1.

So sánh cấu trúc gen mã hóa protein của prokaryote và eukaryote

 Định nghĩa:
Gen là 1 đoạn DNA (hoặc RNA) mang thông tin di truyền xác định cấu trúc của một chuỗi peptid hoặc một loại RNA khac
(r,t,si,ml,smallRNA, ribozym...).
Gen mã hóa Pr (Coding gene):
 Chiếm dưới 2% DNA bộ gen ở nhiều sinh vật bậc cao
 Cấu trúc điển hình gồm 3 vùng: vùng điều khiển hay vùng promoter(vùng 5’), vùng mang mã di truyền-ORF và vùng kết
thúc(vùng 3’)

 Giống nhau: Gồm 3 vùng

Vùng điều khiển: Nằm ở đầu 5’ của gen thường gồm
Promoter, Operator và một vài trình tự nucleotit đặc hiệu
 Promoter là trình tự nhận biết và gắn của enzyme RNA
polymerase trong quá trình phiên mã (còn gọi là trình tự
khởi động)
 Operator ( trình tự chỉ huy) là trình tự mã hóa các phân tử
protein hoặc enzyme kiểm soát hoạt động gen cấu trúc,
xúc tác hoạt động phiên mã hoặc không phiên mã của gen
cấu trúc
 Trình tự điều hòa là trình tự nucleotit mã hóa các protein
hay enzyme hoạt hóa hoặc ức chế hoạt động của gen
Vùng mang mã di truyền:
Vùng kết thúc: Gồm một số trình tự:
 Tín hiệu kết thúc
 Một số trình tự lặp ngắn chưa rõ chức năng
 Trình tự kết thúc để phân biệt gen này với gen khác

 Khác nhau
Prokaryote Eukaryote
Vùng 5’ - Promoter nằm ở khoảng nucleotid -35 - Chia làm 3 nhóm chính. Mỗi nhóm gen có các loại promoter đặc
đến-10 gọi là tâm promoter trưng khác nhau. Mỗi loại cấu trúc thích hợp với 1 loại RNA
- Có 1 loại promoter polymerase khác nhau.
 Promoter nhóm I là promoter của các gen mã hóa cho RNA ribosome
18S, 5.8S và 28S
 Promoter nhóm II là promoter của các gen mã hóa cho mRNA và
một số RNA nhỏ
 Promoter nhóm III là promoter của các gen mã hóa mã hóa cho RNA
vận chuyển và những RNA nhỏ khác
Vùng - Hầu hết vùng đều mang thông tin di - Vùng mã hóa thường không liên tục xen kẽ các intron (mang thông
dịch mã truyền tin di truyền) và exon (không mang thông tin di truyền)
ORF - Có operon : vùng mang mã di truyền - Không có operon
chứa nhiều cistron cùng 1 vùng điều khiển
. Mỗi cistron mang mã di truyền của 1 loại
protein
- Các gene cấu trúc phiên mã cùng 1 lúc - Không phiên mã cùng lúc tùy gia đoạn phát triển , yêu cầu và hoạt
động của tế bào
Vùng 3’ - Không có trình tự đặc hiệu - Có trình tự đặc hiệu cho gắn đuổi poly Adenin
 2. So sánh sự phiên mã tổng hợp mRNA ở prokaryote và eukaryote
Định nghĩa: là quá trình tổng hợp RNA từ mạch khuôn của gen ( mạch có chiều 3’-5’) .
Giống nhau :
 Được tổng hợp theo nguyên tắc bổ sung giữa các bazo nito.
 Sản phẩm là RNA sợi đơn chiều 5’-3’
 Qúa trình có sự tham gia xúc tác và hoạt hóa của enzyme, nhân tố phiên mã và các A
 Không có cơ chế sửa sai nên dù có tính chính xác cao những vẫn có nhiều sai sót hơn quá trình tái bản gen, sai sót dẫn đến
sai khác trong biểu hiện gen

Khác nhau :
Prokaryote Eukaryote
Enzyme - Có 1 lại RNA polymerase. Cấu trúc gồm5 - Có 3 loại RNA polymerase khác nhau tương ứng với
RNA tiểu phần ( 2α chưa rõ chức năng,1β tạo liên 3 nhóm promoter
polymerase kết phosphodieste, 1β’gắn với DNA mạch -Các nhân tố lần lượt gắn vào vị trí tâm promoter
khuôn ,1σ gắn với promoter là nhân tố phiên -Nhân tố TFII F gắn với enzyme tạo phức hợp tiếp xúc
mã) với promoter
-Nhân tố TFII S khởi động phiên mã làm đứt liên kết 2
mạch DNA ( mở xoắn )
Quá trình - Thực hiện phiễn mã cùng một lúc trên toàn - Tác động hoạt hóa của nhân tố TFII D enzyme ..II gắn
bộ phân tử DNA. Phiên mã hình thành phân vào tâm promoter,sau đó các nhân tố khác gắn vào vị
tử mRNA theo 1 chiều xác định từ 5’-3’ trí của ..II , ENZYME ..II xuac tác làm tháo xoắn
- Enzyme RNA polymerase gắn vào DNA từ -Nhân tố TFII F khởi động phiên mã cho enzyme
-35 đến-10 , phân tử DNA tháo xoắn p+POL II trượt trên mạch khuôn , các nucleotid lắp
-Enzyme RNA và nhân tố nhận biết gắn vào ghép theo nguyên tắc bổ xung cho đến khi mRNA được
promoter ở trình từ UP , khởi động phiên mã tổng hợp xong.Khi enzyme gặp tín hiệu kết thúc thì
.Khi phiên mã tổng hợp m RNA được 8-9 dừng lại, tiền mRNA được hình thành
nucleotid nhân tố tác khỏi phức hợp enxyme
và có thể gắn với enzymw khác khởi dộng -Gắn mũ : ở đầu 5’ của phân tử tiền m RNA lien kết
phiên mã mới với 1 phân tử 7-methyl guanine ,gọi là gắn mũ.Mũ là
yếu tố cho các riboxom nhận biết sự khởi đầu dịch mã
-Khi enzyme RNA trượt qua , đoạn gene đã -Đuôi polyA : nhờ enzyme polyA polymerase xúc tác
tháo xoắn được xoắn lại cấu trúc ban đầu gắn vào đầu 3’ của phân tử tiền mRNA

-Các gen thường đa năng và do đó bản phiên -Cắt intron nối exon :gắn mũ và duôi polyA các intro
mã đơn có thể chứa trình tự cho nhiều được cắt bỏ và các exon được nối với nhau thành phân
polypeptide tử m RNA hoàn chỉnh.quá trình này có phần tử ghép
nối spliceosom
-Trình tự SD (trình tự Shine Dalgarno) -Các gen là monocistronic do đó mã phiên mã duy nhất
thường nằm xung quanh 8 base ở ngược cho chỉ một polypeptide
dòng so với AUG codon bắt đầu trong
mRNA, trình tự SD là vị trí liên kết của -Trình tự SD không có trong mRNA của
ribosome eukaryote
-Do chưa có màng nhân nên phiên mã dịch mã
xảy ra đồng thời
- Phiên mã trong nhân tách biết với dịch mã ngoài tế
bào chất
 3. Tái bản gen ở virus, prokaryote, eukaryote
Tái bản gen: Tái bản gen có ý nghĩa quan trọng đảm bảo
tính đặc trưng ổn định của mỗi loài và sự truyền đạt thông
tin di truyền qua các thế hệ .Tái bản gen và các quá trình
phiên mã và dịch mã là cơ chế duy trì tính ổn định, đặc
trưng riêng của mỗi loài. Tùy đặc điểm cấu trúc đặc trưng
bộ gene của sinh vật mỗi nhóm sinh vật điển hình có
những kiểu tái bản gene khác nhau.
Giống nhau :
 Enzyme helicase tháo xoắn mạch DNA xoắn kép tạo
thành chạc Y tái bản (phễu)
 2 mạch đơn của phân tử DNA tách rời nhau, nhờ sự tham
gia của protein SSB (single strand binding protein) làm
cho trạng thái mở xoắn được bền vững. Mỗi phân tử
protein SSB sẽ bám vào 8 nucleotit trên mạch đơn, mạch
+Khác nhau
khuôn được sử dụng đến đâu các phân tử protein SSB
được giải phóng đến
 Mỗi sợi DNA sẽ là khuôn mẫu để tạch ra mạch DNA mới
 Enzyme Primase tạo những đoạn RNA hay còn gọi là
đoạn mồi đánh dấu khởi đầu cho việc hình thành mạch
DNA mới.Sau đó enzyme polymerase kéo dài mạch mới
của DNA theo 1 hướng từ 5’-3’
 Mạch 3’-5’ được tổng hợp liên tục
 Mạch 5’-3’tổng hợp từng đoạn nhỏ gọi là các đoạn
Okazaki, mỗi mảnh được bắt đầu từ những đoạn mồi
 Khi mạch DNA được hình thành , các exonuclease sẽ loại
bỏ tất cả các đoạn mồi
 Enzyme Ligase xúc tác hình thành liên kết phosphoeste
nối liền các đoạn DNA với nhau

Virus Prokaryote Eukaryote

-DNA: Một số bacteriopgae như
phage M13,.. có DNA dạng vòng,
khi xâm nhiễm tế bào vi khuẩn
mDNA sợi đơn được đưa vào tế bào
chủ. Trong tế bào sợi chủ đơn DNA
của phage nối thành vòng gọi là sợi
dương, sau đó sợi dương được dùng
làm khuôn để tổng hợp bổ sung gọi
là sợi âm.Vòng DNA mạch kép của
phage gọi là dạng tái bản RF làm
khuôn để tổng hợp nên các sợi đơn
DNA mạch thẳng, có trình tự
nucleotid giống như bộ gen phage.
Các sợi DNA mới được tổng hợp nối
thánh vòng , lắp ghép với vỏ protein
tạo phage mới
-RNA: quá trình được thực hiện nhờ
enzyme phiên mã ngược của virus.
Khi xâm nhiễm tế bào chủ RNA
được đưa vào tế bào. Gen của virus
sử dụng các bộ máy của tế bào để
tổng hợp enzyme của virus. Enzyme
phiên mã ngược của virus xúc tác
tổng hợp 1 mạch đơn DNA bổ xung
(cDNA), mạch khuôn cDNA có thể
làm mạch khuôn để tổng hợp RNA
của virus hoặc tiếp tục tổng hợp sợi
bổ xung thứ 2 tạo thành cDNA mạch
kép gắn vào hệ gen của tế bào chủ
-QT tái bản bắt đầu từ 1 điểm (điểm - Đồng thời nhiều điểm
khởi đầu sao chép – origin) sau đó
lan ra theo 2 hướng đến khi đụng vào
nhau ở điểm nối đối diện, tạo thành
2 NST vòng xoắn.
- Có nhiều loại DNA polymerase
tham gia vào quá trình tái bản:
polymerase α/primase
polymerase β
polymerase σ
polymerase ε
- Có sự tham gia của protein chuyên
biệt: CAF-1 các nhân tố sao chép A
và C: RF-A, RF-C
-Vị trí đứt khởi đầu tái bản thường -Đoạn khởi đầu tái bản dài(từ hàng
nằm ở những vùng ADN có chứa chục ngàn đến hàng trăm ngàn bp)
nhiều trình tự A-T, dài từ 100 -
200bp.
- Có nhiều điểm đoạn khởi đầu trên
- Vi khuẩn chỉ có một đơn tái bản 1 NST và trong một genome
(replicon)
 4. Cơ chế xâm nhiễm, tái bản và lây lan của virus
Xâm nhiễm
 Virus sinh tan
Khái niệm : Sau khi xâm nhiễm vào tế bào, bộ gen của virus
gắn với bộ gen tế bào tạo nên tiền virus
Đặc điểm : Có enzym phiên mã ngược ( nhóm virus RNA )
hoặc không có enzyme phiên mã ngược (nhóm virus DNA )
Thời gian tổn tại ở dạng provirus phụ thuộc vào loại tế bào
và điều kiện ngoại cảnh
Cơ chế
- Virus xâm nhiễm tế bào
- RNA virus phiên mã ngược tạo cDNA vius
- Bộ gene vius gắn vào bộ gene tế bào tạo provirus
- Phiên mã và dịch mã tạp protein vỏ và RNA virus
- Lắp ghép tạo virion tiếp tục chu trình mới
Tái bản
-DNA: Một số bacteriopgae như phage M13,.. có DNA dạng
vòng, khi xâm nhiễm tế bào vi khuẩn mDNA sợi đơn được
đưa vào tế bào chủ. Trong tế bào sợi chủ đơn DNA của phage
nối thành vòng gọi là sợi dương, sau đó sợi dương được dùng
làm khuôn để tổng hợp bổ sung gọi là sợi âm.Vòng DNA
mạch kép của phage gọi là dạng tái bản RF làm khuôn để
tổng hợp nên các sợi đơn DNA mạch thẳng, có trình tự
nucleotid giống như bộ gen phage. Các sợi DNA mới được
tổng hợp nối thánh vòng , lắp ghép với vỏ protein tạo phage
mới
Lây lan
o Cơ chế lây lan trên thực vật: Virus ký sinh trên thực vật
không có khả năng tự nhiễm vào tế bào thực vật mà phải nhờ
đến:
- Côn trùng hút nhựa cây: rệp,bọ phấn trắng, rầy…
- Qua vết xước nhỏ do sâu bọ :bọ xít…
- Qua vết thương do cơ giới:cứa,xước,tỉa,cắt,…
Quá trình lây lan trên thực vật xảy ra như thế nào?
- Qua lỗ khí khổng ,lỗ mở tự nhiên.Các loại ký sinh này
thường nằm trên các bề mặt lá hoặc trong giọt xương,giọt
nước đọng trên lá mà dần đột nhập vào lỗ khí khổng,lan rộng
ra các gian bào bên trong gây các bệnh như: đốm lá,hại lá
nhu mô,khô vằn…
- Qua vết thương do cọ xát,thường là vết thương xây xát
nhẹ,vết chích côn trùng.Đây là cách xâm nhập thụ động mở
đường cho virus xâm nhập vào tế bào của cây.
- Qua các rễ con và lan vào mạch xylem.Quá trình này gây
ra các phản ứng của cây tạo ra các hợp chất phenol và thể
sần có màu nâu .Những hợp chất này gây bệnh hóa nâu của
mạch dẫn ,gây hiện tượng tắc xylem làm giảm lượng nước
di chuyển đến cây ,khiến cho cây bệnh rồi chết
o Cơ chế lây lan trên động vật: Virus ký sinh trên động vật có
thể truyền đi nhờ:
-Côn trùng hút máu.
-Di truyền từ mẹ sang con.
Quá trình lây lan của virus xảy ra trên động vật như thế nào?
-Virus ký sinh trên động vật có thể được truyền đi nhờ côn
trùng hút máu như ve,bọ chét,bọ chó,…
Sau đó chúng mang ký sinh trùng trong phân thải lên da sau
khi cắn, da bị nhiễm bẩn mang theo ký sinh trùng từ vết cắn
 Virus độc
Bộ gen của virus độc sau khi xâm nhiễm tế bào , tái bản ngay
tại ra những virion
Các gen virus không được gắn vào bộ gen của tế bào chủ
Không có enzyme phiên mã ngược
Cơ chế
- Virus độc xâm nhiễm tế bào (đưa lõi acid nucleotid
vào trong tế bào chủ , vỏ capsid nằm ngoài)
- Sử dụng hệ enzyme của tế bào để tái bản phẫn lõi
- Các gen mã hóa protein, protein vỏ được dịch mã
nhờ các riboxom của tế bào chủ, các thành phần vỏ virus
hình thành trong tế bào chất của tế bào chủ
-RNA: quá trình được thực hiện nhờ enzyme phiên mã
ngược của virus. Khi xâm nhiễm tế bào chủ RNA được đưa
vào tế bào. Gen của virus sử dụng các bộ máy của tế bào để
tổng hợp enzyme của virus. Enzyme phiên mã ngược của
virus xúc tác tổng hợp 1 mạch đơn DNA bổ xung (cDNA),
mạch khuôn cDNA có thể làm mạch khuôn để tổng hợp
RNA của virus hoặc tiếp tục tổng hợp sợi bổ xung thứ 2 tạo
thành cDNA mạch kép gắn vào hệ gen của tế bào chủ 4.2 Cơ
chế xâm nhiễm
đi vào cơ thể động vật qua con đường truyển máu.Gây tắc
nghẽn mạch máu và chết động vật.
-Virus ký sinh trên động vật có thể được truyền đi trong thời
kỳ mang thai.
o Cơ chế lây lan trên người.
Phần lớn virus gây bệnh trên người đều có nguồn gốc từ động
vật được lây từ côn trùng hút máu truyền từ động vật sang
con người.
Sự lây lan của virus có thể:
+) Theo chiều dọc là cơ chế truyền bệnh từ mẹ sang con:
- Lây bệnh trong giai đoạn mang thai.
- Lây bệnh trong lúc chuyển dạ đẻ.
- Lây bệnh trong thời kì cho con bú.
+) Theo chiều ngang là cơ chế lây lan virus phổ biến
nhất.Sự lây lan có thể được truyền đi nhờ:
- Chất dịch cơ thể được trao đổi qua con đường tình
dục.
- Truyền máu bị nhiễm bệnh.
- Đi qua đường tiêu hóa.
- Hút phải sol khí chứa virion.
- Từ côn trùng hút máu.
Quá trình lây lan của virus xảy ra trên người như thế nào?
- Truyền bệnh theo chiều dọc: xảy ra khi mang thai,trong khi
chuyển dạ đẻ và khi cho con bú.
- Truyền bệnh theo chiều ngang: quá trình lây lan virus phổ
biến nhất trong quần thể. Quá trình xâm nhiễm xảy ra khi
virus có thể xâm nhập vào hệ miễn dịch của cơ thể. Quá trình
lây bệnh còn xảy ra chủ yếu qua đường hô hấp,đường tiêu
hóa,thông qua các hoạt động giao tiếp và ăn uống sinh hoạt
hàng ngày tiếp xúc trực tiếp với dịch tiết của người bệnh
Bài 5 . SO SÁNH DI TRUYỀN NST VÀ DT NGOÀI NHÂN
a. Giống nhau:
- Gen đều mang thông tin di truyền quy định của cấu trúc protein từ đó quy định các tính trang
theo sơ đồ: Gen-RNA-Protein-Tính trạng.
+ đều có khả năng tái sinh phiên mã và dịch mã.
+ đều có thể bị đột biến dẫn đến thay đổi các tính trạng ở thế hệ sau.
b. khác nhau :
Gen ở NST Gen ngoài NST
Tồn tại ở dạng sinh vật chưa có màng Chỉ tồn tại sinh vật có nhân.
nhân lẫn sinh vật có màng nhân.
Nằm trong DNA dạng vòng. Nằm trong DNA dạng thẳng.
Lượng DNA ít hơn trong nhân
Xuất hiện đầy đủ ở thế hệ sau do lượng Sự xuất hiện gen ở thế hệ sau do sự
tế bào chất ở hợp tử chủ yếu do trứng phân li và tổ hợp của NST trong quá
của mẹ đóng góp. trình giảm phân và thụ tinh.
+Tính trạng được di truyền theo dòng Tính trạng được di truyền theo quy luật
mẹ. nghiêm ngặt của Mendel, Morgan,
+Tính trạng không tuân theo quy luật tương tác và giới tính.
di truyền NST.
Kết quả lai thuận khác kết quả lai Kết quả lại thuận giống kết quả lai
nghịch. nghịch.
VD: lai lừa cái x ngựa đựa ➜ con la
Lai lừa đực x ngựa cái ➜ con bacdo

Di truyền NST Di truyền ngoài NST

+ Tính trạng được di truyền theo quy
luật nghiêm ngặt của Mendel, Morgan,
tương tác và giới tính.
+ Khi hình thành giao tử , các thành
viên của cặp alen phân li đồng đều về
giao tử, nên 50% số giao tử chứa alen
này và 50% số giao tử chứa alen kia.
+ Tạo ra nhiều biến dị tổ hợp do có
tương tác gen và hoán vị gen từ đó dẫn
đến kiểu hình khác với bố mẹ.
+ Các tính trạng di truyền không tuân
theo quy luật di truyền NST.vì tế bào
chất không được phân phối đồng đều
tuyệt đối cho các tế bào con như đối
với NST.
+ Con luôn mang tính trạng theo mẹ vì
khi thụ tinh, giao tử đực chỉ truyền
nhân mà không truyền tế bào chất cho
trứng, do vậy các gen nằm trong tế bào
chất ( trong lạp thể và ti thể) chỉ được
mẹ truyền cho qua tế bào chất của
trứng.
6. Đột biến gen? Nguyên nhân? Vai trò?
1. Đột biến gen
- Đột biến gen là những biến đổi trong cấu trúc của gen xảy ra ở cấp độ phân tử tại một điểm nào đó trên phân tử ADN và có
liên quan đến sự thay đổi về số lượng, thành phần, trật tự các cặp nucleotide trong gen. Có rất nhiều kiểu biến đổi về cấu trúc
gen, trong đó những biến đổi liên quan đến 1 cặp nucleotit trong gen được gọi là đột biến điểm.
- Đa số đột biến gen là đột biến lặn và có hại, một số ít có lợi và có ý nghĩa rất lớn đối với quá trình tiến hóa và chọn giống, còn
có những đột biến không có hại cũng không có lợi cho cơ thể mang đột biến ( Đột biến trung tính ). Những cá thể mang đột biến
đã biểu hiện trên kiểu hình của cơ thể gọi là thể đột biến.
- Trong tự nhiên, tất cả các gen đều có thể bị đột biến nhưng với tần số rất thấp (1/1000000-1/10000). Tuy nhiên tần số đột biến
có thể thay đổi tùy thuộc vào các tác nhân gây đột biến. Tác nhân gây đột biến có thể là các chất hóa học, các tác nhân vật lý
như tia phóng xạ, hoặc các tác nhân sinh học như virus có trong cơ thể hoặc môi trường bên ngoài cơ thể. Đột biến gen có thể
xảy ra ở tế bào xôma (tế bào sinh dưỡng) và tế bào sinh dục.
- Đột biến gen làm thay đổi cấu trúc của gen từ đó tạo ra alen mới so với dạng ban đầu. ví dụ: Ở ruồi giấm gen A quy định mắt
đỏ, sau khi bị đột biến tạo thành gen a quy định mắt trắng.
2. Các dạng đột biến gen tại một điểm thường gặp: Các protein P53 và Rb vốn có chức năng kìm hãm sự sinh
- Mất một cặp nucleotide đôi tế bào, bị hai protein E6, E7 ức chế do đó mà sự sinh
- Thêm một cặp nucleotide sản của tế bào cổ tử cung không bị P53 và Rb kìm hãm nữa
- Thay thế một cặp nucleotide -> sinh sản mạnh , nhanh , vô tổ chức gây nên ung thư.
3. Nguyên nhân gây đột biến gen - Tác nhân hóa học: một số hóa chất khi thấm vào tế bào
3.1. Nguyên nhân bên ngoài làm cho cơ chế tái sinh DNA bị sai đi ở một điểm nào đó
- Tác nhân vật lý: tia tử ngoại, tia phóng xạ( tia X, tia α, tia gây đột biến gen.
β,…), sốc nhiệt,… Ví dụ:
- Tác nhân hóa học: thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, axit + 5BU (5-Bromuraxin) là đồng đẳng của T có khả năng gây
nitoro(HNO2), 5-bromuraxin,Acridin… đột biến thay thế cặp A-T thành cặp G-X.
- Tác nhân sinh học: virus có trong cơ thể hoặc môi trường + EMS (Etyl Metyl-Sunfomat) là đồng đẳng của A và G
bên ngoài cơ thể. gây đột biến thay thế cặp G-X thành cặp A-T.
3.2. Nguyên nhân bên trong + Acridine gây đột biến mất hoặc thêm cặp Nucleotide, nếu
- Do rối loạn sinh lý, hóa sinh của tế bào. được chèn vào mạch khuôn cũ gây đột biến thêm cặp Nu.
- Do dạng hiếm gặp của bazo nito bắt cặp. + HNO2 gây đột biến thay thế cặp Nu.
4. Cơ chế gây đột biến gen - Tác nhân vật lý:
Cơ chế phát sinh đột biến gen là do bắt cặp không đúng • Các tia phóng xạ : Tia X, tia α, β, gamma, chùm nơtron có
trong nhân đôi DNA (không theo nguyên tắc bổ sung), hay vai trò kích thích và ion hóa các nguyên tử khi chúng xuyên
tác nhân xen vào mạch khuôn hay mạch đang được tổng qua các mô sống, ảnh hưởng trực tiếp hay gián tiếp đến
hợp phải trải qua quá trình tiền đột biến thì mới xuất hiện DNA, RNA qua tác động lên các phân tử nước trong tế bào
đột biến được. -> gây xuất hiện đột biến gen .
4.1. Cơ chế gây đột biến gen do nguyên nhân bên trong • Tia tử ngoại (UV): có bước sóng ngắn nên chỉ có tác dụng
- Các bazo nito thường tồn tại ở 2 dạng cấu trúc: dạng kích thích chứ không gây ion hóa. Tia tử ngoại làm cho hai
thường và dạng hiếm. Ở dạng hiếm, bazo nito làm các liên Thymine trên cùng một mạch của phân tử DNA liên kết với
kết Hidro bị thay đổi, làm các nu bắt cặp không đúng trong nhau -> gây đột biến gen.
quá trình nhân đôi AND gây đột biến gen. Vì tia tử ngoại không có khả năng xuyên sâu như tia phóng
- Vd: A dạng thường biến đổi thành A dạng hiếm ( A*) , dẫn đến bị xạ nên chỉ dùng để xử lý vi sinh vật, bào tử và hạt phấn.
bắt cặp nhầm với X gây đột biến cặp A-T thành cặp A-X.
5. Cơ chế biểu hiện đột biến gen
4.2. Cơ chế gây đột biến do các tác nhân bên ngoài
- Đột biến giao tử: Đột biến phát sinh trong quá trình giảm
- Tác nhân sinh học:
phân hình thành giao tử, xảy ra ở tế bào sinh dục nào đó
Ví dụ: Virus HPV gây ung thư cổ tử cung.
thông qua thụ tinh sẽ đi vào hợp tử. Nếu là đột biến gen
HPV ( Human papillona virus ) vốn có gen vòng xoắn đôi
trội, nó sẽ biểu hiện thành kiểu hình ngay trên cơ thể mang
DNA. Khi HPV chui vào tế bào của người thì vòng xoắn
đột biến gen đó. Nếu là đột biến gen lặn nó có thể đi
nhân đôi DNA của tế bào HPV bị đứt, trở thành một nhánh
vào hợp tử ở thể dị hợp Aa và vì gen trội lấn át nên đột biến
dài giống DNA của tế bào người , làm biến dị tế bào người
không biểu hiện ra ngoài. Tuy nhiên nó không bị mất đi mà
.Tế bào người bị biến dị này, sau đó sẽ sao chép thông tin
tiếp tục tồn tại trong quần thể và khi gặp tổ hợp đồng hợp
để sản xuất protein của HPV, quan trọng nhất là các protein
lặn thì nó biểu hiện ra ngoài.
E6, E7.
- Đột biến xoma: Đột biến xảy ra ở tế bào xôma, từ một tế
bào bị đột biến thông qua nguyên phân nó được nhân lên
thành mô, có thể di truyền bằng sinh sản sinh dưỡng. Nếu
đó là đột biến gen trội sẽ được biểu hiện thành một phần
của cơ thể, gọi là "thể khảm". Nếu đó là đột biến gen lặn,
nó không biểu hiện ra kiểu hình & sẽ mất đi khi cơ thể chết.
- Đột biến tiền phôi: Đột biến xảy ra ở những lần nguyên
phân đầu tiên của hợp tử, giai đoạn từ 2 đến 8 tế bào. Nó có
thể đi vào hợp tử & di truyền cho thế hệ sau thông qua ss
hữu tính, nếu tế bào đó bị đột biến thành TB sinh dục.
Chúng phổ biến. Làm thay đổi số lượng và trật tự sắp xếp
các cặp nucleotide trong gen. Đột biến lặn không biểu hiện
thành kiểu hình ở trạng thái dị hợp. Hậu quả làm gián đoạn
1 hay 1 số tính trạng nào đó (Gen -> mARN -> Protein ->
tính trạng). Ít ảnh hưởng đến sức sống và sự sinh sản của
sinh vật. Méo biết cái này của chung hay của mỗi tiền phôi.
6. Quá trình tự sửa chữa sau đột biến
- Trong quá trình trao đổi chất do tác/ nhân vật lý hay hóa
học của môi trường có thể xuất hiện nhiều biến đổi gay tổn
thương cấu trúc DNA. Tuy nhiên DNA lại có cơ chế tự sửa
chữa sai sót và khôi phục lại các cấu trúc tự nhiên. Cơ chế
sửa chữa rất đa dạng, đã được nghiên cứu và xác định trong
các tế bào sống.
- Sửa chữa trực tiếp bằng quan phục hoạt (photo
reparation): do tác nhân tia UV và enzyme photolyase,
DNA bị biến dạng (các thymin tạo thành dimer thymin).
Nhờ có photon ánh sáng, các DNA bị biến dạng này tạo
thành các monomer => DNA phục hồi.
- Tự sửa chữa SOS: Là cơ chế làm cho phân tử DNA khi tái
bản hoặc phiên mã bỏ qua các đoạn bị tổn thương, bỏ qua
các dimer thymin vẫn đảm bảo sự tái bản hoặc phiên mã
chính xác. Hệ thống đọc sửa của DNA polymerase III bị
làm yếu đi để quá trình polyme hóa đi qua được các dime
thymin tránh được các sai sót. Các base nito kết hợp sai
không được hệ thống sửa chữa sẽ được giữ lại như là đột
biến.
- Sửa chữa bằng cơ chế cắt bỏ sai sót: Nhờ hàng loạt các
enzyme nhận biết các base nito bị ghép sai và cắt bỏ,
enzyme DNA polymerase xúc tác tổng hợp các base phù
hợp. Đây là hệ thống sửa chữa được dùng chủ yếu nhưng
lại vô cùng phức tạp
- Sự biêủ hiện của đột biến gen: Đột biến thành gen trội sẽ
được biểu hiện ngay trên kiểu hình của cơ thể mang đột
biến, đột biến thành gen lặn thường tồn tại ở trạng thái dị
hợp tử được phát tán trong quần thể, khi thành tổ hợp đồng
tử lặn thì nó mới được biểu hiện. Ví dụ: người bị bệnh bạch
tạng. Đột biến xảy ra ở tế bào xoma biểu hiện ở một phần
cơ thể được nhân lên qua sinh sản dinh dưỡng nhưng không
thể di truyền qua sinh sản hữu tính.
7. Vai trò của đột biến gen
- Sự biến đổi cấu trúc phân tử của gen có thể dẫn đến biến
đổi cấu trúc của loại protêin mà nó mã hóa, cuối cùng có
thể dẫn đến biến đổi ở kiểu hình.
- Các đột biến gen biểu hiện ra kiểu hình ở từng cá thể
riêng lẻ, không tương ứng với điều kiện sống, thường là đột
biến lặn và có hại cho bản thân sinh vật vì chúng đã phá vỡ
sự thống nhất hài hòa trong kiểu gen đã qua chọn lọc tự
nhiên và duy trì lâu đời trong điều kiện tự nhiên, gây ra
những rối loạn trong quá trình tổng hợp prôtêin.
- Đa số đột biến gen tạo các gen lặn, có hại, 1 số trung tính,
1 số có lợi và gen đột biến còn có thể gây chết. Những gen
lặn chỉ biều hiện ra kiểu hình khi ở thể đồng hợp và trong
đ/kiện môi trường thích hợp. Qua giao phối, nếu gặp tổ hợp
gen thích hợp, 1 đột biến vốn có hại có thể trở thành có lợi.
- Đột biến gen gây ra những thay đổi trong nucléotide ->
biến đổi mARN và quá trình tổng hơp protéine nên thường
gây ra hậu quả có hại, làm giảm khả năng sống của SV.
VD: Bệnh hồng cầu hình lưỡi liềm ở người do đột biến
thay thế cặp nucléotide thứ sáu của chuỗi polipeptide Beta
trong phân tử Hb làm acid glutamique bị thay thế bởi valin
gây thiếu máu, giảm khả năng vận chuyển dưỡng khí.
- Đột biến gen có vai trò và ý nghĩa vô cùng quan trọng
trong tiến hóa và chọn giống:
+ Trong tiến hóa: Tính chất có lợi hay có hại của một đột
biến gen chỉ mang tính chất tương đối (có trường hợp này
thì có lợi, có trường hợp khác có hại). Có trường hợp lại ở
trạng thái dị hợp lại làm tăng sức sống cũng như sức chống
chịu của cơ thể đối với một số bệnh.VD: Ng mang gen đột
biến gây huyết cầu hình lưỡi liềm ở trạng thái dị hợp, có
khả năng đề kháng với bệnh sốt rét. Tuy tính chất ngẫu
nhiên, cá biệt, ko xác định và thường ở trạng thái lặn nhưng
đột biến gen vẫn được xem là nguồn nguyên liệu chủ yếu
cho quá trình chọn lọc tự nhiên, có vai trò trong tiến hóa.
+ Trong chọn giống: Một vài đột biến có lợi dùng làm cơ
sở là nguồn nguyên liệu quan trọng cho tạo giống vật nuôi
và cây trồng. Gây đột biến nhân tạo là một trong các
phương pháp chọn giống thực vật hiện đại và có hiệu quả
cao, góp phần tạo nên những tính trạng quý ở cây trồng.
VD: Ng ta đột biến gen dòng lúa chịu mặn TL6.2 tạo ra
giống lúa thuần DT80. DT80 là giống có sức chống chịu
rét tốt và chống đổ tốt, ít nhiễm sâu bệnh hại. Tính thích
ứng cao, thích hợp nhiều chân đất. có khả năng chịu mặn
khoảng 5-6 ‰. Giống lúa DT80 là giống lúa chất lượng:
hạt gạo trong, cơm dẻo, ngon, đậm cơm, hàm lượng
amylose khoảng 13,4%. khối lượng 1000 hạt 20,5-21 gam.
+ Ngoài ra đối với con người, đột biến gen gây hại cho cơ
thể cho nên cần phát hiện và hạn chế nguyên nhân và sự
tràn lan của gen đột biến.VD: Bệnh máu khó đông di truyền
(Hemophilie A), bệnh bạch tang, bệnh mù màu, bệnh động
kinh, bệnh tan máu huyết tán Thalassemia.
7. Đột biến NST? Nguyên nhân? Vai trò?
1. Nhiễm sắc thể
1.1. Khái niệm NST
- Nhiễm sắc thể là những cấu trúc hiển vi trong nhân tế bào,
cấu tạo chủ yếu từ DNA và protein kiềm (histon), có khả
năng tự nhân đôi và biến đổi hình thái cấu trúc theo qui luật
trong các quá trình phân bào.
- Nhiễm sắc thể tổn tại trong nhân tế bào soma thành từng
cặp đồng dạng, trong đó một nhiễm sắc thể có nguồn gốc từ
bố và một có nguồn gốc từ mẹ
- Trong các tế bào bình thường mỗi nhiễm sắc thể gồm 2
nhiễm sắc tử (chromatid), mỗi loài bình thường có bộ
nhiễm sắc thể lưỡng bội(2n) đặc trưng về số lượng hình
thái cấu trúc ổn định tương đối qua từng thế hệ.
1.2. Cấu trúc NST
- Cấu trúc cơ bản của một nhiễm sắc thể gồm tâm động,
cánh dài, cánh ngắn và điểm mút.
+ Tâm động có vai trò quan trọng trong quá trình phân bào,
là điểm bám của thoi vô sắc để các nhiễm sắc thể phân li về
các cực tế bào khi phân chia.
+ Tùy theo vị trí của tâm động có thể chia nhiễm sắc thể
thành các dạng cấu trúc : tâm cân, tâm lệch và tâm mút.
+ Điểm mút là vùng DNA đầu mút của nhiễm sắc thể,
thường ở dạng mách thẳng, giữ vai trò quan trọng cho sự
tái bản và mức độ tồn tại của tế bào dài hay ngắn, góp phần
quyết định tuổi thọ của cá thể.
- Ví dụ: Nhiễm sắc thể ở sinh vật prokaryote cấu trúc đơn
giản, là phân tử DNA trần ( không có sự tham gia của các
phân tử protein histon) cuộn xoắn tạo thành các vùng
nhiễm sắc. Nhiễm sắc thể ở eukaryote cấu trúc từ các
nucleosom, mỗi nucleosom do phân tử DNA cuộn xoắn
1,75 vòng quanh 8 phân tử histon,mỗi vòng xoắn gồm 80
cặp nucleotid.
2. Đột biến NST
2.1. Khái niệm
- Đột biến (mutation), bắt nguồn từ chữ hy lạp Mutatio, là
những biến đổi trong vật chất di truyền, nghĩa là những
biến đổi trong cấu trúc gen hoặc các biến đổi trong cấu trúc
và số lượng của nhiễn sắc thể. Đột biến tạo nên vô số biến
dị làm tang tính đa dạng trong sinh giới, chọn lọc và duy trì
các đột biến tự nhiên hình thành loài mới giống mới.
- Đột biến nhiễm sắc thể là sự thay đổi về cấu trúc của
nhiễm sắc thể hoặc sự tăng hay giảm số lượng nhiễm sắc
thể ở sinh vật, từ đó gây ra nhiễm sắc thể không bình
thường.
2.2. Nguyên nhân
- Tác nhân của môi trường bên ngoài (thường là do tác
động của con người):
+ Tác nhân vật lý: tia phóng xạ, tia cực tím, sốc nhiệt,...
+ Tác nhân hóa học: ảnh hưởng của nhiều chất hóa học như
nicotine, cosinsin, dioxine (chất độc da cam),...
+ Tác nhân sinh học: vi-rút, vi khuẩn,...
- Nguyên nhân bên trong:
+ Những biến đôi bất thường trong sinh lý, sinh hóa trong
tế bào (thường xuất hiện ngẫu nhiên không theo mong
muốn)
2.3. Các dạng đột biến NST
- Đột biến cấu trúc NST
- Đột biến số lượng NST
3. Đột biến cấu trúc NST
3.1. Lặp đoạn (duplication)
- Lặp đoạn là một đoạn của NST lặp đi lặp lại một hay
nhiều lần, làm tăng số lượng gen trên NST đó.
- Đột biến lặp đoạn có thể do đoạn NST bị dứt được nối
xen vào NST tương đồng hoặc do NST tiếp hợp không bình
thường, do trao đổi chéo không đều giữa các crômatit.
- Trong kỳ đầu I của giảm phân, các NST kép trong cặp
NST kép tương đồng bắt đôi với nhau và trao đổi các đoạn
cromatit cho nhau, nếu như các đoạn cromatit không đều
giữa các NST kép sẽ dẫn đễn hiện tượng lặp đoạn NST.
3.2. Mất đoạn (deletion)
- Mất đoạn là làm mất từng loại NST, mất đầu mút hoặc
mất đoạn giữa NST. Làm giảm số lượng gen trên NST.
- Cơ chế gây mất đoạn mất đoạn NST cũng giống như Đột
biến lặp đoạn NST, là do sự trao đổi chéo không cân giữa
các NST đôi trong kỳ đầu I của giảm phân.
3.3. Đảo đoạn (invertion)
- Đột biến đảo đoạn tức là một đoạn NST bị đứt (có hoặc
không có tâm động) quay 180 độ rồi gắn lại vị trí cũ của
NST làm thay đổi trật tự phân bố gen.
- Đột biến đảo đoạn làm thay đổi trình tự phân bố các gen
làm thay đổi có thể gây hại cho thể đột biến.
3.4. Chuyển đoạn (Translocation)
- Chuyển đoạn bao gồm chuyển đoạn trong cùng một NST
và chuyển đoạn giữa các NST không tương đồng. Chuyển
đoạn giữa các NST không tương đồng bao gồm chuyển
đoạn tương hỗ và chuyển đoạn không tương hỗ.
- Chuyển đoạn tương hỗ là 2 NST tương đồng cùng chuyển
cho nhau, một đoạn của NST này chuyển sang NST kia và
một đoạn của NST kia cũng chuyển lại cho NST này.
Chuyển đoạn không tương hỗ là chỉ có một đoạn của NST
này chuyển sang NST kia còn NST kia không chuyển đi
đoạn nào.
- Ví dụ về cơ chế của chuyển đoạn giữa các NST không
tương đồng tương hỗ: 2 NST không tương đồng N1 và N2
bắt chéo nhau, mỗi NST đứt 1 đoạn NST và gắn vào NST
kia. Khi đó một đoạn của NST N2 bây giờ gắn vào NST N1
và một đoạn NST N1 gắn vào NST N2,2 NST trở thành 2
NST khác là T1 và T2.
4. Đột biến số lượng NST
4.1. Đột biến lệch bội
a. Khái niệm
- ĐB lệch bội là những biến đổi về số lượng NST xảy ra ở 1
hay vài cặp NST. Đó là biến đổi số lượng ở một cặp NST
tương đồng nhất định trong tế bào lưỡng bội
- Ở SV lưỡng bội (LB), ĐB lệch bội thường gặp 4 dạng chính:
+ Thể không (2n – 2): TB LB mất 1 cặp NST nào đó.
+ Thể một (2n – 1):TB LB mất 1 NST của 1 cặp NST nào đó.
+ Thể ba (2n + 1):TB LB thêm 1 NST vào 1 cặp NST nào đó.
+ Thể bốn (2n + 2):TB LB thêm 2NST vào 1 cặp NST nào đó.
+ Dạng đặc biệt: (2n +1 +1) là thể ba kép do có 2 thể 3 ở 2 cặp
NST khác nhau trong cùng 1 tế bào
b. Nguyên nhân và cơ chế gây đột biến lệch bội
- Do các tác nhân lí hóa của môi trường trong hoặc bên
ngoài cơ thể làm rối loạn sự phân li bình thường của một
hoặc 1 số cặp NST→ Thoi vô sắc hình thành nên 1 hoặc 1
và cặp NST không thể phân li trong quá trình giảm
phân tạo thành giao tử bất thường, giao tử này kết hợp với
các giao tử bình thường hoặc không bình thường khác
trong thụ tinh tạo thành đột biến dị bội.
→Sự hình thành các cá thể lệch bội thông qua 2 cơ chế là
giảm phân không bình thường, sự thụ tinh giữa các giao tử
không bình thường và giao tử bình thường. Quá trình giảm
phân tạo các giao tử n+1 và n-1 có thể diễn ra ở lần phân
bào thứ nhất hoặc thứ 2.
- Một cá thể của loài có thể gặp nhiều trường hợp dị bội
khác nhau, vì hiện tượng dị bội ở mỗi cặp NST khác nhau
sẽ cho kiểu hình hoàn toàn khác nhau. Ví dụ: một loài có
bộ NST 2n = 14 tức là có 7 cặp NST khác nhau như vậy cá
thể này có thể có 7 trường hợp thể ba hoàn toàn khác nhau.
- Lệch bội cũng có thể xảy ra trong nguyên phân ở các tế
bào sinh dưỡng (2n) làm cho một phần cơ thể mang đột
biến lệch bội và hình thành thể khảm.
c. Hậu quả
- Thể lệch bội đã được phát hiện trên hàng loạt đối tượng
như ở người, ruồi giấm, cà độc dược, thuốc lá, lúa mì…
- Sự tăng hay giảm số lượng của 1 hay vài cặp NST → làm
mất cân bằng toàn hệ gen → cơ thể không sống được hay
giảm sức sống, giảm khả năng sinh sản.
- Ví dụ một số bệnh do lệch bội ở người:
+ Hội chứng down (thể ba cặp NST 21), (2n+1) = 47NST
+ Claiphenter (thể ba cặp giới tính XXY), (2n+1) = 47NST
+ Siêu nữ (XXX), (2n+1) = 47NST
+ Tocnơ (thể một cặp giới tính XO) ( 2n-1) = 45NST
d. Vai trò và ý nghĩa
- Đối với tiến hóa: cung cấp nguyên liệu cho quá trình tiến
hóa.
- Đối với chọn giống: có thể sử dụng các thể không để đưa
các NST theo ý muốn vào cây lai.
- Đối với nghiên cứu di truyền học: sử dụng các lệch bội để
xác định vị trí của gen trên NST.
4.2. Đột biến đa bội
- Đa bội là một dạng đột biến số lượng NST, trong đó tế
bào đột biến chứa nhiều hơn 2 lần số đơn bội NST (3n, 4n,
5n, 6n…). Những cơ thể mang các tế bào có 3n, 4n,
5n…NST được gọi là thể đa bội.
-Thể đa bội được phân thành 2 dạng là thể tự đa bội (đa
bội cùng nguồn) và dị đa bội (đa bội khác nguồn)
a. Thể tự đa bội
- Khái niệm: Tự đa bội là sự tăng số lượng các hệ gen (bộ
NST cơ bản) của một loài, nghĩa là số lượng NST tăng theo
bội số nguyên của bộ cơ bản và lớn hơn 2. Ta có tự đa bội
chẵn: 4n, 6n, 8n,… và tự đa bội lẻ: 3n, 5n, 7n,…
- Cơ chế:
+ Cơ chế hình thành là do bộ NST nhân đôi nhưng có thể
thoi phân bào không hình thành nên NST không phân li
trong tế bào xôma. Thường do hóa chất cosixin gây cản trở
sự hình thành thoi vô sắc.
+ Do quá trình giảm phân không bình thường tạo ra giao tử
mang bộ NST không giảm đi một nửa số lượng so với tế
bào mẹ, ví dụ từ tế bào 2n qua giảm phân cho giao tử 2n, và
sự kết hợp qua thụ tinh giữa các giao tử này với nhau hoặc
với giao tử bình thường.
+ Cơ chế phát sinh trên đa bội chẵn và đa bội lẻ:
 Cơ chế phát sinh đa bội chẵn: trong giảm phân NST tự
nhân đôi nhưng không hình thành thoi vô sắc → tạo giao tử
2n, khi thụ tinh giao tử 2n + giao tử 2n tạo thành hợp tử 4n.
Thể đa bội chẵn này có số lượng NST tăng gấp nhiều lần
nên quá trình sinh tổng hợp các chất diễn ra mạnh mẽ → tế
bào to, sinh trưởng tốt. Thể đa bội thường được ứng dụng
trong trồng trọt để thu sản phẩm từ cơ quan sinh dưỡng ví
dụ: nho tứ bội, dâu, táo...
 Cơ chế phát sinh đa bội lẻ: trong giảm phân NST tự nhân
đôi nhưng không hình thành thoi vô sắc → tạo giao tử 2n.
khi thụ tinh giao tử 2n + giao tử bình thường n tạo thành
hợp tử 3n. Thể đa bội lẻ không có khả năng sinh giao tử
bình thường nên các thể đa bội lẻ là bất thụ. Người ta ứng
dụng điều này để tạo các giống cây trồng cho quả to và
không hạt (dưa hấu, chuối...)
b. Thể dị đa bội
- Khái niệm: Dị đa bội xuất hiện trên cơ sở tăng số lượng
các hệ gen (bộ NST cơ bản) thuộc các loài khác nhau ở con
lai khác loài khởi đầu (F1).
- Cơ chế:Các loại thực vật có họ hàng thân thuộc đôi khi có
thể giao phấn với nhau cho ra con lai có sức sống nhưng bất
thụ.
Song nhị bội thể là hiện tượng cả 2 bộ NST lưỡng bội của 2
loài khác nhau cùng tồn tại trong 1 tế bào.
c. Hậu quả và vai trò của đột biến đa bội
- Tế bào của thể đa bội có hàm lượng AND tăng lên gấp
bội do vậy quá trình tổng hợp các chất hữu cơ xảy ra mạnh
mẽ. Tế bào thể đa bội có kích thước lớn hơn tế bào binhg
thường dẫn đến cơ quan sinh dưỡng có kích thước lớn, phát
triển khỏe, chống chịu tốt.
- Sự biến đổi số lượng NST hình thành các tứ bội thể cùng
nguồn và sự lai khác loài đã đóng vai trò trong sự phát sinh
các dãy đa bội thể của cây dại và cả nguồn gốc phát sinh
của nhiều cây trồng. Đột biến đa bội có ý nghĩa đối với tiến
hóa và chọn giống thực vật vì nó góp phần hình thành loài
mới.
- Thể đa bội ở động vật thường ít gặp vì dễ gây chết.Ở một
số loài có thể thấy trong tự nhiên và có thể được tạo ra bằng
thực nghiệm.
5. Hậu quả của đột biến NST
- Cơ chế chung của đột biến NST là do tác nhân gây đột
biến ảnh hưởng đến quá trình tiếp hợp, trao đổi chéo hoặc
do tác nhân gây đột biến tác động trực tiếp lên NST làm đứt
gãy các NST.
- Đột biến mất đoạn làm giảm số lượng gen trên NST, làm
mất cân bằng gen nên thường gây chết hoặc làm giảm sức
sống.
- Đột biến mất đoạn cuối (p) nhánh ngắn của nhiễm sắc thể
5 gây ra hội chứng Criduchat (hội chứng mèo kêu). Kích
thước xóa khác nhau giữa các cá nhân bị ảnh hưởng nhưng
các nghiên cứu cho thấy đoạn xóa lớn hơn có xu hướng dẫn
đến các khuyết tật trí tuệ nặng hơn và chậm phát triển hơn
so với đoạn xóa nhỏ hơn.
- Ở người, nếu bị mất đoạn ở NST số 21 thì sẽ gây ra bệnh
ung thư máu.
- Lặp đoạn làm mất cân bằng gen, đa số có hại cho thể đột
biến, một số trường hợp làm tăng cường hoặc giảm bớt
mức biểu hiện của tính trạng. Ví dụ đột biến lặp đoạn NST
16A ở NST X ở ruồi giấm làm mắt ruồi giấm bị thu hẹp từ
mắt lồi thành mắt dẹt.
- Đột biến đảo đoạn làm thay đổi trình tự phân bố các gen,
làm cho hoạt động của gen bị thay đổi có thể gây hại cho
thể đột biến.
- Đột biến chuyển đoạn giữa 2 NST không tương đồng làm
thay đổi nhóm gen liên kết. Dạng đột biến chuyển đoạn nói
chung thường làm giảm khả năng sinh sản.
- Trong các dạng đột biến cấu trúc NST, đột biến mất đoạn
là gây hại nhất cho thể đột biến,mất đoạn có thể gây ảnh
hưởng nặng nề đến sức sống của cá thể đột biến,các loiạ
đột biến còn lại đa số chỉ làm mất cân bằng hệ gen và giảm
khả năng sinh sản.
- Sự tăng hay giảm một hay một vài cặp NST trong bộ gen
là mất cân bằng toàn hệ gen nên thường các thể lệch bội
thường không sống được hoặc bị giảm sức sống, giảm sức
sinh sản tùy loại.
- Ví dụ: Hội chứng Patau (3NST số 13): Những bào thai bị
hội chứng này có thể sẩy thai và thai chết lưu trong tử
cung. Các phôi thai mắc phải hội chứng này sẽ phát triển
chậm trong tử cung kèm theo nhiều bất thường khác. Một
số bào thai mắc phải hội chứng Patau vẫn có thể được sinh
ra nhưng với những khuyết tật nghiêm trọng về tim mạch
và thần kinh mà trẻ mắc phải làm trẻ hiếm có cơ hội sống
sót sau sinh.
6. Vai trò của đột biến NST
- Đối với quá trình tiến hóa: đột biến làm cho hệ gen được
cấu trúc lại, dẫn đến cách ly sinh sản là một trong những
con đường hình thành loài mới.
- Đối với nghiên cứu di truyền học: đột biến mất đoạn được
ứng dụng để xác định vị trí của gen trên NST.
- Đối với chọn giống: Ứng dụng việc tổ hợp gen trên NST
góp phần tạp nên nguồn nguyên liệu phong phú cho tiến
hóa và chọn giống.
- Ví dụ:
+ Đột biến mất đoạn nhỏ không làm giảm sức sống có thể
được áp dụng để loại bỏ gen không mong muốn ra khỏi
NST (ở một số cây trồng)
+ Đột biến lặp đoạn ở enzym amylase làm tăng hoạt tính
của enzym, có lợi cho sản xuất bia...
+ Đột biến lặp đoạn,đảo đoạn làm tăng số lượng gen,tạo
tính đa dạng giữa các trong loài,góp phần tạo nguyên liệu
cho tiến hóa.
- Đột biến lệch bội cung cấp nguyên liệu cho tiến hóa và
chọn giống. Có thể sử dụng các thể lệch bội để xác định vị
trí của gen trên NST.
- Thể đa bội: Ở thực vật, thể đa bội là hiện tượng phổ biến,
gặp ở hầu hết các nhóm cây
+ TB của thể đa bội to,hàm lượng ADN tăng lên gấp bội.
+ Cơ quan sinh dưỡng to,phát triển tốt,chống chịu tốt.
+ Thể đa bội lẻ thường không có khả năng sinh gioa tử
bình thường,người ta áp dụng đặc điểm này để tạo các
giống quả không hạt như dưa hấu, nho,...
+ Thể tự đa bội chẵn hoặc dị đa bội có thể tạo thành giông
mới, có ý nghĩa quan trọng với tiến hóa và chọn gống.
 Bài 9: ĐIỀU HÒA BIỂU HIỆN GEN Ở PROKARYOTE
1. Khái niệm
Biểu hiện gen (gene expression) là quá trình chuyển đổi
thông tin di truyền trong gen thành các RNA, protein và
enzyme.
Điều hoà biểu hiện gen ở tế bào và cơ thể sinh vật là quá
trình điều khiển hoạt động của gen, gồm nhiều cơ chế
kiểm soát hoạt động gen khác nhau.
Mục đích: Đó là cơ chế phản ứng trả lời sự thay đổi của
điều kiện môi trường, đảm bảo sự tồn tại và phát triển
của tế bào.
2. Khái quát chung
 Có sự khác nhau đáng kể giữa nhân sơ và nhân thực
trong điều hòa biểu hiện của gen. Các tế bào nhân thực
có cấu tạo phức tạp hơn nhiều nên cơ chế điều hòa cũng
phức tạp hơn nhân sơ.
 Ở nhân sơ, mục đích của sự điều hòa biểu hiện gen là
nhằm điều chỉnh hệ enzyme cho phù hợp với các tác
nhân dinh dưỡng và lý hóa của môi trường, đảm bảo
được hai yêu cầu chính của tế bào là sinh trưởng và
sinh sản.
→Sự điều hoà này rất linh động và có tính thuận
nghịch.
 Ở nhân thực, do tế bào không tiếp xúc trực tiếp với
môi trường, nên sự điều hòa ở đây không còn nhằm
mục đích đối phó với các biến động ở ngoại bào. Sự điều
hòa ở nhân thực hướng đến việc chuyên biệt
hóa từng loại tế bào và từng cấu trúc, chức năng riêng.
→Không mang tính thuận nghịch.
3. Biểu hiện gen và nguyên lí hoạt động
 ĐHBH gen ở prokaryote bao gồm một số phương thức
chủ yếu sau:
 ĐHBH gen giai đoạn phiên mã tổng hợp mRNA (kiểm
soát sự liên kết với promoter của RNA polymerase, kiểm
soát khởi đầu phiên mã, kiểm soát tổng hợp mRNA,
kiểm soát quá trình giải phóng mRNA hoặc phân huỷ
mRNA,…)
 ĐHBH gen giai đoạn dịch mã (kiểm soát sự tiếp cận của
mRNA với các ribosom, tăng cường hoặc giảm cường
độ dịch mã,…)
 ĐHBH gen sau dịch mã (ức chế ngược của các
isoenzyme, phân huỷ protein…)
 Ngoài ra còn có: Theo motif bám trình tự DNA đặc hiệu,
theo cơ chế SOS, Theo kiểu tái tổ hợp, theo tín hiệu tế
bào,theo kiểu Riboswith
 Gồm 2 phương thức: Điều hoà âm tính và điều hoà
dương tính.
 Điều hoà biều hiện gen âm tính:
- Là hình thức điều hoà làm giảm mức độ biểu hiện
gen, hoặc làm ngừng hoạt động gen.
- Tuỳ theo cơ chế tác động và sản phẩm biệu hiện
gen, điều hoà âm tính có 2 dạng:
+ Điều hoà âm tính cảm ứng: do protein ức chế gắn
với trình tự điều hoà operator ở vừng 5’promoter, gây ức
chế biều hiện gen. Khi có chất cảm ứng l/kết với protein ức
chế làm biến đổi cấu trúc của nó thì nó sẽ bị bất hoạt không
gắn được với operator, quá trình phiên mã lại tiếp tục.
+ Điều hoà âm tính ức chế: Protein ức chế đang bất
hoạt được hoạt hoá bởi chất đồng ức chế -> gắn với trình tự
điều hoà gây ức chế h/động của gen, gen ko phiên mã đc.
 Điều hoà biểu hiện gen dương tính:
- Do một hoặc một số protein điều hoà gắn trực tiếp
vào trình tự điều hoà hoạt động gen, gây hoạt hoá gen.
- Có hai dạng:
+ Điều hoà dương tính cảm ứng: Protein cảm
ứng bất hoạt được hoạt hoá bởi các chất cảm ứng, gắn
với trình tự điều hoà gen làm gen được hoạt hoá, phiên
mã xảy ra.
+ Điều hoà dương tính ức chế: Chất cảm ứng
liên kết với protein cảm ứng ở trạng thái hoạt hoá làm
chúng bị bất hoạt, gây giảm hoặc ngừng phiên mã.
4. Điều hòa giai đoạn phiên mã
Bao gồm:
 ĐHBH gen ở lac operon
 ĐHBH gen ở trp operon
 Ngoài ra Ecoli còn ĐHBH gen ở ara operon.
4.1. Nhân tố khởi đầu phiên mã sigma
Khái niệm: Nhân tố σ là những loại protein kích thước
nhỏ tham gia khởi động phiên mã ở hầu hết các gen và
các operon.
Cơ chế:
 4.2. LAC OPERON
 Vùng ORF gồm 3 cistron (lac Z, lac Y, lac A) mã hóa 3
chuỗi peptid khác nhau. Các cistron trong lac operon mã
hóa các enzyme tham gia quá trình chuyển hóa và sử
dụng lactose.
 Cistron lacZ có kích thước 3.075 bp mã hóa b-
galactosidase, enzyme chuyển hóa lactose thành glucose
và galactose
 Cistron lacA có kích thước 612 bp, mã hóa
transacetylase
 Cistron lacY gồm 1.254 bp mã hóa enzyme permease.,
tham gia quá trình vận chuyển lactose từ môi trường
vào trong tế bào vi khuẩn
Operon lac chịu ảnh hưởng bởi gen lacI, nằm gần lac
operon, mã hóa protein ức chế (lac pressor). Gen lacI là
thành phần quan trọng trong quá trình điều hòa hoạt
động và biểu hiện của các cistron trong lac operon.
 Vai trò:
 Đóng vai trò quan trọng trong quá trình chuyển hóa và
sử dụng lactose của vi khuẩn.
 Trong điều kiện mt không có lactose, lac operon hoạt
động, phiên mã, dịch mã tạo nên các enzyme phân giải
lactose thành glucose và galactose, nguồn carbon cho tế
bào.
4.2.1. Điều hòa âm tính
4.2.1.1. Có C dưới dạng Glucose
Lac operon không hoạt động, e.coli dùng glucose cho
sinh trưởng và phát triển.
• Gen lac I luôn được phiên mã và dịch mã
• Protein ức chế gắn vào trình tự operator trong vùng 5’
promoter của lac operpn, => RNA polymerase không
gắn được với promoter => Quá trình phiên mã bị ức chế
4.2.1.2. Chỉ có C dưới dạng Lactose
Lac operon hoạt động tạo các enzyme thủy phân.
Lactose từ môi tr đc vận chuyển vào trong tb nhờ permease
• Lactose kết hợp với protein ức chế, làm thay đổi cấu
hình của pr ức chế,pr bị bất hoạt, pr ko gắn đc với
operator of lac operon,RNA polymerase gắn vs promoter
thực hiện quá trình phiên mã, dịch mã , tạo các enzyme.
• Kiểu điều hòa âm tính cảm ứng_ do pr ức chế có tác
động âm tính với các cistron của lac operon (bất hoạt).
• Nhờ có lactose làm thay đổi cấu hình pr ức chế, các
cistron được biểu hiện tạo các enzyme chuyển hóa
lactose, tạo nguồn carbon cho tế bào
4.2.2. Điều hòa dương tính
Trong môi trường đông thời tồn tại cả glucose và
lactose, biểu hiện của lac operon còn phụ thuộc vào
nồng độ AMP vòng ( cAMP) và protein hoạt hóa dị hóa
CAP (catabolite activator protein).
Phức hợp cAMP-CAP gắn với CAP của operon làm tăng
cường độ phiên mã =>đh dương tính. Phân tử cAMP
đóng vai trò nhân tốc điều hòa. Cơ chế đh liên quan tới
cAMP còn gặp ở các operon khác như galactose operon,
maltose operon,..
• Môi trường có glucose và lactose cao, nhưng trong tế
bào E.coli không có cAMP và CAP, lac operon không
hoạt động ( không phiên mã).
• Do trong môi trường có sẵn glucose, tb ưu tiên sử dụng
glucose cho h/động sống, lactose được vận chuyển vào
tế bào và kết hợp với protein ức chế => pr bất hoạt, RNA
polymerase gắn với promoter của operon => phiên mã
• Khi trong tế bào E.coli có hàm lượng cAMP thấp, phức
hợp CAP ít, quá trình dịch mã và phiên mã rất yếu.
• Nếu môi trường có hàm lượng glucose cao, lactose
thấp, trong tế bào E. pr ức chế gắn với operator , pr hoạt
hóa dị hóa (CAP) không gắn được với trình tự đặc hiệu
Shine-Dalgarno , lac operon bị ức chế hoàn toàn, quá
trình phiên mã bị ức chế.
• Nếu môi trường sống có hàm lượng glucose thấp và
lactose cao, bên trong tế bào sự tổng hợp cAMP mạnh,
hàm lượng lớn. CAP kết hợp với cAMP tạo thành phức
hợp CAP-cAMP_phức này gắn với trình tự CAP trong
promoter, làm tăng ái lực của RNA poly với promoter
=>> tăng cường phiên mã, số lượng mRNA tạo ra tăng
khoảng 50-60 lần.
 4.2.3. Lac operon bị đột biến
4.2.3.1. Đột biến ở gen lacI
Có 2 trường hợp:
- TH1: Gen lacI bị đột biến nhưng vẫn được phiên mã và
dịch mã →protein ức chế dạng thay đổi, luôn luôn gắn với
operator → lac operon không phiên mã.
- TH2: Gen lacI bị đột biến →phiên mã và dịch mã tạo ra
protein ức chế không gắn vào operator →lac operon luôn
hoạt động phiên mã và dịch mã tạo các enzyme
galactosidase, permeasse và transacetylase.
4.2.3.2. Đột biến trong trình tự tâm promoter của lac operon
Promoter của gen mã hoá protein có 2 trình tự nu đặc hiệu là:
-35 (CAAT box) và -10 (TAAT box) là vị trí nhận biết
và bám của RNA polymerase khi thực hiên quá trình dịch
mã → vùng tâm promoter.
→ Khi vùng này bị đột biến làm RNA polymerase
không nhận biết được, không gắn được vào promoter
→ Quá trình phiên mã của lac operon ko thực hiện đc.
4.2.3.3. Đột biến trong trình tự operator của promoter
Operator là trình tự nu đặc hiệu trong promoter, đó là vị
trí gắn của protein ức chế, điều hoà quá trình dịch mã
→ Khi xảy ra đột biến, trình tự nu của operator bị thay đổi
→ protein ức chế không gắn được vào operator
→ operon lac luôn ở trạng thái mở, quá trình phiên mã và
dịch mã luôn xảy ra.
4.2.3.4. Đột biến ở cistron lacZ
Cistron lacZ của operon mã hoá enzyme β-galactosidase.
4.3. TRP OPERON
Mỗi trp operon gồm vùng 5’promoter, 5 cistron và vùng
3’terminator.
Trp operon gồm promoter có kích thước 150bp, trình tự trp
L mã hoá đoạn peptid dẫn đầu (162 bp), đoạn trình tự
phanh hãm attenuator và 5 cistron mã hoá các loại enzyme
cần thiết kích thước 6800bp.
Hoạt động của Trp operon liên quan mật thiết với hoạt
động của gen trp R, mã hoá pr ức chế.
4.3.1. Điều hoà âm tính của Trp operon
4.3.2. Điều hoà kiểu suy giảm ở Trp operon
 Khi TB Ecoli sống trong điều kiện có một hàm lượng trp
nhất định, hoạt động của các sistron trong operon biểu hiện
theo cơ chế suy giảm.
 Điều hoà biểu hiện gen kiểu suy giảm chủ yếu do vai trò
của trình tự trpL và trình tự suy giảm (attenuation) trong trp
operon.
 Kết quả: Gây hiện tượng kết thúc phiên mã sớm, tạo nên
các mRNA có kích thước ngắn (mRNA suy giảm, mRNA
không hoàn thiện,…), các enzyme chuyển hoá các tiền chất
không được tạo thành, trp không được tổng hợp.
 Trình tự attenuation: Là đoạn trình tự các nu đặc hiệu từ
nu 110 đến 140 của trp operon.
→ Kiểm soát sự phiên mã và sự biểu hiện của các
cistron trong trp operon.
 Trình tự attenuation sau khi phiên mã gồm 4 đoạn nu đặc
hiệu là 1,2,3 và 4. Các nu có thể gấp khúc, hình thành 3
dạng cấu trúc “kẹp liên kết” giữa các nu khác nhau: 1-2, 2-
3, 3-4 → Mỗi dạng kẹp liên kết có vai trò khác nhau trong
quá trình phiên mã của trp operon.
 Môi trường có nồng độ trp cao: Đoạn trình tự attenuation
được phiên mã, ở đoạn cuối trình tự suy giảm hình thành
dạng kẹp liên kết 3-4, làm xuất hiện kết thúc sớm
(terminator)→ RNA polymerase rời khỏi trp operon, quá
trình phiên mã kết thúc ở đoạn trình tự suy giảm, trước khi
phiên mã đến cistron đầu tiên (trpE) của operon.
→ Tạo thành các đoạn mRNA ngắn (mRNA suy giảm,
mRNA dang dở) nên qúa trình dịch mã chỉ tạo được các
đoạn peptit ngắn, không tạo các enzyme cần thiết cho tổng
hợp trp.
• Nếu môi trường có trp với hàm lượng thấp: Quá trình
phiên mã của RNA polymerase vượt qua giai đoạn suy
giảm, các sistron (trp E,D,C,B,A) trong operon được phiên
mã, tạo ra các mRNA hoàn chỉnh, quá trình dịch mã tạo
nên các enzyme tham gia chuyển hoá các tiền chất để tổng
hợp trp.
→Quá trình phiên mã tạo được peptit dẫn đầu LP và đoạn
trình tự attenuation của mRNA. Đoạn mRNA mới gấp khúc
tạo dạng kẹp liên kết 2-3, trình tự kết thúc sớm không được
hình thành, quá trình phiên mã liên tục tạo nên các mRNA
hoàn chỉnh, sau đó dịch mã tạo các enzym cần thiết.
5. Điều hòa dịch mã và sau dịch mã
• Bao gồm:
 Ức chế dịch mã bằng RelA protein ở vi khuẩn E.coli
 Antisense RNA ở E.coli
 Kiểu ức chế ngược.
 Cắt nối phân hủy protein
 5.1. Ức chế dịch mã bằng RelA protein
- Khi tế bào “bị đói” trao đổi chất, quá trình dịch mã tổng
hợp protein đang thực hiện bị ngừng lại, nhờ tác động của
RelA protein, đảm bảo sự sống sót của tế bào
→ Điều hoà biểu hiện gen bằng đáp ứng nghiêm ngặt
(stringer response).
5.2. Antisense RNA
Trong trường hơp tế bào ở trạng thái áp suất thẩm thấu cao,
gen micF được phiên mã tạo thành một phân tử RNA đối
mã (antisense RNA)
Cơ chế tác động:
5.3. Ức chế ngược
Một số gen mã hoá các loại enzyme của sinh vật prokaryote
có hiện tượng điều hoà biểu hiện gen kiểu ức chế ngược:
Các sản phẩm cuối cùng của quá trình dịch mã có thể tác
động trở lại làm ức chế dịch mã hoặc ức chế việc tạo thành
các sản phẩm trung gian.
Do các sản phẩm tạo thành sau dịch mã (protein đặc hiệu,
enzyme,…), do các sản phẩm dịch mã được glycosyl hoá
(gắn các nhóm đường), hoặc phosphoryl hoá, acetyl hoá,…
→ngăn cản sựu gấp cuộn của các chuỗi polypeptid, ức chế
quá trình tạo thành enzyme và protein đặc hiệu. Một số có
thể gây ngừng phiên mã, ngừng dịch mã của 1 gen khác
hoặc các sistron trong operon.
Một số loài vi khuẩn, sản phẩm dịch mã của 1 cistron quá
nhiều sẽ ức chế ngược lại chính sistron đó hoặc cistron
khác của operon.
5.4. Cắt nối & phân hủy protein
Khi trong tế bào, một loại protein được biểu hiện quá mức
giới hạn, tế bào có thể điều hoà bằng cắt nối protein hoặc
phân huỷ protein.
ở nhiều loài vi khuẩn, enzyme topoisomerase có chức năng
mở xoắn Dna, chuẩn bị tái bản DNA. Khi lượng enzyme
này dư thừa, tế bào có thể điều hoà biểu hiện gen bằng
cách: ức chế phiên mã hoặc dịch mã của gen mã hoá eyme
này, cắt đoạn protein gây bất hoạt enzyme.
6. Ví dụ
6.1. ĐHBH gen ở virus
• Virus là thể sống chưa có cấu tạo tế bào.
• Vật chất di truyền là DNA hay RNA trần dạng vòng hoặc
sợi. Số lượng gen trong bộ gen rất ít nhưng cơ chế điều hòa
biểu hiện gen phức tạp
• Virus xâm nhiễm và kí sinh bắt buộc trong tế bào chủ, biểu
hiện gen của virus phụ thuộc nhiều vào tế bào chủ.
• Sau khi virus xâm nhiễm tế bào sống, đầu tiên các gen mã
hóa protein sớm của virus được biểu hiện, tạo enzyme cần
thiết cho tái bản gen virus, sau đó các gen mã hóa trung
bình và muộn được biểu hiện ( các gen này sau phiên mã và
dịch mã hình thành protein trong cấu trúc vỏ capsid, protein
cấu trúc khác).
6.2. ĐHBH gen ở thực khuẩn thể lamda
• Là nhóm virus kí sinh vi khuẩn. Bộ gen là phân tử DNA
mạch kép, khích thước ~48 kb
• Bộ gen được chia làm 3 nhóm:
* Nhóm gen sớm: mã hóa protein sớm, chủ yếu là enzyme
cần thiết cho hoạt động của phage λ
* Nhóm gen trung gian: mã hóa cấu trúc vỏ ngoài
* Nhóm gen muộn: mã hóa protein muộn, tham gia cấu tạo
phần đuôi và các protease, giúp quá trình phân hủy màng tế
bào giải phóng phage
• Quá trình biểu hiện gen xâm nhiễm E.coli:
Tùy vào điều kiện môi trường, điều hòa biểu hiện gen theo
chu trình tiềm tan hoặc chu trình làm tan tế bào chủ.
6.3. ĐHBH GEN Ở PHAGE λ
6.3.1. Chu trình tiềm tan
• - Nếu vi khuẩn E. coli sống trong điều kiện thích hợp, sau
khi phage λ tấn công vào nó sẽ ở dạng tiềm tan (phage λ sẽ
có gen mã hoá enzym Integrase làm bộ gen của nó gắn vào
gen của Ecoli, sinh trưởng và phân chia tạo nên vô số TB
mới).
• - Sau khi xâm nhiễm, các gen N, cII, cIII tạo nên các pr
tương ứng, nó sẽ hoạt hoá gen cI của phage→ gen cI biểu
hiện tạo pr ức chế gắn với operator OR1 và OR2 của gen
cro, gây bất hoạt gen cro → gen PI được kích hoạt đồng
thời gen PI sẽ phiên mã và dịch mã tạo enzym Integrase
6.3.2. Chu trình tan
- Trong điều kiện môi trường bất lợi, ngay sau khi phage λ
xâm nhiễm vào TB Ecoli, các gen phage λ hoạt động và
biểu hiện tổng hợp các enzym cần thiết , tái bản hệ gen
phage và các thành phần khác của phage. Khi tổng hợp
được một lượng nhất định pr cro trong TB Ecoli, phage λ
sẽ bước vào chu trình làm tan Tb
- Pr cro gắn với operator của gen cI, gây bất hoạt gen cI.
Gen cII phiên mã và dịch mã tạo pr, kích hoạt phiên mã và
dịch mã hàng loạy gen cần thiết cho quá trình tái bản DNA
và tổng hợp pr đặc hiệu cho phage (gen Q mã hoá Q pr,
kích hoạt phiên mã và dịch mã của nhóm gen mã hoá pr
muộn. Các loại pr muộn chủ yếu là các protease, làm phân
giải màng TB Ecoli, giải phóng phage ra khỏi TB, tiếp tục
xâm chiếmcác TB mới.
 Bài 10: ĐIỀU HÒA BIỂU HIỆN GEN Ở EUKARYOTE
*Hệ gen của sinh vật eukaryote rất phức tạp, gồm có gene trong nhân và gene ngoài nhân
Hệ gen nhân gồm các gene nằm trong các cấu trúc NST
(Mỗi NST của tế bào sinh vật được cấu tạo từ một phân tử DNA liên kết với các phân tử protein histon)
=>Sự biểu hiện và điều hòa biểu hiện gene ở Eukaryote khác và phức tạp hơn so với ở prokaryote
A. Khái niệm
1. Biểu hiện gen
• Là quá trình chuyển đổi thông tin di truyền trong gen
thành các loại RNA, protein, enzyme, nói cách khác là
phương thức trả lời tác động của các nhân tố nội bào,
ngoại bào, điều kiện sống, đảm bảo sự tồn tại và thích
nghi của cơ thể sinh vật.
• Trong quá trình sinh trưởng phát triển, có một số lượng
gen nhất định trong bộ gen được biểu hiện.
• Số lượng gen, tỷ lệ DNA được biểu hiện, phương thức,
mức độ biểu hiện gen khác nhau ở từng loài và từng giai
đoạn phát triển.
2. Điều hòa biểu hiện gen
B. Nội dung
1. BIẾN ĐỔI CẤU TRÚC NHIỄM SẮC THỂ
• Khi nhiễm sắc thể ở trạng thái cấu trúc xoắn hoặc siêu
xoắn, gen không được biểu hiện
• Các nhiễm sắc thể trước tiên phải được giãn xoắn nhờ
emzyme topoisomerase, chuyển sang dạng cấu trúcsợi
cơ bản,lộ diện các gen cần thiết được biểu hiện
• Nhờ xúc tác của các enzyme đặc hiệu, thủy phân phân tử
his ton trong cấu trúc nucleoxom cơ bản, gen được lộ
diện ở trạng thái DNA trần
• Mỗi phân tử histone có đuôi dài giàu dư lượng lysine (kí
hiệu :K), là nơi xảy ra sự acetyl hóa.
• Quá trình biến đổi cấu trúc nhiễm sắc thể, xảy ra do tác
động của các enzyme đặc hiệu như: histon acetyl
transferase- HAT, ubiquinase,…
Nhóm acetyl sẽ gắn vào aa lysin, làm biến đổi điện tích
của phân tử his ton từ dương(NH3+) sang trung tính, dẫn
đến sự dãn xoắn DNA
• Tiếp theo, các enzyme đặc hiệu, protein đăc
hiệu(remodeling protein)và ATP làm cho phân tử histon
trong lõi của nucleosom và histon H1 tách khỏi cấu trúc
nucleosom, lộ ra trình tự TATA Box,gen được lộ diện ở
trạng thái trần, có thể được biểu hiện.
Quá trình khử acetyl hóa histone có thể được thực hiện
bởi các chất ức chế, bao gồm các deacetylase histone
(HDAC) và các chất ức chế liên quan khác, đưa gen về
trạng thái ban đầu, gây ra sự im lặng gen.
• Là quá trình điểu khiện hoạt động gen, gồm nhiều cơ chế
kiểm soát hoạt động gen khác nhau.
• Điều hòa biểu hiện gen ở sinh vật eukaryote rất phức
tạp, có nhiều cấp độ khác nhau, qua nhiều giai đoạn khác
nhau
• Nhiều cơ chế biểu hiện liên quan đến sự biểu hiện của
một gen, Sự biểu hiện của gen này liên quan đến hàng
loạt gen khác
• Mục đích: nhằm điều chỉnh hệ enzyme cho phù hợp với
các nhân tố dinh dưỡng, tác nhân lý hoá và môi trường,
tạo số lượng và số loại cần thiết để đảm bảo nhu cầu
của tế bào là phát triển và sinh sản
2. METYL HÓA CÁC NUCLEOTID TRONG
PHÂN TỬ DNA
• Metyl hóa làm cytosine biến thành 5metylcytosin(5mC)
• Ở sinh vật bậc cao, khi một số nucleotid của một gen bị
metyl hóa có thể làm mất khả năng biểu hiện của một
gene
• Tỷ lệ DNA bị metyl hóa khoảng 3% trên mỗi tb ở đông
vật có vú
3. KIỂM SOÁT KHỞI ĐỘNG PHIÊN MÃ
• Trong tế bào Eukaryote có rất nhiều gen mã hóa protein
được điều hòa bằng cơ chế kiểm soát phiên mã.
• Tùy từng loại gen, sự biểu hiện một gen thường chịu sự
điều hòa của đồng thời 2 hay nhiều cơ chế kiểm soát ở
mức độ phiên mã khác nhau.
• Có nhiều loại protein đặc hiệu tham gia vào quá trình
phiên mã của gen:
+Điều hòa phiên mã bằng các trình tự nu đặc hiệu.
+Điều hòa phiên mã bằng lựa chọn promotor.
 4. ĐIỀU HÒA PHIÊN MÃ BẰNG CÁC TRÌNH TỰ
NUCLEOTID ĐẶC HIỆU
4.1.Enhancer(trình tự tăng cường) :là trình tự DNA điều
hòa, khi được liên kết bởi các protein cụ thể được gọi là
các yếu tố phiên mã, sẽ tăng cường sự phiên mã của một
gen lên hàng chục lần
4.2. Silencer( Trình tự ức chế): là một trình tự DNA, khi
được liên kết với protein ức chế sẽ làm giảm cường độ
phiên mã hoặc ngừng phiên mã.
Vị trí:Nằm ở vùng mở rộng của promoter(upstream)
hoặc cách xa vùng 5’ của gen đích
Protein hoạt hóa và ức chế:
• Một số protein hoạt hóa có thể đồng thời tham gia khởi
động phiên mã ở nhiều gen trong một tế bào hoặc ở
nhiều tế bào khác nhau.
• Tùy theo tính chất và đặc trưng của các loại Protein hoạt
hóa khác nhau và tùy thuộc độ ở vị trí gắn của protein
hoạt hóa với trình tự enhancer có thể điều hòa khởi động
phiên mã của các gen khác nhau
5. Điều hòa phiên mã bằng lựa chọn promoter
• Một số gen của Eukaryote có thể có hai hay nhiều
promoter. Các promoter khác nhau của gen điều khiển
hoạt động biểu hiện gen trong những giai đoạn phát triển
khác nhau của tế bào hoặc cơ thể.
• Ở gà gen mã hóa albumin có 2 promoter, điều khiển hoạt
động biểu hiện gen hai giai đoạn phát triển khác nhau
trong quá trình phát triển từ phôi đến gà trưởng thành.
+Promoter 1: hoạt động ở giai đoạn phôi
+Promoter 2: hoạt động từ sau khi trứng nở thành
gà con đến giai đoạn trưởng thành.
Gen mã hóa ∝ amilase có 2 promoter. Ở các tế bào khác
nhau, promoter điều khiển phiên mã tạo các mRNA khác
nhau, hình thành các ∝ amilase có hoạt tính khác nhau
6. Điều hòa giai đoạn sau phiên mã
• Tế bào sinh vật bậc cao có nhân điển hình, nhân được
ngăn cách với tế chất bởi màng nhân
• Trong nhân tế bào, các gen mang mã di truyền dược
phiên mã thành các phân tử tiền RNA
• Các phân tử tiền RNA phải trải qua quá trình hoàn thiện
để tạo thành RNA trưởng thành, đưa ra ngoài nhân.
mRNA có thể được dịch mã hoặc không, các phân tử
rRNA có thể kết hợp với protein đặc hiệu để hình thành
nên riboxom
Có 3 cơ chế:
- Cơ chế 1: Cắt intron, nối exon
- Cơ chế 2: PolyAdenyl hóa
- Cơ chế 3: Thoái hóa mRNA
6.1. Cơ chế 1: Cắt intron, nối exon
• Sau khi được phiên mã,các phân tử mRNA được cắt các
intron và nối exon nhờ sự tham gia đặc hiệu của các
enzyme và ATP
• Các trình tự intron không phải là những trình tự cắt bỏ
một cách cố định. Trình tự nucleotid là intron ở tế bào
này nhưng lại là exon ở tế bào khác
• Từ một phân tử tiền mRNA ban đầu được phiên mã từ
cùng một gene, do sự cắt và nối các exon và intron khác
nhau tạo nên các loại mRNA có cấu trúc khác nhau(qua
đó có thể được dịch mã thành các protein có cấu trúc và
chức năng khác nhau)
Cắt nối ở tiền mRNA calcitonin(NST11)
• Ở tế thần kinh, cắt intron và exon 4, ghép exon 1,2,3,5
tạo mRNA trưởng thành, sau đó dịch mã tạo peptid thần
kinh cgrp, gây hội chứng đau nửa đầu
• Ở tế bào tuyến giáp, cắt intron và exon 5, exon 124 nối
tạo mRNA trưởng thành, tham gia dịch mã tạo protein
calcitonin có vai trò quan trọng trong điều hòa trao đổi
canxi
6.2. Cơ chế 2: PolyAdenyl hóa
• Trước khi ra khỏi nhân, các mRNA chưa trưởng thành
được hoàn thiện tạo mRNA trưởng thành bằng quá trình
polyAdenyl hóa: gắn các nu Adenin ở đầu 3’ của
mRNA(tạo đuôi polyA)
• Quá trình này chỉ có ở tế bào nhân thực,với sự tham gia
của nhiều enzyme đặc hiệu
• Sự polyadenin hóa khác nhau tạo nên các mRNA có độ
dài đuôi polyA khác nhau
• Thời gian tồn tại của mRNA trong tế bào tỉ lệ thuận với
độ dài đuôi
• Thời gian tồn tại càng lâu, khả năng được dịch mã càng
lớn
• Sau khi mRNA được chuyển ra tế bào chất, đuôi poly A
bị thoái hóa ngắn lại
Gen TMP1
• nằm trên NST15,l iênquan đến sự vận động và co cơ
• Sau khi được phiên mã hình thành phân tử tiền mRNA
• Sự polyadenin hóa khác nhau tạo nên các đuôi dài ngắn
khác nhau ở từng tế bào nên thời gian tồn tại khác nhau.
 6.3. Cơ chế 3: Thoái hóa mRNA
6.3.1. ĐIỀU HÒA GIAI ĐOẠN DỊCH MÃ
Kiểm soát tiết mRNA
• Sau phiên mã, các mRNA trường thành có thể đi ra
ngoài nhân để tham gia dịch mã
• Các phân tử không hoàn thiện bị phân hủy ngay trong tế
bào
• Do cơ chế kiểm soát tiết,một số phân tử mRNA trưởng
thành có thể không được tiết vào tế bào chất, không
được tham gia dịch mã
• Một số là do các spliceosom liên kết vỡi lỗ màng nhân,
không cho mRNA ra ngoài
Một số do hoạt động của exonuclease, phân hủy đuôi
poly A
Kiểm soát thoái hóa protein
• Phân tử protein có thể bị biến đổi bằng cách acetyl hóa,
glycosyl hóa,..hoặc thoái hóa ngay sau dịch mã
• Thời gian tồn tại của protein phụ thuộc vào bản chất,
chức năng và đặc trưng từng loại tế bào
• Trong những điều kiện nhất định, các phân tử protein bị
lỗi cấu trúc mất chức năng do dịch mã không bình
thường, sẽ bị phân giải
6.4. Cơ chế khác
6.4.1. ĐIỀU HÒA BIỂU HIỆN GENE BẰNG TÍN
HIỆU TẾ BÀO
6.4.2. ĐIỀU HOÀ BẰNG CÁC PROTEIN ĐẶC
HIỆU
• Bản chất quá trình biểu hiện gen ở sinh vật là các phản
ứng trả lời các tác động của tín hiệu môi trường nội bào
và ngoại bào.
• Biểu hiện gen ở mỗi loại tế bào động vật và thực vật
chịu sự tác động của nhiều cơ chế khác nhau. Trong đó,
Hormon là tín hiệu nội bào phổ biến. Hormon có vai trò
điều hoà hoạt động biểu hiện của nhiều loại gen khác
nhau trong tế bào động vật và thực vật.
• Có nhiều loại hormone khác nhau, mỗi loại hormone là
một peptid đặc hiệu, có thể liên kết với thụ thể nhất định
(thụ thể màng hoặc thụ thể nội bào), tham gia vào con
đường dẫn truyền tín hiệu tế bào.
• Ngoài các loại hormon, có nhiều loại protein đặc hiệu
khác là các các loại tín hiệu nội bào có vai trò điều hoà
hoạt động của nhiều gen. Protein 53 kDa (do gen p53 mã
hoá) tham gia điều hoà hoạt động và hoạt hoá các gen
kiểm soát phân chia tế bào.
• Trong tế bào, nếu gen p53 bị hỏng, tạo các protein p53
bị biến đổi, kích hoạt các gen điều khiển tế bào phân
chia vô hạn, hình thành các khối u hoặc ung thư ở người
và động vật.
Protein activin
• Là sản phẩm của tuyến tụy và tuyến sinh dục ở người
• Protein activin là loại tín hiệu nội bào, có vai trò quan
trọng trong quá trình biệt hoá tế bào.
• Protein activin có thể gây kích hoạt và biểu hiện của
nhiều loại gen khác nhau trong quá trình biệt hoá tế bào,
hình thành loại tế bào chuyển hoá trong cơ thế động vật
và người.
6.4.3. ĐIỀU HÒA BIỂU HIỆN GENE BẰNG MỘT
SỐ LOẠI PHÂN TỬ TÍN HIỆU
Ngoài protein , có nhiều phân tử tín hiệu khác tham gia
vào quá trình điều hòa hoạt động biểu hiện gene
• Nhóm phân tử tín hiệu có bản chất
lipid:testosterol,estradiol,cortisol,…
• Nhóm các phân tử tín hiệu thần kinh : acetyl cholin,
serotonin, dopamin,…
Các phân tử tín hiệu bản chất lipid và phân tử tín hiệu
thần kinh có thể hoạt hóa sự biểu hiện của các gen khác
nhau, tạo thành các phản ứng khác nhau của cơ thể như
toát mồ hôi, dựng tóc gáy;…
 11. Vai trò DT&SHPT trong y học.
- Ứng dụng bao gồm: Nghiên cứu di truyền bệnh và
các bệnh do đột biến phân tử, hỗ trợ chẩn đoán và
điều trị bệnh, tư vấn di truyền,…
- Các bệnh do các bất thường ở NST gây ra, chính là
các đột biến về cấu trúc và số lượng của NST. Phát
sinh trong quá trình hình thành giao tử, trong hợp tử
hay trong quá trình khác của thai nhi. Việc thừa thiếu
số lượng NST gây mất cân bằng hệ gen, phần lớn sẽ
gây chết.
+ Một số bệnh do đột biến số lượng NST: Turner dạng
1 NST giới tính X, chỉ gặp ở nữ, cổ ngắn, ngực rộng,
phát triển chậm, buồng trứng không phát triển; Down
dạng thừa 1 NST thứ 21 biểu hiện cả nam và nữ.
+ Một số bệnh do đột biến cấu trúc NST: Hội chứng
mèo kêu do mất 1 đoạn ở NST số 5, biểu hiện ở cả
nam và nữ, khóc như mèo kêu, giọng cao the thé,
chậm phát triển, khuyết tất trí tuệ,…; bệnh máu khó
đông là loại đột biến trên NST X và thường được
truyền từ mẹ sang con trai và biểu hiện bệnh.
- Các bệnh do di truyền đa nhân tố: Là các bệnh được
tạo nên do sự tổ hợp của nhiều nhân tố di truyền và
các yếu tố gây đột biến từ môi trường. Ví dụ: Tật khe
hở môi, ung thư, tiểu đường,…
1. Vai trò trong sản xuất các chất có hoạt tính sinh
học.
- Sản xuất Insulin. Insulin là một hormone trong cơ
thể được tụy tiết ra có vai trò giảm đường huyết.
 Tác dụng của Insulin:
– Chuyển hóa Carbonhydrate.
– Chuyển hóa mô mỡ và gan thành năng lượng ATP
cung cấp cho các hoạt động sống của cơ thể.
– Tác dụng lên quá trình chuyển hóa glucid, lipid và
protein trong cơ thể làm hạ đường máu.
+ Sản xuất Insulin bằng kỹ thuật gen: Chuyển
gen mã hóa Insulin trong cơ thể người vào E.coli và
nuôi cấy thu sản phẩm là Insulin do E.coli này tạo ra.
- Sản xuất Vaccine: Vaccine là chế phẩm có tính
kháng nguyên có nguồn gốc từ vi sinh vật gây bệnh
hoặc vi sinh vật có cấu trúc kháng nguyên giống vi
sinh vật gây bệnh, đã được bào chế đảm bảo độ an
toàn cần thiết, làm cho cơ thể tự tạo ra tình trạng miễn
dịch chống lại tác nhân gây bệnh.
➢ Vaccine giúp nâng cao khả năng kháng bệnh của
cơ thể.
➢ Khi chủng ngừa, hệ miễn dịch của cơ thể nhận diện
vaccine là vật lạ sẽ tiêu diệt và ghi nhớ chúng ⇒ tạo
được trí nhớ miễn dịch.
➢ Về sau khi tác nhân bệnh thật xâm nhập vào cơ thể,
hệ miễn dịch sẽ tấn công tác nhân gây bệnh nhanh
chóng và hiệu quả để bảo vệ cơ thể chống lại bệnh đó.
➢ Nhờ có vaccine hàng triệu trẻ em không bị chết do
bệnh truyền nhiễm. Người được tiêm chủng không bị
mắc bệnh hay di chứng do bệnh dịch gây ra.
2. Vai trò trong chẩn đoán bệnh.
➢ Vào cuối năm 1999, các nhà khoa học ở Mỹ và
Hồng Kông đã nghiên cứu phát hiện ra DNA phôi thai
ở trong máu người mẹ mang thai ngay từ tuần thai thứ
7 để xác định bệnh sớm ở thai nhi (Ví dụ xét nghiệm
DNA phôi thai trong máu người mẹ để chẩn đoán
trước sinh hội chứng Down)
➢ Áp dụng kỹ thuật xét nghiệm sinh học phân tử
PCR (polymerase chain reaction) để chẩn đoán trước
sinh bệnh di truyền Duchenne
➢ Ứng dụng kỹ thuật sinh học phân tử để chẩn đoán
trước sinh một số bệnh khác như Beta Thalassemia,
xơ nang (cystic fibrosis), hội chứng X không bền,
Phenylceton niệu...
➢ Hiện tại đã có khoảng 30 - 40 bệnh di truyền, bẩm
sinh rối loạn chuyển hóa, ung thư được chẩn đoán xác
định bằng kỹ thuật gen như việc dùng các gen
BRCA1, BRCA2, HER-2/neu ứng dụng phổ biến ở
nhiều nước trong chẩn đoán và điều trị bệnh ung thư
vú,
➢ Xét nghiệm gen H19 chẩn đoán ung thư mũi, họng;
xét nghiệm gen p16 chẩn đoán ung thư da melanin;
xét nghiệm gen TPMP (thiopurin methyltransferase)
trong chẩn đoán và điều trị bệnh bạch cầu ở trẻ em...
3. Vai trò trong chữa bệnh: Sử dụng liệu pháp gen.
- Liệu pháp gen(gene Therapy): kĩ thuật đưa gen lành
vào cơ thể thay thế gen bệnh hay đưa gen cần thiết
nào đó thay vào vị trí gen bị sai hỏng để đạt được mục
tiêu của liệu pháp.
- Gồm 2 nhóm phương pháp: liệu pháp gen soma và
liệu pháp gen tế bào mầm.
12. Vai trò của DT&SHPT trong nông nghiệp.
1. Tạo giống bằng ứng dụng ưu thế lai:
- Con lai có năng suất chống chịu, khả năng sinh trưởng
và phát triển cao hơn bố mẹ
- Phương pháp: Tạo những dòng thuần chủng khác nhau
rồi cho các dòng thuần chủng với nhau tạo ưu thế lai cao
- Ưu điểm: Tạo con lai có ưu thế cao được sử dụng vào
mục đích kinh tế thu sản phẩm
-VD: Lúa lai PAC 807, DT17, bò Lai Sin, ...
2. Tạo giống bằng công nghệ tế bào
- Công nghệ tế bào thực vật
Tạo nên những tế bào lai khác loài,chi,họ,bộ,....những tế
bào lai này được gọi là tế bào xoma. Từ tế bào lai tạo
này tạo nên mô sẹo và sẽ tái sinh nên cây lai xoma mang
đặc điểm di truyền của cả bố và mẹ
Phương pháp: Tạo tế bào trần -> Dung hợp tế bào trần ->
Nuôi cấy tế bào trần -> Tái sinh cây từ tế bào trần
VD: Pomato: Dùng kỹ thuật lai xoma để lai tế bào khoai
tây với tế bào cà chua, đã tạo nên cây lai, mang đặc tính
của khoai tây và cà chua, có tính kháng bệnh cao
- Công nghệ tế bào động vật
Là hiện tượng chuyển nhân của một tế bào xoma vào
một tế bào trứng đã lấy mất nhân, rồi kích thích phát
triển thành phôi, từ đó làm cho phôi phát triển thành một
cơ thể mới.
Là quy trình tạo ra những tế bào hoặc sinh vật có gen bị
biến đổi hoặc có thêm gen mới.
Các bước tiến hành: Tạo DNA tái tổ hợp -> Đưa ADN
tái tổ hợp vào trong tế bào nhận -> hân lập dòng tến bào
chứa ADN tái tổ hợp
VD: Cừu Dolly
Bước 1: Tách lấy nhân tế bào tuyến vú của cừu cho
nhân. Tách tế bào trứng của cừu cho trứng, loại bỏ nhân.
Bước 2: Chuyển nhân của tế bào tuyến vú vào tế bào
trứng đã bỏ nhân.
Bước 3: Nuôi cấy trên môi trường nhân tạo để trứng
phát triển thành phôi.
Bước 4: Chuyển phôi vào tử cung của cừu mẹ để nó
mang thai.
=> Sau thời gian mang thai giống như trong tự nhiên,
cừu mẹ này đẻ ra cừu con (cừu Dolly) giống hệt cừu cho
nhân tế bào
3. Tạo giống bằng công nghệ gen
- Sinh vật biến đổi gen là sinh vật mà hệ gen của nó đã
được con người làm biến đổi cho phù hợp với lợi ích của
mình.
- Sinh vật biến đổi gen có thể dược tạo ra theo các cách
sau :
+ Đưa thêm 1 gen lạ của 1 loài khác vào hệ gen (gọi là
sinh vật chuyển gen)
+ Làm biến đổi 1 gen đã có sẵn trong hệ gen
+ Loại bỏ hoặc làm bất hoạt 1 gen nào đó trong hệ gen
Phương pháp tạo động vật chuyển gen:
- Tách lấy trứng ra khỏi cơ thể sinh vật rồi cho thụ tinh
trong ống nghiệm (hoặc lấy trứng đã thụ tinh).
- Tiêm gen cần chuyển vào hợp tử
- Cấy hợp tử đã được chuyển gen vào tử cung của con
vật để nó mang thai và sinh đẻ bình thường.
- Nếu gen được chuyển gắn thành công vào hệ gen của
hợp tử và phôi phát triển bình thường thì sẽ cho ra đời 1
sinh vật biến đổi gen (chuyển gen)
VD: Thỏ chuyển gen có khả năng phát ra ánh sáng màu
lục ở trong tối bằng cách vi tiêm gen mã hóa protein
huỳnh quang màu xanh lá cây có nguồn gốc từ sứa vào
hợp tử thỏ.
Phương pháp thực động vật chuyển gen:
Mục tiêu: Tạo giống cây trồng kháng sâu hại, Tạo giống
cây chuyển gen có đặc tính quí, Tạo giống cây biến đổi
gen có sản phẩm được bảo quản tốt hơn.
- Tạo ADN tái tổ hợp: tách thể truyền và gen cần chuyển
ra khỏi tế bào.
- Xử lí plasmit và ADN chứa gen cần chuyển bằng
enzim cắt restrictaza
- Nối đoạn vừa cắt vào plasmit nhờ enzim ligaza
- Tái sinh cây từ tế bào nuôi cấy cây có đặc tính mới
VD: Lúa vàng chuyển gen tổng hợp caroten,
4. Tạo giống bằng phương pháp gây đột biến
Tạo dưa hấu không hạt, cà chua không hạt
13. Xác định huyết thống.
1. Cơ sở khoa học.
Trong cơ thể mỗi người chúng ta chứa hàng tỷ tế bào.
Những tế bào này hầu hết đều có nhân ( trừ một số tế
bào không có nhân, ví dụ như tiểu cầu). Nhân của tế bào
mang vật liệu di truyền ( còn được gọi là gen) nằm trên
các nhiễm sắc thể (NST).
Theo quy luật di truyền, mỗi đứa trẻ sinh ra đều được
thừa hưởng 23 nhiễm sắc thể đơn từ cha và 23 nhiễm sắc
thể đơn từ mẹ, tạo thành 23 cặp nhiễm sắc thể tồn tại
theo suốt cuộc đời.
Xác định DNA được thực hiện bằng việc phân tích DNA
của hai cá nhân (có nghi ngờ quan hệ huyết thống) để
xác định thông tin di truyền của họ.
- Dựa vào nhiễm sắc thể Y( ae trai, con trai bố, cháu
trai ông nội)
Đàn ông sẽ truyền nhiễm sắc thể Y cho con trai của
họ qua nhiều đời, chính vì vậy xét nghiệm DNA huyết
thống dựa vào nhiễm sắc thể Y theo dòng nội.
- Dựa vào nhiễm sắc thể X (chị em, bà nội cháu gái)
Dựa vào cơ sở khoa học, người nam mang gene XY,
người mẹ mang gene XX, khi sinh ra người con gái, một
nhiễm sắc thể X sẽ được thừa hưởng từ mẹ và một
nhiễm sắc thể X được thừa hưởng từ cha. Do người cha
cũng truyền nhiễm sắc thể X cho các người con gái nên
xét nghiệm dựa vào nhiễm sắc thể X sẽ kết luận được.
- Dựa vào DNA ty thể (hài cốt,..)
14. Giám định hài cốt.
- Giám định hài cốt nhằm giải quyết các vấn đề dân
sự,….. blab lo
1. Cơ sở.
-Ty thể là một bào quan của tế bào, là “nhà máy” cung
cấp năng lượng cho tế bào. Điều đặc biệt là ty thể có hệ
gene riêng, độc lập với hệ gen di truyền ở trong nhân.
Khi thụ tinh, ty thể của người cha tập trung nằm ở phần
sát đuôi của tinh trùng và không tham gia vào quá trình
thụ tinh. Trong khi đó, tế bào trứng (của người mẹ) lại
chứa ty thể tham gia vào quá trình thụ tinh và hình thành
phôi thai. Chính vì vậy, một đứa trẻ ra đời sẽ chỉ mang
ty thể của người mẹ và hưởng các gen ty thể từ đó. Nói
cách khác, ty thể được truyền theo dòng mẹ.
-Đặc điểm của hệ gen ty thể: Hệ gen này có cấu trúc
mạch vòng do đó bền vững hơn hệ gen nhân. Trong khi
DNA ty thể được truyền từ mẹ sang con (cả trai và
gái) qua nhiều thế hệ và ít có đột biến.
2. Ứng dụng.
3.1 Kỹ thuật PCR.
- Bước 1: Lấy mẫu DNA (Chân tóc, máu, dịch nước
pọt,..)
- Bước 2: Tách chiết DNA.
Có nhiều phương pháp tách chiết DNA, tuy nhiên có
những bước cơ bản sau: Phá tế bào, loại bỏ các protein
khác và cuối cùng là kết tủa và thu DNA.
- Bước 3: Khuếch đại DNA bằng PCR
Các giai đoạn chính của phản ứng:
Giai đoạn 1: Biến tính phân tử DNA.
Giai đoạn 2: Bắt cặp với đoạn mồi.
Giai đoạn 3: Kéo dài mạch DNA đích.
- Bước 4: Điện di phân tích DNA.
- Bước 5: Phân tích kết quả điện di.
Các đoạn DNA sau khi nhuộm sẽ có độ dài ngắn khác
nhau thể hiện rõ trên bản gel
có thể quan sát bằng mắt thường và đo đếm , có thể xác
định được trình tự DNA.
Phân tích thống kê dựa trên tần số allen của các locus
STR trong quần thể để tính được xác suất và suy ra quan
hệ huyết thống.
3.2 Kỹ thuật giải trình tự gen.
- Giải bằng máy sẽ ra trình tự các acid amin của các
đoạn gen cần kiểm tra. Từ đó so sánh kiểm tra sự tương
đồng -> huyết thống các thứ các thứ.
đó, hệ gen nhân có mạch thẳng nên dễ bị phá huỷ trong
điều kiện hài cốt được mai táng sơ sài và lâu năm. Trong
các mẫu hài cốt, nhất là những mẫu lâu năm, thì chỉ có
hệ gen ty thể là còn tồn tại và nằm trong xương. Đây
chính là nguồn nguyên liệu quan trọng trong việc giám
định hài cốt.
2. Ứng dụng.
- Bước 1: Lấy mẫu. 2 loại mẫu: mẫu hài cốt và mẫu sinh
phẩm của thân nhân. (Vì xác định gen ti thể nên thân
nhân là người mẹ - có tế bào chất chứa ty thể cần so
sánh)
- Bước 2: Tách chiết DNA và làm sạch để chuẩn bị cho
PCR.
- Bước 3: Dùng kĩ thuật PCR để khuếch đại DNA.
- Bước 4: Điện di và phân tích kết quả điện di => Xác
định tính huyết thống của hài cốt.
15. Chẩn đoán ung thư.
1. Cơ sở. + Gen sai khác.
- Ung thư là biểu hiện của các tế bào có hệ gen bị thay + Protein biểu hiện sai khác.
đổi dẫn đến biểu hiện gen bị thay đổi, từ đó làm tăng 2. Ứng dụng.
sinh mất kiểm soát. - Bước 1: Kiểm soát được các gen tiền ung thư, các dấu
- Nguyên nhân dẫn đến sự sai hỏng về cấu trúc gen của hiệu sinh học có khả năng dẫn đến ung thư. Ví dụ thử
các tế bào: Các chất hóa học, thuốc, các tác nhân vật lý máu để kiểm tra sự có mặt của các protein báo hiệu có
như các tia năng lượng, virus gây ung thư hoặc các tác nguy cơ ung thư.
nhân nội sinh như gen ức chế khối u bị đột biến trong - Bước 2: Chẩn đoán có khổi u hay không? U lành hay u
quá trình tái bản gen. ác.
- Dựa trên các dấu hiệu phân tử của ung thư: chính là sự - Bước 3: Tiên lượng bệnh và đứa ra phác đồ điều trị phù
biểu hiện sai khác của một số gen, ta có thể chẩn đoán hợp với từng cá nhân khác nhau.
ung thư bằng các kỹ thuật phân tử.

16. Di truyền trước sinh.

16.1 Cơ sở
- Mỗi con người hình thành đều nhận 50% vật chất di truyền từ bố và 50% vật chất di truyền từ mẹ. Trong quá trình phát
triền cá thể, con người luôn chịu tác động của các yếu tố môi trường bao gồm yếu tố ngoại cảnh và yếu tố cơ thể. Một số
yếu tố độc hại có thể gây các đột biết dẫn đến bệnh tật di truyền ở mức độ NST hoặc mức độ gen.
- Chẩn đoán di truyền trước sinh giúp sàng lọc và phát hiện sớm các bệnh di truyền của thai nhi để sớm có phương pháp
xử lý.
- Cơ sở là từ những thay đổi trong NST hoặc gen ta có thể thực hiện sàng lọc trước sinh để kiểm tra thai nhi có bình
thường hay không.
16.2. Ứng dụng.
- Xét nghiệm máu mẹ, chọc dò dịch ối, sinh thiết gai nhau thai, xét nghiệm tế bào phôi thai.
- Dựa vào những thay đổi trong biểu hiện gen (Do gen hoặc NST bị biến đổi bất thường) ta có thể xác định được sức khỏe
thai nhi.

Di truyền liên kết giới tính và di truyền liên kết với
giới tính
16.3 Di truyền liên kết giới tính
- Di truyền liên kết giới tính là quá trình di truyền tính
trạng gắn liền với giới tính (đực và cái). Quá trình này
biểu hiện ở hiện tượng: tính trạng không thuộc giới tính
(gọi là tính trạng thường) hay xuất hiện ở giới này (cái
hoặc đực) mà ít hoặc không xuất hiện ở giới kia
- Tính trạng nào di truyền liên kết với giới tính, thì tính
trạng đó được quy định bởi alen định vị ở vùng không
tương đồng trên NST giới tính (X và Y hoặc Z và W).
a. Cơ chế xác định giới tính
- có 4 kiểu xác định giới tính chủ yếu
+ X-Y : người động vật thực vật…
nst thường + XY = đực
nst thường + XX = cái
+ X-0 : côn trùng, rệp cây, giun tròn
nst thường + X0= đực
nst thường + XX= cái
+ Z-W: chim gà….
nst thường + ZZ = đực
nst thường + ZW= cái
+ kiểu đơn bội – lưỡng bội : ong…
bộ nst đơn bội : đực, bộ nst lưỡng bội : cái
b. Di truyền nst ko bình thường
- trong quá trình phân chia té bào ko được bình thường
hoặc có sai sót, tạo giao tử thiếu hoặc thừa - > bệnh lí
XXY;klineffelter syndrome
XO :turner syndrome …
16.4 Di truyền liên kết với giới tính
- các tính trạng biểu hiện bệnh/kieu hình được qui định
bởi các gen nằm trên nst giới tính, khi phân li giao tử về
các hợp tử cho đời con. Tính trạng biểu hiện
Gen xác định tính trạng thường năm trên nst giới tính X
- các gen xác định bệnh mau khó đông, mù mắt, mất khả
năng miễn dịch … do một cặp gen lặn nằm trên nst giới
tính X
- Tính trạng do gen lặn nằm trên nst X ko có gen lặn
tương ứng trên nst