didi jariT gamogzavna. aseTi gamosavali naxa, dau
wyo xvewna dadians, Suakaci gaugzavna, aTasi fluri243 misca da
dians sisxlis fasad da Serigdnen.
axali gamefebuli iyo imereTis mbrZanebeli giorgi, mtkiced
ver epyra Tavisi sabrZanebeli. maSin TavisTan daibara giorgim
javax WilaZe, uRalata da mokla. es gaigo giorgi gurielma da
Zalian ewyina. Serigdnen dadiani da gurieli, daanebes [mefes
javax WilaZis Ralati]. naxevari [sajavaxo] gurielma daikava,
naxevari ki dadianma.
imxanad gardaicvala dadiani. ise moxda, rom nadirobisas
jaianma cxeni aZgera da mokla dadiani.244 maSin dadianis taxtze
112
dasves giorgi, misi ufrosi Ze.245 es gaigo gurielma, gadaibira
mamia, misi umcrosi Zma,246 Caiyvana guriaSi da Tavisi da SerTo
colad. mere laSqari misca gurielma, TviTonac wavida da Cavid
nen zugdidSi. gamarTes brZola, gurielma gaimarjva, Camoagdes
giorgi dadiani, dadianis taxtze dasves misi Zma mamia, gurieli
ki gabrunda Tavis mxares. giorgi dadianma Sekriba afxazebis,
jiqebisa da Cerqezebis laSqari. gurielmac isev aTxova jari
mamias, Tavis siZes da gamarTes brZola. isev mamiam gaimarjva da
gaiqca giorgi dadiani.
giorgi dadianma molaparakeba gamarTa imereTis mbrZanebel
giorgisTan. daxmarebis piroba misca imereTis patronma gior
gim. giorgi dadianma SemouTvala: `rakiRa erTi Cerqezis qali
Tqven gyavT da erTic guriels, mesame da ki, Tqven rom zrdiT,
gasaTxovaria, me momeciT, aba sxva riT gendoTo~. giorgi baton
ma guriels hkiTxa: `mivce [Cerqezis qali] Tu arao?~ gurielma
upasuxa: `me mis qals gaveyare da sisxlis fasi gamomarTva, igi
Cems das gaSorda da sisxlis fasi momceso~. es piroba SeuTva
les giorgi dadians. daTanxmda dadiani sisxlis fasis micemaze.
vercxlis fuli ar hqonda, gaqceuli iyo. rac guriels hqonda
gadaxdili sisxlis fasi, imis giraod misca xofi da misces me
same Cerqezi da giorgi dadians. samive erTmaneTis qvisli gaxda
da damoyvrdnen. mamia dadianmac, radgan ufrosi Zma iyo, dauT
mo, wesiT mas ekuTvnoda dadianis taxti da imanac daaneba. mamia
dadians lomkac WilaZisa da revaziseuli247 [mamuli] misces da
Serigdnen. mas Semdeg damyarda mSvidoba sam sabatonos Soris.
es rom gaigo daTuliam, dadianis biZam, Sekriba sajavaxoele
bi da gamoemarTa, rom eRalata giorgi dadianisTvis. Seityo es
saqme dadianma, veRar uRalata da gabrunda daTulia ukan saja
vaxoSi. maSin giorgi dadianma, misma Zmam, mamiam da giorgi baton
ma SeuTvales giorgi guriels, ase misweres: `radgan daTuliam
Ralati gamoiCina, axla Sen umuxTle magas, mokali da sajavaxo
daipyario~. giorgi gurieli ase moiqca: Seipyro daTulia, daa
tyveva ozurgeTSi da sajavaxos TviTon daepatrona. isev SeuT
vales guriels, mokalio, magram gurielma ar mokla. Semdeg Tvi
Ton gagzavnes kaci da moaSTves daTulia.
113
imxanad gardaicvala giorgi dadiani. isev mamia dadiani
daeufla odiSs da avida dadianis taxtze. dadians erTi vaJiS
vili darCa, levani erqva. RmerTi ganarisxa giorgi gurielma –
waarTva is bavSvi dedamiss, wamoiyvana da Sxefis cixeSi gamoam
wyvdia. bavSvma tyveobas ver gauZlo, gadmovarda galavnidan da
gardaicvala. imereTis mbrZanebels, dadiansa da guriels erT
maneTSi mSvidoba da erToba hqondaT.
roca sulTani suleimani248 ukan gabrunda, maSin Sah-Tamazi
samxreTiT iyo. qarTlis mefem, kaxeTis batonma da aTabagma
adarbadaganis rbeva da aoxreba daiwyes. imxanad Sah-Tamazs ga
nudga Saqis mflobeli, asan begis Ze, saxelad davriS mahmadi.
sulTani suleimani ukan rom gabrunda, Sah-Tamazma yarabaRSi
Sekriba jari. asanbegi Sah-Tamazis morCili iyo, xolo misma Zem,
davriS mahmadma, aRar isurva morCileba da ganudga. amis gamo
Sah-Tamazma yarabaRSi Sekriba jari da kaci gamougzavna kaxeTis
baton levans, daxmareba iTxova misgan. wamovida levani, eaxla
Sah-Tamazs da daemorCila. rodesac asan-begi, davriS mahma
dis mama, Sah-ismailis morCilebaSi iyo, maSin levani SaqSi Tavs
daesxa asan-begs, mokla da daarbia Saqi. amis Semdeg moiyvanes
Saqis mcxovreblebma misi vaJi, davriS mahmadi da mbrZaneblad
gaixades. mas Semdeg mtroba hqondaT kaxeTis baton levansa da
davriS mahmads. eseni rom Seikribnen, mere gagzavna Sah-Tamazma
SirvanSi Tavisi jari. es Seityo davriS mahmadma, Tavs daesxa da
mravali molaSqre dauxoca. qristes aqeT 1546249 [wels], rodesac
Sah-Tamazma gaigo, rac davriS mahmadma gaakeTa, moagrova [jari]
da gaemarTa Sirvanisken. Saqis mcxovreblebma gaiges Sah-Tama
zis misvlis ambavi, Zalian SeSindnen. maSin gaugzavna Sah-Tamazma
werili davriS mahmads: `modi CemTan da mipatiebia Seni danaSau
lio~. man ar Seismina, gaamagra Tavisi cixesimagreebi da omisTvis
moemzada. gaigo Sah-Tamazma misi ambebi, gagzavna kaxeTis batoni
levani, sxva xanebi, Tavisi ori sardali da jari. Cavidnen SaqSi,
mTlianad aaoxres dasaxlebuli da carieli [adgilebi] da moad
gnen im cixesimagres, sadac davriS mahmadi imyofeboda. garkveu
li drois Semdeg veRar SesZlo cixis SenarCuneba, RamiT gaipara
da undoda Cumad gadaxvewiliyo. roca davriS mahmadi gamovida,
114
gaigo levan batonma, daedevna, daewia, gamarTes brZola da gai
marjva batonma levanma. levanis molaSqreebma mokles davriS
mahmadi. misi Tavi levanma Sah-Tamazs miarTva. mravali wyaloba
misca Sah-Tamazma levan batons. gamogzavna Tavis mxareSi levan
batoni, TviTon ki yarabaRs gaemarTa.
Cavida yarabaRSi, mainc ar daioka luarsab mefis mtroba da
isev Tbilisisken gamobrunda. aaoxra Tbilisi da misi Semogare
ni. aiRo Tbilisis cixe da iq Tavisi mecixovneebi Caayena. luar
sabs ki veraferi daaklo. qarTlze imitom iyo gadamterebuli,
rom luarsab mefe, Tavisi zeobis dros, arc yaens daemona da
arc xonTqars. imitom, rom Tuki isic daemorCileboda, sxva yve
la isedac damonebuli iyo, qveyana gaTaTrdeboda da moxarked
gadaiqceoda. amitom mravaljer amowyvita luarsab mefem, ro
gorc xonTqris, aseve yaenis jari.
amjerad aseTi ram moifiqra Sah-Tamazma – SeuTanxmda qai
xosro aTabags250 da misi monaTesave [qali] sTxova colad. aTa
bags Tavisi [gasaTxovari] aravin hyavda. aTabagis monaTesave iyo
oTar SalikaSvili, amitom misi TanxmobiT gamoarTva qali da,
rogorc Tavisi naTesavi, gaugzavna yaens da yaenma colad Seir
To. colad rom miiyvana, Seuyvarda yaens da Seewyvnen erTmaneTs
yaeni da aTabagi. Seityo luarsab mefem, rom aTabagi daemorCila
Sah-Tamazs, SeuTanxmda ivjus da Sermazans,251 Semoikriba eseni
da Tavs daesxa qaixosro aTabags, mravali Temi waarTva da au
oxra. qaixosrom Sah-Tamazs miswera, rom `movida mefe luarsabi,
aaoxra Cemi samflobelo da azrumis faSa iskanderic [salaS
qrod] modiso~. Sah-Tamazma Saqi rom daipyro, is jari jer kidev
ar hyavda daSlili. es rom gaigo, wamovida [saomrad]. Semoegeba
qaixosro aTabagi, win gauZRva da Seiyvana samcxeSi. Sah-Tamazma
misi Ze, mirza-ismaili gagzavna karSi. Caivida mirza-ismaili,
daipyro cixesimagreebi, amowyvita da gandevna karis mcxovreb
lebi, vinc ki osmalebi iyvnen. Sevida samcxeSi Sah-Tamazi, daipy
ro cixesimagreebi da gandevna osmalebi. zogierTebi, aTaba
gisgan gandgomilebi, erT cixesimagreSi iyvnen. aiRo es cixe da
daatyveva. eklesia, romelic iq iyo, Semusra, xat-jvrebi dale
wa. es rom Seityves omanma da Sermazanma, SeeSindaT da eaxlnen
115
Sah-Tamazs. ivjuzic eaxla. Sah-TamazTan daabezRes ivjuzi da
Sermazani, eseni Tqvens xelisuflebas ar scnobeno. orive sikv
diliT daasjevina Sah-Tamazma, xolo maTi mamulebi qaixosro
aTabags misca.
zemo qarTlSi yvela saqme moigvara, mere ki gamoemarTa mefe
luarsabis winaaRmdeg. Camoiara TrialeTi da aaoxra. wamovida
sabaraTianoze da isic aaoxra. movida da moadga birTvisis cixes.
mcire xniT iq dabanakda. cixis simtkice rom dainaxa, daeTaTbi
ra mecixovne baraTaSvilebs, bevri wyaloba aRuTqva da miindo
isini. mere ki aRar daindo, zogi daatyveva, zogsac ki Tavisi ma
muli daumtkica.
mefe luarsabs aseTi Cveva hqonda, Tuki jari eyoleboda, ar
moerideboda, rac ar unda didi jari yofiliyo [mtrisa]. xolo,
Tuki jari ar hyavda, daacdida da Tvalyurs adevnebda. sadac
moixelTebda moTareSeebs, an mcire raime jars, dairazmeboda,
gaemarTeboda da Zlier brZolas gaumarTavda. mcirericxovani
mxedrobiT TaTrebis did jars amoswyvetavda xolme.
Sah-Tamazi gadavida gorSi. aiRo goris cixe, veris cixe252 da
garSemo arsebuli yvela cixesimagre. mere miadga atenis cixes,
romelic sacivis TavSi mdebareobs, radgan masSi imyofebodnen
luarsab mefis deda da mravali Tavadi maTi ojaxebiT. amis gamo
Zlieri brZola gaumarTa da garkveuli drois Semdeg, qristes
aqeT 1556253 [wels], aiRo atenis cixe. daatyveva luarsab mefis
deda, bevri Tavadis ojaxi da bevric sxva tyve Caigdo xelSi.
yvelani daatyveva da wavida. gaigo mefe luarsabma dedamisi
sa da misi Tavadebis tyved Cavardnis ambavi, ukan gahyva, daewia
[mtris] jaris bolo nawils, bevri yizilbaSi gawyvita da mravali
nadavli waarTva, magram dedamisis gaTavisufleba ver moaxerxa.
roca erevanSi Cavida Sah-Tamazi, maSin mixvda luarsabis deda,
ra Seuracxyofac moeloda, sawamlavi dalia, Tavi moikla da ar
daamcirebina Tavi. ukan gamobrunda dedamisis datyvevebisa da
qveynis aoxrebis gamo damwuxrebuli mefe luarsabi. Sah-Tama
zic wavida Tavis mxareSi da Tbilisis cixec mas darCa.
maSin [Sahma] yazaxSi da SamSadilSi Tavisi xani dasva. uwin am
qveyanas rani erqva. sulTani dasva [aseve] ganZaSi, barguSaTSi da
116
SaqSi. ganZis sulTani daadgina ufrosad da daavala: `Tuki lu
arsab mefem Tbilisis cixes brZola dauwyos, Tqven unda daexma
roTo Tbilisis cixis mcvel TaTrebs~.
amis Semdeg luarsabi guljavriani iyo imis gamo, rom [Tbi
lisis] cixe da Semogareni adgilebi TaTrebs hqondaT dapyro
bili. Sekriba mxedroba da wamovida maT winaaRmdeg. sabaraTia
nos mxares, rac ki adgilebi da cixesimagreebi eWiraT TaTrebs,
waarTva da yovel maTgans TviTon daeufla Tbilisis cixis gar
da. es Seityo ganZis sulTanma Saverdim, Sekriba yarabaRis jari,
yvelas mouyara Tavi, vis Sesaxebac Sah-Tamazs hqonda nabrZanebi
da wamovida mefe luarsabis winaaRmdeg. erTmaneTis pirispir
rom aRmoCndnen, luarsab mefem mindorSi SebrZoleba ar isur
va, garisSi gadavida.254 luarsab mefes sami vaJi hyavda: svimoni,
daviTi da vaxtangi.255 yizilbaSebi ukan gahyvnen. maSin luarsabi
dauZlurebuli iyo moxucebulobis gamo. svimoni, misi Ze, Ta
visTan miiyvana. gaatana svimons Tavisi laSqari, TviTon ki ukan
dadga episkoposebisa da moxucebul saeroTa amalis Tanxle
biT. movidnen yizilbaSebi. rogorc ki svimon batoniSvilma da
qarTlelebma dainaxes [mteri], ise Semouties, rogorc lomebma
kanjris jogs. Seuties qarTlelebma da TavgametebiT ibrZod
nen, uricxvi yizilbaSi amowyvites da gandevnes maTi laSqari.
Saverdi sulTani da sxva yizilbaSi mxedrebi gaiqcnen da tyeebSi
gaifantnen. mahmad sulTani SeSinebuli daexeteboda tyeSi. maSin
gadaeyara mcire amaliT mdgom luarsab mefes. meti gamosavali ar
hqonda sulTan mahmads, wasasvleli gza aRar hqonda da Semoutia
mefe luarsabs. ise gamxnevdnen episkoposebi da moxucebuli eris
kacebi, romlebic Tan axldnen mefes, TiTqos ocdaaTi wlisebi
gaxdnen. Seuties yizilbaSebs da gaCaRda ficxeli brZola. gaaq
cies mahmad sulTnis razmi da mraval maTgans gaavles musri. dain
axa luarsab mefem mahmad sulTani. Subic gadamtvreuli hqonda me
fes da sxva yvela sabrZolo iaraRi dalewili. cxeniT Seutia, Ta
visi merani aZgera sulTan mahmadis bedaurs, dabla dasca cxenica
da mxedaric. Semdeg sxvasac Seutia. gzaze raRac Txrili daxvda.
miwis napralSi Cauvarda fexi mis cxens. cxeni wamoeqca mefe luar
sabs. moeWra viRac yizilbaSi, saxelad zaqiri, Casca maxvili da sa
117
sikvdilod gangmira256 mefe. TviTon moaxta luarsab mefis cxens da
gaqusla. gamoedevnen qarTlelebi, daewivnen, isic mokles, mahmad
sulTanic da vinc ki yizilbaSi gadaeyaraT, maxviliT amowyvites.
svimoni yizilbaSebs devnida da musrs avlebda. miutanes ba
toniSvils257 [mefis] ambavi da movida mamamisTan. yizilbaSebi ki
wavidnen ganZaSi. luarsabma ramodenime dRe kidev icocxla. da
gardaicvala luarsabi – vaxtan gorgasalis msgavsi wamebuli
mefe258. amdeni rom ar ebrZola mefe luarsabs, axla saqarTve
lo mTlianad gaTaTrebuli iqneboda. rac ki dRes saqarTvelos
saxeli da didebaa, sul misi xmlis damsaxurebaa. luarsabi iyo
brZeni da RvTismoSiSi kaci, keTilmorwmune da Rvawlmravali,
omSi mxne da gabeduli mebrZoli, lomiviT Zlieri, kargi sarda
li. aiRo [svimonma] misi patiosani sxeuli da dakrZala mcxeTaSi,
RvTis mier aRmarTul sveticxovelSi, mis gansasvenebelSi. didi
zari da glova daiwyes qarTlelebma. mefe luarsabi gardaicva
la, qristes aqeT 1517259 [wels].
svimon mefe260
mamamisis wil samefo taxtze avida svimon mefe. iqve mcxeTa
Si akurTxes. imxanad kaTolikosi iyo nikolozi. gardaicvala
kaTolikosi nikolozi da aRsaydrda domenti.261 Semdeg svimon
mefe kaxeTis mbrZanebel levans daumZaxlda. batonma levanma
Tavisi asuli, Samxlis qalisgan SeZenili, miaTxova da gadaixades
didebuli qorwili262. xuTi wlis ganmavlobaSi mSvidoba sufev
da.263 [svimoni] daeufla qarTls da kargadac patronobda. Sem
deg amanac daiwyo brZola. Sekriba Tavisi mxedroba da Camovida
cixedidSi. acnoba Tavis colisZmas, kaxeTis ufliswul giorgis
da daxmareba iTxova misgan. Camovida giorgi, misi colis Zma da
SeuerTda cixedidSi. es gaiges sparselebma da saCqarod gamo
emarTnen farulad. maSin xunani qviani vaSlnari iyo da TeleTi
aoxrebuli. movidnen da iaRlujas [mTaze] dabanakdnen. iqidanac
farulad wamovidnen. maSin Tbilisis cixe TaTrebs hqondaT da
kavebuli. maT ar gaTqves da RamiT gamoemarTnen.
svimon mefes gamoepara [mtris moZraoba]. muxaTgverdSi dar
ajad idga fareSad germanoziSvili. aRdgomis Rame iyo, sofel
118
muxaTgverdSi avida, rom aRdgomis dResaswaulsa da wirvas das
wreboda, mere ki isev dabrunebuliyo da gzis mcvelad damd
gariyo. amasobaSi Semovidnen yizilbaSebi, ver gaigo fareSadma
da qristes aqeT 1570264 [wels], Tavs daesxnen svimon mefes. Zlieri
brZola gaimarTa. TavdadebiT ibrZodnen qarTlelebi da mefe
svimoni. maSin mokles giorgi, levan [kax]batonis Svili, amowyvi
tes Tavadebi, aznaurebi da mravali msaxuri. orjer ufro meti
yizilbaSi gawyda, magram bolos mainc damarcxdnen qarTvelebi.
gaiqca svimon mefe da misi mxedroba, yizilbaSebi ki gabrundnen
gamarjvebulebi da wavidnen Tavis mxares. didi glova gaimarTa
levan batoniSvilis gardacvalebis gamo. waiRes da dakrZales
alaverdSi, mis saZvaleSi.
daviTma, svimon mefis Zmam, rom dainaxa, rac moxda (es daviTi
iyo uRmerTo da wuTisoflis moyvare kaci, meZav-memruSe. mis
gulSi ar iyo zrunva sulisa da samSoblosTvis. amboben, rom
mamamisis, mefe luarsabis, sikvdilSic iyoo gareuli), uRalata
Tavis Zmasa da qveyanas, wavida yaenTan da yazvinSi eaxla Sah-Ta
mazs. Tan gahyva zogierTi Tavadi, aznauri da msaxuri. gaTaTrda
da uwodes daud-xani. iq didi pativi miago Sah-Tamazma, Tavisi
Zma uwoda da aswavla mahmadis rjuli. gamogzavna TbilisSi da
qarTlis mxareebSi, romlebic dapyrobili hqonda. acnoba gan
Zis sulTans, rom daxmareboda mas.
Camovida daud-xani TbilisSi da daeufla mas. am ambis gamo
javrobda svimon mefe da mTeli qarTli. Sekriba jari svimon me
fem da qristes aqeT 1568A265
H [wels], gaemarTa daud-xanis winaaRm
deg saomrad. movida svimon mefe diRomSi. es gaigo daud-xanma,
yaenis daxmarebiT gaZlierda, Sekriba, rac ki mxedroba hyavda
Tbilissa da mis SemogarenSi, qarTlis [sxva adgilebSi], wamovi
da da diRomSi win dauxvda svimon mefes. dairazmnen erTmaneTis
winaaRmdeg da gamarTes Zlieri brZola. daud-xanis mravali me
brZoli ganadgurda da RmerTma gamarjveba svimon mefes misca.
gaiqca daud-xani da Sevida Tbilisis cixeSi. moadga garedan svi
mon mefe, daeufla mTel Semogaren adgilebs da didi xniT da
banakda [Tbilisis cixesTan]. Seawuxes [mecixovne yizilbaSebi].
garkveuli droiT alyaSi hyavdaT.
119
Sewuxda daud-xani, kaci gagzavna sardal husein begTan ya
ramanluSi, acnoba misi Seviwroebis ambavi da daxmareba iTxova
misgan. husein begma rom gaigo, swrafad wamovida. svimon mefem
ver Seityo misi mosvla da Sevida [husein begi] Tbilisis cixeSi.
imedi mieca daud-xans da gauxarda. gaigo es svimonma, gamoerida
da tabaxmelaSi avida. es rom daud-xanma dainaxa, gaTamamda da
sabrZolvelad gamovida. tabaxmelaSi dairazmnen erTmaneTis
winaaRmdeg. gaCaRda ficxeli brZola. galomdnen svimon mefe
da qarTlelebi, musri gaavles daud-xanis uricxv mxedrobas da
daifrines misi laSqari. [isev] moadga svimon mefe [Tbilisis] ci
xes da Seaviwrova daud-xani. svimon mefem dasaxmareblad uxmo
mis momxre qarTlelebs, maT ki ar isurves masTan misvla. dainaxa
svimon mefem, rom magari iyo cixe da ukan gamobrunda.
daud-xanma Sah-Tamazs acnoba es ambavi. maSin mimarTa Sah-Ta
mazma Cerqezebs, saSamxlos mcxovreblebsa da Saqis sulTans, rom
wamosuliyvnen Saqelebisa da yarabaRelebis laSqriT. gamoemarTa
saSamxlos sulTani mravalricxovani laSqriT da Semovida qarTl
Si. gaigo svimon mefem, Sekriba Tavisi mxedroba da Cavida awufisSi,
isini ki farcxisSi dadgnen. kaxaber yorRanaSvili wavida, ganjaSi
miegeba [mters] da iqidan wamouZRva, gzas aswavlida. eZnelebodaT
yizilbaSebs qarTlSi Semosvla, yorRanaSvilma ki gauadvila saq
me, ase uTxra: `me momekiTxos Tqveni sisxli266, Tuki Tqven raime da
giSavdeTo~ da wamoiyvana. svimon mefem rom gaigo, farcxisSi maTi
mosvlis ambavi, [TviTonac] iq Cavida da dairazma. gaimarTa Zlieri
brZola. orive mxridan mravali [mebrZoli] daiRupa. svimon mefem
erT yizilbaSs Seutia, laxvari267 Casca da mokla. sxvebsac Seutia
da CamoSorda Tavis mxedrobas. maSin acnoba kaxaber yorRanaSvil
ma yizilbaSebs, rom svimon mefe CamoSoreboda Tavis mxedrobas. es
rom yizilbaSebma gaiges, Semoexvivnen svimon mefes. Seipyres svi
mon mefe268 da gamoiqca qarTlis mxedroba.
waiyvanes svimon mefe Sah-TamazTan. rom mivida, Sah-Tamazma
didi pativi sca svimon mefes, bevri saCuqari misca da didi xnis
manZilze aiZulebda rjulis mitovebas. svimon mefem ar daTmo
qristes rjuli da mtkiced idga. amis gamo daiWira [Sahma] da
alamuTis cixeSi269 Caagdo.
120
maSin, qristes aqeT 1576270 [wels], gardaicvala levan batoni,
kaxeTis mbrZanebeli da mis nacvlad kaxeTSi taxtze avida ale
qsandre271, misi pirmSo Ze. Samxleli qalis naSobi elimirzon
levanis Ze da xosro-mirza aleqsandreze naklebi ar iyvnen, svi
mon mefis moyvrobiT iyvnen uwin gaTamamebuli da gaZlierebu
li. miemxro zogierTi kaxeli, radgan [aseTi] Cveuleba aqvT.272
TorRvas [cixeSi] Sevidnen elimirzoni da xosro-mirza. es gaigo
batonma aleqsandrem, imanac Sekriba Tavisi jari da gaemarTa
maT winaaRmdeg. mivida da dairazmnen erTmaneTis winaaRmdeg,
gaimarTa Zlieri brZola, da orive mxridan bevri mebrZoli dai
Rupa273. orive Zma – elimirzoni da xosro-mirza mokles da kaxe
Ti daimkvidra aleqsandrem. erTi Zma hyavda, dedamisis, gurie
lis qalis, naSobi, isic gardaecvala Tavisi sneulebiT da darCa
batoni aleqsandre uTvistomod.
daud-xani sabaraTianos daeufla da dmanisis xevSi cixesi
magreSi gadavida. svimon mefis coli, kaxeTis batonis asuli,
dedofali nestan-darejani kavTisxevSi iyo da Tan hyavda mci
rewlovani vaJi giorgi. qsnis erisTavma da amilaxorma dainaxes,
dedofal nestan-darejanis qmari alamuTis cixeSi ijda, misi
Zmebi ki aleqsandrem amowyvita (aleqsandre ar swyalobda mas,
radgan dedamisis gaCenili ar iyo), dro ixelTes, Seesivnen de
dofal nestan-darejans, aawiokes da waarTves yvelaferi, rac
ki gaaCnda. daud-xansac ar anaRvlebda [maTi xvedri]. mas Semdeg
aris gamonaTqvami, romelsac axlac gaigonebT qarTlSi: `vai,
svimon mefis qonebasao~.
saCino baraTaSvili spaspeti iyo, yovelgvari sikeTiT Sem
kuli kaci. svimonis erTgulebis gamo ar emorCileboda arc
daud-xans, arc yizilbaSebs. erT dRes kojris gzaze modioda,
geliyaris xevis Tavs rom moadga, kaxaber yorRanaSvili Semox
vda win, romelic SemouZRva yizilbaSebs da Seapyrobina svimon
mefe. icno saCinom kaxaber yorRanaSvili, daiWira da gadaagdo
geliyaris kldidan. qveviT rom migoravda, TviTonve ambobda am
leqss: `yorRanoRli qarafinda, xeli hkres da gadafrinda~.
kaxeTis baton aleqsandres colad hyavda amilaxoris asuli.
xuTi vaJi hyavda: daviTi, erekle, giorgi, konstantine da ro
121
stomi da erTi asuli – nestan-darejani.274 nestan-darejani mi
aTxova manuCar dadians,275 mamias Zes da bevri mziTi gaatana. misi
Ze, erekle, aleqsandres Tanamzraxveli gaxda276 da stambolSi
wavida. gaigo Sah-Tamazma stambolSi misi wasvlis Sesaxeb, gan
risxda, egona aleqsandre batonisgan iyo es saqme. uricxvi ja
riT wamovida Sah-Tamazi aleqsandres winaaRmdeg da Camovida
yarabaRSi. Sewuxda batoni aleqsandre.
[imxanad] saxlTuxucesi iyo ColoyaSvili. man uTxra kaxelebs
da aleqsandre batons, rom `rac amis gamo codva moxdes, yvelas
moekiTxos da me gadavarCeno kaxeTs amowyvetisgan~. maSin mTel
ma kaxeTma werilobiT daumowma, rom rac ki am saqmeSi codva iyos,
Cven mogvekiTxoso. ase ganizraxa [saxlTuxucesma]: gardaicvala
qaixosro aTabagi, mcirewlovani Ze darCa, manuCari. ar SeeZlo ma
nuCars zemo qarTlis marTva da [qveyanas] dedisimedi ganagebda.
ase gadawyvita kaxeTis batonis saxlTuxucesma ColoyaSvilma,
dedisimedi uRmerTo da uvargisi qaliao da Seatyobina: `varazas
mand mohyavso yaeni Sah-Tamazi, samcxis amowyveta da Seni Zis, manu
Caris, sikvdili undao. mravaljer dagirbia277 samflobelo, Tvi
Ton unda daepatronos mag qveyanas da mand gabatondeso. Seipyari
varaza, mokali da mere yaeni Sah-Tamazi veRar Semova, ukan gabrun
deba, wava da gadagirCebao samflobelo~. es gaigo dedisimedma da
daijera, radgan uWkuo da umecari, garyvnili da RvTis SiSis ar
mqone qali iyo. RalatiT Seipyro varaza SalikaSvili da mokla.
varaza iyo oTar SalikaSvilis Ze da Sah-Tamaz yaenis colis
Zma. gaigo Sah-Tamazma misi sikvdilis ambavi, gawyra, kaxeTs SeeS
va da samcxis dasarbevad wamovida. Semovida samcxeSi, aaoxra da
amowyvita, mravali boroteba daatexa Tavs. amis Semdeg gamob
runda da wamovida. osmaleTis sulTans elCi gaugzavna da mis
wera: `davzavdeT, radgan rjuliT mahmadis mosavni varT~. maSin
omi oyo maT Soris. daujera sulTanma da Serigdnen. maSin gaiy
ves qveynebi. sulTans darCa imereTi, odiSi, guria, zemo qarTli
(vidre qarTlis sazRvramde), kari (abocisa da erevnis sazRvram
de), somxeTi baRdadamde, romelsac axla qurTistans uwodeben.
xolo Sah-Tamazs dautova qarTli, kaxeTi, erevani da qurTista
nis aqeTa mxare.278 dauzavdnen erTmaneTs da mas Semdeg mosvene
122
biT iyo Sah-Tamazi. aRaravis SeeZlo misi mtroba da mosvenebu
li iyo garkveuli droiT.
[kaxeTis] batonma aleqsandrem [Sahs] gaugzavna konstantine,279
Tavisi vaJi, mravali ZRveni [miarTva] da Tavis marTleba SeuT
vala – Cemi vaJi, erekle, Cems daukiTxavad wavidao stambolSi.
Sewyaleba sTxova da wavida. [Sahma] Seismina aleqsandre batonis
vedreba, daujera da gabrunda Tavis mxares.
garkveuli drois Semdeg mokvda Sah-Tamazi, taxtze avida misi
Ze ismail-mirza.280 man alamuTis cixidan gamouSva svimon mefe da
TavisTan miiyvana. sisxlismsmeli kaci iyo es ismail-mirza da mra
vali xalxi amowyvita. SeiZules yizilbaSebma da rjuliT sunito
basac abralebdnen. eqvsi Tve gaaCeres Tavis patronad, mere ki mo
kles. mis magier misi Zma, Sahi xudabanda281 dasves yaenis taxtze.
xudabanda Sahi iyo uZluri da usinaTlo kaci. yizilbaSebis
rigze ver marTavda samefos. imxanad [saomrad] gamovida xonT
qris jari. daipyro Tavrizi, erevani, ganja, yarabaRi da mTeli
adarbadagani vidre sulTaniamde.
garkveuli drois Semdeg, qristes aqeT 1579282 [wels], [salaS
qrod] dairazma xonTqris gamzrdeli lala faSa. dauxvda manuCar
aTabagi, qaixosrosa da dedisimedis Ze (mas colad hyavda svimon
mefis da). dauxvda manuCar aTabagi, Tavs daesxa romeliRac moTa
reSe [razmsa] da [osmalebis] jaris nawils. cotaodeni daxoca, mere
veRar SeZlo gamklaveba da qarTlSi gadmovida Tavis sidedrTan.
lala faSam amowyvita mTeli samcxe, daipyro cixesimagreebi.
Seityo es ambavi Sah-xudabandam. [maSin] Sah-xudabandas283 de
dam, oTar SalikaSvilis qalma. [sapyrobilidan] gamoiyvana svimon
mefe, rogorc qarTveli qalebis wesia, leCaqis moxveva, imanac
ase moixvia, radgan isic qarTveli iyo, gaugzavna Tavisi leCaqi
da SeuTvala: `mefeo svimon, Tu ginda, es leCaqi aiRe, Tu arada
xmals mohkide xeli, Cvenc gviSvele da Sens sabrZanebelsaco~.
misca [yaenma] mravali saboZvari, samefo Sesamoseli, gamogzavna
Tavis qarTlSi da [svimonic] wamovida. daviTma rom gaigo, veR
araferi gaawyo, radgan yizilbaSebma mas zurgi aqcies da svimon
mefes miemxrnen. qarTlelebsac ar uyvardaT [daud-xani], svimon
mefe erCiaT. veRarc qarTlSi gaCerdeboda da verc yizilbaSebs
123
endoboda. gaugzavna kaci lala faSas, rac ki qarTlSi cixesi
magreebi iyo, yvela gadasca. maTi mecixovneebi Caayena da Tvi
Ton stambolSi wavida xonTqarTan.
svimoni qarTlSi Camovida, qristes aqeT 1579284 [wels]. aiRo
goris cixe, daikava qarTli da somxiTi, sabaraTiano, lore da
yvela cixesimagreebi, [Tbilisis] cixis garda. qsnis erisTav
sa da amilaxors misi SiSi hqondaT, radgan dedofals udierad
moeqcnen. dauwyes patiebis Txovna. qsnis erisTavma, damcirebis
sanacvlod, mejudisxevi da axalgori misca, amilaxors karbi da
kaspi CamoarTva. kaxaber yorRanaSvilis col-Svili da ojaxo
ba Seipyres da geliyaris kldeze gadayares, Tan zemoxsenebul
leqss ambobdnen. sxvebi, misi naTesavebi, gaiqcnen. zogi yizil
baSebTan wavida, zogic zemo qarTlSi.
daud-xans misi meuRlisgan erTi vaJi darCa, saxelad bagra
ti.285 SuRli hqonda [gulSi] kaxeTis baton aleqsandres. [jer
erTi] colis Zmebi dauxoca svimon mefes, [meorec] aleqsandre
daviTis colis naTesavic iyo. am ori mizezis gamo emtereboda
svimon mefes. roca svimon mefe dedofalTan erTad diRomSi
imyofeboda286, Tavs daesxa aleqsandre kaxeTis batoni. TviTon
svimon mefem Zlivs uSvela Tavs.287 rac ki ram gaaCnda, yvelafe
ri auwioka. xolo colis samoseli sacvlebi,288 Subis wverze Se
moaxvia da ise waiRo.
wamovida devnili svimon mefe da Seyara qarTlis mxedroba.
aleqsandres martyofis zemoT hqonda banaki mowyobili, Wo
torSi. saomrad darazmuli rom wamovida svimon mefe, aleqsand
res kaci gamougzavna, ase SeuTvala: `Sen rom gaufrTxileblad,
avazakiviT moxvedi da Tavs damesxi, me ese xom ver moviqcevi. Tu
kaci xar damxvdi. daTqmul dRes movalo~. am sityvaze mivida
svimon mefe, qristes aqeT 1582289 [wels]. ekveTnen erTmaneTs, gai
marTa Zlieri brZola da gaimarjva svimon mefem. gaiqca aleq
sandre, xolo kaxeli Tavadebi erTbaSad yvela daatyveva svimon
mefem. wamovida gamarjvebuli svimon mefe da Semovida mcxeTa
Si. iq daafica kaxeli warCinebulebi amgvari ficiT: `RmerTma
kaxel kacs arasodes misces gamarjveba qarTlel kaczeo~. [mere]
xalaTebi misca da gauSva.
124
amis Semdeg Semoesia [qarTls] xonTqris sardali mehmad
faSa.290 Camoiara zemo qarTli, aiRo goris cixe da Sig mcvele
bi Caayena. TviTon gamoemarTa da muxranSi Camovida. iq svimon
mefe dauxvda Tavisi Sekrebili laSqriT. dairazmnen erTmane
Tis winaaRmdeg, Zlieri brZola gaimarTa. qristes aqeT 1582291
[wels], RvTis SewevniT gaimarjva svimon mefem, devnilma faSam
ki qalaqis cixes Seafara Tavi.
Camovida svimon mefe diRomSi, iq gaCerda, ojaxebiT Sekriba
Tavisi Tavadebi, TviTonac dedofalTan erTad mivida. warCine
bulebi da maTi colebic Tan iaxla. wavida, lilos tbis zeviT
maRal gorakze dabanakda, Tan axlda Tavisi jari da mxedroba.
qalaqis cixidan urumebis naxiri gamovida, svimon mefem mcire
razmi Seusia da daatacebina naxiri. menaxireebma dainaxes, gai
qcnen da cixeSi myof urumebs Seatyobines. gamovida urumebis
mravalricxovani jari. dainaxa es svimon mefem, TviTonac Seu
tia Tavisi mxedrobiT da Seibnen. dedofali da warCinebulTa
colebi ki uyurebdnen. amowyvita svimon mefem urumebi, mravali
daxoces, cixis karamde mihyvnen. daxoces, magram cixe ver aiRes.
maSin gamobrunda gamarjvebuli svimon mefe, daisvena da mcire
xniT moilxina.
imxanad isev Sekriba Tavisi laSqari [svimon mefem] da daiZra
lores asaRebad. miadga lores, gamovida iqauri faSa, dairazm
nen erTmaneTis winaaRmdeg da gaimarTa ficxeli brZola. RvTis
SewevniT gaimarjva svimon mefem, qristes aqeT 1586292 [wels]. mra
vali urumi amowyda – oTxas samocdacameti kaci. aiRo lores
qvabulebi, daipyro lore, magram cixe imave urumebs darCa.
gamoxda xani, cotaodeni daisvena [svimonma], mere isev Sekriba
[mxedroba], wamovida da moadga lores cixes. ieriSi miitana da pir
vel aprils aiRo. daipyro lore, gamobrunda iqidan da Sin dadga.
garkveuli drois Semdeg gamovida da tabaxmelaSi dabanakda.
gaigo hasan faSam,293 romelic qalaqis cixeSi idga, jari Sekriba
da gamovida, undoda Tavs dasxmoda svimon mefes. ekveTnen erT
maneTs da gaimarTa Zlieri brZola. RvTis SewevniT gaimarjva
svimon mefem. erT kacs Seutia mefem, is kaci Tavqudmoglejili
gaiqca. daedevna svimon mefe, gaqceuli kaci ki tabaxmelis xevSi
125
gadaiCexa. ase amboben, ar momkvdarao is kaci, cxenianad vinc ga
davarda. xuTasamde urumi gawyda iq.
maSin wamovida svimon mefe da moadga Tbilisis cixes. aiRo
Tbilisis cixe da TviTon daeufla qalaqs. vinc ki urumebi iyv
nen Tbilisis cixeSi, yvela amowyvita. Seityo es xonTqarma, ga
mogzavna laSqari da erTi sardali.294 wamovida [urumTa sarda
li], moadga lores, aiRo lores cixe da daipyro. movida da xa
tisoflis bolos dabanakda.295 es gaigo svimon mefem, Sekriba
Tavisi mxedroba, mivida da [mdinare] xramis meore napirze daba
nakda. aseTi xerxi ixmara maSin svimon mefem: elCis tansacmelSi
gamoewyo, mivida faSasTan296 da svimon mefis saxeliT es sityvebi
gadasca: `svimon mefe mogaxsenebT, meyofa yaenis gulisTvis am
deni xmlis qneva da omi. Tu gindaT, Tqven iyaviT Cemi batoni, Tu
arada is iyoso. axla ki TqvenTvisac umjobesi iqneba da CvenTvi
sac, Tu SevrigdebiT da movrCebiT amden brZolebso~. faSam es
rom gaigo, gauxarda. SemouTvala, kargad dagibarebia, Serige
ba sjobso. gamogzavna svimon mefe da movida Tavis jarSi. maSin
svimonma dazvera mTeli maTi Zalebi, banaki da viTareba. RamiT
Semouara xatisoflis gorebs da Tavs daesxa urumebs. amowyvita
da gaimarjva svimon mefem. zogi daxoces, zogi Seipyres da zog
mac gaqceviT uSvela Tavs.
gamarjvebuli svimon mefe TbilisSi Camovida, [isev] Sekriba
Tavisi mxedroba da miadga dmaniss, radgan maSin dmanisi urume
bis xelSi iyo. amowyvita dmanisSi myofi yvela urumi da mTlia
nad daeufla iqaurobas. saerTod gareka qarTlidan urumebi,
gorisa da lores garda [mTel qarTls] TviTon daeufla. manuCar
aTabagic gabrunda Tavis sabrZanebelSi, daimkvidra zemo qarT
li da saaTabago. metjer veRar Semovidnen urumebi qarTlSi.
imxanad yaeni Sah-xudabanda taxtidan Camoagdes yizilbaSeb
ma, misive ymebma da mis nacvlad dasves Sah-abasi,297 misi Ze. Sah-
abasma daipyro Tavrizi da rac ki adarbadaganis [miwebi] iyo, yve
lafers daeufla, erevnisa da baRdadis garda.
imxanad gaZlierda svimon mefe, metad gamdidrda. yaeni bevr
[saboZvars] aZlevda, bevric omebSi iSova, Tavisi qveynebidanac
bevri Semosavali hqonda. aRarsad hyavda mtrebi. kaxeTis batons
126
wamoezarda vaJi da masac moeswrnen Svilebi. misi Svilebi da ka
xeTis batoniSvili erTmaneTis axloblebi da naTesavebi iyvnen.
rakiRa orives vaJebi erTmaneTs arafers ecilebodnen da tkbi
lad iyvnen, mamebic Serigdnen, mosvenebiT iyvnen da mSvidobiT
ganagebdnen Tavis samflobeloebs.
imxanad mteri aRaravin hyavda svimon mefes, gaZlierda da ime
reTis daufleba moindoma. Sekriba jari da gaemarTa imereTSi.
imJamad gardaicvala imereTis mbrZanebeli giorgi. konstanti
ne, misi Ze, avida taxtze. isic gardaicvala da levani,298 misi Zma,
gaxda [imereTis] batoni. mtroba hqondaT erTmaneTSi mas da ma
nuCar dadians.299 manuCars aleqsandre kax-batonis asuli nestan-
darejani hyavda [colad]. didi pativiTa da mziTviT miaTxova.
misgan SeeZina erTi vaJi, saxelad levani erqva. bavSvis gaCenis
Semdeg gardaicvala qali. [dadianma ki] aTabagis qvrivi asuli
SeirTo, vaxtang gurielis yofili coli, qaixosros deda, rome
lic SemdegSi guriis mTavari gaxda da odiSSic igi batonobda.
guriaSi gardaicvala giorgi gurieli da vaxtangi, misi Ze, avida
guriis mTavris taxtze. arc erTi maTgani ar daexmara imereTis
mbrZanebel levans svimon mefesTan brZolaSi.
[levanma] Sekriba, vinc ki hyavda da gofanToSi dabanakda. svi
mon mefec daiZra mis winaaRmdeg, Semoikriba zemo imereTis mc
xovrebni da Cavida gofanToSi. qristes aqeT 1592300 [wels], gofan
ToSi Seebnen erTmaneTs da gaCaRda Zlieri brZola. gaimarjva
svimon mefem da gaiqca levani, imereTis mflobeli, Tavs uSvela.
svimon mefe ki daeufla imereTs. zogierTs mZevlebi gamoarTva,
zogierTi ki ver Caigdo xelSi. qarTlis ambavic afiqrebda, rad
gan goris cixeSi urumebi idgnen. isev qarTlSi dabrunda svimon
mefe. lixis mTa gadmoiara da jars daSlis neba misca. roca svi
mon mefe qarTlSi gadmovida, imereTis mbrZanebeli levani isev
dabrunda da daeufla imereTs. imxanad levani da dadiani erT
maneTTan damdurebuli iyvnen imis gamo, rom, roca svimon mefem
brZola gaumarTa levans, dadiani mas ar daexmara. wyenis uwin
deli mizezic hqondaT. [levanma] sayvedurebi dauwyo da iseTi
mtroba Camovarda maT Soris, rom aqeT es dairazma saomrad da
iqiT is. brZola gamarTes, gaimarjva dadianma da levan batoni
127
xelSi Caigdo. waiyvana da patimrobaSi gardaicvala [levani],
amave qoronikonSi, 1592301 [wels].
es gaigo svimon mefem, isev Sekriba Tavisi laSqari, gadavida
imereTSi da, qristes aqeT 1593302 [wels], Sevida quTaisSi. bagrats,
imereTis mbrZaneblis ZmiSvils,303 [quTaisis] cixe gamagrebuli
hqonda. miadga [svimoni] da waarTva cixesimagre. isic gamoiyvana,
mZevlebi aiyvana, TviTon daeufla imereTs da wamovida.
imereTis batoni levani uZeod darCa. misi Zmis, konstantines
vaJ rostoms garda,304 sxva aravin hyavda [memkvidre]. rostomma ma
nuCar dadianTan305 daiwyo molaparakeba daxmarebisa da Serige
bis pirobiT. daTanxmda dadiani, movida da daapatrona imereTs.
moadgnen imerlebi quTaisis cixes da amis Semdeg isic aiRes.
gaigo es ambavi svimon mefem, Sekriba laSqari, gadavida [da
savleTSi], aiRo kvaras, kacxisa da skandas cixe. moadga quTaiss
da misi cixec aiRo. rostomma ver gauwia winaaRmdegoba, gaiqca
da manuCar dadianTan wavida. svimon mefem odiSze miitana ieri
Si, Cavida da ofSkviTSi daibanaka didi didebulebiTa da mra
valricxovani mxedrobiT. manuCar dadianma kaci gamougzavna da
SemouTvala: `Seurigdi rostoms da mec Seni yma gavxdebi. amas
imereTi daanebe, dagvimone da qveyana Sen dagrCebao~. Suamavlis
[naTqvami] moismina svimon mefem, gajavrda da SeuTvala: `movdi
var da damxvdio~. es rom gaigo manuCar dadianma, manac Sekriba
Tavisi jari. zogierTi imereli gahyva rostoms [odiSSi], isinic
Tan waiyvana. movida da gamTeniisas Tavs daesxa svimon mefes.
amxedrda svimon mefe da misi laSqari. svimon mefes ori rCeu
li cxeni hyavda, erTs falavani erqva, meores – Surdani. Tu
falavanze Sejdeboda, ese igi icoda, rom gaimarjvebda. omSi
gamocdili iyo, mravali brZola enaxa da gadaetana. Seatyobda,
rom gaimarjvebda, falavanze Sejdeboda. xolo Tu Seatyobda,
rom omSi gamarjveba mas ar ergeboda, maSin Sejdeboda Surdan
ze da gamobrundeboda xolme. misi amgvari Cvevis Sesaxeb ico
da erTma viRac TurqistaniSvilma,306 romelic svimon mefesTan
erTad iyo gazrdili. yvelaferi icoda. gaZnelda omi da Seatyo
mefem, gamarjveba dadians rCeboda, maSin moiTxova, saTadarigo
[cxeni], Surdani momgvareTo. maSin moaxsena TurqistaniSvilma:
128
`mefev, wasvlis dro xom ar aris, Surdani ratom moiTxoveo~. win
gaiwia TurqistaniSvilma da Tqva: `aqedan Subis gatyorcnis ga
reSe ar wavalo~. Seutia, Camoagdo erTi mxedari da gulsrulad
iyo wagebul omSi TurqistaniSvili.
marto wamovida svimon mefe. [uwin], roca [imereTSi momaval
ma] svimon mefem kolbeuris307 mTa gadmoiara, mivida masTan erTi
kolbeureli dedakaci da Seexvewa, Cemi Svili Tan iaxleo. me
fem ase miugo: `dedakaco, me xalxiT mTvrali var [imdeni myavs].
xalxi aRar mWirdebao~. svimon mefe rom damarcxda, marto wamo
vida ise, rom erTi kacic aRar axlda. maSin is dedakaci gakaful
Walas Toxnida. [RvTis] gangebiT ise moxda, rom svimon mefe isev
im dedakacs gadaeyara. icno dedakacma da mixvda, rom damarcxe
buli iyo. moaxsena: `mefeo, veWvob, maSin xalxmravlobiT mTvra
li rom iyavi, axla gamofxizlebulxaro~. mefem es rom moismina,
RmerTs madloba Seswira, swrafad wamovida, gadmoiara [lixis]
mTa da Camovida qarTlSi.
ibrZola TuqristaniSvilma da isic wamovida. Camovida mefe
kavTisxevSi da erTi upovari glexkacis saxls miadga. daRlili
iyo mefe da masTan iTxova dasveneba. erTi qali gamovida, ver
icno, SeuZRva da [saxlis] karTan gaaCera, radgan im qalis qmari
laSqarSi iyo. nadimi gaumzada, moarTva. miirTva mefem. [qalma]
danayreba Seatyo, maSinRa hkiTxa mefisa da misi jaris ambavi:
mefe ra iqnao. svimon mefem ki miugo: `ar vici, ra daemarTao me
fes~. es sityva rom gaigona qalma, metad daRonda, moiwyina da
atirda. mere Tavisi qmris ambavi hkiTxa. mianiSna, aseTi da amnai
ri kaci iyo, is raRa iqnao. imazec uTxra mefem, ar vicio. maSin
qalma uTxra: Tu RmerTma ineba, mefe gadarCa da mSvidobiT aris,
Cemi qmaric misi Wiris sanacvlo iyoso da sxvebi, vinca myavs, isi
nico. metad esiamovna svimon mefes im qalisgan aseTi erTgule
biT naTqvami. mcire xnis Semdeg wyalobiT aavso mefem es qali.
qmaric mouvida da aznauroba misca. qvliviZeebi axlac SeZle
buli xalxia.
roca loreSi mdgomma urumebma mefis damarcxebis ambavi gai
ges, maSin gamovidnen cixidan, daarbies qarTlis are-mare, ta
SirSi dadgnen da zeimobdnen. svimon mefem cotaodeni mxedroba
129
Sekriba, Tavisi laSqari, romelic qarTlSi iyo datovebuli. wa
vida mefe, mieWra urumebs loreSi, gaimarjva da amowyvita. aiRo
cixe da gamarjvebuli wamovida. isev daeufla lores cixes, ga
mobrunda da Sin dabrunda.
garkveuli drois Semdeg zemo qarTls miaSura, gorijvars
miadga. maSin urumebi idgnen goris cixeSi. gorijvris [goraze]
wamojda svimon mefe da daiwyo Rvinis sma. roca yaens svimon mefe
alamuTis cixeSi hyavda datyvevebuli, maSin mieCvia Triaqis
Wamasa da Rvinis [gadametebul] smas. mas Semdeg eweoda Triaqs.
maSinac, gorijvarze rom iyo, Triaqi SeWama da gamxiarulda. go
risken gaixeda da dainaxa, rom axali mwvanili amosuliyo. Tanac
gazafxulis piri iyo. rom gamxiarulda afioni308 mounda, rad
gan afionis mWamelebs, rogorc wesi, saWmeli moSivdebaT xol
me. qarTlelebic Tan axldnen. Tqva mefem: `es rogor gekadre
baT qarTlelebs, mwvanili minda da Tqven goridan mwvanili ver
mogitaniaTo~. wavidnen qarTlelebi, Cavidnen goris bostnebSi
da daglijes mwvanili. cixidan urumebma srola autexes. bevrs
isrodnen, mravali qarTleli amowyvites, warCinebulica da
mdabioc. maSin mokles goCa batoniSvili, svimon mefis papis Zmis
SviliSvili309 da sxva mravali Tavadi amowyvites. maSin aZages
svimon mefe uWkuobis gamo, radgan mwvanilis gulisTvis amdeni
kargi xalxi amowyvites. mas yizilbaSebica da osmalebic delu-
svimons eZaxdnen, rac iTargmneba, rogorc Slegi svimon xelmwi
fe. dainaxa svimon mefem, rac urumebma gaakeTes, gawyra, Sekriba
jari, mcire droSi Semoadga gors, aiRo cixe da yvela osmalo
amowyvita, vinc ki goris cixeSi iyo.310
es rom xonTqarma gaigo, gawyra, gamogzavna sardali jafar
faSa311 da kidev mravalricxovani jari. movidnen, naxiduris min
dorze dadgnen da dabanakdnen. iq Sekriba svimon mefemac Tavi
si jari.312 mivida da dadga saRiraSenis TavSi. cota xnis Semdeg
TviTon wavida marto, aTiode mxedarTan erTad, [mtris] jaris
dasazverad da erTi meebne waiyvana Tan. mivida da naxiduris
Tavze gadmodga, [sadac] patara eklesiaa, iqidan umzerda da
amowmebda osmalebis jars, romelSic iyvnen urumebi,313 rom
Tavs dasxmoda. rom dazvera, meqanares uTxra, aexmianebina eba
130
ni. undoda Seetyo mefes, ramdenad uSiSrad idgnen. qanaris xma
gaiges urumebma, ifiqres, namdvilad svimon mefe movidao, dai
wyes aRWurva da Sesxdnen cxenebze. es rom dainaxa svimon mefem,
Tavisi jarisken gamobrunda. osmalebic misi qanaris xmaze ukan
daedevnen. farcxisSi gzad momavals talaxi314 Sexvda. misi cxeni
svel lamSi Caeflo. sanam cxenze Sejdeboda da moagvarebda Ta
vis saqmes, amasobaSi osmalebic wamoewivnen. icnes mefe da gars
Semoexvivnen. mefes Tavi ise eWira, rogorc mis Rirsebas Seefe
reboda,315 magram marto iyo da verafers gaxda. qristes aqeT
1600316 [wels], Seipyres mefe. svimon mefis vaJi, giorgi, laSqarSi
iyo. Semdeg aiyarnen [osmalebi] da wavidnen. mefec Tan waiyvanes.
swrafad wavidnen, radgan qarTlelebisa da misi vaJis, giorgis,
SiSi hqondaT, amas usikvdilod ar gagvataneno. es rom qarT
lelebma da giorgim gaiges, ukan daedevnen, gamalebiT misdies,
magram veRar daewivnen. urumebi ki Cavidnen loreSi, aiRes lo
res cixe da Sig Tavisi jari Caayenes. wavidnen, waiyvanes svimon
mefe da stambolSi Caiyvanes.
giorgi mefe317
giorgi, misi Ze, patronobda qarTls. kaci gagzavna stambol
Si da mamamisisTvis gamosasyidi SesTavaza. amasac amboben, rom
xonTqari did wyalobasa da didebas sTavazobda svimon mefes,
oRond qarTli da[mi]begre da Cemi yma gaxdio, magram ar dahyva
mefe. svimon mefem qarTls yaenis begara daakisra – TiTo glexis
komls erTi marCili. am vercxlis fuliT yidulobda Svid tyves
da ugzavnida yaens. mas Semdeg aqvT qarTlelebs dakisrebuli
tyveebis [gagzavna], xonTqris [begara] ki ar daido. gamosasyidi
SesTavaza, kaci gamougzavna mis vaJs, giorgis da rac ki maT ga
mosasyids Sehpirda, is fuli sTxova. maSin gaugzavna giorgim
qoneba, rac mamisgan darCa, an Tavisi gaaCnda, rac ki qarTlis
warCinebulebs ebadaT da rac eklesia-monastrebisa iyo – yve
laferi gaugzavna. sanam es saganZuri Cavidoda, svimon mefe ty
veobaSi gardaicvala, saganZuri ki iq darCa.
mefe giorgi lores cixes moadga, aiRo da daepatrona lores.
amis Semdeg, qristes aqeT 1614318 [wels], gardaicvala imereTis
131
mbrZanebeli rostomi.319 [kanonieri] Ze ar darCenia. mxevlis
gan hyavda erTi vaJi, giorgi. mis nacvlad [is] dasves imereTis
patronad.320 manuCar dadianic gardaicvala. erTi Ze hyavda, sa
xelad levani, kax-batonis asulis, nestan-darejanisgan [SeZeni
li]. levani, papamiss, kaxeTis baton aleqsandres, TavisTan hya
vda wamoyvanili da zrdida. manuCar dadiani rom gardaicvala,
odiSidan kaci gamogzavnes, sTxoves misi [dabruneba] da waiyva
nes. Caiyvanes iq, dasves dadianis taxtze da Zlevamosili gaxda.
kaxeTSi ki aleqsandre ijda.
imxanad erevnis asaRebad wamovida yaeni Sah-abasi. saSvelad
da erevnis asaRebad ixmo [qarTlis] mefe giorgi da kaxeTis
mflobeli aleqsandre. orive wavida Tavisi mxedrobiT. [erevnis
cixes] sami mxridan TviTon [Sah-abasi] miadga Tavisi jariT, erTi
mxridan ki eseni daayena. roca yaenma ieriSis mitana brZana, maSin
yvelaze metad qarTvelebma gamoides Tavi, gadavidnen galav
nebze da Zlieri brZola gamarTes. sanam yizilbaSebi Sevidod
nen, qarTvelebma aiRes cixis koSkebi. daanaxes yaens Tavisi Zala
da gambedaoba da aiRes cixe. maSin daeufla [Sahi] erevans.
Semdeg yaenma giorgi mefes uTxra: `xonTqari xom Cemi mte
ric aris da Senic. axla, rakiRa me gavisarje da aq movedi, lore
Cemi iyoso~. giorgi mefem jer Sors daiWira Tavi, magram, raki
Ra aiZula, sxva gza aRar hqonda da dauTmo. maSin daipyro Sah-
abasma lores cixe da Sig Tavisi jari Caayena. gabrunda da wavida
Tavis samefoSi. ase moeqca Sah-abasi mefe giorgis im samsaxuris
samagierod, rac mamamisma da TviTon gauwies [yizilbaSebs]. Sah-
abasi cbieri da mzakvrobis moyvare kaci iyo, xalxis macduri da
matyuara.
roca giorgi mefe da kaxeTis batoni aleqsandre Tavis sam
flobeloSi dabrundnen, maSin aleqsandre batonis vaJebma, da
viTma da giorgim, mefe giorgis naxva da masTan stumroba moi
surves, radgan giorgi mefis biZaSvilebi iyvnen dedis mxridan.
Cavidnen, mefe avlabarSi Seegeba, wamoiyvana da miiRo. Zalzed
gaixares erTad yofniT, ramodenime dRiT moilxines. mere isev
dauZaxa TavisTan sanadimod. daviTi mivida, giorgim ki Rvinis us
meloba moimizeza, Rvino mwyenso da ar wavida. isini wavidnen [sa
132
nadimod]. maSin giorgim, [kaxeTis ufliswulma] saidumlod ixmo
misi Tanmxlebi xalxi, radgan Tavidanve gadawyvetili hqonda es
ukeTuri saqme – belzebelis SuRliT [Sepyrobils] misi ufrosi
Zmis, daviTis, mokvla surda. daviTi mrisxane da amayi kaci iyo,
giorgi ki kargi Sesaxedaobis mqone, ymebisTvis keTili da uxvi
kaci. amis gamo mas ufro emxrobodnen, vidre daviTs. fiqrobda
giorgi, rom RviniT mTvralebi, roca iqnebodnen, daviTi da misi
Tanmxlebi kaxelebi, maSin aRasrulebda Tavis borot ganzrax
vas. yvelaferi gaando masTan myofebs, Semoifica kaxelebi, dro
ixelTa da uTxra ymebs: `gamomyeviT, movklav Cems Zmas da me da
vepatronebio kaxeTs~.
roca Tavisi ymebi Semoifica, iq iyo erTi RvTismoSiSi kaci,
saxelad barZim ColoyaSvili. igi swrafad wamovida da yvelafe
ri daviTs acnoba. saidumlod auwya, rac ki gadawyvita misTvis
giorgim, misma sakuTarma Zmam. es rom Seityo daviTma, maSinve
adga sufridan, gamovida da kaxelebi yvelani Tan gamohyvnen.
Zmis karavSi Sevida, dainaxa, rom giorgi iaraRs isxamda. maSin
hkiTxa: `Zmao, ratom iReb iaraRso~ da veraferi miugo. maSin
Seipyro giorgi, Tavisi Zma da yvela kaxeli, vinc ki masTan iyo
Seficuli. veRarc mefe giorgim usayvedura am saqmis gamo da
viTs, radgan marTali iyo. wamoiyvana Tavisi Zma da TorRvas ci
xeSi Caagdo, xolo masTan SeTqmuli Tormeti yma WoeTis cixidan
gadmoyara da daxoca. sxva SeTqmulebi ki daapatimra. taxtidan
gadaayena mamamisi da TviTon daeufla mis sabrZanebels. eqvsi
Tve ganagebda [qveyanas], mere uwia RvTis risxvam, radgan mamas
usamarTlod moeqca da gardaicvala. isev mamamisi aleqsandre
avida taxtze, gaaTavisufla cixidan misi Ze, giorgi da TavisTan
miiyvana, radgan mis garda sxva Ze aRar hyavda.
daviTs colad hyavda aSoTan muxranbatonis asuli, dedisi
medis321 da, qeTevani, romelmac SemdegSi imartvila. gonieri iyo
es qeTevani. rodesac misi qmari gardaicvala, dainaxa, rom kaxe
Ti giorgis darCa. qeTevans daviTisgan erTi Ze, Teimurazi hya
vda. eSinoda qeTevans, radgan axsovda, rogor Seipyro daviTma
misi Zma giorgi da cixeSi Caagdo. SiSi hqonda misi [meuRlis] Zmis
gamo322. giorgis SiSiT Tavisi bavSvi yaenTan gagzavna, radgan Ta
133
visi mazlis, giorgis SiSi hqonda. amitom gagzavna yaenTan da Tan
gaatana Sermazan ColoyaSvili. Cavidnen Sah-abasTan. Sah-abasma
ise SeiTvisa, rogorc Tavisi Ze.
Sah-abass saqarTvelos dapyroba undoda. mravaljer scada,
bevri xerxi ixmara, rom daepyro saqarTvelo, magram ver SesZ
lo. aseTi ram iRona: kaxeTis baton aleqsandres Tavisi vaJi kon
stantine hyavda gagzavnili [sparseTSi]. Sah-abasma igi aRzarda
da mahmadis rjuli Seaswavla. am konstantines xeliT xalaTi
gamougzavna aleqsandres, mamamiss. Tan gamoatana Sirvanis jari
da ase daariga konstantine: `daviTi gardacvlila, mamaSens Sen
meti aRaravin darCa. wadi, daxoce mamaSeni da Seni Zma da kaxeTs
Sen daeufleo~.
wamovida da jaric Tan wamoiyvana. [kaxeTs] rom mouaxlovda,
kaci gamougzavna mamamiss da ase SemouTvala: `yaenma xalaTi ga
mogigzavna. mec neba momca da gamomiSvao Sens sanaxavad~. macne
rom mivida, ise Zalian gauxarda [aleqsandres], rom gremSi myofi
wamovida da bazarSi Seegeba Tavis vaJs. iq Sexvdnen erTmaneTs.
iq moisxa mxrebze xalaTi aleqsandrem da Zalian gaixara Tavis
ZesTan SexvedriTa da misi naxviT. ramodenime dRe Svebasa da
lxenaSi gaatares. erT dRes [konstantinem] mamaca da Zmac Tavis
karavSi miiwvia da ase uTxra: `yaenisgan dabarebuli saqme maqv
so TqvenTan~. daiTxova xalxi da Sevidnen mis karavSi. [mxolod]
rusTveli [episkoposi] da misi Zma darCa masTan. rogorc ki ase
daimartova, maSin Sepirebuli hyavda yizilbaSi jariskacebi,
Semocvivdnen karavSi da RalatiT daxoces. maSin, qristes aqeT
1615323 [wels], mokla mamamisi, Tavisi Zma, rusTveli [episkoposi]
da yorCibaSi, misi Zma.324
aseTi ukeTuri saqme Caidina. mere borotebas boroteba Sema
ta, kaci gaugzavna Tavis rZal, qeTevans, daviTis qvrivs, Teimu
razis dedas da SeuTvala: `colad SegirTav, Senc damTanxmdi,
radgan aseTia mahmadis rjulis wesi da adaTio~. es rom gaigo
qeTevanma, metad Sewuxda, ixmo TavisTan zogierTi kaxeli [war
Cinebuli], gaacno saqmis viTareba da mxardaWera sTxova. maSin
kaxelebma piroba misces da Sehfices, rom Sen garda sxva batoni
ar gvindao. Seikribnen, wavidnen da brZola gaumarTes. RmerT
134
ma qeTevans misca gamarjveba, daamarcxa konstantine. kaxelebma
mokles konstantine da gaaqcies yizilbaSebis jari.
yizilbaSTa laSqari rom gandevnes, acnobes es ambavi Sah-
abass. es rom gaigo, TavisTan ixmo Sah-abasma Teimurazi, kaxeTis
ufliswuli, romelic qeTevans, dedamiss, hyavda pataraobaSi
gagzavnili. [yaenma] metad aZaga konstantine, augad moixsenia
da uTxra Teimurazs: `konstantinem daxoca Tavisi mama da Zma.
axla ki TviTon isic mokles. axla SenTvis momicia kaxeTi, wadi
Cafrad325 da daeufle kaxeTso~. es imitom gaakeTa Sah-abasma,
rom Zalian eSinoda, qarTlis mefem ar daipyroso kaxeTi. ami
tom gamogzavna Teimurazi Cafrad. maSin wamovida Teimurazi
Cafrad, Camovida kaxeTSi da movida dedamisTan. Zalian gaixares
da gamxiaruldnen kaxelebi. [kaxeTis] batoni gaxda Teimurazi.
maSin cameti wlisa iyo.
mefe luarsabi326
imxanad gardaicvala mefe giorgi. mis nacvlad taxtze avida
luarsabi, misi mcirewlovani vaJi. maSin qarTli Zalze gaRa
ribebuli da upovari iyo. urumebis uwindeli laSqrobebisa da
aoxrebis gamo iyo iavarqmnili. ufro metad ki, roca svimon mefe
daatyveves urumebma, maSin [gaRaribda]. didZali qoneba gamoi
tanes, araferi dazoges qarTlelebma Tavisi batonis gamosaxs
nelad. amitom Zalze gaRaribebuli da gaWirvebuli iyo qarTli.
kaxeTi ki Zalzed SeZlebuli da mdidari iyo. giorgi mefe rom
gardaicvala, ori mSvenieri da sayvareli asuli darCa. erTs
xoreSani erqva, meores – TinaTini. roca gamefda patara luar
sabi, maSin yaenma Sah-abasma misi da sTxova colad. misca Tavisi
da TinaTini da colad hyavda Sah-abass.
imJamad kargad patronobda Teimuraz batoni kaxeTs. roca
TxuTmeti wlisa gaxda, gurielis asuli iTxova colad. patio
sani da didebuli qorwili gadaixada. garkveuli drois Semdeg
ori vaJi SeeZina. erTs erqva aleqsandre, meores – levani. Semdeg
gardaicvala Teimuraz batonis coli, gurielis qali. damwuxr
da da didad iglova batonma Teimurazma da mTelma kaxeTma. did
mwuxarebaSi iyvnen. Seityo Sah-abasma kaxeTis batonis glovisa
135
da mwuxarebis Sesaxeb, gamougzavna kaci da SemouTvala: `gavige
Seni aseTi mwuxarebisa da gasaWiris Sesaxeb. modi CemTan, mnaxe
da moilxine. bevr saCuqarsa da wyalobas mogcemo~.
wavida Teimurazi da Cavida yaenTan. Zalian kargad daxvda
yaeni, bevri [saCuqari] misca da mwuxarebidan gamoiyvana. metad
ilxendnen da nadimobdnen. garkveuli drois Semdeg yaenma said
umlod ixmo batoni Teimurazi da uTxra: `mefe luarsabs misi da,
xoreSani, sTxove da colad SeirTe. Cemi qvisli iqnebi da luarsa
bis moyvare. aRar iqneba Sensa da mas Soris Suri da mtrobao~. Tei
muraz mefem uari uTxra, radgan naTesavebi iyvnen – [is qali] misi
papidaSvili iyo. amitom gadaWriT uTxra uari. ar Seismina misi
Sah-abasma, gauwyra da rakiRa daJinebiT mosTxova, dahyva Teimu
razi, daemorCila da xoreSanis SerTvaze dasTanxmda. gamogzavna
Sin da Camovida Teimurazi kaxeTSi. yaenma ki luarsabs moswera,
daumoyvrdio Teimurazs. sTxova qali Teimurazma. verc luarsa
bi gadavida yaenis sityvas da gaatana Tavisi da, xoreSani. waiyvana
qali Teimurazma da gadaixada didebuli qorwili.327
imxanad xonTqari sulTan muradi328 baRdadTan iyo misuli yiri
mis jaris TanxlebiT. roca xonTqarma sulTan muradma baRdadis
saqmeebi moagvara, mere yirimis jars [wamosvlis] neba misca. maSin
erTma vinmem TaTarxanebs rCeva misca, radgan mivdivarT, qarTlis
gza Zalian kargia, CvenTvisac marjvea, iq gaviaroT, nadavlic bevri
viSovoT da uvneblad vimgzavroTo. daaxloebiT samoci aTasi kaci
wamovida qarTlze. maSin luarsab mefe cxinvalSi imyofeboda.
imxanad gandidebuli iyo qarTlis mouravi giorgi saakaZe,
romelic iyo Tbilisis mouravi. imdenad gamdidrebuli iyo, rom
mefis Semdeg meore kaci iyo. mas Seagones qveynis arevis moyvare
da meSfoTe xalxma: `mefe mokvlas gipirebs, radgan ejavreba Seni
simdidre da gancxromao~. mouravma es rom gaigo, daiwyo TaTbi
ri da laparaki. maSin gaugzavna mefem kaci da SeuTvala: `risi
gakeTeba ginda, rom ar Cerdebi, yoveldRe uCumrad TaTbirobo~.
mouravma ki mroveli [episkoposi] dimitri avaliSvili329 gaug
zavna da SeuTvala: `mokvlasa da Ralats mipireb. ras memarTle
bi, ra damiSavebia, rom miwyrebi da Cemi sikvdili gindao~. mefem
ficiT uaryo da daajera: `ar mindao Seni sikvdili~.
136
swored maSin mouvidaT ambavi TrialeTSi TaTarxanis Semosvlis
Sesaxeb. ar daijeres, iarali gagzavnes: wadi, simarTle gaige, gze
bi Sekari da droulad gagvagebine viTareba, marTla xom ar Semo
vidneno. maSin mefe mcire amaliT iyo. warCinebul qarTlelTagan
aravin axlda, radgan [yvela] TavisTvis iyo. wamovida mefe da cxi
reTSi gaCerda. wavida iarali, Caxerga gzebi da erT gamosasvlel
adgilze TviTon Cadga. SeumCnevlad wamovidnen TaTrebi Tavze,
mZinareebi amowyvites da daxoces, erTi maTganic ver gadaurCaT.
wamovidnen TaTrebi, movidnen, gadawves manglisi da kvelTa.
kvelTaSi Seipyres erTi mRvdeli, saxelad Tevdore, patio
sani, RvTismoSiSi da Tavisi mefis erTguli kaci. [sofel] go
stibes TavSi rom movidnen, Tevdore mRvdels laxtiT dauwyes
cema, eubnebodnen: `gagviZexi mefiskeno~. mefis mokvla undo
daT. mRvdelma gulSi ase ifiqra: `Cemi ori dRis sicocxlisTvis
amas ratom vakeTeb. axla, rom waviyvano, mefe movakvlevino da
qarTlic aaoxron, me raRa meSveleba da Cem sulso~. gamouZRva
win mRvdeli da qvenadrisis gziT Camoiyvana. erTawminda da cxi
reTi sakmaod Sors moitoves. maSinRa gaiges yirimelebma, rom
mefisgan Zalian Sors iyvnen, Tavi mohkveTes Tevdore mRvdels
da wmida mowameTa dasSi Seiracxa.
erTawmida da axalqalaqi moicves [TaTrebma]. gadmoxeda cxi
reTidan mefem da misma mxedrobam, radgan cxinvalidan wamo
suliyo mefe da cxireTSi imyofeboda. dainaxes mravalricxovani
jari. maSin [mefes] Tan axlda giorgi mouravi da zaza ciciSvili.
moaxsena mouravma mefes, rom `nu aCqardebi da vnaxoT RmerTi ro
gor moagvarebs saqmeso~. mouravi gabeduli kaci da kargi sarda
li iyo, Wkviani da gonieri. wamovida mouravi, garSemo adgilebSi
mebrZolebi vinc iyvnen [Sekriba], movida da SemouerTda mefes.
sxvebic [Sekriba], sabaraTianoSi da vinc ki iyo misi momxre qarT
leli. Seagrova Tavisi jari, ramdenic hyavda, zazac Tan axlda da
wamovida mouravi yirimis jaris winaaRmdeg. Cavida niabis bolos,
sxertis WalaSi. iq daxvdnen yirimelebi. Seutia mouravma da mra
vali jariskaci daxoca. bevri marcxi da zarali miayena. zaza ci
ciSvilma erTi didebuli faSa mokla. CamoqveiTda da Tavsa sWri
da. amasobaSi bevri yirimeli wamoadga Tavs. es rom dainaxa, zazam
137
moWril Tavs wverSi Caavlo kbilebi, moaxta cxensa da wamovida.
im dRisiT kidev mravaljer moixveWes saxeli. dabrundnen da mo
arTves mefes mravali [moWrili] Tavi da nadavli.
amis Semdeg aiyarnen TaTarxanebi da sacicianosaken gaemarT
nen. mefem werilebi gaugzavna erisTavebs, muxranbatonsa da Sida
qarTlis mTel mosaxleobas, rom SeegrovebinaT Tavisi jari da
suramis bolos daxvedrodnen. yirimelebi ki wavidnen da Cavid
nen doesSi. [isini] rom midiodnen, maSin goridan erTi goreli
tertera modioda Tavis gzaze wynarad. aremares aTvalierebda
tertera. dainaxa doesi da misi velebi jariT iyo savse. mixvda
tertera, rom qarTvelebi ar iyvnen. Seatyo, rom viRac urju
loebi iyvnen da qveynis maoxreblebi. swrafad gabrunda ukan
tertera, gaiqca gorisken, gadavida mtkvris xidze, mTlianad
ayara xidis ficrebi da wyalSi gadayara, aSala xidi. yirimelebi
ukan gamoedevnen, magram xidi ayrili daxvdaT. Zalian gauZnel
daT da veRar gadavidnen xidze. Sewuxebulebi gabrundnen ukan
da daadgnen sacicianos gzas. Sevidnen sacicianoSi, cecxls
misces da gadawves. wavidnen da brbonaSi daibanakes. iq saxle
bi daSales, mtkvarze xidi gades da zed gadavidnen. wavidnen da
gaCerdnen taSiskaris bolos, naxvetarSi.
wamovidnen luarsab mefe da mouravi da axaldabaSi Camovid
nen. mtkvari maSin adidebuli iyo, radgan ivnisis Tve iyo, foni
ar uCanda. is Rame mxurvale locvasa da vedrebaSi gaatares da
RmerTs miandes saqme. gadawyvites, mtkvarSi fonis monaxva da Sig
gavla. gaTenda da Sevidnen wyalSi. savse iyo maSin mtkvari da ka
lapotSi ver eteoda. RvTis safarveli icavda maT, ise uvneblad
gadalaxes, araferi daSavebia arc xalxs da arc tvirTs. ise ga
vidnen [wyalSi], rogorc israelis Svilebi mewamul zRvaSi. mal
viT Camohyvnen mtkvris napirebs ise, rom yirimelebma veraferi
gaiges. Camohyvnen, Camovidnen da SeuerTdnen suramis bolos
mdgari qarTlelebi. maSin urCia mouravma: `Txrilis napirebze
garSemo meTofeebi SemovaxvioT, cxenosnebi ki mindvridan mivi
deTo~. daujeres mouravs da ise Seuties, rogorc gadawyvita.
orive mxridan didi omi gamarTes. didi TavgamodebiTa da ga
bedulebiT Seibnen. albaT, Zveli drois gmirebic Znelad Tu Ses
138
Zlebdnen iseT brZolas, mefe, mouravi da qarTlelebi rogorc
ibrZodnen maSin. RmerTma luarsab mefes misca gamarjveba, ro
gorc uwin abraamsa da gedeons. aRsrulda uflis brZaneba, mose
winaswarmetyvelma rom uTxra levitelebs: `xuTma Tqvenganma
daamarcxos asi da asma Tqvenganma aTi aTasi (levit. 26, 8) da mo
ciqul pavles naTqvami: `Zmano, RvTismoyvarTa yovelive ganu
marjvos keTilad~(rom. 8, 28). aseve amaTac RvTis imedad didi
gamarjveba miiRes, ise gaimarjves urjuloebze, rom mTlianad
gaavles musri da mimoitaces maTi banaki.330 rac ki qarTlSi tyvee
bi da nadavli eSovaT, isic wamoiRes da maTi kuTvnilic mravali
waarTves. ramdeni yirimelic Seipyres, yvela maxviliT amoxoces.
Zlivs gadaurCnen cotani. gaqceviT uSveles Tavs. SeSinebulebi
da nagvemni mosakidelisken gaemarTnen. Tavi Seafares mosaki
delis tyesa da gamagrebul adgilebs, gzis gasagrZeleblad
Rone ar SeswevdaT. sofel mosakidelSi mcxovrebi dedakacebi
poulobdnen tyeSi damalul yirimelebs, iWerdnen, arTmevdnen
Tavsaburavs da Tuki ram ebadaT, Seibralebdnen da gauSvebdnen
xolme. aseTi gamarjveba mianiWa RmerTma qarTvelebs.
dabrundnen gamarjvebulebi da nadavliT aRvsilni, hqondaT
zeimi da sixaruli. maSin gadawyvites, vinc ki yirimelebi daexo
caT, daaWres Tavebi, yaens gaugzavnes da miuloces gamarjveba.
garaspi favleniSvils gaatanes. Cavida da miarTva yaens [mokve
Tili] Tavebi. Zalian esiamovna [Sahs] da mefis madlieri darCa.
mravali wyaloba gamougzavna da imanac mouloca gamarjveba.
amis gamo kidev ufro gamdidrda mouravi. aseTi ram iRo
na: rakiRa luarsab mefes coli ar hyavda, Tanac ymawvili kaci
iyo, gadawyvita mouravma, miiwvia mefe, kargad da Tavmomwoned
gaumaspinZlda. Rvinis smaSi metad gamxiarulda luarsab mefe.
mouravs erTi da hyavda, metad nazi da lamazi. Rvinis mwded
dauyena mefes. Zalian moewona da gulSi Cauvarda. mouravs wi
naswar hqonda gadawyvetili Tavis gulSi, radgan uwin mouravma
mefes Ralati daswama, fiqrobda ar damindobso da ase gadawyvi
ta: moewoneba mefes Cemi da da Seiyvarebso. moindomebs Cems das
da colad gavatan. Tu colad ar isurvebs, maSin Cemi momxreebi
vinc arian, yvelani ufro metad me damiWeren mxars, mefes or
139
gulobas dauwyeben da ase wavaxdeno. xolo Tu colad SeirTavs,
Cemi mtrebi dauwyeben orgulobas, mefe Cem gareSe uZluri iqne
ba, xelSi rom Camivardeba, rac mendomeba, gavakeTebo. gadawyvi
ta es Canafiqri. moilxines da metad galaRdnen. moewona mefes
es qali. meore dRes kaci gamougzavna mefem da colad sTxova
mouravs misi da. maSin mouravma moxerxebulad moigo: `mefeo, me
Seni erTi ubralo yma var, miuxedavad imisa, rom drom xeli Se
miwyo da Tqveni mravali wyalobiT gamdidrebuli var da metad
didi saxeli maqvs, Cemi mtrebi Cems das dedoflad ar aRiareben.
arc aravin girCevs Cems [damoyvrebas], damiwyeben dabezRebas da
agamxedrebeno Cem winaaRmdeg~. misi Suakaci ukan gagzavna, Sem
deg acnoba mouravma deda dedofals, isev moxerxebulad Seex
vewa: `Tqveni Svili mefe luarsabi Cems das colad mTxovso, Cemi
nebiT ar vaZlev da damexmareT, rom Tavi davaRwio am saqmeso~.
Seityo es mefem, ar daujera da colad SeirTo mouravis da.
deda dedofali lipartianis qali iyo, mariami erqva. qorwilis
Sesaxeb rom gaigo, metad daRonda, magram veRaraferi gaawyo.
moiyvana ulamazesi qali da ramdenime Tve hyavda.
maSin qarTlis Tavadebi da didebulebi da isini, visac ar uy
vardaT mouravi, ganawyendnen da daiwyes mouravis bezRoba. eub
nebodnen mefes mouravis mtrebi: `mouravi metad kargi kacia,
magram Cven Zalzed Camogvivardeba, ugvaro ariso. Cveni col-
Svili da Cveni Tavi imaT ymebad rato gavuxadoTo~. yvelaze me
tad sufrajma331 Sadiman baraTaSvilma daiwyo mouravze augis
laparaki, ar Cerdeboda. marTalia, ar undoda mefes mouravis
gawirva, magram Zalian aiZulebdnen sityviT. gamudmebiT Seago
nebdnen mefes, daerRvia kanonieri wmida qorwineba, saSinlad
daegmo wmida saxareba da rwmeniT ar Seewynarebina [sityvebi]:
`vinc RmerTma SeauRla, adamianebi nu ganaSorebeno~(maTe 19, 6).
metad marTali iyo mefe, [ar] undoda RvTisagan mocemuli meuR
lis gaSveba, magram Zalian aiZules sityviT, dahyva mefe maT rCe
vas da brZana ganqorwineba.
amaze rom daiyolies mefe, mere gabedes mouravis mTlianad
amowyveta da bolos moReba. atyobdnen mefes, rom siymawvilis
gamo, rasac movaxsenebT, ver gvewinaaRmdegebao. borotebas
140
boroteba Sehmates da moaxsenes: `raki ganeSorebi da miatoveb
mouravis das, viciT, rom amas mouravi ar Seegueba, metad saxe
lovani kacia, orgulobas dagiwyebs da [amas] bevri cudi mohy
vebao~. urCies eRalata da moekla mouravi. maSin luarsab mefe
wavkiss zemoT imyofeboda. ixmes mouravi da miiwvies, yaraiis
velze vnadirobT, modiT vinadimoTo. swrafad movida mouravi,
ar icoda, ra hqondaT misTvis gadawyvetili. mefes gadawyveti
li hqonda meore dRes RalatiT moekla mouravi. gadawyvites
es saqme, magram RmerTma gamoaaSkarava maTi ganzraxva, riTac
ixsna mefe luarsabi udanaSaulo kacis sisxlisa da mkvlelo
bisagan. movida mouravTan fareSTuxucesi332 baaka xerxeuliZe
da gasca mefe. mefem rom gaigo fareSTuxucesis [saqcieli], rac
arasdros gaukeTebia gonier kacs, rom Tavisi mefis saidumlo
gaeces, Seipyro fareSTuxucesi da cxviri da tuCebi daaWrevi
na. rac amis qvemoT aris dawerili, samefo ojaxis aRmofxvra da
qarTlis aoxreba, yovelive baakas sityvis gamo moxda.
gaigo mouravma es saqme. SiSveli gaiqca, Sekazmuli cxeniT.
gaiara geliyaris gza da Cavida nosteSi. aiyara colSvilianad
da gavida didgoris mTaze. misi ymebic Tan gahyvnen. mefem jari
Seusia, movidnen nosteSi, daikaves iqauroba da yovel mxares
Sekres gzebi. amxedrda mouravi, mTa-mTa wamovida colSvilia
nad. ugzod gadmolaxa mTebi, mdevrebma saerTod ver gaiges,
ise Camovida mcxeTaSi. sabaJos gzac Sekruli daxvdaT da xidic
gadaketili. maSin, mcvelebis uCumrad, RamiT aragvis zemoT ga
dalaxa adidebuli mtkvari. cxendacxen curviT gaiyvana col-
Svili uvneblad ise, rom wyalma araferi dauSavaT. fons gavida,
mxurvaled Tayvani sca RvTis mier aRmarTul sveticxovels da
wavida nugzar aragvis erisTavTan.
nugzar aragvis erisTavis mama-papam xevis patroni TeqTur
maniZe amowyvita da xevs daeufla. mas Semdeg misca mefem zogs
xada, zogs mTiuleTi, zogs kidev duSeTi da ananuri. da gadaiqc
nen xevis erisTavebad. nugzar erisTavis asuli hyavda mouravs.
nugzarma rom Seityo mouravis ambavi da masTan misi wamosvlis
Sesaxeb, muxranis sofel misaqcielSi Seegeba, wauZRva da miiyva
na Tavis saxlSi, duSeTSi. mouravi gamocdili da moxerxebuli
141
kaci iyo. bevri Seagona, auxsna Seqmnili viTareba da urCia nug
zars Tan gamomyevio. nugzar erisTavmac daujera da gadawyvi
tes yaenTan wasvla. iq [duSeTSi] mefisTvis winaaRmdegobis gawe
va ar SeeZloT da nugzaric Tan gahyva. wamovidnen iqidan da li
loSi Camovidnen. iqidan gadavidnen yuryutaze, mtkvarSi fons
gavidnen da Cavidnen aRjayalaSi. aRjayalaSi myofma TaTrebma
gaiges maTi misvlis Sesaxeb, gaixares da didi pativi sces.
ramodenime xniT iq gaCerdnen, mouravma col-Svili iq datova
da TviTon wavida yaen Sah-abasTan. Sah-abasi Sexvda, Zalian gai
xara, mravali niWi da saboZvari misca. maSin Sah-abasi yandaha
ris asaRebad gaemarTa. iq gaiyola [mouravi]. brZolaSi da cixis
aRebaSi metad gamoiCines Tavi [qarTvelebma]. dabrunda iqidan
Sah-abasi da baRdads gaemarTa. iqac Tan waiyvana [mouravi]. iqac
kargad, mxned, mamacurad da gabedulad ibrZoles. iqauri saq
meebi rom moagvara Sah-abasma, wamovida da dabrunda ispahanSi.
maSin Sehpirda mouravi, qarTlsa da kaxeTs dagapyrobinebo. Sah-
abassac es undoda da misca wamosvlis neba.
garkveuli drois Semdeg, [qarTlis] mefisa da kaxeTis bato
nis uCumrad da moulodnelad [yaeni] Camovida ganjaSi. ganjaSi
rom Camovida, kaci gamougzavna Teimuraz kax-batons da SemouT
vala: `Seni Svili gamomigzavneo~. gaigo es ambavi Teimurazma.
icoda, rom Sah-abasi veragi, daundobeli da moxerxebuli iyo.
imasac fiqrobda Teimurazi, masTan gazrdili var, magram mec ar
damindobso. ar undoda Svilis gagzavna. icoda, rom arc mas da
indobda da arc mis Svils. magram kaxelebma daiJines, ar moeSv
nen, metad Zala daatanes da maSinRa gaugzavna gurielis qalis
gan SeZenili vaJi, aleqsandre. dedamisi qeTevanic Tan gaayola,
[radgan] fiqrobda, ufro met pativs damdebs da arafers dauSa
vebso Cems Svils. Tan Seexvewa, ar gaswyromoda.
Cavida qeTevan dedofali, didi pativi sca [Sahma]. misi Svi
liSvili aleqsandre rom dainaxa, uTxra yaenma: `ZiZa xom ar var,
aseTi patara ymawvili rom gamogzavna, ufrosi Svili ratom ar
gamomigzavnao. Tu Cemi Serigeba unda, ufrosi Svili gamomig
zavnoso~. kaci gaugzavna da ufrosi Svili mosTxova. ar undo
da kaxeTis baton Teimurazs ufrosi Svilis gagzavna, qeTevan
142
dedofalmac SemouTvala, nu gamougzavnio. ar undoda Teimu
razs gagzavna, magram kaxelebi ar moeSvnen, Seagonebdnen: `rac
Sen iq iyavi, ra dagiSavda, risTvis unda aaoxrebino qveyanao?~
rakiRa ar daexsnen kaxelebi, mere ufrosi Svili levanic gaug
zavna. isic rom Cavida, mere isev gamougzavna kaci Sah-abasma
Teimurazs: `radgan aseTi erTguli kaci xar, Senc modi, mnaxe da
mraval wyalobas mogcemo~. moutanes es ambavi. maSin Teimuraz
batonmac daajera guli da kaxelebic mixvdnen, rom [yaens] maTi
amowyveta undoda.
maSin SeuTanxmdnen qarTlis mefe luarsabs: `radgan moyvre
bic varT da qveynisTvisac ase jobs, modi gaverTiandeT am saqme
Si. Senc ici, yaeni Sah-abasi saqarTvelosTvis avguli aris, mou
ravic xom Seni mteria, mas mohyavs yaeni da qveynis daRupva un
daT, gaverTiandeTo~. maSin SekavSirdnen da erTmaneTs mtkice
fici misces. Teimurazma Sekriba kaxelebi da gamagrda. gaigo es
Sah-abasma. TviTon wamovida da Semovida kaxeTSi. Sekriba Teimu
razma Tavisi mxedroba. Sah-abas yaenmac win dauxvedra JaleTSi
Tavisi laSqari. Sah-abasi TviTon wamovida Teimuraz batonis
winaaRmdeg. ver SeZlo Teimurazma SebrZoleba da ukan gamob
runda. Tavs daesxa JaleTSi mdgom yizilbaSebs, romlebsac gza
hhondaT Sekruli, mxned Seeba. RmerTma Zleva misca da gaimar
jva batonma Teimurazma. yvelani maxviliT amowyvita da musri
gaavlo. wamovida, Camovida muxranSi da Sexvda luarsab mefes.
Tavidan Turme aseTi rCeva misca mouravma yaen Sah-abass:
`zamTarSi Sedio qarTlSi. xizani mTebSi ver Seva da, rasac ginda,
izamo. xolo Tu mTebs Seafareben Tavs, Tovli da sicive amowy
vetavTo~. daujera Sah-abasma mouravis naTqvams, xuT ianvars Se
moiWra, qristes aqeT 1624333 [wels]. aiRo TorRvas cixe da kaxeTis
mTeli saganZuri xelSi Caigdo Sah-abasma. Tavisi xeliT dale
wa alaverdis wmida giorgis [xati], Semusra patiosani xatebi da
jvrebi, Zvirfasi Tval-margaliti SemosZarcva da Tavis meZavebs,
colsa da xarWebs misca, maT samkaulad gaxada. Seuracxyo kaxe
Tis wmida eklesiebi da wamovida qalaq [Tbilisis] winaaRmdeg.
maSin gadawyvites qarTlelebma omi, magram veRarafers gaxd
nen da verc winaaRmdegoba gauwies mravalricxovan jars. luar
143
sab mefe da kaxeTis batoni Teimurazi imereTSi gadavidnen. Semo
egeba imereTis mflobeli giorgi,334 metad daiaxlova, daabinava
da Seifara. Sah-abasi ki gorSi Camovida da iq gaCerda. kaci gaug
zavna Sah-abasma imereTis mbrZanebels da SeuTvala: `eg orive
mefe gadmomeci da agavseb mravali ZRveniTa da saboZvariTo~.
es rom gaigo imereTis mbrZanebelma, elCebad gamougzavna afxa
zeTis kaTolikosi malaqia335 da levan abaSiZe. bevri saCuqrebic
gamougzavna da ase SemouTvala: `Cemgan ar moxdeba amaTi gacema.
[Tqvenma] xelmwifebam ki imdeni mowyaleba gamoiCinos da pativi
gvces, rom eseni isev Seirigos, TviTon ki wabrZandes da daane
bos amaT Tavisi mamuli da sabatonoo~.
Camovidnen malaqia kaTolikosi da levan abaSiZe. Tan axldaT
yaenis gagzavnili kaci. movidnen, yaeni metad kargad SexvdaT da
didi pativi scaT. gaigo, rom imereTis mbrZanebeli giorgi ar
gadascemda [luarsab] mefesa da Teimurazs. sxva rom veRarafe
ri gaawyo Sah-abasma, maSin xerxi ixmara: daibara malaqia kaTo
likosi, levan abaSiZe da SeuTvala imereTis mbrZanebel gior
gis: `radgan Suamdgomlob, [icode], rom me mefe luarsabis sa
winaaRmdego araferi maqvs, arc arafers vemdurebi da arc magis
dasaRupavad var Camosulio. batoni Teimurazi aris Cemi mteri,
magas arc Sevirigeb da arc minda. mefe luarsabs kidec Seviri
geb, Tu mova da Semirigdeba da wyalobiTac moveqcevio~. maT
es sityva daabara da gauSva. [mere] moixmo luarsabis gamzrde
li Sadiman sufraji. tirili daiwyo Sah-abas yaenma da Tqva: `me
mefe luarsabs rogor davRupavo. svimon mefis SviliSvilsa da
giorgi mefis Zes me cudsa da Seuferebels rogor vakadreb, ma
gram Teimurazma Seacdina da moatyuao. icode, Tu luarsab mefe
mova da Semirigdeba, didi wyalobiT moveqcevi da gavamdidre
bo. saSineli fici dado, saficari misca da bevri itira. dainaxa
Sadimanma Sah-abasis amdeni tirili da fici, guli daajera, rom
luarsab mefes yaeni didi sikeTiT moepyroba da kidec Seiri
gebso. amaSi metad darwmunda, magram am yvelafers sacdur xri
kad iyenebda Sah-abasi. maSin gaugzavna yaenma [luarsabs] Sadiman
sufraji da Tan gaayola erTi erTguli da sando xoja. miswera
werili Tavisi ficiT da gaugzavna Zvirfasad moWedili xmali.
144
maSin Sah-abass colad hyavda luarsab mefis da. imasac miawerina
werili da moixmo luarsab mefe, radgan mefis dac moatyua. mra
vali saboZvari misca malaqia kaTolikossa da levan abaSiZes, ye
lamde aavso.
Cavidnen mefe luarsabTan da imereTis mbrZanebel giorgi
sTan, moaxsenes saqmis viTareba da yaenis danabarebi, yvelafe
ri gadasces. Sadimanmac aCvena [Sahis] fici, xojam xmali miarTva
da gadasces misi dis gagzavnili werili. maSin ki daajera guli
luarsab mefem da gaemzada wamosasvlelad. imereTis mbrZane
belma giorgim Seatyobina levan dadiansa336 da mamia guriels337
(mamia gurieli iyo vaxtang gurielis338 Ze). movidnen isini da
erTad Seikribnen. urCevda batoni Teimurazi da mTeli imereTi
– yizilbaSebma bevri tyuilebi ician, daundobeli xalxia, Senc
ar dagzogaven, nu waxvalo. man ar Seismina da wamovida339.
gzaze garkveul manZilze gamoaciles, gamoemSvidobnen erT
maneTs da gabrundnen ukan. isini iqiT wavidnen, mefe luarsabi ki
wamovida gorSi yaen Sah-abasTan. igi win ki ar miegeba, aramed sa
nadirod amxedrda cxenze da ise Semoxvda gzaze. pativi sca lu
arsabs, TavisTan miiyvana, metad gaixara yaenma Sah-abasma da didi
pativi sca. garkveuli xniT inadimes. Semdeg gulSi ifiqra yaenma
Sah-abasma, eSinoda, qarTlelebma azri ar Seacvlevinon da ambo
xeba ar ganaaxloso. garkveuli drois Semdeg Sah-abasma Tbilis
Si wasvla moisurva, uTxra luarsab mefes: `wavideT TbilisSi,
iqac movilxinoT da vinadimoTo. Sen iq dagtoveb da me wavalo~.
TbilisSi rom Cavidnen, iq uTxra: `wavideT yaraiis velze, vinad
iroT, Tan vinadimoT da movilxinoT. Sen ukan dagabruneb da me
wavalo~. yaraiaSi rom Cavidnen, didi sanadiro maxe340 Semoavles
[iqaurobas]. haremebic Tan axldnen. haremebisTvis karavi [ga
Sales], SuaSi TeTri [qsovili] Semoavles. TviTon Sah-abasi da
luarsabi Sevidnen karavSi da sanadirod moemzadnen. luarsab
mefe kargi Sesaxedaobis kaci iyo. sxva aravin gamosula iseTi
kargi, yovelgvari RvTisnierebiTa da vaJkacuri zneobiT sru
lyofili da unaklo. inadires yaraiaSi. luarsab mefem Tavis
karTan cxrameti [nadiri] mokla. es rom Sah-abasma naxa, ufro
metad aRegzna SuRli mis gulSi da gadaemtera. marTalia pirSi
145
didad aqebda da efereboda, gulSi ki Zalzed emtereboda da
borots ganumzadebda.
maSin mefis damac saidumlod moswera werili da daariga:
`amas ase nu daenaxvebiT, sikargesa da mSvenierebas nu aCvenebT,
vici amisi zne, Suriani da mzakvari kacia, guls mouklavs Seni
sikarge. pirdapir verafers getyvis, magram mainc moeride da
frTxilad iyavio~. mefe luarsabma ki uTxra: `axla raRa vqna,
rac ar unda uvargisad movaCveno Tavi da vifrTxilo, vici, aRar
gamaTavisuflebs. da rakiRa aRar gamiSvebs, isev kargad davenax
ebi, ase sjobiao~. [yaens] farulad Zalian Surda misi. maSin uTxra
Sah-abasma: `radgan aseTi kargi monadire xar da sworupovari
mSvildosani, yarabaRi Zalzed kargi sanadiro da sanadimo ad
gilia, wavideT da iqac vinadimoT, vinadiroT da movilxinoTo~.
da iqac waiyvana. garkveuli drois Semdeg ki uTxra: `gilani, ma
zandarani da misi Semogareni adgilebic kargi sanadiroa, iqac
wavideT da gaverToTo~.
aSrafSi rom Caiyvana, maSin rjulis daTmoba mosTxova. man
yurad ar iRo da ar uaryo Tavisi rjuli. maSin ganrisxda Sah-aba
si da borot xvedrs ganumzadebda mefe luarsabs: bevr wyalobas
aRuTqvamda, liqniTa da mzakvruli sityvebiT, egona acduneb
da da gadaiyvanda Tavis rjulze. Tavisi veragobiT cdilobda
daerwmunebina, magram ver ajoba. fuWi gamodga misi sicrue, ver
aixdina gulis wadili. ufro aRivso SuriT, rogorc daviTi am
bobs: `umzirn codvili marTalsa da iRrWinis mis zeda kbilni
misni, xolo ufalman ecinis mas, rameTu winaAswar xedavs mas~
(fsal. 36, 12-13) da amis momdevno. maSin moismina im mtarvalisgan
mefe luarsabma mrisxane sityvebi, magram arafrad Caagdo mtar
valis risxva. iyo, rogorc andamati, rogorc SeuZvreli klde da
uSiSari, rogorc lomi Tavis samyofelSi. warmavali qveyniere
bis sazrunavs arc ixsenebda, zecad aRafrenda Tavis gulsa da
gonebas. rogorc cis laJvardSi mfreni orbi, ise eSureboda
ganaxlebas (Sdr. fsal. 102, 5), rom Seemosa sulieri Sesamoseli,
ganegdo es xrwnadi Tmis safarveli da Seemosa is uxrwneli,
romelic wmida mxne martvilebs aqvT Semosili. warmoTqvamda
mociqulis sityvebs: `maqvs gulisTqma, gavide da qristesTan
146
viyo~ (Sdr. filip. 1, 23) fiqrobda wmida mowameTa mxneobasa da
Rvawlze, maT gvirgvinsa da sazRaurze. saRmrTo moSurneoba
hqonda da ufro metad hbaZavda mefeTa Soris warCinebul mart
vil mefe arCilsa341 da vaxtang [gorgasals]. ambobda mociqulis
sityvas: `Tuki movkvde[biT] qristesTvis, mwams, rom masTan vico
cxlebT~ (Sdr. 2 tim. 2, 11) da radgan im saxierma Tavisi sikvdil
iT gvixsna jojoxeTis qvesknelisagan, Cvenc movaleni varT, rom
sisxli davsTxioT misTYvis da misi gulisTvis ar davzogoT Tavi.
oRond Rirsmyos im saxierma, rom araTu erTgzis da orgzis gar
davicvalo misTvis, aramed mravalgzis, romelmac mibrZana sau
flo xmiT: `nu geSinia [imaTi], vinc xorcs mogikvdineben, xolo
sulis mokvla ar SeuZliaT~ (Sdr. maTe 10, 28) da aseve: `vinc me
maRiarebs adamianebis winaSe, mec vaRiareb mas Cemi zecieri mamis
winaSe~ (Sdr. maTe 10, 32). radgan igi aRmiTqvams im dauWknobel
gvirgvinsa da sazRaurs, `romelic Tuals ar uxilavs da yurs ar
mousmenia, kacs gulSi ar hqonia~ (Sdr. 1 kor. 2, 9). esec vici, rom
sikvdilis vali maqvs da SeubRalavad unda amovuSva suli da
ganvaSoro xorcs. meguleba am Tixovani comis gardacvaleba da
darRveva am Cemi kidurebisa da aRnagobisa342. namdvilad sasike
To iqneba CemTvis, Tuki swrafad gadavlaxav am saZlevel aspar
ezs, movakvdineb miwieri [sxeulis] asoebs da ukvdavs Sevimosav.
raki ueWvelad ase iqneba, raRatom davyovnde da ar viCqaro ukv
davi da mSvenieri siZis qorwilSi Sesvla? ukve mzad aris, rom
Tavisi xeliT momces uxrwnelebis gvirgvini. aha, Jami Sewynare
bisa da dRe RvTis saTno.
Tavidanve icoda, uwyalo da ulmobeli rom iyo mtarvali Sah-
abasi. mxurvale guliTa da cremlebis nakaduliT evedreboda
[RmerTs] da sul ufro met dReebs ganlevda marxvaSi. isev aiZula
Sah-abasma sarwmunoebis mitoveba da ar dahyva. maSin brZana Caeg
doT igi im cixeSi, romelsac gulabyalas cixes eZaxian. iq hqonda
Cafiqrebuli misi gaTaveba. mefe luarsabma auwya masTan myof
qarTvelebs, romlebic Tan axldnen da amgvari brZanebiT dauto
va mTeli Tavisi anderZi: `aha, vtoveb am wuTisofels da Tqvenc
gSordebiT. mivdivar Cemi ufali RmerTis winaSe, visTanac msur
da, magram nu damiviwyebT. es sityva moixsenieT da cremliT mi
147
gloveT, vinc xarT CemTan erTad gazrdilebi da Cemi gamzrdele
bi. nu ugulebelmyofT tkbil patrons, Cems ymur megobrobasa da
siyvaruls. msurs Tqvengan, rom qarTuli wesiT daiwyoT Cemi da
sakrZalavi glova da moTqma da ase damitiroT, radgan amis mere,
ara mgonia, isev gavigono Tqveni xma. aramed moveli angelozebri
vi sixarulisa da zatikobis xmis gagonebas~.
maSin daiwyes qarTvelebma moTqma da godeba, rogorc raqeli
dastiroda Tavis Svilebs da ar eZiebda nugeSs (Sdr. ieremia 31,
15). godebdnen qarTuli wesiT. wamowolili iyo luarsab mefe,
qarTvelebi ki mistirodnen Tavzardamcemi xmiTa da unugeSo
cremliT. aseve pasuxobda mefe luarsabi, maTi ganSorebiT gam
warebuli. ase aRasrules micvalebulis wesi da iyo didi moTqma-
godebis xma. maSin ixmo masTan myofi episkoposi mRvdlebisa da
diakvnebis TanxlebiT. ubrZana qristes wmida saidumloTa, cxov
elsmyofeli sisxlisa da xorcis, mobrZaneba. zecisaken aRapyro
xelebi da gamsWvala misi gonebis Tvalebi. mwyurvaliviT daewa
fa neqtars da aRmoacenebda Tvalebidan cremlebis nakaduls da
nilosiviT rwyavda misi sulis ifqlis xnulebs da warmoTqvamda
am fsalmuns: SenTvis movkvdebi, qriste RmerTo Cemo, rogorc
dasaklavi cxvari (Sdr. fsal. 43, 22). axla ki Rirsi gamxade, vez
iaro Sens wmida saidumloebs~. maSin eziara SiSiTa da krZalviT.
ziarebis Semdeg hmadlobda RmerTsa da ambobda: `Sen ici, ufa
lo Cemo ieso qriste, rom arc angarebiT da arc simdidris siy
varuliT ar mimitovebia Cemi mamuli da samyofeli. arc aravis
SeeZlo Cemi Sepyroba. verc gamomiyvandnen im simagreTagan, sa
dac vimyofebodi. magram am boroti mtarvalis mcdelobiTa Tu
xrikebiT, eSmakisa da misi moyvaruli da msaxuri boroti xalxis
mzakvrobiT wamovedi da movedi am jalaTTan. ufro metad dam
wuxrebuli viyavi da guli Semtkioda saqarTvelos gapartaxebis
gamo, wmida xat-jvrebis Sebilwvisa da wmida taZrebis daqcevis
gamo. me rom amaTgan Tavi dameRwia, maSin, rogorc ierusalimi
nabuqodonosoris xelSi343, ise Seibilweboda da mooxrdeboda
[qveyana] amaTgan. saqarTvelosac amas ganumzadebda es mtarvali,
sruliad undoda gaCanageba, magram movindome da Seni brZanebis
SesmeniT, winaswar gadavwyvite es saqme, radgan brZane wmida sax
148
arebaSi: mwyemsma keTilma dados Tavisi suli misi cxvrebisT
viso (Sdr. ioane 10, 11). jamagiriT dadgenili ki ar gavxdi, rom
mimetovebina Cemi cxvari, gavqceuliyavi da mxecebis Sesabilwi
da SesaWmeli gamexada siwmideebi da qarTlis aremare, aramed
Sens brZanebas mindobilma Tavi gavwire qveynisaTvis da awioke
bas gadaurCa Cemi xalxi. yovelive es Sen uwyi, radgan ici gulisa
da gonebis zraxvani. ar menaneba mefoba da gvirgvinosneba Cemi,
arc mSveniereba, moxdeniloba da Cemi Wabukuri siZliere, arc
Cemi uebroba da mSvenieri aRnagoba, arc marjved gamosvla as
parezobaze da Cemi kargi tanadoba, arc mxneoba brZolaSi da
mklavis simagre, arc moedanze cxenis navardi da Weneba, nadi
ris marjved xocva. mklavis mouRleloba da yvela Cemi moimedis
gadameteba; arc dideba, pativi da mravalgvari saWmel-sasmeli
da nadimi, sanimuSo lxini da mxiaruli saubrebi, qceva da sim
Rera; samefo sawoli, taxti da gvirgvinosneba. es yvelaferi
damiTmia Seni siyvarulis gamo da axla gevedrebi, ufalo, Cemi
suli, guli da goneba aRamaRlo Senamde, rom arafrad Cavagdo
qvesknelSi damnTqmeli da amao amqveyniuri siameebi, rameTu Sen
gSvenis dideba, pativi da Tayvaniscema, mamisa da Zisa da wmidisa
sulisa, aw da maradis da ukuniTi ukunisamde, amin~.
es sityvebi rom daasrula, maSin miavlina Tavisi jalaTebi
mtarvalma Sah-abasma, tyvesaviT gagzavnes igi gulabyalas cix
eSi da iq Caagdes. mcire drois Semdeg kaci gaugzavna iq myof xans,
romelsac hyavda datyvevebuli luarsab mefe da Seatyobina,
rom moexrCo. Seityo im xanma luarsabis sasikvdilo ganaCenis
Sesaxeb, Zalzed damwuxrda, ebraleboda misi siWabuke da vaJka
coba. maSin Sevidnen jalaTebi da auwyes mefe luarsabs mtarvali
Sah-abasis brZaneba. es rom gaigo, am fsalmunis warmoTqma dai
wyo: `iyos saxeli uflisa kurTxeuli amieridan da ukunisamde~
da evedreboda mravalmowyale RmerTs. amis Semdeg uTxra wmida
luarsabma jalaTebs: `SeasruleT, rac nabrZanebi gaqvT~. aiRes
mSvildis sabeli, gamoabes yelze da moaSTves. amgvarad srulyo
Tavisi martviloba, wmida mowameebis krebuls SeerTo da axla ix
arebs mouklebeli da gamouTqmeli sixaruliT. amJamad luarsab
mefe-martvilis wmida nawilebi ganisveneben gulabyalas cixeSi.
149
xolo batoni Teimurazis deda, qeTevani da misi ori vaJi,
aleqsandre da levani, SirazSi gagzavna [Sahma] da iq daatyveves.
roca dabrunda Sah-abasi, veRaravin dasva verc qarTlisa da verc
kaxeTis batonad, radgan luarsabs arc Svili hyavda da arc Zma.
kaxeTi Sah-abasma nodar jorjaZesa da daviT aslaniSvils Caaba
ra, qarTli ki ubatonod darCa. Tavadebi ganagebdnen Tav-Tavis
mxares da erTmaneTSi ufros-umcrosoba hqondaT344. nodarma da
daviTma erTguleba gamoiCines, imereTidan Camoiyvanes batoni
Teimurazi da kaxeTis taxti misces. aragvis piramde gamoaciles
Teimuraz batoni imereTis mbrZanebelma giorgim, dadianma da
gurielma. Cavida kaxeTSi batoni Teimurazi, isini gabrundnen
da imereTSi wavidnen, Tavis samkvidroSi. Teimuraz batoni avida
kaxeTis taxtze da ganagebda [qveyanas].
gaigo Sah-abasma Teimurazis dabrunebis ambavi. ganrisxda,
veSapiviT gamZvinvarda da mravalricxovani jariT gamogzav
na ali yuli-xani. sTxova, yoveli mxridan Seekra gzebi, rom ar
gahqceoda. [Semdeg] TviTonac gamoemarTa, radgan undoda, pi
radad dasxmoda Tavs. wamovida ali yuli-xani da aragvze gzebi
Sekra. gaigo es batonma Teimurazma, Sekriba laSqari, mivida da
SuadRisiT wiwamurs zemoT daesxa Tavs. Zlieri brZola gaim
arTa da didi gaimarjveba moipova batonma Teimurazma. Rmer
Tma gamarjveba misca da SuadRidan mokidebuli dabindebamde
xocavdnen TaTrebs. gaimarjves Teimuraz batonma da kaxelebma,
gaaqcies [mteri]. gaigo es ambavi Sah-abasma, ufro metad gamZv
invarda da TviTon wamovida. Camovida Sah-abasi, veRar SesZlo
Teimurazma SebrZoleba da imereTSi gadavida. zogierTi kaxeli
col-SviliT aiyara da Tan gahyva Teimurazs.
bagrat mefe345
Sah-abasi kaxeTze gamovliT Semovida qarTlSi. qristes aqeT
1619346 [wels], qarTlis batonad dasva bagrati, svimon mefis
ZmisSvili, [romelic] kax-batonis mogvare qalis naSobi iyo.
maSin SeuTanxmda Sah-abasi lekebs, kaci gaugzavna da SeuTv
ala Semdegi: `minda tyved wavasxa da mTlianad gavaCanago aqau
roba. me kaxeTis [mosaxleobas] avyri da vinc ki mand qali Tu kaci
150
Semoixiznos, daatyveveTo~. wavida, Caiara kaxeTi da amowyvita
[xalxi]. wavida da aaoxra, sxvebi ayara da Tan waasxa, zogic leke
bma amowyvites da daatyveves. zogierTebma TuSeTs, fSavsa da
KxevsureTs Seafares Tavi da gadarCnen. sxvebi aaoxres da amow
yvites. vinc ki Seipyres, col-Svilianad ahyares sacxovrebeli
adgilebidan da fereidanSi garekes. zogierTi axlac meTofee
bad hyavT mewinave [jarSi]. dRevandel dRemde meTofeebi arian,
win miuZRvian xolme yaens. maSin Semusra da dalewa rac ki xat-
jvrebi gadaurCa uwin. wamoiRo Tavisi naZarcvi da [wamoasxa]
tyveebi. iq patronad daadgina feiqarxani, romeliRac laSqari
misca da elebis [tomis xalxi]347. TviTon wavida ganrisxebuli da
Cavida ispahanSi.
maSin gaugzavna kaci Sirazis xans da daibara Teimuraz bato
nis vaJebi, aleqsandre da levani. mihgvares, daasaWurisa orive
da TavisTan daitova. erTi Zma, levani, Wkuidan gadavida, ase
daexeteboda SeSlili. meore, aleqsandre, ki gardaicvala. rac
Seexeba qeTevans, kaci gagzavna imam yuli-xanTan da ase SeuTva
la: `Tu gaTaTrdeba qeTevan dedofali, araferi awyenino, xolo
Tu ar gaTaTrdeba, awame da sikvdiliT dasajeo~. imam yuli-xan
ma es rom gaigo, ukan gamougzavna macne da ase moaxsena: `beberi
qalia, axla igi ar gaTaTrdeba. raSi gWirdebaT amisi gaTaTreba,
SeeSviT, misi mokvla Tqveni sircxvili iqnebao~. ewyina Sah-abass,
kaci gaugzavna, ar moxdebao [dedoflis Sewyaleba]. maSin dauw
yo imam yuli-xanma qeTevans Segoneba, acnoba yaenis SemonaTvali
da uTxra, gaTaTrdio. qeTevani ar dahyva. maSin Seipyres misi
Tanmxlebi [xalxi] erTad da Tvalwin gauTaTres. [qeTevans] Tan
axlda erTi imereli mRvdeli, isic gauTaTres.
xel-fexi Seukres da gaaSiSvles wmida qeTevan dedofali. gax
urebuli SanTebiT daaglijes ZuZuebi, gaxurebuli marwuxebi
Semoawyves dafleTil xorcze da daglijes. gaaxures lursmne
bi, dauyares qveS da zed gaatares. daawvines da SiSvel sxeulze
zed daayares gaxurebuli lursmnebi. aseve gaxurebuli Samfu
rebi gautares mucelsa da mkerdSi, gaxurebuli qvabi Camoamxes
Tavze. mere gaxurebul did qvabSi Casves da Tavsaxuric daa
fares. gaxurebuli barebi Semoawyves Sublze, Tavis qala aag
151
lijes da bevri tanjes. ase Seavedra Tavisi wmida suli ufals348
da Seiracxa wmida qalwulmowameTa krebulSi. movida naTeli
da yvelas samxileblad zed daadga. amas Seeswrnen kaTolikebi.
kaTolikebma aiRes wmida qeTevanis wmida nawilebi da TavisTan
waiRes, rogorc siwmide, xolo xeli da mklavi Teimuraz batons
gamougzavnes. amgvarad aRasrula Tavisi Rvawli da martviloba
wmida qeTevanma. misi cxovreba vrclad aris dawerili mis meta
frasSi. miwaze, sadac awames, aRar amodis balaxi da ise gamoi
yureba is adgili, rom visac es ambavi ar unaxavs, atyobs, aq ra
Rac momxdarao.
qarTlis [samefo] taxtze bagrati avida. igi mahmadis rjulze
iyo gadasuli da arc mefobis Rirsi ar iyo. ganjis xanis da sxva
xanebi umagrebdnen zurgs. bagratma ver moaxerxa qarTlis mar
Tva da verc zemo qarTls daeufla qalaqis zemo mxares. qarTle
lebsac ar uyvardaT da TaTrobis gamo arc ki moixsenebdnen [mis
saxels].349 sabaraTianos batons eZaxdnen da ase iyo.
roca batoni Teimurazi imereTSi imyofeboda, maSin iq didi
SimSiloba Camovarda. maSin batonma Teimurazma kaci gaugzavna
xonTqars, Seevedra, sarCo sTxova. xonTqarma sxva veraferi gaaw
yo, goniosa da axalcixis Semogareni miwebi misca sarCod. sanam
xonTqris kaci Camovidoda, batoni Teimurazi veRar gaCerda im
ereTSi da mamia gurielTan350 wavida. maSin Camovida xonTqris
gamogzavnili kaci da ukan gabrunda. [Teimurazi] Cavida xonTqris
mier mocemul mamulSi. imxanad aTabagi iyo manuCar aTabagis Ze,
saxelad manuCari351, svimon mefis disSvili. batonma Teimurazma
col-Svili olTisSi datova kaxeTis saxlTuxuces nodarTan er
Tad, TviTon ki, Svidi kaciT, xonTqarTan wavida. maTi gamgzavre
bis Semdeg Seityo yaenma batoni Teimurazis xonTqarTan wasvlis
ambavi da is, rom col-Svili saaTabagoSi hyavda datovebuli. Se
mouTvala amirguna-xans, erevnis xans da aseTi werili gamougza
vna: `batoni Teimurazi xonTqarTan wavida, Tavisi col-Svili ki
saaTabagoSi datova. Sekribe jari, wadi da Tavs daesxi. auwioke
ojaxi da qoneba, misi col-Svili aq gamomigzavneo~.
wamovida amirguna-xani, zamTari iyo da didi Tovli ido
mTaze. gadaTxara mTaze [dadebuli Tovli] da wamovida. im RamiT
152
sizmari unaxavs xoreSans, Teimuraz batonis cols, TiTqos yiz
ilbaSebi daesxnen Tavs da aikles misi xiznebi da qoneba. rogorc
ki gaiRviZa qalbatonma xoreSanma, imave Rames aiyara qalaq olT
isidan da cixesimagreSi Sevida. vinc hyavda da rac gaaCnda, yve
la Sexizna cixeSi, radgan uwin cixis qvemoT idgnen. wamovida
amirguna-xani im Rames, Camovida, sadac Teimuraz batonis col-
Svili imyofeboda, Tavs daesxa im sofels. daarbia sofeli da
mimoitaca, meti veraferi gaawyo, gabrunda da wavida. Seityo
[momxdari] nodar saxlTuxucesma. saaTabagoSi mcire razmi
Sekriba, TviTon vinc hyavda, isinic [waiyvana] da daedevna. daewia
amirguna-xans, bevri xalxi amouwyvita, gaaqcia da bevri nadavli
iSova. gamobrunda da movida gamarjvebuli baton Teimurazis
col-SvilTan.
stambolSi Cavida Teimuraz batoni. xonTqari iyo sulTan-
ibrahimi352. didi pativi sca baton Teimurazs. Teimuraz ba
tonma jari sTxova. maSin yizilbaSebsa da urumebs Soris fici
iyo dadebuli, Serigebulebi iyvnen. qveynebi rom gaiyves, maSin
dades piroba, rom erTmaneTs aRar eomebodnen. amitom ar dau
Wira mxari xonTqarma, sarCod misca sanjayebi, mravali wyaloba
uyo, gamoistumra da dabrunda ukan batoni Teimurazi.
imxanad xonTqris mamulSi mravlad iyvnen jalalebi. xonTqris
gan gandgomili xalxi [gzaze] win daxvda baton Teimurazs. amas
Svidasi kaci hyavda, maT ki Tvla ar hqondaT da mravalni Seebr
Zolnen baton Teimurazs. RmerTma misca gamarjveba da gaimarjva
batonma Teimurazma, mravali jalali amowyvita. erT dReSi Svi
djer gamarTes brZola da Svidjerve man gaimarjva. ise moumarTa
RmerTma xeli, rom Svidasi kaci axlda da arc erTi ar daukargavs.
imaT ki mravali amouwyvita da gamarjvebuli dabrunda col-
SvilTan. cota xnis Semdeg gonioSi gaemarTa da iq imyofeboda.
imxanad, qristes aqeT […...] wels, mokvda sabaraTianos batoni
bagrati,353 daviTis Ze. gaigo Sah-abasma misi sikvdilis Sesaxeb. ar
hqonda kaxeTis gamgebel feiqar-xanis imedi, rom kargad moagva
rebda kaxeTisa da qarTlis saqmeebs. imdroisTvis mouravi ukve
didi xani iyo, rac gverdSi edga Sah-abass da mravali samsaxuri
hqonda misTvis gaweuli. guliT miendo da mravali wyalobac
153
misca, fiqrobda, rom mouravs Cems iqiT gza ar aqvso. ubrZana
mouravs: `minda waxvide saqarTveloSi. Tan gagatan yarCixa-xans
didi jariT da patara svimon-xans, bagratis Zes. wadi, pirvelad
Cadi da mTlianad aaoxre kaxeTi, [mere] gaapartaxeT qarTli da
maxviliT gaavleT musri. ayare [mosaxleoba] da aq Camomirekeo~.
aRuTqva didi wyaloba da mravali saboZvari. amasobaSi karga
xani gavida da mouravi isev iq iyo.
imxanad ispahanSi imyofeboda erTi viRac, xosro-mirza erqva.
xosro-mirza iyo didi svimon mefis Zmis daviT mefis xarWis naSo
bi. roca daviTi yaen Sah-abasTan iyo Casuli, maSin wavkisidan Tan
waiyvana erTi qali da xarWad hyavda. daviTisgan daorsulda es
qali, gaaCina vaJi da daarqva xosro-mirza. roca daud-xani yaen
ma qarTlSi gamogzavna, iq datova patara biWi, xosro-mirza da
dedamisi. oboli iyo xosro-mirza da dedamisis garda, sxva ara
vin iyo misi Semwe. orivem, deda-Svilma, mahmadis rjuli miiRo
da did siRatakeSi cxovrobdnen, aranairi SeZleba ar gaaCndaT.
maSin xosro-mirza mivida mouravTan da mciredi raRac aCuqa.
mouravma, rogorc ki dainaxa xosro-mirza, fexze wamodga, gau
Tavisufla Tavisi adgili, miiyvana, dasva da didi pativi sca. im
xanad mouravi yaens Zalian did pativSi hyavda, yvela yizilbaSi
emorCileboda da mravali maTgani axlda Tan. yizilbaSebma rom
dainaxes xosro-mirzas aseTi pativiscema, hkiTxes mouravs: `vin
aris es kaci, rom aseTi didi pativi ecio~. mouravma ki acnobaT,
rom `es ariso daud-xanis, Cemi patronis Ze~. maSin gaiges yizil
baSebma es ambavi da did pativs miagebdnen xosro-mirzas. yaenic
bevr sikeTes ukeTebda xosro-mirzas. ispahanis mouravoba misca
da qarTlis batonis metoqed hyavdaT.
svimon mefe354
gaemzada mouravi, wamovida da Tan gamoatanes patara svimon
mefe. mravalricxovani laSqriT Camovidnen qarTlSi. akeTeb
da mouravi im saqmes, rac yaenisgan hqonda davalebuli. svimon
mefe rom gamogzavna yaenma, maSin colad misca yorCibaSis asuli,
saxeliT janbanumi. Camovidnen qarTlSi, Sexvdnen qarTlelebi,
aseTi mravalricxovani jari rom dainaxes, ifiqres da Tqves: `ra
154
Rac saqmis gamo aris amxela jari gamogzavnilio~. mouravma ar
gaamxila [mizezi], didi ficiT daajeraT, rom `es mravalricxo
vani jari qarTlisTvis saSiSi ar aris, amaze fiqri nu gaqvT,
Tqveni saqme me momandeTo. maSin guli daimSvides qarTlelebma,
wavidnen da muxranSi gaCerdnen. kaci gagzavnes da mouxmes kaxe
lebs. RarTiskarSi SemouerTdnen kaxelebi. mouravma didi boro
teba Caidina: yarCixa-xanma Tavis karavs fanCaturebi Semoavlo.
daibara: `movidnen kaxelebi da xalaTebs davurigebo~. miadgnen
kaxelebi karavs. SehyavdaT kaxelebi da Tavebsa sWridnen. gareT
mdgom kaxelebs ki egonaT xalaTebis gamo iq dasxdneno. bevris
daxocvis Semdeg mixvdnen kaxelebi raSic iyo saqme da xmlebi
iSiSvles. TaTrebi moerivnen, gamoiqcnen kaxelebi da cotani
Zlivs gadaurCnen. amis Semdeg garkveuli droiT muxranSi idgnen
da emzadebodnen, radgan qarTlis mosaxleobis ayra undodaT.
mouravs Cveva hqonda, qoris dasageSad wavidoda xolme. erT
dResac loWinis xevSi gavida qoris dasageSad. dainaxa, rom
erTi Sikriki modioda. icno, yaenis malemsrboli iyo. dauZaxa
mouravma macnes, rom masTan misuliyo, magram man ar daujera.
rakiRa ar damorCilda Sikriki, cxeniT wamoewia, Seipyro, ZaliT
gaCxrika da upova werili. waikiTxa, ase moewera yaens yarCixa-
xanisTvis: `kaxelebs rom musrs gaavlebT, ayareT qarTlelebi
da gamorekeT, xolo mouravs RalatiT gaagdebine Tavi da gamo
migzavneo~. es rom waikiTxa mouravma, mokla malemsrboli. misi
sicrue mis Txemze dauxvda (Sdr. fsl. 7, 16). Zalian Sewuxda da
gamosavals eZebda.
nugzar erisTavi maSin mouravis moyvare da megobari iyo. mis
vaJs, zurabs hqonda erisTavoba. zurab erisTavs coli ispahanSi
hyavda datovebuli. paata, mouravis Svilic, iq ispahanSi iyo
darCenili. maSin mouravma urCia zurabs: `modi, qarTls nu am
ovwyvetT, Torem sulsac davkargavT da mere Cvenc ar dagvindo
beno~. bevri liqnis, TaTbirisa da bevri kamaTis Semdeg, zurabma
Tavisi coli gawira, mouravma ki Tavisi Svili, paata. zurabi
rom gadaibira mouravma, mere urCia yarCixa-xans: `gavgzavnoT
anduyafar amilaxori da zurab erisTavi, davibaroT qarTlis
mTeli mosaxleoba, SevipyroT da yaens gavugzavnoTo~. daujera
155
yarCixa-xanma da gagzavnes anduyafar amilaxori, zurab erisTa
vi da sxva qarTvelebi.
daibares qarTlis mosaxleoba da iq Sekribes. [SeTqmulebis
Sesaxeb] mouravisa da zurab erisTavis garda, sxvam aravin icoda.
wamovidnen zurab erisTavi da anduyafar amilaxori. mouravma
TavisianebTan daayena paata xerxeuliZe355, Tavisi vaJi avTandi
li, elia diasamiZe da papuna vaSayiSvili. zurabi da anduyafari
movidnen da aragvis piras gaCerdnen. maSin gagzavnes xalxi da
mTeli qarTli iq miixmes. rom Segrovdnen, zurab erisTavma far
ulad ixmo qarTlelebi da ase uTxra: `Cven yaen Sah-abasisgan ase
gvaqvs dabarebuli, kaxelebi xom davxoceT, qarTlelebi ki, vinca
xarT, agyaroT da yaenTan gaggzavnoT. axla Cven amas vfiqrobT,
yizilbaSebi qveynis aoxrebas lamoben, modiT, movawyoT SeT
qmuleba, amovwyvitoTo yizilbaSebi da nu amovagdebT qarTls~.
anduyafars ar endobodnen, radgan svimon mefis colisda hyav
da colad, yaenis naTesavi. TviTonac mahmadis rjulze iyo ga
dasuli, Zalian cdilobda yizilbaSebisTvis da maTi didi erT
guleba hqonda. qarTlelebma rom gaiges, metad gancvifrdnen da
Sewuxdnen. piroba misces zurab erisTavs da mtkiced Sehfices,
rom `rasac Tqven gvibrZanebT, imas gavakeTebTo~. rom Seific
nen, rakiRa ar endobodnen amilaxors, Seipyres col-Svilianad,
gagzavnes da arSis cixeSi gamoamwyvdies.
maSin Seikribnen qarTlelebi da zurab erisTavi da acnobes
did mouravs. gaTenebisas movidnen da Tavs daesxnen yizil
baSebs. metad sasaxelod moiqca im Rames mouravi: mivida da Tvi
Ton gangmira SubiT yarCixa-xani. misma Svilma avTandilma ki
yorCibaSis Svili mokla. dauSines [Tofebi] da mTlianad amow
yvites qarTvelebma yizilbaSebi. ase misca RmerTma qarTvelebs
Zleva da gaimarjves: amowyvites [mteri], gandevnes da iyo didi
gamarjveba. isini rom gaiqcnen, maSin gamarjvebuli qarTlele
bi feiqar xanis winaaRmdeg daiZrnen, romelic kaxeTSi ijda.
feiqar xans colad hyavda lela batoniSvili. undodaT Tavs
dasxmodnen feiqar xans, moeklaT, waerTmiaT lela batoniSvili
da zurab erisTavisTvis mieTxovebinaT. wavidnen, gaigo feiqar
xanma da gaiqca. gamoudgnen, bardamde356 sdies da veRar dae
156
wivnen. maSin moarbies qarTlelebma barda da ganZa, gaaCanages,
bevri alafi iSoves, dabrundnen da Tan wamoiRes. gonioSi kaci
gaugzavnes baton Teimurazs da moixmes. moiyvanes da kaxeTis
taxtze dasves. qarTlis gamgeblad daviT mefis Zis SviliSvili
qaixosro muxranbatoni daadgines. magram maT xelisuflebas ar
emorCilebodnen, Tavadebi cal-calke patronobdnen qarTls.
maSin moTave da pirveli kaci mouravi iyo. mTeli qarTli mas
emorCileboda, radgan TviTon zurab erisTavi da vinc ki iyo qar
Tlis warCinebuli, Tavs debdnen didi mouravisTvis da ymebiviT
emonebodnen. maSin daumZaxlda zurab erisTavi Teimuraz batons,
Tavisi asuli, darejani, colad misca zurab erisTavs. zurab eri
sTavi pataraobidanve mouravis gazrdili iyo da erTmaneTis didi
erTguleba hqondaT. icodnen, Tuki isini erTmaneTs daSordebod
nen, maSin saqme wauxdebodaT. amitom ujerebdnen erTmaneTs.
Sah-abasma rom Seityo es ambavi, anduyafar amilaxorisa da
misi colis Sepyroba da cixeSi Cayra. metad ganrisxda da gamog
zavna isa-xan yorCibaSi. didi ZalebiT gamoemarTnen, Camovid
nen da algeTSi dabanakdnen. maSin gaerTiandnen qarTlelebi da
kaxeTis mbrZanebeli Teimurazi Sekrebili kaxelebiT. movidnen,
kojorSi gaCerdnen da wavidnen qarTlelebi. imJamad xonTqari
gajavrebuli iyo manuCar aTabagze357. veRar gauCerda urumebs,
samasi kaciT axaldabaSi wamovida. es ambavi rom gaigo manuCar
aTabagma, samasi rCeuli mebrZoliT wamovida da SemouerTda.
Zalian gauxardaT qarTlelebsa da kaxelebs. wavidnen da gan
Tiadis Jams Tavs daesxnen yorCibaSs. maT winaswar icodnen,
Tofxana momzadebuli hqondaT. mividnen qarTvelebi da Tofebi
dauSines. iseTi kvamli dadga, imaTi jari veRar dainaxes. kvamli
rom gaifanta, Seuties qarTvelebma da gaCaRda ficxeli brZo
la. ToTxmeti aTasi yizilbaSi gawyda, cxra aTasi qarTleli da
kaxeli, zurab erisTavisa ki – cxraasi. winamZRolebidan daiR
upnen aRaTang xerxeuliZe da misi Svidi naTesavi, baadur ciciS
vili, kaxi da daviTi, Svidi ColoyaSvili358 daiRupa da cxra ma
Cabeli. danarCenebi, – aznauriSvilebi, msaxurebi da glexebi,
– mravlad gawydnen. gaimarjves qarTvelebma da gaiqcnen yizil
baSebi, gatexil xidamde misdies. Zalian bevri daxoces. zurab
157
erisTavi SublSi iyo daWrili, Tofi hqonda moxvedrili, guli
misdioda. mefem, mouravma da sxva Tavadebma naxes da daucades.
maSin Sabada-xani Tavisi jariT winwyaroSi idga. wamovida da
moadga naomar adgils. dainaxa, rom cota xalxi iyo erT adg
ilze Sekrebili. icno Sabada-xanma, rom qarTvelebi idgnen. Se
moutia da gaCaRda pirvandelze ufro Zlieri brZola. ficxlad
ibrZodnen qarTvelebi. im dRisiT batonma Teimurazma daamtv
ria yvela sabrZolo iaraRi da aRaraferi SemorCa. beWdebic
daemtvria muSti-krivSi. mouravma im dRisiT ise ioma da [iseTi]
saqmeebi akeTa, rom uwindeli gmirebisganac ar gagonila, rac
im dRisiT mouravma ioma da saxeli datova. Zlier ibrZoles iq
aRaTang xerxeuliZem, kaxi aslaniSvilma da daviTma359 da orive
iq daiRupa. Semdeg Zlier ibrZola Teimuraz muxranbaton
ma, qaixosros Zmam da isic iq mokles. Teimuraz muxranbatoni
mokles, xmamaRla daiZaxes, Teimurazi mokleso. es rom gaiges
qarTlelebma, ifiqres, batoni Teimurazi mokleso. maSinRa gai
qcnen daRlili qarTlelebi. aTabagi da misi ymebi metad mxned
da Zlier ibrZodnen. dainaxa aTabagma misi gamzrdeli erevnis
xani amirguna-xani, Seutia, xmali dahkra Calmian TavSi, gaupo
gvirgvini, Rrmad daWra TavSi da cxenidan Camoagdo. SemosZaxa
amirguna-xanma: `dalocvilo (?), risTvis mklav, Cemi gazrdili
ar xaro~? es rom gaigo aTabagma, gauSva, wavida da gaiqca. es dai
naxes yizilbaSebma, maSinRa gabrundnen ukan. TviTon yorCiba
Sic gatrialda da dabrunda uwindeli brZolis velze. batoni
Teimurazi da qarTvelebi gabrundnen Tav-Tavis mxares.
nosteSi Cavida mouravi da Semoikriba Tavisi jaris darCeni
li nawili. maSin qalaqis cixidan gamovidnen moTareSe TaTrebi
da lisi daarbies. wavida mouravi, radgan lisi mas ekuTvnoda,
batonis nawyalobevi [iyo]. mivida mouravi samoci kaciT, gulm
esisxled Seeba da amowyvita. RmerTma gamarjveba misca da Svi
dasi kaci gandevna da amowyvita. Tavis col-Svils kaci dauyena
da samcxeSi gagzavna. TviTon gavida, wiwamuris gzebi Caxerga,
RarTiskaris gzac Sekra da iq momavali yizilbaSebi amoxoca.
yizilbaSebi cdilobdnen, undodaT gamoeyvanaT arSis cixidan
anduyafar amilaxoris coli. es qali yaenis SviliSvili iyo, svi
158
mon mefis colisda. zurabTan daiwyes molaparakeba, gadmogvecio
es qali, radgan arSis cixeSi hyavdaT, romelic xevis cixe aris.
yorCibaSi eTaTbira zurab erisTavs: `gza momeci, jars gavgzavni,
im qals gamoviyvan da CemTvis wavalo~. fici misca zurab erisTav
ma: `gzas daganebeb da ar SegebrZolebi. SesvliT Cems mamulze
gamoiare, Camovlisas ki qsanze wamodi, [Torem] Cems mamuls metad
Zala daadgebao~. yorCibaSma zemoxsenebuli xosro-mirza360 daay
ena jaris meTaurad. wavidnen, Sevidnen, gamoiyvanes [qali], gad
moiares lomisa da qsanze undodaT Camovla. maSin piroba dades
zurab erisTavma, iese erisTavma, giorgi mouravma da erisTavis
Zmam, qsanze gzebi Sekres, dauxvdnen da ise amowyvites, rom iseTi
gamarjveba aravis gaugonia. ise amowyvites, rom qsani sisxliT
SeiReba da sisxlisferi modioda. xosro-mirza gadarCa, qali ver
waarTves, jari amouwyvites, ZaliT waarTves salaro da bargi.
movida xosro-mirza da moiyvana qali yorCibaSTan. mouravi ki
samcxeSi wavida, col-Svils mixeda.
wamovida yizilbaSebis jari, daikava sabaraTaSvilo da somx
iTi. iTareSa da iq Cadga. garkveuli drois Semdeg yorCibaSma
jari gagzavna mouravze Tavdasasxmelad. mouravi sanadirod
mTaze iyo [asuli], gadmoixeda da dainaxa yizilbaSebis jari. as
pinZa avsili iyo jariT. Seutia mouravma, RmerTma gamarjveba
misca da amowyvita TaTrebis jari. imaT bevri [nadavli] daay
revina, Torem amaTi veraferi waiRes, wavidnen da gaiqcnen.
imxanad xerTvisi da samcxis sxva ramodenime cixe yizilbaSebs
eWiraT. mivida mouravi, aiRo xerTvisis cixe da sxva cixeebi, iq
myofi yvela amowyvita. maSin gagzavna xonTqarTan giorgi qav
TariSvili da SeuTvala: `es cixeebi yizilbaSebs eWiraT, axla
me wavarTvi, gamogzavneT Tqveni jari da CaayeneT am cixeebSio~.
xonTqari didad madlieri darCa da mravali wyaloba gamougza
vna. gamogzavna ianiCrebi361 da Caayena im cixeebSi.
yorCibaSma gaamagra Tbilisis cixe da qristes aqeT 1628H
[wels], iq datova svimon mefe. TviTon yorCibaSi gabrunda, wav
ida da Tan waiyvana qali. yorCibaSis wasvlis Semdeg svimon mefe
ver gamodioda cixidan da verc qarTls marTavda. isev dabrun
da mouravi da zurab erisTavTan erTad kvlav daeufla qarTls.
159
isev qaixosro muxranbatoni362 dasves qarTlis mbrZaneblad, [ma
gram] isev isini patronobdnen da ganagebdnen qarTls.
maSin mokvda Sah-abasi. xosro-mirzasTvis, qarTlSi misi didi
damsaxurebis gamo, yularaRasoba363 hqondaT micemuli da yula
raRasi iyo. Sah-abasi rom mokvda, maSin airivnen yizilbaSebi.
karis beglarbegebs undodaT iranSi areuloba. xosro yulara
Rasma gaamagra sasaxle. gamoiyvana Sah-abasis Svili Sah-sefi364 da
yaenad dasva. mxarSi daudga, ganumtkica xelisufleba da yaenis
Zalian erTguli darCa. yaenic swyalobda mas.
aRzevda zurab erisTavi, mouravs aRar erTgulebda, Tanac
Teimuraz batonis siZec iyo. amis gamo medidurobda. ewyina mouravs
misi Tavneboba da amanac daiviwya maTi [megobroba]. amis gamo Camo
varda didi Suri da mtroba. zurabi baton Teimurazs miemxro,
mouravi – qarTlis gamgebel qaixosros. mTeli qarTli qaixosros
garSemo darazma mouravma. [marto] es ori erisTavi, zurabi da ioTam
amilaxori ar emorCileboda. erTmaneTTan dapirispirebuli iyvnen.
mouravma kaci gagzavna da daxmareba iTxova imereTis mbrZanebel
giorgisgan. daexmara, gamogzavna giorgim Tavisi mxedroba.
saaTabagoSi maSin safar-faSa ijda, radgan, roca manuCar aTa
bagi qarTlSi imyofeboda, maSin [safar-faSa] wavida xonTqarTan.
Seiwyala xonTqarma da misca saaTabago Tavisi mosaxleobiT.
ukan rom dabrunda, maSin win daxvda safar-faSa manuCar aTa
bags. manuCaris naTesavi iyo, magram farulad mowamla da mokla
aTabagi. TviTon wavida safar-faSa [xonTqarTan] da gaTaTrda.
[xonTqarma] safar-faSas misca saaTabago. wamovida da dabrunda
saaTabagoSi. aTabagis zogierTi Tavadi imxanad ukve gaTaTreb
uli iyo. safar-faSa rom movida, vinc ki qristiani Tavadi iyo,
yvela gaaTaTra. mas Semdeg daiwyes TaTroba.
safar-faSas mouravma jari sTxova da daexmara. imxanad bato
ni Teimurazi da zurab erisTavi erTad imyofebodnen duSeTSi,
zurab erisTavis karze. Sekriba mouravma jari da Tavs daesxa
duSeTSi baton Teimurazs. mTeli kaxeTi iq iyo [Sekrebili],
zurab erisTavis laSqari da [mTeli] saamilaxvro. bazaleTSi
ekveTnen erTmaneTs365, ise ficxlad [ibrZodnen], kaci ar darCa,
rom ar daWriliyo. mravali Tavadi daiRupa. TviTon batoni
160
Teimurazic daiWra im dRisiT. mouravi damarcxda im dRisiT da
TviTonac daiWra.
wamovidnen qaixosro gamgeblis coli, misi Zma Teimurazi da
maTi vaJi da imereTSi gadavidnen. mouravis coli da vaJebi samcx
eSi wavidnen. TviTon mouravi da qaixosro gamgebeli ki xonTqar
Tan gaemarTnen. wyaloba gamoiCina xonTqarma mouravis mimarT,
sanjayebi misca. mouravma Tavisi coli da Svili ioTami sanjaySi
datova. dagmo mouravma Tavisi rjuli, gamahmadianda, jari sTxo
va xonTqars da Sehpirda: waval, davikaveb qarTls, mTlianad gav
aTaTreb da dagimoneb ymebso. xonTqari imxanad yaenTan dazavebu
li iyo da upasuxa: `erTi gandgomili qveyana maqvs, imis winaaRmdeg
gaggzavni, Tu masze gaimarjveb da daipyrob, mere mag [saqmesac]
gadagiwyvetavo~. gagzavna da Tan gaatana azam veziri didi jariT.
Cavidnen, iqac Zalian kargad moiqca mouravi: SeebrZola da
gaimarjva. azam vezirs xonTqris da hyavda colad. es ambavi
rom mouvida xonTqars, Zalzed esiamovna. didi saxeli moixveWa
mouravma da gaxmaurda misi ambavi. ewyina xonTqris das, romel
ic hyavda vezirs da werili miswera: `raSia saqme da rogor geka
dreba, rom sul mouravis sasaxelo ambebi modis da Seni arao~.
maSin uRalata vezirma: miipatiJa da RalatiT mokla mouravic,
[misi] Svilebic, qaixosro gamgebelic da vinc ki hyavdaT, yvela
amouwyvita. erTi Svili hyavda Tan, avTandili, isic moukles. Tan
hyavda [aseve] gorgasali da misi Svili beJani. gamoiyvanes beJani
mosaklavad, Seexvewa [gorgasali] da qrTami misca iasauls, Cems
Svils ki nu mohklav, me momkalio. Cemi Tavi miaTvale angariS
Si da magas nu moklavo. daujera jalaTma, aRar moukla Svili,
TviTon gorgasali mokla, Tavi moaWra, miitana da saTvalavSi
gaatara. beJani gadarCa da wamovida. mouravis coli da Svili
ioTami azrumis mxareSi darCnen. Teimuraz muxranbatonisa366 da
qaixosros vaJebi wamovidnen imereTidan da Camovidnen muxranSi.
Teimuraz batonma gaigo muxranSi maTi Camosvlis ambavi, dauwyo
mtroba, ar morCa maT SuRls da imyofebodnen erT glexis kac
Tan siRaribiTa da gaWirvebiT.
imxanad ufro meti Zalaufleba SeiZina zurab erisTavma, ara
frad agdebda baton Teimurazs. maSin daiWira saqme patara svimon
161
mefesTan. svimon mefe Tbilisis cixeSi imyofeboda. didi fici
misca zurab erisTavma da gamoiyvana cixidan. mxarSi amoudga
zurab erisTavi, taxtze aiyvana da qarTli mis mxares gadaibira.
wamoiyvana zemo qarTlSi da iq imyofeboda. svimon mefe zurabs
mamas eZaxda da misi morCili iyo, arafers akeTebda mis gareSe.
Teimuraz batonma dainaxa zurab erisTavis saqcieli da
gandgomileba, daaklda Zalaufleba da gasaqcevic aRarsad hqon
da. maSin gaemzada da wavida yaenTan, rogorc Tavidan hqonda gad
awyvetili. ufadarSi367 Cavida, iq dawera etratze aseTi sityvebi
[da gamogzavna]: `ar SeiZleba simamris mier siZis gawirva, radgan
Cemi Svili da siZe xar. axla me yaenTan wamovedi da amis Semdeg
vnaxavo Seni da svimon mefis erTobas~. zurab erisTavma rom mois
mina es naTqvami da Seityo yaenTan Teimuraz batonis wasvlis am
bavi, TavisTvis gadawyvita, radgan aseTi survili hqonda zurab
erisTavs, rom batoni Teimurazi kaxeTis mbrZanebeli yofiliyo,
svimon mefe qarTlisa da TviTon oriveze hqonoda gavlena, umi
sod veraferi gaekeTebinaT. Cqarobda Tavisi saqmis warmatebas da
Tu romelime ar iqneboda misi survilis damyoli, erTs, meores
mowinaaRmdeged gamoiyenebda da, romelic misi morCili iqnebo
da, imas gaixdida patronad. es saqme RmerTis brZanebis winaaRm
degia, rom ambobs: SeuZlebelia ori batonis msaxureba (Sdr. maTe
6, 24; lk. 16, 13). roca darwmunda Teimuraz batonis gamgzavrebaSi,
maSin miiRo Tavisi Tavis damRupveli boroti gadawyvetileba, eS
makis SuriT svimon mefis mkvleli gaxda – RalatiT mokla sawol
Si mZinare. Tavi mohkveTa da Teimuraz batons gaugzavna. aq das
rulda didi mefe luarsabis modgma. zurab erisTavma, misi Tavis
gagzavnis Semdeg, Caiyvana batoni Teimurazi da qarTl-kaxeTSi
mbrZaneblad dasva.
mcire drois gasvlis Semdeg gaixsena Teimuraz batonma wax
eTis sulTnis368 danaSauli. radgan, roca yaeni Sah-abasi movida
kaxeTis gasaCanageblad da aaoxra mTeli kaxeTi, maSin waxeTis
sulTani daexmara da mravali boroteba gaukeTa kaxeTs. amitom
batonma Teimurazma farulad moixmo qarTl-kaxeTis mxedroba,
gailaSqra da wavida waxeTis winaaRmdeg. roca alonSi369 Camovi
da, waiborZika cxenma, romelzec Teimuraz batoni ijda da xeli
162
moitexa. TviTon aRar SeeZlo, zurab erisTavi daayena meTaurad
da gaatana jari. wavidnen, uCumrad Sevidnen da Tavs daesxnen
wuxeTis sulTans, maxviliT amoxoces yvela iq myofi. aaoxres da
gaaCanages sulTnis mTeli qveyana da Temebi. TviTon is sulTan
ic Seipyres da mokles. wamoiRes bevri nadavli da maTi natacebi.
dabrundnen gamarjvebulebi da movidnen baton TeimurazTan.
esiamovna Teimuraz batons da Zalzed gamxiarulda.
amasobaSi gamoxda xani da gaixsena zurab erisTavis uwin
deli ukeTureba. didi SuRli hqonda mis mimarT, marjve dros
eZebda, rom raime boroteba SeemTxvia misTvis da gadawyvita
misi mokvla. ar moerida siZis siyvaruls, arc misi asulis dare
janis qvrivobas. muxranSi [imyofeboda] maSin batoni Teimurazi.
iq surda eRalata zurab erisTavisTvis. moixmo batonma Teimu
razma saimedo ymebi370 da gaando Tavisi gulis saidumlo, ase
Tqva: `radgan imdenad gaZlierda zurab erisTavi, rom ar unda
qarTlsa da kaxeTs mbrZanebeli hyavdes, visac moisurvebs, daay
enebs, xolo vinc ar unda, zogs mohklavs, zogs gandevnis, axla
minda misi mokvla da Tqven ar gaamxiloT es saidumlo. roca me
misi mokvlis [brZanebas] gamcnobT, Tqven urCoba ar damiwyoTo~.
ase Seaguliana Tavisi ymebi, gagzavna kaci da moixmo zurab eri
sTavi. movida igi, gaerTnen, lxinobdnen da verafers mixvda eri
sTavi. erT dResac, [roca iq] isxdnen misi ymebi, aniSna batonma
Teimurazma. maT erisTavis uCumrad aiRes xmlebi, nadimze mj
doms uRalates da mokles. masze aRsrulda uflis brZaneba:
romelmac aiRos maxvili, maxviliT daiRupos (Sdr. maTe 26, 52).
Suri iZia batonma Teimurazma, wavida duSeTSi, wamoiyvana Tavi
si asuli darejani, movida da muxranSi dadga.
maSin ganizraxa imereTis mbrZanebelis aleqsandre giorgis
Zis mZaxali gamxdariyo. [giorgis] sami vaJi hyavda: aleqsandre,
mamuka da nabolara, saxelad beri. Tavisi asuli darejani, zurab
erisTavis yofili coli, gaatana aleqsandres, imereTis mbr
Zaneblis vaJs. moixmo imereTidan da Camoiyvana muxranSi, sofel
qinZaraSi. qinZaras mcire eklesiaSi ukurTxa gvirgvini da qor
wili gadaixada. aleqsandres pirvelad gurielis qali hyavda
colad. raRac cili daswama gurielis qals da amis gamo gaSorda
163
aleqsandre. colad SeirTo darejani da waiyvana imereTSi. imx
anad imereTis mbrZanebel giorgisa da dadians erTmaneTis Suri
hqondaT. mtroba da SuRli hqondaT erTmaneTSi da erTmaneTs
uoxrebdnen samflobeloebs.
batonma Teimurazma Sekriba Tavisi jari, wavida da uliko
sorSi lekebs daesxa Tavs, radgan isini kaxeTs esxmodnen Tavs,
avazakobdnen, xalxs xocavdnen, tyveebi mihyavdaT da hyididnen.
amis gamo Suri iZia batonma Teimurazma. SeiWra, gaimarjva da
maxviliT gaavlo musri yvela iq mcxovrebs. wamovidnen iqidan
mtrebisgan daumarcxebelni da dabrundnen kaxeTSi.
aRaravin hyavdaT qarTlelebs mkvidri mefe da arc batoniS
vilebi, mxolod mcired emorCilebodnen kaxeTis mbrZanebel
Teimurazs da ganicdidnen qarTlis mefeebis amowyvetas. ami
tom, rakiRa [taxtis] memkvidreebze imeds veRar daamyarebd
nen, droebiT eguebodnen viTarebas. dahyvebodnen [Teimurazs]
laSqrobasa da nadirobaSi. ar wuxdnen, [qarTli] rom mas hqonda
damkvidrebuli da mis zurgs ukan ambobdnen: `dRes aris da xval
aRar iqnebao~.
imJamad qarTlic kaxeTis baton Teimurazs hqonda dakavebu
li. amitom awyobda laSqrobebs, radgan mravalricxovani jari
hyavda da Zalmomreobda mis yvela mowinaaRmdegeze. Zveli Suri
iZia mis mtrebze. isev moixmo qarTlelebi da kaxelebi, Seikrib
nen yvelani da wavida yarabaRis gasaCanageblad da asaoxre
blad. moulodnelad Tavs daesxnen, iavaryves da aaoxres mTeli
yarabaRi. wamoasxes tyveebi da bevri nadavli wamoiRes. Zleva
mosilni wamovidnen da dabrundnen kaxeTSi.
imxanad ganjas ganagebda undilaZis gvaris kaci, daudxani er
qva, yizilbaSebSi iyo gazrdili. mis Zmebsa da axlo naTesavebs
icnobda yaeni Sah-abasi. mis karze mravalgvarad namsaxurebi,
yaenis mxardamWerebi da erTgulebi iyvnen. bevr sikeTes uke
Tebda yaeni Sah-abasi maT. magram mainc maTi undoblobisa da si
borotis Cvevam imarjva, rogorc naTqvamia: `Cveuleba rjulze
umtkicesiao~. maTi Cveuleba marTlac aris maT rjulze ufro
mtkice. Sah-sefim Seipyro daud-xanis Zma da Tavi mohkveTa,
mis Svils Tvalebi daTxara da eqvsi ZmisSvili moukla. es rom
164
daud-xanma Seityo wamovida ganjidan da kaxeTSi Camovida baton
TeimurazTan. Tan hyavda yajris jari maTi col-SviliT. ivris
pirze daasaxla [Teimurazma]. es rom Seityo yaenma Sah-sefim,
Sah-abasis Zem, Zalian ewyina.
rostom mefe371
maSin iyo erTi rostom saakaZe, yaenis karze aRzrdili. ros
tom saakaZe gamoCenili kaci iyo da yizilbaSebisgan metad pa
tivcemuli. [yaenma] spasalaroba misca, gamogzavna qarTlSi da
Tan gamoatana qarTlis mbrZaneblad xosro-mirza, daud-xanis
Ze, romelic uwin vaxseneT. xosro-mirzas misca yaenma qarTli
da uwoda rostom-xani. orive erTad gamogzavnes rostom-xani
da spasalari rostom saakaZe. kaxeTi ki selim-xans misca da isic
Tan gamoayola. gamoemarTnen, Camovidnen da daibanakes xunanSi,
sadac aris gatexili xidi. es rom Seityo batonma Teimurazma,
Sekriba Tavisi jari, movida da safurcleSi dadga. col-Svil
ianad moixmo baraTaSvilebi, moreka muxranSi da iq datova. ba
raTaSvilebma gaiges xunanSi rostom mefis mosvlis ambavi, col-
Svili datoves da rostom mefesTan wavidnen. metad ganrisxda
batoni Teimurazi baraTaSvilebis wasvlis Sesaxeb roca gaigo,
undoda cxvir-piri daeWra baraTaSvilebis col-SvilisaTvis,
magram xoreSan dedofalma ar daaneba. veRar gaCerda batoni
Teimurazi muxranSi, arc is SeeZlo, rom rostom mefisTvis
gaewia winaaRmdegoba. maSin col-SviliT gadavida imereTSi da
zogierTi kaxelic Tan gahyva.
imxanad muxrans flobda vaxtangi, Teimurazis Ze. amaTi was
vlis Semdeg adga vaxtangi da mivida rostom mefesTan. gaiges
yizilbaSebma batoni Teimurazis wasvlis ambavi da mdevari
daadevnes. batonma Teimurazma da zogierTma kaxelma imereTSi
gadaaswres, zogs ki perangaze wamoewivnen. zogi mokles, zogi
Seipyres, daatyveves gaxiznulebi, wamovidnen da dabrundnen
rostom spasalarTan. Zalian bevrni iyvnen yizilbaSebi, moiyvanes
da dasves rostom mefe qarTlSi. qarTlelebi masTan Seikribnen,
xolo selim-xani Caiyvanes da dasves kaxeTSi. maSin aaSenes gor
is cixe da Sig mcvelebi Caayenes. mecixovneebi suramis cixeSic
165
Caayenes. rostom mefes damxmared misces lores, yazaxisa da Sam
Sadilos xanebi. selim-xans ki damxmared daudgines ganjisa da
yajaris jarebi.
rostom mefe metad mdidari da SeZlebuli iyo, radgan yaeni
bevrs swyalobda. yularaRasi iyo da ispahanis taruRa372. didad
swyalobda yaeni rostom mefes, mraval [ZRvens] ugzavnida, ros
tom mefe ki qarTlelebs urigebda leinis xalaTebsa da patar-
patara saCuqrebs, radgan maSin qarTleli [mamakacebi] ar ic
vamdnen [muslimur] kabebs da arc morTva uyvardaT. am mciredi
saCuqrebiT Semoikriba qarTlelebi da moipova maTi ndoba. maSin
qarTlelebi gulwrfelebi iyvnen, ar hqondaT SeTvisebuli yiz
ilbaSuri xrikebi da matyuaroba. rostom mefes ki xalxi hyavda,
moxerxebuli da mizandasaxuli kaci iyo. imxanad vinc ki iyvnen
sparseTSi datyvevebuli da gaTaTrebuli qarTlelebi, yvela
daabruna qarTlSi373. qarTlis gaTaTreba undodaT. yizilbaSur
wesebs misdevda da yizilbaSurad moawyo Tavisi karis wesebi.
moxeleebad da msajulebad TaTrebi daayena qarTveli moxelee
bic ar daiTxova,374 didebulad iqceoda.
imxanad qarTlis mefeTa sasaxle [Tbilisis] cixeSi iyo, sadac
wmida nikolozis saydari dgas. rostomma datova [es sasaxle], iq
yizilbaSi mimbaSi375 dasva. TviTon gamovida da dasaxlda mtkvris
piras, anCis saydarsa da sions Soris. iq cixeSic aago meCeTi, abanos
pirdapir, xevis gadmoRma da Tavis sasaxleSic aaSena meCeTi. aseve
gaaSena baRi iCituntruxis476 kldis qvemoT da iqac aaSena meCeTi.
imxanad erisTavad ijda daTuna aragvis erisTavi da ar erT
gulebda rostom mefes. TeimurazTan eWira saqme da rostom me
fis samsaxurSic iyo. es xriki rom Seutyo rostom mefem, jari
Sekriba, Sevida muxranSi da SeuTvala daTuna erisTavs: `momeci
piroba, rom yaenTan waxval, xels Segiwyob da gaggzavni, Tu ara
da SemoviWrebi da samflobelos agioxrebo~. ar SeeZlo rostom
mefisTvis winaaRmdegobis gaweva, wamovida mefesTan da movida.
uRalata rostom mefem, Tavi mohkveTa da yaens gaugzavna. acno
ba, rom es maCxubebdao baton TeimurazTan. TviTon ki SeiWra mis
saerisTavoSi. daTuna erisTavs hyavda Zma, zaali. man Sekriba
Tavisi jari, win dauxvda, gaimarjva da ukan gamoabruna.
166
maSin gaugzavna kaci zaalma baton Teimurazs, gaugzavna mZev
lebi da saSineli ficiT SeuTvala: `modi da mbrZaneblad gagx
dio~. Teimuraz batons mouvida kaci, ar SeeZlo qarTlze wamos
vla. imereTidan dvaleTze gadmovliT Camovida ananurSi da iq
gaCerda. xalxi miuCines, emterebodnen rostom mefes, magram
versad Caigdes xelSi. sifrTxiles iCenda da qalaqis cixeSi iyo.
maSin ki erTgulad daudga mxarSi zogierTi mdabio qarTleli.
cixesimagreSi ijda da ver mtrobdnen.
selim-xani mosabrunSi ijda, kaxeTis qveyanaSi. iq aaSena saxli.
raki dainaxes, rom rostom mefes veraferi daakles, mere selim-
xans miuxdnen da Tavs daesxnen. TviTon selim-xanma gaaswro, ver
Seipyres, sxvebi ki, misi yma TaTrebi, vinc ki Caigdes xelSi, daxoc
es, zogi daatyveves. wamovida batoni Teimurazi da kaxeTi dai
kava. maSin kaxeTi dauZlurebuli iyo, ver gaCerda rostom mefis
SiSiT, wavida, ananurTan dadga da iqidan qarTlSic moqmedebda.
imxanad rostom mefem da dadianma damoyvreba gadawyvites.
maSin levan dadiani da imereTis mbrZanebeli erTmaneTs emtere
bodnen, didi SuRli hqondaT erTmaneTSi. amitom moindoma da
dianma rostom mefesTan damoyvreba. rostom mefemac imis gamo
moisurva dadianTan damoyvreba, rom batoni Teimurazi misi
mteri iyo da imereTSi gamagrdeboda xolme. [undoda] dadiani
misTvis gadaemterebina. aravin hyavdaT iseTi, rom erTmaneT
isTvis gaeyolebinaT. dadians hyavda da, saxelad mariami, igi
svimon guriels377 hyavda colad. mariami aTabagis asulis gaCe
nili iyo. maSin dagmo RmerTi svimon gurielma, eSmakis SuriT
aborgebulma mokla mamamisi mamia gurieli378, sawolSi myofi
mokla RalatiT. levan dadianma rom gaigo, moimizeza es ambavi
da SeuTvala svimon guriels: `radgan es boroti saqme Caidine,
me Cems das Sen aRar dagitovebo~. Sekriba jari levan dadianma
da Tavs daesxa lanCxuTs. iqidan svimon gurielmac Sekriba jari.
svimon gurieli mxne da gabeduli kaci iyo, isic Cavida lanCxuT
Si. Seibnen da gaimarjva levan dadianma. Seipyro svimon gurieli,
Tvalebi amouSanTa da waarTva mariami, Tavisi da. guriis mTavris
taxtze qaixosro379 dasva, gurielis biZaSvili. qaixosro mariam
dedoflis Zma iyo dedis mxridan. rostom mefes kaci gamougza
167
vna da aRuTqva qals mogcemo. esiamovna rostom mefes da gae
mzada qalis wamosayvanad. Semoikriba qarTlelebi da wamovida.
imxanad levan dadiani metad Zlieri iyo, rogorc qonebiT, ise
jariT. aqedan rostom mefe wavida mravalricxovani mxedrobiT,
iqidan ki dadiani Sekrebili [amaliT] da Tan wamoiyvana mariami,
Tavisi da. imereTis mbrZanebel giorgis SiSi hqondaT. wamovida
samiqelaZeoze, gamoiara foke, gadmolaxa rioni, amoiara saCx
eiZeo da movida dadiani kakas-xidTan. rostom mefec samcxis
gavliT wamovida. kakas xidze Sexvdnen erTmaneTs rostom mefe
da dadiani, erTmaneTTan pirispir dabanakdnen, siaxloviT.
maSin Sekriba Tavisi mxedroba imereTis mbrZanebelma giorgim
da isic wavida maT winaaRmdeg, SebrZoleba gabeda, ar SeeSvaT.
isic maT siaxloves mivida da dadga. giorgim TavisTvis ifiqra
da gadawyvita, msubuqad waval da davTirav maT jarso da wavida.
imerlebma urCies, marto nu waxvalo, magram Tavisi ar daiSala.
aTi kaciT wavida da maRlobidan gadaxeda maT jars. Seutyo es
saqme levan dadianma, gagzavna Tavisi mxedrebi, naxes giorgi,
rom mcire razmiT iyo, Seuties, Seipyres da miiyvanes dadianTan.
maSin qristes aqeT 1632380 [weli] iyo. dadians esiamovna, metad
gamxiarulda da daatyveva, qali ki rostom mefes gaatana. wam
ovida rostomi da wamoiyvana. dadianic gabrunda ukan da Tan
waiyvana giorgi. cixeSi Caagdo da tyveobaSi hyavda. aleqsadre381
giorgis Ze mamisis nacvlad daeufla [imereTs]. imave gziT wam
ovida rostom mefe, romliTac Cavida. maSin gaTaTrebuli iyo
aTabagi, amitom aTabagad aRar ixseniebdnen, aramed faSas eZaxd
nen osmalurad. maSin faSa iyo iusuf-faSa, safar-faSas Ze382. man
gza misca rostom mefes, gamoiara ocxe da Camovida qarTlSi. ga
daixada mefuri, didebuli qorwili. aleqsandrem, giorgis Zem,
dadians mamamisis gaTavisufleba sTxova da gamosasyidi Ses
Tavaza. dadianma Cixorsa da CxarSi mcxovrebi somxebi mosTxova
safasurad. ahyara da misca, rac moiTxova, gaaTavisufla mama
misi da Camoiyvana imereTSi. cota xani kidev icocxla giorgim
da gardaicvala. taxtze mis nacvlad avida aleqsandre, misi Ze.
amis Semdeg dadiani metad mZlavrobda imereTze. ise gauWirda
aleqsandres, rom quTaiss galavani Semoavlo, SigniT ijda da le
168
vans winaaRmdegobas ver uwevda. yovel sauflo dResaswaulze, –
Sobas, axal wels, naTlisRebas, aRdgomas, – SemoiWreboda dadiani
da arbevda imereTis qveyanas. zogs xocavda, zogs atyvevebda da
hyidida, an daitovebda da Tavs gamoasyidebinebda. am dros Semoi
Ro levan dadianma tyveebiT vaWroba da gamosasyidis [aReba]. manam
de tyveebiT vaWroba ar yofila. dadiani Zalian mdidari iyo, mTe
li afxazeTi emorCileboda. SarvaSiZeebi misi ymebi iyvnen da laSq
robebSi Tan axldnen dadians. rostom mefec Zalian gaZlierda da
veRaraferi daakles mtrebma. amasobaSi gaiara samma weliwadma.
maSin ganudgnen baton Teimurazs zaal aragvis erisTavi da
qsnis erisTavi. eseni emxrobodnen mas da amefebdnen kaxeTSi. ma
Sin kaxeTi gaCanagebuli iyo, ltolvili xalxic dabrunda da mas
Semdeg nel-nela daiwyo aRSeneba da dasaxleba. imxanad batoni
Teimurazi xan Seurigdeboda yaens da saCuqrebs gaugzavnida,
xan isev ganudgeboda. kaxeTSi imyofeboda da ase mefobda.
maSin batonma Teimurazma ifiqra da gadawyvita, rom daepyro
didoeTi. undoda iqidan ruseTisken gaexsna gza, ruseTis me
fisgan zurgi gaemagrebina da iqidan rusuli jari Semoeyvana
– aseTi wadili hqonda. Sekriba jari da daiZra didoeTisken.
didoeTis moqceva undoda, SeiWra didoeTSi, aiRo zogierTi
koSki da adgili. didoelebma lekebisgan iTxoves daxmareba. ma
Sin lekebi Zalian emterebodnen kaxelebs, radgan batoni Teimu
razi daesxa Tavs da bevri ubedureba daatexa lekebs. Tavidanve
mtroba hqondaT, amitom emterebodnen lekebi kaxelebs. uSve
les lekebma didoelebs da daexmarnen, simagreSi dauxvdnen ba
ton Teimurazs, dauSines sagoravebi, qvebi da isrebi. mravali
[xalxi] amouwyvites da gamodevnes batoni Teimurazi. vinc ki
hyavda gamorCeuli episkoposi da warCinebuli, yvela iq amou
wyvites. kaxeTSi Camovida da itira: `vai, episkopos-darbaisleb
amowyvetilso~.
amasobaSi gamoxda xani. SeTqmuleba moawyves zaal erisTav
ma, ioTam amilaxorma, nodar ciciSvilma, kaTolikosma ev
demoz diasamiZem, giorgi goCaSvilma da kidev zogierTma sxva
qarTlelma. amaT gadawyvites, gandgomodnen rostom mefes.
evdemoz kaTolikosi ufro cdilobda imitom, rom daTunas,
169
Teimuraz batonis Svils, colad hyavda misi Zmis asuli. kaci
gaugzavnes baton Teimurazs, Sehfices, didi piroba misces da
moixmes: `isev dabrundi qarTlSi da batonad gagxdiTo~. amis
gamo Sekriba nodarma jari da wavida. Seityo es ambavi rostom
mefem, Sekriba jari da isic wamovida nodaris winaaRmdeg. movi
da da dabanakda sajavaxianoSi. nodarma rom gaigo rostom mefis
wamosvlis Sesaxeb, gaiqca da wavida. ukan daedevna rostom mefe.
imxanad nodars Tan axlda ori Zma, CxeiZeebi, xizanebi iyvnen da
nodarTan cxovrobdnen. rostom mefe rom wamoewia nodars, Se
moubrundnen Zmebi CxeiZeebi, SeebrZolnen da isinic daxoces.
nodari ki gaiqca da Sevida atenis cixeSi. mivida rostom mefe
da alyaSi moaqcia. veRarc iq gamagrda nodari da zemo qarTlSi
gaeSura, romelic aris saaTabago. rostom mefem aiRo cixe da
dalewa, wamovida iqidan da cxireTSi gaCerda. miixmo dedofali
mariami da iq imyofebodnen.
evdemoz kaTolikosic iqve imyofeboda rostom mefesTan.
isev SeuTvala kaTolikosma baton Teimurazs: `nodaris wasvlis
gamo saqmes ratom waaxden, ukan ratom gabrundio~? maSin Teimu
raz batons zaal erisTavi SeuerTda, movidnen da muxranSi
gaCerdnen. isev gaugzavna kaTolikosma kaci: `nuRar ayovnebT,
modiT da gagakeTebinebT, rac gindaTo~. es saqme Seityo vaxtang
muxranbatonma, swrafad gaugzavna kaci rostom mefes da acnoba
saqmis viTareba. maSin dedofali gagzavna goris cixesimagreSi,
TviTonac ukan gahyva. mividnen goris cixeSi da iq gamagrdnen.
batoni Teimurazi ufliscixeSi Camovida, veRaraferi gaawyo,
gamobrunda da wamovida. win dauxvda vaxtang muxranbatoni,
bevri zarali miayena da wavida kaxeTSi. Seipyro rostom mefem
evdemoz kaTolikosi, gagzavna qalaqis cixeSi da daatyveva.
garkveuli drois Semdeg iqve cixeSi moaSTobina. giorgi goCaS
vili Seipyro da Tvalebi dasTxara. sxvebi, vinc ki rostom mefis
orgulebi iyvnen, zaal erisTavisa da ioTam amilaxoris garda,
zogi daaxeibra, zogs mamulebi CamoarTva da gaaZeva Tavisi sam
kvidrodan. ioTam amilaxori, xan rostom mefes emxroboda da
xan baton Teimurazs. saiTkenac dros imarjvebda, iqiT dadge
boda.
170
es saqme rom moagvara rostom mefem, Sekriba qarTlis jari
da yizilbaSebi, romlebic yaenma [damxmared] daudgina, isinic
Sekriba da wamovida kaxeTSi batoni Teimurazis winaaRmdeg. ma
Sin batoni Teimurazi mcire amaliT idga maRaroSi, kaxelebi Tav-
TavisTvis iyvnen383. Tavs daesxa rostom mefe. viwro gasasvle
lebSi autexa srola batonma Teimurazma. ramdenic SeeZlo ioma
batonma Teimurazma. veRar gamagrda rostom mefe, gamoiqca da
TbilisSi Camovida. aRar daedevna batoni Teimurazi, misi mrava
li saqoneli Caigdo xelSi, aiklo, wamoiRo, wamovida da movida
Tavis saxlSi. dainaxes zaal erisTavma da ioTam amilaxorma,
rom am damarcxebiTac veraferi daakles, molaparakeba daiwyes
rostom mefesTan da exvewebodnen: `SevrigdeT da gvimsaxureo~.
rostom mefem ase upasuxa zaal erisTavs: `Tuki waxval yaenTan,
Segirigdebi, xolo Tu ar waxval, CemTan saqme ara gaqvso~. dahy
va zaal erisTavi, moiyvana da Seiriga. gagzavna yaenTan da kargi
werilebi miswera yaens. yaenTan rom Cavida zaal erisTavi, didi
pativi sca. rostom mefis SuamdgomlobiT, kargad miiRo da bev
ri wyaloba misca – weliwadSi samasi Tumani jamagiri dauniSna,
gaaTaTra da qarTlSi gamouSva. movida rostom mefesTan da mas
Semdeg misi erTguli iyo.
im droidan daiwyo qarTlis wes-Cveulebebma Secvla. yvelam
Seiyvara angareba da simdidre, jamagiri da yaenisagan mamulis
miReba. SemoiRes yizilbaSuri Cacmuloba, qarTlis didebulebi
da Tavadebi yaenisgan mdidrdebodnen da rayamiT Soulobdnen
mamulebs. TviTon rostom mefis survili aseTi iyo, rom yaenis
daukiTxavad aravis araferi miscemoda. Tuki vinmes dawinaureba
undoda, yaens daekiTxeboda. yaenis morCili da mahmadis rjulis
moyvare kaci iyo rostom mefe. man aaSena yizilbaSuri sasaxle.
lamazad da mSvenivrad aago. SemoiRo [xaliCebisa da fardage
bis] dafena, [yizilbaSuri] Wama-sma, Tavmowoneba da xaliCebze
morTxma. mTlianad yizilbaSur wesebze gadavidnen. gamravlda
mis karze siZva da uwmidureba, sodom-gomoruli codva, meZavoba
da mruSoba. aseve moisurva cixis gamagreba da SigniT myofi Ta
Trebis gaTavisufleba. gaZlierdnen TaTrebi da gauTavxeddnen
qarTlelebs. vinc iyo qarTleli, maTi wesis moyvaruli, meZavi da
171
sibilwismoqmedi, did pativs scemda rostom mefe, [rCevas] ekiTx
eboda da yurs ugdebda. xolo Tuki vinme iyo simarTlismoqmedi,
gulwrfeli da codvasmoridebuli, mas saerTod ar scemda pa
tivs, cud da Seuferebel kacad miiCnevdnen.
dRiTidRe smasa da gancxromaSi iyvnen, sulisaTvis ki saer
Tod aRar zrunavdnen. moiyvana meCangeebi da mgosani qalebi.
aqebdnen qarTleli warCinebulebi, maTac aseve gaiCines meCange
qalebi, blomad mxevlebi da aRar iyo sircxvili siZvisa da meZa
vobisa. qarTlelebmac iswavles yizilbaSurad Wama-sma, did
sircxvilad miaCndaT magidasTan sufris ufloba (Tamadoba) da
ara xaliCebze morTxma. visac ar SeeZlo am wesebis miyola, gaRa
ribdnen, gayides mama-papis danatovari mamulebi da agarakebi.
[Zvirfasad] imosebodnen, Wamdnen, svamdnen da Svilebze saer
Tod aRar zrunavdnen. maSin SemoiRes Tavadebma zogierT adg
ilSi tyveebiT vaWroba. vinc iyo oboli da qvrivi, gamoiyvand
nen, gahyididnen da gamravlda codva.
samRvdelo episkoposebis erTguleba imiT moipova [rostom-
xanma], rom yvelas jamagiri dauwesa, Tavmdablad da tkbilad
eqceoda. amitom uzrunvelad iyo samRvdeloTa krebuli. aa
Sena wmida kaTolike eklesia – mcxeTis gumbaTi384 da kidev ram
denime sxva gapartaxebuli eklesia. aseve aago gatexili xidi.
iyo Wama-smis moyvare, bevr saCuqrebs gascemda smis dros. mis
dros eriskacebSi ar iyo sulieri sazrunavi. aramed iyvnen ga
fufunebuli da xorcielebis moyvarulni. TviTon samRvdelo
ni da mRvdelTmTavrebic midrknen wesierebisgan da aRerivnen
eriskacebs, ieremis godebisaebr, radgan iyvnen Rvinis moyvare,
smisa da Svebis, gancxromis [moyvare], umRerodnen erTmaneTs
siZva-mruSobasa da meZavobas. amis gamo mouZlurda sarwmunoe
ba da SeibRala eklesiis wesebi, radgan aRar eZiebdnen sulier
Rvawls, aramed xorcisTvis zrunavda yvela.
roca mokla kaTolikosi evdemoz diasamiZe,385 maSin rostom
mefem, Tavisi winaswari gadawyvetilebiTa da mTeli saqarTvelos
mRvdelTmTavrebisa da samRvdelo dasis gamorCeviT, kaToliko
soba misca qristefore urdubegaSvils.386 qristefore kaTo
likosi iyo simarTlis moyvare kaci, mSvidi, Tavmdabali, gultk
172
bili, yvelas mimarT mwyalobeli, siwmidis moyvare, saxiT saxieri
da Rirsi Tavisi xarisxisa da wodebisa. amave dros aRzrdili iyo
saero-vaJkacur laSqar-nadirobaSi da [amis] gamocdilebac hqon
da. magram wignieri ar iyo, mciredi swavla-ganaTleba gaaCnda.
kargad ganagebda wmida kaTolike eklesias.387
rostomi [yaenisadmi] yovelgvar ZRvens ufro mets gzavnida.
metadre im sityvas gadavida, romelic datova svimon mefem;
[uwin] am wesiT xdeboda: an ebraelis Svili, an nayidi [yma], an osi
igzavneboda [yaenTan]. aman ki gamoiyvana qarTleli glexebis,
aznaurebisa da didebulebis asulebi da vaJebi da maT agzavni
da. am droidan SemoiRes es [wesi] da qarTlis yvela mefe ase iq
ceoda, vidre dRevandel dRemde.
mTeli qarTli daimorCila rostom mefem, metad erTgulebi
iyvnen. Sekriba Tavisi mxedroba, mivida da safurcleSi dadga.
iqidan mouxmo yizilbaS xanebs, romlebic yaenis mier mis [damx
mareebad] iyvnen dadgenili. movidnen da SeuerTdnen isinic.
da daiZra baton Teimurazis winaaRmdeg,388 radgan maSin batoni
Teimurazi TianeTSi imyofeboda. biZina sufrajma urCia ba
ton Teimurazs: `gagzavne daviTi, Seni vaJi, me Tan gavyvebi da
kaxelebis nawilic gagvatane. CavalT qiziySi da iqidan gavumar
TavT brZolas rostom mefeso~. daujera batonma Teimurazma da
gagzavna daviTi, Tavisi Ze. gaigo rostom mefem da manac gagza
vna yizilbaSebis jari maT winaaRmdeg, TviTon ki baton Teimu
razs Seutia. sardlebad daayena vaxtang muxranbatoni da zaal
erisTavi da gaatana qarTlis jari. Cavidnen eseni uRlisSi, iqi
dan batoni Teimurazi wamovida, atyda didi brZola da Tofis
srola gametebuli. maSin Tofi moartyes saxlTuxuces revaz
ColoyaSvils, romelic iyo kargi kaci da saukeTeso sardali.
igi iyo baton Teimurazis [laSqris] winamZRoli. mas moartyes
Tofi da sasikvdilod daWres. rom mixvda, kvdeboda, ar dafanta
jari, Tavisi vaJebi daayena iq, TviTon ki gabrunda saxlTuxu
cesi da mivida baton TeimurazTan. maSin ase daloca batoni
Teimurazi: `me vkvdebi Seni samsaxurisa da erTgulebisaTvis da
Cemi Tavi Tqveni Wiris sanacvlo iyoso~. gamoeTxova, yelze mo
exvia da orivem bevri itira. wavida saxlTuxucesi, imave adgils
173
daubrunda, sadac ibrZoda da iq gardaicvala. dainaxes kaxeleb
ma, rom daiRupa igi, umeTaurod darCnen, SeSindnen, ukan daixies
da wavidnen. ukan gabrunda batoni Teimurazic da wavida.
iq ki yizilbaSebi da daviTi, Teimuraz batonis Ze, Seibnen.
gaimarjves yizilbaSebma, mokles daviTi da misi jaric amow
yvites. maSin metad Sewuxda batoni Teimurazi, saerTod aRar
hqonda gamagrebisa da winaaRmdegobis gawevis Zala. gagzavna de
dofali xoreSani, romelic rostom mefis mamis Zmis SviliSvili
iyo. movida igi rostom mefesTan da Sewyaleba sTxova. rostom
mefem gaigo misi mosvla, didi pativi sca da Seusrula Txovna –
gza misca, win waumZRvana qristefore kaTolikosi da bargic man
gadautana imereTSi. kaxeTs Tavi daaneba batonma Teimurazma da
imereTSi Cavida. moegeba misi siZe aleqsandre,389 imereTis mbr
Zanebeli. Caiyvana, daabinava da kargad miiRo. maSin gaagebines
baton Teimurazs misi Zis daviTis [daRupvis ambavi]. tirili da
didi glova daiwyes. rostom mefe ki mTlianad daeufla kaxeTs.
patronobda qarTlsa da kaxeTs. daTunas Tavi yaens gaugzavna
da miuloca gamarjveba. aRaraferi afiqrebda rostom mefes,
iyo Svebasa da lxenaSi.
imxanad samcxeSi gardaicvala usuf-faSa390 da mis nacvlad
[taxtze] avida rostom-faSa,391 misi mxevlisgan SeZenili Ze. ma
Sin moiwia RvTis risxva saaTabagoze maTi codvebis simravlis
gamo: kaci gamogzavna xonTqarma da rostom-faSas cols mah
madis rjulis miReba aiZules. qalma es rom gaigo, Zalian SeZ
rwunda, Tavzari daeca. gadawyvita Tavi moekla da sarwmunoeba
ar daeTmo. kldeze undoda gadavardna, magram ar gauSves. mere
Tavis moSToba gadawyvita, magram verc es aRasrula, radgan
Sepyrobili hyavdaT da aRaraferi SeeZlo. Zalian rom gauWirda
im qals, maSin Tqva: `Tuki saaTabagoSi mcxovreb yvela qalsa da
kacs gaaTaTreb, mere mec gavTaTrdebi. Tu arada Tavs moviklav
da amas ar gavakeTebo~. maSin gaaTaTres yvela da isic gaTaTrda.
yvela iqaurma miatova qristianuli rjuli da mahmadianebi
gaxdnen. mas Semdeg moiwia saaTabagoze RvTis risxva: Seibilwa
wmida eklesiebi. yvelaferi urjulo TaTrebma moSales da mi
moitaces. daeupatronnen da wmida monastrebi naxirisa da cxvr
174
is sadgomad gaxades. eklesiis msaxurebma, samRvdelo krebulma,
episkoposebma da ber-monazvnebma miatoves Tavisi samyofeli,
Tan wamoiRes wmida xat-jvrebi, [wmida] nawilebi da wamovidnen
zogi qarTlSi, zogi guriasa da imereTSi da damkvidrdnen qar
Tlisa da imereTis midamoebSi. vinc ki darCnen iq qristianebi,
isinic ZaladobiTa da iZulebiT gadaiyvanes Tavis mxares da am
dromde TandaTanobiT gandgnen qristianobisgan. axla saerTod
aRar moiZebnebian iq morwmuneni, klarjeTis mdabioebis garda,
javaxeTi rom hqvia.
rostom mefes vaJi ar hyavda. uZeoba metad adardebda. misi
zogierTi mrCevlis winaswari TaTbiriT, kaci gagzavnes ispah
anSi da Camoiyvanes sparseTidan luarsabi, vaxtangis Zis Teimu
razis [vaJi], romelic sparseTSi iyo darCenili. rjuliT mahma
diani iyo. igi iSvila rostom mefem. suleli, TavSeukavebeli da
daufiqrebeli kaci iyo, rac ar ekadrebaT saqarTvelos mefis
Svilebs. zrdidnen da kargad aswavlidnen, uyvarda mefes.
batoni Teimurazi ki imereTSi imyofeboda. maSin levan da
diani auracxeli simdidris patroni iyo, da mravalricxovani
laSqriT metad Cagravda imereTis mbrZanebel aleqsandres. ga
lavani aaSena da ase imyofeboda quTaisSi. iq ijda TviTon Tav
isi ZmebiT da imereTis warCinebuli Tavadebis ojaxebiT. yvela
TavisTan hyavda dadianis SiSiT simagreSi TavSefarebuls, rad
gan Zalian mZlavrobda, SuRliT Tavs esxmoda da aCanagebda
zemo da qvemo imereTis miwebs. arsad darCa dabebi, Senobebi da
cixesimagreebi, rom Tavs ar dasxmoda. Soba-naTlisRebis sau
flo dResaswaulebisa da axali wlis garda, sxva dros, arafers
akeTebda. maSin ar anebebda Tavs qveyanis aoxrebas, musrs avleb
da da atyvevebda mraval [xalxs], hyidida Sepyrobil tyveebsa da
darCenil xalxs. aha, RvTis uwyalo risxva am borotmoqmedebze,
radgan man [levan dadianma] SemoiRo wesad boroti mtris [eSma
kis] mier gadmonTxeuli iudaebrivi gesli, romelmac vercxlze
gayida Semoqmedi da Tavisi moZRvari. mas Semdeg dawesda imereT
Si, odiSsa da guriaSi urjulo da RvTis mowinaaRmdege xalxze
qristesmier naTelRebuli tyveebis gayidva. nu dauSvas RmerT
ma qarTlSi es boroti saqme. iq ki ufro metad gamravlda da zR
175
vars gadavida es codva, vidre dRevandel dRemde. vai me, rameTu
TviT iq myofi mRvdelTmTavrebica da samRvdeloni Seerivnen
am borot sneulebas. [es] ar iyo levan dadianamde da aleqsan
dremde, maT dros Semovida maTi sulis warsawymedelad.
es ase moxda, axla ki zemoTqmuls davubrundeT. gaaCanaga
dadianma mTeli imereTi, aleqsandres ki, imereTis mbrZaneb
els, ar SeeZlo winaaRmdegobis gaweva da dapirispireba, verc
im galavnidan gamodioda. mamuka, misi umcrosi Zma, mowifuli
Wabuki iyo, mSvenieri da axovani, mamamisis msgavsi, vaJkacobiT
ganTqmuli, moqnili da uebro mxedari. im dros TiTqmis arsad
gazrdila misi toli znesruli da goliaTiviT gabeduli. mamu
ka Tavisi mcirericxovani razmiT gamodioda galavnidan, daz
veravda dadianis moTareSe jars, Causafrdeboda, dauxvdeboda
patara razmiT da mravals gaavlebda musrs, bevrs Seipyrobda,
daatyvevebda da dabrundeboda xolme gamarjvebuli. maT ms
gavsad hyididnen TaTrebze datyvevebul xalxs. erT dResac,
kidev rom SemoiWra dadiani da moaoxra qveyana, Cveulebriv gae
geba patara razmiT dadianis moTareSeebs da mxned Seutia. maSin
siCqarisgan waeqca cxeni da qvemoT daeca. Seuties megrelebma,
Seipyres, waiyvanes da mihgvares dadians. gamxiarulda dadiani
misi Sepyrobis gamo. waiyvanes da odiSis cixeSi Caagdes.
es rom Seityo aleqsandrem, imereTis mbrZanebelma, metad
dadardianda. amgvari gamosavali monaxa, sTxova baton Teimu
razs, rom odiSSi wasuliyo dadianTan. dahyva batoni Teimurazi
aleqsandres, Tavis siZes da wavida. rom Cavida, levan dadiani win
miegeba, kargad gaumaspinZlda, didi da xelmwifuri sufra gauSa
la. gaixares erTmaneTis naxviT, radgan erTmaneTis axloblebic
iyvnen: levani Teimurazis mamidaSvili iyo. ramdenime dRis Semdeg
uTxra Tavisi misvlis mizezi da xvewna dauwyo mamukas gamosaxs
nelad da gasaSvebad, rom aRar hqonodaT erTmaneTSi SuRli da
mtroba. iq imyofeboda paata wulukiZe. wuwki iyo, koWli, levan
dadianis naTesavi da Tanamoazre. igi uwin mefe aleqsandrem gaaZe
va Tavisi mamulidan, ltolvili Cavida odiSSi, gaerTianda levan
dadianTan da Zalian emtereboda imereTis mbrZanebel aleqsan
dres. dadians undoda pativi eca batoni TeimurazisTvis da gaeS
176
va mamuka, magram es SuRliT savse [kaci], nebas ar aZlevda. dadiani
ise ujerebda, rom arafers akeTebda mis gareSe. paata wulukiZem
mzakvruli eniT daarwmuna dadiani. dadianmac gadaTqva mamukas
gaSveba da auwyes baton Teimurazs: `ver moxdeba Cvengan misi gaS
vebao~.392 garkveuli xniT kidev darCa iq batoni Teimurazi, aRarc
man daiJina, wamovida da Camovida imereTSi, Tavis siZesTan.
maSinac ar SeeSva [dadiani] borotebas. arc RvTis risxvisa
SeeSinda. SuRls im marTali [kacis] sikvdilic daamata – cixeSi
amouSanTa Tvalebi mamukas da gardaicvala. imxanad mZimed daa
vadda ukurnebeli seniT da gardaicvala giorgi,393 Teimurazis
SviliSvili, romelsac aleqsandre zrdida. isic gardaicvala
da didad igloves, aRasrules glovis wesi. TiTqmis Svidi weli
imyofeboda iq batoni Teimurazi.
rostom mefe ki mSvidobianad mefobda, araferze ar fiqrobda
lxinis, drostarebisa da mosvenebis garda. Tavisi dRe da wuTi
sofeli sixaruliT, nadirobiTa da nadimobiT gaatara. imxanad
zogierTi sanadiro adgili Semoiara. xunanSi iyvnen, gatexil
xidTan da Tan hyavda mis Svilad wodebuli luarsabi. sTxova
rostom mefes, yaraiaSi gaeSva sanadirod. mefem neba darTo da
wavida. Tan gahyvnen misi msgavsi Wabukebi, qarTleli axalgaz
rdebi. iq rom mividnen, gamoirekes tye da gamovida irmebis jogi.
atexes Zlieri srola, airivnen da erTmaneTs dauSines yvelam,
warCinebulmac da ugvaromac, sanadiroc gaafuWes. am srolaSi
Tofi moxvda luarsabs da iqve gardaicvala. rostom mefem rom
Seityo, Sewuxda, igloves da itires, rogorc wesia.
imxanad batoni Teimurazi isev imereTSi imyofeboda. Zalian
uWirda, ar gaaCnda simdidre da sazrdeli. samocdaaTi wlisa
iyo, dauZlurebuli da aRar SeeZlo rostom mefesTan brZola
metismeti uZlurebis gamo. Zalian SeWirvebuli iyo, arc saz
rdeli hqonda da arc saWiro nivTebi. maSin gagzavna erekle,
Tavisi SviliSvili, ruseTis xelmwifesTan394. gzaze avazakebi
daxvdnen, maxviliT gaavles musri erekles ymebs, TviTon Zlivs
gadarCa ise, rom ar dauWriaT. erekle axalgazrda Wabuki iyo.
mostaces mxevlebi da bargi. waiyvanes ruseTSi da mivida xelm
wifesTan. amasobaSi gavida dro da TviTon batoni Teimurazic
177
wavida ruseTSi395. samocdaTormeti wlisa iyo. Cavida da didi
pativi sca ruseTis xelmwifem396. daxmareba da jari sTxova qar
TlisTvis. xelmwifem [uaris] mizezi uTxra: `jer ar gvcaliao~.
Teimurazma rom dainaxa, ar exmareboda, garkveuli drois Semdeg
gamoemSvidoba da wamovida. bevri saCuqari misca xelmwifem. imx
anad [ukve] Zalian dauZlurebuli iyo batoni Teimurazi. gamoe
marTa da Camovida astraxanSi. maSin imereTSi gardaicvala misi
SviliSvili, luarsabi397, ymawvili kaci, mSvenieri da kargi Ses
axedavi. kaci movida astraxanSi, gaayoles iq da didi glova da
mwuxareba gadaixada. erekle ki ruseTis xelmwifesTan datova.
imxanad levan dadianic mokvda. jari Sekriba imereTis mbr
Zanebelma aleqsandrem da odiSSi Cavida. winaaRmdegoba ver gau
wies. daipyro odiSi da bevri ubedureba daatexa Tavs. Suri iZia
imis gamo, rac uwin gaukeTaT dadianma, rogorc wmida saxareba
brZanebs: `romeli sawyauliTac miuwyavT, [imaveTi] mogewyvebaT
Tqven~ (Sdr. maTe 7, 2) da [igive] dagemarTebao. aiklo dadianis
qoneba, mTeli misi saganZurebi da rac ki gaaCnda, yvelaferi
daisakuTra, mravali megreli daatyveva. mTeli odiSidan mrava
li [Cavarda] imerlebis [xelSi]. odiSis warCinebulebs Svilebi
gamoarTva mZevlebad, TviTon didebulebic Seipyro, Tavebi
gamoasyidvina da maTi vaJebi mZevlebad gamoireka. dadianis tax
tze dasva levan dadianis ZmisSvili, vamiyi398. didi nadavliT wa
movida aleqsandre da dabrunda imereTSi. samflobelo gauyo
dadians: unagiras [mTis] aqeT [arsebul miwebs] aleqsandre daeu
fla, unagiras gadaRma mxare dadians dautova.
vamiy dadiani Seuferebeli sididis ugvani kaci iyo. dadians
aseve hyavda ZmisSvilebi, mamuka da lipariti. isini arafrad
agdebdnen [vamey] dadians da arc emorCilebodnen, radgan ar
igues misi dadianoba. wavidnen, Seevedrnen aTabag rostom-fa
Sas399, rostom mefesTanac daiwyes molaparakeba, dasaxmareblad
ixmes da jari sTxoves, radgan mariam dedofali amaTi axlo na
Tesavi iyo. rostom mefem gaatana avaliSvili, ciciSvilebi da
sxva mravali molaSqre. rostom-faSamac gaatana saaTabagos
jari. wamovidnen da Cavidnen guriaSi. qaixosro gurielic400 Tan
gahyva jariT. Cavidnen odiSSi da iqaurebic SeuerTdnen. gaigo
178
es imereTis mbrZanebelma aleqsandrem, Sekriba Tavisi jari, wav
ida da cxeniswyali gadalaxa. miqelaZe da WilaZe adrec levan
dadians axldnen, wavidnen, mividnen mamukasTan da liparitTan.
isinic Camovidnen da Seikribnen banZaSi. iq gamarTes brZola da
gaCaRda Zlieri omi. gaimarjva aleqsandrem, imereTis mbrZane
belma, odiSis bevri Tavadi amoxoca, tyveebad Caigdo qarTlis
Tavad-znaurebi da mesxebi. yvelas gamoaxsnevina Tavebi da vinc
ki iyvnen gandgomili megrelebi, yvela daimorCila da Semoiri
ga. isev mtkiced daeufla odiSs. dadianis [taxtze] vamiyi dasva.
miadga qaixosro guriels. veRar SeewinaaRmdega qaixosro
gurieli, movida da manac Sewyaleba sTxova aleqsandres. guri
elic Seiriga, qeTevani, Teimuraz batonis SviliSvili, gaatana
colad qaixosro guriels da daimoyvra. qaixosro gurieli iyo
mxne, axovani da brZolaSi gamocdili kaci. am dros dabrunda ba
toni Teimurazi. maSin gardaicvala qalbatoni dedofali xore
Sani da aRaravin hyavda, radgan erekle ruseTSi gauSva.
amave dros mokvda rostom mefec. rostom mefes naSvilebi
luarsabi rom gardaecvala, Semdeg vaxtang muxranbatons moh
kida xeli da iSvila. Zalian uyvarda rostom mefes. marjve
[kaci] iyo, mxne, axovani da warmatebuli. dauZlurda rostom
mefe da aRar SeeZlo qarTlis Semovla. yaenTan gagzavna vaxtang
muxranbatoni da werili gaugzavna yaens. yaeni Zalian ujerebda
rostom mefes da qarTlis janiSinoba401 misca. yaenTan Cavida
vaxtangi, didi pativi sca da metad daafasa. mahmadis rjulis
miReba mosTxoves. Tavidan bevri iuara, magram sxva gza rom aRar
hqonda, maSinRa damorCilda. gaaTaTres, gamogzavnes qarTlis
janiSinad da dabrunda qarTlSi. maSin dauZlurebuli iyo ros
tom mefe, aRar SeeZlo, mTlad sawols iyo mijaWvuli, ilxenda,
isvenebda da qarTls ase marTavda.
vaxtangi iyo konstantine mefis STamomavali, meoTxe Taoba
konstantines Semdeg. konstantines SeeZina daviT mefe402, gior
gi403, aleqsandre mefe404, bagrati405 da melqisedek kaTolikosi406.
daviT mefem muxrani misca bagrats, Tavis Zmas. bagratma Seipyro
av-giorgi. bagrats SeeZina vaxtangi407 da aSoTani408, – mama mart
vili qeTevan dedoflisa da dedisimedis, romelic iyo aTabagis
179
coli. [aseve bagrats SeeZina] arCili409 da erekle410. am sam Zmas
vaJi ar hyavda. vaxtangs ki SeeZina Teimurazi411 da qaixosro412,
qarTlis gamgebeli. Teimurazs SeeZina vaxtangi, romelsac
sparselebma Sahnavazi413 uwodes da konstantine414.
rostom mefem es cxovreba did Svebasa da gancxromaSi gaata
ra. mere siberiT mouZlurda da sneulebam daria xeli. vax
tang ja niSinma kaci gagzavna da acnoba yaens rostom mefis
dauZlurebisa da sneulebis ambavi. imxanad mokvda yaeni Sah-
sefi415 da mis nacvlad taxtze avida misi Ze Sah-abasi416. Sah-abasma
kaci gamogzavna, Camovida TbilisSi da inaxula dasustebuli da
dasneulebuli rostom mefe. maSin mokvda rostom mefe, waiRes
da damarxes yumSi. xolo mariam dedofali, yaenis brZanebiT,
[rostomis sasaxlidan] Tbilisis cixeSi gadaiyvanes, qristes
aqeT […...wels].417
maSin Camovida Sekrebili [mxedrobiT] zaal erisTavi da avla
barSi dadga. imxanad kaxeTs murTuzal yuli-xani da zaal eri
sTavi ganagebdnen. murTuzal yuli-xans zurgs is umagrebda.
zaal erisTavis ukiTxavad, araferi xdeboda kaxeTSi, radgan
rostom mefes hyavda dadgenili igi kaxeTis gamgeblad. zaal
erisTavs erwo-TianeTi epyra. qarTls ganagebda vaxtangi, Sax
navazad wodebuli. igi marTavda qarTls. TaTrebs cixed hqon
daT gadaqceuli alaverdis monasteri, Sig idgnen da kaxeTis
sxva mravali adgilic hqondaT dapyrobili. baxtrioni cixed
hqondaT. mravali eli418 Camosaxlda kaxeTSi col-SviliT da
bevr borotebas ukeTebdnen kaxeTis mosaxleobas. undodaT
mTeli kaxeTis gaTaTreba da elebis Camosaxleba. yaraRajSi
murTuzal-xani ijda.
imxanad zaal erisTavi Sekrebili [laSqriT] idga avlabarSi.
vaxtangi zaal erisTavis moyvare iyo. vaxtangis asuli zurabs,
zaal erisTavis Zes, hyavda colad. magram moyvrobiTac ver mi
imxro, didi SuRli da mtroba hqonda zaal erisTavs qarTlis
gamgeblis vaxtangis mimarT. roca rostom mefe gardaicvala,
qarTlis gamgebelma vaxtangma kaci gagzavna yaenTan da qarTlis
taxti sTxova. maSin zaal erisTavmac, – misma mZvinvare mterma,
– gagzavna kaci yaenTan da misi gaTavisufleba sTxova.419 imxanad
180
qarTli Zalzed damonebuli hqonda yaens. aravis SeeZlo yaenis
ukiTxavad da damoukideblad emarTa qarTli. yaenma vaxtangs
misca qarTlis mefoba. im dros Zalian gamdidrebuli da Zvir
faseulobiT ganebivrebuli iyo zaal erisTavi. maSin mouvida
Sahnavazs yaenisgan qarTlis batonad damtkicebis rayami.420 es
rom gaigo, wavida aragvis xeobaSi, ganudga da aRar emorCile
boda mefe Sahnavazs.
mefe Sahnavazi421
Sahnavaz mefes colad hyavda rodami,422 yaflanis asuli, Zali
an kargi da yovelgvari sikeTiT Semkuli qali. srulad ganswav
luli rogorc saRmrTo, ise saero [codniT]. mSvenieri [iyo ro
dami], qalebi Senatrodnen. roca yaenma qarTli mefe Sahnavazs
uboZa, maSin moswera, rom mariam dedofali SeerTo colad. wi
naaRmdegoba veRar gauwia yaens, Zalac aRar hqonda da SeirTo
mariam dedofali. gadaixades didebuli qorwili da orive hyav
da colad. rodamisgan SeeZina vaJebi da asulebi da gamefda Sah
navazi.
TviTon mefe Sahnavazi gasaocari kaci iyo, saqmeSi Zlieri
da warmatebuli. oTxi Tviseba hqonda: sworupovari brZeni iyo,
saocrad bednieri, sworupovari mamaci sardali, Sesaxedavad –
mkacri, guliT ki metad mowyale. RmerTma misi msgavsi vaJebi da
asulebi misca: arCili423 ufrosi iyo. igi iyo moxdenili, mSven
ieri, burTis TamaSi da isris srola emarjveboda. yvelas isarze
erTi mtkaveliT ufro grZeli isari hqonda. sxva aravin iyo misi
msgavsi. meore Svili, giorgi424, goliaTiviT Zlieri [iyo], zed
miwevniT icoda da emarjveboda samxedro saqme. iseTi sityva
hqonda, mtrebs moyvrebad aqcevda. aleqsandre4725 yaenis gaz
rdili iyo. iseTi iyo, rom yaenis yvela yma mas, rogorc yaens,
iseT pativs scemda. levani426 brZeni da mecnieri kaci iyo, saqmis
winaswarganmWvreti, samecniero wignebiT ganswavluli. luars
abi427 samxedro saqmis mcodne iyo, suleimani – wesieri kaci. Zmeb
is sikarges asulTa [sikeTe] aRemateboda: anuka428 yaenma waiyvana
colad da mTel iranSi misi sikeTe ise iyo ganfenili, Tuki qali
rames kargs gaakeTebda, ityodnen, anuka batoniSvilisgan aqvs
181
naswavlio. didi mSvenierebiT Tamari429 dedas hgavda – moRvawe,
marTali, RvTisa da kacis mosawoni, saRmrTo [saqmeTa] gamkeTe
beli da eklesiebis [maSenebeli].
Zalzed ewyina zaal erisTavs, roca gaigo, rom gaZlierda
mefe Sahnavazi da swyalobda yaeni, Zalian ewyina. yaenisganac
nawyeni darCa da Sahnavaz mefesac orguloba dauwyo. ganudga
da duSeTSi imyofeboda. mtkiced epyra saerisTavo da kaxeTsac
ganagebda. gulSi hqonda, rom kaxeTis erTpirovnuli mmarTveli
gamxdariyo. ar egueboda Sahnavazis mefobas.
imxanad gardaicvala [imereTis] mbrZanebeli aleqsandre.430
gamoiyvanes bagrati,431 misi Ze, romelic gurielis asulisgan
SeeZina, romelsac mruSobaSi daswames cili. bagrati odiSSi im
yofeboda. Camoiyvanes imerlebma da batonad gaixades. batoni
Teimurazi ki skandas cixeSi darCa. […...] aleqsandresa da bagratis
dedinacvali.432 darejanma, moiyvana Tavisi ZmisSvili qeTevani.
[amgvarad] mamidam miaTxova igi bagrats, Tavis gers da siZed
gaixada. imxanad qaixosro433 gurieli mokla misma ymam maWutaZem
da batonad gaixada misi biZaSvili dimitri gurieli434. giorgi,
qaixosro gurielis vaJi, ltolvili wavida axalcixis faSasTan
da iq Seinaxa faSam. [darejanma qeTevani] misca bagrats, Tavis
gers da iyvnen mSvidobiT. garkveuli drois Semdeg imerlebma
waaCxubes darejani da misi geri bagrati. didi SuRli Camoagdes
maT Soris. zogi imereli [warCinebuli] darejans miemxro, zogi
ki bagrats. Tavidan imerlebi gulwrfelebi da Tavisi batonis
erTgulebi iyvnen. kaxelebi rom Cavidnen imereTSi da didi xani
iq imyofebodnen, [maT mibaZes]. kaxelebi Cveulebriv Surianebi
da erTmaneTis mtrebi iyvnen, mravali mzakvrobisa da SfoTis
moqmedni, Tavxedebi da ampartavnebi, Cacma-daxurvisa da sikox
tavis mimxedvelni da moyvarulebi. Tavidanve aseTi Cveva hqon
daT maT da imerlebmac maT mibaZes. iswavles kaxelebis Cvevebi
da kidevac gadaaWarbes maT. mas Semdeg damkvidrda imereTSi
SinaaSliloba da erTmaneTis gautanloba. ise gadahkides im
erlebma erTmaneTs darejani da misi geri bagrati, [rom] uaryo
RmerTi darejanma, ixelTa dro, uRalata bagrats, Tavis gersa
da siZes, Seipyro da Tvalebi amouSanTa. moiyvana aleqsandre
182
batonis Soreuli naTesavi, vaxtangi, romelsac WuWunaSvils
eZaxdnen da is daisva qmrad435.
maSin mokvda rostom faSa da taxtze avida misi Ze aslan faSa.
xonTqari maT ekiTxeboda da maTi rCeviT ganagebda imereTs.
isini ganagebdnen da marTavdnen [imereTs]. maSin gamoemarTa
aslan faSa jariT da Camovida imereTSi. winaaRmdegoba veravin
ver gauwia. Tan wamoiyvana WuWunaSvili, qeTevani da darejani,
mamida da ZmisSvili. eseni wamoiyvana aslan faSam da olTisSi
daabinava didi pativiT. TvalebdaTxrili bagrati ki iqve imere
Tis mbrZaneblad dasva. gavida xani, imerlebma da dadianma mo
laparakeba daiwyes mefe SahnavazTan, rom ar daemorCilebodnen
bagrats. iqidan dadiani Semoesia da daipyro imereTi. wavida
mefe Sahnavazi da fciswyalze dadga.
maSin zaal erisTavi ar emorCileboda mefe Sahnavazs,
gandgomili iyo, amitom veRar Cavida imereTSi. mefe Sahnavazs
Tan axldnen oTari, ediSeri da iasoni – giorgi aragvis eri
sTavis vaJebi. giorgi, oTaris mama, zurab erisTavis Zma iyo.
giorgi amayi da Tavneba kaci iyo, ar emorCileboda Tavis Zmas.
Seipyres zurab erisTavma da batonma Teimurazma da orive Tva
li dasTxares. giorgis colad hyavda Sahnavaz mefis da. am qal
isgan giorgis SeeZina vaJebi: oTari, ediSeri, iasoni, papua da
daTuna. maT moaxsenes mefe Sahnavazs: `radgan biZaCveni Tqven
mimarT aseTi orguli da urCi aris da CvenTvisac mravali siavis
moqmedi, – dagvCagra da Cveni mSobliuri mamulis puri ar gvaWa
ma, – Tanxmoba mogveci, wavalT da movklavTo~. dasTanxmda mefe
Sahnavazi da wavidnen duSeTSi.
maSin mTeli kaxeTi urjulo agarianebs hqondaT dapyrobili
da bevr borotebas ukeTebdnen kaxeTis mosaxleobas. aaoxres
da Sebilwes wmida eklesiebi. imxanad erTi kaxeli xucesi marto
midioda kaxeTSi Tavis gzaze. gzaze am mRvdels ramodenime Ta
Tari Semoxvda. Seipyres xucesi urjuloebma da qristes rjulis
mtrebma. ZaliT gaTokes xucesi, bilwi saqme damarTes, sodomuri
codva rom aris, da gauSves. wavida es xucesi da Cavida duSeTSi.
erTad isxdnen zaal erisTavi da misi coli. dauCoqa xucesma da
SesCivla: `Sen zaal erisTavi xar, kaxeTis gamgebeli. mTeli kax
183
eTi aaoxres urjulo TaTrebma, me gzaze damiWires da uxamsoba
SemamTxvies, xelebSekruli gamxrwnes da ise momeqcnen, misi Tq
mac ki uxamsia. axla Sen gaeci RmerTs amis pasuxi. Sen unda upa
suxo, radgan Sen gaqvs kaxeTi Cabarebuli~. es rom zaal erisTavma
gaigo, metad Sewuxda. imxanad zaal erisTavi yaenis mouravi iyo.
maSin [zaalma] ficiT miimxro qsnis erisTavi Salva da eliz
bari da kaxeli sufraji biZina ColoyaSvili. Seficulebi gaxd
nen TuSebi – mTis xalxi. Salva qsnis erisTavi misi siZe iyo. maT
Tan gaatana zurabi, Tavisi Ze. erT Rames wavidnen da baxtrionSi
Tavs daesxnen sulTans436. amowyvites da musri gaavles baxtrio
nis cixeSi myof elebs da vinc iq iyvnen. gahyvnen iqidan xocviT
da Cavidnen alaverdSi. vinc iq iyvnen TaTrebi da elebi, vinc es
axlnen, yvela amowyvites maxviliT. dedabudianad amoJlites,
akvanSi mwoli bavSvebic daxoces. kaxeTSi, sadac ki TaTrebi da
elebi esaxlnen, yvela amowyvites. arsad datoves [adgili], sa
dac yvela ar moeklaT. zogi gaiqca, wavida da gandevnes. kaxeTSi
TaTrebi aRarsad iyvnen, yaraRajis garda. maSin yaraRajSi ijda
murTuzali-xani. gaimarjves da bevri nadavli iSoves. gaaTa
visufles kaxeTi TaTrebisgan da veRarsad naxavdiT TaTars. wa
movidnen da dabrundnen zaal erisTavTan gamarjvebulebi.
Seityo es ambavi yaenma Sah-abasma da Zalian gawyra. maSin moi
wera yaenma, rom daemxoT, moeklaT zaal erisTavi da isinic
daexocaT, vinc gareuli iyvnen TaTrebis sisxlisRvraSi. maSin
viTarebiT isargebles oTarma da misma Zmebma. zaal erisTavis
Ralatis cdaSi iyvnen. erT dResac zaal erisTavi duSeTSi iyo,
talaverSi ijda usaWurvelod, aravin axlda. dro ixelTes da
mividnen. erisTavi kamaTels agorebda. maSin mokles RalatiT
zaal erisTavi oTarma da misma Zmebma, misi vaJebi ki gaiqcnen
da Cavidnen samcxeSi. mefe Sahnavazma ukan daadevna xalxi. tbis
yurze wamoewivnen, xalxi dauxoces da ori Zma, zurabi da nabe
rali, Seipyres da mohgvares mefes, man ki yaens gaugzavna.
Salva erisTavi, elizbari, misi Ze, da sufraji biZina Coloy
aSvili ar mividnen mefe SahnavazTan, aramed yaraRajSi wavidnen
murTuzal yuli-xanTan. man Seipyro da yaens gaugzavna. zurabma,
zaal erisTavis Zem, mcire xani ispahanSi dahyo da gardaicvala.
184
misi umcrosi Zma yaenma gaaTaTra da TavisTan datova. sufraji
biZina ColoyaSvili, Salva da elizbari gadasces daxocilebis
patronebs, rogorc aris TaTrebis wes-Cveuleba, – mkvlels mis
mosisxles gadascemen xolme, – da maTi Cveulebis kvalobaze
aRasrules samarTli. aiZules mahmadis rjulis miReba sufraj
biZina ColoyaSvils, Salvasa da elizbars. maSin didi mxneoba
gamoiCina am samma martvilma. ufro meti mondomebiT sufraji
biZina ColoyaSvili iRvwoda mowameobisTvis. gakicxes da Se
agines mahmadis rjuli. biZina ColoyaSvili amxnevebda Salvasa
da elizbars, eubneboda: `nu SevdrkebiT da nu SevuSindebiT,
aramed qristes gulisTvis sikvdilisTvis gadavdoT Tavi. rad
gan sikvdili Cveni survilis miuxedavad mainc mogvelis, veravin
ver aRudgeba win sikvdils. aha, es ariso sasufevelSi Sesvlis
dro~. samivem aRiara qristes sarwmunoeba da uaryo mahmadis
rjuli. xolo maT maxvilebiT nakuwebad daWres isini, nawili
TofebiT daxvrites, nawilic maxvilebiT daWres. daasrules
mowameobrivi sarbieli da gaxdnen gvirgvinosnebi, rogorc
uwindel [droTa] sxva martvilebi da ixareben zecaTa sasufe
velSi437.
roca zaal erisTavi mokles, maSin Sahnavaz mefem erisTavoba
misca oTars, qarTlis msajulad ediSeri daadgina, ieses ki qsnis
erisTavoba misces. mtkiced daeufla Sahnavazi qarTls, metad
erTgulebi iyvnen oTar erisTavi, ediSer qarTlis msajuli,
iese qsnis erisTavi da mTeli qarTlis didebulebi. daierTgu
la mTeli qarTli da bevrs swyalobda maT. maSin Serigdnen mefe
Sahnavazi da vamiy dadiani438, gaiyves imereTi: bujas gaRma mxa
re vamiy dadians dauTmo, bujas gamoRma mxares ki TviTon mefe
daeufla. mefobda Sahnavazi samive samefoSi: qarTlSi, kaxeTsa
da imereTSi. ase gandidda da aRzevda misi mefoba da simdidre
saqarTveloSi. gaamdidra Tavisi samefos yvela mcxovrebi. vinc
ki iyvnen glaxakebi da Raribebi, siuxviT aivsnen misi wyalobiTa
da saboZvariT. Tuki vinmes aklda miwebi, an ymebi, an Zvirfaseu
loba, yvela gaamdidra. metad gamdidrda da ganebivrda qarTlis
mosaxleoba. sadac iyo mitovebuli fuZe mTaSi Tu barSi, yvelgan
xalxi damkvidrda, udaburi adgilebi aSendnen, mravali daba da
185
did-didi Temebi SesZina qarTlis samefos. visac valebi hqon
daT, mevaxSeebisgan gaaTavisufla. wmida eklesiebi ufro metad
daawinaura miwebis SewirviT da yovelgvari samkauliT morTo.
RaribTa da sneulTaTvis metad mowyale da qvelmoqmedi iyo:
tyveebi gamoixsna, qvriv-oblebs swyalobda, iyo miukerZoebeli
msajuli da [glaxakTa] Semwe, yvelasTvis samarTliani da mowy
ale iyo; sasamarTloSi piruTvneli, uqrTamo, utyuari samarT
lis aRmsrulebeli. uxvi, uSurveli da utyuari, erTgulTaTvis
wyalobis uxvad mimniWebeli, urCebisa da orgulebis Zlier Sem
risxveli; didebisa da saxelis maZiebeli, mterTagan uZleveli da
Zlieri mowinaaRmdege; Tavisi mowinaaRmdegeTa uSiSrad Semtevi,
razmebis mowyobis kargi mcodne sardali, SejibrSi uebro moas
pareze, sworupovari yovelgvar samamakaco zneobaSi. ase kargad
marTavda Tavis samive samefo-samflobelos. TviTon bednierad
mefobda da ganagebda Tavis samflobeloebs.
imxanad gardaicvala qristefore kaTolikosi da aRsaydra
mis nacvlad domenti439, Tavisi biZaSvili, unaklo moRvawe kaci.
man aaRorZina eklesiis rjuli da wesi.
[Sahnavazs] eqvsi vaJi da ori asuli SeeZina rodamisgan, metad
Rirseuli, rjulieri meuRlisgan. mis asulebs erqvaT anuka
da Tamari; vaJebs ki – pirmSosa da sayvarels, arCili, [Semdeg]
giorgi, luarsabi, aleqsandre, levani da suleimani. Zalzed
sasaxeloebi da patiosnebi gazarda mefem Tavisi Zeebi da asule
bi, mravalgvari fufunebiT, saxelmwifo [saqmeebisa da] sibrZnis
codniT. Tavdapirvelad saRmrTo werilis ganmartebani Seas
wavla, ufro metad ki saero da yovelgvari samxedro vaJkacuri
gamocdileba misca. ise [aRzarda] mamakacuri zneobiT, rom
saqarTveloSi maTsaviT arasdros gauzrdiaT, arc mefisa da
arc didebulTa Svilebi.
rostom mefis dros qarTlis qveyana metad ganudga saRmrTo
werilis swavlebas. TviTon samRvdeloTa krebulic ki TiTqmis
saerTod aRar zrunavda saRmrTo swavlebaze da [aRar] eZiebda
[mas]. aramed ufro metad amqveyniuri da xorcieli saqmeebis ar
CeviT miatoves da miiviwyes mTlianad RvTivsulieri da saRm
rTo swavlebani, romelTa SeTvisebac ufro metad saWiro iyo
186
da ara mitoveba. am dros ki isev daiwyes borotebisgan sikeTis
qveyanaSi Semobruneba: [daiwyes] swavla da gulmodgine wvrTna
RvTiv-sulier saqmeTa keTebaSi. gamSvendnen wmida eklesiebi da
monastrebi. Sahnavaz mefis Zeebis RvawliT eklesiis yvela wesi
aRorZinda qarTlSi. es sityvebi Zveli droidan Tqmula: `droni
mefobeno~. mariam dedofalma Seamko eklesiebi xatebis perange
biT, jvrebiT, wirvisaTvis saWiro WurWliTa da Tval-margali
tiT [morTuli] SesamoseliT. dedofals did pativs scemda yaeni
da mTeli saqarTvelo, kaci Tu qali, mTavari da didebuli. iyo
yovelmxriv Semkuli sikeTiT, romlis msgavsi Tamar mefis Sem
deg aRaravin [gamoCenila] ….
[mefe giorgi]440
...Tamaz sardali da sxvebi mividnen da daemorCilnen nazara
lixans. imxanad Zalian aviwroebdnen lekebi kaxeTs. dausrule
beli avazakobiTa da qurdobiT mtrobdnen. amitom gailaSqres
maT winaaRmdeg kaxelebma. qalbalixanmac neba misca, Sekriba
mTeli kaxeTis mosaxleoba da SeiWrnen WarSi. lekebic Cadgnen
Tavis simagreebSi. xalxi metad dazaralda lekebisgan: mravali
Tavadi, aznauri da ufro meti glexi daiRupa. xmliT amoxoces,
gamoaZeves da miitaces maTi saqoneli. ase wamovidnen gamod
evnilebi. maSin nazaralixanma urCia qalbalixans da gagzavnes
yaenTan papua muxranbatoni441, daviT qsnis erisTavi da sardali
Tamazi Tavis vaJ mamukasTan erTad. ispahanSi rom Cavidnen, pap
ua muxranbatoni, Tamaz sardali da qsnis erisTavi, Seipyres da
qirmanSi gagzavnes. qaixosro, mefis ZmisSvili, kargad ar miiRo
nazaralixanma, waarTva misi kuTvnili soflebi da mamulebi.
amis gamo aRar daimcira Tavi da wavida yaenTan, radgan qalba
lixani exmareboda. mestumre(?) [gaayola] da pativiT gagzavna.
Cavida qaixosro ispahanSi, gauxarda yaens, masac pativi sca da
mamamissac.
SuRli hqondaT erTmaneTSi erevnis xansa da qalbalixans.
amitom gadawyvita erevnis xanma, werili gamougzavna giorgi
mefes, rom misi TavdebobiTa da SuamdgomlobiT Serigeboda igi
yaens. uTxra, rom: `araferi cudi ar gagikeTebia misi yizilbaSi
187
meomrebisTvis, amitom me viqnebi Seni Tavdebi, rom ar ago pa
suxi, aramed ufro meti sargebeli, wyaloba da mravaljer meti
sikeTe unda miiRo yaenisgano~. igive pirobas aZlevda da didi
mondomebiT eTaTbireboda mefes qalbalixanic. Tavisi sityviT
cdilobda, rom Seerigebina yaenTan. magram mefem ar moisurva
misi [Suamdgomloba], erevnis xans miendo da mas daumegobrda.
es auwya yaens erevnis xanma. metad gauxarda SahsulTan husein
yaens giorgi mefis Serigeba da erevnis xans TofanCgiaRasoba
uwyaloba, rac yvela meTofis ufrosobas niSnavs da miiyvanes
yaenis karze.
maSin mefe giorgim gagzavna yaenTan zurab zurabiSvili da
mivida TofangCiaRasTan. Cavida ispahanSi, gauxarda TviTon yaensa
da yvela mis didebuls, giorgi mefis [despanis] misvla442. swrafad
Seusrules mefes yvela Txovna da gamougzavnes rayamebi da wy
aloba. gamogzavnes malemsrboli, Camovida imereTSi, wereTlis
saxlSi, saCxereSi. yaenis brZanebiT gamogzavnes erevnis naibi da
sxva didebulebi, rom xelmwifis sakadrisi didi didebiTa da pa
tiviT momsaxurebodnen mefes, ganwesebiT mierTmiaT Sesaferisi
ulufa da sanovage da gaemzada wasasvlelad.
imereTis mbrZanebel bagrats erTi ukanono Svili hyavda. mas
dauWira mxari imereTis zogierTma Tavadma. acnobes xonTqris
vezir-azams da qrTamiT moiges misi guli. misces xelisufleba,
Camoiyvanes da batonad gaixades. es kaci mefobisTvis Seufer
ebeli da uRirsi iyo. daamxes arCil mefe. giorgi abaSiZem Tavisi
asuli miaTxova, aleqsandres yofili coli. arCil mefe zrama
gaSi gadavida.
am dros movida giorgi mefesTan yaenis msaxuri. gadaiara mTa
da Cavida alSi. qarTlSi datova Tavisi Zma suleimani misi col-
SviliT da nikoloz kaTolikosi. imxanad imereTSi gardaicvala
givi amilaxori, yovelmxriv kargi kaci. anduyafari, misi Ze da
eseni, yaenis brZanebiT datoves qarTlSi. wavida mefe ispahanSi
da Tan waiyvana giorgi aragvis erisTavi. yizilbaSebs bevri ZR
veni502 moarTva da didi pativiT Cavida ispahanSi443.
188
meore teqsti444
189
gasZeni, mleTa, araxueTi, qando, yanCaeTi, abazasZeTa mamuli,
Zagnakori, diRomi, gavazi, awris xevi, bequSe da Tavis yvela
didebulze ufro umjobesad miiCnevda. imxanad gardaicvala
daviT mefe. imave wels vaxtang mefec miicvala.
gamefda giorgi, daviTis Ze da ganagebda qarTlis samefos.
navroz abazaZe ki sparseTSi wavida. maSin mefem ubrZana Salvas,
alyaSi moeqcia lowobnis cixe. miadga Salva lowobans, oTxi dRe
sastiki ieriSi mihqonda da mexuTe dRes aiRo. maSin moabrZana
ori metad mSvenieri xati. giorgi mefem maRaroSi gailaSqra.
Zalzed daazarales, viwro xeobebSi bevri sagoravebi [dauSines]
da metad daRonebuli dabrunda. meoredac wavida yvelieris
kviraSi. Zalian cioda. sagoravebis SiSiT mTis gayinuli gziT
wamovidnen. maSin ufro metad dazaralda, radgan ecemodnen cx
enebi da xalxi mxecebis msgavsad sisxlSi amosvrili misdevda.
Salva masTan ar iyo mas am laSqrobaSi, mxolod misi Zeebi axld
nen. cameti vaJi hyavda, guladi da gonieri. wavida Salva Tavisi
laSqriT da mivida. ZiriTadi laSqari RamiT Caasafra, gamTenii
sas ki mcire razmiT gamovida. gadawva da moaoxra maTi qveyana.
abjris meti laSqars araferi wamouRia nadavlad da wamovidnen.
ukan daedevna im qveynis laSqari. gamoscdnen Casafrebulebs da
mTlianad gamovida damaluli laSqari. Salvac mobrunda da vi
wro adgilas Seimwyvdia. ormocdaTxuTmeti kaci mokles da bev
ri Seipyres. mere isev Cavidnen, iq dabanakdnen, moaoxres da gad
awves mTeli maTi qveyana. wamovidnen gamarjvebulebi didZali
alafiT. [es moxda] qoronikonsa 17, qristes aqeT 1284449 [wels].
imxanad movida ambavi, rom ierusalimi sparselebma daipyres.
Zalian daRonda mefe giorgi. xmeleTis gziT gagzavna egviptelT
an didi ZRveniT Salva erisTavis Ze, romelsac saxelad pipa er
qva. eaxla pipa egviptels, man sixaruliT miiRo ZRveni da misca
ierusalimis [taZris] kliteebi. mivida pipa qristes saflavze,
eambora, wirva gadaaxdevina da eziara. moiloca wmida adgile
bi, Sekriba wmidaTa nawilebi da mSvenieri xatebi. imave gziT,
xmeleTiT dabrunda ukan da movida mefesTan. moitana wyalobisa
da misi yvela Txovnis aRsrulebis sigeli. metad gaixara mefe
giorgim, radgan kliteebi qarTvelebs gadmoecaT.
190
maSin Semoadga gorSi myof osebs da sami weli ebrZoda.
virSeli da misi laSqari yvela jarze ukeT ibrZoda. metismetad
aqebdnen. es SeSurdaT aragvis xeobis mTiulebs da Tqves: `Tuki
gaSlil adgilze brZolaSi ukeTesebi arian, avideT lomisas
mTaze, iq SegvebrZolon da vnaxavT vin aris umjobesio~. maSin
daTqves Sexvedra da daemuqrnen erTmaneTs. goris aRebis Semdeg
Seatyobines erTmaneTs da avida virSeli, mTeli Tavisi laSqriT,
lomisas mTaze.450 mTiuli aragvelebi ki RojisTavs dadgnen. lo
misaSi Camosvlas eubnebodnen, isini ki RojisTavis cixis tyesa
da kldis qarafebs ar moSordnen. maSin movida daviTi, giorgi
[mefis] Ze da ar misca brZolis neba, yvela Tav-Tavisken gauSva.
qarTlis yvela aznauri wavida im sami xeobis aznaurebis garda.
maSin wamovida virSeli da Camovida vaCeSi. laSqari ki wyaroebT
an, muxebTan da wisqvilebTan Camohyva gverdiT. es rom gaiges
aragvelma mTiulebma, ukan gamohyvnen da amovidnen lomisaze.
ufliswuli daviTi muxlze daCoqili evedreboda, lomisaSi
vinc iyvnen, xatebi dausvenes win da evedrebodnen, rom ar das
devnebodnen, maT ki ar Seismines. didi lanZRva-ginebiT mosZax
odnen da bevri sagoravebi dauSines.
maSin virSelma Sekriba am sami qveynis patara laSqari da mi
marTa: `axla aRar iqneba omi, radgan daiSala Cveni laSqari. isev
SevkriboT Cveni jari da mere SevebrZoloTo maT~. es ar isurva
mcire laSqarma. ase Tqves: `Cveni tanmorCili mama-papa sjabni
da maT axovan da ufro mravalricxovan mama-papas. xolo, Tuki
Cveni mamebis Svilebi ar varT, maS raRatom gvaqvs maTi mamuli?~
maSin gaixades fexze, win gaiZRoles droSa da aRmarTes lomi
sas or qedze. erT qedze Camovidnen cxvatelgarelebi da yvela
maTi mxardamWeri. gadmoyares uricxvi sagoravi da isev ukan
avidnen. farebiT ise iyvnen dafarulebi, rogorc sipi qviT. qve
bi da Subebi dauSines wvimasaviT da bevri isrebi, rogorc xSiri
setyva. RmerTs ificebdnen, rom qvemT gamotyorcnili isari
farsa da jaWvisperangian kacSi gadioda da naxevrad erWoboda
miwaSi. iSiSvles xmlebi, mieWrnen, aiRes, Seudgnen mTis aRmarTs
da daRma mogoravdnen. maT Soris umjobesi is iyo, romelic ab
jarsa da tansacmels gadayrida da SiSveli garboda. maSin eri
191
sTavma virSelma rakiRa dainaxa ase dauZlurebuli misi mebr
Zolebi, brZana, ar daexocaT, aramed SeepyroT da ganedevnaT.
kvalSi Caudgnen da gadahyvnen aragvs gaRma. movida erisTavi
lomisaSi da yvela gauSva, vinc ki hyavda xelSi Cagdebuli. bevri
Sesawiravi misca lomisas. TavisTan istumra daviT ufliswuli.
amis Semdeg gavida ramdenime weli. sikeTis moZule eSmakma,
rogorc aris misi wesi da Cveuleba, qristianebis winaaRmdeg
aamxedra Turqebi. Sekriba uTvalavi xalxi da xosia baedaris
Zis winamZRolobiT Semovidnen qarTlSi. brZola gamarTes
qarTvelebma da Turqebma. mokles giorgi mefe da masTan erTad
ioane qvenifneveli da qarTlis yvela didebuli mTavari. mTli
anad amowyvites laSqari, daarbies saqarTvelo da waiyvanes
tyveebi rva agvistos AF61 qoronikonSi (1373 w.).
mis nacvlad gamefda daviTi, misi Ze da ganagebda saqarT
velos erTian samefos. gardaicvala daviTi da mis nacvlad tax
tze avida giorgi, misi Ze. gamefda bagrati da ganagebda saqarT
velos samefos. imxanad wmida kaTolike eklesiis meTauri iyo451
da kargad mwysida keTili mwyemsi, sanatreli da yovladwmida452
kaTolikos-patriarqi eliozi.
imxanad, Tavdapirvelad TurqeTis qveyanaSi, asparezze gam
ovida mtarvali Temur-lengi. saxelad uwodes Temuri. koWli
iyo, sparsulad `lengi~ koWls niSnavs. Temur-lengi warmomav
lobiT Cinyizis gvarisa iyo, samaryandidan. amitom uwodebdnen
Cinyizs.
uwindel droSi TurqeTis qveyanaSi iyo erTi iqauri mdidari
kacis asuli. metismetad mdidari iyo es qali, Zalzed bevri Zvir
faseuloba da monebi [gaaCnda]. romeliRac elisa da laSqris mbr
Zanebeli iyo. ise marTavda Tavis elsa da mxedrobas es qali, rom
qmari ar hyavda. beliariseuli saocreba SeemTxva, antiqristese
brivi Casaxva453 [moxda masSi] – es qalic mamakacis gareSe daor
sulda. yvelam gaigo misi dafexmZimebis ambavi. es ambavi Seityo
misma mxedrobam. did augad, gasakicxad da sircxvilad hqondaT,
radgan im qveyanaSi metad warCinebuli iyo [es qali]. veRar aitanes
misi sircxvili misma jariskacebma da ymebma. erT dRes Seikribnen
mis samyofelTan, [kaci] Seugzavnes da SeuTvales: `Cveni patroni
192
da mbrZanebeli xar. ratom gaakeTe eseTi saqme da eseT sircx
vilSi Caigde Tavi~. man ki didad iuara, upasuxa: `Tuki daijerebT
Cems naTqvams, icodeT, rom mamakacisgan ara var daorsulebuli.
xolo Tuki sarwmunod ar migaCniaT, meTvalyureni daayeneT Cems
sasaxleSi, isini gaigeben, vinc modis CemTan da amiT darwmun
debiTo~. asec moiqcnen, dauyenes mcvelebi da moTvalTvaleebma
dainaxes naTlis msgavsi, bneleTis mTavris mzakvroba, romelic
Tavisi moCvenebiTobiT TiTqos sinaTled gardaiqceva xolme
(Sdr. 2 kor. 11, 14) da ufro metad misi nebis aRmsruleblebze
zemoqmedebs ase. mcvelebma dainaxes is naTlis msgavsi, romelic
mivida im qalTan da msgavsi msgavsTan dawva. ase iqceoda yovel
Rame. mcvelebma [xalxs] auwyes maT mier cxadad danaxuli. maSinRa
daijeres es ambavi. moilogina qalma da vaJi gaaCina. gaizarda,
uwodes Ze naTlisa, mas Semdeg eZaxian Cinyizs. roca gaizarda,
Turqebis mefe gaxda. mas Semdeg mefobs iq misi modgma.
Temur-lengic warmomavlobiT Cinyizis modgmisa iyo, Turqe
bis mefis sayvareli yma da mxedarTmTavari, Tavisi asulic miaT
xova. amis gamo metad gaZlierda, patronobda Tavis laSqars da
sxvebic bevri daipyro. im qveynis xalxSi metad saxelganTqmuli
gaxda. xrikebiT dro ixelTa Tavisi survilis asaxdenad, mokla
Turqebis mefe, misi Zeebic yvela maxviliT amowyvita da Tvi
Ton daeufla mTeli TurqeTis qveyanas, SemdegSi ki indoeTsa
da iransac. ufro metad gaZlierda da misTvis winaaRmdegobis
gamwevi aRaravin Canda. misi Tavgadasavali vrclad aris aRwe
rili sparsul wignebSi. somxebsac aqvT dawerili, garkveuli
gansxvavebiT. amdroidan ufro metad gaZlierda Temur-lengi
da TiTqmis mTeli qveyniereba daipyro, masac ise aewyo saqmeebi,
rogorc aleqsandre makedonels. es misi sikeTis gamo ki ar mox
da, aramed imitom, rom aseTia wuTisoflis Cveva. igi, vinc mTeli
qveynis mbrZanebeli iyo, axla isic mtveri da nacari gamxdara da
suliT qvesknelSia Casuli.
axla davubrundeT zemoTqmuls. daipyro Temur-lengma mTe
li aRmosavleTis qveynebi da wamovida mravalricxovani Zale
biT, uricxvi jariT, romelic mTeli qveynis velebs dahfara
vda. ase Camovida somxeTSi da daikava mTeli somxeTi. moutana
193
maT ubedureba, xocva, tyveoba da mTlianad gaaCanaga somxeTi,
rogorc es somxebis istoriaSi aris vrclad aRwerili. daipyro
mTeli somxeTi, mravali daatyveva, maTi umravlesoba maxviliT
amoxoca, sxva yvela ZaliT daimorCila da Tavis sabrZaneblad
gaixada. iqidan gaemarTa da daipyro kari, aiRo maTi yvela cix
esimagre, maxviliT amowyvita yvela, vinc ki winaaRmdegoba gau
wia da ar daemorCila. erTi zamTari iq dabanakda, radgan Zalzed
civi zamTari iyo. wavida aTabagic da daemorCila, radgan ar
SeeZlo misTvis winaaRmdegobis gaweva. didi pativi sca aTabags.
maSin wavida virSeli, Serdias Svili. win gamouZRva mTeli CaR
nelebis, qveSnelebis, siyalSelebis, nalroelebis, indoelebisa
da sruliad sparseTisa da aRmosavleTis laSqars.
zamTris Semdeg, didi risxviTa da guliswyromiT, rogorc
zRvis didi talRebi, gamZvinvarebuli wamovida saqarTvelos
winaaRmdeg, radgan saqarTvelos dapyroba undoda. aseTi iyo
misi sindisis survili. gadmoiara aboci, wamoasxa tyveebi da
sruliad gaaCanaga mTeli mxare. iq ar Seyovnda, wamovida da 20
qoronikonSi, qristes aqeT 1393454 [wels], didi saSinelebisa da
ubedurebis [TesviT] gadmoiara TrialeTi da sabaraTiano. vis
SeeZlo misTvis winaaRmdegobis gaweva? uricxvi mxedroba da
laSqari hyavda, romelsac ver itevda qarTlis mTebi, velebi da
mTeli aremare. musri gaavlo mTel TrialeTs, sabaraTianosa
da mis Semogarens. daatyveva im adgilebis mcxovrebni, dalewa
yvela cixesimagre da godoli. ar darCenila sofeli, rom mTli
anad ar aeoxrebinos. saqarTvelos arasdros dastexia Tavs ise
Ti ubedureba, rogoric man moutana.
es ambavi Seityo bagrat mefem, metad Sewuxda. gamosavals eZeb
da, radgan ar SeeZlo misTvis winaaRmdegobis gaweva da Sevida
Tbilisis cixeSi. maSin adga giorgi mefe da samwevrisSi Cavida.
roca gaigo, rom Temuri Tbiliss moadga, aiyara giorgi mefe [da
gadavida] lixis mTis iqiT. erisTavi virSeli bexuSis cixeSi Seike
ta ojaxTan erTad, Tan waiyvana elioz kaTolikosi taZris yvela
msaxuriTa da xiznebiT, naxiriTa da cxvris fariT da iq gamagrda.
Temur-lengs egona, rom mividoda, daemorCileboda mefe
bagrati, rogorc aTabagi da sxva bevri daemorCila. magram [misi
194
mxridan] winaaRmdegobis gawevisa da gamagrebis Sesaxeb gaigo.
metad ganrisxda is mtarvali, amayi da ampartavani. mivida da alya
Semoartya Tbilisis cixes. Tavis yvela spaspetsa da spasalars
ubrZana, ebrZolaT Zlier da TavganwirviT. qarTlis zogi didi
Tavadi ar imyofeboda cixesimagreSi bagrat mefesTan erTad.
Tavis saxizrebsa da cixesimagreebSi iyvnen Sesulebi da Tan hyav
daT zogierTi rCeuli Wabuki, rolebic sul Tan axldnen xolme
mefes. mtarvalma Temur-lengma ki Tbilisis mTeli Semogareni
daikava. cixis aReba da misi galavnebis dangreva ubrZana Tavis
mravalricxovan laSqars. maSin befe bagrati RmerTs miendo da
misi mowyalebis didi imediT gadawyvita SebrZoleboda maT. ase
Tqva: `metad umjobesia da sanatreli qristes sarwmunoebiT
gardacvaleba, vidre mtarvalis morCileba da mis mier ZaliT
Sepyrobao~. ase SeiWurva qristes sarwmunoebis fariTa da mu
zaradiT (Sdr. efes. 6, 16-17), gamovida Temur-lengTan Sesaxve
drad da SesabrZoleblad. rogorc gavazi weroebis gunds da
rogorc lomi pirutyvis jogs, ise Seutia mefem da qarTvelTa
mxedrobam maT banaks. orive mxridan Zlieri brZola gamarTes,
orive mxares bevri mebrZoli daiRupa. gacilebiT ufro meti
Temur-lengis molaSqreni daixocnen. ver SeZles maTi gandevna,
maTi laSqrebis simravlis gamo. metad daiRalnen qarTvelebi
ficxeli brZoliTa da xocva-JletiT, bevri qarTvelic mokles
da ase Sebrundnen iqve Tbilisis cixeSi.
amis Semdeg metad gamZvinvarda Temur-lengi, radgan ver aix
dina Tavisi survili. aseTi ram iRona: rkiniT gaakeTes Celtebi,
aifares da ise Seuties Tbilisis cixes. ase ZaliT Seangries da ai
Res cixe, mTlianad daarbies. vinc ki cixeSi iyo. zogi mokles, zogi
daatyveves. maSin Seipyres TviTon bagrat mefe, dedofali anna da
maTi Tanmxlebi yvela qarTveli. gaixara Temur-lengma maTi Sepy
robiT, daatyveva bagrat mefe da masTan myofi yvela qarTvelic.
TviTon daeufla cixes da Tavisi jariskacebi Caayena Sig.
bagrat mefes mahmadis rjulis [miReba] aiZula Temur-lengma,
bevr wyalobas hpirdeboda, ZmasaviT mopyrobasa da misi samefos
isev dabrunebas. cbieri sityviT imedovnebda, Tavis rjuls mi
aRebinebda. magram saerTod ar daemorCila, radgan mtkice iyo
195
Tavis sarwmunoebaSi bagrat mefe. mcire xniT darCa aq Temur-
lengi. mere auwyes, rom yaraiaSi mravali nadiria, [kargi] Tav
Sesaqcevi [adgiliao] da wavida yaraiaSi. inadires da kargad
gawyvites, mravali nadiri daxoces. uzrunvelad gaatares dro
gancxromaSi. Semdeg gadawyvita yarabaRSi wasvla. aiyara, wavida
da Tan waiyvana datyvevebuli bagrat mefe. yarabaRSi rom Cavi
da, garkveuli droiT iq dabanakda.
borotebas eZiebda, radgan SuriTa da xdomiT iyo savse, rom
lis `Txle ar gamocala~ (Sdr. fsal. 74, 9). aspitis gesli gadmo
dioda misi bageebidan. gulSi hqonda da natrobda, rom mTlianad
gaeCanagebina saqarTvelo, radgan bagrat mefe dapatimrebuli
hyavda da sxva aravize hqonda eWvi, rom winaaRmdegoba gaewia mis
Tvis. Tavisi warCinebulebidan erTi [kaci] gamoarCia spasalar
ad, misca uricxvi jari da gamogzavna saqarTvelos winaaRmdeg.
ubrZana, mTlianad aeoxrebina da bolo moeRo qarTlisTvis.
ufro metad wmida eklesiebis, cixesimagreebisa da Senoba-nage
bobebis Sesaxeb uTxra: `daeqciaT da daengriaT saZirkvlamde.
xolo moxucebuli mamakacebi da qalebi, gansakuTrebiT ki sam
Rvdeloni, visac ki Seipyrobdnen, yvela maxviliT daexocaT, sx
vebi daetyvevebinaT da wamoeyvanaT. cecxliT gadaebugaT wmida
eklesiebi, qarTlis yvela sofeli da nageboba~. es daavala da
ganamtkica Tavisi sardlebi da mTeli jari umowyalo mtarval
ma Temur-lengma.
maSin, qoronikonSi qristes aqeT 1393 [wels], wamovidnen da
swrafad mouaxlovdnen qarTlis aremares. Semovidnen, mTlianad
daikaves Tbilisi da qarTlis yoveli mxare. [ise] uwyalod gaav
les musri, rogorc uwin, egviptelebze RmerTis risxviT mov
lenilma sasikvdilo sneulebam. ase amboben: Jamic aRar mobrun
debao meored455. namdvilad, Sav Wirze gacilebiT ufro boro
tebi gamodgnen eseni, radgan Savi Wiri yovladmowyale RmerTis
zeciuri brZanebiT moivlineba xolme xalxze, Cveni codvebis
gamravlebis gamo da rogorc mowyale mama sayvarel Svils, ise
aswavlis, rom Seinanon da sinanuli daiwyon. RvTis gangebiT
misiT530 daxocilTa gvamebi, yvela mRvdlebis mier gapatiosn
deba xolme, wess augeben da wmida eklesiebSi aris dawesebuli
196
maTi dakrZalva, gardacvlili sulebis pativisa da SvebisaTvis.
is sasikvdilo sneuleba saerTod ar Seexeba mRvdlebs. ase arian
mRvdlebi daculi gamanadgurebeli senisgan. wmida eklesiebisa
metad eSinia gamanadgurebel Sav Wirs da Zrwis. magram maSin Sav
Wirze ufro borotebi aRmoCnda saqarTvelosTvis Temur-len
gis laSqari. araTu mTeli xalxis amowyveta ar ikmares, aramed
wmida eklesiebi da iq arsebuli samRvdeloTa krebulic cecx
lSi daiwves.
maSin miatoves qarTlis qvemo mxareebi da zemoT gaemarTnen
Sida qarTlSi, romelsac axla zemo qarTli hqvia, radgan maTi
pirveli Semosevisas, Sida qarTli ise darCa, tyveebi ar wauyva
niaT. maSin mividnen es urjuloebi mcxeTis wmida kaTolike ekle
siaSi, romlis SuriTac ufro metad iyvnen aRvsilebi. vai im dRisa
da JamisTvis, romelic dagvidga, Cveni codvebis simravlis gamo.
aha warmogvidga Cven godebis aRmwerelad ramadan momavali Rv
Taebrivi ieremias tirilis xma, [romelic] ase ambobs: `ganiSorma
ufalma Tavisi sakurTxeveli, ganabnia Tavisi siwmideni, mtris
xeliT Semusra misi taZrebis zRude, brZolis xma gaisma uflis
saxlSi, rogorc dResaswaulis dRes, da miwaze daecnen misi
bWeebi, warwymida da warmarTTagan Semusra misi saketurebi, misi
mefe, da misi mTavrebi. da a[Ra]r aris rjuli, da misma winaswarme
tyvelebmac a[Ra]r miiRes xilva uflis mier~ (Sdr. godeba iere
miasi 2, 7-9). yvelaferi ise gaakeTa umowyalo mtarvalma Temur-
lengma saqarTveloSi, rac babilonis mefe nabuqodonosorma
damarTa ierusalims. aman gadaaWarba kidec, radgan man solomo
nis taZris dangreva ver gabeda, mxolod bevri Zvirfasi WurWeli
waiRo taZridan. xolo Temur-lengma imxela boroteba Caidina,
rom mTlianad waiRo wmida sakaTedro taZris Zvirfaseuloba da
morTuloba. amasac ar dasjerda, aramed TviTonac gabeda bilwi
xeliT daengria da daerbia sveticxoveli Signidan da garedan
[misi] galavnebi da palatebi. yvela nageboba mTlianad gaaCanages
Temur-lengis mebrZolebma. Semdeg aiyarnen da wavidnen.
sadac gaiares, gadawves da aaoxres soflebi da Senoba-
nagebobebi zemo mxaris midamoebSi. aseTi borotebiT miadgnen
qvaTaxevs, iqaurobac daikaves da aiyvanes tyveebi. mravali ube
197
dureba daatriales eklesiis gareT. moindomes wmida eklesiis
cecxliT gadawva da dangreva, radgan eklesiaSi TavSefarebuli
iyvnen yvelani, iq myofi wmida mRvdlebi, diakvnebi, sabero CoxiT
Semosilebi, mRvdel-monazvnebi, Rarib-Ratakni, uRvTod davr
domilni da monazoni dedebi, romlebic iq moRvaweobdnen, Tavad-
aznaurTa asulebi da dedebi. yvela es monazoni gamoiyvana, tanze
aasxa meCangeebis sakravebi, Camohkida eJvnebi da zar-zanzalake
bi, fexebi gaukra da cekva-TamaSi daawyebina. erTma monazonma am
oioxra: `vai Cvens moxucebulobas, es ra gveJRarunebao~. Semdeg,
romelnic moindomes, Tan waiyvanes. [xolo] vinc qristes sarw
munoeba ar miatova da winaaRmdegoba gauwia, aseve glaxakebi da
davrdomilebi vinc iyvnen, yvelas Seukres xel-fexi da daawyves
Sua eklesiaSi. cis quxiliviT ismoda maTi vaebisa da moTqmis xma.
imaT ki yvelam, ukeTurebiT avsilebma, taZris SigniT da gareT
didi cecxli aanTes. dawves qvaTaxevis RvTismSoblis taZari da
iq myofi wmida da samgzis sanatreli samRvdeloTa dasic, rom
lebic SigniT cecxlSi aResrulnen, mowameobrivi RvawliTa da
gvirgvinebiT Semkulebi axla xaroben RmerTis winaSe da locu
loben CvenTvis. maTi damwvari wmida sxeulebis Crdilebi dRevan
del dRemde adamianebis Sesaxedaobis msgavsad Canan wmida taZris
SigniT, iatakze. martvilobis surviliTa da zecaTa sasufevlis
trfialebiT gadawyvites maT, rom qristesaTvis sikvdilisa da
tanjvis Rirsi gamxdariyvnen. aq mciredi daiTmines da iq sauku
nod netareben zecaSi uWknobel yvavilebSi. im urjuloebma ki
Semoiares Semogareni adgilebi da yvela daatyveves.
Semdeg wavidnen, miadgnen ruiss da iq dabanakdnen. mTlianad
moedvnen Sida qarTls, gadawves da aaoxres. Semoiares Sida qar
Tlis mTeli aremare da kavkasiis mTebSi arsebuli cixesimagree
bisa da koSkebis garda, yvela aiRes. maSin mTlianad daaqcies rui
sis didi eklesia, RvTaebis saydari, saZirkvlianad daangries.
arsad darCenila sofeli da dasaxleba, maT rom ar aeyvanaT
tyveebi. ase aRasrules Temur-lengis brZaneba misma meomreb
ma, rogorc uwin nabuzardani, mefe nabuqodonosoris mTavari
qondaqari, moeqca ierusalimSi iudevelebs. aseTi ukeTureba
Caidina, ierusalimidan babilonSi gadaasaxla iudevelebi, sion
198
is Svilebi, rogorc ambobs ieremia winaswarmetyveli: `Semovida
ierusalimSi nabuzardan qondaqarTuxucesi, babilonis mefis
uaxloesi msaxuri. gadawva uflis saxli, mefis saxli da mTeli
qalaqis saxlebi. da yvela didebuli saxli cecxlSi dawva~ (Sdr.
ieremia 52, 12-13) . es yvelaferi Cvenze aRasrula uwyalo Temur-
lengma da misma mxedrobam, radgan Seasrules yvelaferi, rac
man brZana. Semdeg adgnen, wavidnen iqidan da Caiares kaxeTze.
iqidanac wamoiyvanes tyveebi da mimoitaces. bevri daatyveves,
zogi maxviliT amowyvites, cecxls misces yvela Senoba-nagebo
ba, dabrundnen Temur-lengTan da miuloces gamarjveba.
imxanad Cavida Temur-lengi SaqSi. SeuerTda im adgilis yve
la mcxovrebi, ZaliT daimorCila da aravis SeeZlo misTvis wi
naaRmdegobis gaweva. yvelas mbrZanebeli gaxda. maSin Semoikriba
da SeuerTda mTeli kavkasia da lekebi, Sirvanelebi da gilan-
mazandaranelebi. Tan hyavda Sepyrobili bagrat mefe da masTan
myofi yvela qarTveli. didi imedi hqonda Temur-lengs da cdas
ar aklebda, rom Tavis rjulze gadaeyvana bagrat mefe. bevr wy
alobasa da did pativs hpirdeboda, [aRuTqvamda], rom isev mis
cemda saqarTvelos [`]xolo Tuki ar damijereb da ar Seismen Cems
naTqvams, vbrZaneb, rom wamebiT mogklan Sen da yvela qarTveli,
vinc davatyveve~. bagrat mefe ar zrunavda Tavis Tavze, qristes
sarwmunoebisTvis mware satanjvelsa da sikvdils eZiebda. ar
isurva da WkuaSic ar daujda maTdami morCileba da Tavisi rju
lis mitoveba. magram qarTvelebis gaTavisuflebisaTvis, misi
mizeziT rom ar daexoca isini uwyalo mtarvals, monaxa gamosa
vali. gaWirvebiT miiRo gadawyvetileba da ostaturad, TiTqos
dahyva maT survils, guliT ki metad Sors iyo [maTgan]. mokle
droSi umjobesi saqme rom gaekeTebina. rom gamoeSvaT da gaTa
visuflebuliyvnen maTgan, amitom dahyva Temur-lengis nebas.
roca Temur-lengma gaigo bagrat mefis damorCilebis Sesaxeb,
didi sixaruliT gaixara. saswrafod gagzavna kaci, sapyrobile
dan gaaTavisufla da Tavis karze miiyvana. daiaxlova da didi pa
tivi sca. qarTvelebic aseve gaaTavisufla borkilebisgan. maSin
mianiWa bagrat mefes wyaloba, mravali saboZvari misca, xaliCebi
da sawolebi da sxva mravali nivTi da samkauli – yvelaferi misi
199
mefuri simdidris sakadrisi. bevri saCuqriTa da ZRveniT moigo
misi guli. ZmasaviT pativs scemda da usazRvrod Seiyvara mahma
dis rjulze misi gadasvlis gamo. bagrat mefe ki, miuxedavad
imisa, rom sityviT aRiarebda maT rjuls, mxurvale guliT mt
kiced idga qristes sarwmunoebaze. farulad TavisTvis mduRa
re cremliT evedreboda RmerTs, rom gamoeSvaT maT. maSin yvela
[iq myof] qarTvels iZulebiT daaTmobines sarwmunoeba da gada
vidnen maT rjulze. ufro metad amis gamo iyo damwuxrebuli ba
grat mefe, rom qarTvelebi ganudgnen qristes sarwmunoebas da
miatoves igi. maSin metad moswonda Temur-lengs bagrat mefe,
yurs ugdebda da ujerebda mis naTqvams da Tavisi sindisis sai
dumlos aRar umalavda. Temur-lengis mrCeveli gaxda. imxanad
mTeli aRmosavleTi dapyrobili hqonda Temur-lengs, aRaravi
ze hqonda eWvi, rom winaaRmdegobas gauwevda, radgan TavisTan
hyavda bagrat mefe da mTeli saqarTvelo Tavis sabrZaneblad
hqonda gadaqceuli. ase ikvexnida bagrat mefisa da saqarTve
los damorCilebis gamo, rom mTeli qveynierebis dapyroba SeeZ
lo. amitom metad pativdebuli iyo mis mier.
erT dRes, martoebi iyvnen TviTmpyrobeli urjulo mbrZane
beli Temur-lengi da mefe bagrati da saubrobdnen. maSin liq
niT uTxra bagrat mefem Temur-lengs: `radgan ase davrwmundi
Tqveni rjulis simtkiceSi, axla mec virwmune da ase msurs, rom
srulad davumorCilo Tqvens rjuls saqarTvelos mosaxleoba.
Tu ginda Tqvens rjulze maTi moqceva, momeci axla Seni mraval
ricxovani laSqari, me waval Cems samefoSi, saqarTveloSi, mo
vuxmob saqarTvelos yvela mcxovrebs: didebulebsa da mdabioe
bs, mTiulebs, osebs, dvalebs, svanebsa da afxazebs – yvela maT
gans me mivaRebineb Tqvens rjuls, Tqveni brZanebis morCilad
da moxarkeebad gavxdi maT. es rom gaigo Temur-lengma didad
gamxiarulda, daijera misi naTqvami da ufro meti pativi sca,
bevri saboZvari misca, saganZuri da samefo saWurWle. Seamzada
laSqari, Tormeti aTasi narCevi kaci, daudgina sardali da aTa
sisTavebi. daavala Temur-lengma, rom damorCilebodnen bagrat
mefes da winaaRmdegoba ar gaewiaT misi sityvisTvis.
wamovida bagrat mefe, masTan myofi qarTvelebic da Temur-
200
lengis Tormeti aTasi molaSqre. ise gadawyvita bagrat mefem,
rogorc uwin aqitofelma abesalomisTvis, oRond piriqiT, igi
araTu bilwi saqmis Tanamoazre gaxda, aramed Suri rom eZia im
borotebisa da ukeTurebisaTvis, rac uwin Temur-lengma Caidi
na saqarTveloSi. wamovida da mouaxlovda saqarTvelos miwebsa
da sazRvrebs. marjve dros eZebda, rom safrTxe Seeqmna Temur-
lengis mxedrobisTvis.
im dros sruliad saqarTvelos ganagebda giorgi, bagrat me
fis pirmSo Ze. bagrat mefem winaswari ganzraxviT farulad gag
zavna malemsrboli, misi sando erTi mxedari kaci, giorgisTan,
Tavis ZesTan da ase miswera: `yovlad Zlieri RmerTis ZaliT Tavi
davaRwie Temur-lengis safrTxes. axla movdivar Suris saZieb
lad im siborotisTvis, rac man uwin dagvatexa Cven da saqarTve
los. momyavs Temur-lenigis jari, daaxloebiT Tormeti aTasi
kaci. metad rCeulebi, misi warCinebulebi, didZali ganZiTa da
saWurWliT aRvsilebi. aseTi iyo Cemi sindisis neba-survilio~.
rogorc ki acnoba giorgis, Tavis Zes, maSinve gadmovida gio
rgi mefe lixT imereTidan. Seityo, rom dvalebi gandgomodnen
qsnis erisTavs. ganrisxda da gailaSqra maT winaaRmdeg. Sevi
da aCabeTis gziT, daiwyo maTi datyveveba da gaCanageba, aaoxra
mTeli dvaleTi. maSin ixmo saqarTvelos mxedroba da mTlianad
Sekriba. gamoemarTa, movida da dadga erT viwro da gamagrebul
gzaze, sadac winaswar SeuTanxmda mefe bagrati. roca mouax
lovda bagrat mefe im adgils, sadac Casafrebuli iyvnen, alyaSi
moaqcies Temur-lengis jari. maSin ki Seuties qarTvelebma, ro
gorc qarisgan gamZafrebuli xanZari moedeba xolme velis mde
loebsa da Wala-tyeebs. rogorc xe – culiT daCexes maTi bWeebi
(Sdr. fsl. 73, 5-6) da maxviliT amowyvites isini. Tavs daatydaT
saSineli RvTis risxva. rogorc mefe ezekiam iloca RvTisad
mi seneqeremisTvis,456 gamovida uflis angelozi da gaanadgu
ra asurelTa banakSi as oTxmocdaxuTi aTasi warCinebuli kaci
(Sdr. 4 mefeTa 19, 35), amis msgavsi RvTis risxva daatyda Tavs
Temur-lengis jars. maTac ise gadauxades samagiero, rogorc
moeqcnen saqarTvelos, rogorc ityvis daviTi: `babilonis asu
lo, ubadruko, netaria, vinc mogizRavs Sen imis samagieros, rac
201
Sen mogvizRe Cven~ (Sdr. fsl. 136, 8) da amis Semdgomi [sityvebi].
amowyvites Temur-lengis mTeli jari, daaxloebiT Tormeti
aTasi da erTi maTganic ver gadaurCaT. wamoiRes qarTvelebma
nadavli da maTi alafi. gamarjvebulebi iyvnen sixarulsa da
SvebaSi. ufro metad gaxarebulebi iyvnen bagrat mefisa da ma
sTan myofi qarTvelebis xilvis gamo. iseTi gamarjveba misca
RmerTma qarTvelebs, ise gaanadgures Temur-lengis Tormeti
aTasi rCeuli mxedari, rom maTgan Tormeti kacic ar dahklebia
saqarTvelos am brZolaSi.
aseTi ambavi Seityo Temur-lengma, gauZnelda, radgan mTlia
nad daikarga misTvis mTeli [es] saxelmwifo da sabrZanebeli.
suli exuTeboda da SuriT ganixerxeboda. moeZala boroti gu
lis sityvebi. ar gaaxmaura maSin es ambavi. iqve, SaqSi gamoizamTra
Tavisi laSqriT. garkveuli droiT iq imyofeboda. rogorc ki
martis Tve dadga, Sekriba mravalricxovani jari, zRvis qviSaze
ufro mravali, uwindelze ufro bevri. moixmo Sarvan-Sahi misi
laSqriT da isic movida uricxvi mxedrobiT. wamovida Temur-
lengi didi ZaliTa da Tavzardamcemi saSinelebiT, sayvirebiT,
dafdafebis cemiTa da bukebis tkrcialiT. ase Camovida bardavSi.
iq datova Tavisi saWurWle da mZime bargi, romelic ar gamoad
geboda [brZolaSi]. aarCia meomari mxedroba, ase gamoemarTa da
moadga mdinare mtkvars. navebiT gado xidi da zed gadmoiares.
maSin adre gazafxuli iyo, wvimda da mTebidan monaber qars
Tovlic mohqonda. iq aRar Seyovndnen, swrafad Semovidnen da
saxlebul adgilebSi. mefe bagratma da giorgim, misma Zem, Se
moikriba saqarTvelos mxedroba, romelnic RvTis rwmeniTa da
imediT sasikvdilod Tavis gawirvas ar moeridnen. miuxedavad
imisa, rom isini asi aTasiT ufro meti iyvnen, mainc ar SeSind
nen, arc Sedrknen. mefe bagrati, giorgi, misi Ze da misi erTguli
qarTvelTa mxedroba myisve swrafad gaemarTa maTken.
axla [ki] ixileT saqarTvelos Cinebulo da rCeulo mkvidrno,
maSindeli mxneoba, gaxeleba da rjulis simtkice. Tu rogori
Tavdadeba da gulovneba gamoiCines urjuloebis mimarT, rom ar
damcirebuliyo saqarTvelo. ise undodaT maSin maTTan brZola,
rogorc mxecebis xocva da asparezobaze garToba.457 iq mividnen
202
qarTvelebi, sadac dabanakebuli iyo [mteri], vidre igi qarT
lis dasaxlebul adgilebSi Semovidoda. isini win Semoegebnen
da [ise] Seutia qarTvelTa mxedrebma, rogorc lomma kanjaris
jogs, rogorc mgelma Sekrebil Txebs. ekveTnen erTmaneTs,
Zlieri brZola gaCaRda iqidanac da aqedanac. eha, momarTes
rCeul da sanaqebo qarTvel Wabukebs, dRe da Rame sixarulsa da
gancxromaSi [rom arian], pirvelive Setakebisas ukan daixies maT
[Temur lengis mebrZolebma] da [qarTvelebma isini] Seanarcxes
erTmaneTs. rogorc Sevardnebisgan aSlili Wilyvavebis gundi,
ise gamoiyureboda Temur-lengis laSqari. magram maTi simrav
lis gamo, maTi banakis boloSi myofebma verc ki gaiges maTi mewi
nave razmebis aseTi Zlieri brZola.
metad mosawoni unda yofiliyo maSin Soridan mayurebeli
xalxisTvis axalgazrda qarTveli ymawvilkacebis458 simamace da
simarde, romelic Zveli drois bumberazebisa da Wabukebis omis
Sesaferisic ki iyo. romlebic maTgan iRebdnen simwvavesa da mkve
Tebel isrebs, xmlebis feTebasa da horolebis xeTqebas, mou
Ralavi mklavebis simagres. ase gagrZelda omi. Temur-lengs Ta
vidanve mcvelebi hyavda dayenebuli, rom ar gaeSvaT gaqceulebi.
maSinRa Seikribnen erT gundad, radgan ficxeli brZolis gamo
metad SeZrwunebulebs gaqceva da ukan gabruneba undodaT. Te
mur-lengma ki ukan gabrunebas Tavganwirva da sikvdili amjobina.
maSin iSiSvla xmali da TviTon gamovida Sesarkineblad, didi xmiT
SemouZaxa Tavis mxedrobas. misi mebrZolebic gamxnevdnen da omis
gaWianurebasTan erTad [kidev ufro] Semouties, radgan qarTvel
Ta mxedroba metad daqanculi iyo. SemoelewaT saomari abjrebi,
magram isev ficxlad ibrZodnen, bevr maTgans avlebdnen musrs da
Rvridnen maT sisxls. mTeli qarTuli mxedroba cxenian-kacianad
mewamulad Canda. orive mxridan uricxvi mxedroba ganadgurda.
xuTjer meti Temur-lengis molaSqre moisra. brZolis gaxangrZ
livebasTan erTad qarTvelebs aRar SeeZloT maTTan Serkineba
metismeti daRlilobis gamo. aRarc iaraRi SerCenodaT, aRarc
maT cxenebs SeeZloT sirbili.
me ise ar SemiZlia aRvwero da Sevasxa qeba qarTveli Wabukebis
mxneobasa da guladobas, rogori qebac sparselebis wignebSia
203
dawerili qarTuli mxedrobis Sesaxeb. maSin ukan gamobrund
nen bagrat mefe da qarTvelebi da miaSures Seuval mTebs. ukan
daedevna maT Temur-lengi da mTeli misi jari. miuval adgi
lebSi qarTlidan winaswar iyvnen gasuli xiznebi, zogi kavka
sionis mTebSi, zogic sxva [mxares] imereTis Seuval adgilebSi.
aRaravin darCa qarTlSi, SenobebSic ar imyofebodnen xiznebi,
yvela mTebSi iyo Sexiznuli. bagrat mefem da giorgim, misma Zem,
swrafad mimarTes saxizrebs, qarTvelebic cal-calke wavidnen.
maSin Semovida [Temur-lengi] qarTlSi usazRvro mrisxane
biT. magram, rogorc egona, ver aisrula Tavisi gulis wadili,
ver ipova xiznebi. Semoiares mTeli qarTli, moaoxres da cecxls
misces yvela dasaxleba, ufro metad [ki] wmida eklesiebi da mo
nastrebi daaqcies da cecxliT gadabuges. es meored daatexa
Tavs boroteba wmida eklesiebs.
mcire drois Semdeg wavida Temur-lengi da isev yarabaR
Si gabrunda. ramdenime xniT iq gaCerda. mefe bagrati ki isev
daeufla Tavis samefos da kargad ganagebda. cota xnis Semdeg
sarwmunoebiTa da sinanuliT gardaicvala bagrat mefe da qri
stes aqeT [... wels459] mis nacvlad samefo taxtze avida giorgi,
misi Ze. [aseve] imxanad gardaicvala yovlad sanatreli kaToli
kosi eliozi da mis nacvlad aRsaydrda giorgi kaTolikosi. di
dad glovobda mefe giorgi da aRasrules dakrZalvis wesi. amis
Semdgom daeufla giorgi mefe sruliad saqarTvelos, imersa
da amers da erTianad mefobda sruliad saqarTveloSi. rogorc
ki gaigo es ambavi mtarvalma Temur-lengma, rom gardaicvala
bagrat mefe da gamefda misi Ze giorgi, isev aivso SuRliTa da
uzomo mrisxanebiT. ar moswyinda amdeni siave da ukeTureba, arc
Tavisi guliswyroma daioka.
maSin mewinaved gamogzavna Tavisi sardali, saxelad yara
laTi, Semdeg ki TviTonac wamovida uricxvi jariT. mravali
saboZvari dauriga Tavis mxedrobas, daacariela mTeli Tavisi
xazina da saganZuri. ase daierTgula Tavisi mxedroba. qristes
samwysos asaoxreblad gaaxela isini, rogorc mxecebi. qristeSe
mosil mefeze [sibraziT] aRrWendnen maT bilw kbilebs. maSinRa
gamoemarTa da Camovida yarabaRSi, saSinelebiTa da mravalric
204
xovani laSqriT. verc qalaqebi da verc dabebi ver itevda mis
mxedrobas. Tvla ar hqonda [mis] jars. ase wamovida guliswyro
miT aRZruli, moadga saqarTvelos sazRvrebs da iq dabanakda.
erTi kaci gamougzavna giorgi mefes da moswera: `mamaSeni, ba
grat mefe, erTgulad ar damemorCila, ukeTurad moiqca, mzak
vrulad Camoacila nawili Cems samefos da rogorc qurciki sa
frTxes, ise gaeqca Cems maxeebs. maxviliT amowyvita Cemi rCeuli
mxedroba, ricxviT Tormeti aTasi, erTic ver gadaurCa. amis
Semdeg mainc rom dammorCileboda erTgulad, uwindel Surs ar
viZiebdi. axla ki Sen dauflebixar saqarTvelos Cemi nebarTvis
gareSe. es qveyana Cemi xmliT maqvs dapyrobili da Cems sabrZane
bels warmoadgens. axlave modi CemTan da iyavi brZanebis morCi
lad [aRmsrulebeli], ise, rogorc monebis wesia maTi mepatrone
ebis mimarT [morCileba]. mec keTilismoqmedi viqnebi Sen mimarT
da iyos mSvidoba Cven Soris. xolo, Tuki ar moisurveb Cems mor
Cilebas, uwindelze uares mraval ubedurebas SegamTxvev Senca
da Sens xalxsac da mTlianad gavaCanageb Sens samefos~.
es rom gaigo giorgi mefem, abuCad aigdo misi ampartavneba da
qedmaRloba. ase SeuTvala: `radgan sarkinozi460 xar da rjuliT
barbarosi, ar ici winaswarmetyvelis mier naTqvami, rogorc
ambobs: `ufali ampartavanT Semusravs, xolo mdabalT moscems
madls~ (Sdr. iakob 4, 6; igavi 3, 34). es icode, rom me Senze nakle
bi da patara mefe ara var. ar ici, rom daviT winaswarmetyvelis
Ziridan varT aRmocenebuli da mis gamo RvTisagan cxebulobiT
aris ganwesebuli Cveni, bagrationebis mefoba da varT STamo
mavlebi daviT mefisa da winaswarmetyvelisa, romlis Sesaxebac
brZana RmerTma, rom: `erTgzis miveci fici Cems wmida daviTs, da
me ar vecruebi mas~ (Sdr. fsal. 88, 36), `Seni muclis nayofisgan
davsva Sens saydarzeo~ (Sdr. fsal. 131, 11) . es is daviTia, ro
melmac erTi SurduliT mokla goliaTi461 da Semusra misi qed
maRloba. amitomac, mravalmowyale RvTis gangebulebiT, mkvid
rad vmefobT mTel saqarTveloSi. ase varT gaTavisuflebulebi
da zecaTa meufis, Cveni uflis ieso qristes garda, sxva mefe ar
gvyavs mbrZaneblad. Seni mefoba ki aqac swrafad warmavalia da
gadaSenebadi, iq ki saukunod mogelis dauSreteli cecxli, ro
205
melic gamzadebulia eSmakisaTvis da Seni msgavsi [maTi] yvela
msaxurisTvis. mzakvrobiTa da belzebelis xrikebiT dagipyria
mTeli aRmosavleTi, gyavs mravalricxovani laSqari da uricx
vi mxedroba. samjer moxvedi da gaaCanage Cemi samkvidro samefo
da RvTismSoblis, Cveni wmida dedoflis wilxvdomili samwyso.
da es Seni ZlierebiT ki ar moxda, aramed Cveni codvebis gamrav
lebis gamo samarTlianad gvaswavla Cven RmerTma. amdeni siave
Caidine da ver gaZexi Cveni sisxliT, isev gsurs Cveni xorcis Se
Wma ZvlebTan erTad. axla ki, radgan aseTi siamayiT iqadnebi da
modixar Cven winaaRmdeg, modi, Tu ara xar sefeqali da diaci. Sen
Tu ar moxval, me moval RvTis ZaliTa da Cemi rCeuli mxedrobiT.
samjer Senc ginaxavs da Senma mravalricxovanma mxedrobamac
icis qarTveli Wabukebis gamxeceba da sabrZolo gamocdileba.
miuxedavad imisa, rom Seni mravalricxovani ZalebiT bevri bo
roteba moawie Cvens Tavs, arc Cvengan wasulxar uvnebelad~. ase
gagzavna Temur-lengis elCi.
giorgi mefem swrafad Sekriba mTeli Tavisi samefo, rCeuli
mxedroba dasavleTisa da aRmosavleTisa, mesxebi da kaxelebi,
mTeli qarTli da gamoemarTa. mivida Temur-lengTan is elCi,
srulad gadasca giorgi mefis naTqvami da didad Seaqo giorgi
mefisa da misi mxedrobis simxne da guladoba. am sityvebze ufro
metad gamZvinvarda, rogorc boroti mxeci, aiyara Tavisi mra
valricxovani ZalebiT da isic gamoemarTa. ekveTnen erTmaneTs,
gaSmagebiT, rogorc cecxlma Tivas, ise Seuties qarTvelebma. aha,
Zlieri omi gaCaRda iqidan da aqedan. didad saxelovnad gamoCn
da saqarTvelos mxedroba, musrs avlebda da atyvevebda [mters].
gaWianurda brZola. SeaZrwunes Temur-lengis mxedroba, magram
laSqarTa simravlis gamo adgilidan daZvra ar SeeZloT. iseTi
mxneoba gamoiCina saqarTvelos mxedrobam, rom moxdenilad Sei
Wrebodnen maTi razmebis SuagulSi, ase amowvdili maxvilebiT
avlebdnen musrs da Tavidan bolomde gauvlidnen. Semdeg ki,
maTgan uvneblebi, isev ukan gamoivlidnen xolme ismaitelTa ba
nakSi. ase saxelovnad gamarjvebulebi modiodnen RvTivgvirg
vinosani giorgi mefis winaSe da ulocavdnen gamarjvebas. maSin
Zalian Sewuxda mtarvali Temur-lengi, radgan amisTana marcxi
206
da ziani mas arasodes miuRia. iseTi mxneobiTa da lomgulobiT
Seebnen, maxviliT uricxv mxedrobas gaavles musri qarTveleb
ma, magram maTi simravlis gamo, ar cotavdebodnen.
Temur-lengs gamocdili hqonda, icoda, rom qarTvelebi
omSi ficxebi iyvnen da male iRlebodnen. amitom icdida, vidre
Zalian ar daiRalnen omisgan qarTvelebi. xolo, roca brZola
Senelda da mzec Casasvlelad gadaixara, dainaxa Temur-lengma
qarTvelTa mxedrobis metismeti daqanculoba, mklavis daRla
da saomar abjarTa dalewva. maSin ki sasikvdilod gawira Tavi,
didi xmiT SemouZaxa Tavis mxedrobas, isinic gaamxneva da ase
Semouties qarTvelTa laSqars. ramdenic SeeZloT isev See
brZolnen [qarTvelebi], magram aRar SeeZloT winaaRmdegobis
gaweva metismeti daRlil-daqanculobis gamo. maSinRa ajobes
ismaitelTa laSqarma, Temur-lengma da agarianebma. ukuiqcnen
qarTvelebi, mTebsa da cixesimagreebSi gadaixvewnen.
maSin wamovida Temur-lengi da pirvelad Tbilisis cixes
moadga. Zlier gamagrebuli iyo Tbilisis cixe, radgan Sig qarT
velTa mxedroba idga. Zlieri ieriSi miitana, mecixovnenic Za
lumad ebrZodnen. mTlianad daikava Temur-lengma Tbilisis
Semogareni. maSin moindomes ZaliT daengriaT cixe. swored ase
daaqcies galavnebi da ramodenime xanSi aiRes Tbilisis cixe da
aseve qarTlis yvela cixesimagre. daipyro [Temur-lengma] qarT
li, Caayena Tbilisis cixeSi xorasneli molaSqreni, TviTon ai
yara, wamovida da muxranSi gaCerda.
kvlav Semusres wmida eklesiebi da monastrebi, aaoxres yoveli
dasaxleba da cecxliT gadabuges. maSinRa eaxla zogierTi qarT
velTagan, romelTac ar gaaCndaT saimedo saxizrebi. iyo qarTl
Si erTi mTavari da metad warCinebuli [kaci], saxelad janibegi.
am janibegis mamulSi Cadga Temur-lengi, aaoxra, gadawva da daaq
cia. maSin isic eaxla, dauzavda da garkveuli xniT iq darCa.
moiares [urjuloebma] mTeli qarTli, moaoxres da gadawves.
Zalian undoda giorgi mefis Sepyroba, yvelaferi iRona, magram
amaod. janibegi rom eaxla, aiyara da wavida. mivida, sadac Tavi
si bargi da mZime tvirTi hqonda. maSinac ar daioka giorgi me
fis mimarT boroti SuRli da guliswyroma. fiqrobda, rom isev
207
Camovidoda saqarTveloSi da daipyrobda. amitom daayena amir
spasalarad xoja Sixali da amirjanSa, gamogzavna saqarTvelos
winaaRmdeg da Tan gamoatana uricxvi mxedroba. yovel maTgans
ubrZana, cal-calke gamagrebuliyvnen da mTlianad aeoxrebi
naT, gadaebugaT da daeqciaT yovelive, rom aRar damkvidrebu
liyo saqarTvelos mosaxleoba iq.
wamovidnen isini da Semovidnen qarTlSi. isev daiwyes ukeTu
reba da boroteba, gadawva, ngreva, datyveveba da xocva-Jleta.
ufro metad wmida eklesiebs moeqcnen didi ukeTurebiT. Zali
an undodaT mefe giorgis Sepyroba da xelSi Cagdeba, magram ver
SeZles da metad aaoxres qarTli. maSin Seipyres mefe giorgis
zogierTi kaci. ekiTxebodnen, Tu sad imyofeboda igi, magram
maT araferi icodnen da ver moaxerxes maTgan saqmis viTarebis
Setyoba. maSinRa wamovidnen da movidnen Temur-lengTan. acno
bes, rom ver Seipyres mefe giorgi. daRonda da Zalian moiwyina.
cota xnis Semdeg aiyara, Cavida yarabaRSi da iq dabanakda.
im mxareSi, jalalis qveyanaSi, cxovrobda erTi kaci, saxelad
Tir-sulTani,462 rjuliT muslimi. roca Temur-lengi yarabaRSi
Cavida, Tir-sulTanma didi winaaRmdegoba gauwia, bevri mtroba
SeamTxvia piradad Temur-lengsa da mis mxedrobas. gandgomili
iyo maTgan da ar emorCileboda Temur-lengs. ramdenic SeeZlo,
ebrZoda maT. veRar SesZlo masTan Serkineba, wamovida devnili
da movida mefe giorgisTan. mefem didi pativi sca, kargad miiRo.
misi mokavSire gaxda da ujerebda mas. garkveuli droiT masTan
darCa. amasobaSi ufro metad gaZlierda Temur-lengi. Seityo
es giorgi mefem da didad zrunavda saqarTvelos saqmeebis mog
varebaze. maSinRa gadawyvita, rom ajobebda, Tuki Temur-lengs
daemorCileboda. eTaTbira mis mrCevel warCinebulebs. gadawy
vites dasazaveblad kacis gagzavna. es rom gaigo Tir-sulTanma,
rac SeeZlo uSlida amis gakeTebas, Zalian ar undoda, rom es
momxdariyo, radgan ar undoda damorCileboda Temur-lengs.
ar daujera mefem, gagzavna kaci da moixmo uwin mosuli elCi,
romelic gamogzavna Temur-lengma mefe giorgisTan. mas icnob
da mefe, rjuliT muslimi iyo, saxelad ismaili erqva. Temur-
lengis momxre iyo. mas mouxmo da gagzavna Temur-lengTan da
208
zavebisa da mSvidobisyofisaTvis. morCilebis piroba SeuTva
la. es rom gaigo Temur-lengma, didi sixaruliT gaixara. isev
is elCi gamogzavna ukan da ase SemouTvala giorgi mefes: `metad
kargi saqme gadagiwyvetia Seni TavisTvisa da Seni samefosTvi
sac. droa Sewydes amdeni ubedureba. amieridan davdeb zavs da
Tuki moxval CemTan, mec aRar gavixseneb uwindel mtrobas, rac
Caidine Cven mimarT. aramed, Seni Tavmdablobisa da morCilebis
sanacvlod, mraval sikeTes gagikeTeb. Zmur pativiscemasa da
mraval saboZvars miiReb Cemgan~.
is kaci gamogzavna da TavisTvis ifiqra: `vici, rom [giorgi me
fes] xrikebi aqvs Cafiqrebuli am saqmeSi. Cemi Secdena unda, ro
gorc uwin mamamisma bagrat mefem gaakeTa da maxviliT amowyvita
Tormeti aTasi rCeuli mxedari. es veRar moxdeba da sarwmunodac
ar mimaCnia es ambavi. mzakvrobiT unda Cemi gacurebao~.
maSin gaemzada da uricxvi mxedrobiT wamovida saaTaba
gos winaaRmdeg, imitom, rom pirvel omSi ivane aTabagi rCeuli
mxedrobiT Tan axlda giorgi mefes da mas emorCileboda. uwin
del mtrobas ixsenebda es mtarvali da gamoemarTa ivane aTaba
gis dasasjelad. movida da dabanakda zemo qarTlSi, romelsac
saaTabago hqvia. veRar gauwia winaaRmdegoba ivane aTabagma, ci
xesimagreebs miaSura. maSin bevri ubedureba daatriala, mravali
suli amowyvita maxviliT, mravali daatyveva, daaqcia wmida ekle
siebi da cecxliT gadawva yvela dasaxleba, Temebi da soflebi.
mTlianad gaaCanages zemo qarTli. moiavazaka da wamoiRo wmida
eklesiebis mravali nivTi, xatebi da [wmida] nawilebi. yvelaferi
aikles da Semusres. Sepyrobili qristianebidan nawili daxoces,
xolo vinc ki miatova Tavisi sarwmunoeba, Tan waiyvanes.
mere wamovida iqidan, gadmolaxa klarjeTis mTa da moadga
mangliss. iq dabanakda ori TviT. movida qarTlis sazRvrebTan
mosaxle rjuliT mahmadiani, ismaiteli xalxi. giorgi mefeze da
qarTul mxedrobaze gaborotebulebi movidnen Temur-lengTan
da ase moaxsenes: `amieridan aRar SegviZlia qarTlis sazRvreb
Tan cxovreba, gadagvasaxleT sxva qveynis mxares da iqidan gada
gixdiT xarks. ramdeni borotebac Tqven maTTvis gagikeTebiaT,
isini ufro mets gvikeTeben Cven. axlac, aqedan rom waxvalT,
209
isini ueWvelad Tavs dagvesxmebian da Cvenze iyriano javrs~. es
rom gaigo, Zalzed Seebrala isini Temur-lengs. maSin ubrZana
amirSix nuradins, Tavis amirspasalars, mTlianad aeoxrebina
qarTlis is mxareebi, romlebic esazRvrebodnen ismaitelebs.
Tan gamoatana didi mxedroba da gamogzavna eseni maT gasanadgu
reblad. iq rom Cavida, brZola gaumarTes erTmaneTs. metad kar
gad Seerkinnen qarTvelebi, mravali mokles da amowyvites. isev
gagzavna Tavisi sxva amirspasalari Temur-lengma da gaatana
mravali molaSqre. isinic mividnen, SeebrZolnen da simravliT
gaimarjva Temur-lengis mxedrobam. Zlier Seerkinen qarTvele
bi, xuTi dRe ebrZodnen da meti veRar SeZles, aarTves cixesi
magreebi, radgan iq [arc] sxva qarTvelebi ar imyofebodnen da
arc mefe giorgi, aramed [mxolod] isini ebrZodnen, romlebic
TaTrebs esazRvrebodnen da Tavs esxmodnen [xolme]. roca maT
saxizrebs miaSures, [mterma] xiznebs veRar miagno. gadawves yve
la dasaxleba da dabrundnen Temur-lengTan.
maSin movida Temur-lengTan frangebis elCi da moarTva xe
lmwifis ZRveni. imxanad misma mxedrobam aseve gamarjveba moi
pova berZnebze. Seipyres keisris pirmSo Ze da mohgvares Temur-
lengs. didad gaixara da mravali saboZvari misca Tavis mxedro
bas. roca keisris vaJs Sexvda, isic Zalian Seiyvara da SeiTvisa.
Seiwyala misi siWabuke da mSveniereba. masac misca mravali sa
boZvari da samefo Sesamoseli. aseve gagzavna igi Tavis samefoSi
da uvneblad gauSva.
ori Tvis Semdeg isic aiyara manglisidan. wavida da Sevida
aragvis xeobaSi. daipyro, dalewa da aiRo cixesimagreebi, yvela
adgili gaaCanaga da moaoxra. xiznebs ver miagno, radgan yvelani
mTebSi iyvnen TavSefarebuli. Semdeg wamovida iqidan, garkveu
li xniT ukan gabrunda salaSqrod, daipyro siasis qveyana da sxva
mravali qveyana daimorCila ZaliT. yvela moxarked gaixada.
amis Semdeg isev daeufla saqarTvelos mefe giorgi. Seityo
es Temur-lengma, [isev] ar dacxra SuRlisa da boroti guliswy
romisgan. kvlav Seamzada uricxvi mxedroba da gamogzavna Tavi
si Zeebi: sulTani huseini, fir-mahmad amirSi, abubeqiri; sxvebi
Tavis warCinebulTagan: janSa da Temur-xoja, aRbuRa, seid-
210
xoja, Sixalis Svili, sxva mravali Tavadi da uricxvi mxedroba.
wamovidnen, Camovidnen erzinjanSi da moadgnen erzinjanis ci
xesimagres, radgan imxanad igi saqarTvelos mefes eWira. Zlie
ri brZola gaumarTes mecixovneebma. Tavdapirvelad ver aarT
ves cixe. garkveuli xniT iq gaCerdnen da Semdeg aiRes. damxmare
radgan aravin hyavdaT, Zalzed gauWirdaT da TviTonve daanebes
[cixe]. gamovidnen mecixovneni da cixisTavi da Sewyaleba sTxo
ves. wamoiyvanes cixisTavi da ufrosi mecixovneni da mihgva
res Temur-lengs, xolo misi Zeebi gamoemarTnen saqarTvelos
winaaRmdeg. Camovidnen manglisSi da iq dabanakdnen.
es ambavi gaigo giorgi mefem. elCi gagzavna, mudariT SesTxo
va mSvidoba, dazaveba iTxova maTgan. aRuTqva morCileba da Se
rigeba. Seismines Temur-lengis Zeebma da acnobes Temur-lengs.
gaigo Temur-lengma giorgi mefis damorCilebis Sesaxeb da ma
nac isurva maT Soris mSvidobis Camogdeba. auwya Tavis Zeebs,
TavisTan miixmo da wavidnen. maSin gagzavna Temur-lengma Tavi
si vaJebi didi ZalebiT baRdadis winaaRmdeg. mividnen da aiRes
baRdadi. daipyres arabeTi. mravali Temi moaqcia Tavis sabrZa
nebelSi da wamoiRes bevri nadavli. maSin Temur-lengi Tavriz
Si imyofeboda. wamovida, rom enaxa is cixe, romelic uwin aiRes
misma Zeebma. cixesimagre, romelsac alinja daerqva. wamovida
uTvalavi mxedrobiT, mravali bargiTa da mravalferi karvebiT.
mivida da naxa cixe alinja. xelaxla gaamagra igi, wamovida da
dadga gelaqunis tbasTan. es rom Seityo giorgi mefem, gamoug
zavna Tavisi Zma da mravali ZRveni. ase SeuTvala: `uwinac mogax
seneT da axlac igive pirobas gaZlevT, rogorc Tqven gsurT, ise
vemorCilebiT Tqvens brZanebas da sadac gnebavT, gamogyvebiT
laSqrobaSi, [oRond] amieridan SevrigdeT da viqonioT erTma
neTSi Tanxmoba. kmara, amieridan dacxres guliswyroma da aRar
gavixsenoT momxdari ambebi~. dahyva Temur-lengi, Seismina [misi]
da es Seatyobina: `radgan dagvajere Sens morCilebaSi463, aRar vi
Zieb Surs uwindeli saqmeebis gamo. amieridan aRar gabedoT Sen
da Senma mxedrobam, rom SeawuxoT, Tavs daesxaT da daarbioT is
mahmadianebi, romlebic saqarTvelos sazRvrebTan cxovroben
da viyoT erTmaneTSi mSvidobianad~. Semdeg aiyara, wavida bar
211
davSi, erTi weli iq darCa, moagvara Tavisi yvela saqme Temur-
lengma da kvlav moisurva saqarTveloze Tavdasxma.
wamovida da isev manglisSi Camovida. maSin somxiTis mxareSi464,
im adgilebSi, romelsac martiani erqva, imyofeboda erTi Tava
di, saxelad esaia. mas piroba hqonda micemuli Temur-lengisT
vis, rom eaxleboda, magram veRar mivida da [Temuri] ukeTurebas
ganumzadebda. Tavadma esaiam rom gaigo, Zalzed Sewuxda. wavida
SiSiT Sepyrobili da mivida Temur-lengis ZesTan. evedreboda,
rom eSuamdgomla mamamisTan. saCuqrad Zvirfaseulobas Sehpir
da. maSin Seiwyala Saruxma, Temur-lengis Zem, mivida mamamisTan
da didad daexmara. mimadla mas igi. maSin misca Temur-lengs didi
ZRveni da mefis sakadrisi Zvirfaseuloba. miiyvana Saruxma Temur-
lengis Zem igi mamamisTan Sesarigeblad. Temur-lengma rom daina
xa, risxviT mimarTa: `rogor gabede CemTvis winaaRmdegobis gawe
va da urCobao?~ maSin wardga igi mis winaSe, didi xvewna-mudariT
da misi Zis sikeTis gamo apatia, Seiwyala da xalaTi uboZa. Tavad
esaias mSvenieri asuli hyavda. Temur-lengis Zem abubeqirma gaigo,
etrfiala da colad iTxova. gaatana da mas Semdeg swyalobdnen.
mere aRbuRas Ze ivane aTabagi wavida. isic mravali ZRveniT
mivida Temur-lengTan. isic Seiwyala, pativi sca da uxvad daasa
Cuqra. somxiTis, samcxisa da karis yvela Tavadi eaxla. gaigo es
mefe giorgim da didi ZRveniT gagzavna konstantine, Tavisi Ze.465
mxurvaled evedreboda, Seismina misi da isic Seiwyala. aiyara
iqidan, wavida qurTistanis qveyanaSi da daipyro qurTistani.
kvlav ukeTurebasa da borotebas ganumzadebda saqarTvelos.
mowadinebuli iyo, rom gaeTaTrebina mefe da sruliad saqarT
velo. Sirvanis mbrZanebeli Six baraimi gamogzavna, rom gaerkvia
saqarTvelos mTeli begara da gadasaxadebi. mcire drois Semdeg
TviTonac gamoemarTa da Camovida karSi. es Seityo mefe giorgim
da gagzavna esaia, somxiTis mTavari. igi aaxla Temur-lengs, rom
ar Semosuliyo qarTlSi. mosavlis aRebisa da momkis dro iyo.
xvewna-mudariT SeuTvala: `rac mSvidoba da Tanxmoba davamya
reT, mas Semdeg aranairi urCoba ar gagviwevia. arc TviTmpyro
bel gvirgvinosnebs ekadrebaT pirobis darRveva. Seiwyale axla
es qveyana da nuRar gaaCanageb. rasac gvibrZanebT, mzad varT
212
Tqveni samsaxurisa da morCilebis aRsasruleblado~. gagzavna
da Tan gaatana mravali ZRveni da xelmwifis sakadrisi saCuqa
ri. esaia, giorgi mefis Tavadi, rom mivida, miarTva ZRveni da fe
SqaSi. mdablad moaxsena xvewna-mudara, magram Temur-lengma ar
Seismina, arc ZRveni da feSqaSi miiRo, radgan metad ganrisxebu
li iyo da isev swyuroda saqarTvelos aoxreba.
SemouTvala mefe giorgis: `Tu dazaveba ginda, Tu ar ginda,
rom gaCanagdes saqarTvelo, sicocxle Tu ginda, axlave modi
CvenTan, miiRe Cveni rjuli da did pativsa da siyvaruls miiReb
Cvengan. arc Sens samefos gavanadgureb, aRarc xarks aviReb,
sxva bevr wyalobasa da saboZvarsac mogcem da iyos samudamo mS
vidoba Cemsa da Sen Soris. xolo Tuki ar damemorCilebi, avaox
reb da sul mTlad gavaudabureb mag Sens qveyanas. xolo Tu ar
ginda irwmuno Cemi rjuli, modi CemTan, daide xarki, ramdenic
SegeZlos, mSvidobiT da kargad gavicnoT erTmaneTi da rogorc
gsurs ise dabrundi Sens samefoSi Cvengan mocemuli mravali
wyaloba-saboZvriT. rogorc keisris Ze gavuSvi, Senc aseve mSvi
dobiT dabrundebi~ – am pirobiT gamougzavna Suakaci.
is rom wavida, mainc ar daioka mzakvroba da boroti SuRli.
fiqrobda: `Tuki saqarTvelos mosaxleoba mosavals aiRebs da
Tavis Wirnaxuls daabinavebs, mere veRarafers davakleb maT,
radgan gaixiznebian gamagrebul adgilebSio~. aiyara, wamovida
da moadga sazRvrebs. maSin yvelam saCqarod aiRo Tavisi mosa
vali da gaixiznen miuvali mTebis saxizrebSi. mtarvali Temur-
lengic movida mravalricxovani da uricxvi mxedrobiT, didi
sisastikiT, cecxliTa da ngreviT Semovida qvemo qarTlSi. mefe
giorgi gamagrebul adgilebSi Sevida. Cavida Temur-lengi Sida
qarTlSi, dabanakda da moaoxra yvela dasaxleba, musri gaavlo
wmida eklesiebs. mainc ver aisrula Tavisi boroti gulis wadi
li. mefe giorgis Sepyroba da tyveebis ayvana undoda, magram
verafers gaxda.
garkveuli xniT iq darCa, [Semdeg] aiyarnen, wavidnen da miadgnen
birTvisis cixes. Zalian kargad iyo igi gamagrebuli. birTvisis
cixeSi qarTlis warCinebuli Tavadebi idgnen, ricxviT ocdaaT
ni. cixisTavs nazali erqva. aseve mravlad iyvnen qarTleli azn
213
aurebi da msaxurebi. Temur-lengis molaSqreni SiSiT Zrwodnen
da metad wuxdnen, uarobdnen cixis aRebas, radgan mravaljer
mieRoT maTgan ziani. icodnen, rom magari cixe iyo, xoragiT
savse. ufro metad ki mecixovneTa gaafTreba da brZolis sificxe
[afiqrebdaT], radgan mravali molaSqre dauxoces da im cixidan
bevri ubedureba naxes. Temur-lengma gaigo [cixis] aseTi simtki
cis Sesaxeb, Zalzed SeZrwunda, eTaTbira mis mrCevlebs da gadaw
yvites ieriSis mitana, ase Tqves: `arsad darCenila cixesimagre,
rom ar agveRos. SenTvis esec advili [asaRebiao]~.
maSin miadga cixes mravalricxovani mxedroba, mecixovne
rCeuli Wabukebic gamovidnen, Seuties da Sua gaapes, rogorc
orlesulma maxvilma balaxismWameli nadiri. mravali suli amow
yvites xmliT, uxvad daRvares sisxli, rogorc Zlieri wvimis
dros wamosuli aqafebuli niaRvrebi. Temur-lengis mxedrobam
dainaxa mecixovneTa aseTi gaafTreba, maSinve gaqceviT uSvela
Tavs da ukan daixia iqidan. erTi mxridan farulad laSqari hyav
da erT adgilze [Casafrebuli]. ukan daedevnen qarTvelebi da
isinic erTmaneTs Seanarcxes. gaiqcnen orive mxridan darbeuli
ismaiteli molaSqreni. amowyvites da didad daazarales. ase mo
brundnen gamarjvebulebi da bevri nadavliT aRvsilebi Sevid
nen cixeSi. es rom Temur-lengma gaigo, TviTonac wamovida didi
ZalebiT, gamZvinvarebuli, mrisxane guliT, movida da daikava
cixis mTeli garemo. garSemo cixeebi aago Tavis Sesafareblad
da Seayena Sig mravali molaSqre. TviTon wina mxridan miadga
cixis karibWes da iqac aaSena cixe. brZaneba gasca, rom medgrad
SebrZolebodnen. orive mxridan miadgnen cixis kuTxeebs. mecix
ovneni SigniT mtkiced da auRelveblad idgnen da ibrZodnen,
rogorc SeeZloT. gavida erTi kvira da ver SeZles aReba.
erTi klde iyo da iqidan ipoves viwro asasvleli. Temur-len
gis laSqarSi iyo erTi egvipteli kaci, saxelad begijanli. man
moaxerxa da RamiT Seipara cixeSi. Tan aiyvana erTi Txa, dakla
cixeSi, iq datova da TiTon wamovida. ase imitom moiqca, rom
cixeSi myofebs daenaxaT, maTi SesaZlebloba. es gaiges mecix
ovneebma, ufro metad ganmtkicdnen da uSiSrad iyvnen. acnobes
Temur-lengs kldeze arsebuli asasvlelis Sesaxeb. maSin metad
214
gaixara, yvelas ubrZana bambis kibeebi daewnaT. isev gagzavnes
egvipteli kaci kldeze asaZromad. dawnuli kibis wveri kldis
Tavs gamoaba magrad da imave Rames saTiTaod Seipara Temur-
lengis mravali molaSqre ise, rom mecixovneebma ver gaiges.
Semdeg, Signidan mividnen cixis karTan, farulad gaxsnes cixis
kari da ase Seuties TaTrebma Signidan da garedan.
maSinRa gaiges qarTvelebma da ficxeli brZola gamarTes.
gulmduRared daerivnen qarTvelebi, Suaze gaapes mravalrigad
dawyobili maTi razmi. quxilis msgavsad esmodaT mnaxvelebs ab
jrebis xeTqebisa da kveTebis xmebi. Zlieri brZola gaumarTes
qarTvelebma, umravlesoba daxoces da daWres. bolos gamarjve
ba isev Temur-lengs darCa jaris simravlis gamo. aiRo birTvi
sis cixe. mravali didebuli da aznauri mihgvares Sepyrobili
da xelSi Cagdebuli. TviTon cixisTavic, saxelad nazali, Sepy
robili mihgvares. yvelas Tavebi mohkveTes. cixisTav nazalis
coli Sarvanis sulTans misca. Tavis sxva molaSqreebsac uxvad
mianiWa wyaloba. ufro metad ki mas, romelmac moxerxebiT aiRo
cixe. cixeSi myofTagan mravali amowyvita da ufro bevri tyved
waiyvana. cixisTavad erTi Tavisi warCinebuli daayena, romels
ac mahmadi erqva. misca mas bevri mebrZoli da Caayena birTvisis
cixeSi. ubrZana maT, gadaewvaT da aeoxrebinaT iqauri mcxovreb
ni, ufro metad ki wmida eklesiebi daengriaT. TviTon SamSi wa
vida, xolo tyveebi da nadavli mTlianad gagzavna samaryandSi.
qoronikoni iyo 90F466. mas Semdeg veRar SesZlo saqarTveloSi
Semosvla da RvTis SewevniT nuRarc moxdeba misi dabruneba,
radgan [RmerTi] keTilismoqmedi, mowyale da Semwe iyo wmida
eklesiebisa da saqarTveloSi mcxovrebi qvriv-oblebisTvis.
Svidjer gaapartaxa saqarTvelo467 borotma da RvTisagan Seris
xulma. amis Semdeg ki gaCerda.
wavida Temur-lengi. giorgi mefe isev daeufla aoxrebul
saqarTvelos da daiwyo aRdgena. maSin wavida mtarvali Temur-
lengi da daipyro TurqeTi, indoeTi, sparseTi, Sirazi, adarba
dagani. daatyveva burssSi mjdomi xonTqari, romelsac saxelad
baiazeTi erqva. igi iyo osmanis modgmisa. muhamedis gamoCenidan
eqvsi wlis Semdeg, asparezze gamovida erTi kaci, saxelad osma
215
ni. rjuliT suniti iyo. man daiwyo avazakoba da Semoikriba sxva
mravali yaCaRi da TanaSemwe. metismetad gamdidrda mravali
nayaCaRariT da daipyro mTeli arabeTi da anatolia. sataxtod
hqonda bursa. mis winaaRmdeg gailaSqra Temur-lengma. zemox
senebuli osmanis Zeebi flobdnen bursas da baiazeTic osmanis
STamomavali iyo. SeebrZola Temur-lengi da daamarcxa. Seipy
ro xonTqari baiazeTi da rkinis galiaSi Casva. Tavidan ase hyav
da datyvevebuli. daipyro bursa da misi Semogareni. keisaric
daemorCila mas, miarTva mravali ZRveni da xaraja misca Temur-
lengs. ruseTic daipyro. Semdeg gamoemarTa da Camovida Tur
qeTSi. iq dasneulda da boroti igi da borotad daiRupa.
maSin gaunawila qveynebi Tavis Zeebs: zogs indoeTi misca, zogs
xorasani, zogs adarbadagani. mas Semdeg metad veRar Semovidnen
misi Zeebi saqarTveloSi, radgan Camovarda maT Soris SuRli da
brZola. maSin moisvena saqarTvelom da iwyes aRmSenebloba.
mefobda giorgi mefe da gardaicvala. mokles megrelebma
imereTis mefe giorgi. amave wels gardaicvala imereTis mefe ba
grat didi da taxtze avida konstantine bagratis Ze. Svidi weli
imefa da mokles CalaRaSi. Temur-lengis Semosevisas didoeTSi
gaxiznes daviTi – bagratis Ze da giorgis Zma. giorgi mefe rom
gardaicvala, maSin qarTlelebma da kaxelebma didoeTidan Ca
moiyvanes da gaamefes qarTl-kaxeTSi. maSin keTilad mwyemsavda
saqarTvelos kaTolikosi basili. daviTma kargad da mSvidobia
nad imefa. garkveuli drois Semdeg gardaicvala da mis nacvlad
taxtze avida giorgi, misi Ze. colad hyavda naTia, qucna amire
jibis asuli468. SeeZina sami vaJi: aleqsandre, bagrati da giorgi.
imxanad kaTolikosi iyo giorgi. gardaicvala giorgi kaToli
kosi da aRasaydres kaTolikosi eliozi. gardaicvala elioz
kaTolikosi da aRasaydres miqaeli. gardaicvala kaTolikosi
miqaeli da aRasaydres daviTi.
aleqsandre didi469
kargad da mSvidobianad mefobda giorgi da garkveuli dros
Semdeg gardaicvala. mis nacvlad taxtze avida aleqsandre, misi
Ze470. qoronikoni iyo 100F (1412 w.). imxanad kaTolikosi iyo davi
216
Ti. gardaicvala daviTi da aRasaydres eliozi.471 gardaicvala
eliozi da aRasaydres kaTolikosi Tevdore.472 miicvala Tevdo
re kaTolikosi da aRasaydres kaTolikosi Sio.473
es mefe saqarTvelos sxva mefeebs aRemateboda. iyo keTili
kaci, srulad aRsavse saRmrTo da saeriskaco zneobis codniT.
survili hqonda isev aeSenebina da uwindeliviT aRedgina wmi
da eklesiebi da saqarTvelo. maSin mTeli saqarTvelo urjulo
Temurisgan iyo unugeSod ganadgurebuli. mTlianad iyo aox
rebuli dedaqalaqi mcxeTa da didi wmida kaTolike eklesia.474
aseve yvela eklesia, saydari da yvela cixesimagre mTlianad sa
Zirkvlianad iyo dangreuli da aoxrebuli. yvela qristiani de
dabudianad hyavda tyveobaSi. aseT gaCanagebul saqarTveloSi
gamefda. mis gamefebamde gamudmebuli tyveoba, rbeva da oxreba
hqonda Cvens qveyanas. saqarTvelos [mosaxleoba] metad Semcire
buli iyo mravali tyveobisa da rbevis gamo. arsaidan gamoCnda
nugeSismcemeli, vidre aleqsandre didi ar gamefda. man daiwyo
brZola urjuloTa winaaRmdeg. mravali brZoliTa da zegardmo
SewevniT saqarTvelodan gandevna yvela urjulo.
qoronikoni 102475: aleqsandre mefe da ivane aTabagi koxtaSi
SeebrZolnen erTmaneTs. Turqebma axalcixe amowyvites.
didi gaWirvebiT gazarda mefe aleqsandre bebiamisma rusam,
qucna amirejibis yofilma colma. man didi RvawliTa da gulm
odginebiT daiwyo wmida sveticxovlis aSeneba. Tavdapirvelad
taZris svetebis ageba da Semkoba daiwyo, magram ise gardaicva
la am wuTisuflidan, rom veRar daasrula misi mSenebloba.
rogorc aleqsandre mefes surda, swored ise gadawyvita da
gaisarja: ocdaoTxi wlisam daiwyo sveticxovlis ageba. Tavidan
aaSena, gaafarTova, daasrula, yovelgvari samkauliT Seamko da
gaamSvena. patriarqad daadgina miqaeli476. mravali wmida da pa
tiosani monazoni, mRvdeli, mgalobeli da mowese Sekriba. rac
ki Zveli droidan Semosavali hqonda gaCenili, dawesebuli aRa
pebi iqneboda Tu sxva saeklesio qoneba, an naqoni mamulebi, amaT
bevri miumata da ufro metad gazarda. qarTl-kaxeTSi da sadac
misi mkvidri mamulebi iyo, romlebic uwindel xelmfifeT, mama-
papasa Tu deda-Svilebs hqondaT dawesebuli da Sewiruli, ama
217
nac saWirod CaTvala da yvelaferi Seswira. aseve, sadac hqonda
mooxrebuli soflebi, yvela auSena. mTel saqarTveloSi Ses
wira udabnoebi, monastrebi da eklesiebi, soflebi, agarakebi,
aznaurebi da glexebi. aseve aaSena mcxeTaSi mTavarangelozebis
saxelobis patara ekvderi477 [Tavis] dasakrZalad.
qoronikoni 119 (1431 w.) : aleqsandre mefem aiRo lore. aseve
gadawyvita mTel saqarTveloSi cixeebisa da saydrebis ageba, aa
Sena da gaafarTova. imxanad mis kars Semosavali arsaidan hqon
da. amitom, saqarTveloSi komlze ormoci TeTri mali daawesa.
as ocdarva qoronikons (1440 w.) daasrula saqarTvelos yvela
cixis, saydrisa da monastris srulad aRdgena da Semkoba. Sem
deg mis mier dawesebuli malic TviTonve gaauqma478. yvela qri
stiani did mSvidobasa da myudroebaSi hyavda. TaTrebidan mo
hyavda xalxi da [aq] asaxlebda. ase marTavda saqarTvelos.
qoronikoni 130 (1442 w.): qarTlsa da imereTSi mefed dasva
vaxtangi,479 pirveli Svili. colad SerTo fanaskertelis asuli,
Taya fanaskertelis da, dedofali siTixaTuni. TviTon ki mefe
aleqsandrem monazvnoba miiRo, saxelad uwodes aTanase. qviT
kiris didi senakebi da saxlebi aiSena mcxeTaSi mis mier agebul
mTavarangelozis ekvderTan. iq imyofeboda sasoebiTa da moR
vaweobiT, sanam cocxali iyo. roca vaxtangi, pirveli Svili,
qarTlsa da imereTSi gaamefa, masTan daayena dimitri, misi um
crosi Zma.
qoronikoni 133 (1445 w.): kaxeTSi mefed dasva giorgi, dimit
ris umcrosi Zma480. colad SerTes nestan-darejani, imereTis me
fis asuli. maSin, roca aleqsandre daeufla imereTs, gaaZeves
imereTis mefe bagrat konstantines Ze.
mtarvali Temur-lengis sikvdilis Semdeg, xonTqar baiaze
Tis Zeebi isev daeuflnen arabeTsa da anatolias. isev gaixades
sataxto qalaqad bursa da daibrunes mTeli maTi samkvidro
mamulebi. ufro metadac gaZlierdnen da daiwyes brZola qri
stianebis winaaRmdeg. nel-nela gakadnierdnen maTze da ukve
mTel saberZneTze mZlavrobdnen. Semdeg gadawyvites didi sa
taxto da samefo dedaqalaqis konstantinopolis aReba. ganu
wyveteli Zlieri brZolebi hqondaT erTmaneTTan. ajobes os
218
malebma da xonTqarma sulTan mahmadma. ukan daixies berZnebma.
mZvinvare TavdasxmebiT metad Seaviwroves keisari, alyaSi moaq
cies sataxto qalaqi konstantinopoli. ajobes osmalebma da
aiRes konstantinopoli. qoronikoni iyo 132, qristes aqeT 1445
[weli]481. imxanad keisari iyo konstantine paleologi. patriar
qi gardacvlili iyo. daipyres osmalebma mTeli saberZneTi da
daeuflnen mas. roca konstantinopoli aiRes, maSin dabnelda
mze. es ambebi vrcladaa aRwerili saberZneTis istoriaSi. da iyo
gamudmebuli Zlieri brZolebi.
aseve SuRli da brZola hqondaT erTmaneTSi Temur-lengis
Zeebs. metad emterebodnen isini erTmaneTs. maSin ganTavisuf
lebuli iyo saqarTvelos mosaxleoba, iyvnen mSvidobiT da mos
venebiT. amave qoronikonSi482 janSa yaeni483 Tavs daesxa axalci
xes. amave qoronikons gardaicvala ivane aTabagi.
qoronikoni 133 (1445 w.): aleqsandre mefem kaxeTSi dasva giorgi,484
dimitris umcrosi Zma da misca mTebis mxare zemo adgilebi. iqidan
[mokidebuli] aragvs gamoRma [miwebi] xevZmaramde. Semdeg, xevZmara
dan gayolebiT lilos seramde da rac lilos seridan nakadulebi
SeerTvis martyofis wyals. [aqedan] gayolebiT amarTulamde. amar
Tuladan ajisumde. ajisudan mtkvris SesarTavamde da mis qvemoT,
mtkvris gamoRma mxare da Saqisi Sirvanis sazRvramde.
[aTanase aleqsandreyofilma] mcire xani kidev icocxla da
mere aResrula moxucebuli. maSin kaTolikosi iyo Sio. aleq
sandre rom gardaicvala, maSin dabrunda imereTSi bagrat mefe,
imereTis mefe konstantines Ze. gamoaZeva vaxtangi, aleqsandre
mefis Ze da daeufla imereTs.
qoronikoni 135 (1447 w.): brZola gamarTes yvaryvarem485 da
aRbuRam.486 amave qoronikonSi gardaicvala vaxtangi. Ze ar dar
Cenia. mis nacvlad taxtze avida dimitri, misi umcrosi vaJi.
colad hyavda dedofali gulanSari. mefobda kargad da mSvi
dobismyofeli mefobiT. gardaicvala Sio kaTolikosi da kaTo
likosad dasves daviTi,487 aleqsandre mefis Ze.
qoronikoni 141 (1453 w.): gardaicvala dimitri mefe, darCa
vaJi – konstantine. amis Semdeg qarTlis taxtisTvis brZola gai
marTa kaxeTis mbrZanebel giorgisa da bagrats Soris. bagrati
219
aleqsandre mefis Zma iyo, kaxeTis mbrZanebeli giorgi ki, zemoT
rom vaxseneT – misi Svili. ajoba giorgim bagrats da gamefda
qarTlSi. cota xani iyo da mere gaaZeves giorgi. taxtze aiyvanes
bagrati, aleqsandre mefis Zma da mefe giorgis [biZa]. kaxelebma
ki mefed gamoacxades [giorgi]. amieridan kaxelebi mefes uwo
deben kaxeTis mbrZanebels. roca qarTlis samefo taxts bagrat
mefe daeufla, daimorCila qarTlelebi da mesxebi, Sekriba laS
qari, Cavida kaxeTSi, daimorCila kaxelebi, gaaZeva Tavisi Zmis
Svili da daeufla kaxeTs.
mesame teqsti488
220
oiyvanes tyveebi da mZevlebi. am dros moucleli iyo mefe. lixs
iqiT iyo [gadasuli] da qarTlelebic Tan iaxla.
qoronikoni 144 (1456 w.): yaenma uzun-hasanma Sekriba [jari],
Camovida somxiTSi, moadga sabaraTianosa da orbeTis Zirs.
metad kargad daxvdnen baraTaSvilebi, gamagrdnen da veraferi
daakles. movidnen da Tbilisi aiRes. TviTon yaeni muxranSi gaC
erda. aivso qarTli laSqriT, mTeli qarTli mooxrda. daibara
yaenma baraTaSvilebi, maTi ndoba moipova, Sexvda da Seiwyala.
mravali [ZRveni] misca, yelamde aavso. maSin aiyara yaeni, wavida
da gamouSva Sewyalebuli baraTaSvilebi, mravali saboZvari
misca. amis Semdeg gavida wlebi.
qoronikoni 150:490 Semdeg yaeni uzun-hasani Semovida samcxe
Si, yvaryvares daexmara. CixorSi bZola gamarTes bagrat imerTa
mefesTan da yvaryvare aTabagma gaimarjva.
qoronikoni 151 (1463 w.): qarTvelTa mefem TavrizSi gailaS
qra da Temura aaoxra.
qoronikoni 153:491 yvaryvarem Seipyro imereTis mefe bagrati
da cixeSi Caagdo.
qoronikoni 1[5]3:492 21 wels,10F oqtombers gardaicvala aTa
bagi baaduri.493 dasabamidan eqvsi aTas cxraas oTxmocdaor
qoronikonSi.
qoronikoni 164 (1476 w.): uzun-hasanma kvlav Sekriba uricxvi
xalxi da didi ZalebiT Semoesia samcxes. Seityo amis Sesaxeb
yvaryvarem da misma orma Zem. pirdapir SebrZoleba ar SeeZloT
maTi jaris simravlis gamo. gadawyvites, samidan erTi wasuliyo
da daecxro im mtarvalis guliswyroma, rom aRar Camosuli
yvnen samcxis qveyanaSi. Camovida samcxeSi, mere awyurs miadgnen.
mravali qristiani amowyvites – mRvdlebi, monazvnebi da saero
ni. mTeli samcxidan waiyvanes tyveebi. aibarga yaeni da dabrunda
Tavis sayaenoSi. daatyveves awyuris RvTismSoblis xati da Tav
is qveyanaSi waabrZanes. eniT auwereli didi glova da mwuxareba
iyo mTel mesxeTSi. adga yvela da qarTlSi Cavida. Svidi weli iq
mwirobdnen.
gardaicvala kaxeTis mefe giorgi, aleqsandre mefis Ze da mis
nacvlad gamefda Ze misi vaxtangi.494
221
gavida cota dro da konstantine wavida TaTrebSi. qarTvel
warCinebulTagan sxvam veravin gabeda TaTrebSi wasvla da ba
tonis xleba. metad erTgulad da magrad idgnen baraTaSvilebi.
swored isini gahyvnen Tan da emsaxurebodnen. mzeWabukic495 wahy
va, yvaryvares pirmSo Ze.496
gawyra RmerTi saqristianos amowyvetis gamo, RvTis daSvebiT
sasikvdine seni daemarTa yaens.497 RmerTma [ase] ganago da mokvda
yaeni uzun-hasani. xelisufleba miiRo misma Zem, sulTanma. iaR
ubi, misi Zma, taxts ecileboda. miatoves TaTrebma Tbilisi da
somxiTi, bagrat mefem ki daikava. Tavs daesxnen baraTaSvilebi,
aawiokes elebi da bevri TaTari daxoces.
sulTani da TaTrebis rjulis moZRvrebi [mzeWabuks] Tavis
sarwmunoebas uqadagebdnen. mzeWabukma arabulic icoda, spar
sulica da TaTrulic. ise icoda maTi enebi da mwerloba, rom
yvelaferSi safuZvlianad erkveoda. saRmrTo sityvebi amodio
da misi piridan. maTi rjulisac yvelaferi zedmiwevniT icoda
da maTive rjulis wignebiT daaduma maTi udieri bageebi. amis
gamo mas Semdeg veRaravin gabeda masTan sityvis daZvra. amgvari
Zlevac mieca [RvTisgan]: im urjulo mTavars erTi kaci hyavda,
falavnebis ufrosi, didi da bumberazi. saxelad malani erqva.
yvela kacs daaxloebiT erTi wyrTiT,498 an ufro metiT aRemate
boda simaRleSi. im mravalricxovan xalxSi aravin gamoCnda, vinc
mas Seerkineboda. erTxel man moisurva mzeWabukis gamocda. es
rom gaigo, aRar daayovna. aramed, rogorc lomi swrafad Seebr
Zola, RmerTsa da yovladwmida awyuris RvTismSobels mindo
bilma aiyvana da sasircxvilod dasca miwaze. es dainaxa mTelma
laSqarma da didebulma xalxma, metad gakvirdnen da verafris
Tqma veRar SeZles. es da sxva ufro meti simxne-gabeduleba
SeiZina. brZana RmerTma da didi pativiT gamogzavna sulTanma
konstantine da mzeWabukic Tan gamoatana. yaenisgan Sewyale
buli dabrunda konstantine TaTrebidan. amis Semdeg iaRubma
ajoba sulTans, daeufla sabrZanebels da eSmakis ganzraxviT
yaeni gaxda iaRub-begi, asan-begis SviliSvili. amasobaSi gavida
dro, wuTisofelma Tavisi begara ar daiklo, raWaSi gardaicv
ala bagrat mefe. didi glova da mwuxareba iyo samefoSi. aiRes
222
[misi cxedari] da dakrZales gelaTSi, maT gansasvenebelSi. da
kidev gavida dro.
qoronikoni 166 (1478 w.): gamefda konstantine,499 aleqsandre
mefis Zis, dimitris vaJi. kargad mefobda, aRar iyo Sewuxeba Ta
Trebisgan. daimorCila imerlebi, megrelebi da afxazebi; emsax
ureboda aTabagi da kaxelebic emorCilebodnen. aravin awuxebda
qristianebs, iyo mSvidoba da siwynare.
davubrundeT zemoTqmuls. maSin, roca uzun-hasani Zlieri
laSqriT Semovida da ucxo qveyanaSi waabrZanes awyuris RvTism
Soblis xati, RvTis aseTi risxva moiwia: arc dedakaci da arc
pirutyvi aRar Sobda, arc xe iZleoda nayofs da aRarc miwa
aRmoacenebda. didi kvleva-Zieba iyo maT Soris am ucnauri am
bis gamo. ambobdnen: `es ra ariso?~ zogi ambobda: `SemTxveviT
moxdao~, sxvebi ki raRac sxva mizezs ambobdnen. xolo im qveynis
ubrZnesma kacebma ase Tqves: `roca saqarTveloSi vilaSqreT,
maSin erT did saydarSi didi pativiT Semkobili raRac ficari
vnaxeT da wamoviReT. maSindeli Cveni mgzavrobisas ucnauri
saswauli vixileT misgan. saRamoTi bargSi yvelaze Rrma adgil
ze CavasveneT. rom gaTenda, amosuliyo siRrmidan, maRla mj
domare Canda da mzesaviT brwyinavda. ueWvelad man moaxdina es
ambavi Cvens qveyanaSi da Tu gvinda am ubedurebisgan Tavis daR
weva, movZebnoT is da maT qveyanaSi gavuSvaTo~. maSin moZebnes es
wmida xati. roca ipoves, ase ifiqres: `modiT, gauxednav CoCors
davakraT [zurgze], Tuki sworad wava Tavisi gziT, gavigebT, rom
amisgan aris es yvelaferi; xolo Tuki sxva mxares gatrialdeba,
ese igi raRac SemTxveviTobaa da amis mizeziT ar ariso~.
rogorc ki es wmida xati CoCors ahkides, ise gamarTulad
daadga samcxeSi momaval gzas, rogorc saukeTeso mxedari aR
viriT xelSi mimavali. dainaxes ucxotomelebma es saswauli, di
dad gaixares da pativiT gamogzavnes. Tan gamohyva Zalzed bevri
cxeni, romelTa Cazneqili zurgebi dResac metyvelebs maSin
deli saswaulis Sesaxeb. xolo ucxotomelebma Tavi ar Seiwuxes
maTi cxenebis gulisTvis, radgan im uzomo Wirisgan gaTavisu
flebas moelodnen. [awyuris xati] saRmrTo gangebulebiT mok
le droSi Camovida samcxeSi, im adgilze, romelsac axla elavsi
223
hqvia. didebuli saswauli moxda, radgan maSinve ganaTda mTeli
samcxe da uwindeburad gabrwyinda. rogorc ki dainaxa yvelam,
rogor anazdad Secvala bneli naTelma, gaixedes im adgilisken
da elvasaviT brwyinavda yovladwmidis xati. gakvirvebulebma
Tqves: `ra aris es, elvasaviT mbrwyinvaleo?~. mas Semdeg ewoda
im adgils elavsi. Seikribnen yvelani, mividnen da naxes CoCorze
mjdomi yovladwmida RvTismSoblis manaTobeli xati da mravali
cxeni mis garSemo. gaukvirdaT ucnauri da saocari elvis gamo,
adides RmerTi da yovladwmida RvTismSobeli, mxurvale crem
lebiT SehRaRades: `kurTxeulia mosvla Seni, saxieri RmerTis
dedao. ratom dagvtove amdeni xani bnelSi isini, vinc Sen mier
vixileT Seni Zis RvTiuri naTeli?~
rogorc ki qarTlSi myofma mesxebma gaiges, rom saswaulebri
vad dabrunda xati da samcxes naTeli moefina, didi sixaruliT
gaixares da Tqves: `usaTuod yovladwmidis xati mobrZanda,
avdgeT da wavideT Cvens qveyanaSio~. konstantine mefe ki aCereb
da da ar aZlevda wamosvlis nebas. rogorc ki dro ixelTes,
erT Rames adgnen da mTeli maTi ojaxebiT wamovidnen. gaigo
mefem mesxebis wamosvlis ambavi, amxedrda da Tavisi laSqriT
gamoedevna, rogorc odesRac faraoni israels. wamoewivnen im
adgilze, romelsac aradeTi hqvia. Semoubrundnen mesxebi aw
yuris yovladwmida RvTismSoblis saxeliT da dairazmnen erT
maneTis winaaRmdeg. Seibnen konstantine mefe, yvaryvare aTabagi
da mesxebi. qoronikoni [iyo] 171, agvistos Tvis 13 [ricxvi] (1483
w.). gaimarjves aTabagma da mesxebma. iseTi gamarjveba moipoves
mesxebma qarTlelebze, romlis msgavsi arsad gagonila. mefis
mravali warCinebuli daxoces. gaqceuli mefe ki mcireodeni mx
edrobiT gadarCa da TavisTan gabrunda. ZlevaSemosili mesxebi
gamobrundnen mSvidobiT, adidebdnen yovladwmida RvTismSo
bels da Camovidnen samcxeSi. amis Semdeg gavida ori weli. mere
ki, rogoric aris eSmakis wesi da Cveva, sikeTis moZule eSmakma
qristianebis winaaRmdeg aamxedra TaTrebi. Sekriba Turqmane
bis uricxvi simravle da gamoemarTnen samcxisken.
qoronikoni 173 (1485 w.). movidnen [Turqmanebi] da moad
gnen taSirs. SemouTvales qarTlis mefes, rom qvemo qarTlis
224
mkvidrni Tavs daesxnen samcxes. es gaiges yvaryvarem500 da misma
Zeebma, mzeWabukma501 da baadurma,502 Sekribes Tavisi mxedroba da
Cadgnen kldovani mTis gamagrebul adgilSi radgan, rogorc ki
mouaxlovdebodnen, myis darazmuliyvnen da SebrZolebodnen.
mTel maT danarCen Temebsa da samflobeloebs ubrZanes cixes
imagreebSi Sesvla da gamagreba. wmida dedaqalaqis503 episkopos
sac ubrZanes, rom awyuris yovladwmida RvTismSoblis xati cix
eSi, saganZuris sacavSi daesvenebinaT.
ase gaakeTes [da Semdeg], 174 (1486 w.) qoronikonSi, uricxvi xalx
iT movida iaRub yaeni. mis erT Tavadsa da laSqars ubrZana, rom
samcxe daekavebina. Cavidnen da mTlianad daikaves, gaaCanages sam
cxis qveyana. mere moadgnen cixe-qalaq axalcixes. didi xani utevd
nen, veRar gauZlo simagrem, gatexes cixe da gadawves qalaqi. xelSi
Caigdes mecixovne warCinebuli mesxebi. mere aiyarnen da moadgnen
cixe-qalaq awyurs. gadawves awyuri da aaoxres qalaqi. ver SeZles
cixis brZoliT aReba da wasvla gadawyvites. eTaTbirnen mecix
ovneebs, mSvidoba aRuTqves, rom ar daaqcevdnen saydarsa da cixes.
am pirobaze endnen da gamovidnen. Sescdnen cixis mcvelebi, maw
yvereli [episkoposi] da masTan erTad sxva warCinebulebi. iTaTbi
res, aiRes cixis kliteebi da Txovnisa da brZolis gareSe miarTves
im uRmerTo mTavars. man metad gaixara da aRuTqva, rom arafers
avnebda maT. danebdnen. rogorc ki Sevidnen cixeSi, Seuties,
rogorc mxecebma da mimoitaces saydris mTeli saganZuri. dedabu
dianad amowyvites maxviliT uricxvi xalxi, sxvebi ki tyved waiy
vanes. xolo Cveni yovladwmida sasoebis (imedis) xati, patiosani
TvlebiT Semkobili, Cveni codvebis gamo daatyveves da urjulo
mTavars mihgvares. igi metad gaakvirva xatis morTulobam da Tv
lebis siZvirfasem. Tavisi bilwi xeliT gaZarcva xatis samkauli.
amis Semdeg aanTes Zalian didi cecxli da Sig Caagdes. cecxli mi
navlda, magram xats saerTod ar Seexo, naiarevic ar daaCnda, rac
mravalma naxa da Cveni TvaliTac [vixileT]. es saswauli naxa maT
laSqarSi myofma erTma rjuliT aramarTlmadidebelma qristian
ma. aiRo yovladwmidis xati da Seaxvia wmida filonSi.
maSin brZana yaenma somxiTis darbeva. baraTaSvilma ixmo misi
rCeuli laSqari, farulad mivida, dmanisSi da qveSisxevSi mou
225
lodnelad daesxa Tavs. uamravi nadavli da tyve wamoasxes. cno
bili gaxda baraTaSvilebis ambavi – mcirericxovani laSqriT gza
gadauRobes, RmerTma ineba da ise gaimarjves, rom erTma qarT
velma asi da orasi mokla. daxoces, amowyvites da daatyveves.
cotani gamoeqcnen, kargi cxenebi visac hyavdaT. TviTon kargi
[kaci], kargad iyo sulxan baraTaSvili. erTi iseTi warCinebuli
mokla, rom yaenis karze misi sadari aravin iyo. sxvebs, [misgan]
daxocilebs, Tvla ar hqondaT. vinc gadaixvewnen, yvelani yaen
Tan mividnen. daRonda da dadardianda laSqris amowyvetis
gamo. amis Semdeg aiyara yaeni da wavida samcxidan. seqtembris
TveSi, 25 [ricxvSi] daatyveves awyuris RvTismSobeli, xalxi da
[yvelaferi], rac ki cixesimagreSi iyo. mravali suli waasxes Tan
da gabrunda yaeni Tavis sayaenoSi.
zemoT rom vaxseneT, [im] qristianma, rjuliT aramarTlmadide
belma kacma, maT qveyanaSi waasvena [xati]. es gaiges yvaryvarem,
misma meuRlem da Zeebma, ganrisxdnen cixis gamcemebze. mawyverl
isa da sxva yvela Sinagamcemis sikvdiliT dasja brZanes. bunebiTi
mowyalebisgan iZlia [yvaryvare], aRar dasaja sikvdiliT, aramed
qveynidan gandevna. amis Semdeg moiZies sxva episkoposi. monaxes
pontoeli [kaci], qalaq trapizonidan, saxeliT simoni. imxanad tbe
Tis saydris saWeTmpyrobeli iyo. bolos mas uboZa mawyvereloba.
rogorc zemoT vTqvi, im kacs didi pativiT hqonda [Senaxu
li] Cveni yovladwmida mfarvelis awyuris RvTismSoblis xati.
gamoecxada im kacs da uTxra: `Tuki ar wamiyvan Cems qveyanaSi,
did ubedurebas SegamTxvevo~. swrafad wamovida is kaci da yove
live auwya patron yvaryvaresa da manuCars. maT didi sixaruliT
gaixares da swrafad gagzavnes sarwmuno xalxi. gamoixsna [xati]
patronma manuCarma. roca mividnen, icnes, daemxnen [mis winaSe]
da Tayvani sces. aiRes da wamoasvenes is wmida xati. aiyvanes da
daasvenes awyurSi, Tavis saydarSi.
amasobaSi gavida mcire xani da yaenma gamogzavna xalibegi. daiwyo
qaozianebisa da arjayelis cixis aSeneba. gawyrnen baraTaSvilebi,
ar misces saSualeba da dauwyes samagiero mtroba da wyena. gagu
lisda yaeni da laSqari miaSvela xalibegs. Seikribnen da moad
gnen Tbiliss. mravali dRis ganmavlobaSi ebrZodnen da veraferi
226
daakles, radgan mtkiced idgnen. yoveldRe iyo brZolebi, magram
cixis aRebis Zala ar hqondaT. mere Seikribnen baraTaSvilebi, Se
mouTvales mefe konstantines da Svela iTxoves misgan. gagzavna
mefem qaixosro ciciSvili da javaxi javaxiSvili cotaodeni azn
aurebiTa da laSqriT. win gauZRvnen baraTaSvilebi, mividnen da
Tavs daesxnen WandrebSi mdgom TaTrebis monapire jars. gandevnes
da daxoces ise, rom macnes garda erTic ver gaeqcaT. yelamde
aivsnen abjrebiT, alafiTa da bargiT. es gaiges qalaqSi mdgomma
Turqmanebma, daexsnen Tbilisis cixes da qveviT dauyvnen. kumisis
bolos gza gadauRobes, Seebnen mewinave laSqars, gaaqcies da ise
amoxoces, rom TaTrebs Tavebs sWridnen da venaxis Robeebsa da
margilebze acmevdnen. mere ganrisxda RmerTi, zemodan moulod
nelad daesxnen Casafrebulebi, SuaSi Seiyarnen da, rac qaixosro
baraTaSvilma da javaxma Caidines, uwindeli drois gmirebsac ar
gaukeTebiaT. ise moxda, rom ulusis laSqarze omiTa da xmliT wam
ovidnen. [maTi] laSqari msubuqad dazaralda, TviTon ki gadarCnen
RvTis nebiTa da SewevniT. amis Semdeg wavida Turqmanebis Sercx
venili laSqari da orbeTis ZirSi dadga. ecadnen TaTrebi, magram
sul baraTaSvilebi da orbeTisZirelebi imarjvebdnen.
amis Semdeg adgnen xalibegi da yaenis sxva Tavadebi, mividnen
da daxmareba sTxoves yaens. erTi weli gavida, jari miaSvela. Za
lebi moikriba [xalibegma] da daiZra somxiTisa da orbeTis Ziris
winaaRmdeg. wamovida kojris cixeze, alyaSi moaqcia, dauwyo
brZola da Tofis srola. moimwyvdies SigniT soloRaSvile
bi.504 didi xani iyo brZola, Seawuxes mtrebma Tofis sroliT da
cotaTi cixec daangries. veRar gauCerdnen, radgan damxmarec
aRar hyavdaT. erT Rames Sewyda Tova, gamovidnen cixidan, cixe
carieli daagdes da TviTon mTebsa da simagreebs miaSures. rom
gaTenda, naxes TaTrebma daclili cixe, Sevidnen SigniT da ve
ravin ipoves. miadgnen da daaqcies. cixis aReba rom Seityo, da
dardianda mefe, radgan Seyrili [laSqriT] niCbis wyalTan idga.
amis Semdeg adgnen TaTrebi da moadgnen Tbilisis cixes. yovel
dRe iyo brZolebi, esrodnen Tofebs, magram cixis asaRebad sakma
risi Zala ar gaaCndaT, radgan baraTaSvilebi edgnen mxarSi [mecix
ovneebs]. mefe xalxs mouwodebda, magram ar uSveles. imerlebi
227
gandgomilebi iyvnen, mesxebmac ar uSveles. amis gamo omi ver gabeda
mefem. didi xani iyvnen qalaqs momdgari. TaTrebs omi mobezrdaT.
cixes veraferi daakles. mere darazmes laSqari, gadawyvites or
beTis Ziris darbeva. aarCies aTas xuTasi mxedari, msubuqad Seiar
aRebuli mravali molaSqre da gamTeniisas miadgnen orbeTis Zirs.
Tavs daesxnen, aikles da amowyvites mTis soflebi. iSoves uricxvi
ganZi, tyveebi da alafi. amasobaSi Seityves baraTaSvilebma. enag
eTSi iyvnen isini da maTTan erTad iyvnen qaixosro TurmaniZe da
mefis cotaodeni sxva ymebi. gaisma [brZolis] xma da ise Semouties,
rogorc vefxvebma. aqedan sulxan baraTaSvili da misi Zmebi wam
ovidnen, iqidan sxva baraTaSvilebi miewivnen ukan. SeebrZolnen,
gaaqcies, miimwyvdies xevebsa da RranteebSi, ise dauwyes xocva,
rogorc qaTmis variebs. RmerTma gamarjveba qristianebs misca.
uricxvi amowyvites, radgan ar iyo sikvdilis gancda. sisxlis na
kaduli modioda. vinc sikvdils gadaurCa, xelSi Caigdes. erTi
iseTi Tavadi daatyveva merab baraTaSvilma, rom yaenis karze mas
aravin sjobda da yaenis axlobelic iyo. iseTi gamarjveba misca
RmerTma baraTaSvilebs, rom TiTo tyve qals sami da oTxi musul
mani mohyavda yelze dolbandgamodebuli.
Tavdapirvel brZolas veRar miaswres qaixosro javaxma, qavTar
soloRaSvilma da sxva warCinebulebma. uknidan Tavs daesxa mde
vari da rCeuli, SedarebiT didi laSqari. aqedan arc amaT dauT
mes gza. Seibnen, oci kaci samasamde TaTar mxedars xmliT win gad
audga. RmerTma ineba da mSvidobiT gadarCnen. or-samjer dau
Wres cxenebi. Camoyrilebi isev amxedrdnen. Cveni qarTvelebidan
erTi TurmaniZis meti aravin dagvaklda, isic jarma gaTela. didi
ulusis laSqridan SedarebiT cotani wavidnen macned. sxva yvela
daxoces da tyved Caigdes. es rom gaiges qalaqSi mdgomma TaTreb
ma, SeSindnen, miatoves cixe da ukan gabrundnen. baraTaSvilebs
rom ar gaemarjvaT, qalaqsac ZaliT waarTmevdnen da qarTlSic
SemoiWrebodnen. am dros ineba RmerTma, wyalobiT moxeda ba
raTaSvilebis SeWirvebas da mas Semdeg TaTrebi veRar bedaven
Zalmomreobasa da rbevas. gatydnen da SeSindnen RvTis SewevniT.
ramodenime dRe gavida wmida xatis tyveobidan dabrunebis
Semdeg. `ar datova ufama codvilTa kverTxi nawilsa zeda mar
228
Talsa” (Sdr. fsal. 124, 3), aramed `vin ityvis Sens Zlierebas
ufalo, an vin gaxdis mosasmenad Sens qebulebas~ (Sdr. fsal. 105,
2) – yovladwmida dedofalma saSineli risxva mouvlina iaRubis
saxls, mis Tvistomebs da mTel mis gvars. mcire xanSi mTlianad
ganadgurdnen, moispnen da gadaSendnen. aseTi sikvdili xvda uR
merTo iaRubs – romeli xeliTac gabeda wmida xatisTvis maxvi
lis Sexeba, imave xeliT Seazava momakvdinebeli sasmeli. kargi
[dasalevi] egona RvTis sasjeliT Semcdars. TviTon Sesva iqidan
da Tavis dedasa da Zmasac gauwoda. imaTac miiRes, mosves, rad
gan maTgan urCoba ar gamodioda. rogorc ki Sesves, erTianad da
erTdroulad daixocnen mtanjveli sikvdiliT. maTTan erTad
gadaSendnen maTi saxlis sxva mTavrebi da warCinebulebi. zogi
maxviliT, zogi ki ucnauri sikvdiliT. mas Semdeg mTlianad dae
mxo maTi xelisufleba. TumcaRa Cveni codvebis samxileblad,
RvTis daSvebiT movidnen, RvTis saxli da wmida WurWeli da
Trgunes, magram yovladwmida RvTismSobelma Tavisi xatis Seu
racxyofa ar moiTmina da iseTi risxva miuvlina, rom maTi modg
ma Cvens dromde saerTod gadaSenda.
qoronikoni 177 (1489 w.): axalcixes TaTrebi Semoesivnen. amave
wels aleqsandre bagratis Zem aiRo quTaisi.
qoronikoni 179(1491 w.): 10FH seqtembers 54 wlisa gardaicvala
qalbatoni dedisimedi, yvaryvare aTabagis meuRle.
qoronikoni 183 (1495 w.): 23 Tebervals daibada bagrati,
aleqsandres Ze. kaxeTis mefe vaxtangi da misi Zma batoni aleqsan
dre kaxelebma wahkides da daamdures erTmaneTs.505 SfoTSi
iyvnen, didi xani SuRli hqondaT erTmaneTSi da ver rigdebod
nen. mere konstantine mefem da doroTeos kaTolikosma uSuam
dgomles da 188H qoronikonSi (1500 w.) Serigdnen kaxeTis mefe
vaxtangi da misi Zma batoni aleqsandre. amave qoronikonSi506 1F
ivniss 82 wlisa, gardaicvala didi batoni yvaryvare.
qoronikoni 190 91502 w.): 6F maiss, 53 wlis asakSi gardaicvala
aTabagi, batoni qaixosro.507
qoronikoni 191 (1503 w.): gardaicvala mefe konstantine508. mis
wil taxtze avidnen daviTi509, misi Ze da dedofali nestan-dare
jani, daviT baraTaSvilis asuli.
229
qoronikoni 193 (1505 w.): gardaicvala gelaTis didi monastris
winamZRvari manase.
qoronikoni 197 (1509 w.): agvistos Tvis 6F [ricxvSi], aleqsandre
bagratis Zem aiRo gori. amave wels, noemberis Tve iyo, 23 [ricx
vi], quTaiss Semoesivnen TaTrebi. Signidan da garedan gadawves
gelaTis didi monasteri, quTaisi, saydari510 da sxva eklesiebi.
cixe ver aiRes. tyved waasxes auracxeli qristiani.
qoronikoni 198 (1510 w.): 12 marts gardaicvala dedofali Ta
mari. amave wlis 1F aprils gardaicvala mefeT mefe aleqsandre511.
amave wels gamefda imereTSi misi Ze bagrati512. amave wels Zlie
ri brZola gaimarTa qarTlis mefe daviTsa da bagrats Soris. be
vri rbevisa da tyvobis gamo qarTli Zalagamoclili iyo. gori
aleqsandres, bagratis mamas, hqonda aRebuli da dakavebuli. am
dros daviT qarTlis mefes daexmarnen kaxeTis mefe vaxtangi513
da aTabagi mzeWabuki.514 daviT mefem ver miaswro [brZolas]. iv
nisis TveSi, 3F [ricxvSi], moxisSi SeebrZola bagrati vaxtangsa
da mzeWabuks da gaimarjva. amave wels, 3F noembers gardaicvala
qalbatoni elene dedofali, aleqsandres deda. amave wels aRes
rula kaxeTis mefe vaxtangi. mis nacvlad kaxeTSi gamefda aleq
sandre, misi Zma.
aleqsandre keTili da RvTismoyvare kaci iyo, wmida ekle
siebis didi Semwe da xat-jvrebis Semamkobeli. aleqsandrem da
dedamisma, dedofalma nestan-darejan bagrationma alaverdis
daqceuli da daZvelebuli samxreni515 da gumbaTebi516 aRadgina,
moaxatvina da Seamko xat-jvrebiT, wignebiTa da saeklesio mor
TulobiT. amis Semdeg mTeli kaxeTis saepiskoposo saydrebi517
Seamko da Seswira yovelgvari saeklesio samkauli. ori Ze hyav
da. ufross giorgi erqva, umcross – dimitri. am giorgim brZo
la dauwyo qarTls, radgan qarTlis dapyroba undoda. mamamisi
aleqsandre da Zma dimitri evedrebodnen: `Zmebi arian, ar unda
Seecilo da daipyro qarTli, SenTvis kaxeTic sakmarisiao~. neba
ar darTes, safurcleSi win gadaudgnen. amis gamo SuRliT aivso
giorgi da safurclis WalaSi RalatiT mokla mamamisi aleqsand
re. aiRes da damarxes kaxeTis mefeebis saZvaleSi, alaverdis say
dris SigniT, ukana ekvderSi. mere Seipyro dimitri, Tavisi Zma da
230
Tvalebi dasTxara. qoronikoni iyo 199 (1511 w.). Semdeg colTan
da SvilTan erTad gamoaZeva dimitri. Camovida [dimitri] mcxe
TaSi, sveticxovels Semoekedla da imyofeboda ramdenime xniT.
am saqcielisTvis uwodes av-giorgi. mamamisi aleqsandre rom
mokla giorgim, Semdeg TviTon daeufla kaxeTs.
qarTlSi mefobda daviTi, mSvidobismoqmedi da RvTivsaTno
kaci. daviT mefes hyavda Zmebi – giorgi, bagrati, aleqsandre da
melqisedeki monazoni. imJamad kaTolikosi iyo doroTeosi.518
av-giorgim SuRliT aRmarTa maxvili daviT mefeze519 da mravali
ukeTureba gaukeTa qarTls. daviT mefe da mTeli misi mxedro
ba erideboda av-giorgis saxlobas. amis gamo ufro metad gaTa
vxedda av-giorgi. Tavs esxmoda qarTls, mravalgzis iTareSa
qarTlSi. ZiriTadad tyveebi mohyavda zemo qarTlidan imereTis
sazRvramde. TviTon daviT mefe atenis cixeSi iyo Semwyvdeuli.
mravali dRis ganmavlobaSi ebrZoda da ver waarTva atenis cixe.
gabrunda Sin da Tan waiRo bevri nadavli.
maSin uTxres daviT mefes misma umcrosma Zmebma: `amis Semdeg
aRar SegviZlia am kacis borotebis moTmena. aqamde kaxeTic Cvens
mamebs eWiraT, mTeli kaxeTi Cveni saxlis sabrZanebels iyo damor
Cilebuli. axla ki ise gagvikadnierda, rom qarTlsac daeufla da
unda mTlianad daipyros. axla Cvenc aRvsdgeT maT winaaRmdeg da
vebrZoloT maTo~. magram daviT mefe ar daTanxmda, radgan misi
mosaxele daviTis msgavsad,520 rogorc [is iyo] saulisTvis mSvidi,
[ise esec] mSvidi iyo da SurisZieba ar icoda. rakiRa ar daujera,
maSin bagratma, misma umcrosma Zmam, daviT mefes saufliswulod
sTxova muxrani da droSa. darajad gamoiTxova qsnis erisTavi da
aragvis xeoba. xolo daviT mefem misca.
amgvarad wamovida [bagrati], Camovida muxranSi, mtveris
cixeSi, romelic cixisZiris TavSi aris da iq dadga. es rom av-
giorgim gaigo, ramdenis gamoyvanac SeeZlo, Sekriba Tavisi
mxedroba, wamovida da moadga mtveris cixes. sami Tve ebrZoda
da ver SeZlo aReba. maSin av-giorgim erTi xelada Rvino gaug
zavna bagrats da ase SeuTvala: `amdeni xania mag cixeSi xar ga
moketili. wesi ar aris, rom mefis Zes Rvino Semoakldes. aiRe es
Rvino, dalie da gamxnevdi, radgan puri da Rvino axarebs kacis
231
guls~ (Sdr. fsal. 103, 15). bagrats gadasces es sityva da Rvinoc
[masTan erTad]. maSin cixeSi axali oraguli hqonda. Rvinis wil
oraguli gamougzavna da SemouTvala: `amdeni xania [mdinare]
qsnis piras dgaxar da oraguli ar mourTmeviaT SenTvis. Cven ki
aseTi `gaWirvebuli“ cxovreba gvaqvs. axla es miirTvi da dar
wmundi, rom ar SegiZlia am cixis aRebao~. moarTves av-giorgis
oraguli. maSin mixvda, rom mtkice cixe iyo, sanovagiT savse.
misi mxedrobac Sewuxda. maSinRa aiyara da Sin gabrunda.
mcire xniT iq gaCerda. Semdeg gamoemarTa zemo qarTlSi.
Zlier gaaCanaga, bevri nadavli wamoiRo da uSiSrad wamovida.
gaigo es bagratma, muxranis batonma. Sekriba Tavisi mcireodeni
mxedroba da im xevSi Causafrda, Zalissa da Wapurs Soris rom
mdebareobs. av-giorgis mxedrobis erTi nawili win iyo wamo
suli [Tavisi] nadavliT. xolo av-giorgi ukan mohyveboda nadi
robiTa da garTobiT. roca mouaxlovda im adgils, sadac bagra
ti iyo Casafrebuli, maSin Seuties gulsrulad, swrafad daemxo
misi silaRe da ampartavneba. ZalisSi gamarTes brZola. TviTon
bagratma Seipyro [av-giorgi], Seixsna sartyeli da mxrebi gau
kra. av-giorgi enabrgvnili iyo. uTxra av-giorgim bagrats: `vis
ekadreba Sepyroba da mxrebis gaTokva?~ miugo bagratma av-gio
rgis: `jer es gagikeTe da axla getyvi, rac dagemarTeba, vin xar,
ra kaci xar, regveni da Wkuanakluli~. av-giorgisTan myofi zo
gierTi kaxelic Seipyres, sxvebi gaiqcnen. waarTves nadavli, ro
melic maT mravlad hqondaT wamoRebuli.
201 qoronikonSi, qristes aqeT 1514 [wels],521 waiyvanes Sepy
robili av-giorgi da mtveris cixeSi Caagdes. bagratma es ambavi
Seatyobina Tavis Zmas, mefe daviTs da gaixara didi sixaruliT.
mcire xnis Semdeg im cixeSi moaSTves av-giorgi da mokvda. misi
sikvdili Seityo mefe daviTma da Sewuxda. maSin aiRes misi gva
mi, waiRes mcxeTaSi da mTavarangelozis eklesiaSi CrdiloeTis
mxares damarxes. wesi auges da jerovnad mixedes, rogorc micva
lebulis wesia.
av-giorgis erTi Ze darCa. bavSvs saxelad levani erqva. amis
Semdeg gailaSqra daviT mefem kaxeTSi. daipyro mTeli kaxeTi da
mtkiced epyra garkveuli droiT. jerovnad ganagebda mefe davi
232
Ti qarTl-kaxeTs. es bavSvi, levani, dedamisTan erTad garsevan
ColoyaSvilis saxlSi imyofeboda. levanis deda garsevan Colo
yaSvilis naTesavi iyo, romelic kax-batonis saxlTuxucesi iyo.
Semdeg acnobes daviT mefes am ymawvilis Sesaxeb, rom levani
gaizarda kaxeTSi. gagzavna Tavisi Zma bagrati, qsnis erisTavi da
amilaxori, rom sadac iyo moeZebnaT es ymawvili. maSin daiwyes
Zebna kaxeTSi, didebuli Tu mdabio xalxis saxlebSi. gaugzavnes
brZaneba, yvela Semoifices, rom gaeTqvaT, sad imyofeboda es
ymawvili. ase Semoiares kaxeTis zogierTi mxare. maSin waiyvanes
levani moskovis kniazTan. dedamisi, elene dedofali ki, maRra
nis cixeSi aiyvanes da gaamagres cixe. Semdeg garsevan ColoyaS
vilis saxlSic mividnen bagrati, qsnis erisTavi da amilaxori.
im RamiT jerovnad gaumaspinZlda, meore dRes ki Sehfica gar
sevanma, rom `vinc Tqveni TvaliT naxeT, imaT garda sxva aravinaa
Cems saxlSio~.
garkveuli droiT [moskovis kniazTan] imyofeboda. mere da
brunda levani rusTa mxedrobiT, Semovida kaxeTSi da Cadga
oConis cixeSi, romelic ivris saTaveSi dgas. maSin mTeli kaxe
Ti Seikriba masTan, [erTguleba] Sehfices, SeuerTdnen levans,
wamoiyvanes, mefed dasves da daeufla levani kaxeTs. es ambavi
Seityo daviT mefem, Sekriba Tavisi mxedroba da gaemarTa kaxe
Tis winaaRmdeg. gadaiara gombori da Cavida kaxeTSi. maSin isev
daeufla kaxeTs, mTeli kaxeTi Semoegeba. gaiqca levani, wavida
da im cixeSi Sevida, maRranis TavSi rom dgas. miadga daviT mefe
da daikava cixis Semogareni. Zlieri brZola gaumarTa.
am dros movida osmalebis uricxvi mxedroba da aaoxra mTeli
samcxe. mesxebi ver aRudgnen win. wamovidnen iqidan da Semovid
nen qarTlSi. veravin gauwia winaaRmdegoba, radgan mTeli qarT
li salaSqrod iyo kaxeTSi wamosuli. daviT mefem gaigo osmale
bis Semosevis ambavi. jer ar gaaxmaura, radgan metad SeWirvebu
li hyavda mecixovneebi da mcire droSi eguleboda cixis aReba.
daviT mefem gagzavna Suakacebi, amilaxori da mTavarepiskoposi
da cixis Cabareba moiTxova. maSin did gasaWirSi iyvnen cixeSi
myofebi, ar SeeZloT cixis gamagreba. roca levanis dedam gaigo
amilaxorisa da mTavarepiskoposis misvlis ambavi, cixis danebe
233
bis garda sxva gza aRar hqondaT. roca mTavarepiskoposi da ami
laxori Sevidnen levanis dedis sanaxavad, adga levanis deda da
mTavarepiskoposs saamborod miegeba. rom miuaxlovda, mTava
repiskoposma uCumrad Cailaparaka: `gamagrdiT, radgan amaRam
alyas movxsniT cixes da qarTlSi gavbrundebiTo~. sixaruliT
wavida levanis deda, viTareba acnoba mecixovneebs da gaamxne
va isini. meore dRes cixis Cabareba moiTxoves. maT gadaWriT
iuares cixis danebeba da mtkice pasuxi SemouTvales. maSin wa
movidnen Suakacebi da auwyes daviT mefes.
saCqarod aiyara mefe daviTi da wamovida urumebTan saomrad.
Camovida zemo qarTlSi. Zlieri brZola gaumarTes osmalebs da
mravalmowyale RvTis ZaliT qarTlelebs darCaT gamarjveba.
osmalTagan mravali amowyvites, sxvebi Seipyres da daatyveves,
waarTves maTi alafi da nadavli; zogierTebi ki gandevnilebi
dabrundnen Tavis qveyanaSi.
maSin, roca daviT mefe wamovida, isev levani daeufla kaxeTs.
mTeli kaxeTic masTan Seiyara. levani maSin Svidi wlisa iyo.
Seityo daviT mefem, rom [levani] daeufla kaxeTs, Sekriba mxed
roba da isev kaxeTis winaaRmdeg wamovida. Camovida sagarejoSi,
mTlianad SemouerTdnen garejelebi da imis aqeT mcxovrebi ka
xelebi. maSin levani qiziySi idga, zogierTi kaxeli [warCinebu
li] axlda Tan. daviT mefec Cavida qiziySi da brZola gaumarTes
erTmaneTs. levanis simarTlem gaimarjva, radgan aseTi mowy
alea RmerTi qvriv-obolTa mimarT. mcire laSqriT gaimarjva
levanma daviT mefeze. gamoiqca da wamovida qarTlSi. maSin le
vani mtkiced daeufla kaxeTs.
mcire drois Semdeg, kaxeTis mbrZanebeli levani guriels522
daumoyvrda. colad moiyvana gurielis asuli, romelsac Tina
Tini erqva. TinaTinma, gurielis asulma, siymawvileSi CvenebaSi
naxa, rom erT warCinebul kacs mihyavda igi colad. gzaze erTi
dRiT daisvenes. im adgilze, sadac gaCerdnen, dainaxa, erTi Sindi
idga, TeTri Sindi. auwya erTma mRvdelma, rom im adgilze, sadac
TeTri Sindi idga, RmerTis dedisTvis aeSenebina monasteri. ase
Ti Cveneba ixila. roca kaxeTis mflobelma levanma guriels misi
asuli TinaTini colad sTxova, gamoatana gurielma da wamoiyva
234
nes kaxeTSi. SuamTaSi Cavidnen, im dRisiT iq daisvenes. daaTva
liera garemo gurielis asulma TinaTinma da dainaxa SuamTaSi is
TeTri Sindi, romelic uwin CvenebaSi naxa. gaaxsenda is xilva da
Sindi, romelic eklesiis adgilis mimaniSneblad idga. maSin gu
lisxmahyo da irwmuna es gangebuleba. qorwinebis Semdeg maleve
daiwyo SuamTaSi RvTis dedis monastris ageba. didi mondomeba
gamoiCina da ramdenime xanSi aaSena. daasrula da Seamko sruli
samonastro wesiTa da samkauliT. Seswira agarakebi da dabebi,
daudgina moZRvarTmoZRvari da Tavis dasamarxad gaamzada.
gurielis asulma TinaTinma ori Ze Sva: erTs aleqsandre erqva,
meores – vaxtangi.523 Semdeg gardaicvala TinaTini, gurielis asu
li. anderZi datova, rom ar daemarxaT misi gvami levanis, misi qmris
gverdiT, aramed SuamTaSi, mis mier aSenebul monasterSi daekrZa
laT. asec moiqcnen. Tavisi qmris gverdiT ar daimarxa imitom, rom
levani siZva-mruSobis moyvaruli iyo. Semdeg levanma sxva coli
moiyvana, Samxlis asuli. yaramusali erqva im Samxals. Samxlis asu
lisgan sami Ze SeeZina: giorgi, elimirzoni da qaixosro.524 qarTlis
mefe daviTi ki kargad da mSvidobianad mefobda.
qoronikoni 206 (1518 w.): daiZra yaeni da ulusebiT wamovida
qristianul saqarTveloze. atyvevebda yvela xatsa da jvars.
patronma mefe daviTma ramazi, Tavisi Svili gagzavna, yaens win
miageba da ixsna saqristiano. ramdenime xani dahyo, Semdeg ki,
moxucebulma, ukeTesi airCia da monazvnoba miiRo. saxelad
uwodes damiane. sami Ze hyavda: luarsabi, dimitri da ramazi.525
qoronikoni 207 (1519 w.): maisis TveSi, 6F [ricxvSi] gardaicvala
gelaTis didi monastris moZRvarTmoZRvari, patroni ilarioni.
gorijvridan aq gelaTSi gadmoasvenes526. amave qoronikonSi mu
clis tkiviliT gardaicvala bagrat mefis Svili. damiane, mefe
daviT-yofili, sinanulsa da RvTisadmi vedrebaSi iyo. mcxeTaSi
aiSena senaki da simarTliT imyofeboda. maSin iyo qoronikoni
214. kaTolikosi iyo melqisedeki527, daviT mefis Zma.
qoronikoni 214 (1526 w.): bagrat imereTis mefes528 misces ara
deTis wyals gaRma mdebare qarTlis [miwebi]: ali, surami da
axaldaba. amave wels qalaq TbilisSi gardaicvala mefe daviTi.
dakrZales mcxeTaSi. amave wlis 25 marts luarsabma, misma Zem,
235
iqorwina da colad SeirTo Tamari, bagrat mefis asuli. luar
sabi mefobda bagratis ZaliTa da SewevniT. yaeni iyo Sah-ismaili,
im Sixis meoTxe SviliSvili, romelic uwin gamoCnda ardavelSi.
Sah-ismaili daeufla Tavis samkvidro ardavels. iqidan dauwyo
brZola sparseTs da daipyro sparseTi.
qoronikoni 216 (1528 w.): gardaicvala imereTis batoniSvil
vaxtangis coli da kaxeTis mefis asuli xvaramze.
qoronikoni 217 (1529 w.): 10F ianvars gardaicvala gerasime
quTaTeli. amave wels aRsaydrda svimoni, misi ZmisSvili. wavida
da ekurTxa biWvinTis saydarSi. amave qoronikonSi bagrat mefeT
mefem, afxazeTis kaTolikos abaSiZis529 brZanebiT, lixT-imere
Ti sam saepiskoposod gayo. ineba RvTivgvirgvinosanma mefeT
mefe bagratma da dedofalTa-dedofalma elenem da didi da
caTa msgavsi saydris, axali ierusalimis, gaenaTis episkoposad
[dasva] melqisedek sayvareliZe. saukuno aris maTi saxsenebeli.
imave dros, igive patronma xonis episkoposad ganawesa manuel
CxetiZe. imave afxazeTis kaTolikosis xeliT [akurTxes] biWvin
Tis saydarSi. iyo 217 qoronikoni. 20F ivniss afxazeTSi wavediT
sakurTxeblad da 20 ivliss davbrundiT. amave dros monazvno
ba miiRo giorgim, daviT mefis Zmam. saxelad uwodes gerasime.
bagratic, mefe daviTisa da giorgis Zma, romelic iyo muxranis
mflobeli, monazoni gaxda. saxelad uwodes barnaba. roca ba
grat muxranbatoni, monazoni gaxda, oTxi Ze darCa: erekle, ar
Cili, aSoT[an]i da vaxtangi530. maSin mtkiced ganagebda qarTls
luarsab mefe. kaTolikosi melqisedeki adreve gaZevebuli iyo
da armazis monasterSi idga. kaTolikosi iyo germane531, Tbile
li – domenti, mroveli – gedeoni.
qoronikoni 219 (1531 w.): 11 ivliss gardaicvala sargis mxeciZe.
roca sparseTis qveyana daipyro Sah-ismailma, maSin gamoemar
Ta da ganizraxa saqarTvelos dapyroba. movida didi ZaliTa da
uricxvi mxedrobiT. aRjayalaSi dabanakda. gaigo es mefe lu
arsabma, Sekriba Tavisi mxedroba, TbilisSi dadga da gaamagra
cixe-qalaqi. Sah-ismailma uricxvi mxedrobiT gamogzavna amir
spasalari yarafirili. cota xnis Semdeg gamogzavna aseve miS
karbaSi eliasbegi uricxvi mxedrobiT. maT Semdeg ki TviTonac
236
wamovida. maSin gamovida Tbilisidan mefe luarsabi da TeleTis
Reles miaSura, iq ganalaga Tavisi mxedroba. movida amirspasa
lari yarafiri, Seebnen erTmaneTs, Zlieri brZola gaimarTa.
rogorc lomebi mxned ibrZodnen qarTlis mxedrebi, uricxvi
TaTari amowyvites. piri ibrunes da garbodnen, rogorc lome
bisgan dafantuli kanjris jogi. miSkarbaSi eliasbegi win Se
moxvda gaqceul yizilbaSebs. isev ukan Semoabruna gaqceulebi
da Tavisi mxedrobiT dairazmnen qarTvelebis winaaRmdeg. isev
gaimarTa Zlieri brZola, pirvandelze ufro ficxeli. RvTis
SewevniT isev qarTlelebma ajobes. ufro bevrs gaavles mus
ri, vidre uwindel omSi. gandevnes, ukan mihyvnen qarTlelebi,
musrs avlebdnen da mravali amowyvites. Sah-ismailic movida
mTeli Tavisi ZalebiTa da ufro mravalricxovani mxedrobiT.
tabaxmelis mxridan moadga TeleTis mTas. [zevidan] gadmoxeda
Sah-ismailma da dainaxa Zalzed areuli da dafantuli Tavisi
mxedroba. [misi] umetesoba daxocili da maT ukan [dainaxa] qarT
lelebi, rogor ficxlad sdevnidnen da sCagravdnen maT. Sewux
da amis gamo Sah-ismaili. Setevaze gadmovida Sah-ismaili da misi
mxedroba – yarayoinlu. maSin qarTlelebi wina mxares aRmoCnd
nen, Sah-ismaili da misi mxedroba ki maT ukan. didi omisgan daR
lilma qarTlelebma, rac Zala da Rone hqondaT, [isev] gaumar
Tes Zlieri brZola, magram gaWianurebul omSi damarcxda qarT
lelebis mxedroba. maSin gamoiqca mefe luarsabi. movida zemo
qarTlSi, isev undoda mxedrobis Sekreba da brZola, magram
droulad veRar SesZlo [xalxis] Segroveba, radgan daifantnen
qarTlelebi.
wamovida Sah-ismaili, moadga Tbilisis cixes da Zlieri ie
riSi miitana. didi wyaloba aRuTqva Tbilisis cixisTavs. amiT
daiyolia cixisTavi da Caabara cixe. cixesac daeufla da qa
laqsac. mravali ukeTureba Caidina, musri gaavlo wmida ekle
siebs, Sebilwa siwmideni, dalewa mravali xati da jvari. Tavisi
xeliT Semusra sionis RvTismSoblis [xati] da gaZarcva qarTvel
mefeTagan sasoebiT Sewiruli Zvirfasi samkauli. am uRmerTom
kadnierad Seaxo Tavisi bilwi xeli, Semusra da fasdaudebeli
Tval-margaliti TviTon waiRo. gaaSiSvla [xatis] wmida ficari
237
urjulo mtarvalma Sah-ismailma da Tbilisis cixeSi arsebuli
xidis TavSi, gasasvlelSi dado.532 Seipyres mravali qristiani,
moimwyvdies im xidze da ZaliT aiZulebdnen fexiT gaeTelaT
xati. zogierTma qristianma gadaWriT ganacxada uari xidze
gasvlasa da Cveni wmida dedoflis xatis gaTelvaze. mravalma
arCia sikvdili da ar daabija xats. warekveTaT wmida da yov
ladqebuli Tavebi da axla ilxenen uWknobel yvavilnarSi or
moc wmida mowamesTan erTad.533 zogierTi qristiani ki xorcie
li uZlurebiT Sedrka da moaklda sasufevels, radgan veraferi
SeiZines da krebulidan xelcarieli gamovidnen.
roca aRasrula mTeli Tavisi ukeTureba urjulo mtarval
ma Sah-ismailma, maSin gadaagdes mdinare mtkvarSi Cveni wmida
dedoflisa da RvTismSoblis xati. xati wyalma waiRo da qve
moT gamoriya mdinaridan. eha, sakvirveleba da xatis saswauli,
vinaidan ar ganSorda Tavis taZars. mdinareSi erTi tirifis xe
idga. mis Zirze miyrdnobili piraRma dasvenebuli ixila kaxeTSi
mimavalma erTma mwyemsma. wylidan gamoitana da metad gauxarda.
Tayvani sca mwyemsma [xats], aiRo da kaxeTis mbrZanebel levan ba
tons miarTva. didad gaixara [levanma] da mravali wyaloba mia
niWa mwyemss. daiwyo xatis xelmeored Semkoba. rac SeeZlo, didi
mondomeba gamoiCina da Seamko ise, rogoric dRes gamoiyureba
sionis RvTismSobeli. am xatze warwerilia levan kaxbatonis am
bavi. roca daasrula xati, didi pativiT gamogzavna sionSi. mas
Semdeg, vidre am dromde, aris levanisagan samkaulasxmuli.
Sah-ismailma Tavisi rjulis meCeTi aaSena xidis yureSi. Ta
visi mcvelebi Caayena, gaamagra cixe da wavida. amasobaSi Sekri
ba Tavisi mxedroba mefe luarsabma da wamovida Sah-ismailis
winaaRmdeg. undoda isev gaemarTa brZola masTan, magram cixis
aRebisa da Sah-ismailis wasvlis ambavi gaigo da metad dadar
dianda. maSin mefe isev daeufla qarTls. imave dros saSineli
RvTis risxva ewia Sah-ismails da boroti borotad gatialda.
taxtze mis nacvlad avida misi Ze, Sah-Tamazi. mzakvari kaci iyo
Sah-ismaili. man airCia Sias rjuli da daiwyo osmalebis rjulis
Zageba da gineba. gaavrcela alias saxeli da Tavis Tavs alias Ze
uwoda.534 im droidan mokidebuli aRiares yizilbaSebma imamis
238
Zed. [rac] dRemde sjeraT da mtkiced arian darwmunebuli.
mamamisze metad gamdidrda Sah-Tamazi. daipyro mravali
ucxo qveyana, romelic mamamiss ar ekuTvnoda. mefe luarsabi
ki daeufla Tbiliss, aiRo Tbilisis cixe da gaamagra. yarabaR
Si imyofeboda Sah-Tamazi, [roca] Seityo Tbilisis cixis aRebis
ambavi. Sekriba mravali rCeuli mxedari da farulad gamoemarTa
Tbilisze Tavdasasxmelad.
imxanad TbilisSi gardaicvala luarsab mefis mcirewlova
ni vaJi. waiRes patara bavSvi mcxeTaSi, Tavis ZvalTSesalagSi.
mefe da dedofalic Tan gahyvnen. romel dResac gavidnen Tbi
lisidan, imave Rames Semovida Sah-Tamazi TbilisSi da mTlianad
daipyro qalaqi. RvTis zeciuri gangebulebiT gadaurCnen did
gansacdels mefe, dedofali da maTTan erTad myofi qarTlele
bi. es ambavi rom Seityo mefem, cixesimagreebs mimarTa. aseve sa
xizrebs mimarTa mTelma qarTlma. amis gamo veRar Sekriba mefem
Tavisi mxedroba, radgan qarTlelebi gaxiznulebi ar iyvnen da
yvelani gasaxiznad wavidnen.
maSin mravali ukeTureba daatexa Tavs Sah-Tamazma Tbiliss:
xelSi Caigdes da gaZarcves metexis xati – wmida RvTismSoblis
saxe da mravali suli amowyvites. cixisTav gulbaaTs metad See
Sinda Tavisi mefis: `am saqmis gamo mefem pasuxi me rom momTxo
voso~, [ifiqra]. gamovida cixidan da eaxla Sah-Tamazs. mravali
wyaloba mianiWa. sxva mecixovneTagan, zogi saxlebSi wavida,
zogic yizilbaSebs SeuerTda. maSin cixisTavma gulbaaTma da
sxva mecixovneebma miatoves Tavisi sarwmunoeba da gadavidnen
mahmadis rjulze. daeufla Sah-Tamazi cixes da gaamagra. Tvi
Ton gabrunda da yarabaRSi wavida. maSin dauzavda [mas] kaxeTis
mflobeli levan batoni. wavida Sah-Tamazi naxWevanSi, somxeTis
qveyanaSi, daimorCila yvela urCi da qveSevrdomebad gaixada.
qoronikoni 221(1533 w.): mamia dadiani da mamia gurieli saz
Rvao [gziT] navebiT wavidnen jiqeTSi saomrad. ianvaris TveSi
ocdaaT [ricxvSi] Seibnen. pirvel dRes amaT gaimarjves. meo
re dRes, paraskevs, RmerTi gauwyra megrelebs, uRalates, ga
moiqcnen da miatoves dadiani, gurieli da gurielis laSqari.
Semouties jiqebma da Seibnen: bevri mokles dadianma, gurielma
239
da gurielis molaSqreebma. [jiqebma] daxoces giorgi, gurielis
Ze da misi aznaurebi. omisgan daRlilebi SeCvenebulma candiam
gaityua. gaaSiSvles dadiani, sruliad SiSveli daWres gurieli,
misi sami Zma da episkoposebi. misi laSqari ki daatyveves. wavida
malaqia kaTolikosi, gamoixsna cocxlebi da daxocilebi, fu
liT gamoisyida.
qoronikoni 223 (1535 w.): daibada aleqsandre levanis Ze. amave
qoronikonSi murjaxeTSi gamarTes brZola. iFg agvistos, xuTSa
baT dRes, axalqalaqSi Seibnen mefeT mefe bagrati da aTabagi
yvaryvare. bevri xalxi daixoca. mefem gaimarjva, xelSi Caigdo
yvaryvare da misi laSqari. mTlianad daipyro saaTabago ale
qsandres Zem. imxanad imereTis mbrZanebeli bagrati samcxeSi
imyofeboda. somxiTis dapyrobis Sesaxeb rom gaigo, isic gamo
emarTa da movida Sah-TamazTan Semdegi mizezis gamo: roca ba
gratma daamarcxa yvaryvare aTabagi da daipyro bagratma saaTa
bago, maSin gaiqca oTar SalikaSvili da Tan waiyvana yvaryvare
aTabagis Ze qaixosro. Cavidnen stambolSi da daxmareba sTxoves
xonTqars. Seiwyala xonTqarma da misca mravalricxovani jari,
Tofebi da didi zarbaznebi. amirspasalarad mustafa faSa dau
yena da gamogzavna isini bagratTan saomrad. es ambavi Seityo
imereTis mbrZanebelma bagratma, amitom wavida Sah-TamazTan.
axalgazrda Tan aravin waiyvana. TmaWaRara kacebi, – didebule
bi da glexebi, moxucebulebi, misi msgavsi xalxi, gonierebi da
TmaWaRarebi, – aarCia da waiyvana.
Sah-Tamazi aidarbegSi imyofeboda, [iq] mivida bagrati. didi
pativi sca yaenma da win daisva mis Tanmxleb moxucebulebTan
erTad. mSvildis mozidva ubrZana yaenma bagrats. moutanes ba
grats Znelad mosazidi mSvildi. bagratma ar ikisra, patara wvri
li joxis natexi eWira da imiT mozida [mSvildi]. yaenma gaicina,
didZali saboZvari misca da gamoistumra. bagratma misgan osma
lebis winaaRmdeg daxmareba da Zalis miSveleba iTxova. maSin Sah-
Tamazi metad moucleli iyo, ver aTxova jari, mravali saboZvari
misca da ase daexmara. imereTis mbrZanebeli bagrati wavida samc
xeSi. maSin kaci gagzavna bagratma da guriels daxmareba sTxova.
wamovida gurieli Tavisi mxedrobiT da movida bagratTan.
240
qoronikoni 225 (1537 w.): daibada svimon mefe, luarsabis Ze.
qoronikoni 231 (1543 w.): movidnen xonTqris faSebi, 22 aTasi
[meomriT] da mTlianad amowyvites tao. Tavs daesxa bagrat mefe,
dairazmnen erTmaneTis winaaRmdeg, Zlieri brZola gaimarTa.
RmerTma bagrats misca gamarjveba. gandevnes osmalebi, maxvil
iT amowyvites mravali. mokles TviTon mustafa faSa, sxva os
malebi ki gaiqcnen. mravali saganZuri iSoves da mtkiced daeu
fla [bagrati] saaTabagos. amis Semdeg isev wavidnen xonTqarTan
oTar SalikaSvili da qaixosro, aTabagis Ze. xonTqarma gaigo
[misi jaris damarcxeba] da metad dadardianda. isev gamogzavna
arzrumisa da diarbeqiris faSebi da sxva mravali [faSa]. Sekriba
uricxvi mxedroba da ase daiZra samcxisken.
es gaigo bagratma, kaci gaugzavna luarsab mefes da daxmareba
iTxova. keTili kaci iyo luarsab mefe, metad zrunavda saqarT
veloze, aSfoTebda urjuloTa Tavdasxmebi da saqristianos
dasusteba. maSin moixmo qarTlis mxedroba da gaemarTa bagra
tis dasaxmareblad. luarsab mefem mravaljer sTxova daxmareba
urjuloTa winaaRmdeg imerlebs, mesxebsa da kaxelebs, magram
isini ar daexmarnen. [luarsabi ki] imdenad gadametebiT zrunav
da maTze, rogorc mama aris SvilebisTvis tkbili da lmobieri.
esec tkbili da lmobieri iyo maTTvis da wyenas ar ixsenebda.
igi rom wamovida [bagratTan], maSinRa gamoemarTa gurieli
Tavisi mxedrobiT. yvelani samcxeSi Seikribnen. 233 qoronikonSi
(1545 w.) uricxvi osmalo moadga basians. esenic iq mividnen, sa
dac osmalebi iyvnen dabanakebuli. TaTbiri gaimarTa qarTle
lebsa da mesxebs Soris. qarTlelebma Tqves da gadawyvites [br
ZolaSi] mewinaveoba, magram mesxebma iTakiles, ambobdnen: `Zveli
droidan brZolaSi mewinaveoba mesxebisTvis aris ganwesebuli.
axlac Cven unda mivideT [pirvelebi], radgan Zveli droidan
gvaqvso aseTi wesi da rigi~. qarTlelebi ufro metad gajiutd
nen. daiwyes ciloba erTmaneTSi da didi Suri aenTo.
aha ixileT, msmenelebo, qarTlis rCeuli mxedrebis gabed
uleba da gaalmaseba, Tu rogorc moeqcnen maSin lom-vefxve
biviT gamxecebulebi urjuloebs. cis elva-quxiliviT Seuties
qarTlelebma. Zlieri brZola gaCaRda. soxostas [velze] gama
241
rTes brZola imereTis mefe bagratma, qarTlis mefe luarsabma,
aTabagma patronma qaixosrom da mTelma saqarTvelom. ori faza
iyo.535 mefeebi gamoiqcnen. maSin boroti SuriT aRvsilma mesxeb
ma gandgoma gadawyvites da aRar gahyvnen omSi. mesxebis gandgoma
rom gaiges, ufro meti Tavganwirva aCvenes qarTlelebma da im
erlebma. gagrZelda omi. mravali daeca iqidan da aqedan. ufro
meti osmalo gawyda, oTxjer meti. maSin mokles gurielis vaJi
qaixosro da sxva mravali qarTleli da imereli. didi saxeli
moixveWes, mTeli saomari saWurveli Semusres da ise darCnen,
rom sabrZolo iaraRi aRar hqondaT. dilidan Sebindebamde
gagrZelda ficxeli omi. maSin, [mtris] mxedrobis simravlis
gamo, ukan daixia qarTvelTa mxedrobam. daqanculma qarTveleb
ma ajobes osmalebs da gaiqcnen.
devnili luarsab mefe qarTlSi wamovida, bagrati ki im
ereTSi. samcxe-saaTabago osmalebma daipyres, aiRes samcxis
yvela cixesimagre, taxtze aiyvanes qaixosro yvaryvares Ze da
gaxda aTabagi. maSin Semoikriba mTeli mesxeTi, didebulebi da
mdabioebi. mTavari iyo oTar SalikaSvili. qaixosro aTabagi
bagrat muxranbatons daumoyvrda. colad moiyvana bagratis
asuli dedisimedi da iqorwina. Tavneba da ampartavani qali iyo,
usircxvilo da RvTis SiSis armqone.
qoronikoni 234: awyuris RvTismSobeli cixisjvarSi tyved
waasvena imereTis mefe bagratma.
qoronikoni 23[...]536: taos qveyana daikaves TaTarma urumebma.
qoronikoni 241 (1546 w.): artanuji wagvarTves urumebma, arsi
anamde daeuflnen farnakans, daikaves mTeli artaani da aaSenes
farnakani. awyuris RvTismSoblis SewevniT samcxeSi ver gadmov
idnen. metad Zalmomreobdnen mTel mesxeTze da veRar SeZles
osmalTa borotebis atana. maSin oTar SalikaSvilma, aTabagma
da mTelma mesxeTma Suakaci gagzavna iranis TviTmpyrobel Sah-
TamazTan. didad emudarebodnen, mas miemxrnen da daxmareba
sTxoves. aRuTqves morCileba da ymoba uwindelis msgavsad. Sah-
Tamazma rom gaigo, metad gaixara da saaTabagosken gamoemarTa
uricxvi mxedrobiT. swrafad Camovida yaeni Sah-Tamazi. batoni
qaixosroc movida. varZia, Tmogvi, vanis qvabebi, awyuri, aspinZa,
242
vanaTi da mTeli samcxis cixeebi aiRo [Sahma]. varZiis RvTismSo
beli da yvela cixe baton qaixosros gadmosca. wavida yaeni da
Cavida somxiTSi, daxoca [...…]537 da vaxuSti diasamiZe tyved waiy
vana aman mariamobis TveSi. amave qoronikonSi awyuris RvTismSo
beli cixisjvaridan tyved waasvenes imereTSi.
es ambavi gaigo xonTqarma sulTan suleimanma. isic wamovida
mesxebis winaaRmdeg didi ZaliTa da guliswyromiT. maSin Sah-
Tamazma veRar SesZlo misTvis winaaRmdegobis gaweva. aseTi
mzakvroba moifiqra: guliswyromiT SeuTvala oTar SalikaS
vils, mrisxane werili gaugzavna, Tavis mokveTiTa da maTi qveynis
mTlianad amogdebiT daemuqra. imitom moswera aseTi werili,
rom oTars xonTqrisaTvis gaegzavna, Sah-Tamazi Cemi mteria,
ase memuqrebao da amgvarad gadarCenoda xonTqars. rogorc
ki oTarma werili miiRo, maSinve gaugzavna sulTan suleimans.
acnoba, rom marTali iyo da yaenis SemosevaSi brali ar hqonda.
maSin [wyalobiT] moxeda RmerTma mesxebs, Seibrala sulTanma,
gabrunda Tavis mxares da yaenic wavida.
imereTis mbrZanebel bagrats dadianTan didi SuRli hqonda,
radgan maSin, roca bagrats urumebTan brZola hqonda, dadi
ani ar daexmara mas. amitom gadawyvita, moiwvia levan dadiani
xonis WalaSi, RalatiT Seipyro imereTis mflobelma bagratma
da daapatimra. maSin acnoba guriels es ambavi, miiwvia odiSis
dasalaSqrad da Sehpirda naxevar samegrelos. gurielma ar
daujera, Tavis gulSi Tqva: `odiSic rom daipyros, aRzvavdeba
da mere ueWvelad mec damiwyebso mtrobas~. roca bagratma gai
go, rom gurieli ar movidoda, undoda Tvalebi amoeSanTa dadi
anisTvis, magram gadaifiqra da gelaTis samrekloSi daapatimra.
Seityo qaixosro aTabagma dadianis Sepyrobis ambavi, waaqeza xo
filandre CxeiZe, gamoapara dadiani da aTabagTan Caiyvana. aTa
bagma da gurielma ki waiyvanes da odiSis mTavrad dasves. isev
daeufla dadiani odiSs.
amis Semdeg gauwyra xonTqari guriels, gauxsena uwindeli
mtroba, roca miemxro igi bagrats da amowyvites xonTqris
mravali mxedari. amis gamo didZali mxedroba gamogzavna guri
is winaaRmdeg. Semovidnen baTumSi da daiwyes cixis Seneba. maSin
243
Sekriba gurielma Tavisi mxedroba da wamovida maT winaaRmdeg.
RmerTma Zleva misca da gaimarjva gurielma. [osmalebma] datoves
baTumi da zRvaSi Sevidnen navebiT. didi Relva atyda da Woroxs
gaRma gariya isini. adidebuli iyo mdinare Woroxi, gurielma da
misma mxedrebma veRar gadalaxes cxenebiT. mividnen [osmalebi]
gonioSi da daiwyes cixis Seneba. gamagrdnen osmalebi, daiwyes
Zalmomreoba, amowyvites da daipyres WaneTi.
gurielma bagratisa da levan dadianisgan iTxova daxmare
ba. maSin dadianma mTlianad Sekriba afxazebi da megrelebi da
wamovida. bagratmac gagzavna Tavisi Zma vaxtangi da imereli
mxedrebic gaatana, xuTasi kaci. daabara bagratma Tavis Zmas
vaxtangs: `imas ecade, rom dadiani da gurieli ar gaerTiand
nen. Tuki isini gaerTiandebian, bevr borots SegvamTxveven Cven.
ecade, rom dadiani ar Sexvdeso guriels~. maSin dadiani rionis
saTaveSi idga. roca vaxtangi sajavaxoSi Cavida, Seatyobina da
dians: `Senc ici, rom me SenTan Seficuli var da arafers dagi
farav. es icode, rom Cemma Zmam bagratma da gurielma piri Sekres
Sen winaaRmdeg. guriaSi Tu Camoxval, Seni Ralati undaTo~. es
rom gaiges megrelebma, SeSinebulebma aRar isurves guriaSi
Camosvla. vaxtangi ki Cavida rostom gurielTan baTumSi. raki
Ra dadiani ar Cavida, gurielma veRar SesZlo osmalebTan brZo
lis gamarTva. veRarc gaRma gavidnen, radgan navebi ar hqondaT.
maSin ufro metad gaZlierdnen osmalebi da aaSenes cixeebi. vax
tangi ki imereTSi wamovida.
amis Semdeg gardaicvala imereTis mbrZanebeli bagrati da
damarxes gelaTSi. imereTs misi Ze giorgi daeufla. rostomi
gurias ganagebda 12 weliwadi. isic gardaicvala da daimarxa
SemoqmedSi. sami Ze hyavda: ufross giorgi erqva, is dasves guri
elad. rostom gurielis asuli colad hyavda dadianis vaJs. misi
sikvdilis Semdeg gauSva is qali dadianis vaJma. didi ukeTureba
Caidina, Tavis biZas coli waarTva da TviTon SeirTo. gamoxda
xani, isev gaerTiandnen giorgi gurieli da levan dadiani. guri
elma dadianis asuli SeirTo colad. mcire xnis Semdeg isic gae
yara dadianis asuls. Suri iZia. es gaigo imereTis mbrZanebelma
giorgim, SeuTanxmda guriels da gaerTiandnen. qvrivi rZali
244
hyavda, dadianis jibriT giorgi guriels misca colad da dai
wyes dadianis mtroba.
veRar SesZlo dadianma maTTvis winaaRmdegobis gaweva. gai
qca da stambolSi gadaixvewa. xvewna dauwyo xonTqars da dax
mareba iTxova misgan. misca xonTqarma arzrumisa da trapizonis
mravalricxovani mxedroba. wamovidnen da moadgnen satyepe
las. gurielma, mxedrobis simravlis gamo, veRar SesZlo maT
Tan SebrZoleba. xvewniT gaugzavna Suakaci dadians. misi asulis
gaSvebisTvis, sisxlis fasi, aTasi fluri gadauxada. Serigdnen
dadiani da gurieli.
imereTis mbrZanebelma giorgim Tavis saxlSi miiwvia javax
WilaZe da RalatiT mokla. ewyinaT es ambavi gurielsa da dadi
ans, mividnen, daipyres sajavaxo da gaiyves: naxevari dadianma
daipyro, naxevari gurielma. Semdeg dadiani sanadirod wavida.
jaianma cxeni aZgera da mokla dadiani. misi ufrosi Ze giorgi
dasves dadianis [taxtze]. maSin gadaibira giorgi gurielma misi
umcrosi Zma mamia. Caiyvana dadianis vaJi mamia guriaSi da Tavisi
da SerTo colad. mis dasaxmareblad laSqroba moawyo guriel
ma. wavida laSqriT da Cavida zugdidSi. brZola gaumarTa dadi
anma. gaimarjva gurielma, gandevna dadiani, mTavrad dasva mamia
da wamovida gurieli Sin. maSin Semoikriba giorgi dadianma afx
azTa mxedroba da wamovida. jiqebi da Cerqezebic mividnen mas
Tan dasaxmareblad. gurielma jari aTxova mamia dadians. Seeb
nen erTmaneTs, isev mamiam gaimarjva da gaiqca giorgi dadiani.
xvewna dauwyo giorgi dadianma imereTis mbrZanebel giorgis.
daxmareba aRuTqva imereTis mbrZanebelma. maSin giorgis, imere
Tis mflobels, colad hyavda Cerqezis batonis asuli. guriels
ki misi meore da hyavda colad. maTi mesame da gasaTxovari iyo da
imereTis mbrZanebel giorgis saxlSi cxovrobda. maTi gazrdili
iyo. CerqezTa batonis es umcrosi asuli sTxova giorgi dadianma
imereTis mflobels. [giorgim] es ambavi guriels auwya, man ki ase
upasuxa: `radgan dadians Cveni gaerTianeba unda, momces sapativo
da sasisxlo538 Cemi dis gaSvebis gamo, rogorc me gadavuxade sa
sisxlo magisi dis gaSvebisTvis. iyos mSvidoba yvela CvenTagans
Soris da gaxdes dadiani Tqveni da Cemi qvisli da moyvareo~.
245
maSin daTanxmda dadiani da aRuTqva guriels sasisxlos mice
ma. TeTri ar gaaCnda da giraod xofi misca. rac guriels hqonda
gadaxdili sasisxlo, imdenisave micema aRuTqva. amis giraod
misca xofi. maSin misces Cerqezis batonis asuli da gaerTianda
samive. es rom Seityo mamia dadianma, ufrosobis gamo isic lmo
bieri gauxda Tavis Zmas, dauTmo da daaneba dadianoba. maSin
mamia dadians sarCod misces lomkac WilaZiseuli da revanozi
seuli [mamuli]. ase SeeTvisnen erTmaneTs da mSvidoba damyarda
samive sabatonoSi.
gaigo es daTuliam, giorgi dadianis biZam, Semoikriba sa
javaxoelebi da wavida giorgi dadianis saRalatod. miuxvda
amas dadiani, veRar umuxTla da gabrunda daTulia sajavaxoSi.
dadianma da imereTis mbrZanebelma acnobes guriels [daTulia]
dadianis Ralati da ase SeuTvales: `sajavaxo SenTvis dagviT
mia. daTulias samagiero miuzReo~. gurielmac uRalata, Seipy
ro daTulia, daatyveva ozurgeTSi da sajavaxo TviTon daikava.
maSin SeuTvales guriels, rom moekla daTulia. gurielma ar
mokla da ase upasuxa: `Sens saxlikacs me ar movklav, Sen moka
lio~. Semdeg amaT gagzavnes kaci da moaSTves igi. amis Semdeg
gardaicvala giorgi dadiani da isev mamiam miiTvisa dadianoba.
[giorgi] dadians erTi Ze darCa, levani erqva. ganarisxa RmerTi
mamia dadianma, waarTva dedamiss bavSvi, wamoiyvana da Sxefis
cixeSi daatyveva. gamoucdeli iyo es bavSvi, ver gauZlo tyveo
bas, Sewuxda dedamisTan ganSorebis gamo da gadmoigdo Tavi
cixidan. ase aResrula igi.
imxanad SeTanxmdnen qarTlis mefe luarsabi, kaxeTis mbrZane
beli levani da qaixosro aTabagi. piri Sekres da dauwyes rbeva
da oxreba adarbadagans, yizilbaSebis qveyanas. maSin Sah-Tamazs
ganudga Sirvanis mbrZanebeli, asanbegis Svili davriS mahmadi.
Semoikriba Sah-Tamazma mravalricxovani mxedroba, maSinve wam
ovida da moadga yarabaRs. kaci gamougzavna kaxeTis mbrZanebel
levans, [daxmareba] sTxova da miimxro igi. mivida levani Sah-
TamazTan. gandgomili iyo davriS mahmadi, asanbegis Ze. maSin,
rodesac Saqi Sah-ismails eWira, Tavs daesxa batoni levani asan
begs, moarbia Saqi da mokla asanbegi. Semdeg moiyvanes misi Ze,
246
davriS mahmadi da patronad gaixades Saqis mcxovreblebma. em
terebodnen erTmaneTs davriS mahmadi da batoni levani.
Sah-Tamazma Tavisi laSqari Seusia Sirvans. Sekriba davriS mah
madma Tavisi mxedroba. Tavs daesxa, musri gaavlo Sah-Tamazis
mraval jariskacs da gamoaqcia isini qristes aqeT 1546 [wels].
aiyara Sah-Tamazi uricxvi mxedrobiT da wavida SirvanSi. weri
li gaugzavna Sah-Tamazma davriS mahmads, rom masTan misuliyo.
aRuTqva, wyenas aRar gaixsenebda da bevr pativs scemda. man ar
daujera, ufro metad gaamagra cixeebi da mtkiced dadga. maSin
gagzavna [Sah-Tamazma] batoni levani mravalrixcovani mxedrobiT
mis winaaRmdeg. mividnen, Saqi moaoxres, mTeli Saqi gaaCanages da
moadgnen cixes, romelSic davriS mahmadi imyofeboda. garkveuli
xniT [iq] iyo, veRar SeZlo gamagreba da RamiT gamoipara cixidan.
es rom gaigo batonma levanma, daedevna, daewia da brZola gama
rTes. gaimarjva batonma levanma, mokles davriS mahmadi da dab
runda gamarjvebuli. davriS mahmadis Tavi Sah-Tamazs miarTva.
mravali wyaloba misca [Sahma] baton levans da wamovida TavisTan,
kaxeTSi. maSin Sah-Tamazi wavida yarabaRSi. mcire xnis Semdgom isev
Tbilisis winaaRmdeg gamoemarTa. bevri boroteba Caidina, mTeli
Tbilisi aaoxra. aiRo Tbilisis cixe da Tavisi mcvelebi Caayena
Sig. mefe luarsabs veraferi avno. ise imefa [luarsabma], arc yiz
ilbaSebs daemorCila da arc osmalebs. mravali gasaWiri aCvena
orives da saqarTvelo urjuloebs moxarke monad ar gauxada.
imxanad moindoma Sah-Tamazma qaixosro aTabagTan damoyvre
ba. aTabags asuli ara hyavda. oTar SalikaSvils, romelic aTa
bagis naTesavi iyo, gamoarTva asuli da Tavisi [qalis] nacvlad
gaugzavna Sah-Tamazs. man SeirTo colad, metad Seiyvara es qali
da mas Semdeg gaxda aTabagisTvis Zalzed keTilismyofeli. gai
go es mefe luarsabma, Sekriba Tavisi mxedroba, mieWra aTabags,
waarTva mravali daba da Temi, aaoxra [misi samflobelo] da dab
runda gamarjvebuli. qaixosro aTabagma acnoba es yovelive Sah-
Tamazs. imxanad aTabagis samtrod wamovida arzrumis faSa iskan
deri. esec acnoba Sah-Tamazs. qoronikoni iyo 244 (1556 w.).
amis Semdeg gamovida xonTqari sulTan suleimani. gza gad
auRoba yaens, aaSena kari, gabrunda ukan da asianSi Camovida.
247
Sekriba yaenma Sah-Tamazma mravalricxovani mxedroba, wamovida
da Semovida artaanSi. Sah-Tamazma Tavisi Ze mirza ismaili gagza
vna karSi. daipyro kari, aiRo cixesimagreebi, vinc ki xonTqris
yma iyo, maxviliT gaavlo musri da gandevna. TviTon daeufla
kars. wamovida xonTqari, vinc ki iyo aTabagisgan gandgomili,
yvela maxviliT amowyvita. aiRo maTi cixesimagreebi, Semusra
wmida eklesiebi, mravali xati da jvari. daumona aTabags urCi
da gandgomili [xalxi]. mividnen omani, Sermazani da ivjuSi, rom
lebic gandgomilebi iyvnen aTabagisgan. Seipyro Sah-Tamazma,
daxoca ivjuSi da Sermazani da maTi mamuli aTabags misca.
iqauri saqmeebi rom moagvara, maSin uricxvi mxedrobiT ukan
gamobrunda yaeni qarTlis samtrod. Camoiara TrialeTze da
moialafa. wamovida sabaraTianoze da isic aaoxra. maSin miadga
birTvisis cixes da ver aiRo. didi saboZvari aRuTqva mecix
ovneebs da gadaibira. Caabares cixe. vinc ki iyo baraTaSvili im
cixeSi, [mainc] ar daindo: zogi amowyvita, zogic Seiwyala da
daayena Tavis mamulSi, sxva mravali ki daatyveva. maSin, Zalzed
undoda luarsab mefes yizilbaSebTan omi, magram veRar Sekriba
Tavisi mxedroba. rakiRa jari aRar hyavda, aseTi Cveva hqonda –
mcire razmiT Tavs daesxmeboda moTareSeebs, an cixesimagreSi
myofebs da amgvari moqmedebiT mravali yizilbaSi amowyvita.
Sah-Tamazi Camovida gorSi. aiRo wedisis cixe, ZaliT aiRo,
veris cixe ki TavisiT daaneba farsadanma da mecixovneni
uvneblad gadarCnen. iqidan moadga atenis cixes, romelic sa
civis TavSi mdebareobs, radgan masSi imyofebodnen luarsab
mefis deda, da da sxvebi, bevri Tavadis ojaxi. dauwyes erTma
neTs srola da brZola: garedan – yaenis momdgarma laSqarma,
Signidan ki qarTlelebma. mravali yizilbaSi daxoces. gaZnelda
cixis aReba, radgan verc sibas mitana xerxdeboda, verc Ziris
gamoTxra, rigianad Tofsac ver umiznebdnen verc erTi mxridan.
TaTrebma erTi msaxuri daiWires, kavTisxeveli beTiaSvili, lu
arsab mefis dedis Sinamosamsaxure. sikvdilis SiSiT man uTxra:
`Tu ar momklavT, cixes agaRebinebTo~. amaTac fici misces,
rom arafers dauSavebdnen. man es ambavi uTxra: `[atenis cixis]
WaSi wyali daSra. [cixes] CrdiloeTis mxridan patara nakaduli
248
Camoudis. im wyaros Cumad misasvleli gza aqvs. gaswavliT, is
gadauWeriT, Rone gamoelevaT da cixes daganebebeno~. aswavla
wylis gza. yizilbaSebma wyali CauWres. mecixovneebs damxmare
arsaidan aRar gamouCndaT. uwyloobamac Zala gamoacalaT.
mravali yizilbaSi da qarTveli amowyda cixisTvis brZolaSi.
dabolos aiRes cixe. dedofali nestan-darejani, luarsab me
fis deda, aseve [misi] da, da sxvebic, mravali Tavadis ojaxoba,
[daatyveva da wavida].
qoronikoni 244 (1556 w.): luarsab mefis deda da da fexiT
garekes cixidan, vidre zeda velamde. mere meaqlemeebs gadasc
es da waiyvanes. luarsab mefe xan aCabeTis cixeSi iyo, xanac im
ereTSi. gaaCanaga yaenma atenis cixe, [Semdeg] aiyara da yarabaRSi
wavida. tyveebis umravlesoba Tan waiyvana. gaigo es ambavi mefe
luarsabma, ukan daedevna yizilbaSebs. mravali TaTari amowyvi
ta, uricxvi nadavli waarTva, magram dedamisi veRar gamostaca.
roca Sah-Tamazi erevanSi Cavida, maSin mixvda luarsab mefis
deda, ra damcireba da Seuracxyofa eloda, amitom, zogierTebi
amboben, rom: `Sesva sawamlavi, Tavi moikla da ar dauSva, rom
ujerod moqceodnen~. zogierTebi ki amboben, rom: `sasjeliT
da SeuracxyofiT gardaicvalao~.
ukan mobrunda luarsab mefe, metismetad damwuxrebuli. Sah-
Tamazic wavida Tavis mxareSi. dasva xanebi yazaxSi da SamSadilSi,
ganjaSi dasva sulTani. aseve maT eWiraT Tbilisis cixe. mTeli es
[mxare] ganjaSi mjdom sulTans eqvemdebareboda. garSemo myofi
yizilbaSebi yvela Tbilisis cixes miuCina, rom aRar daeWira
luarsab mefes.
urjuloTa aseTi gaZlierebis gamo metad damwuxrebuli iyo
mefe luarsabi. mTeli saqarTvelos Zvel da axal mefeebze da
mbrZaneblebze ufro metad qebuli iyo, [jer] rogorc sardali,
mere, rogorc mamaci, puris uxvad gamcemi, simarTlismoqmedi;
[saxelganTqmuli iyo] ymebis morCilebiT, cxenosnobiTa da as
parezobiT. [iyo] omSi uSiSari, amayi, qristes rjulis mtkiced
mpyrobeli. urumebsa da yizilbaSebs gansakuTrebiT misi SiSi
hqondaT. mezoblebi, rogorc ymebi, ise emsaxurebodnen, [Tvi
Ton] ki sxvebisadmi ymobis piroba ar ikisra. amitom gamoilaS
249
qra yaenma Sah-Tamazma mis winaaRmdeg xuTjer. verasgziT verc
daacxro, verc mokla, verc Seipyro, verc daimorCila. cota
[mters] brZolas gaumarTavda, amoswyvetda, bevrs ki moeride
boda, RamiT daesxmoda Tavs, gzaze wamoeweoda da bevr zians
miayenebda. ver gauZlo mefe luarsabis gonebam saqarTvelos
mooxrebas, rac zemoT aris aRwerili. amitom Semoikriba Tavisi
mxedroba da dauwyo [mters] xdoma da rbeva, mravali amowyvita.
rac ki adgilebi eWiraT sabaraTianoSi, yvela waarTva da dai
bruna, gandevna da Tbilisis cixis garda, mTeli qarTlis mxa
reebsa da Temebs daeufla.
Saverdi sulTani da ganjis xani yaens am adgilebis mcvele
bad hyavda dayenebuli. luarsab mefis laSqris Seyra rom Se
ityo, imanac Sekriba laSqari arazs gamoRma da wamovida mefis
winaaRmdeg. es gaigo mefe luarsabma, goridan garis varxunaSi
Cavida, iqidan Saverdi, sulTani wamovida da Semovida qarTl
Si. im Rames mefe luarsabma sizmari naxa. meore dilas kaTo
likosi, qarTlis Tavadebi da Tavisi Svilebi moixmo, ase uTxra:
`sizmari vnaxe, marTali da namdvilad dasajerebeli. usaTuod
Cven gavimarjvebT da yizilbaSebi gaiqcevian, magram am omSi me
momklaven da Cems mkvlelsac qarTlelebi mohklaveno~. sami Ze
hyavda mefes: svimoni, daviTi da vaxtangi539. maSin xeli mohkida
svimons, ufros Svils da qarTlelebs ubrZana: `amisTvis mimicia
mefoba da Rirsic ariso~. Svilebsac ase uanderZa: `ufros Zmas
daemorCileTo~. yvelas ubrZana, fexebze eambornen [svimons] da
mefed akurTxes. aseTi anderZi dautova: `Cemi sikvdilis gamo nu
aiSlebiT. nurc Cemi sikvdilis ambavs gaaxmaurebT. yizilbaSebs
rom galaxavT, Semdeg mcxeTaSi mimabareTo miwas. Cems glova-
tirils SeeSviT, qveyanas gaufrTxildiT, SeinaxeTo~.
mefis sizmari rom gaiges, yvelani erTianad atirdnen, ase
moaxsenes: `radgan magisTana sizmari ginaxavs, amjerad nu Seve
brZolebiT, moveridoTo~. es sityva mefem Sors daiWira, ase
upasuxa: `dRemde xonTqarsa da yaens zurgi ar Sevaqcie, rogor
unda moxdes, rom axla erT yajars avarido Tavio~. bevrs eve
drnen qarTlelebi, magram lomgulma mefem, TaTbirs sikvdili
arCia.
250
Saverdi sulTani dawyobili razmebiT movida axlos. mefem
mindorSi brZolis gamarTva ar isurva da garisSi Cavida. qarTle
lebs Tavisi ufros Ze, svimoni Cauyena saTaveSi. svimoni Tavisi
mxedrobiT mewinaved wavida, TviTon mefe ki ukana mxares dadga.
Tan axldnen kaTolikosi, episkoposebi da moxucebuli saero
ni. yizilbaSebi rom movidnen, maSin, rogorc gamZvinvarebulma
lomma, ise Seutia maT svimonma da qarTlis mxedrobam. Zlieri
brZola gaimarTa. RmerTma qarTlelebs misca gamarjveba. Ta
Trebis uricxvi mxedari amowyvites, ukuaqcies isini da gar
bodnen. ukan misdies da dafantes. erTianad [brZolis velidan]
gasvla veRar SesZles da Telavdnen erTmaneTs. gzaabneulebi
uRrani Releebisa da tyeebisken midiodnen. erT mxares sulTani
Saverdi-begi garboda, xolo SeSinebulma sulTan mahmadma Tavi
si mxedrobiT tyes Seafara Tavi. dRisiT wasvla aRar SeeZlo.
maSin dainaxa mefe luarsabi citaodeni xalxiT da Semou
tia mefes. RvTis ZaliT gamxnevdnen mefe, masTan myofi episko
posebi da moxucebuli saeroni. WabukebiviT gaxdnen. isev gaC
aRda Zlieri brZola. ajoba mefem da ukuaqcia isini. mravali
yizilbaSi amowyvites. dainaxa mefem mahmad sulTani. horoli
aRar hqonda, radgan erT kacs zed gadaamtvria. aaRelva Tavisi
taiWi mefem, aZgera sulTan mahmadis cxens da miwaze dasca. sx
vasac Seutia. sabrZolo iaraRi sul mTlad dalewili hqonda
mefes. cxeniT ibrZoda saWurvelis gareSe. sxva yizilbaSs rom
misdevda, raRac Txrili iyo, miwis naprali, mefis cxens fexi
Cauvarda da waeqca mefes cxeni. maSin mieWra erTi yizilbaSi,
saxeliT zaqiri, mouqnia maxvili, TavSi Casca mefes da sasikv
dilod daWra. Sejda mefis cxenze da gaiqca. qarTlelebma rom
gaiges, gaxelebiT gamoedevnen, daewivnen. isic mokles, mahmad
sulTanic da mTeli misi mxedroba amowyvites.
am dros svimons didi gamarjveba hqonda mopovebuli, ganjis
sulTan Saverdis misdevda, [mtris] mxedrobas mdeloze amosuli
mxaliviT avlebda musrs. acnobes svimons es ambavi. maSinve gamo
trialda, movida mefesTan da metad Sewuxda. yizilbaSebi ganja
Si gadavidnen, xolo svimoni mTlianad daeufla qarTlis miwebs.
mcire xans kidev icocxla am wyluliT mefe luarsabma da amave
251
WrilobiT gardaicvala, rogorc wmida mowame vaxtangi da mefe
daviTi.540 aiRes misi wmida gvami da dakrZales mcxeTaSi, mis gan
sasvenebelSi, RvTis mier aRmarTul sveticxovelSi da daiwyes
qarTlelebma glova da mwuxareba. [es moxda] 246 qoronikonSi,
qristes aqeT 1517 [wels]541.
mamis nacvlad samefo taxtze avida svimoni. imxanad kaTo
likosi iyo nikolaozi. waiyvanes svimoni mcxeTaSi da akurTxes
mefed. mcxeTidan gorSi Cavida. qalaqi [Tbilisi] yizilbaSebis
xelSi iyo, danarCeni mosaxleoba ki svimon mefes emsaxureboda.
maSin daumZaxlda svimon mefe kaxeTis mbrZanebel levans. le
vanma Tavisi asuli misca, Samxlis qalisgan SeZenili. wamoiyvana
igi svimon mefem da gadaixades didebuli qorwili. da mtkiced
epyra qarTli.
qoronikoni 248 (1560 w.): TaTrebma Seipyres arCili, bagrat
muxranbatonis Svili. svimon mefem yizilbaSebs SuRli da mtro
ba dauwyo. Tavisi mxedroba Sekriba, rom aeRo Tbilisis cixe.
Seityo amis Sesaxeb sazRvris mcvelma yarabaRis batonma. imanac
Sekriba laSqari arezs gamoRma da qalaqis dasaxmareblad542 wam
ovida. gaigo svimon mefem, Sekriba qarTlis mxedroba da Camovi
da cixedidSi. werili gaugzavna colisZmas, kaxeTis batoniSvil
giorgis da daxmareba iTxova misgan. wamovida giorgi Tavisi mxe
drobiT da SemouerTda cixedidSi. es ambavi gaiges sparselebma,
Semoikribes mravalricxovani mxedroba da gamoemarTnen Tbili
sisken.
imxanad xunani gaudaburebuli da ukacrieli, qviani vaSlnari
iyo. erT Rames movidnen, dadgnen iaRlujze da Semovidnen Tbili
sis cixeSi, radgan maT eWiraT cixe. imxanad qarTlelebs [gzebi]
Caxergili hqondaT, rom yizilbaSebi miparviTac ar dasxmodnen
Tavs. [mteri] Tbilisidan farulad gamovida da cixedidisken gae
marTa. mefem winaswar daayena yaraulad germanoziSvili. sofel
muxaTgverdSi [avida germanoziSvili] aRdgomis dResaswaulis aR
saniSnavad. fiqrobda, isev iq Cavidoda da Sekravda gzebs. amaso
baSi yizilbaSebi farulad Sevidnen muxaTgverdSi. mividnen, sa
dac sangari iyo, TxrilTan daqveiTdnen, gaaswores is sangari da
moulodnelad Tavs daesxnen aRdgoma dRes. aqedan qarTvelebi
252
dairazmnen da iqidan yizilbaSebi. gaxSirda brZola da kveTeba
yizilbaSebis mewinave [razmebsa] da qarTvelTa laSqars Soris.
metad TavgamodebiT ibrZodnen qarTvelebi, mravali yizilbaSi
mokles. ganjis xanma qarTvelebis aseTi Tavgamodebuli brZola
rom dainaxa, yizilbaSebs uTxra: `Sori gza gvaqvs, rom gaviqceT
versad wauvalT, dagvewevian da dagvxocaveno. muxanaTur
sikvdils isev is varCioT, rom ficxel omSi isev amaT Sevakvde
To~. yvelam daiZaxa: `hala, hala~ da Seuties xmalamowvdilebma.
aqedan qarTvelebma wamouSines. orive mxridan mtkiced idgnen,
magram yizilbaSi ufro bevri mokvda da gaqcevasac apirebdnen.
kaxeTis jarma tirili da TavSicema daiwyo, giorgi batoniSvili
mokleso. omi aRar anaRvlebdaT, mkvdari gamoasvenes brZolis
velidan da SeeSvnen omsa da brZolas. amis gamo yizilbaSebma
dro ixelTes, aSlil da motiral laSqars kidev Semouties da
yizilbaSebma gaimarjves. sxvebic mravlad daxoces qarTlis Ta
vadebi, aznaurebi da ufro meti msaxuri amowyvites. gamarjveba
yizilbaSebs darCaT da gabrundnen qarTvelebi qristes aqeT 1570
[wels], 249 qoronikonSi.543
imave Rames Saverdi sulTani qalaqSi Sevida. svimon mefe
Tavisi laSqriT gorSi gadavida. mokluli kaxeTis batoniSvili
giorgi levans miutanes. mTelma kaxeTma daiwyo glova da ti
rili levan batonis SvilisTvis. aseve gorSi dedofal nestan-
darejans gaumxiles sayvareli Zmis, giorgi batoniSvilis daR
upvis ambavi. movida qarTlis jari. itires da igloves, ormo
cisTvis ki batoni dedofali da qarTlis Tavadebi ojaxebiT
kaxeTSi Cavidnen, alaverdSi, sayvareli Zmis dasatireblad da
mamisTvis misasamZimreblad. ormocamde mamasTan iyo [nestan-
darejani], itira, iglova da isev qarTlSi dabrunda. amave welsa
da qoronikonSi bagrat muxranbatonis Svili aSoTani mokles
fxovelebma.
svimon mefes umcrosi Zma hyavda, saxelad daviTi. daemdura
Tavis Zmas, mefe svimons da wavida yaen Sah-Tamazis karze. yaeni
yazvinSi iyo. daviTis Casvla rom moaxsenes, Zalzed esiamovna,
yvela beglarbegi, vinc ki karze hyavda, win miageba. erTi ufrosi
baraTaSvili axlda Tan, mis Zmaze, mefe svimonze gamwyrali iyo.
253
amis gamo ufro didi pativi sces da Svilobis rayami uboZes. sa
fixvnoSi yaenma Tavis siaxloves daisva. rogorc xelmwifes, qveS
gaufines [xaliCa], baliSi daudes da zed dasves. misi Tavadebi
safixvnoSi dasxes, alag-alag SuaSi Causxdnen. cota xnis Semdeg
dagmo RmerTi [daviTma], gaTaTrda da saxelad uwodes daud-xani.
misi Tanmxlebnic gaaTaTres. samefo iaraRi, yvelaferi, uboZes.
mis Tavadebsa da aznauriSvilebs xalaTebi, saxarjo,544 cxenebi
da iaraRi gaukeTes da uboZes. rac batonsa da mis ymebs misces,
sul cxra aTasi Tumnisa iyo. qalaqisa da somxiT-sabaraTianos
mefoba misces, rayamSi [yaenis] Svilad moixsenies, mestumre
gamoayoles Tan da didi pativiT mdidrulad gamouSves. yovel
wliurad TiTo mosazRvre xani Tavisi laSqriT iyo Cayenebuli
qalaqis cixeSi daviT mefis dasacavad.
magram svimon mefe Tavs ar anebebda, arbevda somxiT-sabara
Tianos, qalaqis aRebasac cdilobda, magram ver aiRo. isev Sekri
ba svimon mefem qarTlis qveiTi da cxenosani laSqari. qristes
aqeT 1568 [wels], wamovida daud-xanTan sabrZolvelad. movida
da dadga diRomSi. Seityo daud-xanma, rom svimoni qalaqze ieri
Sis mosatanad wamovida, imanac Sekriba somxiT-sabaraTiano, Ta
Trebi, qalaqis mcxovrebni da ZmasTan saomrad gavida. dainaxa,
rom svimon mefes ufro didi laSqari hyavda. diRomSi Seebr
Zola. Zlieri brZola gaimarTa. svimon mefes cotaodeni molaS
qreni dauxoces, daud-xanisa ki ori aTasi gawyda. ajoba svimo
nis mxedrobam da ukuaqcia daud-xani. gamoqceuli isev qalaqSi
Semovida.
yaramanalus xalifa, yizilbaSebis sardali, Wkuanaklebi da
amayi kaci iyo. ar daujera daviT mefes, TiTon undoda Tavis
gamoCena da svmon mefes brZola gaumarTa. Zlier da metad Tav
gametebiT ibrZoda, bevri zianic miayena, magram TviTonac mok
les da jaric amouwyvites. es ambavi daviT mefem yaens miswera da
laSqari sTxova. yaenma brZaneba gasca, sardlad daniSnes asan-be
gi yaramanlu da didi laSqriT daviTs moaSvela. daviT mefemac
Sekriba Tavisi laSqari da svimon mefis winaaRmdeg gailaSqra.
diRomSi idga svimon mefe. 255 (1567 w.) qoronikonSi gamarTes
brZola. Zlieri brZola gaimarTa. svimon mefis mxedrobidan
254
cotaodeni daixoca, daud-xanisa ki orjer meti amowyvites.
RmerTma svimon mefes misca gamarjveba. ukuaqcies daud-xani.
devnili marto Sevida Tbilisis cixeSi. misi mxedrobidan, zogi
daxoces, zogi Seipyres.
maSin moadga svimon mefe Tbilisis cixes. egona, qalaqis
mosaxleoba Cems mxares gadmovao, magram qalaqelebi ar mi
emxrnen yaenis SiSiT. col-Svili imaTac cixeSi Seafares. cixi
dan daiwyes brZola, Tofebisa da zarbaznebis srola. arc ba
raTaSvilebi gadmovidnen mis mxares. cixidan dauxoces xalxi.
garkveuli droiT adgnen [cixes] da Zalzed Seawuxes. kaci gagza
vnes [Tbilisidan]. Sah-Tamazis amirspasalar husein-begs acnoba
daud-xanma Tavisi gasaWiri da daxmareba iTxova misgan. maSin wam
ovida husein-begi uricxvi mxedrobiT. RamiT Semovida Tbilisis
cixeSi. svimon mefem misi mosvla ver gaigo da samadloSi wavida.
amasobaSi Zalebi moikriba daud-xanma, gakadnierda, gamovida
cixidan da samadloSi Cavida.
qoronikoni 256 (1568 w.): dairazmnen erTmaneTis winaaRmdeg
svimon mefe da daud-xani. Zlieri brZola gamarTes. maSin ga
lomdnen svimon mefe da qarTlis mxedrebi. RmerTma gamarjveba
mefesa da qarTlelebs misca. isev gaaqcies daud-xani, mravali
yizilbaSi amowyvites, ufro bevri Seipyres da gandevnes. ltol
vilebma Tbilisis cixes Seafares Tavi. mivida svimon mefe, gark
veuli droiT miadga Tbilisis cixes, magram ver aiRo. wamovida
gamarjvebuli da bevri nadavliT aRvsili. daud-xanma es ambavi
Sah-Tamazs acnoba da isev daxmarebas Seevedra.
maSin auwya Sah-Tamazma Samxals, romelsac Cerqezi ewoda da
Saqis sulTans, yarabaRelebsa da garSemo myof yvela yizilbaSs,
rom daxmarebodnen daud-xans. Seikriba uricxvi mxedroba da
moadga qarTlis sazRvrebs. wavida kaxaber yorRanaSvili da gan
jaSi win Seegeba maT, radgan Zalian eSinoda qarTlSi yizilbaSe
bis Semosvlis. yorRanaSvilma maTi sisxli Tavis Tavze aiRo,545
win gamouZRva, radgan mis gareSe ar SeeZloT qarTlSi Semosv
la. maSin Sekriba svimon mefem qarTlis mxedroba da Cavida far
cxisSi, radgan iq idgnen yizilbaSebi. qarTlelebze aTjer meti
iyvnen. Seuties qarTlelebma gulsrulad da gaimarTa Zlieri
255
brZola. pirvelive Setakebisas ukuaqcies yizilbaSebi. gamxnev
da qarTlis mxedroba, musri gaavlo da daatyveva isini.
amasobaSi svimon mefe mieWra erT SeWurvil yizilbaSs. Zlier
ugmira horoli da miwaze daanarcxa, mokla igi. sxvebsac Seutia
laRad da CamoSorda Tavis mxedrobas. maSin icno igi yorRanaS
vilma, uTxra yizilbaSebs: `es aris svimon mefeo~. misken gaemarT
nen [yizilbaSebi], mravlad Semoertynen garSemo da Seipyres
svimon mefe 257 qoronikonSi (1569 w.). qarTlelebma ver gaiges
misi Sepyroba. amis Semdegac didi saxeli gamoiCines, ibrZoles
da mraval yizilbaSs gaavles musri. mefis Sepyroba roca gai
ges, Zalzed daRlilebi iyvnen ficxeli brZolebiT, iaraRi aRar
hqondaT SerCenili, yvelaferi damtvreuli hqondaT. maSin ukan
gamobrundnen qarTlelebi.
waiyvanes [yizilbaSebma] svimon mefe. Sepyrobili Seiyvanes qa
laq TbilisSi da didi pativiT gagzavnes yazvinSi yaen Sah-Tamaz
Tan. yaenma didi pativi sca da bevri saboZvari misca. aiZula rju
lis dagdeba, magram svimoni ar dahyva, mtkiced idga rwmenaze.
amis gamo ganrisxda yaeni, gagzavna da alamuTis cixeSi Caagdo.
qoronikoni 2F[6A]1546: avadmyofobda patroni qaixosro aTabagi
da 51 wlis [asakSi], Tebervlis 13 [ricxvSi] gardaicvala yazvin
Si. [...]547 29 enkenisTveSi, samSabaT dRes, mecxre Jams, me-2F mTva
res. amave qoronikonSi bagrat muxranbatonis Svili arCili ya
zvinidan gagzavnes SirazSi RvinobisTvis 22 [ricxvSi], xuTSabaT
dRes.
imxanad gardaicvala kaxeTis mbrZanebeli levani qristes
aqeT 1575 [wels], 2[6A]3 qoronikonSi.548 mis nacvlad taxtze avida
aleqsandre, misi pirmSo Ze. igi daeufla kaxeTs. aleqsandre gu
rielis asulis naSobi iyo, xolo elimirzoni da xosro-mirza –
Samxlis asulma gaaCina uwin, levanis mefobis dros. elimirzo
ni da xosro-mirza dediT svimon mefis cols [enaTesavebodnen].
maTi samSoblo iyo saSamxlo. am ori mizezis gamo ufros Zmas ar
erTgulobdnen, sZuldaT [igi]. levanis gardacvalebis Semdeg
kaxelebi gaiyvnen: zogi aleqsandres miemxro, zogi elimirzon
sa da xosro-mirzas. Zveli droidan kaxelebs aseTi Cveva aqvT.
Camovarda didi SuRli Zmebs Soris. maSin wavidnen elimirzoni
256
da xosro-mirza, Sevidnen TorRas [cixeSi]. aleqsandrem Sekriba
misi wili kaxeTi da wavida maT winaaRmdeg. roca mivida, dairazm
nen erTmaneTis winaaRmdeg, gaimarTa brZola. im omSi daxoces
elimirzoni da xosro-mirza – orive Zma da ZmisSvilebi. aleq
sandre daeufla mTel kaxeTs.
daud-xans hqonda Tbilisi da sabaraTiano. dmanisis xevis ci
xeSi ijda. svimon mefis coli, dedofali nestan-darejani, kav
TisxevSi imyofeboda. erTi mcirewlovani vaJi hyavda, romelsac
saxelad giorgi erqva. roca qsnis erisTavma da amilaxorma da
namdvilebiT Seityves svimon mefis datyvevebisa da misi colis
Zmebis, kaxeTis batoniSvilebis, sikvdilis ambavi, maSin ganaris
xes RmerTi, iZlivnen angarebiTa da vercxlismoyvarebiT. See
sivnen dedofal nestan-darejans da mimoitaces misi saganZu
ri. yvelaferi waiRes, rac gaaCndaT svimon mefesa da dedofal
nestan-darejans. yvelas mihqonda, didsa Tu mcires. am sityvas
ambobdnen mefis erTguli ymebi, rac dResac andazad aris, maSin
deli naTqvamia es sityva: `vahme, svimon batonis qonebao~. waiRes
simon mefisa da dedofal nestan-darejanis mTeli simdidre.
imxanad sabaraTianos amirspasalari iyo saCino baraTaSvili,
metad kargi kaci. igi ar emorCileboda daud-xans, radgan svimon
mefis erTguli iyo. erT dRes kojris mxares modioda. geliya
ris Tavs rom miadga, iq win Semoxvda kaxaber yorRanaSvili, ro
melic yizilbaSebs SemouZRva, roca svimon mefe Seipyres. icno
saCino baraTaSvilma kaxaber yorRanaSvili, daiWira da geliya
ris kldidan gadaagdo. migoravda yorRanaSvili da TviTonve
ambobda am leqss: `yorRanasZe qarafidan, xeli hkres da gadaf
rindao~.
kaxeTis baton aleqsandres colad hyavda TinaTini, amilaxo
ris asuli. xuTi Ze hyavda aleqsandres: daviTi, erekle, giorgi,
konstantine da rostomi. da hyavda erTi asuli [hyavda] nestani,
romelsac darejani daerqva. es nestan-darejani [aleqsandrem]
miaTxova manuCar dadians, mamia dadianis Zes da bevri mziTebiT
gagzavna. erekle, misi Ze, ar daemorCila mamamis aleqsandres da
wavida stambolSi. roca Sah-Tamazma gaigo, ganrisxda da wamo
vida, radgan egona, aleqsandre ganmidgao. uricxvi mxedrobiT
257
Camovida yarabaRSi. Zalian Sewuxda aleqsandre. maSin saxlTxu
cesma ColoyaSvilma raRac moifiqra da uTxra aleqsandresa da
kaxelebs: `Tuki es saqme mravali codvis mizezi gaxdeba, saer
Tod yvelas moekiTxos da me avarideb kaxeTs Sah-Tamazis risxva
so~. [amaze] mTeli kaxeTis didebulebma xelwerili misces.
imxanad gardacvlili iyo qaixosro aTabagi. [qveyanas] flob
da manuCari, misi mcirewlovani Ze. maSin, saxlTxuces Coloya
Svilis winaswari ganzraxviT, kaci gagzavnes da misweres dedi
simeds, qaixosro aTabagis cols, rom: `varaz SalikaSvils Seni
da manuCaris, Seni Zis, Ralati unda, radgan magas unda daeuf
loso saaTabagos. yaeni mohyavs uricxvi mxedrobiT saaTabagos
winaaRmdeg. axla, Tuki SegiZlia, Seipyari eg da mokali, rogorc
Seni Zis orguli da mkvleli. veRar Semova Sah-Tamazi, wava Ta
visTvis da ufro mtkiced daeuflebi mag qveyanaso~. dedisime
di WkuiT suleli da uRvTo [qali] iyo. es ambavi rom gaigo, ver
mixvda kaxelebis mzakvrobas. am sityvis damjerebelma RalatiT
Seipyro varaza SalikaSvili, mokla da daRvara udanaSaulo [ka
cis] sisxli.
varaza iyo oTar SalikaSvilis Ze. qaixosro aTabags mravali
xnis manZilze erTgulad emsaxureboda. [igi iyo] Sah-Tamazis
colisZma. Sah-Tamazma rom gaigo varazas mokvlis [ambavi], metad
ganrisxda. maSin aRar wavida kaxeTze, aramed saSineli risxviT
Semovida samcxeSi. mTeli samcxe-saaTabago amowyvita da bevri
boroteba Caidina.
kaci gagzavna [Sahma] xonTqarTan. gadawyvites, rom erTmaneTSi
mSvidoba hqonodaT. maSin gainawiles qveyana da dazavdnen549. imxa
nad xonTqars darCa imereTi, odiSi, guria da saaTabago qarTlis
sazRvramde; darCa kari abocisa da erevnis sazRvramde da somxeTi
sazRvramde, romelsac axla Turqistans uwodeben, vidre baRda
damde. xolo Sah-Tamazma daipyro qarTli, kaxeTi, erevani da qur
Tistanis aqeT [arsebuli miwebi]. mas Semdeg hqondaT erTmaneTSi
Tanxmoba da mSvidoba, rogorc mahmadis erTgul mimdevrebs.
batonma aleqsandrem konstantine, Tavisi Ze, gagzavna Sah-
TamazTan. Tan gaatana mravali ZRveni, bevrs emudara da acno
ba erekles, misi Zis, urCobis Sesaxeb: `Cems unebarTvod wavidao
258
xonTqarTan~. daujera Sah-Tamazma baton aleqsandres, wavida
Tavis sabrZanebelSi da Tan waiyvana mZevlis msgavsad konstan
tine, patara biWi.
amis Semdeg gavida cota xani da 264 qoronikonSi (1576 w.), 15
maiss, samSabaT dRes mokvda yaeni Sah-Tamazi. usta-jaluanebma
da ioTamis Svilma, alixan-sulTanma aidar-mirzas taxtze ay
vana moiwadines. jargaz Samxal avSrebi da vinc maTi iyo, Tavs
daesxnen, mokles aidar-mirza, amowyvites usta-jaluani da
kaci gagzavnes ismail-mirzas gamosayvanad. amave qoronikonSi,
swored maisis ocdaorSi Sah-Tamazis Svili Sah-ismaili yalyaas
cixeSi iyo datyvevebuli. gamoiyvanes samSabaT dRes. amave mai
sis 26 [ricxvSi] qalaq ardavelSi Cavida. 20FH [ricxvSi] yazvinisken
gaemarTa. yaenad dasves Sah-ismaili.
gamoiyvana [Sahma] svimon mefe alamuTis cixidan, yazvinSi
Caayvanina da qarTlis mefoba misca. sxva mravali wyaloba[c]
misca, [misi] samefo morTuloba [sayaenos] yvela qarxanaSi Seuk
veTa. roca es ambavi qalaq TbilisSi mdogm daviT mefes mouvida,
gawyra, xonTqarTan Sikriki gagzavna da laSqari sTxova.
amave wels, ivnisSi, yvaryvare aTabagi, misi Zma, patroni manu
Cari da maTi biZaSvili, arCil muxtanbatonis Ze, patroni erek
le mgelcixeSi gadavidnen yaenTan elCis gasagzavnad. av-kargad
samocamde kaci gaiyola Tan. samwubT-ReleSi davdeqiT. oladis
qvabidan acnoba iason bedianiSvilma kokola varazaSvils, mis
Zmas, laSqarasa da biZamis gurgaqs. Tan gaiyoles elia diasami
Zis Svili avTandili da misi Zma Sermazani, rostom amatakiSvi
lis Ze amataki, anduyafari, maTi ZmiSvili rostomi da amatakis
vaJi sexnia. eseni, xuTasamde kaci, gaemzadnen da wamovidnen.
orTvalT xidi gadmoiares, borgSi Camovidnen. iq gverdSi daiye
na iob fanaskertelis Svili jirasoni. [erTi] kacis saubars moh
kra yuri: `marTla batonebze Tavdasasxmelad da dasaxocad xom
ar midiano~. wavida da uguboSi myof yandural dolenjiSvils
acnoba: `Tu batoniSvilebs marTla daxocaven, swrafad acno
beo~. wamovida yandurali da batonebs acnoba.
mamalma, roca iyivla, adgnen batonebi da vinc iyvnen, Sei
kazmnen, ocamde kaci iyo gamzadebuli. bargi ahkides, didxans
259
iqve itriales da ar movidnen. ukan mobrundnen oxeraTTavis si
magreSi. 30F ivliss, SabaT dRes, ganTiadisas nasadgomevs daesx
nen Tavs. meti araferi daxvdaT, TuxarlianTa karavi da bargi
daxvdaT, is mimoitaces. jorebi kidev misces. Cveni da maTi kaci
gadaekidnen [erTmaneTs]. erTi mokles da erTi xelSi Caigdes
Cvenebma. wavidnen gawbilebulebi. daitrabaxes: `rom ar gaes
wroT, Tavebs davayreinebdiT da mkvdrebs aso-aso davWridiT;
ise vizavdiT, nawamebsac ar gavuSvebdiT cocxlebso~.
xma gavarda. daiwyo mosvla Cvenma laSqarma. gaemarTnen pa
troni yvaryvare, patroni manuCari da erekle RvTis saxeliT da
movediT TmogvSi. davarbieT Tmogvis qalaqi da iqve zeda Tmogv
Si amovediT. patroni, maTi deda, debora [monazoni], dedisimed-
yofili, iq movida. orSabaTs vanis qvabs movadeqiT, oTxSabaTs
ieriSiT aviReT. paraskev dRes aviyareT, CavdeqiT, davirazmeT
rCeulianebTan da kvira dRes oladis qvabi aviReT. amovediT,
karwaxSi davdeqiT 19 ivliss, xuTSabaT dRes.
qoronikoni 210550: erekle gavamzadeT, arCil muxranbatonis
Svili, 16 wlis sami Tvisa da sami kviris. miveWeriT fosos, saxli
gadavwviT da amovwyviteT. laSqari SevusieT, daqceulTa xizne
bi da alami CavigdeT [xelSi].551 movediT da palakacioSi davde
qiT. iqidan TeTri cixis Semogareni gadavwviT, alabuti da kam
roani. yaenTan elCi gavgzavneT.
amave Tves, 20F ivliss, SabaT dRes, zembad SalikaSvilis Zem,
uwin maTive kuTvnili, olTisis cixe wagvarTva Cven. TaTrebi
SuaSi Semovidnen, gamovudeqiT. mgelcixes movaSureT, SeranSai
anT wyarosTan gavCerdiT. mere awyurSi CavediT.
amave qoronikonSi, ocdaTerTmet agvistos varneTis cixes
uRalates mgelcixidan. enkenisTvis oTx [ricxvSi] diasamiZem
demoTis [cixis] saRalatod aznauriSvilebi da msaxurebi gag
zavna. veRar uRalates, Cvidmeti xelSi Caigdo cixisTavma ajar
SalvaSvilma. patroni manuCari, patroni erekle da maTi biZaS
vili mgelcixeSi idgnen. Tavs daesxnen SalikaSvilebis aznau
riSvilebs. gaeqcnen aznauriSvilebi. wamoewia erekle, [erTi]
mxedari Camoagdo da kargi cxeni daisakuTra. Cvenc wamovediT
samcxidan da SeranSianT wyarosTan davdeqiT.
260
amave 204 qoronikonSi (1516 w.) ivanobisTvis 24 [ricxvSi] bato
ni arCili Sirazidan yazvinSi Camovida col-SviliT. mere Cave
diT, foso amovwyviteT da SahTan elCi gavgzavneT. ukan davb
rundiT, samcxeSi CamovediT.
205 qoronikonSi (1517 w.), martis [TveSi] Tavs dagvesxa kokola
da aCxis qvabuli wagvarTva. wavida batoni manuCari da im wamsve
waarTva. erekle axlda Tan. mere gurgaqi gandga, kokolam Tavis
Zmiswulsa da baton manuCars fici misca. qajeTis cixe mouWra,
mere fici gatexa da isev ganudga baton manuCars. ukan dabrun
da batoni manuCari. gazafxulze isev CavediT, veTaTbireT da
ar SemogvierTdnen. davurbieT foso. elCi gavistumreT da ukan
movbrundiT.
qoronikoni igive: gavilaSqreT RvTis saxeliT. enkenisT
vis Sua ricxvebSi qajeTis cixes movadeqiT. Rvinobis Tvis or
ricxvSi gurgaqi SemogvierTda da veli[s cixe] mogvca. gavbrun
diT, urTis cixe-saydari wavarTviT. kokolas kuTvnili iyo.
cixe davaqcieT. simagre, rac iyo, gadavwviT, saydari davtoveT.
foso davarbieT da elCi gavgzavneT yaenTan. movbrundiT, mgel
cixeSi amovediT, mata bostoRanaSvilma misi ufrosi Zma mokla,
aTamirqa erqva. wamovida batoni manuCari, Seipyro matai, Tvale
bi amouSanTa mas da masTan myof ymebs. mobrunda batoni manuCa
ri, mgelcixeSi amovida. batoni yvaryvare da batoni manuCari iq
gaCerdnen. batoni dedisimedi wamovida. axalcixeSi Camovidnen.
qoronikoni 206552: gamoCnda kudiani varskvlavi. misi msgavsi
arasodes aravis unaxavs. Sah-ismaili umowyalo da sisxlismsmeli
kaci iyo. amis gamo yizilbaSebi ar Seeguvnen mis mbrZaneblobas.
daeTanxmnen rjulmecniers da meeqvse Tves sawamlaviT mokles
yizilbaSebma yaeni Sah-ismaili. giorgobis Tvis 23 [ricxvSi] misi
Zma Sah-xudabende aiyvanes taxtze. Sahi xudabende uZluri kaci
iyo, usinaTlo. rigianad da kargad ver warmarTa Tavisi saqme.
qristeSobis Tvis ocdaTerTmet [ricxvSi] samSabaT dRes ba
toni yvaryvare da batoni manuCari Tmogvs moadgnen. 5F ianvars,
kvira dRes, 206 qoronikonSi patroni dedisimedi da batoni beqa
yvelis [cixes] moadgnen. amave ianvris oTxSabaTs Tmogvi waarT
ves. aqeT, imave dRisiT, yvelis [cixe] wavarTviT. oTxSabaTs, gio
261
rgobisTvis 7F [ricxvSi] baton erekles cxeni waeqca. saTuo gaxda
misi gadarCena. ise saSinlad daeca, ucnaur faTeraks gadaurCa.
mecamete dRes sanadirod wavida, qarafis ZirSi ijda. [kldes]
qva mowyda, daeca, TiTis wveri Zvlianad waacala. uSnod mos
texa, or TveSi Zlivs mouSuSda. amis gamo arc TmogvSi iyo da
arc yvelis [cixeSi].
Sekriba kokolam [mxedroba]. yaraxani wamovida Tmogvis da
saxmareblad. veRar moaswro, orive cixe warTmeuli hqonda.
yvelis [cixidan] TmogvSi gadavida dedisimedi. iqidan javaxeTSi
gaemarTa batoni manuCari. foso da javaxeTi daarbia, gurgaqs
qajis cixe gaupartaxa. axalcixeSi wamovidnen batoni yvaryvare
da batoni manuCari. batoni dedisimedi TmogvSi darCa. Tmog
vis cixes, rac sWirdeboda, miatanina, gamarTa. TvalSvenierTan
elCi gagzavna, Seatyobina, rom cixeebs daepatrona da urumebis
arevis Sesaxeb acnoba.
urumebis ambavi saCqarod gaxmaurda. patroni dedisimedi
SvilebTan Camovida axalcixeSi. patronma manuCarma da patron
ma ereklem laSqari Sekribes, wavidnen da urumebis mxares gada
vidnen. patroni yvaryvare cota uxasiaTod iyo, is veRar wavi
da. zRuderSi CavediT. amasobaSi, 26 Tebervals, oTxSabaT dRes,
oTmanianiebi, rvaasi kaci, Tavs daesxa yarasans. moxerxebulad
gaabruna ukan. wamoadgnen urumebi da aTiode kaci moukles.
mobrundnen, gori gadawves da iqve dadgnen. mobrunda yaraxani,
eqvsasi kaci axlda, Tavs daesxa, amowyvita urumebi da gaaqcia
RvTis saxeliT. gaimarjva yaraxanma, aivsnen saqonliTa da iara
RiT. mobrunda batoni manuCari, awyurSi Camovida.
amave qoronikons movida xonTqris jari. daipyres Tavrizi,
erevani, ganja, yarabaRi vidre sulTaniamde da mTeli adarbadaga
ni. amave qoronikonSi, maisis 21 [ricxvSi], oTxSabaT dRes erekle,
arCil muxranbatonis Svili, wavida suramSi qarTlis dedofal
nestan-darejanTan. xelmokled iyo dedofali da masTan samyo
fad Cavida. amave qoronikonSi gardaicvala afxazeTis kaToli
kosi evdemon CxetiZe. amave qoronikonSi, maisis Tvis 22 [ricxvSi],
gardaicvala mefeT mefe giorgis Svili bagrati. misi deda, Sarva
SiZis qali, dedofali rusudani gardaicvala dF agvistos.
262
amave qoronikonSi, mariamobis Tvis 7F [ricxvSi], xuTSabaT dRes,
xonTqris laSqari da lala faSa moadgnen mgelcixes. gamarTes
brZola. samSabaTamde yoveldRe brZolaSi iyvnen. mecixovneebi
iyvnen roin gogoriSvili, misi Zma beri mruSneli da misi Zmiswuli
zurabi ZmebTan erTad. RvTis SewevniT ukan gabrundnen da cixe isev
Cven davgrCa. Cvenebma gaimarjves. paraskev dRes, mariamobis Tvis
8 H [ricxvSi], qajeTis cixe, veli[s cixe] da TeTrcixe wagvarTves
urumebma. qajeTis cixis mcvelebi mTlianad amoxoces. 9F [ricxvSi],
SabaT dilas, ZurZanasa da winwals Soris Semovidnen arzrumisa da
vanis faSa, sulTani, yaraxan bazuqlu da aseve muRanlus batoni.
iq Segrovdnen. mahmad sulTani gorakze gadmodga, Tavisianebi,
vinc hyavda, gverdSi moiyena. sxva batonebi SeebrZolnen urumebs.
pirvelad yizilbaSebma gaimarjves, Semdeg urumebi moerivnen da
sZlies. gamoiqca mahmad sulTani, gadaixvewa.
imave kviraSi, mariamobis Tvis 19 [ricxvSi], patronma manu
Carma qajeTis cixes Seutia. verc laSqris brZolasa da verc
cixeebis aRebas ver miuswro. amilaxoris Svili, qoiari, miege
ba artaanSi da ori cixe man gadasca lala faSas mariamobis Tvis
or [ricxvSi]. agreTve arfaqsadi Sehpirda amas winaT eqvs cixes.
xerTvisi da xuTi cixe man gadasca da patron manuCars Tan gahyva.
maSinve aarTves, cixeebi gamoarTves da xaxuli sanjayad misces.
patronma manuCarma, amave Tvis17 [ricxvSi], Tmogvis cixe lala
faSas misca. axalqalaqi uwin waarTves, kokolas cixioni idga da
iqidan misca Tmogvi. gaiares, wavidnen qalaq Tbilisze.
17 [ricxvSi] daud-xanma gadawva [qalaqi], gaecala [iqaurobas]
da loreSi Cavida. TbilisSi urumebi Sevidnen, faSa dasves, gorSi
ki sanjayi. daud-xani wavida xonTqarTan. iq didi pativi sces. ori
safaSo misces sarCod da TviTon [xonTqris] karze datoves. misi
ori Svili, bagrati da xosro, mamas ar gahyva. kaxeTis batonis siZe
iyo batoni bagrati, simamrTan gaCerda. umcrosi Zmac, xosro-mir
za, ZmasTan darCa. dabolos yaenis karze Cavidnen. roca TbilisSi
faSa dasves da gorSi sanjayi553, erTad Seikribnen muxranbatonis
Svili patroni vaxtangi, elizbar erisTavi da barZim amilaxori.
lala faSam laSqari Seusia dedofalsa da mTel qarTls. eseni
eaxlnen da maTi RvawliT laSqari ukan daabrunes. Temoba aRar
263
amowyda. maT maTi mamulebi misces. oTxi dRe ar gaaCeres da ukan
daabrunes. TavianT mamulebSi movidnen. somxiTis mcxovreblebs
bevri ziani miayenes, laSqari Seusia lala faSam. amoiares qarT
li, win gadaudgnen imerlebi da mwared amowyvites.
sxva dros erekle, patroni arCilis Svili, moimwyvdies brZo
laSi. man gaimarjva, saucxood ibrZola. cxeni qvevidan moukles.
Teqvsmeti isari muzaradze hqonda nasroli, ormocamde ki jaW
vis [perangze]. verc jaWvi da verc muzaradi ver gauWres. erTi
xmali xanjlisTvis daekra da xanjlis tari zed SerCenoda. eqv
si aznauriSvili mZimed dauWres, daawylules. gamarjveba ere
kles darCa. gamoaqcies TaTrebi. ufro meti xalxi daxoces da
amowyvites554. enkenisTvis pirvel [ricxvSi] imerlebma gamarTes
brZola da gaimarjves. qarTlelebma da ereklem enkenisTvis 10
[ricxvSi] gaumarTes brZola da mTlianad amowyvites.
oravJandaSvili movida da patron manuCars is miuZRva lala
faSasTan. axalqalaqidan patroni manuCari da faSa qarTlSi ga
davidnen. oravJandaSvili qaixosro aqeT gamogzavna. 206 qoro
nikoni, enkenisTvis 4F [ricxvSi], xuTSabaTs, masze davaqorwineT
Tamar batoniSvili. saSinelma awyuris RvTismSobelma da wmida
nikolozma qorwili bednierad mouxdinos. [puris] Wama aghuria
nSi gaimarTa. TaTrebis SiSiT metad uxaliso555 qorwili iyo.
kaxeTis mefis, levanis batonis Svili, patroni aleqsandrec
miegeba lala faSas, sarTiWalaSi Sexvda. Saqsa da Sirvanze wavid
nen. amasobaSi Sera SanSaSvili dabrunda yaenisgan, TvalmSvenier
Tan iyo. es ambavi Camoitana: `yaenma Seityo lala faSasTan manu
Caris misvlis Sesaxeb. TvalSveniers kacebi hyolia gagzavnili.
sacxovrebeli daatovebines da yorCibaSs Caabares. mariamobis
Tvis 26 [ricxvSi], orSabaT dRes Seipyreso TvalmSvenieri~.
Sirvani daikaves, cixe aaSenes, osman faSa Caayenes Tavisi laS
qriT da gamobrundnen. aleqsandres Svili aragvamde gahyva da
dabrunda. lala faSa muxranSi Cadga da gori gaamagra. es ambavi
Seityo Sah-xudabandam. maSin Sah-xudabandas dedam, oTar Sali
kaSvilis asulma, gamoiyvana svimon mefe, rogorc qarTveli qa
lebis wesia, ise moiqca – leCaqi gamougzavna: `qalebis es Tavsa
buravi Semomixvevia Seni xmlis xis tarze. Sen ici da Senma xmal
ma. axla gaZlevT Sen Sens samefo qarTls da sxva mraval saboZ
varsac. wadi da gaamagre qarTli, rom ar wagvarTvan osmalebma.
iyavi Cveni xelmwifis damxmare da erTgulio~. misces uricxvi
saboZvari da ase gamoemarTa mefe svimoni.
bagrat muxranbatonis avadmyofi Svili arCili sakaciT moi
yvanes erT SvilTan erTad. bevri tyveebi moiyvana Tan. Rvino
bisTvis Sua ricxvebSi movida. lala faSa isev qarTlSi idga. mo
vidnen somxiTSi da dailaparakes. avadmyofi iyo da am mizeziT
veRar Sexvda. aiyara laSqari. Rvinobis Tvis pirvel [ricxvSi],
paraskev dRes daiwyo mosvla. awyurSi videqiT. orSabaTs patro
ni manuCari gamouSva, adre movida. samSabaTs patroni yvaryvare
win Seegeba. TviTon lala faSac movida da gaRma [mxares] lekze
dadga. xuTSabaTs patroni dedisimedi gamovida cixidan, lala
faSas eaxla. ar daiTvleboda imdeni laSqari da aqlemebi iyo
mojaruli. SabaTs ciskris Jams aiyara da wavida. motyuebiT Tan
gahyva patroni yvaryvare da aRar dabrunebula. patroni manuCa
ric Tan gahyva. aTi dRis ganmavlobaSi Zlivs gawminda laSqari.
samSabaT dRes ambavi movida – aRar dabrundao patroni yvary
vare. ukan gahyva patroni dedisimedi, jayamde sdia, ver daewia.
aznauriSvilebi gauyena, veRar daabruna. ase wavida dedasTan da
col-SvilTan daumSvidobeblad. olTisi sanjayad misces, iq mi
vida. patroni manuCari awyurSi Camovida.
dabrunda svimon mefe, aiRo gori da qarTlSi fexi moikida.
vinc dedofalsa da giorgi batoniSvils uRalata, zogi mefe da
viTs gahyva urumebTan, zogic imereTsa da kaxeTSi gadaixvewa.
qsnis erisTavis mamuli, nawili dedofal nestan-darejans mis
ces damcirebis sazRaurad, nawilic batoniSvils. amilaxoris
[kuTvnili] kaspi sveticxovels Seswires, aznauriSvilebi msa
xurebad daiyena da goris mouravoba sulxan TurmaniZes mis
ca. taZrad miyvanebis dRes svimon mefem vaxtang muxranbatoni
xelSi Caigdo da kexvis cixeSi daatyveva. lala faSam laSqari
da mirza-ali patron manuCarTan gamogzavna da qarTls Seusia.
qarTlSi ver Camovidnen, sadgerSi dadgnen. amowyvites sadgeri,
waxda wmida giorgis ganZi. meored kidev mzveravebi gamogzavna.
Seagrova [laSqari] patronma manuCarma, mieWra da daarbia zemo
265
qarTli. kaci movida patron yvaryvaresTan. olTisSi aRar gaaCe
res, arzrumSi Caiyvanes, Sobis wina dRes waiyvanes.
Sah-xudabandas SirvanSi Tavs daesxa coli begumi. Seibnen,
amowyvites molaSqreebi, cixe gadawves da daangries. mTeli xa
zina xelSi Caigdes. TaTarxani Seipyres, yazvinSi waiyvanes da
tyvevebuli. ajobes yizilbaSebma. osman faSa ukan darCa damu
ryafSi. begumi yazvinSi wavida. Seipyres gamarjvebuli begumi,
isic mokles da TaTarxanic. yaenma daaxocina. colis sikvdilis
Semdeg yizilbaSebma daCagres Sah-xudabanda. adribeJani da Sir
vani urumebma daikaves. ganjis xani, Saverdi sulTani, kaxeTSi
Camovida, baton aleqsandres Seafara Tavi. iman mindobili kaci
Seapyrobina da xonTqars gaugzavna.
qoronikoni 207 (1519 w.): 23 marts patroni yvaryvare da patro
ni manuCari arzrumidan konstantinopolSi gaemarnen. 20F aprils,
orSabaTs, gadgnen556. amis Semdeg ambavi movida, batoni TvalmSve
nieri mariamobis Tvis ocdasam [ricxvSi] Seipyres. RvinobisTvis 1F
[ricxvSi], orSabaT dRes, alamuTis cixeSi gadaiyvanes datyveve
buli. Jamianoba daiwyo.557 31 maiss, SabaT saRamos, xositas, patron
yvaryvares Svils, sakanafeSi cxeleba daawyebina. RvTis SewevniT
moixada. ivnisis 19 [ricxvSi] baton beqas daemarTa xurveba, RvTis
SewevniT manac moixada. CvenSi bevrs daemarTa cxeleba da aravis
araferi dauSavda. meored movida lala faSa, kari aaSena da qalaq
TbilisSi laSqari gamogzavna, sagzali Semoatanina. mariamobis
Tvis 26 [ricxvSi] patron dedisimeds daemarTa cxeleba, xuTSa
baT dRes. orSabaT dRes beris patrons, basilis, Jamianobis gamo
xurvebam mouara. safaraSi saburTeze daemarTa cxeleba. maSinve
wabrZanda patroni dedisimedi. orive, deda-Svili, erT kviraSi
Cawva [loginad]. enkenisTvis 3F [ricxvSi], paraskevi rom Tendebo
da, ganrisxda RmerTi, gardaicvala batoni basili, RamiT me-2F
Jams, 15 wlisa da 22 dRisa. sakaciT wamovida patroni dedisimedi,
zRuderSi Camovida. Rvinobis TveSi maxarebeli mouvida, usku
daridan patronis Svilebis gamoSveba [Seatyobina]. amave qoron
ikonSi,558 giorgobis TveSi, patroni manuCari Cavida konstanti
nopolSi. xonTqarma faSoba da mTeli misi mamuli uboZa. patroni
yvaryvare ori TviT TorTomSi gaaCerebina, ar gamouSva.
266
qoronikoni 268 (1580 w.): ianvris 8 [ricxvSi] patroni beqa va
ledan gavgzavneT. wavida lala faSa. beqa olTisSi idga. RvTi
sa da xalxis winaSe Seurcxvenili patroni yvaryvare Seuvrda
xonTqars. qarTvelobiT559 gamouSva, Seiwyala misi sabatono.
martSi dabrunda. ivanobis Tvis Sua ricxvebSi beqa moiyvanes.
orive batoni TviTon wavida loreSi. daarbies da gamarjvebu
lebi dabrundnen. amis Semideg, meore wels, sinan faSa Camovida.
TbilisSi wavida, oriveni Tan gahyvnen. patroni yvaryvare Tri
aleTidan moabruna ukan. imereTSi gagzavna Suakacad, patroni
manuCari ki Tan waiyvana.
qoronikoni 268FAH (1580 w.): ivanobisTvis damdegs gardaicvala
bagrat muxranbatonis Svili, vaxtang muxranbatoni.
qoronikoni 269 (1581 w.): patronma manuCarma TebervalSi
gvirgvini ikurTxa560. beqa konstantinopolSi waiyvanes. ama
ve qoronikonSi, mariamobis Tvis 4F [ricxvSi] patroni arCili
CamobrZanda awyurSi, didi xnis unaxavi da-Zmebi SeviyareT561.
RvinobisTveSi wabrZanda. amave qoronikonSi, giorgobis Tvis
25 [ricxvSi], gardaicvalnen patroni yvaryvare da bagrat mux
ranbatonis Svili arCili. xolo svimon mefem kaxaber yorRana
Svilis col-Svili da mTeli saxleuli geliyaris kldidan ga
daayrevina da zemoTqmul leqss ambobdnen. misi sxva naTesavebi
gaiqcnen, zogi yizilbaSebSi da zogic saaTabagoSi.
daud-xans erTi Ze hyavda Tavisi meuRlisgan, romelsac ba
grati daarqves. daud-xanis wasvlis Semdeg isic aRar gaaCeres
biZamisTan, yaenTan waiyvanes da iq gaTaTrda. bagratis deda Ca
momavlobiT kaxeTis baton aleqsandres axlo naTesavi iyo. SuR
li Camovarda kaxeTis mbrZanebelsa da svimon mefes Soris eli
mirzonisa da xosro-mirzas daxocvis gamo. aleqsandre metad
megobrobda daud-xanTan. am mizeziT aleqsandre kaxbatoni di
dad gadaemtera svimon mefes. imxanad Tbilisi da Tbilisis cixe
urumebs eWiraT. svimon mefe dedofalTan erTad diRomSi imyo
feboda. kaxeTis batons metad eSinoda svimon mefisa – `colis
Zmebis amowyvetis gamo iqneb Suri iZioso~. aleqsandrem Tavisi
Zmebi rom daxoca, isini svimon mefis colis Zmebi iyvnen. amgva
rad, roca aleqsandrem gaigo, rom igi mcire amaliT imyofeboda
267
diRomSi, Sekriba kaxelebi, RamiT gamoemarTa da moulodnelad
Tavs daesxa svimon mefes. svimon mefe TviTon Zlivs gadaur
Ca sikvdils. maSin Seesia da miitaca misi saganZuri da qoneba.
dedoflis, Tavisi dis, sacvali TviTon aleqsandrem wamoacva
usircxvilod Tavisi Subis wverze. bevri ukadrisi saqme gaakeTa
da wamovida. mivida martyofSi da gaCerda im adgilze, romels
ac Wotori hqvia.
svimon mefem Sekriba qarTlis mxedroba da gulsrulad wavi
da aleqsandreze Tavdasasxmelad. winaswar gaugzavna kaci da es
SeuTvala: `rakiRa iseTi ukeTureba ikadre, rac mefeebis wesi ar
aris, muxTlad Tav damesxi mZinares moulodnelad, axla icode,
rom wamovedi Sen winaaRmdeg sabrZolvelad. Tu kaci xar, mama
cobaSi gamocdili, damxvdi, radgan Setyobinebuli omi sjobia,
Cadenil Ralats~. mivida svimon mefe, Seibnen da gaimarTa Zlie
ri brZola. gamarjveba svimon mefesa da qarTlelebs darCaT.
gaiqca aleqsandre da Seipyres kaxeli Tavadebi, romelTagan
cotani Zlivs dauZvrnen xelidan. wamovida gamarjvebuli svi
mon mefe da gamoireka Sepyrobili kaxeli warCinebulebi. mc
xeTaSi sveticxovelze daadebina fici. ase daafices kaxelebi:
`RmerTma, simarTlis moqmedma, kaxel kacs arasodes misces ga
marjveba qarTlel kacze, arc didebuls da arc mcireso~. roca
ase daafices, mere uboZa yvela kaxels wyaloba da xalaTebi. ase
gauSva isini uvneblad da mas Semdeg aRar emtereboda. svimon me
fes rom moendomebina, maSin mTel kaxeTsac xelSi Caigdebda da
aleqsandresac. es brZola gaimarTa 2F[A6]9 qoronikonSi, qristes
aqeT 1582 [wels].562
amis Semdeg SemoiWra xonTqris didi amirspasalari, mahmad
faSa. Camoiara zemo qarTli, aiRo goris cixe, Tavisi mcvelebi
Caayena, TviTon ki wamovida da muxranSi dabanakda. iq dauxvda
svimon mefe Sekrebili [laSqriT]. maSin gaimarTa Zlieri brZola.
Zlier ekveTnen qarTlis mxedrebi. Seiwyala RmerTma da qarT
lelebs mieca gamarjveba. gaimarjva svimon mefem. mravali os
malo mxedari amowyvites, uricxvi Seipyres, TviTon faSa Zlivs
gaeqca da cotaodeni xalxiT Tbilisis cixes Seafara Tavi. [es
moxda] qristes aqeT 1582 [wels].
268
svimon mefe diRomSi Camovida. iq miiwvia ojaxebiT qarTlis
yvela Tavadi. dedofalTan Seikriba yvela warCinebulis coli.
aiyarnen diRmidan da gavidnen lilos tbasTan. iq maRal gorak
ze gadmodgnen. yvela didebuli axlda Tan, qarTlis mcireodeni
mxedroba, [aseve] TviT dedofali da Tavadebis ojaxebi. Tbili
sis cixidan Zroxebis naxiri gamovida. svimon mefem misi [Tanmx
lebi] patara razmi Seusia. gamoirekes naxiri, xalxi ki gaiqca. ga
movida Tbilisis cixidan bevri osmalo mxedari. svimon mefe da
qarTlis mxedrebic darazmulebi iyvnen. swrafad Seuties maT,
rogorc lomebma da pirvelive Setakebisas ukuaqcies osmalTa
mxedroba. mravali maTgani amowyvites da ufro meti Seipyres.
TviT dedofali da warCinebulTa saxleulni uyurebdnen [Tavi
si] TvaliT. gaqceul osmalebs daedevnen qarTlis mxedrebi da
cixis karamde [mihyvnen]. xocavdnen da atyvevebdnen. ase gamar
jvebulebi gamobrundnen. nadavliT movida gaxarebuli svimon
mefe deofalTan. yvelani mxiarulobdnen da ilxendnen.
qoronikoni 270 (1582 w.): patron manuCars uRalates urumeb
ma. patroni gadarCa. orive faSa mZimed daiWra da gaiqca. qveyana
Cvenve dagvrCa. maSin yaeni ganjaSi Camovida, patron manuCars
CalabuTi gadmosca, patron dedisimeds ki xuTi didi sofeli.
qoronikoni 271 (1583 w.): TvalmSvenieri ormodan amoiyvanes
da yaenTan miiyvanes. amave qoronikonSi, 24 marts, bzobis kviras,
patronma manuCarma mefeT mefis batoni svimonis qali, patroni
elene moiyvana [colad].
qoronikoni 272(1582 w.): gardaicvala kaTolikosi nikoloz
baraTaSvili. RmerTis nebiTa da brZanebiT, 20F Tebervals, SabaT
dRes, kaTolikosi gaxda levan kaxTa mefis Ze.563 amave qoron
ikonSi564 sardali varad faSa Camovida axalcixeSi [cixis] asaSen
eblad. veRar gaCerda, wavida da miwa-wyali Cvenve dagvrCa.
mcire xnis Semdeg [svimon mefem] isev Sekriba Tavisi mxedro
ba da loreSi wavida, radgan osmalebs eWiraT igi. roca Cavida,
maSin [saomrad] gamovida faSa didi jariT. dairazmnen erTmane
Tis winaaRmdeg da gaimarTa Zlieri brZola. RmerTma isev svi
mon mefes misca gamarjveba. mravali osmalo amowyvita, ricx
viT oTxas samocdaaTi. [es moxda] qristes aqeT 1586 [wels], 272565
269
qoronikonSi. loreSi daaxloebiT cxra simagre da gamoqvabuli
aiRo, romlebic osmalebs eWiraT da TviTon daeufla [yvelas,
lores mTavari] cixis garda. mxolod igi eWiraT osmalebs. ma
Sin, 1F aprils miadga lores cixes da ivnisis 10F [ricxvSi] aiRo.
amave qoronikonSi yaenma samcxe amowyvita, xolo svimon
mefem daipyro mTeli lore da gamarjvebuli wamovida TavisTan.
mcire drois Semdeg [svimonma] isev Sekriba [laSqari] da Cavida
tabaxmelaSi. es rom gaigo asan-faSam, farulad gamovida cixi
dan didi mxedrobiT. Seityo es mefem, dairazmnen erTmaneTis
winaaRmdeg da gaCaRda ficxeli brZola. RmerTma qarTlelebs
misca gamarjveba. maSin galomebuli svimon mefe ekveTa erT
warCinebul osmalo begs, ukuaqcia. wavida is kaci da cxenianad
gadavarda tabaxmelis Rrma xevSi. ase amboben, rom ar momkvdara
is kaci. gaiqcnen osmalebi. xuTasamde osmalo gawyda maSin.
miadga [svimoni] Tbilisis cixes. aiRo Tbilisis galavani da
ukana cixe. amis Semdeg aiRo Tbilisis iqiT [arsebuli] didi cixe,
qalaqi Tbilisic da musri gaavlo yvelas, vinc ki cixeSi idga.
TviTon daeufla yvelafers. es rom gaigo xonTqarma, Zalzed gan
icada. gamogzavna Tavisi ufro mravalricxovani mxedroba. erTi
warCinebulTagani daudgina amirspasalarad. movida loreSi,
aiRo lores cixe da daipyro lore. movida da xatisoflis bolo
Si dabanakda. maSin Sekriba Tavisi mxedroba svimon mefem, mivida
da dabanakda [mdinare] xrams gaRma. xerxi ixmara svimon mefem, Tvi
Ton gamoewyo elCiviT da svimon mefis saxeliT mivida faSasTan.
liqniT uTxra: `Tqvenc gagigiaT, ramdeni gasaWiri, patimroba da
tyveoba moawies Cems Tavs yizilbaSebma. aRar SemiZlia axla amde
ni sisxli da brZola xonTqarTan da mis mxedrobasTan. Cemi nebiT
ki ar gavakeTe es saqme, yizilbaSebma maiZules. amieridan aRar
minda yizilbaSebis monobaSic yofna. yizilbaSebis morCile
bas xonTqris morCileba varCie. Tuki Tqvenc gsurT, SevrigdeT
axla da gvqondes mSvidoba. acnobeT xonTqars Cveni damonebis
Sesaxeb da amis Semdeg viqnebiT misi brZanebis morCilebi~. faSam
es rom gaigo, Zalzed gauxarda da acnoba svimon mefes: `kargad
gadagiwyvetia. Cvenc dasajereblad migvaCnia Seni sityva. axlave
SevTanxmdeT da iyos mSvidoba da erToba Cven Soris~.
270
wamovida svimon mefe Tavis jarTan. maSin dazvera osmalTa
banaki. yvelaferi naxa, maTi Zalebi, maTi mebrZolebis simrav
le da imave Rames wavida maT winaaRmdeg. Semouara xatisoflis
goras da Tavs daesxa osmalebs. mravali amowyvita maxviliT, sx
vebi, ufro bevri, Seipyro da didi gamarjveba moipova. mimoita
ces maTi bargi, wamoiRes uricxvi nadavli da gamarjvebulebi
Semovidnen TbilisSi.
cota daisvena. isev Sekriba qarTlis mxedroba. maSin misi siZe,
manuCar aTabagic masTan iyo. wavida da miadga dmanisis cixes,
radgan imxanad dmanisSi da mis cixeSi magrad idgnen osmalebi.
aiRo cixe, daeufla dmanisis xevsa da Semogaren adgilebs, rom
lebic osmalebs eWiraT. maSin wavida manuCar aTabagi da isev
daeufla saaTabagos. metad gaZlierda svimon mefe. imxanad mos
venebuli iyo mefe da mTeli qarTli, radgan veRar SeZles os
malebma qarTlze Tavdasxma.
qoronikoni 275 (1587 w.): dalaqma mokla Sah-xudabandas Svili
amzai-mirza. mawyvereli [episkoposi] gagzavnes konstantinop
olSi. mZevlebad misces sapatio xalxi – ediSer SalikaSvili,
elia SalikaSvili da amilaxoris Ze qoiari. mZevlebi aiyvanes
da patroni manuCari veRar endo. amave qoronikonSi axalcixe
da gori aaSenes urumebma566. agvistoSi, dasabamiTgan Svidi aTas
oTxmocdaToTxmet wels svimon mefe dasaxmareblad movida.
aRar SeebrZolnen, mesxebis miwa-wyali daarbies da wavidnen.
bevri moRalateebi hyavda SeCenili patron manuCars. veRar gau
Cerda maT. coli axaldabaSi waiyvana da wavida. patroni dedisi
medi, patron yvaryvares Svili da patroni qaixosro sakanafes
cixeSi Cadgnen. elia diasamiZem demoTias cixeSi saRalatod
Caayena savalinaSvili. uRalates, cixe waarTves, xelT igdes
bevri qoneba da saganZuri. beJan gogoriSvilma cixisjvari dai
bruna da faSas gadasca. moRalateebi SemogviCines, veRarc Cven
gavuZeliT da axaldabaSi CavediT.567
gazafxulze, martis Sua ricxvebSi, yaen xudabandas Svili
abasmirza gamovida da Semovida ardavelSi. ozbegebi xoras
anSi SeiWrnen. dabrunda, isev iqiT wavida da TvalmSvenieri Tan
waiyvana. TavrizSi rom Cavidnen, omi gaimarTa. samjer ibrZo
271
la TvalmSvenierma, samjerve gaimarjva – kidec daxoca, kidec
daatyveva [mtrebi]. yaens mihgvara. yaenma mamulic didi misca da
jildoc. mere patroni manuCari aRar endo, veRaraferi iRona.
dagviwyes molaparakeba. patroni dedisimedi da misi Svili, pa
troni qaixosro gamogzavnes axalcixis faSasTan Sobis wina
dRes. yizilbaSebma gandevnes yaeni Sah xudabanda da mis nacv
lad [taxtze] dasves misi Ze Sah-abasi. gamovida Sah-abasi, aiRo
Tavrizi da mTeli adarbadagani erevnisa da baRdadis garda.
Sah-abasi metad swyalobda svimon mefes. kidev ufro gamdidrda
da gaZlierda svimon mefe. aRar iyo mtroba, radgan dazavdnen kax
eTis mbrZanebeli aleqsandre da svimon mefe. imxanad gardaicvala
imereTis mbrZanebeli giorgi da taxtze avida konstantine. mokle
xanSi konstantinec gardaicvala da taxtze avida misi Zma levani.
erTmaneTs emterebodnen manuCar dadiani da imereTis mbrZanebeli
levani. manuCar dadians colad hyavda nestan-darejani, kaxeTis
batonis asuli. manuCar dadians misgan erTi Ze hyavda, romelsac
levani daarqves. im dros gardaicvala nestan-darejani, dadianis
coli da SeirTo aTabagis asuli Tamari.
roca gaZlierda svimon mefe, gadawyvita imereTis dapyroba.
Sekriba qarTlis mxedroba da wavida imereTis dasapyrobad. es
rom gaigo imereTis mbrZanebelma levanma, manac Sekriba imere
Tis mxedroba, dadianisa da gurielis garda. wavida da gofanTo
Si dabanakda. svimon mefem gadmolaxa lixis mTa da Camovida go
fanToSi. dairazmnen erTmaneTis winaaRmdeg. gaimarTa Zlieri
brZola da gaimarjva svimon mefem. gaiqca imereTis mbrZanebeli
levani. maSin daipyro imereTi svimon mefem, didebul Tavadebs
mZevlebi gamoarTva da wavida qarTlSi, radgan imxanad goris
cixe osmalebis xelSi iyo. amitom ver darCa imereTSi.
svimon mefe rom wamovida, maSin isev daeufla levani imereTs.
Suri iZia dadianze, radgan ar daexmara svimon mefis winaaRmdeg
[brZolaSi]. dauwyes erTmaneTs mtroba. Sekriba [jari] aqeT im
ereTis mbrZanebelma levanma, iqiT – mamia dadianma. SeebrZol
nen erTmaneTs, gaimarjva dadianma da Seipyro imereTis mbrZane
beli levani. odiSSi, ofSkviTis cixeSi Caagdo. iq gardaicvala
levani qristes aqeT 1592 [wels], 278568 qoronikonSi.
272
es rom gaigo svimon mefem, Sekriba Tavisi mxedroba, gada
iara lixis mTa da Cavida quTaisSi qristes aqeT 1593 [wels], 279569
qoronikonSi. maSin levanis Zmiswuli bagrati quTaisis cixeSi
iyo gamagrebuli. miadga svimon mefe cixes, aiRo, gamoiyvana
bagrati, levanis ZmisSvili da imereTis sxva mravali Tavadic.
gamoarTva mZevlebi, mtkiced daeufla imereTs da Tan wamoiy
vana bagrati. uZeod gardaicvala imereTis mflobeli levani,
STamomavloba ar darCenia. aRaravin iyo maT ojaxSi rostom
konstantines Zis garda.
roca svimon mefe qarTlSi wamovida, rostomma daixmara ma
mia dadiani. qali miaTxova dadianma. wamoiyvana igi, gaamefa da
daeufla rostomi imereTs. miadgnen quTaisis cixes da isic ai
Res. rogorc ki svimon mefem gaigo es ambavi, Sekriba [laSqari]
da wamovida. qristes aqeT amave qoronikonSi570 gadmoiara mTa
da Cavida raWaSi. aiRo kvaras cixe, skandas cixe da kacxis cixe.
mivida quTaisSi, aiRo cixe da isev daeufla imereTs. veRar See
winaaRmdega rostomi da odiSSi wavida dadianTan.
maSin gailaSqra svimon mefem dadianis winaaRmdeg. Cavida of
SkviTSi da sanaqebod dabanakda mravalricxovani ZalebiT. Tan
waiRo saxelganTqmuli did-didi zarbaznebi, romlebic axlac
aris zugdidSi. erTi yvelaze didi zarbazani dResac aris rux
Si. Suakaci gamougzavna dadianma svimon mefes, rom pativi eca
misTvis, Serigeboda rostoms, mis siZes da mieca sarCo mamuli:
`gaxdes Seni yma da Seni brZanebis morCili. mec [ise] dagemor
Cilebi, rogorc Seni erTi erTguli Tavadi, Seni brZanebis mona-
morCili. da ase erTianad daimkvidre saqarTvelo, rogorc uwin
daviT aRmaSenebelmao~.
gakadnierebulma svimon mefem ar gaixsena solomonis naTq
vami: `raJams amaRlde RvTisagan, maSin ufro unda daimdablo
Seni Tavi~.571 ar Seismina dadianis ganzraxva, maTTvisac metad
sasargeblo da saerTod yvelasTvis umjobesi. siamayiTa da kad
nierebiT acnoba svimon mefem: `ar gamova eg saqme, TqvenTan saom
rad var mosuli. Tu SegiZlia CvenTan SebrZoleba, aha Jami Tqve
ni mxneobisao~. es rom gaigo mamia dadianma, Semoikriba mTeli
odiSi da imereTis zogierTi Tavadi, romlebic Tan gahyvnen
273
rostoms [odiSSi]. swrafad gamoemarTnen da gamTeniisas mou
lodnelad Tavs daesxa svimon mefes. maSin amxedrda svimon mefe
da misi laSqari. gaimarTa Zlieri brZola. gaimarjva dadianis
simarTlem da mieca gamarjveba qarTlelebze.
mefes ori rCeuli cxeni hyavda: erTs falavani erqva, meores
– Surdani. svimon mefe brZolebSi mravalmxriv gamocdili iyo.
pirvelsave ieriSze atyobda jars: Tu gaimarjvebda, falavanze
amxedrdeboda, xolo Tuki damarcxdeboda, maSin Surdanze Se
jdeboda da ukan gamobrundeboda. saam TurqistaniSvilis met
ma, es aravin icoda. uyurebda TurqistaniSvili mefis saqciels,
romel cxens moiTxovda. aseTi Cveva hqonda. maSin moiTxova
[mefem] Surdani. axalgazrda kaci iyo TurqistaniSvili, Wabuki.
es rom gaigo, Sexeda mefes da moaxsena: `mefeo, ra aris mizezi
Surdanze rom jdebi? nu dainaxaven Cemi Tvalebi, rom Tqven,
mravaljer gamarjvebuli da saxelovani, gaiqceT. me ki aqedan
cocxali TaviT ise ar waval, Subi ar moviqnioo~. maSin mxned Seu
tia, swrafad SeiWra razmebSi, horoli hkra, [cxenidan] Camoagdo
kaci da didi saxeli moixveWa damarcxebul omSi. svimon mefem
rom dainaxa omis gaZneleba da mamia dadianis gamarjveba, ukan
gamobrunda da marto wamovida win. amoiara imereTi da koli
baurSi572 Cavida.
roca svimon mefe mamia dadianTan saomrad wamovida, maSin
kolibaurSi dabanakda. erTma kolibaurelma dedakacma svimon
mefes Tavisi Svili mihgvara. Zalian Seexvewa dedakaci, rom Tan
eaxlebina da waeyvana misi Svili. svimon mefem ar miiRo igi da
ubrZana: `dedao, es ar ici, rom xalxiT mTvrali varo?~ xolo,
roca gamoqceuli marto wamovida, isev iq, kolibaurSi Cavida.
maSin is dedakaci gakaful Walas Toxnida. dainaxa dedakacma
marto, xalxis gareSe momavali svimon mefe. miegeba dedakaci da
icno svimon mefem. mixvda dedakaci svimon mefis damarcxebis am
bavs da moaxsena: `xelmwifeo, xalxiT rom mTvrali iyavi, veWvob,
axla ki gamogfxizlebiao~. es rom svimon mefem moismina, gauk
virda, RmerTs madloba Seswira da wamovida.
wamovida TurqistaniSvilic da yvela qarTleli. mravali
daeca iq, sxvebi ki gamoqceulebi wamovidnen. mravali saganZuri,
274
didi Tofebi da zarbaznebi darCa iq, romlebic dResac aris
zugdidSi. svimon mefem ki gadaiara lixis mTa, martom, xalxis
gareSe, Cavlo zemo qarTli da kavTisxevSi Cavida. Zalian daiRa
la da siaruli aRar SeeZlo. erT iqaur mdabio glexs miadga da
cota xniT iq isurva dasveneba. gamovida saxlidan erTi qali.
ver icno svimon mefe. miiwvia da kargad daabinava. nadimi gaumza
da da miarTva. cota waixemsa. mere moaxsena qalma, laSqrisa da
mefis ambavi hkiTxa: `mefe ra iqna, cocxali Tu aris, omidan mS
vidobiT Tu gamovidao~. mefem miugo: `mefisa araferi vicio~.
Semdeg Tavis qmarze hkiTxa, mianiSna garegnobiT misi qmari. upa
suxa [svimonma]: `araferi vici maTi. ar vici, ra SeemTxva mefis
laSqarso~. qalma Zalian moiwyina, mefeze ufro tiroda, vidre
Tavisi qmrisTvis, ambobda: `oRondac RmerTma wyalobis Tval
iT gadmoxedos. svimon mefis cocxlad gadarCena gvaRirsos da
mTeli danarCeni mxedroba misi Wiris sanacvlo iyoso~. maSin
gulSi Zalzed gamxiarulda mefe am qalis erTgulebis gamo da
Sin wamovida. Semdeg movida qalis qmari. mefem didi wyaloba
misca am qalis sityvebis gamo. miiRo qoneba[?],573 saxelo574 da
sxva mravali saboZvari. mas Semdeg aznauroba miiRo im kacma da
dResac arian [aznauri] qvliviZeebi.
lores cixeSi mdgomma [osmalebma] gaiges svimon mefis dama
rcxebis ambavi. gamovidnen, aikles qarTlis zogierTi mxare da
taSirSi dabanakdnen. didad gaxarebulebi iyvnen osmalebi. svi
mon mefem ki isev Sekriba qarTlis mcireodeni mxedroba, ram
denic iyo darCenili da farulad wavida loreSi osmalebis wi
naaRmdeg. dairazmnen erTmaneTis winaaRmdeg da gaimarTa Zlieri
brZola. gaimarjva mefem, aiRo lores cixe da maxviliT gaavlo
maT musri. daeufla lores da gamarjvebuli wamovida Sin.
amis Semdeg wamovida zemo qarTlSi da moadga gorijvars,
radgan imxanad goris cixe osmalebs eWiraT. svimon mefe gori
jvris goraze wamojda, Rvinos svamda da Triaqsac eweoda. yiz
ilbaSebSi SeiZina es Cveva. RviniTa da TriaqiT gamxiarulda.
gadaxeda goris bostnebs da dainaxa axali mwvanili. maSin ubrZa
na mefem iq myofebs: `aha, Cemo rCeulo qarTlis mxedrebo, axali
mwvanili minda momarTvaT, es Tqveni mxneobis ra sakadrisiao~.575
275
es rom gaiges qarTlelebma, maSinve aCqarebiT gavidnen gaRma,
goris bostnebSi da daglijes mwvanili. maSin dauSines osmaleb
ma Tofebi da didi zarbaznebi. bevri xalxi daxoces, didebuli
da mdabio. mokles goCa batoniSvili, romelic svimon mefis pa
pis ZmisSvili iyo da sxva mravali Tavadi da aznauriSvili amow
yvites mware xaxvis gulisTvis.
maSin dagmes svimon mefe. svimonis daufiqreblobas uwinac
aZagebdnen, vidre tyveobaSi Cavardeboda. yizilbaSebi da osmale
bi delu-svimons eZaxdnen, rac Slegs niSnavs. Zalzed ganicada
mefem es ambavi. mcire drois Semdeg Sekriba qarTlis mxedroba da
alyaSi moaqcia goris cixe. ieriSi miitana goris cixeze da aiRo
igi. amowyvita cixeSi myofi yvela osmalo. es ambavi xonTqarma
rom gaigo, Zalian ganrisxda, [radgan] amxela mxedroba erTxel ki
ara, mravalgzis amouwyvites. gamogzavna Tavisi amirspasalari,
veziri jafar faSa da Tan gamoatana uricxvi mxedroba.
wamovidnen [osmalebi] da naxidurSi dabanakdnen. svimon mefem
Sekriba Tavisi mxedroba, mivida da saRiraSenis Tavs dadga.
[svimonma] ukeTuri saqme gadawyvita TavisTvis da Tavis jars
ar acnoba. Tavisi Tavis imedad gaakeTa es saqme da RmerTisgan
ar iTxova Sewevna. ase moiqca svimon mefe, marto, aTi cxenosnis
TanxlebiT, wavida da erTi mesayvire meebne waiyvana Tan. osmal
Ta banakis dazverva undoda. avida da gadmodga naxiduris wver
idan, sadac patara eklesiaa. iqidan SeaTvaliera osmalTa bana
ki. maSin ubrZana mefem qanaris dacema, rom aeria maTi mxedroba.
osmalebma sayviris xma rom gaiges, Tqves, usaTuod svimon mefe
movidao. maSinve aisxes iaraRi, Sesxdnen cxenebze da gamoeqannen
aqeTken, sadac mefe idga. rogorc ki [es] dainaxa mefem, Tavisi
laSqrisken gamoiqca. isini gamalebiT daedevnen, daewivnen da
dainaxes svimon mefe. misi cxeni farcxisis bolos talaxSi Cae
flo da TviTon [iqve] idga. am dros mividnen osmalebi da SuaSi
moiqcies. daiwyo martom brZola, ramdenic SeeZlo, gamoaCina
mxneoba, magram mravali osmalo daesxa Tavs da Seipyres igi
qristes aqeT 1600 [wels]. gaiges mefe rom iyo, Zalian gauxar
daT da swrafad gaiqcnen. aiyarnen da wavidnen loreSi. Seityves
qarTlelebma es ambavi. giorgi, svimon mefis Ze, iq iyo, qarTlis
276
[mxedrobaSi]. ukan gamoudgnen osmalebs. gamalebiT misdies,
magram veRar daewivnen. aiRes osmalebma lores cixe, Caayenes
Tavisi mcvelebi, wavidnen da Tan waiyvanes svimon mefe, Caiyvanes
stambolSi.
qarTls ganagebda giorgi, misi Ze. kaci gagzavna stambolSi,
gamosasyidi SesTavaza mamamisisTvis. maT [ufro] bevri gamosasy
idi moiTxoves da Sehpirdnen svimon mefis gaTavisuflebas.
xonTqarma svimon mefes mosTxova qarTlze xarkis dadeba da misi
brZanebisadmi morCileba. svimon mefe ar dasTanxmda, radgan mas
qarTlSi yaenis begara hqonda dawesebuli: asi marCili576 glexis
erT komlze. am TeTriT577 yidulobdnen Svid tyves578 da yaens ug
zavnidnen. maSin giorgim, svimon mefis Zem, aiRo mamamisis mTeli
saganZuri, aseve Tavisi, rac gaaCnda da kidev rac monastrebisa
iyo,579 an qarTlel warCinebulebs hqondaT, erTad Seagroves da
gagzavnes svimon mefis gamosasyidad. vidre [gagzavnili] Zvir
faseuloba Cavidoda, svimon mefe sapyrobileSi gardaicvala da
amdeni saganZuri iq darCa.
iqve stambolSi erTi goreli vaWari iyo, gvarad diakvniSvi
li. man moipova svimon mefis Zvlebi, wamoiRo da moarTva gior
gisa da dedofal nestan-darejans. didad igloves da dakrZa
les mcxeTaSi, mis gansasvenebelSi. vinc misi Zvlebi Camoitana,
is diakvniSvili, mTeli misi saxleuliT gaaTavisufles da Ses
wires patiosani da cxovelsmyofeli jvris monasters580 svimon
mefis [sulis] salxineblad da Sesawevnelad. axlac arian gorSi
diakvniSvilebi, jvris monastris ymebi.
giorgi daeufla qarTls da rigianad mefobda. amis Semdeg
Sekriba qarTlelebi, gailaSqra loreze. aiRo cixe da daepatro
na lores giorgi mefe. amave dros, qristes aqeT 1614 [wels], gar
daicvala imereTis mbrZanebeli rostomi. rostoms vaJi ar dar
Cenia. mxevlisgan hyavda erTi, romelsac giorgi erqva. is dasves
mefed imerlebma. amave xanebSi gardaicvala mamia dadianic. darCa
erTi Ze, saxelad levani. igi kaxeTis batonis asuls, nestan-dare
jans SeeZina. levani papamisma, kaxeTis mbrZanebelma aleqsandrem,
wamoiyvana da kaxeTSi gazarda. mamia dadianis Semdeg levani, misi
Ze, wamoiyvanes megrelebma da dadianis [taxtze] aiyvanes.
277
imxanad yaeni Sah-abasi wamovida erevnis asaRebad. yaenma maTi
mxedrobiT miixmo mefe giorgi da kaxeTis mbrZanebeli aleqsan
dre da wavidnen. roca Cavidnen, Sah-abass Zalian moewona qar
Tlisa da kaxeTis laSqari. mTel mis mxedrobas ubrZana, ieriSi
mietanaT erevnis cixeze. yizilbaSebze ufro meti mxneoba gam
oiCines qarTvelebma. mewinaveebad mividnen da aiRes erevnis cixe.
daipyro Sah-abasma erevani da cixeSi Tavisi laSqari Caayena. mefe
giorgis lore da misi cixe mosTxova Sah-abasma. metad gauZnel
da [giorgis], radgan ar SeeZlo Sah-abasisTvis uaris Tqma da
dauTmo lore. daeufla Sah-abasi lores cixes, Caayena Sig Tavisi
laSqari da Sin gabrunda. yaeni Sah-abasi mzakvari da yovelgvari
siborotiT aRsavse kaci iyo. Tavidanve aseTi `wyaloba~ miuzRo
mefe giorgis, mamamisis erTgulebis sanacvlod. maSin wamovidnen
giorgi mefe da kaxeTis batoni aleqsandre Tavis sabrZanebelSi.
cota xnis Semdeg wamovidnen kaxeTis baton aleqsandres vaJe
bi, daviTi da giorgi da estumrnen mefe giorgis, maT mamidaSvils.
win miegeba avlabarSi giorgi mefe da gaixares erTmaneTis naxviT.
wamouZRva, daabinava da kargad gaumaspinZlda. didi seri gauSala,
iyo didi lxini da sanaxaoba. ase gaatares ramodenime dRe. mere isev
Sin miiwvia isini. wavida daviTi da ramodenime kaxeli iaxla Tan.
giorgim ki bevri Rvinis smisagan avadmyofoba moimizeza da ar wavi
da. isini lxins daubrundnen, xolo giorgim, daviTis umcrosma Zmam,
boroteba ganizraxa Tavisi ZmisTvis, RalatiT apirebda mis mokv
las. es ukeTuri gadawyvetileba gaumxila Tavis erTgul ymebs.
giorgi iyo uxvi da ymebis moyvaruli kaci. kaxelebis um
ravlesoba mis mxares idga da didi erTguleba hqondaT. misi
ufrosi Zma, daviTi, amayi da mrisxane kaci iyo. amitom kaxelebi
giorgisTvis metad erTgulebi iyvnen. maSin Semoifica giorgim
Tavisi erTguli ymebi da gadawyvites im RamiT RalatiT moe
klaT daviTi, radgan imedi hqondaT, RviniT mTvral daviTs
uRalatebdnen. [giorgim] dro ixelTa sulis warmwymedeli, Zmis
mkvlelobrivi gulis sityvebis aRsasruleblad.
maT Soris iyo erTi RvTismoyvare kaci, ColoyaSvili. man ar
dafara es saqme, wavida da acnoba daviTs mis winaaRmdeg momzade
buli SeTqmulebis Sesaxeb. daviTi maSinve wamodga sufridan, wa
278
movida, radgan ver gaigo es ambavi giorgi mefem. Sevida daviTi
Tavisi Zmis, giorgis, karavSi. dainaxa iaraRasxmuli idga misi Zma
karavSi. uTxra daviTma: `Zmao, vis winaaRmdeg agisxia saWurveli,
visTan midixar sabrZolodo?~ man veraferi upasuxa. Seipyro igi
da masTan erTad SeTqmuli kaxelebic. waiyvana isini da TorRas
cixeSi Cayara. misi Tormeti yma WoeTis cixidan gadmoyara da
daxoca. TviTon daeufla kaxeTs. urCoba gauwia da win aRudga
aleqsandres, mamamiss. ZaliT waarTva kaxeTi, TviTon daepat
rona da eqvsi Tve mbrZaneblobda. Semdgom, misi urCobis gamo,
swrafad daatyda Tavs RvTis guliswyroma da gardaicvala. Sem
deg isev aleqsandre daeufla kaxeTs. gamoiyvana cixidan misi
Svili, patimari giorgi, radgan sxva Ze, mis garda aRar hyavda.581
daviTs colad hyavda aSoTan muxranbatonis582 asuli. es iyo
Rvawlmravali da samgzis sanatreli dedaTa Soris, didebuli
dedofali da yovladqebuli mowame qeTevani. mas daviTisgan dar
Ca erTi mcirewlovani vaJi, Teimurazi. Zalzed SeSinebuli iyo
qeTevani, zrunavda Tavis dediserTa vaJze, rom giorgis mtroba
ar gaexsenebina, imis gamo, rac daviTma mrisxanebiT gaukeTa. ami
tom qeTevanma gonivruli gadawyvetileba miiRo da gagzavna Tav
isi Ze Teimurazi yaen Sah-abasTan. [Teimurazs] Tan gahyva Sermazan
ColoyaSvili.583 rom Cavidnen, Sah-abasma didi pativi sca, rogorc
Tavisi Ze, ise SeiTvisa, radgan maSin Zalian mowadinebuli iyo Sah-
abasi da cdilobda saqarTvelos dapyrobas.
ufro adre aleqsandrem, kaxeTis mbrZanebelma, misca yaen Sah-
abass konstantine, Tavisi Ze. [yaenma konstantine] Tavis rjulze
gazarda. konstantine gamogzavna Sah-abasma da gamoatana Sir
vanisa da yarabaRis laSqari. konstantines xeliT gamougzavna
xalaTi mamamiss, aleqsandres. Sah-abasma Tavisi mzakvrobiT aR
Wurva konstantine, uTxra: `mamaSenis saxlSi Sens meti aRaravin
aris darCenili. wadi, uRalate mamaSensa da Sens Zmas, Sen daeu
fle kaxeTs, mec Seni damxmare viqnebi da Cemgan uricxv pativsa
da wyalobas miiRebo~. ase Seacdina borotma da gamogzavna mami
sa da misi Zmis mosaklavad. im ubadrukma ki miiRo es boroti gan
zraxva. hoi, ra didi ugunurebaa! sad gagonila, rom sulelisa
da Slegis garda, [vinmes] Seewynarebina mtris Segoneba.
279
maSin gamoemarTa konstantine. kaxeTis sazRvrebs rom mouax
lovda, kaci gamougzavna da acnoba mamamiss aleqsandres: `Sah-
abasis TanxmobiT wamovedi, radgan Zalian minda Seni naxvao~.
Zalzed gauxarda aleqsandres, wavida, Tan waiyvana giorgi, Tav
isi Ze da win miegebnen. erTmaneTi rom dainaxes, didi sixaruliT
gaixares da cota Seisvenes.584 maSin gadasca konstantinem is xa
laTi, romelic Sah-abasma gamogzavna aleqsandresTvis. iyvnen
iq SvebiTa da sixaruliT. konstantines ki boroti gulisTqma
aSfoTebda, Tavisi mamisa da Zmis mkvleli gaxda. erT dRes uTxra
Sirvanel mxedrebs, gadawyvita Tavisi sulis warwymeda, mamisa
da Tavisi Zmis mkvleloba. maSin ixmo aleqsandre da giorgi [...…].
gadamwerTa anderZi b:585 RvTis wyalobiT dasrulda qalaq
TbilisSi sveticxovlis dednidan qarTlis cxovrebis am [wignis
gadawera] Cemi, uRirsi mRvdlis, jvris saydris dekanoz ioanes
xeliT. aqamde daeweraT da amaze ufro sruli [nusxa] qarTlis cx
ovrebisa arsad iyo. mnaxvelebisgan SendobiT moxseniebas viTxov,
radgan Zalian daviqance da vecade uSecdomod [gadamewera], ras
ac Tqvenc naxavT. [dasrulda gadawera] aprilis Tvis 24 [ricxvSi],
qristes aqeT 1761 [wels], qarTuli qoronikoniT 449 (1761 w.).
bp:586 q. sami dedani vnaxe. amaze meti ar ewera. sityvebica da
winadadebebic ase iyo dawerili. sxva Tu aris sadme [ufro] vr
celi [nusxa], an TviTon amis mWevrmetyvelebasa da sityvas dai
wunebT, Tqven iciT da im [nusxam]. me, gadamweri, wamkiTxvelisgan
Sendobili viyo, codvili zaqaria, uRirsi mRvdeli, dekanozis
Ze. agvisto, qristes aqeT 1761587 [weli].
280
1. Zegli usaTauroa. `axali qarTlis cxovreba~ mas m. janaSvilma uwoda.
k. grigoliam daasabuTa, rom axali qarTlis cxovreba am Txzulebas ki
ar erqva, aramed qarTlis cxovrebis krebuls, romelsac gamovlili
hqonda vaxtang VI-is swavlul kacTa redaqcia. saxelwodeba Zveli da
axali gulisxmobs krebulis redaqciulad gansxvavebul nusxebs da
ara sxvadasxva nawils. igive mosazreba gamoTqva S. mesxiamac. S. xanTaZe:
`amdenad, es Txzuleba qarTlis cxovrebis gagrZelebad unda iwode
bodes, rogorc es marTebulad aqvs naxmari iv. javaxiSvils Tavis `Zvel
qarTul saistorio mwerlobaSi” (S. xanTaZe, qarTuli istoriografia
XVIII s-Si, ZiriTadi warmomadgenlebi, Tb. 1985 w., gv. 34).
2. pirveli teqsti aris beri egnataSvilis xelmZRvanelobiT Sedgenili
gagrZeleba qarTlis cxovrebisa. qronologiurad igi moicavs periods
bagrat V-dan (gamefda 1360 wels) vidre vaxtang V Sahnavazamde (1658-
1675) (ix. qarTlis cxovreba, 2, Tb., 1959 w., gv. 024), mocemul Txzulebas
iv. javaxiSvili uwodebs qarTlis cxovrebis IV gagrZelebas. aRniSnavs,
rom igi vaxtang VI-is komisias ekuTvnis (iv. javaxiSvili, istoriis mi
zani, wyaroebi da meTodebi winaT da axla, wigni I, Zveli qarTuli sais
torio mwerloba, V-XVIII ss., Txzulebani, t. 8, Tb. 1977 w., gv. 316).
3. giorgi V brwyinvalem imefa 1446 wlamde.
4. Zv. teqstSia: `cxovrebani qarTvelTani~.
5. aq swavlul kacTa komisia Secdomas uSvebs. sinamdvileSi bagrat V
didi (1359-1393) ar yofila giorgi V brwyinvalis Svili. ZeglSi arse
buli msgavsi Secdomebis Ses. ix. k. grigolia, narkvevebi saqarTvelos
istoriis wyaroTmcodneobidan, I, axali qarTlis cxovreba, Tb. 1954 w.,
gv. 277.
6. 6. giorgi VII (1393-1407). aq da qvemoT yvelgan TariRebs vuTiTebT
pirTa anotirebuli leqsikonis” da `saqarTvelos istoriis narkveve
bis” mixedviT.
7. 7. iv. javaxiSvili aRniSnavs, rom swavlul kacebs xelTa hqoniaT
`cxovreba bagrat mefisa da konstantinesi~, ara Cans erT nawarmoebad,
Tu orad. qarTlis cxovrebis xelnaweri, sadac es Txzuleba calke
iqneba Setanili, jerjerobiT aRmoCenili ar aris (iv. javaxiSvili, Tx
zulebani, 8, gv. 320).
8. Zv. teqstSia: `ese hambavni mis zemoTni~.
9. gujari = `didi sigeli eklesiaT Sewirulobisa~ (n. CubinaSvili, qar
Tuli leqsikoni rusulis TargmaniTu rT. el. versia. SemdgomSi:
Cubin.); `wigni, dawerili~ (i. abulaZe, Zv. qarT. enis leqsikoni, masa
lebi, Tb., 1973 w. gv. 103. SemdgomSi: abulaZe).
10. rogorc iv. javaxiSvilma daadgina, saqarTveloSi Temur-lengis Semo
sevebis Sesaxeb cnobebi amoRebuli unda yofiliyo Seref addin ali
iezdis cnobili naSromidan `Temuris vrceli istoria~. aq igi moix
281
senieba, rogorc `sparsTa cxovreba~. (k. grigolia, dasax. naSr., gv. 269).
iv. javaxiSvili aRniSnavda aseve, rom `«somexTa cxovreba», romelic
«swavlul kacebs» xelTa hqoniaT, gamorkveuli ar aris~ (iv. javaxiS
vili, Txzulebani, 8, gv. 320).
11. rogorc Cans, saubaria aleqsandre I didze (1411-1442), magram mefe kon
stantine II (1478-1505), romelic aq mis Zed moixsenieba, sinamdvileSi
misi SviliSvili iyo.
12. rostomi, igive xosro-mirza (1633-1658).
13. rogorc gamokvlevebma cxadyo, swavlul kacTa komisias xelT hqonia
gelaTuri qoronikoni, maCablianT sagvareulo matiane (qarTlis cx
ovreba, 2, gv. 037). momdevno teqstebSi gmoyenebulia aseve Zegli eri
sTavTa da mesxuri daviTnis qronika (iqve, gv. 037-038).
14. bagrat V (1360-1393).
15. ratomRac Zvel qarTul wyaroebSi saqarTvelos eklesiis mwyemsmTa
vrebi ZiriTadad mxolod kaTolikosebad moixseniebian. da es asea mas
Semdegac, rac saqarTvelos eklesias ukve kaTolikos-patriarqebi
edgnen saTaveSi. qarTul wyaroebSi arsebul am terminologiur laf
suss, albaT, saTanado Seswavla sWirdeba. aqac ZiriTadad kaToliko
sad ixsenieba saqarTvelos eklesiis mwyemsmTavari.
16. kaTolikos-patriarqi elioz gobiraxisZe (XIV s-is 90-iani wlebis bo
lodan-1419 wlamde). ix. saqarTvelos kaTolikos-patriarqebi, r. me
trevelis gamocema, Tb., 2000 w. gv. 67-68.
17. TurqeTi aq gulisxmobs md. sir-dariasa da amu-darias Soris mdebare
teritorias, anu Tanamedrove uzbekeTsa da tajikeTs. aqedan iyo
Temur-lengi (ix. saqarTvelos istoriis narkvevebi, 3, Tb., 1979).
18. `lengi~ tajikuri sityvaa (iqve).
19. Zvel teqstSi yvelgan aris `langi~, `lang-Temuri~.
20. `gvari” aq farTo gagebiT ixmareba, gvartomobas aRniSnavs. Temuri
(1336-1405) barlasTa gaTurqebuli monRoluri tomis warmomadgeneli
iyo (narkvevebi, 3, gv. 670).
21. `ulusi~ Turquli sityvaa da `banaks hrqvian~ (sulxan-saba, leqsikoni
qarTuli, II, Tb. 1993 w., gv. 160. SemdgomSi: saba).
22. SeiZleba asec vTargmnoT: `dasacini ratom gaixade Tavi~.
23. Zv. teqstSia: `eliari~ SecdomiT weria. `beliari~ unda iyos. meore te
qstSic `beliaria~. beliari ebrauli sityvaa, niSnavs eSmaks, avs, mavnes
(Cubin.). giorgi aToneli wers: `mbrZoli igi wmidaTaA da moSurne kacTa
cxorebisaA beliar~ (abulaZe).
24. Zv. teqstSia: `KelovanebaA~ anu xrikebi.
25. Temurs hqonda qaSqadaris dumenis ufrosoba. monRoluri dumenebis
sistema gulisxmobda dumenebad (aTi aTaseulebad) da yoSunebad (aTa
seulebad) dayofas (narkvevebi, 3, gv. 371).
282
26. rogorc Cans, aq saubaria xorezmsa da xorasanze. Sua aziis gaerTianeb
isTvis warmoebul omebSi Temurma ramdenime laSqroba moawyo xorez
mis winaaRmdeg XIV s. 80-ian wlebSi ki ukve mTeli xorasanic daipyro
(narkvevebi, 3, gv. 672).
27. sunizmi aris islamis mimdinareoba.
28. qalaqi kari, igive yarsi, Tanamedrove TurqeTis Crdilo-aRmosavleT
Si mdebareobs.
29. saubaria aTabag aRbuRa I-ze (1374-1391).
30. Zvel teqstebSia: `CFtJg” = 1393 w. sinamdvileSi Temuris pirveli Semo
seva saqarTveloSi moxda 1386 wlis gvian Semodgomaze da ara 1393 wlis
gazafxulze, rogorc aq weria.
31. aboci sasazRvro mxare iyo qarTlis samxreTSi.
32. maSin, roca es Txzuleba daiwera, sabaraTianos sazRvrebSi Sedio
da soflebi: armazi, muxaTgverdi, karsani, Telovani, maCxaani, di
Romi, velkeTili, yoranTa, disveli, krwanisi (ix. sveticxovlisa
da kaTalikozis ymebis nusxa Sedgenili 1720 wlis axlo xanebSi,
n. berZeniSvili, saq. ist. sakiTxebi, Tb., 1990 w., gv. 327-328).
33. Zv. teqstSia: `ubrZana spaspetTa, spasalarTa da mebrZolTa~. iseTi
STabeWdileba rCeba, TiTqos spaspeti ufro maRal samxedro wodebas
gulisxmobdes, vidre spasalari. Tumca sabasTan, CubinaSvilTan da ab
ulaZesTan spasalari da spaspeti ganmartebulia, rogorc erTmaneTis
sinonimebi. sarjvelaZesTan ganmartebuli ar aris. `spasalari spar
suli sityvaa, qarTulad spaspeti hqvian” (saba).
34. marTalia, aq `sruliad qarTvelni~ weria, magram sinamdvileSi bagrat
mefesTan mTeli saqarTvelos mxedroba ar iyo Sekrebili. rogorc me
ore teqstidan vgebulobT, `romelnime didebulni Tavadni qarTlisa
ni ara iyvnen cixesa mas Sina mefisa bagratis Tana, aramed warsul iyvnes
T¢s-T¢(s)ad saxizarsa da simagresa Sina, da romelnime Tana hyves rCeu
lni Wabukni, romelni samaradisod Tana hçvebodes mefesa~.
35. `Celti~ aris `lasti~ (saba), Celti aris `laxtiviT~ (Cubin.). `farebi da CelT
ebi~ (ezekia 23,14) (abulaZe), sarjvelaZesTan ganmartebuli araa. rogorc
Cans `Celti” aris igive `CelTi”, anu naxevradwriuli formebis fari (ix. ezek
ielis wignis Zv. qarT. versiebi, T. cqitiSvilis gamocema, Tb., 1976 w., gv. 271).
36. es moxda 1386 wlis gvian Semodgomaze.
37. aq araferia naTqvami imis Sesaxeb, rom Temur-lengma saqarTvelos dedo
fali anac daatyveva. auracxel simdidresTan erTad mterma xelSi Caig
do aseve sayovelTaod cnobili qarTveli mefeebis biblioTeka (miqel
panaretosi, trapizonis qronika, al. gamyreliZis gamocema, masalebi saq.
da kavkasiis istoriisaTvis, 33, Tb., 1960 w., gv. 45).
38. yaraiis velebi mtkvris marcxena mxares, Tbilisis samxreTiT mdebar
eobs.
283
39. q. barda, igive bardavi.
40. Sida qarTli igive zena sofelia. leonti wers, rom mcxeTossa da mis STa
momavlobas epyra `queyana arag¢Tagan da tfilisiTgan vidre tasiskara
mde da fanavradmde... uflis-cixe, urbnisi, kaspi, arag¢Tgan da armaziT
gan, vidre tasiskaramde uwoda amas queyanasa zenas-soflisa, romelsa aw
hrq¢an Sida-qarTli~ (ix. leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa,
qarTlis cxovreba, 1, Tb., 1955 w., gv. 10).
41. qristes aqeT CFtJg (1393) weli iyo XIV moqcevis pa (81-e) qoronikoni
(1393-1312=81). daTariReba saTuoa. qvaTaxevis darbevis Sesaxeb sx
vadasxva TariRi ivaraudeba. esenia 1386, 1389 an 1400 weli.
42. jer weria Sida qarTli, axla ki `yovelive saqarTvelo~.
43. saubaria sveticxovelze.
44. sof. ruisi mdebareobs goris dasavleTiT.
45. rogorc Cans, saubaria q. bardavze, sadac gaCerda Temur-lengi da
saidanac gamogzavna sardali, saqarTvelos xelaxla dasarbevad.
46. Saqi da Sirvani CrdiloeT azerbaijanis saxelmwifoebi iyo.
47. igulisxmeba mTebSi mcxovrebi xalxebi.
48. gilani da mazandarani iranis istoriuli mxareebia.
49. mTiuleTi saqarTvelos istoriuli mxarea. mdebareobs TeTri aragvis
xeobaSi.
50. dvaleTi – saqarTvelos istoriuli mxare. darialis xeobisa da mami
sonis uReltexils Soris mdebareobs.
51. egnataSvilebis Sesaxeb CarTuli cnoba kidev erTi mowmobaa imisa, rom
Txzulebis SedgenaSi mniSvnelovani wvlili miuZRvis ber egnataSvils.
am cnobis Tanaxmad, Temur-lengis gamuslimebul qarTvel tyveTa So
ris iyvnen aznauri egnataSvilebic.
52. iqve, anu SaqSi.
53. qalaqi barda, igive bardavi, mdebareobs azerbaijanSi, yarabaRis
vakeze. leonti mrovelis Tanaxmad igi daaarsa badrosma, Targamosis
Zem (`bardos aRaSena qalaqi bardavi~).
54. saubaria Sarvanis mbrZanebel Seix ibrahim derbendze (1382-1417) (ix.
narkvevebi, 3, gv. 680).
55. qveynebi aq aRniSnavs garkveul administraciul-teritoriul er
Teulebs.
56. beri egnataSvilis mixedviT, elioz kaTolikosi da bagrat mefe TiTqmis
erTdroulad gardaicvalnen (1393 w.). es Secdomaa. eliozi moqmed kaTo
likosad moixsenieba 1415 da 1419 wlebis sabuTebSic (kr. saqarTvelos
kaTolikos-patriarqebi, gv. 67). eliozis Semdeg giorgi ki ara miqael VI
(1419-1426) aRsaydrda. rogorc Cans, aq saubaria kaTolikos-patriarq
giorgi V-ze, romelic sinamdvileSi uwmidesi eliozis winamorbedi iyo
da mwyemsmTavrobda saqarTvelos XIV s-is 80-90-ian wlebSi.
284
57. giorgi VII mefobda 1393-1407 wlebSi. qvemoT mefeebis rigi areulia. gior
gi VII meoredac moixsenieba vinme aleqsandres Semdeg (ix. `giorgi 72~).
58. anu lixis qeds iqiT da aqeT, dasavleTsa da aRmosavleT saqarTvelos.
59. anu nariyala. wyaroebSi Tavidan igi ixsenieba kalas cixis saxeliT.
mogvianebiT Suris cixec erqva.
60. saubaria dedaqalaqis garSemo arsebul cixe-simagreebze, romlebic
erTian TavdacviT sistemas qmnidnen.
61. saubaria janibeg zedginiZeze. janibegis samflobelo saamilaxvros Se
madgenlobaSi Sedioda. man Tavidan sastiki winaaRmdegoba gauwia mters,
magram bolos, roca aRar SeeZlo, danebda (narkvevebi, 3, gv. 696).
62. xojas ori mniSvneloba aqvs: `saWurisi” da `didvaWari” (saba).
63. ufliswuli Taheri iyo ahmed jalairianis Ze. mamamisi Temur lengTan
rom damarcxda brZolaSi, SeuTvala: `marTalia, omSi mkvlavma mim
tyuna, samagierod gaqcevaSi koWloba ar miSlis xelso” da gaqceviT
uSvela Tavs (narkvevebi, 3, gv. 696). ufliswuli Taheri meore teqstSi
moxseniebulia, rogorc Tir sulTani.
64. alyaSi moqveuli alinjas cixidan batoniSvil Taheris gamosayvanad
giorgi VII-m laSqari gagzavna naxWevanSi aznaur sargisis meTaurobiT.
swored man Camoiyvana Taheri giorgi mefesTan (narkvevebi, 3, gv. 690).
65. xaraja aris miwis saTaTro gamosaRebTa zogadi saxeli. xaraja miwis Se
mosavlidan aiReboda naturiT (zogjer fuliT). zogierT SemTxvevaSi
wliuri Semosavlis daaxloebiT 60 procents udrida. somxuri wyaroe
bi mas xarajans uwodeben.
66. marTlac, giorgi VII saerTod ar xlebia Temur-lengs.
67. ivane jayeli samcxis aTabagi iyo 1391-1444 wlebSi.
68. XVI saukunemde ase ewodeboda saqarTvelos samxreT dasavleT nawils.
zemo qarTlSi Sedioda Semdegi erTeulebi: samcxe, javaxeTi, eruSeTi, ar
taani da kola – mtkvris zemo welze, xolo klarjeTi, SavSeTi, tao, speri
– Woroxis zemo welze. XVI saukunidan ki zemo qarTli ewodeboda Zv. Sida
qarTlis teritorias, ufro mis CrdiloeT-dasavleT nawils. am SemTxveva
Si, rogorc Cans, zemo qarTli pirvandeli gagebiT unda iyos naxmari.
69. manglisi mdebareobs TrialeTis qedis samxreT kalTaze.
70. ZvelqarTulSi SecdomiTaa `u£mobdes~, aSkaraa `u£debodes~ unda iyos.
71. `frangi” kaTolikuri sarwmunoebis mimdevars niSnavs.
72. aragvis xeoba mdebareobs qarTlis Crdilo-aRmosavleT nawilSi.
73. siasis qveyana, albaT, sivass aRniSnavs. sivasi Tanamedrove TurqeTis
erT-erTi olqia.
74. Zvel teqsts aqa-iq aSkarad etyoba, rom sparsuli wyaroa gamoyenebuli.
sparsulidan Targmnisas zmniswinebi zogan ucvlelad gadmoutaniaT.
amitom aris, rom weria `wamovidnen Temur-lengTan~, maSin, roca qar
Tul wyaroSi unda eweros `wavidnen Temur-lengTan~.
285
75. alinjis cixe mdebareobda naxiCevanis midamoebSi. igi TiTqmis erTad
erTi simagre iyo, romlis winaaRmdeg Temur-lengma veraferi gaawyo
mravali wlis ganmavlobaSi. masSi giorgi VI-is mokavSire jalairi
anebi iyvnen gamagrebuli. am cixis Sesaxeb meore teqstSic aris cnoba
(narkvevebi, 3, gv. 701-702).
76. gelaqunis, anu sevanis tba mdebareobs Tanamedrove somxeTSi.
77. giorgi VII-s ori Zma hyavda daviTi da konstantine. swavluli kacebi ar
akonkreteben, kerZod, romeli eaxla Temur-lengs. sxva cnobiT, gior
gi mefis Zma mis daukiTxavad mivida Temur-lengTan.
78. ivane jayeli aTabagi iyo 1391-1444 wlebSi, aRbuRa I-is (1374-1391) Sem
deg. xolo aRbuRa II iyo ivanes Semdeg 1444-1451 wlebSi.
79. Zvel teqstSi SecdomiTaa `TeSqaSi~, unda iyos `feSqaSi~. sarjvelaZ
esTan ganmartebuli araa, arc abulaZesTan, CubinaSvilTan da sabas
Tan.
80. msaxurebi sazogadoebrivi fenaa.
81. kanjari = `veluri viri~ (saba).
82. Zvel teqstSi winadadeba gaumarTavia.
83. meore teqstSia `begijanli~.
84. baiazeT I – osmaleTis meoTxe sulTani, taxtze iyo 1389-1402 wlebSi.
85. osman I iyo Turqebis pirveli sulTani. man daaarsa osmalebis saxelmwi
fo. sulTnis tituli miiRo 1299 wels. gardaicvala 1326-Si. baiazeT
I-is mama, murad I, iyo osman I-is SviliSvili. osman I-is gamo ewoda mis
sasulTnos Turq-osmalTa saxelmwifo.
86. q. bursa mdebareobs TurqeTis Crdilo-dasavleTSi.
87. Zvel teqstSia `yafaza~. abulaZesTan, sarjvelaZesTan, CubinaSvilTan
da sabasTan ganmartebuli araa. `yafazas~ vxvdebiT lavrenti ardazia
nisa da ioseb griSaSvilis SemoqmedebaSi, zog SemTxvevaSi aRniSnavs ga
lias: `bulbuls – yafaza, grZnobas – aRviri. aRarc duduki... aRarc yi
Jina...~ (i. griSaSvili, 100 leqsi, n. grigalaSvilis gamocema, Tb., 2009w.,
gv. 81).
88. Zvel teqstSi `adrabagani” e. i. adarbagani, anu iranis azerbaijani.
89. igulisxmeba daviT IX. aqedan mefeebis rigi areulia. swavlulma kaceb
ma Secdoma dauSves, roca 1393-1412 wlebSi oTxi mefe moixsenies. TiT
qos cxrameti wlis ganmavlobaSi erTmaneTis miyolebiT mefobdnen
giorgi, daviTi, aleqsandre da giorgi. Tanac eseni Turme erTmaneTis
Svilebi iyvnen. ise gamodis, TiToeuls xuT welze naklebi unda emefa.
vaxuSti amis gamo wers: `da es daujerebel ars ZeTa sxmad~ (k. grigolia,
narkvevebi saqarTvelos istoriis wyaroTmcodneobidan, I, axali qarT
lis cxovreba, Tb. 1954 w., gv. 277-278). sinamdvileSi giorgi VII-is Semdeg
taxtze avida konstantine I (1407-1411), xolo mis Semdeg aleqsandre I
didi (1411-1442), vaxtang IV (1442-1446) da giorgi VIII (1446-1466).
286
90. Zvel teqstSi `CFtne“ = 1355 w. am dros daviT IX mefobda (1346-1359). gio
rgi VII-is Semdgom am mefis moxsenieba Secdomaa. sinamdvileSi daviTi
giorgi V-s Semdeg mefobda.
91. mefeebis Tanmimdevrobis arevis gamo aq areulia patriarqebis rigSic.
rogorc Cans, es unda iyos patriarqi basili V. vaxuSti batoniSvilis
Tanaxmad, basili V eqvTime III-is Semdeg aRsaydrda (saq. kaT-patriarqe
bi, gv. 13).
92. Secdomaa.
93. Zvel teqstSi `CFtnib~ Secdomaa. `n~ (50) da `i~ (10) erTad ar unda iyos.
Tu 60-is dawera undodaT, wesiT `¡~ unda CaesvaT. CFtnib = 1362 w(?).
94. uwmidesi doroTeoz I (XIV s. 60-iani wlebi). vaxuStisTanac asea. doro
Teoz I basili V-is Semdeg iyo (saqarTvelos kaTolikos-patriarqebi,
gv. 65).
95. giorgi VII aq SecdomiT ixsenieba (ix. zeviT `giorgi iFT~). igi bagrat V-is
Semdeg avida taxtze. gaurkvevelia vin aris aq mis win moxseniebuli
aleqsandre.
96. Zvel teqstSi `CFtJg” = 1393 w. am dros taxtze avida giorgi VII.
97. uwmidesi giorgi mexuTe XIV s. 80-90-iani wlebSi iyo (saqarTvelos ka
Tolikos-patriarqebi, gv. 66).
98. uwmidesi eliozi, gobiraxisZe patriarqi iyo XIV s-is 90-iani wlebis bo
lodan 1419 wlamde (saqarTvelos kaTolikos-patriarqebi, gv. 67-68).
99. uwmidesi miqael VI (1419-1426 ww.). Secdomaa, es bolo ori patriarqi
giorgi VII-is mefobis dros ar yofila.
100. uwmidesi daviT II, bagrationi patriarqi iyo 1425/6-1429 wlebSi (sa
qarTvelos kaTolikos-patriarqebi, gv. 69-70).
101. aleqsandre I didi mefobda 1411/2-1442 wlebSi.
102. Zvel teqstSi `CFuib“ = 1412 w.
103. Secdomaa, aleqsandre I giorgi VII-is Ze ar yofila. mamamisi konstan
tine I iyo.
104. uwmidesi eliozi, gobiraxisZe. namdvilad misi patriarqobis dros
gamefda aleqsandre I didi, magram eliozi uwmidesi giorgi V-is Semdeg
aRsaydrda, basili SecdomiT weria mis win.
105. uwmidesi Teodore III (daaxl. 1429-1435 ww.). aq gamorCenilia ori patri
arqi. eliozis Semdeg jer iyvnen miqael VI da daviT II. Semdeg aRsaydrda
Teodore (saqarTvelos kaTolikos-patriarqebi, gv. 67-70).
106. uwmidesi Sio II (daaxl. 1439-1443/7 ww.). vidre Sio aRsaydrdeboda pa
triarqi iyo daviT III (iqve, gv. 73).
107. saubaria sveticxovelze.
108. anu ojaxze.
109. `Sauri aTi(s) folis vercxli~ (saba). Sauri aris `aTi fuli~ ( Cubin.);
abulaZesTan ganmartebuli ar aris, arc sarjvelaZesTan.
287
110. ZvelSia `mali~. abulaZesTan da sarjvelaZesTan ganmartebuli ar
aris. `mali xarki mwvalebelTa~ (saba). mali = xaraja (Cubin.). `xaraja~
= `mali, Turqni esreT uxmoben xarksa aRebulsa qristeaneTagan sarw
munoebis sazRaurad~ (Cubin.). mali da xaraja, rogorc cnobilia, mon
Rolebis droindeli gadasaxadebi iyo, miwaze dawesebuli. rogorc
Cans, monRolebis Semdgom, am sityvebis mniSvnelobam garkveulwilad
cvlileba ganicada. rogorc sabasTan, ise CubinaSvilTan da aqac (anu
sakmaod gvian) mali da xaraja ukve sarwmunoebis gamo ganwesebul ga
dasaxads niSnavs. aRsaniSnavia, rom malsa da xarajas sul sxvagvari
mniSvnelobebiTac vxvdebiT Zvel qarTul mwerlobaSi.
111. vaxtang IV mefobda 1442-1446 wlebSi. sxva cnobiT 1413-1422 wlebSi.
112. Zv. teqstSia: `CFuiT” = 1419 w. Secdomaa.
113. giorgi VIII mefobda 1446-1466 wlebSi. sxva cnobiT giorgi VIII mefeT-
mefe iyo 1446-1464 wlebSi.
114. Zv. teqstSia: `CFume” = 1445 w. Secdomaa.
115. uwmidesi daviT IV WavWavaZe (1443/7-1459 ww.).
116. Zv. teqstSia: `CFume” = 1445 w. Secdomaa, konstantinopoli daeca 1453 wels.
117. sainteresoa, romeli wyaro igulisxmeba.
118. aqedan iwyeba bagrat VI-is istoriis Txroba. ratomRac meore saTauric
aris qvemoT. aSkaraa, vaxtang VI-is dros momxdari didi saxelmwifoebrivi
ubedurebis gamo veRar moxerxda Savad dawerili Txzulebis gamarTva.
amis Taobaze werda vaxuSti: Txzuleba ise darCa, rom vaxtang VI-s ar gaus
worebiao. rogorc Cans, swored amiT aixsneba am da sxva Secdomebisa da
gaumarTavi adgilebis arseboba teqstSi.
119. uzun-hasani (1453-1478 ww.) iyo ay-yonlus TurqmanTa saxelmwifos me
Tauri.
120. `Zveli qarTlis cxovreba” ewodeba qarTlis cxovrebis krebulis
vaxtangamdel redaqcias. iv. javaxiSvils miaCnda, rom `Zvel qarTlis
cxovrebaSi” bagrat mefis istoria Setanili ver iqneboda.
121. bagrat VI qarTlsa da imereTSi mefobda 1466-1478 wlebSi. bagrati
giorgi VIII-is biZaSvili iyo. igi jer imereTSi gamefda 1463 wels, xolo
1466-Si qarTlic daikava da giorgis taxti waarTva.
122. Zv. teqstSia: `CFune” = 1455 w.
123. daviT V (1466-1479 ww.) – erTiani saqarTvelos bolo patriarqi (saqarT
velos kaTolikos-patriarqebi, gv. 77-78).
124. Zv. teqstSia: `morWmuli“. `morWma gasaqonlianeba~ (saba). morWmuli =
`dovlaTiani, saxelovani Cinebuli~ (Cubin.); sarjvelaZesTan ganmar
tebuli ar aris, arc abulaZesTan.
125. uzun hasani aris igive hasan-begi, ay-yoinlus TurqmanTa saxelmwifos
mmarTveli. (narkvevebi, 3, 736; saq. ist. da kulturis ZeglTa aRweri
loba, 5, Tb. 1990 w., gv. 484).
288
126. `pitiaxSi~ aris sparsuli samoxeleo saxeli. ratomRac aSkarad moZvele
buli terminia gamoyenebuli. am dros sapitiaxSoebi, ra Tqma unda, ar
arsebobda.
127. es unda iyos liparit I (1414-1469), an Samadavle dadiani (1469-1474).
128. saubaria kaxaber gurielze (1462-1483).
129. SeiZleba asec vTargmnoT: sabaraTianos mkvidrni.
130. elebi Turqmanuli tomis saxelia.
131. konstantine II qarTlis samefo taxtze iyo 1478-1505 wlebSi. 1478-dan
1484 wlamde igi imereTSic mefobda.
132. Zv. teqstSia: `CFu¡a“ = 1461 w. Secdomaa, sinamdvileSi 1478 wels gamefda.
133. Secdomaa, konstantine II bagratis Ze ar yofila. aq konstantine I da
konstantine II aris erTmaneTSi areuli.
134. taSiri iyo qvemo qarTlis ganapira olqi. mas aseve ewodeboda lore,
radgan mis centrs lores cixe warmoadgenda.
135. qveSis xevi qvemo qarTlSia. `somxur geografiaSi“ (VII s.) moixsenieba
`qveSafori~, anu qveSis xevi. mogvianebiT mas dmanisxevi ewoda.
136. Wandrebi/Wandari aris qarelis raionSi, md. xvedrulasTan (sZa, 5, gv.
348, 411). aseve aris mamkodasTanac, TbilisTan axlos. iq dRes Zveli na
mosaxlarebi da naeklesiarebia.
137. `margili xe wver-waTlili dasarWobi~ (saba).
138. Zv. teqstSia: `mouKda zemoT buxuni~. buxuni = `Rorisa da lomis risxvis
£ma(¡)~ (saba). rogorc Cans, Secdomaa. sxva teqstSia `busuni”, rac Casaf
rebul mters aRniSnavs.
139. `dolbandi ewodeba TaTarT Tavsaxvevsa~ (saba).
140. Zv. teqstSia: `CaRdaulad”. am sityvis ganmarteba versad vnaxe.
141. Zvel teqstSi asea. ver gavige ras niSnavs es CaRdaulebi Tu CaRTaulebi.
142. anu TbilisSi
143. Zv. teqstSia: `CFud“ = 1404 w. Secdomaa, sinamdvileSi mefe konstantine
gardaicvala 1505 wels.
144. aq Secdomaa. weria, rom es aleqsandre iyo konstantine II-is Zma. sinamd
vileSi mefe kostantines Zmas daviTi erqva. igi 1475 wels gardaicvala
ise, rom samefo taxtze ar asula. aleqsandre erqva aseve kostantine II-
is erT-erT Zes (gardaicvala 1556 wels). magram arc is ar gamefebula.
rogorc Cans, aq SecdomiT saubari aris aleqsandre I didze (1411-1442).
Txzulebis am monakveTSi sxvadaxva mefeebis istoriebi erTmaneTSia
areuli. zogisa orad aris gayofili, zogisa erTmaneTSia Serwymuli.
145. Zv. teqstSia: `CFu¡À “AH = 1465 w. Secdomaa, sinamdvileSi 1446-1466 wlebSi
taxtze iyo giorgi VIII.
146. rogorc Cans, saubaria kaTolikos-patriarq nikoloz V-ze (1479-1488),
igi taxtze avida patriarq daviT V-is Semdeg (saqarTvelos kaTolikos-
patriarqebi, gv. 79).
289
147. aq konstantine II-is istoriis moyola Tavidan xdeba. SecdomiT weria,
TiTqos igi iyo aleqsandres Ze. sinamdvileSi aleqsandre I didi iyo
misi papa. mamamisi iyo demetre (1414-1463), magram igi mefe ar yofila.
148. TariRi SecdomiTaa dasmuli.
149. saubaria kaTolikos-patriarq abraam II abalakze (1451-1498 ww.).
150. yvaryvare II jayeli samcxis aTabagi iyo 1451-1498 wlebSi.
151. areSi Tanamedrove azerbaijanis teritoriaze mdebareobs. m. janaSvi
lis dakvirvebiT `es ambavi vaxuStis TiTqmis sityva-sityviT gadauwe
ria Tavis SromaSi~ (m. janaSvili, Sromebi, I, gv. 42).
152. xunani – aRmosavleT saqarTvelos erT-erTi istoriuli mxare. amJa
mad azerbaijanis teritoriaze mdebareobs. xunanis saerisTavo V s-Si
moicavda Zorofors, kolboforsa da gardabans. mogvianebiT xunanis
teritoria gagis saerisTavos SeuerTda.
153. Zv. teqstSia: `CFupd“ = 1484 w. Secdomaa, sinamdvileSi aradeTis brZola
1483 wels gaimarTa. am brZolis Sesaxeb gansxvavebuli cnobebia Zvel
qarTul wyaroebSi. maTi mimoxilva ix. iv. javaxiSvili, qarT. eris ist.,
IV, 1948 w., gv. 136-143.
154. aradeTis brZola gaimarTa 1483 wels. samcxis aTabagi yvaryvare II jaye
li SeebrZola qarTlis samefos laSqars. aradeTidan momaval yvary
vares qarTlis feodalTa erTma nawilma gadauRoba gza da mas mefe
konstantine II-is morCileba mosTxova. brZolaSi qarTlis mxedroba
damarcxda, ramac kidev ufro daasusta saqarTvelos centraluri
xelisufleba. am damarcxebiT isargebles dasavleT saqarTvelos feo
dalurma wreebma da iq aleqsandre II gaamefes – imereTi damoukidebel
samefod gamocxadda.
155. es ucnauri sityvebi cxadi mowmobaa imisa, rogori dakninebuli iyo
daSlil-daqucmacebul saqarTveloSi saxelmwifoebrivi azrovneba.
Tuki swavlul kacTa komisia aseT Zneladmisatevebel Secdomas uS
vebs, maSin uswavlel da gaunaTlebel xalxze raRa unda vifiqroT.
156. Zv. teqstSia: `urasa k¢csa zeda~. `ura~ = `axta kicvi… umwyso cxeni~ (saba).
157. Txzulebis es monakveTi SecdomiT aris dasaTaurebuli. daviT X-is is
toriis Txroba iwyeba cota qvemoT. aq saqarTvelos daSlis Sesaxeb aris
saubari. isic Secdomaa, TiTqos daviT X-is dros daiSala saqarTvelo.
rogorc cnobilia, erTiani saqarTvelos ukanaskneli mefe giorgi VIII iyo.
158. Zvel teqstSi am adgilas, rogorc Cans, koreqtuli Secdomaa: `maSigan
dag¢weri~.
159. bagrati imereTis erisTavi iyo 1455-1463 wlebSi. 1463-1466 wlebSi igi
mefobda imereTSi. xolo 1466-1478 wlebSi – qarTlsa da imereTSi.
aleqsandre, misi Ze, mefobda imereTSi 1484-1510 wlebSi.
160. iv. javaxiSvili aRniSnavs, rom `qarTlis cxovrebis gagrZelebis” dawe
risas swavlul kacTa komisia miznad isaxavda jer ardawerili istori
290
is aRweras, qarTuli samefo dinastiebis warmomavlobis garkvevasa da
qarTuli samefoebis sazRvrebis dadgenas.
161. es aris bagrat imerTa mefe. an bagrat II (VI) (1434-1478), an bagrat III (1495-
1565). aRsaniSnavia, rom imereTisa da kaxeTis mefeebs swavluli kacebi,
zogierTi gamonaklisis garda, mefeebs ar uwodeben. maT ixsenieben,
rogorc `mpyrobeli~, `batoni~, `patroni~. mefeebad mxolod qarTlis
gvirgvinosnebs ixsenieben. rogorc Cans, amiT swavluli kacebi mianiS
neben, rom qarTlis bagrationebi maT ufro legitilur gvirgvinosne
bad miaCndaT, vidre imereTisa da kaxeTis mbrZaneblebi.
162. vin aris es daviTi, ar viciT. Secdoma Cans. sinamdvileSi, rogorc cno
bilia, kaxeTis samefo dinastiis saTavis damdebi iyo erTiani saqarT
velos ukanaskneli mefe giorgi VIII (1466-1476 ww.).
163. kaxeTis taxtze levanis saxiT erTaderTi mefe ijda 1518-1574 wlebSi.
magram igi daviTis Ze ar yofila, rogorc aq weria, aramed mamamisi iyo
avgiorgi (1511-1513 ww.).
164. levan kaxTa mefis Ze iyo aleqsandre II (1574-1605 ww.).
165. Romis cixes aseve zotis cixesac uwodeben. Coxatauris raionSi mde
bareobs.
166. gurji-boRazis xeoba md. evfratis saTavesTan mdebareobs. Turquli
saxelia. TargmanSi saqarTvelos yels niSnavs.
167. zemoT ukve aRvniSneT, rom aleqsandre I konstantine II-is mama ar
yofila.
168. sinamdvileSi konstantine II-s Svidi Ze hyavda. aq gamorCenilia demetre
da vaxtangi.
169. saubaria sveticxovelze.
170. melqisedek II bagrations samjer ekava kaTolikos-patriarqis saydari.
daaxloebiT 1528-1529, 1540-1545 da 1548-1552 wlebSi (saqarTvelos ka
Tolikos-patriarqebi, gv. 89-90).
171. Zv. teqstSia: `CFfd” = 1504 wels. Secdomaa. sinamdvileSi konstantine II
gardaicvala 1505 wels.
172. daviT X qarTlSi mefobda 1505-1525 wlebSi. 1513-1518 wlebSi mas
ekuTvnoda kaxeTic.
173. Zv. teqstSia: `CFfid“ = 1514 w. Secdomaa. sinamdvileSi 1509 weli unda
eweros.
174. igulisxmeba osmaleTis sulTani baiazeT II (1481-1512 ww.).
175. es moxda 1509 wels (narkvevebi, 4, Tb., 1973 w., gv. 94).
176. Secdomaa. am dros imereTis mefe iyo aleqsandre II (1484-1510 ww.) (iqve).
misi Ze, bagrat III mefobda 1510-1565 wlebSi.
177. aleqsandre I kaxeTis mefe iyo 1476-1511 wlebSi.
178. usinaTlo kaci ver gamefdeboda, amitom daabrmava, rom taxtSi ar
Sescileboda.
291
179. av-giorgi mefobda kaxeTSi 1511-1513 wlebSi.
180. rogorc Cans, saubaria kaTolikos-patriarq basili VI-ze. igi orjer
iyo patriarqis taxtze 1517-1528 da 1529-1532 wlebSi (saqarTvelos ka
Tolikos-patriarqebi, gv. 87-89).
181. patriarqebis rigi aq aSkarad areulia. basili VI-is Semdeg 1528 wels
melqisedek II aRsaydrda, 1532 wels ki basili VI patriarqis taxtze
uwmidesma malaqiam Secvala. doroTeoz III patriarqi iyo ufro gvian,
1589-1595 wlebSi.
182. Zv. teqstSia: `momec… droSa~. XVI saukuneSi, roca Camoyalibda mux
ranbatonebis saTavado, Sida qarTlSi Seiqmna sami sadroSo (qarTlis
samefoSi sul oTxi samxedro-administraciuli erTeuli, anu sasard
lo, iyo). Sida qarTlSi arsebuli mesame sadroSo moicavda samuxranba
tonos, aragvsa da qsans (qsZ, 5, gv. 21).
183. Zv. teqstSia: `saRvine~. `…saRvineni arian: sura, sawde, qiSa, faCxi da mis
Tanani; Wurni da wedanica saRvined iTqmian~ (saba). ufro safiqrebelia,
rom erT sura Rvinos gaugzavnida.
184. Zv. teqstSia: `CFfid“ = 1504 w. Secdomaa. sinamdvileSi av-giorgi 1513
wels gardaicvala.
185. levani kaxeTSi mefobda 1518-1574 wlebSi.
186. saxlTuxucesi mefis didmoxele iyo. asrulebda sameurneo, safinanso
da administraciul funqciebs.
187. aqac da qvemoTac `mona~ weria.
188. mesame teqstSi sxvagvari versiaa warmodgenili, garsevanma levani ru
seTSi gagzavnao, weria.
189. anu kaxeTis barSi.
190. ZvelqarTulSi mxolobiT ricxvSia – `mociquli~.
191. es moxda 1518 wels. levani kaxeTSi mefobda 1518-1574 wlebSi.
192. es moxda 1518 wels.
193. saubaria guriis mTavar mamia I-ze (1512-1534 ww.).
194. rogorc Cans, kaxeTis samefoSi SuamTis monasters igive adgili ekava,
ra mniSvnelobac daviT aRmaSeneblis samefoSi gaaCnda gelaTs. moZR
varTmoZRvaric swored amitom daadgines SuamTaSi.
195. sinamdvileSi pirveli colisgan SeeZina xuTi vaJi (giorgi, iese,
aleqsandre, nikolozi da erekle), vaxtangi meore colisgan hyavda.
196. sinamdvileSi meore colisgan Svidi vaJi SeeZina: elmirza, daviTi, qaix
osro, Teimurazi, bagrati, konstantine da vaxtangi.
197. es aris luarsab I. qarTlSi mefobda 1527-1556 wlebSi.
198. daviT X-s meoTxe vaJic hyavda, adarnase erqva.
199. Zv. teqstSia: `CFfkz“ = 1527 w. Secdomaa, sinamdvileSi daviTi 1525 wels
gardaicvala.
200. giorgi IX mefobda 1525-1527 wlebSi.
292
201. Zvel teqstSi asea, erTadaa `mravali~ da `yoveli~. etyoba igulisxmeba,
rom amowyvites yvela mowinaaRmdege, Torem daujerebelia iseTi ve
luroba gamoeCinaT, rom mTeli ierusalimis mosaxleoba amoewyvitaT
ganurCevlad rwmenisa da erovnebisa. es Zalian daujerebelia.
202. saubaria yvaryvare III jayelze (1518-1535 ww.) am dros osmaleTis sulTa
ni iyo suleiman II (1520-1566).
203. am dros guriis mTavari iyo rostomi (1534-1564 ww.). kaxaberi ufro
adre, 1462-1483 wlebSi iyo.
204. Zv. teqstSia: `CFfld” = 1534 w. sinamdvileSi murjaxeTis brZola gaima
rTa 1535 wels.
205. oTar SalikaSvili iyo aTabag yvaryvare III-is pirveli veziri.
206. es aris qaixosro II. igi mogvianebiT, 1545-1573 wlebSi iyo samcxis mTa
vari.
207. iranis Sahi ismail I (1501-1524 ww.) aris sefianTa dinastiis damaarse
beli.
208. Zv. teqstSia: `moqmedi grZnebisaA~. ese igi mCxibavi, macduri da boroti
saswaulebis moqmedi.
209. Sah-mlu savaraudod Sahis gvardias Tu pirad mcvelebs unda ni
Snavdes.
210. luarsab I mefobda 1527-1556 wlebSi.
211. Zv. teqstSia: `CFfmb” = 1542 w. Secdomaa.
212. bagrat muxranbatons aTi Svili hyavda: vaxtangi, arCili, aSoTani,
erekle, aleqsandre, dedisimedi, ionaTani, guldafari, ioTami da Te
odora.
213. uwmidesi germane (1535-1546 ww.) (ix. saqarTvelos kaTolikos-patri
arqebi, gv. 92-93).
214. Sah ismailma 1503-1510 wlebSi daimorCila TiTqmis mTeli irani da misi
mezobeli qveynebi.
215. aRjayalas saxeliT qarTul saistorio wyaroebSi sxvadasxva adgili
ixsenieba. erTi aRjayala mdebareobda palakacioSi, Cildiris tbis na
pirze (es igive TeTri cixea). sxva aRjayala qvemo qarTlis istoriul
provincia gaCianSi (igive somxiTSi) iyo, md. debedas napirze (mas gagis
cixe erqva). am SemTxvevaSi, rogorc Cans, swored gagis cixezea saubari.
216. yara yoinlu, anu Savbatknianebi, momTabare Turquli tomebi.
217. mesame teqstSi moTxrobilia jalaledinis istoriis msgavsi ambavi.
218. Siituri meCeTi aago.
219. Sahi Tamaz I (1524-1576 ww.).
220. Zv. teqstSia: `kaci Wkuiani da savse xonjiTa~. `xonja~ Zv. qarTulis
leqsikonebSi (abulaZe, sarjvelaZe) ganmartebuli ar aris. rogorc
Cans, `savse xonjiTa~ aRniSnavs Sah-ismailis simdidres. `xonCa… (sxvaTa
enaa, qarTulad sifli da tabaki hrqvian~ (saba).
293
221. ese igi saxelmwifo sarwmunoebad gamoacxada Siituri islami. Siizmi,
sunituri islamisgan gansxvavebiT, aRiarebs mxolod yurans.
222. Zv. teqstSia: `saxeli aliasi~. cota qvemoT weria `ali~.
223. imami – mahmadianTa sulieri winamZRoli, islamuri saxelmwifos me
Tauri, romlis xelSic moqceulia saero da sasuliero xelisufleba.
224. zemo cixe nariyalas erqva.
225. Sahs eaxla.
226. rogorc Cans samxreTisken wavida.
227. Zv. teqstSia: `CFfme“ = 1545 w. aq aRwerilia soxoistas brZolis ambavi.
228. urumi osmals niSnavs.
229. suleiman II (1520-1566 ww.).
230. bagrat III (1510-1565 ww.).
231. levan I (1533-1572 ww.).
232. qaixosro II (1545-1573 ww.).
233. Zvel teqstSi asea: `miuvlina kaci gurielman dadians leonsa da ros
toms~. sinamdvileSi rostomi TviTon guriels erqva.
234. Zv. teqstSia: `rionis limonSi daisadgures~. `limeni~ = `navsadguri~
(sarjvelaZe).
235. vaxtangis garda imerTa mefe bagrat III-s hyavda sami Zma – daviTi, gior
gi da dimitri.
236. rostom gurieli (1534-1564 ww.).
237. bagrat III imerTa mefe (1510-1565 ww.).
238. giorgi II imerTa mefe (1565-1586 ww.).
239. giorgi II gurieli (1564-1582 da 1587-1600 ww.).
240. Zvel qarTulSi am adgilze teqsti naklulia.
241. rogorc Cans, aq saubari unda iyos selim II-ze (1566-1574 ww.). Tumca, qve
moT moxseniebulia suleiman II (1520-1566 ww.).
242. satyepelas aseve erqva satrapela da sotropoli, rogorc amis Ses
axeb wers pavle ingoroyva. igi mdebareobda guriis samTavros samxreT
sazRvarTan (p. ingoroyva, WaneT-lazeTis istoriis gamo, Tb., 2003).
243. fluri oqros fuls erqva. qarTul wyaroebSi moixsenieba venetikuri
fluri (anu veneciuri dukati) da osmaluri fluri (anu osmaleTSi moW
rili oqros moneta). rogorc d. CubinaSvili ganmartavs, fluri aris
igive drahkani, oqros fuli.
244. saubaria levan I dadianze (1533-1572 ww.).
245. es aris giorgi III dadiani (1572-1582 ww.).
246. mamia IV dadiani (1582-1590 ww.).
247. mesame teqstSia `revanoziseuli~.
248. suleiman II (1520-1566 ww.).
249. Zv. teqstSia: `CFfmv“ = 1546 w.
250. qaixosro II (1545-1573 ww.).
294
251. aq Zv. teqstSi `iju“ weria, qvemoT ki `ivjuzi“. mesame teqstSic moixse
niebian Sermazani da ivjuzi.
252. veris cixe atenis xeobaSia.
253. Zv. teqstSia: `CFfnv“ = 1556 w. Secdomaa. sinamdvileSi Sah-Tamazi 1554 wlis
zafxulSi Semoadga atenis cixes. es iyo misi meoTxe laSqroba qarTlSi.
254. aqedan iwyeba Txroba garisis brZolis Sesaxeb (1556 w.).
255. luarsab mefes meoTxe vaJic hyavda, aleqsandre.
256. Zv. qarTulSia `sca max¢Yli da swela sasikudinod~. albaT `swyla~ unda
iyos. `swela~ gamowelvas, nawlavebis gadmoyrevinebas niSnavs.
257. Zvel teqstSi SecdomiTaa: `da miarTues hambavi batoniSvili.~
258. Zveli qarTuli wyaroebidan CvenTvis ucnobia qarTlis mefe luarsab
I-is kanonizacia moxda Tu ara. aq igi wmida mowame mefe vaxtang gor
gasals aris Sedarebuli. etyoba, imis gamo, rom orive brZolaSi miRe
buli WrilobiT gardaicvala.
259. Zv. teqstSia: `CFfiz” = 1517 w. Secdomaa, sinamdvileSi luarsab I gardai
cvala 1556 wels.
260. svimon I mefobda 1556-1600 wlebSi.
261. Secdomaa. 1556-Si, roca svimon I avida taxtze, kaTolikosi iyo zebede
I (1552-1556 ww.), Semdeg iyo domenti I (1556-1560 ww.), Semdeg nikoloz
VII baraTaSvili (1561-1584 ww.), nikoloz VIII bagrationi (1584-1589 ww.),
doroTeoz III (daaxl. 1589-1595 ww.) da domenti II (1596-1610 ww.).
262. es moxda 1559 wels. levan mefis asuls nestan-darejani erqva (narkveve
bi, 4, gv. 116).
263. Zv. teqstSia: `iyunen… gansuenebiT~. sityvasityviT: xuTi weli mosveneb
ulebi iyvnen.
264. Zv. teqstSia: `CFfo“ = 1570 w. Secdomaa, sinamdvileSi es moxda 1561 wlis
6 aprils.
265. Zv. teqstSia: `Cf¡À“AH = 1568 w. Secdomaa, sinamdvileSi diRomTan brZola
gaimarTa 1567 wels (narkvebi, 4, gv. 118).
266. Zv. teqstSia: `sisxli Tqueni Cemsa qedsa~. es sityvebi Zalian hgavs sa
xarebis sityvebs: `sisxli magisi Cuen zeda~ (maTe 27,25). es mianiSnebs,
rom swavlulma kacebma yorRanaSvili qristes jvarmcmelTa gverdiT
daayenes, rogorc qveynis gamcemi.
267. horoli = laxvari, Subi (abulaZe).
268. es moxda 1569 wels.
269. es moxda 1569 wels. alamuTi (`aluh-amuT~) niSnavs arwivis budes. ala
muTi sparselebis mTavari cixe iyo.
270. Zv. teqstSia: `CFfov“ = 1576 w. Secdomaa, sinamdvileSi es moxda 1574 wels.
271. aleqsandre II kaxeTSi mefobda 1574-1605 wlebSi.
272. qarTlis cxovrebis gagrZelebebSi kaxelebi daxasiaTebuli arian, rogorc
SinaaSlilobisa da qiSpis moyvareni. aqac swored amis Sesaxeb aris saubari.
295
273. TorRvas brZola gaimarTa 1578 wels.
274. aleqsandre kaxTa mefes meore asulic hyavda, dedofali ana. qarTlis
mefe bagrat VII-s (1616-1619 ww.) meuRle.
275. manuCar I (1590-1611 ww.).
276. Zvel teqstSia `gauarSivda~. abulaZesTan da sarjvelaZesTan ganmar
tebuli araa. `arSivi~ = `saWmlis kerZi, kerZi~ (saba); `wili, kerZo~ (Cu
bin.). rogorc Cans, gaarSiveba niSnavs Tanamzraxvelad gaxdomasa da
saqmeSi Tanamonawileobas.
277. moyivneba = darRveva (abulaZe).
278. amasiis 1555 wlis zavis pirobebi.
279. kaxeTis xani konstantine I (1571-1605 ww.).
280. ismail II (1576-1578 ww.).
281. Sahi muhamed xudabanda (1578-1588 ww.).
282. Zv. teqstSia: `CFfoT“ = 1579 w.
283. saubaria Sah muhamed xudabandaze.
284. Zv. teqstSia: `CFfoT“ = 1579 w. sinamdvileSi svimoni qarTlSi dabrunda
1578 wels.
285. daud-xans meore vaJic hyavda – rostomi, igive xosro-mirza.
286. Zv. teqstSia: `xubaTa Sina~. es sityva abulaZesTan ganmartebuli ar aris,
arc sarjvelaZesTan, sabasTan da CubinaSvilTan. `K£ueba~, anu `iwro
eba~/`SeWirveba~ xom ar unda iyos? danamdvilebiT verafers vityviT.
287. Zv. teqstSia: `T¢T mefe s¢mon Tavkacad Zliv gardaeswra~. sityvasity
viTi Targmani cota ucnauri gamodis: svimon mefem pirvelma Zlivs
gaaswro.
288. Zv. teqstSia: `safarveli colisaA, romel ars samoseli w¢sisa~. `w¢si~
sarjvelaZesTan ganmartebuli araa, arc abulaZesTan, CubinaSvilTan
da sabasTan. rogorc Cans, Secdomaa, `wY¢vis safarveli~ unda eweros,
anu sacvlebi.
289. Zv. teqstSia: `CFfpb“ = 1582 w.
290. hadim mehmed faSas meTaurobiT 20 000-iani osmaluri laSqari 1582 wlis
agvistos bolos Semovida qarTlSi (narkvevebi, 4, gv. 134).
291. Zv. teqstSia: `CFfpb“ = 1582 w.
292. Zv. teqstSia: `CFfpv“ = 1586 w. Secdomaa, sinamdvileSi svimonma 1585 wels
waarTva osmalebs lore (narkvevebi, 4, gv. 138).
293. hadim hasan faSa iyo diarbeqiris beglarbegi (iqve, 4, gv. 134).
294. mTavarsardali ferad (ferhard) faSa saqarTvelos Semoesia 1548 da
1587 wlebSi. xatisoflis brZola, romelzec qvemoT aris saubari, 1548
wels moxda (iqve, gv. 137). rogorc vxedavT, Txrobisas qronologiuri
Tanmimdevroba daculi ar aris.
295. xatisofelTan dabanakda ferad faSas mier 20 000-iani jariT Tbili
sisken gamogzavnili rezvan faSa (iqve).
296
296. vaxuStisTanac asea, elCad gadacmuli svimoni mivida faSasTan.
297. es aris Sah-abas I (1588-1629 ww.).
298. imereTis mefe giorgi II-s (1565-1585 ww.) sami Ze hyavda – aleqsandre, ba
grati da levani. levani mefobda 1586-1590 wlebSi.
299. manuCar I (1590-1611 ww.).
300. Zv. teqstSia: `CFfJb“ = 1592 w. sinamdvileSi gofanTos brZola gaimarTa
1588 wels (narkvevebi, 4, gv. 141).
301. Zv. teqstSia: `CFfJb“ = 1592 w. Secdomaa. levani gardaicvala Sxefis ci
xeSi 1590 wels (iqve).
302. Zv. teqstSia: `CFfJg“ = 1593 w. SecdomiTaa daTariRebuli. svimonma quTa
isi aiRo 1590 wels (iqve, gv. 141-142).
303. bagrat Teimurazis Zem giorgi gurielisa da osmalebis mxardaWeriT
daikava quTaisis cixe.
304. konstantine levanis biZa iyo da ara Zma. rostom konstantines Ze me
fobda 1590-1605 wlebSi (narkvevebi, 4, gv. 140-141).
305. manuCar I (1590-1611 ww.).
306. mesame teqstSi weria, rom TurqistaniSvils saxelad saami erqva.
307. mesame teqstSi kolibauri weria.
308. Zv. teqstSia: afioni = amfioni. abulaZesTan ganmartebuli araa, arc
sarjvelaZesTan, CubinaSvilTan da sabasTan. `usworo karabadinSi~ Sx
amiani wamlebis CamonaTvalSi vxvdebiT afions: `Sxamiani wamlebi dav
swereT, rome rideba unda da micema ar unda... Tu am wamlebisagan daa
mateb da an martosa miscemde, SxamaT Seergebis, Tu Rone ar hqondes da
miscemde, sifrTxiliT miec: mazarioni, sina-maqi, afioni, farfioni,...
javzi, xarbayi, qundusa,... sayamunia...~. amfioni = opiumi.
309. goCa gardaicvala 1590 wels. igi iyo daviT X-is Zmis, giorgi IX-is Ze.
310. svimon mefem goris cixe aiRo 1599 wels, didmarxvis dReebSi (narkveve
bi, 4, gv. 147-148).
311. jafar faSa iyo Tavrizisa da vanis beglarbegi (iqve, gv. 148).
312. mefes qarTlis mxedrobis Sekreba dasrulebuli ar hqonda da iZulebuli
gaxda naCqarevad Cabmuliyo brZolaSi, rom mters Tbilisi ar aeRo (iqve).
313. Zv. teqstSia: `muniTgan uWuretda da sCxrekda jarsa osmalTasa, romelsa
idga urumni~. rogorc cnobilia, urumi da osmalo erTmaneTis sinonime
bia. etyoba urum-osmalebis garda sxva erovnebis xalxic iyo mtris jarSi.
svimons Cafiqrebuli hqonda mowinaaRmdegis banakis im nawilze mietana
ieriSi, romelic urum-osmalTagan Sesdgeboda. amiT igi apirebda mtris
ZiriTadi Zalis ganadgurebas, radgan, rogorc Cans, osmalebis jarSi myo
fi sxva erovnebis mebrZolebisgan igi nakleb winaaRmdegobas moeloda.
314. ZvelqarTulSia `daxuda lia~. `lia~ abulaZesTan ganmartebuli araa.
arc sarjvelaZesTan. sabasTan lia = `saflobi talaxi~. CubinaSvilTan
lia = lami.
297
315. farsadan gorgijaniZis cnobiT, erTma gaTaTrebulma baraTaSvilma icno
svimoni da uTxra jafar faSas, rom talaxSi Cafluli mxedari qarTlis
mefe iyo: `laSqari aRaravin SerComia da iseve amayad talaxSi Cafluli
isars isvriso~ (narkvevebi, 4, gv. 148).
316. Zv. teqstSia: `Cq“ = 1600 w. amjerad TariRi sworad aris dasmuli. jafar
faSam 1600 wels gagzavna svimoni stambolSi.
317. giorgi X (1600-1606 ww.).
318. Zv. teqstSia: `CFqid“ = 1614 w. Secdomaa, rostom imerTa mefe 1605 wels
aResrula.
319. rostomi (1590-1605 ww.).
320. giorgi III (1605-1639 ww.).
321. dedisimedi, qeTevan dedoflis da, iyo aTabag qaixosro II-is coli.
meuRlis gardacvalebis Semdeg Semonazvnda da ewoda debora.
322. Zvel teqstSi winadadeba gaumarTavia.
323. Zv. teqstSia: `CFqie“ = 1615 w. Secdomaa, es moxda 1605 wlis 12 marts.
324. TaTbirSi monawileni iyvnen rusTveli episkoposi, misi Zma abel andro
nikaSvili da sxva xuTi Tavadi, romlebmac scades aleqsandre mefis
dacva. eseni yvelani daxoces (narkvevebi, 4, gv. 250).
325. `Cafari~ Sikriks niSnavs. abulaZesTan ganmartebuli araa, arc sar
jvelaZesTan, sabasTan da CubinaSvilTan. rogorc Cans, `Cafari~ am
SemTxvevaSi aRniSnavs imas, rom Teimurazi kaxeTSi unda yofiliyo,
rogorc Sahis warmomadgeneli, misi Tvali da yuri, misi nebis aRm
srulebeli.
326. luarsab II (1606-1614 ww.). swavluli kacebi luarsab meoris dedas mari
amis saxeliT moixsenieben. Cvenamde moRweulia luarsab mefis ramdeni
me sigeli, saidanac vgebulobT, rom sinamdvileSi mas Tamari erqva (k.
grigolia, narkvevebi, I, gv. 278).
327. Zv. teqstSia: `qorwili patiosani~. patiosani aq rjuliers ver aRni
Snavs, radgan naTesavTa Soris sisxlis aRrevas eklesia ar akurTxebs.
amitom `Tvali patiosanis~ analogiurad `qorwili patiosani~ vTargm
neT, rogorc `Zvirfasi / didebuli qorwili~.
328. igulisxmeba osmaleTis sulTani osman II (1618-1622 ww.).
329. es is domenti episkoposia, martyofis brZolaSi xmliT rom ibrZoda.
330. aq Zvel teqstSi brWyalebi ixsneba. ar viciT Secdomaa, Tu romeliRac
wyarodan moxmobili citatia. brWyalebi aRar ixureba da citatis Se
mosazRvra Wirs.
331. sufraji iyo moxele, samefo sufris gamge.
332. fareSTuxucesi moxele iyo, Sinamosamsaxureebis ufrosi.
333. Zv. teqstSia: `CFqkd“ = 1624 w. Secdomaa, es 1614 wels moxda (narkvevebi,
4, 263-264).
334. giorgi III (1605-1639 ww.).
298
335. malaqia II, dasavleT saqarTvelos kaTolikosi (1619-1639 ww.). iyo giorgi II
gurielis Ze. 1630-iani wlebidan iyo agreTve guriis samTavros gamgebeli.
aago da Seamko mravali eklesia-monasteri, mfarvelobas uwevda kaTolike
misionerebs. misi iniciativiT daiwera afxazeTis sakaTolikoso glexebis
didi davTari (ix. saqarTvelos kaTolikos-patriarqebi, gv. 144-147).
336. levan II didi (1611-1657 ww.).
337. mamia II gurieli (1600-1625 ww.).
338. vaxtang I gurieli (1582-1587 ww.).
339. wmida luarsab mefe Sahs eaxla 1614 wlis oqtomberSi.
340. Zv. teqstSia: `jelga~. abulaZesTan ganmartebuli araa, arc sarjvelaZ
esTan, sabasTan da CubinaSvilTan. `jelga~ moixsenieba `SahnameSi~:
`viTa jelga Semosdiva~. vaxtang VI (`salbunad gulisa~): `dilas jelga
Semoxvion”... `Semoartyan mindors jelga”. Teimuraz II `sarke TqmulTa
anu dRisa da Ramis gabaaseba~: `movidnen mindors, sadaca bevri jerani
dgebisa, gagzavnon jelga RamiTve, sul gare Semoertymisa~. rogorc
Cans, jelga gamoiyeneboda nadirobis dros gareuli cxovelebis jo
gis mosamwyvdevad, an gansazRvruli mimarTulebiT gamosarekad.
341. mesame teqstSi weria daviTi da vaxtang mefe.
342. Zv. teqstSia: `da£snad nasxamTa amaT da anaqusTa CemTa~. `nasxami~ =
`aso asoTa mobmuli~, `nasxamad iTqmis sakuxi da tyav-kaba Kmarebuli~
(saba); `nasxami~ = `nawevari, saxsari asoTa~ (Cubin.). sityva `anaqusi~
ramdenjerme gvxvdeba ioane petriwTan (ix. misi Targmnili `ganmartebaA
proklesaT¢s diadoxosisa...“). `anaqusi~ aris igive `aRnaqvsi~/`anaqs¢~
= `(moq)sovili“, `aqsovili~, `tan-ayrili~ (Cv. saunje, t. 2, leqsiko
ni). amgvarad, wm. luarsab mefis sityvebi SegviZlia ufro xatovnadac
vTargmnoT: `meguleba darRveva Cemi tyavis samoslis (anu xorcieli
sxeulis)~.
343. Zv. teqstSi am adgilze winadadeba gaumarTavia.
344. Zv. teqstSia: `batonobden urTierTars igini~. sityvasityviT: `bato
nobdnen erTmaneTze~, anu zogi ufrosi iyo, zogi ufro mdabali. ami
tom vwer, rom ufros-umcrosoba hqondaT.
345. bagrat VII, igive bagrat-xani (1616-1619 ww.).
346. Zv. teqstSia: `CFqiT” = 1619 w. Secdomaa, sinamdvileSi bagrat-xani 1616
wels dasves taxtze.
347. eseni momTabare Turqmanebi iyvnen.
348. qeTevani awames 1624 wlis 12 seqtembers.
349. orgvarad SeiZleba gavigoT: 1) ise ejavrebodaT, nacvalsaxeliT, an
raRac epiTetebiT moixseniebdnen da mis saxels ar warmoTqvamdnen.
2) saeklesio msaxurebisas ar moixseniebdnen mis saxels. rogorc Cans,
erTic iyo da meorec.
350. mamia II (1600-1625 ww.).
299
351. manuCar III (1607-1628 ww.). mamamisi iyo manuCar II aTabagi (1581-1607 ww).
aq SecdomiT weria, TiTqos manuCar III iyo svimon I-is disSvili. sinamd
vileSi igi svimon I-is asulis, elenes Svili iyo.
352. ibrahim I osmaleTis sulTani iyo 1640-1648 wlebSi.
353. zeviT sabaraTianos batonis saxeliT moxseniebulia bagrat VII, igive
bagrat-xani. igi gardaicvala 1619 wels.
354. svimon II, igive svimon xani (1619-1625 ww.).
355. paata xerxeuliZes moixseniebs aseve arCili ix. `gabaaseba Teimurazisa
da rusTvelisa~, me-600-e strofi.
356. qalaqi barda mdebareobs yarabaRis vakeze.
357. manuCar III (1607-1628 ww.).
358. Zvel teqstSi azri bundovnadaa gadmocemuli.
359. Zvel teqstSi gaurkvevladaa.
360. saubaria rostom-xanze. sanam taxtze avidoda, mas xosro-mirza erqva.
zemoT vkiTxulobT: `imxanad ispahanSi imyofeboda erTi viRac, xosro-
mirza erqva. xosro-mirza iyo didi svimon mefis Zmis daviT mefis xar
Wis naSobi~
361. ianiCari Turquli sityvaa. rCeuli qveiTi jaris mebrZols aRniSnavs.
362. qaixosro muxranis batoni iyo 1625-1629 wlebSi.
363. yularaRasi niSnavs Sahis gvardiis meTaurs.
364. Sah-sefi I iranis taxtze iyo 1629-1642 wlebSi.
365. bazaleTis brZola gaimarTa 1626 wels.
366. Teimuraz I muxranbatoni (1605-1625 ww.).
367. ufadari iyo Zveli qiziyis, igive siRnaRis, samxreTiT (vaxuSti, aRwera
samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, 4, Tb., 1973 w., gv. 1075).
368. waxeTi, igive waxuri, wuqeTi, uwin kaxeTis mefes emorCileboda.
369. aloni aris igive alvani. alvanis veli axmetis raionSia.
370. aqac da qvemoTac weria `monebi~.
371. rostom xani (1633-1658 ww.). svimon xanis Semdeg, vidre rostoms dani
Snavdnen sparselebi, 1625-1633 wlebSi qarTl-kaxeTSi mefobda Teimu
raz I. aq misi mefoba calke gamoyofili ar aris.
372. taruRa sparsuli samoxeleo saxelia. qarTulSi Seesabameba mouravi.
373. es cnoba ar aris swori. yvela ar daubrunebia.
374. anu qarTuli samoxeleo Tanamdebobebic ar moSala.
375. mimbaSi sparsuli sityvaa. aTasisTavs niSnavs (Cveni saunje, t. 5, leqsiko
ni). XVI s-Si qarTlSi gvxvdeba minbaSis Tanamdeboba. minbaSi Tbilisis cix
isTavs erqva.
376. Zv. teqstSia: `siSiturtuqs quemore~. iCituntruxis (igive `siSitu
rtuqis~) klde aris mamadaviTis eklesiasTan. ese igi baRi gauSenebia
mTawmindis ferdobze, rogorc Cans, im adgilze, sadac axla daRvlar
Wnili gza miiklakneba panTeonisken. erTi meCeTi iqac Caudgams.
300
377. svimon I gurieli (1625-1626 ww.).
378. mamia II gurieli (1600-1625 ww.).
379. qaixosro I gurieli (1641-1658 ww.). aq aRreva Cans. svimon I-is Semdeg
guriis mTavris taxtze iyvnen malaqia I (1626-1639 ww.) da vaxtang II (1639-
1641 ww.). Semdeg iyo qaixosro I.
380. Zv. teqstSia: `CFqlb” = 1632 w. arasworia, sinamdvileSi imereTis mefe
giorgi III taxtze iyo 1639 wlamde.
381. aleqsandre III (1639-1660 ww.).
382. safar faSa (igive beqa III) taxtze iyo 1628-1635 wlebSi. iusuf I ki 1635-
1647 wlebSi.
383. kaxelebis laSqari daSlili iyo.
384. e. i. aago mcxeTis wmida sakaTedro taZris, sveticxovlis gumbaTi.
385. evdemoz I diasamiZe (1632-1642 ww.).
386. qristefore II urdubegisZe-amilaxvari (1642-1660 ww.).
387. Zv. teqstSia: `wmidasa kaTolike eklesiasa~ igulisxmeba sveticxovlis
(mcxeTis) sakaTolikoso, aRmosavleT saqarTvelos eklesia.
388. es moxda 1648 wels.
389. aleqsandre III (1639-1660 ww.).
390. iusuf I samcxis faSa iyo 1635-1647 wlebSi.
391. rostomi faSa iyo 1647-1659 wlebSi.
392. mamuka gardaicvala tyveobaSi 1633 wels.
393. giorgi iyo Teimurazis ufrosi SviliSvili. igi daviTsa da elene di
asamiZes SeeZinaT 1636 wels. giorgi 1645 wels gardaicvala.
394. es moxda 1653 wels.
395. Teimurazi moskovSi Cavida 1658 wels.
396. am dros ruseTis mefe iyo aleqsandre mixeilis Ze romanovi (1645-1676 ww.).
397. luarsabic daviTisa da elenes vaJi iyo. igi 1658 wels gardaicvala.
398. vamiy III (1658-1661 ww.).
399. rostom faSa (1647-1659 ww.).
400. qaixosro I (1641-1658 ww.).
401. janiSini sparsuli sityvaa. aRniSnavs moadgiles, nacvals. sefiani Sa
hebi janiSinobas aZlevdnen qarTlis mefis nacvlebs. janiSinebi qveynis
sruluflebiani gamgebelebi iyvnen. istoriul wyaroebSi janiSinebi
aseve moixseniebian, rogorc naibebi, gamgeebi.
402. daviT X (1482-1526 ww.).
403. giorgi IX (1486-1534 ww.).
404. Secdomaa, aleqsandre ise gardaicvala 1556 wels, rom taxtze ar asula.
405. es aris pirveli muxranbatoni.
406. melqisedek II aRmosavleT saqarTvelos kaTolikos patriarqi iyo
daaxl. 1528-1529, 1540-1545 da 1548-1552 wlebSi. konstantine II-s sxva
Svilebic hyavda: demetre, vaxtangi da Targamosi.
301
407. vaxtangi muxranbatoni iyo 1539-1580 wlebSi.
408. aSoTani 1561 wels gardaicvala.
409. arCili gardaicvala 1581 wels.
410. erekle 1556 wels gardaicvala. bagrat muxranbatons sxva Svilebic hyav
da: aleqsandre, dedisimedi, ionaTani, guldafari, ioTami da Teodora.
411. Teimurazi 1625 wels gardaicvala
412. qaixosro 1629 wels aResrula. mesame vaJic hyavda vaxtang muxranba
tons, bagrati erqva.
413. vaxtang V Sahnavazi 1675 wels gardaicvala.
414. konstantine muxranbatoni iyo 1658-1667 wlebSi. Teimuraz muxranbatons
sxva Svilebic hyavda: luarsabi, arCili, daviTi, erekle, darejani da elene.
415. Sahi sefi I (1629-1642 ww.).
416. Sahi abas II (1642-1666 ww.).
417. aq teqsti naklulia. es moxda 1658 wels, roca mokvda rostom xani.
418. eli – mejoge, momTabare tomi.
419. e.i. zaal erisTavma yaens sTxova gaeTavisuflebina igi qarTlis ba
tonis (vaxtang muxranbatonis) morCilebisgan.
420. rayami aris uflebrivad ufro maRla mdgomi piris mier mis mimarT
daqvemdebarebuli pirisTvis micemuli werili, brZaneba.
421. Sahnavazi, igive vaxtang V, mefobda qarTlSi 1658-1675 wlebSi.
422. rodami iyo baraTaSvili.
423. arCili sxvadasxva dros iyo kaxeTisa da imereTis mefe.
424. giorgi XI qarTlis mefe gaxda.
425. aleqsandre 1711 wels gardaicvala.
426. levani qarTlis janiSini iyo. gardaicvala 1709 wels.
427. luarsabi gardaicvala 1697 wels.
428. anuka iyo Sah suleimanis coli.
429. Tamari 1694 wels gardaicvala.
430. aleqsandre III (1595-1660 ww.).
431. bagrat IV (1660-1661, 1663-1665, 1667-1681 ww.).
432. aq teqsti naklulia. winadadebas dasawyisi aklia. rogorc Cans, sau
baria aleqsandre imerTa mefis meore meuRleze.
433. qaixosro I (1641-1658 ww.).
434. demetre (1658-1665 ww.).
435. vaxtang WuWunaSvili imereTis taxtze pirvelad iyo 1661 wels, Sem
deg 1665-1666 wlebSi. WuWunaSvilis ambavi vaxuStisTanac da farsadan
gorgijaniZesTanac zustad asea moTxrobili.
436. baxtrionis ajanyeba moxda 1660 wels.
437. biZina, Salva da elizbari awames 1662 wels.
438. vamiy III (1658-1661 ww.).
439. domenti III (1660-1676 ww.).
302
440. giorgi XI (1675-1688, 1703-1709 ww.). aq teqsti naklulia. dasawyisi aklia
im Tavsa Tu paragrafs, saidanac iwyeba mefe giorgi XI-is ambis aRwera.
mocemul TxzulebaSi istoriis Txroba xdeba qarTlis mefeebis zeobis
wlebis mixedviT. Sesabamisadaa dasaTaurebuli Txzulebis calkeuli
monakveTebi. aq ki, nakluli adgilis Semdeg, ise grZeldeba Txroba,
rom arsad ar vxvdebiT axal dasaTaurebas. arada, rogorc cnobilia,
pirveli teqsti mTavrdeba mefe giorgi XI-is sparseTSi gamgzavrebis
aRweriT (1696 w.). swored amis mixedviT aRvadgineT kvadratul frCx
ilebSi Txzulebis am monakveTis saTauri.
441. papua muxranbatoni (1692-1696 ww.).
442. am adgilze Zvel teqstSi azri gaumarTavia.
443. istoriis Txroba wydeba giorgi XI-is sparseTSi gamgzavrebis aRweriT
(1696 w.). ueWvelia, Txzulebas bolo unda akldes. igi vaxtang VI-mde
iqneboda moyvanili, rogorc es aris aRniSnuli am gagrZelebis Sesav
alSi (iv. javaxiSvili, Txzulebani, 8, gv. 316).
444. `axali qarTlis cxovrebis~ meore teqsti warmoadgens `qarTlis cxovrebis~
meore gagrZelebas. igi ekuTvnis ucnob avtors (s. yauxCiSvili). qarTlis cx
ovrebis meore gagrZeleba or nawilad iyofa. pirveli gagrZeleba, romel
sac meore teqsti ewodeba, iwyeba giorgi brwyinvalis winare xanidan da
modis 1453 wlamde. meore nawilis saTauri aseTia: `saxeliTa RmrTisaTa aq
viwyT cxovreba bagratovanTa mefobisa~. amis gamo es ori nawili cal-calke
Txzulebebad miiCnies da aseve gamosces jer CubinaSvlma, Semdeg TayaiSvil
ma da yauxCiSvilma (S. xanTaZe, qarTuli istoriografia XVIII s-Si, mTavari
warmomadgenlebi, Tb., 1985 w., gv. 34). iv. javaxiSvilma daasabuTa, rom orive
nawili erTsa da imave avtors ekuTvnis, rom igi erTi Txzulebaa da misi av
tori moRvaweobda XVIII s-is II naxevarSi (iqve, gv. 35). meore teqstSi erT-erT
wyarod gamoyenebulia `Zegli erisTavTa~ (qarTlis cxovreba, 2, gv. 037-038).
445. adarnase aSkarad SecdomiT weria. T. Jordanias azriT, igi SesaZloa
iyos vaxtang III-is (1302-1308 ww.) metsaxeli; m. broses miaCnda, rom es
adarnase sinamdvileSi aris dimitri II (1271-1289 ww.) (qarTlis cxovre
ba, 2, gv. 631).
446. cxavati – teritoria sof. qveSeTis samxreTiT, mTiulkaramde (axlan
deli sof. xamuSa), Tavdapirvelad cxavati, xolo Semdeg xada-cxavati
Seadgenda mTiuleTs.
447. vaxuSti batoniSvilis mixedviT dTvaleTis xeobebia: kasrisxevi,
zramaga, JRele, nara, zroSo, zaxa, Truso.
448. aq wyarod gamoyenebulia `Zegli erisTavTa~. `bovdaelebi~, mis rusul
TargmanSi, s. kakabaZis mier ganmartebuli, rogorc `Шав двалеби“ anu
`Savi dvalebi“
449. Zv. teqstSia: `CFspd“ = 1284 w. qoronikoni ar emTxveva: iFz(17) + 1312(XIII)
moqcevis dasasruli = 1329 w.
303
450. es adgili gadmoRebulia `Zegli erisTavTadan~ (qarTlis cxovreba, 2,
gv. 038).
451. anu mcxeTis kaTolikosi iyo.
452. sainteresoa, ubralo Secdomaa, Tu iyo dro, rodesac saqarTvelos pa
triarqs aseTi tituli hqonda.
453. Zvel teqstSia `midgomileba antesebrivi~. ra igulisxmeba am gamonaTq
vamSi? rogorc eklesiis mamebi gvaswavlian, antiqriste iSveba `Sebil
wuli qalwulisgan~ (efrem asuri, uflis meored mosvlis, qveynierebis
aRsasrulisa da antiqristes gamoCenis Sesaxeb); igi `siZvisagan iSveba~
(ioane damaskeli, marTlmadidebluri sarwmunoebis zedmiwevniTi gar
damocema, 99-e Tavi); xorcielis kviris svinaqsarSi weria, rom wmida
ipolite romaelis sityviT, igi iSveba `bilwi dedakacisgan~, `cru-qal
wulisgan~. msgavs gamonaTqvamebs eklesiis sxva mamebTanac vxvdebiT.
454. Zv. teqstSia: `CFtJg” = 1393 w. ar emTxveva qoronikoni kF. 1312+20=1332 w.
455. Zv. teqstSia: `orgzis Jamic aRar moeqceviso~. rogorc Cans aseTi gamoTqma
arsebobda: epidemia (Jamianoba) Tu Caivlida, meored aRar dabrundeboda.
456. saubaria asureTis mefe seneqerimze. mis Sesaxeb moTxrobilia mefeTa
meoTxe wignis XVIII TavSi.
457. Zv. teqstSia: `Seqceva jaraiasa Sina~. `jaraia~ abulaZesTan ganmarte
buli araa, arc sarjvelaZesTan, CubinaSvilTan da sabasTan. rogorc
Cans, `jaraia~ aRniSnavs jaris sawvrTnel, gasarTobad gamarTul as
parezobas, `omobanas~ (Tu SeiZleba ase vTqvaT). `jaraia~ namdvili
sabrZolo Serkinebisgan gansxvavdeboda imiT, rom igi monawilee
bisaTvis iyo usafrTxo. am sityviT mematianes unda gaxazos qarTuli
mxedrobis gulovneba, romelic, rogorc gasarTob asparezobaze, ise
gavida saomrad metad mravalricxovan mterTan.
458. Zv. teqstSia: `axalmoasakeTa maT moymeTa qarTvelTa WabukTa~. `moyme~
abu laZesTan ganmartebuli araa, arc CubinaSvilTan; sabasTan da
sarjvelaZesTan. `moyme~=`Wabuki~ (Cven davwereT `ymawvili~). `vefxis
tyaosnis” ganmartebisas (`naxes ucxo moyme vinme~) n. naTaZe wers, rom
`moyme~=`meomari, raindi~.
459. vaxuStis azriT bagrat mefe gardaicvala 1395 wels, giorgi VII-is
gamefebis TariRi jer kidev daudgenelia, aRniSnavs s. yauxCiSvili
(qarTlis cxovreba, 2, gv. 459).
460. anu sarwmunoebiT arabi, arabebis rjulis mimdevari.
461. es ambavi moTxrobilia mefeTa pirveli wignis XVII TavSi.
462. es aris ufliswuli Taheri. ahmed jalairinis vaJi. pirvel teqstSi igi
moixsenieba, rogorc `sulTani T[a]iri~.
463. SeiZleba asec vTargmnoT: `radgan gadawyvite, rom dagvemorCilo~.
464. e. i. qarTlis samxreT nawilSi.
465. Secdomaa, sinamdvileSi konstantine iyo mefe giorgi VII-is Zma.
304
466. Zv. teqstSia: `J“ qoronikoni = 1402 w. (1312+90). Secdomaa, sinamdvileSi
Temur-lengi 1403 wels Semoesia saqarTvelos ukanasknelad.
467. sinamdvileSi rvajer Semoesia saqarTvelos. Zveli mecnierebi Temur-
lengis Semosevebis sxvadasxva ricxvs asaxelebdnen.
468. Secdomaa, giorgi weria da saubaria konstantine I-ze.
469. aleqsandre I didi (1412-1442 ww.).
470. Secdomaa, sinamdvileSi aleqsandre iyo konstantine I-sa da naTia ami
rejibis Ze.
471. Secdomaa, sinamdvileSi eliozi iyo uwmidesi giorgi V-is Semdeg.
472. Secdomaa, sinamdvileSi eliozis Semdeg iyo uwmidesi miqel VI. Teodo
re III iyo uwmidesi daviT II-is Semdeg.
473. aqac Secdomaa, sinamdvileSi Teodore III-is Semdeg iyo uwmidesi daviT
III, xolo Sio II iyo mis Semdeg.
474. anu sveticxoveli.
475. `rFb“ qoronikoni = 1414 w. (1312+102). sinamdvileSi koxtasTavis brZola
1415 wels moxda.
476. uwmidesi miqel VI (1419-1426 ww.).
477. ekvderi = `samwirvelo miSenebuli eklesiasa Tana~ (Cubin.).
478. e. i. mali moqmedebda 1440 wlamde.
479. vaxtang IV (1442-1446 ww.).
480. giorgi VIII (1446-1466 ww.).
481. Zv. teqstSia: qoronikoni da CFume (1445) w. ar emTxveva erTmaneTs
(1312+132=1444). saerTod SecdomiTaa daTariRebuli. sinamdvileSi
konstantinopoli daeca 1453 wels.
482. igulisxmeba rFlb (132-e) qoronikoni, anu 1444 weli.
483. janSa yaenis (igive jehan-Sahis) Semosevis Sesaxeb ufro vrcel cnobebs
gvawvdis vaxuSti batoniSvili.
484. pirvel teqstSi weria, rom kaxeTis mefeebis warmomavloba ver gavar
kvieTo.
485. yvaryvare II jayeli (1451-1498 ww.).
486. aRbuRa II jayeli (1444-1451 ww.).
487. es aris uwmidesi daviT IV (WavWavaZe). igi sapatriarqo taxtze iyo
1443/7-1459 wlebSi. aq igi SecdomiT moixsenieba mefe aleqsandres Zed.
sinamdvileSi al. mefis Ze iyo kaTolikosi daviT II (saq. kaT. patriar
qebi, gv. 74).
488. s. yauxCiSvili Zegls uwodebs qarTlis cxovrebis mesame gadamuSave
bul gagrZelebas (qarTlis cxovreba, 2, Tb. 1959 w., gv. 07). iv. javaxiS
vili Zeglis am nawils qarTlis cxovrebis meore gagrZelebad miiCnevs.
qronologiurad igi moicavs 1452-1605 wlebis istorias (iv. javaxiSvi
li, Txzulebani, 8, gv. 316). rogorc Semdgomma gamokvlevebma cxadyo,
meore da mesame teqsti ori sxvadasxva Txzuleba ki ar aris, aramed
305
erTi Txzulebis or nawils warmoadgens. mesame teqstSi wyarod gamoy
enebulia `mesxuri daviTnis qronika~ (qarTlis cxovreba, 2, gv. 037).
489. Zv. teqstSia: `monebdes loris pitiaxSni, kaxeTisaA, Sirvanisa da samcx
isaA~. lores, cxadia, erTi `pitiaxSi~ eyoleboda, magram mr. ricxvSi
pitiaxSebis moxsenieba am SemTxvevaSi, rogorc Cans, aRniSnavs imas, rom
lores mxolod erTi romelime pitiaxSi ki ar emorCileboda erTiani
saqarTvelos mefes, aramed memkvidreobiT, vinc ki avidoda lores pit
iaxSis taxtze, yvela emorCileboda qarTvel gvirgvinosans. saintereso
Cans aq TviTon termini `pitiaxSi~. aSkarad moZvelebulad gamoiyureba
mocemuli drois saqarTvelosTvis. rogorc Cans, ufro somxuri eT
nikur-saxelmwifoebrivi erTeulis mbrZaneblis aRmniSvneli unda iyos.
amitom ar ganvavrcobT am termins kaxeTis, Sirvanisa da samcxis mmarTve
lebze. Zvel qarTulSi ki isea, TiTqos amaTac pitiaxSebi ganagebdnen.
490. Zv. teqstSia: `rFn” qoronikoni = 1462 w. (1312+150). Secdomaa, sinamd
vileSi Cixoris brZola 1463 wels gaimarTa.
491. Zv. teqstSia: `rFng” qoronikoni = 1465 w. (1312+153).
492. Zv. teqstSia: `rFg~. cxadia, `rFng~ unda eweros, anu 1465 weli.
493. baadur jayeli iyo aTabag yvaryvare II-is vaJi. mas aTabagad vaxuStic
moixseniebs, rac ar dasturdeba.
494. Secdomaa, sinamdvileSi vaxtangi ar gamefebula, taxtze avida misi
ufrosi Zma aleqsandre.
495. Zvel teqstSi SecdomiTaa: `da waryva mzeWabuksa~. unda iyos `mzeW-
abukca~.
496. Secdomaa, sinamdvileSi aTabag yvaryvare II-is pirveli vaJi iyo qaix
osro. mzeWabuki meore Svili iyo.
497. Zv. teqstSia: `ipriana RmerTman~. vTargmneT, rogorc `dauSva
RmerTma~ (da ara, rogorc `ineba RmerTma~), radgan igi Seexeba yaenis
sasikvdile seniT daavadebas. RmerTs ki boroti aravisTvis ar nebavs.
498. wyrTa = `zoma idayviT TiTis wveradmde~ (Cubin.).
499. konstantine II qarTl-imereTis mefe (1478-1484 ww.), qarTlis mefe (1484-
1505 ww.).
500. saubaria aTabag yvaryvare II jayelze (1451-1498 ww.).
501. aTabagi mzeWabuki (1500-1515 ww.).
502. baaduri, igive aTabagi qaixosro I (1498-1500 ww.).
503. samcxis dedaqalaqi iyo axalcixe, e.i. axalcixis episkoposs daavales.
504. m. janaSvilis dakvirvebiT, `vaxuStis es ambavi Seumoklebia~ (ix. m. ja
naSvili, naSromi, I, tf. 1907 w., gv. 40).
505. Secdomaa, vaxtangi mefe ar yofila. kaxeTis mefe iyo aleqsandre I
(1476-1511 ww.).
506. rogorc Cans, Secdomaa. sinamdvileSi yvaryvare II jayeli gardaicvala
1498 wels.
306
507. Secdomaa, sinamdvileSi qaixosro I jayeli gardaicvala 1500 wels.
508. Secdomaa, sinamdvileSi konstantine II gardaicvala 1505 wels.
509. qarTlis mefe daviT X (1505-1525 ww.).
510. igulisxmeba, rogorc Cans, bagratis taZari.
511. aleqsandre II imereTis mefe (1484-1510 ww.).
512. bagrat III (1510-1565 ww.).
513. isev meordeba Secdoma. vaxtangi kaxeTis mefe ar yofila. igi aleqsan
dre I-is Zma iyo da 1484 wels gardaicvala.
514. mzeWabuk jayeli (1500-1515 ww.).
515. Zv. teqstSia: `sam£reni~. aSkarad arqiteqturuli terminia. `samxari da
samxvewlo~ = `karis zeviTi qudi kedelSi mikruli~ (Cubin.). `samxari”,
rogorc Cans, imitom erqva, rom simZimis gamo, mxriT sazidi iyo. Sesa
Zloa, gvari samxaraZe swored am termins ukavSirdebodes. Tu es asea,
maSin samxaraZeTa winapari taZarTa maSenebeli yofila.
516. Zvel teqstSi asea, mr. ricxvSi. sinamdvileSi alaverds erTi gumbaTi
aqvs, etyoba, samreklos gumbaTic igulisxmeba.
517. sxvadasxva dros kaxeTSi arsebobda cxra eparqia: ninowmidis, kawaris,
erwos (anu CeleTis), xarWaSnis, giSis, bodbis, Weremis, nekresisa da
alaverdis (ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, quTaisi, 1918
w., gv. 37). iyo sxva saepiskoposoebic. swored es sakaTedro taZrebi
Seamko aleqsandre kaxTa mefem.
518. uwmidesi doroTeoz II (1503-1505 da 1511-1516 ww.).
519. am adgilze Zveli teqsti gaumarTavia.
520. igulisxmeba bibliuri daviT mefe da mefsalmune.
521. Zv. teqstSia: `sFa“ qoronikoni. cota acdenilia CFfid (1514) wels
(1312+201=1513). sinamdvileSi av-giorgi 1513 wels Seipyres.
522. igulisxmeba mamia I gurieli.
523. levan mefes TinaTin gurielisgan aseve SeeZina: giorgi, iese, nikolo
zi, erekle, qeTevani da elene. vaxtangi meore colisgan SeeZina.
524. giorgi pirveli colisgan hyavda. meore colisgan aseve SeeZina: davi
Ti, Teimurazi, bagrati, nestan-darejani, konstantine, Tekla da vax
tangi.
525. aseve hyavda: adarnase da ori asuli.
526. rogorc Cans, aq wyarod gamoyenebulia gelaTis daviTni.
527. uwmidesi melqisedek II bagrationi (daaxl. 1528-1519, 1540-1545, 1548-
1552 ww.).
528. bagrat III (1510-1565 ww.).
529. rogorc Cans, saubaria kaTolikos malaqia I abaSiZeze.
530. sxva Svilebic hyavda.
531. Secdomaa. uwmidesi germane sFiz qoronikonSi 1529 wels ar yofila. igi
1535-1546 wlebSi mwyemsmTavrobda.
307
532. es ambavi Zalian hgavs jalal-ed-dinis istorias.
533. rogorc Cans, ormoci sebastieli wmida mowame igulisxmeba, romelTa
saxelobis taZaric idga TbilisSi metexis xidTan. ioane sabanisZe gvau
wyebs, rom abo Tbilels Tavi mohkveTes `karTa zeda wmidaTa ormocTa
mart¢lTa eklesiisaTa~.
534. Zvel teqstSi SecdomiT weria: `iwoda Tavi T¢Ysimed aliasa~.
535. Zvel teqstSi asea. `faza~ abulaZesTan ganmartebuli ar aris, arc
sarjvelaZesTan da CubinaSvilTan. sabasTan, ucxo SesatyvisobebSi
vxvdebiT msgavs Turqul sityvas: `fazari~ = fanzari~ (Sinaarsi mi
TiTebuli ar aris).
536. rogorc Cans, `sFl~ SecdomiT weria. `l~-s Semdeg romeliRac aso aris
gamorCenili. daTariReba unda vivaraudoT 235-239-e qoronikonebSi,
anu 1547-1551 wlebSi (1312+235/1312+239).
537. aq Zveli teqsti naklulia.
538. Zv. teqstSia: `momces saupatio da sisxli disa Cemisa gantevebisaT¢s~
– `saupatio~ da `sisxli~ iuridiuli terminebia. `saupatio~, Taname
drove eniT rom vTqvaT, warmoadgenda sazRaurs pativisa da Rirsebis
Semlaxavi saqcielisTvis. `sisxli~ ki, rogorc Cans, sisxlis samarTle
brivi danaSaulisTvis gadasaxdel sazRaurs gulisxmobs.
539. aseve hyavda meoTxe – aleqsandre.
540. wmida mowame mefe vaxtani, ra Tqma unda, vaxtang gorgasalia. magram vin
aris mowameobrivad aRsrulebuli mefe daviTi?
541. s. yauxCiSvili aRniSnavs, rom TariRi CFfiz (1517 w.) ar emTxveva qoron
ikon sFmv-s (246+1312=1558 w.) (qarTlis cxovreba, 2, gv. 510).
542. anu, ufro zustad, Tbilisis cixis yizilbaSuri garnizonis dasax
mareblad.
543. Zv. teqstSia: `CFfo” weli ar emTxveva sFmT qoronikons (1312+249=1561).
544. `saxarjo~ – abulaZesTan, sarjvelaZesTan, sabasTan da CubinaSvilTan
ganmartebuli ar aris. rogorc Cans, gansakargavad mocemul fuls unda
niSnavdes. SesaZloa, ymebiT, an miwebiT dasaCuqrebasac gulisxmobdes.
aSkaraa, rom `saxarjo~ materialur waxalisebas warmoadgenda.
545. Zv. teqstSia: `yorRanaSvilman itvirTa sisxli maTi~. ese igi, Tu saime
do gziT ver Semoiyvanda qarTlSi da maTi sisxli daiRvreboda, es yor
RanaSvils moekiTxeboda.
546. Zv. teqstSia: `sFa~. aSkaraa, unda iyos `s¡a~, radgan mis win dasmulia aqo
ronikoni sFnz. sF¡a qoronikoni = 1573 w. (1312+261).
547. Zveli teqsti aq areulia. qaixosro aTabagis gardacvalebis ori sxva
dasxva TariRi weria erT winadadebaSi.
548. Zv. teqstSia: `sg~. unda iyos `s¡Ag~ radgan momdevno qoronikoni aris sFAd.
CFfoe (1575) weli emTxveva sF¡g qoronikons (1312+263).
549. saubaria amasiis zavze, romelic 1555 wels gaformda.
308
550. Zv. teqstSia: `si” (210-e) qoronikoni = 1522 w. (1312+210). aqedan qoronikoneb
is Tanmimdevruloba daculi ar aris. winamorbedi qoronikoni aris s¡d.
551. Zv. teqstSia: `xizani da alami~. mgoni alafi unda eweros.
552. Zvel teqstSi SecdomiTaa `sFvl~. aseTi ricxvi ar arsebobs. aSkaraa,
unda iyos `sFv“, radgan winamorbedi qoronikonia `sFe“ da momdevno `sFv“.
sFv aris 206-e qoronikoni, anu 1518 w. (1312+206).
553. Zvel teqstSi asea. ufro marTebuli iqneboda: `gori sanjayad aqcies~.
554. Zvel teqstSi Secdomaa: `ufroAsi erTi da£oces...~ unda iyos: `eri
da£Koces~.
555. Zv. teqstSia: `dia Cueni ugunebo qorwili iyo~. `Cueni~ aq zedmetia.
556. Zv. teqstSia: `gadges~. iqneb, `dadgnen~ unda eweros.
557. epidemia gavrcelda.
558. igulisxmeba sFz (207-e) qoronikoni, anu 1519 w.
559. qarTvelobiT, ese igi qristianobiT gamouSva. ar gaaTaTra.
560. jvari daiwera.
561. aqedan vigebT Txzulebis am monakveTis avtoris vinaobas. igi iyo arCi
lis dedmamiSvili.
562. Zvel teqstSi SecdomiTaa `sFT~. gamorCenilia `¡~. unda iyos s¡AT, anu
269-e qoronikoni. es qoronikoni odnav acdenilia qristes aqeT CFfpb
(1582) wels (1312+269=1581).
563. saubaria uwmides nikoloz VIII-s Sesaxeb.
564. Zv. teqstSia: `sFob“ e. i. 272-e qoronikoni = 1584 w. (1312+272).
565. Zv. teqstSia: `sFog“ qoronikoni cota acdenilia CFfpv (1586) wels
(1312+273=1585).
566. igulisxmeba, rom cixeebi gaamagres.
567. es winadadebac gvauwyebs avtoris vinaobis Sesaxeb.
568. Zv. teqstSia: `sFoÀ“H qoronikoni ar emTxveva CFfJb (1592) wels
(1312+278=1590).
569. Zv. teqstSia: `sFoT“ qoronikoni ar emTxveva CFfJg (1593) wels
(1312+279=1591).
570. igulisxmeba zemoT miTiTebuli sFoT qoronikoni. magram igi 2 wliT
aris acdenili iqve dasmul TariRs.
571. Sdr. `uwinares simdablisa amaRldis guli kacisa da uwinares didebisa
damdabldis~ (igav. 18,12).
572. pirvel teqstSi kolbeuri weria.
573. Zvel teqstSia: `eboZa yva sa£elo“. TuSur dialeqtSi `yva~ = `qumeli~, anu
daSuSuli da dafqvili qerisa da xorblis narevi. `yvas~ sxvagvari ganmar
teba versad vnaxe. Tu ganvazogadebT TuSur dialeqtSi SemorCenili sity
vis mniSvnelobas, SeiZleba vivaraudoT, rom `yva~ cxovreba-qonebis, saqon
lis, saWmel-sasmelis qonebas aRniSnavda. Tu es marTlac ase iyo, maSin, Cven
SemTxvevaSi, azri aseTi gamodis: svimon mefem `uboZa qoneba da saxelo~.
309
574. saxelos (anu samoxeleo Cinis, wodebis) floba im dros miwis flobasac
niSnavda.
575. Zv. teqstSi winadadeba gaumarTavia. SeiZleba asec vTargmnoT: axali
mwvanili minda, (ara maqvs) da ar gekadrebaTo.
576. marCili saqarTveloSi vercxlis fuls erqva. misi saxeli, rogorc
Cans, veneciur vercxlis `marCelos” ukavSirdeba. rogorc `dastur
lamalidan” irkveva XVIII s-Si marCili 12 Saurs anu 3 abazs Seadgenda
(ir. jalaRania).
577. TeTri aseve vercxlis fulis aRmniSvnelia.
578. rogorc irkveva, im dros saqarTveloSi erTi tyve daaxloebiT 14,3
marCili Rirda.
579. wesiT, eklesia-monastrebis saganZuri xelSeuxebeli iyo. es cxadad
Cans Sewirulobis wignebidan. magram, rogorc Cans, arsebobda ga
monaklisi sagangebo SemTxvevebi.
580. igulisxmeba, rogorc Cans, ierusalimis qarTvelTa jvris monasteri.
581. igulisxmeba, rom TavisTan aRar hyavda, Torem kidev erTi Ze SahTan
hyavda gagzavnili.
582. aSoTani iyo bagrat muxranbatonis Ze, muxranbatonebis saxlis ufrosi
da Sida qarTlis sadroSos sardali.
583. es moxda 1604 wels. Sermazan ColoyaSvili iyo kaxeTis mefis saxlTuxu
cesi.
584. igulisxmeba, rom gziT daRlilebi Sexvedris adgilzeve, mefis
sasaxleSi misvlamde, gaCerdnen dasasveneblad.
585. radgan `b~ = 2, aqedan gamomdinare, unda vivaraudoT, rom aseve iqne
boda anderZi `a~ anu 1.
586. ZvelSi asea: `qarTuls qoronikons umT. bp: q.~. rogorc Cans, `bp~-s win
mTavrdeba erTi anderZi. `b~ anderZis avtoria jvris saydris dekano
zi ioane, xolo `bp~-si zaqaria mRvdeli. orive anderZi 1761 wels aris
dawerili. amiT Cans, rom erTdroulad muSaobdnen.
587. Zv. teqstSia: `CFR¡a” = 1761 w.
310
Sinaarsi
pirveli teqsti......................................................................................................... 77
311
amave seriis `mamuli, ena sarwmunoeba”
vaxuSti bagrationis
312