Professional Documents
Culture Documents
کیمیا قاموس sxp5dr
کیمیا قاموس sxp5dr
-۱د ساینس ،انجینري ،فارمسي ،کرهڼې اوطب د محصالنو او استادانو د ضرورت وړ
انګلیسي – روسي -پښتو دکیمیا قاموس .دا کتاب په هیواد کي د کیمیا لمړنی قاموس دي
چې پر ( )۲۰۰۷کال په لږ تیراژ ( )۱۰۰په هالینډ کې د مؤلف لخو بیا پر ( )۲۰۰۸کال د دانش
خپرندویه ټولڼې لخوا او دادی بیا )) 01 . 01 . 2016دیولړ سمونونو سره په انتر نت کې د
مؤلف لخوا د ګرانو هیواد والو خدمت ته ډالۍ کیږي .
دکتاب ډالۍ
د ۱۳۵۸کال د جدي د شپږمې نیټې را په دیخوا زموږ د ملک اداره او زموږ د ټولنې د سرنوشت اراده د
ظالمو ښکیالک ګرو په الس کې لویدلې ده .په ملک کې د پردیو ملکونو اجنټان او بیګانه پرسته تش په
نامه افغانان ورځ په ورځ په زیاتیدو دي .بیګانه پرستي مود ،او د بیګانه و اجنتورۍ ویاړ ګرځیدلی دی .
د ښکیالک ګرو اجنټان د جنګونو ،مرګونو او بې ناموسیو لپاره توطیئې ،دسیسې اود یو پر بل وژنې
لپاره کار نامې جوړوي .یو کافر کړي بل مسلمان ،یو طالب کړي ،بل مجاهد .لږګکیان د ډیره کي پر
ضد اوډیره کیان په خپل منځ کې جنګوي .دغه د پردیو څارګرو شبکو پوري تړلي اجنټان بیا دخپل دغه
ټولو انساني ضد کړنو پړه د هیواد په رښتینو بچیانو اچوي ،بې بنسټه تورونه او درواغ ورپسې وایی .
اوبه خړوي او ماهیان نیسۍ .همدغو د پردیو څارګرو شبکو پورې تړلیو اجنټانو د افغان وژنې اور زموږ
په هیواد کې تازه ساتلی دی .افغان وژنه او له ملکه د افغانانو ټېښته ورځ په ورځ زیاتیږي او د دغه
افغاني ضد ناتار پای ال په سترګو نه لیدل کیږي .زه د افغان کړیدلي ولس سره په ګډه د پاک اهلل حضور ته
دعا کوم چې زموږ په هیواد کې نږدې څلویښت کلنه دغه دوژنو ،جنایتونو اوملي خیانتونو لړۍ کومه
چې د پردیو څارګرو شبکو پورې تړلیوافغاني کړیو او کسانو لخوا ددي هیواد پر خلکو تپل شوې او کال
ترکاله زور اخلي په خپل فضل او کرم سره پای ته ورسوي .او په دې ژوبل شوي هیواد کې عادالنه سوله او
دایمي ثبات رامنځ ته کړي .زه د افغان زوریدلي ولس سره په ګډه د هغو افغاني کړیو او کسانود ظلم د
زوال لپاره دعا کوم ،چاچې د شخصي ګټو لپاره د پردیو نیغ په نیغه تیري او یا هم د پردیو څارګروشبکو
په الرښونه دیکتې او مالتړ په خپلو السونو او یا هم دشیطانت ،اودسیسو له الرې زموږ په ملک کې
انسان وژنې او تمدن ړنګونې ته زمینه برابره کړې ده .رسوا ،شرمیدلي او سر ټیټی دی وي هغه افغاني
کړۍ اوکسان څوک چې د هیواد د عواموپه بد بختۍ کې ځانته خوشبختي او خوشحالي غواړي .ا وهغه
کسان چې د بې بنسټه تورونو ،درواغو او دسیسو له الرې د هیواد رښتینو بچیانو او ملي شخصیتونو
په هکله د ذهنیتو نو د مغشوشولو په هڅو کې د ځان لپاره کاذب شهرت لټوي .
و من اهلل توفیق .
پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند
4
خیر محمد ماموند د محترم مظلوم خان ځوی پر ۱۳۲۱هجري کـال د کـونړ والیـت د مرکـز اړونـد د
تېشـې پــه کلــي کــې زدږدـدلی دی .نومــوړی پــر ۱۳۲۷کــال د کـونړ والیــت د مرکــز – چعتــه الســرای
(اسعد اباد) په لومړني ښوونځې کې شامل او پـر ۱۳۳۳کـال لـه دغـه ښـوونځي څخـه د فارغېـدو
وروسته په کابل کې د ابن سینا د منځني ښوونځي په اووم ټـولګې کـې شـامل او پـر ۱۳۳۶کـال د
دغه ښوونځي د نهم ټولګي څخـه د فارغېـدو وروسـته د کابـل دارالمعلمـین پـه لسـم ټـولګي کـې
شامل شوی دی .د کابل دارالمعلمین د هغه وخت د مقرراتو سره سم خیر محمد ماموند د یوولسم
ټولګي د نمرو پر اساس د مشـرقي والیـت د ممتـاز شـاګرد پـه توګـه د هېـواد د نـورو والیتـو نـو د
ممتازو شـاګردانو (ټـول اتلسـو تنـو) سـره یوځـای د کابـل دارالمعلمـین د فـاکولتې د څـانګې پـه
دولسم ټولګي کې شامل او پر ۱۳۳٩کال د کابل دارالمعلمین له دولسم ټولګي څخه د فارغېدو
وروسته پر ۱۳٤۰کال د کابل پوهنتون د طبیعي علومـو پـه پـوهنځي کـې د کیمیـا او بیولـوژي پـه
څانګه کې شامل شوی او پر ۱۳٤۳کال له دغه پوهنتون څخه د فارغېدو وروسـته پـه کابـل کـې د
ښوونکو د روزنې په اکاډمۍ کې د طبیعي علومو د مختصص سره د کونتر پـارت پـه توګـه مقـرر
5
شــوی دی .مامونــد د ښــوونکو د روزنــې پــه اکــاډمۍ کــې ( )۱۳٤۶-۱۳٤٤د یونســکو د ځــانګړي
درسي پروګرام سره سم د کیمیا ،بیالوژي او فزیک د مضمونونو د تدریس ترڅنګ د لسم ټولګي
کیمیـا ،یوولسـم ټــولګي فزیـک ،دولسـم ټــولګي کیمیـا او د دولسـم ټــولګي د بیـالوژي کتابونــه
لیکلـــي دي .خیـــر محمـــد مامونـــد پـــر ۱۳٤۶کـــال د ځـــانګړي کـــانکور امتحـــان لـــه الرې د کابـــل
پولیتخنیک انستیتوت د کیمیا په دیپارتمنت کې اسستانت (نامزد پوهیالی) مقرر شوی او پـر
۱۳٤۸کـال د کابــل پوهنتـون لــه خــوا د لـوړو زده کــړو د بشـپړولو لپــاره شــوروي اتحـاد تــه اســتول
شوی دی .ماموند د شوروي اتحـاد د خـارکوپ پـه دولتـي پوهنتـون کـې پـر ۱۳۵۱کـال د ماسـترۍ
دیپلوم اخیستی او بیا یې پر ۱۳۵٤کال د داکترۍ ( )Ph Dد تېزس څخـه دفـاک کـړې او د همدغـه
کال د میزان په میاشـت کـې خپـل هېـواد تـه راسـتون او بېرتـه د کابـل پولیتخنیـک انسـتیتوت د
کیمیا په دیپارتمنت کـې اسـتاد مقـرر شـوی دی .پوهانـد دوکتـور خیـر محمـد مامونـد د (-۱۳٤۶
)۱۳۷۱کلونـو پــه مــوده کـې د کابــل پولیتخنیــک د عمــومي کیمیـا د دیپارتمنــت پــه سپارښــتنه د
عمومي او غیر عضوي کیمیا او فزیکي کیمیا په مضمونونو کـې نـه ( )٩درسـي کتابونـه لیکلـي
دي او هم یې د فزیکـي کیمیـا او عمـومي کیمیـا مضـمون تـدریس کـړی او پـه دې برخـه کـې یـې د
کابل پولیتخنیک او کابل پوهنتون د کیمیا په دیپارتمنتونو کې د فزیکي کیمیا پـه برخـه کـې د
علم ـ ي څېړنــو الرښــوونه کــړې ده ،چــې د دې علمــي څېړنــو نتــایخ د کابــل پولیتخنیــک او کابــل
پوهنتون په علمي مجلو کې چاپ شوي دي .پوهانـد دوکتـور خیرمحمـد مامونـد پـر ۱۳۶٤کـال د
پوهانـدۍ علمــي رتبـې تــه او پــر ۱۳۷۰کـال د ماموریــت فــوې رتبـې تــه ترفیـ کـړې ده .خیــر محمــد
ماموند د ۱۳۵۷کال د جوزا په میاشت کې دکابل پولیتخنیک پوهنتون رئیس مقـرر شـوي او پـر
۱۳۵۸کال د جدي د میاشتې پر شپږمه نېټه پر افغانستان باندې د شـوروي یرغـل سـره پـه هېـواد
کې د رامنځته شویو شرایطو سره د تضاد په وجه یـې د دغـه پوهنتـون د ریاسـت لـه مقـام څخـه پـه
خپله خوښه استعفی کړې ده .د شوروي اتحاد د علومـو اکـاډمۍ او د دغـه هېـواد د پوهنتونونـو
په علمي مجلو کې د چاپ شویو علمي مقالو په ګډون د پوهاند دوکتور خیـر محمـد مامونـد۳۸
عنوانه علمي اثار چـاپ شـوي دي چـې لـه دغـې ډلـې څخـه د اتلـس عنوانـه درسـي کتـابونو لسـت
الندې ورکړل شوی دی
6
-۱د کیمیا قاموس ( انګلیسي – روسي – پښتو ) ،پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند .دریم
ځل خپریدل .د رښتیا سایټ ۲۰۱۶ ..کال .
-۳الکترولیتي محلولونه او الکترو کیمیا ( دریم چاپ ) .پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند .د
افغانستان دلوړو زده کړو وزارت لخوا کابل افغانستان ۲۰۱۵ .کال .
.-٤افغانستان د یرغلونو په الر کې ،پوهاند دوکتور خیر محمد ماموند،دویم چاپ .دانش
خپرندویه ټولنه کابل افغانستان ۲۰۱۶کال .
.۵فزیکي کیمیا -۱-کیمیاوي ترمو دینامیک .پوهاند دوکتور خیر محمد ماموند .دویم چاپ .
دانش خپرندویه ټولنه ،پېښور ۲۰۰۶ .کال .
.۶عمومي کیمیا ،پوهاند دوکتور خیر محمد ماموند .ځلورم چاپ .د افغانستان د لوړو زده کړو
وزارت لخوا .کابل افغانستان ۲۰۱۳ .کال .
.۷کیمیای عمومي و غیر عضوي ،س .لیسنیاک خیر محمد ماموند ......پولیتخنیک کابل
۱۳۶٤کال.
.۸کیمیای فزیکي (کارهای البراتواري) خیر محمد ماموند ،د کابل پولي تخنیک ۱۳۶۲کال.
.٩فزیکي کیمیا( پوښتنې او حل شوي مثالونه) خیر محمد ماموند ......کابل .پولیتخنیک ۱۳۶۱
کال.
. ۱۰کیمیای فزیکي (ممد درسي برای محصالن تکنالوژي کیمیا) خیر محمد ماموند انستیتوت
پولیتخنیک کابل ۱۳۵٩کال.
. ۱۱کیمیای عمومي و غیر عضوي (کارهای البراتواري) کوڅیپن ،خیر محمد ماموند...
........انستیتوت پولیتخنیک کابل ۱۳٤۸کال.
7
.۱۲کیمیا عمومي وغیر عضوي .کوڅیپن ،خیر محمد ماموند ..........انستیتوت پولیتخنیک
کابل ۱۳٤۷کال.
.۱۳کیمیای عمومي وغیر عضوي ( -۱-ترجمه) خیر محمد ماموند .............مسکو ۱۳۶۶کال
.۱٤کیمیای عمومي وغیر عضوي ( -۲-ترجمه) خیر محمد ماموند ............مسکو ۱۳۶۶کال
.۱۵د دولسم ټولګي کیمیا خیر محمد ماموند ،د ښوونکي د روزنې اکاډمي کابل ۱۳٤۵کال
.۱۶د دولسم ټولګي بیالوژي ،خیر محمد ماموند ،د ښوونکي د روزنې اکاډمي کابل ۱۳٤۵کال.
.۱۷د یوولسم ټولګي فزیک خیر محمد ماموند د ښوونکي د روزنې اکاډمي کابل ۱۳٤٤کال.
.۱۸د لسم ټولګي کیمیا ،خیر محمد ماموند د ښوونکي د روزنې اکاډمۍ کابل ۱۳٤٤کال.
8
سریزه
ویاړم چې پـه ګـران هیـواد افغانسـتان کـې د سـاینس او تکنـالوژۍ د ودې او پرمختـګ پـه لـور د
هڅو په لړ کې په دې بریالی شوم چې د کیمیا قاموس په نوم کتاب تـالیف کـړم .دا پـه انګلیسـي -
-پښتو ژبو د کیمیا قاموس په هیواد کې لومړی کتاب دی چې د مؤلـف لخـوا پـه پښـتو روسي
ژبه لیکل شـوی دی .داچـې پـه خپلـه مـورنۍ ژبـه زده کـړی څـومره اسـانې وي ،پـه دې هکلـه د څـه
لیکلو ضرورت نه وینم ،خو ددې خبرې ویل اړین بولم چې زده کړې او تعلیم په مورنۍ ژبـه خـورا
اغیزمن هم وي .ن و له دې کبله دا ضروري او مهمه خبـره ده چـې زمـوږ پـه ګـران هیـواد افغانسـتان
کې په مورنۍ ژبو زده کړو ته پاملرنه وشي ،ترڅو زده کونکي او زده کړیاالن د زده کړو څخه ډیره
ګټه واخستالی شي .اوپه راتلونکي کې وکوالی شي چې په خپل عملي ژونـد کـې د خپلـو علمـي
زیرمو څخه په ښه سمه او علمي توګه استفاده وکړي .په پښتو ژبه د علمي اثـارو کمښـت لـه یـوې
خوا اوپه تعلیمي مؤسسو کې په پښـتو ژبـه د زدکـړو نشـتوالی یـا کمـوالی لـه بلـې خـوا بایـد ټـول
افغان پو هان دې ته وهڅوي چې د پښتو ژبې د زده کونکو او زده کړیاالنو غوښتنې هم په پام کـې
ونیسي او په پښتو ژبه د علمي اثارو لیکنـه هیـره نـه کـړي ،تـر څـو د پښـتنو لپـاره هـم د زده کـړې
بهیر اسان وي .او هم ورته داحق ورکړل شوی وي چې په خپله مورنۍ ژبه زده کړې وکړي .دکیمیا
قاموس په نوم ددې کتاب موخه هم داده چې له یوه پلوه زده کونکو ته په زده کړو کـې اسـانتیاوې
را منځ ته شي او د بله پلوه د پښتو ژبې د شتمنیو خزانه د طبیعي علومو د معلو مـاتو پـه ګا ـه هـم
بډایه شي .ددې کتاب موضوعات د انګلیسي ژبې د الفبا پر بنسټ تـر تیـب شـوي دي او داچـې د
افغانستان د لوړو زده کړو ډیرو زیاتو پو هانو په روسي ژبه لـوړې زده کـړې کـړي دي ،ډیـر زیـات
علمي اثار او علمي اصطالحات د روسي ژبې څخه زموږ د هیواد ژبو تـه را ننـوتلي دي ،نـو ځکـه
په دې کتاب کې هڅه شوې ده چې د علمي اصطالحاتو انګلیسي او روسي بڼې دواړه ولیکل شي
،تر څو لوستونکي او څیړونکي د شک او مشکالتو سره مخ نه شي .درنو لوسـتونکو ! دکیمیـا
قاموس په نوم د ې کتاب دا دریم چاپ دی چې د یو لړ سمونونو سره دچاپ لپـاره تیـار اود ګرانـو
هیواد والو خدمت ته وړاندې کیږي .داچې دا دریم چاپ یی له سـره ټایـش شـوی اوتـر تیـب شـوی
دي ،نو کیدای شي چې نوې چـاپي غلطـۍ پکـې رامـځ تـه شـوې وي چـې لـه دې ډول نیمګړتیـاو
دشتون څخه معذرت غواړم .په پای کې باید زیاته کړم چې ددې کتاب دجوړ یدو پـه کـارونو کـې
محترم پوهاند محمود سـوما او ښـاغلیو داکتـر تـړون جلیلـي او دیپلـوم انجینـر نـوروز اسـحق نـه
9
هیریدونکې مرسـتې را سـره کـړي دي ،چـې د زړه لـه کـومي مننـه ورڅخـه کـوم ..پوهانـد دوکتـور
خیرمحمد ماموند .د ۲۰۱۵کال د دیسمبر میاشت .هالینډ د اتریخت ښار .په درناوۍ .
پوهاند دوکتور خیرمحمد ماموند
10
- A-
(Abundanceکثرت ،ډیروالی ) ) ۱( :د ځمکې په پوټکي )قشر ) کې د یـو عنصـر دکتلـې ()m
او د ځمکې دپوټکي د ټولې کتلې ( ) Mنسبت ( ) m / Mته د نومـوړي عنصـر کثـرت وایـي .د
بیلګې په توګه د ځمکې په پوټکي کې د المونیم کثرت ۸٪دی .
11
()۲د یــو عنصــر دیوټــاکلي ایزوتــوپ د اتومونــو شــمیر ( ، )nاودهغــه عنصــر د ټولــو ایزوتوپونــو
داتومود شمیر( )Nنسبت) (n/Nته هم داړوند عنصر کثرت وایي .د بیلګي په توګـه پـه طبیعـي
یورانیم کې د یورانیم ( )۲۳۵کثرت ( ) 0,71%دی .
( Acceleratorګړندۍ کونکې ماده ) :هغه کیمیاوي ماده ده ،چې یو کیمیاوي تعامل ګړندی
کوي .
) (Acceptor= (акцепторاکسپتر ،رانیونکی ،منونکی) :په دونر –اکسپتر اړیکه کې ،کوم
اتــو م چــې دبــل اتــوم الکترونــي جــوړې تــه پــه خپــل خــالي الکترونــي اربیټــال کــې ځــای ورکــوي د
الکتروني جوړې د مننونکي ( اکسپتر )په نوم یادیږي .او هغه بل اتوم ،چې د کیمیاوي اړیکې د
جوړیدو لپاره د الکترونو جوړه ورکوي د ورکونکي ( دونر) په نوم یادیږي .
)1210Cاود جوش درجه یی ( 20,80Cد ) ده.په اوبو ،ایتر او الکول کې حلیږي .د است الدیهاید
د اکسیدیشـــن څخـــه اســـتک اســـید الس تـــه راځـــي .د پولیمیرایزیشـــن څخـــه یـــی الدیهایـــډی
پولیمیر.ونه الس ته راځي
) (Acetals=(ацеталыاسیتالونه ) :د الکول او الډیهاید د تعامل څخه الس ته راځي :
)) acet amide , ethane amide=(ацетамидاست اماید ،ایتان اماید= ا ست امید( :بې
رنګه کرستلي جامده ماده ده ،کیمیاوي فورمول یی( )CH3CO NH2دی .نسبي کثافت یی
( ، )1,159د ویلي کیدو درجه یی( )82,30Cاود جوش درجه یی( ) 221,250Cده .ژر اوبه جذبوي
د عضوي محلل په توګه او په کاغذ جوړولو او څرمن پخولو کې کارول کیږي .
) ( Acetate= (ацетатاسیتیت = اسیتات ) :د اسیتک اسید مالګه یـا اسـتر دی لکـه سـودیم
اسیتیت ( ، )CH3COONaمتایل اسیتیت ( CH3COOCH3اونور .
)(acid and base= (кислота и оснванияتیـزاب او قلـوي ) :ځیڼـي پوهـان تیـزاب او قلـوي
داډول تعریفوي .
+
-1د ارهینوس تیوري :ددې تیوري پر اساس هغه مرکب چې په اوبو کې حل شي اود ( )Hایون
ازادکړي د تیزاب په نوم یادیږي .لکه د ( )HXمرکب که تیزاب وي ،نو هغه د اوبو سره داسې
تعامل کوي :
H3O+د اکسونیم ،یا هایدروکسونیم یا هایدرونیم د ایون په نـوم )H+ ( ،د هایـدروجن ایـون یـا
پروتون او ( )HXد پروتیني تیزاب په نوم یادیږي .د ارهینوس د تیـورۍ پـر اسـاس قلـوي داسـې
مرکب دی چې په اوبو کې حل شي ،نو د هایدروکسیل ایون ( )OH-ازادوي .د فلزاتو اکسایدونه
او هایدرو اکسایدونه او امونیاک د قلوي ګانو په ډله کې راځي .مثال :
د تیزاب او قلوي تع امل د خنثی کولو د تعامل پـه نـوم یـادیږي .پـه دغـه تعامـل کـې د تیـزاب ازاد
ایون ( ) H+اود قلوي ازاد ایون ( ) OH-یو بل خنثی کوي ( یوبل سره تعامل کوي او اوبه جـوړوي
) .په دغه تعامل کې مالګه هم الس ته راځي .
16
(Lawry – Bronsted -2الوري برنستد )۱٩۲۳تیوري :د دې تیوري پر اساس تیزاب پروتون
ورکونکې او قلوي پروتون اخستونکې ماده ه .لکه :
→
HCN + H2O ↔ H3O+ + CN-
←
د ښي الس)→( تعامل کې ( )HCNتیزاب دی ،چې اوبو ته ( )H+ایون ورکوي ،او اوبه چې
( ) H+اخلي قلوي بلل کیږي
د چش الس(← ) تعامل کې ( ) H3O+تیزاب او ( )CN-قلوي ده .دلته ( ) HCNد ( )CN-دقلوي
کانجوګیټ تیزاب او ( ) CN-د ( ) HCNدتیزاب کانجوګیټ قلوي بلل کیږي .همداډول ()H3O+
د ( )H2Oکانجوګیټ تیزاب او ( )H2Oد ( ) H3O+کانجوګیټ قلوي یادیږي .د قوي تیزاب
کانجوګیټ قلوي ضعیف اود ضعیف تیزاب کانجوګیټ قلوي قوي وي .ددې تعریف له مخې
اوبه په یوتعامل کې تیزاب او په بل تعامل کې د قلوي په توګه عمل کوي لکه :
-3د Lewisتیوري( : )۱٩۲۳هغه اتوم یا مرکب چې د الکترونو جوړه اخلي د( لېوس تیزاب) او
هغه اتوم یا مرکب ،چې د الکترونو جوړه له له السه ورکوي قلوي ( د لېوس قلوي ) په نوم یادیږي
.لکه په الندې تعاملونو کې
17
پس ویالی شو چې که د یو تیزاب څخه اوبه و ایستل شي دهغه تیزاب انهایدراید الس ته راځي :
اسایل انهایدرایدونه معموال د اسایل هالیدونو اود تیزاب د سودیمي مالګې د تعامل څخه
الس ته راځي :
18
اسید انهایدرایدونه په ډیره اسانۍ د اوبو ،الکولو ،فینولونو او امینونو سره تعامل کوي اود
اسایلیشن د تعامل لپاره په کاریږي .
) ( acid salt=(кислотная сольتیزابي مالګه ) :د څواساسه تیزاب مالګې دي ،چې یو
یاڅو تیزابي تیزابي هایدروجنونونه پکې پاتې وي .لکه سودیم هایدروجن کاربونیت (
، )NaHCO3پتاسیم هایدروجن سلفیت ( )KHSO4اونور .
) ( ( acid valueدتیزاب کچه ) :د پوتاسیم هایدروکساید د ملي ګرامونو شمیر دی ،کوم چې
په وازده( شحم ) کې د ازاد تیزاب د خنثی کولو لپاره ضرور وي .
acridine
89-Actinium(Ac) 6d17S2
90-thorium(Th)6d27S2
91-protactinium(Pa)5f26d17S2
92-uranium( U)5f36d7S2
93-neotunium(Np) 5f57S2(or 5f46d17S2
94-plutonium(Pu)5f67S2
95-Americium(Am) 5f7 7S2
96-curium( Cm)5f76d17S2
97-Berkelium(Bk) 5f86d7S2 or( 5f97S2
98Californium(Cf) 5f107S2
99- einsteinium(Es) : 5f117S2
100-fermium(Fm) 5f127S2
21
101-mendelevium(Md) 5f137S2
102- nobelium(Nb) 5f147S2
103-lawrencium(Lw)5f146d17S2
) ( actinium=(Актиний) –(Acاکتینیم = اکتین ) :نقره یی رنګی رادیو اکتیف فلز دی .
اتومي نمبر یی( )۸٩دی .دډیرثابت ایزوتوپ ( )227د نیمایی تجزیه کیدو وخت یی () 21,7
کاله دی .د ویلي کیدو درجه یی( )1050±50 0Cاود جوش درجه یی( ) 32000Cده .اکسیدیشني
درجه یی ( )+3اوپه کیمیاوي خواصو کې النتان ته ورته دی .په ۱۸٩٩کال کې ( )A.Debierne
پیژندلی دی .
د فعال کامپلکس انرژي دتعامل داولیه موادو اوهم د تعامل د حاصالتو څخه زیاته وي ،نو
ځکه فعال کامپلکس ته مالیکول نه ویل کیږي اود تعامل حاصالت هم نشي حسابیدای .دغه
فعال کامپلکس ذره غیر ثابته وي ،ډیره ژر تجزیه کیږي اود تعامل حاصالت منځ ته راوړي.
رادیو اکتیف شویو هستو د قسم او مقدار په هکله قضاوت کیږي .د بیلګې په توګه په نیوترون
اکتیویشن انالیز کې امتحاني نمونه په هستوي ریاکتور کې په نیوترونو بمباردوي چې په نمونه
کې ځینې ځانګړې هستې دغه نیوترونونه رانیسي او په پایله کې د دغه ځانګړو هستو کتلوي
اعداد تغیرکوي او هستې رادیو اکتیف ګرځي .دا رادیو اکتیف هستې په خپل سر ( )γوړانګې
خپروي ،چې دا وړانګې په ( )γسپکترو متر کې تحلیل او ارزول کیږي او په نمونه کې د
ځانګړو هستو مقدار معلومیږي .په دې طریقه په فلزونو ،الیاژونو اود برې نیمه هادي موادو
کې ډیر لږ مقدار نا پاکي معلومیدای شي .
) (activated energy=( энергия активацийد فعالولو انرژ ي ) :هغه مقدار انرژي ،چې
تعامل کونکې ذرې یی باید ولري ،تر څود هغوۍ ترمنڅ کیمیاوي تعامل پیل شي د تعامل د
فعالولو د انرژۍ په نوم یاده او په ( )Eaښودل کیږي .د بیلګې په توګه د یو تعامل عمومي شکل
په الندې ډول ښېیو :
که په عادي شرایطو کې د اولي موادو) ( A + Bداخلي انرژي ( )U1اود تعامل د حاصالتو(
) ABداخلي انرژي ( ) U2وي ،نو ( ) ΔU≈ ∆H < 0هغه اندازه انرژي(تودوخه) ده چې ددغه
تعامل په پایله کې له سستم څخه ازاده شوې ده .د پورتني تعامل په جریان کې د سستم د انرژۍ
تغیر په الندې انرژیکي دیاګرام کې ښودل شوی دی .په شکل کې لیدل کیږي چې که د اولیه
موادو ( ) reactantsتر منځ تعامل( →) پیل کیږي ،نو ددې موادو انرژي باید د ( activated
) complexد انرژۍ په اندازه یعنې د ( ) U1څخه د ( )Ea of forword reactionپه اندازه زیاته
شي او که دتعامل د حاصالتو) )productsد بیرته تجزیه کیدو تعامل(←) پیل کیږي:
24
نو بیا هم د )(productsانرژي یی باید د ( )activated complexد انرژۍ په اندازه یعنې د () U2
څخه د ) ) Ea-of reverse reactionپه اندازه زیاته شي .پس ( ) )Ea-forword reactionد
(→) تعامل او ( )Ea-reverse reactionد (← ) تعامل د فعالیدوانرژي ګانې دي .
) (active sites=(актив сентерفعال ځای = فعال مرکز) :د کتلست پر مخ هغه ځایونه دي چې
هلته کتلستي فعالیت صورت نیسي .
غازونو په ګډوله کې د یو غاز فعالیت ( )aدهغه غاز د فشار ( )pسره او په محلول کې د حل
شوي مادې فعالیت ( )aپه دغه محلول کې ددې مادې د ټول غلظت( )Cسره داسې اړیکې لري .
دلته ( )γد فعالیت د ضریب په نوم یادیږي .د( )γعددي قیمت د ایډیال او حقیقي محلولونو
توپیر ښېي .هر څومره چې محلول رقیق کیږي د ( )γقیمت یوته
( )γ→1اود ( ) Cقیمت ( )aته ) (C→aنژدې کیږي .
) (activity series=( ряд активностьد فعالیت لړۍ ،د فعالیت قطار) :د عناصرود نسبي
کیمیاوي فعالیت لړۍ د الکترودي پوتانسیل په جدول کې ورکړل کیږي .دلته د هایدروجن د
نارمل الکترود ،د ستندرد الکترودي پوتانسیل ( )E0قیمت صفر منل شوی دی .هغه عنصر چې
په محلول کې د هایدروجن په پرتله په اسانۍ الکترون له السه ورکوي د الکتروپوزیتیف عنصر
په نوم یاد اوپه دغه جدول کې د هایدروجن څخه دمخه ځای لري .او هغه عنصر چې په محلول
کې د هایدروجن په پرتله په سختۍ الکترون له السه ورکوي د الکترونیګاتیف عنصر په نوم یاد
اود هایدروجن څخه وروسته ځای شوي دي دیو شمیر فلزونو د نسبي فعالیت لړۍ( قطار) الندې
ورکړل شوې ده .
) ( Acyclic=( ацикликغیر حلقوي ) :هغه مرکب دی چې په مالیکول کې یی د اتومونو کړۍ نه
وي .
( acyl fissionد اسایل تجزیه کیدنه ) :د اسـایل پـه ګـروپ )(R-CO-کـې د کـاربن -اکسـیجن تـر
منځ د کیمیاوي اړیکې ماتیدل د اسایل فیژن د عملیې په نـوم یـادیږي .لکـه د اسـتر د هایـدرولیز
په تعامل کې چې الکول او کاربوکسایلک اسید منځ ته راځي .
) (acyl glycerol=( асилглицеролاسایل ګالی سیرول = اسیل ګلیسیرول ) :ګالی سیرید
وګورئ .
(acyl groupاسایل ګروپ ) :د ( )RCO-ګروپ دی .لکه د اسیتایل ګروپ (. ) CH3CO-
د اسایل هالیدونو عمومي (acylhalides , acid halidesاسایل هالید ،اسید هالید ) :
فورمول داسې ( )RCO Xدی .دلته ( ) Xد هالوجن اتوم او ( )Rیو عضوي رادیکال دی .
ethanoylchlorideکلوراید( )CH3COClیی یو مثال دي ..د کاربوکسایلک اسید د () OH
ګروپ چې د هالوجن پر اتوم تعویض شي د اسیل هالید مرکب جوړیږي .اسایل هالیدونه د اوبو
،الکولو ،فینولو او امینونو سره تعامل کوي اود اسایلشن د تعامل لپاره په کار راځي .د اسایل
هالیدونو جوړښتي فورمول الندې دی .
) adhesiveادهیسف ) :سریښ ،کڼډونه ،ژاولې او نور مواد چې د شیانو مخونه سره نښلوي د
ادهیسیف په نوم یادیږي .
) (Adsorbent=(адсорбентادسوربنت ،جاذب ) :هغه ماده ده چې پرمخ یی نور مواد جذبیږي .
28
دلته د ( )Cl-ایونونه د سلور کلوراید پر رسوب جذبیږي او کله چې د ( )Cl-ازاد ایونونه ختم شي
،نو د رسوب رنګ ګالبي ګرځي .
( aerogelایروجل ) . :د فلزي اکساید یاسلیکا منشاء لرونکي سـپک واړه سـوري لرونکـي ر ـه
مواد دی ،چې ( )90%یی هوا وي اود وچونکو موادو په توګه کارول کیږي .
)( Aerosol=(аэрозольایروزول ) :د هوا سره د جامد یـا مـای کالوئیـدي ذرو سسـتم د ایـروزول
په نوم یادیږي .
لیګاند په کا لوم کې د جاذب موادو سره د جذب خاص تمایل لري د کالوم په پاسنۍ خوله کې
اړوي .دلته تصفیه کیدونکي مواد د لیګاند په واسطه د جاذب پرمخ نښلي او دهغې سره مل
ناپاکي د محلول سره د کالوم څخه وځي .اوپه دې طریقه مطلوب مواد تصفیه کیږي .
(aflatoxinافال توکسین ) :یو زهرجن مرکب( ) C15H12O6دی .خاص ډول فنجیان یی جوړوي .
په دانه لرونکو وښو کې پیدا کیږي د څارویو لپاره قوي زهر دي .په انسانانو کې د ځیګر سرطان
راپیدا کوي .افالتوکسین څلور ایزومیري بڼې لري ،چې د یو ایزومیر جوړښتي فورمول یی
الندې دی .
aflatoxin
) ( Agar-agar(агар агарاګر اګر ) :د اوبو د بوټو څخه یی الس ته راوړي .ډیره برخه یی مغلق
سلفري پولیسکرایدونه دي چې ګالکتوز او نور مواد هم پکې شامل دی .په مکروبیولوژي کې
د مکروبونو د کښت د چاپیریال د تیارولو لپاره او هم د کریمونو او دواګانو په جوړولو کې په
کار راځي .
د اله باستر سره چې اوبه ګډې شي ژر کلکیږي اوبیرته په ګ اوړي .په ودانۍ جوړولو او په طب
کې په پلستر جوړولو کې په کاریږي .
) ( Alanine(аланинاالنین ) :د حیواناتو په وجود کې جوړیږي اود پروتین په جوړښت کې ونډه
لري .جوړښتي فورمول یې الندې دی .امینو اسید وګورئ .
که د الکولو څخه اوبه وایستل شي نو ایتر السته راځي او که الکول د عضوي تیزاب سره تعامل
وکړي او اوبه له السه ورکړي ،نو عضوي مالګه یا ایستر الس ته راځي .
که د الکولو په مالیکول کې د ( )-OHدوه ګروپونه وي ،نو داسې الکول ډای اول( دوه قیمته)
او که د الکول په مالیکول کې د ( )-OHدرې ګروپونه وي نو داسې الکول ترای اول ( درې قیمته
) یادیږي .
) ( aldol reaction=(альдол реакцийالدول تعامل ) :الندی تعامل د الدول تعامل نومیږي :
دلته د الدیهاید دد وه مالیکو لونو څخه د الدول یو مالیکول ،کوم چې هم د الکول ګروپ ( -OH
) او هم د الدیهاید ګروپ ( )-CHOلري السته راځي .د الدول مالیکول د هایدروکسي
الدیهاید په نوم هم یادیږي .د الدول د مالیکول څخه چې اوبه وایستل شي ،نو غیر مشبوک
الدیهاید ترې الس ته راځي د کوم څخه چې نور عضوي مرکبونه جوړیږي .مثال د ایتانل څخه د
الدول د تعامل په نتیجه کې است الدول اود هغې څخه ( )2-butenal, crotonaldehydپه الندې
ډول الس ته راځي .
-H2O
2(CH3- CHO ) → CH3 _- CHOH-_CH2-CHOH → CH3-CH=CH-CHO
)crotonaldehyd(2-butanal
33
الیزارین په رنګ جوړولو اوهم په تحلیلي کیمیا کې د المونیم د ایو ن اوهم د نورو فلزونو
دپیژندلو لپاره کارول کیږي .
) ( Alkali=(щелочиالقلي ) :هغه قلوي ده چې په اوبو کې حلیږي اود ( )OH-ایون ازادوي .
) (alkali metals=(щелочные металлыالقلي فلزونه ) :د دوره یی جدول د ( )1Aنیم ګروپ
توکي (عناصر )لکه ( )Li , Na , K , Rb , Cs , Frد القلي فلزونو په نوم یادیږي .ددغو فلزونو
اکسایدونه په اوبو کې حلیږي او قلوي جوړوي .القلي فلزونه مستقیما هم د اوبو سره تعا مل
کوي او القلي جوړوي .لکه :
فلزونو کیمیاوي فعالیت د القلي فلزونو په پرتله لږ دی .ځمکني القلي فلزونـه هـم د اوبـو او هـم د
اکسیجن سره تعامل کوي هایدرواکسایدونه او اکسایدونه جـوړوي .کـه هایدرواکسـایدونو تـه
یی تودوخه ورکړل شي ،نو تجزیه کیږي اود اړوند فلز اکساید او اوبه منځ ته راځي .
کــه پــه یــو مــالیکول کــې دوه یــادرې ( )C=Cاړیکــې وي پــه هغــه صــورت کــې د الکــین نــوم داســې
اخستل کیږي .لکه
( Alkoxidesالــک اکســایدونه ) :الــک اکســایدونه یــا الکولیتونــه د الکولــو ســره د ســودیم یــا
پتاسیم د تعامل څخه الس ته راځـي .الـک اکسـایدونه د مـالګو پـه څیـر مرکبونـه دي اود ( )RO-
ایون لري .
37
) ( Alkyl group= ( алкил группаالکایل ګروپ = الکیل ګروپ ) :که د الکان د مالیکول
څخه د هایدروجن یو اتوم و ایستل شي ،نو د الکایل ګروپ ( الکیل ګروپ ) الس ته راځي لکه
:
\ /
( Allenesالینونه ) :هغه مرکبونه دي چې د ) ( C= C = Cګروپ لري .
/ \
38
چې دلته د کاربن د درې اتومونو تر منځ دوه دو ه غبرګې اړیکی او اخري دوه اتومونه هریو د
دوه یوستویو ( ) -اړیکو په واسطه د نورو اتومونو یا د ) ( Rد ګروپ سره تړلي وي .هغه
مرکبونه چې داډول ګروپ لري اپتیکي فعال مواد وي لکه 1,2 – propa diene :چې کیمیاوي
فورمول یی الندې دی .
) (Alloys=(сплавыالیاژونه ) :که څوفلزونه سره ګډ ویلي شي ،نو الیاژورځیڼې الس ته راځي
.لکه د جست او مس ګډوله .دفلز او غیر فلز ګډوله هم الیاژ بلل کیږي .لکه فوالد چې د اوسپنې
او کاربن الیاژ دی .الیاژ کیدای شي یو مرکب یا جامد محلول اویا دڅو کمپوننتونو ( موادو )
ګډوله وي .
(Alpha partical=(алъфа- частиц) -αالفا ذره : )αد الفا ذره ( د الفا وړانګه ) د رادیو
اکتیف موادو څخه خپریږي .د الفا ذرې ته د هیلیم هسته هم وایی ،دا ځکه چې د الفا ذره( ) αد
دوه پروتونو او دوه نیو ترونو څخه جوړه ده .که د یو عنصر څخه د الفا ذره ووځي ،نو دهغه
عنصر کتلوي عدد څلور او اتومی نمبر یی دوه عدده کمیږي او لمړنی عنصر ( ) Xپه داسې
عنصر ( ) Yبدلیږی ،چې ځای یی د عناصرو په دوره یی جدول کې دلمړني عنصر څخه دوه
کوره مخکې دی .
دالقلي او فلزي المونیم یا المونیم اکساید د تعامل څخه هم د الومینیټ مالګې الس ته راځي .
د ̅] [ Al(OH)4ایون داوبو په محلول کې شتون لرالی شي .د القلي فلزونو الومینیتونه په اوبو
کې حل دي .که
( ) Al2O3د فلزونو د اکسایدونو سره یو ځای ویلی شی ،نو بې اوبو الومینیتونه الس ته
راځي.د CaOاو Al2O3د یو ځای ویلي کولو څخه Ca(AlO2)2جوړیږي .کلسیم الومینیت ته
د HAlO2تیزاب مالګه هم وایی .مګنیزیم الومینیت MgAl2O4او کلسیم الومینیت CaAl2O4
په طبیعت کې هم پیدا کیږي
د المونیم کلوراید اوهم د ( ) Al2O3 .6H2Oڅخه په عضوي سنتیزونو کې کار اخلي .
داتعامل روسي کیمیـا پـوه بکیتـوپ پـه ۱۸۵٩کـې پیژنـدلې دی .پـه دې طریقـه سـودیم ،کـروم ،
مګنیزیم او نور الس ته راوړي.
) (Amalgam=( амалъгамыاملګم = ملغمه ) :د یو یا څوفلزونو سره د سیماب الیـاژ د املګـم
یا ملغمې په نوم یادیږي .د اوسپنې او پالتین پرته نـور ډیـر زیـات فلزونـه د سـیمابو سـره ملغمـه (
املګم ) جوړوي .ملغمه کیدای شي جامد یا مای محلول وي .القلي فلزونه او ځینې نور د سیمابو
سره ثابت ترکیب لرونکي مرکبونه جوړوي لکه NaHg2او نور .د مس ،نقـرې او طـال ملغمـې تـه
که تودوخه ورکړل شي ،نو سیماب بړاس کوي او الوځي .داچې اوسپنه د سـیمابو سـره ملغمـه نـه
جوړوي ،نو ځکه سیماب په پوالدي لوښو کې ساتل کیږي .ملغمه د ښیښې په جیوه کولو کې پـه
کار راځي .
(amatolامــاتول ) :د تــرای نتــرو تولــول ( ) T N Tاو امــونیم نایتریــت ګډولــه چــې خطــر ناکــه
چاودیدونکي مواد دي د اماتول په نوم یادیږي .
43
RCl+ NH3→R-NH2+HCl
RCl +NaNH2 →R-NH2+NaCl
) (Amines=( аминыاماینونه = امینونه ) :که د امونیا د مالیکول یو هایدروجن پریو عضـوي
ګروپ ( ) Rتعویض شی ،نو اولي امین او که د امونیا د مالیکول دوه هایدروجنه په دوه عضوی
ګروپونو ( ) Rتعویض شي نو دویمي امین او که د امونیـا د مـایکول درې واړه هایدروجنونـه پـه
درې عضوي ګروپونو ( ) Rتعویض شي ،نو دریمي امین الس ته راځي .لکه متایل امین CH3-
، NH2دای متایل امین ، ) CH3)2 NHترای متایل امین )CH3) 3Nاو نور .
44
( Amine saltsد امینـو مـالګې ) :کـه امینونـه د تیـزاب سـره تعامـل وکـړي ،نـو د امینـو مـالګې
جوړیږي .دلته تیزابـي هایـدروجن ( ) H+د امـین پـر ګـروپ نښـلي ،دامـونیم مثبـت ایـون جـوړوي
.لکه :
که یو امین غیر سستماتیک نوم ( تجارتي نوم )ولري ،نو دهغه دمـالګې د نـوم پـه پـای کـې ium
وروستاړی کاروي .لکه :
دریمي امین د الکایل هالید سره څلورمي امونیمي مرکبونه ( مالګې) جوړوي .
) ( Amino acids=(амино кислотаامینـو اسـیدونه ) :عضـوي تیـزاب چـې یـو یـا څـو د امـین
ګروپونه ولری د امینو اسید په نوم یادیږي .که تیزابي ) ( -COOHاو امینـي ) ( -NH2ګروپونـه
دواړه د یو کاربن سره تړلي وي دغه مرکب د الفا امینو اسید په نوم یادوي او که د تیزاب او قلوي
ګروپونه په جال جال مګر دوو څنګ په څنګ د کاربن اتومونو پورې تړلي وي داسې مرکب د بیتا
امیواسید په نوم یادوي .لکه :
α β
CH3- CH – COOH CH2 –CH2 – COOH
| |
NH2 NH2
α- aminopropanoic acid β-minopropanoic acid
پروتینونه د الفا امینو اسیدونو څخه جوړ دي .امینو اسیدونه کیدای شي یـو یـا دوه د کاربونیـل
ګروپونه -COOHولري ،چـې د مونـو کاربونیـل امینـو اسـید او ډای کاربونیـل امینـو اسـید پـه
نومونو یادیږي .همدا ډول امینو اسیدونه کیدای شي د امین ) -NH2یو یا دوه ګروپونـه ولـري ،
)
45
چې دغه مرکبونه د مونو امینو اسید او ډای امینو اسـید پـه نومونـو یـادیږي .امینـو اسـیدونه پـه
طبیعت کې ډیر پیداکیږي .ډیر امینو اسیدونه په اوبو کې حل کیږي ،مګر په عضـوي محللونـو
کې نه حل کیـږي .پـه اوبـو کـې د امینـو اسـید محلـول خنثـی وي .امینـو اسـیدونه جامـد کرسـتلي
مواد دي .دپروتینو د هایدرولیز څخه الفا امینو اسیدونه الس ته راځي.
) ( Ammonia=(аммиакامونیا ) :بې رنګه د هوا په پرتله دوه کرته سپک غـاز ) ) NH3دی .د
ویلې کیدو نقطه یی -77,70Cاود جوش نقطه یی -33,350Cده .امونیا په اوبو کې ډیره حل کیږي
.د سانتیګراد په شلو درجو کې په یو حجم اوبو کې اوه سوه حجمه اومونیا حـل کیـږي .امونیـا پـه
الکولو کې هم حل کیږي .په اوبو کـې د امونیـا محلـول کمـزوری قلـوی (( NH4 OHجـوړوی ،د ا
قلوي یواځې داوبو په محلول کې شتون لرالی شي .امونیـا د تیزابـو سـره تعامـل کـوي اود اړونـد
تیزاب مالګې جوړوي .لکه :
امونیا د ځینو فلزونو د مالګو سره کامپلکس مرکبونه( امونیا کاتونه ) جوړوي .
امونیا د القلي فلزونو او هم د 11Aګروپ د ځینو فلزونو سره تعامل کوی ،چې په ځینو شرایطو
او پــه ځینــو شــرایطو کــې امیدونــه جــوړوي .مــای بــې اوبــو امونیــا بــې رنګــه کــې نترایدونــه
بهانــده مــای ده ،چــې ۸۲ ،۲ ٪نــایتروجن لــري .امونیــا د ( )1A , 11Aګروپونــو د فلزونــو ســره
تعامــل کــوي او ددغــه فلزونوامیدونــه لکــه KNH2او Cd )NH2)2جــوړوي .امونیــا ډیــره لــږه
ایونایز کیږی ،چې د NH4+او NH2-ایونونه جوړوي .که امونیا په هوا کـې وسـوځول شـي ،نـو
اوبه او نایتروجن ترې الس ته راځي .اوکه د کتلست به موجودیـت کـې وسـوځول شـي ،نـو ، NO
NO2او اوبــه تــرې الس تــه راځــي .ددې تعامــل پــه اســاس پــه صــنعت کــې د امونیــا څخــه د ښــورې
تیــزاب ) ( HNO3الس تــه راوړي .د امــونیم هایدروکســاید ځیڼــې مــالګې لکــه (NH4)2CO3
, NH4NO3 ,NH4Cl,او NH4HCO3د نایتروجني سرې په توګه کارول کیږي .
په اوبو کې ښه حل کیږي .که تودوخه ورکړل شي په کاربونیټ اوړي .د خمیرې د پوډرو اود ځینو
درملونو ( دوا ګانو ) په جوړولو کې په کاریږي .
(ammonium thiocyanateامونیم تیو سیانیټ = امونیم تیو سیانات ) :جامده کرستلي مـاده (
) NH4NCSده .که تودوخه ورکړل شی ،نو د هغې په ایزومیر ( تیویوریا) ) NH2)2 C S -اوړي .
په اوبو کې حل کیږي او محلول یی Fe 111سره د وینې په رنګ رنګه محلول جوړوي ،نو له دې
) د(
Feایون د پیژندلو لپاره په کاریږي .د امـونیم تیوسـیانیت څخـه ) کبله د تیوسیانیټ محلول د (111
په فوتو ګرافۍ اود چاودیدونکو موادو په جوړولو کې کار اخلي .
(amphiphilicامفیفیلـک ) :هغــه کیمیــاوي مــاده ده چــې مــالیکول یــی د دیتــرجن مــوادو ( لکــه
صابون ) په څیر هایدروفیلک او هایدروفوبک برخې دواړه لري .
48
(ampholyteامفوالیت ) :هغه ماده چې دقوي تیزاب په مقابل کې د قلوي په څیر اود قوي قلوي
په مقابل کې د تیزاب په څیر عمل کوي .
) (amphoteric(амфотерامفوتیریک = امفوتیر ) :هغه ماده ده چـې هـم د تیـزاب اوهـم د قلـوي
په توګه عمل کوي .د بیلګې په توګه المونیم هایدروکساید یوه امفوتیر ماده ده ،چې هم د قلـوي
Al(OH)3او هم د تیزاب H3AlO3په څیـر لیکـل کیـدای شـي .المـونیم هایدروکسـاید د القلـي
سره الومینیت جوړوی :
) (Amylacetate=(амилацетатامایل اسیتیت = امیل اسیتات ) :د عضوي موادو مهم محلل
دی .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
کې پیدا کیږي .اوپه حیواناتو کې یواځې الفا امایلیز د پانقراس په اوبو ( پـا نقرانسـي امـایلیز )
اود خولې په اوبو ( )salivary amyaselکې موجود وي .د امایلیز تر اغیز الندې د پولیسکراید
مالیکول ټوټې کیږي ،ما لتوز او ګلوکوز تری الس ته راځي .
) (Amyl group=(амиловый группаامایل ګروپ = امیل ګروپ ) :د امایل د ګروپ جمعي
فورمول ) (C5H11 -او جوړښتي فورمول یی.
الندی دی :
CH3
\
) ( CH – CH2 - CH2 -
/
CH3
Amyl group
) (Amyl alcohol=( амиловыеспиртامایل الکول ) :بې رنګه بد بویه مای ( ) C5H11OHده
د محلل په توګه او هم د استرونو ( لکه د امایل استات ) د الس ته را وړلو لپاره په کاریږي .
) (Amylose=( амилазаامایلوز = امیالز ) :مستقیم ځنځیر لرونکې پولي سکراید دی ،چې د
سلو څخه تر زرو پورې د ګلوکوز د مالیکولونو څخه جوړ دي .د امایلوز څخه نشایسته جوړیږي .
امایلوز د ایودین سره تعامل کوي اود محلول رنګ ابي ګرځي .
Anabasine
50
(anabolismانابولیزم ) :د مالیکولونو اونورو ساده موادو څخه د غوړیو ،پروتینونو اود
ژوندی ارګانیزم د اړتیا وړ نورو موادو متابولیکي سنتیز ته انابولیزم وایی .
) (Analysis =(анализاناالیزس = انالیز = شننه ،تحلیل ،پیژندنه ) :د کیمیاوي موادو د
ترکیب شنل ( پیژندل ) د انالیز په نوم یادیږي .هغه متودونه چې د موادو په یوه نمونه کې د
مرکبونو دپیژندلو یا د مرکبونو په جوړښت کې د شاملو عناصرو د پیژند لو د پاره په کاریږي د
توصیفی تحلیل په نوم او کوم متودونه چې د موادو په یوه نمونه کې د مرکبونو اویا په مرکبونو
کې د عناصرو د مقدار د پیژندلو لپاره په کاریږي د مقداري شننې ( مقداري تحلیل )په نوم
یادیږي .
( animal charcoalحیواني سکاره ) :د حیواناتو هډ وکو ته دحرارت ورکولو او بیا په تیزابو
کې ورڅخه د کلسیم سلفیت اونورو منرالونو د جال کولو په پایله کې اسفنخ ډوله سکاره الس ته
راځي ،چې د بوری د صافولو لپاره په کاریږي .هغه سکاره چې د اوبو په بړاس کې د ګرمولو یا
په خال کې د ګرمولو په نتیجه کې الس ته راځي د فعاله سکرو په نوم یاداود فعاله مخ ( فعاله
سطحې ) لرونکې ما دی په توګه کارول کیږي .
(anionانیون ) :منفي چارخ لرونکی ایون دی ،چې د الکترولیز په جریان کې انود ته ځي .لکه
Cl- , NO3-او نور .
(anisotropicان ایزو تروپک ) :هغه چاپیریال دی په کوم کې چې یو ټاکلی فزیکي خاصیت په
مختلفو جهتونو کې مختلف قیمتونه لري .لکه لرګی چې یوه ان ایزوتروپیک ماده ده ،داځکه
چې د لرګي مقاومت د هغه د ژۍ په اوږدو او پر ژۍ عمود یو دبل څخه توپیر لري .
) (anode=(анодانود ) :د الکترولیز د الې اوهم د بطرۍ ( ګلواني حجرې ) هغه الکترود چې پر
هغې اکسیدیشني تعامل صورت مومي د انود په نوم یادیږي .او کوم الکترود ،چې پر هغې
احیاوي تعامل صورت مومي د کتود په نوم یادیږي .د الکترولیز د الې انود ( د ) قطب اود
بطرۍ انود ( ) -الکترود دی .دالکترو لیز په الې کې د محلول ( مذابی ) څخه انیونونه انود ته
جذبیږي او همد لته اکسید ایز کیږي :
52
د ګلواني حجرې ( بطرۍ ) په انود کې اکسید یشي تعامل صورت مومي .دلته د منفي الکترود
داتومو مثبت ایونو نه محلول ( مذابې ) ته داخلیږي او الکترونه یی پر الکترود پاتې کیږي ،نو
ځکه د بطرۍ انود ( )-منفي چارخ اخلي .
))anodizing= (анодированияانودي کول ،انودي پوښل ) :د فلزي شیانو پر مخ د ښکال یا
ساتونکي ( محافظتي ) پوښ جوړول د انودایزنګ په نوم یادیږي .لکه د الومینیمي لوښو پر مخ
د الومینیم اکساید پوښ ( کوم چې لوښې د د خوړل کیدو او خرابیدو څخه ساتي ) داسې
جوړوي ،چې لوښی په یو تیزابي () H2Cr2O7 H2SO4محلول کې ږدي اود مستقیم برې د منب
د مثبت الکترود سره یی تړي .دمحلول د الکترولیز په جریان کې کوم اکسیجن چې ازادیږي د
المونیمي لوښي د مخ سره تعامل کوي اود ( ) Al2O3خورا ثابت ( غیر فعال ) پوښ دلوښي پر مخ
جوړیږي .
) (Anthracene=(антрацинانتراسین ) :بې رنګه کرستلي ماده ( ) C14H10ده په اوبو کې
حلیږي او د تودوخې په مرسته په بنزین کې هم حلیږي .دسانتیګراد په ۲۱۵ ، ۸درجوکې ویلې
کیږي اود جوش نقطه یی ۳٤۱،٤سانتیګراد ده .خواص یی نفتالین ته ورته دي .دځمکې د اومو
تیلو د تقطیر څخه الس ته راځي .د رنګونو په جوړولو کې په کاریږي .جوړښتي فورمول یی
الندی ورکړل شوی دی .
Anthracene
53
Anthraquinone
دې لپاره چې د زیات وخت لپاره وساتل شي او خراب نه شي ،د هغوۍ سره انتي اکسیدانت
مواد ګډوي .فینولونه ( هایدروکینون ،بتا نفتول اونور) ،اروماتیک امینونه ( الفا نفتایل
امین او نور )د ربړ د ژر زړید و د مخنیوي په غرض د ربړ د لمړنیو موادو ( د ربړ د اولیه موادو )
سره ګډوي .ویتامین Eاو کیروتین طبعی انتی اکسیدانتي مواد دي چې دبدن پر حجرو د
بیروني موادو ( لکه زهر او نورو افاتو) د ویجاړونکي اغیز مخنیوی کوي .
( antiparallel spinد موازي ضد سپین ) :په یو الکترونی اربیټال کې که دوه الکترونونه وی
اوددغو الکترونو سپینونه موازي اوپه یو لور وي دا ډول سپینونه په ( ↑↑ ) ډول ښایی .اوکه د
دغه الکترونو سپینونه موازي او یو دبل مخالف لوري ولري ،داډول سپینونه دموازي ضدیا
انتي پا رالل سپینونوپه نوم یاد او په ( ↑↓ ) عالمه ښودل کیږي .
) (antranel acid =(антраниловая кислотаانترانیل اسید) :اروماتیک امینو اسید دی
جوړښتي فورمول یی الندې دی .
антраниловая кислота
ortoamino benzoic acid
antranel acid
56
)( apatite=( апатитاپا ټایت = اپا تیت ) :دکلسیم فاسفیت کامپلکس منرال ) , F ,Cl
Ca5(PO4 )3 ( OHدی .دغاښونو مینا د دغو موادو حخه جوړه ده ،اپا تایت دفاسفورس د الس
ته را وړلو ښه منب ده .د اپاتایت څخه د سری په جوړولو کې کار اخلي .
(aproticاپروتیک ) :هغه کیمیاوي مواد دی ،چې پروتون )( H+نه ورکوي او نه یی را نیسي .
salventوګورئ .
) ( Aqua regia=(царская водкаباچایی ود کا ) :د ښورې د غلیظ تیزاب اود مالګې د
غلیظ تیزاب ګډوله چې په الندی نسبت جوړه وي
( = ۱ : ۳مالګې تیزاب :ښورې تیزاب)
“د باچایی ود کا “ په نوم یادیږي .داګډوله ټول فلزونه (د نقرې پرته) او ان طال او پالتین هم حل
کوي .
(Aqua ionاکوا ایون ) :په محلول یا کرستل کې هایدریت شوی مثبت ایون د اکوا ایون په نوم
یادیږي .
) (Argentite=(аргентитارجنټایټ = ارجنټیټ ) :د نقرې سلفري معدني مواد ( ) Ag2Sدي .
مهمه ځانګرتیا ده .د بنزین دمالیکول په کړۍ کې د nقیمت ( )n = 1او د Piالکترونو شمیر ()6
دی.
-Ea / RT
K=A . e
دلته ( )Kدتعامل د سرعت ثابت Ea ،دتعامل د فعالولو انرژي او Tد تودوخې درجه ښیي .که د
پورتنۍ معا د لې لوګاریتم ونیول شي ،نو لیکو .
وروستې معادله ښیي چې LnKد ( ( 1 / Tسره خطي اړیکه لري اود تودوخې د درجې ( ) Tد
لوړیدو سره د کیمیاوي تعامل سرعت (د Kقیمت) زیاتیږي .
(Arsenic=(мышъяк) -Asارسنک ) :یو شبه فلز دی ،چې د موږکو د زهرو یا سنکیا په نوم هم
یادیږي .نسبي کثافت یی ۵، ۷دی اود سانتیګراد په ۶۱۳درجوکې تصعید کیږي .ارسنک د
هلوجنونو ،غلیظو اکساید کونکو تیزابونو اوتودې القلي سره تعامل کوي .درې الوتروپۍ (
زیړ ،تور ،خړ ) لري .ویل کیږي چې دا عنصر کیدای شي په۱۲۵ ۰کال کې البرت توماس پیژندلې
وی.
) (Aryl group= (арил группаارایل ګروپ ) :که د اروماتیک مرکب څخه د هایدروجن یو
اتوم لیرې شي ،نو د ارایل ګروپ الس ته راځي .دبیلګې په توګه د بنزین څخه د فینایل ګروپ (
، ) C6H5-د د تولول څخه د بنزایل ( ) C6H5-CH2-ګروپ ،اود نفتالین څخه د نفتایل ( C10H7-
) ګروپ الس ته راځي .
( Aryneاراین ) :که د ارین په مالیکول کې د کاربن د دوه ګاونډیو اتومونو څخه د هایدروجن
دوه اتومونه لیري شي دلته یوه دوه غبرګه اړیکه په درې غبرګې اړیکې اوړي او ارین په اراین
بدلیږي .دبیلګې په توګه د بنزین څخه د بنزاین د مالیکول جوړیدل په الندې ډول دي .
) (Asbestose=(асбестاسبستوز یا اسبست ) :یو ګروپ منرالونه دي چې تاري جوړښت لري .
او په ترکیب کې یی د مګنیزیم ،اوسپنې ،کلسیم او سودیم اوبه لرونکي سلیکاتونه شامل دي
،نو ځکه د سوځیدو په مقابل کې لوړ مقاومت لري .او کیمیاوي فعالیت یی هم لږ دی .دلوړ
برقی مقاومت له کبله په تخنیک او تجارت کې لوی ارزښت لري .د اسبست څخه داور ضد جامې
،خاص ډول کاغذونه او فلترونه جوړوي .د اسبست او سمنټو د ګډولې څخه دابادیو په
جوړښت کی هم کار اخلي .په ۱٩۷۰م کال کې ثابته شوی ده چې د اسبست څخه د اسبستوز
ناروغي ( دشش ناروغي) او ( mesothelioma .د شش د سرطان ناروغي ) رامنځ ته کیږي ،نو
61
ځکه په دې وروستیو کالوکې د اسبست کارول کم شوي دي .اسبست په کانادا ،روسیه ،چین
او جنوبي افریقاکې زیات پیداکیږي .
) (Ascorbic acid=(аскорбиновая кислотаاسکوربک اسید یا ویټامین : ) Cبې رنګه
سپینه کرستلي ماده ده .په مصنوعي توګه یی د ګلوکوز څخه جوړوي .په اکسیدیشني –
احیاوي تعاملونو کې لوی رول لري .او په تحلیلی کیمیا کې د احیاګر په توګه کارول کیږي .
جوړښتي فورمولونه یی الندی ښودل ښودل شویدی . .
) ( Aspirin=(аспиринاسپرین ) :د تپې او درد ضد دوا ده .کیمیاوي فورمول یی الندی دی .
62
Aspirin
) ( Asymmetric atom=( асимерический атомاسیمترک اتوم ) :دڅو والنسه عنصر هغه
اتوم دی چې شاوخوا ټولې کیمیاوي اړیکې یی د محتلفو عناصرو د اتومونو ( اتومي ګروپونو )
سره وي .لکه په الندې مالکولو کې د کاربن اسی مترک اتومونه :
( Atmolysisاتمو الیزس) :د غاز په ګډوله کې د مختلفو غازونو د ډیفیوژن دسرعت د توپیر پر
بنسټ د ګډولې د اجزاو بیلول د اتموالیزس په نوم یادیږي .
د اوبو د بړاس سربیره دځمکې د مخ د ځینو ځایو په هوا کې دسلفر مرکبونه ،هایدروجن پر
اکساید ،هایدرو کاربنونه او دوړې هم وجود لري .
) ( Atom=(атомاتوم ) :دکیمیاوي عنصر ډیره کوچنۍ ذره چې دهغه عنصر ټول کیمیاوي
خواص ولري ،دهغه عنصر د اتوم په نوم یادیږي .هر عنصر ځانګړي اتومونه لري اود هرعنصر د
اتومونو دجوړښت ځانګړتیا ،دهغه عنصر د خواصو ځانګړتیا ټاکي .اتوم یوه هسته لري ،چې
مثبت برقي چارخ لرونکې ذرې( پروتونونه )او خنثی ذرې ( نیوترونونه )پکې ځای شوي دي .د
هستې چاپیره منفي برقي چارخ لرونکي ذرې ( الکترونونه ) ګرځي .د الکترون او پروتون برقي
چارخ کمیتا یوشی دی ،خو پروتون ( د ) او الکترون ( )-برقي چارخ لري .په ازاد اتوم ( اتوم چې
د مرکب په ترکیب کې شامل نه وي ) کې د پرتونو او الکترونو شمیر یو شی ( مساوي ) وي ،نو
ځکه دهر عنصر اذاد اتوم اصال د برقي چارخ له پلوه خنثی وي ،خو کله چې اتوم د مالیکول په
ترکیب کې شامل شي ( الکترون واخلي او یا یی ورکړي ) ،نو دلته دغه اتوم په (د) یا ( )-ایون
اوړي .
) Atomic mass) =(атомная массаاتومي کتله ) reltiveatomic mass :وګورې .
) (Atomic mass unit(a.m.uداتومي کتلې واحد ) :د کاربن ( )۱۲ایزوتوپ د یوه اتوم د کتلې(
) ۱ /۱۲برخه چي ) (1,66033 . 10 -27کیلو ګرامه کیږي د اتومي کتلې واحد )( 1amuمنل شوی
دی .یعنې لیکو چې :
-27
1amu = 1,66033 . 10 kg
) ) atomic number=(атомный номерاتومي نمبر ) :د یو عنصر دیوه اتوم په هسته کې د
پروتونو شمیر دهغه عنصر د اتومي نمبر په نوم یادیږي .اوپه ( ) Zښودل کیږي .
) (Atomic voliume=( атомный объемاتومي حجم ) :د یوه عنصر اتومي کتله ) ) a m u
چې دهغه عنصر بر کثافت وویشل شي الس ته راغلی عدد اتومي حجم نومول شوی دی .
) (Atropine=(атропинاتروپین ) :یو زهري کرستلي الکالوئید ( ) C17 H23 NO3دی .د
سانتیګراد په ( ) ۱۱٩ – ۱۱۸کې ویلی کیږي .اتروپین د تنفس د منبه اوهم د درد ضد مادې په
توګه کارول کیږي .د اتروپین جوړښتي فورمول الندی ورکړل شوي دی .
(Aurous compoundایورس مرکبونه ) :د طال( )1مرکبونه دي لکه ایورس کلوراید ( ) AuCl
اونور .
) ( Avogadro law= ( закон авогадроد اوګدرو قانون ) :دعین فشار الندی اود تودوخې په
عین درجه کې د غازونو په مساوي حجمونو کې مساوي شمیر مالیکولونه وجود لري .دغه
قانون د ایدیال غازونو لپاره پوره صدې کوي او په ۱۸۱۱کال کې اوګدرو موندلی دی .
) ( Azocompound=( азо соедененияازو مرکبونه ) :هغه عضوی مرکبونه دی ،چې د ازو ( -
)N = N-ګروپ لري .د ازو رنګی مو ادو په مالکول کې یو یا څود ازو ګروپونه وي ،کوم چې
اروماتیک رادیکالونه یودبل سره وصلوي .ازو رنګي مواد مختلف رنګونه او مختلف خواص
لري ،چې ځینې یی د ټوکرانو ،څرمنو ،کاغذونو او پال ستیکونو د رنګولو لپره کاروي .سور
کانګو د دغسې مرکبونو یوه بیلګه ده .
تودوخه
Naphthalene ← azulene
……………………………………………………………………………………..
-B-
) ( Bobo’ s law=(закон бобулаدبابو قانون ) :که په یو محلل کې کومه غیر مفره ماده حل
کیږي ،نو د محلل د بړاس فشار را ټیټیږي اود محلل د بړاس د فشار د راټیټیدو اندازه د حل
شوې مادې د مقدا رسره مقیم تناسب لري .دا قانون پر ۱۸٤۷م المبرت بابو بیان کړی وو .دراولت
قانون وګورئ.
))back titration=(перетитрованияبیا ټټر کول ) :په امتحاني محلول کې دحل شوې مادې
د مقدارد معلومولو په غرض په هغې کې دیو تعامل ګر ) (reagentټاکلی مقدار)کوم چی د
69
امتحا ني محلول سره د تعا مل لپاره د الزم مقدار څخه زیات دی ) ،اچوي .د امتحانی مادی
سره د تعامل څخه د پاتې تعامل ګر مقدار ،بیا وروسته د ټټرکولو په واسطه معلوموي ،اوپه
دې ترتیب په امتحاني محلول کې د امتحاني مادې مقدار ،کوم چې دتعامل ګر سره یی تعامل
کړی دی معلوموي .
(baking powderدډوډې پخونې پوډر ) :د سودیم بای کاربونیت یا امونیم هایدروجن
کاربونیټ اود یوي تیزابي مادې ( کلسیم هایدروجن فاسفیت ،پتاسیم هایدروجن تارتاریټ ،
یاسودیم هایدروجن فاسفیت ) دګډولې پوډرد بیکنګ پودر په نوم یادیږي .کله چې بیکنګ
پوډر د وړو سره ګډ ،النده او ګرم شي ،نو دغه پوډر تجزیه او کاربنډای اکساید ازادیږي ،چې
دغه غاز د ډوډۍ او کیک د پړسیدو سبب ګرځي .
(baking sodaبیکنګ سوډا ،د ډوډۍ پخونې سودا ) :سوډیم بای کاربونیټ یا سودیم
هایدروجن کاربونیټ وګورئ .
(Barium=( Барий)-Baباریوم ) :دا عنصر د کارل شیلي په واسطه پیژندل شوی دی.
دعناصرو د دوره یی جدول په ( ) 11Aګروپ کې ځای لري .اکسید یشني نمبر یی ( ) +2دی .په
اوبوکې حل مرکبونه یی قوي زهر دي ، .اتومي نمبر یی ۵۶اتومي کتله یی ، ۱۳۷ ، ۳٤نسبي
کثافت یی ۵۱و ، ۳د ویلې کیدو نقطه یی د سانتګرا د ۷۲۵درجې اود جوش نقطه یی د
سانتګراد ۱۶٤۰درجي ده .
) (Barium bicarbonate=( бикарбонат барийباریوم بي کاربونیټ ) barium :
hydrogencarbonateوګورئ .
∆
)BaCO3(s )→ BaO(s ↑+ CO2
) (Barium chloride= ( хлорид барийباریوم کلوراید ) :سپینه جامده ماده ( ) BaCl2ده .
دوه کرستلي بڼې یعنې الفا باریوم کلوراید او بیتا باریوم کلوراید لري α .باریوم کلوراید
مونوکلینک کرستلونه لري ،چې نسبي کثافت یی ۳ ، ۸۵۶دی .اود سانتیګراد پر ٩۶۲درجې په
βباریوم کلوراید بدلیږي β .باریوم کلوراید مکعبي کرستلونه لري .نسبي کثافت یی ، ۳ ، ٩۱۷
د ویلې کیدو نقطه یی ( )9630Cاود جوش نقطه یی ( ) 15600Cده .دای هایدریټ (
) BaCl2.2H2Oیی د تودوخې په ( ) 1130Cکې کرستلي اوبه له السه ورکوي .د باریوم کلوراید
د الکترولیز څخه باریم الس ته راوړي .
) (Barium oxide( окисъ барийباریم اکساید ) :سپینه یا زیړبخنه جامده ماده ( ) BaOده .د
باریم کاربونیټ یا باریوم نایتریت د حرارتی تجزیې څخه او هم د اکسیجن په موجودیت کې د
باریم د حرارت ورکولو څخه الس ته راځي .نسبي کثافت یی ، ۵ ، ۷۲دویلې کیدو نقطه یی د
سانتیګراد ۱٩۲۳درجې اود جوش نقطه یی د سانتیګراد ۲۰۰۰درجې ده .که باریم اکساید ته د
اکسیجن په موجودیت کې تودوخه وکرل شي باریم پر اکساید ( ) BaO2ال س ته راځي .
) (Barium peroxide(перекисъ барийباریم پر اکساید ) :درنه سپینه جامده ماده ( ) BaO2
ده .نسبي کثافت یی ، ٤ ، ٩۶د ویلې کیدو نقطه یی په سانتیګراد ٤۵۰درجې ده .د سپینونکې
مادې په توګه کارول کیږي .
) (Barium sulphate=( сулъфат барийباریم سلفیټ =باریم سلفات ) :په اوبو کې ناحله
سپینه جامده ماده ( ) BaSO4ده .د بارایت د منرا ل په بڼه په طبیعت کې پیدا کیږي .نسبي
کثافت یی ، ٤ ، ۵د ویلی کیدو نقطه یی په سانتیګراد ۱۵۸۰درجې ده .دښیښې اوربړ جوړولو
په صنعت کې په کار راځي .
) ( Battery=(аккумуляторыبطرۍ ) :یو شمیر الکترو کیمیاوی حجرې ،چې په خپل منځ کې
په مسلسل ډول وتړل شي بطرۍ الس ته راځي .بطرۍ زیاته برقي قوه منځ ته راوړي .د عادي
موټرو بطرۍ د شپږو الکتروکیمیاوي حجرو څخه جوړه وي ،چې په مسلسل ډول یودبل سره تړل
شوی او برقي محرکه قوه ( ) e m fیی 12Vوي .اکوموالتر وګورئ .
د بکمن ترمومتر
) (Beckman thermometer=( термометр Бекманаبکمن تر مومتر ) :د بکمن ترمومتر په
پاس شکل کې وګورئ .د بکمن ترمومتر د تو دوخې د درجې تغیر ښیي .په دې ترمومتر کې د
تودوخې د درجې ډیر لږ( )0,010Cتغیر اندازه کیدای شي .دا ترمومتر د سیمابو دوه مخزنونه
لري .د تودوخې د درجې تغیر د درجه لرونکې صفحې له مخې معلومیږي .د ترمومتر الندې
محزن که په الس کې ونیول شي ،نو سیماب په نل کې پورته ځي اود پاسني مخزن د سیمابو سره
نښلي .او که تر مومتر ته په ګوته ټکان ورکړل شي ،نو د الندې او باندې مخزنونو د سیمابو
ترمنځ اړیکه شلیږي اود ترمومتر په نل کې د سیمابو سطحه پر یوه درجه دریږي .اوس که د
73
ترمومتر چاپیریال ګرم یا سوړ شي ،.نو په نل کې سیماب پورته یا ښکته ځي ، .چې تغیر یی د
درجه لرونکې صفحې له مخې اندازه کیږي .د بکمن ترمومتر په ایبولوسکوپي او کریو سکوپي
کې ډیر په کاریږي .پاس شکل وګورۍ.
) (Beer lambert law=( закон Ламбета бераد بیر المبرت قانون ) :هره ماده د ر ا ځانګرې
وړانګې جذبوالی شي ،چې ددې خاصیت پر بنسټ د کیمیاوي موادو نوعیت او مقدار پیژندل
کیدای شي .ددې قانون له مخې د جذب شوې ر ا اندازه ) log (I0 / Iد ر ا جذبونکې مادې د
مولري غلظت ( ) Cاود هغې فاصلې ( ) dسره مستقیم تناسب لري ،کومه چې ر ا په
ر اجذبونکې مادې کې طی کړیده .د ) log(I0 / Iپه افاده کې ( ) I0ر ا جذبونکې مادې ته راغلې
ر ا شدت او ( ) Iد ر ا جذبونکې ماد ې څخه د وتلې ر ا شدت ښیي .او ( ) I0/Iد جذب شوې ر ا د
مقدار سره مستقیم تناسب لري .دالمبرت بیر دقانون ریاضي افاده الند ې ورکړل شویده .
دلته ( ) ɛد مولري جذب د ضریب په نامه یادیږي .دپورتنۍ معادلې څخه ښکاری چې د جذب
شوې ر ا مقدار ( ) ℓog(I0/Iپه محلول کې د ر ا جذبونکې مادې د غلظت ( )Cاود محلول د طبقې
د پڼډوالي) ) dسره مستقیم تناسب لري .
( Bell metalد زنګ فلز ) :د مس ،قلعي ،لږ مقدار جست او سربو څخه جوړ الیاژ دی د برونز په
نوم یادیږي .او زنګونه ترې جوړوي .
) Benzene ( C6 H6 ) = ( бензол
یادونه :په روسي ژبه کې بنزین ( ) бензинد مشبوک هایدروکاربنونو ( С5او ) С6ګډولې ته
وایی ،چې د نفتو څخه الس ته راځي .او په موټرو کې د سون د موادو په توګه کارول کیږي .مګر
) ) C6H6مرکب د ( ) )бензолپه نوم یادوي .
Benzene – 1, 4 diol
د خوراکي شیانو د سا تنې لپاره په کاریږي .ددې مرکب د بنزین کړۍ په تعویضي تعاملونو کې
ونډه لرالی شي .
(Benzene hexacarboxylic acidبنرین هکذا کاربوکسا یلک اسید) millitic acid :وګورئ
.
(Benzenesulphonic acidبنرین سلفونک اسید ) :بې رنګه پخپله و یلې کیدونکې جامده
ماده ( . )C6H5SO2OHد ویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد ( )٤٤ – ٤۳درجې ده معموال د
غوړجنې مای په حالت پیدا کیږي .د بنرین او غلیظ سلفورک اسید د تعامل څخه الس ته راځي .
د الکایل مشتقات یی د دیترجنټ ( پودري صابون ) په توګه کاروي .
Benzfuran , coumarone
OH
│
H5C6 – CH –CO C6H5
Benzoin
) (benzyl alcohol = ( финил метанолبنزایل الکول = فینیل متانول ) phenylmethanol :
وګورئ .
benzyne
( berkelium= (берклий)-Bkبرکیلیم = برکلې ) :د اکتانوئیدونو له ډلې څخه رادیو اکتیف
فلزي عنصر دی .د ډیر ثابت ایزوتوپ ( )۲٤۷د نیمایی تجزیه کیدو وخت ی ) ( 1,4 .103کاله دی
.اتومي نمبر یی ٩۷دی .پر ۱٩٤٩کال خ ت سیبورۍ په مصنوعي ډول د الفا د ذرو په واسطه د
امرسیم ( )۲٤۱د بمباردمان څخه الس ته اوړی دی .
) ( Binary=( бинарدوئیز ) :یو مرکب یاالیاژ چې ددوو عنصرو څخه جوړ وي لکه H2Oاو
HClاو نور .
) (Biogas=(биогазبیو غاز ،عضوي غاز ) :د متان او کاربنډای اکساید ګډوله ده ،کومه
،چې د هوا په نشت کې د وښو ,څپیا کو اونورو جامدو عضوي شیانو د تجزیې څخه الس ته
راځي .دلته عضوي مواد د متانوجینک باکتریا په واسطه تجزیه کیږي .دبیو غاز څخه په
کورونو کې دپخلي ،ګرومولو او ر ا لپاره کار
) (Bioluminescence=(биолюминесценцияبیولومینیسنس ) :بې تودوخې ر ا ده ،چې د
یو ډول چینجیو ( چې دشپې لخوا ځلیږي )ر ا ورکونکو حشرو ،باکتریاو ،فنجیانو اود ژورو
اوبو ماهیانو څخه وځي ( .لومینیسنس وګورئ ) دار ا د ( )luciferinپه نوم کیمیاوي موادو (
ترکیب یی په مختلفو حیواناتو کې توپیر لري ) د اکسیدیشني تعامل ( چې کتلست یی یو انزایم
دی ) په بهیر کې ازادیږي .د ځینو حیواناتو ( لکه باکتریا ) څخه دغه ر ا دایم اود ځینو نورو
حیواناتو ( لکه لولیو = شب پرکو ) څخه کله کله وځي .
) (Biomycine=(биомицинبیو مایسین = کلور ټټراسکلین ) :یوتریخ ،زیړ طالیی رنګه په
اوبو کې منحل انتی بیوتیک کرستلي پودر دي ،چې د وایروس د ډیریدواو هم د توبرکلوز د
باکتریاو د تکثر مخه نیسي .
(biotiteبیوتایت) :د سلیکیټ د منرالو څخه جوړ ې ډبرې دي ،چې ور قي کرستلونه او تور ،
شنه او نصواري رنګونه لري .
(Blasting gelatinبالستنګ جالتین) :یوه قوي چاودیدونکې ماده ده ،چې د نتروګلیسیرین او
سلولوز نایتریت څخه جوړه ده .
(Bleaching powderبلیچنګ پودر ،د سپینولو پودر ) :دکلسیم کلوریت ، Ca(ClO( 2کلسیم
کلوراید ( )CaCl2او کلسیم هایدروکساید Ca) OH( 2څخه جوړ سپین پودردي چې د کاغذ او
ټوکرانو د سپینولو اود اوبو د تعقیم ( پاکولو) لپاره په کاریږي .که د کلسیم هایدروکساید د
محلول څخه د کلورین غاز تیر کړای شي ،نو بلیچنګ پودر الس ته راځي .
چې الکترون پر دغسې مدار ګرځي ،نو پر دغه مهال انرژي نه اخلي اونه یی له السه ورکوي
.یواځې هغه وخت چې الکترون له یوه الکتروني مدار څخه بل لکتروني مدار ته ټوپ وهي ،نو
دلته انرژي اخلي او یا یی ازادوي .د بور د نظریی پراساس دایروي مستقر الکتروني مدارونه
کوانتي( یو له بله په ټاکلې اندازه جال جال ) دي ،نو دغه اخستل شوی یا ازاده شوې انرژي هم
کوانتي ده ،او سپکتر یی ځکه خطي( خط خط ) دی .
) (Boiling point=( точка кипинияدجوش نقطه ) :دتودوخې هغه درجه ده ،په کومه کې
چې د یوی مای د مشبوک بړاس فشارد خارجي فشار ( اتوموسفیري فشار)سره مساوي شي .پر
دې مهال د مای له مخ څخه ژرژراو پرلپسې د بړاس پوکڼۍ پورته کیږي .که مای خالصه وي ،
نو تر څو چې ټوله مای په بړاس بدله نشي ،دتودوخې درجه تغیر نه کوي .د تودوخې دغه درجه د
دغې مای د جوش دنقطې په نوم یادیږي .د هرې خالصې کیمیاوي مادې د جوش نقطه د ټاکلي
فشار الندې ټاکلې او ثابته ده .دکیمیاوي مادې سوچه والي( خالصیت )دهغې د جوش د نقطې
د ثبا ت له مخې معلوموي .
(Bomb calorimeterبمب کالوریمتر ) :د موادو د سوځیدو د تودوخې د اندازه کولو اله ده .
بمب کالوریمتر یو مضبوط لوښې دی ،چې په هغې کې امتحاني ماده او اکسیجن یو ځای
بندشوي اود برقي جرقې په واسطه اور اخلي .د امتحاني نمونې د سوځیدو څخه ازاده شوې
انرژي کالوریمتر ګرموي .د کالوری متر د تودوخې د درجې تغیر ( ) ∆ Tدقیق اندازه کیږي ،او
بیا د الندې فورمول له مخې د امتحاني نمونې د سوزیدو تودوخه محاسبه کوي :
ΔH = C . ΔT
83
– ΔHد امتحاني نمونې د سوځیدو تودوخه – C ،دکالوريمتر ثابت او – ΔTد کالوري متر ( د اوبو )
د تودوخې د درجې تغیر دی .
) (Bond= (химический связъاړیکه = کیمیاوي اړیکه ) - chemical bond :وګورئ .
)( Bond energy=(энегия связиدکیمیاوي اړیکې انرژي ) :د دوه اتومونو ترمنځ یوه
کیمیاوي اړیکه په پام کې نیسو .که ددې اتومونو ترمنځ کیمیاوي اړیکه وشلیږي او دواړه
اتومونه د د غاز په حالت یو له بله بیخي جال شي ،.نو کومه انرژي چې ددې کار لپاره ضرور ده د
دغې کیمیاوي اړیکې د حقیقي انرژۍ په نوم یادیږي ،دکیمیاوي اړیکو انرژي د یو مول اړیکو
لپاره حسابوي او واحد یی ژول في مول دی .
د کیمیاوي اړیکی انرژي په عمل کې :فرضا په یوه مالیکول کې د ( ) nپه شمیر کیمیاوي اړیکې
وي .که په دغه مالیکول کې دغه ټولې ( )nکیمیاوي اړیکې وشلیږي او د مالیکول ټول اتومونه
دغاز په حالت او یو د بل څخه جالشي او ددی کارلپاره د ( )Qپه اندازه انرژي ولګیږي ،نو د ( Q
84
) د انرژۍ هغه برخه چې د یوې کیمیاوی اړیکې د ماتولو لپاره ضرور ده د کیمیاوي اړیکې د
عملي انرژۍ په نوم یادیږي .د یوی مادې په یو مالیکول کې د ټولو کیمیاوي اړیکو دعملي
ا نرژیو مجموعه ،د غاز په حالت د ازادو اتومونو څخه د هغې مادې دمالیکول دجوړیدود
تودوخې سره مساوي کیږي اود اتومو څخه د دغه مادې د جوړیدو د تودوخې په نوم یادیږي .د
اتوموڅخه د جوړیدو تودوخه عد دا ( خو په مخا لفه عالمه ) د هغې تودوخې سره مساوي ده
،چې اړوند مالیکول بیرته د غاز په حالت او یو دبل څخه په بیخي جال اتومونو واوړي .دا
تودوخه د اتومایزیشن د تودوخې په نوم هم یادیږي .د کیمیاوي اړیکو عملي انرژۍ ،داتومو
څخه د جوړیدو تودوخه اود اتومایزیشن تودوخه ټول د یو مول کیمیاوي اړیکولپاره محاسبه
کیږي او واحد یی ( ) j/molدی .که د یوې مادې د اتومو څخه دجوړیدو تودوخه(د اتومایزیشن
انرژي )وپیژنو ،نو کوالی شو ،چې د مادی په مالیکول کې داتومو تر منځ د کیمیاوي اړیکو
انرژي حساب کړو .دبیلګې په توګه په متان او ایتان کې د ( ) C-Hاو ( )C-Cاړیکو انرژي د
الندې معادلو په مرسته حسابوو:
∆H1د اتومو څخه ,د متان دجوړیدو او ∆H2داتومو څخه د ایتان دجوړیدو تودوخې دي .نو
لیکو چې :
که د یوې مادې په مالیکول کې څوډوله کیمیاوي اړیکی وي ،نو دلته دهرې کیمیاوي اړیکې
انرژي د سپکتروسکوپي په متودونو معلوموي .
Diborane
B10H4 , B4H10او نور دبوران دګروپ ډیر شمیر مرکبونه لکه , B5H9 , B5H11 , B6H10
پیژندل شوي دي .
(boraxبوراکس ) :بې رنګه جامده ماده ( ) Na2B4O7 . 10 H2Oده .سستماتیک نوم یی ډای
سودیم تترابوریټ دیکا هایدریت دی ،نسبي کثافت یی( )۱، ۷۳دی .د سانتیګراد په ۷۵درجه
کې اته مالیکوله اوبه اود سانتیګراد په ۳۲۰درچه کې لس مالیکوله اوبه له السه ورکوي .د
ښیښې او کاللۍ په صنعت کې په کاریږي .
) (Boric acid=(борная кислотаبورک اسید = د بور تیزاب ) :بې رنګه کرستلي ماده (
) H3BO3ده د ګرمواوبو د چینو په اوبو کې منحل پیدا کیږي .د تودوخی په ( ) 3000Cکې اوبه
له السه ورکوي اوپه متا بورک اسید ( ) HBO2اوړي .بورک اسید انتی سپتیک خواص لري او
په دواجوړولو کې په کاریږي .بورک اسید ضعیف تیزاب دی ،په اوبو او ایتایل الکول کې حل
کیږي .
) (Borides=(боридыبورایدونه = بوریدونه ) :دفلز سره د بورون مرکب د بورید یا بوراید په
نوم یادیږي .بورایدونه د سانتیګراد په لوړو( )۲۰۰۰درجوکې د فلز او بورون د تعامل څخه الس
ته راځي CrB , ZnB2 , TiB2 CrB2 , MgB2.د بورایدونو مثالونه دی .
) (Boroncarbide=(карбид бораبورون کارباید = بور کاربید ) :په ویلې القلي کې حل کیږي
،توره جامده ماده ( ) B4Cده د سختۍ درجه یی ( )٩، ۵ده ،نسبي کثافت یی( ، )۲، ۵۲د ویلې
کیدو نقطه یی د سانتیګراد ( )۲۳۵۰درجې اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ( )۳۵۰۰درجې ده .
) (Boron nitride=(нитрид бораبورون نایتراید = نترید بورا ) :جامده ماده ) ( BNده .په
سړو اوبو کې نه حل کیږي او په ګرمواوبو کې تجزیه کیږي .نسبي کثافت یی ( )۲ ، ۲۵دی .اود
سانتیګراد د ()۳۰۰۰څخه په لوړه درجه کې تصعید کوي .برې نه تیروي ،تودوخه ښه تیروي ، .
ددې خواصو په وجه په برقي حرارتي تخنیک کې ډیر ارزښت لري .
(Boron trichloride=(хлорид бораبورون تري کلوراید = بور کلورید ) :بې رنګه بړاس
کیدونکې مای ( ) BCl3ده .داوبو سره تعامل کوي هایدروجن کلوراید او بورک اسید جوړوي
.نسبي کثافت یی( ، )۱، ۳٤٩دویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد ()-۱۰۷درجې اود جوش نقطه
یی دسانتیګراد ( )۱۲۵درجې ده
(Borosilicate=( силикатые бораبورسلیکیټ = بور سلیکات ) :هغه ګروپ مرکبونه چې د
BO3او SiO4تر منځ د کیمیاوي اړیکو د جوړیدو په پایله کې جوړیږي د بوروسلیکیتونو په نوم
یادیږي .
88
(Boyl’ s law=( закон Боилаدبایل قانون ) :د د ایډیال غاز دټاکلې کتلې حجم د تودوخې
په ټاکلي درجه کې دفشار سره معکوس تناسب لري). ( PV =const
)brin process=( брен процессبرن پرسس ,د برن پروسه ) :په هوا کې باریم اکساید ته
تودوخه ورکوي اوالس ته راغلي باریم پر اکساید ته د سانتیګر اد د ( )۸۰۰درجې څخه لوړی
درجې پورې نوره تودوخه ورکوي او په دې ترتیب د باریم پراکساید دتجزیه کیدو څخه
اکسیجن الس ته راوړي .دې پروسې ته د برن د پروسه وایي .
∆
2BaO2 → 2BaO + O2
) (Bromate( броматبرومیټ = بروما ت ) دبرومک اسید ( ) HBrO3د مالګې او استر دنوم
په پای کې د برومیټ کلمه راځي .
برومک()۱اسید :یا هایپوو برومس اسید یوه زیړه مای () HBrOده .دا Bromic(1) acid
یو ضعیف تیزاب او قوي اکسیدانت دی .
) ،اود جوش نقطه یی ( )58,780Cده په عادي شرایطو کې بړاس کیدونکی مای ده .بړاس یی
نصواری رنګ لري .والنسونه یی ( ) ۷، ۵ ، ۳ ،۱دی .د بدن پو ټکې او سترګو ته تاوان رسوي
.برومین ( )AntoineBalardپه ۱۸۲۶کال پیژندلی دی .
(Bromothymol blueبروموتایمول بلو ) :دتیزاب -قلوي معرپ ( اندیکاتور ) دی .په تیزابي
محلول کې زیړاو به قلوي محلول کې ابي رنګ اخلي .په ( ) pH=6-8کې یی رنګ بد لون مومي
(Brown ring testد نسواری کړۍ امتحان ) د نایتریت ایون د پیژندلو ازمیښت دی .امتحاني
محلول اود اوسپنې ( ) 11سلفیت محلول دواړه په یو امتحاني تیوب کې اچول کیږي .اود پا
90
سه یی د ګوګړو تیزاب په ډیراحتیاط داسې اچوي ،چې د دواړو محلولونو جال طبقې جوړې شي
.دلته د دواړومحلولونود تماس پر سطحه د ( )Fe(NO)SO4نسواري رنګه کړۍ را منځ ته کیږي
،چې په امتحاني محلول کې د نایتریت د ایونو شتون ښیي
) (Buffer=(буферبفر ) :هغه محلول ،چې د رقیق کیدو او یا د لږ مقدار قلوي یا تیزاب د
ورعالوه کیدو له کبله یی ( )pHتغیر نه کوي د بفر د محلول په نوم یادیږي .تیزابي بفر د
یوضعیف تیزاب او د همدغې تیزاب د مالګې څخه او قلوي بفر د یوې ضعیفې قلوي او د
همدغې قلوی د مالګې څخه الس ته راوړي .دبیلګی په توګه ( ) H2CO3او ( ) NaHCO3یو
تیزابی بفرجوړي )NH4OH ( ،او ( )NH4Clقلوي بفر جوړوي .د ( ) HAتیزاب اود دې تیزاب
د مالګې ( )XAبفر په پام کې نیسو .داچې ( ) HAیو ضعیف تیزاب دی ،نو بشپړ انفکاک نه
کوي او په محلول کې په الندی بڼه موجود وي .
او څرنګه چې هره مالګه قوي الکترولیت دی ،نو د ( ) XAمالګه بشپړ انفکاک کوي اود د(
)A-ایون مقدار په محلول کې زیاتیږي ،چې له دې کبله پورتنی تعادل کیڼ لور ته بې ځایه کیږي
.اود ( ) HAمقدار د بفر په محلول کې زیاتیږي .
-۱که په دې بفر سستم کې لږ څه تیزاب ( )H+زیات شي ،نو دا زیات شوي ( ) Hد ( ) Aسره
- +
تعامل کوي او ( ) HAجوړوي .او په محلول کې د ( ) H+غلظت ( دمحلول ( pHتغیر نه کوي .
-2که په دې بفر سستم کې لږه قلوي )̅ ( OHاضافه شي ،نو دا زیا ت شوی )̅ (OHد ازاد HA
سره تعامل کوي
او په محلول کې د ̅ OHمقدار) (pHتغیر نه کوي .په دې ترتیب د بفر په محلول کې د زیات شوي
تیزاب یا قلوي اغیز خنثي کیږي اود محلول ( ) pHثابت پاتې کیږي .
) - ۳ ،۱(Buta – 1, 3 diene(1,3 –бутадиенبوټا ډای این ) :یو بې رنګه غاز ( – CH2=CH
) CH =CH2دي .د ویلی کیدو نقطه یی د سانتیګراد ( ) - ۱۰٩درجې اود جوش نقطه یی د
سانتیګراد ( ) - ٤ ، ۵درجې ده ددې مادې پولیمیر د مصنوعي ربړ په جوړولو کې په کاریږي .
دسون د موادو په توګه اوهم د ) (buta – 1 , 3 – dienد استحصال لپاره په کاریږي .
(Butane dioic acid, succinic acidبوټان ډای او ائک اسید ،سکسینک اسید ) :بې رنګه
کرستلي د غوړو تیزاب(CH2)2(COOH) 2دی ..نسبي کثافت یی ( ) ۱، ۱۶د ویلې کیدو نقطه یی
دسانتیګراد ۱۸۵درجی اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ۲۳۵درجی ده .یو ضعیف تیزاب دی .
جوړښتي فورمول یی الندی دی .
92
) (Butanoic acid , butyric acid=( бутиловая кислотаبوټانوئک اسید ،بوټایرک اسید
) :په اوبو کې منحل ،بې رنګه مای تیزاب ) ( C3H7COOHدی .نسبي کثافت یی( ، )۰ ، ٩۶
د جوش نقطه یی ( )1630Cده یو ضعیف تیزاب دی
) ( k= 1,5 . 10-5 mol / dm3
د کوچو په ترکیب کې شامل اود عطرو او استرونو په جوړولو کې په کار راځي .جوړښتي
فورمول یی الندې دی .
) (Butanol=(бутиловый спиртبوټانول= بوتیل الکول ) :یو مشبوک الیفاتیک الکول دی او
دوه ایومیرونه لري :
) (Butanone , methyl ethyl ketone=(метил этил кетонبوټانون ،متایل ایتایل کیتون )
:بې رنګه اور اخستونکې په اوبو کې د حل وړ مای ( ) СH3-CO –C2H5ده .نسبي کثافت یی (
93
)۰، ۸د ویلې کیدو نقطه یی دسانتیګراد ( )- ۸۶ ، ٤اود جوش نقطه یی دسانتیګراد ( ) ۷٩ ، ۶
درجې ده اود محلل په توګه استعمالیږي .
( Butene, butyleneبوتین ،بو ټایلین ) :بد بویه غاز ( ) C4H8دی .درې ایزو میرونه لري ،
چې چوړښتي فورمولونه یی الندې ورکړل شوي دي .
( Butene dioic acidبوټین ډای اوئیک اسید ) :یو غیر مشبوک الیفاتیک تیزاب دی .د
کاربوکسیل دوه ګروپونه لري .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
HOO – C H = CH – COOH
Butene dioic acid
دا ماده د ( ) cisاو ( )transدوه ایزومیرونه لري ) cis ( .ایزومیر لږ ثابت دی او په ( )۱۲۰
سانتیګراد کې په ترانس ایزومیر اوړي .ترانس ایزومیر یی د ( ) fumaric acidپه نوم یادیږي ، .
چې نسبي کثافت یی ( ۶٤و )۱دی اود تودوخې په ( )۱۶۵سانتیګراد کې تصعید کیږي ) cis( .
ایزومیر یی د ( ) maleic acidپه نوم یادیږي ، .چې نسبي کثافت یی( ) ۱، ۵٩اود ویلې کیدو
درجه یی ( ) 139-1400Cده دواړه ایزومیرونه بې رنګه کرستلي مواد دي .د کنډونو په جوړولو
کې په کار راځي .
( Butyl groupبوټایل ګروپ ) :عضوي ګروپ ) (CH3 –CH2 – CH2 – CH2 -دی .
94
( Butyl rubberبوټایل ربړ ) :مصنوعي ربړ دی ،د الندې موادو د کوپولیمیرایزیشن څخه الس
ته راځي .
-C-
) (Cadmium sulphide=(сульфид кадмийکد مییم سلفاید= کدمیم سلفید) :په اوبو کې
نه حل کیږي ،نسبي کثافت یی ( )4,82او کیمیاوي فورمول یی( )CdSدی .د نیمه هادي موادو
په جوړولو کې په کاریږي .
( Caesium=(цезий )-Csسیزیم ) :سپین نرم القلي فلز دی .دعناصرو د دوره یی جدول په
( ) 1Aنیم ګروپ کې ځای لري .اتومي نمبر یی ( )55اتومي کتله یی ( ، ) 132,905نسبي کثافت
یی ( ، )1,88دویلې کیدو درجه یی ( ) 28,40Cد جوش درجه یی ( )6780Cده .یو طبیعي () 133
او ( ) 15رادیو اکتیف ایزوتوپه لري .د یو بل ثابت ایزوتوپ ( )137نیم عمر یی ( ) 33کاله دی .
دهوا د اکسیجن سره ژرتعامل کوي .داوبو سره په شدت تعامل کوي او هایدروجن ازادیږي .
اکسیدیشني درجه یی( ) +1ده دټولو عناصرو په پرتله د سیزیم د ایونایزیشن پو تانسیل لږ دی .
) ( (Calciteکلسایټ ) :د کرستلي کلسیم کاربونیټ څخه جوړ منرال دی .د مر مر او چونې په
ډبرو کې پیداکیږي .بې رنګه او یا هم سپین رنګ لري .
یو قوي احیا ګر دی .د تودوخې په مرسته ټول فلزونه د اکسایدونو ،سلفایدونو ،او
هالوجنایدونو څخه ازادوي .کلسیم د حیواناتو د هډوکو په ترکیب کې هم شامل دي .
) (Calcium cyanamide=(цианамид каьцийکلسیم سیان اماید ،کلسیم سیان امید ) :
بې رنګه جامده ماده ( ) CaCN2ده .د تودوخې په ( ) 13000Cکې تصعید کوي .د تودوخې په (
) 8000Cکې د نایتروجن د غاز یه جریان د د کلسیم ډای کارباید د ګرمولو څخه الس ته راځي
کلسیم سیان امید د سرې په توګه هم کاروي ،داځکه چې کلسیم سیان امید ته چې اوبه
ورسیږي ،نو امونیا جوړوي .
.کلسیم کارباید د اوبو سره تعامل کوي او خورا مهمه عضوي ماده ( استلین ) جووږي
)CaC2(s) + 2H2O (ℓ ) → Ca(OH)2 + C2H2(g
د پورتني تعامل زیات ارزښت په دې کې دی چې د غیر عضوي مرکب څخه عضوي مرکب الس ته
راځي .
کلسیم بای کاربونیټ یواځې په محلول کې ثابت وي اود اوبو د مؤقتې سختۍ سبب ګرځي .
دغسې اوبو ته چې تودوخه ورکړل شي ،نو پورتنی تعامل بیرته په شا ګرځې اود اوبو مؤقته
سخټي له منځه ځي .
98
) (Calcium oxide =(окись кальцийکلسیم اکساید ،بې اوبو چونه ) :سپینه جامده ماده
( )CaOده .د اکسیجن سره د کلسیم د مستقیم تعامل څخه او هم د کلسیم کاربونیت د حرارتي
تجزیی څخه الس ته راځي .
د کلسیم اکساید نسبي کثافت ( ، ) 3,35دویلي کیدو درجه یی( ) 25800Cاود جوش درجه
یی( ) 28500Cده .
) Ca3(PO4)2 OH.Cl . Fد ډبرو په بڼه اود حیواناتو په هډوکو کې پیداکیږي اود سرې په توګه
کارول کیږي .فاسفیت وګورئ .
)Camphor(камфора
) ( (Candelaکاندیال ) :د ر ا د شدت د اندازه کولو بین المللي واحد دی .سمبول ییی ( )Cd
دی .
) (Cannizaro reaction (риакция конизараد کنیزارو تعامل ) :د الډیهاید داسې تعامل
دی ،چې یو مالیکول یی په کاربوکسایلک اسید او بل مالیکول یی په الکول اوړي .
caprolactam
) (Capron= (капронکاپرون ) :د کاپرولکټام څخه جوړ مصنوعي تارونو څخه د ښځو
جورابې ،د ماهیانو جالونه ،د پخلنځي سامان او نور شیان جوړوي .
) ( (Caratقرات ) :
-1دطال د سوچه والي ( خالصوالي ) معیار دی .سوچه یا خالص طال ( ) ۲٤قراته کیږي ۱٤ ( .
) قراته طال داسې طالده چې ۱٤برخې یی سوچه طال او باقي پاتې لس برخې یی اکثرا مس
وي
-۲د کتلې واحد ( ) 0,2gدی .د الماس او نورو قیمتي کا و د تللو لپاره کارول کیږي .
) ( (Carbazoleکاربازول ) :سپینه کرستلي ماده ( ) C12H9Nده .د انتراسین سره یو ځای پیدا
کیږي .د ویلې کیدو نقطه یی ( ) 2380Cاود جوش نقطه یی( ) 3350Cده .ډ رنګونو په جوړولو
کې کارول کیږي .جوړښتي فورمول یی الندی دی .
carbazole
) ( (Carbeneکاربین ) :یو ډول مرکب ( )R2C:دي چې د کاربن د اتوم دوه الکترونونه پکې د
کیمیاوي اړیکې په جوړولو کې و ډه نلري .متاین( ):CH2یی تر ټولو ساده مثال دی .کاربینونه
ډیر فعال مرکبونه دی .اود ځینو عضوي تعاملونو منځني مرکبونه هم بلل کیږي .کاربینونه پر
دوه غبرګه کیمیاوي اړیکه برید کوي اود سایکلو پروپان مشتقات جوړوي .همدا ډول کاربنونه
د ټومبلو تعامل تر سره کوي .لکه په الندی تعامل کې چې کاربین د ( ) C-Hاړیکې ترمنځ ټومبل
کیږي .
103
(Carbon (углерод ) -Cکاربن ) :غیر فلزي عنصر دی .د عناصررو د دوره یی جدول په (
)1VAنیم ګروپ کې ځای لري .اتومي نمبر یی ( ، )۶اتومي کتله یی( ، ) ۱۲ ،۰۱۱د ویلي کیدو
درجه یی )(≈35500Cود جوش درجه یی ( ) ≈ 48270Cده الماس او ګرافیت یی دوه الوتروپي
بڼې دی .
) ۱۰دی .الماس د ۱٩۵۵کال راهیسې په مصنوعي توګه د لوړفشار ( )۲۰۰۰ atاودتودوخې په
لوړو ( ) ۲۵۰۰0Cدرجو کې الس ته راوړل کیږي .الماس برې نه تیروي .
) ( Graphite= (графитګرافیټ ) :تور رنګه ډیره نرمه کرستلي ماده ده .برې ښه تیروي .
ګرافیټ ( ) ٪ ۱۲ – ۱۰ناپاکي لري .ګرافیټ نه ویلي کیږي ،خو په هوا کې سوځي .دالکترولیز د
الې او ګلواني حجرې نا حله الکترودونه د ګرافیټ څخه جوړوي .مصنوعي ګرافیټ د سکارو (
انتراسیټ ) څخه په دې تر تیب الس ته راوړي ،چې دغو موادو ته په ځانګړې اله کې دهوا په نه
شتون کې تر ( ) ۲۵۰۰سانتیګراده پورې تودوخه ورکوي او په دې ترتیب مصنوعي ګرافیټ
جوړوي .د الماس او ګرافیټ د سختۍ د درجې ،برې تیرونې او نورو خواصو توپیر د دغه موادو
د کرستلی جالیو دجوړښت په تو پیر پورې اړه لري .
د کاربن اتوم څلور ( ) SP3هایبرډ اربیټالونه جوړوي .د الماس په کرستلي جالۍ کې د کاربن هر
اتوم د څلورو کو والنسي اړیکو په واسطه د کاربن د نورو څلورو اتومونوسره ،کوم چې د تترا
هایدرون په څوکو کې ځای لري تړلي وي ،چې په دې تر تیب د الماس په کا ي کې د کاربن ټول
اتومونه د مضبوطو کو والنسي اړیکو په واسطه یو دبل سره تړلي دي .او د دغسې کرستلي
جوړښت له کبله الماس تر ټولو سخت کا ې دی .ګرافیټ پوړیز( طبقه یی ) کرستلي جوړښت لري
105
او په هر پوړ کې د کاربن هر اتوم د دریو کو والنسي اړیکو په واسطه د کاربن د نورو دریو
اتومونو سره تړلی دی ،اوڅلوروم ( )SP3اربیټال ازاد پاتې کیږي .د ګرافیت د کرستل پوړونه (
طبقات ) د ضعیفه قواو ( د وادروالس قواو ) په واسطه بود بل سره نښتي دي .له همدې کبله
ګرافیټ نرم دی .
د الماس او ګرافیټ د بریښنا تیرونې څرنګوالی د کرستلي ساحو په تیورۍ کې تشریح کیږي (
دکرستلي ساحو تیوري وګورئ ) .د کاربن بله کرستلي بڼه فولیرایټ ( ) fulleriteدی .سکاره او
چارکول یی امورپ ( غیر کرستلي ) بڼي دي .داچې د کاربن اتومونه په خپل منځ کې او هم د
اکسیجن ،نایتروجن او سلفر سره کو والنسي اړیکې جوړوالی شي ،نو ځکه د کاربن مرکبونه د
نورو عناصرو د مرکبونو په پرتله زیات دي .په زیاتو کیمیاوي مرکبونو کې د کاربن والنس ( )٤
او په لږ شمیر مرکبونو کې یی والنس ( ) ۳او ( )۲دی .په عادي شرایطو کې کاربن دومره فعال
عنصر نه دی ،خوچې ډیر ګرم شي کیمیاوي فعالیت یی زیاتیږي .کاربن پنځه ( ، ۱۳ ، ۱۲ ، ۱۱ ، ۱۰
) ۱٤ایزوتوپونه لري .کاربن ( )۱۲او کاربن ( ) ۱۳یی ثابت دي .کاربن ( )۱٤د کاربن ډاټینګ
څیړنو لپاره کاروي .د کاربن ( )۱۲دیوه اتوم د کتلې ( )۱۲/۱برخه د اتومي کتلې د واحد په توګه
منل شوی دی .
) ( (Caron blackکاربن بلیک ،تور کاربن ،تورکی ) :په اکسیجن کې د عضوي موادو د
نیمګړی سوځیدو په پایله کې تورکی یا تورکاربن الس ته راځي .
106
ددې رادیو اکتیف کاربن یوه برخه د کاربنډای اکساید په ترکیب کې د ونو او نورو نباتاتو د
14
فوتو سنتیز په عملیه کې برخه اخلي اود ونې په لرګي کې دکاربن د رادیو اکتیف ایزوتوپ (C
)14C6 /یو ټاکلی قیمت لري .خو کله 12
) اود کاربن د ثابت ایزوتوپ ( )12Cد اتومو نسبټ ( C6
چې ونه غوڅه شي ،نو د فوتو سنتیز عملیه دریږي او ( ) 14C6دونې په لرګي کې نور نه زیاتیږي
بلکې دغه رادیو اکتیف ایزوتوپ ( ) T1/2= 573yearsپه ( )12C6بدلیږي اود ()14C6 / 12C6
نسبت ورو ورو کمیږي ،چې د دغه کمښت داندازې له مخې د ونې دغوڅیدو موده اټکل کیږي .
) ( (Carbon fiberکاربني تارونه ) :دا تارونه ونخي تارونو ته د تودوخې ورکولو څخه الس ته
راځي اود تودوخې لوړ مقاومت لري .
107
) ( Carbonic acid =(угольая кислотаکاربونک اسید ) :دوه اساسه تیزاب دی او په اوبو
کې د کاربنډای اکساید د حل کیدو په نتیجه کې جوړیږي .کاربونک اسید یواځې د محلول په
حالت کې کې ثابت دی .یو ضعیف تیزاب دی او په دوه مرحلو کې الکترولیتي انفکاک کوي .
) ( Carbon monoxide=( окись углеродаکاربن مونو اکساید ) :بې رنګه ،بې بویه ذهري
غاز ( ) COدی .په اوبو کې لږ او په ایتانول کې ډیر حلیږي .کاربن مونو اکساید اور اخلي او په
کاربنډای اکساید اوړي .کثافت یی په صفر سانتیګراد کي ( ، ) 1,25g.dm-3دویلي کیدو درجه
یی ( )- 1990Cاود جوش درجه یی (منفي )-191,50Cده د انتقالي عناصرو سره د کاربونایل
مرکبونه لکه ( ) Ni(CO)4جوړوي .د لته د کاربن تش اربیټالونه د فلز د اتوم سره کیمیاوي
اړیکه جوړوي .د کاربن مونو اکساید ذهري خواص هم په دې پورې اړه لري ،چې ( ) COپه
هیمو ګلوبین کې د اوسپنې د اتوم سره کیمیاوي اړیکې جوړوي ،بیا ،نو خپله اصلي دنده (
انساجو ته د اکسیجن رسول ) سرته نشي رسوالی .
) ( Carbonyl chloride (фосгенکاربونایل کلوراید = فوسجین ) :بې رنګه غاز دی .پخوا په
جنګونو کې کاریده .
اسیتک اسید ) سوډیمي مالګه ( ) CH3COONaد سودیم ایتانوئیټ ( سودیم اسیتیت ) په
نوم یادیږي .
) ( ( Carius methodکا ریوس متود ) :په عضوي مرکب کې د سلفر او هالوجنو د مقدار
دمعلومولو یو متود دی .امتحاني نمونه د غلیظ نایترک اسید او سلور نایتریت سره په یو
تیوب کې سرغوچ کوی او تودوخه ورکوي .دلته عضوي مرکب تجزیه کیږي ،سلور سلفاید او
سلور هالید رسوب کوي .دغه رسوبونه یو له بله جال او پریمنځل کیږي ،بیا وچ او تلل کیږي .
او په دې ترتیب په امتحاني نمونه کې د سلفر او هالوجن مقدار معلوموي .
) (Carotene (каротинکیروتین ) :د کیروتینوئید د پګمنتونو له ډلې څخه عضوي مواد دي
،چې په ګازری او باتنګڼ ( تماتر ) کې د ځانګړي رنګ سبب ګرځي .
) (Carrier gas(носителъ газوړونکی غاز ،حامل غاز ) :په کروماتوګرافۍ کې هغه غاز ،
چې امتحاني نمونه د ځان سره وړي دوړونکي غاز په نوم یادیږي .
) ( (Carnotiteکارنو ټایټ ) :یو رادیو اکتیف منرال دی ،چې هایدریت شوی یورانیم پوتاسیم
ونادیت لري ( . ) K2( UO2)2 ( VO4)2 . nH2Oروښانه زیړ یا لیمویی شین ته ورته زیړ رنګونه
لري .
) ( ( Cast ironکاست ایرن ) :د اوسپنې الیاژ دی ،چې ( )1,8 -4,5%کاربن لري .
) ( ( Catabolismکته بولیزم ) :په متا بولیزم کې هغه جریانونه په کومو کې ،چې لوی
مالیکولونه په کوچنیو مالیکولونو ټوټې کیږي او انرژي ازادیږي د کته بولیزم په نوم یا دیږي .
تنفس د کتابولیکي کیمیاوي تعاملونو د لړۍ ښه مثال دی.
) (Catalysis (катализکته الیزس = کتالیز) :د کتلست په واسطه د کیمیاوي تعامل د سرعت
تغیر ته کته الیزس وایی .
مثبت کتلثتونه د کیمیاوي تعامل سرعت زیاتوي .داسې کتلستونه د کیمیاوي تعاملونو د
فعالولو انرژي راکموي ،نو ځکه کیمیاوي تعامل په لږه انرژۍ پیل او ژر صورت نیسي .منفي
کتلست د انهیبیتور په نوم هم یادیږي .داکتلستونه د کیمیاوي تعامل د فعالولو انرژي زیاتوي
یاني دلته د کیمیاوي تعامل د پیل کیدو لپاره ډیره انرژۍ ضرور ده او تعامل ورورو صورت
نیسي .
) ( (Catalytic converterکتلستي اړونکی ) :هغه اله ،چې د موټرد انجن د هواکښ ًپه سستم
کې دهوا څخه د ناپاکۍ دلیرې کولو لپاره ایښودل کیږي د کانورتر په نوم یادیږي .د پترولي
انجنونو څخه کاربن مونو اکساید ،د نایتروجن اکسایدونه ،او هم د هایدرو کاربنونو پاتې
شونې هوا ته شړل کیږي ، .چې دغه مواد د هوا دککړتیا سبب ګرځي .نو د هوا ککړتیا د مخنیوي
په غرض د موتر د انجن د هوا کښ په سستم کې درې خولی کتلستي اله ایښودل کیږي ،چې په
دې اله کې د پالتین ) ( Ptاو پالدیم ( ) Pdکتلستونه د هایدروکاربن د پاتې شونو اود کاربن
مونو اکساید د پوره سوځیدو لپاره اود رودیم ( ) Rhکتلست د نایتروجن د اکسایدونو بیرته په
( O2او ) N2بدلولو لپاره استعمالیږي .دا درې خولې کتلستي اله په لوګي کې د هایدرو کاربن
اود کاربن مونو اکساید مقدار ( ) 85%اود نایتروجن د اکسایدونو مقدار ( ) 62%را ټیټوي .
) ( (Catechol amineکتی کول امین ) :هغه امینونه ،چې د کتی کول کړۍ ( C6H4( OH)2
)لري لکه dopamine , adrenaline , noradrenaline :اونور .
) (Cathode =(катодکتود ) :هغه الکترود ،چې احیاوي تعامل پکې صورت مومي د کتود
په نوم یادیږي .د الکترولیز د الې کتود ( ) -دی ،دلته کتود ته کتیونونه جذبیږي او احیا کیږي
:
د ګلواني حجری کتود ( د ) دی .دلته له انود ) منفي الکترود ) څخه الکترونونه راځي او کتود
احیا کوي .
) (Cation =(катионکتیون ) :مثبت برقي چارخ لرونکی ایون دی ،چې د الکترولیز په بهیر
کې د( ) -الکترود( کتود) پر لور ځي .
) (Caustic soda =(гидроокись натриکاستک سودا ) :سودیم هاید روکساید وګورئ .
) ( Cell (гальваничеський элементبرقي حجره ) :هغه اله ده ،چې کیمیاوي انرژي پکې
په برقي انرژي اوړي ،یا په بله وینا هغه اله چې خپل سري کیمیاوي تعامل پکې صورت مومي
او له دې کبله د برې جریان منځ ته راځي د ګلوانیک یا ولټائیک حجرې په نوم یادیږي .ګلواني
حجره له دوه الکترودونو څخه جوړه وي ،نو ځکه د ګلواني حجرې الکترود ته نیمه حجره هم
وایی .یو فلز ،چې د الکترولیتي محلول سره په تماس کې وي یو الکترود جوړوي .د ګلواني
حجرې دواړه الکترودونه یا د نیمه قابل نفوذ پردې په واسطه او یا د مالګې د پله پ ه واسطه
سره نښلوي ،چې په الندې شکل( ۱۱٤مخ ) کې ښودل شوی دي .دلته په شکل کې د (د مس –
جست ) دوه ګلواني حجرې ښودل شوې دي .په پاسنۍ حجره کې الکترودونه د نیمه قابل نفوذ
پردې په واسطه اوپه الندنۍ حجره کې د مالګې د پله ( ) salt bridgeپه واسطه یو بل سره تړل
شوي دي .څرنګه چې جست د مسو په پرتله فعال فلز دی ،نو کله چې دغه فلزونه هریو دخپلې
مالګې په محلول کې کیښودل شي ،نو داچې جست ډیر فعال فلز دی ،دلته د جست ډیر ایونونه
( ) Zn+2د جستي میلې څخه د جست سلفیت د اوبو محلول ته داخلیږي او د هریو ایون اړوند
الکترونونه په جستي میله کې پاتې کیږي او له دې کبله جستي میله منفي برقي چارخ ( ) -
پیداکوي .اود میلې او محلول تر منځ د برقي چارخ ټاکلی توپیر ( تفاوت ) چې د الکترودي
پوتانسیل په نوم یادیږي رامنځ ته کیږي .د بلې خوا مس چې لږ فعال فلز دی ،نو کله چې د مس
میله د مس سلفیت
114
داوبو په محلول کې کیښودل شي ،نو دلته لږ شمیر د مس ایونونه ( ) Cu+2د مسي میلې څخه د
مس سلفیت د اوبو محلول ته داخلیږي .یعنې دلته د مسي میلې او محلول تر منځ د برقي چارخ
تفاوت ( د الکترودي پوتانسیل قیمت ) د جستي الکترود په پرتله کم وي .او س که مسي او
جستي الکترودونه د یو هادي په واسطه سره وتړل شي ،نو دلته الکترونونه د جستي میلې څخه
115
د مسي میلې په لور ( د لوړ الکترودي پوتانسیل څخه د ټیټ الکترودي پوتانسیل په لور ) ځي
او په دې توګه د الندې کیمیاوي تعامل له کبله په ګلواني حجره کې د برې جریان رامنځ ته کیږي .
دګلواني حجرې محرکه برقي قوه ( ) Eد دغې حجرې د الکترودونو د الکترودي پوتانسیلونو (
) ф1 , ф2د توپیر ( تفاوت ) سره مساوي کیږي .یعنې لیکو چې .
E = ф1 - ф 2
د پوهانو د پریکړې پر اساس د ( )Eد قیمت د محاسبه کولو لپاره د ګلواني حجرې د شیماتیکې
لیکنې له مخې د ښیي الس الکترود څخه د کیڼ الس د الکترود الکترودي پوتانسیل تفریقوي .
د بیلګې په توګه که د مس اوجست د الکترودونو ستندرد الکترودي پوتانسیلونه په ترتیب
سره ( 0,34Vاو ) -0,76Vوي ،نو د الندې دوه ډوله شیماتیک لیکنو له مخې د ( مس – جست )
ګلواني حجرې د محرکې برقي قوې ستاندارد قیمت په الندې ډول حسابوي .
-1هغه عمومي جریان ،کوم چې په ګلواني حجره کې تر سره کیږي او د هغې له له کبله په
حجره کې د برې جریان منځ ته راځي .ددې مشخصې له مخې ګلواني حجرې په کیمیاوي او
غلظتي حجرو ویشل کیږي .د ( مس –جست ) حجره چې پاس وڅیړل شوه د کیمیاوي حجرو
116
په ډله کې راځي ،داځکه چې د برې جریان په دغې حجره کې د الندې کیمیاوي تعامل په
نتیجه کې منځ ته راځي :
خو الندې حجره غلظتي حجره ده ،دا ځکه چې ددې حجري د کیمیاوي تعامل نتیجه ( محصله )
صفر ده اود برې جریان د حجرې په دواړو الکترودونو کې د نقرې د ایونو د غلظت ( فعالیت ) د
مساوي کیدو له کبله منځ ته راځي .
د دې حجرې د فعالیت پر مهال د کیڼ الس په الکترود کې د نقرې له میلې څخه د ( ) Ag+
ایونونه رقیق محلول ته داخلیږي .میله ورو ورو کوچنۍ کیږي او هم منفي چارخ پیداکوي .د
ښي الس په الکترود کې د ( ) Ag+ایونونه د غلیظ محلول څخه د نقرې میلې ته ځي او هلته
احیاکیږي د لته د نقرې میله ورو ورو ډبلیږي .یعې لیکو ،چې
لیدل کیږي ،چې د تعامل عمومي نتیجه صفر ده اود برې جریان په دې حجره کې تر هغه وخه
پورې منځ ته راځي تر څو د دنقري دایونو غلظت ( فعالیټ ) په دواړو الکترودو کې یو شی (
مساوي ) شي .
= )a1(Ag+ )a2(Ag+
-2که په یوه الکترو کیمیاوي حجره کې د برې جریان د رجعي کیمیاوي تعامل په نتیجه کې منځ
ته راځي ،نو دغسې حجره د رجعي یادویمي حجرې په نوم او که په الکترو کیمیاوي حجره کې د
117
برې جریان د غیر رجعي تعامل په نتیجه کې منځ ته راځي ،نو دغسې حجره د غیر رجعي یا اولي
حجرې په نوم یادیږي feul cell , dry cell , primary cell , scondry cell .هم وګورئ .
) (Celluloid=(целлулоидسلو لوئید ) :د سلو لوز نایتریت او کامفور څخه جوړه ر ه ،اور
اخستونکې ماده ده .د ترمو پالستیکونو په جوړولو کې په کار راځي .
cellulose
د سلولوز د هایدرو لیز څخه ګلو کوز او بیا د ګلوکوز د تخمر څخه ایتایل الکول الس ته راځي .
) ( Cement =(цементسمنت ) :سمنټ ډیر ډولونه لري ،چې خورا مهم ډول یی د پورتلیند
سمنټ دي .د پورتلینډ سمنټ د کلسیم سلیکیټ ( )CaSiO3او الومینیتونو ( هغه مالګې ،چې
د [ Al (OH)4]−ایون لري ) د ګډولې څخه عبارت دی .ددې ډول سمنتو د الس ته راوړلو لپاره
کلسیم کاربونیت ته د خاورې ( چې المونیم سلیکیټ لري ) سره یو ځای تودوخه ورکوي .بیا د
دغې ګډولې څخه ډیر میده پوډر جوړوي او په دې توګه پورتلینډ سمنټ الس ته راوي .دغه
سمنټو ته چې اوبه ورسیږي ،نو د خمیرې په څیر کتله ترې جوړیږي ،کومه چې د اوږدې مودې په
دوران کې سختیږي او هایدریټ شوی الومینیت او سلیکیټ ورکوي .د سمنټو څخه په ودانیو ،
پلونو او بند ونو په جوړولو کې کار اخلي .
چورلي .دلته د ګډولې درنې ذرې د دوراني مرکز څخه لیرې ( د تیوب په قاعده کې ) او سپکې
ذرې دوراني مرکز ته نژدې ( دتیوب په خوله کې ) جم کیږي .اوپه دې توګه د ګډولې اجزا یو له
بله جال کیږي .
) ( Ceramic =(керамикаکرامیک ) :د کاللۍ خټه ،مینا او کاشي مواد د کرامیک په ډله
کې راځي .
) ( Cerium =(церий ) –(Ceسیریم ) :د النتانوئیدونو له ډلې یو کیمیاوي عنصر دی .اتومي
نمبر یی ( ، ) ۵۸اتومي کتله یی ( ، ) ۱٤۰ ، ۱۲نسبي کثافت یی دسانتیګراد په شلودرجو کې
، )۶ ،۷۷د ویلي کیدو درجه یی ( ، ) 7990Cد جوش درجه یی ( ) 34260Cده .په طبیعت کې یی
څلور ایزوتوپونه یعنې سیریم ( ) ۱٤۲ ، ۱٤۰ ، ۱۳۸ ، ۱۳۶پیدا کیږي .او هم ( )۱۵رادیو اکتیف
ایزوتوپونه لري .د سیر یم اکساید څخه د ښیښی په جوړولو کې کار اخلي .سیر یم په ۱۸۰۳کال
Marthin klaprothپیژندلې دی .
) ( Cetane number= (цетановый числоد سیتان عدد ) :دا عدد په ستندرد ډیزلي انجن
کې د سون دموادو د ژرسوځیدو ( ژر او اسانۍ اور اخستو ) کچه ښیي .سیتان (نارمل هکذا
- دیکان ) چې ژر او په اسانۍ اور اخلي ( ژرسوځي ) د سیتان عدد یی ۱۰۰منل شوی دی .او
1میتایل نفتالین ،چې په اسانۍ اور نه اخلي دسیان عد د یی صفر منل شوی دی .ددې دواړو
موادود ګډولې دسیتان عد د د صفر او سلو تر منځ یو عدد دی .فرضا د یو ډول ډیزلو د سیتان
عدد ( ) ٤۰دی .د دې معنی داده ،چې دغه ډیزل په ستندرد ډیزلي انجن کې د -۱متایل نفتالین
او نارمل هکذا دیکان د داسې ګډولې په شان سوځي په کومه کې چې د سیتان حجمي فیصدي (
)٤۰ده .
) (Chain =(цепиځنځیر ) :په یو مالیکول کې د عین اتومو ځنځیر ته د اتومو چین یا ځنځیر
وایی .که د یو ځنځیر هر اتوم وړاندې او وروسته اعظمي دوه همجنسه اتومونه ګاو نډیان ولري
120
،نو دغسې ځنځیر د مستقیم ځنځیر په نوم یادیږي .لکه په نارمل پنټان کې د کاربن د اتومونو
مستقیم ) ) – C – C – C – C – C -ځنځیر .او که د یو مالیکول د اتومونو په ځنځیر کې یو
یا څو اتومونه له دوو څخه زیات همجنسه اتومونه ګاو یان ولري ،نو دغسې ځنځیر څانګیز یا
منشعب ځنځیر بلل کیږي .لکه د ایزو پنټان په مالیکول کې دکاربن د اتومونو څانګیز ځنځیر .
والیت د عینک د مسو په کان کې د چالکوپایرایټ او بورنایټ منرالونونه د ددغه کان د مسو
اساسي معدني مواد دي .
) ( Chalk(мылоتباشیر ) :د بحري مکرو سکوپیک ژوندیو د اسکلت څخه جوړ سپین رنګه
مواد دي چې د تر کیب زیاته برخه یی ( ) CaCO3جوړوي .دا مواد باید دهغه تباشیر سره غلط
نشي په کوم ،چې پر توره تخته لیک کوي .دلیک تباشیر د کلسیم سلفیټ څخه جوړ دی .
مواد یو بل شړي ( یو بل دف کوي ) او که دوه مادې ،چې یوه یی مثبت او بله یی منفي چارخ لري
یو بل ته نژدې کړو ،نو هغوې یو بل جذبوي ( یو بل سره نښلي ) .په یو سستم کې له یو ځای څخه
بل ځای ته د الکترونو جریان ته د برې جریان وایی .
) ( ( Chediteشیدایت ) :د سودیم یا پوتاسیم کلوریټ او نترو مرکبونو ګډوله ،چې قوي
چاودیدونکي مواد دي د شیدایت په نوم یادیږي .
Chelate
) ( (Cheletropic reactionشیلې تروپک تعامل ) :شیلې تروپک تعامل یو ډول جمعي تعامل
دی ،چې په هغې کې د یو مالیکول د ځنځیر په سرکې یوه د پای ( )πاړیکه شلیږي او پر ځای یی
123
د بل مالیکول د یوه اتوم سره د سګما ( ) σدوه اړیکې جوړیږي ،چې په دې توګه د دغه غیر
حلقوي مرکب څخه حلقوي مرکب جوړیږي .دا تعاملونه د ( ) pericyclicتعاملونو په ډله کې
راځي ) electrocyclic reaction (.وګورئ .
( covalent bond=( ковалентная связь –2کو والنسي اړیکه ) :د همجنسه اتومو او همدا
ډول د هغه غیر همجنسه اتومونو تر منځ کو والنسي ړیکه جوړیدای شي چې برقي منفیت یی لږ
تو پیر ولري .د دغسې عناصرو اتومونه چې سره نژدې شي ،نو هغوۍ خپل والنسي الکترونونه
( چې سپینونه یی مخالف الجهته وي ) په خپل منځ کې شریکوي ( ګډوي ) او بیا د دواړو
اتومونو هستې د شریکو الکترونو ساحې ته ( چې د منفي چارخ کثافت یی لوړ دی ) جذبیږي او
په دې ډول د دوه اتومونو تر منځ کو والنسي کیمیاوي اړیکه جوړیږي .که دوه اتومونه یو یو
الکترون په خپل منځ کې شریک ( ګډ ) کړي دلته د دغه اتومو تر منځ یوه ستوې کو والنسي
اړیکه جوړیږي لکه د H2په مالیکول کې د ( ) H - Hکو والنسي اړیکه .که دوه اتومونه دوه
دوه والنسي الکترونونه په خپل منځ کې شریک کړي دلته د دغو اتومونو تر منځ دوه غبرګه کو
والنسي اړیکه جوړیږي لکه د O2په مالیکول کې د ( ) O = Oدوه غبرګه کو والنسي اړیکه .
او که دوه اتومونه دری دری والنسي الکترونونه په خپل منځ کې شریک کړي دلته د دغو
اتومونو تر منځ درې غبرګه کو والنسي اړیکه جوړیږي لکه د N2په مالیکول کې د ( ) N≡Nکو
والنسي اړیکه .په هایدرو کاربنونو کې د کاربن د اتومونو تر منځ د یوه ستوې ( ) C – Cدوه
غبرګې ( )C =Cاو درې غبرګې ( )C ≡ Cکو والنسي اړیکو جوړیدل د دوه اتومونو د
الکتروني اربیټالونود ګډیدو( شریکیدو )د نظر یی پر اساس الندې تشریح کیږي :
که د کاربن د دوه اتومونو یو یوالکتروني اربیټال د الف شکل ( ۱۲۵مخ وګورئ ) په شان یو بل
سره ګډ شي ،نو دلته د کاربن د اتومونو هستې یو د بل څخه لیرې واق کیږي او د هستو تر منځ
د دف قوه لږه وي ،نو ځکه د دواړو اتومو الکتروني اربیټالونه یو بل کې ډیر ننوځي ( یوبل کې
ډیر ګډیږي ) اود کاربن د اتومو تر منځ مضبوطه کو والنسي کیمیاوي اړیک جوړیږي .دا یوه
ستوې کو والنسي) ( C-Cاړیکه د سګما د اړیکې په نوم یاده او پ ه ( ( σعالمه ښودل کیږي .
اوس که د سګما ( ) σد اړیکې وروسته ددغه اتومو تر منځ بله کو والنسي اړیکه جوړیږي ،دا
دویمه اړیکه د پای د اړیکې په نوم یاده او په ( ) πعالمه ښودل کیږي دلته د کاربن د دوه اتومو
الکتروني اربیټالونه د ( ب –شکل) په شان یو بل ته نژدې کیږي .د ب -شکل کې لیدل کیږي چې
دلته د کاربن داتومونو هستې بو بل ته ډیرې نژدې واق کیږي ،نو ځکه د دغه هستو تر منځ د
دفعې د زیاتې قوې له کبله الکتروني اربیټالونه یو بل کې ډیر نشيٍ ننوتالی ( یوبل سره ډیر
نشي ګډیدالی) او کیمیاوي اړیکه ( ) πچې داځل جوړیږي نسبتا سسته وي .اوس که ددې دوه
125
اتومونو تر منځ ددي دوه کو والنسي اړیکو د پاسه بله کو والنسي اړیکه جوړیږي ( خ شکل )
هغه به هم د ( ) πاړیکه وي .
الف ب
خ – شکل
د ( )σاو ( ) πاړیکو جوړیدل
په الیفاتیک او ارو ماتیک مرکبونو کې د ( ) πد اړیکې مضبوط والی یو دبل سره توپیر لري .د
بیلګې په توګه د اتیلین او هالوجنو تر منځ جمعي تعاملونه صورت نیسي اود ( ) πاړیکه
ماتیږي ،خو بنزین په جمعي تعاملونو کې ګډون نه کوي ،او دلته د ( ) πاړیکه نسبتا مضبوطه
ده .په اتیلین کې د ( ) πاړیکه د اړوند دوه اتومو تر منځ محدوده ده ،خو په بنزین کې د ( )π
126
اړیکه ال مح دوده ( ګرځنده ) ده ،نو ځکه د بنرین د مالیکول جوړښتي فورمول په الندې ډولولو
نو ښودل کیدای شي .
د کیمیاوي موادو د مالیکولونو هندسي شکل ( فضایی جوړښت )په هغه مالیکول کې د
کیمیاوي اړیکو تر منځ زاویو پورې اړه لري .په مالیکول کې د کیمیاوي اړیکو تر منځ د زاویو
اندازه د الکتروني اربیټالو د پیوندیدو د نظر یی په اساس الندې تشریح کیږي .
(Hybrid orbitalsپیوندي اربیټالونه ) :په ځینو حاالتو کې د یوه اتوم څو الکتروني اربیټالونه
چې شکل او انرژي یی توپیر لري په خپل منځ کې پیوند یږي ( په خپل منځ کې ګډ یږي ) اود
هغوۍ څخه نوي داسې الکتروني اربیټالونه الس ته راځی چې شکل او انرژي یی یو شی او هم په
خپلو منځو کې یو دبل په نسبت داسې واق کیږي ،چې ټاکلی فضا یی جوړښت منځ ته را وړي ،
او بیا چې دغه پیوندي اربیټالونه د بل اتوم د الکتروني اربیټالو سره کیمیاوي اړیکه جوړوي ،
نو د الس ته راغلي مالیکول فضا یی جوړښت به د همدغه پیوندي اربیټالو د فضا یی جوؤښت پر
بنست جوړیږي .الندې د یو اتوم د ( ) Sاو ( )Pالکتروني اربیټالونو پیوندیدل ،اود الس ته
راغلیو پیوندي ( ) SP3 , SP2 , SPاربیټالونو فضا یی جوړښتونه ښودل شوي دي .
127
اوس د ( ) SP3پیوندي اربیټال پر بنسټ د متان ،امونیا اوبو فضا یی جوؤښتونه داسې تشریح
کیږي .د متان ،امونیا او اوبو په مالیکولونو کې مرکزي اتومونه ) ) C , N , Oپه پام کې
نیسو .د ( ) C , O , Nد اتومو په والنسي الکتروني پوښونو کې د ( ) Sاو ( )Pاربیټالونه
128
څلور پیوندي ( (SP3اربیټالونه ،جوړوي چې د دغه څلور واړو پیوندي اربیټالونو تر منځ
زاویي ( ) ۱۰٩ ، ۲۸درجې دي .د متان په مالیکول کې د کاربن د اتوم څلور واړه ( )SP3پیوندي
اربیټا لونه د هایدروجن د څلورو اتومونو د ) ) 1Sاربیټلو سره څلور کو والنسي اړیکې جوړوي
.د دغو اړیکو ترمنځ زاویی هم ) ) 109 ,28درجې دي .د ( ) NH3په مالیکول کې د نایتروجن د
اتوم درې ( ) SP3اربیټالونه د هایدروجن د درې اتومونو د ( )1Sاربیټال سره درې کو والنسي
اړیکې جوړوي اود ( )SP3یو اربیټال ناپیلی پاتې کیږي .دا ناپیلی اربیټال خپل څنګ ته
کیمیاوي اړیکې دف کوي
˄
،چې په نتیجه کې د NH3په مالیکول کې د HNHزاویه کوچنۍ ( ۱۰۷ ،۳درجې ) کیږي .د
اوبو په مالیکول کې د اکسیجن دوه ( ) SP3اربیټالونه ناپیلي پاتې کیږي ،چې دغه اربیټالونه
هم په خپل منځ کې او خپل څنګونو ته کیمیاوي اړیکې دف کوي ،نو د دف د دغې زیاتې قوې له
کبله د اوبو په مالیکول کي
˄
د HOHزاویه ډیره کوچنۍ ( ۱۰٤ ،۵درجې ) شوی ده .
د کو والنسۍ موادو برقي خواص د دغه موادو په مالیکول کې د کو والنسي اړیکو په
قطبیت پورې اړه لري .د همجنسه اتومونو تر منځ کو والنسي اړیکه غیر قطبي ده .که د یوې
مادې په مالیکول کې ټولې اړیکې غیر قطبي وي ،نو ددغې مادې مالکولونه هم غیر قطبي او
ډایپول مومنت یی صفر دی .د غیر هم جنسه اتومو تر منځ کو والنسي اړیکه قطبي وي .د لته هغه
اتوم چې برقي منفیت یی زیات دی د کو والنسي اړیکې شریکه الکتروني جوړه ځانته را نژدې
کوي او په پایله کې د زیات برقي منفیت لرونکي عنصر اتوم یو څه منفي ( )-σاو د لږ برقي
منفیت لرونکی عنصر اتوم یو څه مثبت (σد ) چارخ پیداکوي .او کومه کیمیا وي اړیکه چې د
دغسې اتومو تر منځ جوړیږي قطبي اړیکه بلل کیږي .لکه د مالګې په تیزاب ( ) HClکې د
هایدروجن او کلورین تر منځ کیمیاوي اړیکه ) )H+σ….Cl-σقطبي ده .که په یو مالیکول کې یو
کیمیاوي اړیکه او هغه هم قطبي وي ،نو دغسې مالیکول قطبي وي .قطبي مالیکول په الندې
ډول ښودل کیږي .
129
+ -
قطبي مالیکول
د قطبي مالیکول او هم د قطبي کو والنسي اړیکې د قطبیت اندازه د ډایپول مومنټ ( ) μپه
واسطه ښو دل کیږي .د قطبي مالیکول او ( قطبي اړیکې ) ډای پول مومنت داسې حسابیږي .
دلته ) ) e = 1,6 . 10 – 19 Cد الکترون چارخ او ℓد مالیکول د مثبت او منفي قطبونو تر منځ
فاصله ( تقریبا د مالیکول قطر )10-10 mښیي .د ډای پول مومنت واحد دیبای دی ( 1D = .
) 0,333. 10-29 C . mکیږي .ډایپول مومنت وکتوري کمیت دی .پس د یو مالیکول د ډایپول
مو منت په هغه مالیکول کې د قطبي اړیکو د ډایپول مومنتو د وکتوري جمعې څخه الس ته
راځي .لکه د کاربنډای اکساید او اوبو مالیکولونه هر یو دوه قطبي اړیکې لري ،خو دد غه
موادود فضا یی جوړښتونود توپیر له کبله کاربنډای اکساید غیر قطبي ( ) μ = 0او اوبه قطبي (
) μ =1,84Dماده ده
اتومو تر منځ کیمیاوي اړیکه جوړیږي .دا ډول کیمیاوي اړیکه د دونر اکسپتر یا د
کوواردینیشني کیمیا وي اړیکې په نوم یادیږي .هغه اتوم چې خپل د ناپیلي الکترونونو جوړه
د کیمیاوي اړیکې د جوړولو لپاره د هغه بل اتوم په خالي الکتروني اربیټال کې ږدي د دونر په
نوم او هغه بل اتوم ،چې د ناپیلو الکترونو جوړه په خپل تش( خالي ) الکتروني اربیټال کې
رانیسي د اکسپتر په نوم یادیږي .دونر اکسپتر اړیکه د غشي ( →) په واسطه ښودل کیږي ..د
دو نر اکسپتر اړیکې څو بیلګې الندې ورکړل کیږي .
مثال :که تیزاب په اوبو کې واچول شي ،نو تیزاب په اوبو کې الکترولیتي انفکاک کوي او
وروسته د ( ) H+ایون چې تش(خالي) الکتروني اربیټال لري د اوبو د مالیکول سره ،چې
اکسیجن یی د ناپیلو الکترونو جوړه لري تعامل کوي اود هایدرونیم ایون جوړوي .
Multiple bond , multicenter bond , metallic bond , hydrogen bondهم وګورئ .
= 2 : 16اکسیجن :هایدروجن
= 2 : 1اکسیجن :هایدروجن
دی .یعنې د اوبو کیمیاوي فورمول ( ) H2Oدی .اوس که اوبه د هر ډول کیمیاوي تعامل څخه
الس ته راشي ترکیب به یی همدغه وي .
( Chemical datingکیمیاوي نیټه ټاکنه ) :د پخوانیو ژوندیو موجوداتو د ژوند د تاریخ معلو
مولو یوه طریقه ده .که د مړه شي د وجود د تخریبي تعاملونو له ډلې څخه ،دکوم کیمیاوي تعامل
،چې سرعت یی ډیر کم او معلوم وي په پام کې ونیول شي ،نود دغه تعامل د حاصالتو او
لومړنیو موادو د مقدارونو د نسبت له مخې د دغه مړه شوي شي دژوند یټه ( تاریخ )
معلومیدای شي .د بیلګې په توګه د خاوری الندی شویو هډوکو فاسفیت د ځمکې الندې اوبو د
فلوراید د ایون په واسطه تعویضیږي او د دې تعامل سرعت ډیر لږ دی .که د موندل شویو
هډوکو د چاپیریال په شرایطو کې ددغه تعامل سرعت معلوم او بیا په هډوکې کې د فلوراید
اونور پاتې فاسفیت د کتلو نسبت پیداشي ، .نو ددغه نسبت له مخې د نوموړي شي د ژوند نیټه
( تاریخ ) اټکل کیدای شي .د پخوانیو ژوندیو موجوداتو د ژوند د نیټې معلومولو بله نسبتا
دقیقه الر په الندی ډول ده .
دژوندي شي د وجود امینو اسید ( ) Lاپټیکي ایزومیر وي ،خو کله چې ژوندی شی ومري د
وجود امینو اسید یی په ( ) Dاپتیکي ایزومیر اوړي ،او کله چې د ( )Lاو( ) Dایزومیرونو
مقدار یو شی یا مساوي شي( ، )racimic mixtureنو بیا دغسې مخلوط اپتیکي فعالیت نه
ښیي .نو که په موندل شوي هډوکی کې د ( ) Lاو ( ) Dایزومیرونو د کتلو نسبت معلوم شي
ددغه نسبت له مخې د اړوند شي د ژوند تاریخ معلومیدای شي .
2H2 + O2 = 2H2O
133
پ ورتنۍ افاده د اکسیجن او هایدروجن د تعامل معادله بلل کیږي .دکیمیاوي معادلې عمومي
شکل الندې وګورئ .
aA + bB → cC + dD
په پورتنۍ افاده کې د( ) a , b , cاو dد ( ) A ,B ,Cاو Dموادو د مولونو شمیر ښېي .اود
ستیکومتریک ضریبونو په نوم یادیږي .په پورټڼۍ افاده کې د ( → ) غشې د غیر رجعي تعامل
لپاره لیکل کیږي .که یو تعامل رجعي وي ،نو بیا د اولیه موادو اد تعامل د حاصالتو تر منځ
دوه غشي یا د ( ↔) عالمه ایښودل ه کیږي .کیمیاوي تعادل وګورئ .
وي ، .خو دوخت په تیریدو سره د مستقیم تعامل سرعت ورو ورو کمیږي اود معکوس تعامل
سرعت ورو ورو زیاتیږي .او باالخره د ټاکلي فشار الندې اود تودوخې په ټاکلې درجه کې داسې
لحظه را رسیږي ،چې د مستقم او معکوس تعاملونو سرعتونه یوشی ( ) V1= V2شي .دلته ویل
کیږي چې کیمیاوي تعامل د تعادل په حال کې دی .د تعادل په حال کې په تعامل کې د شاملو
موادو غلظونه ثابت پاتې کیږي ،خو که خارجي شرایط ( ) P, Tتغیر وکړي او یا په سستم کې
دکومې مادې مقدار لږ او یا زیات کړو ،نو دلته کیمیاوي تعادل ړنګیږي .که د تعامل عمومي
شکل په الندې ډول وي :
V1
→
aA + bB ↔ cC + dD
←
V2
په وروستۍ افاده کې ( )Kد کیمیاوي تعامل د تعادل د ثابت په نوم یادیږي .د ( ) Kقیمت د هر
کیمیاوي تعامل لپاره ثابت او یواځې د تودوخې د درجې د تغیر سره تغیر کوي .د لوی قوس ] [
په منځ کې د اړوند مادې د تعادلي حالت غلظت لیکل کیږي .
( Chemical fossilکیمیاوي فوسیل ) :هغه کیمیاوي ماده ده ،چې د غره او یا دځمکې د طبقو
تر منځ د یو ژوندي شي د وجود څخه پاتې وي .فوسیل د ځمکې د طبقو د جوړیدو پر مهال د یو
ژوندي شي شته والی ښېي .د بیلګې په توګه هغه فوسیلونه چې د ځمکې په ځینو طبقو کې پیدا
شوي دي داسې ښېي ،چې د ځمکې پر مخ د ( )۳۰۰۰میلونه کالو راهیسې ژوند وجود درلود .
(Chemistryکیمیا ) :د کیمیاوي عناصرو اود هغوئ څخه د جوړشویو مرکبونو د څېړنې پوهې
ته کیمیا وایی .په کیمیا کې د کیمیاوي عناصرو او کیمیاوي مرکبونو خواص ،ترکیب ،
اوجوړښت او همدا رنګه کیمیاوي تغیرات ( کیمیاوي تعاملونه ) څیړل کیږي .په کیمیاوي
تعاملونو کې د اتومونو خارجي الکترونونه ( والنسي الکترونونه ) برخه اخلي ,اود اتومونو
هستې په کیمیاوي تعامل کې تغیر نه کوي .
(Cheralityچیرالټي ) :د ښیي او کیڼ الس فضایی جوړښت درلودلو خاصیت د چیرالټي په نوم
یادیږي .
( Cherality element , cherality centerدچیرالټي عنصر ،د چیرالټي مرکز ) :په مالیکول
کې دهغه عنصر اتوم کوم چې مالیکول ته دا امکان ورکوي چې د ښیي او کیڼ الس فضایی
جوړښټ ولري د هغه مالیکول دچیرالټي مرکز بلل کیږي .لکه اسیمتریک اتوم چې د مالیکول
د چیرالټي مرکزدی .
(Chitinشتین ) :یو پولي سکراید دی .جوړښټي فورمول یی الندی ورکړل شوی دی .
136
Chitin
) (Chlorates (хлоратыکلوریټونه ) :د کلورک اسیدونو مالګې د کلوریټونو په نوم یادیږي ،
چې کلورین پکې د اکسیدیشن مختلفې درجې لري .د کلورین مختلفې اکسیدیشني درجې
لرونکې مالګې په الندې ډول نومول کیږي .
که د کلورین اکسیدیشني درجه نه وي ښودل شوي ،نو دلته د ClO3-ایون لرونکې مالګه مطلب
دی .
( ( Chloric acidکلورک اسید ) :د کلورین اکسیجن لرونکي تیزابونه د کلورک اسید په نوم
یادیږي ،چې د کلورین د اکسیدیشني درجې د مشخص کولو په صورت کې داسې نومول کیږي .
137
( Chlorine= (хлор)-Clکلورین = کلور) :د دوره یی جدول د ( )V11 Aنیم ګروپ یو فعال
غیر فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی ( ، )۱۷اتومي کتله یی( ) ۳۵ ، ٤۵۳کثافت یی 3,214 g /
، dm3د ویلې کیدو نقطه یی د سانتیګراد ( )- ۱۰۰ ،٩۸درجې اود جوش نقطه یی د سانتیګراد (
) -۳٤ ، ۶درجې ده .د ډیرو عناصرو سره مستقیما تعامل کوي ،اکسیدیشني درجې یی ( )۱-او
) ( +1 , +3 , + 5 , + 7دي .د چښلو د اوبو د کلورینیشن اود زیات شمیر عضوي مرکبونو
د سنتیز لپاره په کار راځي .کلورین پر ۱۷٤۳کال کارل شیلي پیژندلې دی .
) (Chlorine dioxide =(двуокись хлраکلورین دای اکساید ) :ژیړ بخن یا سره ته ورته
چاودیدونکي غاز ( ) ClO2دی کثافت یی ( (3,09 g / dm3دی ،د ویلې کیدو نقطه یی د
سانتیګراد ( -59,90Cاو د جوش نقطه یی )) 9,90Cده
) (Chlorine mono oxide= (окись хлораکلوراین مونو اکساید= کلورین اکساید ) :ډای
کلورین اکساید وګورئ .
-HCl
CH2Cl – CH2Cl → CH2 = CHCl
د وینایل کلوراید د پولیمیرایزیشن څخه پولی وینایل کلوراید ( ) PVCالس ته راوړي .
انتي سپتیک ،ډس انفکشني .او هم د حشرو ضد موادو په توګه کارول کیږي .د متانل سره
کاندنسیشني پولیمیرونه جوړوي .
) ( Chlorophos= (хлорофосکلورو فوس ) دمالونو دکنو ضد مواد دي د مچانو اود نباتاتو د
پرازیتونو ضد اغیزمنه دوا ده .دګرمي وینې لرونکو حیواناتو لپاره لږه مضره ده .په اوبوکې
حلیږي کیمیاوي فورمول یی الندې دی
کې یو اوږد ښیښه یی نل د یو ادسوربنت ( جاذب ) لکه الومینا او یا د ایونیتونو څخه ډکوي .او
عمود یی دروي .بیا امتحاني ګډوله د یو قیف په واسطه د نل پاسنۍ خولې کې ورو ورو اچوي .
دلته د ادسوربنت (ساکن فاز ) او ادسوربات ( متحرک فاز ) د اجزاو د طبیعت پر بنسټ د
ګډولې هغه جز ،چې په پر دې ادسوربنت ښه جذبیږي د کالوم په سرکې او هغه جز چې پر دې
ادسوربنت ښه نه جذبیږي د کالوم په پای کې جذب اویا هم د جذبیدو پرته د کالومن څخه وځي .
او په دې توګه د ګډولې اجزا د کالومن په مختلفو برخو کې جذب او یو له بله جال کیږي .که
امتحاني ګډوله مای محلول وي ،نو داډول کروماتوګرافي د مای کروماتوګرافي په نوم اوکه
غازوي ،نو د غاز کروماتوګرافي په نوم یادیږي .په وروستیو کلونوکې د کروماتوګرافۍ ډیر
ډولونه منځ ته راغلي دي ،چې د ایونو د تبادلې کروماتوګرافي ،کاغذ کروماتوګرافي یی
مثالونه دي .کروماتوګرافي د موادو دپیژندنې ،پاکونې ،او بیلونې ( جال کونې ) لپاره کارول
کیږي .
) (Chrome alum=( хромалюмکروم الوم ) :پتاسیم کرومیم سلفیټ وګورئ .
(Chromeiron oreد کروم اوسپنې معدني مواد ) :د اوسپنې او کروم ګډ اکساید ( FeO .
)Cr2O3دی ، .چې کرومیمي فوالد ورڅخه الس ته راوړي .
( Chrome redسور کروم ) :قلوي سرپ کرومیټ ( )PbO. PbCrO4دی ،چې د سور پګمنت
په توګه کارول کیږي .
( Chrome yellowزیړ کروم) :سرب کرومیټ دی ،چې د پګمنت په توګه کارول کیږي .
) (Chromic acid =( хроmовая кислотаکرومک اسید ) :د کرومیټ د مالګو اړوند یو
فرضي ( ) hypotheticalتیزاب ( )H2CrO4دی .
(Chromium=( хром) -Crکرومیم = کروم ) :سخت نقره یی رنګه فلز ،انتقالي عنصر دی .
اتومي نمبر یی ( ، )۲٤اتومي کتله یی( ،)۵۱ ، ٩٩۸نسبي کثافت یی ( ، )۷ ، ۱٩د ویلې کیدو
نقطه یی ( ) 18570Cسانتیګراد ،د جوش نقطه یی ( ) ۲۶۷۲سانتیګراد ده .د مالګې دتیزاب اود
ګوګړو د تیزاب سره تعامل کوي اود کروم ( )11مالګې جوړوي .دکروم ( )111او کروم ( )V1
مرکبونه یی ثابت دي .کروم پر ۱۷٩۷کال vauquelinپیژندلې دی .
) ( Chromium(111) oxide =( окись хрома( 111کروم ( )111اکساید ) :شنه کرستلي په
اوبو کې ناحله مواد) ( Cr2O3دي .دویلې کیدو نقطه یی ۲٤۳۵سانتیګراد اود جوش نقطه یی
٤۰۰۰سانتیګراد ده .د شنه پګمنت په توګه کارول کیږي .
( Chromium potassium sulphateکرومیم پتاسیم سلفیت ) :سره کرستلي ماده ( K2SO4.
)Cr2(SO4)3 .24 H2Oده .Alums.وګورئ .
( Chromium steelکرومیمي فوالد ) :دا فوالد د( ) ٪ ۲۵ – ۸کروم لري .
)) ( Chromous compound=(соеденения хром( 11کروموس مرکبونه ) :د کروم () 11
مرکبونه دي لکه کروموس کلوراید ( )(CrCl2
ددې تعامل میخانیکیت د الډول تعاملونو په څیر دی اوسودیم ات اکساید پکې د کتلست
په توګه استعمالیږي .
dp λ
= ………. ………….
dT T ∆V
دلته ( )λهغه مقدار تودوخه ده ،چې د یو مول خا لصې کیمیاوي مادې د فازي اوښتون پر
مهال جذب یا ازادیږي T .د تودوخې هغه درجه ده ،چې د متعادل فازي اوښتون په جریان کې
ثابته پاتې کیږي .که د فازي اوښتون په جریان کي جارجي فشار د ( )d pپه اندازه تغیر وکړي
،نو ( )Tهم د ( )dTپه اندازه تغیر کوي ∆ V .د فازي اوښتون په پایله کې ددغې مادې د حجم
تغیر ښیي.
( Clark processد کالرک پروسه ) :د اوبو سختي وګورئ .
146
( Clathrateکالترات ) :یو جامد مخلوط دی ،په کوم کې ،چې د یوې مادې کوچني
مالیکولونه د بلې مادې دکرستلي جالۍ په تشو ځایو کې ځای نیسي .د اوبوکنګل په سلفر ډای
اکساید او زینون کې کالترات جوړوي .
(Claudetiteکالو دایت ) :د ارسنک ( )111اکساید منرال ) )As4O6دی .
(Coal gasکول غاز ،دسکرو غاز) :د سون غاز دی ،چې د سکرو د تخریبي ( دسترکتیف)
تقطیر څخه الس ته راځي .کول ګاز( )۵۰٪هایدروجن ) ٪ ۳۵ ( ،متان او ۸٪کاربن مونو اکساید
لري .
(Coal tarکول تار یا تارکول ) :هغه قیر چې د سکرو د تخریبي ( دسترکتیف ) تقطیر څخه الس
ته راځي د کول تار په نوم یادیږي .تارکول د یو شمیر عضوي مرکبونو لکه بنزین ،نفتالین ،
متایل بنزین او فینول ګډوله ده .
Codeine
) ( Codeine(кодеинکودین ) :سپین کرستلي پوډر دي او فزیولوجیکي خواص مورفین ته
ورته دي د درد ضد نیشه یی مواد دي ،چې د یو ډول بوتو څخه الس ته راځي .کیمیاوي فورمول
یی) ) C18H21O3Nاوجوړښتي فورمول یی پاس دی .
(Cocaine( кокаинکوکائین ):یو الکالوئید دی .دیو ډول نبات د پا و څخه الس راځي .په اوبو
او عضوي محللونو کې لږ حلیږي .دنیشه یی موادو څخه دی .کیمیاوي فورمول یی (
)C17H21O4Nدی.
(Coenzymeکو انزایم ) یو عضوی غیر پروتیني مالیکول دی ،چې د انزام د مالیکول سره یو
ځای کیږي او په بیو کیمیاوي تعاملونو کې کتلستي عمل کوي .
) (Coffeen=(кофеинکافیین ) :یو الکالوئید دی ،چې د چای په پا و اود کوفي په دانو کې
پیداکیږي .سپینه کرستلي ترخه ماده ده .جوړښتي فورمول یی الندې دی
кофеин
)) (Cohesion =(когекзияکوهیژن ) :د جذب هغه قوه چې د همجنسه مالیکولو تر منځ عمل
کوي ،د کوهیژن په نوم یادیږي .
149
( Coinage metalsد سکو فلزونه ) :د ( ) 1Bنیم ګروپ فلزونه لکه مس ،نقره او طال ،چې
فلزي سکې ترې جوړیږي د سکو د فلزونو په نوم یادیږي .دغه کیمیاوي لږ فعال فلزونه دي ،نو
ځکه ژر یی زنګ نه وهي .د مس والنس ( ) 1 , 11د نقرې والنس ( )1 , 11اود طال والنس (1 ,
) 111دی .
( Cokeکوک ) :یو ډول سکاره دی وچې د ډبرې د سکرو د تصفیی څخه الس ته راځي .
( Colchicinesکول شي سین ) :یو ډول الکالوئید دی ،چې د حجرې ویش ) ( cell division
ورو کوي ،نو ځکه دسرطان مرض په تداوۍ ،جینیتک ،سایتولوژۍ ،اود نسل ګیرۍ په
څیړنو کې کارول کیږي .
( Collagenکوالګن ) :په اوبو کې ناحله تاري پروتین دی .د پوټکي ،پلو او هډوکو په ارتباطي
نسجونو کې پیداکیږي .
) ( Collision density=(плотность сталькновенияد ټکرونو کثافت ) :د ذرو جریان دی
،کوم چې د یو چاپیریال څخه د تیریدو پر مهال په یو واحد وخت کې د هغه چاپیریال د یو واحد
حجم د ذرو سره ټکر کوي .
150
(Collodionکولودیون ) :د سلولوز نایتریت نازکه پرده ده .سلولوز نایتریت په ایتانول یا ایت
اوکسي ایتان کې حلوي دا محلول د سامان پرمخ اچوي او محلل تبخیروي ،چې په پایله کې د
سامان پر مخ د سلولوز نایتریت پرده جوړیږي .
) ( Combustion =)Сгаранияسوځیدل ،احتراې ) :د اکسیجن سره د موادو چټک کیمیاوي
تعامل دی ،چې تودوخه او ر ا پکې ازادیږي .لکه د تیلو او لرګیو سوځیدل .
( Common ionشریک ایون ) :که په اوبو کې د ( ) XClد مالګې محلول وي اودې محلول ته د
( ) MClمالګه ور واچول شي ،دلته دغه دواړه مالګې شریک ایون ( ) Cl-لري .که د ( ) XCl
مالګه په اوبو کې لږه حل کیږي ،نو کله چې د ( ) MClمالګه ( د Cl-ایونونه ) په دغه محلول
کې ور زیاته شي ،د ( )XClد مالګې انحاللیت نور هم کمیږي .
جال کیږي .سویسي کیمیا پوه ورنر وایی ،چې کامپلکس مرکبونه د دوه برخو یعنې داخیلي
کرې او بیروني کرې څخه جوړ وي .د کامپلکس داخیلي کره د لوی قوس [ ] په منځ کې لیکل
کیږي .او کوم ایونونه چې په داخلي کره کې شامل نه وي د [ ] نه بهر لیکل کیږي .دا بهر ایونونه
د حل کیدو پر وخت د داخلي کرې څخه جال کیږي او په بیروني برقي ساحه کې دد اخلي کرې
برعکس بل الکترود ته ځي .خنثی کامپلکس بیروني کره نلري او په محلول کې په خپل شکل
پاتې کیږي .الندی د کتیوني ،انیوني او خنثی کامپلکسونو مثالونه ورکړل شوي دي .
د کامپلکس مرکبونو ځیني ډیر معمول فضایی شکلونه الندی( ۱۵٤مخ ) کې ورکړل شوی دی .
) ( Component =( компонентکمپو ننت ) :یو سستم چې د څو کیمیاوي موادو څخه جوړ دی
په پام کې نیسو .هغه کیمیاوي ماده چې ددې سستم څخه جال موجودیدای شي ددې سستم یو
جز بلل کیږي .په اوبو کې دمالګې محلول یو سستم په پام کې نیسو .دلته اوبه او هم مالګه
ددغه محلول څخه جدا جدا موجودیدای شي پس اوبه او هم مالګه ددغه محلول د جوړښت اجزا
دي .ولې پو هیږو چې مالګه په اوبو کې د ( ) )Na+او ( )Cl-د ایویونو په بڼه وجود لري ،دلته
( (Na+او هم ( ) Cl-د دې محلول څخه بهر جدا او مستقل نشي موجودیدای پس د تعریف پر
اساس د ( ) Na+او ( ) Cl-ایونونه ددې سستم اجزا نه ګڼل کیږي .دبلې خوا مالګه په اوبو کې
صرپ حل کیږي اود اوبو سره کیمیاوي تعامل نه کوي پس دلته مالګه او اوبه ددی سستم
کمپوننتونه هم دي یعنې ددې محلول د جوړښت د اجزا شمیر ددغه سستم د کمپوننتونو دشمیر
سره یوشی مساوي ) دي .یا په بله وینا په اوبو کې دخوړلو د مالګې محلول دوه کمپوننته
سستم دی .اوس الندې کیمیاوي تعامل په پام کې نیسو :
153
ښکاري چې ددغه سستم د جوړښت د اجزاو شمیر درې دی .ولې ددغه درې اجزاو څخه
صرپ دوه یی ( انتخاب یی زموږ په خوښه دی ) کوالی شي د پورتنی سستم ترکیب منځ ته
راوړي .پس د دغه سستم د کمپوننتونو شمیر دوه دی .که د پورتنې سستم د اجزاو تر منځ یوه بله
معادله ( یو بل شرط ) هم وي یعنې
] [ H2 ] = [ I2
n =q - k
154
( Compton effectد کمپتون افکت ) :کله چې د لوړې انرژي لرونکي فوتونونه ( لکه دx
وړانګې اود γوړانګې ) د ازادو الکترونونو سره د ټکر په پایله کې ،وشیندل شي ،دلته د
فوتونو یوه برخه انرژي کمیږي او دازادو الکترونو انرژي زیاتیږي .داپیښه پر ۱٩۲۳کال A . H
)) Comptonپیژندلې ده .د فوتونود کمې شوی انرژۍ اندازه ) h( ν1 – ν2ده .دلته ( )hد
پالنک ثابت ) ν1( ،د فوتون فریکونسي د تکر دمخه او ( ) ν2د فوتون فریکونسي د ټکر وروسته
( ) ν1 ˃ν2ده .
) ( Condensation=(конденсацияتراکم ) :د غاز یا بړاس مای کیدل د تراکم په نامه یادیږي .
(Condenserکاندنسر ،مای کونکی ) :یوه اله ده ،چې بخار په مای اړوي .
عادي تتر ) : ) ( Conductiometric titration=(кондуктометрияکاندکتومترک
اندیکاتور ( معرپ ) د رنګه محلول د تتر لپاره کار نه ورکوي .دد اډول محلول غلظت په
کاندکتومترک ټټر معلوموي .دلته په امتحاني محلول کې د هغه سره د تعامل کونکې مادې
محلول څاڅکی څاڅکی زیاتوي او هر ځل د محلول برقي هدایت اندازه کوي .کله چې امتحاني
محلول ته د هغه سره د تعامل کونکې مادې اندازه معادل مقدار ته رسیږي ،نو د سستم برقي
هدایت په ټوپیز ډول تغیر کوي .او د ( برقي هدایت -غلظت) پر ګراپ ټوپیز بدلون را منځ ته
کیږي ،چې د ګراپ له مخې د امتحاني محلول غلظت معلوموي .
157
(Condy”s fluidدکاندي مای ) :د کلسیم او پتاسیم پرمنګنیت ( منګنیت ) V11ګډوله ده
چې د انتیسپتیک په تو ګه کارول کیږي .
)Конгокрасны(congo red
(( Contact processد تماس پروسه ) :د ونادییم او ونادییم پنټا اکساید د کتلستونو په
موجودیت) ( 4500Cکې د ( )SO2څخه د ( )SO3دجوړیدو تعامل ته د تماس پروسه وایی .
V , V2O5
→ SO2 + O2 …………. 2SO3
4500C
الس ته راغلی سلفر ترای اکساید په سلفوریک اسید کې جذب او اولیوم ( )H2S2O7الس ته
راځي .بیا اولیوم رقیق کوي او د ګوګړو تیزاب) ( H2SO4السته ر اړوي .
( Copper (Медь)-Cuکاپر ،مس ) :د ( )1Bنیم ګروپ کیمیاوي عنصر دی .اتومي نمبر یی (
)۲٩اتومي کتله یی ( ، ) ۶۳ ، ۵٤۶نسبي کثافت یی ( ، ) ۸، ٩۲د ویلې کیدو درجه یی ( ، ٤
) ۱۰۸۳اود جوش درجه یی ( )۲۵۶۷سانتیګراد ده .والنس یی ( )۱او ( )۱۱دی .بریښنا ښه
تیروي ،نو ځکه دبرې سیمان د مس څخه جوړوي .مرکبونه یی الندې وګورئ .
) ( Copper(1) chloride =(хлорид меди(1کاپر ( )۱کلوراید ) :سپینه جامده ماده ( CuCl
) ده ،د ویلي کیدو درجه یی( )٤۳۰سانتیګراد ،دجوش درجه یی( )۱٤٩۰سانتیګراد ) ده .
) (Copper glance=(медный блекکاپر ګالنس ) :د مس( )۱سلفاید ( )Cu2Sمنرال دی .
) ( Copper(1) oxide =(окись меди(1کاپر ( )۱اکساید ) :سره په اوبو کې ناحله جامده ماده
( )Cu2Oده
160
) ( Copper(11) sulphate=(сульфат меди(11کاپر( )۱۱سلفیت ،نیل تو تیا ) :ابي رنګه ،
جامده کرستلي ماده ( )CuSO4 . 5H2Oده .د تودوخې په()۱۱۰سانتیګراد کې څلور مالیکوله
اوبه له السه ورکوي او پاتې یومالیکول اوبه په( )۱۵۰سانتیګراد کې له السه ورکوي .
) ( Corundum=(корундکوروندوم = کوروند) :د المونیم اکساید منرال دی .د سختۍ درجه
یی ( )٩ده .د سوهانونو او چاقوګانو د تیره کولو څرخونه ترې جوړوي .
) (Coulomb=(кулонکولومب = کولون ) :د برقي چارخ نړیوال واحد دی 1C = 1amp.sec ( .
)
) ( Covalent bond=(ковалентная связьکو والنسي اړیکه ) chemical bond :وګورئ .
) ( Covalent radius=(ковалент радусьکو والنسي شعاک ) :په دوه اتومه مالیکول کې د
دواړو اتومونو د هستو تر منځ د فاصلې نیمایی د اړوند اتومونو د کو والنسي شعاک په نوم
یادیږي .د بیلګې په توګه د کلورین په مالیکول ( )Cl2کې د کلورین د اتومو د هستو تر منځ
فاصله ( )0,198 nmده .پس د کلورین کو والنسي شعاک ( ) 0,198 / 2 = 0,099nmکیږي .د (
) C-Cیوه ستوې اړیکې اوږدوالی ( ، ) 0,154nmد ( )C=Cدوه غبرګې اړیکې اوږدوالې (
)0,135nmاود کاربن د درې غبرګې) (C≡Cاړیکې اوږدوالې ( )0,121nmکیږي .پس په
یوستوې اړیکه کې د کاربن کو والنسي شعاک ، 0,077nmپه دوه غبرګه اړیکه کې د کاربن کو
والنسي شعاک 0,0675nmاو په درې غبرګه اړیکه کې 0,0605nmکیږي.
) ( Craking =(крекингکراکنګ ) :د تودوخې () ) 400 – 5000Cپه واسطه د زیات کاربنه
هایدرو کاربنونو ټو ټې کول اود هغې څخه د لږ کاربنه هایدروکاربنونو ټوټې الس ته راوړل د
کراکنګ په نوم یادیږي .لکه
)C12H26(ℓ) → C8H18(ℓ) + C4H8 (g
) ( Critical pressure(критической давленияبحراني فشار ) :د مای په بحراني حالت کې
د هغې فشار د دغې مای د بحراني فشار په نوم یادیږي ( .د تودوخې بحراني درجه وګورئ ) .
162
) (Critical state=( критическои состоянияبحراني حالت ) :د یوې مای هغه حالت چې د
مای او بړاس کثافت یی یو شی وي دهغې مای د بحراني حالت په نوم یادیږي .په بحراني حالت
کې د مای فشار ،بحراني فشار ،د تودوخې درجه یی دتودوخې بحراني درجه او حجم یی د دغه
مای د بحراني حجم په نوم یادیږي ( .بحراني درجه هم وګورئ ) .
) ( ( Critical valum =(критическое обемьبحراني حجم ) :په بحراني حالت کې یعنې کله
چې د مای د تودوخې درجه ،دتودوخې بحراني درجه او فشار یی بحراني فشار وي .په دغه
حالت کې د مای حجم د بحراني حجم په نوم یادیږي .
(Cryohydrateکریو هایدریت ) :د اوبو او یوې بلې مادې ( لکه مالګې ) د ایو تکتک مخلوط د
انجماد څخه جامد ایو تکتک الس ته راځي ،چې د کریو هایریټ په نوم یادیږي .
) ( Crystal=(кристаллыکرستال ) :هغه جامد اجسام ،چې د جوړښت واحدونه ( اتومونه ،
مالیکولونه ،ایونونه ) یی په منظم تکرار په فضا ( کرستلي جالۍ ) کې موقیعیت ولري د
کرستل په نوم یا دیږي .یا په بله وینا کرستل څومخې منظم شکل لرونکې جامده ماده ده .د عین
مادې ټول کرستلونه داسې نمو کوي ،چې د کرستلونو د مخونو تر منځ زاویی یی یو شی وي که
څه هم د کرستلونو ظاهري بڼې توپیر ولري .د کرستلونو ځینې ځانګړ تیا وې :
الف – کرستلونه ټاکلی حجم او ټاکلی هندسي شکل لري .غازونه ټاکلی حجم او ټاکلی شکل نه
لري او مایعات که ټاکلی حجم لري ،بیا ټاکلی هندسي شکل نه لري .
ب -که غازونه او مایعات ایزوتروپک دي .کرستلونه ان ایزو تروپک دي .یعنې په کرستلونو
کې د داخلي نظم په وجه د کرستلونو ځینې فزیکي خواص په جهت پورې اړه لري .
) (Crystal field theory= ( тиория кристаллического польяد کرستلي ساحې تیوري )
:د کرستلي موادو د برې تیرولو قابلیت د کرستلي ساحو د تیورۍ پر بنسټ داسې تشریح کیږي ،
چې ګویا همغسې چې په مالیکول کې له اتومي اربیټالو څخه مالیکولي اربیټالونه جوړیږي ،په
کرستل کې د اتومي اربیټالو څخه کرستلي اربیټالونه ( کرستلي ساحې ) منځ ته راځي .کرستلي
ساحې د انرژیکي دیاګرام په واسطه په الندې ( شکل) کې ښودل کیږي :
هغه الکترونونه ،چې کیمیاوي اړیکې جوړوي په والنسي ساحه کې ځای نیسي ،او کوم
الکترونونه ،چې په برقي هدایت کې برخه اخلي په ازاده یا د هدایت په ساحه کې وي .کله چې
کرستل په برقي ساحه کې کیښودل شي ،نو د هدایت د ساحې الکترونونه د برقي ساحې په لور
حرکت کوي اود کرستل څخه د برې جریان تیریږي .په حقیقت کې د کرستل والنسي ساحه
دکرستل د اتومو د والنسي اربیټالونو څخه جوړه ده ،او والنسي الکترونونه پکې وي .که
والنسي ساحه په الکترونو بشپړه ( ډکه ) وي ،یعنې په اتومي والنسي اربیټالو کې دوه دوه
الکترونونه وي ،نو ددغه الکتروني جوړو تجزیه ( یو له بله جالکول ) اود
164
منځ تشو ځایو کې د الکتروني غاز په بڼه په ازاد ډول حرکت کوي .له دې کبله ده ،چې فلزونه
برې او تودوخه ښه تیروي او ځال هم لري .
ب -ایوني کرستلونه :د ایوني کرستلي جالۍ په غوټو کې د کرستل مثبت او منفي ایونونه په
منظم تناوب ځای شوي اود ایوني کیمیاوي اړیکو په واسطه یو دبل سره نښتي وي .ددې ډول
موادو د ویلې کیدو نقطې لوړې او داډول مواد د مذابې او محلول په حالت برې ښه تیروي ،
خوپه جامد حالت کې برې نه تیروي .د مالګو او یو شمیر اکسایدونو کرستلي جالۍ د ایوني
کرستلي جالیو په ډله کې راځي .
خ -کو والنسي کرستلي جالۍ :ددې جالیو په غوټو کې خنثی اتومونه ځای لري او اتومونه د کو
والنسي کیمیاوي اړیکو په واسطه یو دبل سره تړلي وي .داچې کو والنسي اړیکې مضبوطې دي
،نو هغه مواد چې کو والنسي کرستلي جالۍ لري ډیر سخت دي .او ځینې یی برې نه تیروي
.الماس ،سلیکان اوجرمانیم په دغه ډله کې راځي .
د -مالیکولي کرستلي جالۍ :د مالیکولي کرستلي جالیو په غوټو کې مالیکولونه لکه ( H2O ,
)I2 , NH3 ,… O2ځای لري او مالیکولونه د واندروالس د قواو په واسطه په خپل منځ کي تړاو
لري .داکرستلونه نرم اود ویلې کیدو نقطي یی ټیټی دي .دامواد برې او تودوخه ښه نه تیروي .
( Cubic crystalمکعبي کرستل ) :هغه کرستل دی ،چې واحدي حجره یی د مکعب شکل لري .
166
( Cumene processد کومین پروسه ) :د بنزین څخه د فینول د جوړولو صنعتي متود دی .دلته د
بنزین دبړاس اود پروپین ګډوله د فاسفورک اسید له پاسه د لوړ فشار الندې د تودوخې په (
)۲۵۰سانتیګراد کې تیروي او کومین الس ته راوړي .
) ( Curie(кюриکیوري ) :د رادیو اکتیویتۍ پخوانی واحد دی ( رادییشن وګورئ ) .
) (Curie point , curie temperature=(температура кюриد کیوري نقطه ،د کیوري د
تودوخې درجه ) :د تودوخې هغه درجه ده ،چې فیرومګنت ماده په پارامګنت مادې اوړي .د
اوسپنې د کیوري نقطه ۷۶۰سانتیګراد ده .
167
2
) ( Cyanamide=(цианамидسیان اماید =سیان امید ) - 1 :غیرعضوي مالګی دی چې د (
)CN2-2ایون لري .کلسیم سیان امید) ( CaCN2وګورۍ – 2 .بې رنګه ،جامد کرستلي امید (
)H2NCNاو یو ضعیف تزابي مرکب دی ( H2NCN) .د سیان اماید د مالګو اړوند تیزاب دی
) ( Cyanamide process=(цианамид процессسیان اماید پروسه ) :د موادو دګډولې څخه
د طال د جال کولو یو متود دی .دلته طالپه پوتاسیم سیاناید کې حل اود ]Au(CN)2 [−
کامپلکس ایون جوړوي بیا له دغې کامپلکس څخه طال د ( )Znپه واسطه احیا کوي .
) ( Cyanate=(цианатسیانیټ = سیانات) :د سیانک اسید مالګه یا استر دسیانیټ په نوم
یادیږي .
( Cyanoric acidسیانورک اسید ) :د سیانک اسید ترای میر ( HNCO)3دی .سپین
کرستلونه لري .په اوبو کې حل کیږي .جوړښتي فورمول یی په الندې ډول اټکل شوی دی . .
Cyanuric acid
( (Cycloسایکلو ) داکلمه د یو مرکب کړیتوب ښېي .لکه سکلو هکذان ( )C6H12چې د هکذان
د کړۍ کیدو څخه الس ته راځي .
169
cyclohexane
cyclobutadiene
Cyclohexane
cyclonite
171
Cyclopentadiene
په سایکلو پنټا ډای ین کې د ( )piالکترونو شمیر د اروماتیک مرکبونو ( )C6H6په پرتله لږدي
،نو ځکه سایکلو پنټا ډای ین د اروماتیک مرکبونو خواص نلري ،خو که د سایکلو پنټا ډای ین
له مالیکول څخه د هایدروجن یو اتوم لیري شي ،نو السته راغلی ایون ( cyclopentadienyl
) )C5H5 (- ionکې د ( )piالکترونو شمیر د اروماتیک مرکبونو په اندازه کیږي ،نو ځکه دغه
ایون اروماتیک خواص لري .اروماتیک مرکبونه وګورئ .
( ( Cyclopentadienyl ionسایکلو پنټا ډای ینایل ایون ) :سایکلو پنټا ډای ین وګورئ .
H2 C - C H2
\ /
CH2
Cyclopropane
-D-
( Dalton’ s lawد ډالتون قانون ) :یو لیتره بالون اوپه دغه بالون کي د ( ) ۳ ، ۲ ،۱غازونو
ګډوله په پام کې نیسو .په دې لوښي کې د دغه درې واړو غازونو د ګډولې ټول فشار ،په دغه
ګډوله کې د ټولو غازونو د جزئي فشارونو د مجموعې سره مساوي کیږي .یعني لیکو چې :
دلته ( )Ptپه دغه یو لیتره لوښي کې د ګډولې عمومي فشار او ( )P1, P2 , P3د ( ) ۳ ، ۲ ،۱
غازونو جزئي فشارونه دي .هغه فشار چې د ګډولې هرغاز یی په ځانله توګه په دغه یو لیتره
لوښي کې منځ ته راوړي د د غه غاز جزئي فشار بلل کیږي .
173
( Daniel cellدانیل حجره ) :اولي الکتروکیمیاوي حجره ده ،چې مثبت الکترود یی د مس او
منفي الکترود یی د جستي ملغمې څخه جوړ دي .جستي ملغمه ( املګم ) د جست سلفیت ( یا
رقیق سلفورک اسید ) په محلول کې په یو مسام لرونکي لوښي کې دروي اوبیا دا لوښی په یو
بل لوښي کې ږدي ،په کوم کې چې د مس میله د کاپر سلفیت په محلول کې ایښودل شوې ده .د
دانیل د حجرې محرکه برقي قوه ۱ ،۱ولت ده .
( Dark reactionد تورتم تعامل ،ر ا ته نه اړ تعامل ) :فوتو سنتیزس وګورئ .
(Dating techniquesد نیټې معلومولو متود) :د تیږو اونورو پخوانۍ زمانې شیانو د عمر د
معلومولو متودونه دي .
) ( Dative bond =(донер акцептурная связьدونر – اکسپتر اړیکه ) :کیمیاوي اړیکه
وګورئ .
) ( d-block elements=(элементые блока-Dد - dبالک عناصر ) :د دوره یی جدول د نیم
فرعي ( 1Bتر )V111Bګروپونو عناصر یعنې د ( ) 1Vپیریود لس عنصره( ، )Sc-Znد ( )V
پیریود لس عنصره ( ، )y-cdد ( )V1پیریود لس عنصره ( ) La-Hgد -dبالک په عناصرو کې
راځي .ددې عناصرو د بیروني الکتروني پوښ د ( )Sالکتروني اربیټال ډک ( )nS2دی .اود هر
پیریود د پیل څخه د پای په لور د اتومي نمبر د زیاتیدو سره نوبتي الکترون د هغه پیریود په d
عناصرو کې په (n-1)dاربیټال کې ځای نیسي ،نو ځکه دا عناصر د ( )dعناصرو په نوم
یادیږي .که د ( ) dعناصر د کیمیاوي اړیکې د جوړولو لپاره یواځې دبیروني الکتروني پوښ د (
)nS2الکترونونه وکاروي ،نو اکسیدیشني درجه به یی ( ) +2وي ،خو دا عناصر په خاصو
شرایطو کې د ) ( nS2الکترونو سربیره د (n-1)dاربیټال الکترنونه هم کاروي ،نو ځکه ددې
عناصرو اکسیدیشني درجې ( ) +2او له دې هم زیاتیږي .
) ( deactivation=( дeактивированияډي اکټیویشن = غیر فعال کیدل ) :د یوی کیمیاوي
مادې فعالیت کمیدل یا له منځه تلل د ډي اکتیویشن په نوم یادیږي .لکه چې دکتلست فعالیت
د زهري کیدو وروسته کمیږي .
(decahydrateډیکا هایدریټ ) :کرستلي ماده ده کومه چې لس مالیکوله کرستلي اوبه ولري .
decaline
175
( decayتجزیه ) :د رادیو اکتیف هستې په خپل سر تجزیه کیدو او د نوې هستي منځ ته را تلو ته
د رادیو اکتیف مادې دیکې یا تجزیه واي .که یو اتوم له تحریک شوی حالت څخه بیرته عادي
حالت ته راشي دې پیښي ته هم دیکې وایي .
( Deciدیسي ) :په متریک سستم کې د یو کمیت دیو واحد لسمه برخه د دیسي په نوم یادیږي .
لکه دیسي متر ،دیسي ګرام او نور .
کې د حل شوي غاز اویا په یو )(degassing=(дегазированияبې غازه کول) په یوه مای
جامد شي کې دجذب شوي غاز جداکول د ډیګازنګ عملیه یادیږي .
( degenerateډي جنریټ ) :هغه کوانتي حاالت ،چې انرژي یی یوشی وي د ډي جنریټ په نوم
یادیږي .لکه د انتقالي عنصر په ازاد اتوم کې د عین الکتروني پوښ (د عین عمومي انرژیکي
سویي ) پنځه ( ) dاربیټالونه که څه هم په فضا کې په مختلفو جهتونو پراته دي ،خو بیا هم
انرژي یی مساوي ده .
176
)) (Dehydration=(дегидратацияډي هایدریشن ،بې اوبو کونه ) :د یو مرکب څخه داوبو
جال کول او همدا رنګه د یو کیمیاوي تعامل په نتیجه د یو مرکب څخه د ( ) ۱ : ۲حجمي نسبت د
هایدروجن او اکسیجن غازونو جالکول د ډي هایدریشن عملیه بلل کیږي .لکه چې که د
ایتانول غاز ته دډیرګرم پښوکا ي ( سنګ پا ) د پاسه جریان ورکړل شي ،نو د ډي هایدریشن
تعامل صورت مومي او ایتین الس ته راخي .
-H2O
C2H5OH …………→ CH2 = CH2
) ( (deionized water=(деионизированная водаبې ایونه شوې اوبه ) :هغه اوبه دي ،چې
ایونونه ( مالګې ) ورڅخه لیرې شوې وي .
) ( density =( плотностьکثافت ) :دیوشي دیو واحد حجم کتله دهغه شي کثافت بلل کیږي
.د کثابت واحد ( )gr/cm3دی
177
( deoxyribonucleic acid –DNAډي اکسي ریبو نکلوئیک اسید ) DNA :وګورئ .
دلته ( )t1د خالص محلل او ( ) t2د محلول د انجماد نقطې او ( ) ∆t =t2-t1د محلول د انجماد د
نقطې را ټیټیدل ښیي .او ( )kد کریوسکوپیک د ثابت په نوم یادیږي .د( ) kقیمت د هر محلل
لپاره فرې کوي Cm .په ۱۰۰۰ګرامه محلل کې د حل شوې مادې د مولونو شمیر ) ( Cm = w / M
دی ،چې ()wدحل شوې مادې دګرامونو شمیر او ( )Mد حل شوې مادې مالیکولي کتله ده .د
پورتنۍ معادلې څخه لیکو ،چې :
) ∆t = k . ( w / M
M = k . w / ∆t
د ( ) ∆tقیمت د بکمن د ترمومتر په واسطه دقیق اندازه کیږي .او بیا د وروستۍ معادلې څخه د
حل شوې مادې مولي کتله( ) Mمعلوموي .
( Derivativeمشتق ) :د ( ) Bمرکب که د ( ) Aدمرکب څخه الس ته راشي اود ( ) Aد مرکب
بنسټیز جوړښت پرځای پاتې شي ،نو دلته ) (Bد ( )Aد مرکب مشتق بلل کیږي .دبیلګې په
توګه د متان د کلورینیشن څخه مونو کلورو متان ،ډای کلورو متان ،تری کلورو متان او نور
السته راځي .پس مونو کلورو متان ،ډای کلورومتان ،تري کلورومتان د متان مشتقات بلل
کیږي .
) (Desalination=( перегонкаډي سالینیشن ،بې مالګې کول ) :دبحر د اوبو څخه د مالګې
لرې کول اود بحر اوبه چښلو او کرهڼې کې استعمال ته تیارول د بې مالګې کونې په نوم یادیږي .
178
( Deciccatorدیسي کاتور ) :یو سرپو ښ لرونکې لوښی دی ،چې کیمیاوي مواد پکې وچ
ساتل کیږي .
(desulphurationد یو مرکب څخه د سلفر لیرې کول ) :ځیني سلفر لرونکي عضوي مواد زهري
خواص لري ،نو سلفر یی باید لیري شي .
د ځان سره اوبو ته وړي .په دې ترتیب خیری ( غوړ ) دصابون او اوبو په واسطه دخیرن شي څخه
لیری کیږي .
ب -کتیوني دیترجنټونه :ځینې مواد لکه ( )CH3(CH2)15 N(CH3)3Brکتیوني دیترجنټونه دي
.دا مواد په اوبو کې الکترولیتي انفکاک کوي ،د ( )Br-انیون اود ( )CH3(CH2)15N+ (CH3)3
کتیون د اوبو په محلول کې ازادیږي .ددی کتیون غیرقطبي برخه یعنې ( ) CH3(CH2)15قسمت
دخیري سره نښلي اود کتیون د ا غیر قطبي سر خیری له خیرن شي څخه راجالکوي .او قطبي
قسمت ( )N+(CH3)3یی د اوبو سره مینه لري ،یعني دا سر یی د اوبو سره نښلي اود خیرن شي
څخه راجالشوی خیری اوبو ته راکاږي .او په دې ډول خیرن شي د اوبو اوصابون په واسطه
پاکیږي .
خ -غیر ایوني دیتر جنتونه :ځینې کو والنسي مواد کوم چې قطبي ګروپونه لکه (-C2H4 -O-
) C2H5 - OHلري د اوبو سره هایدروجني اړیکې جوړوي او د دیتر جنتونو په توګه کار ورکوي
..
(Dextranدکستران ) :د ګلو تینوس ګلوکوز پولیمیر دی ،چې دیوې ځانګړې باکتیریا په
واسطه جوړیږي .
) (Dialysis=(диализډیاالیزس = دیالیز ) :که د یو لوښي قاعده د نیمه قابل نفوذ پردې څخه
جوړه وي او په دغه لوښي کې د لویو مالیکولونو ( لکه نشایسته او پرتین ) او کوچنیو
مالیکولونو ( لکه ګلوکوز او امینو اسیدونو ) ګډوله واچول شي او بیا دا لوښی د اوبو په تشت
کې کیښودل شي ،نو دلته واړه مالیکولونه د نیمه قابل نفوذ پردې پردې له سوریو څخه وځي
اود تشت اوبو ته ورګډیږي او لوی مالیکولونه په لوښي کې پاتې کیږي .د ګډولې د اجزاو
داډول جالکول د ډیالیز په نوم یادیږي .د ژویو د وینې څخه فاضله مواد په بډوډو(
پښتورګو)کې د ډیالیزم په واسطه جال کیږي .
فورمول یی C6H4 ) NH2 ( 2دی .د ویلې کیدو نقطه یی ( )۱۰٤سانتیګراد او جوړښتي فورمول
یی الندې دی .
( )۱،۳ډای امینو بنزین بې رنګه کرستلونه دي ،چې د ویلې کیدو درجه یی ( )۶۳سانتیګراد ده
او ( )٤ ،۱ډای امین بنزین سپین کرستلونه دي اود ویلې کیدو درجه یی ( )۱٤۷سانتیګراد ده .
) (diamond=(алмазډیامونډ = الماس) :خالص کاربن او تر ټولو سخت( د سختې درجه یی لس
) منرال دی .کاربن وګوري .
(Diasporeډیاسپور ) :د المونیم اکساید .هایدروکساید ( ) AlO . OHنه جوړ منرال دی .
diazonium ion
په الیفاتیک ډای ازومرکبونو کې ( )Xنه وي لکه ډای ازو متان ( ) CH2N2اونور .د ډای ازو
مرکبونه په رنګونو اود ډول ډول دواګانو په جوړولو کې په کار راځي .
( diazonium saltsډای ازونیم مالګه ) :بې ثباته مالګې دي چې د ډای ازونیم ایون (C6H5N2+
) لري .دا مالګې د ( )diazotizationپه تعامل کې جوړیږي .
(diazotizationډای ازوتایزیشن ) :تر ( )50Cپه ټیټه درجه کې د نایتروس اسید سره د یو
اروماتیک امین ( )ArNH2دتعامل په پایله کې د ډای ازونیم مالګه جوړیږي .داعملیه د ډای
ازوتایز یشن په نوم یادیږي .
په پورتني تعامل کې نایتروس اسید د مالګې د تیزاب او سودیم نایترایت د ګډولې څخه
جوړیږي .
) ( Di basic acid =(двухосновная кислотаدوه اساسه تیزاب ) :کوم تیزاب چې دوه
تیزابي هایدروجنونونه لري لکه ( ) H2SO4 , H2CO3
183
(dichloro benzeneدای کلوروبنزین ) :داماده درې ایزومیرونه لري .جوړښتي فورمولونه ،
نومونه او د ذوب درجې یی الندې ورکړل شوې دي .
) (Dichlorodiphenyltrichloroethane( DDTډای کلورو ډای فینایل تراي کلورو ایتان) :بې
رنګه کرستلي عضوي ماده )ClC6H4 ( 2 CHCCl3ده .دحشرو پر ضد کارول کیږي .جوړښتي
فورمول یی الندی دی .
184
) :Diene(диенهغه الکین دی ،چې د ((C=Cدوه اړیکې لري .لکه () CH2=CH – CH = CH2
.او نور .
) (Diethyl ether =(диэтил эфирډای ایتایل ایتر ) :ایت اکسي ایتان وګورئ .
) ( Differential thermal analysis( DTAډیفرنشیال حرارتي تحلیل ) حرارتي تحلیل وګورئ
.
)1,3-dihydroxybenzene,metadihydroxy benzene=(резорцин
الف -۲ ،۱ -ډای کیتونونه ) : ( R-CO – CO –Rداډول کیتونونه د الفا ډای کیتونونو په نوم
یادیږي .
ب-۳,۱ -ډای کیتونونه ) : ) R –CO-CH2 – CO – Rداډول کیتونونه د بتا کیتونو په نوم
یادیږي او تیزابي خواص لري .
خ ٤ ، ۱ -ډای کیتونونه ) ( R – CO – CH2 –CH2- CO –Rد ګاما ډای کیتونونو په نوم
یادیږي .
) (dilution law=(закон разбовленияد رقیق کولو قانون ) :د ostwald dilution law
وګورئ .
) (dimmer=(димерډای میر ) :دوه مالیکولي اتحاد د ډای میر په نوم یادیږي .لکه :
2NO2→ N2O4
پورتني دری واړه ایزومیرونه د پترولو څخه الس ته راځي .ددغې ګډولې د جوش درجه (135-
)145سانتیګراد ده .
) ( Dimethyl ether=(диметиловый эфирډای میتایل ایتر ) :بې رنګه غاز( CH3-O-
) CH3دی اود محلل په توګه کارول کیږي .
) (Dimethyl phthalate=(диметил фталатډای متایل فتالیت = ډای میتایل فتاالت ) :د
فتالک اسید استر دی .بې رنګه خوشبویه مای ده .د حشرو ( ماشو ) د ډارولو لپاره د وجود پر
پوټکي وهل کیږي .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
) ((Dimethyl sulphoxide (DMSOډای متایل سلف اکساید ) :بی رنګه جامده ماده
()CH3)2SOده .د ویلې کیدو درجه یی ( )۱۸سانتیګراد ،د جوش درجه یی ( )۱۸٩سانتیګراد
ده .په عضوي سنتیزونو کې د ( )reagentپه توګه اوهم د محلل په توګه کارول کیږي .
) (Dinitrogen oxide =( nitrous oxideډای نایتروجن اکساید ،نایتروس اکساید ) :یو بې
رنګه غاز ( )N2Oدی .کثافت یی ( , )1,97g/ dm-3د ویلې کیدو درجه یی ( ) -90,80Cاود جوش
درجه یی ( )-88,50Cده .په اوبو ،ایتانول اوسلفورک اسید کې حلیږي .
( Dinitrogen tetroxideډای نایتروجن تتر اکساید ) :بی رنګه یا ژیړه مای یا قهوه یی رنګی
غاز) (N2O4دی .په هوا کې په ( )N2O4 ↔ 2NO2ډول ټوټې کیږي .د ویلې کیدودرجه یی ( -
)11,20Cاود جوش درجه یی( )21,20Cده .
( Dinucleotideډای نکلو تاید ) :هغه مرکب دی چې دوه نکلو ټایدونه ولري .
) ( Diol( dihydric alcohol)=(диол ,ډای اول ،ډای هایدریک الکول ) :هغه الکول دی چې
په مالیکول کې یی د ( )OHدوه ګروپونه وي .لکه ګالی کول( . ) CH2OH. CH2OH
)Dioxan (диоксан
) ( Diphenylamine (дифенил аминډای فینایل امین ) :بې رنګه اروماتیک کرستلي
مرکب ) C6H5( 2NHدی .د ضعیف قلوي او ضعیف تیزاب خواص لري .
) ( Dipolar bond=( поларная связьډای پوالر اړیکه ) :کیمیاوي اړیکه وګورئ .
191
-۳دټیټ فشار الندې د دسچارخ تیوب په غاز کې د چارخ لرونکو ذرو بهیر ته هم ډسچارخ
وایی .
) (Displacement reaction ( риакция замещенияد بې ځای کولو تعامل) substitution :
reactionوګورئ .
دلته د مس یو اتوم اکسیدایز ( )Cu+1 –e → Cu+2او بل اتوم یی احیا شوی( → Cu+1+ e
)Cu0شوی دی .
همدا ډول الکترولیتي مواد په محلول کې الکترولیتي انفکاک کوي ،چې دا عملیه د
ایونایزیشن په نوم یادیږي .لکه :
په پورتنیو افادو کې ( )Kaد تیزاب او ( )Kbد قلوي د انفکاک ثابتونه دي .اولي د تیزابیت د
ثابت او دویمي د قلویت د ثابت په نومونو هم یادیږي .په [ ] قوس کې د موادو د تعادلي حالت
غلظتونه لیکل کیږي .
) (Dissociation pressure=(давления диссоциацияد انفکاک فشار ) :که یوه جامده ماده
د تودوخې په واسطه تجزیه شي او د غاز په حالت یوه یا څو مادې ترې السته راشي .او تعامل د
تعادل حالت ته ورسیږي د تودوخې په دغه درجه کې د دغه جامد فاز سره په تعادل کې غاز فشار
د انفکاک د فشار په نوم یادیږي .لکه په الندې سستم کې
د تعادل دحالت د تودوخې په درجه کې د کاربنډای اکساید فشار د انفکاک د فشار په نوم
یادیږي .
) ( Disstilled water=( дистелированная водаمقطرې اوبه ) :د تقطیر په واسطه السته
راغلې خالصې اوبه د مقطرو اوبو په نوم یادیږي .
195
(Dithionic acidډاي تیونک اسید ) :یو غیر عضوي تیزاب ( ) H2S2O6دی .
DNAیا (deoxyribonucleic acidډي اکسي ریبو نیوکلیئیک اسید ) :د ژوندي موجود د
حجرې په هسته کې د کروموزومونو د جوړښت اساسي برخه ده ،چې له یو نسل څخه بل نسل ته د
ارثي خواصو د لیږدولو دنده لري ) DNA ( .یو نیو کلیئیک اسید دی ،چې د نیوکلیو ټاید له
دوه لړونو څخه جوړ دی ،په کومو کې چې بوره د ډي اکسي ریبیوز( ) dioxyriboseاو قلوي د (
)adenine, cytosine,guanine, thymineڅخه عبارت دي ) -د ( ) RNAسره یی پرتله کړئ ( .
دواړه لړونه یودبل څخه تاویږي اود قلویاتو د مالیکولونو تر منځ د هایدروجني اړیکو په
واسطه تړاو رامنځ ته کیږي .او یو فنري شکله مالیکول ( )double helixجوړوي .د ژوندۍ
حجرې د د تقسیمیدو پر وخت ( )DNAداسې تقسیمیږي ،چې دوه نوي رامنځ ته شوي
مالیکولونه هریو کټ مټ د لومړني (د مور او پال ر ) مالیکول په څیر وي .بیا د لومړنیو دواړو
لړونو تر منځ هایدروجني اړیکې شلیږي او دواړه لړونه جال اود لومړني فنري شکله مالیکول په
څیر رامنځ ته کیږي .الندی ( ۱٩۷مخ)شکل وګورئ .
(Dodecanoic acid , lauric acidدو دیکا نوئیک اسید ،الوریک اسید ) :د غوړیو تیزاب
دي ،سپین کرستلونه لري ،نسبي کثافت یی ( )۰ ،۸دی .د ویلي کیدو نقطه یی ( )٤٤
سانتیګراد ،اود جوش نقطه یی ( )۲۲۵سانتیګراد ده .کیمیاوي فورمول یی ( CH3(CH2)10
) COOHدی .
( Dodecylbenzeneدوډیکایل بنزین ) :دا ماده د بنزین او دو دیکین د تعامل څخه الس ته راځي
.کیمیاوي فورمول یی ( ) CH3(CH2)11C6H5دی
197
) ( double bond =(двоиная связьډبل بانډ ،دوه غبرګه اړیکه ) :کیمیاوي اړیکه وګورئ .
) ( double salt =( двоиная сольډبل مالګه ) :کرستلي مالګه چې د دوه ډوله انیونو اویا دوه
ډوله کتیونو څخه جوړه وي .لکه ( ) CaCO3 .MgCO3اونور .
) ( doublet=(дублетدوبلیت ) :د سپکتري خطونو جوړه چې پر سپکتر یوخط ښکاري .لکه
هغه خطونه چې د سوډیم ( )Dخط جوړوي .
( Dow processد ډاو پروسه ) :دبحر له اوبو څخه د مګنیزیم د جالکولو یو متود دی .دلته
کلسیم هایدروکساید دبحر په اوبو کې اضافه کوي او مګنیزیم هایدرو کساید رسوب کوي .
( Downs processد ډاون پروسه ) :د سودیم کلوراید د مذابې څخه د الکترولیز په واسطه د
سودیم د الس ته راوړلو متود دی .
( Dry cellوچه بطرۍ ) :هغه بطرۍ ده چې الکترولیت یی د خمیرې په څیر نه بهیدونکي یا خو
جامد موادوي .ځینې وچې بطرۍ یو جستي پوښ لري ،چې هغه د ځینو مالګو( لکه امونیم
کلوراید ،جست کلوراید ) دخمیرې څخه ډک وي او په منځ کې یی کاربني میله ایښودل شوې
199
وي .دله جستي پوښ د منفي الکترود ،کاربني میله د مثبت الکترود او د مالګې خمیره د
الکترولیت رول لوبوي .د السي راډیوګانو او حساب د ماشینونو بطرۍ وچې بطرۍ دي .
(Dry iceوچ کنګل ) :جامد کاربنډای اکساید د سړوبي په توګه کارول کیږي اود ستندرد
فشار الندې په ( )۷۸-سانتیګراد کې تصعید کیږي ،نو ځکه د وچ کنګل په نوم یادیږي .
( Dubnium-Dbدوبنیم )یو رادیو اکتیف ،انتقالي عنصر دی .اتومي نمبر یی ۱۰۵دی .مسکو
ته نژدې د دوبنا په ښار کې د یو ګروپ پوهانو لخوا په مصنوعي توګه په ډیر کم مقدار ( صرپ
څو اتومونه ) الس ته راوړل شوی دی . .
( Dulong and Petits lawد دوالنګ او پیتي قانون ) :د جامد عنصر مولري حرارتي ظرفیت (
)Cvتقریبا ( )3Rکیږي .دلته ( ) Rد غازونو عمومي ثابت دی .
( Dumas methodد دوماس متود ) -۱ :په عضوي مرکب کې د نایتروجن د مقدار د پیژندلو یو
متود دی -۲ .د وزن کولو له الرې د بې ثباته مای د نسبي مالیکولي کتلې د معلومولو متود دی .
) (Duplet=(дуплетدوپلیت ) :د کو والنسي اړیکی د جوړولو الکتروني جوړه د دوپلیت په
نوم یادیږي .
( Duarluminدور الومن ) :د الومینیم ،مس ،منګنیز او مګنیزیم څخه جوړ الیاژ دی .
(Duth metalدوت فلز ) :د مس او جست الیاژ دی ،چې نازکه ورقې تری جوړیدای شي اود
طالیی ورقې په څیر ښکاري .
( Dye laserډای الزر ) :د الزر یو ډول وړانګې دي ،کوم چې فعال مواد یی رنګ دی .
( Dyesرنګونه ) :عضوي مرکبونه دي ،کوم چې کانجوګیت دوه غبرګې کیمیاوي اړیکې لري .
دلته هغه ګروپونه ،کوم چې رنګ منځ ته راوړي د ( )chromophoreپه نوم اوکوم ګروپونه چې
200
په خپله رنګه نه دي د کروموفور په رنګ جوړونه ښه اغیز کوي د ( )auxochromesپه نوم
یادیږي .آزو رنګي مواد د ( )-N=N-ګروپ لري ( ازومرکبونه وګورئ ) .اسید رنګي مواد هغه
دي ،په کومو کې چې کروموفور د تیزابي بقیې ( لکه ) RSO2Oجز وي .دا رنګي مواد د
پروتیني تارونو ( لکه وریښم او وړۍ ) د رنګولو لپاره کارول کیږي .غوړجن رنګي مواد په اوبو
کې نه حلیږي .دغسې مواد د کیتون ( )-CO-ګروپ لري .
نترو ګلیسرین ټینګه مای ده ،چې په اوبو کې نه حلیږي .دغه مواد ډیر ژر چوي ( انفجار
کوي ) ،نو ځکه انتقال یی سخت دی .دغه مواد په ځانګړي جاذب کې جذب او ډای نامیټ تري
جوړوي ،کوم چې په اسانۍ وړل کیږي .
( Dystectic mixtureډستکتک ګډوله ) :د موادو ګډوله ده چې د ذوب نقطه یی ثابته او
اعظمي ده .
201
……………………………………………………………………………………
…….
- E-
) (ebullioscopy=( эбулиоскопияایبولو سکوپي ) :د خالص محلل په پرتله په دغه محلل
کې د غیر مفرې مادې د محلول د غلیان د درجې د لوړیدو له مخې د حل شوې مادې د مالیکولي
کتلې معلومول د ایبولوسکوپي په نوم یادیږي .یعنې لیکو چې :
∆t = Kb.C
دلته ( )∆ t = t2 – t1د خالص محلل په پرتله د محلول د غلیان د نقطې لوړیدل دي ،چې ( )t2د
محلول د غلیان نقطه او ( )t1د خالص محلل د غلیان نقطه ده )Kb ( .د ایبولو سکوپي ثابت او (
)Cد حل شوې مادې موللي غلظت ښېي .که په ۱۰۰۰ګرامه محلل( اوبو ) کې د حل شوې مادې
مقدار ( )wګرامه وي ،نو ( )C= w /Mکیږي ،چې ( ) Mد حل شوې مادې مالیکولي کتله ښېي .
پس لیکو چې :
) M= Kb ( w / ∆t
Cryoscopyهم وګورئ .
( Edison cellد اډیسن حجره ) :د نکل – اوسپنې اکوموالتور وګورئ .
202
د دې مادې ډای سوډیمي مالګې ( کامپلکسیون ) - 111-په صنعت کې د اوبو د سختۍ د لیرې
کولو لپاره او هم په تحلیلي کیمیا کې له ( )۶۰څخه زیاتو عناصرو د پیژندلو لپاره کارول کیږي .
(Efficiencyاغیزمنتوب ،مفیدیت ،مؤثریت ) :د حرارتي انجن مؤثریت ( )єپه الندې ډول
افاده کیږي .
دلته ( ) qhهغه تودوخه ده کومه ،چې په انجن کې تولیدشوي ده او ( )Wهغه کار دی ،کوم په
دغه انرژۍ ماشین اجرا کړی دی .
( Effusionایفیوژن ) :د ډیرو کوچنیو سوریو ( چې قطر یی د مالیکول د قطر سره پرتله کیدای
شي ) د غاز د مالیکولونو یو یو وتل ( چې په خپل منځ کې ټکر ونه کړي ) د ایفیوژن په نوم
203
یادیږي .د غاز د مالیکولونو د ایفیوژن نسبي سرعت د اړوند غاز د کثافت دجذر مرب ( )√ d
سره معکوس تناسب لري .
(Einstein Albertالبرت انشټین : ) ۱٩۵۵ -۱۸۷٩په جرمني کې زیږیدلې امریکایی فزیک پوه
دی ،چې په ۱٩۰۱کال د سویس تابیعت پانه اخستې ده .په ۱٩۲۱کال یی د نوبل جایزه اخستې او
پر ۱٩۳۳کال بیرته امریکا ته ستون شوی دی .البرت انشټین ډیر نامتو ساینس پوه دی ،خو
نوموړي په ۱٩۳٩کال د امریکا جمهور ریس روزولت ته خبر ورکړ چې هتلر اتومي بمب جوړوي
،هغه وو چې امریکا اتومي بمب جوړ او په دویمه نړیواله جګړه کې یی پر جاپان وغورځاوه .
-۱پر ۱٩۰۵کال انشټین دیوې ذرې د کتلې او انرژي معادلیت داسې وښود :
E = mC2
دلته ( )Eد ذرې انرژي )m ( ،دذرې کتله او ( ) Cد ر ا سرعت ښېي .
-۲د ر ا تر اغیز الندې دیوې مادې څخه د ازاد شوې الکترون کنتیکي انرژي انشتین داسې
وښودله :
Emax = hf –w
دلته ( ٍ )Emaxد الکترون اعظمي کنتیکي انرژي )h ( ،د پالنک ثابت )f ( ،د راغلې ر ا
فریکونسي او ( )wد کار د تاب په نوم یادیږي .
( Elastic collsionاالستیکي ټکرونه ) :هغه ټکر په کوم کې ،چې د ټکر وروسته د ټکر
کونکوذرو عمومي انرژي د ټکر دمخه د هغوذرو د عمومي انرژۍ په اندازه او ثابته پاتې شي د
االستیکي ټکر په نوم یادیږي .یعنې هغه ټکر چې په هغې کې د ټکر کونکوذرو کنتیکي انرژی د
انرژۍ په نورو ډولونو نه اوړي االستیکي ټکر بلل کیږي .لکه د اتومونو ټکر .مګر د
ماکروسکوپیک ذرو ټکر االستیکي ټکر نشي کیدای ،داځکه چې لوی اجسام د ټکر پر مهال
ګرمیږي .اود لویو اجسامو د ټکر په نتیجه کې د مالیکولونو دوراني حرکتونه او هم په مالیکول
کې د اتومو اهتزازي حرکتونه تنبه کیږي .
) ( Electrical double layer =(двойная электрическая слоиدوه پوښې برقي طبقه) :کله
چې یو الکترود په محلول کې کیښودل شي ،نو دلته د الکترود پرمخ د یو ډول چارخ لرونکو ذرو
طبقه جوړه اود محل له لورې ددې طبقې مخالف چارخ لرونکو ذرو بله طبقه چې د لومړۍ طبقې
سره موازي ده رامنځ ته کیږي .دالکترود پرمخ د برقي چارجونو دا ډول دوه طبقې د دوه پوښې
برقي طبقې په نوم یادیږي .
Electrocyclic reaction
) ( Electrode =(электродالکترود ) :په برقي حجره کې هغه هادي چې الکترونونه ذخیره
کوي یا الکترونونه لیږدوي د الکترود په نوم یادیږي .الکترود د نیمې حجرې په نوم هم یادیږي
.د الکترولیز د الې هغه الکترود چې د خارجي مستقیم برې د منب د ( د ) قطب سره وصل وي د
انود په نوم اوهغه الکترود چې د خارجي مستقیم برې د منب د منفي ( )-قطب سره وصل وي د
کتود په نوم یادیږي .دلته د محلول ( مذابې ) څخه کتیونونه کتود ته ځي او احیا کیږي او
انیونونه انود ته ځي او اکسیدایز کیږي .
درجه کې د هادي او محلول ترمنځ د ایونو په تک راتګ کې تعادل را منځ ته کیږي .دا وخت د
هادي اومحلول تر منځ د برقي چارخ توپیر ټاکلی قیمت لري اود الکترودي پوتانسیل په نوم
یادیږي .د الکترودي پوتانسیل مطلق قیمت معلومول مشکل کار دی ،نودالکترودي
پوتانسیل د مطلق قیمت پر ځای د هغه نسبي قیمت معلوموي او د الکترودي پوتانسیل په نوم
یی یادوي .ددې کار لپاره داسې یوه الکتروکیمیاوي حجره تیاروي ،چې یو الکترود یی همدا
امتحاني الکترود او بل الکترود د هایدروجن نارمل الکترود ( د هایدروجن دنارمل الکترود
پوتانسیل صفر منل شوی دی ) ϕH = 0کاروي .اوددې حجري محرکه برقي قوه ( )Eاندازه
کوي اوبیا د الندې معادلې څخه د امتحاني الکترود الکترودي پوتانسیل ( ) ϕxحسابوي .
لیدل کیږي چې د امتحاني الکترود الکترودي پوتانسیل ( )ϕxد هغې حجرې د محرکې برقي
قوې ( ) Eسره مساوي دی ،دکومې چې یو الکترو د هایدروجن نارمل الکترود دی .
M+z + ze → M0
اوپه انود کې اکسیدیشني عملیه صورت مومي اود اکسیدیشني تعاملونو حاصالت په انود
کې ازادیږي
A - ze → A
-z 0
په دې ترتیب په محلول کې حل الکترولیت تجزیه کیږي اود ایونو څخه یی فلزونه او غیر فلزونه
الس ته راځي .
( Electrolytic cellالکترولیتي حجره ) :هغه حجره ده چې الکترولیز پکې صورت مومي .
K > Ca > Mg > Zn > Fe > Sn > ( H ) > Cu > Ag > Au
دهایدروجن د نارمل الکترودي پوټانسیل قیمت صفر قبول شوی دی .هغه فلزونه چې په دغه
قطار کې د هایدرو جن کیڼ الس ته ځای لري احیاګري فعالیت یی زیات دی او دتیزابونو څخه
هایدروجن ازادوالی شي .
) (Electron=( электронالکترون ) :داتوم د جوړښت اساسي او ساده ذره ده .ددې ساده ذرې
د سکون د حالت کتله ( ، )9,1093897.10-311kgچارخ یی منفي او ( ) 1,60217733 .10-19 C
دی .پوزیترون د الکترون ضد ذره ده .
( Electron affinityد الکترون د رانیولو مینه ) :هغه مقدار انرژي ده ،چې یو اتوم اویا
مالیکول یی دبل اتوم یا مالیکول څخه د الکترون د رانیولو پر مهال مصرفوي ( ازادوي ) .دا
انرژي په ( )Eښودل کیږي .
ب – د رادیو اکتیف عنصر د اتوم هسته ،چې هستې ته نژدي الکتروني پوښ څخه الکترون
رانیسي ،نو دا الکترون په هسته کې د یوپروتون سره یو ځای کیږي ،نیوترون جوړوي اود ()X
وړانګې ازادیږي .په دې جریان کې د عنصر اتومي نمبر یو واحد کمیږي .
باید زیاته شي چې یواځې د ایونایزیشن د انرژۍ اود الکترون د رانیولو د انرژیو د قیمتونو له
مخې د عناصرو د کیمیاوي فعالیت ،کیمیاوي خواصو ،فلزي او غیر فلزي خواصو په هکله
پوره سم قضاوت نشي کیدای ،ولې برقي منفیت د عناصرو د کیمیاوي فعالیت او کیمیاوي
خواصو په هکله مؤثقه مشخصه ده .د برقي منفیت عددي قیمت ښېي ،چې په یو مالیکول کې
دکوم عنصر اتوم د بل کوم عنصر د اتوم څخه الکترونونه رانیوالی شي .یعنې دهغه عنصر اتوم
چې برقي منفیت یی زیات دی د هغه عنصر د اتوم څخه الکترون ځانته رانژدې کوي ،کوم چې
برقي منفیت یی لږ دی .
( Electron gasالکتروني غاز ) :دفلزونو دکرستلي جالیو په غوټو کې د فلز ( د ) اتومونه ځای
نیسي اود دې اتومونو اړوند والنسي الکترونونه ( ـ ) ،د الکتروني غاز ( )-په بڼه د کرستلي
جالۍ د ( د ) غوټو ترمنځ خالیګاو کې ازادانه په هر لورې حرکت کوي .دا الکتروني غاز ( )-د
211
ټولې کرستلي جالۍ په غوټو کې د فلز ( د ) اتومونه خنثی کوي .د همدې الکتروني غاز( ـ )
له کبله ده چې فلزونه برې اوتودوخه ښه تیروي .
(Electrophilic additionالکتروفیلي جمعي تعامل ) :جمعي کیمیاوي تعامل دی ،د کوم په
پیل کې ،چې الکترو فیل ماده د یو مالیکول پر منفي قسمت ( لکه دوه غبرګه کیمیاوي اړیکې
) C=Cبرید کوي .دالکینونو سره دهلوجنونو جمعي تعاملونه د الکتروفیلي جمعي تعاملونو
په ډله کې راځي .
) ( Element(элементعنصر ) :ساده کیمیاوي مواد چې د یوډول اتومونو څخه جوړ دي .
) ( Elevation of boiling point=(повещения точкой кепенияد جوش د نقطې لوړیدل ) :
د خالص محلل په پرتله په دغه محلل کې دیوی غیرمفرې جامدې مادې د محلول د جوش نقطه
لوړه ده .اوهرڅومره چې د دغې غیر مفرې مادې د ذرو شمیر په محلول کې زیاتیږي د محلول د
جوش نقطه ال لوړیږي ( ebullioscopyوګورئ ) .
(Elutionایلویشن ) :د جاذب له مخ څخه د مای ( ) eluentپه واسطه د جذب شوې مادې
پریمنځل اولرې کول د ایلویشن عملیه بلل کیږي .
) ( emulsion( эмульцияایملشن ) :مای په مای کې دسپرشني سستم دی ،چې د نشر شوي
فاز د ذرو لویوالی یی ( ) 10-3- 10-5 cmوي .لکه شدې ( غوړي په اوبو کې ) اونور .
) ( Energy=( энергияانرژي ) :د یوسستم د کار کولو استعداد د انرژي په نوم یادیږي .د
انرژي او کار واحدونه یو دي .د شیانو تر منځ د جذب اودف انرژي ،برقي انرژي ،هستوي
انرژي ،او کیمیاوي انرژي په پوتانسیلي انرژۍ کې راځي .او حرکي انرژي ( کنتیکي انرژي )د
کار په بڼه رامنځ ته کیږي .دیوشي په داخل کې داتومونو او مالیکولونو د کنتیکې او
پوتانسیلي انرژیو مجموعه د هغه شي د داخلي انرژۍ په نوم یادیږي .
(= Enolate ionین اولیټ ایون ) :که د( ین اول )د مالیکول څخه هایدروجن لیري شي د ین
اولیټ ایون الس ته راځي ،چې منفي چارخ لري .
) ( Enols=(енолыین اولونونه ) :کیمیاوي مرکبونه دي چې د -CH =C(OH) -ګروپ لري .
keto –enol . tautomrismوګورئ .
H ≡ U + PV
دلته ( )Hانتالپي )U ( ،د سستم داخلي انرژي ) P ( ،او ( )Vددغه سستم فشار او حجم
ښېي .انتالپي دهغه تودوخې سره مساوي ده چې ترمودینامیکې سستم یی د تودوخې په ټاکلې
درجه کې د ( )P=constپه شرایطو کې جذب یا ازادوي .
) ( Entropy=(энтропияانتروپي ) :انتروپي د سستم ترمودینامیکي خاصیت دی .که یو
سستم ته د تودوخې په ( )Tدرجه کې د ( )Qپه اندازه تودوخه ورکړو،نو دلته دسستم د
ترمودینامیکي خاصیت ( )Sتغیر مساوي کیږي .
∆S = Q / T
د انتروپي په مفهوم کې دیو سستم ډیرخواص لکه د سستم داخلي نظم ،د سستم مالیکولي
کتله ،د سستم فازي حالت اونور ځای لري .هرڅومره چې د سستم په داخل کې بې نظمي
زیاتیږي ،دسستم انتروپي هم زیاتیږي .همدا ډول هغه ماده چې مالیکولي کتله یی زیاته ده ،
انتروپي یی هم زیاته ده .اوکه سستم ته تودوخه ورکړل شي ،دلته هم د سستم انتروپي زیاتیږي .
د امورپ موادو انتروپي د کرستلي موادو د انتروپۍ څخه زیاته ده .اونور .
) (Enzyme=(энзимыانزایم ) :یو ډول پروتیني مواد دي چې په بیوکیمیاوي تعاملونو کې د
کتلست رول لري .
( Epoxideاپ اکساید ) :سایکلک ایترونه دي ،چې درې اتومه کړۍ لري .او په دغه کړۍ کې
یو اتوم اکسیجن دی .د دغو مرکبونو فنکشنل ګروپ الندې ښودل شوی دی .
217
( Epoxyethane , ethylene oxideاپ اکسي ایتان ،ایتایلین اکساید ) :بې رنګه اور
اخستونکی غاز ( )C2H4Oدی .د ویلي کیدو نقطه یی ( )-1110Cاود جوش نقطه یی ( )13,50C
ده .یو حلقوي ایتر دی ،جوړښتي فورمول یی الندې دی.
PV = nRT
وایي .د بیلګې په توګه په اوبو کې د لږ منحلې مالګې انحالل په پام کې نیسو .دغه مالګه تر یو
حده په اوبو کې حلیږي اودتودوخې په ټاکلې درجه کې کله چې ددغې مالګې مشبوک محلول
جوړشي ،نو په محلول کې ددغې مالګې د حل کیدو او د محلول څخه د مالګې د جالکیدو (
رسوب کیدو ) سرعتونه مساوي شي .په دې حالت کې دمالګې غلظت په محلول کې ټاکلی او
ثابت قیمت لري .همدا ډول رحعي کیمیاوي تعامل په ټاکلیو شرایطو کې تعادلي حالت ته رسي .
او په تعادلي حالت کې په تعامل کې دټولو شاملو موادو غلظتونه معین او ثابت وي .
) ( Equilibrium law=(закон равновесияد تعادل قانون ) :دتعادل ثابت وګورئ .
) ( Equivalence point=( эквивалентная точкаد تعادل نقطه ) :د تیزاب -قلوي د تتر په
پروسه کې هغه نقطه چې د خنثي کونې دتعامل ختم ښېي د تعادل د نقطې په نوم یادیږي ( .
اندیکاتور وګورۍ ) .
) ( Equivalent weight=( эквивалент весьمعادل وزن ) :دیو عنصر د ګرامونو شمیر ،چې
د یو ګرام هایدروجن سره مکمل تعامل کوي یا یوګرام هایروجن په یومرکب کې تعویضوي د
هغه عنصر د معادل وزن په نوم یادیږي .همداډول دیوعنصر د ګراموشمیر چې د اته ګرامه
اکسیجن سره مکمل تعامل کوي یا اته ګرامه اکسیجن په یو مرکب کې تعویض کړي د هغه
عنصر د معادل وزن په نوم یادیږي .
) ( Equivalent weight law=( эквивалент весь заkoнدمعادل وزنونو قانون ) :کیمیاوي
مواد د معادل وزنونو په تناسب یود بل سره تعامل کوي او کیمیاوي مرکبونه جوړوي .دغه
قانون د ریاضي معادلې په واسطه داسې افاده کیږي .
219
ٍ E1 / E2 = m1 / m2
دلته ( )E1او ( )m1د ( )1مادې معادل وزن او کتله )E2 ( ،او ( )m2د ( ( 2مادې معادل وزن او
کتله ښېي .
( Erbium (эрбий ) – Erاربیم ) :د النتانوئیدو له ډلې فلزي عنصر دی .اتو مي نمبر یی ( )۶۸
،اتومي کتله یی ( ۱۶۷ ، ۲۶ده .نسبي کثافت یی دسانتیګراد په ( )۲۰درجوکې ، )٩ ، ۰۰۶د
ویلي کیدو درجه یی ۱۵۲٩سانتیګراد اود جوش درجه یی ۲۸۶۳سانتګراد ده .په ۱۸٤۳
کال(موسادر) پیژندلي دي .
( Ergosterolارګوستیرول ) :یو ډول ستیرول دي ،چې الجي ،فنجي اونباتاتو کې پیدا کیږي .
د اوترا فیولت وړانګو په واسطه په ویټامین ( )Dاوړي .
( ( Essential aminoacidضروري امینو اسید ) :امینو اسید دی چې په کافي اندازه په
عضویت کې نه جوړیږي او په غذا کې باید واخستل شي argentine , histedine , lysine , .
) )threonine, methionineددغه امینو اسیدو مثالونه دي .
( Essential elementضروري عنصر ) :هغه عناصر چې د ژوندي عضویت د نارمل نمو ،ودې
او سالمتیا لپاره ضرور دي .
( Essential fatty acidضروري عضوي تیزابونه ) :هغه عضوی تیزابونه چې په ا نارمل مقدار
دیو ژوندي حیوان په غذاکې ضرور دي .
220
) ( Esters(сложные эфирыاستر ) :د استر عمومي فورمول ( ) R- COO - Rدی .د استر د
هایدرولیز څخه بیرته اړوند الکول او تیزاب الس ته راځي .
د استر هایدرولیز او بیرته په تیزاب او الکول تجزیه کیدل د صابون جوړوني ()saponification
په نوم یادیږي .
( Ethanal , acetaldehydeایتانل ) :ایتانل یا است الدیهاید بې رنګه مای الډیهاید دی .
ډیر ژر اور اخلي .نسبي کثافت یی( ،) ۰ ،۷۸د ویلې کیدو نقطه یی ( )-121سانتیګراد ،اود
جوش نقطه یی ) 20,8سانتګراد ده .او کیمیاوي فورمول یی ( )CH3COHدی .دا ماده
پولیمیرایز کیږي او ترای میر یی د د پار الډیهاید په نوم یادیږي .
) ( Ethanamide , acet amide=(этан амидایتان اماید ،است اماید= است امید ) :بې
رنګه کرستلي جامده ماده ( ) CH3CONH2ده .نسبي کثافت یی( ، )۱ ، ۱۵٩د ویلي کیدو درجه
یی ( )82,30Cاود جوش درجه یی ( ) 221,250Cده
) ( Ethane (этанایتان ) :بې رنګه اور اخستونکی غاز ،یو هایدروکاربن( ) C2H6دی .د ویلې
کیدو درجه یی( )- ۱۸۳سانتیګراد اود جوش درجه یی ( )- ۸٩سانتیګراد ده .
) ( Ethanedioic acid =(щавиловая кислотаایتان ډاي او ایک اسید ) :اکزالک اسید
وګورئ .
221
ایتایلین ګالی کول د ( )epoxyethaneد هایدرولیز څخه الس ته راځي .د انتي فریز اود پولي
استر په جوړولو کې په کاریږي .
)( Ethanentirile , acetonitrile , methyl cyanide=(этаннитрилایتان نتریل ،استو
نتریل متایل سیاناید = ایتان نتریل) :زهري مای ده د جوش نقطه یی ( )۸۲سانتیګراد او
کیمیاوي فورمول یی ( )CH3CNدی .
) ( Ethanoic acid , acetic acid =( уксусная кислотаایتانوئیک اسید ،استک اسید =
دسرکې تیزاب ) :ټینګه ر ه مای یا دښیښې په څیر جامده ماده ( )CH3COOHده .نسبي
کثافت یی ( )1,049دویلې کیدو درجه یی( )16,60Cاود جوش نقطه یی ( )117,9 0Cده .خالص
اسیتک اسید د ګالسیل ایتانوئیک اسید په نوم یادیږي .
) ( Ethanol , ethyl alcohol=(этанолایتانول ،ایتایل الکول ) .په اوبو کې حل کیدونکې بې
رنګه مای ( ) C2H5OHده دسانتیګراد په ( ) ۲۰درجو کې یی نسبي کثافت ( ، )0,789د جوش
نقطه یی ( )78,30Cده د بورې دتخمر ( د yestپه موجودیت کې ) څخه الس ته راځي .
داچې الکول ( )yestوژني ،نو د تخمر څخه فقط ( ) ٪ ۱۵الکولي محلول الس ته راځي ، .چې
دغه محلول وروسته تقطیرکوي او ٩۶٪الکول الس ته راوړي .دخالص ( )۱۰۰٪الکول دالس ته
راوړلو لپاره په ( )٩۶٪الکول کې پاتې ( ) ٤٪اوبه د اوبه جذبونکو موادو په واسطه لیرې کوي .
) ( Ethanol amine= (этанол аминایتانول امین ) :ایتانول امین درې ایزومیرونه لري .درې
واړه یی رنګه ،ژرویلې کیدونکې ، ،اوبه جذبونکي جامد مواد دي .درې واړه قوي قلوي ګانې
دي .کیمیاوي فورمولونه اود ذوب نقطې یی الندې ورکړل شوې دي .
) ( Ethanoyl group , acethyl group= (ацетил группаایتانوایل ګروپ ،اسیتایل ګروپ
):د اسایل د ګروپ عمومي فورمول ( )RCO-دی او د ایتانوایل ( اسیتایل ) د ګروپ فورمول (
)CH3CO-دی .
) ( Ethers=(эфирыایتر = ایفیر ) :د ایترونو عمومي فورمول ( ) R-O-Rدی .لکه ایتایل
متایل ایتر ( ) CH3 –O-C2H5
ایترونه دسلفورک اسید په موجودیت کې د الکولو د ډي هایدریشن څخه الس ته راځي .
( ether ، Ethoxyethane , diethyl etherات اکسي ایتان ،ډي ایتایل ایتر ،ایتر ) :بې رنګه
،ژراور اخستونکی غاز( )C2H5 – O - C2H5دی .د بې هوش کونکې مادې په توګه او هم
دمحلل په توګه کارول کیږي .
) (Ethylamine =( этил аминایتایل امین = ایتیل امین ) :بې رنګه بړاس کیدونکې
ژراوراخستونکې مای ( )C2H5NH2ده .د ویلي کیدو نقطه یی ( )-810Cاود جوش نقطه یی (
)16,60Cده .
) ( Ethyl benzene( этилбензолایتایل بنزین= ایتیل بنزول ) :بې رنګه ،ژراوراخستونکې
مای ( )C6H5.C2H5ده د ویلي کیدونقطه یی ( )٩۵-سانتیګراد اود جوش نقطه یی( )۱۳۶
سانتیګراد ده .
) ( Ethylenediamine(этилен диаминایتایلین ډاي امین ) -۲ ،۱ :ډای امینو ایتان وګورئ .
) ( Ethylene glycol( этилен гликольایتایلین ګالی کول ) ethane – 1,2-diol :وګورئ .
) ( Ethyl group =(этил группаایتایل ګروپ = ایتیل ګروپ ) :عضوي ګروپ ( )C2H5 -دی
.
225
) ( Ethyne , acetylene =( ацетиленایتاین ،اسیتایلین = استلین ) :بې رنګه غیر ثابت غاز
( ) C2H2او تر ټولو ساده الکاین دی .په جمعي تعاملونو کې برخه اخلي .
CH≡CH + Cl2 → CHCl = CHCl
وروستی تعامل د غیر عضوي موادو څخه د عضوي موادو د جوړیدو خورا مهم تعامل دی .
( Europium(европий ) -Euیوروپیم ) :د النتانوئیدونو له ډلې نرم نقره یی رنګه فلزي عنصر
دی .اتومي نمبر یی ( ، )۶۳اتومي کتله یی ( ، )۱۵۱ ، ٩۶نسبي کثافت یی دتودوخې په ( )۲۰
سانتیګراد کې ( ، ) ۵ ، ۲٤۵دذوب درجه یی( )۸۲۲سانتیګراد ،د جوش درجه یی () ۱۵٩۷
سانتیګراد ده داعنصر په ۱۸۸٩کال کې ویلیم کروک پیژندلې دی .
) (Evaporation (испоренияبړاس کیدل = تبخیریدل ) :د جوش د نقطې څخه د تودوخې په
ټیټه درجه کې د مای بړاس کیدل د تبخیر په نوم یادیږي .تبخیر د مای له مخ څخه صورت مومي
.دلته بړاس شوي مالیکولونه یو څه تودوخه د ځان سره دغاز فاز ته وړي او پاتې مای سړیږي .
( exclusion principleد ممنوعیت پرنسیش ) :د پاولې د ممنوعیت پرنسیش وګورۍ .
( exotic atomعجیبه اتوم ) :هغهماده ده ،چې الکترون یا نکلون یی په بله چارخ لرونکې ذره (
)........ muon , meson , positronتغویض شي .لکه یو اتوم چې الکترون یی په بله منفي چارخ
لرونکې ذره لکه muonیا mesonتعویض شي په دې صورت کې کیدای شي دا منفي ذره د
هستې سره ټکر وکړي اود ( )Xوړانګې ازادې شي .همدا رنګه که دیوه اتوم هسته په یوې بلې
مثبتې ذرې تعویض شي ،دلته هم عجیبه اتوم منځ ته راځي .
-F-
) (Faraday constant =( фарадея константаد فارادې ثابت ) :دیو مول الکترونو چارخ دی
کوم ،چې د اوګدرو د عدد ( )Nاود یو الکترون دچارخ ( )qدضرب حاصل دی .اوپه ( ) fښودل
کیږي .یعنې لیکو چې :
) ( Faraday’s law=(фарадея законد فارادی قانون ) :دالکترولیز په جریان کې هغه مقدار
ماده ،چې په الکترودکې ازادیږي د الکترولیز د سستم څخه د تیر شوي چارخ ( )q = I . tاو
په الکترود کې د ازادی شوی مادی د معادل وزن ( )Eسره مستقیم تناسب لري .یعنې لیکو :
m= ( E /F ) I . t
دلته ( )mپه الکترود کې د ازادې شوې مادې کتله )I ( ،د برې دجریان شدت )t ( ،دالکترولیز
وخت او ( )Fد فرادې ثابت دی ،چې قیمت یی ( )96500C/g.eqدی .
) ( Fat= (жирوازده یاشحم ) :د لیپیدونو ګډوله ( ترای ګالی سرید ) ده .په عادي تودوخه کې
جامد مواد دي .په نباتاتو او حیواناتو کې د ذخیره انرژۍ په بڼه موجود وي .د کاربوهایدریتونو
په پرتله یی انرژی دوه برابره زیاته ده .
228
) (Faty acids=(жирные кислотыدغوړو تیزاب ،شحمي تیزاب ،کاربوکسایلک اسید ) :
عضوي تیزابونه( ) RCOOHدي .د ( ) Rپه کاربني ځنځیر کې د کاربن د اتومونو شمیر تر ( )۳۰
رسیږي .
( Fehling’s testفهلنګ تسټ ) :په محلول کې د قند او الډیها ید د احیا کیدو د پیژندني
ازموینه ده ،چې جرمن کیمیا پوه فهلنګ منځ ته راوړې ده ،خو په اوس وخت کې د هغې پر ځای
د ( )Benedic testڅخه کار اخلي .
( Femtochemistryفمتوکیمیا ) :د هغه کیمیاوي تعاملونو مطالعه ده کوم ،چې په فمتو ثانیه
( )10 -1 5 sکې صورت مومي .
) (Ferrate=(ферритыفیریټ ) :د اوسپنې او اکسیجن څخه جوړ انیون )FeO4 ( -2دی .په قوي
قلوي محلولونو کې موجودیدای شي ،محلول یی ارغواني رنګ لري .
) (Ferrocene=(ферроценفیروسین ) :نارنجي سره کرستلي جامده ماده Fe)C5H5 ( 2ده غیر
بنزوئیدي اروماتیک مرکب دی .مالیکولي جوړښت یی د ساندوی په څیر دی .
Ferrocene
230
دلته د اوسپنې ایون د ( )C5H5د دوه کړیو تر منځ ساندوی شوی دی .
) ( Filtration=( фильтраванияفلتر کول ) :د کاغذ یا نورو فلترونو په واسطه له مای څخه د
غیر منحل موادو لیری کولوعملیه د فلتریشن دعملی په نوم یادیږي .
( Fine chemicalsښه کیمیاوي مواد ) :دوا ګاني اونورکیمیاوي مواددي ،چې په لږ مقدار
مګر بلکل خالص په صنعت کې تولیدیږي .
( Fineness of goldد طال ښکال ) :د طالیی الیاژ په ۱۰۰۰وزني برخو کې د خالص طال د وزني
برخو اندازه د طال ښکال ټاکي .د بیلګې په توګه هغه طال چې ښکال یی ( )۷۵۰ده په هغې کې د
طال فیصدي ( )۷۵٪ده او ( )۱۸قراته طال هم بلل کیږي .
( Firedampاور اخستونکی بړاس ) :د متان غاز دی ،چې د ډبرو د سکرو په کان کې منځ ته
راځي په اسانۍ اور اخلي .
231
( Flameلمبه ) :د غازونو ډیر ګرم ځالنده مخلوط ،چې د سوزیدو په حال کې وي د لمبې په نوم
یادیږي .په لمبه کې عمدتا د ازادو راډیکالونو ځنځیري تعاملونه صورت نیسي .د لمبې ر ا د
تحریک شویو مالیکولونو یا ایونونو د فلوریسنس او هم د دکوچنیو ذرو ( لکه د کاربن ذرې ) د
ځال څخه را منځ ته کیږي .
( Flame testد لمبې ټسټ ) :د فلزونو دپیژندلو ډیر ساده ټسټ دی .دلته د امتحاني نمونې لږ
مقدار د هایدرو کلورک اسید په محلول ککړوي او دا مواد د پال تیني سیم په څوکه را اخلي اود
بنسن د څراغ پر لمبه یی نیسي ،چې دامتحاني نمونې د داغ کیدو( سوزیدو ) او په نمونه کې د
اتومونو د تحریک کیدو په نتیجه کې د لمبې رنګ تغیر کوي .که په نمونه کې باریم وي ،نو د
لمبې رنګ شین ،که په نمونه کې کلسیم وي ،د لمبې رنګ د خښتې په څیر سور ،که لیتیم وي
قرمز ،که پوتاسیم وي ،پیکه بنفش ،که سودیم وي زیړ اوکه سترانسیم وي سور ګرځي .
( Flash phоtolysisد څلک فوتو الیزس ) :په غازونو کې د ازادو رادیکالونو د تعامل د څیړنې
یو متود دی .غازونه د اوږد ښیښه یی نل په داخل کې ځای کوي او نل ( تیوب) د اور پر لمبه
نیسي ،چې په دې توګه د تیوب په داخل کې د ر ا څلک منځ ته راځي اود هغې تر اغیز الندې د
غاز مالیکولونه انفکاک کوي او ازاد راډیکالونه جوړیږي .د ازادو رادیکالونو تر منځ دتعامل
سرعت د سپکترومترپه واسطه معلومیږي .
( ( Fluorinationفلورینیشن ) :په یو مالیکول کې د فلورین د اتوم د نصبولو کیمیاوي تعامل ته
فلورینیشن وایی .هالوجنیشن وګورۍ .
) (Fluorine=(фторفلورین = فتور) :د هالوجنونو له ډلې څخه حقیقي غیر فلزي عنصر او زیړ
رنګه غاز دی .اتومي نمبر یی ( ، )٩اتومي کتله ( ، ) ۱۸ ، ٩٩۸٤د ویلي کیدو نقطه یی ( ۶۱
، )- ۲۱٩،اود جوش نقطه یی ( )-۱۸۸ ، ۱سانتیګراد ده .اکسیدیشني درجه یی ( )-۱کیمیاوی
فعال غیر فلز دی .پر ۱۷۷۱کال شیلي پیژندلی دی .
) ( Fluorite=(фторитыفلورایټ ) :د کلسیم فلوراید ( ) CaF2منرال دی .کرستلي جوړښت یی
په مکعبي سستم دی .
( Folic acidفولک اسید ،فوالسین ) :د Bویټامینونو له ډلې یو ویټامین او یو کو انزایم دی ،
چې د امینو اسیدونو په متابولیزم کې ونډه لري .
233
( Force constantد قوت ثابت ) :یو ثابت دی ،چې په دوه اتومه مالیکول کې د کیمیاوي
اړیکې قوت ښېي .
( Formula weightد فورمول وزن ) :د یوې مادې د مالیکولي فورمول پر اساس ،چې په دغه
مالیکول کې د شاملو اتومو اتومي کتلې جم شي ،السته راغلی عدد دهغې مادې د مالیکولي
کتلې یا فورمول وزن په نوم یادیږي .د بیلګې په توګه د اوبو کیمیاوي فورمول په پام کې نیسو
او لیکو :
( Fossil fuelد سون فوصیلي مواد ) :د ډبرو سکاره ،د ځمکې تیل ،طبیعي غازونه دسون
فوصیلي موادو په ډله کې راځي .
) ( Free energy=( свободная энергия) –(Gازاده انرژي ) :دا انرژي ټوله په کار اوړي ،نو
ځکه د ازادې انرژۍ په نوم یادیږي ازاده انرژي د ګپس د انرژي یا ایزوبار ایزو ترمیک
پوتانسیل په نوم هم یادیږي .ازاده انرژي مساوي کیږي :
G = H -TS
دلته ( )Hانتالپي )S ( ،انتروپي او ( ) Tد تودوخې درجه ښېي .د ثابت فشار الندې ،د تودوخې
په ټاکلې درجه کې د ( )Gد قیمت تغیر د یو ترمودینامیکي جریان لوری ،حد او امکان ښېي .
کوم ترموډینامیکي جریان ،چې په خپله صورت مومي په هغې کې د ( )Gقیمت کمیږي ( G< 0
∆) او جریان د تعادلي حالت په لورې ځي ،کله چې ترمودینامیکي جریان د تعادلي حالت ته
ورسیږي د ( )Gقیمت نور تغیر نه کوي یعنې )∆G= 0او کوم ترمودینامیکي جریان جې په
خپله نه تر سره کیږي ،دهغې د اجرا کیدو لپا ره باید سستم د چاپیریال څخه انرژي جذب کړي
دلته د ( )Gقیمت زیاتیږي( ) ∆G > 0او سستم د تعادلي حالت څخه لیرې وځي .
) ( Free radical=(свободный радикалازاد رادیکال ) :که د عضوي مرکب په مالکول کې
که د دوه اتومونو تر منځ کیمیاوي اړیکه وشلیږي او السته راغلې د مالیکول دوه ټوټې ایونونه
نه وي ،بلکې په دواړو ټوټو کې والنسي الکترونونه طاې پاتې شي ،دغسې د طاې والنسي
الکترون لرونکې مالیکولي ټوټه د ازاد راډیکال په نوم یادیږي .ازاد رادیکالونه فعاله ذرې دي
اوډیر ژر تعامل کوي
( Friedel crafts reactionد فریدل کرافت تعامل ) :په دې ډول کیمیاوي تعامل کې د بنزین د
کړۍ هایدروجن د الکایل په ګروپ ( د هالو الکان څخه ) یا د اسایل په ګروپ ( داسایل هالید
څخه ) تعویض کیږي .لکه الندې کیمیاوي تعامل .
( Froth flotationځګ جوړونه ) :د جامدو موادو دګډولې د اجزاو د بیلولو یو متود دی ،چې د
کاني موادو څخه د ناپاکۍ د جداکولو لپاره کارول کیږي .کاني مواد پوډر کوي اوبه او هم ځګ
جوړونکي مواد وراچوي او بیا هوا د اوبو منځ ته ورو وروداخیلوي او په پایله کې .ددې
ګډولې ځګ جوړیږي ،چې مطلوب کاني مواد د ځګ سره نښلي اود ګډولې سرته راځي .ناپاکي
او بیکاره مواد د ګډولې تل ته پریوځي .
) ( Fructose – fruit sugar, laevulose=(фруктозаفرکتوز ،د میوې قند ،لیویلوز ) :ساده
قند( )C6H12O6اود ګلوکوز ستیرو ایزومیر دی ) .وګ ورئ س کرای د مون و ( .د شنو نباتاتو
په میوو او په شاتو کې پیداکیږي .دسکروز ( دګني بورې ) په پر تله خوږ دی .یو کیتوني الکول
دی .خالص ځنځیري او حلقوي جوړښتي فورمولونه یی الندې ښودل شوي دي (.د ګلوکوز سره
یی پرتله کړئ ) .
238
( Fuelدسون مواد ) :هغه مواد دي ،چې د سوزیدو څخه یی انرژي السته راځي .
( Fuel cellدسون د موادو بطرۍ ) :د سون د موادو په بطرۍ کې د کیمیاوي تعامل انرژي د
تودوخې په بڼه نه بلکې مستقیما د برې په بڼه اوړي .د سون د موادو بطرۍ په الندی شکل کې
ښودل شوې ده .
239
پورتني کیمیاوي تعاملونه د الکترودونو ( نلونو ) او الکترولیت د تماس پر پوله صورت مومي
.په الکترولیت کې د ( ) OH-ایونونه د سون د موادو د نل په لور او په مسي سیم کې الکترونونه
د هوا دنل په لور حرکت کوي .
( Fulminateفول مینیټ ) :سیانک اسید وګورئ .
ب – نایتروجن لرونکي وظیفوي ګروپونه لکه :د امین وظیفوي ګروپ ( ، )- NH2د اماید
وظیفوي ګروپ ( ، )-CONH2د نترومرکبونو وظیفوي ګروپ ( ، ) - NO2د نتریل ګروپ ( -
، )CNد هایدرازین ګروپ ( )- NHNH2او نور
ج -سلفر لرونکي وظیفوي ګروپونه لکه :د سلفایډ ګروپ ( = ، )Sډای سلفایډ ګروپ (، ) -S-S-
د سلف اکساید ګروپ ( )> S = Oاو نور .
( Furanفوران ) :بې رنګه مای ( )C4H4Oده .نسبي کثافت یی( ، )۰، ٩٤د ویلې کیدو نقطه
یی ( )۸۶-سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( )۳۱ ، ٤سانتیګراد ده .جوړښتي فورمول یی الندې
دی .
Furan
( Fusel oilفیوزل ایل ) :د لوی مالیکولي کتلې لرونکو الکولونو ګډوله ده ،چې استرونه اود
غوړیو تیزابونه هم پکې د ي .دغه ګډوله ځینې وخت د الکولي تخمر ( فرمنټیشن ) د تقطیر په
241
حاصالتو کې د زهري ناپاکې په توګه منځ ته راځي .د فیوزل ایل څخه لوړ کاربنه الکولونه الس
ته را وړي او هم د رنګونو او پالستیک په جوړولو کې په کاریږي .
-G-
) ( galic acid ( 3 , 4 , 5 – trihydroxy benzoic acidګالک اسید) :بې رنګه کرستلي
اروماتیک مرکب دی .د ویلي کیدو نقطه یی ( )2530Cده .په لرګي او چای کې پیدا کیږي .
کیمیاوي فورمول یی C6H2(OH)3COOHاو جوړښتي فورمول یی الندی دی .
242
Galic acid
) ( Galium =(галлий ) –( Gaګالیم ) :نرم فلزي نقره یی رنګه عنصر دی .اتومي نمبر یی ( )۳۱
،اتومي کتله یی ( ، ، )۶٩ ، ۷۲نسبي کثافت یی دسانتیګراد په شلو درجو کې( ، )۵ ، ٩۰د
ویلي کیدو نقطه یی ( ) ۲٩ ، ۷۸سانتیګراد اود جوش نقطه یی ( )۲٤۰۳سانتیګراد ده .دا عنصر
په ۱۸۷۵کال کې ( )paul lecoqپیژندلی دی .
( gangueګنګ ) :په معدني موادو کې تیګې اود جامدو موادو نوره ناپاکي د ګنګ په نوم
یادیږي .
) ( Gas(газغاز ) :د مادې یو اګریګاتي حالت دی .په لوښي کې که لږ یا ډیر غاز واچول شي ،نو
ټول لوښی ډکیږي .په ایډیال غاز کې د غاز د مالیکولونو تر منځ فاصله دومره زیاته ده ،چې
دهغوۍ تر منځ د جذب او دف له اغیز څخه او هم دغاز د ټول حجم په پرتله د مالیکول د حجم
څخه صرپ نظر کیدای شي .
) ( Gasconstant( ) –(Rدغازونو ثابت ) :د غازونو د حالت په معادله ( )PV = nRTکې ( )R
د غازونو دعمومي ثابت په نوم یادیږي .
244
) ( Gas equation=(уравнения газовدغازونو معادله ) :د غازونو قانون وګورۍ .
) ( Gasification=( газификацияګازیفیکیشن ،په غاز اړول ) :د جامد او مای موادو په غاز
اړول د ګازیفیکیشن په نوم یادیږي .
) ( Gas law=( законы газовدغازونو قانون ) :دیو غاز د حجم ( ، ) Vفشار( )Pاود تودوخې
د درجې( )Tتر منځ مقداري ارتباط د ریاضي د معادلې په واسطه ارایه کول د غازونو قانون
اودغه د ریاضي معادله د غاز د حالت معادله نومیږي .د ایډیال غاز د حالت معادله داسې شکل
لري .
P V = nRT
( Gasoholغازهول ) :د ګني دبورې د فرمنټیشن څخه الس ته راغلي الکول دي
( Gas oilغاز ایل ) :د پترولو هغه فرکشن دی چې کثافت یی ډیر زیات اود مالیکولو په کاربني
ځنځیر کې د کاربن د اتومو شمیر له ( ) ۲۵څخه زیات دی .داډول تیل د سون د موادو په توګه
زیات کارول کیږي .
( Gay-lussacs lawد ګیلوسک قانون ) :که په کیمیاوي تعامل کې شامل مواد ټول غازونه او
عین فشار اوتودوخې درجه ولري ،نو دلته د تعامل کونکو اود تعامل څخه د السته راغلیو
موادو د حجمونو نسبت د ساده اعدادو نسبت دی .دبیلګې په توګه که یو حجم هایدروجن د یو
حجم کلورین سره تعامل وکړي ،نو دوه حجمه د مالګې تیزاب الس ته راځي .
H2 + Cl2 → 2HCl
او که یو حجم نایتروجن د درې حجمه هایدروجن سره تعامل وکړي ،نو دوه حجمه امونیاک
السته راځي .
3H2 + N2 → 2NH3
( Geigerconter , Geiger Muler counterګیګر کونتر ،ګایګر میولر کونتر ) :درادیو اکتیف
وړانګو د شدت د اندازه کولو اله ده چې په ۱٩۰۸کال کې د الماني فزیک پوه هانس ګایګر په
واسطه طرحه شوې اوبیا د میولر په واسطه بشپړه شوي ده .
) ( Gel( гельجل یا خټه ) :دسپرشني سستم دی ،چې د کالوئیدي سستم د پرم کیدو ( خټه
کیدو یا کواګولیشن ) څخه الس ته راځي .لکه سلیکاګل او جالتین او نور .
) ( Gelatine=(желатинаجالتین ) :کم رنګه په اوبو کې منحل پروتین دی .په اوبو کې
د( ) coliagenدجوش کولو څخه الس ته راځي .په جالتین کې چې اوبه واچول شي پړسیږي .او
په ګرمو اوبو کې حلیږي .او کله چې د جالتین محلول سوړ کړای شي جل تری الس ته راځي .د
جالتین څخه په فوتو ګرافۍ ،سرښ جوړولو او خوراکي شیانو کې کار اخلي .
( Gemجېم ) هغه کیمیاوي ماده چې په مالیکول کې یی دوه فنکشنل ګروپونه د یوه اتوم سره
اړیکي لري .لکه )CH3-CHCl2 ( 1,1-dichloroethaneچې د جېم کلوروایتان په نوم هم یادیږي
) ( Geochemistry=(геохимияجیو کیمیا ) :د ځمکې د کیمیاوي تر کیب پوهه د جیو کیمیا
په نوم یادیږي .په جیو کیمیا کې د ځمکې په موادو او هم په لیتو سفیر ،اتوموسفیر ،بیو سفیر
او هایدرو سفیر کي د کیمیاوي عناصرو اود کیمیاوي عناصرو د ایزوتوپونو اندازه څیړل کیږي
( Geraniolجیرانیؤل ) :یو ډول الکلول) ( C9H15CH2OHدی ،چې په تیلو کې پیدا کیږي .
( German silver , Nickelsilverجرمن سلور ،نکل سلور ) :د مس ،جست او نکل الیاژدی ،
دنقرې په شان رنګ لري ،ارزانه ګا ې تري جوړوي .
(Gibbs-Duhem equationدګپس – دوهېم معادله ) :دغه معادله الندې ورکړل شوې ده ) :
∑nidμi = 0
دلته ( )niد موادو په ګډوله کې د ( ) iمادې کیمیاوي مقدار( دمولونو شمیر) او) (μiپه دغه
ګډوله کې د ( )iمادي کیمیاوي پوتانسیل ښېي .ددغې معادلې څخه ښکاري ،چې په ګډوله
کې د یوې کیمیاوي مادې کیمیاوي پوتانسیل مستقل تغیر نشي کوالی .د بیلګې په توګه د دوه
مادو په ګډوله کې که د یوې مادې کیمیاوي پوتانسیل زیاتیږي ،د هغې بلې مادې کیمیاوي
پوتانسیل کمیږي .
) ( Gebbs free energy (гепсь свободная энергия) ) –(Gد ګپس ازاده انرژي ،د ګپس
تاب ) free energy :وګورۍ .
) ( Gilbert( Gbګل برت ) :د مقناطیسي محرکې قوی واحد دی .سمبول یی ( ) Gbدی
) ( Glass=(стеклоښیښه ) :غیر کرستلي جامده ماده .د ویلې کیدو ټاکلې نقطه نه لري ،خو د
تودوخې په یو واټن کې نرمیږي .د کړکیو ،بوتلونو اونورې عادي ښیښې دچونې (کلسیم
اکساید) ،سوډا ( سودیم کاربونیټ ) ،اوکوچنیو کا و ( سلیکان ) (1Vاکساید )دګډولې دیو
ځای ویلي کولو څخه الس ته راوړي .بورو سلیکیټ ښیښې لکه ( ) pyrexیو څه بورون هم لري .
دا ډول ښیښې د تودوخې د درجې د تغیر پر مهال ژر نه ماتیږي .
( Glass of quartzد کوارتز ښیښې ) :دا ښیښې ( )٩٩٪کوارتز لري .دا ښیښې د ( )17000C
څخه په لوړو درجوکې د شګو یا کا و د ویلې کولوڅخه الس ته راځي.
) (Glass organic=( стекло органическойعضوي ښیښې ) :دا ښیښې د متایل مت
اکریالت ) ( CH2= C( CH3) –COOCH3د پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي .
( Glauberiteګلو بیرایټ ) :د سودیم سلفیټ او کلسیم سلفیټ د مالګو څخه جوړ منرال دی .
(Glaubers saltد ګالوبر مالګه ) :سودیم سلفیټ دیکا هایدریټ ) ( Na2SO4 . 10 H2Oد
ګالوبر د مالګې په نوم یادیږي .
(Glow dischargeګلو ډسچارخ = برقي جرقه ) :برقي جرقه ده چې د ټیټ فشار الندې دغاز له
منځ څخه د تیریدو پر مهال غاز روښانه کوي .جرقه د تحریک شویو اتومواو مالیکولونو د
تجزیې څخه رامنځ ته کیږي .
Gluconic acidګلو کونک اسید ) :اپتیکي فعال هایدروکسي کاربوکسایلک اسید دی .
جوړښتي فورمول یی الندی دی :
( Glucosanګلوکوزان ) :هغه پولي سکرایدونه دي ،چې د هایدرولیز څخه یی ګلوکوز الس ته
راځي .دکسترین ،نشایسته او سلولوز په ګلوکو زانونو کې راځي.
دلته ( ) Rد عضوي تیزابونو راډیکالونه دي .وازده ،د شیدو غوړي او نباتي غوړي ګالی
سیرایدونه دي .
یو ځای او ډای سکرایدونه ،لیګو سکرایدونه او پولي سکرایدونه منځ ته راوړي .لکه چې
الندې لیدل کیږي داډول اړیکه د قند د یو مالیکول د ( )C-1اود بل مالیکول د ( ) C-4اتومونو
تر منځ جوړیږي .که په ( )C-1اتوم پورې مربوط د ( )OHګروپ د ګلوکوز د کړۍ د مستوي
الندې وي ،نو دلته د ( )αګالیکوسیدي اړیکه جوړیږي او که د ( )OHګروپ د ګلوکوز د کړۍ د
مستوي دپاسه وي ،نو دلته د ( )βګالیکوسیدي اړیکه جوړیږي .
( glyoxal , ethanedialګالی اکزال ،ایتان ډي ال ) :زیړ کرستلي جامد مواد ( )CHO -CHO
دي د ویلي کیدو نقطه یی ( ) ۱۵سانتیګراد ده او جوړښتي فورمول یی الندې دی .
254
) ( Gold , aurium =(золото ) –(Auطال = ایوریوم ) :زیړ نرم فلز دی .اتومي نمبر یی ( ، )۷٩
اتومي کتله یی( ، )۱٩۶ ، ٩۶۷نسبي کثافت یی ( ، ) ۱٩، ۳۲د ویلي کیدو نقطه یی ()1064,43
اودجوش نقطه یی( ) 2807 ±20Cسانتیګراد ده .د طال اکسیدیشني درجې ( ۱د) او ( ۳د) دي د
کلورین سره د تودوخې په ( ) ۲۰۰سانتیګراد کې تعامل کوي او ایورک کلوراید( )AuCl3
جوړوي طال په طبیعت کې په ازاد ډول پیدا کیږي .په تیزاب او قلوي ګانو کې نه حلیږي ،مګر
د ( )HClاو ( )HNO3په ګډوله کې حلیږي .تنبل عنصر دی په وچه او لمده هوا کې زنګ نه وهي
،نو ځکه ګانې تری جوړوي .
( (Grahams lawد ګراهام قانون ) :دغازونو د نفوذ سرعت د هغوۍ د کثافت د دویم جذر
)√ dسره معکوس تناسب لري .یعنې لیکو چې :
دلته ( )d1( ، ) V1د ( ) 1مادې د نفوذ سرعت او کثافت ) d2 ( ، )V2( ،د ( )2مادې د نفوذ سرعت
او کثافت ښیي .
) (Gram-atom=(атом-грамګرام اتوم ) :دیو عنصر د ګرامونو شمیر چې دهغه عنصر د اتومي
کتلې سره عددا مساوې وي ،دهغه عنصر د اتوم ګرام په نوم یادیږي .د بیلګې په توګه ( )۱۶
ګرامه اکسیجن ،د اکسیجن یو اتوم ګرام او دطال ( )۱٩۶ ،٩۶۷ګرامه ،دطال یو اتوم ګرام
. کیږي
( gram-equivalentګرام معادل یا معادل ګرام ) :دیوې مادې د ګرامونو شمیر چې د هغې مادې
د معادل وزن سره عددا مساوي وي دهغې مادې یو معادل ګرام کیږي .دبیلګې په توګه د
255
اکسیجن ( )۸ګرامه د ،اکسیجن یو معادل ګرام اود ګوګړو د تیزابو ( )٤٩ګرامه ،د ګوګړو
دتیزابو یو معادل ګرام کیږي .
) ( Grape sugar=(винограднои сахарد کوروبوره یا د انګورو بوره ) :ګلوکوز وګورئ .
( greenhouse effectدشنې خونې اغیز ) :د شنوخونو (د ښیښو هغه خونې چې نباتات پکې
روزل کیږي ) پر ښیښو چې د لمر څخه راغلې وړانګې لګیږي ،نو دلته دعادي ر ا اوهم د
اولترافیولت یو شمیر وړانګې ( کومې چې د څپو اوږدوالې یی عادي ر ا ته نژدې دی ) د شنې
خونې د ښیښو ،څخه تیریږيٍ اود شنې خونې داخل ته ننوخي ،مګر انفرا رډ وړانګې د شنې
خونې پر ښیښاه جذبیږي او بیا یوه برخه یی بیرته د شنې خونې داخل ته تشعش کیږي ،دې
پېښې ته د ګرین هاوز افکت یا دشنې خونې اغیز وایي .دې پېښې ته ورته پیښه دځمکې چاپیره
اتوموسفیر کې هم صورت مومي .دلته دشنې خونې غازونه ( عمدتا کاربنډای اکساید ،چې د
256
فابریکو ،موټرو اونورو وسیلو دسون دموادو د سوزیدو په وخت هوا ته پورته کیږي ) او هم د
نایتروجن اکسایدونه ،اوزون ،متان ،اود کلوروفلورکاربن ( )CCl2F2غازونه دلمر څخه د
راغلیو وړانګوڅخه د انفرا رډ وړانګې جذبوي اود عادي ر ا ټولې وړانګې اوهم د اولترا فیولت
د وړانګو یو شمیر د اتوموسفیر له طبقو څخه راوځي او ځمکې ته را رسیږي او ځمکه تودوي
چې بیا دغه انرژي د انفرارډ د وړانګو په بڼه د ځمکې له مخ څخه بیرته اتوموسفیرته انعکاس
کوي ،چې هلته په کاربنډای اکساید کې جذبیږي او په دې توګه هم دلمر څخه او هم د ځمکې
څخه د راغلیو انفرا رډ وړانګو د جذبیدو له کبله د ځمکې اتوموسفیر او ځمکه ګرمیږي .داپیښه
د نړۍ د تودیدوپه نوم یادیږي .په دې وروستیو کالو کې د صنعتي هیوادونو د فابریکو او
موټرو څخه هواته د زیات کاربنډای اکساید د پورته کیدو له امله ځمکه اود ځمکې هوا ګرمه
شوې ده ،چې له دې کبله د ځمکې د قطبونو کنګلونه ویلې اود سمندرونو داوبو سطحه لوړه
شوې ده اود ځینو هیوادونو د کرنې حاصالت هم کم شوي دي .
) ( grinard reagent=(реагент гринардаد ګرینارد تعامل ګر ) :عضوي فلزي مرکبونه دي
.عمومي فورمول یی ( )RMgXدی .دلته ( )Xیو هالوجن او ( )Rعضوي راډیکال دی .
CH3MgCl , C2H5MgBrاو نور یی مثالونه دي .دغه مواد په عضوي سنتیزونو کې په کار
راځي .
( guanidineګو وانیدین ) :په یوریا پورې مربوط یو یو قلوي کرستلي مرکب HN = C
( NH2)2دی .
( gunpowderباروت ) :دپوتاسیم نایتریټ ،سکرو او سلفر څخه جوړه ګډوله ده او
257
…………………………………………………………………..
-H-
( Haber processد هابر پروسه ) :د امونیا د الس ته راوړلو صنعتي طریقه ده .
پورتنی تعامل د لوړ فشار الندې د تودوخې په ( )٤۵۰سانتیګراد کې د اوسپنې لرونکې پتاسیم
المونیم اکساید ( کتلست) په موجودیت کې صورت مومي .
اکسیجن رسولو دنده په غاړه لري ( .اکسي هیموګلوبین وګورئ ) .کاربن مونو اکساید په ډیره
آسانۍ پر هیموګلوبین نصبیږي او کارب اکسي هیموګلوبین جوړوي چې په دې صورت کې
وینه انساجو ته اکسیجن نه شي رسوالی او ژوندی شی مري ( .کارب اکسي هیموګلوبین
وګورئ) .د هیموګلوبین جوړښتي فورمول الندې وګورئ اود کلوروفیل د جوړښتي فورمول سره
یی پرتله کړئ .
) ( Hafnium=(гафний )-( Hfهافنیم = هافنیی) :نقره یی رنګه جال لرونکی فلزي عنصر دی .
اتومي نمبر یی ( ، )۷۲اتومي کتله یی ( ، )۱۷۸ ، ٤٩نسبي کثافت یی ( ، )۱۳، ۳د ویلي کیدو
259
نیم عمر ،دنیمایی تجزیه کیدو دوره ) : )( Half-life =(период польраспада
decayوګورئ
( Half-thicknessنیم پنډوالی ) :د خاص ډول موادو پنډوالی دی ،کوم چې د وړانګو دبهیر
لمړنی شدت په نیمه کموي .
( Halideهالید ) :د یو عنصر سره د هالوجن مرکب د هالید په نوم یادیږي .د فلزونو هالیدونه
ایوني مرکبونه دي .هالوجن لرونکي عضوي مرکبونه هم دهالیدونو په نوم یادیږي لکه الکایل
هالیدونه او اسایل هالیدونه .
( Halite, rock saltهالیټ ،د ډبرې مالګه ) :د خوړلو مالګه ده ،چې د غره د ډبرو څخه الس ته
راځي .
( Halocarbonsهالو کاربن ) :د کاربن سره دهالوجن مرکب د هالوکاربن په نوم یادیږي .لکه
کاربن ټټرا کلورایدیا ټټراکلورومتان( ، ) CCl4ډای کلورو ډای فلورو کاربن یا ډای کلورو ډای
فلورومتان ( )CCl2F2اونور .
) CBrF3اونور
) ( Hardness of water= (жесткость водыد اوبو سختي ) :هغه اوبه ،چې د کلسیم او
مګنیزیم ایونونه لري د سختو اوبو په نوم یادیږي .دغه ایونونه د صابون سره غیر کرستلي
رسوب جوړوي ،نو ځکه په دغه اوبو د شیانو د پریمنځلو پر وخت ،صابون زیات مصرفیږي .
داوبو سختي په دوه ډوله ده :
-1-مؤقته سختي :که په اوبو کې کلسیم هایدرو کاربونیت یا مګنیزیم هایدرو کاربونیت
حل وي دغه سختي مؤقته بلل کیږي .مؤقته سختي د اوبو د جوش کولو په په پایله کې له
منځه ځي .
-2-د اوبو دایمي سختي :که په اوبوکې د کلسیم او مګنیزیم کلورایدونه او سلفیتونه حل وي د
اوبو دغه سختي دایمي بلل کیږي .دایمي سختي د اوبو د جوش کولو په واسطه له منځه نه ځي .
دغه دواړه ډوله سختي ،په سختو اوبو کې د سودیم کاربونیت د حل کولو په نتیجه کې له
منځه ځي .د کلسیم او مګنیزیم ایونونه ،د ایون د تعویضولو ( )ionexchangeپه طریقه هم له
اوبو څخه لیرې کوي .ددې کار لپار خاص ډول پولیمیرونه کاروي کوم چې د سودیم ایونونه لري
.دا پولیمیرونه په یوعمود نصب شوي نل ( کالون ) کې اچوي اود کالون په پ ا س نۍ خوله کې
دغه سختې اوبه اړوي سختې اوبه چې په عمودي کالون کې دپولیمیر له منځه تیریږي ،دلته د
کلسیم او مګنیزیم ایونونه د سودیم د ایونو په واسطه تعویضیږي او د کالون د اخر څخه نرمې
اوبه ( چې د Ca+2او Mg+2ایونونه پکې نشته) وځي
) ( Heat capacity=(тепоемкостьد تودوخې ظرفیت ) :هغه مقدار تودوخه ده ،چې د یوې
مادې په ټاکلي مقدار کې جذب او یا له هغې مادې څخه وځي او له دې امله د هغې مادې د تودو
خې درجه یوسانتیګراد تغیروکړي ( 10Cلوړه یا ټیټه شي ( ،دهغې مادې د تودوخې د طرفیت په
نوم یاده او په ( ) Cښودل کیږي .د موادو د مقدار له مخې د تودوخې ظرفیت په څوډوله دی .
262
( specific heat capacity =удельная теплоемкость -۱دتودوخې مخصوص ظر فیت ):
هغه مقدار تودوخه چې دیوې مادې د یو ګرام کتلې د تودوخې درجې ته د ) (10Cپه اندازه تغیر
ورکړي دهغې مادې دتودوخې مخصوص ظرفیت بلل کیږي او واحد یی کالوري في ګرام في
درجه ) ( Cal . g-1 .k-1دی .
(molar heat capacity =молярная теплоемкость-2د تودوخې مولي ظرفیت) :هغه
مقدار تودوخه ده ،چې د یوې مادې د یومول کتلې د تودوخې درجې ته د ( )1C0په اندازه تغیر
ورکړي واحد یی ( ) Cal / mol . k0دی .د ثابت فشار الندې دیو شي دتوخې ظرفیت په () Cp
اود ثابت حجم الندې دتودوخې ظرفیت په ( )Cvښودل کیږي ) . ( Cp > Cv
) ( Heat of combustion =(теплота сгаранияد سوځیدو تودوخه ) :هغه مقدار تودوخه (
)Cal / molده ،چې د یومول کیمیاوي مادې د بشپړ سوځیدو په ترڅ کې ازادیږي .دلته د بشپړ
سوځیدو مطلب دادی ،چې په امتحاني ماده کې د شاملو ټولو عناصرو د اعظمي والنس
اکسایدونه جوړشي .دبیلګې په توګه که یو هایدروکاربن بشپړ وسوځي ،نو دهغه یومول باید
کټ مټ په کاربنډای اکساید او او بو واوړي .اوکه د دغې مادې دسوځیدو څخه اوبه او کاربن
مونو اکساید جوړشي ،نو دلته هایدرو کاربن بشپړ نه دی سوځیدلی .
) ( Heat of formation( теплота образованияد جوړیدو تودوخه = د تولیدیدو تودوخه ) :
هغه مقدار انرژي ( تودوخه ) ده چې د ساده موادو ( عناصرو) څخه د کیمیاوي مرکب د جوړیدو
په ترڅ کې جذب یا ازادیږي دبیلګې په توګه :
) ( Heat of reaction=( теплота реакцийدتعامل تودوخه ) :هغه مقدار تودوخه ( انرژي )
ده ،چې دیو کیمیاوي تعامل په ترڅ کې جذب یا ازادیږي .
) ( Heavy water(тяжелая водаدرندې اوبه ) :ډیوتیریم اکساید( )D2Oد درنو اوبو په نوم
یادیږي .
( Helium=(гелий)-Heهیلیم ) :د نجیبو ( تنبلو ) عناصرو څخه یو عنصر دی .اتومي نمبر یی(
، )۲اتومي کتله ( ،( 4کثافت یی( )۰ ،۱۷۸ګرام في سانتي متر مکعب ،د ویلي کیدو درجه د
( )-۲۷۲ ، ۲سانتیګراد ،د جوش نقطه یی ( )-۲۶۸ ، ٩۳ شل اتوموسفیر الندې فشار
سانتیګراد ده هیلیم په اتوموسفیر ،لمر او ستورو کې پیدا کیږي .
دلته ( ) Fد هلمهولتز انرژي ) U( ،دسستم داخلي انرژي ) S( ،دسستم انتروپي او ( ) T
دسستم د تودوخې درجه ښېي ( ازاده انرژي وګورئ(.
( Hemicelluoseهیمي سلولوز ) :یو پولي سکراید دی ،چې دنباتي حجرې په دیوال کې پیدا
کیږي .
) ( Henry’s law=( закон генриد هنري قانون ) :د تودو خې په ټاکلې درجه کې په محلول کې
د حل شوي غاز اندازه ( مولي قسمت )د محلول د پاسه دهغه غاز د جزیي فشار سره مستقیم
تناسب لري .یعنې لیکو چې :
X2 = P2 .k
265
دلته ( )X2په مای محلول کې د حل شوي غاز اندازه( مولي قسمت ) ) P2( ،د محلول دپاسه د
حل شوي غاز جزیي ( یا عمومي ) فشار ،او ( )kیو ثابت عدد دی ،چې قیمت یی د مای محلل
او حل کیدونکي غاز په طبیعت ،د سستم د تودوخې په درجه اود محلول د غلظت په افادې
پورې اړه لري .
heroin , diacetylmorphineا ( هیروین ،ډي اسیټایل مورفین ) :نیشه کونکی مرکب دی .د
مورفین څخه مشتق شوې سنتیتک ماده ده .د مورفین د لیپید ډوله طبیعت په وجه ،هغه په
دماغ کې په اسانۍ جذبیږي او دقوی مسکن دنده تر سره کوي .
) hertzهرتز ) :د فریکونسۍ نړیوال واحد دی .یو ( ) Hzپه یوه ثانیه کې د یو سایکل سره
مساوي کیږي .
266
) ( Hess’s law=(закон гессаد هس قانون ) :د کیمیاوي تعامل حرارتي اثر ،په تعامل کې د
داخل شویو اود تعامل څخه د السته راغلیو موادو په طبیعت او حالت پورې اړه لري اود تعامل
په مابیني مرحلو پورې اړه نه لري .د بیلګې په توګه د کاربن څخه د کاربنډای اکساید استحصال
په پام کې نیسو :
که پورتنی تعامل په الندې دوه مرحلو کې صورت ومومي ،نو لیکو ،چې
(hetero atomهترواتوم ) :د هتروسکلک مرکب د مالیکول په کړې یو طاې اتوم د هترواتوم په
نوم یادیږي .د پایریدین په مالیکول کې د نایتروجن اتوم یو هترو اتوم دی .
) ) ( heterocycliccompounds=(гетероциклический соединениеهتروسکلک
مرکبونه ) :عضوي حلقوي مرکبونه دي .د مالیکول په کړۍ کې یی د کاربن د اتومو سربیره د
نورو عناصرو ( نایتروجن ،اکسیجن ،سلفر او نور ) اتومونه هم وي .ځیني هترو سکلک
مرکبونه الندې وګورئ .
267
( Heteronuclearهترو نوکلیر ) :هغه مالیکول چې د څوډوله عناصرو د اتومو څخه جوړ دی .
) ( heteropolar bond=(гетеропольярная связьقطبي اړیکه ،غیر متجانس قطب لرونکې
اړیکه ) chemical bond :وګورئ .
.اته واړه ایزومیرونه سپین کرستلي ،په اوبو کې ناحله مواد دي .دا مواد په زراعت کې د نباتي
مرضونو او پرازیتونو پرضد استعمالیږي .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
)Hexachloran(гексахлоран
( ( hexacyanoferrate(11) , ferrocyanideهکذا سیانو فیریت ( ، )11فیرو سیاناید) :یو
کامپلکس ایون [ [Fe(CN)6]-4دی .
( hexahydrateهکذا هایدریت ) :هغه کرستلي ماده ،چې د هر مالیکول سره شپږ مالیکوله
کرستلي اوبه وي .
) hexametylenetetramine (уротропин
( hexanedioate , adipateهکذان ډاي اوایټ ،اډیپیټ ) :د هکذان ډاي اوائک اسید مالګه
یا استر دی .
( hexanedioic acid , adepic acidهکذان ډاي اوائک اسید ) :هکذان ډاي اوائک اسید یا
اډیپک اسید ) :یو کاربوکسایلک اسید )CH2)4(COOH)2دی .جامده ماده ده د ویلي کیدو
درجه یی( )۱۵۳ 0Cاود جوش درجه یی( )2650Cده د نایلون ( )6,6په جوړولو کې کارول کیږي .
جوړښتي فورمول یی الندې دی .
) ( hexogen=(гексогенهکسوجن ) :چاودیدونکې ماده )( C3N6H6O6ده .د جنګي مهماتو په
جوړولو کې په کاریږي .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
)Hexogen(гексоген
) ( hexos=(гексозыهکسوز ) :مونو سکراید ،چې مالیکول یی د کاربن شپږ اتومونه لري .
) ( Homogenous=( гомогенمتجانس سستم ) :یو فازه سستم ،متجانس بلل کیږي .
271
منځو کې ( )120.درجې زاویه جوړوي ،الس ته راځي .که یو ( ) Sاربیټال د درې ( )Pاربیټالونو
سره ګډ شي ،نو دهغوۍ څخه څلور مخلوط( ) SP3اربیټالونه جوړیږي .داڅلور اربیټالونه ،چې
اشکال او انرژي یی سره یو شي دي دهستې چاپیره فضا کې په خپلو منځوکې داسې یو
تتراهدرال جوړوي ،په کوم کې چې دا څلور واړه اربیټالونه د مرکز څخه د تترا هدرال څوکو (
راسونو ) ته ځي اود هغوۍ تر منځ زاویه ( )109,28درجې ده .په الندې شکل کې د ( ) Sاو ()P
الکتروني اربیټالونو څخه د پیوندي اربیټالونو جوړیدل ښودل شوي دي .
د ( )SP2 ( ، )SPاو ( )SP3پیوندي اربیټالونو جوړیدل .اود ددغو اربیټالونو فضا یی شکلونه .
Chemical bondهم وګورئ
273
که ( )R” = C6H5وي ،نو د اړوند مرکب نوم فینایل هایدرازون دی .
) ( Hydride=( гидридهایدراید ،هایدرید) :د هایدروجن او یوبل عنصر یا عناصرو مرکب
دهایدراید په نوم یادیږي .دهایراید کلمه معموال د هایدروجن او یوفلز دمرکب لپاره کارول
کیږي ،د غیر فلزاتو ( لکه امونیا ،متان ،اوبه اونور) هایدرایدونه کووالنسي مرکبونه دي ،خو
د ( ) Sبالک هایدرایدونه ایوني مرکبونه دي ،چې د ( )H-ایون لري .
د نورو برقي منفي عناصرو لکه ( )N ,O ,Fسره جوړیږي ،نو ځکه دا اړیکه د هایدروجني
اړیکې په نوم یادیږي .الندې د اوبو د مالیکولو تر منځ هایدروجني اړیکه په نقطه نقطه خط
ښودل شوې ده
Hydrogen bond
هایدروجني اړیکه د موادو پر ځینو فزیکي خواصو لکه دجوش پر نقطې اغیز کوي .د موادو د
جوش نقطې دهغوۍ د مالیکولي کتلو سره مستقیم تناسب لري ،ولې د ( )NH3 , H2O , HF
دجوش نقطې د هغوئ د مشابه مرکبونو ( )HCl , PH3 , H2Sپه پرتله لوړې دي .ددې خبرې
دلیل دا دی چې د اوبو ،هایدروجن فلوراید او امونیاک د مالیکولو تر منځ هایدروجني اړیکې
جوړیږي او په نتیجه کې د دغو موادو اسوساتونه منځ ته راځي ،چې مالیکولي کتلې یی د
منفرد مالیکولو په پرتله څوکرته زیاتې دي .هایدروجني اړیکې د تودوخې د درجې د لوړیدو
سره ماتیږي .
)½ H2 ↔ H(g
د پالتیني لوحې او تیزابي محلول په بین الفازي سطحه کې په پالتیني لوحه کې د اتومو او په
محلول کې د ایونو تر منځ متحرک تعادل رامنځ ته کیږي
ددغه متعادل اکسیدیشني-احیاوي جریان په نتیجه کې د پالتیني لوحې اود تیزابي محلول تر
منځ د برقي پوتانسیل توپیر منځ ته راځي ،خوپه ستندرد شرایطو کې یعنې چې د تودوخې
درجه ( )250Cاود تیزابو غلظت ( ) [H]+= 1Mاود هایدروجن د غاز فشار ( ) 1atوي ،دمحلول
او پالتینې لوحې تر منځ د برقي پوتانسیل دغه توپیر صفر منل شوی دی او په دې شرایطو کې د
هایدروجن الکترود ته د هایدروجن نارمل یا ستندرد الکترود وایی .
) (Hydrogen iodide=( иодистый водородهایدروجن ایوداید ) :بې رنګه غاز ( )HIدی .
د ویلي کیدو نقطه یی ( )-510Cاود جوش نقطه یی ( ) -35,380Cده .دغه مرکب د پالتیني
کتلست په موجودیت کې د هایدروجن او ایودین د مستقیم تعامل څخه هم الس ته راځي .
) ( Hydrolysis ( гидролизهایدروالیزس ) :یو کیمیاوي مرکب چې د اوبو سره د تعامل په
نتیجه کې تجزیه شي ،داسې تعامل د هایدرولیز په نوم یادیږي .لکه :
8-оксихинолин
-I-
282
) ( idealgas=(идиальный газایدیال غاز ) :دټیټ فشار الندي اود تودوخې په لوړه درجه کې
هر غاز ایدیال غاز حسابیدای شي .په دې شرایطو کې دغاز د مالیکولو تر منځ فاصله دومره
زیاته وي چې د غاز دعمومي حجم په پرتله د هغه دیوه مالیکول دحجم څخه او هم د مالیکولو تر
منځ د جذب او دف اغیزو څخه صرپ نظر کیدای شي .د ایدیال غاز ټکرونه االستیکي ( دانرژۍ
راکړه ورکړه پکې نه وي ) بلل کیږي او پر ایدیال غاز د غازونو معادله ښه تطبیقیږي .
) ( Ideal solution=( идиальный растворایډیال محلول ) :د راولت قانون وګورۍ .
په رجعي ډول په قلوي او تیزابي چاپیریال کې خپل رنګ ته تغیر ورکوي .دغه مواد کمزوري
تیزابونه دي چې د مالیکول ( )HAرنګ یی د ایون ( )A-د رنګ سره توپیر لري .دغه
اندیکاتورونه په محلول کې ډیر لږ انفکاک کوي :
HA ↔ H+ + A-
په تیزابي چاپیریال کې یعنې هلته چې د ( )H+غلظت زیات دی ،نو اندیکاتور لږ انفکاک کوي
او ډیره برخه یی د مالیکول ( )HAپه بڼه وي .په قلوي جاپیریال کې یعنې هلته چې د () H+
مقدار لږ دی ،نو اندیکاتور ښه انفکاک کوي اود ( )A-ایونونه جوړوي ،نو ځکه د ( )HA
اندیکاتور په تیزابي چاپیریال کې یو رنګ او په قلوي چاپیریال کې بل رنګ لري .دتیزاب یا
قلوي د تتریشن پر وخت ( د اندیکاتور په موجودیت کې ) کله چې د دغه موادو معادل مقدارونه
سره یو ځای شي ( تعامل وکړي ) ،نو تیزاب او قلوي یوبل مکمل خثی کوي اود اندیکاتور رنګ
تغیر کوي .د تیزاب او قلوي پرته د نورو موادو د معلومولو لپاره نور اندیکتورونه کاروي .
دبیلګې په توګه نشایسته د ایودین سره پوخ ابي رنګ جو ړوي ،نو ځکه د ایودین د تتریشن
لپاره نشایسته کاروي .اکسیدیشني – احیاوي اندیکاتورونه داسې مواد دي ،چې د اکساید
شوي او احیاشوي حالت رنګونه یی په رجعي ډول تغیر کوي .
) (Indigo=( индигоاندیګو ) :ابي رنګه مواد دی .د اندیګو فیرا د نبات په پا و کې پیدا کیږي
.جمعي فورمول یی ( )C16H10N2O2او جوړښتي فورمول یی الندې دی .د رنګ ورکونکو موادو
په توګه په کاریږي .
)Indigo( индиго
284
) ( Indium=(индий )-(Inانډییم = ایندي ) :نقره یی رنګه نرم فلز دی .اتومي نمبر یی ( ،)٤٩
اتومي کتله( ،)۱۱٤، ۸۲نسبي کثافت یی ( ، )۷، ۳۱دویلي کیدو درجه ( )156,60Cاود جوش
درجه یی ()2080±20Cده .
) ( Indole=(индолانډول ) :زیړه جامده ماده( )C8H7Nده .د ویلې کیدونقطه یی ( )۵۲
سانتیګراد ده ،د عطرو په جوړولو کې په کاریږي .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
indole
) ( Inductive effect=(индукционный эфектاندکتیف افکت ،د هڅونې اغیز ،د لمسونې
اغیز= اندکسیوني اغیز ) :په یو مالیکول کې د یو اتوم یا د اتومو دیو ګروپ داسې هڅه ،چې
الکترونونه ځانته رانژدې(جذب)اویا یی له ځانه وشړي د اندکتیف افکت په نوم یادیږي .ددې
پېښې پر بنسټ د ځینو عضوي تعاملونو څرنګوالې تشریح کیدای شي .د بیلګې په توګه که د
بنزین پر کړۍ الکترون راښکونکی ګروپونه لکه ( )- CHO , -CN , -COOH , -NO2اویا د
هالوجن اتومونه تړلي وي ،نو پردغه کړۍ د الکترونو کثافت لږ وي اود الکتروفیلي تعویضو
سره یی د یو ځای کیدو مینه هم لږه وي .خو که د بنزین په کړۍ د ( -OH , -NH2 ,-OCH3 ,
)CH3اونور الکترون له السه ورکونکي ګروپونه تړلي وي ،نو دلته معکوس اغیز را منځ ته
کیږي ،الکترون افکت هم وګورئ .
) ( Inert gases=(инерт газنجیب غاز ،تنبل غاز ) nobel gas:وګورئ .
تحریک شوی حالت ولري )،نو دغه اضافي انرژي د انفرارډ وړانګو په بڼه ازادوي .او د دې
وړانګو د سپکتروسکوپکو څیړنو له مخې د تعامل د حاصالتو دجوړیدود حالت په هکله
معلومات الس ته راځي .
( Innerداخلي) :کیمیاوي مرکب ښېي کوم ،چې دعین مالیکول یوقسمت د بل قسمت سره د
تعامل په نتیجه کې جوړیږي .پس لکټام یو داخلي امید او لکتون یو داخلي استر دی .
286
( Insertion reactionد ادخال تعامل ،د ننه ایستلو تعامل ) :یو ډول کیمیاوي تعامل دی ،په
کوم کې چې د یو مالیکول د دوه اتومونو ترمنځ بل اتوم یا د اتوموګروپ ننوځي .لکه الندي
تعامل :
( Interhalogenد هالوجنو خپل منځي مرکبونه ) :د هالوجنو د دوه عناصرو د اتومو څخه جوړ
دا مرکبونه د هالوجنو د مستقیم کیمیاوي مرکبونه دي لکه ClF , IBr , BrF3:او نور .
تعامل څخه الس ته راځي .دا مرکبونه بي ثباته مواد دي اوهم ژر بړاس کوي .
) ( Internal energy=( внутренная энергияداخلي انرژي ) :د یو سستم ( دیوشي ) په
جوړښت کې د شاملو ټولو اتومونو او مالیکولونو د کنتیکي انرژیو او هم د دغو ذرو تر منځ یو
پر بل د جذب او دف د اغیزو پوتانسیلي انرژیو مجموعه د هغه شي داخلي انرژي جوړوي . ،
دبیلګې پاه توګه هوا ته شړل شوی یو کا ی په پام کې نیسو .ددې کا ي په جوړښت کې د شاملو
ټولو ذرو د کنتیکي او پوتانسیلي انرژیو مجموعه ددغه کا ي داخلي انرژي جوړوي ،ولې په
هوا کې ددغه کا ي حرکي انرژي اود ځمکي سره د دغه کاني د جذب او دف قواوې ددغه کا ي
په داخلي انرژي کې نه راځي .
( iodine valueایودیني عدد ،ایودیني قیمت ) :د ایودین هغه وزني مقدار دی ،چې په
ستندرد شرایطو او ټاکلي وخت کي د تیلو د نمونې په واسطه جذبیږي .د تیلوایودیني عدد د
تیلو د نامشبوعیت اندازه ( د تیلو په یو مالیکول کې د دوه غبرګو اړیکو شمیر) ښېي .
)) ( iodoethane , ethyl iodide=(иодо этанایودو ایتان ،ایتایل ایوداید ) :بي رنګه مای (
) C2H5Iده .نسبي کثافت یی ( ، )1,9دویلي کیدو درجه یی ( )-1080Cاود جوش درجه یی
( )720Cده
) ( iodoform=( Иодоформایودوفورم ،تري ایودو متان ) triiodomethane :وګورئ
) ( iodoform test (иодоформ тустایودوفورم ټسټ ) haloform reaction :وګورئ .
) ( iodomethane , mthyl iodide =(иодо метанایودو متان ،متایل ایوداید ) :بې رنګه
مای هالوالکان ( ) CH3Iدی .نسبي کثافت یی ( ، )2,28د ویلي کیدو درجه یی( )- 66,450Cاود
جوش درجه یی( ) 42,40Cده .
289
) ( ion=(ионایون ) :هغه اتوم یا اتومي ګروپ ،چې یو یا څو الکترونونه یی له السه ورکړي وي
د مثبت ایون ( کتیون ) په نوم او هغه اتوم یا اتومي ګروپ ،چې د خنثی حالت په پرتله یی یو یا
څو ا الکترونونه یی له بل اتوم څخه را نیولي وي د منفي ایون په نوم یادیږي .
) ( ion exchange=(ионый обменد ایونو تبادله ) :د یو محلول اود هغې سره په تماس کې
جامد ې مادې تر منځ د عین چارخ لرونکو ایونو تبادله د ایون بدلولو د عملې په نوم یادیږي .د
ایونو تبادله کیدای شي په متجانس سستم ( د څو الکترولیتونو په محلول کې ) او یا په غیر
متجانس سستم کې ( لکه مای محلول او جامد شي تر منځ )صورت ومومي .دایونو دا ډول
تبادله په طبیعت کې دخاوری اود هغې سره په تماس کې اوبو ( چې مالګې پکې حل وي ) تر منځ
لیدل کیږي .د بیلګې په توګه که په اوبو کې د پوتاسیم مالګې حل وي او دغسې اوبه په ځمکه
کې بهیږي ،نو دلته د اوبو د پوتاسیم ایون ،د خاورې د سودیم او کلسیم د ایونو سره تبادله
کیږي ،چې په پایله کې د سودیم او کلسیم ایونونه داوبو د جریان سره ځي اود پوتاسیم ایون په
خاوره کې پاتې کیږي ،چې دلته ځمکه ( خاوره ) د ایون بدلونکي فاز په نوم یادیږي .په صنعت
کې ځیني مصنوعي پولیمیرونه ،چې په جوړښت کې یی مثبت یا منفي ایونونه شامل وي د ایون
بدلونکو فازونو په توګه استعمالیږي . .که د پولیمیر په جوړښت کې کتیون شامل وي ( کتیوني
پولیمیر ) ،نو داډول پولیمیر د انیون بدلونکې فاز په توګه ،اوکه د پولیمیر په جوړښت کې
انیون شامل وي ( انیوني پولیمیر ) ،نو داډول پولیمیر د کتیون بدلونکي فاز په توګه عمل کوي
.د بیلګې په توګه هغه مواد ،چې د بورې د پاکولو ( له بورې څخه د مالګو د جال کولو )د پاره
کارول کیږي ،داسې پولیمیرونه وي ،چې د مالیکول د جوړښت په څانګو کې یی ایونایز
کیدونکي ګروپونه وي .د انیون بدلونکي پولیمیر د مالیکول د جوړښت په څانګو کې د ایونایز
شوې قلوي ګروپ لکه ( )-NH3 +وي ،چې پر هغې د ( ) X-انیون جذب شوی وي ،چې دا انیون
( )X-بیا کیدای شي د نورو انیونو سره تبادله شي .او که د کتیون بدلونکي پولیمیر د مالیکول
د جوړښت په څانګو کې ایو نایز شوی تیزابي ګروپونه ( لکه - SO2O-یا )–COO-وي چې
پرهغې د ( )M+کتیون جذب شوی وي ،چې بیا داکتیون ( ) M+د نورو کتیونو سره تبادله کیدای
شي په ځینو ځایو کې غیر عضوي پولي میرونه لکه ( )zeolitsد ایون بدلونکو موادو په توګه
استعمالیږي .زیولیت چې د سلیکیټ کرستل دی ،په هغې کې د سودیم ایونونه ځای لري ،چې
د سودیم ایون بیا دنورومثبتو ایونو سره تبادله کیدای شي .همدا وجه ده چې زیولیت د سختو
290
اوبو د نرمولو لپاره کارول کیږي ،چې دلته د سختو اوبو د ( )Ca+2ایونونه په زیولت کې پاتې
کیږي اود سودیم ایونونه د اوبو د جریان سره ځي .او په دې توګه سختې اوبه نرمیږي .
د مالګو د ( )Kspقیمت د تودوخې په ټاکې درجه کې ټاکلی قیمت لري .او په جدولو کې ورکول
کیږي .
اوبه چې یو ضعیف الکترولیت دی ډیر کم مقدار یی په الندې ډول الکترولیتي انفکاک کوي
دتودوخې په ( )250Cدرجه کې د خالصو اوبود ایونو د ضرب حاصل ( )Kwمساوي کیږي :
[ H+] = 10-7 mol.dm-3
Kw = [H+] [OH- ] = ( 10-7 . 10-7 ) mol2 . dm-6 = 10-14 mol2 . dm-6
) ( Ionic radius=(ионный радусьایوني شعاک ) :په جامدایوني کرستل کې که ایونونه د
ټاکلي جسامت لرونکې کروي ذرې تصور شي ،نود ( )Xوړانګو د دیفرکشن څیړنو په واسطه
291
ددغه ایونو د هستو تر منځ فاصله) (dمعلومیدای شي ،او دغه فاصله) (dددغه ایونو دایوني
شعاعو مجموعه تصورکوي .د بیلګې په توګه د ( )NaFپه کرستل کې د غه فاصله (d =231nm
) معلومه شوې ده .داچې د کتیون د اخري الکتروني پوښ څخه الکترون ځي اود انیون په
الکتروني پوښ ور اضافه کیږي ،نو د کتیون ایوني شعاک د انیون د ایوني شعاک په پرتله باید
کوچنۍ وي .ددې ډول محاسبو له مخې د ( )Na+ایوني شعاک ( )0,096nmاود ( )F-ایوني
شعاک ( ) 0,135nmښودل شوې ده .
) (ionic strength=(ионная силаایوني قوت ) :د یو محلول ایوني قوت ( )Iمساوي کیږي .
I = ∑ mi .Zi2
دلته ( )miپه محلول کې د ( ) iالکترولیت مواللي غلظت او ( ) Ziد ( )iایون چارخ ښېي .
HCl → H+ + Cl-
په کیمیاوي تعامل کې چې یو اتوم بل اتوم ته الکترون ورکړي ،نو دلته هم لمړی ایونونه منځ ته
راځي او بیا ددغه ایونو څخه ایوني ماده جوړیږي .د بیلګې په توګه د سودیم اود کلورین څخه د
سودیم کلوراید جوړیدل په الندې ډول ښودل کیږي .
اوکه خنثی اتوم الکترون جذب کړي په منفي ایون اوړي .
A + e- → A-
ion pumpد ( ایون پمش ) :یو ډول خالیی پمش دی ،چې په تړلي غاز لرونکي کانتینر کي
دغاز فشار تر ) ( 1 nanopascalراټیټوي .په دې اله کې د الکترونو بهیر په کانتینر کې د غاز
له منځه تیریږي .دالکترو نوبهیر غاز ایونایز کوي .د ایونایزشوي غاز مثبت ایونونه ( دغاز
293
هستې ) د کانتینر دننه دایښودل شوي کتود محفظې ته جذب اوهلته قید یږي او په کانتینر کې
خالجوړیږي .
) (Iridium =(иридий ) –(Irایریدیوم ) :فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی ( ، )۷۷اتومي کتله
( ، )۱٩۲، ۲د ویلي کیدو نقطه یی ( )24100Cاود جوش نقطه یی ( )41300Cده یی
داعنصر د پالتین سره یو ځای پیداکیږي ( .پالتین وګورئ ) .
) ( Iron, Ferrum= ( железа ) –( Feاوسپنه ،فیروم ) :فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی ( )26
اتومي کتله یی( ، ) 55,878نسبي کثافت یی ( ، )7,87د ویلي کیدو درجه یی ( )15350Cاود
جوش درجه یی ( )27500Cده .اوسپنه په صنعت کې ډیره کارول کیږي .
یی ( )15650Cده په طبیعت کې د هماتیت په بڼه پیداکیږي .د ( )Fe2O3 .X H2Oهایدریت یی
سره نصواري رنګه پودر دي .
( Iron (11) sulphate, ferrous sulphateفیروس سلفیټ ) :سپینه جامده ماده (. H2O
)FeSO4ده د ( )FeSO4.7H2Oشکل یی شین ابي ته ورته رنګ لري .
) ( Isobar=(изобарایزوبار ) :پر ګراپ هغه منحني ،چې دثابت فشار الندې د سستم حالت
ښېي د ایزوبار منحني په نوم یادیږي .
( Isocyanide testایزو سیا ناید ټسټ ) :د اولي امینونو د پېژندنې یوه الره ده .دلته د پوتاسیم
هایدروکساید الکولي محلول او تري کلورو متان د اولي امین سره تعامل کوي او په پایله کې
ایزوسیاناید )،( RNCچې یوه بد بویه ماده ده جوړیږي .
295
اوایتایل ()CH3-O-CH3 ایزومیرونه کیدای شي مختلف مواد وي لکه ډاي متایل ایتر
الکول ( )CH3-CH2 OHاو یا یی په مالیکولونو کې د وظیفوي ګروپونو موقعیتونه توپیر
ولي ،چې داډول ایزومیرونه د جوړښتي ایزومیرونو په نوم یادیږي .د جوړښتي ایزومیرونو
کیمیاوي او فزیکي خواص توپیر لري .هغه ایزومیرونه ،چې کیمیاوي جمعي فورمولونه او هم
په مالیکولو کې یی یو ډول وظیفوي ګروپونه وي ،خو په فضا کې د وظیفوي ګروپونو ځایونه
توپیر ولري ،داډول ایزومیري د فضایی ایزومیري ( )stereoisomerismپه نوم یادیږي لکه
اپتیکي ایزومیري ( اپتیکي فعالیت وګورئ ) .د ستیرو ایزومیرۍ بل شکل د ( )cis - trans
ایزومیري ده .دلته د دوه غبرګې کیمیاوي اړیکې ( ډبل بانډ)
297
په نسبت یا د مرکزي اتوم په نسبت ،یا په مالیکول کې دکړۍ په نسبت په فضا کې د وظیفوي
ګروپو نو ځایونه توپیر لري .پورتني شکلونه وګورئ .
) (Isothermal process =(процессь изотермایزوترمل پروسه ) :هغه جریان ( هغه عملیه ) ،
چې د تودوخې په ثابته درجه کې صورت مومي .
) (Isotopes=(изотопыایزوتوپ ) :دیو عنصر اتومونه دي،چې کتلوي اعداد یی توپیر لري .
لکه د هایدروجن ایزوتوپونه .
3 2 1
)1H , 1H , 1H )
-J -
) (Joliotium ( )-(Jiژیولیتیم ) :کیمیاوي عنصر دی .اتومي نمبر یی( )۱۰۵دی .په ځینو
جدولونو کې د ( ) )Nsیا نیلزبور په نوم لیکل شوې دی .
) (Joule(джоль )-(Jژول ) :دکاراو انرژۍ واحد دی .که یو نیوټن قوه پر یوشي عمل وکړي
اوهغه شي ته د قوې دعمل په لور د یو متر په اندازه حرکت ورکړي ،دلته اجراشوی کار یو ژول
دی .
-K-
( kainiteکاینایت ) :د ( )MgSO4 . KICl . 3H2Oدوګونې مالګه د کاینایت په نوم یادیږي .
) ( Kaolin=(каолинکاؤلین ) :سپینه نرمه خاوره ده .د چین د خاورې په نوم هم یادیږي .
( Keratinکیراتین ) :یو ډول پروتین دي .په ویښتانو .بڼکو او ښکرونو کي پیداکیږي .
) ( Ketals=( кеталыکیتالونه ) ( )acetalته ورته عضوي مرکبونه دي ،چې د کیتون او الکول
دتعامل څخه الس ته راځي .که د کیتون ( )R-CO-Rیو مالیکول د الکول ( )R-OHد
یومالیکول سره تعامل وکړي ،نو نیمګړی کیتال ( هیمي کیتال) جوړیږي او که دغه تعامل
دوام وکړي ،نو بشپړ کیتال الس ته راځي چې جوړښتي فورمول یی الندې دی .
( keteneکیتین ) :د کیتینونو عمومي فورمول ( )R1R2 = C = Oدی .دلته ( )R1او () R2
عضوي ګروپونه دي ( CH2=C=O ) - ethenone .د کیتینونو بیلګه ده .
301
) ( keto-enol tautomerism=( кето инол таутомерияکیتو –ین اول توتومیري ) :یو ډول
توتو میري ده ،چې په هغې کې د مالیکول (کیتوني ) او ( ین اول) بڼې په خپل منځ کې په تعادل
کې وي .دلته د هایدروجن یو اتوم د کاربن د اتوم څخه د همدغه کاربن ګاونډي کاربن سره وصل
د اکسیجن اتوم ته په متعادل ډول ځي راځي .دغه پیښه په الندې ډول ښودل کیږي .
دتوتومیري تعادل پروخت په سستم کې داړوند ایزومیونو د مالیکولونو نسبت معین وي .
) (keto form=( кето формکیتوني بڼه ) keto enol:توتو میري وګورئ .
) ( Ket ol=( кет олکیت اول ) :عضوي مرکبونه دي ،چې د کیتو ( )=COاو الکول (-CH2-
)OHګروپونه دواړه لري .کیت اولونه د کیتون ددوه مالیکولونو د کاندسیشني تعامل اویا د
دوه قیمته الکول ( لکه ګالی کول) د اکسیدیشن څخه الس ته راځي .
) (Ketones=( кетоныکیتونونه ) :د کیتونو عمومي فورمول ( ) R-CO-Rدی .ایتایل متایل
کیتون ( )C2H5OCH3یی یومثال دی .
) ( Kilo=(кило ) –( kکیلو ) :داکلمه په متریک سستم کې کارول کیږي اود یو واحد زرچنده
والی ښېي .لکه
) ) kilogram=килграмکیلوګرام) :د ( ) SIپه سستم کې د کتلې د اندازه کولو واحد دی .یو
کیلو ګرام کتله د پالتین – ایریدیم څخه جوړې هغې نمونې دکتلې سره مساوي ده کومه چې
پاریس ته نژدې ښار( )severesکې د وزنونو په نړیوال دفتر کې ساتل کیږي .
) ( kinetics=(кинетикаکنتک ) :د فزیکي کیمیا یوه څانګه ده ،چې د کیمیاوي تعاملونو
چټکتیا ( سرعت ) څیړي .
( kipp’s apparatusد کش اله ) :البراتواري اله ده ،چې په هغې کې د یوې جامدې مادې اویوې
مای د تعامل په پایله کې یوغاز الس ته راځي .لکه د کش په اله کې چې د مالګې د تیزابو او ایرن
سلفیت دتعامل څخه ،د هایدروجن سلفاید غاز الس ته راځي .
) ( kohlraush equation=( уравнения колераущаد کول راوش معادله ) :کلول راوش د
قوي الکترولیتي محلول دمعادل برقي هدایت ) ( λارتباط د هغه محلول د نارملتي غلظت ( C
)سره په الندي ډول ښېي .
…
λ = λ0 - A√ C
دلته ( )λ 0د ډیر نري ( د ډیر رقیق ) محلول معادل برقي هدایت )λ( ،د امتحاني محلول معادل
برقي هدایت )A ( ،یو ثابت عدد دی چې عددي قیمت یی د محلل په طبیعت ،اود تودو خې په
درجې پورې اړه لري .
303
( Kolb’s methodد کولب متود ) :د کاربوکسایلک اسید د مالګي د محلول د الکترولیز څخه
د الکانونو د السته راوړلو یو متود دی .دبیلګې په توګه د ( )RCOONaمالګې دالکترولیز
پروسه او نتیجه په الندي تعاملونو کې ګورو :ددي مالګې د الکترولیز په جریان کې د ( RCOO-
) انیون ا نود ته جذب اوالکترون له السه ورکوي او په یو رادیکال اوړي .
RCOO- -e → RCOO.
RCOO. → R. + CO2
بیا د الکایل دوه دغسې رادیکالونه یو ځای کیږي او الکان ورکوي .
R . + R . → RR
( kroll processد کرول پروسه ) :د فلزي مګنیزیم په واسطه د فلزونو د کلورایدونو د احیا
کولو له الرې د فلزونو الس ته راوړل د کرول پروسه بلل کیږي .لکه :
) ( Krypton=(криптон) – (Krکریپتون ) :د نججیبو ( تنبلو ) غارونو له ډلې یو عنصر دی .
اتومي نمبر یی ( ، )36اتومي کتله یی( )83,80د ویلي کیدو نقطه یی( ، )-156,60Cدجوش
نقطه یی (( - 153, 30Cده .په هوا کې یی ټوله فیصدي ( ) 0,0001ده .کیمیاوي تنبل عنصردی .د
فلورین سره د ( ) KrF2مرکب جوړو ي .دفینول ،کلوروفورم او یو شمیر نورو موادوسره یی هم
مرکبونه الس ته راغلي دي .کرپتون له هوا څخه الس ته راوړل کیږي .
-L-
( Labellingپه نښه کول ) :په یومرکب کې د یو عنصر د ثابت ایزوتوپ پرځای دهغه د رادیو
اکتیف ایزوتوپ ځای کول ،د په نښه کولو په نوم یادیږي .او رادیو اکتیف عنصر (چې رادیو
اکتیف وړانګې خپروي اود ګایګر کونتر په واسطه رسوا کیږي )د په نښه شوي اتوم په نوم
یادیږي .په نښه شوی اتوم د کیمیاوي تعاملونو د میخانیکیت د څیړلو لپاره په کاریږي .
دبیلګې په توګه د الندې کیمیاوي تعامل څخه اوبه او ایستر الس ته راځي .
څخه الس ته راغلې اوبه په ګایګر کونتر کي ازمایی .دلته لیدل کیږي ،چې دغه اوبه ( ) H2O
۱۸
دي یعنې رادیو اکتیف وړانګې خپروي ،نو له دې څخه معلومبږي چې د الکول اود عضوي
تیزاب په تعامل کې د الکول د مالیکول ( )-Hاود عضوي تیزاب د مالیکول د ( )-OHګروپ یو
ځای کیږي او اوبه جوړوي .په همدې طریقه ثابتیږي ،چې د فوتوسنتیز په عملیه کې د جوړشوي
قند په ترکیب کې شامل کاربن ،نباتات د هوا دکاربنډای اکساید څخه اخلي اود ځمکې په اوبو
کې حل کاربني مرکبونو څخه یی نه اخلي .
(Labileالبل ) :هغه کیمیاوي مرکب دی ،چې په هغه کې یو ټاکلې اتوم یا د اتومو ګروپ په بل
اتوم تعویضیدای شي .دا اصطالح په کامپلکس مرکبونو کې یو لیګاد په بل لیګاند د
تعویضیدود متعادل تعامل لپاره کاروي .
305
( Lactic acidلکټک اسید ) :بې بویه ټینګه تروه مای ده ،نسبي کثافت یی ( ،) 1,206د ویلي
کیدو نقطه یی ( ) 180Cاود جوش نقطه یی ( )1220Cده .کیمیاوي فورمول ,او سستماتیک
نوم یی الندې دی
)(- C-O-ګروپ شامل دی .دا مرکبونه د عین مالیکول د ( )-COOHاو ( )-NH2ګروپونو تر
منځ تعامل په نتیجه کې جوړی او یو حلقوي استر منځ ته را وړي .
) ( Lactose, milk sugar=( лактозаلکټوز ،دشیدو قند ) :دا قند یواځې په شیدو کې پیدا
کیږي د غوا شیدې ( )٤،۷٪لکتوز لري .د لکتوز خوږه د سکروز په پرتله لږه ده .د لکتوز جمعي
فورمول ( )C12H22O11او جوړښتي فورمول یی الندې دی .
( Laevorotatoryکیڼ خوا ته ګرځونکی ) هغه کیمیاوي مرکب دی ،چې د قطبي شوي نور د
قطبیت سطحه کیڼ خوا ته ګرځوي .
دلته ( ) Өد جاذب د مخ هغه برخه ښېي چې غاز ورباندې جذب شوی دی )b( ،د جاذب پر مخ د
غاز دجذبیدو او بیرته جال کیدو د تعادل ثابت دي) ) k1( , ( b = k1 / k2د جذبیدو او ( )k2
دبیرته دجالکیدو دسرعتونو ثابتونه دي .او ( ) Pد جاذب پر مخ د جذبیدونکي غاز فشار ښېي .
دلینګمیور معادله په الندې فرضیو والړه ده .
-۱د جذبیدونکي غاز د مالیکولو تر منځ د جذب او دف قواوې عمل نه کوي .
-۲د جاذب پرمخ د جذب ټول مرکزونه د هره لحاظه یو شی دي .
-۳د غاز جذب هغه وخت پای ته رسیږي چې د جاذب پرمخ د جذب شوي غاز یوه مالیکولي طبقه
جوړه شي
(Latent heatد فازي اوښتون تودوخه ) :هغه تودوخه ده ،چې د ټاکلي فشار الندې د تودو خې
په ثابته درجه کې دیوې خالصې کیمیاوي مادې د فازي اوښتون په جریان کې جذب یا ازادیږي .
د بیلګې په توګه د یوې مادې د ویلي کیدوتودوخه ،هغه تودوخه ده ،چې د ویلي کیدو په نارمله
ثابته د تودوخې درجه کې د یو مول ( یا یو ګرام ) خالصې کیمیاوي مادې د ویلي کیدو په جریان
کې مصرفیږي .د دغه تودوخه په ( ) Cal/g , Cal / mol , j / g , j / molاندازه کوي ..
( Latexالتکس ) :د ربړ د ونې څخه الس ته راغلې ربړ یا په اوبو کې دغې ته ورته د مصنوعي
پولیمیر ثابت سوسپنشن د الټکس په نوم یادیږي .د مصنوعي الټکس څخه ربړ او پالستیکي
شیان لکه ربړي دستکشې ،واترپروپ جامې او نور شیان جوړوي .
( Lattice vibrationدکرستلي جالۍ دذرو اهتزازات ) :د کرستلي جالۍ ذرات د خپل اساسي
موقعیت چاپیره متناوب اهتزاز کوي ،چې د کرستلي جالۍ د اهتزازاتو په نوم یادیږي .کله چې
کرستل ته حرارت ورکول کیږي ،نود کرستل د ذراتو د اهتزازونو امپلیتود هم زیاتیږي .اود د
تودوخې په ټاکلې درجه کې باالخره کرستلي جالۍ ړنګیږي او جامد کرستل په مای اوړي .
دتودوخې دغه درجه د کرستل د ویلي کیدو د تودوخې د درجې په نوم یادیږي .
درجه یی( ، ) 3270Cد جوش درجه یی( ، ) 17400Cاکسیدیشني درجې یی( ) +2 , +4دي
زیاتره مرکبونه یی زهرجن دي .په صنعت کې ډیر کارول کیږې .
پورتنی تعامل رجعي دی ،نو ځکه سرپي – تیزابي بطرۍ د بې چارخ کیدو په صورت کې بیرته
چارجیدای شي .د سرپي – تیزابي بطرۍ محرکه برقي قوه ( )2Vده .چې په موترو کې ددغو
بطریو شپږدانې ( ) 12Vبرې تولیدوي .د سرپي تیزابي بطرۍ هر کیلوګرام له ( )80تر () 120
کیلو ژوله انرژي تولیدوي accumolator (.وګورئ ) .
( Lead-chamber processد سرپي ګوټې یا لډ چمبر پروسه ) :په اوبو کې د پوتاسیم نایتریت(
کتلست ) په مرسته ( )SO2 + 0,5O2 → SO3تعامل اجراکول او له دې الرې دګوګړوتیزاب
الس ته راوړل د لیډ چمبر د پروسې په نوم یادیږي . .
)) ( Lead(11) oxide=(окись свинецa (11سرپ ( ) 11اکساید ) :زیړه جامده ماده )(PbO
ده .
) ( lead tetra acetate=( тетра ацетат свинецaسرپ ټټرا اسیتیت )lead(1V) ethanoate
:وګورئ .
)Leavomycetinum=(Ливомицитин
314
په پ ورتني تعامل کې شامل مواد ټول غازونه دي .لکه چې لیدل کیږي د اولیه موادو حجم ( درې
موله) د السته راغلیو موادو د حجم ( دوه موله ) څخه زیات دی .که د تعادل په حال کې پر دغه
سستم فشار زیات شي ، .نو د مستقیم (→ ) تعامل سرعت د معکوس تعامل(←) د سرعت په
پرتله زیاتیږي ،یعنې دلته د سستم حجم کم اود سستم فشار هم کیږي ،چې په دې ترتیب راغلی
تغیر جبران او سستم بیرته د تعادل حالت ته راځي .که د دغه متعادل سستم د تودوخې درجه لوړه
شي ،نو داچې ښي لور( →) ته تعامل اکزوترمیک دی اودهغې معکوس تعامل اندوترمیک دی
،نو دلته تعادل چش ( ←) لورته درنیږي تر څو تودوخه مصرپ اود تودوخې درجه بیرته راټیټه
او تعادل بیرته برقرار شي .
( Lewis acid and baseد لیوس تیزاب او قلوي ) :اسید وګورئ .
( Lieberman reactionد لیبرمان تعامل ) :د فینول د پیژندنې یو ازمیښت ( یو ټسټ ) دی .
دسودیم نایتریت یو وړوکی کرستل د لږ مقدار امتحانې مادې سره په ګرم سلفورک اسید کې
حلوي .دامحلول پر اوبلن القلي اچوي .دلته د ابي شین رنګ را منځ ته کیدل د فینول د
موجودیت نښه ده.
315
) ( Ligand=( лигандلیګاند ) :په کامپلکس مرکب کې هغه ایونونه یا خنثی مالیکولونه ،چې
د کامپلکس جوړونکي اتوم ( مرکزي اتوم چې معموال مثبت ایون وي ) سره مستقیم وصل وي د
لیګاند په نوم یادیږي .د لیګاندونو او مرکزي اتوم تر منځ کیمیاوي اړیکه معموال دونر اکسپتر
اړیکه وي ،چې په هغې کې لیګاندد الکتروني جوړې د دونر ،او مرکزي اتوم د الکتروني جوړې
د اکسپتر په توګه عمل کوي .په الندې کامپلکس مرکبونو کې ( )Znاو ( )Alمرکزي اتومونه,
( )H2Oاو ( ) NH3لیګاندونه دي .په ډای کلوراید ټټرا ا مین جسست کې ،د جست کو
اردنیشني نمبر ( ، )٤اوپه تراي کلوراید هکذا اکواالومینیم کې د المونیم کواردنیشني نمبر (۶
) دی .
) ( Ligand-field theory=( теория поля легандовد لیګاندي ساحې تیوري ) :د
کرستلي ساحو تیوري وګورئ .
( Light reaction , light dependent reactionر ایی تعامل ) :فوتو سنتیز وګورئ .
( Limewaterد چونې اوبه ) :په اوبو کې د کلسیم هایدروکساید مشبوک محلول د چونې د اوبو
په نوم یادیږي .
( Lenoleic acidلینولیئیک اسید ) :مای شحمي تیزاب دی ،چې په مالیکول کې یی دوه د
( )C=Cاړیکي دي .جمعي فورمول یی ( )C18H32O2او کیمیاوي مشرح فورمول یی یی الندې
دی .
( Linseed oilد زغرو د دانو تیل ) :پیکه زیړبخن تیل دي ،د زغرو د دانو ( تخم ) څخه الس ته
راځي .د ګالیسیرایدونو ګډوله ده ،چې په هغې کې ( )lino lenic acid , lino leic acidهم
شامل دي .د وارنس اود غوړ رنګ په جوړولو کې په کاریږي .
( Lipaseلیپاز) :یو انزایم دی ،چې په پانقراس اوپه وړو کولمو کې د غدو څخه ترشح کیږي .
دا انزایم په شحمي تیزابونو د شحمیاتو په ټوټې کولولو کې د کتلست رول لري .
) ( Lipid = ( липидلیپیډ ) :لیپیدونه په اوبو کې ناحله او په عضوي محللونو ( بنزین ،
کلوروفورم اونورو) کې حلیږي .لیپیدونه په دوه عمده ګروپونو ویشل کیږي -۱ .کامپلکس
لیپیدونه :دګالی سیریدونو ( د حیواناتو او نباتاتو د غوړو او تیلو ) ،ګالیکو لیپیدونو ،
فاسفو لیپیدونو او واکس په ګډون د اوږده ځنځیر لرونکو شحمي تیزابونو استرونه په
کامپلکس لیپیدونو کې راځي -۲ .ساده لیپیدونه :ستیروئیدونه او تر پینونه ،چې په ترکیب
کې یی شحمي تیزاب شامل نه دي په ساده لیپیدونو کې راځي .لیپیدونه په عضویت کې ډیرې
دندې لري .غوړي او تیل د غذایی انرژۍ منب ده .فاسفولیپید او ستیرول ( لکه کولسترول ) د
حجرې د ممبران په جوړښت برخه لري .واکسس د وجود د پوستکي مخ ته واټر پروپ خاصیت
ورکوي .د K ,E , Aویټامنونو په ګډون ترپینونه د ادرینال هورمون اود سکس هورمونونو په
ګډون ستیروئیدونه او بایل اسیدونه په لیپیدونو کې راځي .
( Lipoic acidلیپوئیک اسید ) :د ب کامپلکس د ویټامنونو څخه یو ویټامین دی ،چې په ینه
( ځیګر) کې پیداکیږي .
317
) ( Lipolysis=( липолизلیپوالیزس ) :په ژوندي عضویت کې د زیرمه شوي لیپید ټوټه
کیدل د لیپوالیزس په نوم یادیږي .
( Lipowitz alloyلیپو وتز الیاژ ) :د تودوخې په ټیټه ) ( 70 – 740Cدرجه کې ویلي کیدونکې
الیاژ ( بسموت ، ۵۰٪سرپ ، ۲۷٪قلعي ، ۱۳٪کدمیم ) ۱۰٪دی . .
) ( Liquid=( жидкостьمای ) :مای د مادی یو فازي حالت دی .د یوې مادې د مای حالت
جوړښت دهغې د غاز او جامد حالت سره توپیر لري .د غاز د مالیکولو تر منځ کوم نظم وجود
نلري او ټول مالیکولونه کوالی شي ازادانه په هر لورې حرکت وکړي ،نو ځکه ټا کلي مقدار غاز
که په لوی یا واړه لوښي کې واچول شي دهغه مالیکولونه د لوښي په ټول حجم کې خپریږي( ټول
لوښی ډکوي ) .د جامد کرستلي جسم ذرات ( اتومونه ،ایونونه ،مالیکولونه ) یود بل په نسبت
په ټاکلیو فاصلو کې په ځانګړي نظم ځای پرځای شوي دي .همدا وجه ده ،چې جامدات ټاکلې
حجم او هم ټاکلی شکل لري .مایعات د غازونو او جامداتو تر منځ بین البیني حالت لري .دمای
د ذرو تر منځ د جامد حالت په څیر سراسري نظم وجود نلري .همدا وجه ده ،چې مای ټاکلی شکل
نلري او په هر ډول لوښي کې اچول کیدای شي .مګر په مایعاتو کې کومې ذرې چې د مالیکول د
قطر د څو چنده فاصلې په اندازه یو بل سره نژدې وي د هغوۍ ترمنځ د جامداتو په څیر د فاصلې
حد او ټاکلې نظم وجود لري ،نو ځکه مایعات ټاکلی حجم لري .
) ( Liquid crystal= ( жидкие кристаллыمای کرستل ) :هغه مواد چې د مای په څیر
بهیږي اود ذرو تر منځ یی د جامد په څیر ځانګړی نظم هم وي ،دمای کرستل په نوم یادیږي .لکه
ځینې پولیمیرونه .
) ( Liquid crystal polymer=( жидкие кристалл полимерمای کرستل پولیمیر ) :هغه
پولیمیر دی ،چې دمای کرستل جوړښت لري .دداسي پولیمیرونو ترمودینامیکې ثبات ډیر
زیات دی .
318
) ( Lithium hydride=( гидрид литийلیتیم هایدراید ) :سپین جامد مواد( ) LiHدي .د
لیتیم او هایدروجن د مستقیم تعامل ( )≤5000Cڅخه الس ته راځي .د تودوخې په ( )۶۸۰
سانتیګراد کې ویلي کیږي .اود تودوخې په ) )( 8500Cکې تجزیه کیږي .
) ( Lithium oxide=( окись литийلیتیم اکساید ) :سپینه جامده کرستلي ماده ( )Li2Oده .
د ویلي کیدو درجه یی 17000Cده .په اوبو کې حلیږي .
) ( Lithium sulphate = ( сульфат литийلیتیم سلفیټ = لیتیم سلفات ) :بې رنګه
کرستلي جامده ماده ( )Li2SO4ده په اوبو کې حل اوپه ایتانول کې نه حلیږي .
319
) ( Litmus= (лакмусلتمس ) :د ډبرو پرمخ د یوډول اوبړ یو ( ګل سنګ) اکستراکت دی ،چې
په اوبو کې حل کیږي .رنګه مواد دي ،چې په تیزابي چاپیریال کې سور اوپه قلوي چاپیریال کې
ابي اخ لي رن ګ .د ( ) pHپه ( )4,5 – 8,3واټن کې یی رنګ تغیر کوي .
.
( Litreلیتر ) :په متریک سستم کې د حجم واحد دی 1L = 1dm3 .
(Lixivationلیکسیویشن) :په اوبو کې د حل کولو له الرې د ګډولې دمنحل اجزاو جال کول
دي .
( = ( Localized bondمحدوده شوې اړیکه ) :هغه کیمیاوي اړیکه ده ،چې په یو مالیکول کې
د دوو ټاکلیو اتومونو تر منځ محدوده وي .
(= ( Lone pairناپیلې جوړه ) په مالیکول کې د الکترونو جوړه ده کومه چې د کیمیاوي اړیکې
په جوړولو کې ونډه نلري .لکه دامونیا په مالیکول کې چې د نایتروجن د اتوم د پنځه والنسي
الکترونو څخه درې الکترونو د هایدرو جن د درې اتومونو سره درې کو والنسي اړیکې جوړوي
او یوه جوړه الکترونونه یی ازاد ( ناپیلي ) پاتې کیږي
320
) ( Long period= ( дленный периодاوږ د پیریود ) :دوره یی جدول وګورئ .
) ( Lowering vapour pressure= ( понежения давления поровد بخار د فشار راټیټول
) :ایبولوسکوپي وګورئ .
) ( Lutetium(лютиций ) – (Luلیو تیتیم) :نقره یی رنګه فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی(
، )71اتومي کتله یی( ، )174,91نسبي کثافت یی( ، )9,8404د ویلي کیدو درجه یی (
، )166,30Cد جوش نقطه یی( )34020Cده
321
(Lyate ionلیات ایون ) :د محلل د مالیکول څخه ،چې د هایدروجن یو اتوم کم شي ،نو د لیات
ایون منځ ته راځي .لکه (، ) OH-چې د اوبو د مالیکول لیات ایون دی .
) (Lyonium ion= ( ион лионийلیونیم ایون ) :د محلل پر مالیکول ،چې د ( ) H+ایون نصب
شي د لوینیم ایون جوړیږي .لکه د ایتانول لیونیم ایون (. )C2H5OH2+
) (Lyophobic= ( лиофобностьلیوفوبک د محلل څخه متنفره مواد ) :هغه مواد دي ،چې
د محلل څخه تښتي .
-M-
د مګنیزیم کلوراید نسبي کثافت ( ، ) 2,32د ویلي کیدو درجه یی ( )7140Cاود جوش درجه یی
( )14120Cده .
) ( magnesium hydrogen carbonate =( бикарбонат магнийمګنیزیم هایدروجن
کاربونیت = مګنیزیم بي کاربونا ت ) :کیمیاوي فورمول یی ( ) Mg(HCO3)2دی .یواځي د
محلول په حالت کې ثابته ماده .دکاربن ډای اکساید او په اوبو کې د مګنیزیم کاربونیټ د
سسپنشن دتعامل څخه الس ته راځي .
) ( magnesium oxide= ( окись магнийمګنیزیم اکساید ) :سپینه جامده ماده ( ) MgOده
.په ( )28000Cکې ویلي کیږي .د مګنیزایت د منرال د حرارتي تجزیې څخه الس ته راځي .
پاتې کیږي .اود تودوخې د یوې ټاکلې درجې ( دکیوري دنقطې ) څخه په ټیټه درجه کې د بیروني
مقناطیسي ساحې د شدت د زیاتیدو سره د دغه موادو مقناطیسیت تر لوړه حده ( د مقناطیسیت
د مشبوعیت ترحده ) پورې زیاتیږي .په فیرو مقناطیسي موادو کې دمقناطیسیت کوچنۍ
ساحي ( په سور ) 1- 0,1nmموجودې دي ،چې د دومین په نوم یادیږي .ددغه کوچنیو ساحو د
مقناطیسي مومنتونو مجموعه ( وکتوري محصله ) د اړوند مادې د مقناطیست سره مساوي
کیږي .په ډیره قوي مقناطیسي ساحه کې د ټولو دومینونو د مقناطیسي مومنتونو وکتوري جم
( محصله ) د بیروني مقناطیسي ساحې په لور جهت نیسي ،او ماده اعظمي مقناطیسیت
پیداکوي .اوسپنه نکل او کوبالت اود هغو الیاژونه د فیرو مقناطیسي موادو په ډله کې راځي .
فیرو مقناطیۍي مواد د هغوۍ د کیوري د نقطې څخه دتودوخې په لوړه درجه کې په
پارامقناطیسي موادو اوړي .
) (Magnetochemistry= ( магнито химийمګنیتو کیمیا ) :دفزیکي کیمیا یوه څانګه ده ،
چې دموادو مقناطیسي خواص څیړي .
دلته ( )eدالکترون چارخ )me ( ،دالکترون کتله )mp ( ،دپروتون کتله او ( ) hدپالنک ثابت
دی .
) (Malchite=( малехитملخایت = ملخیټ ) :د مسو منرالي مواد ( )CuCO3 .Cu(OH)2دي .
روښانه شین رنګ لري .
( maleic anhydrideمالیئک انهایدراید ) :بې رنګه جامده ماده ( )C4H2O3ده .یو حلقوي
مرکب دی ،چې په کړۍ کې یی د کاربن څلور اود اکسیجن یو اتوم دی .
327
د ویلي کیدو نقطه یی( ) 530Cده .د کوپولیمیرونو اود پولي استر کنډونو کې په جوړولو کې په
کاریږي .
( malic acid, 2-hydroxybutanedioic acidمالک اسید -۲ ،هایدروکسي بوتان دای اوئیک
اسید ) :جامده کرستلي ماده ده ،چې په شنو مڼو کې پیداکیږي .کیمیاوي فورمول یی) (
HOOCCH(OH)CH2COOHدی .
( maltose , maltsugerمالتوز ،د مالټ بوره ) :د امالیلیز د انزایم په موجودیت د نشایستې د
هایدرولیز څخه الس ته راځي .جمعي فورمول یی( ) C12H22O11او جوړښتي فورمول یی الندې
دی .
( manganic compoundمنګانک مرکبونه ) :د منګان ( ۳د) مرکبونه دی .لکه منګانیز
اکساید( ) Mn2O3اونور.
Manganinمنګانن ) :د مس( ، )۱۸٪-۱۱منګان ( )٤٪-۱او نکل الیاژ دی .د برې د جریان په
مقابل کې لوړ مقاومت لري .اود مقاومت سیمونه ترې جوړوي .
( Mannitolماني ټول ) :پولي هایدریک الکول دی .د مانوز یا فرکتوز څخه الس ته راځي .
کیمیاوي فورمول یی الندې دی .
HO-CH2-(CHOH) 4-CH2-OH
329
( Manometerمانومتر ،فشار سنخ ) :مانومتر داسې یوه اله ده چې دفشار توپیر ورباندې
اندازه کوي .ډیر ساده مانومتر ( )Uډوله ښیښه یی نل دی ،چې یوه مای پکې اچول کیږي .کله
چې ددغه نل دواړه خولې د اتوموسفیري فشار الندې وي ،نو د نل په دواړو خواو کې د مای
سطحه مساوي وي .او کله چې دنل یوه خوله د امتحاني سستم سره وتړل شي ،نو که د امتحاني
سستم فشار د اتوموسفیري فشار سره توپیر ولري دلته د ( )Uدنل په دواړو خواو کې د مای
سطح توپیر پیداکوي ،چې د ( )Uنل په دواړو خواو کې د مای د سطحې د ارتفاک توپیر د
اتوموسفیري فشار اود امتحاني سستم د فشار د توپیر سره مستقیم تناسب لري .
( marsh gasمارش غاز ،د جبه زار غاز ) :د متان غاز دی ،چې د جبه زار د وښو د ورستیدو
څخه منځ ته راځي .
) (Mass acion law=(действия масс законدکتلې دعمل قانون ) :د تودوخې په ټاکلې
درجه کې د کیمیاوي تعامل سرعت ( )Vد تعامل کونکو موادو د کتلو ( مولي غلظتونو )
دضرب دحاصل سره مستقیم تناسب لري .مثال د الندې کیمیاوي تعامل لپاره لیکو :
xA + yB → AxBy
په پورتنۍ افاده کې ( )kد تعامل د سرعت ثابت [A] ،او ( ] )[Bد ( ) Aاو ( ) Bموادو مولي
غلظتونه )x(،او ( )yپه کیمیاوي معادله کې د ( )Aاو ( )Bموادو ستیکیو متریک ضریبونه
دي .د کتلې دعمل قانون د ګولډ برۍ او واګه د قانون په نوم هم یادیوي .
) ( Massnumber=(массавое числоکتلوي عدد ) :د اتوم په هسته کې د پروتونو او نیو
ترونو تعداد د اړوند عنصر د کتلوي عدد په نوم یادیږي .
راځي .چې د( )Xمحور یی د فرګمنتو کتلې اود ( )yمحور یی د سګنال شدت یعنې په مالیکول
کې دیو فرګمنټ تکرار ښېي .الندې د یو ماس سپکتروم عمومي شکل ښودل شوی دی ..
( Melamineمل ا ماین) :سپین کرستلي شپږ ضلعي سکلک مرکب دی .د کاربن او نایتروجن
اتومونه په متناوب ډول په شپږضلعي کړئ کې ځای نیسي .جمعي کیمیاوي فورمول یی (
) C3N6H6دی .
Mellitic acid
) (Melting point=(точка плавленияدویلي کیدو نقطه ) :دتودوخې هغه درجه ده ،په
کومه کې ،چې جامده ماده په ویلي کیدو پیل کوي .باید زیاته کړو ،چې خالصه کیمیاوي ماده
چې کله په ویلي کیدو پیل وکړي ،نو ترڅو چې ټوله نه وي ویلي شوي ،د تودوخې درجه یی تغیر
نه کوي .یعنې د ټاکلي فشار الندې د خالصې کیمیاوي مادې د ویلي کیدو د تودوخې درجه
ټاکلې او ثابته ده ،نو ځکه دویلي کیدو اود جوش د نقطو ثبات د کیمیاوي موادو د سوچه والي
( خالصیت) مهمه ځانګړتیا ده .
) ( Mendeleev’s law=закон менделееваد مندلیف قانون ) periodic law :وګورئ .
( Mendius reactionد مندیوز تعامل ) :د نوي را منځ ته شوي هایدروجن په واسطه د عضوي
نتریل مرکب په اولي امین د اوښتلو تعامل د مندیوز د تعامل په نوم یادیږي .یعنې لیکوچې :
) (Menthol=(ментолمنټول ) :سپین کرستلي ترپین الکول( )C10H19OHدی .د ویلي کیدو
نقطه یی ( ) 420Cاود جوش نقطه یی ( )103 – 1040Cده .خاص بوي لري او په طبابت کې د
سردردۍ پروخت د انتي سپتیک مادې په توګه استعمالیږي .د منتول جوړښتي فورمول الندې
دی ( .د تایمول سره یی پرتله کړئ .
333
منټول د یلني سوړ خوند لري اود خوراک د خوندور کولو لپاره هم په کاریږي .
) ( Mercury , Hydrargium=(ртуть ) –( Hgسیماب ) :سپین نقره یی رنګه مای فلز دی .
اتومي نمبر یی( ، )۸۰اتومي کتله یی( ، )200,59نسبي کثافت یی( ، ) 13,55د ویلي کیدو
درجه یی( ) -38,870Cاود جوش درجه یی( ) 356,850Cده .د سیماب اکسیدیشني درجې () +1
او ( ) +2دي .
برخه اخلي اویا په دغو تعاملونوکې جوړیږي د متابولیت( )metaboliteپه نوم یادیږي .دموادو
دجوړیدو تعاملونه د انابولیزم اود موادو د تجزیه کیدو تعاملونه د کته بولیزم په نوم یادیږي .
) (Meta=(метаمتا ) :د بنزین په کړۍ کې که دوه تعویضي ګروپونه د ۳، ۱مقام ولري ددغسې
مرکب په نوم کې د متا کلمه راځي .لکه
) (Metaboric acid=( метаборная кислотаمتا بورک اسید ) :بورک اسید وګورئ .
) ( Metals=( металлыفلزونه ) :ځالنده جامد ( دسیمابو پرته ) ،د تودوخې او بریښنا
تیرونکي مواد دي ،چې په کیمیاوي تعاملونو کې الکترونونه له السه ورکوي ( مثبت چارخ
اخلي ) او اکسایدونه یی قلوي خواص لري (.د امفوتیر فلزونو اکسایدونه مثتثنی دي ).
nCH3CHO → ( CH3CHO)n
n=4-6
) (Metallic bond=( металлическя связьفلزي اړیکه ) :د فلزونو د کرستلي جالیو په
غوتوکې مثبت ایونونه ځای لري .اود دغو ایونونو اړوند والنسي الکترونونه د کرستلي جالې د
ټولو مثبتو ایونو (دټولو هستو ) تر منځ فضاکې د الکتروني غاز په څیر ازادانه حرکت کوي .
336
دلته د مثبتو ایونو او منفي الکتروني غاز تر منځ د جذب الکتروستاتیکي قوه ،رامنځ ته کیږي
،کومه ،چې د کرستلي جالۍ ټو ل اتومونه یوځای ساتي .دغه د الکتروستاتیکي جذب قوه ،
چې د فلز د اتومونو تر منځ د تړاو سبب ګرځي د فلزي اړیکې په نوم یادیږي .د فلزونو په کرستلي
جالۍ کې د ازاد الکتروني غاز د موجودیت له امله د فلزونو څخه بریښنا او تودوخه په اسانۍ
تیریږي .
( Metalloceneمتالوسین ) :یو ډول عضوي فلزي کامپلکس مرکبونه دي ،په کومو کې چې یوه
یا څو اروماتیکې کړۍ ( )C6H6 , C5H5وي اودغه کړۍ د ( )piالکترونو په واسطه د یو فلز د
اتوم یا ایون سره وصل وي .لکه فیروسین ( . )C5H5)2Fe
) ( Metalloid’s , semimetal=( металлоидыمتالوئید = شبه فلز ،فلز ته ورته عناصر ) :
هغه عناصر چې خواص یی د فلزونو او غیر فلزونو ترمنځ دي د شبه فلزونو په نوم هم یادیږي .لکه
بورون ،سلیکان ،جرمانیم ، ،ارسنک او تیلوریم .دافلزونه د برې نیمه هادي مواد دي او
اکسایدونه یی هم امفوتیر خواص لري .
) (Metallurgy=( металлургияمتالورجي ) :د فلزونو د معدني موادو څخه دفلزونو السته
راوړل د متالورجي د پوهې په نوم یادیږي .
) ( Metastable state=( метастабилный состоянияمتاستیبل ستیت ،بې ثباته حالت ) :د
سستم هغه حالت دی چې په اسانۍ ویجاړیدای شي .مثال که خالصې اوبه د ( )00Cڅخه په ټیټه
درجه کې بیاهم المای وي ،نو دمای اوبو دغه حالت بې ثباته حالت دی .که دغه مای اوبو ته د
کنګل کوچنۍ ټوټه ور ولویږي ،نو سمدستي ټولې اوبه کنګل کیږي اود تودوخې درجه صفر ته
لوړیږي .او کله چې دغه اوبه ټولې کنګل شي ،پس له هغې د تودوخې درجه په عادي ډول بیرته
راټیټیږي .
) (Methacrylic acid=( метакриловая кислотаمت اکرایلک اسید ) 2- methyl :
propenoic acidوګورئ .
) (Methanal , formaldehyde= ( метаналمتا نل ،فورم الدیهاید ) :بې رنګه غاز ()HCHO
دی .نسبي کثافت یی ( )۰، ۸۱۵د ویلې کیدو درجه یی( )-920Cاود جوش درجه یی( )-210Cده .
په اوبو کې ښه حلیږي اوپه اوبو کې ( ) 40%محلول یی د فورمالین په نوم یادیږي .فورم
الدیهاید زهري مواد دي ،چې په اسانۍ پولیمیرایز کیږي .
nHCHO →( HCHO)n
) ( Methnal trimer= ( метанал тримерمتانل ترای میر ) :حلقوي ترای میر دی ،چې د
متانل د تیزابي محلول د تقطیر پر وخت جوړیږي .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
338
Methanal trimer
) ( Methan=( метанمتان ) :بې رنګه بې بویه غاز( ) CH4دی .طبیعي غاز ( )٩٩٪متان لري .
د متان د ویلي کیدونقطه ( )-۱۸۲اود جوش نطه یی( )۱۶٤-سانتیګراد ده .
(Methanolمتانول ،متایل اکول ) :بې رنګه مای ( )CH3OHده .نسبي کثافت یی (، ) 0,79
دویلي کیدو درجه یی ( ، ) -93,90Cاود جوش درجه یی( )64,960Cده .
) ( Methoxy group= (метокси группаمت اوکسي ګروپ ) :عضوي ګروپ ( )CH3O-دی .
) (Methylamine=( метил аминمتایل امین ) :بې رنګه ژر اوراخستونکی غاز() CH3NH2
دی .د ویلي کیدودرجه یی ( ، )-93,50Cاود جوش درجه یی ( )-6,30Cده .
) (Methylbenzene, toluene=( тулулمتایل بنزین ،تولوئین= تولول ) :بې رنګه مای (
)CH3C6H5ده .نسبي کثافت یی ( ، )0,9د ویلي کیدو درجه یی( )-950Cاود جوش درجه یی (
)1110Cده .دمحلل په توګه او هم د( ) TNTپه جوړولو کې په کاریږي .
)(methyl ethyl ketone , butanone=( метил этил кетонمتایل ایتایل کیتون ):بوټانون
وګورئ .
) (methyl group , methyl radical= ( метил группаمتایل ګروپ = متیل ګروپ ) :
عضوي ګروپ ( )CH3-دی .
) (methyl orange=( метиловый орежевыйمتایل اورنخ ) :عضوي ماده اود تیزاب –
قلوي معرپ دی .په ( )pH=3,1کې سور رنګ او له ( )pH=4,4څخه پورته زیړ رنګ اخلي .
Methyl oreng
341
) ( methyl red=( метиловый красныйمتایل رډ ،سور متایل ) :عضوي ماده او قلوي -
تیزابي معرپ دی .د ( ) pH=4,4څخه ښکته یی رنګ سور او له ( ) pH=6څخه پورته یی رنګ
زیړ دی .
) ( metol= ( метолمتول ) :عضوي مرکب دی ،کیمیاوي فورمول یی) (C7H9Nاو جوړښتي
فورمول یی الندی دی ( .امینو فینول وګورئ (.
342
)metol ( метол
( Microbalanceمکروبالنس ،حساسه تله ) :په داډول تله ډیر کوچني ( )10-6 -10-9kgشیان
تلل کیدای شي .
) ( Microwaves=( микро волныکوچنۍ څپې : ) .الکترو مقناطیسي څپې دي ،چې د څپې
اوږدوالی یی( ) 10-3 – 3.10-2 mدی .
) ( mineral=( менралыمنرال ) :طبیعي ماده ده ،چې ځانګړی کیمیاوي تر کیب او عموما
کرستلي جوړښت لري .
) ( mineral acid=( минралная кислотаمنرالي تیزاب ) :غیر عضوي تیزابونه لکه د
مالګې تیزاب ،دښورې تیزاب اود ګوګړو تیزاب د منرالي تیزابونو په ډله کې راځي .
(mish metalد مش فلز ) :یو الیاژ( )Ce -50% , La-25% , Nd-18% , Pr- 5%دی
) ( mixture=(смесьګډوله ) :د دوه یا څو موادو څخه جوړ سستم د ګډولې په نوم یادیږي .په
متجانسه ګډوله کې د کیمیاوي موادو ذرې یو په بل کې داسې خپریږي ،چې یو له بله یی توپیر
نشي کیدای لکه د غازونو ګډوله او محلولونه .په غیر متجانسه ګډوله کې د کیمیاوي موادو
ذرې یو له بله تمیز کیدای شي .لکه د اوسپنې او سلفرو ګډوله .دغیر متجانسې ګډولې اجزا
کیدای شي په فلتر ،تقطیراو نورو الرو یو له بله جالشي .
(mmHgملي متر ستون سیماب ) :د فشار داندازه کولو واحد دی .دځمکې دستانداردې جاذبې
الندې ،هغه فشار دی چې دسیمابو یو ملي متر ستون ( ارتفاک ) یی پر قاعده راوړي ( واردوي )
.
1mmHg = 133.322pascal
) ( molar volume=мольный обемمولي حجم ) :دیوې مادې د یو مول حجم د هغې مادې د
مولي حجم په نوم یادیږي .
) ( mole=( мольمول ) :د کیمیاوي مادې د مقدار بین المللي واحد دی .د کیمیاوي عنصر د
ګرامونو شمیر ،چې د هغه عنصر د اتومي کتلې سره عددا مساوي وي د هغه عنصر یو مول کتله
کیږي .همدا رنګه د کیمیاوي مرکب د ګرامونو شمیر ،چې د هغه مرکب د مالیکولي کتلې سره
عددا مساوي وي دهغه مرکب یو مول کتله کیږي .دبیلګې په توګه د اکسیجن اتومي کتله (
)16amuده .پس داکسیجن ( )16grیو مول اکسیجن کیږي .اود اوبو مالیکولي کتله ( 18
)amuده .پس ( ) 18 grاوبه یو مول اوبه کیږي .د یو عنصر په یو مول کتله کې دهغه عنصر (
)6,02 . 1023اتومونه ،د یو مرکب په یو مول کتله کې دهغه مرکب ( )6,02 . 1023مالیکولونه
وي .یو مول الکترون ( )6,02 .1023الکترونونه او یو مول ایون ( ) 6,02 .1023ایونونه لري .
) ( molecular volume=( молекулярный обемمالیکولي حجم ) :مولر حجم وګورئ .
) ( mole fraction=(моль фракцияمولي قسمت ) :د موادو په ګډوله کې د ګډولې دهر جز د
مولونو اندازه ( په ټولو مولونو کې د ټاکلې مادې دمولونو برخه ) د اړوندې مادې د مولي
قسمت په نوم یادیږي .مثال که یوه ګډوله د ( )C ,B ,Aموادو څخه جوړه وي او ددغه موادو د
مولونو شمیر په ترتیب سره ( ) nC , nB , nAوي ،نو په دغه ګډوله کې د هري مادې مولي
قسمت ( ) Xiمساوي کیږي :
N = n A + nB + nC
X A = nA / N , X B = nB / N , X C = nC / N
) ( mono basic acid =( одно осноовная кисдотаیو اساسه تیزاب ) :هغه تیزاب دی ،
چې یو تیزابي هایدروجن لري لکه HCl , CH3COOH , HNO3 .او نور .
346
) ( monoethanol amine=( моноэтанол аминمونو ایتانول امین ) :ایتانول امین وګورئ
.
) ( monomer=( мономерمونو میر ) :هغه مالیکول دی چې د هغې څخه ډای میر ،ترای میر
او پولیمیر السته راځي .
Morphine
- N-
naphthalene
349
) (Naphthalene=( нафталинنفتالین ) :سپینه بنفش رنګه جامده ماده ( ) C10H8ده .نسبي
کثافت یی ( ، )1,025د ویلي کیدو نقطه ه یی ( )80 ,550Cاود جوش نقطه یی ( )2180Cده د
نفتالین جوړښتي فورمول پاس دی .
) (Naphtyl group= ( нафтил группаنفتایل ګروپ= نفتیل ګروپ ) :د ( )C10H7-
ګروپ دی .
( Nascent hydrogenتازه هایدروجن ،نوزاد هایدروجن ) :د کیمیاوي تعامل په ترڅ کې
نوی رامنځ ته شوی هایدروجن ډیر فعال وي ،اکثره مواد احیا کوي او یا ژر خپله انرژي له السه
ورکوي او په عادي هایدروجن اوړي .
) ( Natural gas=( натуралный газطبیعي غاز ) :د ځمکې الندې د پترولیم پر سر غازونه
دی ،چې ( ) ۸۵٪متان ) ۱۰٪( ،ایتان ) ۳٪( ،پروپان او پردې سربیره بوتان ،کاربنډای
اکساید ،اکسیجن ،نایتروجن ،هایدروجن ،هایدروجن سلفاید او نور غازونه پکې وي .
طبیعي غاز د پترولیم په څیر د ژوندیو موجوداتو د وجود د تجزیی څخه الس ته راځي .د طبیعي
غاز څخه د سون د موادو په توګه او هم د زیات شمیر مصنوعي موادو په جوړولو کې کار اخلي .
) ( Neodymium=(неодим ) – ( Ndنیودانیم = نیودیم ) :نقره یی رنګه نرم فلزي عنصر دی .
اتومي نمبر یی( ، )۶۰اتمي کتله یی( ، )144,24نسبي کثافت یی( ، )7,007د ویلي کیدو درجه
یی( )10210Cاود جوش درجه یی( ) 30680Cده .دا عنصر په ۱۸۸۵کال کارل وان ویلسباخ
پیژندلې دی .
) ( Neon =(неон) – ( Neنییون ) :دنجیبه ( کیمیاوي تنبل) غازونو له ډلې یو بې رنګه غاز
دی .اتومي نمبر یی( ، )10اتومي کتله یی( ، )۰20,179د ویلي کیدو نقطه یی( ) -248,60Cاود
جوش نقطه یی ( ) -246,050Cده .
( Neopreneنیو پرین ) :مصنوعي ربړ دی .د ( )2-chlorobuta -1,2-dieneڅخه جوړ دی .دا ربړ
د کیمیاوي تخریب ضد مقاومت لري .کیمیاوي فورمول یی ) C4 H5Cl( 2او جوړښتي فورمول
یی الندې دی .
351
) (Neptunium series=(ряд нептонийد نیپتونیم لړۍ ) :رادیو اکتیف لړۍ وګورئ .
) ( Nessler ‘s reagent=( риагент несслераد نسلر تعامل ګر ) :د پوتاسیم هایدروکساید
او پوتاسیم ایوداید سره د ( )HgI2محلول د نسلر محلول ( د نسلر تعامل ګر ) په نوم یادیږي .د
نسلر محلول د امونیا سره نسواري رنګه محلول یا رسوب جوړوي ،نو ځکه د امونیا د پیژندلو
لپاره په کاریږي .
) ( Neutral=( неитралخنثی ) :هغه محلول دی ،چې تیزابي یاقلوي خواص نلري .
) ( Neutron =( неитронنیوترون ) :د اتوم د جوړښت اساسي ذره ده ،چې داتوم په هسته کې
ځای لري اد برې له لحاظه خنثی ده .د نیوترون کتله د پروتون د کتلې سره تقریبا مساوي او (
)1,6749286 . 10-27 kgده .نیوترون په ( )1932کال کې چدویک پیژندلی دی .
352
)( Nickel )никель(-(Niنکل ) :یو فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی( ، ) ۲۸اتومي کتله
یی( ، ) 58,7نسبي کثافت یی( ، )8,9د ویلي کیدو درجه یی( )14500Cاود جوش درجه یی(
)27320Cده .د نکل اکسیدیشني درجه په زیاتو مرکبونو کې ( )+2اوپه لږو مرکبونو کې () +3
ده .نکل په ۱۷۵۱کال ( ) Axel cronstedtپیژندلی دی .
) ( Nickel carbonyl=(никел карбонилنکل کاربونایل ) :بي رنګه بړاس کیدونکې مای
Ni )CO (4ده .د ویلي کیدو نقطه یی ( )-250Cاو دجوش نقطه یی( ) 430Cده .
) Nickelic compounds=( никел соединениeنکلک مرکبونه ) :د نکل) )111مرکبونه دي
،لکه نکلک اکساید ( ( Ni2O3اونور.
( Nicol prismنیکول پریسم ) :د قطبي ر ا ( قطبي نور ) د تولیدولو اله ده ( .پوالرایزر )
وګورئ .
) (Nicotine=( никотинنیکوتین ) :یو الکالوئید دی .د تماکو ( تباک) په پا و کې پیدا کیږي
.زهري ماده ده .پر عصبي سستم اغیز کوي .د وینې رګونه لنډوي اود وینې دفشار سبب ګرځي .
دحشرو ضد کارول کیږي .کیمیاوي فورمول یی ) ( C10 H14 N2جوړښتي فورمول یی الندې دی
.
(= ( Nicotinic acid , niacinنیکوتینک اسید ،نیاسین ) :د ( ) Bکامپلکس ویټامینونو څخه
دی .نباتات او حیوانات یی د امینو اسید( ) tryptophanڅخه سنتیز کوي .نیاسین په لمر ګلي (
افتاب پرست ) ،جوارو او مندتو کې پیدا کیږي .دغې مادې کمښت په انسان کې د () pellagra
ناروغي منځ ته راوړي .
) ( Niobium(ниобий ) –( Nbنیوبیم = نیوبیي ) :خړ ابي رنګه فلزي انتقالي عنصر دی .
اتومي نمبر یی( ، ) ٤۱اتومي کتله یی( ، ) ٩۲ ،٩۱نسبي کثافت یی( ، )۸،۵۷د ویلي کیدو نقطه
354
) (Nitrate=( нитратنایتریت = نیترات) :د نایترک اسید مالګه ده .لکه ( )CaNO3کلسیم
نایتریت اونور .
(Nitrating mixtureنایتریتي کونکې ګډوله ) :د علیظ سلفورک اسید او نایتریک اسید
ګډوله ده چې پر کیمیاوي مرکب دنترو ( )- NO2ګروپ د نصبولو لپاره کارول کیږي .
) (Nitric acid=(азотная кислотаنایتریک اسید = د ښورې تیزاب ) :بې رنګه ،زهري ،
تخریش کونکې مای ( )HNO3ده .نسبي کثافت یی( ، )1,5د ویلي کیدو نقطه یی( ) -420Cاود
جوش نقطه یی( ) 830Cده .
) ( Nitric oxide=( моноокись азотаنایترک اکساید ) :نیتروجن مونو اکساید وګورئ .
نایتریتونه ورڅخه جوړیږي .دغه پروسه د نایتریفیکیشن په نوم یادیږي .نایترایتونه او
نایتریتونه د نباتاتو د ځیلو ( ریښو ) له الرې د نبات وجود ته داخل اود نبات د وجود په جوړښت
کې شاملیږي . .
) (Nitrite=нитритыنایترایت = نیتریتونه ) :د نایتروس اسید )( HNO2مالګه یا استر دی .
) (Nitro benzene=(нитро бензолنترو بنزین = نترو بنزول) :زیړ رنګه تیلي مای
( )C6H5 NO2ده .نسبي کثافت یی ( )1,2و د ویلي کیدو نقطه یی( ) 60Cاود جوش نقطه یی(
)2110Cده .دنایتریتنګ ګډولې ( غلیظ سلفورک اسید او نایترک اسید) په موجودیت کې د
بنزین نایتریشن څخه الس ته راځي .
) ( Nitrogen(азот ) – ( Nنایتروجن = ازوت ) :بې رنګه غاز( )N2دی .اتومي نمبر یی( ، )7
اتومي کتله یی( ، )14,0067د ویلي کیدو نقطه یی( )-209,860Cاود جوش نقطه یی( -
)195,80Cده .په هوا کې یی حجمي فیصدي ( )78%ده .نایتروجن په ۱۷۷۲کال کې دانیل
رازرفورد پیژندلی دی .
( Nitrogen cycleدنایتروجن دوران ) :دهوا نایتروجن د ځینو نباتاتو په ځیلو ( ریښو ) کې د
نایتروجن فکسنګ باکتریاو په واسطه د نایتروجن لرونکو عضوي مرکبونو په تر کیب یعنې د
نباتاتو د وجود د جوړښت په ترکیب کې شاملیږي .نباتات د حیواناتو په واسطه خوړل کیږي او
له دې الرې نایتروجن دحیواناتو د وجود په ترکیب کې داخلیږي .کله چې نبات یا حیوان ومري ،
نو دهغوۍئ وجود د خاص ډول باکتریاو په واسطه تجزیه کیږي ،بیا نایتروجن د نایترایت او هم
د نایتریت مرکبو نو په بڼه د خاورې په ترکیب کې شاملیږي .همدا رنګه د هوا هایتروجن د
وریځو د بریښناپر مهال د هوا داکسیجن سره تعامل کوي او نایتروجن اکسایدونه جوړوي ،
کوم چې خاورې ته د داخلیدو وروسته په نایترایتونو اوړي او بیا دغه مواد د نباتاتو د ریښو په
واسطه نباتاتو او له نباتاتو څخه د حیواناتو د وجود په جوړښت کې شاملیږي .همدا رنګه د ډي
نایتریفیکیشن د باکتریاو په واسطه د خاورې نایتروجني مرکبونه په ازاد نایتروجن اوړي .او
اتوموسفیر ته داخلیږي.
) ( Nitrogen mono oxide , nitric oxide=(моноокись азотаنایتروجن مونو اکساید ،
نایترک اکساید ) :بې رنګه غاز( ( NOدی .
357
( Nitrosyl ionنتروزایل ایون ) :د ( )NO+ایون دی .نایتروجن مونو اکساید وګورئ .
) ( Nitrous acid =( азотистая кислотаنایتروس اسید = نیتروس اسید ) :ضعیف تیزاب (
)HNO2دی .د غاز اود محلول په حالت شتون لرالی شي .
( Nitryl ion, nitronium ionنیترایل ایون ،نیترونییم ایون) :د ( )NO2+ایون دی .دا ایون د
نایترک اسید او سلفورک اسید په ګډوله کي او هم د نایتروجن اکساید او نایترک اسید په
محلول کې موجود وي .ددې ایون مالګه ( )NO2+ ClO4-شدید کیمیاوي فعالیت لري .
) ( Noble gas=( энертный газد نوبل غاز = کیمیاوي تنبل غاز ) :مونو اتومک غازونه (
)Xe , Kr , Ar , Ne , He , Rnدي .دا عناصر د لنډ دوره یی جدول په ( )V111ګروپ کې ځای
لري .ددې عناصرو په اتومونو کې د بیروني الکتروني پوښ اربیټالونه بشپړ یاتکمیل
) ( nS2 nP6دي اود ایونایزیشن انرژي یی خورا زیاته ده ،نو ځکه دغه عناصر په اسانۍ
مرکبونه نه جوړوي ( کیمیاوي تنبل دي ) اود یو اتومه مالیکولونو په بڼه په ازاد ډول په طبیعت
کې پیدا کیږي .
) ( Nobel metal=( энертный металлыنوبل فلزونه ،کیمیاوي تنبل فلزونه ) Au , Pt , Pd :
, Rhد نجیب یا کیمیاوي تنبلو عناصرو په ډله کې راځي .دغه فلزونه په هوا او تیزابونو کې ته
تخریبیږي .
( Nonahydrateنونا هایدریت) :کرستلي مرکب دی ،چې دیو مالیکول سره یی ( )٩مالیکوله
کرستلي اوبه وي .
( Nonferrous metalsداوسپنې غیر فلزونه ) :هغه فلزونه دي ،چې اوسپنه نه دي .او هم هغه
الیاژونه دي ،چې اوسپنه پکې نه وي .
) (Nonmetal=( не металлыغیرفلزونه ) :الکترو منفي عناصر ( لکه هالوجنونه ،اکسیجن ،
نایتروجن ،سلفر ،کاربن ) دي ،چې په کیمیاوي تعاملونو کې الکترون اخلي او په منفي ایونو
بدلیږي .د غیر فلزونو اکسایدونه تیزابي خاصیت لري ،په عادي تودوخه کې برې نه تیروي یا
نیمه هادي دي اود تودوخې په لوړو درجو کي کیدای شي د برې هادي وګرځي .
( Noradrenalineنور ادرینالین ) :یو هارمون دی ،چې د ادرینال په غده کې جوړیږي ،د عصبي
امپلسونو د انتقال دنده لري ،زیات تاثیرات یی ادرینالین ته ورته دي adrenaline( .وګورئ )
) (Novocaien=(новокаинنو واکائین ) :بې هوشه کونکې ماده ده .جوړښتي فورمول یی
الندې دی .
360
h γ = µN . ɣ . H
γ = µN .ɣ . H / h
په پورتنیو افادو کې ( )hد پالنک ثابت )γ ( ،د رادیو یی امواجو فریکونسي (ɣ= µ/p( ɣ ،
ګیرومګنیتي نسبت ( - µد هستې مقناطیسي مومنت او - pد هستې د حرکت د مقدار مومنت –
زاویه وي مومنت دی) ،نو په دې شرایطو کې مقناطیسي هسته د ( ) hγانرژي جذبوي او هسته
ریزونانس کوي .یعنې د هستې د مقناطیسي مومنت وکتور له ټیټ کوانټي موقعیت ( ټیټ
361
µN . ɣ . H
)γ = …………..( 1 – σ
h
په اخري معادله کې ( )σیو بې واحده کمیت دی ،چې د حایلیت د ثابت په نوم یادیږي .د ( )σ
عددي قیمت د بیروني مقناطیسي ساحې یو میلونمه برخه ( )1Mfجوړوي .
پس د عین رادیویی څپو) ) γ =constد کارولو په صورت کې د ( )NMRد سپکتر د جوړیدو
لپاره د متحولې بیروني مقناطیسي ساحې شدت (د Hقیمت ) د هغې د نظري قیمت ( دازادو
هستو لپاره ) په پرتله زیات وي او څومره چې د ( )σقیمت زیات وي په همغه انډول د ( )NMR
362
پرسپکتر د انرژي دجذب سګنال د ( )Hپه لوړو قیمتورا منځ ته کیږي .د بله پلوه د کیمیاوي
موادو په مالیکولونو کې عین مقناطیسي هستې کیدای شي د مختلفو ( د کمیت او کیفیت له
پلوه مختلفو) نورو هستو په منځ کې ځای ولري ،چې دلته د مختلف کیمیاوي چاپیریال له امله
مختلف الکتروني کثافتونه او له دې کبله د الکتروني مقناطیسي ساحو متفاوت شدتونه د عین
مقناطیسي هستې چاپیره را پیدا شي .او په دې توګه د عین مقناطیسي هستو لپاره د ( )σقیمت
په مختلفو جوړښتي اتومي ګروپونو ( په مختلفو کیمیاوي چاپیریالونو ) کې فرې پیدا کوي
اود عین مقناطیسي هستو د ریزونانس سګنال ( د انرژۍ د جذب سګنال ) د ( )NMRپر سپکتر
د ( ) Hپه مختلفو قیمتونو راڅرګندیږي ،چې دغه پیښه د کیمیاوي خوځښت ( کیمیاوي ټوپ )
په نوم یادیږي .د ( )NMRپر سپکتر د هر سګنال شدت ( د هر پیک الندې ساحې مساحت )
دهغو مقناطیسي هستو د شمیر سره مستقیم تناسب لري ،کومې چې په عین جوړښتي اتومي
ګروپ کې دي او دغه سګنال یی منځ ته راوړی دی .د ( )NMRپه سپکتر کې ددې پدیدې څخه د
د کیمیاوي موادو د مالیکولونو او هم د محلولونو د جوړښت دتثبیت لپاره کار اخلي .دبلګې په
توګه الندې په ( )1شکل کې د ایتانول د ( )NMRسپکتر او په ( )2شکل کې د بوټانول د دریو
. کیږي تشریح او شوي ښودل ونه سپکتر )NMR ( د ایزومیرونو
الف -دایتانول په مالیکول کې یواځې د هایدروجن د اتومونو هستې مقناطیسي دي .پس ددې
مادې پر سپکتر ( - 1شکل ) درې مختلف سګنالونه ښېي ،چې د هایدروجن اتومونه په درې
مختلفو جوړښتي اتومي ګروپونو کې ځای لري .که ددغه سګنالونو شدتونه ( د پیکونو الندې
ساحو مساحتونه ) په خپل منځ کې پرتله شي ،نو د هغو د شدتونو تر منځ ( )1 : 2 : 3نسبت
لیدل کیږي .اوس که د ایتانول په مالیکول کې د هر عنصر د اتومونو شمیر اود هر عنصر والنسي
قوه وپیژنو ،نو د ایتانول د مالیکول جوړښتي فورمول په الندې ډول اټکل کیدای شي .
ب-دبوټانول د دریو ایزومیرونو د ( ) NMRپه سپکتر) 11شکل( کې لیدل کیږي ،چې د (- CH2
) ګروپ اړوند سګنال شدت په ( )1سپکتر کې زیات ،په ( )2سپکتر کې د ( )1سپکتر په پرتله
کوچني او په ( )3سپکتر کې له منځه تللی دی .همدا رنګه د ( )CH3ګروپ اړوند سګنال شدت
په ( )3سپکتر کې زیات ،په ( )2سپکتر کې تر هغې لږ او په ( )1سپکتر ترټولو کم دی .پس د
بوټان د ایزومیرونو جوړښتي فورمولونه په الندې ډول اټکل کیږي .
364
)) (nucleon=(нуклонنوکلیون = نوکلون ) :د اتوم د هستې ذرې لکه پروتون او هم نیوترون د
نوکلیونو په نوم یادیږي .
) ( nucleon number=( массовое числоد نکلیونو شمیر ،کتلوي عدد ) :د اتوم په هسته
کې د پروتونو او نیوترونو مجموعه داړوند عنصر د کتلوي عدد په نوم یادیږي .
) (nucleophile=( нуклиофильностьنوکلیو فیل ،هسته خوښه ونکي ) :منفي ایونونه لکه
( )Cl-اوهغه مالیکولونه چې دالکترونو ناپیلې جوړه لري لکه ( ، ):NH3نورو موادو ته
الکترونونه ورکوي او د ،نو نکلیوفیل موادو په نوم یادیږي .
( nucleophilic additionنکلو فیلي جمعي تعامل ) :یو ډول جمعي کیمیاوي تعامل دی ،چې
د تعامل په پیل کې نکلیوفیل دتعامل کونکې مادې پر مثبت ( الکترون کمبود ) قسمت برید
( کوي .دا ډول تعامل په الډیهایدونو او کیتونونو کې لیدل کیږي داځکه چې د کاربونایل
)> C = Oپه ګروپ کې کاربن نسبتا مثبت چارخ لري .
) ( Nucleous(атомное ядроهسته ) :داتوم په منځ کې هسته پرته ده اود هستې چاپیره
الکترونونه ګرځي .د اتوم په هسته کې نوکلیونونه ( پروتونونه او نیوترونونه ) ځای لري .داچې
د الکترون کتله د نوکلینو په پر تله ډیره کمه ( د صرپ نظر وړ ) ده ،نو ویالی شو چې داتوم کتله
365
د هغه په هسته کې ځای شوې ده .داچې نیوترون د برقي چارخ له لحاظه خنثی او پروتون مثبت
برقي چارخ لري ،نو ویالی شو چې د اتوم هسته مثبت برقي چارخ لري .د یو عنصر د اتوم په
هسته کې د پروتونو شمیر د اړوند عنصر د اتومي نمبر په نوم او د اتوم په هسته کې د پروتونو او
نیوترونو مجموعه د اړوند عنصر د یو ایزوتوپ دکتلوي عدد په نوم یادیږي .
( Nylonنایلون ) :مصنوعي پولي امیدي تارونه دي .د پروتین په څیر جوړښت لري چې دیو
مالیکول د امین ګروپ د بل مالیکول د کاربوکسیل د ګروپ تر منځ د کاندنسیشني تعامل په
نتیجه کې جوړیږي .
…………………………………………………………………………………….
-O-
) (Octahydrate=( октагидратاته مالیکوله اوبه لرونکې ) :کرستلي ماده ده ،چې دیو مول
سره یی اته موله کرستلي اوبه وي .
366
) ( Octane=( октанاکتان ) :مستقیم ځنځیر لرونکې الکان دی .جمعي فورمول یی ( )C8H18
،نسبي کثافت یی ( ، )0,7د ویلي کیدو نقطه یی( ، )-56,790Cد جوش نقطه یی ( )125,660C
ده .اکتان په پترولیم کې پیداکیږي .اکتان د ( )2,2,4-trimethyl pentaneایزومیر دی ،کوم
چې د ایزو اکتان په نوم هم یادیږي .د ایزواکتان جوړښتي فورمول الندې دی .
) (Octane number=( октановое числоاکتان نمبر = اکتان عدد ) :دموترو په انجن د تیلو
د سوزیدو نسبي مشخصه ده ،چې دغه مواد یی په انجن کې د سوزیدو پرمهال د ټکا او اواز د
پورته کیدو پر ضد ښېي .دلته د ایزو اکتان د اکتان عدد ( )۱۰۰اود نارمل هپتان د اکتان عدد
صفر قبول شوی اود سون د نورو موادو د اکتان اعداد ددغه قیمتونو تر منځ وي .
) ( Octavalent=( октаволентاته والنسه ) :هغه اتوم ،چې والنس یی اته وي .
(Octet=( октетاکتیت ) :د یو عنصر د اتوم د بیروني الکتروني پوښ اته الکتروني جوړښت د
اکتیت په نوم یادیږي .د هیلیم پرته د نورو نجیبه غازونو بیروني الکتروني پوښ د اکټیټ
جوړښت لري .اکټیټ الکتروني جوړښت ډیر ثابت دی ،نو ځکه نجیبه غازونه په کیمیاوي
تعاملونو کې په اسانۍ برخه نه اخلي .او کیمیا وي مرکبونه یی ډیر لږ دي .د نجیبه غازونو پرته
د دوره یی جدول نور ټول عناصر میالن لري ،چې د اتومو بیروني الکتروني پوښ یی اکتیټ
367
شي نوددې لپاره دغه ټول عناصر په کیمیاوي تعاملونو کې برخه اخلي ( اتوم یی په خپل اخري
الکتروني پوښ کې د بل اتوم الکترونونه رانیسي اویا د خپل بیروني الکتروني پوښ
الکترونونه له السه ورکوي ) او کیمیاوي مرکبونه جوړوي .
( Oilغوړي ،تیل ) :ټینګ مایعات دي ،چې د اوبو سره نه ګډیږي .د حیواناتو او نباتاتو تیل د
ترپینو ( )terpensاو استرونو ګډوله او یا د غوړیو د تیزابو ګالیسیرایدونه دي .منرالي تیل (
پترولیم ) د هایدرو کاربنونو ګډوله ده .
(Oil of wintergreenونترګرین تیل ) :بیرنګه اروماتیک مای استر دي .په) )2230Cکې په
جوش راځي .کیمیاوي نوم یی ( )methyl salicylate , methyl 2- hydroxybenzoateدی .
او جمعي فورمول یی ( )C8H8O3دی .
) ( Oleic acid=(олеиновая кислотаاولیئک اسید ) :غیر مشبوک د غوړیو تیزاب دی .په
مالیکول کې یی یوه دوه غبرګه کیمیاوي اړیکه ده .نسبي کثافت یی ( )0,9اود ویلي کیدو نقطه
یی ( )130Cده .د نباتاتو او حیواناتو په غوړیو کې پیداکیږي .کمیاوي فورمول یی الندی دی .
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH
(Onium ionاونییم ایون) پروتون چې پر خنثی مالیکول نصب شي اونیوم ایون جوړیږي .لکه د
هایدروکسونیم ایون ( ، )H3O+امونیم ایون ( )NH4+او نور .
( Opiateاوپیئېټ ) :یو ګروپ نیشه یی مواد دي ،چې له کوکنارو څخه الس ته راځي .
) Optical glass=(стекло оптическийاپتیکي ښیښې ) :د اپتیکي وسایلو ( لکه لینز ،
منشور اونور ) دجوړولو ښیښې دي .دا ښیښې هومولو ۍ ( متجانسې ) دي او پوکڼۍ اوهم
کوږوالی نه لري .د سودیم پرځای ددې ښیښو په ترکیب کې پوتاسیم او باریم وجود لري .د
اپتیکي ښیښو د انکسار ضریب د ( )1,51 – 1,54وي .
( Optical rotationاپتیکي دوران ) :د قطبي شوي نور د قطبیت د سطحې دوران دی .
) (Orbit=( орбитаاربیټ ،مدار ) :د اتوم د هستې چاپیره د الکترون دګرځیدو ( دوراني
حرکت ) الر د الکترون د مدار یا اربیټ په نوم یادیږي .
) (Orbital=(орбиталاربیټال ) :په اتوم یا مالیکول کې هغه فضا ،چې الکترون پکې
موجودیدای شي د اربیټال په نوم یادیږي .الندې اتومي اربیټال او مالیکولي اربیټال تشریح
کیږي .
اول اتومي اربیټال :
( Bohr theory- 1د بور نظریه ) :بور هایدروجن ته د ورته اتومونو د اتومي اربیټال په هکله
وایی :
الکترونونه د هستې چاپیره په مستقر دایروي مدارونو کې ګرځي .او کله چې الکترون په
مستقر دایروي مدار کې ګرځي ،انرژي له السه نه ورکوي او نه یی اخلي .هغه وخت چې الکترون
له یوه مدار څخه بل مدار ته ټوپ وهي کوانټي انرژي جذب یا ازادوي .
370
پورتنۍ معادله د شروډنګر د معادلې په نوم یادیږي .دلته ( )hد پالنک ثابت او ( ) Ψد موجي
تاب په نوم یادیږي )Ψ ( .داسې یو کمیت دی ،چې د هستې چاپیره په ټوله فضا کې د الکتروني
موخ امپلیتود یا په بل عبارت د هستې چاپیره د الکتروني وریځې پراخوالی او شکل ښېي ،او
( )Ψ dVد هستې چاپیره د ( )dVپه حجم کې د الکترون د موجودیت احتمال ښېي .د شروډنګر د
معادلې د حل څخه د ( ) Ψد تاب دافادې بڼه اوددغې افادې په اساس د هستې چاپیره ټوله فضا
کې د ( )Ψ dVقیمتونه او باالخره د الکتروني اربیټال شکل الس ته راځي .د شروډنګر د معادلې
حل ډیر مشکل دی .په دغه معادله کې ځینې کوانټي اعداد لکه ( ، )n , ℓ , m , sچې په خپله
معادله کې نشته ولې د معادلې د حل په غرض پًه هغې کې شاملیږي .ددې اعدادو مفهوم الندې
تشریح کیږي .
الف د ( )nکوانټي عدد :
-nد اصلي( عمومي )کوانټي نمبر په نوم یاد اود هستې چاپیره د الکترون عمومي انرژیکي
سویه ښېي او الندې قیمتونه ( …… )n = 1 , 2 , 3 , 4 , 5اخستالی شي .دا کوانتي عدد
د هستې چاپیره د الکترون ټوله انرژي اود الکتروني وریځې پراختیا یعنې د الکترون او هستې
تر منځ اعظمي فاصله ښېي .یا په بل عبارت د) (nعددي قیمت د هستې چاپیره د الکتروني
پوښونو موقیعتونه ښېي .
n=1هستې ته نژدې لمړی الکتروني پوښ ( . ) K
n=2دویم الکتروني پوښ (. ) L
n=3دریم الکتروني پوښ () M
371
د پورتني فورمول له مخې که ( )ℓ=0وي ،نو ( ) m=1دی .یعنې کروي اربیټال ( ) sپه هر
الکتروني پوښ ( )nکې یو عددوي .که ( )ℓ=1وي ،نو ( )m=3کیږي .یعنې د ( )pاربیټال په هر
الکتروني پوښ کې درې عدده کیدای شي .که ( )ℓ =2وي ،نو ( )m=5کیږي .یعنې د ( )d
اربیټال په یوالکتروني پوښ کې پنځه عدده کیدای شي .دهستې چاپیره په درې بعده فضا کې د
( ) s , p , dاربیټالونو موقیعتونه ( په هر الکتروني پوښ کې دهر ډول اربیټالونو شمیر) په
الندې شکلونو کې وګورئ .
372
) ( Organic chemistry=(органическая химияعضوي کیمیا ) :د کیمیا یوه څانګه ده چې
د کاربن مرکبونه څیړي .
( Ornithineاور نیتین ) :یو امینو اسید دی ،چې د پروتین په جوړښت کې برخه نلري اود یوریا
په دوران کې د منځڼي مرکب په توګه را منځته کیږي .کیمیاوي فورمول یی )( C5H12O2
اوجوړښتي فورمول یی الندې دی .
) ( Ortho=(орто)(Oارتو ) :دا کلمه د کیمیاوي مادې دنوم په سر کې راځي او الندې معناوې
لري .
الف -که د بنزین په کړۍ کې دوه تعویضي ګروپونه د کاربن د دوه ګاونډیو اتومونو ( )1,2سره
وصل وي لکه :
1,2-dichlorobenzene = O-dichlorobenzene
ب -د تیزاب ډیر هایدریت شوې بڼې سره هم د ارتو کلمه راځي .لکه فاسفورک( )Vاسید یا ارتو
فاسفورک اسید ( . )H3PO4او لږ هایدریت شوی فاسفورک اسید ،متا فاسفورک اسید (
)HPO3دی .
خ -په ډای اتومک مالیکول کې که د دواړو اتومونو د هستو سپینونه موازي وي ،د دغسې
مادې په سرکې د ارتو کلمه راځي او که د دواړو اتومونو د هستو سپینونه ضد موازي وي ،نو
ددغسې مادې د نوم په سر کې د پارا کلمه راځي .لکه ارتو هایدروجن او پارا هایدروجن .
) ( Orthoboric acid=(ортобортая кислотаارتو بورک اسید ) :بورک اسید وګورئ .
) (Osmium=(осмий ) –(Osاوسمییم = اوسمي ) :سپین ابي ډوله جامد سخت فلز ي عنصر
دی .اتومي نمبر یی( ، ) ۷۶اتومي کتله یی( ، )190,2نسبي کثابت یی( ، ) 22,57دویلي
کیدونقطه یی( )30450Cاود جوش نقطه یی( )50270Cده .د اوسمییم اکسیدیشني درجې ( +2
), + 3 , + 4 , + 5 , + 6 , + 8دي ،چې د ( )+6او ( ) +8مرکبونه یی ثابت دي .
) ( Osmosis=( осмосьاسموسس) :که د ( ) Uډوله نل په منځ کې نیمه قابل نفوذ پرده وي .د
پردې یوخواته خالص محلل او بل خوا ته یی ددغې محلل غلیظ محلول وي ،دلته واړه
مالیکولونه ( د محلل مالیکولونه ) له پردې تیریږي او لوی مالیکولونه ( د حل شوې مادې
مالیکولونه ) له پردې نشي تیریدای .د نیمه قابل نفوذ پردې له الرې دا ډول یو طرفه نفوذ د
اسموسس په نوم یدیږي .کله ،چې د پردې په دواړو خواو کې دمحلول غلظت یوشی ( مساوي)
شي ،نو د اسموس عملیه دریږي .همدا شان د پردې پر هغه اړخ چې غلیظ محلول پکې دی ،ک ه
فشار زیات کړو ،نو دلته هم دیو معین فشار الندې د اسموس عملیه دریږي .دغه فشار چې د
هغې تر اغیز الندې د اسموس عملیه دریږي د اسموتیک فشار په نوم یاد او په ( )πښودل کیږي .
د یو محلول اسموتیک فشار په هغه محلول کې د حل شوې مادې د ذرو په شمیر پورې اړه لري
377
اود حل شوې مادې په طبیعت پورې اړه نلري .که د یوې مادې ( )nموله په ( )Vحجم محلول کې
حل وي ددغه محلول ازموتیک فشار مساوي کیږي .
دلته ( )Rدغازونو عمومي ثابت او ( ) Tد تودوخې درجه ده .هغه اله چې اسموتیک فشار
ورباندې اندازه کوي د اسمومتر په نوم یادیږي .
) ( Ostwald’s dilution law=( закон разбовления оствальдаد استوالد د رقیق کولو
قانون ) :دا قانون په محلول کې دیو الکترولیت ( )HAد الکترولیتي انفکاک د درجې) (αاود
محلول د حجم ( رقیق کولو ) اړیکه ښېي .د بیلګې په توګه که ( )HAیو ضعیف الکترولیت وي
ونو لیکو :
اخري افاده د استوالد قانون بیانوي .ددغې افادې څخه معلومیږي ،چې که ( ) n=constوي اود
محلول حجم زیاتیږي ( محلول رقیق کیږي ) په همغه انډول د ضعیف الکترولیت د انفکاک درجه
( )αهم زیاتیږي
378
) ( Oxalate=( окзалатاکزالیت = اکزاالت ) :د اکزالک اسید مالګه یا استر دی لکه سودیم
اکزالیت ( (COONa)2اونور .
) ( Oxides=( оксидыاکسایدونه = اکسیدونه ) :د اکسیجن سره دیوبل عنصر بینار مرکب د
اکساید په نوم یادیږي .د فلزونو اکسایدونه ایوني مرکیونه دې او کله چې په اوبو کې حل شي
قلویات جوړیږي :لکه
اود غیر فلزونو اکسایدونه مالیکولي مرکبونه دي او کله چې په اوبو کې حل شي تیزابونه الس
ته راځي .لکه
CO2 + H2O → H2CO3
( Oximesاکزایمونه ) :هغه مرکبونه دي ،چې د ( ) > C = N - OHګروپ لري .لکه ډای متایل
ګالی اکزیم.
) ( Oxo=( оксоاکسو ) :داکلمه په یو مرکب کې د اکسیجن د موجودیت معنی لري .
380
) (Oxo acid=( оксо кислотаاکسو اسید ) :هغه تیزاب دی ،چې تیزابي هایدروجن یی د
اکسیجن سره اړیکه لري .لکه ) (HClO4 , HNO3 , H2SO4او نور .ددې تیزابونو جوړښتي
فور مولونه الندې وګورئ .
) ( oxonium ion=( ион оксонийاکسونیم ایون ) :د ( )R3O+په څیر ایون دی .دلته ( )Rیو
عضوي ګروپ یا هایدروجن کیدای شي .لکه ( )H3O+چې د اوبو پر مالیکول د ( )H+دایون د
نصبیدو په نتیجه کې جو ړی ږي.
) ( oxoprocess=( оксопроцесьداکسو پروسه ) :د لوړفشار اود تودوخې په لوړه درجه کې
دکوبالت ( کتلست ) په موجودیت کې د الکان ،کاربن مونو اکساید او هایدروجن ترمنځ
کیمیاوي تعامل څخه د الدیهایدونو د استحصال صنعتي طریقه ده .
) ( oxygen=(кислород)-( Oاکسیجن ) :بې رنګه ،بې بویه غاز دی .اتومي نمبریی ( ، )8
اتومي کتله یی( ، )15,999کثافت یی ( ، ) 1,429 g.dm-3د ویلې کیدو نقطه یی ( )-218,40C
( (- 1830Cده .د ځمکې پر مخ موادو کې یی وزني فیصدي ( )42,2% اود جوش نقطه یی
او په اتوموسفیر کې یی حجمي فیصدي ( )28%ده .اکسیجن د ژوندیو موجوداتو د تنفس لپاره
حتمي او ضرور دی .عادي اکسیجن دوه اتومه ( )O2او اوزون درې اتومه ( ) O3مالیکولونه لري
.اکسیجن پر ۱۷۷٤کال جوزپ پرستلې پیژندلي دی .
381
oxyhaemoglobin
( = ( ozone layerاوزوني طبقه ) :د ځمکې له مخ څخه ( )15 – 50kmپورته د هوا یوه طبقه ده
چې د اوزون څخه جوړه ده اوداوزونوسفیر ،ستراتوسفیر یا اوزوني طبقې په نوم یادیږي .د لمر
382
-P-
) ( Paladium )=(паладий) – (Pdپالدیم ) :سپین نرم لوله کیدونکې انتقالي عنصر دی .
اتومي نمبر یی ( ، )46اتومي کتله یی( ، ) 106,4نسبي کثافت یی) ، (12,02د ویلې کیدو نقطه
383
یی ( ، ) 15220Cد جوش نقطه یی ( )31400Cده .په عادي شرایطو کې د اکسیجن سره تعامل نه
کوي ،مګر د مالګې په تیزابو کې حلیږي .اکسیدیشني درجې یی ( ) +2او ( ) +4دي .پالدیم په
( )۱۸۰۳کال کې ( )W.woolstonپیژندلی دی .
.
Panthothenic acid
) (Para=( параپارا ) :داکلمه د ځینو مرکبونو دنوم په سر کې راځي اود ( )p-په حرپ ښودل
کیږي .د پارا کلمه الندې معناوې لري .
384
-۱که د بنزین په کړۍ کې دوه تعویضي د ( )1, 4کاربنونو سره اړیکه ولري .لکه (1,4dimethyl
) benzeneچې د ( )P - xyleneپه نوم هم یادیږي .
-2که په دوه اتومه مالیکول کې د دواړو اتومونو هستې موازي او مخالف الجهته سپینونه
ولري .لکه د پارا هایدروجن مالیکول .
) ( Paraffins=( парафиныپارافینونه ) alkanes:وګورئ.
) ( Pascal =( паскальپاسکال ) :د( ) SIپه سستم کې دفشار واحد دی 1pascal = .
1newton/ m2
( Paul exclusion principleدپاول د ممنوعیت پرنسیش ) :په یوه اتوم کې دوه الکترونونه چې
څلور واړه کوانتي اعداد یی یو شی وي نشي پیداکیدای .
) ( P-block element=( P-блок элементыد Pبالک عناصر ) :دوره یی جدول وګورئ .
) ( Penicillin=( пеницилинپنسلین ) :انتیبیوتیک ماده ده .د یوډول خریړیو ( ثمارې) څخه
الس ته راځي .د ډیرو ناروغیو د تداوۍلپاره کارول کیږي .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
)Penicillin( пеницилин
(= ( Pentahydrateپنځه مالیکوله اوبه لرونکی ) :کرستلي ماده ده چې په یو مول مرکب کې یی
پنځه موله کرستلي اوبه وي .
386
) ( Pentane=( пентанپنتان ) :پنټان مستقیم ځنځیر لرونکي مشبوک هایدرو کاربن ( )C5H12
دی .دپترولو څخه په الس راځي .نسبي کثافت یی ( ، )0,63د ویلې کیدو درجه ( ، )-129,70Cد
جوش درجه یی ( ) 36,10Cده .
(= ( Pentanoic acid , valeric acidپنټانوئک اسید ،والیرک اسید) :بې رنګه مای
کاربوکسایلک اسید (CH3(CH2)3COOHدی .نسبي کثافت یی( ، ) 0,9د ویلي کیدو درجه
یی ( )-340Cاود جوش نقطه یی ( )186,050Cده .
) ( Pentyl group , pentyl radical=( пентил группаپنټایل ګروپ = پنتیل ګروپ ) :
عضوي ګروپ )( CH3CH2CH2CH2-CH2-
) ( Pepsin=( пепсинپیپسین ) :یو انزایم دی ،چې د فقاریه حیواناتو په معده کې په پولي
پپتایدونو د پروتین په ټوټه کیدو کې د کتلست رول لري .
387
) (Perfect solution=( идиалный растворایدیال محلول ) :د راولت قانون وګورئ .
) ( Periodic law =( периодические законدوره یی قانون ) :داقانون الندې بیانیږي .
الف -د کیمیاوي عناصرو فزیکي او کیمیاوي خواص د هغوئ د اتومي کتلې د زیاتیدو سره په
دوراني توګه بدلون مومي .داقانون په ۱۸۶۸کال روسي کیمیاپوه ( ډ ،ی مندلیف ) بیان کړی
وو .داچې د عناصرو بنستیزه ( اصلي ) ځانګړتیا یا د عناصرو تر منځ بنسټیز توپیر اتومي کتله
نه بلکې اتومي نمبر دی ،نو د مندلیف تعریف وروسته پوهانو داسې بیان کړ .
ب -د عناصروفزیکي او کیمیاوي خواص د هغوئ د اتومي نمبر د زیاتیدو سره په دوراني توګه
بدلون مومي .
388
( Periodic tableدوره یی جدول ) :کیمیاوي عناصر د اتومي نمبرد زیاتیدو په اساس په یو
جدول کې داسې ځای شوي دي ،چې یو بل ته ورته عناصر یودبل الندې ځای نیسي .داجدول د
اوه افقي کتارونو ( دورو یا پیریودونو ) او اته ( په نویو جدولوکې ۱۸یا ) ۳۲عمودي کتارونو (
ګروپونو ) څخه جوړدی .د هر پیریود په پیل کې یو قوي فلزي عنصر ځای لري او د اتومي نمبر په
زیاتیدوسره داسې عناصر یو په بل پسې ځای نیسي ،چې فلزي خواص یی د مخکیني عنصر په
پرتله لږ او غیر فلزي خواص یی د مخکیني عنصر په پرتله زیات وي .هر پیریود په یو نجیبه غاز
پای ته رسیږي .څرنګه ،چې د خواصو تدریجي تغیر په هر پیریود کې په عین ترتیب ( پیریودک
ډول ) تکراریږي ،نو ځکه دغه جدول ته دوره یی جدول وایی .د اتومي نمبر د زیاتیدو سره د
اتوم په هسته کې یو یو پروتون اوپه الکتروني پوښ کې یو یو الکترون زیاتیږي .داچې د اتومي
نمبر په زیاتیدوسره نوبتي الکترون د الکتروني پوښ په کوم الکتروني اربیټال () S ,P , d ,f
کې ځای نیسي ،د دغې ځانګړتیا پر بنسټ کیمیاوي عناصر په الندې بالکونو ویشي .
-1د ( )1Aاو ( ) 11Aاصلي نیم ګروپونو په عناصرو کې نوبټي الکترون ( والنسي الکترون ) د
بیروني الکتروني پوښ په ( ) nSاربیټال کې ځای نیسي ،نو د ( )1Aاو ( )11Aنیم ګروپونو
عناصر د ( )Sبالک د عناصرو په ډله کې راځي .داچې ددې عناصرو ټول والنسي الکترونونه په
بیروني الکتروني پوښ ( )nS2 ، nS1کې ځای نیسي ،نو ځکه ددغه نیم ګروپونو د عناصرو
والنسونه ثابت ( ) 2 , 1او اکسیدیشنې درجې یی هم ثابتې ( ) +2 , +1دي
-2د ( )111A ,1VA , VA , V1A , V11A , V111Aنیم ګروپونو د عاصروپه اتومونو کې په
هسته کې د پروتونو دزیاتیدو سره ،نوبتي الکترون د بیروني الکتروني پوښ ( )nپه ( )nP
الکتروني اربیټال کې ځای نیسي ،نو ددغه نیم ګروپونو عناصر د ( ) Pبالک د عناصرو په نوم
یادیږي .
-3د ( )1B , 11B ,111B ,1VB , VB , V1B , V11B , V111Bفرعي نیم ګروپونو د
عناصرو د داتومونو په هسته کې د پروتون د زیاتیدو سره ,نوبتي الکترون د ( )n-1الکتروني
پوښ په )n-1 ( dالکتروني اربیټال کې ځای نیسي ،نو ځکه ددغه نیم ګروپونو عناصر د () d
بالک د عناصرو په نوم یادیږي .د النتانوئیدونو ( ) 58-87د اتومونو په هستوکې د پرتونون د
) )n-2الکتروني پوښ په ( ) 4fالکتروني اربیټال کې اود زیاتیدو سره نوبتي الکترون د
اکتانوئیدنو ( )90-108د اتومونو په هستوکې د پروتون د زیاتیدوسره نوبتي الکترون د () n-2
الکتروني پوښ په ( )5fالکتروني اربیټال کې ځای نیسي ،نو ځکه النتانوئیدونه او
389
اکتانوئیدونه د ( ) fبالک د عناصرو په نوم یادیږي .هغه عناصر چې په یو پیریود کې ځای لري ،
د هغوۍ د الکتروني پوښونو شمیر یو شی ( مساوي ) وي .او لکه چې پاس وویل شول د ( )Sاو
( ) Pبالکونوپه عناصرو کې د اتومي نمبر د زیاتیدو سره ( د پیریود پیل څخه د پیریود د پای په
لور ) ،چې پروتونه په هسته کې اونوبتي الکترون په بیروني الکتروني پوښ کې اضافه کیږي ،
نو دلته د هستې او بیروني الکتروني پوښ تر منځ د متقابل جذب قوه په تدریخ زیاتیږي ،چې په
نتیجه کې د پیریود له پیل څخه د پیریود د پای په لور د عناصرو اتومي شعاک په پرلپسې ډول
لږه اود عناصرو د ایونایزیشن انرژي په تدریخ زیاتیږي .یعنې د پیریود له پیل څخه د پیریود
دپای په لور د عناصرو فلزي خواص په پرلپسې ډول کم او غیرفلزي خواص یی په تدریخ زیاتیږي
.او لکه چې پاس وویل شول هر پیریود په نجیبه غاز ختمیږي .خود اچې د ( )fاو ( )dبالکونو په
عناصرو کې نوبتي الکترون په بیروني الکتروني پوښ کې نه بلکې دهغې څخه دننه په )n-1(d
او )n-2 ( fالکتروني پوښونو کې ځای نیسي اود ( )Sاو ( ) Pعناصرو په څیر دهستې او بیروني
الکتروني پوښ تر منځ د متقابل جذب قوه نه زیاتیږي .پس دلته د اتومي نمبر د زیاتیدو سره د
عناصرو اتومي شعاک په پرلپسې ډول نه کمیږي او له دې کبله د یو پیریود په ( )dاو () f
عناصرو کې د اتومي نمبر په زیاتیدوسره په پرلپسې ډول د فلزي خواصو کمیدل اود غیر فلزي
خواصو زیاتیدل نه لیدل کیږي .بلکې د ( )dاو ( ) fبالکونو عناصر ټول فلزونه دي .د دوراني
جدول په ګروپونو کې له پاس څخه د ښکته په لور په ترتیب سره الکتروني پوښونه زیاتیږي ،نو
د هستې او بیروني الکتروني پوښ تر منځ فاصله هم زیاتیږي اوپه نتیجه کې د هستې او بیروني
الکتروني پوښ تر منځ د الکتروستاتیکي جذب قوه ضعیفه کیږي ( دعناصرو د ایونایزیشن
انرژي کمیږي ) ،یعنې د بیروني الکتروني پوښ څخه الکترون په اسانۍ جالکیږي .پس په
ګروپونو کې له پاس څخه د ښکته په لور د عناصرو د ایونایزیشن انرژي په تر تیب سره کمیږي
او فلزي خواص یی په ترتیب سره زیاتیږي او غیر فلزي خواص یی په ترتیب سره کمیږي .کوم
عناصر ،چې په ( )11A( ، )1Aاو ( ) 111Aنیم ګروپونو کې ځای لري اکسیدیشني درجې یی
ثابتې او په ترتیب سره ( ) + 3 , +2 , + 1دي اوهم د ( )1VA-V11Aنیم ګروپونو د عناصرو
مثبتې اعظمي اکسیدیشني درجې د اړوند ګروپ د نمرې سره مساوي دي .د ( ) dاو () f
عناصرو د بیروني الکتروني پوښ د ( ) Sپه اربیټال کې عمدتا دوه الکترونه ( )nS2اوپه یو کم
شمیر عناصروکې یوالکترون ( ) nS1ځای لري .او دغه عناصر په کیمیاوي تعاملونو کې عمدتا
همدا د بیروني الکتروني پوښ الکترونونه له السه ورکوي ،نو ځکه د دغه عناصرو عادي
390
اکسیدیشني درجې عمدتا ( ) +2یا ( ) +1دي .اوټول دغه عناصر فلزونه دي .ولې د ( )dبالک
عناصر د )n-1 ( dاود ( ) fبالک عناصر د )n-2 ( fاربیټالونو څخه هم الکترونونه له السه ورکوي
،نو ځکه د ( )dاو ( )fبالکونود عناصرو اکسیدیشني درجې ثابتې نه بلکې متحولې دي .او
مثبتې اعظني اکسیدیشني درجې یی د اړوند ګروپ د نمرې سره مساوي دي .د دوره یی جدول د
( )1VA –V11Aنیم ګروپونو د عناصرو منفي اکسیدیشني درجې اکثرا د ( )X – Bافادې
څخه تعینیدای شي .دلته ( ) Xد اړوند عنصر د ګروپ نمبر ښېي .د بیلګې په توګه د کاربن() C
،نایتروجن ( ، ) Nاکسیجن ( )Oاو کلورین ( )Clمنفي اکسیدیشني نمرې مساوي کیږي :
C : 4 – 8 = -4
N : 5 - 8 = -3
O : 6 - 8 = -2
Cl : 7 - 8 = -1
( Permanent gasدایمي غاز ) :هغه غاز ( لکه اکسیجن ،نایتروجن )...چې د تودو خې په
عادي درجه کې ( یوازې د فشار د زیاتولو له الري ) په مای نه اوړي . .
) ( Peroxides.=( перекисьپر اکساید ) :هغه مرکب دی ،چې د ( )O2-2ایون لري لکه هایروجن
پراکساید ( )H2O2اونور .
-1د متان ،ایتان ،پروپان او بوټان د غازونو ګډوله د سون دموادو په توګه اوهم د نورو
کیمیاوي موادو دجوړولو لپاره کارول کیږي .
( diesel oil , gas oil -4ډیزل تیل ،غاز تیل ) :دافرکشن د( )13 - 25کاربن لرونکو
هایدروکاربنونو ګډوله د ه ،چې د تودوخې په ( )220-3500Cواتن کې تقطیر کیږي .دا مواد په
ډیزلي انجنونو کې سوځي
-5د ډیزلو د تقطیر څخه پاتې موادو څخه مای تیل د خالیی تقطیر په واسطه جالکیږي .دغه
مواد د پرزه جاتو د غوړولو لپاره کارول کیږي .د جامد قسمت څخه یی د محلل اکسترکشن په
طریقه پارافین واکس جال کوي .او باقي پاتې جامده ماده تور رنګ لري چې ازاد کاربن پکې
دی اود قیر په توګه کارول کیږي Fractional distillation .وګورئ .
په خالصو اوبو کې د هایدروجن د ایونو غلظت ډیر لږ ( ) 10-7 mol / Lدی پس د خالصو اوبو
مساوي کیږي : ( )pH
یعنې د خنثی چاپیریال( ، ) pH = 7دتیزابي چاپیریال ( )pH < 7اود قلوي چاپیریال ( > pH
)7دی .
) ( Phase=( фазаفاز ) :دنا متجانسه سستم متجانسه برخه چې د سستم د نورو برخو څخه د
فازونو تر منځ د لید وړ پولو په واسطه جالشوي وي د یو فاز په نوم یادیږي .دبیلګې په توګه که
په یو ګیالس کې او به اود کنګل ټوټې وي ،نو دلته اوبه یوفاز د کنګل ټوټې بل فاز اوپر سریی د
اوبو بړاس دریم فاز دی . .خو په اوبو کې دمالګې محلول په پام کې نیسو .دلته د مالګې او اوبو
ترمنځ د جدایی سرحد په سترګو نه لیدل کیږي .پس په اوبو کې د مالګې محلول یو فازه سستم
دی .
) ( Phase diagram=( фазовый диаграмаفاز دیاګرام ) :داسې ګراپ دی ،چې د ټاکلیو
شرایطو ( لکه د تودوخې درجې او فشار ) الندې دیو سستم د جامد ،مای او غاز فازونو تر
منځ اړیکه ښېي .د ( )steelفاز دیاګرام وګورئ .
) ( Phase rule=( правила фазد فازونو قاعده ) :په یو متعادل سستم کې د کمپوننتونو د
شمیر ( )nدفازونو دشمیر ( ، ) φاو دسستم پر تعادلي حالت د مؤثرو خارجي شرایطو دشمیر (
)sاود سستم د ترمودینامیکي ازادی ( )Fترمنځ الندې اړیکه موجوده ده .
F=n + s - φ
که دمؤثرو خارجي شرایطو څخه دوه ( Pاو )Tپه پام کې ونیسو ،نو پورتنۍ افاده داسي شکل
نیسي .
F= n + 2 - φ
پورتنۍ افاده د ګیپس د فازونو د قاعدې په نوم هم یادیږي .د ( )Fعد د هغه فاکتورونو( P , T
اوغلظت) اعظمي شمیر ښېي کوم چې تر ټاکلي حده پورې یو د بل څخه مستقل تغیر کوالی شي
او په دې تغیراتو کې په سستم کې د فازونو شمیر یا نوعیت تغیر ونه کړي .
394
) (Phase transition=( фазавои переходыفازي اوښتون ) :جامده ماده په مای او هم مای
په غاز یا غاز په مای یا مای په جامد اوښتل .همدا ډول پارامګنت ماده په فیرومګنت اوښتل
یا دیوې مادې یو کرستلي شکل په بل کرستلي شکل اوښتل دا ټول د فازي اوښتونو بیلګې دي .
که د فازي اوښتون تودوخه ( latent heatوګورئ ) صفر نه وي ،دې اوښتون ته لمړی ترتیب
اوښتون او که د فازي اوښتون تودوخه صفر وي دي فازي اوښتون ته دویم تر تیب فازي اوښتون
وایی .
) ( Phenol, carbolic acid=( финолفینول ،کاربولک اسید ) :سپینه جامده ،کرستلي ماده (
)C6H5OHده .نسبي کثافت یی ( ، )1,1د ویلي کیدودرجه یی ( )430Cاود جوش درجه یی (
)1820Cده .د مصنوعي ژاولو ،دواګانو او چاودیدونکو موادو په جوړولو کې کارول کیږي .
phenolphtalein
) ( Phenоls=(фенолыفینولونه ) :عضوي مرکبونه دي .د( )-OHګروپ پکې د بنزین په کړۍ
کې شامل کاربن سره اړیکه لري .دعادي الکولونوبرعکس فینولونه د اروماتیکي کړۍ د لرلو له
کبله تیزابي مرکبونه دي .مثال په خپله فینول په اوبو کې په الندې ډول الکترولیتي انفکاک
کوي .
( Phenoxy resinsفن اوکسي کنډونه ) :ترمو پالستیک مواد دي ،چې د فینولو د تراکم ( یا
کاندنسیشني تعامل ) څخه الس ته راځي .او عمدتا د پالستیکي کڅوړو د جوړولو لپا ره
کارول کیږي .
) (Phenylalanine=(фенил аланинفینایل اال ناین = فینیل اله نین ) :امیو اسید وګورۍ .
د انلین څخه په رنګ جوړولو ،ربړ او دوا جوړولو کې کار اخلي .
) ( Phenyl group = ( фенил группаفینایل ګروپ = فینیل ګروپ ) :د بنزین د مالیکول
څخه چې یو هایدروجن لیرې شي د فینایل ګروپ ( )C6H5-الس ته راځي .
) ( Phenyl methylamine=( фенил метил аминفینایل متایل امین = فینیل متیل امین )
benzylamine:وګورئ .
) ( Phenyl methyl ketone , aceto phenone=( фенил метил кетонفینایل متایل کیتون
،استو فینون = فینیل متیل کیتون ) :بې رنګه کرستلي کیتون ( )C6H5 – CO – CH3دی .د
ترخه بادام بوی لري .د تودوخې په ( ) 200Cکې ویلي کیږي .دعطرو په جوړولو کې او هم د
عضوي محلل په توګه کارول کیږي .
397
( phlogiston theoryد فلوګستون نظریه ) :دسوځیدو ډیره پخوا نۍ نظریه ده .ددې نظریی په
اساس په ټولو لمبه کیدونکو ( ټول د سوځیدو وړ ) موادو کې د فلوګستون په نوم ماده وجود
لري ،کومه چې د سوځیدو وروسته له سوځیدونکي مادی څخه خارجیږي .
) ( Phosphide=( фосфидفاسفاید = فاسفید ) :دیو فلز سره د فاسفورس بینار مرکب د
فاسفاید په نوم یادیږي .لکه ( )Na3Pاو ( ) Ca3P2اونور .
) ( Phosphine =( фосфинفاسفاین = فوسفین ) بې رنګه قوي زهري غاز دی .په اوبو کې لږ
حلیږي .دویلي کیدو نقطه یی (، (-1330Cاود جوش نقطه یی ( )-87 , 70Cده .
( phosphodiester bondفاسفوډاي استر بانډ ) :کو والنسي اړیکه ده چې د اکسیجن د پله له
الرې د قند او فاسفیت ګروپونه ( د نکلوئک اسید د مالیکول د قند -فاسفیت په مالتیرکې )
یود بل سره نښلوي DNA .وګورئ .
phosphoglyceride
> 2000C
2H3PO4 → H4P2O7 + H2O
ارتو فاسفورک اسید په اوبو کې ښه اوپه ایتانول کې هم حلیږي .فاسفورک ( )Vاسید جامده
اوبه کیدونکې ماده ،نو ځکه غلیظ محلول یی کارول کیږي .ارتو فاسفورک اسید په دوه الرو
الس ته راوړي .
الف -دوت پروسه :په دې طریقه کې لمړی فاسفیتي تیږېCa3 )PO4( 2په سلفورک اسید کې حل
کوي
400
الس ته راغلی کلسیم سلفیت د جیپسم په بڼه له ګډولې څخه جالکوي .داډول فاسفورک اسید
دومره خالص نه وي
Ca3(PO4)2 → + 3H2SO4 3CaSO4 + 2H3PO4
ب -حرارتي متود :ویلي شوی فاسفورس هوا ته شیندي اواور وراچوي .بیا الس ته راغلی
فاسفورس پنټا اکساید د اوبو د بړاس سره یو ځای کوي او په دې توګه فاسفورک اسید الس ته
راوړي .دفاسفورک اسید سستماتیک نوم ټترا اکسو فاسفورک اسید او جوړښتي فورمول یی
الندې دی .دا تیزاب په البراتوار کې د فاسفورس پنټا اکساید او اوبو دتعامل څخه الس ته
راوړي .
له دوه مالیکوله فاسفورک ( ) Vاسید څخه چې یو مالیکول اوبه ووځي پیرو فاسفورک اسید
الس ته راځي .
401
فاسفورس د اورلګیت او جنګي مهماتو ،فاسفیتي سرو اود حشراتو ضد دواګانو په جوړولو
کې په کایږي .
) ) ( Phosphorus (111 ) bromide= (бромид фосфора(111فاسفورس ( ) ۱۱۱بروماید ) :
بې رنګه بړاس کیدونکې مای ( ) PBr3ده .نسبي کثافت یی( ، ) 2,85د ویلي نقطه یی ( )-400C
اود جوش نقطه یی ( )1730Cده .د برومین د بړاس او فاسفورس د مستفیم تعامل څخه الس ته
راځي .او په عضوي مرکبونو کې د برومین د نصبولو لپاره کارول کیږي .
) ) ( Phasphorus(V) bromide =(,бромид фосфора (Vفاسفورس ( )Vبروماید ) :زیړه
تصعید کیدونکې جامده ماده ( ) PBr5ده د ( )1000Cڅخه په ټیټیه درجه کې تجزیه کیږي .
لوګی ورکونکې مای ( )POCl3ده .د ویلي کیدو نقطه یی ( ) 20Cاود جوش نقطه یی( )105,30C
ده
) (Photochemistry=( фотохимияفوتو کیمیا ) :دکیمیا هغه څانګه ده ،چې فوتو کیمیاوي
تعاملونه څیړي .
) ( Photoelectric effect=( фото электрический эфектفوتو الکترک افکت ) :د الکترو
مقناطیسي وړانګو په واسطه د یوي مادي څخه د الکترون جال کول د فوتو الکترک افکت په
نوم یادیږي .د جال شویو الکترونو شمیر ( دفوتو الکترونو شمیر ) د وړانګو په شدت پورې اړه
404
لري .اود جالشویو الکترونو کنتیکي انرژي د دغه الکترو مقناطیسي وړانګو په فریکونسۍ
پورې اړه لري .کله ،چې د الکترومقناطیسي وړانګو د یوفوتون انرژي )h )-) hγ0دپالنک ثابت
او γ0د وړانګو اصغري فریکونسي ده ( ،د هغه کار( )φسره مساوي شي ،کوم چې د جامد شي
څخه د الکترون د جال کولو لپاره ضروري ) ) φ = h γ0دی ،نو دغه فوتون کوالی شي چې د
اتوم څخه الکترون جالکړي .دالکترون د جال کیدو تر څنګ نورې پیښې ( پدیدې ) لکه فوتو
کاندکتیف افکت او فوتو ولټائیک افکت هم د فوتو الکتریک افکت سره تړاو لري .کله چې
الکترومقناطیسي وړانګې پر یو نیمه هادي شي لګیږي ،نو د نیمه هادي شي برقي هدایت
زیاتیږي ،چې ددې پیښې پر بنسټ فوتو کاندکتیف حجرې ( بطرۍ ) جوړوي .په فوتو
کاندکتیف افکت کې د ر ا حساس مواد ( لکه کدمیم سلفاید ) کاروي .دغسې حجرې د ر ا
احساسونکو االتو( ر ا یی سوچونو ) په توګه د ښارونو په کوڅو کې په اتومات ډول دبرقي
ګروپونو د بلیدو او مړکیدو لپاره کاروي .په فوتو ولټائیک افکت کې کله ،چې د ر ا وړانګې د
مختلفو موادو څخه جوړشویو طبقو باندې لګیږي ،نو ددغه طبقو تر منځ د برقي پوتانسیل
توپیر ( ) emfمنځ ته راځي .ددې پېښې پر اساس فوتو ولټائیک حجرې ( چې اکثره یی د P-n
جنکشنونه لري ) جوړشوې دي .کله چې د P-nجنکشن تر څنګ فوتونونه جذب شي ،نو په
جنکشن کې برقي ساحه منځ ته راځي اود هغې تر اغیز الندې ( د بطرۍ د موجودیت پرته ) په
بیروني دوره کې د برې جریان را منځ ته کیږي .
) (Photoelectron=( фотоэлектронفوتو الکترون ) :هغه الکترون ،چې پر یوه ماده باندې د
ر ا د لګیدو په اثر ( د فوتو افکت یا فوتو ایونایزیشن له کبله) د مادې څخه جال کیږي د فوتو
الکترون په نوم یادیږي .
hγ
H2O → 2H+ + 2e- + ½ O2
داوبو فوتو الیزس د فوتو سنتیز په جریان کې صورت مومي .دلته د لمر انرژي د کلوروفیل په
واسطه جذب او دغه انرژي د اوبو په مالیکول کې د اتومو تر منځ د کیمیاوي اړیکې د ماتیدو
سبب ګرځي .او په پایله کې دهایدروجن ایونونه ،ازاد الکترونونه اود اکسیجن غاز منځ ته
راځي .په ډیرو فوتوالیزس تعاملونو کې ازاد رادیکالونه ونډه لري .
) ( Photometry= (фотометрия пламеннаяدشغلې فوتومتري ) :د سپکتري شننې (
سپکتري تحلیل ) خورا حساس ،دقیق ،او ژراجراکیدونکی متود دی ،جې دالقلي فلزونو ،
القلي ځمکني فلزونو اود نورو عناصرو د پیژندنې لپاره کارول کیږي .دلته د موادو اتومي اوهم
مالیکولي سپکترونه تر څیړنې الندې نیول کیږي .په دې متود مالګې ،محلولونه ،ګډولې ،
منرالونه او بیولوژیکي نمونې څیړل کیږي .
406
واحد( کوانتم ) دی .دفوتون ) ( Photon=( фотонفوتون ) :د الکترو مقناطیسي تشعش
انرژي ( ) hfده .دلته ( ) hدپالنک ثابت او ( ) fد الکترومقناطیسي وړانګو فریکونسي () Hz
ده .د فوتون دسکون د حالت کتله صفر ده .فوتون د ر ا په سرعت چټک حرکت کوي .د ر ا څپې
اود ( )γاو ( ) Xوړانګې د فوتونود ټولګیوبهیرونه دي .
) ( Photosynthesis=( фотосинтезفوتو سنتیز ) :هغه کیمیاوي جریانونه ،چې دشنو نباتاتو
په پا و کې د لمر د ر ا په موجودیت کې صورت مومي اود هغې په نتیجه کې د کاربنډای اکساید
او اوبو څخه عضوي مرکبونه ( ګلوکوز اونور ) جوړیږي د فوتو سنتیز په نوم یادیږي .د فوتو
سنتیز د جریان اخري نتیجه الندې ښودل شوې ده .
)Phtalazole ( фталазол
407
) ( Phtalic acid =( фталевая кисдотаفتالک اسید ) :ډي کاربوکسایلک اسید او بې
رنګه کرستلي ماده ) C6H4(COOH)2ده .نسبي کثافت یی ( ، )1,6د ویلي کیدو درجه یی (
)2070Cاود ( ) 2000Cڅخه پورته اوبه له السه ورکوي او په فتالک انهایراید اوړي .
سستماتیک نوم یی ( )benzene-1,2-dicarboxylic acidدی .فتالک اسید د نفتالین د
اکسیدیشن څخه الس ته راځي .د فتالک اسید څخه رنګونه او فینول فتالین جوړوي .
phtalic acid
) (Physical chemistry=( физическая химияفزیکي کیمیا ) :دکیمیا یوه څانګه ده ،چې
دفزیک د قوانینو پ ه مرسته د کیمیاوي پدیدو( لکه کیمیاوي تعاملونو ) قانونمندي بیانوي .
د کیمیاوي موادو د جوړښت سره ددغه موادو د فزیکي خواصواړیکي ،.همدا رنګه د کیمیاوي
تعاملونوسره مل فزیکي پدیدې په فزیکي کیمیا کې څیړل کیږي .کیمیاوي ترمو دینامک ،
کیمیاوي کنتک ،محلولونه ،الکتروکیمیا ،فوتو کیمیا او رادیو کیمیا د فزیکي کیمیا مهمې
څانګې دي .
( pK valueد pkکمیت ) دتیزاب دقوت د ارایه کولو لو ګارتمي افاده ده .
( planck constantدپالنک ثابت ) :د پالنک ثابت ( )hد انرژۍ اساسي ثابت دی ،چې د یو
کوانتم د انرژۍ اود هغې د فریکونسۍ د نسبت سره مساوي کیږي h= 6,6260755(40) . 10- ).
)34 j.s
(= ( plaster of parisد پاریس پلستر ) :کلسیم سلفیت هیمي هایدریت ( )2CaSO4 . H2Oد
پاریس د پلستر په نوم یادیږي ،چې د جیپسم ) ) CaSO4 . 2H2Oد حرارت ورکولو څخه الس ته
راځي .
) ( plastics=( пластикаپالستیکونه ) :هغه مواد دي ،چې دتودوخې یا فشار په واسطه یی
شکل تغیر کوي .ډیر پالستیکونه مصنوعي پولي میري مواد دي .پالستیکونه په دوه ګروپونو
ویشي .
( thermoplastics -۱ترموپالستیکونه ) :دامواد د ګرمولو او سړولو په واسطه څوځلې نرم او
بیرته سختیدای شي .
( thermosetting - ۲ترموسټنګ ) :دامواد په اول کې نرم وي او بیا د تودوخې په واسطه په
سختو جامدو موادو ( چې بیرته نه نرمیږي ) اوړي .د مصنوعي پولیمیرونو سره رنګه مواد اود
پالستیک د ارتجاعیت د زیاتولو لپاره پالستیکایز مواد اوهم د اکسیدیشن ضد مواد ګډوي .
او په دې توګه د الزمو خواصو لرونکي پالستیکونه الس ته راوړي .
) ( Platinum (платина ) – ( Ptپالتین )سپین نقره یی رنګه انتقالي فلزي عنصر دی .اتومي
نمبر یی ( )78اتومي کتله یی ( ، ) 195,09نسبي کثافت یی ( ، )21,45د ویلي کیدو درجه یی (
)17720Cاود جوش درجه یی ( ) )3827 ±1000Cده .په طبیعت کې د نکل او مس دمعدني
موادو سره یو ځای او هم په ازاد ( عنصري ډول ) پیدا کیږي .د پالتین څخه ګا ې اوهم د
البراتوار سامان االت لکه الکترودونه او ترموکوپلونه جوړوي .پالتین د هایدروجنیشن په
عملیه کې د کتلست په توګه کارول کیږي .پالتین یو نجیب ( کیمیاوي تنبل ) فلز دی .په
هایدروکلورک اسید کې نه حلیږي او هم نه اکسیدایز کیږي .په زیاتو مرکبونو کې یی
اکسیدیشني نمبر ( )+2او په کامپلکس مرکبونو کې یی والنس ( ) )1Vدی .
( Platinum blackتور پالتین ) :دپالتین د فلز پوډر د تور پالتین په نوم یادیږي ،چې د
کتلست اوهم د ادسوربنت په توګه کارول کیږي .
) ( Polarization of light=( поляризация светد ر ا قطبي کیدل ) :د عادي ( غیرقطبي ) ر ا
پر تګالرې ( د حرکت په الرکې ) برقي ساحه له هرې خوا عمود اهتزاز کوي .کله چې عادي ر ا د
پوالرایزر څخه تیره شي ،نو د هغې پر تګالرې د برقي ساحې اهتزازونه یوازې په یو جهت کې
محدود شي .دغسې ر ا د قطبي ر ا ( )plane polarized-lightپه نوم یادیږي .
) ( Poly acrylamide =( полиакрил амидپولي اکرایل اماید = پولي اکریل امید ) :د ( 2-
)propenamideپولیمیر د پولي اکرایل اماید په نوم یادیږي .
) ( polyacrylates=( полиакрилатپولي اکرایلیت ،پولي اکریالت) :د اکرایلک اسید اود
هغه د مشتقاتو پولیمیرونه د پولي کرایلیت په نوم یادیږي .د اکرایلک اسید پولیمیرونه په
الندې ډول را منځ ته کیږي .
) ( Polyamides=( поли амидыپولي امایدونه= پولي امیدونه ) :یو ډول کاندنسیشني
پولیمیرونه دي ،چې د یو مالیکول د امین ) ( - NH2اود بل مالیکول د کاربوکسایل ( -
413
) ( Polybasic acid=( полиосновная кислотаزیات اساسه تیزاب ) :هغه تیزاب دی ،
چې دیو څخه زیات تیزابي هایدروجنونه ( هغه هایدروجنونه چې د فلز په اتومو تعویضیږي
تیزابي هایدروجن بلل کیږي ) لري زیات اساسه تیزاب بلل کیږي لکه H2SO4 , H3PO4او
نور.
مالیکولو د پولیمیرایزیشن څخه الس ته راځي جامد ،نیمه شفاپ ،ایالستیکي مواد دي .
کثافت یی ( )0,92دی .پولي ایتیلین د سړو ،تودوخې ،تیزابو او قلوي په مقابل کې مقاومت
لري .دپولي ایتیلین څخه د کور سامانونه ،د اوبو نلونه او نور شیان جوړوي .
دا ماده د تودوخې او کیمیاوي موادو ضد لوړ مقاومت لري .د ربړ څخه یی ایالستکیت کم دی .
دبرې عایق اود زنګ وهنې مقاومت لرونکي وسایل ترجوړوي .
الندې کاندنسیشني پولیمیرایزیشن تعامل ورکړل شوی دی ،چې نایلون ( هتروپولیمیر ) ترې
الس ته راځي .
417
د ( )Aاو ()B
مونو میرونو څخه جوړ د کوپولیمیرونو ( هترو پولیمیرونو ) مختلف ډولونه .
طبیعي ربړونه ،پولي سکرایدونه ( سلولوز ،نشایسته ) ،پروتین ( غوښې ،لوبیا ) ،نکلوئیک
اسید او غیر عضوي مواد لکه سلیکاتونه ( ډبرې ) د طبیعي پولیمیرونو په ډله کې راځي .
) (Polyol = ( поли олپولي اول ) :پولي هایدرک الکول وګورئ .
) (Polypeptide=( полипептидپولي پپتاید ،پولي پپتید ) :هغه لوی مالیکولونونه دي ،
چې دزیات شمیر امینو اسیدونو د مالیکولونو ( دیو مالیکول د ( )- NH2ګروپ اود بل
مالیکول د ( )-COOHګروپ ترمنځ د کیمیاوي تعامل او پپتایدي اړیکې د جوړیدو په نتیجه
کې رامنځ ته کیږي .دلته د امینو اسید د دوه مالکولونو څخه ډي پیپتاید اود زیات مالیکولو
څخه د پولي پپتاید مالیکول جوړیږي .
مالیکولو ترمنځ د پولي کاندنسیشني تعامل څخه پولي سکرایدالس ته راځي .د یو ډول مونو
سکراید د مالیکولو څخه متجانس پولي سکراید اود څوډوله مونو سکراید د مالیکول څخه
غیر متجانس پولي سکرایدونه جوړیږي .
Starchاو celluloseوګورئ
) (Polystyrene=( полистиролپولي ستایرین ،پولي ستیرول ) :د ښیښې په څیر روڼ (
شفاپ ) پولیمیر دی .د فینایل ایتین = ستایرین او په روسي ژبه -ستیرو ل ) د پولي میرایزیشن
څخه الس ته راځي .
) ( Polytionate=(политионатپولي تیونیت = پولي تیونات ) :د پولي تیونک اسید مالګه
ده .
پولي وینایل اسیتیت یو ترمو پالستیک پولیمیر دی .د سرښ ،الکونو ،پالستیکونو د
جوړولو لپاره کارول کیږي .
) ( Polyvinyl chloride=( поливинил хлоридپولي وینایل کلوراید= پولي وینیل کلورید
) :داپولیمیر د وینایل کلوراید ( )CH2 = CHClد پولیمیرایزیشن څخه په الندې ډول الس ته
راځي .
يا
421
) (Potash alum ، alum=(поташалюмپوتاش الوم ) :الومینیم پوتاسیم سلفیت وګورئ .
) ( Potassium , kalium (калий) ) –( Kپوتاسیم ،کالیم ،کالي ) :نرم نقره یی رنګه فعال
فلزي عنصر دی .د دوره یی جدول په ( )1Aنیم ګروپ کې ځای لري .عادي اکسیدیشني نمبر یی
( ، ) +1اتومي نمبر یی ( ) ۱٩اتومي کتله یی ( ، )39,098نسبي کثافت یی ( ، )0,86د ویلي
کیدو درجه یی ( ) 63,70Cاود جوش درجه یی ( ) 7740Cده .پوتاسیم په ۱۸۰۷کال کې () davy
پیژندلی دی .
( Potassium –argon datingپوتاسیم -ارګون نیټه پیژندنه ) :د یو ډول ډبرو( چې 40Kلري )
د عمر د معلومولو الره ده .د پوتاسیم رادیو اکتیف ایزوتوپ ( )40Kپه خپله په ارګون () 40Ar
بدلیږي .د( )40Kد نیمایی تجزیه کیدو وخت ( ) λ = 1,27 . 10 10 yearsکاله دی .دلته دا
فرض کیږي په امتحاني ډبره کې ټول ( )40Arد ( )40Kدتجزیې څخه الس ته راغلی دی او ټول
همدلته پاتې دی .دامتحاني ډبرې د تشکل د عمر د معلومولو لپاره د پوتاسیم ( )٤۰او ارګون (
40K ( )٤۰او )40Arکتلې په ډبره کې اندازه کوي او بیا د الندې فورمو ل له مخې د امتحاني
ډبرې کالونه یا عمر ( )tمعلوموي .
40
) Ar = 0,1102 . 40K ( eλ t - 1
) ( Potassium bromide=( бромид калийپوتاسیم بروماید ) :جامده کرستلي ماده ( )KBr
ده .
) (Potassium carbonate, pearl ash , potash=( карбонат калийپوتاسیم کاربونیټ ،د
ملغلرو ایره ،پوتاش= پوتاسیم بي کاربونات ) :نیمه شفافه اوبه جذبونکې جامده ماده (
)K2CO3ده .د ویلې کیدو درجه یی( )8910Cده ،دجوش د مخه تجزیه کیږي .په عادي حالت
کې درې مالیکوله کرستلي اوبه لري .په اوبو حل او په الکولو کې نه حلیږي .
) ( Potassium chlorate=( хлорат калийپوتاسیم کلوریټ = کلورات کالي ) :بې رنګه
کرستلي جامده ماده ( )KClO3ده .په اوبو کې ډیره او په ایتانول کې لږه حلیږي .د ویلي درجه
یی ( )3560Cاود ( )4000Cپورته تجزیه کیږي او اکسیجن ترې الس ته راځي .
( Potassium chromium sulphate , chrome alumپوتاسیم کرومیم سلفیت ،کروم الوم ) :
بنفش رنګه یا سوربخنه کرستلي ماده ( ) K2SO4 . Cr2(SO4)3 . 24H2Oده .په اوبو کې حل
اوپه الکولو کې نه حلیږي .نسبي کثافت یی( ) 1,826اودویلي کیدو درجه یی( )890Cده په
( ) 1000Cکې ( ) 10H2Oمالیکوله اوبه له السه ورکوي او په ( )4000Cکې ( ) 12H2Oله السه
ورکوي .
423
) ( Potassium hydride=( гидрид калийپوتاسیم هایدراید ) :سپینه یا خړه کرستلي ماده (
)KHده .د تودوخې او هم د لندبل سره په تماس کې تجزیه کیږي .قوي احیا ګره ماده ده .
) ( Potassium iodate= ( иодат калийپوتاسیم ایودیټ = ایودیټ کالی ) :سپینه جامده
کرستلي ماده ( ) KIO3ده .په اوبوکې منحل او په ایتانول کې نه حلیږي .د ویلي کیدو درجه
یی( )5600Cده او په خوراکي شیانو کې په کاریږي .
) ( Potassium iodide=( иодид калийپوتاسیم ایوداید = ایودید کالی) :سپینه جامده
کرستلي ماده ( )KIده .په اوبو ،ایتانول او اسیتون کې حلیږي .د ویلي یدو نقطه یی () 6810C
اود جوش نقطه ( ) 13300Cده .
) ( Potassium monoxide=( моно окись калийپوتاسیم مونو اکساید = اوکسید کالی ) :
خړه کرستلي جامده ماده ( )K2Oده په ( ) 3500Cکې تجزیه کیږي .
) ( Potassium nitrate , saltpeter=( нитрат калийپوتاسیم نایتریت ،سالت پیتر یا ښوره
= نیترات کالی ) :سپینه زیړوزمه اوبه جذبونکې جامده ماده ( ) KNO3ده .په اوبوکې منحل
اوپه الکولو کې نه حلیږي .د ویلي کیدو درجه یی ( )3340Cاو په ( )4000Cکې تجزیه کیږي او
اکسیجن ازادیږي .قوي اکسیدانت دی .
425
) ( Potassium nitrite=( нитрит калийپوتاسیم نایترایت = نیتریت کالی ) :سپینه اوبه
جذبونکې ،په اوبو کې منحل او په ایتانول کې ناحله ماده ( )KNO2ده .په ( )4400Cکې ویلي
کیږي او په ( )6000Cکې چوي ( انفجار کوي )
( Primary cellاولي حجره ) :هغه ولټائیک حجره ده ،چې د برې جریان پکې دغیر رجعي تعامل
په نتیجه منځ ته راځي .کله ،چې داډول حجره تشه ( بې چارجه) شي ،نو بیرته چارخ نه اخلي .
لکه د دانیال حجره او دوستون حجره او نور
) ( Propane=( пропанپروپان ) :بې رنګه هایدروکاربني غاز ( )C3H8دی .دویلي کیدو درجه
یی ( )-1900Cاود جوش درجه یی ( ) -420Cده .
) ( =Propanone , acetone =(пропанонپروپانون ،اسیتون ) :بې رنګه مفره مای ده .د
ویلي کیدو درجه یی ( ، ) -95,40Cدجوش درجه یی ( )56,20Cاو نسبي کثافت یی ( )0, 79دی .
.- د محلل په توګه او هم د پالستیک په جوړولو کې کارول کیږي .جوړښتي فورمول یی
CH3-CO –CH3دی .
) (Propenal , acrolein=( пропеналپروپینل ،اکرولین ) :بې رنګه تنده ترخه مای او غیر
مشبوک الډیهاید ( ) CH2=CH-CHOدی .نسبي کثافت یی ( ، ) 0,84د ویلي کیدو درجه یی ( -
428
) ( Propene , propylene =( пропенپروپین ،پروپایلین ) :بې رنګه هایدروکاربني غاز دی .
د ویلي کیدو درجه یی ( ) -185,250Cاود جوش درجه یی( )-47,40Cده .جوړښتي فورمول یی
( ( CH2=CH –CH3دی .
CH2 = C H- COOHدی .یی ( )130Cاود جوش درجه یی( )141,60Cده .د پولیمیرایزیشن
څخه یی اکرایلک کنډونه جوړوي .
) (Propenyl group , allyl group=( пропенил группаپروپینایل ګروپ ،االیل ګروپ =
الیل ګروپ ) :عضوي ګروپ ( )CH2=CH-CH2 -دی .
) ( Propyl group=( пропил группаپروپایل ګروپ = پروپیل ګروپ ) :عضوي ګروپ (-
)CH3-CH2 –CH2 -دی .
( Proteolytic enzymeپروتیو الیتک انزایم ) :هغه انزایم دی ،چې د پروتین د هایدرولیز په
تعامل کې دکتلست په توګه عمل کوي او په نتیجه کې پروتین د پیپتیدونو او امینو اسیدونو
په مالیکولونو تجزیه کیږي .دغه بهیر د پروتو الیزس په نوم یادیږي .
) ( Proton (протонپروتون ) :د اتوم د جوړښت اساسي ( ساده) ذره ده .د پروتون چارخ ( )+1
او کتله یی ( )1,672614.10-27Kgده .
= (Protonic acidپروتونک اسید ،پروتوني تیزاب ) :هغه تیزاب دی ،چې د پروتون ایون(
)H+ازادوي .
430
) ( Proton number = ( протон номер ,атомный номерپروتون نمبر ) :اتومي نمبر
وګورئ .
( ( Prussic acidپروسک اسید ) :هایدروجن سیاناید وګورئ .
(pseudoaromatic , antiaromaticپسیدو اروماتیک ،انتي اروماتیک ) :هغه مواد دي
،چې په مالیکول کې یی د کاربن د اتومو داسې کړۍ وي ،چې یو ترمنځ د ( )C=Cاو ( )C-C
اړیکې ولري ،خو دغه ډول مرکب د اروماتیک موادو خواص نه لري اود هیوکل قاعده پکې نه
مراعات کیږي .مثال په سکلو اکتا ټټراین ( )C8H8کې اته کاربنه کړۍ ده ،چې کانجوګیټ دوه
غبرګې ( )C=Cاړیکې لري ،خو دغه کړۍ مسطح نه ده او نوموړی مرکب د الکین په څیر په
جمعي تعاملونو کې برخه اخلي .
( Pullulanپلوالن ) :د ګلوکوز د مالکولونو دپولیمیرایزیشن څخه جوړ په اوبو کې منحل یو
پولی سکراید دی .
( Pyrаnoseپایرانوز ) :یو قند دی ،شپږ اتومه کړۍ لري ،چې پنځه اتومونه یی د کاربن او یو
اتوم یی د اکسیجن دی .
)Pyrazol(пиразол ?
) ( Pyredine(пиридинپایریداین =پیریدین ) :بې رنګه مای ( ) C5H5Nده .تیز بد بوی لري .د
ویلي کیدو درجه یی ( )-420Cاود جوش درجه یی( ) 1150Cده .پایریدین یو هترو سایکلک
مرکب دی .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
)Pyridine( пиридин
) ( Pyramidon (пирамидонپایرامیدون ،پیرامیدون ) :د تپې اودرد ضد دوا ده .کیمیاوي
فورمول یی الندې دی .
)Pyramidon=( Пирамидон
432
)pyrimidine( пиримидин
) ( Pyrite , iron pyrite=( пиритپایرایټ ،د اوسپنې پایرایټ = پیریټ ) :د اوسپنې (
)FeS2منرال د پایرایت په نوم یادیږي .
( Pyroپایرو ) :دا مختاړی ( پیشوند ) د هغه اکسو اسید دنوم په پیل کې راځي کوم چې د ټیټ
تیزاب د دوه مالیکولو څخه د اوبو د جداکیدو په نتیجه کې الس ته راځي .لکه :
) ( Pyroboric acid=( борная кислотаپایروبورک اسید ) :بورک اسید وګورئ .
)Pyrogallol( пирогаллол
) ( (Pyrokatechin)=( пирокатехинپایرو کاتې خین) :احیاګره ماده اودوه قیمته فینول
C6H4 ) OH(2دی .په عکاسۍ ،دوا جوړونه او رنګ جوړونه کې په کاریږي .جوړښتي
فورمول یی الندې دی .
)pyrokatechin( пирокатехин
) ( Pyrolysis=( пиролизپاروالیزس ،پیرو لیز ) :د تودوخې په لوړو درجو کې د کیمیاوي
موادو تجزیه کیدل د پیرولیز په نوم یادیږي .
) ( Pyrones=( пироныپایرونونه ) :پایرونونه په طبیعت کې زیات پیداکیږي .د پایرون د دوه
ایزومیرونو جوړښتي فورمولونه الندې ورکړل شوي دي .
434
)Pyrones( пироны
) ( Pyrrole=( пирролپایرول = پیرول ) :پنځه اتومه هتروسکلک مرکب ( )C4H5Nدی .
ضعیف قلوي خواص لري .د هډوکو په تیلو ،دوینې په هومو ګلوبین ،د نباتاتو په کلوروفیل
اود ډبرو د سکرو په قیر کې پیدا کیږي .
)Pyrrole(пирол
( Pyruvic acid, 2-oxopropanoic acidپایرووک اسید -۲ ،اکسو پروپانوئیک اسید ) :یو
عضوي تیزاب ( )CH3-CO-COOHاو بې رنګه مای ده .
……………………………………………………………………………………
….
435
-Q-
)(quantum = ( квантکوانتوم = کوانټ ) :د مادې ځینې خواص لکه د سستم زاویه وي
مومنتم د الکترو مقناطیسي څپو انرژي په متمادي ډول نه بلکې په ټوپیز ( دسکرت ) ډول تغیر
کوي .د داډول خواصو اصغري قیمت د کوانتوم په نوم یادیږي اود دغه خواصو نور تغیرات د
اړوند کوانتوم په پرتله ( )nکرته ( nټام عدد دی ) .زیات وي .د الکترومقناطیسي ساحې
کوانتوم فوتون دی .
(quinolineکیونولین ):بې رنګه اوبه جذبونکې بد بویه تیلي مای ( ) C9H7Nده .په ()2400C
کې ویلي کیږي .د هډوکوپه تیلو او تارکولو کې پیداکیږي .په دوا جوړونه او رنګ جوړونه کې
کارول کیږي .قلوي خواص لري .جوړښټي فورمول یی الندې دی .
436
دکیونولین ایزومیرونه
)Quinines ( хиноны
…………………………………………………………………………………….
437
-R-
( racemic mixture , racemateراسیمک ګډوله ) :د اپتیکي فعالې مادي د ℓاو dشکلونو
د مساوي مقدارونو ګډولې ته راسیمک ګډوله وایی .او په ( ) ℓ dښودل کیږي .راسیمک
ګډوله اپتیکي فعالیت نه ښیي .
= ( radiationless decayد تشعش پرته عادي کیدل ) :یو اتوم یا مالیکول چې د
الکترومقناطیسي وړانګو د تشعش پرته له پاریدلي ( تحریک شوي ) حالت څخه عادي حالت
ته راشي .
) ( radical ion=( радикал ионراډیکال ایون ) :داسې رادیکال دی ،چې ( د ) یا ( ـ ) چارخ
لري .لکه د بنزین کتیوني رادیکال ( ) C6H6 +او نور .
(= ( radioactive ageرادیو اکتیف عمر ) :دپخواني شي عمر چې د رادیو اکتیف موادو د
څیړني له مخې اټکل شوی وي .
438
) ( radioactivity= ( радиоактивносьرادیو اکتیویتي ) :دیو اتوم د هستې څخه په خپل سر
د رادیو اکتیف وړانګو ( )γ ، β ، αوتل او له دې کبله دغه هسته په بل ډول هستې اوښتل د
رادیو اکتویتي په نوم یادیږي radioactive series( .وګورئ ) .
) (radioisotope=( радио изотопرادیو ایزوتوپ ) :دیو عنصر ایزوتوپ دی ،کوم چې رادیو
اکتیف وي .
( radionuclideرادیو نوکلید ،رادیو اکتیف هسته) :هغه هسته ده ،چې رادیو اکتیف وي .
) ( Radium ( радий) – (Raرادیم ) :رادیو اکتیف فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی ( ، )88
اتومي کتله یی ( ، )226,0254د ویلي کیدو درجه یی( )7000Cاود جوش درجه یی ()11400C
ده .رادیوم ( )۲۲۶یی ډیر ثابت ایزوتوپ ( )T1/2 = 1602yearدی .رادیوم په ۱۸٩۸کال کې ماري
کیوري پیژندلي دی .
) ( Radon (радон) ) –(Rnرادون ) :کیمیاوي تنبل (نجیب ) غاز ،رادیو اکتیف عنصر دی .
اتومي نمبر یی ( ، )۸۶اتومي کتله یی ( ، ) 222د ویلي کیدو درجه یی ( ) -710Cاود جوش درجه
د نیمایی تجزیه کیدو وخت یی ( 3,8 یی( )-61,80Cده .دډیرثابت ایزوتوپ (رادون )۲۲۲
)dayدی .رادون که څه هم کیمیاوي تنبل ( نجیب ) غاز دی ،بیا هم ځینې مرکبونه ( لکه رادون
ُ
فلوراید ) یی جوړ شوي دي .رادون په ( ) ۱٩۰۸کال کې ویلیم رمزای پیژندلی دی .
) ( Raffinose=( рафинозرافینوز ) :سپین جامد کاربوهایدریټ )( C18 H32 O16او یو تري
سکراید دی ،دذوب درجه یی ( )800Cده .چې د ګلکتوز ،فرکتوز او ګلوکوز څخه جوړ دی .د
چغندر په بوره او پنبه دانې کې پیداکیږي .
440
) ( Raoult’ s law=( закон рауляد راولټ قانون ،د راول قانون ) :د محلول د پاسه د محلل د
بړاس فشار ( ، )Pپه مای محلول کې د محلل د غلظت – ( Xمولي قسمت ) سره مستقیم تناسب
لري .یعنې لیکو چې :
0
P= P . X
دلته ( ) P0د خالص محلل دپاسه دبړاس فشار ) P( ،د محلول د پاسه بړاس کې د حل شوې مادي
جزیي فشار او ( )Xپه مای محلول کې دحل شوې مادې غلظت ( مولي قسمت ) دي .
) ( Rare erthelements=( редко земелные элементыپه ځمکه کې لږ پیدا عناصر ) :
النتانوئیدونه وګورئ .
) ( Rare gases=( нобел газыلږ پیدا غازونه ) nobel gases:وګورئ .
دلته مس( ) 11د کتلست په توګه کارول کیږي اوکلوروبنزین څخه وروسته فینول الس ته راوړي
) ( Rate constant , velocity constant= ( константа скоростиد تعامل دسرعت ثابت ) :
الندې دکیمیاوي تعامل عمومي شکل ورکړل شوی دی .
A + B → AB
]V = K [A ] [B
دلته ] [Aد Aاو ] [Bد Bموادو مولي غلظتونه او ( ) Kد تعامل د سرعت د ثابت په نوم
یادیږي ،چې قیمت یی د تودوخې په درجې پورې اړه لري .که د تعامل کونکو موادو غلظتونه :
[ A ] = [ B ] = 1 mol/L
وي ،نو دلته V =Kکیږي .یعنې Kدتعامل هغه سرعت دی ،کله چې د تعامل کونکو موادو
غلظتونه ) ( 1 mol / Lوي K .دتعامل د مخصوص سرعت په نوم هم یادیږي .
) ( Reagent=( реагентتعامل ګر ) :هغه کیمیاوي ماده ده ،چې د نورو موادو سره د تعامل
کولو لپاره په کاریږي .د کیمیاپه البراتوار کې سلفورک اسید ،هایدروکلورک اسید ،سودیم
هایدروکساید او نور د تعامل ګرو په توګه کاروي .
( Realgarریل ګار ) :د ارسنک ( )11سلفاید منرال ( )As2S2دی ،چې سور رنګ لري .
) ( Real gas =( неидиалные газыحقیقي غاز ) :هغه غازونه ،چې دمالیکولو تر منځ یی یو
پربل اغیز و اوهم د عمومي حجم په پرتله دهر مالکول د ذاتي حجم څخه صرپ نظر نشي کیدای
442
حقیقي غازونه حسابیږي .هر غاز د لوړ فشار اود تودوخي په ټیټه درجه کې حقیقي غاز
حسابیدای شي .
( Reducing sugarاحیاګر قند ) :مونو سکراید یا ډي سکراید دی ،چې نورو مالیکولونو ته
الکترون ورکوي اود احیاګر په توګه عمل کوي .
)( Reduction=( востановленияد احیا عملیه ) :دالکترون اخستل د احیا عملیه بلل کیږي .
) ( Relative atomic mass( r.a.m) =( относителная атомная массаنسبي اتومي کتله
) :دیو عنصر دیوه اتوم کتله د اتومي کتلې) (a.m.uپه واحد داتومي کتلې په نوم یادیږي .
443
اتومي کتله هغه عدد دی ،چې دعناصرو په دوره یی جدول کې د عناصرو د اتومي کتلو په توګه
ورکړل کیږي .دغه عدد په طبیعت کې د یوعنصر د ثابتو ایزوتوپونو په کتلوي اعدادو پورې اړه
لري او په الندې ډول حسابیږي .
مثال :په طبیعت کې د کلورین د ثابتو ایزوتوپونو فیصدي په الندې ډول ده .
کلورین ، )۷۵٪ ( ۳۵کلورین . )۲۵٪ ( ۳۷دکلورین نسبي اتومي کتله ( دکلورین اتومي کتله )
حساب کړئ .
35 ( 75 / 100 ) + 37 ( 25 / 100 ) = 35,453 a m u حل :
) ( Relative density (r.d)=( относителная плотносьنسبي کثافت ) :د جامداتو او
مایعاتو نسبي کثافت ( )ρد هغې مادې د کثافت ( dپه 200Cکې ( اود اوبو اعظمي کثافت
dH2Oد نسبت څخه عبارت دی .یعنې لیکوچې ρ=d/dH2O
( Resinکنډ ) :یو مصنوعي یا طبیعي کنډ دی .د مصنوعي کنډونو څخه پالستیک جوړوي .
(Resolutionبیلول ) :د راسیمک ګډولې اپتیکي فعاله اجزا یو له بله بیلول د ریزا لوشن په نوم
یادیږي .
کاربن لږ څه مثبت چارخ لري او د دغه مادې مالیکول کیدای شي په ( )H2C+ O -بڼه هم وښودل
شي .د متنل دغه دواړه ممکن مالیکولي جوړښتونه د ( ) cononicalبڼو په نوم یاد اوپه الندې
ډولښودل کیږي .
H2C = O ↔ H2C+O-
) ( Rhodium=(родий ) – ( Rhسپین نقر ه یی رنګه فلزي انتقالي عنصر دی .اتومي نمبر یی
( ، ) 45اتومي کتله یی( ، )102,9دویلي کیدو درجه یی ( ، )19660Cد جوش درجه یی(
، )37270Cنسبي کثافت یی ( )12,4اساسي اکسیدیشني درجه یی ( ) +3اود ( )+4مرکبونه هم
لري .
) (Ribose=( ребозаریبوز) :یو مونو سکراید( )C5 H10O5دی .په طبیعت کې په ازاد ډول
پیداکیږي .د ( ) RNAد جوړښت جز دی .ددې مرکب مشتق ډي اکسي ریبوز ( )C5H10O4د (
)DNAپه جوړښت کې شامل دی .جوړښتي کیمیاوي فورمولونه یی الندې دي .
) ( Ribulose=( риболозаریبولوز ) :کیتو پنتوز قند( )C5H10O5دی .د فوتوسنتیز په عملیه
کې د ریبولوز فاسفیت د کمپوننت په توګه د کاربن ډای اکساید په رانیولو کې برخه لري .
مونوسکراید وګورئ.
) (Ribulose biphosphate=( бифосфат риболозаریبولوز بي فاسفیت ) :پنځه کاربنه قند
دی ، .چې د کاربندای اکساید سره ترکیب کیږي اود فوتو سنتیز په لمړۍ مرحله ( dark
)reactionکې شپږ کاربنه منځ مهالی مرکب جوړوي ( کالوین سیکل وګورئ ) .هغه انزایم ،چې
په دې عملیه کې د کتلست رول لري دریبولوز بیفاسفیت کاربوکسایلیز په نوم یادیږي .
446
( Ringکړۍ ،حلقه ) :په مالیکول کې د اتومونو تړلې کړۍ ته رنګ وایی .په ځینو مرکبونو (
لکه نفتالین ) کې د دوه مالیکولونو کړۍ شریک اړخ لري ،داډول کړۍ د جنګیدلې ( یو بل کې
ننوتلې ) کړیو په نوم یادیږي .
کې سنتیز او بیا د سایتو پالزم مختلفو برخو ته خپریږي .د ( )RNAمالیکول د ( )nucleotides
اوږد ځنځیر لري ،چې قند یی ریبوز او قلوي یی ( guanine, cytosine, adenineاو )uricalدي .
الندې شکل کې RNAا و ( )DNAپرتله کړئ .
( Rochelle saltروشیلي مالګه ) :پوتاسیم سودیم تارتاریت تترا هایدریت ( NaKC4H4O6 .
)4H2Oیوه کرستلي مالګه ده ،چې د روشیلي مالګې په نوم یادیږي .
( Rockتیږه ،ډبره ) :د منرالي ذرو غونډنه ( اګریګات ) دی ،اود ځمکې د مخ ډیره برخه جوړوي
448
(Rose’ s metalروز فلز ) :د بسموت ( ، ) 50%سرب ( )25 – 28%او قلعي ( )22- 25%الیاژ
دی .د ویلي کیدو نقطه یی ( )1000Cده .
( Rubberربړ ) :طبیعي ربړ دیوډول ونې دشیدو څخه الس ته راوړي .دغه شیدې د ولکانیزیشن
اود نوروموادو سره د ترکیب کیدو وروسته په ربړ بدلیږي .داډول ربړ دایزو پرین پولیمیر دی
( )- CH2-C (CH3)=CH-CH2-ټوټه لري .ربړ په مصنوعي ډول هم جوړیږي . چې د
neoprene , nitrile rubberاو siliconesوګورئ .
) ( Rubidium (рубидий) ) – ( Rbروبیدیم ) :سپین نقره یی رنګه فلزي عنصر دی .د دوره یی
جدول په ( )1Aنیم ګروپ کې ځای لري .اتومي نمبریی( ، )37اتومي کتله یی( ، ) 85,47د ویلي
کیدو درجه یی( )38,890Cاود جوش درجه یی ( ) 6880Cده .روبیدیم فعال فلزي عنصر دی .
اکسیدیشني نمبریی ( ) +1ده .د فوتوسل په جوړولو کې په کاریږي .دا عنصر په ( ) 1861کال
کې رابرت بنسن پیژندلې دی .
( ( Rubyروبین ،یاقوت ،لعل ) :د کورندوم منرال اوروڼ ( شفاپ) قیمتي کا ی دی .د ښکال په
ګا و کې کارول کیږي .
اوس که د ) ( 87Rb / 87Srنسبت په جیو لوژیکي نمونه کې عمال معلوم شي ،نو ددې
معلوماتو له مخې دجیولوژیکي نمونې عمر اټکل کیدای شي
-S-
) ( saccharin=( сахаринسخرین ) :سپینه جامده کرستلي ماده ( )C7H5NO3Sده .په اوبو کې
لږه حلیږي .د تودوخې په ( )2240Cکې ویلي کیږي .د تولوئین د یو مرکب څخه یی الس ته
راوړي .سخرین مشهوره مصنوعي خوږه ده ،چې خوږوالې یی د بورې په پرتله ( )۵۰۰کرته زیات
دی .ددې مادې سودیمي کرستالو هدراتونه د سخرین په نوم په بازارونو کې خرڅیږي .د
وروستیو کلونو علمي څیړنو ښودلې ده چې سخرین د سرطان ناروغي منځ ته راوړي ،نوځکه یی
په ځینو ملکونو کې په استعمال بندیز لږیدلي دی .د سخرین د مالیکول جوړښتي فورمول
الندې دی .
)(сахарин
(sachse reactionسخس تعامل ) :د متان څخه د تودوخې په لوړو درجو کې د ( )C2H2د الس
ته راوړلو تعامل دی .
) ( sacrificial protection , cathodic protection=( катодная защитаد قربانۍ کولو دفاک
،کتودي دفاک ) :د اوسپنې او یا پوالدو دزنګ وهنې د مخنیوي یوه الره ( طریقه) ده .د اوسپنیز
( پوالدي ) سامان پر مخ د جستو پوښ جوړوي ( مثال اوسپنیز سامان په ویلي شوي جست کې
غوټه کوي او د سړولو وروسته دسامان پرمخ دجستو پوښ جوړیږي . ) .دجستو پوښ که په خپله
تخریب هم شي بیا هم اوسپنه د تخریبیدو ( زنګ وهنې ) څخه ساتي .که په دغسې پوښ کې
سوری وشي اوسوري ته اوبه ننوځي ،دلته داوسپنې اوجست مکرو ګلواني حجره جوړیږي ،چې
کتود یی اوسپنه او انود یی جست دی .دلته دزمانې په تیریدو سره یعنې دګلواني حجرې
دفعالیت په جریان کې انود( جست ) خوړل کیږي ( )Zn0 -2e → Zn+2او کتود ( اوسپنه ) ساتل
کیږي ،اوکه په چابیریال کې داوسپنې زنګ ( )Fe2O3 . 3H2Oوي ،نو د اوسپنې کتله
الزیاتیږي. ) Fe+2 + 2e →Fe0
( sal ammoniacسال امونیاک ) :امونیم کلوراید وګورئ .
( salinometerمالګین متر ) :اله ده چې د محلول د مالګین والی کچه پرې اندازه کوي .یو ډول
سالینومتر یوډول هایدرومتر دی چې د محلول کثافت اندازه کوي اود کثافت له مخې دمحلول
مالګین والی معلوموي .بل ډول سالینومتر د محلول برقي هدایت اندازه کوي اودهغې له مخې
د محلول مالګینوالی معلوموي .
452
) (Salt=( cолъمالګه ) :کیمیاوي مرکب دی .چې د تیزاب او قلوي دتعامل څخه اوهم د نورو
الرو الس ته راوړل کیږي .
NaOH + HCl → NaOH + H2O
( salting outسالټنګ اوټ ) :په ټاکلي محلل کې د( )۱مادې په محلول کې د دویمي( )۲
مادې د حل کولو له کبله د لمړۍ ( )۱مادې انحاللیت راټیتیدل د سالټنګ اوټ د افکت په نامه
یادیږي .دبیلګې په توګه که په اوبو کې د ( )NaClمالګه حل وي او په دغه محلول کې د (
)ZnCl2مالګه واچول شي ،نو په دغه محلول کې د ( ) NaClد مالګې احاللیت کمیږي .دلته
دې پېښېې ته د شریک ایون اغیز وایی .
( Sandwich copoundساندوی مرکب ) :د انتقالي عنصر کامپلکس مرکب دی ،چې د فلز
اتوم یا ایون د اتومونو د دوه کړیو تر منځ ساندوی شوی وي )Ferrocene ( .وګورئ .
453
(s-block elementsد - sبالک عناصر ) :د عناصرو په دوره یی جدول کې د ( )1Aاو ()11A
نیم ګروپونو عناصر یعنې ( Li , Na , K , Rb , Cs , Fr ) :او ) Be , Mg , Ca , Sr ,
)Ba Raد ( ) sبالک عناصرو په ډله کې راځي .د دې عناصرو په اتومونو کې د بیروني
الکتروني پوښ څخه مخکې ټول الکتروني پووښونه د نجیو غازونو په شان بشپړ اود بیروني
الکتروني پوښ په ( )Sاربیټال کې یی ( )1یا ( )2الکترونونه ( ) nS1 , nS2ځای لري ،نو ځکه دا
عناصر ،همدغه د ( )nS1یا ( )nS2الکترونونه له السه ورکوي اود ( ) M+1یا ( ) M+2ایونونه
جوړوي .داعناصر ټول حقیقي او فعاله فلزونه دي .
454
( Schiffs baseدشف قلوي ) :کرستلي مرکب دی .د اروماتیک امین او یو الدیهاید یا کیتون
د کاندنسیشني تعامل په نتیجه کې جوړیږي .
دشف قلوي په عضوي کیمیاکې د اروماتیک امینو د خواصو د څیړنې لپاره په کار راځي .
دلته ) Ѱ( x , y zداسې یوکمیت دی ،چې د هستې چاپیره فضا ( د x ,y,zپه درې واړو
کواردیناتو) کې دالکتروني موخ امپلیتود یعنی د هستې چاپیره دالکتروني وریځې پراخوالی
اوشکل ټاکي .اود موجي تاب په نوم یادیږي .
( Secondary cellدویمي حجره ) :هغه ولټائیک حجره ده ،چې د تشیدو ( بې چارجه کیدو )
وروسته بیرته چارخ ورکول کیدای شي ( accumulater( .بطرۍ وګورئ ) .
) ( Selenides=( селенидыسلینایدونه ) :دیو عنصر او سلینیم بینار ( دوه عنصره ) مرکب د
سلیناید په نوم یادیږي .دفعاله فلزونو سلینایدونه ایوني مرکبونه اود غیر فلزونو سلینایدونه
لکه )( H2Seکووالنسي مرکبونه دي .
) ( Selenium=(селен )-(Seسیلینیم ) :متالوئید ( فلزډوله ) عنصر دی .اتومي نمبر یی (،( 34
اتومي کتله یی( ، )78,96د ویلي کیدو درجه یی( )2170Cاود جوش درجه یی ( )684,90Cده .
456
سلینیم خړ ،سور او تور الوتروپي بڼې لري .سلینیم نیمه هادي ماده ده .د خړ سلینیم څخه د
فوتوسل ( در ا یی بطریو ) په جوړولو کې کار اخلي .سلینیم د سلفر په څیر ( )+2 , +4 , +6
اکسیدیشني درجې لري .
په حقیقت کې د کرستل والنسي ساحه دهغه کرستل د اتومونو د والنسي اربیټالونو څخه جوړه
ده ،او په هغې کې والنسي الکترونونه ځای نیسي .که چیرې والنسي ساحه په الکترونو ډکه
وي ،یعنې په اتومي والنسي اربیټالونو کې دوه دوه الکترونونه ځای شوي وي .نو دلته دغه
الکتروني جوړې یو له بل څخه جال کول اود هدایت ساحې ته یی پورته کول ډیره انرژي غواړي .
یعني په دغسې کرستلونو کې د والنسي اود هدایت ساحو تر منځ ممنوعه ساحه وجود لري .که د
ممنوعې ساحې انرژي له درې الکترون ولت څخه زیات ( ) ΔE > 3 evوي ،نو دغسې کرستل د
برې عایق وي .مثال د الماس په کرستل کې د کاربن داتوم څلور ( )SP3والنسي اربیټالونه په اته
والنسي الکترونو ډک دي .دلته د ممنوعې ساحې انرژي زیاته ( )ΔE=5,7 evده ،نو ځکه الماس
په عادي شرایطو کې د برې عایق دی .په ایوني کرستلو کې ممنوعه ساحه ( )Δ E =6 evوي ،نو
ځکه ایوني کرستلونه هم برې نه تیروي .د نیمه هادي موادو په کرستلونو کې د ممنوعه ساحې
انرژي لږه ( )1 – 3 evده .پس که د د نیمه هادي موادو د تودوخې درجه لوړه شي ،دلته ډیر
شمیر الکترونونه دوالنسي ساحې څخه د هدایت ساحې ته پورته کیږي او په دې تر تیب د
تودوخې د درجې د لوړیدو سره د نیمه هادي موادو برقي هدایت لوړیږي (.ولې په فلزونو کې د
تودوخې د درجې د لوړیدو سره د فلز برقي هدایت کمیږي ) .که په والنسي ساحه کې نیمه ډک
اویا تش( خالي ) والنسي اربیټالونه وي یعنې والنسي الکترونونه د والنسي اربیټالونو د
ډکولو لپاره کافي نه وي ،لکه په ګرافیت کې چې د کاربن د اتومونو یو ( )SP3اربیټال نیمه ډک
او ازاد دی .یا دسودیم او مس په کرستلونو کې چې د ( )Sاربیټال نیمه ډک ( یو الکترون لري )
دی ،یعنې دلته ازاد اربیټالونه شته ،نو په داسې کرستلونو کې په لږه انرژۍ الکترون د والنسي
ساحې څخه د هدایت ساحې ته پورته کیږي ،یعنې دلته ممنوعه ساحه اصال نه وي ،بلکې د
458
هدایت ساحه د والنسي ساحې د پاسه پرته اوشریکه پوله ورسره لري .دا ډول کرستلونه په
فلزونو کې لیدل کیږي .دغسې مواد برې ښه تیروي .د کومو فلزونو د کرستل د والنسي ساحې د
( )Sپه والنسي اربیټال کې چې دوه الکترونونه وي ،نو دلته د ( )Sاربیټال د انرژۍ له لحاظه
نژدې خالي اربیټال سره ګډیږي او په دې ترتیب د دغه دوه الکترونو لپاره نور خالي اربیټالونه (
د هدایت ساحه ) رامنځ ته کیږي ،چې دغه الکترونونه په ډیره اسانۍ د هدایت دغسې ساحې ته
داخلیږي او په برقي هدایت کې برخه اخلي .په نیمه هادي موادو کې د بریښنا تیرونه ( برقي
هدایت ) ځانګړی ډول میخانیکیت لري .داکثره نیمه هادي موادو د کرستل په والنسي ساحه
کې اربیټالونه په الکتروني جوړو ډک وي .کله چې دغه مواد ګرمیږي ،نود الکتروني جوړې یو
الکترون د والنسي ساحې څخه د هدایت ساحې ته پورته کیږي او په والنسي ساحه کې ددغې
الکترون ځ ای دمثبت سوري په څیر تش ( خالي ) پاتې کیږي ،چې د دې مثبت سوري څنګ ته
الکترون دې خالي ( تش) مثبت سوري ته راځي او بیا دهغه ځای تش پاتې کیږي او په دې ترتیب
دغه لړۍ دوام کوي .نو کله چې د نیمه هادي کرستل ته تودوخه ورکول کیږي ،دوالنسي ساحې
الکترونونه د هدایت ساحې ته او له هغه ځایه د انود په لور جریان وي کوي او په والنسي ساحه
کې مثبت سوري د کتود په لور بې ځایه کیږي .یعنې په نیمه هادي موادو کې بریښنا هم د
الکترونو په واسطه او هم د مثبتو سوریو په واسطه انتقال مومي ( شکل وګورئ ) اوداچې د
تودوخې د درجې د لوړیدو سره ډیر الکترونونه د والنسي ساحې څخه د هدایت ساحې ته پرته
کیږي ،نو ځکه د نیمه هادي موادو برقي هدایت دتودوخې د درجې د لوړیدو سره لوړیږي .
) (serin(серинسیرین ) :یو امینو اسید دی چې د حیواناتو او نباتاتو د پروتین په جوړښت کې
شامل دی .کیمیاوي فورمول یی الندې دی .
) ( short period (короткии периодلنډ پیریود ،لنډه دوره ) periodic tabele:وګورئ .
) ( siderite=( сидеритسید رایت ) :داوسپنې نصواري یا خړ شین بخن منرال) ( Fe CO3دی .
) (Simens=( зименсьزیمنس ) :دبریښنا تیرونې ( برقي هدایت ) نړیوال واحد دی .
( )1S = 10-1Ω
) ( sigma bond= сегма связь (σسګما اړیکه ) :کیمیاوي اړیکه وګورئ .
460
) (sigma electrone=( сегма электронسګما الکترون ) :الکترون په سګما اربیټال ( سګما
اړیکه ) کې .
) ( sillca gel=( силикагельسلیکاګل ) :که د سودیم سلیکیټ په محلول کې د مالګې تیزاب
واچول شي ،نو د سلیکان تیزاب جوړیږي .که دغه تیزاب ته تودوخه ورکړل شي ،نو اوبه له السه
ورکوي اود سلیکان د تیزاب انهایدراید الس ته راځي ،کوم چې د وچولو وروسته په سلیکاګل
اوړي .
سلیکاګل سورۍ سورۍ ماده ده ،چې د اوبو د بړاس ،الکولو ،اسیتون ،بنزول اود نورو
عضوي مایعاتو د بړاس د جذبولو او هم د غوړو ،تیلو او کیروسین د صافولو لپاره کارول کیږي
.
( Silicaneسلیکان ) :سیالن وګورئ .
) ( Silicate=( силикатыسلیکیټ ) :ټول هغه مرکبونه ،چې د سلیکون او اکسیجن څخه جوړ
دي او د سلیکیټ) ، )SiO3-2ارتو سلیکیټ ( ، )SiO4-4پایرو سلیکیټ )Si2O7 ( -6په څیر منفي
ایون ولري د سلیکیټ په نوم یادیږي .لکه سودیم سلیکیټ ( ,)Na2SiO3زنک ارتو سلیکیټ (
)Zn2SiO4او نور .
461
) ( Silicide=( силицидыسلیکاید = سلیڅید ) :د یو فعال فلزي عنصر سره د سلیکون
مرکب د سلیکاید په نوم یادیږي .
هایدروفلورک اسید او هم په قوي القلي کې حلیږي .د ویلي کیدو درجه یی( )17130Cاود
جوش درجه یی ( )22300Cده .په طبیعت کې په مختلفو کرستلي ( رمبیک ،مکعبي اونورو )
بڼو پیدا کیږي .د کوارتز مختلف شکلونه ( الفا کوارتز ،بتا کوارتز) د ښیښو په جوړولو کې په
کاریږي .او هم د سلیکاجل په بڼه د وچونکې مادې په توګه کارول کیږي .
) ( Silver, Argentum) (серебро ) –( Agنقره ) :سپین ځالنده فلزي انتقالي عنصر دی .
اتومي نمبر یی( ، )47اتومي کتله یی( ، )107,87نسبي کثافت یی( ، )10,5د ویلي کیدو درجه
یی( )961,930Cاود جوش درجه یی( ) 22120Cده .په طبیعت کې په ازاد ډول او هم د ( )Ag2Sاو
( ) AgClمرکبونو په په بڼه پیداکیږي .نقره کیمیاوي لږ فعال عنصر دی اود نجیبه ( کیمیاوي
ټنبلو) عناصرو په ډله کې راځي .د نقرې ( )+1ایوني مرکبونه او د نقرې ( )11کامپلکس
مرکبونه زیات دي .
)) ( silver(1) iodide=( иодид серебро(1سلور ( )1ایوداید ) :زیړه جامده ماده ( )AgIده .
د ویلي کیدو درجه یی ( )5580Cاود جوش درجه یی( )15060Cده .نسبي کثافت یی ( ) 6,01دی
.په امونیا کې نه حلیږي .
) ( silver(1)oxide=( окись серебро( 1سلور( )۱اکساید ) :نصواري رنګه پوډر() Ag2O
دي قوې قلوي اکساید او قوي اکسیدانت دی .په اوبو کې لږ حلیږي .د تودوخې په () 3000C
کې تجزیه کیږي .
( singletسنګلت ) :داتوم داسې حالت دی چې د الکترونو دوه زاویه وې مومنتونه پکې یو بل
جبران ( کانسل ) اود سپین نتیجه صفر شي .د سنګلت حالت انرژي د ( )tripletحالت په پر تله
زیاته وي .
( SI unitsد واحدونو بین المللي سستم ) :په اخر کې جدولونه وګورئ .
( Slurryسلوري ) :په یوه مای کې د یو جامد څخه جوړه خمیره ده.
) (Smelting=( плавленияد ویلي کولو له الرې تصفیه کول) :د تودوخې په لوړه درجه کې په
یو مناسب تنور( دذوب کوره) کې د یو احیاګر ( لکه کاربن ) او یوځګ جوړونکې مادې ( لکه
دچونې تیګې ) په موجودیت د معدني موادو ویلي کول او په دې توګه د ناپاکۍ څخه د فلز
جالکول د سملټنګ د پروسې په نوم یادیږي .د اوسپنې معدني مواد په دې طریقه ویلي کیږي .
اوسپنه چې درنه ده دځګ ( ناپاکۍ ) تل ته پریوزي او د ناپاکۍ څخه جال کیږي .
( Soapصابون ) :د غوړیو د تیزابو مالګې د صابون په نوم یادیږي .دغه مالګې د حیواناتو د
وازدې او یوې القلي ( لکه سودیم هاید روکساید ) یو ځای جوش کولو څخه الس ته راوړي .
ددغه تعامل عمومي شکل الندې دی .
( ) Rپه پورتنۍ معادله کې د غوړیو د تیزابو اړوند رادیکال ښیي .پوتاسیمي صابون د سودیمي
صابون په پرتله ډیر نرم ( مای ) وی .
(Sodaسودا ) :سودیمي مرکبونه لکه کاستک سودا اود پریمنځلو سودا د سودا په نوم یادیږي
.
(Soda ashسودا اش ) :بې اوبو سودیم کاربونیت ( )Na2CO3د سودا اش په نوم یادیږي .
( Soda limeسوډا الیم ) :د سودیم هایدرواکساید او کلسیم هایدروکساید ګډوله ( NaOH +
)Ca(OH)2د سوډاالیم په نوم یادیږي .له دغې ګډولې څخه په فابریکو کې د کاربنډای اکساید
او اوبو د جذبولو لپاره کار اخلي .
) ( Sodium , Natrium= (натрий ) – ( Naسودیم = ناتریم ) :نرم نقره یی رنګه فعال فلزي
عنصر دی .د دوره یی جدول په ( )1Aنیم ګروپ کې ځای لري .اکسیدیشني درجه یی( )+1ده
.فعال احیاګر دی .د هوا د اکسیجن او هم د اوبو سره ډیر ژر تعامل کوي ،نو ځکه په بوتلونو کې
د تیلو الندې ساتل کیږي .اتومي نمبر یی( ، )11اتومي کتله یی( ، )22,9898د ویلي کیدو
درجه یی( )97,80Cاود جوش درجه یی( )882 – 8890Cده .
) (Sodium azide=(азид натрийسودیم ازاید= سودیم ازید ) :سپینه یا بې رنګه کرستلي
جامده ماده ( )NaN3ده .په اوبو کې ډیره اوپه الکولو کې لږه حلیږي .د ګرمولو په نتیجه کې
تجزیه کیږي .د ګرم سودیم امید او نایتروجن( )1اکساید د تعامل په نتیجه کې الس ته راځي .د
عضوي تعامل ګر په توګه اوهم د چاودیدونکو موادو په جوړولو کې کارول کیږي .
پخوا د انتي سپتیک مادې په توګه کاریده او نن د غذایی موادو د ساتنې لپاره کارول کیږي .
) ( Sodium bromide=( бромид натрийسودیم بروماید= سودیم برو مید ) :سپینه
کرستلي ماده ( )NaBrده .په تحلیلي کیمیا او فوتو ګرافۍ کې په کاریږي.
) ( Sodium chlorate (V)=( хлорат натрий( Vسودیم کلوریټ( : ) Vسپینه کرستلي جامده
ماده ( )NaClO3ده .په اوبو او ایتانول کې حلیږي .په ( )2500Cکې ویلي کیږي .او له دې درجې
پورته تجزیه کیږي .د ګوګړو او چاودیدونکو موادو په جوړولو کې په کلریږي .
) ( Sodium chloride=( хлорид натрийسودیم کلوراید= سودیم کلورید ) :بې رنګه جامده
کرستلي ماده ( )NaClده .په اوبو کې حل اوپه الکولو کې لږه حلیږي .نسبي کثافت یی () 2,17
،د ویلي کیدو درجه یی ( )8010Cاود جوش درجه یی ( ) 14130Cده .په خوراکي شیانو او په
بیلوژیکي سستمونو کې د الکترولیتي بیالنس په ساتلو کې مهم رول لري .
) ( Sodium cyanide =( цианид натрийسودیم سیاناید= سودیم سیانید ) :بې رنګه یا
سپینه کرستلي جامده ماده ( )NaCNده .په اوبو او مای امونیا کې حلیږي .د ویلي کیدو درجه
یی ( )5640Cاود جوش درجه یی ( ) 14960Cده .قوي زهر دي .د وینې د هوموګلوبین د اوسپنې
سره تعامل کوي .دلته اوسپنه دوینې څخه جال او په پایله کې وینه انساجو ته اکسیجن نشي
رسوالی ،چې له دې امله ژوندی شی مري .
467
) (Sodium dichromate=( дихромат натрийسودیم ډای کرومیټ = سودیم دای کرومات )
:سره جامده ماده ( )Na2Cr2O7 . 2H2Oده .په اوبو کې حل اوپه ایتانول کې نه حلیږي .د
( )1000Cڅخه پورته کرستلي اوبه له السه ورکوي ،او له ( )4000Cپورته تجزیه کیږي .په
عضوي او تحلیلي کیمیا کې د اکسیدانت په توګه کارول کیږي .
( Sodium dihydrogen ortho phosphateسودیم ډای هایدروجن ارتو فاسفیټ ) sodium :
) dihydrogenphosphate(Vوګورئ .
) ( Sodiumfloride=( фторид натрийسودیم فلورایډ ) :جامده کرستلي ماده ( )NaFده .په
اوبو کې ډیره او په ایتانول کې لږه حلیږي .د ویلي کیدو درجه یی ( )9930Cاود جوش درجه یی
( ) 16950Cده .قوي زهر دي .ډیر رقیق ( یوه برخه په یو میلون برخو کې ) محلول یی د اوبو د
فلورینیشن لپاره ( چې د غاښونو په مینا کې د ( )-OHګروپ په ( )Fتعویض کړي )
استعمالیږي .
468
) ( Sodium hydride=( гидрид натрийسودیم هاید راید ) :سپینه ،جامده کرستلي ماده
( ) NaHده .د تودوخې د( )3000Cپورته په تجزیه کیدو پیل کوي او په ( )8000Cکې ټوله
تجزیه کیږي .د اوبو سره تعامل کوي سودیم هایدروکساید او هاید روجن جوړوي .د هالوجنونو
سره هالیدونه جوړوي ،او د تودوخې په ( )2300Cکې په هوا کې په خپل سر اور اخلي .سودیم
هایدراید قوي احیا ګره ماده ده .
) (Sodium iodide=( иодид натрийسودیم ایوداید= سودیم ایودید ) :سپینه جامده
کرستلي ماده ( )NaIده .په اوبو کې ډیره اوپه ایتانول کې لږه حلیږي بې اوبو او هم د ډای
هایدریټ په بڼو پیداکیږي .د تایراید د غدې په تداوۍ او هم په په فوتو ګرافۍ کې کارول کیږي
.
) ( Sodium monoxide=( моно окись натрийسودیم مونو اکساید ) :خړه یا سپین رنګه
جامده ماده ( )Na2Oده .نسبي کثافت یی ( )2,27او په ( )12750Cکې تصعید کیږي .په لږ
470
اکسیجن کې د سودیم د اکسیدیشن څخه الس ته راځي .داوبو سره تعامل کوي او سودیم
هایدرواکساید جوړوي .
) (Sodium nitrate , chile salpetre=( нитрат натрийسودیم نایتریت ،چیلي سالپیتر ،د
چیلي ښوره ) :سپینه جامده ماده ( )NaNO3ده .په اوبو او ایتانول کې حلیږي .نسبي کثافت یی
( ، ) 2,261د ویلي کیدو درجه یی ( ) 3060Cده .د تودوخې په ( )3800Cتجزیه کیږي .د سودیم
هایدرواکساید یا سودیم کاربونیټ سره د نایترک اسید د تعامل څخه الس ته راځي .د نایتریتي
سرو په جوړولو کې کارو ل کیږي.
) (Sodium nitrite= ( нитрит натрийسودیم نایترایت ) :سپینه اوبه جذبونکې او په خپل
سر اوبه کیدونکې جامده ماده ( )NaNO2ده .په ایتانول او ایتر کې لږه حلیږي .د تودوخې په (
)2710Cکې ویلي کیږي .اود ( )3200Cڅخه پورته تودوخه کې تجزیه کیږي .
) ( Sodium peroxide =( перекись натрийسودیم پر اکساید ) :سپین بخنه ( چې ګرمه وي
زیړه ) جامده ماده ( )Na2O2ده .په سړو اوبو کې حل او په ګرمو اوبو او الکولو کې تجزیه کیږي
.نسبي کثافت یی ( )2,80او په ( ) 4600Cکې تجزیه کیږي .د سړو اوبو څخه د کرستل کیدو پر
مهال د اکتا هایدریت ( هکذاګونال ) کرستلونه یی جوړ او رسوب کوي .د سودیم فلز په کافي
زیات اکسیجن کې د سوزیدو پر وخت سودیم پراکساید جوړوي .سودیم پراکساید په عادي
تودو خه کې د اوبو سره تعامل کوي ،هایدروجن پراکساید او سودیم هایدرواکساید جوړوي
.سودیم پراکساید قوي اکسیدانت دی .دتودوخې په ( )3000Cکې د کاربن سره تعامل کوي او
کاربونیټ جوړوي ,دنایتروجن( ) 11اکساید سره تعامل کوي او نایتریټ ورکوي .سودیم پر
اکساید د سپینونکې مادې په توګه او هم د غوړیو او تیلو د صافولو لپاره کارول کیږي .
471
) ( Sodium sulphate=( сульфат натрийسودیم سلفیټ = سودیم سلفات ) :سپینه جامده
کرستلي ماده ( )Na2SO4ده .د ویلي کیدو درجه یی ( )8880Cده .دامالګه لس مالیکوله ،اوه
مالیکوله ،دوه مالکوله او نور ( کرستلي اوبه لري .دغه ټول ډولونه یی په اوبو کې حل او خنثی
محلولونه جوړوي .
) ( Sodium sulphide=( сульфид натрийسودیم سلفاید = سودیم سلفید ) :زیړه ،
سوربخنه جامده ماده ( ) Na2Sده .دتودوخې په لوړو درجو کې د کاربن په واسطه د سودیم
سلفیت د احیا څخه الس ته راځي ،چې د پولي سلفایدونو ترکیبونه ( Na2S3 , Na2S2 ,
)Na2S4هم ورسه وي ،کوم چې مختلف رنګونه لري .سودیم سلفاید اوبه جذبونکې ماده ده .په
اوبو کې ډیره او په الکولو کې لږه حلیږي .په رنګ جوړولو او هم د احیاګر په توګه د فلزونو په
السته راوړلو ( متالورجي ) کې په کاریږي .دا ماده د وجود د پوستکي خارښت منځ ته راوړي .
) (Sodium sulphite=( сульфит натрийسودیم سلفایټ = سلفیټ د سودیم ) :سپینه جامده
ماده ( )Na2SO3ده .په اوبوکې حلیږي .د ټوکرانو او کاغذ جوړولو په فابریکوکې د سپینونکې
مادې په توګه کارول کیږي .
) (Sodium superoxide , sodium dioxide=( двуокись натрийسودیم سوپر اکساید ،
سودیم ډاي اکساید ) :سپینه زیړبخنه جامده ماده ( )NaO2ده .د سودیم پراکساید او اکسیجن
( د اکسیجن کافي مقدار اود تودوخې په لوړه درجه کې ) د تعامل څخه الس ته راځي .د اوبو
سره تعامل کوي هایدروجن پراکساید او اکسیجن جوړوي
) ( Sodium thiosulphate , hypo=( тиосульфат натрийسودیم تیو سلفیټ ،هایپو ) :
سپینه جامده ماده ( )Na2S2O3ده .په اوبو کې حل او په ایتانول کې نه حلیږي .پنټا هایدریټ
یی مونو کلینیک کرستلونه لري ،چې نسبي کثافت یی ( )1,73اود ویلي کیدو درجه یی (
472
)420Cده .اود تودوخې په ( ) 1000Cکې کرستلي اوبه له السه ورکوي .سودیم تیوسلفیټ په
فوتو ګرافۍ او تحلیلي کیمیا کې په کاریږي .
) (Sol=( золسول یا زول ) :کالوئیدي سستم دی ،چې د جامدې مادې کوچنۍ ذرې په یو مای
چاپیریال کې خپرې شوې وي .
( Solderسولډر ) :یو الیاژ دی چې د فلزونو د مخونو یو بل سره د نښلولو لپاره کارول کیږي .د
قلعي –سرب سولډر نرم دی اود تودوخې په ( ) 200 – 3000Cدرجوکې ویلي کیږي .د مس –
جست سولډر سخت دی اود تودوخې په ( )8000Cکې ویلي کیږي .
( Solidجامد ) :د مادې داسې حالت دی ،چې د هغې د ذراتو( اتومونو ،ایونونو ،مالیکولونو
) ترمنځ د متقابل جذب د شدت له امله د هغې په جوړښت کې درې بعده نظم وجود لري ( .
کرستلونه او امورپ مواد وګورئ ) .
) (Solid solution=( твердые расворыجامد محلول ) :د دوه یا څو کمپوننتونو څخه جوړ
متغیر ترکیب لرونکې متجانس جامد مواد ( کرستلي یا امورپ ) د جامد محلول په نوم یا دیږي .
د یوبل تعریف له مخې د دوه یا څو کمپوننتونو څخه جوړ داسې کرستل ،په کوم کې چې د یوې
مادې په نارمله کرستلي جالۍ کې ددې مادې د یو شمیر ذرو ( اتومونو ،ایونونو ،مالیکولونو
) پر ځای د بلې مادې ذرو ( اتومونو ،ایونونو ،مالیکولونو ) ځای نیولی وي د جامد محلول په
نوم یادیږي .چې ددې تعریف پر اساس ایزومورپ مواد لکه طال او پالتین په خپل منځ کې جامد
محلول جوړوالی شي .ښیښه هم ( چې د غیر فلزي موادو څخه جوړه امورپ ماده ده ) جامد
محلول حسابیږي .
.په ( )100ګرامه محلول کې د حل شوې مادې اندازه ( د ګرامونو شمیر ) د وزني فیصدي په نوم
او په ( )100ملي لیتره محلول کې د حل شوې مادې اندازه ( د ملي لیترونو شمیر ) د حل شوې
مادې د حجمي فیصدي په نوم یادیږي .په ( )1000ګرامه محلل کې د حل شوې مادې د مولونو
شمیر دمحلول د مواللټي غلظت په نوم او په ( )۱۰۰۰ملي لیتره محلول کې د حل شوې مادې د
مولونو شمیر د محلول مولري غلظت او همدا رنګه په ( )۱۰۰۰ملي لیتره محلول کې د حل شوې
مادې د معادل ګرامونو شمیر د محلول د نارملتي غلظت په نوم یادیږي .په مایعاتو کې د
جامداتو انحاللیت د تودوخې د درجې د لوړیدو سره لوړیږي او برعکس د غازونو انحاللیت د
تودوخې د درجې د لوړیدو سره ( )P=constکمیږي ،مګر د فشار د لوړیدو سره ( )t=constپه
مای محلول کې د غازونو انحاللیت زیاتیږي ( )henry’s lawوګورئ .
پورتنۍ افاده یواځې د کم حل کیدونکو مالګو لپاره د تطبیق وړ ده .د کم حل کیدونکو مالګو د
( )Ksقیمت د تودوخې په ټاکلې درجه کې ثابت او ټاکلی قیمت لري ،چې په جدولونو کې
ورکول کیږي .
) (Solute=( расворенная вещесвоحل شوې ماده ) :هغه ماده ده چې په یو محلل کې حل او
محلول جوړ کړي
) (Solution=( растворمحلول ) :د دوه یا څو موادو یو فازه ( متجانس) سستم چې ترکیب
یی په ټاکلي واټن کې تغیر کوالی شي د محلول په نوم یادیږي .د محلول هغه جز چې فازي حالت
یی د محلول د فازي حالت څخه توپیر لري د حل شوې مادې ( )soluteپه نوم او هغه جز چې فازي
حالت یی د محلول د فازي حالت سره یوشی وي د محلل په نوم یادیږي .د بورې په شربت کې بوره
474
حل شوې ماده او اوبه محلل دی .که د محلل او حل شوې مادې فازي حالت یوشی ( د محلول په
څیر ) وي ،لکه د اوبو او الکولو محلول ،دلته د محلول هغه جز چې مقدار یی زیات وي محلل
او هغه بل جز چې مقدار یی کم وي د حل شوې مادې په نوم یادیږي .دمحلول د جوړیدو په جریان
کې د محلل او حل شوې مادې داخلي جوړښتونه تغیر کوي اود دواړو مادو د ذرو ترمنځ نوې
اړیکي جوړیږي ) salvation( .وګورئ .
( Solvay process , ammonia-soda processد سالوې پروسه ،د امونیا -سوډاپروسه ) :
دکلسیم کاربونیټ او سودیم کلوراید څخه د سودیم کاربونیټ د الس ته راوړلو صنعتي طریقه
ده .دلته لمړی کلسیم کاربونیټ ته حرارت ورکوي ،چې له دې څخه کلسیم اکساید او کاربن
ډای اکساید الس ته راځي .الس ته راغلی د کاربنډای اکساید غاز په امونیاکې د سودیم
کلوراید محلول ته ورځي او په پایله کې سودیم هایدروجن کاربونیت جوړیږي .
بیا سودیم هایدروجن کاربونیت ته حرارت ورکوي چې سودیم کاربونیټ او کاربنډای اکساید
الس ته راځي .وروسته د لمړۍ مرحلې څخه الس ته راغلي کلسیم اکساید سره امونیم کلوراید
ته حرارت ورکوي او امونیا بیرته الس ته راوړي .
هغه ماده چې نور مواد پکې حلیږي او محلول ) (Solvent=( растворительمحلل ) :
جوړوالی شي د محلل په نوم یادیږي .په قطبي محللونو ( چې دایمي دایپول مومنټ لري اود
دای الکتریک د ثابت قیمت یی لوړ دی لکه اوبه او مای امونیا ) کې ایوني او قطبي کو
والنسي مرکبونه ښه حلیږي .غیرقطبي محللونه ( کاربن ټټراکلوراید ،بنزین او نور ) چې دایمي
ډایپول مومنټ نه لري ایوني او قطبي کووالنسي مرکبونه پکې ښه نه حلیږي ،مګر غیر قطبي
مواد لکه غوړجن خیری اونور پکې ښه حلیږي .د ځینو ځانګړتیاو له مخې محللونه په الندې
ډول په ګروپونو ویشي :
اول – د پروتون ورکولو او اخستلو له مخې محللونه په الندې دوه ګروپونو amphiprotic
salventاو aprotic salventویشي .امفیپروتیک محللونه په خپله ایونایز کیږي اود پروتون
دونر یا اکسپتر ( پروتون ورکونکې یا اخستونکې ) مادې په تو ګه عمل کوي .لکه اوبه :
اپروتیک محللونه پروتون نه له السه ورکوي اونه یی اخلي .لکه کاربن ټټرا کلوراید او نور
عضوي محللونه .
دویم – د اصلیت له مخې هم محللونه په دوه ګروپونو یعنې عضوي او غیر عضوي محللونو
ویشي .اوبه ،مای امونیا ،د ښورې تیزاب او نور په غیرعضوي محللونو کې راځي .بنزین ،
کاربن ټټراکلوراید او نور عضوي محللونه دي .
دریم – د کیمیاوي ترکیب له مخې عضوي محللونه په الندې ګروپونو ویشي .
الف -هایدروکاربني محللونه لکه بنزین ،تولول ،کسیلول اونور .
ب -کلورین لرونکي عضوي محللونه لکه کاربن ټټراکلوراید ،کلوروبنزین ،کلوروفورم او ډای
کلورو ایتان او نور .
خ -الکولونه :متایل الکول ،ایتایل الکول ،ایزو پروپایل الکول ،بوټایل الکول اونور .
د -کیتونونه :اسیتون ،متایل ایتایل کیتون اونور .
هه – سلفر او نایتروجن لرونکي محللونه :نترومتان ( ، )CH3-NO2نترو پروپان ( – CH3-CH2
، )NO2نتروبنزین ( ) C6H5-NO2نترو پارافین) ( CnH2n+1-NO2او کاربن ډای سلفاید)( CS2
او نور .اکثره عضوي محللونه اور اخستونکي او زهري مرکبونه دي .
476
) (Solvolysis=( сoльволизسالوالیزس ) :د محلل سره د حل شوې مادې تعامل د سالوالیزس
په نوم یادیږي ( .هایدروالیزس وګورئ ) .
(= (Sonochemistryسونو کیمیا ،د غږ کیمیا ) :په مای سستم کې د لوړشدت لرونکي غږ یا
د اولترا غږ تر اغیز الندې د کیمیاوي تعاملونو څیړل د سونو کیمیا یا د اواز د کیمیا په نوم
یادیږي .
(Sorption pumpجذبي پمش ) :د تشې یا خال جوړولو یو ډول پمش دی .دلته د تړلي سستم په
داخل کې غاز ،په هغه سستم کې دننه پریو جاذب ( لکه سکرو یا زیوالیت ) جذب او په دې توګه
د سستم په داخل کې تشه یا خال منځ ته راځي .
CN- > NO2 -> NH3 > C5H5N > H2O > OH- > F- > Cl- > Br- > I-
دجامد جسمونو اود غاز په حالت اتومونو وتونکي اوجذبي سپکترونه :
اود جامد منور ( ر ا خپرونکي ) جسم ر ا متمادي سپکترونه جوړوي .په ( bشکل) کې د هاید
روجن له اتومونو څخه د راوتلې ر ا سپکتر ( خروجي سپکتر )ښودل شوی دی .د (دسچارچ ) په
تیوب کې د هایدروجن د غاز د تحریک شویو اتومونو ( د هایدروجن ر اخپرونکي غاز) څخه را
وتلې ر ا ( د ر ا هغه وړانګې ،چې د لوړې کوانټي انرژیکي سویې څخه ټیټې کوانټي انرژیکي
سویې ته د الکترون د راغورځیدو په ترڅ کې ازادې شوې دي ) د منشور څخه تیره اود عکاسۍ
پر فلم لوئیدلې ده ،چې د هر ډول وړانګو اغیز پر توره صفحه د جال جال سپینو کرښو په څیر
ښکاري .په ( cشکل) کې د هایدروجن اتومي جذبي سپکتر ښودل شوی دی .دلته د ګروپ څخه
راوتلې ر ا په ښیښه یی تیوب کې د هایدروجن پر غاز غورځي .ددې ر ا ځینې وړانګې چې
انرژي یی د هایدروجن په اتومونو کې د کوانتي مدارونو ( کوانتي انرژیکي سویو) د انرژۍ سره
مطابقت کوي ،جذب او باقي پاتې ر ا د ښیښه یی تیوب څخه وځي اود منشورڅخه د تیریدو
وروسته د عکاسۍ پرصفحه پریوځي ،چې د عکاسې فلم سپین ګرځي .او کومي وړانګې چې د
هایدوجن په غاز کې جذب شوې دي د هغو ځایونه د عکاسۍ پرفلم د تورو کرښو په څیر ښکاري
.پس اتومي سپکترونه که جذبي دي او که وتونکي ( خروجي ) ،ټول خط خط(کرښې کرښې )
سپکترونه دي .د جامد جسمونو اوهم دغاز په حالت اتومونو وتونکي او جذبي سپکترونه پاس
شکلونو کې ښو دل شوي دي .د عناصرو د دوره یی جدول د هر عنصر څخه ځانګړی کرښې کرښې
( خط خط ) سپکتر الس ته راځي ،چې د نورو عناصرو د سپکترونو څخه توپیر لري .دعناصرو
له دې خاصیت څخه په کیمیا کې د توصیفي او مقداري تحلیل لپاره کار اخلي .
) )Stannate=( станатستانیت=ستانات ) :د قلعي ( )1Vایون (SnO3) -2د ستانیت په نوم
یادیږي .
) (Starch=( крахмалنشایسته ) :یو پولي سکراید دی اود فوتو سنتیز د عملیې اخري
محصول دی .کیمیاوي فورمول یی ) C6H10O5( nدی .د نشایستې د هایدرولیز وروستی
محصول ګلوکوز دی .
نشایسته د ایودین سره ابي رنګ ورکوي .نشایسته د حیواناتو د خوراک مهمه برخه ده .
نشایسته د ټوکرانو په فابریکو کې د هار ورکولو لپاره هم په کاریږي .
(State of matterد مادې حالت ) :جامد ،مای او غاز د مادي درې معمول فازي حالتونه دي .
کله هم پالزما د مادې څلورم فازي حالت حسابوي .
482
) (Stationary phase =( постянная фазаثابت یا ځای پر ځای فاز) :کروماتوګرافي وګورئ
.
تیزاب او قلوي هم ورباندې اغیز نه کوي .د پوالدو فازي دیاګرام ،چې د پوالدو په درې ثابتو
کرستلي فازونو( )cementite , ferrite , austeniteکې د تودوخې په مختلفو درجو کې د
کاربن فیصدي ښېي په پاس شکل کې وګورئ .
) ( Sterol=( стиролستیرول ) :ستیروئیدي الکولونه دي ،چې اته کاربنه ځنځیري څانګه یی
پر اړخ وصل وي ( .شکل وګورئ ) .حیواني ستیرول د دغسې مرکبونو مشهور مثال دی .پاس
وګورئ .
484
aA + bB → dD
دلته ( )c ( ، ) b( ، ) aد ( ) B( ، )Aاو ( )Cموادو د مولونو شمیر ښېي چې هریو یی ټام یا ساده
اعداد دي ،او د ستیکو متریک ضریبونو په نوم یادیږي .
AxBy
دلته ( )xاو ( )yپه ترتیب سره د ( ) Aاو ( )Bعناصرو د اتومونو شمیر ښېي .که ( )xاو ()y
ساده او ټام اعداد وي لکه د( Al2O3په مرکش کې ) ،نو د ( )AxByمرکب یو ستیکومتریک
مرکب دی .
) (Streptocide white=( стрептоцид былыйسپین سترپتو ساید ) :سستماتیک نوم یی
په پارا امینو بنزین سلفامید دی .سپین کرستلي مواد دي .په اوبو کې لږ حلیږي .د ستوني د
خوږیدو او میننجیټ په تداوۍ کې کا رول کیږي .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
Paraaminobenzenesulphamid
Парааминобензолсульфамид
(= ( Strong acidقوي تیزاب ) :هغه تیزاب دی ،چې د اوبو په محلول کې مکمل الکترولیتي
انفکاک کوي .
(Substituentتعویضیه ) :هغه اتوم یا ګروپ دی ،چې په تعویضي تعامل کې د یوبل اتوم یا
ګروپ ځای نیسي .
488
) (Sucrose,cane sugar beet sugar ,saccharose=( сахарозаسکروز ،د ګني بوره ،د لبلبو
بوره ) :دا قند د یو مالیکول ګلوکوز او یو مالیکول فرکتوز څخه جوړ دی .
sucrose
) (Sugar , saccharide=( сахар , сахаридشکره ،سکراید ) :د کوچني مالیکولي کتله
لرونکي ،په اوبو کې منحل او خوږ کاربوهایدریت د شکرې په نوم او .تر ټولو ساده شکره د
مونو سکراید په نوم یادیږي .کامپلکس شکره له دووڅخه تر لسو مالیکولونو مونو سکرایدونو
څخه جوړه وي .
(Sulphamic acidسلفامیک اسید ) :بې رنګه ،جامده کرستلي ماده ( )NH2SO2OHده .په
اوبو کې ښه حلیږي اوپه محلول کې د زوتر ایون ( )zwitter ion= H3N+ SO3-په بڼه موجود وي .
قوي تیزاب دی اود سلفامیټ مالګې جوړوي .
) ( Sulphite=( сульфитسلفایټ ) :هغه مالګه یا استر دی ،چې د ( )SO3-2ایون لري .
اروماتیک هایدرو کاربنو دتعامل څخه الس ته راځي .سلفونک اسیدونه قوي تیزابونه دي ،
چې د اوبو په محلول کې کټ مټ انفکاک کوي اود ( )-SO2O-ایون ازادیږي .د یو شمیر سلفر
لرونکو مرکبونو جوړښتي فورمولونه الندې ورکړل شوي .
(Sulphoxidesسلف اکساید ) :هغه مرکبونه دي ،چې د سلف اکساید ګروپ( )>S=Oلري .
لکه ډای متایل سلف اکساید. ( CH3)2SOاونور .
) ( Sulphur=( сераسلفر ) :زیړ رنګه غیر فلزي عنصر دي .اتومي نمبر یی( ، )۱۶اتومي کتله
یی( ، )32,06د ویلي کیدو درجه یی( )112,80Cاود جوش درجه یی( ) 444,6740Cده .دا عنصر
په طبیعت کې د سلفایدونو په بڼه پیدا کیږي .سلفر څلور الوتروپي شکلونه لري ،چې د (
493
)95,60Cڅخه ښکته رمبیک سلفر اوله دغې درجې پورته په ترای کلینیک سلفر اوړي .په دغه
دواړو کرستلي شکلونو کې د سلفر مالیکول د کړۍ په شکل او اته اتومه ( ) S8دی .د ویلي کیدو
درجې څخه لږ پورته مای سلفر د جامد سلفر په څیر زیړ رنګ او اته اتمه ( )S8کړۍ لري 1600C( .
) ته نژدې د سلفر اتومونه د ځنځیر په شکل یو دبل سره وصل وي .دلته سلفر سرښناکه مای او
تورنصواري رنګ لري .که په دې حالت کې مای سلفر ژر سوړکړایشي ( مثال په سړواوبو کې
واچول شي ) ،نو په سور نصواري رنګه جامد سلفر ،چې د پالستیکي سلفر په نوم یادیږي ،
اوړي .له ( )2000Cڅخه پورته د سلفرد مای سرښناکي کمیږي .د بړاس په حالت سلفر ( S2 , S4
), S6 , S8مالیکولونه لري .د سلفر پودر ،چې د سلفر د بړاس د تصعید څخه الس ته راځي د
نباتي ناروغیو ضد کارول کیږي .د سلفر څخه سلفوریک اسید اود سلفر نور مرکبونه الس ته
راځي .
( Sulphur dichloridesسلفر دای کلوراید ) :دای سلفر دای کلوراید وګورئ .
(Sulphur dichloride dioxide , sulphoryl chlorideسلفر دای کلوراید دای اکساید ،
سلفورایل کلوراید ) :بې رنګه مای ( )SO2Cl2ده .نسبي کثافت یی( ، )1,67د ویلي کیدو
درجه یی ( )-54,10Cاود جوش درجه یی( )690Cده .په اوبو کې تجزیه ( هایدرولیز) کیږي ،
خوپه بنزین کې حلیږي .د سلفر دای کلوراید دای اکساید او سلفر دای کلوراید اکساید
جوړښتي فورمولونه الندی ورکړل شوي دي .
494
(Sulphur dioxide , sulphur(1V) oxideسلفر دای اکساید ،سلفر( )1Vاکساید ) :بې رنګه
غاز) (SO2دی .د سلفر د سوزیدو څخه الس ته راځي .د ویلي کیدو درجه یی( )-72,70Cاود
جوش درجه یی( )-100Cده .په اوبوکې حلیږي او سلفوروس اسید جوړوي .
(Suphuric acid , oil of vitriolسلفورک اسید ،د ګوګړو تیزاب ،د ویتیرول تیل ) :بې رنګه
درنه مای ( )H2SO4ده .نسبي کثافت یی( ) 1,84و دویلي کیدو درجه یی( )10,360Cاود جوش
درجه یی( )3380Cده .داتیزاب په خالص ډول دومره زیات نه په کاریږي او معموال د ( – 96
)98%محلول په ډول (د ویلي کیدو درجه یی ) 3,00Cاستعمالیږي .د سلفوریک اسید
هایدریتونه اود ویلي کیدو درجې یی الندې ورکړل شوي دي .
495
سلفوریک اسید یوه قوي اوبه جذبونکې ماده ده اود عضوي موادو د وچولو لپاره کارول کیږي .
د سلفوریک اسید سستماتیک نوم ( )tetraoxosulphuric(V1) acidدی .د سلفوریک اسید
اود سلفر د نورو اکسو اسیدونو کیمیاوي فورمولونه الندې ورکړل شوي دي .
( Sulphuryl chlorideسلفورایل کلوراید ) :سلفر دای کلوراید ډای اکساید وګورئ .
( Super acidسوپر اسید ،بر تیزاب) :دتیزابو په هکله مو ولوستل )acidوګورئ) چې
پروتون ورکونکي ماده د برونستد تیزاب او پرتون رانیونکې ماده د برونستد قلوي بلل کیږي .
د برونستد ځیني تیزابونه ،چې د پروتون ورکولو توان یی د بې اوبو سلفورک اسید (
) anhydrous sulphuric acidسره برابر وي اویا تر هغه زیات وي د سوپر اسید په نوم یادیږي .
د فلوروسلفورک اسید ( )HSO3Fاو هم د هایدروجن فلوراید ( )HFسره د ځینو پنټا
فلورایدونو ګډولې ډیر قوي تیزابونه جوړوي .د لیوس ( )lewisد تیوري له مخې هغه مواد چې
د الکترونونو جوړه رانیسي تیزاب او کوم مواد چې د الکترنونو جوړه له السه ورکوي د قلوي په
نوم یادیږي .چې په دې حساب پنټا فلوراید ونه لکه انتي موني پنټافلوراید ( )SbF5ل یوس د
ډیر قوي تیزابونه دي .اود ( )HF – SbF5ګډوله او هم د ( )HSO3F - SbF5ګډوله هغه خورا
زیات قوي تیزابونه دي ،چې تر اوسه پیژندل شوي دي .د ( )HSO3Fاو ( )SbF5د معادل مولي
مقدارونو ګډوله په تجارت کې د جادویي تیزاب په نوم مشهوره ده .همدا رنګه خوراقوي قلوي
ګانې لکه لیتیم ډای ایزو پروپایل امید د سوپر قلوي په نوم یادیږي .ځیڼي تیزابونه ،چې د
( )-O-O-ګروپ لري په روسي ژبه کې ورته بر تیزاب ( ) надкислотыوایی لکه د ( )H2S2O8
بر تیزاب
497
ټول داډول تیزابونه د پراکسایدونو په شان ډیرقوي تحمضي خواص لري .
( Supercoolingله حده زیات سړول ) :که د یوې مای د تودوخې درجه ،ددغې مادې د انجماد
د نقطې څخه ټیټه شي او ماده الهم مای وي .دبیلګې په توګه که مقطرې اوبه تر ( )-5پورې سړې
شي او الهم کنګل نه شي دلته ویل کیږي ،چې مای له حده زیاته سړه شوې ده .کله چې دغسې
مای په کنګل کیدو پیل وکړي د توخې درجه یی سمدستي بیرته د انجماد نقطې ته لوړیږي
اوکله چې ټوله مای کنګل شوه نو دتودوخې درجه په راټیټیدو پیل کوي . .
( Superheatingله حده زیات ګرمول ) :د فشار د زیاتولو له الرې یوه مای د غلیان له نقطې
څخه زیاته ګرمول له حده زیات ګرمول بلل کیږي .
(Supernatant liquidډیره ر ه مای ) :هغه مای ده ،چې په هغې کې دشته خړې د رسوب
وروسته ر ه پاتې کیږي .
(Superoxideسوپر اکساید ) :هغه غیر عضوي مواد ،چې د ( )O2- 1ایون لري د سوپر اکساید
په نوم یادیږي .سودیم ،پوتاسیم ،روبیدیم او سیزیم سوپر اکسایدونه جوړوالی شي .سوپر
اکسایدونه خورا قوي تحمض کونکې مواد دي ،چې د اوبو سره د تعامل په نتیجه کې د ()OH-
اویون جوړوي او اکسیجن ازادیږي.
) ( Surface tension=( поверхностная натяжетияمخیز کښ ،سطحي کشش) :د مای یو
مالیکول د مای د ننه په پام کې نیسو .دغه مالیکول د مای د نورو مالیکولونو سره له هرې خوا
متقابل عمل ښېي ، .خو هغه مالیکول چې د مای پر مخ ځای لري ،یواځي د الندې او ښي او کیڼ
اړخونو څخه د د مای د نورو مالیکولونو سره د خپل منځي جذب عمل لري .اود پاس لخوا د
مای د کوم مالیکول سره د خپل منځي جذب عمل نه لري ،چې له دې ځایه د مای مخیز کښ (
سطحي کشش) راپیدا کیږي .د مای د مخیز کښ له امله د مای د مخ مالیکولونه په خپل منځ
کې سره نژدې او هم دننه مالیکولونو ته ورنژدې کیږي ،او په دې توګه د مای د مخ پراخوالی
کمیږي .د مای دمخ ( سطحې ) د پراخوالي لپاره باید انرژي مصرپ شي ،چې دغه انرژي د مای
د سطحي کشش په نوم یادیږي .
تعریف :هغه انرژي چې د مای مخ( سطحه ) د سطحې د یو واحد په اندازه پراخه کړي د مای د
مخیز کشش په نوم یادیږي او په ( n.m-1یا )j.m-2واحدونو اندازه کیږي .په تنګ نل کې د مای د
مخ شکل اود مای ارتفاک ،د مای په واسطه د جامد شي د مخ لمدیدل ،د مای د څاڅکو اود
صابون د ځګ جوړیدل ټول هغه مسایل دي ،چې د مای د مخیز کښ سره تړاو لري .
(Surfactant, surface active agentمخ فعاله مواد ) :هغه مواد( لکه صابون ) ،چې د مای
مخیز کښ لږ اود لمدولو قابلیت یی زیات کړي د مخ فعاله موادو په نوم یادیږي .
) (Synthesis=( синтезسنتیزس ) :د ساده موادو څخه د کیمیاوي موادو جوړول د سنتیز
عملیه بلل کیږي .
-T-
) ( tabon=( табунتابون ) :بې رنګه بهیدونکې مای ده .د جوش نقطه یی ( ) 2200Cده .په
عضوي محللونو کې ښه حلیږي .په اوبو کې هایدرولیز کیږي .د امونیاد محلولونو او د امینونو
سره په شدت تعامل کوي .کیمیاوي فورمول یی الندې دی .
(Tarتار یا قیر ) :د د هایدرو کاربنو او ازاد کاربن ګدوله ده .نیمه جامد مواد دي ،چې دډبرې
دسکرو د تخریبي تقطیر اود پطرولو د چاڼ څخه الس ته راځي .
500
اپتیکي فعاله ماده ده .درې ستیرو ایزومیرونه یی پیژندل شوي دي .په خوراکي صنعت کې په
کار راځي .
) (Tartarates =( тартаратыتارتاریټ = تار تارات) :د تارتارک اسید مالګې یا استرونه دي
لکه چې لیدل کیږي دلته د هایدروجن یو اتوم د اکسیجن له اتوم څخه جال اود کاربن د اتوم سره
تړل کیږي .
) (Tellurium=(теллор ) –( Teتیلوریم ) :یو شبه فلز( متالوئید ) عنصر دی .اتومي نمبر یی(
، )۵۲اتومي کتله یی ( ، )127,6نسبي کثافت یی( ، )6,24د ویلي کیدو درجه یی() 449,50C
اود جوش درجه یی( )989,80Cده .تیلوریم اته ثابت او نه رادیو اکتیف ایزوتوپونه لري .د نیمه
هادي االتو په جوړولو او په ډیر لږ مقدار د پوالدو په جوړولو کې کارول کیږي .تیلوریم په
۱۷۸۲کال فرانز میولر پیژندلی دی .
(Ter nary compoundتر نري مرکب ،درې عنصره مرکب ) :کیمیاوي مرکب دی چې د درې
عنصرو د اتومونو څخه ترکیب شوی وي .لکه ) ( NaOHاو نور .
502
(Terpineneترپا ینن ) :سایکلک ترپین( )C10H16دی .د عطرو اود خوړو د مسالو په جوړولو
کې په کاریږي .ترپاینین د نباتاتو د پیو ( شیدو) څخه الس ته راځي .
) (Tetraethyl lead =(титраэтил плюмбسرب ټټرا ایتایل ) :بړاس کیدونکې زهري
عضوي فلزي مرکب( )Pb(C2H5)4دی .
) (Tetrahydrate=(титрагидратټتراهایدریټ = تترا هدرات) :کرستل هایدریت چې په یو
مول مرکب کې څلور موله کرستلي اوبه وي .لکه ( )MgCl2.4H2Oاو نور .
503
) (Thallium=( таллй) –( Tlټالیم ) :خړرنګي فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی( ، )۸۱اتومي
کتله یی( ، )204,39نسبي کثافت یی( ، ) 11,85د ویلي کیدو درجه یی( )303,50Cاود جوش
درجه یی( )1457±100Cده .طبیعي ایزوتوپونه یی ( ) ۲۰۳او ( )۲۰۵دي .او یو لس رادیو اکتیف
ایزوتوپونه هم لري .د تالیم الیاژونه په الکترونیک کې په کاریږي .تالیم په ۱۸۶۱کې ویلیم
کروک پیژندلی دی .
(Thermal capacityد تودوخې ظرفیت ،حرارتي ظرفیت ) heat capacity :وګورئ .
) (Thermite(термитتر مایټ = ترمیټ ) :د المونیم د پوډرو او د فریک اکساید د پودرو
ستیکومتریکه ګډوله ده ،چې په الندې ډول تعامل کوي .
پورتنی تعامل اکزوترمیک دی او دومره زیاته تودوخه پکې اذادیږي ،چې د اوسپنې د ویلي
کیدو لپاره کفایت کوي .نو ځکه دغه پوډر د اوسپنې ( لکه د ریل دپټلۍ ) د لیم کولو لپاره
کاروي .
) (Thiazol=( тиазолتیازول ) :یو هتروسکلک مرکب دی .جوړښتي فورمول یی الندې دی .
505
) (Thiocyanate=( тиоцианатتیو سیا نیت = تیو سیانات) :د تیو سیانک اسید مالګه یا
استر دی .
) (Thionyl chloriride=( тионил хлоридتیونایل کلوراید= تیونیل کلورید ) sulphur :
dichloride oxideوګورئ .
506
) ( Thionyl group =( тионил группаتیونایل ګروپ ) :د ( )> S = Oګروپ دی .
) ( Tthiophene=( тиофенتیو فین ) :بې رنګه مای مرکب( )C4H4Sدی .د ویلي کیدو درجه
یی ( )-380Cاود جوش درجه یی( )840Cده .د تجارتي بنزین سره ګډیږي .جوړښتي فورمول یی
الندې دی .
………
|| ||
\ /
S
thiophene
) (Thiosulphate=( тиосульфатتیو سلفیت = تیوسلفات ) :د تیوسلفورک اسید مالګې دي
چې د ( )S2O3-2ایون لري .
) (Thiosulphoric acid= ( тиосерная кислотаتیو سلفورک اسید ) :یو غیر ثابت مرکب (
)H2S2O3دی .په ازاد حالت نه پیداکیږي او په الندې ډول تجزیه کیږي .
کیدو وخت یی( )1,39 . 1010ک ال ه دی .اکسیدیشني درجه یی( ) +4او خواص یی نورو
اکتانوئیدونو ته ورته دي .د () ThO2څخه د غاز د نغري لپاره جالۍ جوړوي .
(= (Thorium seriesد توریم لړۍ ) :رادیو اکتیف لړۍ وګورۍ .
) ( Thulium(тулин )-( Tmتولیوم ) :نرم خړ رنګه النتانوئیدي فلزي عنصر دی .اتومي نمبر
یی( ، )۶٩اتومي کتله یی( ، )168,934نسبي کثافت یی( ، )9,321د ویلي کیدو درجه یی(
، )15450Cاو د جوش درجه یی( )19470Cده .یو طبیعي او لس مصنوعي ایزوتوپونه لري .په
۱۸۷٩کال پیر سلیف پیژندلی دی .
(Thymolتایمول ) :بې رنګه کرستلي تیز بویه ماده ( )C10H14Oده .جوړښتي فورمول یی الندې
دی .
thymol
) ( Tin (олово ) –(Snقلعي ) :یوناني نوم یی ( ) stannumدی .ورقه کیدونکی نقره یی رنګه
فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی( ، )۵۰اتومي کتله یی( ، ) 118,69نسبي کثافت یی( ، )7,28د
ویلي کیدودرجه یی( ) 231,880Cاود جوش درجه یی ( ) 22600Cده .اکسیدیشني درجې یی (+2
) او ( )+4دي قلعي ( ) 21ثابت او پنځه رادیو اکتیف ایزوتوپونه لري .د ( )180Cڅخه ښکته
سپینه قلعي په خړه قلعي اوړي .مهم مرکبونه یی( )H2SnO2 , H2SnO3 , SnO2 , SnCl2دي .د
قلعي څخه د فلزونو په لیم کولو ،پوښ کولو او د الیاژونو په جوړولو کې کار اخلي .
508
(Tin(11)sulphideقلعي ( ) ۱۱سلفاید ) :خړ یا تور جامد مرکب( )SnSدی .په اوبو کې نه
حلیږي .د ویلي کیدو درجه یی ( )8820Cاود جوش درجه یی( )12300Cده .
) (Titanium(титан ) –(Tiټیټانییوم ) :سپین فلزي انتقالي عنصر دی .اتومي نمبر یی ( ، )۲۲
اتمي کتله یی( ، )47,9د ویلي کیدو درجه یی( ) 1660± 100Cاود جوش درجه یی( ) 32870Cده
509
.د تیتانیم ( ) ، )11تیتانیم ( ) 111او تیتانیم ( )1Vمرکبونه پیژندلي شوي دي .تیتانیم په
۱۷۸٩کال ویلیم ګریګور پیژندلی دی .
) ( Titration=(титравариеتتر کول ) :د حجمي تحلیل یو متود دی .دلته د یو محلول ( لکه د
قلوي ) ( )V2ملي لیتره په یو فالسک کې اچوي او دوه څاڅکي معرپ ( اندیکاتور) ورباندې
اضافه کوي .بل محلول ( لکه تیزاب) چې نارملټي یی معلومه ( )N1ده په یو بیورت کې اچول
کیږي .اوپه بیورت کې د محلول ارتفاک په نښه او نوټ کوي . .بیا د بیورت محلول څاڅکې
څاڅکې د فالسک پرمحلول اضافه کوي .او په دې تر تیب په فالسک کې د تیزاب او قلوي
تعامل پیل کیږي اود تعامل دختمیدو یعنې د ټټریشن د ختم نقطه د اندیکاتورد رنګ د تغیر له
مخې معلومیږي .که د بیورت څخه د مصرپ شوي محلول ( تیزابو ) حجم ( )V1وي ،نو د
فالسک د محلول ( قلوي ) غلظت ( ) N2د الندې فورمول له مخې معلوموي .
دلته ( )N1او ( )V1د تیزاب نارملتي غلظت او حجم )N2 ( ،او ( )V2د قلوي نارملتي غ لظت
او حجم ښېي .د قلوي محلول نارملتي غلظت چې معلوم شي ،نو بیا د هغې له مخې د قلوي
مولري غلظت او نور معلومیدای شي .
) (Toluene , methyl benzene=( толуолتولوئیڼن ،متایل بنزین = تولول ) :متایل بنزین
وګورئ .
(Torrتور) :د فشار واحد دی (1 torr= 1mmHg = 133,322 pascals) .
(Trace elementsتریس المنت ) د ژوندي ارګانیزم د نارمل فعالیت لپاره یوشمیر عناصر لکه
اوسپنه ،مګنیزیم ،جست ،مس ،ایودین ،کوبالت ).......په ډیر لږ مقدار ضرور دي .دا عناصر د
تریس المنټ په نوم یادیږي .
) (Tributylphosphate= ( трибутил фосфатترای بوټایل فاسفیټ ) :بې رنګه مای ده .په
اوبو کې لږه او په عضوي محللونو کې ډیره حلیږي .کیمیاوي فورمول یی الندې دی .
512
( Tricarbondioxideترای کاربن ډای اکساید ) :بې رنګه غاز ( )C3O2دی .د ویلي کیدو درجه
یی )- -111,30Cاود جوش درجه یی ( )70Cده .د مالوئیک اسید )( HOOC-CH2 – COOH
انهایدراید دی .دلته د مالوئیک اسید څخه د فاسفورس پنټا اکساید په واسطه اوبه وځي او په
پایله کې ترای کاربن ډای اکساید جوړیږي .
) (Trichloroethanal , chloral=( хлоралترای کلورو ایتانل = کلورال ) :یو مای الډیهاید(
) CCl3CHOدی .نسبي کثافت یی ( ، )1,51د ویلي کیدو درجه یی( )-57, 50Cاود جوش
درجه یی ( )97,80Cده .د ( )DDTپه جوړولو کې کارول کیږي .
(Trichloroethene , trichloro ethyleneترای کلورو ایتین ،ترای کلورو ایتایلین ) :بې رنګه
مای ( ) CCl2=CHClده .د تودوخې په ()870Cکې په جوش راځي .زهر جنه ماده ده .اور نه اخلي
.د بې هوشۍ او اور مړه کونکې مادې په توګه کارول کیږي .
په طبابت کې د کلوروفورم پرځای نور هالوجني هایدرو کاربنونه کاروي .کلوروفورم د محلل په
توګه او په تحلیلي کیمیاکې د اکستراګنت په توګه کارول کیږي .
) ( triethanol amine=( триэтанол аминترای ایتانول امین ) :ایتانول امین وګورئ .
په پورتنې فورمول کې ( )Rد عضوي تیزابو رادیکالونه دي .که ) ( R) , ( R1) , ( R2یوشی(د
یوتیزاب رادیکال ) وي ،نو دغسې ترای ګالی سیرید ساده او که ( )Rد مختلفو تیزابونو
رادیکالونه وي ،نو دغسې ترای ګالیسیرایدونه مخلوط بلل کیږي .
) ( trihydric alcohole=( триолترای هایدریک الکول ،درې قیمته الکول ) triol:وګورئ .
( triiron tetraoxide , ferrosoferric oxideترای ایرن ټټراکساید ،فیروسو فیرک اکساید ) :
توره مقناطیسي ماده ( )Fe3O4ده .د مګنیت د منرال په بڼه په طبیعت کې پیدا کیږي .اوسپنې
514
ته چې د اوبو په بړاس کې تودوخه ورکړل شي دلته هم مګنیتیت جوړیږي .مګنیتیت د اوسپنې د
دوه ډوله اکسایدونو ( )FeO . Fe2O3څخه جوړ دی .
)( triol, trihydric alcohole=(триолترای اول ،ترای هایدریک الکول ،درې قیمته الکول ) :
الکول ،چې په یو مالیکول کې یی د ( )-OHدرې ګروپونه وي .
)( triose=(триозترای اوز ) :د قند مالیکول ،چې د کاربن درې اتومونه لري ( .مونو
سکرایدونه وګورئ.
515
) (triple bond=( троиная связьتریپل باند ) :درې غبرګه اړیکه لکه ) . (-C ≡C-کیمیاوي
اړیکه وګورئ .
) ( triton( T+تریتون) :د تریتیم هسته ده چې د تریتیم د ایونایزیشن څخه الس ته راځي او په (
)T+ښودل کیږي .
( tronaترونا ) :د سودیم کاربونیت او سودیم هایدروجن کاربونیټ د ګډولې څخه جوړ منرال
دی .کیمیاوي فورمول یی ( )Na2CO3 . NaHCO3 .2H2Oدی.
516
(tropylium ionتروپالیم ایون ) :مثبت ایون ( )C7H7+دی .د کاربن اوه اتومه کړۍ اود ارو
ماتیک مر کبونو اساسي ځانګړتیا لري
) (Tungsten carbide =( карбид вольфрамаتنګستن کارباید ) :تور پودر( )WCدي .د
تورکي ( دوده) او تنګستن دفلز د یوځای تودوخې ورکولو ( )16000Cڅخه الس ته راځي .د
سختۍ درجه یی( )9,5ده .د ژرندو پلونه اود غوڅولو االت ترې جوړوي .ډای تنګستن کارباید(
)W2Cهم وجود لري .
) (Turpentine =(терпентенترپنټین) :تیلي مای ده .د جلغوزې د کنډ ( ننځړو) څخه
اکستراکت کیږي .ډیره برخه یی د ( C10H16) pineneڅخه جوړه ده .اوهم نور ترپینونه پکې
موجود وي .د محلل په توګه په کاریږي .
) ( Tyndal effect=( тиндал эфектتندال افکت ) :که یوه کوټه په برې یا د لمر په ر ا روښانه
وي دلته د کوټې په هوا کې ځوړندې ذرې په سترګو نه لیدل کیږي .خو که دغه کوټه تورتم شي
اود لمر ر ا د یو کوچنې سوري څخه کوټې ته را ننوځي ،نو دلته د ر ا وړانګې د هغه کوچنیو ذرو
په واسطه ،چې د کوټې په هواکې ځوړندې دي په هر لورې شندل کیږي اوپه نتیجه کې دغه
کوچنئ کالوئیدي ذرې د ر ا د الرې په اوږدو کې روښانه ځلیږي .دې پیښې ته د تندال افکت
وایی .
517
- U -
) (ultrasonic=(ультразвукاولترا سونک ) :د فشار د څپو ( کومې څپې چې فریکونسي یی
له 20000Hzڅخه زیاته ده او د انسان غوږ یی نشي اوریدای ) .څیړل اوپه کارول د اولتراسونک
په نوم یادیږي .د اولتراسونک څخه په طبي معاینو ( خاصتا هلته چې د Xوړانګو کارول ضرر
ولري ) د فلزي االتو په ډډ کې د عیب اود سامانونو د پڼډوالي د معلومولو اود کالوئیدي
سستمونو د الس ته راوړلو لپاره کار اخلي .
)( ultraviolet radiation=( ультрафиолетовые излученияاولترا فیولت وړانګې ،
ماورای بنفش تشعش ):هغه الکترومقناطیسي وړانګي دي ،چې د څپو اوږدوالې یی.د ر ا د
بنفش وړانګو اود ( )Xوړانګو ترمنځ ( )4-400nmدی .د اولترا فیولت وړانګې د ر ا د نورو
518
وړانګو سره یو ځای د لمر څخه د ځمکې په لور راخپریږي .د ( )UVهغه وړانګې چې د څپو اوږد
والې یی له ( )290nmڅخه لنډ دی ،ټولي د اتوموسفیر په اوزوني پوښ ( اوزوني طبقه) کې
جذبیږي .د انسان د وجود پر پوټکي ( پوستکي ) د اغیز له مخې د ( )UVوړانګې په درې
ګروپونو ویشي .
UV-A-1وړانګې :دا وړانګې چې د څپو اوږد والې یی ( )320 -400nmدی په نارمل دوز د
انسان لپاره خطر نلري .اود پوټکې د ځینو ناروغیو د تداوۍ لپاره کارول کیږي .
UV-B-2وړانګې :ددې وړانګو د څپو اوږدوالی ( )290 – 320nmدی .دا وړانګې وجود سور
ګرځوي اوزیات دوز یی پوټکی تڼاکی کوي .
UV-C-3وړانګې :ددې ګروړپ وړانګو د څپو اوږدوالی ( )230 -290nmدی .دا د لنډو څپو
اولترافیولت وړانګې د پوټکي د سرطان ناروغي منځ ته راوړي .د سیمابو د بړاس په ګروپونو
کې هم د اولترافیولت وړانګې الس ته راوړي .داچې عادي ښیښې د ( )UVوړانګې جذبوي ،نو
هغه عدسیې او منشورونه د کوارتز څخه جوړوي ،کوم چې د ( )UVوړانګو د الس ته راوړلو
لپاره کارول کیږي .
) ( Uranium ( уран ) –(Uیورانیم ) :رادیو اکتیف سپین فلزي اکتانوئیدي عنصر دی .
اتومي نمبر یی( ، )٩۲اتومي کتله یی( ، ) 238,03نسبۍ کثافت یی( ، ) 19,09د ویلي کیدو
درجه یی( )1132± 10Cاود جوش درجه یی ( )38180Cده .په طبیعت کې یی درې ایزوتوپونه
( ، ) U-238 (99,28%), U- 235(0,71%) U-234( 0,006% ) ,چې درې واړه رادیو اکتیف
دي پیداکیږي .او ثابت ایزوتوپ نلري .داچې یورانیم ( ) 235د لږسرعت لرونکو نیوترونو په
520
واسطه ماتیږي ،نو دا ایزوتو پ په هستوي بټیو( ریاکتورونو ) کې د انرژۍ د منب په توګه
اوهم د هستوي وسلو ( اتومي بمونو ) په جوړولوکې کارول کیږي .یورانیم ( )238او یورانیم (
)235دوه طبیعي رادیو اکتیف لړۍ ( یورانیم او اکتینیم یورانیم ) جوړوي ،چې ددغو لړیو په
پای کې د هیلیم اود سرب ثابت ایزوتوپونه ( )Pb-206, Pb-208منځ ته راځي .په طبیعت (
منرالي ډبرو ) ،اسماني کا و او نورو کې د یورا نیم په څنګ کې د هیلیم اوسرب د ایزوتوپونو د
مقدار له مخې د منرالونو او اسماني کا و جیولوژیکي عمر معلوموي .یورانیم د یورانایت (
)UO2د منرال څخه د ایون تعویض په طریقه اوهم د کلسیم او مګنیزیم په واسطه د ( )UF4د
احیا څخه الس ته راوړي .یورانیم په ۱۷۸٩کال ( )M. klaprothپیژندلې دی .
238
→U 206
Pb ( T1/2 = 4,5.109)year
235
U → 207Pb (T1/2 = 7,1 .108) year
521
که په یوه ډبره کې د یورانیم د ټاکلي ایزوتوپ پاتې مقدار اود هغې اړوند د سرب د ایزوتوپ د
جم شوي مقدار نسبت عمال دقیق تعین شي ،نو د اړوند یورانیم د ایزوتوپ د نیم عمر ( د
نیمایی تجزیه کیدو وخت ) په پام کې نیولو سره د ډبرې جیولوجیکي عمر معلوموي .
) (uranium ceries=( ряд уранаد یورانیم لړۍ ) :رادیو اکتیف لړۍ وګورئ .
-V-
) ( Vacum=(вакумتشه ،خال ) :هغه فضاده ،چې د غاز فشار ( دغاز د مالیکولونو شمیر)
پکې لږ وي .په مطلقه خال کې د غاز مالیکولونه نه وي ،خود مطلقې خال جوړول ناممکن دي ،
دا ځکه هغه لوښې چې غاز پکې ځای شوی دی هغه هم لږ څه بړاس کیږي .که د یو لوښي په داخل
کې د غاز فشار ( )10-2pascalوي ،دلته د لوښي په داخل کې خالټیټه او که فشار( 10-2 – 10-7
)pascalوي دا خال سخته یا لوړه بلل کیږي .
) ( Vacum distilition=( вакумная перегонкаخالیی تقطیر ) :مایعات هغه وخت په جوش
راځي چې د بړاس فشار یی د اتوموسفیري فشار( خارجي فشار) سره برابر شي .که د تقطیر په
522
) (Valence bond theory=( тиория волентный свзииوالنس بانډ تیوري ) chsemical
:bondوګورئ .
د مالیکولونو تر منځ قواوې په لیرې ( )3-5Aoفاصلو کې عمل کوي .خو کیمیاوي قواوې په
لنډو فاصلو کې عمل کوي .کیمیاوي اړیکې د واندروالس د قواو په پرتله ډیرې ټینګې (
مضبوطې ) دي .د واندروالس قواوې درې ډوله دي .
اول -ډایپول – ډایپول قواوې :دا قواوې د ذاتا قطبي مالیکولونو تر منځ عمل کوي .ذاتا قطبي
مالیکولونه د خپل منځي آغیز په وجه یودبل په نسبت ځانونه داسې برابروي چې مخالف قطبونه
یو بل ته نژدې او هم عالمه قطبونه یی یوله بل څخه لیرې وځي .د مالیکولونو د مخالف العالمه
قطبونو تر منځ د الکتروستاتیکي جذب قواو د اغیز له امله مالیکولونه یو بل ته نژدې او
اګریګاتونه جوړوي .
دویم -ډایپول -انډکشن ډایپول قوه :دا قوه د ذاتا قطبي اود غیر قطبي مالیکولونو تر منځ عمل
کوي .دلته ذاتا قطبي مالیکولونه پر غیر قطبي مالیکولونو اغیز کوي او مؤقتا یی قطبي کوي
.بیا د ذاتا قطبي او مؤقتا قطبي شویو مالیکولونو تر منځ د الکتروستاتیکي جذب قوه عمل
کوي اودغه ټول مالیکولونه سره نژدې او اګریګاتونه جوړوي .
دریم -دسپرشني قواوې :دا قواوې د هر ډول مالیکولونو ترمنځ عمل کوي .لوندون د کوانتم
میخانیک د پرنسیپونو په واسطه وښودله چې د هستې چاپیره د الکترونو د ګرځیدو له کبله او
هم په مالیکول کې د هستو د اهتزازي حرکت له کبله په مالیکول کې لحظوي ډایپولونه منځ ته
راځي ،چې د دغسې ډایپولونو د متقابل جذب قوه د دسپرشني قوې په نوم یادیږي .د
مالیکولونو د الکتروني پوښونو تر منځ په لنډو فاصلو کې د دف قوه هم عمل کوي .د حقیقي
غازونو ،مایعاتو او کرستلونو د مالیکولونو ترمنځ دغه ډول ټولې قواوې د مالیکولو تر منځ
فاصلې سره معکوس تناسب لري اود واندر والس قواوې شمیرل کیږي .
) (Vaneline=( ванелинوانیلین ) :دستنې په شکل او سپین رنګي کرستلونه لري .په دوا
جوړولو ،عطرو او خوراکي صنعت کې په کاریږي .سستماتیک نوم او جوړښتي فورمول یی
الندې دی .
524
) 4-hydroxi , 3-metoxibenzaldehyd(ванелин
) ( Vicinal ( VICویسینال ) :که د یومالیکول پر دوه ګاونډیو اتومونو ،دوه یوډول مشخصه
یی اتومونه ( اتومي ګروپونه ) نښتي وي دا ډول ماده ویسینال یادیږي .لکه الندې مالیکول :
) ( Vinegar=( уксусьوینیګر ،سرکه ) :دسرکې د تیزاب محلول د سرکې په نوم یادیږي .
سرکه د خوراکونو د خوندور کولو لپاره کارول کیږي .
) (Vinyl group =( виниль пгруппаوینایل ګروپ ) :عضوي ګروپ ( )CH2=CH-دی .
چې د دغې داخلي اصطحکاک اندازه د مای د سرښناکۍ مقیاس دی .که د نیوټن د مای د دوه
ګاونډیو طبقو ترمنځ سطحې مساحت ( )Aوي ،نو هغه قوه ))Fچې د دغو طبقو د بهیدو
دسرعت تر منځ ګرادیینت د ( ) dv / dxپه اندازه وساتي مساوي کیږي :
) F = η . A ( dv / dx
دلته ( )ηیوثابت عدد دی اود سرښناکۍ د ضریب په نوم یادیږي .د واحدونو د ( )SIپه سستم
کې د ( ) ηواحد پاسکال ضرب ثانیه اود ( )CGSپه سستم کې پوایز دی .د غیر نیوټڼي مایعاتو
( لکه سریښ ) لپاره پورتنۍ معادله د تطبیق وړ نه ده .
) (= (Visible spectrumد لید وړ سپکتر) :سپکتر چې په سترګو لیدل کیږي .
ویټامین ،ریتینول ) :دا ویټامین په اوبو کې حلیږي .د تي -A (Vitamin( A), retinol
لرونکو ژویو ( حیواناتو ) په وجود کې نشي جوړیدای ،نو دغه حیوانات یی باید په خوړو کې
واخلي .کیروتین چې په نباتاتو کې جوړیږي د حیوان د کلمو د په د یوال کې او هم په ځیګر کې
په ( )Aویټامین اوړي .د ( ) Aویټامین په تورتم کې د لید د کمزورتیا مخه نیسي .
(Vitamin (B)complxبي کامپلکس ویټامین ) :په اوبو کې منحل ویټامینونه دي .په نباتاتو
او یو شمیر مکرو ارګانیزمونو کې جوړیږي .او حیوانات یی باید په خوړو کې واخلي .دB1
ویټامین ( تیامین) - e-څخه د تیامین کوانزایم جوړیږي .د انسان په وجود کې ددې ویتامین
526
کمښت د بري بري ناروغي منځ ته راوړي .دا ویتامین په غنمو ،چڼو ،لوبیا او تازه سبو کې پیدا
کیږي .
-B2ویتامین ( ریبو فالوین ) :دا ویټامین په شنو سبو ،ینه ( ځیګر) او شیدو کې پیدا کیږي .
( ) B2ویټامین د ( ) FAOاو ( )FMNد کو انزایمونو په جوړښت کې ونډه لري .د ( )B2ویټامین
کمښت د خول خوږي ( د ژبې ،شنډو او تالو پخیدل) تکلیف منځ ته راوړي ) B6( .ویټامین (
پایرودوکسین) په شیدو او ځیګر کې پیدا کیږي .اود پایرودوکسال فاسفیت کو انزایم د
جوړښت جزء دی ،د امینو اسیدونو په متابولیزم کې ونډه لري .
-B12ویټامین ( سیانو کوبال امین ،کوبال امین ) :دا ویټامین په مکرو ارګانیزمونو کې جوړیږي
.او یواځي حیواني منب لري .په ینه ( ځیګر) کې زیات پیدا کیږي .د غوړیو د تیزابونو په
اکسیدیشن اود ( )DNAپه سنتیز کې رول لري .اود وینې د سرو کرویاتو د جوړیدو د نارمل
جریان لپاره ضروري دی .ددې ویټامین کمښت په وینه کې د سرو کرویاتو د کمښت سبب ګرځي .
(Vitamin(C) , ascorbic acidد Cویټامین ،اسکربک اسید ) :سپین کرستلي په اوبو کې
منحل ویټاملن دی .په سیتروس میوو او شنو سبو کې پیدا کیږي .انسان یی باید په خوړو کې
واخلي .د ارتباطي نسجونو د روغتیا لپاره ضرور دی .کمښت یی په وجود کې د سکوروي
ناروغي منځ ته راوړي .په ر ا او تودوخه کې خرابیږي ) ascorbic acid ( .وګورئ .
) (Vitamin( Dویټامین : )Dپه غوړو کې منحل ویټامین دی .د ستیروئید د دوه مشتقاتو( D2,
D3ویټامینو( په بڼه موجود وي ) D2( .ویټامین د ستیروئید څخه د اولترافیولت وړانګو تر اغیز
الندې او ( )D3ویتامین د لمر د ر ا تر اغیز الندې په پوټکي کې د کولسترول څخه جوړیږي ( .
)D3ویټامین په ځیګر او ماهي کې پیدا کیږي .د ( ) Dویټامین کمښت د انسان په وجود کې د
هډوکو تکلیفونه منځ ته راوړي .
) (Vitamin(Kد Kویټامین ) :د اویټامین په غوړو کې حلیږي .د پروتینو په سنتیز کې د کو
انزایم په توګه عمل کوي .په وجود کې کمښت یی دوینې د جاري کیدو سبب ګرځي .په شنو سابو
او هګیو کې پیدا کیږي .د( )Kویتامین په کولمو کې د باکتریاو په واسطه هم جوړیږي .
……………………………………………………………………………………..
-W-
) (water=( водаاوبه ) :بې رنګه مای ( )H2Oده .نسبي کثافت یی په ( )40Cکې ( ، )1, 00د
ویلي کیدو درجه یی ( ) 0,000Cاوپه ( ) P=1atکې یی د جوش درجه ( )1000Cده .اوبه د ژوندیو
موجوداتو لپاره ډیرې ضرور دي .حیوانات او نباتات بې اوبو ژوند نشي کوالی .اوبه ډیر ښه
محلل دی .قطبي او ایوني مواد پکې ښه حلیږي .خالصې اوبه په ډیره لږه اندازه الکترولیتي
انفکاک کوي .
H2O ↔ H+ + OH-
اوبه د تودوخې په عادي درجه کې د فلورین سره تعامل کوي ،اتومي اکسیجن او هایدروجن
فلوراید ترې الس ته راځي .
برومین هم د کلورین په څیر د اوبو سره تعامل کوي .د کاربن د انګار له منځه که د اوبو بړاس تیر
شي نو د اوبو غاز په الندې ډول الس ته راځي .
529
H2O + C = CO + H2
القلي فلزونه او هم ځمکني القلي فلزونه ( د Mgپرته ) د تودوخې په عادي درجه کې اوبه
تجزیه کوي او هایدروجن ازادیږي .
په طبیعت ،صنعت اود ژوندیو موجوداتو په وجود کې اکثره کیمیاوي تعاملونه د اوبو په
محلول کې صورت مومي .
) (weak acid=( слабаякислотаضعیف تیزاب ) :هغه تیزاب دی ،چې د اوبو په محلول کې
لږ الکترولیتي انفکاک کوي .
) (Weston cell , cadmium cell=( элемент кадмийد وستون حجره ،کد میمي حجره ) :
اولي ولټائیک حجره ده .په ( )200Cکې یی برقي محرکه قوه ( )1,086Vده .اود معیاري حجرې
په توګه کارول کیږي .انود یی د سیمابو څخه جوړ دی .چې د کدمیم سلفیت او مرکیو ري)(1
سلفیت په خمیره پوښل شوی دی .کتود یی د کدمیم املګم څخه جوړ دی او پر کدمیم سلفیت
پوښل شوی دی .دواړه الکترودونه د کدمیم سلفیت د مشبوک محلول په واسطه یو د بل سره
ارتباط لري .د مرکیوري سلفیت د هایدرولیز د مخنیوي لپاره کله هم یو څه د ګوګړو تیزاب په
دغه حجره کې اچوي .
( Wurtz reactionد ورتز تعامل ) :د هالو الکان او سودیم د تعامل څخه د الکانو الس ته راوړل
د ورتز د تعامل په نوم یادیږي .
-X-
xanthone
) (Xenone(ксенон ) –(Xeکسینون ) :بې رنګه ،بې بویه نجیب غاز دی .اتومي نمبریی () ۵٤
،اتومي کتله یی ( ، )131,3کثافت یی( ، ) 5,887g/ dm3د ویلي کیدو درجه یی () -119,90C
531
اود جوش درجه یی ( )-107,10Cده .په اتومو سفیر کې یی فیصدي ( ) 0,00087ده .ددې عنصر (
)9طبیعي او ( )7رادیو اکتیف ایزوتوپونه پیژندل شوي دي .دا عنصر په فلوریسنت څراغونو
کې کارول کې کارول کیږي .ددې عنصر یوشمیر مرکیونه ( XeF2 , XeF4 , XeSiF4 ,
)XeO2F2 , XeO3پیژندل شوي دي .
د رنتګن تیوب
) (X-rays=( лучий ронгенаد Xوړانګې ،د رونتګن وړانګې ) :دا وړانګې دهغه د کاشف
( رونتګن ) په نامه یادیږي .د( ) Xوړانګې د رونتګن په تیوب کې رامنځ ته کیږي (.پاس شکل )
په دې تیوب کې د الکترونو جریان ( )electron beamله کتود( )Hot cathode filamentڅخه د
انتي کتود ( ) rotating anodپه لور په لوړ شدت ځي .کله چې دا دلوړې انرژۍ لرونکي
الکترونونه د انتي کتود پر فلز )(tungsten targetغورځي ،نو د انتي کتود په اتومونو کې و
هستې ته نژدې الکتروني پوښونو څخه الکترونونه الوځوي .بیا ددې الوتلیو الکترونو تش
ځایونو ته له هستې څخه د لیرې الکتروني پوښونو څخه الکترونونه رالویږي .اود دې الکترونو
انرژي د ( )Xد وړانګو( )X raysپه بڼه خارجیږي .د ( )Xوړانګې لوړه انرژي او کوچنۍ )= (λ
) λ (10-11 – 10--9لري ، .نو ځکه د نفوذ قابلیت یی ډیر لوړ دی .د انتي کتود په اتومونو کې د
لوړو الکتروني پوښونو څځه وهستې ته نژدې الکتروني پوښونو ته د الکترون راغورځیدل او
په نتیجه کې د ( ) Xد وړانګو سپکتر جوړیدل په الندې شکل کې وګورئ .
532
کله چې الکترون د لوړالکتروني پوښ څځه ټیټ الکتروني پوښ ( هستې ته نژدې الکتروني
پوښ ) ته راغورځي ،نو پوتانسیلي انرژي یې د( )Δ Eپه اندازه راکمیږي .چې دلته د ازاد شویو
فوتونو د څپو اوږد والې ( )λد الندې فورمول له مخې .تعینیږي .
-cر ا سرعت او hد پالنک ثابت ښېي .که د انتي کتود په توګه مختلف فلزونه وکارول شي ،
نو د رنتګن وړانګو مختلف سپکترونه الس ته راځي ،چې له دې ځایه دموادو د توصیفي او
مقداري تحلیل لپاره د رنتګنوسپکترالي متود څخه کار اخلي .اوداچې د ( ) Xد وړانګو د نفوذ
قابلیت ډیر زیات دی ،نو د ( )Xوړانګې د شیانو د داخلي جوړښت د څیړلړ لپاره هم کارول
کیږي .
) (Xylene=(ксилолکسایلین= کسیلول ) :ډای متایل بنزین وګورئ .
-Y-
( yeastخمیره ،تومنه ) :یو حجروي فنجیان دي .د ډوډۍ خمیره د الکولو تومنه په دغه فنجیانو
کې راځي .
) ( yettrium (иттрий ) – (Yیتریم ) :د ( )111Bګروپ فلزي عنصر دی .اتومي نمبر یی() 39
،اتومي کتله یی( ، )88,905نسبي کثافت یی( ، )4,469د ویلي کیدو درجه یی( )15220Cاود
جوش درجه یی( )33380Cده .دا عنصر په ۱۸۲۸کال کې فریدریخ ولر پیژندلی دی .
……………………………………………………………………………………..
-Z-
) (Zinc=( цинкزنک ،جست ) :سپین ابي ته ورته فلزي عنصر دی .اتومي نمبریی( )۳۰اتومي
کتله یی( ) 65,38ونسبي کثافت یی( ،) 7,1دویلي کیدو درجه یی( ) 419,880Cاود جوش درجه
یی( )9070Cده .کیمیاوي فعال فلز دی .د جست اکسیدیشني درجه ( )+2ده .داکسیجن او
534
نورو غیرفلزي عناصرو سره تعامل کوي .د رقیقو تیزابونو سره د تعامل په نتیجه کې هایدروجن
ازادیږي .د القلي سره تعامل کوي او زنکیتونه جوړوي .
) ( Zincate=( ценкатزنکیټ ) :دالقلي او جست ( جست اکساید) د تعامل څخه زنکیتونه
الس ته راځي .لکه چې د سودیم هایدروکساید او جست د تعامل څخه سودیم زنکیټ الس ته
راځي .
) (Zinc chloride=(хлорид цинкаزنک کلوراید ) :سپین کرستلي مرکب ( )ZnCl2دی .د
ویلي کیدو درجه یی( )2830Cاود جوش درجه یی( )7320Cده .د ډي هایدریت په پروسه کې د
کتلست په توګه کارول کیږي .
) ( Zinc group=( цинк группаدجست ګروپ ) :د دوره یی جدول د ( )11Bاصلي نیم ګروپ
عناصر( )Zn Hg Cdد جست د نیم ګروپ په نوم یادیږي .
) ( Zincoxide=( окись цинкаزنک اکساید ) :پودر( ) ZnOدي چې ساړه وي رنګ یی سپین
اوچې ګرم شي رنګ یی زیړ ګرځي .امفوتیر اکساید دی .
( Zincsulphideزنک سلفاید ) :سپینه زیړ بخنه په اوبو کې منحله جامده ماده( )ZnSده .په
طبیعت کې هم پیداکیږي .اود پګمنت په توګه کارول کیږي .
) (Zirconium (цирконий) ) –(Zrزرکونیم ) :خړ سپین رنګې انتقالي عنصر دی .اتومي
نمبریی( ، ) 40اتومي کتله یی( )91,22ونسبي کثافت یی( ، ) 6,49د ویلي کیدو درجه یی(
)18520Cاود جوش درجه یی( )43770Cده .اکسیدیشني درجه یی( )+4ده .مشهور مرکبونه
یی( ) ZrCl4او ( )ZrO2دي .داعنصر په ۱۷۸٩کال کالپروث پیزندلی دی .
(Zwitter ion , ampholite ionزوتر ایون ،امفوالیت ایون ) :داسې ایون دی چې یوه برخه یی
( د) او بله برخه یی( )-چارخ لري .داډول ایون هغه مالیکولونه جوړوالی شي چې د مالیکول په
داخل کې یی تیزابي اوقلوي ګروپونه دواړه وي .لکه امینو ایتانوئیک اسید ( H2N-CH2-
. )COOHددې مادې ځیني خواص ( د ویلي کیدو لوړه نقطه ،او په اوبو کې حل کیدل ) د ایوني
مرکبونو په څیر دي .نو ویل کیږي چې ددغه مرکب په داخل کې خنثوي تعامل صورت نیسي (
دلته د هایدروجن اتوم د کاربوکسیل له ګروپه جال اود امین پرګروپ نصبیږي ) .اوپه دې ډول د
زوتر ایون( )H3N+-CH2-COO-جوړیږي .امینو ایتانوئیک اسید په خنثی حالت کې د زوتر
ایون په شکل ،په تیزابي محلول کې دغه مر کب مثبت ایون ( )H3N+-CH2 -COOHاو په
قلوي محلول کې منفي ایون ( )H2N – CH2 –COO-جوړوي .
536
. داخستو پتې
۱۰-کال۱٩۸۸ چاپ مسکو. خیرمحمد ماموند. -1- کیمیای عمومي وغیر عضوي
537
538
539