E - Book - Metodologia - Najważniejsze Definicjie

E-book- Metodologia badań- Najważniejsze definicje
Uwaga!
Zanim zaczniesz korzystać z E-booka:
W poniższym E-booku znajdują się dosłowne definicje autorów metodologicznych
dotyczące pojęć związanych z metodologią badań. Najlepiej jest przedstawić w swojej
metodologii dosłowne definicje tych autorów, z zastosowaniem poprawnych zasad cytowania:
czyli cudzysłowu i podania pełnego przypisu, tak jak zostało to zrobione w tym E-booku.
Kwestie cytatów należy ustalić z promotorem, gdyż cytowanie słowo w słowo
definicji bardzo podnosi współczynnik plagiatu. Dlatego lepiej uzgodnić ze swoim
promotorem na wstępie współpracy, czy wyłączy cytowane definicje metodologiczne ze
sprawdzania w programie JSA.
Jeśli promotor nie wyłączy tych definicji, odradzam dosłowne cytowanie. Wówczas,
aby uniknąć plagiatu, lepiej jest sparafrazować definicje. O tym, jak prawidłowo
parafrazować definicje metodologiczne dowiesz się z oddzielnego pliku.
Pamiętaj, że promotor powinien wyłączyć definicje, parafrazowanie definicji to
ostateczność.
Poniższy E-book zawiera ponad 200 definicji dotyczących ponad 30 pojęć używanych
w metodologii, w związku z tym z pewnością na jego podstawie uda Ci stworzyć własny
rozdział metodologiczny, bez chodzenia po bibliotekach i szukania źródeł w Internecie. Bo
wszystko co jest Ci potrzebne do stworzenia własnej metodologii, znajdziesz w tym E-booku.
Do stworzenia E-booka wykorzystaliśmy pozycje literackie czołowych autorów literatury
metodologicznej. Na końcu znajdziesz Bibliografię, zawierającą wszystkie pozycje, które
zostały wykorzystane do stworzenia niniejszego E-booka.
Strona | 1
Materiał z serwisu MAGISTERNA5.PL
Spis treści
I. Metodologia badań 3
II. Badanie naukowe 5
III. Przedmiot badań 8
IV. Cel badań 9
V. Problemy badawcze 11
VI. Hipotezy badawcze 16
VII. Zmienne 21
Rodzaje zmiennych 23
VIII.Wskaźniki 26
IX. Metody badawcze 28
Rodzaje metod 32
Najczęściej stosowane metody 34
Sondaż diagnostyczny 34
Eksperyment 36
Metoda badania dokumentów 38
Metoda socjometryczna 39
Metoda monograficzna 41
Metoda indywidualnych przypadków/ studium przypadku 43
Metoda obserwacyjna 46
Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa 47
Metoda analizy i konstrukcji logicznej 49
X. Techniki badawcze 50
Rodzaje technik 52
Najczęściej stosowane techniki 54
Technika ankiety 54
Technika Obserwacyjna 56
Technika Wywiadu 58
Eksperyment kontrolowany 60
Badanie dokumentów 61
Techniki socjometryczne 61
XI. Narzędzia badawcze 62
Rodzaje narzędzi 64
Najczęściej stosowane narzędzia 65
Kwestionariusz ankiety/wywiadu 65
Test 67
Arkusz obserwacji 69
XII. Próba badawcza/ dobór próby 70
XIII.Teren badań 74
XIV. Organizacja i przebieg badania 75
Bibliografia 78
Strona | 2
I. Metodologia badań
J. Apanowicz
„Metodologia (gr. methodos = badanie + logos = słowo, nauka) jest nauką o
czynnościach poznawczych badań naukowych oraz wytworach poznawczych tych czynności.
Szczególnym zainteresowaniem metodologii są metody badawcze i ich wytwory w postaci
faktów, czyli uzyskanych informacji, czy też danych przedstawionych jako jakościowe lub
ilościowe zmienne i ich wskaźniki. Metodologię można i należy pojmować w dwu
znaczeniach. W znaczeniu pragmatycznym i wówczas należy ją przyjmować jako naukę o
metodach działalności naukowej i stosowanych procedurach badawczych. W znaczeniu
apragmatycznym, jako naukę o elementach i strukturze systemów nauk, to jest o wytworach
nauki w postaci, tez, pojęć, twierdzeń, teorii i praw naukowych. W poznaniu naukowym
możemy posługiwać się elementami i zasadami metodologii ogólnej jak też zaleceniami
metodologii szczegółowej”1.
A.W. Maszke
„Metodologia jest nauką, która łączy naukowców w badaniach. To nauka o
czynnościach i metodach postępowania stosowanych w jakiejś nauce bądź w naukach.
Dotyczy to zarówno ogółu czynności związanych z opisem badanej rzeczywistości, zasadami
postępowania badawczego, doborem metod badawczych, jak i będących wynikiem tych
badań różnych wytworów, tj. pojęć, twierdzeń, teorii, czyli wiedzy naukowej. Przedmiot
badań metodologii jest szeroki, gdyż obejmuj zarówno zagadnienia teoretyczne, jak i
wskazania praktyczne dotyczące reguł i zasad postępowania badawczego, zmierzającego do
uzyskania odpowiedzi na sformułowane pytanie badawcze”2.
J. Kawa
„Metodologia” zdaje się być słowem -wytrychem stosowanym zarówno w sytuacji,
kiedy chcemy pisać o samej metodologii, jak i wówczas, kiedy chcemy omówić metodykę lub
metodę. Powszechnie używając słowa metodologia, ludzie najczęściej myślą o metodach lub
o metodyce”3.
1
J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Bernardinum, Gdynia 2002, s. 9-10.
2
A.W. Maszke, Metody i Techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rzeszów 2008, s. 45.
3
J. Kawa, Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego, „Studia Prawnoustrojowe”,
2013, nr 21, 170.
Strona | 3
M. Krajewski
„Pojęcie „metodologia” jest składową słów: „metoda” i „logia”, przy czym „metoda”,
pochodząca od greckiego słowa mèthodos – metodyczny, to inaczej droga; natomiast, „logia”,
wywodząca się od greckiego słowa „logos”, oznacza naukę lub słowo”4.
R. Podgórski
„Obecnie metodologia nauk jest szerzej rozumiana, mianowicie jako wiedza dotycząca
nie tylko samych metod badawczych (tj. doboru i tworzenia układów czynności badawczych),
ale również warunków (psychicznych, społecznych czy technicznych ), uzyskania i
formułowania wiedzy, a zwłaszcza cech, jakie powinna mieć wiedza, by zasługiwała na
nazwę naukowej. Wiedza o metodach i warunkach badań jest nazywana wiedzą
pragmatyczną, a wiedza o cechach wiedzy naukowej – wiedzą apragmatyczną” 5.
W. Okoń
„Metodologia nauk (gr. methodos- badanie, logos - słowo, nauka), nauka o metodach
działalności naukowej, obejmującej sposoby przygotowywania i prowadzenia badań
naukowych oraz opracowywania ich wyników, budowy system ów naukowych oraz
utrwalania w mowie i piśmie osiągnięć nauk. Ze względu na zakres stosowania wyróżnia się
metodologię ogólną, która zajmuje się ogólnymi problemami metod i systemów naukowych,
oraz metodologię szczegółową, badającą metody i systemy wybranych nauk. M.n. wiąże się
ściśle z teorią poznania (gnoscologią) i epistemologią”6.
W.W. Skarbek
„Termin „metodologia nauk” pod względem etymologicznym znaczy tyle co „nauka o
metodach stosowanych w nauce”. Przy czym ogólna metodologia nauk– ze względu na zakres
- miałaby obejmować metody powszechne (uniwersalne), wspólne dla wszystkich nauk, zaś
metodologie szczegółowe dotyczyłyby poszczególnych typów nauk (np. metodologia nauk
społecznych) bądź poszczególnych jednostkowych nauk (np. metodologia socjologii,
metodologia pedagogiki)”7.
4
M. Krajewski, O metodologii nauk i zasadach pisarstwa naukowego, Uniwersytet Śląski, Gliwice 2010, s. 15.
5
R. Podgórski, Metodologia badań socjologicznych, Kompendium wiedzy metodologicznej studentów, Oficyna
Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz 2007, s. 53.
6
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 236.
7
W.W. Skarbek, Wybrane zagadnienia metodologii nauk społecznych, Naukowe Wydawnictwo Piotrowskie,
Piotrków Trybunalski, 2013, s. 4.
Strona | 4
M. Łobocki
„Nauka o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych
w pedagogice. Przez zasady, czyli reguły lub normy takiego postępowania, rozumie się pewne
najogólniejsze dyrektywy (zalecenia), mające na celu ułatwienie w miarę skutecznego
przeprowadzania badań”8.
Encyklopedia PWN
„Metodologia nauk, w aspekcie pragmatycznym — nauka o metodach działalności
nauk. i stosowanych w nauce procedurach badawczych”9.
II. Badanie naukowe

J. Apanowicz
„Badania naukowe to poznawanie świata we wszystkich jego przejawach. Przebiega
jako wieloetapowy, świadomy i celowy proces zróżnicowanych działań poznawczych.
Działania te są regulowane konkretnymi zasadami i procedurą badawczą, aby otrzymane
wyniki były pełne, ścisłe, rzetelne i adekwatne w stosunku do zgłębianej rzeczywistości.
Postępowanie badawcze musi być zgodne z metodami naukowymi, zapewniającymi
racjonalny dobór, układ i metodologiczną oraz merytoryczną poprawność czynności i
zabiegów w gromadzeniu, oraz rozpatrywaniu uzyskiwanych informacji (danych). Język i styl
pisarski powinien być taki, by pozwalał na ścisłe i jednoznaczne formułowanie słowne i
zdaniowe wyników poznania. Układ zdań w treści powinien zapewniać ich powszechne
rozumienie, pozytywną lub negatywną sprawdzalność oraz możliwość porównania z
istniejącymi teoriami na dany problem (temat). Musi być również zachowana wewnętrzna
spójność treści. W żadnym przypadku nie może wystąpić sprzeczność zbioru twierdzeń
dotyczących przedmiotu badań w danej dziedzinie lub dyscyplinie nauki. Powinien to być
logicznie powiązany system tez, hipotez, metod badawczych i twierdzeń naukowych.
Obowiązuje ciągły krytycyzm wobec wszelkich przyjmowanych założeń i hipotez oraz
prowadzenie ustawicznej weryfikacji, kontrolowania i rozbudowy istniejącego systemu
twierdzeń naukowych. Rezultaty badań naukowych muszą wykazywać twórczy charakter
oraz możliwości ich praktycznego zastosowania i wykorzystania”10.
8
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009, s. 15.
9
Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl, [dostęp: 19.03.2021]
10
J. Apanowicz, Metodologia ogólna…, op. cit., s.19
Strona | 5
A.W. Maszke
„Badanie naukowe jest zespołem określonych czynności. Są to jednak czynności,
które zmierzają do poznania wyjaśnienia i zrozumienia jakiegoś zjawiska bądź do wykrycia
związków między interesującymi badacza zjawiskami. Jest zespołem czynności związanych z
pozyskiwaniem wiedzy niezbędnej do przeprowadzenia analizy zebranych materiałów, z
myślą o udzieleniu odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Można powiedzieć, że
badanie naukowe to zespół czynności zmierzających do poznania, wyjaśnienia i zrozumienia
zjawisk i zdarzeń będących przedmiotem badań, jak i udzielenia odpowiedzi na
sformułowane pytania badawcze. Sposoby wykonywania owych czynności badawczych, jak i
zasady określające tok postępowania badawczego to metody badawcze”11.
J. Pieter
„W znaczeniu szerokim badanie naukowe jest to ogół czynności- w obrębie pracy
naukowej od powzięcia ustalenia problemu, aż do opracowania materiałów naukowych
włącznie, jednakże bez czynności pisania pracy, poprawiania jej i oceny. Są to- innymi
słowy- wszystkie czynności poszukiwania prawdy w przystosowaniu do danego problemu,
łącznie z jego uzasadnieniem.(…) Wreszcie mówimy też o badaniach w znaczeniu wąskim,
czyli o badaniach właściwych, gdy mamy na myśli prawie wyłącznie działania polegające na
czynnym posługiwaniu się metodami roboczymi przystosowanymi do problemu, czyli gdy w
ten sposób zdobywamy tzw. materiał naukowy”12.
K. Żegnałek
„(…) takie badanie, które jest prowadzone przez przygotowane do tego osoby
(uczonych, naukowców), posługujące się odpowiednim zestawem metod uznawanych za
naukowe i przestrzegające określone procedury. Wykonywane w ramach takiego badania
czynności powinny mieć charakter twórczy, powinny zmierzać do „odkrywania” nowych
prawd i tworzenia nowej wiedzy. Są to na ogół czynności długotrwałe i powtarzalne,
tworzące pewien ciąg, który jest określany mianem „procesu”13.
11
A.W. Maszke, Metody i Techniki…, op. cit., s. 17.
12
J. Pieter, Zarys metodologii pracy naukowej, PWN , Warszawa 1975, s. 105.
13
K. Żegnałek, Metodologia badań dla autorów prac licencjackich i magisterskich z pedagogiki, Wyższa Szkoła
Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2010, s.21.
Strona | 6
Ch. Frankfort –Nachmias, D. Nachmias
„Całościowy schemat działań, które naukowcy podejmują w celu wytworzenia
wiedzy”14.
M. Krajewski
„Badania naukowe powinny wyróżniać się następującymi cechami:
● obiektywność, tj. pozbawienie subiektywnego nastawienia osoby prowadzącej
badania,
● adekwatność, tj. uwolnienie od prób zniekształceń badanej rzeczywistości,
● wyczerpywalność, tj. wnikliwe ujęcie w trakcie badań wszystkich elementów
składowych”15.
W. Zaczyński
„Badanie naukowe to wieloetapowy proces zróżnicowanych wewnętrznie działań
mających zapewnić obiektywne, dokładne i wyczerpujące poznanie wybranego wycinka
rzeczywistości przyrodniczej, technicznej, społecznej, lub kulturowej. Jest to więc
postępowanie regulowane normami typu prakseologicznego. Badanie naukowe zatem zawiera
ogólną koncepcję teoretyczną i zarazem metodologiczną badań wraz z operacyjnym planem
jej (koncepcji) realizacji. Pojęcie badania naukowego odnosi się także do realnie
podejmowanych czynności poznawczych, których przebieg jest z góry ustalony w koncepcji
badań”16.
Encyklopedia PWN
„Badania naukowe, naukozn. działalność wyspecjalizowanych pracowników,
instytucji i organizacji naukowych, prowadzona metodycznie, zgodnie z procedurami
dochodzenia do twierdzeń, odkryć i wynalazków, ich weryfikacji i kontroli, przyjętymi w
14
Ch. Frankfort –Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań
2001, s. 36.
15
M. Krajewski, O metodologii nauk…, op. cit., s. 21.
16
W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna,
Warszawa 1995, s. 18.
Strona | 7
danej dyscyplinie i danej epoce historycznej (metodologia nauk); podstawowy składnik nauki
w aspekcie dynamicznym, czynnościowym”17.
17
Strona | 8
III. Przedmiot badań
J. Apanowicz
„Przedmiotem badań można uczynić wszystko to, co stanowi problem w działalności
edukacyjnej, wychowawczej, produkcyjnej, handlowej, usługowej, społecznej, politycznej, a
w niej te osoby, przedmioty, obiekty, zjawiska i procesy, które kształtują organizację,
struktury, motywacje, osobowość, wiedzę, postawę i doświadczenie konkretnych ludzi i grup
społecznych. Powinny to być elementy mieszczące się w teorii i praktyce danej dyscypliny
naukowej lub kierunku studiów, wyodrębnionych w celach badawczych. Przykładem takich
problemów badawczych, a w nich przedmiotu badań, może być tematyka z zakresu osiągnięć
i zmian społeczno - gospodarczych, edukacyjnych, kulturalnych, dydaktycznych, moralnych i
innych w dobie współczesnych przemian, restrukturyzacji, modernizacji, adaptacji społeczno
- zawodowej, aspiracji życiowej. Wszystko to co nadaje pracy (działaniu, nauce) charakter
badawczy lub zapewnia lepsze poznanie otaczającej nas rzeczywistości, a także poznanie
efektów i skuteczności działania może stanowić problem badawczy”18.
A.W. Maszke
„Badania zawsze odniesione są do pewnych przedmiotów, jak i pewnego aspektu, pod
którego kątem są one prowadzone. Używając zwrotu „przedmiot badań” mamy na uwadze
obiekty i rzeczy w sensie dosłownym, jak i zjawiska, czy zdarzenia, jakim one podlegają i w
odniesieniu do których chcemy prowadzić badania. Mogą nimi być np. robotnicy, lekarze,
nauczyciele szkół podstawowych, czy gimnazjalnych, pracownicy instytucji i zakładów
pracy, zjawisko bezrobocia, proces wychowania, jego uwarunkowania i rezultaty,
zainteresowania uczniów, ich aspiracje, postawy społeczne, metody pracy, konflikty
społeczne itp.”19
J. Sztumski
„Przechodząc do charakterystyki przedmiotu badań socjologii, trzeba już na początku
wskazać, że jest on bardzo złożony. Obejmuje bowiem rozmaite twory życia społecznego,
zarówno materialne (np. różne zbiory społeczne), jak również idealne, do których zaliczamy
np. idee, przesądy, czy też wierzenia ludzi. Bez przesady można powiedzieć, że przedmiotem
tych badań jest wszystko to, co składa się na rzeczywistość społeczną”20.
18
J. Apanowicz, Metodologia ogólna…, op. cit., s. 100.
19
20
J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 2004 s. 18.
Strona | 9
Strona | 10
S. Nowak
„Przedmiot badań to obiekt badań, czy zjawisko, o jakim w odpowiedzi na postawione
pytania chcemy sformułować twierdzenia”21.
K. Żegnałek
„Przedmiotem badań pedagogicznych mogą być fakty, zjawiska i procesy
pedagogiczne wraz z ich uwarunkowaniami oraz osoby, instytucje, placówki i organizacje
zajmujące się szeroko rozumianą działalnością wychowawczą, opiekuńczą lub edukacyjną” 22.
Encyklopedia PWN
„Przedmiot, łac. obiectum, filoz. przeciwieństwo podmiotu, to co jest poddane
aktywności bądź poznawczej, bądź praktycznej; rzecz, obiekt”23.
IV. Cel badań

A.W. Maszke
„Badania naukowe mogą służyć wielu celom. Stąd ważne jest, aby je w sposób jasny i
precyzyjny formułować. Cel to pożądany stan rzeczy, jaki zamierzamy w wyniku określonego
działania osiągnąć. W odniesieniu do badań naukowych jest nim odkrywanie i poznanie
istniejącej realnie rzeczywistości przyrodniczej bądź społecznej. Bez jasno sprecyzowanych
celów nie może być mowy o podejmowaniu badań w ogóle, gdyż z nich wynika określona
koncepcja badawcza. Wpływają one na tok i sposób postępowania badawczego, jak i na
zespół tych czynności, które związane są z udzieleniem odpowiedzi na sformułowane
problemy, czy pytania badawcze”24.
B. Klepacki
„Jednym z ważniejszych, ale i najtrudniejszych problemów, wręcz priorytetem w
pracy naukowca jest właściwe i poprawne sformułowanie celu, bądź celów
przygotowywanych badań. Na ogół przyjmuje się, że celem badań naukowych jest wykrycie
prawidłowości stale występujących w badanych zjawiskach oraz doprowadzenie na ich
podstawie do wniosków ogólnych, ważnych nie tylko dla badanej zbiorowości, ale i dla
21
S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985, s. 30.
22
K. Żegnałek, Metodologia badań…, op. cit., s. 55.
23
24
Strona | 11
innych obiektów znajdujących się w takich samych warunkach. Celem badań jest nie tylko
poznanie rzeczywistości, ale i jej ocena, na tym tle wysnucie wniosków. Celem badań może
być także podjęcie próby opracowania nowych, właściwych, w założeniu lepszych metod
badawczych służących poznaniu rzeczywistości. Metody te mogą być bardziej precyzyjne,
umożliwić obniżenie kosztów badań, ich uproszczenie, wykorzystanie nowej generacji
narzędzi badawczych i badania wspomagających”25.
J. Brzeziński
„Nie każde poznanie może być uznane za poznanie naukowe. Aby można je było za
takie uznać, musi ono realizować określone cele (…) Zwykło się mówić, iż każdy badacz
zmierza do tego, by poznać prawdę, by dać prawdziwy obraz tego wycinka rzeczywistości,
który bada. Byłaby tedy prawda celem najgłówniejszym poznania naukowego”26.
J. Gnitecki
„Rodzaj zamierzonego efektu, do którego ma doprowadzić działalność badawcza”27.
W. Zaczyński
„Celem badań to bliższe określenie tego, do czego zmierza badacz, co pragnie
osiągnąć w swoim działaniu”28.
W. Dutkiewicz
„Celem badań jest dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub
zjawiskach będących przedmiotem badań”29.
M. Krajewski
„(Cele) muszą być starannie przemyślane i należy do nich systematycznie powracać,
by upewnić się, czy badania realizują raz sformułowane zamierzenia. Cel główny pracy
25
B. Klepacki, Wybrane Zagadnienia Związane Z Metodologią Badań Naukowych, „Roczniki Nauk
Rolniczych”, seria G, T. 96, z.2, 2009, s. 42.
26
J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 30.
27
J. Gnitecki, Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Zielonej
Górze, Zielona Góra, 1993, s. 127.
28
W. Zaczyński, Praca badawcza…, s. 52.
29
W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki,
Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2004, s. 50.
Strona | 12
powinien być rozbity na kilka mniejszych – cząstkowych, które łatwiej w ten sposób
zrealizować. Cele projektu powinny:
● określać realistyczne założenia badań,
● być sformułowane jasno i zwięźle,
● poddawać się pomiarowi (powinno być oczywiste, jak oceniać czy zostały osiągnięte).
Określając cele badań, wyznaczamy jego kategorie jako:
● poznawczy,
● teoretyczny,
● praktyczny”30.
W.W. Skarbek
„Każdy problem badawczy, który stanowi obiekt zainteresowania badacza, podejmuje
się ze względu na jakieś cele, które winny być explicite sformułowane. Na ogół są to cele o
charakterze poznawczym - opis faktów i zjawisk czy ich wyjaśnienie bądź praktyczno-
aplikacyjnym - praktyczne zastosowanie osiągniętych efektów poznawczych (np. w celu
poprawy efektywności działania jakiejś instytucji)”31.
Encyklopedia PWN
„Cel, filoz. stan rzeczy, ku któremu świadomie zmierza człowiek bądź inne byty”32.
V. Problemy badawcze
J. Apanowicz
„Pojęcie problem pochodzi z języka greckiego „problema", co oznacza przeszkoda lub
trudność. Można pojęcie to także rozumieć jako sprawę sporną, zadanie, zagadnienie
wymagające i podlegające rozwiązaniu, rozstrzygnięciu lub wyjaśnieniu. W sytuacjach
30
31
W.W. Skarbek, Wybrane zagadnienia…, op. cit., s. 56.
32
Strona | 13
(okolicznościach, otoczeniu), które charakteryzują się określoną trudnością nowością i
niepewnością problem może występować w znaczeniu:
● potocznym,
● dydaktycznym,
● naukowym.
(…) Problem badawczy to w rezultacie stan naszej niewiedzy w obrębie danej wiedzy.
Niewiedza ta musi mieć charakter obiektywny. Problemem badawczym (naukowym) jest,
zatem stan subiektywnego odzwierciedlenia niedostatków w danej dyscyplinie (specjalności)
naukowej. Niedostatki mogą występować jako braki odpowiedzi naukowych na stawiane
pytania wynikające logicznie z aktualnego stanu wiedzy, względnie błędy w odpowiedziach.
Sformułowanie problemu w konkretnych badaniach polega na określeniu i objaśnieniu
pewnego, obiektywnego stanu niewiedzy na gruncie dotychczasowej wiedzy. Ujmując
bardziej praktycznie określenie znaczenia pojęcia problemu naukowego w danych badaniach,
można stwierdzić, że są to swoiste pytania i jako takie zakładają pewną wiedzę, coś się wie,
formułując odpowiedź na postawione pytanie i czegoś się nie wie, udzielając odpowiedzi i
właśnie chodzi o to, aby się dowiedzieć, czyli poznać prawdę w obrębie tego, czego się nie
wie”33.
A.W. Maszke
„Słowo „problem” pochodzi z języka greckiego (prŏblĕma) i oznacza przeszkodę,
trudność lub zadanie wymagające rozwiązania. Problemy przejawiają się w formie pytania i
odnoszą się do różnych aspektów życia społecznego bądź przyrodniczego. Mogą nimi być
pytania dotyczące: demokracji, bezrobocia, trudności życiowych ludzi, stanu ich zdrowia,
poczucia bezpieczeństwa, nierówności społecznych czy edukacyjnych dzieci i młodzieży,
przyczyn patologii, przemocy i agresji, efektywności pracy itp. W każdym z podanych
przypadków problem oznacza jakiś stan rzeczy. Najczęściej jest to stan niepożądany i
wymagający rozwiązania lub pokonania. Problemy te określają rodzaj i zakres niewiedzy,
która uniemożliwia udzielenie na nie odpowiedzi za pomocą posiadanego zasobu wiedzy.
33
J. Apanowicz, Metodologia ogólna…, op. cit., s. 44-45.
Strona | 14
Problemy badawcze są zatem pytaniami, które odnoszą się do określonych przedmiotów, jak i
towarzyszącym im zjawisk, stanów i procesów, na które nie potrafimy udzielić odpowiedzi” 34.
Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias

„Na początku jest problem. Problem badawczy to bodziec intelektualny wywołujący
reakcję w postaci badań naukowych. Na przykład: Kto rządzi Ameryką? Jakie czynniki
zachęcają do oszczędzania energii? W jaki sposób można zmniejszyć inflację? Czy klasa
społeczna wpływa na zachowania wyborcze? — To problemy badawcze. Nie wszystkie
bodźce intelektualne mogą być badane w sposób empiryczny i nie każde ludzkie zachowanie
jest sterowane wiedzą naukową”35.
J. Pieter
„Problem naukowy jest subiektywnym odzwierciedleniem obiektywnych
niedostatków w danej nauce. Bywają one i mogą być dwojakie:
● braki odpowiedzi naukowych na pytania wynikające logicznie z aktualnego stanu
wiedzy (pozostające w związku z potrzebami społecznymi lub niezależnie od nich) i

już nurtujące specjalistów danej dziedziny wiedzy
● błędy w odpowiedziach (tj. w pojęciach, w opisach, wyjaśnieniach, teoriach
naukowych).
Często oba rodzaje niedostatków występują razem, wzbudzając niepokój u pracownika
naukowego, z kolei pobudzając do twórczego wysiłku nad sprecyzowaniem problemu
obiektywnie już istniejącego. Dany niedostatek jest tym bardziej obiektywny, im częściej i
jaśniej oraz z im lepszym uzasadnieniem występuje (wyraźny bywa) w publicznych
kontaktach specjalistów danej dziedziny i w publikacjach naukowych. A zatem czynność
naukowa ustalania problemu polega na określeniu i objaśnieniu pewnego obiektywnego stanu
niewiedzy na gruncie wiedzy dotychczasowej- poprzez jej krytykę. Twierdzeniom tym trzeba
się przyjrzeć dokładnie. Problem naukowy jest swoistym pytaniem, a jako taki zakłada pewną
wiedzę: coś się wie, formułując problem, a czegoś się nie wie i właśnie chodzi o to, aby się
dowiedzieć, czyli aby poznać prawdę w obrębie tego, czego się nie wie”36.
34
35
Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze…, op. cit., s. 67.
36
J. Pieter, Zarys metodologii…, op. cit., s. 35.
Strona | 15
J. Sztumski
„Problemem badawczym nazywamy to, co jest przedmiotem wysiłków badawczych,
czyli to, co orientuje nasze przedsięwzięcia poznawcze”37.
S. Nowak
„Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi
ma dostarczyć badanie”38.
„Punktem wyjścia wszelkiego procesu badawczego jest sformułowanie pewnego
pytania, czy mniej lub bardziej uporządkowanego zbioru pytań. Pytania te czasem pojawiają
się w świadomości badacza w sposób bezrefleksyjny — czasem zaś uprzytamnia on sobie
mniej lub bardziej wyraźnie, dlaczego na te, a nie inne pytania chciałby uzyskać odpowiedź
poprzez wyniki swoich badań"39.
K. Żegnałek
„Problem naukowy to swoista przeszkoda lub trudność związana z poznawaniem
otaczającej rzeczywistości. Jest ona odzwierciedleniem i uświadomieniem sobie stanu naszej
niewiedzy w określonej dziedzinie”40.
W. Zaczyński
„Problemy badawcze (…) powinny się charakteryzować następującymi cechami: być
jasne, wyraźne i realne.
● Jasne- tak sformułowane, aby możliwe było ich jednoznaczne rozumienie. Wymaga
to dużej dyscypliny terminologicznej, z którą w pedagogice, przyznać trzeba, jest

jeszcze duży kłopot,
● wyraźne – takie, które mają oznaczone granice, pozwalające odróżnić jeden
problem od innego, bądź to już sformułowanego, bądź to możliwego do

sformułowania w obrębie wybranego tematu,
37
J. Sztumski, Wstęp do metod…, op. cit., s. 42.
38
S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1970, s. 214.
39
S. Nowak, Metodologia badań społecznych…, op. cit., s. 26.
40
Strona | 16
● realne- dostępne, możliwe do rozwiązania przy posiadanym zasobie metod,
środków i procedur badania naukowego”41.
M. Krajewski
„Podstawową badań jest sformułowanie problemu badawczego (ang. research
problem), którym powinno być pewne bardzo istotne pytanie lub zespół pytań, na które
odpowiedzi ma dostarczyć podjęte badanie. Problem badawczy, jako podstawowy składnik
każdego liczącego się badania, jest komponentem złożonym, dlatego do jego wyjaśnienia
potrzebne są pytania szczegółowe. Ich sformułowanie ułatwia analizę całego zagadnienia,
pomaga w rozplanowaniu badań, sprzyja lepszemu doborowi narzędzi badawczych, chroni
badacza przed pominięciem ważnych aspektów badanego problemu bądź wejścia w obszary
luźno związane z przedmiotem badań”42.
„Problemy badawcze to pytania lub grupy pytań, na które chcemy uzyskać odpowiedzi
w czasie prowadzonych badań naukowych. Problem badawczy powinien orientować nasze
przedsięwzięcie poznawcze. Może on rozpoczynać się od partykuły „czy...” bądź od
pytajników „jaki...”, „kiedy...”, „w jakim stopniu...”. Lepiej, jednak gdy formułowany jest w
formie równoważnika zdania”43.
M. Łobocki
„Nie każde jednak pytanie, postawione przez badacza, jest w istocie swej problemem
badawczym. Na ogół jest nim takie pytanie, które w miarę precyzyjnie określa cel
zamierzonych badań i jednocześnie ujawnia braki w dotychczasowej wiedzy na interesujący
nas temat. Problem badawczy jest zwykle uszczegółowieniem celu badań; umożliwia bowiem
dokładniejsze poznanie tego, co rzeczywiście zmierzamy zbadać. Dlatego też stanowi on
podstawowy składnik każdego liczącego się w nauce badania”44.
R. Podgórski
„Słowo „problem” pochodzi z języka greckiego (problema) i znaczy m.in. przeszkoda
lub trudność. W rzeczy samej każdy problem naukowy jest swoistą- poznawczą przeszkodą
lub trudnością do pokonania. Subiektywnie rzecz biorąc, trudność ta powstaje przez
41
W. Zaczyński, Praca badawcza…, op. cit., s. 53.
42
43
44
M. Łobocki, Metody i techniki…, op. cit., s. 23.
Strona | 17
uprzytomnienie sobie jakiegoś braku w stanie bieżącym danej wiedzy naukowej, a więc stanu
określonej niewiedzy”45.
T. Pilch, T. Bauman
„Problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między
zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówiąc inaczej
uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu
rzeczywistości, to mówiąc jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w
gramatycznej formie pytania46.
W. Kopaliński
„Problem– zagadnienie, zadanie, sprawa do rozwiązania; socjol. zagadnienie
stwarzające trudności, kłopot”47.
W. Okoń
„Problem (gr. problema-zadanie, zagadnienie), w dydaktyce: zadanie wymagające
pokonania jakiejś trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym z udziałem
aktywności badawczej podmiotu. Rozwiązując p. typu „odkryć”, uczeń trudność tę pokonuje
przez odkrycie brakujących elementów jakiejś całości (układ) bądź nieznanych mu związków
między elementami; przyp. typu „wynaleźć” ma on, dysponując większą swobodą, tak
powiązać dostępne mu elementy, aby powstała z nich wymagana całość”48.
VI. Hipotezy badawcze

J. Apanowicz
„Hipoteza jest przypuszczeniem lub prawdopodobieństwem istnienia (obecności) lub
nie, danej rzeczy, zdarzenia, czy też zjawiska (procesu) w określonym miejscu lub czasie.
Stanowi prawdopodobieństwo zależności danych zjawisk od innych lub związku wielkości
statystycznie empirycznie ustalonych. Opierając się na faktach znanych i dostatecznie
sprawdzonych można przypuszczać, że badane zjawisko jest „tam, a tam" zlokalizowane, że
w określonym czasie się działo lub nadal dzieje, że powstaje w konkretnym otoczeniu
45
R. Podgórski, Metodologia badań…, op. cit., s. 83.
46
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo
Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 43.
47
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Oficyna Wydawnicza
Rytm, Dom Wydawniczy Bellona, 2007, s. 463.
48
W. Okoń, Nowy słownik…, op. cit., s. 315.
Strona | 18
(warunkach) bądź też, że jest skutkiem określonych przyczyn i działań. Podobnie jest z
przypuszczeniami co do związku logicznego określonych pojęć lub twierdzeń. Opierając się
na twierdzeniach udowodnionych i na wypróbowanych metodach dochodzenia prawdy można
przypuszczać, że za pomoc ą określonych sposobów uzyskuje się oczekiwane rozwiązanie”49.
A.W. Maszke
„Hipoteza to zakładana przez badacza wstępna odpowiedź na sformułowany problem
badawczy. To twierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowi
prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu. Jest wyrażona w postaci związku między
dwoma zmiennymi. Hipoteza jest pewną racją, którą przyjmujemy w badaniu, nie wiedząc
czy jest prawdziwa, czy fałszywa. Tworzymy ją przed badaniami, które mają ją
zweryfikować. Przykład rozumowania hipotetycznego stanowią zazwyczaj prezenty, które
otrzymujemy z okazji urodzin, czy jakichś uroczystości. Zanim przekonamy się, jaki to
prezent, czynimy różne przypuszczenia, co do ich rodzaju lub zawartości. Owe
przypuszczenie może być prawdziwe bądź fałszywe. Gdy prezenty rozpakujemy, to
potwierdzamy albo niepotwierdzany naszego wstępnego przypuszczenia- naszego domysłu.
Hipoteza nie jest dowodem, tylko twierdzeniem usiłującym wstępnie jedynie wytłumaczyć
interesujące nas fakty. Hipoteza nadaje badaniom właściwy kierunek, gdyż przekłada
twierdzenia teoretyczne na język związków między zmiennymi”50.

„Hipoteza jest to proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie
badawcze. Jest ona wyrażana w postaci jasno określonego związku pomiędzy zmienną
zależną i zmienną niezależną. Hipotezy to proponowane odpowiedzi, ponieważ zostaną one
zweryfikowane dopiero po przeprowadzeniu badań empirycznych. Budując hipotezę, badacz
nie wie, czy zostanie ona potwierdzona, czy nie. Najpierw hipotezy tworzymy, a potem je
weryfikujemy”51.
B. Klepacki
„Hipoteza naukowa jest to przypuszczenie (stwierdzenie) naukowe, które wynika z
dotychczasowego stanu badań (wiedzy). Hipoteza naukowa powinna:
49
J. Apanowicz, Metodologia ogólna…, op. cit., s. 48
50
51
Strona | 19
● dotyczyć istotnych zagadnień,
● nie wykazywać sprzeczności z już¿ udowodnionymi twierdzeniami,
● być jednoznacznie sprecyzowana,
● być możliwa do logicznego potwierdzenia lub odrzucenia.
W budowie hipotez może mieć stosowanie poglądu intuicyjnego, analogii, logiczne

tłumaczenie faktów, może mieć też miejsce oparcie hipotezy na podstawie związków
zależności (przyczynowe, funkcjonalne, strukturalne), przez tworzenie modeli (ideałów), jak
również hipotez alternatywnych. Hipotezę należy potwierdzić lub odrzucić (obalić). W tym
przypadku nie ma możliwości pośrednich. Hipoteza podlega weryfikacji logicznej i
empirycznej (łącznie)”52.
T. Kotarbiński
„Hipoteza to przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności
między nimi, które pozwalają wyjaśnić jakiś niewytłumaczony dotąd zespół faktów, będących
problemem"53.
J. Pieter
„Z języka greckiego pochodzące słowo „hipoteza” znaczy dosłownie „podkład” lub
przypuszczenie”. To drugie znaczenie wskazuje w pewnej mierze na rolę hipotez w obrębie
założeń pracy naukowej. Hipoteza jest naukowym przypuszczeniem co do istnienia lub
nieobecności danej rzeczy czy zjawiska w określonym miejscu lub czasie oraz co do związku
zależności danych zjawisk od innych lub związku pojęć bądź wielkości matematycznych o
znaczeniu ustalonym. Opierając się na faktach znanych i dostatecznie sprawdzonych uczony
przypuszcza, że zjawisko przez niego badane jest „tam a tam” zlokalizowane, że w
określonym czasie się działo lub nadal dzieje, że powstaje w określonych warunkach bądź też,
że jest skutkiem określonych przyczyn. Podobnie jest z przypuszczeniami, hipotezami co do
związku logicznego określonych pojęć lub twierdzeń. Opierając się na twierdzeniach
52
B. Klepacki, Wybrane Zagadnienia…, op. cit., s.42.
53
T. Kotarbiński, Dzieła wszystkie. Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Ossolineum
1990, s. 45.
Strona | 20
udowodnionych i na wypróbowanych metodach dowodzenia uczony matematyk przypuszcza,
że pewne nowe twierdzenie można będzie udowodnić w określony sposób”54.
K. Ajdukiewicz
„Hipoteza to nieprzyjęta jeszcze racja rozważana w trakcie prób wyjaśnienia jakiegoś
faktu, którą poddajemy dopiero procedurze sprawdzania”55.
„Mając więc wyjaśnić jakiś fakt i nie znajdując dla zdania fakt ten stwierdzającego
racji wśród twierdzeń już przez nas uznanych, bierzemy pod uwagę jakąś jego rację, co do
której nie wiemy jeszcze, czy jest prawdziwa, fałszywa i poddajemy ją procedurze
sprawdzenia. Taką nieprzyjętą jeszcze rację rozważaną w trakcie prób wyjaśniania jakiegoś
faktu, którą poddajemy procedurze sprawdzenia, nazywa się zwykle hipotezą”56.
54
J. Pieter, Zarys metodologii…, op. cit., s. 61-62.
55
K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, PWN , Warszawa 1975, s. 33.
56
K. Ajdukiewicz, Zarys logiki, PZWS, Warszawa 1953, s. 184.
Strona | 21
J. Sztumski
„Hipoteza wywodzi się z greckiego słowa „hipothesis”, a jego polskim
odpowiednikiem jest słowo „przypuszczenie” lub „domysł”. Chodzi tu więc o
przypuszczenie lub domysł wysunięty prowizorycznie dla określenia lub wyjaśnienia czegoś,
który oczywiście wymaga sprawdzenia, czyli weryfikacji poprzez odpowiednie badania
stosowane w danej nauce”57.
J. Brzeziński
„Z dobrze postawionego problemu powinna jasno wynikać hipoteza (lub hipotezy)
badawcza, jako odpowiedź na pytanie zawarte w problemie. Dane stwierdzenie może być
uznane za hipotezę naukową, jeżeli jest sprawdzalne. Hipoteza, której nie można poddać
procedurze sprawdzania empirycznego nie może pretendować do miana hipotezy
naukowej”58.
M. Krajewski
„Z problemu badawczego i pytań szczegółowych należy wysunąć hipotezy badawcze,
bowiem celem każdego badania jest zweryfikowanie postawionych hipotez. W badaniach
naukowych sensu largo hipoteza (ang. hipothesis) jest prawdopodobnym założeniem, którego
zgodność lub niezgodność z rzeczywistością powinna być dowiedziona w trakcie
prowadzonych czynności badawczych”59.
„Hipoteza naukowa jest to przypuszczalna bądź przewidywana odpowiedź na pytania
zawarte w problemach badawczych. Hipoteza robocza jest założeniem przypuszczalnych
zależności, jakie zachodzą między zmiennymi”60.
M. Łobocki
„Mówiąc o problemach badawczych, należy wspomnieć także o hipotezach
roboczych. Są one próbą odpowiedzi na sformułowane uprzednio problemy badawcze.
Formułuje się je w postaci stwierdzeń, a nie pytań, jak w przypadku problemów badawczych.
Są one świadomie przyjętymi przypuszczeniami czy założeniami, wymagającymi jednak
potwierdzenia lub odrzucenia na podstawie przeprowadzonych badań. Nigdy więc nie
57
58
J. Brzeziński, Metodologia badań…, op. cit., s. 225.
59
60
Strona | 22
przesądzają o ostatecznych wynikach poszukiwań badawczych. Hipoteza robocza ukazuje
często zachodzące relacje między badanymi zmiennymi, a niekiedy także określa ich
właściwości. Najogólniej można powiedzieć, że jest ona spodziewanym przez badawcza
wynikiem zaplanowanych badań”61.
R. Podgórski
„Hipoteza jest naukowym przypuszczeniem, co do istnienia lub nieobecności danej
rzeczy czy zjawiska w określonym miejscu, lub czasie. (…) Pojęcie hipotezy wiąże się
najczęściej z czymś, co stanowi określony typ założenia, czy też przypuszczenia, iż dane
zjawisko przebiega tak, a nie inaczej, lub że będzie przebiegać w określony sposób albo że
między zjawiskami występują zależności. Można stwierdzić, że hipotezy naukowe są
przypuszczeniem co do istnienia związków i zależności danego zjawiska od zjawisk innych.
W odniesieniu do konkretnego toku postępowania badawczego hipotezy stanowią
przypuszczalne odpowiedzi na problemy badawcze i dotyczą spodziewanego kierunku badań
lub przewidywanego kierunku wydarzeń ”.62
T. Pilch, T. Bauman
„Hipoteza w badaniach pedagogicznych przybiera najczęściej kształt zależności
prawdopodobnej dwu zjawisk”63.
W. Kopaliński
„Tymczasowe przypuszczenie mające ułatwić (naukowe) wyjaśnienie zjawiska;
domysł; założenie oparte na prawdopodobieństwie, a wymagające sprawdzenia”64.
W. Okoń
„Hipoteza – niesprawdzone twierdzenie, które ustala bądź wyjaśnia cechy badanych
zjawisk lub związki między nimi. Sprawdzenie hipotezy odbywa się przez wyprowadzenie z
niej wniosków empirycznych, przy czym im więcej prawdziwych zdań z h. wynika, tym
większy jest stopień jej uzasadniania”65.
61
62
63
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań…, op. cit., s. 46.
64
W. Kopaliński, Słownik wyrazów…, op. cit., s. 236.
65
Strona | 23
W. Zaczyński
„Hipoteza robocza, będąc założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą
między wybranymi zmiennymi, jest w istocie propozycją odpowiedzi na pytanie zawarte w
przyjętym problemie”66.
Encyklopedia PWN
„Hipoteza [gr. hypóthesis ‘założenie’], metodol. zdanie przyjęte jako założenie w celu
wyjaśnienia jakiegoś zjawiska i wymagające sprawdzenia”67.
VII. Zmienne
J. Apanowicz
„W pracach kwalifikacyjnych uogólnień dokonuje się zwykle w oparciu o indukcję
niezupełną. Oznacza to, że badania wykonuje się na niepełnej liczbie danych (elementów,
zdarzeń, przedmiotów, ...) jakiegoś globalnego zbioru. Ten niepełny zbiór powinien jednak
stanowić próbę reprezentatywną charakteryzującą się określoną (ograniczoną) liczebnością
oraz właściwościami statystycznymi całej badanej zbiorowości. Tych kilkanaście cech
konstytutywnych w danym zbiorze reprezentujących elementy zbioru organizacji, struktury,
procesu, zjawiska lub innego zdarzenia, dających się zaobserwować i utrwalić nosi nazwę
zmiennych. Zmienną jest, zatem dowolna cecha, właściwość, czynnik..., która przybiera
charakterystyczne, reprezentatywne wartości w badanym zbiorze”68.
A.W. Maszke
„Badania naukowe odnoszą się zawsze do określonych przedmiotów, jak i
odpowiadających im zjawisk, czy procesów, którym one podlegają. Zarówno przedmioty, jak
i towarzyszące im zjawiska, interesują badanego nie w całości ich złożoności, lecz jedynie z
punktu widzenia określonych cech, jakie one posiadają. Cechy te odróżniają jedne przedmioty
od innych oraz różnicują te same przedmioty. I tak np. uczniowie mogą się różnić pod
względem wielu cech (właściwości), np. płci, wieku, zainteresować, zachowania, stosunku do
nauki, uzyskiwania stopni, pilności, aspiracji itp. Także nauczyciele, lekarze, robotnicy,
rolnicy itp. różnią się między sobą pod względem poziomu wykształcenia, wyznawanych
poglądów, rodzaju wykonywanej pracy, zamożności, stanu cywilnego itp. Każda z tych cech
66
67
68
Strona | 24
może przybierać różne wartości. Owe wartości to zmienne. Tak więc płeć to zmienna złożona
z dwóch wartości: kobieta i mężczyzna, zaś takiej własności jak „oczekiwania” można
przypisać trzy wartości np.; wysokie, średnie i niskie. Cecha, jaką jest wiek, może przybrać
„n” wartości z określonego zbioru „N”. Inteligencja to także zmienna o wielu wartościach,
która różnicuje ludzi na skali ilorazu inteligencji, np. 115,94,108,122 itp. Uczniowie
określonych klas czy nauczyciele szkoły, mogą różnić się wielkościami na różnych skalach,
np. na skali liczebności, integracji grupy, poziomu przygotowania do pracy, wieku, miejsca
zamieszkania itp. Listę taką można wydłużać, w zależności od celów i potrzeb badawczych.
Można powiedzieć, że jeżeli badana przez nas właściwość przybiera różne i co najmniej obie
wartości, to jest to zmienna”69.

„Zmienna to właściwość empiryczna mająca dwie lub więcej wartości. Innymi słowy,
jeżeli badana przez nas właściwość może przybierać różne wartości, to możemy ją
potraktować jako zmienną. „Klasa społeczna" na przykład jest zmienną, gdyż można jej
przypisać przynajmniej pięć różnych wartości: niższa, niższa średnia, średnia, średnia wyższa,
wyższa. „Oczekiwania" to też zmienna, gdyż można im przypisać co najmniej dwie wartości:
wysokie i niskie”70.
J. Sztumski
„Badając dowolny fragment rzeczywistości społecznej, np. jakąś społeczność lokalną,
różne grupy społeczne, spostrzegamy, że jedyne osoby spośród tych, które do nich należą,
mają określoną cechę, a inne jej nie mają, np. wyższe wykształcenie, dobrą kondycję
fizyczną, wyuczony zawód itp. wyróżnione przez nas cechy, które mogą przyjmować
przynajmniej dwie wartości. I takie cechy są nazywane zmiennymi”71.
J. Brzeziński
„Jeżeli o danej właściwości możemy powiedzieć, że przyjmuje ona różne ( i co
najmniej dwie) wartości, to jest to zmienna. (…) Tak więc zmiennymi są na przykład: płeć,
69
70
Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze…, op. cit., s.70.
71
Strona | 25
poziom wykształcenia, poziom aspiracji, poziom aktywacji, inteligencja, neurotyzm,
ekstrawersja, lęk, poczucie winy”72.
T. Pilch, T. Bauman
„To kilka podstawowych cech konstytutywnych dla danego zdarzenia”73.
W. Dutkiewicz
„Zmienną nazywa się dowolną właściwość-cechę, która przybiera różne wartości, a
przynajmniej dwie (jest to warunek, by cecha nazwana została zmienną)”74.
W. Okoń
„Zmienna, to czynnik przybierający różne wartości w badanym zbiorze; może nim być
np. wiek osób badanych, ich wykształcenie, iloraz inteligencji, typ temperamentu, poziom
osiągnięć szkolnych, rodzaj pomocy szkolnej czy długość okresu pracy”75.
W.W. Skarbek
„Zmienną nazywać będziemy dowolną własność (cechę), która przybiera różne
wartości (co najmniej dwie) w zakresie swej stosowalności, tj. w dziedzinie, do której wolno
ją z sensem stosować (np. „płeć” jest zmienną dwuwartościową, gdyż przybiera dwie
wartości; M – mężczyzna, K - kobieta)”76.
Rodzaje zmiennych
J. Apanowicz
„Ponieważ w licznych badaniach (diagnostycznych, prognostycznych,
weryfikacyjnych) celem jest wykrycie przede wszystkim zależności i związków
występujących między badanymi zjawiskami, biorąc to pod uwagę, wyróżnia się zmienne:
● zależne,
● niezależne,
72
73
74
W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii…, op. cit., s. 62.
75
76
W.W. Skarbek, Wybrane Zagadnienia…, op. cit., s. 56.
Strona | 26
● pośredniczące.
Wyłaniając zmienne zależne, należy pamiętać, że stanowią one skutek w określonym

badaniu. Są to takie zmienne, które w danym procesie, zdarzeniu, zjawisku, strukturze czy też
organizacji ulegają zmianom. Z tego też powodu zainteresowania kieruje się głównie na nie
oraz ich związki z tymi zmiennymi, od których one zależą. Zmienne, od których zależą
zmienne zależne nazywamy zmiennymi niezależnymi. Zmiennymi niezależnymi są zatem te
zmienne, które oddziałują na zmienne zależne. Są one przyczyną określonego skutku, czyli
zmian w zmiennych zależnych. Oprócz zmiennych zależnych i niezależnych w badaniach
występują także zmienne pośredniczące. Zwykle nie są one przedmiotem szerszych badań.
Dokładne badania wskazują jednak, iż oddziałują (wpływają) one na obie zmienne. Ich
wpływ z różną siłą wzmacniają bądź osłabiają zmienne zależne lub zmienne niezależne.
Badając związki zachodzące między zmiennymi, należy określić zarówno wpływ zmiennej
niezależnej na zmienną zależną, jak i wpływ zmiennej pośredniczącej. Zmienne niezależne
najsilniej działające traktuje się jako główne, działające słabiej jako uboczne. Zmienne
niezależne uboczne mogą być kontrolowane i niekontrolowane”77.
A.W. Maszke
„Zmienna, za pomocą której badacz, chce wyjaśnić zmiany w wartościach drugiej
zmiennej nazywamy zmienną niezależną „X”. Zmienna niezależna to ta cecha przedmiotu,
która wyjaśnia badane zjawisko i której wartości powodują zmiany w wartościach zmiennych
zależnych. Niekiedy zmienna ta nazywana jest zmienną wyjaśniającą. Zmienna niezależna to
zakładana przyczyna sprawcza, którą dobiera badacz, w celu określenia zmian w wartościach
zmiennej zależnej, będącej jej skutkiem. Zmienna, której wartości liczbowe wpływają na
zmienną zależną „Y”, powodując w niej określone zmiany, nazywamy zmienną niezależną
„X”78.
J. Brzeziński
„Zmienna, która jest przedmiotem naszego badania, której związki z innymi
zmiennymi chcemy określić (wyjaśnić), nosi nazwę zmiennej zależnej (ang. dependent
variable). Natomiast zmienne, od których ona zależy, które na nią oddziaływają noszą nazwę
zmiennych niezależnych (ang. independent variables). Jeżeli pytamy: „Jaka jest zależność
77
78
Strona | 27
poziomu wykonania zadania od poziomu aktywacji organizmu?", to »poziom wykonania
zadania" jest zmienną zależną, a „poziom aktywacji organizmu, „zmienną niezależną” 79.
A.W. Maszke
„Zmienne, które są przedmiotem badania i które badacz pragnie wyjaśnić nazywamy
zmiennymi zależnymi „Y”. Są nimi poszukiwane i oczekiwane przez badacza skutki
oddziaływań zmiennych niezależnych. Zmienne zależne są bezpośrednim lub pośrednim
następstwem oddziaływania innych zmiennych. Zmienną, która jest przedmiotem badania i
której wartości liczbowe rosną bądź maleją pod wpływem działania zmiennej niezależnej,
nazywamy zmienną zależną „Y”80.

„Zmienną, która badacz chce wyjaśnić, nazywamy zmienną zależną. Natomiast
zmienną, za pomocą której badacz chciałby wyjaśnić zmiany wartości zmiennej zależnej,
nazywamy zmienną niezależną. Zmienna niezależna nazywana jest również zmienną
wyjaśniającą; jest ona zakładaną przyczyną zmian wartości zmiennej zależnej. Zmienna
niezależna jest zatem traktowana jako powiązana ze zmienną zależną lub jako przyczyna
zmian jej wartości. (Zmienne zależne są również nazywane zmiennymi kryterialnymi, a
zmienne niezależne — zmiennymi predykcyjnymi)”81.
W. Okoń
„Zmienna niezależna, zmienna, której zmiany nie zależą od zespołu innych
zmiennych występujących w badanym zbiorze, np. wiek ucznia jak o z. n. warunkuje jego
osiągnięcia, ale sam od nich nie zależy”82.
„Zmienna pośrednicząca, każdy czynnik wpływający pośrednio na zależność
końcowego rezultatu (np. eksperymentu) od jego warunków, tj. na zależność zmiennej
zależnej od zmiennych niezależnych; np. w badaniu wpływu nowego środka dydaktycznego
(zmienna niezależna) na przyrost wiadomości lub sprawności ucznia (zmienna zależna); z.p.
79
J. Brzeziński, Metodologia badań…, op. cit., s. 189-190.
80
81
82
Strona | 28
może być stan zdrowia ucznia, zmęczenie lub inny czynnik powodujący, że w tych samych
warunkach eksperymentu uzyskuje się inny rezultat”83.
„Zmienna zależna, zmienna, której zmiany są skutkiem oddziaływania jednej lub
więcej jakichś zmiennych (zmiennych niezależnych lub zmiennych pośredniczących); w
badaniach pedagogicznych z.z. jest zwykle jakiś czynnik zmieniający się pod wpływem
określonych oddziaływań pedagogicznych, mogą to być m.in. wiadomości, sprawności,
zdolności, przekonania lub cechy charakteru”84.
W.W. Skarbek
● „Zmienna niezależna (wyjaśniająca, predykcyjna) – zmienna, której określona
wartość bezpośrednio oddziałuje na wartości innych zmiennych;
● Zmienna zależna (wyjaśniana, kryterialna) - zmienna, której wartość wynika
bezpośrednio z wartości zmiennej niezależnej;
● Zmienna pośrednicząca – zmienna, której wartość wywiera wpływ na kształt
zależności pomiędzy zmienną niezależną a zmienną zależną.
● Zmienna kontrolna – zmienna wykorzystywana w badaniach empirycznych do
sprawdzania, czy obserwowany związek pomiędzy zmienną niezależną a zależną jest

związkiem istotnym, czy tylko pozornym, tj. takim, który można wyjaśnić za pomocą
innych zmiennych aniżeli te, które zostały uwzględnione przez badacza jako istotne” 85.
VIII. Wskaźniki
J. Apanowicz
„Wskaźnik jest przejawem, wyrazem określonej zmiennej. Wskazuje on na określone
zjawiska mierzalne względnie obserwowalne, które pozwalają stwierdzić, że dane zjawisko
zaszło. Na przykład, może to być wskaźnik aktywności społecznej, skuteczności działania,
osiągnięć w procesie nauczania - uczenia się, względnie innego organizacyjno- kierowniczego
postępowania i działania”86.
83
84
85
86
Strona | 29
Strona | 30
A.W. Maszke
„Wskaźnik jest zjawiskiem, które daje się zaobserwować, w przeciwieństwie do pojęć
teoretycznych, które nie są lub nie zawsze dają się zaobserwować”87.
J. Sztumski
„Termin wskaźnik w metodologicznym znaczeniu służy do określenia pewnej cechy
przedmiotu lub zjawiska pozostającej w takich związkach z inną jego cechą, że wystąpienie
jej sygnalizuje obecność tej drugiej”88.
S. Nowak
„Wskaźnik zdarzenia (własności) Z to takie zdarzenie (taka własność) W, że
stwierdzenie (jej) istnienia, pojawienia się lub stopnia intensywności bądź faktycznie jest
wykorzystane jako przesłanka, bądź zasadnie nadaje się na przesłankę wnioskowania, iż w
określonych przypadkach z pewnością, z określonym prawdopodobieństwem lub
przynajmniej z prawdopodobieństwem wyższym niż przeciętne wystąpiło zdarzenie
(własność) Z”89.
J. Brzeziński
„Wskaźnik musi być zawsze »czymś«, co da się zaobserwować, natomiast zjawisko
(cecha) wskaźnikowane, czyli indicatum, najczęściej jest nieobserwowalne (chociaż może być
także obserwowalne)”90.
K. Żegnałek
„Po ustaleniu zmiennych nie kończy się uszczegółowienie problemów badawczych.
Kolejnym etapem tej procedury jest określenie wskaźników dla zmiennych, bez których
trudna lub wręcz niemożliwa byłaby weryfikacja przyjętych hipotez badawczych. Wskaźnik,
jak sugeruje nazwa, powinien wskazywać coś, co da się zaobserwować”91.
87
88
89
S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985, s.165.
90
91
K. Żegnałek, Metodologia badań…, op. cit., s. 76-77.
Strona | 31
T. Pilch, T. Bauman
„Empiryczne czynniki wskazujące, jaka jest badana cecha”92.
W. Dutkiewicz
„Wskaźnikiem jakiegoś zjawiska Z nazywać będziemy takie zjawisko W, którego
zaobserwowanie pozwoli nam ( w sposób bezwyjątkowy lub z określonym, lub choćby z
wyższym od przeciętnego prawdopodobieństwem ) określić, iż zaszło zjawisko Z”93.
W. Zaczyński
„Wskaźnik to określone obserwowalne zdarzenie, którego zaistnienie uznajemy za
dowód występowania innych bezpośrednio nieobserwowalnych lub trudno obserwowalnych
zdarzeń. Oczywiście między zdarzeniem obserwowalnym, czyli wskaźnikiem, a zdarzeniem
wskaźnikowym (niepoddającym się obserwacji bezpośredniej) musi zachodzić określony
związek”94.
Encyklopedia PWN
„Wskaźnik, oznaka, metodol. cecha przedmiotu lub zjawiska połączona z pewną inną
cechą takim stałym związkiem, że wystąpienie jej pozwala (bezwyjątkowo lub statystycznie)
stwierdzić obecność lub przewidzieć zaistnienie tej innej cechy”95.
IX. Metody badawcze

J. Apanowicz
„Precyzując pojęcie metody badawczej, należy przyjąć, że jest to sposób pracy
badawczej charakteryzujący się zarówno określonymi czynnościami postępowania (procedurą
badawczą), jak i zastosowaniem odpowiednich narzędzi badawczych. Istota metody
badawczej powinna zmierzać do skoordynowania sposobu postępowania z zakładanym celem
badań”96.
92
93
W. Dutkiewicz, Podstawy Metodologii…, op. cit., s. 67.
94
95
96
Strona | 32
A.W. Maszke
„Słowo „metoda” (gr. Mĕthodos = badanie) jest wielozadaniowe i oznacza drogę,
która wiedzie do określonego celu. Różni autorzy pojęciu „metoda naukowa: nadają inny
sens. Niekiedy różnice są tak istotne, że to, co dla jednych jest metodą, dla innych jest
techniką badawczą i odwrotnie. Tak dzieje się szczególnie w naukach pedagogicznych, w
których spotykamy się z całkowitą dowolnością w określaniu, czym jest metoda, a czym
technika badawcza”97.
B. Klepacki
„Zastosowana metoda badań zawsze powinna wynikać z przyjętego celu (celów)
i stanowić najprostszą drogę do jego osiągnięcia. Metody badawcze dzielimy na dwie duże
grupy98:
● uniwersalne/ogólne, wykorzystywane w różnych dyscyplinach naukowych,
● specjalne/szczegółowe, specyficzne dla konkretnej dyscypliny”.
J. Pieter
„Metoda naukowa określa formy i przebieg każdej ludzkiej działalności. Poznać je- to
znaczy poznać przede wszystkim metody w określonym rodzaju działania. Wskazuje to na
potrzebę węższego pojmowania „metody naukowej”. W rzeczy samej o metodzie naukowej
mówi się w dwóch znaczeniach99:
● jako o całokształcie sposobów badawczego docierania do prawdy i pojęciowego
przedstawiania prawdy poznanej,
● jako o sposobach uzyskiwania tak zwanego materiału naukowego, czyli w znaczeniu
roboczej metody badań („metody robocze”).

„Metoda naukowa w sensie roboczym jest to racjonalna droga rozwiązania problemu
już sprecyzowanego i uzasadnionego. Tak pojęta metoda może być podobnie jak sam problem
mniej lub więcej ogólna. Jedne metody robocze są zastosowane do wielu i rozmaitych badań,
natomiast inne tylko do określonej pracy nad wąskim problemem naukowym. Rozumie się, że
97
98
B. Klepacki, Wybrane Zagadnienia…, op. cit., s.42.
99
Strona | 33
dana metoda badań jest tym bardziej ogólna, im większa jest jej zastosowalność do różnych
prac naukowych, zaś, tym bardziej specjalna, im mniejszy jest zasięg jej zastosowań
faktycznych i możliwych”100.
J. Sztumski
„Przez metodę rozumie się na ogół system założeń i reguł pozwalających na takie
uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do
jakiego się świadomie zmierza”101.
J. Kawa
„Na metodę badawczą wykorzystywaną w znaczeniu koncepcyjnym i rzeczowym
składa się szereg działań zdeterminowanych celem generalnym i ogólną koncepcją badań.
Rezultatem zastosowania metody naukowej winno być badawcze dotarcie do prawdy i jej
pojęciowe przedstawienie oraz opisanie sposobu uzyskania materiału naukowego”102.
T. Kotarbiński
„Każda metoda jest określonym sposobem postępowania czy działania, ale nie każdy
sposób jest metodą. Metodą bowiem może być tylko taki sposób, który spełnia określone
warunki. Najczęściej wymieniane są następujące warunki103:
● Nie jest przypadkowo stosowany, lecz dobrany i zastosowany celowo, to znaczy z
pełną świadomością i przekonaniem o jego przydatności w realizacji danego

działania,
● Musi prowadzić do osiągnięcia zaplanowanego celu, czyli powinien być skuteczny,
● Powinien być stosowany systematycznie, to znaczy nie chodzi tylko o to, aby mógł
być stosowany wielokrotnie, ale głównie o to, aby mógł być wykorzystywany
każdorazowo z takim samym skutkiem przy powtórzeniu się podobnego zadania”.
M. Krajewski
100
101
102
J. Kawa, Metodologia, metodyka…, op. cit., s. 180.
103
T. Kotarbiński, O pojęciu metody, [w:] Wybór pism, T.I, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1957, s. 709.
Strona | 34
„Metoda (ang. method) to świadomy i konsekwentny sposób postępowania
(poznania), prowadzący do osiągnięcia określonego celu badawczego, którym powinien być
problem badawczy. Metoda jest zatem sposobem pracy badawczej i związanymi z nim
czynnościami poprzez zastosowanie określonych narzędzi i technik badawczych.
Prowadzenie badań zgodnie z określonymi wcześniej metodami powinno mieć charakter
metodyczny. Z reguły metody są wspólne dla określonych dyscyplin nauki (…) Metoda jest
sposobem (drogą) realizacji procesu badawczego przyjętym przez badacza i wyróżniać się
powinna adekwatnością do przyjętej hipotezy badawczej, a jednocześnie być kompatybilna z
technikami badawczymi. Metoda wreszcie ma ułatwić określenie hipotez roboczych lub
prawidłowości określających stopień ich prawdopodobieństwa”104.
W. Dutkiewicz
„Zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych
obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego
problemu naukowego, określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu”105.
W. Kopaliński
„Sposób postępowania, stosowany świadomie, konsekwentnie i systematycznie;
zespół czynności i środków użytych dla osiągnięcia celu; sposób wykonania zadania,
rozwiązania problemu; zespół założeń ogólnych, przyjętych w określonych badaniach”106.
W. Okoń
„Czynności myślowe i praktyczne , odpowiednio dobrane i wykonywane w określonej
kolejności. W badaniach pedagogicznych m. to system celowych czynności i środków
umożliwiających wykonanie danego zadania bądź rozwiązanie określonego problemu. W
badaniu chodzi o taki dobór czynności i środków, jaki jest niezbędny, aby zjawisko będące
przedmiotem badań się pojawiło, a jednocześnie, aby można było dokonać pomiaru
związanych z nim zmiennych”107.
W. Zaczyński
104
105
106
W. Kopaliński, Słownik wyrazów…, op. cit, s. 368.
107
Strona | 35
„To sposób poznania naukowego. (…) Sposób badania musi być dostosowany
zarówno do celu, jak i cech szczególnych samego przedmiotu badań, co jest wyjaśniane przy
charakterystykach poszczególnych metod badania naukowego”108.
Encyklopedia PWN
„Metoda [gr. méthodos ‘sposób badania’], metodol. termin używany w kilku różnych
znaczeniach, z których najważniejsze to: 1) sposób postępowania, dobór rodzaju działania
(dobór i kolejność czynności składowych działania złożonego) świadomie stosowany z
możliwością powtórzenia go we wszystkich przypadkach danego typu; 2) zespół czynności i
środków zastosowanych w określony sposób do osiągnięcia określonego celu; 3) sposób
wykonania danego zadania praktycznego lub rozwiązania problemu teoret.; 4) zespół założeń
ogólnych przyjmowanych jako ramy lub wytyczne badania”109.
● Rodzaje metod
J. Apanowicz
„Metody badań naukowych110:
● metoda obserwacyjna,
● metoda monograficzna,
● metoda badania dokumentów,
● metoda sondażu diagnostycznego,
● metoda analizy i konstrukcji logicznej,
● metoda eksperymentalna,
● metoda heurystyczna,
● metoda indywidualnych przypadków,
108
W. Zaczyński, Praca badawcza…, op. cit., s. 19
109
110
Strona | 36
● metoda analizy i krytyki piśmiennictwa,
● metoda statystyczna,
● metoda symulacji komputerowej”.
K. Żegnałek
„Metody badawcze111:
● badania eksperymentalne,
● badania opisowe (deskrypcyjne),
● badania monograficzne,
● badania biograficzne,
● badania porównawcze,
● badania testowe,
● badania socjometryczne,
● badania sondażowe,
● badania oparte na dokumentach,
● badania ankietowe”.
T. Pilch
„Wśród metod badań pedagogicznych są to112:
● eksperyment pedagogiczny,
111
112
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie Żak, Wrocław- Warszawa- Kraków-
Gdańsk, 1977, s. 117-127.
Strona | 37
● monografia pedagogiczna,
● metoda indywidualnych przypadków,
● metoda sondażu diagnostycznego”.
M. Łobocki
„(…) M. Łobocki, w swoich podstawowych pracach z metodologii badań
pedagogicznych omawia następujące metody badań, łącznie z przysługującymi im na ogół
technikami badawczymi113:
● obserwacja,
● eksperyment pedagogiczny,
● testy osiągnięć szkolnych,
● metoda socjometryczna,
● metoda sondażu diagnostycznego,
● metoda analizy dokumentów,
● skala ocen, studium indywidualnych przypadków,
● metoda monograficzna”.
A. Góralski
„Trzy grupy metod, a w nich metody bardziej szczegółowe114:
● metody obserwacyjne: metoda obserwacji bezpośredniej, badanie introspekcyjne,
wywiad, ankieta, socjometria, sprawdziany osiągnięć szkolnych, metoda analizy

wytworów, metoda przypadków kluczowych,
113
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii padań pedagogicznych, Wydawnictwo Impuls, Kraków 1999, s.
218-250.
114
A. Góralski (red.), Metody badań pedagogicznych w zarysie, Wyd. WSPS, Warszawa 2000, s. 13-115.
Strona | 38
● metody badania eksperymentalnego: eksperyment naturalny, eksperyment w terenie,
eksperyment laboratoryjny,
● metody i środki opracowywania wyników badań: metody statystyczne, skale
pomiarowe, wnioskowanie statystyczne, testy statystyczne”.
● Najczęściej stosowane metody
Sondaż diagnostyczny
J. Apanowicz
„Metoda sondażu diagnostycznego to przedsięwzięcie naukowe polegające na
statystycznym gromadzeniu faktów i informacji (danych) o zjawiskach strukturalnych i
funkcjonalnych oraz dynamice ich rozwoju. Zebrane i pogrupowane informacje (dane)
dotyczące określonego zjawiska społecznego pozwalają ustalić ich zasięg, zakres, poziom i
intensywność. To z kolei umożliwia ocenić ich przyczyny i skutki i w rezultacie
zaprojektować inne (nowe) rozwiązanie. Metoda sondażu diagnostycznego umożliwia
statystyczny opis i sprzyja wyjaśnieniu pewnych zjawisk masowych, jak również
ważniejszych procesów występujących w wielkich zbiorach na podstawie reprezentatywnych
prób statystycznych”115.
A.W. Maszke
„Sondaż diagnostyczny jest sposobem gromadzenia wiedzy o interesujących badacza
zjawiskach, zdarzeniach czy procesach zachodzących w środowisku społecznym, w oparciu o
sondowanie opinii i poglądów osób dobranych z określonego punktu widzenia”116.
E. Babbie
„Badanie sondażowe to jedna z najpopularniejszych metod badawczych w naukach
społecznych, polega na posłużeniu się kwestionariuszem - w formie wywiadu prowadzonego
przez ankietera lub za pośrednictwem poczty - do przebadania próby respondentów. Sondaże
wyborcze i spisy rządowe są przykładami tego typu badań”117.
115
116
117
E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 19.
Strona | 39
„Badania sondażowe mogą być zastosowane do celów opisowych, wyjaśniających i
eksploracyjnych. Są one stosowane głównie w takich projektach badawczych, w których
jednostkami analizy są pojedynczy ludzie. Mimo że metoda ta może być użyta także w
przypadku innych jednostek analizy, takich jak grupy czy interakcje, to jednak jakieś
pojedyncze osoby muszą posłużyć jako respondenci lub informatorzy. Możemy zatem podjąć
się przeprowadzenia badań sondażowych, w których jednostką analizy są rozwody, ale
kwestionariusze musielibyśmy rozdać osobom biorącym udział w rozwodzie (lub jakimś
innym informatorom). Badania sondażowe są chyba najlepszą dostępną metodą dla tych
badaczy, którzy chcą zbierać oryginalne dane w celu opisywania populacji zbyt dużej, by
obserwować ją bezpośrednio. Dzięki starannemu doborowi losowemu otrzymujemy grupę
respondentów, co do których możemy zakładać, że ich cechy odzwierciedlają cechy szerszej
populacji, natomiast starannie skonstruowane, standaryzowane kwestionariusze dostarczają
danych w tej samej formie od wszystkich respondentów”118.
Ch. Frankfort- Nacmias, D. Nachmias

„Metoda sondażu jest jedną z najważniejszych metod zbierania danych w naukach
społecznych i jako taka jest szeroko stosowana, do zbierania informacji o wieli obiektach
badań. Ostatnio wraz ze wzrostem wymagań opinii publicznej co do odpowiedzialności
władz, wzrosło też znaczenie badań sondażowych. Sondaże stały się narzędziem szeroko
wykorzystywanym przez rozmaite organizacje rządowe”119.
M. Krajewski
„Badania sondażowe prawie zawsze opierają się na zbadaniu specjalnie dobranej
grupy reprezentatywnej wybranej z populacji generalnej. Badacz musi dążyć do wybrania
takiej grupy badawczej, aby stanowiła najwierniejsze odbicie wszystkich cech badanej
populacji. Jeśli np. przedmiotem sondażu ma być problem narkomanii wśród młodzieży szkół
ponadgimnazjalnych, to w badanej próbie muszą się znaleźć odpowiednie proporcje
młodzieży wiejskiej i miejskiej, chłopców i dziewcząt, proporcja wieku (klas), środowisk
rodzinnych itp.120”
118
E. Babbie, Badania społeczne…, op. cit., s. 268.
119
120
Strona | 40
T. Pilch, T. Bauman
„Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach
strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach, poglądach
wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich
innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych- posiadających znaczenie
wychowawcze- w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w
której badane zjawisko występuje”121.
Encyklopedia PWN
„Sondaż, technika badania opinii publicznej”122.
Eksperyment
J. Apanowicz
„Metoda eksperymentalna lub ujmując inaczej eksperyment naukowy w ciągu
ostatnich kilku wieków, stał się jedną z najważniejszych metod badawczych. Jeszcze przed
kilkudziesięciu laty sądzono, że eksperyment jako metoda badawcza wykorzystywana może
być jedynie w badaniach stosowanych. Obecnie eksperyment znajduje coraz szersze
zastosowanie i odgrywa istotną rolę we wszystkich badaniach. W swojej istocie często bywa
uważany za odmianę obserwacji. O ile obserwacja jako proces spostrzegania to nic innego jak
obserwacja bierna, to eksperyment naukowy stanowi obserwację czynną. Cechą znamienną
obserwacji czynnej jest aktywny stosunek do poznawanej rzeczywistości, polegający na
celowym organizowaniu procedur badawczych. Z tego punktu widzenia eksperyment jako
metoda badawcza polega na celowo wprowadzanym do procesu poznania naukowego
czynnika, który jest czynnikiem eksperymentalnym (zmienną niezależną). Obserwowane
zmiany, jakie powstają pod wpływem wprowadzonego czynnika eksperymentalnego,
stanowią zmienne zależne, bo są one zależne od zmiennej niezależnej (eksperymentalnej)” 123.
A.W. Maszke
„Eksperyment pedagogiczny jest metodą badania określonego wycinka
rzeczywistości edukacyjnej, polegającej na wywołaniu lub zmienianiu przebiegu zjawisk bądź
121
122
123
J. Apanowicz, Metodologia ogólna…op. cit., s.63.
Strona | 41
procesów poprzez wprowadzenie do nich czynnika eksperymentalnego i obserwowaniu zmian
pod jego wpływem zachodzących”124.
J. Pieter
„Eksperyment naukowy polega na czynnej modyfikacji zjawiska stanowiącego
przedmiot badania celem poznania związków zależności między osobnymi składnikami bądź
warunkami przebiegu zjawiska badanego. Eksperyment jest tą metodą naukową, dzięki której
ludzkość zdobyła istotną część nowoczesnej wiedzy o przyrodzie martwej i żywej, w
następstwie zaś również większość wynalazków nowoczesnej techniki. Przeważną część
ważnych odkryć w zakresie fizyki, chemii, biologii i licznych nauk pochodnych
zawdzięczamy badaniom o pokroju eksperymentalnym. Eksperyment jest metodą nadającą się
do badań nad zjawiskami powtarzającymi się w warunkach przynajmniej częściowo takich
samych”125.
J. Sztumski
„Słowo eksperyment znaczy tyle, co „doświadczenie”. Obejmuje zatem swoim
zakresem przeróżne doświadczenia życiowe, potoczne czy życiowe, jakie są udziałem
poszczególnych ludzi oraz doświadczenia naukowe. Kiedy używamy tego słowa w nauce, nie
mamy na myśli doświadczeń w potocznym rozumieniu, lecz tylko doświadczenia naukowe,
czyli takie badanie danego faktu lub procesu, które są ściśle określone i przeprowadzone w
celowo stworzonych warunkach, dających się z reguły powtarzać. Eksperyment w naukowy
m znaczeniu jest bardzo istotnym przedsięwzięciem poznawczym, nie tylko w naukach
przyrodniczych. Także w naukach społecznych można odwoływać się do eksperymentu,
ponieważ pozwalają nam one na126:
● pełne kontrolowanie i kształtowanie uwarunkowań sytuacyjnych danego zjawiska lub
procesu oraz,
● sprawdzenie hipotez w sytuacjach, które są dla nich najbardziej istotne, czyli w
sytuacjach ekstremalnych”.
124
125
126
Strona | 42
T. Pilch, T. Bauman
„Charakter eksperymentu polega na wprowadzaniu do wybranego układu
(zbiorowości społecznej, zespołu zdarzeń, zjawiska lub procesu) specjalnie przez nas
wybranego czynnika w celu uzyskania pożądanych zmian układu lub w celu sprawdzenia,
jakie zmiany w obserwowanym układzie zajdą pod wpływem owego nowego czynnika
zwanego zmienną niezależną. Celem eksperymentu jest więc wykrycie związków
przyczynowo – skutkowych między zmienną niezależną a elementami badanego układu”127.
W. Okoń
„Eksperyment (łac. experimenium - doświadczenie, badanie), metoda badań typowa
dla nauk indukcyjnych (indukcja), której podstawową częścią jest wywołanie jakiegoś
procesu lub regulowanie warunków nań wpływających, aby umożliwić dokładniejsze jego
zbadanie. Sztuczna izolacja procesu czy zjawiska, mająca na celu eliminowanie wszystkich
wpływów ubocznych i dokładny pomiar badanych zmian, jest typowa dla e. laboratoryjnego.
E. tego rodzaju, przy użyciu odpowiedniej aparatury i narzędzi pomiaru, gł. testów, stosuje się
w psychologii, rzadziej w pedagogice”128.
W. Zaczyński
„Eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości,
polegającą na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu badanych procesów przez
wprowadzenie do nich jakiegoś czynnika i obserwowanie zmian pod jego wpływem
zachodzących”129.
Metoda badania dokumentów

J. Apanowicz
„Metoda badania dokumentów w swojej zasadniczej istocie polega na gromadzeniu,
selekcji, opisie i naukowej interpretacji zawartych w nich interesujących nas faktów. Jest to
analiza polegająca na wyodrębnieniu, a następnie rozłożeniu i interpretacji elementów
składowych konkretnego zjawiska lub procesu rzeczywistego działania. Badanie dokumentów
należy rozpocząć od ścisłego określenia celu badań, przyjęcia hipotezy i koncepcji
127
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań…, op. cit., s.73.
128
129
Strona | 43
rozwiązania podjętego problemu, zastosowania procedury badawczej, która powinna
przewidywać130:
● gromadzenie dokumentów,
● wstępną selekcję, ustalenie autentyczności zebranych materiałów,
● sprawdzenie ich wiarygodności,
● analizę i opracowanie wniosków”.
J. Kawa
„Metoda polegająca na gromadzeniu i wstępnej selekcji dokumentów urzędowych,
statystycznych, orzeczeń, postępowań, przepisów prawa, ustalaniu ich autentyczności i
wiarygodności, a ostatecznie na analizowaniu ich treści i opracowywaniu wniosków
badawczych. Zaletą tej metody jest możliwość przeprowadzenia analiz porównawczych
określonych wyników analizy, danych, faktów, zjawisk i procesów (analiza komparatystyczna
lub porównawcza) także w kontekście historycznym (analiza historyczna)”131.
K. Żegnałek
„W praktyce badawczej analiza dokumentów jest często stosowana, chociaż
traktowana jest przeważnie jako metoda uzupełniająca, a nie podstawowa (poza pracami
historycznymi). Wydaje się jednak, że analiza dokumentów odgrywa dużą rolę nie tylko w
badaniach historycznych, jest również bardzo przydatna w badaniach nad edukacją. Oceniając
jej wartość i zarazem przydatność do danych badań trzeba brać pod uwagę to, jakie
dokumenty będą przedmiotem badań, gdyż istnieją między nimi istotne różnice, tak z punktu
widzenia obiektywizmu zawartych w nich informacji, jak i możliwości ich jednoznacznej
interpretacji”132.
Metoda socjometryczna
A.W. Maszke
130
131
132
Strona | 44
„Socjometria jest metodą badania polegającą na dokonywaniu przez badane osoby
wyborów pozytywnych bądź negatywnych innych osób, spośród członków określonej grupy,
ze względu na podane przez badacza kryterium”133.
J. Sztumski
„Socjometria pojawiła się w wyniku dążeń do takich empirycznych badań zachowań
ludzi w małych grupach, które umożliwiałyby dokładne rozpoznanie występujących w nich134:
● stosunków sympatii i antypatii między członkami danej grupy,
● przejawianych preferencji między współdziałającymi ze sobą ludźmi oraz,
● rzeczywistych współdziałań, jakie mają miejsce w danych grupach”.
K. Żegnałek
„Metoda socjometryczna może być bardzo przydatna w badaniu funkcjonowania
różnego rodzaju grup tworzonych dla potrzeb działalności wychowawczej i edukacyjnej (np.
klasy szkolne, grupy studenckie, grupy szkoleniowe na kursach, grupy przedszkolne itp.) .
Dzięki niej można ustalić przywódców nieformalnych w poszczególnych grupach, co
powinno być wykorzystane do wyznaczania członków tych grup na różne etatowe i
nieetatowe funkcje, np. w samorządzie szkolnym. Ponadto metoda ta umożliwia poznanie
różnych cech grupy, takich jak np. zawartość, spoistość, czy integracja, co powinno wpłynąć
na większą skuteczność działalności wychowawczej i edukacyjnej w tych grupach”135.
R. Podgórski
„Metoda socjometryczna polega na mierzeniu dystansu między jednostkami
tworzącymi małą grupę, np. załogę statku, rodzinę, grupę koleżeńską, klasy szkolne, zespoły
współpracowników itd. Metoda ta pozwala ustalić deklarowane stosunku między członkami
danej grupy (liczebnie niewielkiej), niekiedy jej cechy, np. spoistość, zwartość, integrację,
popularność pewnych osób, stosunki sympatii i empatii. Wyniki badań socjometrycznych
przedstawia się w postaci tzw. socjogramu. Badacz rozprowadza kwestionariusz i stosuje
133
134
135
Strona | 45
jednocześnie obserwację kontrolowaną, aby jednak można było uznać ją za konsekwentnie
przeprowadzoną, badacz winien mieć codzienne relacje z członkami grupy”136.
W. Okoń
„Socjometria (łac.-fr.), dyscyplina zajmująca się teorią, metodami i technikami
pomiaru społecznego zachowania ludzi, ich wzajemnych stosunków i oddziaływań oraz
dynamiki grup społecznych. Nazwę „s.” wprowadził J. Moreno; opracowana przez niego
metoda pomiaru, dość popularna w badaniach pedagogicznych, opiera się na rejestrowaniu
zmian we wzajemnych stosunkach uczuciowych między poszczególnymi osobami, między
osobami a grupami oraz między grupami”137.
Encyklopedia PWN
„Socjometria [łac.-gr.], socjol. teoria oraz metody i techniki badawcze dotyczące
pomiaru społ. zachowania się ludzi, dynamiki grup społ. i zjawisk wewnątrzgrupowych”138.
Metoda monograficzna
J. Apanowicz
„Metoda monograficzna polega na szczegółowym badaniu konkretnego
(indywidualnego) przypadku, to jest jednostki statystycznej, którą może być jakaś instytucja,
zakład, warsztat, grupa społeczna, (określona zbiorowość lub populacja), gdzie uwzględnia
się przede wszystkim informacje w formie jakościowo - opisowej. Służy ona naukowemu
zgłębieniu wyodrębnionych cech i elementów jakościowych określonej struktury, systemu lub
procesu, określenie ich charakteru, wielkości oraz scharakteryzowaniu ich funkcjonowania i
rozwoju. Może być także wykorzystywana do gruntownego rozpoznania struktur instytucji
handlowej, usługowej lub produkcyjnej, zasad i efektywności ich działań oraz opracowania
koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych. Metoda ta powinna być ukierunkowana na
badanie rzeczywistości dla celów usprawnienia organizacji i zarządzania, aby uzyskać lepsze
wyniki ekonomiczne. Można ją na przykład stosować do opisu każdej instytucji i jej
infrastruktury w rozumieniu „struktury sformalizowanej"139.
136
137
W. Okoń, Nowy słownik..., op. cit., s. 360.
138
139
Strona | 46
A.W. Maszke
„Badania monograficzne określa się często mianem jakościowych badań terenowych.
Nazwa „badania terenowe” pochodzi stąd, że osoby prowadzące badania, przebywają przez
pewien czas w określonym terenie. Nie podejmując próby zdefiniowania monografii na
gruncie różnych dyscyplin naukowych, można wskazać, iż źródłem tej metody były badania
prowadzone w socjologii, a ściślej mówiąc w obszarze antropologii kulturowej jak również w
naukach historycznych i etnograficznych”140.
J. Sztumski
„Metoda monograficzna jest jedną z metod najwcześniej stosowaną w socjologii
empirycznej, której zwolennicy szukali bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością społeczną
i chcieli ją badać tak, jak bada się fakty, jakimi zajmują się nauki przyrodnicze. Postawa ta
była inspirowana przez pozytywistyczne tendencje modne w ówczesnej nauce”141.
K. Żegnałek
„Nazwa tej metody wywodzi się od słowa „monografia”, które w języku greckim
oznacza „monos”- jedyny „grafo” – piszę, czyli opis jednej rzeczy, instytucji itp. W tym
znaczeniu pojęcia „monografia” czy „metoda monografii” są używane w metodologii badań.
(…) Istotą tego opisu jest przedstawienie stanu badanej instytucji w określonym czasie i
przestrzeni. Opis ten nie powinien się sprowadzać tylko do wyszczególnienia występujących
w badanej instytucji w danym czasie lub w przeszłości faktów, zdarzeń, zjawisk, czy rzeczy
ani do ich chronologicznego spisu, gdyż w takim przypadku miałby on charakter kroniki, a
nie monografii. Opis ten powinien zawierać analizę zebranych informacji, strukturę
organizacyjną, relacje występujące pomiędzy poszczególnymi elementami badanej instytucji,
ocenę efektywności funkcjonowania, wnioski dotyczące jej doskonalenia oraz prognoz
rozwojowych itp.”142.
T. Pilch, T. Bauman
„Monografia to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w
rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej lub jednorodne
zjawiska społeczne prowadzące do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i
140
141
142
Strona | 47
efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń prognoz
rozwojowych”143.
143
Strona | 48
M. Krajewski
„Na gruncie nauk społecznych za metodę monograficzną (ang. monographic method)
należy przyjąć taką metodę postępowania, której przedmiotem jest np. opis bądź odtworzenie
wydarzenia historycznego, opis instytucji lub organizacji, w tym np. szkoły, uczelni, domu
pomocy społecznej, parafii, organizacji społecznej, partii politycznej, grupy subkultury
młodzieżowej. Metoda ta może prowadzić do gruntownego rozpoznania struktury instytucji
oświatowo-wychowawczej lub organizacji społeczno-kulturalnej, sięgnięcia w głąb jej
działalności, zasad i efektywności działań wychowawczych i organizacyjnych in statu quo
ante oraz zaproponowania koncepcji prognoz rozwojowych pro futuro. Cechą wyróżniającą
badań monograficznych w sensie formalnym jest ich ścisła lokalizacja instytucjonalna, stąd
niektórzy metodolodzy uważają, że metoda monograficzna to naukowo przeprowadzona
swoista wizytacja danej placówki. Metoda monograficzna pozwala na porównywanie
wybranych zagadnień w różnych związkach czasowych lub przestrzennych danej placówki
czy instytucji społecznej”144.
W. Okoń
„Monografia (gr.), praca naukowa przedstawiająca wszechstronne opracowanie
wybranego zagadnienia - na podstawie wyników badań własnych, ogólnokrajowych i
międzynarodowych”145.
Encyklopedia PWN
„Monografia [gr. mónos ‘jedyny’, gráphō ‘piszę’], praca nauk., zazwyczaj obszerna
rozprawa, mająca na celu wyczerpujące i wszechstronne przedstawienie jednego zagadnienia
lub tematu”146.
Metoda indywidualnych przypadków/ studium przypadku

J. Apanowicz
„Metoda indywidualnych przypadków opiera się na analizie konkretnych,
wyodrębnionych zdarzeń i osób. Na przykład można nią badać (analizować) wizerunek lub
osobowość ludzi znaczących w różnych sytuacjach i okolicznościach ich działania społeczno-
gospodarczego. Można badać także style kierowania i kulturę organizacyjną oraz
144
145
146
Strona | 49
charakterystyczne problemy związane z konkretną osobą lub sytuacją a dotyczące arogancji
władzy, afery, korupcji, łapownictwa, złodziejstwa, narkomanii, prostytucji, pijaństwa i
innych patologii społecznych. Metoda ta służy do badania konkretnego człowieka,
wydarzenia, zjawiska lub procesu z nim związanego, przeważnie nietypowego,
nieracjonalnego, odbiegającego od powszechnie uznanych i przyjętych norm zachowania się
(postępowania) w danej strukturze organizacyjnej lub środowisku społecznym. Są to zwykle
trudne i złożone problemy, dotyczące przestępstw, negatywnego i nagannego postępowania
społecznego, nieprzyjemnych sytuacji wymagających szczegółowego rozpoznania, diagnozy i
działań terapeutycznych. Trudności adaptacji w zespole, niskie osiągnięcia w nauce i pracy,
niezdyscyplinowanie, brak akceptacji i nieprzystosowanie społeczne, a także wysoce
negatywne oceny, zarówno podwładnych, jak i przełożonych sięgające niekiedy patologii
społecznej to podstawowe problemy rozwiązywane tą metodą”147.
A.W. Maszke
„Metoda indywidualnych przypadków wyrosła z praktycznej działalności socjalnej na
początku XX wieku, z myślą o organizowaniu pomocy jednostkom znajdującym się w
określonej- trudnej sytuacji życiowej. Metoda ta jest w rzeczywistości opisem
monograficznym odniesionym nie do instytucji, lecz do jednostki lub niewielkiej grupy osób.
Metodę przypadku zrodziła potrzeba wnikania w głąb pewnych zjawisk społecznych lub
psychicznych jednostek znajdujących się w trudnej i złożonej sytuacji. Przedmiotem jej badań
są konkretne sytuacje życiowe, w których uwikłany jest człowiek- jednostka, lub niewielka
grupa osób, a niekiedy i instytucja lub jej komórka organizacyjna”148.
J. Kawa
„Studium przypadku i metoda monograficzna, koncentrujące się na wyczerpującej
analizie zjawisk i opisie wąskiego problemu, pojedynczej instytucji (zakładu, warsztatu etc.)
lub procesu. Służą one naukowemu zgłębieniu wyodrębnionych cech i elementów
jakościowych cech określonej struktury, system u lub procesu”149.
147
148
149
Strona | 50
K. Żegnałek
„Jej istota sprowadza się do badania pojedynczych lub nielicznych
charakterystycznych przypadków, które mogą dotyczyć pewnych zjawisk, osób, zbiorowości
lub instytucji. Metoda ta jest użyteczna w badaniach empirycznych prowadzonych w obrębie
wielu nauk humanistycznych, a zwłaszcza takich jak: pedagogika, psychologia, socjologia,
ale także historia, ekonomia. Ze względu na interdyscyplinarność problematyki składającej
się na szeroko rozumiane wychowanie może być również z powodzeniem stosowana w
rozwiązywaniu problemów naukowych z tego obszaru wiedzy”150.
T. Pilch, T. Bauman
„Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie
jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na
analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych
biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu
podjęcia działań terapeutycznych”151.
T. Pilch, T. Bauman
„Studium przypadku to rodzaj badania, które wykorzystywane być może zarówno w
metodologii ilościowej, jak i jakościowej. Oczywiście różnią je założenia na temat natury
świata, jak i możliwości oraz sposobów jego poznawania, co determinuje przyjęty w obu
strategiach sposób postępowania. Jest to badanie, które zawęża swój przedmiot poznania do
pojedynczego lub kilku przypadków, gdy chce się je ze sobą porównać. Przedmiotem jego
jest pojedyncza osoba lub zjawisko, grupa, organizacja. Obiekt badania jest w jakiś sposób
szczególny w swej jednostkowości i badacz pragnie poznać tę szczególność interesującego go
zjawiska”152.
Encyklopedia PWN
„Studium indywidualnego przypadku -case study [kẹıs stạdi; ang.], w naukach
społecznych jedna z głównych procedur badawczych, polegająca na szczegółowej analizie
jednego wybranego obiektu lub zjawiska, instytucji lub społeczności”153.
150
151
152
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań…, op. cit., s. 297-298.
153
Strona | 51
Metoda obserwacyjna
J. Apanowicz
„Metoda obserwacyjna jest jedną z najstarszych metod badawczych. Była ona prawie
do końca XI X wieku główną metodą badawczą nauk przyrodniczych. Obecnie, wskutek
rozwoju innych, bardziej efektywnych metod badawczych, traci swoje pierwotne znaczenie,
stając się metodą uzupełniającą lub nawet techniką badawczą. Niezależnie od tego obserwacja
nadal posiada cechy metody badawczej, ponieważ, w wielu przypadkach jest podstawowym
sposobem gromadzenia materiału badawczego przeznaczonego do opisu i klasyfikacji w celu
poznania badanej rzeczywistości. Wszelkie zjawiska bowiem znajdują wytłumaczenie
naukowe po ich spostrzeżeniu, dokładnym rozpoznaniu, uporządkowaniu w klasy i opisie”154.

„Jedną z metod zbierania danych, najbardziej powiązaną ze współczesnymi badaniami
terenowymi, jest obserwacja uczestnicząca, w której badacz staje się członkiem grupy, którą
chce badać. Będąc członkiem grupy, obserwator uczestniczący przejmuje perspektywę
badanych osób na daną sytuację. Rola obserwatora uczestniczącego polega na „świadomym i
systematycznym uczestniczeniu — tak dalece, jak na to pozwalają okoliczności — w
codziennym życiu i w poszczególnych sytuacjach będących udziałem grupy". Bezpośrednie
uczestniczenie w życiu obserwowanych osób pozwala na poznanie ich języka, nawyków,
wzorców pracy, sposobów spędzania wolnego czasu i innych aspektów ich codziennego
życia. W każdej z takich sytuacji badacz może się pojawić w roli obserwatora w pełni
uczestniczącego lub uczestnika jako obserwatora”155.
J. Pieter
„Metoda obserwacyjna jest to sposób prowadzenia badań, w którym czynność
obserwacyjna odgrywa rolę istotną i specyficzną, a którego stosowanie nie pociąga za sobą
zmian w zjawisku badanym”156.
154
155
156
Strona | 52
W. Okoń
„Obserwacja (łac. observatio - oglądanie czegoś), metoda badania naukowego
polegająca na planowym i systematycznym spostrzeganiu faktów; w pedagogice planowe i
systematyczne gromadzenie danych poprzez spostrzeganie przez jakiegoś badacza czynności
dydaktyczno-wychowawczych nauczycieli i uczniów oraz skutków tych czynności. Taka o.
nosi miano o. bezpośredniej; różni się od niej o. pośrednia, która wymaga gromadzenia
materiałów przedstawiających proces dydaktyczno-wychowawczy i jego wyniki przez wiele
osób i za pomocą odpowiednich kwestionariuszy. W przypadku, gdy obserwator bierze udział
w badanym procesie jako członek badanej zbiorowości, mamy do czynienia z o.
uczestniczącą”157.
W.W. Skarbek
„Obserwacja - jako metoda badawcza - to celowa (ukierunkowana na wybrane aspekty
przedmiotu) planowa (z ustaloną a priori sekwencją interwałów czasowych stosownie do
zmieniających się warunków) oraz obiektywna (niezafałszowana postawą i oczekiwaniem
badacza) percepcja wybranego przez badacza wycinka rzeczywistości społecznej” 158.
Encyklopedia PWN
„Obserwacja [łac., »zwracanie uwagi na coś«], naukozn., metodol. metoda badań
nauk., w której systematyczne i planowe spostrzeganie jest podstawowym sposobem
zdobywania materiałów naukowych”159.
Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa

J. Apanowicz
„Metodę tę praktycznie w pierwszym etapie poznania naukowego musi zastosować
każdy, kto chce napisać pracę naukową. Jej istota polega na wykazaniu celowości,
oryginalności i nowego ujęcia wyłonionego i podjętego do badań problemu. Należy za
pomocą tej metody, wykazać co znamy, a czego nie znamy, co już istnieje i jest zawarte
(znane) w literaturze, a czego nie ma i należy badaniami poznać i udowodnić. Poznania
dokonuje się za pomoc ą analizy i krytyki literatury badanego przedmiotu (zagadnienia).
Chodzi o wykazanie na ile podjęty problem jest inny (oryginalny) od dotychczasowego stanu
157
158
159
Strona | 53
wiedzy na ten temat. Jakie są różnice, podobieństwa, związki, zależności, istotne cechy w
znanych dotychczasowych teoriach naukowych. Jakie są rozbieżności w funkcjonujących
hipotezach, założeniach badawczych, ideach działania, w przekonaniach i poglądach. Co
zyska i jakie wartości naukowe zapewni proponowane rozwiązanie. Jaka jest wiarygodność i
użyteczność nowych propozycji w stosunku do już istniejącej wiedzy i praktyki działania”160.
J. Pieter
„Metoda analizy i krytyki źródeł ma doniosłe znaczenie dla nauk historycznych i
pokrewnych, np. dla historii powszechnej, historii gospodarczej, dla ogólnej historii kultury,
w pewnej mierze również dla nauk językoznawczych, ekonomicznych, pedagogicznych i
innych nauk humanistycznych. Analiza i krytyka źródeł zasadza się najpierw na stwierdzaniu
autentyczności i właściwego sensu śladów po działalności ludzkiej, następnie zaś na ich
objaśnieniu celem poznania przebiegu przyczyn i warunków działalności ludzkiej, m. in.
motywów postępowania. Na tej podstawie dochodzi się do poznania warunków powstania i
przebiegu czy to minionej działalności ludzkiej określonego rodzaju, czy jej wytworów” 161.
J. Kawa
„Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa, polega na wykazaniu celowości,
oryginalności i nowego ujęcia wyłonionego i podjętego problemu. Panuje przekonanie, że
metodę tę musi wykorzystać każdy na pierwszym etapie poznania naukowego i stanowi ona
warunek ważnych odkryć naukowych i dzieł twórczych. Łączone są z nią metody analizy
krytyki źródłowej i analizy porównawczej, dające odpowiedź na pytania o celowość
określonej działalności ludzkiej, jej przyczyny i skutki, oraz wykazujące związki i zależności
jednych zjawisk lub wytworów działalności ludzkiej od drugich”162.
M. Krajewski
„Ta metoda powinna być zastosowana jako pierwsza i to na wstępnym etapie
naukowego poznania. Jej celem jest poznanie oryginalności podjętego zagadnienia. Analiza
literatury powinna doprowadzić następnie do wniosków, co jest już zbadane, a co należy
poznać i udowodnić. Da to odpowiedź na pytanie, czy stawiany przez nas problem jest
oryginalny i dotąd niezbadany, bądź też zbadany połowicznie. Analiza treści polega na
160
161
162
Strona | 54
badaniu wiadomości zapisanych w opracowaniach, dokumentach, wspomnieniach i innych
przekazach. Dobór próby, czyli fragmentów analizowanych przekazów uzależniony jest od
tego, co jest jednostką analizy. Mogą być to np. określone wydarzenia , postacie,
poszczególne słowa, definicje, wyrażenia i inne”163.
Metoda analizy i konstrukcji logicznej

J. Apanowicz
„Metoda analizy i konstrukcji logicznej w swojej zasadniczej istocie opiera się na
analizie i syntezie. Poprzez analizę i przeważnie nową konstrukcję metoda ta scala treści
badanego problemu, pozwalając wysunąć nowe optymalne rozwiązanie. Rozłożenie problemu
naukowego na części, elementy składowe i badanie każdego z nich oddzielnie jest ujęciem
redukcjonistycznym. Natomiast synteza łącząca elementy w nową całość stanowi ujęcie
holistyczne. W rezultacie pozwala to na formułowanie twierdzeń ogólnych na podstawie
uznanych twierdzeń cząstkowych. Mówiąc o charakterze konstrukcyjnej tej metody, a
szczególnie w aspekcie praktycznym należy zdawać sobie sprawę, iż jej integralnymi
składowymi są164:
● obserwacja,
● eksperyment,
● statystyka”.
J. Pieter
„Na czym polega metoda analizy logicznej? Na wstępie stwierdzić trzeba, że analiza ta
należy do podstawowych operacji myślenia pojętego jako rozwiązywanie problemów. Nie jest
to więc po prostu metoda badań naukowych. Metodą badań staje się w zastosowaniu do
problemów naukowych, w szczególności matematycznych, jeśli stanowi specyficzne
narzędzie pracy badawczej. Trzeba więc zastanowić się na czym polega analiza w naukach,
które istotnie na niej się opierają. W rachubę wchodzą przede wszystkim nauki
matematyczne”165.
163
M. Krajewski, O metodologii nauk…, op. cit., s.23.
164
J. Apanowicz, Metodologia ogólna…, op. cit., s.73-74.
165
Strona | 55
●
Strona | 56
X. Techniki badawcze
J. Apanowicz
„Techniki badań naukowych, to czynności postępowania przeznaczone do specjalnego
celu, elementu lub okresu. Są to szczegółowe czynności wykonywania różnych prac
cząstkowych. Pozwalają one na przykład zgromadzić i uporządkować potrzebne dane. Są
czynnościami przeważnie praktycznymi, w procesie poznania naukowego starannie
wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie sprawdzonych informacji, opinii,
faktów. Stanowią czynności wynikające z doboru odpowiedniej metody i przez metodę
uwarunkowane. Wynikają z rodzaju problemu badawczego i przyjętej hipotezy. W sensie
logicznym techniki badań naukowych są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody, a w
sensie rzeczowym o znacznie węższym zakresie niż metoda. Techniki badawcze ograniczają
się do czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych”166.
K. Żegnałek
„Technika różni się od metody badań przede wszystkim tym, że:
● charakteryzuje się węższym zakresem znaczeniowym, nie dotyczy całego toku
postępowania badawczego, lecz tylko czynności bezpośrednio związanych z

wytwarzaniem i gromadzeniem materiału badawczego,
● składające się na nią czynności mają raczej mechaniczny niż teoretyczny charakter,
● na ogół jest podporządkowana określonym metodom, a nie odwrotnie (choć niektórzy
metodolodzy uważają, że techniki badań mogą funkcjonować niezależnie od metody),

co oznacza, że jedna metoda może być realizowana za pomocą różnych technik itd. 167”
M. Krajewski
„W metodologii badań naukowych ważną funkcję spełniają techniki badań, czyli
czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi wskazaniami, pozwalające na
uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów. W sensie rzeczowym
technika jest podrzędna w stosunku do metody i jest sposobem zbierania i gromadzenia
materiałów oraz źródeł do badań”168.
166
167
K. Żegnałek, Metodologia badań…, op. cit., s. 93-94.
168
M. Krajewski, O metodologii nauk…, op. cit. s. 31.
Strona | 57
M. Łobocki
„Techniki badawcze zaś są bliżej skonkretyzowanymi sposobami postępowania
badawczego. Podporządkowane są metodom badawczym, pełniąc niejako wobec nich
wyraźnie służebną rolę. Stanowią jakby „ostatni akord” danej metody badań, która jest dla
nich zawsze istotnym punktem odniesienia i obejmuje kilka ich odmian. Toteż przysługująca
im wartość poznawcza zależy w dużej mierze od dobrej znajomości metody badań, której
stanowią one część składową”169.
T. Pilch, T. Bauman
„Techniki badań są zatem czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej
metody i przez nią uwarunkowanymi. Czynności te w sensie logicznym są pojęciami
podrzędnymi w stosunku do metody, a w sensie rzeczowym o znacznie węższym zakresie niż
metoda. Technika badawcza ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo
jednorodnych”170.
W. Okoń
„Technika (gr. techne - sztuka, rzemiosło), całokształt środków materialnych
służących ludziom do opanowania przyrody i do gospodarowania oraz umiejętności
posługiwania się tymi środkami; najważniejszą dziedziną t. jest t. produkcji, w skład której w
chodzą środki pracy, tj. narzędzia pracy, jak również przedmioty i urządzenia związane z
używaniem narzędzi oraz sposoby pracy, tj. umiejętności posługiwania się tymi środkami,
nabyte w toku doświadczenia produkcyjnego i nauki zawodu. T. opiera się na ogromnym
zasobie doświadczenia społecznego i wiedzy naukowej, stąd opanowanie wybranych
odpowiednio jej elementów - w toku edukacji szkolnej - ma podstawowe znaczenie dla
wszechstronnego rozwoju osobowości człowieka oraz przygotowania go do życia i pracy
zawodowej”171.
169
170
171
Strona | 58
Encyklopedia PWN
„Technika [gr.], dziedzina ludzkiej działalności, której celem jest oparte na wiedzy (na
podstawach naukowych) produkowanie rzeczy i wywoływanie zjawisk niewystępujących w
przyrodzie oraz przekształcanie wytworów przyrody”172.
● Rodzaje technik
J. Apanowicz
Jako techniki badań naukowych mogą występować173:
● obserwacja,
● wywiad,
● ankietowanie,
● badanie dokumentów,
● techniki socjometryczne.
T. Pilch
„Techniki badawcze:
● obserwacja,
● wywiad,
● ankieta,
● badanie dokumentów,
● analiza treści,
● techniki projekcyjne,
172
173
Strona | 59
● pomiar środowiska wychowawczego,
● techniki socjometryczne”174.
M. Łobocki
„Oto zaproponowany tu podział metod i podporządkowanych im technik badań
pedagogicznych175:
● metoda obserwacji:
o techniki obserwacji standaryzowanej, czyli technika obserwacji

skategoryzowanej i technika obserwacji próbek czasowych,
o techniki obserwacji niestandaryzowanej, tj. technika obserwacji dorywczej,
technika dzienniczków obserwacyjnych, technika obserwacji fotograficznej i
technika próbek zdarzeń;
● metoda szacowania (skale ocen):
o skale numeryczne i graficzne,

o skale przymiotnikowe i opisowe,
o skale dyskretne i ciągłe,
o skale z wymuszonym wyborem i inne;
● eksperyment pedagogiczny:
o technika grup równoległych,

o technika rotacji (podziału krzyżowego),
o technika czterech grup (Solomona),
o technika jednej grupy i badania quasi-eksperymentalne;
● testy osiągnięć szkolnych:
o testy według mierzonej cechy osiągnięć badanego,

o testy według układu odniesienia wyników testowania,
o testy według stopnia ich zaawansowania konstrukcyjnego,
174
T. Pilch, Zasady badań…, op. cit., s. 127-155.
175
M. Łobocki, Metody i techniki…, op. cit., s 31.
Strona | 60
o testy według zasięgu ich stosowania i inne, np. testy pisemne, ustne i
praktyczne;
● metoda socjometryczna:
o klasyczna technika socjometryczna,

o plebiscyt życzliwości i niechęci,
o technika „Zgadnij kto?” ,
o technika szeregowania rangowego;
● analiza dokumentów:
o klasyczne techniki analizy dokumentów – analiza wewnętrzna i zewnętrzna

dokumentów,
o nowoczesne techniki analizy dokumentów,
o analiza jakościowa, ilościowa i formalna dokumentów,
o analiza wypracowań, dzienników, rysunków i inne techniki analizy
dokumentów;
● metoda sondażu:
o techniki sondażu z zastosowaniem ankiety – technika ankiety audytoryjnej,

pocztowej i prasowej, w tym ankieta anonimowa i jawna,
o techniki sondażu z zastosowaniem wywiadu, częściowo lub całkowicie
swobodnego wywiadu i wywiadu ustrukturalizowanego czy
skategoryzowanego oraz wywiadu jawnego i ukrytego, a także wywiadu
indywidualnego i zbiorowego;
● metoda dialogowa:
o rozmowa indywidualna i grupowa,

o rozmowa bezpośrednia i pośrednia,
o rozmowa oparta na słuchaniu biernym lub czynnym;
● metoda biograficzna wraz z dwiema jej odmianami, tj.
o metodą monograficzną,
o metodą indywidualnych przypadków”.
Strona | 61
M. Krajewski
Wśród technik wyróżnia się:
● badanie i analiza dokumentów oraz przekazów medialnych,
● ankieta,
● techniki projekcyjne,
● techniki statystyczne,
● techniki socjometryczne.
● Najczęściej stosowane techniki
Technika ankiety
J. Apanowicz
„Ankietowanie to technika badawcza polegająca na pisemnym udzielaniu odpowiedzi
na pytania tworzące świadomy, logiczny, konsekwentny i spójny zestaw pytań służących do
rozwiązania określonej tezy lub szczegółowego problemu badawczego. Przeprowadzając
ankietowanie, należy uwzględnić:
● celowość badań. Chodzi o to, by nie nadużywać tej techniki w badaniach. Badania
ankietowe mogą dotyczyć tylko tych problemów, w stosunku do których nie można
uzyskać bardziej rzetelnej informacji oraz tych sytuacji, w których badane osoby będą
w stanie wypowiedzieć się rzeczowo i odpowiedzialnie,
● odpowiednią formę i treść pytań. Niewłaściwie sformułowane pytanie zarówno pod
względem formy, jak i treści, przekreśla szansę uzyskania wiarygodnej odpowiedzi, a

tym samym uzyskania rzetelnych danych”176.
A.W. Maszke
176
Strona | 62
„Słowo „ankieta” pochodzi z języka francuskiego enquĕte i oznacza zbieranie
informacji za pomocą pytań skierowanych do różnych osób. Najszersze rozumienie tego
słowa odnosi się do badań, w których wykorzystuje się informacje pozyskane od osób lub
instytucji. Ankieta jest sposobem zbierania informacji za pomocą drukowanej listy pytań
zwanej kwestionariuszem, bez pośrednictwa ankietera. Stanowi technikę o wysokim stopniu
„samoczynności”, a rola osób badających sprowadza się do rozprowadzenia i zebrania
kwestionariuszy. W swej naturze ankieta jest techniką zbliżoną do wywiadu
kwestionariuszowego. Wspólną cechą obu technik jest zbieranie informacji i opinii poprzez
wypytywanie innych osób. Od wywiadu odróżniają ją177:
● stopień standaryzacji pytań,
● zakres problematyki objętej badaniem
● zasady jej przeprowadzenia i wynikające stąd różnice dystansu, jaki dzieli badacza od
respondentów”.
K. Żegnałek
„Termin „ankieta” może być różnie rozumiany i trudno jest jednoznacznie ustalić, czy
jest to metoda, czy technika badań. Dalsze rozważania na ten temat nie wydają się potrzebne ,
gdyż jest mało prawdopodobne, aby udało się jednoznacznie rozstrzygnąć tę kwestię. Trzeba
się natomiast zgodzić z faktem, że ankieta jest powszechnie stosowana w badaniach
społecznych i może mieć również szerokie zastosowanie w badaniach pedagogicznych. W
związku z tym ważniejszą sprawą od tego, czy jest ona metodą, czy techniką jest to, jak
należy ją przygotować i przeprowadzić, aby zgromadzony za jej pomocą materiał badawczy
miał jak największą wartość naukową. Zdarza się bowiem, że jest ona niedopracowana, nieraz
nadużywana i niewłaściwie stosowana, co wpływa niekorzystnie na ocenę wartości zebranych
informacji. Wśród jej największych wad wymienia się to, że zebrany materiał badawczy jest
obarczony dużą dozą subiektywizmu”178.
J. Sztumski
177
178
Strona | 63
„Badanie ankietowe stosuje się najczęściej w celu możliwie szybkiego przebadania
bardzo licznych zbiorowości. Polegają one na swoistym typie wywiadu- mianowicie na
wywiadzie pisemnym, w którym istotną rolę odgrywa właśnie ankieta. Jest to wywiad
bardziej oszczędny ze względu na czas i środki niż wywiad ustny, omówiony w poprzednim
rozdziale. Przeprowadzający badania tego typu zamiast organizowania spotkań i odbywania
czasochłonnych rozmów z każdym z respondentów z osobna, może znacznie szybciej
przebadać nawet liczną zbiorowość, rozprowadzając albo rozsyłając odpowiednią ilość ankiet,
jakie są następnie wypełniane bez jego udziału. Bowiem ankietę w przeciwieństwie do
kwestionariusza, jaki stosuje się w skategoryzowanym wywiadzie ustnym wypełnia
respondent, a nie badający”179.
T. Pilch, T. Bauman
„Ankieta jest zatem techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnieniu
najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim
stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera”180.
W. Okoń
„Ankieta (franc. enąuete - badanie, dochodzenie), badanie zjawisk masowych na
podstawie odpowiednio opracowanego kwestionariusza (niekiedy sam kwestionariusz nosi
miano a. lub kwestionariusza a.). A. można stosować jednorazowo, wysyłając kwestionariusz
do osób badanych w celu udzielenia przez nie pisemnych odpowiedzi na pytania; a. taka,
zwana a. jednorazową , umożliwia zarejestrowanie opinii ludzi o jakimś zjawisku w danym
momencie, może też być a. okresowa, którą stosuje się w regularnych odstępach czasu”181.
179
180
181
W. Okoń, Nowy słownik…, op. cit., s. 25
Strona | 64
Technika Obserwacyjna
J. Apanowicz
„Obserwacja naukowa staje się wówczas techniką badawczą gdy ogranicza się ją tylko
do prostego spostrzegania jednostkowych faktów, zjawisk, osób lub przedmiotów w ściśle
wyznaczonym czasie i miejscu. Praktycznie przedmiotem obserwacji w badaniach
naukowych może być wszystko to, co jest możliwe i dostępne zmysłom obserwatorowi.
Podstawowe rodzaje technik obserwacji naukowej to:
● technika obserwacji zewnętrznej,
● technika obserwacji uczestniczącej,
● technika obserwacji własnej działalności”182.
A.W. Maszke
„Obserwacją określać będziemy zespół czynności polegających na celowym,
planowym i selektywnym gromadzeniu informacji drogą spostrzeżeń w ich naturalnym
przebiegu i bez jakiejkolwiek ingerencji obserwatora”183.

„Nauki społeczne wyrastają z obserwacji. Politycy obserwują między innymi
zachowania osób pełniących różne funkcje polityczne; antropolodzy obserwują zachowania
rytualne w prostych społecznościach; psychologowie społeczni obserwują interakcje w
małych grupach. W pewnym sensie każde badanie w naukach społecznych rozpoczyna się i
kończy empiryczną obserwacją. Podstawową zaletą obserwacji jest jej bezpośredniość.
Pozwala badaczom na studiowanie zachowań w trakcie ich trwania. Badacz nie musi pytać
ludzi o ich własne zachowania i działania innych. Może po prostu obserwować zachowania
poszczególnych osób. To z kolei pozwala badaczowi na zbieranie danych bezpośrednich i
zapobiega oddziaływaniu czynników stojących pomiędzy nim a przedmiotem badań. Na
przykład zaburzenia pamięci mogą istotnie wpłynąć na wypowiedzi ludzi dotyczące ich
182
183
Strona | 65
przeszłych zachowań, podczas gdy w metodzie obserwacji czynnik pamięci nie ma żadnego
znaczenia”184.
184
Strona | 66
M. Krajewski
„Obserwacja naukowa (odmienna od obserwacji nienaukowej – potocznej) jest
najczęściej używaną techniką w badaniach społecznych, bowiem dostarcza informacji z
pierwszej ręki. Jest ona procesem celowego i planowego spostrzegania w celu zgromadzenia
informacji o danym zjawisku i fakcie bez ingerencji w jego przedmiot. Obserwacja umożliwia
poznanie zjawiska w jego naturalnym przebiegu, angażując wyłącznie badającego.
Przedmiotem obserwacji są na ogół warunki, w których przebywają osoby obserwowane,
sytuacje, w których uczestniczą oraz ich reakcje na te warunki i sytuacje. Powinna być
obiektywna, tzn., iż powinna przeciwdziałać subiektywnym ograniczeniom”185.
T. Pilch, T. Bauman
„Obserwacja jest czynnością poznawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą
postrzeżeń”186.
Technika Wywiadu
J. Apanowicz
„Wywiad przeprowadza się w przypadku, gdy nie ma możliwości uzyskania
informacji lub ustalenia faktów o danej populacji (zbiorowości) innymi technikami badań.
Polega on na pozyskiwaniu danych przy pomocy bezpośredniej rozmowy. Wywiad może być
skategoryzowany i nieskategoryzowany. Aby dostarczał potrzebnych informacji (danych),
musi być starannie przygotowany. W tym celu należy:
● określić cel i problematykę wywiadu,
● ustalić szczegółową listę pytań, które stanowić mają główną treść rozmowy,
● poczynić starania, by w czasie rozmowy wywołać u respondenta pozytywną i szczerą
motywację do wypowiedzi”187.
A.W. Maszke
„Wywiad jest pewnego rodzaju rozmową, w której osoba prowadząca wywiad zadaje
respondentowi pytania, w celu zdobycia informacji niezbędnych do poznania jakiegoś
185
186
187
Strona | 67
fragmentu interesującej go rzeczywistości, w taki sposób, aby uzyskane odpowiedzi, miały
związek z postawionymi pytaniami badawczymi. Od innych technik badawczych wywiad
odróżnia się tym, że188:
● w jego przeprowadzeniu uczestniczą co najmniej dwie osoby,
● komunikowanie się podczas wywiadu jest ustne, a nie za pomocą pisma i dlatego
wywiad traktowany bywa jako rozmowa,
● zapis wypowiedzi respondenta dokonuje osoba prowadząca wywiad,
● w wywiadzie następuje proces wzajemnego oddziaływania osoby prowadzącej
wywiad i respondenta”.
J. Sztumski
„Wywiad najogólniej biorąc- jest rozmową kierowaną, w której biorą udział co
najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Nie jest to konwersacja, lecz taka
rozmowa, poprzez którą badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań.
Dlatego socjologowie słusznie wskazują na ten fakt, że jest to swoista metoda badań, w której
zakłada się ścisłe współdziałanie ze sobą badającego i respondenta. Wywiad jest pewnym
procesem, w którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i
skłonić go do udzielenia wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań”189.
K. Żegnałek
„Za pomocą wywiadu można zbierać informacje takiego samego rodzaju jak za
pomocą ankiety. Jego przewaga polega jednak na tym, że bezpośredni kontakt z badaną osobą
pozwala na stworzenie odpowiedniej (czyli przyjaznej) atmosfery, a przez to zdobycie jej
zaufania i dzięki temu uzyskanie bardziej szczerych, precyzyjnych oraz wyczerpujących
odpowiedzi. Największą wadą wywiadu jest to, że jest bardzo czasochłonny i tym samym
trudny do przeprowadzenia z dużą ilością osób. W związku z tym prowadzenie badań za
pomocą wywiadu jest najbardziej wskazane przy niewielkich próbach badawczych. Często
praktykuje się prowadzenie wywiadu w celu uzupełnienia informacji zebranych w badaniach
ankietowych. Wywiad jest bardzo pomocny w badaniu osób charakteryzujących się
188
189
Strona | 68
szczególnie dużymi kompetencjami w badanej sprawie, które mogą być uznane za swoistych
ekspertów. Umożliwia pogłębione poznanie badanej rzeczywistości”190.
T. Pilch, T. Bauman
„Wywiad jest rozmową badającego z respondentami według opracowanych wcześniej
dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz”191.
W. Okoń
„Wywiad, w metodologii ukierunkowana rozmowa, której celem jest zebranie
informacji od dobranych odpowiednio osób (respondentów). Zadaniem osoby prowadzącej w.
jest usuwanie czynników deformujących wypowiedzi i takie stawianie pytań, aby zachowując
pozór zwykłej rozmowy uzyskać możliwie dokładne informacje i opinie. W niektórych
badaniach tego typu stosuje się kwestionariusz w. Informacje zebrane od wielu osób
podlegają odpowiedniemu opracowaniu ilościowemu i jakościowemu. W. jako metoda badań
apelująca do subiektywnych doznań i osobistych wypowiedzi osób badanych często
poddawany jest krytyce. Stosuje się go zwykle jako metodę uzupełniającą”192.
Encyklopedia PWN
„Wywiad, socjol. jedna z podstawowych metod zbierania informacji i badania opinii
publicznej, polegająca na przeprowadzeniu odpowiednio ukierunkowanych rozmów, oraz
jedna z gł. technik zbierania materiału badawczego w naukach społ”193.
Eksperyment kontrolowany
E. Babbie
„Eksperyment kontrolowany jest jedną z wielu technik stosowanych w badaniach
społecznych. Bywa on często przeprowadzany w warunkach laboratoryjnych, mimo że
badacze społeczni rzadko noszą białe kitle (czy też przybierają demoniczny wyraz twarzy).
Eksperyment kontrolowany jest nie tylko powszechnie stosowaną techniką badawczą, lecz
190
K. Zegnałek, Metodologia badań…, op. cit., s. 125.
191
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań…, op. cit. s. 90.
192
W. Okoń, Nowy słownik…, op. cit., s. 454-455.
193
Strona | 69
także praktycznym modelem wyjaśniającym logikę badania związków przyczynowych w
naukach społecznych. Badacze śledzą często relacje”194.
194
Strona | 70
P. Zimbardo
„W eksperymencie kontrolowanym obserwacje określonych zachowań przeprowadza
się w systematycznie zmienianych warunkach, które kontroluje i którymi manipuluje
eksperymentator, a osoby badane przydziela się losowo do grup poddawanych albo
niepoddawanych bodźcom (zmiennym niezależnym)”195.
Badanie dokumentów
J. Apanowicz
„Trudno sobie wyobrazić, a szczególnie w badaniach stosowanych, aby nie trzeba było
sięgnąć do pojedynczych, tematycznych, związanych ściśle z rozwiązywanym problemem
dokumentów źródłowych. Mogą to być w zależności od potrzeb i zainteresowania urzędowe
dokumenty takie jak: zakresy obowiązków, sprawozdania i rozliczenia finansowe, rachunki, a
także opinie i orzeczenia oraz inne opracowania służbowe dotyczące badanej instytucji lub
osoby, jej otoczenia, środowiska i infrastruktury. Mogą także to być inne prywatne wytwory
materialne osób zaangażowanych w dane struktury, organizacje, procesy i zdarzenia.
Technika badań dokumentów polega na analizie ilościowej i jakościowej zawartej w nich
treści”196.
R. Podgórski
„Badanie dokumentów stanowi z reguły technikę uzupełniającą, a rzadko tylko
technikę wiodącą, czy podstawową w ramach badań nauk społecznych. Mimo to, badanie i
analiza dokumentów, jako technika gromadzenia wiedzy na określony temat, należy do często
stosowanych technik badawczych. Trudno bowiem wyobrazić sobie prowadzenie
jakichkolwiek badań socjologicznych, których nie trzeba byłoby poprzedzić, choćby pobieżną
pod względem zakresu i treści, analizą dokumentacji”197.
T. Pilch, T. Bauman
„Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia
wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku
wychowawczym. Jest także techniką poznania biografii jednostek i opinii wyrażonych w
195
P. Zimbardo, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1999, s. 53.
196
J. Apanowicz, Metodologia ogólna…, op. cit. s. 89.
197
Strona | 71
dokumentach. Samodzielnie rzadko może występować w roli instrumentu naukowego
poznania”198.
Techniki socjometryczne
J. Apanowicz
„Techniki socjometryczne służą do określania stosunków międzyludzkich w grupach
społecznych (studenckich, pracowniczych, kulturowych, ...). Za ich pomoc ą można ocenić
poszczególnych pracowników, studentów, ... i ustalić stosunki między nimi panujące.
Techniki te dostarczają także informacji o stopniu natężenia pozytywnych i negatywnych
odczuć, emocjach oraz postawach wobec zespołu i jego członków. Pozwalają określić
wzajemne sympatie lub antypatie, popularność lub jej brak, a także wyodrębnić cechy i
właściwości mówiące o koleżeństwie, atrakcyjności lub przywództwie w zespole (grupie).
Tworzą możliwości wglądu w postawy emocjonalne badanych osób. Pozwalają zbadać
odbicie struktury grupy w świadomości jej członków oraz uporządkować (uszeregować)
grupę nadając wyodrębnionym cechom (właściwościom) rangi”199.
R. Podgórski
„Termin techniki socjometryczne oznacza sposoby pomiaru stosunków
międzyosobniczych w małych grupach społecznych. Techniki socjometryczne badają
przyjęcie (atrakcje) i odrzucanie (repulsje) w konkretnej grupie. W zależności od rodzaju
techniki członkom grupy zadaje się różne pytania i polecenia, np. z kim chcieliby się
skontaktować w różnych sytuacjach, a z kim nie, polecenie uszeregowania swoich kolegów,
koleżanek w grupie określonej kolejności, biorąc za podstawę kryterium ich atrakcyjności lub
odgadnięcie kto to jest, wymieniając jego charakterystyczne cechy, sposób bycia, zachowania
się, żądając udzielenia możliwie obiektywnej odpowiedzi”200.
T. Pilch, T. Bauman
„Socjometria jest zespołem czynności werbalnych i manipulacyjnych mających na
celu poznanie uwarunkowań, istoty i przemian nieformalnych związków międzyosobowych w
grupach rówieśniczych”201.
198
199
200
201
Strona | 72
XI. Narzędzia badawcze
J. Apanowicz
„Narzędziami badawczymi w badaniach naukowych są przedmioty, instrumenty,
urządzenia techniczne, aparatura pomiarowa, służąca do realizacji technik badań. Jest to
wszystko to, co można wykorzystać do zbierania i rejestrowania badanych faktów, informacji
i zjawisk. O ile technika badawcza oznacza czynność, to narzędzie badawcze jest
instrumentem służącym do gromadzenia danych z badań naukowych. Do współczesnych
narzędzi badawczych należy zaliczyć takie środki materialne, jak skomplikowane narzędzia
techniczne i systemy elektroniczne wraz z oprogramowaniem, gdyż stają się one nieodzowne
do ustalania rzeczywistych faktów i decydują o uzyskaniu pożądanych (rzetelnych) wyników.
Jak z tego wynika, jest to rozległy wachlarz środków materialnych bardzo prostych, ale także
i wysoce zautomatyzowanych (technicznych, elektronicznych, komputerowych)
zapewniających gromadzenie materiału źródłowego, jego rejestrację i przechowywanie oraz
poprawne funkcjonowanie procedury badawczej”202.
M. Krajewski
„Do realizacji wybranej techniki służą narzędzia badawcze, których nie należy mylić
właśnie z technikami, ani tym bardziej z metodami badawczymi. Narzędzie badawcze służy
do realizacji określonej techniki badań”203.
R. Podgórski
„Narzędziem badawczym jest przedmiot, za pomocą którego realizuje się daną
technikę zbierania materiału badawczego”204.
T. Pilch, T. Bauman
„Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki
badań.(…) O ile technika badawcza ma znaczenie czasownikowe i oznacza czynność, np.
obserwowanie, prowadzenie wywiadu, to narzędzie badawcze ma znaczenie rzeczownikowe i
służy do technicznego gromadzenia danych z badań. W tym rozumieniu narzędziem
202
203
204
Strona | 73
badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, magnetofon, arkusz obserwacyjny, a nawet
ołówek”205.
W. Dutkiewicz
„Narzędzia to przedmioty, za pomocą których zbiera się informacje”206.
W. Okoń
„Materiały lub urządzenia techniczne służące do przeprowadzenia badań i
opracowania ich wyników; mogą to być zarówno testy, testy programowane, programy
komputerowe, algorytmy, kwestionariusze czy plany zajęć eksperymentalnych, jak też
urządzenia techniczne w postaci aparatów fotograficznych, magnetofonów, magnetowidów,
kamer telewizyjnych czy maszyn dydaktycznych i komputerów. Wartość n.b. zależy od tego,
w jak im stopniu umożliwiają uwzględnianie i wyodrębnianie badanych, zmiennych, ustalanie
ich wzajemnych relacji i stwierdzanie poszukiwanych prawidłowości”207.
W. W. Skarbek
„Badania empiryczne prowadzi się przy pomocy narzędzi badawczych, czyli
konkretnych przedmiotów, za pomocą których realizuje się wybraną technikę badawczą.
Zalicza się do nich przede wszystkim wszelkiego rodzaju kwestionariusze (obserwacji,
wywiadu, ankiety), klucze kategoryzacyjne (np. w analizie dokumentów), instrukcje
gromadzenia danych empirycznych (np. instrukcja dla ankietera, respondenta), testy (np.
osiągnięć szkolnych, sprawnościowe). Do narzędzi badawczych zalicza się także wszelkie
urządzenia techniczne służące do realizacji badań (np. wszelkiego typu nagrywarki – cyfrowe,
analogowe, aparaty fotograficzne)”208.
● Rodzaje narzędzi
J. Apanowicz
205
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań…, op. cit., s. 71-72.
206
207
208
Strona | 74
„Spośród wielu narzędzi badawczych na szczególną uwagę, ze względu na
powszechne ich zastosowanie w każdej pracy naukowej, a w kwalifikacyjnej w szczególności,
niezależnie od sytuacji i warunków badań należy wymienić209:
● kwestionariusz ankiety lub wywiadu,
● test,
● arkusz obserwacji”.
M. Krajewski
„Wśród narzędzi badawczych wymieniamy:
● kwestionariusz wywiadu,
● kwestionariusz ankiety,
● kwestionariusz ankiety korespondencyjnej,
● test socjometryczny,
● dyspozycje i arkusz obserwacyjny,
● narzędzia socjometrii,
● narzędzia obserwacji,
● skale (jako narzędzie pomiaru), np., skala do badania przystawania dziecka,
● urządzenia audiowizualne (dyktafon, aparat fotograficzny, kamera filmowa itp.)” 210.
W. Dutkiewicz
„Do narzędzi badawczych między innymi zaliczamy:
● kwestionariusze,
209
210
Strona | 75
● ankiety,
● arkusze obserwacji,
● testy socjometryczne,
● testy dydaktyczne,
● testy do określania inteligencji,
● do oceny sprawności fizycznej”211.
● Najczęściej stosowane narzędzia
Kwestionariusz ankiety/wywiadu
J. Apanowicz
„Kwestionariusz ankiety lub wywiadu jest jednym z ważniejszych narzędzi
badawczych przeznaczonych do rejestracji odpowiedzi respondentów. Zawiera on świadomą i
logiczną kompozycję pytań. Pytania w kwestionariuszu powinny dotyczyć tylko jednego
zjawiska (procesu) w podjętym problemie badawczym (naukowym). Muszą być tak ułożone,
aby tworzyły zwartą i konsekwentną całość. Zasadą jest, by pytań było jak najmniej. Im mniej
pytań tym lepiej. Jednak powinno ich być tyle aby możliwie najpełniej wyczerpywały badany
problem. Uzyskane odpowiedzi muszą całkowicie zapewniać pożądaną informację. Ni e
należy pytać o sprawy oczywiste lub te, które można łatwo osiągnąć w inny sposób, które na
przykład badającemu powinny być już znane po wstępnym zapoznaniu się (rekonesansie) ze
środowiskiem. Na przykład z kartotek personalnych lub ogólnego opisu (dokumentacji)
danego zjawiska. Pytania w kwestionariuszu powinny być krótkie, jasne i zrozumiałe, by
odpowiedź była jednoznaczna, nie wymagał a dalszych wyjaśnień. Udzielający odpowiedzi
musi rozumieć, o co jest pytany. W pytaniach nie należy również żądać odpowiedzi poufnych
z obszaru tajemnicy państwowej, służbowej, a nawet prywatnej. Ni e mogą one być pytaniami
kłopotliwymi, żenującymi, wzbudzającymi u respondenta podejrzenia lub obawy. Należy je
211
Strona | 76
także tak uszeregować, by tworzyły zestaw odpowiedzi ułatwiający grupowanie i analizę
statystyczną”212.
A.W. Maszke
„Badania kwestionariuszowe opierają się na kwestionariuszu, który jest narzędziem
badawczym, specjalnie opracowanym, do pozyskiwania określonych informacji. Mimo iż
pojęcie kwestionariusza kojarzy się ze zbiorem pytań, to w rzeczywistości znajduje się w nim
także wiele stwierdzeń. Dzieje się tak nie bez powodu. Badacz, niekiedy chce się dowiedzieć,
w jakim stopniu respondenci podzielają jakąś konkretną postawę, opinię czy punkt widzenia.
Jeżeli tę postawę da się streścić krótkim stwierdzeniem, można respondentów zapytać, czy się
z nim zgadzają, czy nie. Ze względu na rodzaj oczekiwanej od respondenta informacji,
wyodrębnić można w kwestionariuszu pytania o fakty i o opinie. Zarówno w jednych, jak i w
drugich badacz pragnie uzyskać odpowiedzi szczere i odzwierciedlające faktycznie żywione
przez respondentów przekonania, czy opinie o badanych zjawiskach, faktach czy postawach.
Dlatego ważna jest budowa kwestionariusza ankiety lub wywiadu oraz zamieszczone w nim
pytania, które badacz formułuje najczęściej w formie zdań pytających”213.
212
213
Strona | 77
E. Babbie
„Kwestionariusze są używane w związku z wieloma metodami obserwacyjnymi w
naukach społecznych. Mimo że standaryzowane kwestionariusze są podstawowym
narzędziem w badaniach sondażowych i są z nimi najbardziej bezpośrednio powiązane, to
jednak są one również szeroko stosowane w eksperymentach, badaniach terenowych i innych
rodzajach działalności związanej ze zbieraniem danych. Dlatego praktyczna umiejętność
stworzenia kwestionariusza jest tak ważna dla badaczy. (…) Format kwestionariusza jest
równie ważny, jak charakter i słownictwo zadawanych w nim pytań. Niewłaściwie
rozplanowany kwestionariusz może prowadzić do przeskakiwania pytań przez respondentów,
niepewności z ich strony co do rodzaju potrzebnych danych, a nawet może doprowadzić do
wyrzucenia kwestionariusza. Ogólna zasada to swobodny i nieprzeładowany układ
kwestionariusza. Niedoświadczeni badacze często obawiają się, że kwestionariusz będzie
wyglądał na zbyt długi, i dlatego wciskają po kilka pytań w jednej linijce, skracają pytania i
starają się zmieścić na możliwie niewielu stronach. Takie wysiłki są bezsensowne, a nawet
niebezpieczne. Umieszczanie w jednej linijce więcej niż jednego pytania spowoduje, że część
respondentów w ogóle przeoczy to drugie pytanie, inni mogą źle zrozumieć skrócone wersje
pytań. Ogólnie rzecz biorąc, respondenci, którzy spędzili sporo czasu na wypełnianiu
pierwszej, wyglądającej na krótką, strony kwestionariusza, będą bardziej zniechęceni niż ci,
którzy szybko wypełnili kilka stron, które wydawały im się początkowo raczej długie. Co
więcej, ci ostatni popełnią mniej błędów i nie będą zmuszeni do wielokrotnego czytania
niejasnych skróconych pytań ani do wpisywania długich odpowiedzi na stronę, na której jest
mało miejsca”214.
W. Okoń
„Kwestionariusz (łac. ęuestionarius - badający), zestaw pytań na temat spraw
będących przedmiotem badań, na które osoby badane udzielają odpowiedzi. K. jest zwykle
narzędziem badań masowych, których celem jest zorientowanie się w kwalifikacjach,
zainteresowaniach, postaw ach i opiniach większej liczby osób, reprezentujących daną
populacją, lub dokonanie spisu rzeczowego, np. przez urząd statystyczny. Rozróżnia się k.
ankiety i k. wywiadu”215.
Encyklopedia PWN
214
215
Strona | 78
„Kwestionariusz [łac.], arkusz pytań dotyczących określonych kwestii, spraw”216.
Test
J. Apanowicz
„Test jest kolejnym istotnym narzędziem badawczym. Wykorzystywany jako próba
(norma) służy do stwierdzenia lub sprawdzenia stanu cechy, właściwości lub jakiejś
czynności (umiejętności) w badanym zjawisku (obiekcie) i porównanie otrzymanego wyniku
z obowiązującymi w tym zakresie wymaganiami (normami), na przykład wymaganą wiedzą
lub sprawnością. Testy mogą być standaryzowane i niestandaryzowane. Przykładem
standaryzowanego testu może być Test Wechslera (i innych) służący do badania i ustalania
ilorazu inteligencji lub też Test Eysencka (i innych) wykorzystywany do ustalania
reaktywności emocjonalnej, refleksu, spostrzegawczości”217.
K. Żegnałek
„Testy w zależności od ich skonstruowania) mogą służyć nie tylko do sprawdzania
wiadomości i umiejętności uczniów (studentów), ale również do zbadania ich poglądów,
postaw, umiejętności uczniów (studentów), ale również do zbadania ich poglądów, postaw,
umiejętności praktycznych itp. W teorii kształcenia testy znalazły zastosowanie przede
wszystkim w pomiarze dydaktycznym”218.
T. Pilch, T. Bauman
„Test jest to jakieś zadanie lub próba wystandaryzowana o maksymalnym stopniu
obiektywności, której wyniki ujmowane są ilościowo i ów rezultat ilościowy jest podstawową
wnioskowania o pewnych właściwościach psychicznych osoby lub osób badanych”219.
W. Okoń
„Test (ang. test - próba), zadanie służące do stymulacji czyjegoś zachowania w danej
sytuacji, które poddaje się ocenie przez porównanie z zachowaniem jednostki znajdującej się
w takiej samej sytuacji. W psychologii i pedagogice: próba umożliwiająca ustalenie
charakteru i poziom u czynności psychicznych oraz osiągnięć szkolnych dzieci i młodzieży.
Na ogół t. składa się z racjonalnie dobranego zestaw u zadań, które ma wykonać osoba
216
217
J. Apanowicz, Metodologia ogólna…, op. cit. s. 93.
218
K. Żegnałek, Metodologia badań…, op. cit., s 171.
219
Strona | 79
badana. Dobór i układ zadań t. (pytań, poleceń, rysunków, obrazków) zależy od charakteru
badanych czynników u interesującej badacza grupy osób. Metody testowe umożliwiają
porównywanie grup i pojedynczych osób oraz ustalanie różnic indywidualnych, toteż dość
często stosuje się je w procesach selekcji; umożliwiają również ocenę zmian zachodzących
pod w pływ em określonych oddziaływań, z tego m .in. względu stosuje się je do badania
osiągnięć szkolnych”220.
W. Zaczyński
„Test jest specjalną próbą, identyczną dla wszystkich badanych, wprowadzaną
intencjonalnie w ściśle kontrolowanych warunkach i umożliwiającą w miarę obiektywny i
dokładny pomiar badanej cechy, procesu lub jego końcowych rezultatów”221.
Arkusz obserwacji
J. Apanowicz
„Arkusz lub dziennik obserwacji służy do zarejestrowania w toku badań naukowych
różnych faktów i informacji w postaci danych liczbowych lub stwierdzeń opisowych.
Konstrukcja obu tych narzędzi badawczych, 0 ile nie jest standaryzowana, może być dowolna.
Musi jednak zawsze umożliwiać i ułatwiać gromadzenie, selekcję, kategoryzację i skalowanie
uzyskanych i rejestrowanych danych”222.
K. Żegnałek
„Jest zestawem poszczególnych kategorii zachowań obserwowanych osób lub
elementów charakterystycznych dla przebiegu danego zdarzenia lub zjawiska. Służy do
odnotowywania występowania lub niewystępowania wyszczególnionych kategorii zachowań,
a także ich częstotliwości”223.
T. Pilch, T. Bauman
„Arkusz obserwacyjny to wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi
wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W odpowiednich rubrykach pod
określonym zagadnieniem notujemy wszelkie spostrzeżone fakty, zdarzenia, okoliczności
220
W. Okoń, Nowy słownik…, op. cit., s. 402-403.
221
222
223
Strona | 80
mające związek z danym zagadnieniem. Notowania mogą być jeszcze oznaczone datą, co ma
szczególne znaczenie przy wprowadzaniu nowych zmiennych w badane układy lub celowym
przekształcaniu zbiorowości”224.
XII. Próba badawcza/ dobór próby

J. Apanowicz
„Dobór próby reprezentatywnej może też być warstwowy. Losowanie warstwowe
przeprowadza się, gdy zbiorowość jest znacznie zróżnicowana ze względu na badaną
zmienną. Polega na podziale zbiorowości na warstwy (podgrupy) i losowanie reprezentacji z
każdej warstwy (podgrupy). Odmianą losowania warstwowego jest losowanie grupowe.
Stosuje się go wówczas, gdy zbiorowość generalna jest bardzo liczna. Należy w tym
przypadku dokonać podziału zbiorowości na grupy (zespoły) i wśród grup (zespołów)
przeprowadzić losowanie. Zasadą przydziału do grupy (zespołu) jest posiadanie określonej
cechy. Innym typem losowania jest losowanie próby warstwowej wielostopniowej.
Losowanie to przebiega przez dwa lub nawet więcej etapów i wykorzystuje się do tego wyżej
omówione sposoby losowania warstwowego. Prócz doboru losowego stosuje się także celowy
dobór próby. Polega on na świadomym, uwzględniającym określone kryteria doborze
jednostek statystycznych, mających być przedmiotem badań. Dobór celowy próby pożądany
jest na przykład w każdym przypadku badania skuteczności określonych oddziaływań
kierowniczych i decyzyjnych. Istotnym jest także ustalenie wielkości (liczebności) próby.
Powinna ona z określonym prawdopodobieństwem i w warunkach określonego przedziału
ufności pozwalać uzasadniać twierdzenia i wysnute wnioski na podstawie badanej populacji
(zbiorowości). Próba i stopień jej wiarygodności (reprezentatywności), z jaką ona przybliża
zmienne (parametry) danej populacji (zbiorowości), do rzeczywistości zależy przede
wszystkim od liczby branych do badań jednostek statystycznych. Nie ulega bowiem
wątpliwości, że gdy próba jest duża, to sama jej wielkość (liczebność), redukuje i niejako
wygładza wahania losowe, przez co próba staje się reprezentatywna i wiarygodna. Należy
zaznaczyć, że próby nie muszą być aż tak duże. Istnieje w statystyce wiele sposobów i
wzorów pozwalających ich liczebność zmniejszyć bez szkody dla dokładności oszacowań” 225.
A.W. Maszke
224
225
Strona | 81
„Całkowity zbiór obiektów, czy jednostek nazywamy populacją (łac. populatio-
ludność). Populacja jest zbiorem wszystkich przypadków posiadających pewne wspólne
cechy, np. zbiór osób, obiektów, rzeczy, faktów, zjawisk, itp. Zbiorem takim mogą być
wszyscy ludzie mieszkający w Polsce, zbiór wszystkich uczniów w Polsce, czy studentów
studiujących w szkołach wyższych, zbiór nauczycieli szkół podstawowych w kraju, czy w
jakimś województwie, ogół instytucji oświatowych w gminie, zbiór książek w bibliotece
szkolnej, itp. Podzbiór danych pochodzących z populacji całkowitej i stanowiący podstawę do
dokonania uogólnienia nazywamy próbą badawczą. To, jaka jest próba badawcza, zależy od
populacji oraz od problemu badawczego. Próbę badawczą może stanowić część mieszkańców
Polski, pewna grupa uczniów, studentów, czy nauczycieli, pewna liczba szkół podstawowych,
czy gimnazjalnych w gminie, mieście, czy powiecie”226.

„Całkowity zbiór obiektów poddawanych analizie czy całkowity zbiór danych
nazywamy populacją. Natomiast podzbiór danych pochodzący z populacji i będący podstawą
uogólnień na całą populację nazywamy próbą. Wartość określonej zmiennej charakteryzującej
populację - na przykład medianę dochodów czy poziom formalnego wykształcenia —
nazywamy parametrem; jego odpowiednik w próbie nosi nazwę statystyki. Podstawowym
celem teorii doboru próby jest dostarczanie metod szacowania nieznanych wartości
parametrów na podstawie — dających się łatwo obliczyć — wartości odpowiednich
statystyk”227.
E. Babbie
„Po dopracowaniu pojęć oraz sposobu ich pomiaru czas zdecydować, kogo lub co
badać. Populacją w badaniach jest grupa (zazwyczaj ludzi), na której temat będziemy
formułować wnioski. Jednak prawie nigdy nie jesteśmy w stanie przebadać wszystkich
członków interesującej nas populacji, ani też przeprowadzić wszystkich możliwych
obserwacji. W każdym zatem przypadku dobieramy próbę spośród danych, które w idealnych
badaniach mogłyby zostać zebrane i przeanalizowane. Dobór próby informacji odbywa się
oczywiście w życiu codziennym i często prowadzi do obciążonych obserwacji. Badacze
społeczni z większym rozmysłem dobierają próbę tego, co będzie podlegać obserwacji”228.
226
A.W. Maszke, Metody i Techniki…, op. cit., s. 143-144.
227
228
Strona | 82
„Niekiedy właściwe jest dobranie próby na podstawie własnej wiedzy o badanej
populacji oraz celach badań. Ten typ doboru jest nazywany próbą celową (purposive
sampling) lub arbitralną (judgemental sampling). Na przykład w początkowej fazie tworzenia
kwestionariusza można Chcieć dobrać jak najróżniejszych respondentów, by sprawdzić
szerokie zastosowanie pytań. Chociaż wyniki takich badań nie reprezentowałyby żadnej
sensownej populacji, przebieg fistu mógłby z powodzeniem ujawnić jakieś specyficzne wady
kwestionariusza. Sytuację taką należałoby jednak uznać raczej za pilotaż niż za badanie
końcowe”229.
„Druga nieprobabilistyczna technika doboru próby, uważana przez niektórych za
formę doboru przypadkowego, jest nazywana metodą kuli śnieżnej (snowball sampling). Ta
procedura jest właściwa, gdy trudno jest odszukać członków jakiejś specyficznej populacji,
takiej jak bezdomni, robotnicy napływowi czy nielegalni imigranci. W metodzie kuli śnieżnej
badacz zbiera dane o kilku członkach badanej populacji, których da się odszukać, a następnie
prosi te osoby o dostarczenie informacji potrzebnych do odszukania innych członków tej
populacji, których akurat znają. Określenie „kula śnieżna” odnosi się do procesu akumulacji,
gdyż każda odszukana osoba podaje inne osoby. Jako że reprezentatywność prób
wyłonionych za pomocą tej procedury można podać w wątpliwość, jest ona używana przede
wszystkim do celów eksploracyjnych”230.
J. Brzeziński
„Badacz stojący przed problemem doboru próby (ang. sample) do badań ma do
wyboru trzy możliwe sposoby działania:
● może on sam, lub odwołując się do opinii eksperta, wybrać określone osoby do grupy
badawczej — jest to tzw. dobór celowy (ang. purposive sampling), albo inaczej:
nieprobabilistyczny (ang. nonprobability sampling); jego popularną odmianą,
zwłaszcza wśród socjologów jest dobór kwotowy (ang. ąuota sampłing), a także —
absolutnie nie polecany — dobór całkowicie przypadkowy (ang. accidental sampling);
● może skompletować próbę na podstawie zgłoszeń ochotników (ang. voknteers);
● może pobrać próbę z populacji w sposób losowy (ang. random sampling)”231.
229
230
E. Babbie, Badania społeczne…, op. cit., s. 205-206.
231
Strona | 83
K. Żegnałek
„W doborze próby badawczej bardzo istotną sprawą jest to, żeby była ona
rzeczywiście reprezentatywna dla całej zbiorowości, której dotyczy badanie. Osoby
zakwalifikowane do tej próby powinny się charakteryzować podobnymi cechami, jak cała
populacja generalna. Należy bezwzględnie unikać w tym doborze przypadkowości i
tendencyjności (nawet niezamierzonej)”232.
R. Podgórski
„Próba jest częścią populacji generalnej, wybranej do badania w taki sposób, by na
podstawie przysługujących jej cech wnioskować o cechach całej populacji. Próba powinna
być reprezentatywna, tzn. opisywać strukturę zbiorowości generalnej z przyjętą dokładnością.
Konkretna próba może być reprezentatywna, tzn. opisywać strukturę zbiorowości generalnej z
przyjętą dokładnością. Konkretna próba może być reprezentatywna pod względem jednej
cechy, a niereprezentatywna pod względem innej cechy”233.
W. Okoń
„Próba, w statystyce odpowiednio dobrana grupa elementów danej zbiorowości,
stanowiącej populację; na podstawie badania p. wyprowadza się wnioski o całej zbiorowości.
Rozróżnia się 2 rodzaje próby: p. 1osową tj. taką, dla której każdy składnik zbiorowości miał
przed pobraniem p. jednakową szansę wejścia do niej; oraz p. celową, która polega na
doborze składników w zależności od celu badania”234.
Encyklopedia PWN
„Próba, mat., statyst. podzbiór populacji, wybrany wg ustalonej metody
próbkowania”235.
232
K. Żegnałek, Metodologia badań…, op. cit., s., 83.
233
234
W. Okoń, Nowy słownik…, op. cit., s.318.
235
Strona | 84
W.W. Skarbek
Tabela 1. Metody doboru populacji próbnej
DOBÓR WARIANTY OBJAŚNIENIE
PRÓBY
CELOWY Zwykły Dobieramy jednostki, o których sądzimy, że są
reprezentatywne dla całej populacji
Proporcjonalny Określamy populację ze względu na rozkład
interesujących nas cech i w oparciu o znane
rozkłady wybiera się odpowiednie kwoty do
badania (próba będzie mieć taką samą strukturę
jak populacja).
LOSOWY Prosty Każdej jednostce w populacji przyporządkowuje
się pewien numer, a następnie losuje potrzebną
ilość elementów
Systematyczny Do próby włącza się co i-tą jednostkę z populacji
Warstwowy Dzieli się populację na warstwy, a następnie
losuje z każdej z nich w sposób niezależny
określoną liczbę elementów
Zespołowy Do badania losuje się całe zespoły (pogrupowane
(gronowy) według przyjętych kryteriów); próbę stanowią
wszystkie jednostki wylosowanych zespołów
Źródło: W.W. Skarbek, Wybrane Zagadnienia…, op. cit., s. 137.
XIII. Teren badań

J. Apanowicz
„Określenie terenu to wyznaczenie obszaru, instytucji, szkoły lub zakładu, z którego
do badań należy brać badane elementy problemu badawczego przedstawione w pracy
kwalifikacyjnej jako przedmiot badań. Są to populacje lub zbiory, zjawiska, procesy, fakty i
ich właściwości oraz wskaźniki. Wszystkie te składowe na danym terenie powinny być
odnalezione i zbadane. Muszą one być uwzględnione w odpowiednich ilościach, układach i
zależnościach przyczynowo - skutkowych. Prawie nigdy nie udaje się zbadać całej
zbiorowości. Dlatego też, jak już zaznaczono, bada się najczęściej tylko część wybraną, czyli
próbę. Próba ta musi być reprezentatywna dla danej zbiorowości i danego zjawiska.
Strona | 85
Reprezentatywność jest wówczas zapewniona, gdy jej struktura odpowiada
charakterystycznym (znaczącym) właściwościom danej zbiorowości. Wyodrębnienie takiej
próby osiąga się na przykład drogą losowania. Jest kilka sposobów doboru prób drogą
losowania. Wybór losowy prosty polega na wylosowaniu pożądanej liczby przypadków
indywidualnych spośród całej zbiorowości, lub też systematyczny wybór losowy, polegający
na dobieraniu próby z ponumerowanego wykazu wszystkich jednostek statystycznych danej
zbiorowości według ściśle określonej kolejności. Na przykład należy uwzględniać, co piątą
lub dziesiątą jednostkę z danej populacji (zbioru statystycznego)”236.
K. Żegnałek
„Przed przystąpieniem do badań właściwych badacz powinien określić, gdzie będą
prowadzone badania i kto zostanie nimi objęty, czyli teren badań i próbę badawczą. Pojęcia
„teren badań” nie należy rozumieć dosłownie. Nie chodzi bowiem o terytorium, na którym
będą prowadzone badania, ale o miejsce badań, czyli ich lokalizację. Terenem badań w tym
znaczeniu mogą być: jakaś organizacja (samorząd studencki, związek zawodowy nauczycieli,
organizacja harcerska itp.), instytucja (szkoła, placówka opiekuńczo-wychowawcza itp.),
grupa osób (grupa rówieśnicza, klasa szkolna itp.) zlokalizowana w odpowiedniej
miejscowości, grupa rówieśnicza w środowisku wielkomiejskim, dom opieki społecznej w
jakiejś miejscowości itp.”237
T. Pilch, T. Bauman
„Wybór terenu badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i
wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u
odpowiednich grup społecznych lub w układach i zjawiskach społecznych i następnie
wytypowanie rejonu, grup zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania. Nie
zawsze można z góry precyzyjnie określić teren przyszłych badań. Niekiedy wypadnie z
pewnych spraw zrezygnować, innym razem krąg zainteresowań trzeba poszerzyć”238.
XIV. Organizacja i przebieg badania

J. Apanowicz
236
237
238
T. Pilch,T. Bauman, Zasady badań…, op. cit., s. 195.
Strona | 86
„Organizacja i etapy badań naukowych wynikają z pełnego aktu myślenia
refleksyjnego i uwzględniają następujące przedsięwzięcia i elementy badawcze 239:
● stwierdzenie braków lub odczucie trudności natury teoretycznej względnie
praktycznej w poznaniu naukowym,
● tworzenie sytuacji problemowej,
● sformułowanie problemu badawczego w rozumieniu jego ustalenia i uzasadnienia oraz
przedstawienie zagadnień pochodnych, to znaczy tez lub pytań problemowych

(problemów szczegółowych),
● ocena (krytyka naukowa) podjętego problemu badawczego w świetle
dotychczasowych badań i osiągnięć naukowych na podstawie aktywnie

przestudiowanej literatury,
● przyjęcie założeń badawczych, sformułowanie hipotez(y) i ustalenie zmiennych oraz
ich wskaźników,
● wybór i przyjęcie metod, technik oraz narzędzi badawczych,
● ustalenie możliwych wariantów rozwiązań i uwzględnienie przyszłych konsekwencji
wynikających z wyboru rozwiązania ostatecznego (optymalnego),
● przeprowadzenie badań wstępnych, to znaczy wykonanie czynności pozwalających
(powodujących) ostateczne zweryfikowanie problemu, tez i hipotez(y) oraz metody i

technik badawczych,
● przeprowadzenie badań właściwych i na ich podstawie opracowanie szczegółowych
danych (syntetycznych zestawień wyników) w celu odrzucenia, korekty lub przyjęcia

planowanej struktury (układu) pracy (planowanych rozwiązań treściowych pracy, to
znaczy podziału treści pracy na rozdziały i podrozdziały),
● pisarskie opracowanie uzyskanych i przyjętych z badań wyników do stanu odbioru
pracy przez zainteresowanych (w przypadku pracy kwalifikacyjnej przez promotora),

a następnie jej opublikowanie,
239
Strona | 87
● niekiedy krytyczne ustosunkowanie się do przebiegu własnych badań i do uzyskanych
wyników.
J. Apanowicz
„Prowadzenie badań stanowi najważniejszą czynność w etapie realizacji pracy
badawczej. Zwykle badania właściwe (zasadnicze) poprzedzane są badaniami próbnymi. Ich
zadaniem jest sprawdzenie:
● poprawności sformułowania problemu i tez (pytań problemowych),
● empirycznej możliwości weryfikacji hipotez metodami, technikami i narzędziami,
które mają być zastosowane w badaniach,
● możliwości przeprowadzenia badań.
Dotyczy to koniecznego czasu i miejsca (terenu) na wykonanie poszczególnych prób

(na przykład obserwacji lub eksperymentu)”240.
T. Pilch, T. Bauman
„Organizacja procesu badawczego, zależna jest od wielu okoliczności. Główny wpływ
na to mają: charakter i cel badań, teren, na którym są prowadzone oraz techniki stosowane w
trakcie badań.241”
„Kroki procesu badawczego:
● wybór tematu,
● analiza i dyskusja badanego problemu,
● projekt badawczy,
● zebranie danych,
● analiza danych,
240
241
Strona | 88
● interpretacja danych,
● poinformowanie społeczności naukowej”242.
242
Strona | 89
● Bibliografia
1. Ajdukiewicz K., Logika pragmatyczna, PWN , Warszawa 1975.

2. Ajdukiewicz K., Zarys logiki, PZWS, Warszawa 1953.
3. Apanowicz J., Metodologia ogólna, Wydawnictwo Bernardinum, Gdynia 2002.
4. Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2005.
5. Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2004.
6. Dutkiewicz W., Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z
pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2004.
7. Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl, [dostęp: 19.03.2021]
8. Frankfort –Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych,
Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001.
9. Gnitecki J., Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Wyższa Szkoła
Pedagogiczna w Zielonej Górze, Zielona Góra, 1993.
10. Góralski A. (red.), Metody badań pedagogicznych w zarysie, Wyd. WSPS, Warszawa
2000.
11. Kawa J., Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego, „Studia
Prawnoustrojowe”, 2013, nr 21.
12. Klepacki B., Wybrane Zagadnienia Związane Z Metodologią Badań Naukowych,
„Roczniki Nauk Rolniczych”, seria G, T. 96, z. 2, 2009.
13. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem,
Oficyna Wydawnicza Rytm, Dom Wydawniczy Bellona, 2007
14. Kotarbiński T., Dzieła wszystkie. Elementy teorii poznania, logiki formalnej i
metodologii nauk, Ossolineum 1990.
15. Kotarbiński T., O pojęciu metody, [w:] Wybór pism, T.I, Wydawnictwo PWN,
Warszawa 1957.
16. Krajewski M., O metodologii nauk i zasadach pisarstwa naukowego, Uniwersytet
Śląski, Gliwice 2010.
17. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Impuls, Kraków
2009.
18. Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii padań pedagogicznych, Wydawnictwo
Impuls, Kraków 1999.
19. Maszke A.W., Metody i Techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu
Rzeszowskiego, Rzeszów 2008.
20. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1970.
21. Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985.
22. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa
2001.
23. Pieter J., Zarys metodologii pracy naukowej, PWN , Warszawa 1975.
24. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych, Strategie ilościowe i jakościowe,
Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001.
25. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie Żak, Wrocław-
Warszawa- Kraków- Gdańsk, 1977.
26. Podgórski R., Metodologia badań socjologicznych, Kompendium wiedzy
metodologicznej studentów, Oficyna Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz 2007.
Strona | 90
27. Skarbek W.W., Wybrane zagadnienia metodologii nauk społecznych, Naukowe
Wydawnictwo Piotrowskie, Piotrków Trybunalski, 2013.
28. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo „Śląsk”,
Katowice 2004.
29. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Spółka Akcyjna, Warszawa 1995.
30. Zimbardo P., Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1999.
31. Żegnałek K., Metodologia badań dla autorów prac licencjackich i magisterskich z
pedagogiki, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w
Warszawie, Warszawa 2010.
Strona | 91

E - Book - Metodologia - Najważniejsze Definicjie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

E - Book - Metodologia - Najważniejsze Definicjie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

E-book- Metodologia badań- Najważniejsze definicje

II. Badanie naukowe

● obiektywność, tj. pozbawienie subiektywnego nastawienia osoby prowadzącej

● adekwatność, tj. uwolnienie od prób zniekształceń badanej rzeczywistości,

● wyczerpywalność, tj. wnikliwe ujęcie w trakcie badań wszystkich elementów

IV. Cel badań

● określać realistyczne założenia badań,

● być sformułowane jasno i zwięźle,

Określając cele badań, wyznaczamy jego kategorie jako:

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias

● braki odpowiedzi naukowych na pytania wynikające logicznie z aktualnego stanu

wiedzy (pozostające w związku z potrzebami społecznymi lub niezależnie od nich) i

● błędy w odpowiedziach (tj. w pojęciach, w opisach, wyjaśnieniach, teoriach

to dużej dyscypliny terminologicznej, z którą w pedagogice, przyznać trzeba, jest

● wyraźne – takie, które mają oznaczone granice, pozwalające odróżnić jeden

problem od innego, bądź to już sformułowanego, bądź to możliwego do

środków i procedur badania naukowego”41.

VI. Hipotezy badawcze

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias

● nie wykazywać sprzeczności z już¿ udowodnionymi twierdzeniami,

● być jednoznacznie sprecyzowana,

● być możliwa do logicznego potwierdzenia lub odrzucenia.

W budowie hipotez może mieć stosowanie poglądu intuicyjnego, analogii, logiczne

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias

Wyłaniając zmienne zależne, należy pamiętać, że stanowią one skutek w określonym

Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias

● „Zmienna niezależna (wyjaśniająca, predykcyjna) – zmienna, której określona

wartość bezpośrednio oddziałuje na wartości innych zmiennych;

● Zmienna zależna (wyjaśniana, kryterialna) - zmienna, której wartość wynika

bezpośrednio z wartości zmiennej niezależnej;

● Zmienna pośrednicząca – zmienna, której wartość wywiera wpływ na kształt

zależności pomiędzy zmienną niezależną a zmienną zależną.

● Zmienna kontrolna – zmienna wykorzystywana w badaniach empirycznych do

sprawdzania, czy obserwowany związek pomiędzy zmienną niezależną a zależną jest

IX. Metody badawcze

● uniwersalne/ogólne, wykorzystywane w różnych dyscyplinach naukowych,

● specjalne/szczegółowe, specyficzne dla konkretnej dyscypliny”.

● jako o całokształcie sposobów badawczego docierania do prawdy i pojęciowego

przedstawiania prawdy poznanej,

● jako o sposobach uzyskiwania tak zwanego materiału naukowego, czyli w znaczeniu

roboczej metody badań („metody robocze”).

● Nie jest przypadkowo stosowany, lecz dobrany i zastosowany celowo, to znaczy z

pełną świadomością i przekonaniem o jego przydatności w realizacji danego

● Musi prowadzić do osiągnięcia zaplanowanego celu, czyli powinien być skuteczny,

● metoda badania dokumentów,

● metoda sondażu diagnostycznego,

● metoda analizy i konstrukcji logicznej,

● metoda indywidualnych przypadków,

● metoda symulacji komputerowej”.

● badania opisowe (deskrypcyjne),

● badania oparte na dokumentach,

● metoda indywidualnych przypadków,

● metoda sondażu diagnostycznego”.

● testy osiągnięć szkolnych,

● metoda sondażu diagnostycznego,

● metoda analizy dokumentów,

● skala ocen, studium indywidualnych przypadków,

● metody obserwacyjne: metoda obserwacji bezpośredniej, badanie introspekcyjne,

wywiad, ankieta, socjometria, sprawdziany osiągnięć szkolnych, metoda analizy

● metody i środki opracowywania wyników badań: metody statystyczne, skale

pomiarowe, wnioskowanie statystyczne, testy statystyczne”.

● Najczęściej stosowane metody

Ch. Frankfort- Nacmias, D. Nachmias