ARALING PANLIPUNAN 8 3.

Kaugnay ng wika ang kultura ng isang bansa – ang sining,

panitikan, karunungan, kaugalian, kinagawian, at paniniwala ng
UNANG MARKAHAN mga mamamayan ang bumubuo ng kultura.
Taong Panuruan 2022-2023 Batay sa datos mula sa aklat ng “Kasaysayan ng Daigdig ” na sinulat ni
(Reviewer) Blando et. al. (2014), tinatayang may 7,105 buhay na wika sa mundo.
HEOGRAPIYA-ay sangay ng agham panlipunan na tumutukoy sa pag-aaral Nakapaloob ang mga wikang ito sa tinatawag na language family o mga
ng katangiang pisikal ng daigdig. Ito ay salitang Griyego na geo o daigdig at wikang magkakaugnay at may iisang pinag-ugatan. May 136 language
graphia o paglalarawan. family sa buong daigdig.

LIMANG SAKLAW NG HEOGRAPIYA LIMANG PAMILYA NG WIKA

 Anyong Lupa at Anyong Tubig
 Klima at Panahon
 Likas na Yaman
 Flora (Plant Life) at Fauna (Animal Life)
 Distribusyong at Interaksyon ng tao
LIMANG TEMA NG HEOGRAPIYA
1. LOKASYON-nagsasaad ng mga lugar sa mundo
 RELATIBONG LOKASYON- ginagawang basehan ang
mga nasa paligid ng isang lugar.
 LOKASYONG ABSOLUTE- ginagamit ang mga
imahinasyong guhit tulad ng longitude at latitude lines
na sumasaklaw sa grid.
2. LUGAR- Nagsasaad ito ng mga katangiang naaayon sa isang
pook.
3. REHIYON- bahagi ng daigdig na pinag-iisa dahil sa
pagkakapareho ng mga katangiang pisikal at kultural.
4. INTERAKSYON NG TAO AT KAPALIGIRAN- nagsasaad sa
kaugnayan ng tao sa pisikal at katangian na may angkin ng
kaniyang kinaroroonan.
5. PAGGALAW- Nagsasaad ito ng pag-alis ng tao mula sa
kinalakihang lugar papunta sa ibang lugar
ISTRUKTURA NG DAIGDIG
Ang mundo ay binubuo ng crust, mantle at core.
Crust - ang matigas at mabatong parte ng daigdig.
Mantle - isang patong ng mga batong napakainit kaya malambot at
natutunaw ang ilang bahagi nito.
Core - ang kailalimang bahagi ng daigdig na sumasaklaw ng mga metal
tulad ng iron at nickel.
Ang daigidig ay may apat na hating-globo (Hemisphere)
 Northern Hemisphere at Southern Hemisphere na hinahati ng
Equator.
 Eastern Hemisphere at Western Hemisphere na hinahati ng
Prime Meridian.
MGA KONTINENTE
 AFRO-ASIATIC- kalimitang wika na binibigkas ng mga
bansa/rehiyon sa North Africa, Eastern Africa, Southwest Asia at
Northern Asia.
 AUSTRONESIAN-pamilya ng wika na pinagmulan ng wikang
Filipino.
 INDO-EUROPEAN-pamila ng wikang pinagmulan ng wikang
Ingles.
 NIGER-CONGO- pinakamaraming bilang na buhay na wika batay
sa gumagamit
 SINO-TIBETAN-kalimitang wika na binibigkas ng mga bansa na
nasa Silangang Asya
2. RELIHIYON- nagmula sa salitang religare na nangangahulugang
“pagsasama-sama o pagkakabuklod-buklod.” Ito rin ay kalipunan
ng mga paniniwala at ritwal ng isang pangkat ng tao.
LIMANG PANGUNAHING RELIHIYON SA BANSA
 KRISTIYANISMO- relihiyong may piakamaraming taga-
sunod
 ISLAM-pinakabatang relihiyon ngunit pumapangalawa sa
may pinakamaraming taga-sunod at karamihan dito ay ang
mga Arabo sa Kanlurang Asya
 HINDUSIMO-sinasabing pinakamatandang relihiyon sa
daigdig na nagmula sa bansang India
 BUDISMO- Siddharta Gautama ang sinasabing nagtatag ng
relihiyong Budismo
 JUDAISMO-naniniwala sa monotheism
3. PANGKAT-ETNIKO- Ang salitang “etniko” ay nagmula sa salitang
Greek na ethnos na nangangahulugang “mamamayan.”
Maliwanag ang pagkakakilanlan ng bawat pangkat-etniko dahil
pinagbubuklod ng magkakatulad na kultura, pinagmulan, wika, at
relihiyon.
ETNIKO-ito ay tumutukoy sa pangkat ng tao na may iisang kultura o
paniniwala.
ETNOLINGGWISTIKO
Ang pagkakapareho at pagkakaiba ng mga tao sa isang bansa o rehiyon
batay sa wika.
Dalawang Batayan ng Paghahating Etnolingguwistiko
1. Wika – sumasalamin sa pangunahing pagkakakilanlan ng isang pangkat.

2. Etnisidad – ang pagkakapareho ng isang pangkat batay sa wika,

KONTINENTE- pinakamalawak na masa ng lupa sa ibabaw ng daigdig. May tradisyon, paniniwala, kaugalian, lahi at saloobin.
mga kontinenteng magkakaugnay samantalang ang iba ay napapalibutan ng
katubigan. 4. LAHI o RACE- tumutukoy sa pagkakakilanlan ng isang pangkat.

Ayon kay ALFRED WEGENER, isang German na nagsulong ng Continental APAT NA PANGUNAHING LAHI SA MUNDO
Drift Theory. 1. Caucasian o White Race
2. Mongoloid/Yellow Race
MODULE 2: HEOGRAPIYANG PANTAO 3. Negroid o Black Race
4. Australoid
HEOGRAPIYANG PANTAO o human geography ang pag-aaral ng wika,
relihiyon, lahi, at pangkat-etniko sa iba’t ibang bahagi ng daigdig. MODULE 3: YUGTO NG PAG-UNLAD NG KULTURA SA PANAHONG
PREHISTORIKO
APAT NA SAKLAW NG HEOGRAPIYANG PANTAO
TATLONG YUGTO SA PANAHON NG BATO
1. WIKA- itinuturing bilang kaluluwa at salamin ng isang kultura. Ito
ay ang susi sa pagkakaunawaan ng mga tao sa daigdig. 1.PALEOLITIKO
 Ibig sabihin ay panahon ng Lumang Bato.
KATANGIAN NG WIKA  Paleos o matanda; lithos o bato.
1. Dinamiko – nagbabago ito kasabay ng pagbabago ng panahon at  Nag-umpisang gumamit ng mga kasangkapan na yari sa
pandaigdigan na pagbabago. magaspang na bato.
 APOY-ang pinakamahalagang nadiskubre sa panahon na ito
2. May sariling kakanyahan – hindi mahahanap sa ibang wika ang  Pinakamahabang panahon/yugto sa ating kasaysayan
mga katangian ng isang wika.
NAHAHATI SA TATLONG YUGTO:
A. LOWER PALEOLITHIC Olmec na nakilala rin bilang “Rubber People” na nasa
 Pinakamaagang pananatili ng tao sa daigdig. Mexico ngayon ay ang kauna-unahang kabihasnang
 Nabuhay ang mga Habilis Habilis o ang mga able man lumitaw na nakaimpluwensiya sa ibang pamayanan sa
at ang Homo Erectus o taong nakapaglalakad ng ibang dako ng Amerika.
tuwid.
B. MIDDLE PALEOLITHIC-pag-usbong ng makabagong tao
C. UPPER PALEOLITHIC MODYUL 5AT 6: MGA SINAUNANG KABIHASNAN AT KANILANG MGA
NAGING AMBAG
 Panahon kung kailan nabuhay ang mga Neanderthal
at Cro-Magnon.
KABIHASNANG MESOPOTAMIA
 Paglitaw ng komplikadong pagpapangkat-pangkat sa
 Ang Mesopotamia ay galing sa mga salitang Griyego na
lipunan.
meso o pagitan at potamos o ilog.
2. MESOLITIKO  Nangangahulugang lupain “sa pagitan ng dalawang ilog”
 Nangangahulugang gitnang panahon ng Bato.  Ang paarkong matabang lupain na nagsisimula sa Persian
 Nakagawa ng mga kasangkapan ang mga sinaunang tao na yari Gulf patungo sa silangang dalampasigan ng Meditterranean
sa mga makikinis na bato. Sea ay tinatawag na Fertile Crescent. Sa rehiyong ito
 Paggawa ng microlith. matatagpuan ang Mesopotamia.
 Makikita sa kanlurang Asya, partikular sa bansang Iraq sa
3.NEOLITIKO kasalukuyan.
 Ibig sabihin ay panahon ng Bagong Bato
 Neos – bago; lithos – bato ILAN SA MGA SIBILISASYON SA MESOPOTAMIA
 Nakagawa ang mga sinaunang tao ng kasangkapan na yari sa
matutulis na bato 1. SUMERIAN-pagkat ng tao na unang nangahas na manatili sa tabi
 Dito sa panahon na ito umusbong ang agrikultura, May sistema ng lambak-ilog ng Tigris at Euprates.
sa pagtatanim at pag-aalaga ng mga hayop.  Nakaimbento sila ng sistema ng pagsusulat na
tinatawag na cuneiform
TATLONG YUGTO SA PANAHON NG METAL  Naitayo ang ziggurat na naging sentro ng pamayanan
1. PANAHON NG TANSO sa Mesopotamia.
 Napahusay ang paglikha at pagyari ng mga
2. BABYLONIA (1790-1595 BCE)
kasangkapang mula sa tanso.
2. PANAHON NG BRONSE  Haring Hammurabi pinamunuan niya ang lungsod ng
Babylon.
 Para makalikha ng lampas pa sa inaasahang matibay
na gamit, ang tanso at lata (tin) ay pinagsama.  Code of Hammurabi o Kodigo ni Hammurabi
 Marunong nang makipagpalitan ng produkto ang mga naglalaman ng 282 na mga batas na pumapaksa sa
sinaunang tao sa karatig na lugar. pang araw-araw na pamumuhay ng mga sinaunang
3. PANAHON NG BAKAL tao o sinaunang Babylonia.
 Isang grupo ng tao na nakatira sa Kanlurang Asya na 3. ASSYRIAN (1813-605 BCE)
kinilala bilang Hittite ang nakadiskubre ng bakal.  Haring Assurbanipal- Pinakatanyag na pinuno ng mga
 Marunong na silang magpalambot at magpanday ng Assyrian.
bakal.
 Nagkaroon ng kauna-unahang silid-aklatan.
MODYUL 4: HEOGRAPIYA SA PAGBUO AT PAG-UNLAD NG MGA 4. CHALDEAN (612-539 BCE)
SINAUNANG KABIHASNAN SA DAIGDIG  Haring Nabopolassar-ang nagtatag ng bagong
imperyo ng Babylonia matapos nitong matalo ang mga
KABIHASNAN PINAG-USBUNGAN Assyrian.
Ilog Tigris at Euphrates  Haring Nebuchadnezzar-siya ang pinuno ng mga
Chaldean nang matamo nito ang rurok ng tagumpay.
 Ang karaniwang pagbaha ng mga ilog na ito ay
Mesopotamia nag-iiwan ng banlik o silt na naging dahilan ng  Hanging Garden of Babylon-pinatayo ito ni
matabang lupa. Nebuchadnessar para sa kanyang asawa at ito
ngayon ay kabilang sa Seven Wonders of the Ancient
Ilog Huang Ho o Yellow River World.
 Ito ay kalimitang tinatawag na China’s Sorrow
5. PHOENICIAN (1200-800 BCE)
dahil maraming bilang ng mga Tsino ang
namamatay sa tuwing tumataas ang tubig sa
Tsino  Alpabeto
ilog.
 Tinaguriang “Tagapagtala ng Kabihasnan”.
Ilog Chang Jiang o Ilog Yang Tze
6. HITTITE (1600-12 BCE)
Ilog Ganges at Ilog Indus  Natuklasan nila ang paggawa ng bakal.

 Isang malapad na peninsula na pormang 7. PERSIANS (539-330 BCE)

tatsulok ang rehiyon ng Timog Asya. Haring Cyrus the Great
Indus  Sa ilalim ng kanyang pamumuno naitatag ang
Taong 1920, natuklasan ang bakas ng mga lungsod ng
Imperyong Achaemenid.
Harappa at Mohenjo-Daro sa lambak ng Indus na kasabay
halos ng pagsisimula ng Sumer noong 3000 BCE. Haring Darius I
 Mas lalo niyang pinalawak ang kanyang nasasakupan
Ilog Nile na umabot hanggang India.
 Pinakamahabang ilog sa mundo
 Tinawag ni Herodotus na “The Gift of Nile”  Tinaguriang “Superpower ng Ancient World”.
dahil sa napakaraming biyaya ang nabibigay
Ehipto ng ilog na ito sa mga tao.
Noong 1970, natigil ang pag-apaw ng Nile nang dahil sa
ipinagawang Aswan High Dam na nakapagbigay ng
suplay ng kuryente at nagpahusay sa sistema ng patubig.

Mesoamerika Makikita sa hilagang bahagi nito ang Ilog Panuco at Ilog

Santiago
 (960-1278  Umunlad ang kalakalan at ipinagibayo ang
KABIHASNANG TSINA CE) panitikan, sining at edukasyon.
 Nagsimulang makipagkalakalan ang China sa
DINASTIYA PANGYAYARI Borneo at Pilipinas.
XIA  Ito ay ang ma-alamat na dinastiya na itinatag ni Yu.  “Dinastiya ng panitikan at Literatura ng Tsina”.
(1994-1523  Pinaniniwalaang nabuo sa lambak ng Huang Ho  Naimbento sa panahon na ito ang gunpowder o
BCE) noong 2000 BCE hanggang 1500 BCE. pulbura.
 Nauso ang footbinding o ang pagtatali ng paa ng
SHANG  Ito ay ang unang dinastiyang na permanenteng mga babae mula pagkabata hanggang pagtanda.
(1523-1023 nanirahan sa Tsina na itinatag ni Cheng Tan. YUAN  Sinakop ni Kublai Khan, isang Mongolian ang
BCE) (1280-1367 Tsina.
CHOU  Itinatag ni Wu Wang. CE)  Ang pinakaunang dinastiyang pinamunuan ng
(1122-225  Kinilala bilang “Ginintuang Panahon ng dayuhan.
BCE) Pilosopiyang Tsina”.  Sa panahon niya, nakarating si Marco Polo sa
 Pagkilala sa mga iskolar tulad ni Confucius, Lao Tsina at isinulat ang The Travels of Marco Polo.
Tze at Mencius. MING  Nang mamatay si Kublai Khan wala ng magaling
(1368-1634 na pinuno ang pumalit sa kanya kung kaya’t si Zhu
MGA PILOSOPIYA CE) YuanZhang ang naging emperador ng dinastiyang
CONFUCIANISMO Layunin nito na magkaroon ng isang ito.
tahimik at organisadong lipunan sa  Ipinatayo niya ang Forbidden City sa Peking upang
pamamagitan ng pagpapabuti sa maging tahanan ng mga emperador.
sarili. .
Confucius ang tagapagtatag ng CHING O  Nagmula sa Manchuria.
pilosopiyang Confucianismo. MANCHU  Ang pinakahuling dinastiya sa Tsina.
Ipinakilala niya sa daigdig ang Five (1612-1912  Ito ay itinatag ni Tai Tsing nagmula sa Manchuria
Classics at Four Books. BE) noong 1644.
 Reyna Dowager ang kumuha sa pwesto mula sa
TAOSIMO/ Hangad nito ang balanse sa kayang apo na emperador na si Puyi, na noon ay
DAOISMO kalikasan at daigdig at pakikiayon siyam na taong gulang pa lamang.
ng tao sa kalikasan.  Si Puyi ang pinakahuling emperador ng imperyong
Tsino.
Lao Tzu ang nagpakilala ng Tao Te-
Ching kung saan nakasulat ang
KABIHASNANG INDUS
kanyang mga turo.
LEGALISMO Naniniwala na ipinanganak ang tao Ang Kabihasnang Indus ay sumibol sa pagitan ng mga lambak-ilog ng
na masama at makasarili. Subalit Mohenjo-Daro at Harappa na matatagpuan sa sinaunang India sa rehiyon ng
sila ay maaring mapasunod sa Timog Asya.
pamamagitan ng marahas na
kaparusahan. DRAVIDIAN-Unang naninirahan sa mga lungsod na ito ang mga.
Mailalarawan bilang mga maiitim na tao na naninirahan sa isang maliit na
Mencius ang may-akda ng Doctrine pamayanan.
of Mean, na naniniwalang may
karapatan ang mga mamayang ARYAN- nilarawan bilang matatangkad at mapuputing tao. Dumating ang
gumamit ng dahas ngunit dapat mga Aryan sa panahong mahina na ang kabihasnang Indus.
manatili ang kapayapaan.
Napapaloob sa kanilang Vedas ang tinipong akda ng mga himnong
pandigma, mga sagradong ritwal, mga sawikain at mga salaysay.
CH’IN  Si Shi Huang Ti ang “Unang Emperador” o Qin
(246-206 Shih Huang. MGA AMBAG NG KABIHASNANG INDUS
BCE)  Napag-isa niya ang buong Tsina at gumawa ng  Sewerage System na unang naimbento ng mga Dravidians sa
sentralisadong pamahalaan.
Mohenjo-Daro. Ipinakita nila ang kakayahan sa urban city
 Ang pangalan ng bansang China ay mula sa
planning.
dinastiyang ito ang - Ch’in o Qin.
 Legalismo ang paniniwala na ang kaayusan ng  Ang Arthasastra ay kauna-unahang akda o treatise tungkol sa
lipunan ay nakasalay sa gobyerno. pamahalaan at ekonomiya. Isinulat ito ni Kautilya.
 Great Wall of China upang madepensahan ang  Ang Ayurveda o “Agham ay binibigyang diin ang mahalagang
kanilang teritoryo laban sa mga barbaro. kaisipang pangmedisina sa India.
HAN  Itinatag ni Liu Bang o mas kilalang Gaozu.  Ang Ramayana at Mahabharata ay epikong pamana sa larangan
(206-219  Lumawak ang sakop ng dinastiyang ito sa ng panitikan sa India.
BCE) pamumuno ni Wu Di.
 Sa panahon na ito nakilala si Sima Qien, ang KABIHASNANG EHIPTO
dakilang historyador ng Tsina.
 Serbisyo Sibil o paglilingkod sa pamahalaan Napakalaki ng papel na ginampanan ng mga paraon (pharaoh) sa sinaunang
(CIVIL SERVICE). Ehipto. Itinuturing silang diyos ng kanyang mga nasasakupan. Para sa mga
paraon, sila ang tagapagtanggol at kontrolado nila ang pamumuhay ng mga
SUI  Pinasimulan ni Yang Jian ang pagkakaisa muli ng tao.
(589-618 mga Tsino.
BCE)  Naipatayo ang Grand Canal of China. MGA KONTRIBUSYON NG KABIHASNANG EHIPTO

T’ANG  Tinaguriang “Golden Age”  Ang pyramid o piramide ay libingan ng mga Pharaoh na hitik sa
(618-906  Pinamunuan ni Li Yuan (Emperor Tai Cong) mga simbolismong relihiyoso at kapangyarihan ng mga
BCE)  Pag-imprenta o woodblock printing na naimbento namumuno.
ni Feng Tao.
 Diamond Sutra na isinulat ni Wang Chieh na  Mummification -ay unang isinagawa ng mga Egyptian kung saan
sinasabing pinaka-unang aklat na nailimbag sa ang katawan ng isang yumao ay isinasailalim sa isang
daigdig. preserbasyon na gumagamit ng kemikal upang patuyuin ang
 Peking Gazette ang pinaka-matandang pahayagan bangkay bago tuluyang ilibing.
sa daigidg.  Hieroglyphics ay isang sistema ng pagsusulat ng mga Egyptian.
 Nagkaroon din ng batas na tinawag na Kodigo ng  Ang mga rolyo ng pergamin o paper scroll ay mula sa
Tang. malatambong halaman na tinatawag na papyrus.
SONG  Itinatag ito ni Heneral Zhao Kuang Yin.