IV.

HAFTA: BİLİMSEL DEVRİM VE AYDINLANMA DÜŞÜNCESİ

Prof.Dr.Filiz YILDIRIM
 BİLİMSEL DEVRİM

Antik Yunan’dan Ortaçağa kadar kabul görmüş olan doktrinlerin

reddedildiği

Fizik, biyoloji, kimya, anatomi başta olmak üzere çeşitli bilim dallarındaki
önemli gelişmelerle bilimin temellerinin atıldığı dönem (1500-1700)

Galilei, Newton, Leeuwenhoek, Papin, Leibniz gibi çok sayıda bilim

insanının keşifleri
(Gönç-Şavran, 2011)
 Bilim insanlarının keşiflerinden örnekler

Galilei (1564-1642) güneş sisteminin merkezinde güneşin yer aldığı

Kepler (1571-1630) gezegenler ve gezegen sistemleri ile ilgili yasaların
keşfi, güneş sisteminin matematiksel açıklaması
Harvey (1578-1657) kan dolaşımı teorisi
Newton (1642-1727) «Doğa Felsefesinin Matematik İlkeleri» evrensel
kütle çekim yasası – hareket yasası
(Gönç-Şavran, 2011)
 Mikroskop,
teleskop,
barometre
ve
termometre
gibi araçlar icat edilmiştir

(Gönç-Şavran, 2011)
Bilimsel devrimin gerçekleşmesinde toplumsal ve ekonomik gelişmeler
Feodalizmin çökerek merkantilist kapitalizm (burjuva-kentsoylu sınıfın ortaya çıkması
– feodalitenin iktidarına karşı koyan bir sınıf)

Kilisenin ekonomik ve toplumsal gücünün zayıflaması

«Rönesans ve reform hareketleri»

Bilimle uğraşan insanların kilisenin otoritesinden kurtulması

Bilim insanlarının dönemin zengin tüccarları tarafından himaye edilmesi

(Koray, 2012; Gönç-Şavran, 2011 )
 Bilimsel devrim Bilimsel yöntemin kullanılmaya başlanması

Newton Ampirizm* Rasyonalizm (akıl yürütme)

(Francis Bacon) (Descartes)

Evren makine gibi mekanik ilkelerle işler

Gerçeklik nesnel
Evrendeki her şeyi yöneten yasalar
Nesnel olarak gerçekleştirilen deney ve gözlemlerle bu yasalar keşfedilebilir
Bu olaylar böylece önceden tahmin edilebilir
Bu yaklaşım aydınlanma düşünürlerinin doğa, insan ve toplum konusundaki
yeni düşüncelerinin temelinin oluşmasında etkili olmuş – bilimsel yöntemin
yaşamın her alanında uygulanabileceği inancını doğurmuştur.
(Schwarts ve Ogilvy (1979)’dan aktaran Gönç-Şavran, 2011)
*Doğal ve toplumsal dünya hakkındaki tüm bilgilerinin insanın beş duyuları aracılığı ile kavrayabileceği
*Doğal olguların işleyişi hakkındaki yasaların çıkarılması ile teknolojide ilerleme
(matematik, fizik, gökbilim, biyoloji, tıp ve kimya gibi alanlardaki gelişmelerle)

Kıtlığın azalması

Uzak mesafelerle iletişim kurma

Bazı hastalıklara çare bulma

Doğayı kısmen kontrol altına alma

Bilimsel devrim

(Gönç-Şavran, 2011)
 Bilimsel devrim
SADECE
Doğa bilimlerinde yaşanan gelişmeler, sadece teknolojik ilerleme
açısından değerlendirilemez

Avrupa’da düşünce yapısından yaşanan köklü bir değişim

(Bilimsel devrim)
Öncesinde bilginin kaynağı Sonrasında
(kutsal metinler-sorgulanamaz) (*sistematik şüphe, eleştirel düşünce, ampirik çalışma)
(*dünyaya ilişkin mekanik algılama biçimi)
(*Mekanizmanın kurallarının ortaya konulabileceği
düşüncesi – bilimsel yöntemin kullanılmaya
başlanması (Gönç-Şavran, 2011)
 Bilimsel Devrim

Aydınlanma düşüncesini şekillendirmesi

Doğa bilimlerinde kullanılan yöntemlerin toplumu incelemek için

kullanılabileceği düşüncesi

Toplumsal olguların işleyişi hakkındaki yasalara ulaşılırsa

Bu olguların işleyişinin kontrol altına alınabileceği

Toplumsal yaşamdaki birçok sorunun (etik, siyasi ve ekonomik) çözülebileceği

(Gönç-Şavran, 2011)
 AYDINLANMA DÜŞÜNCESİ
1. 1688 İngiliz Devrimi – Kapitalizmin doğuşu
2. 1789 Fransız devrimi –özgürlük hareketi
3. Almanya’da felsefi temellerin oluşması ile tüm dünyayı etkileyen

«Modernleşme-Batılılaşma Hareketi»

(Çüçen, 2005)
 AYDINLANMA

«Sosyal ve politik hayatın problemlerine aklı ve felsefi yöntemleri

uygulamak»

(Cevizci, 2017)
 NEDEN AYDINLANMA KAVRAMI?

Mistisizmin karanlığının, dogmatizmin yanlış ve koyu ışığının

tam tersine

Aklın ışığına, bütün açıklığıyla parlayan içsel ışığına gönderme

olarak

(Cevizci, 2017)
 Aydınlanma Düşüncesinde Temel İlkeler «Akıl(cılık)»
insan aklı her türlü rehberliği yapacak güçte
akıl, işleyişini engelleyen dış faktörler olmazsa hem doğru düşünmeyi
hem de doğru eylemi verecek tek kaynak

aklın doğruya ulaşmasını engelleyen en önemli unsurlar

kilise (bozulmuş dini inançlar),
devlet (toplumsal sözleşmeye ve hukuka dayanmayan devlet),
batıl inançlar, bilgisizlik, yöntemsizlik ve önyargılardır.

“aklın aydınlanması için bilim şart”

(Çüçen, 2005)
 Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri «Bilim»

“Aydın insan, gerçeği ve doğruyu arayan ve onu bulmak için kendine bilimi
rehber edinen bireydir”

Evrenin ve toplumun yasalarına ulaşmayı sağlayan tek bilgi kaynağı «bilim»

insan bilimde ne kadar çok ilerlerse o kadar çok güç, mutluluk, huzur ve refah
sahibi olur

(Çüçen, 2005)
 Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri «İlerleme»

bilim ve teknolojideki ilerlemenin yanı sıra tarihte de bir ilerleme

insanlık tarihi düzgün doğrusal olarak daha iyiye doğru

yani yoksulluktan zenginliğe; basitten karmaşıklığa; doğaya bağımlılıktan
özgürlüğe,
kısaca her alanda olumluya doğru gider

(Çüçen, 2005)
 Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri « Evrenselcilik»

İlerlemeciliğin temelinde evrenselcilik ilkesi vardır.

Bu ilkeye göre mutlak ve evrensel olan insan aklı tarafından bulunabilir ve tüm diğer
insanlara eğitim yoluyla öğretilebilir.
Kısaca insanlık evrensel olan ilkeler doğrultusunda yeniden oluşturulabilir.

(Çüçen, 2005)
 Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri «Aydınlanmış din»

Dinde de yenileşmenin ve değişmenin yani aydınlanmanın gerekli olduğu

Mucizeleri, batıl inançları ve çelişkileri içermeyen yeni din yorumları
«deist din anlayışı»
bir yaratanın yani Tanrı’nın varlığını kabul eden, insanı evreni anlamakta ve
yönetmekte insanı, kendi aklının egemenliğine bırakır

(Çüçen, 2005)
 Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri «Metafiziğin reddi»

bilimsel bilginin temelinde olgu, gözlem ve deney

«metafizik öğretileri» reddeder

nesnel, olgusal, maddesel nedenlerle olay ve olgular açıklanır.

(Çüçen, 2005)
 Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri «İnsancılık»

ilerlemenin insan için olması gerekir

Toplum ve devlet, insan yani birey için vardır ve onun insanca yaşaması için
gerekli olanakları sağlamakla yükümlüdür.

(Çüçen, 2005)
 Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri «Bireycilik»

«Aklını kullanma cesaretini göster» temel ilkesi «birey yani kişi olma»

Aydınlanma,
düşünen, sorgulayan, bilen, araştıran ve eleştiren özgür bireylerin
oluşmasıyla gerçekleşir.

Descartes “Düşünüyorum o halde varım”

(Çüçen, 2005)
 Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri «İnsan Hakları ve Özgürlük İlkesi»
Aydınlanmanın insan hak ve özgürlüklerinin tanımlandığı, korunduğu ve yasal
güvenceye alındığı toplumlarda gerçekleşeceğine inanç

Aydınlanma düşünürleri bireyin haklarını, özellikle Locke’un temel ilkeleri olan

“yaşam, özgürlük ve mülkiyet hakları”nı ortaya koyacak ahlak ve politik sistemleri
öne sürmüşlerdir.
Böylece insan hak ve özgürlükleri, aydınlanma döneminin bir sonucu olarak gelişmiş
ve insanlığa mal olmuştur

(Çüçen, 2005)
 Sözleşmenin bağlayıcılığı: Toplum
Hobbes
Toplum ve siyasi iktidar bireylerin özgür iradelerinin ürünü

Bu iradeye aracılık eden «sözleşme»

Bu sözleşme ile bireylerin doğal haklarının bazıları topluma devredilmiş

olur.
Hobbes mutlak erki devlete verir
«İnsan insanın kurdudur» «Doğası gereği bencil ve çıkarcı»
Bu insanı dizginleyecek tek güç mutlak hükümdar
(Cevizci, 2017)
 Sözleşmenin bağlayıcılığı: Toplum
Rousseau
Toplum ve siyasi iktidar bireylerin özgür iradelerinin ürünü
Bu iradeye aracılık eden «sözleşme»
Bu sözleşme ile bireylerin doğal haklarının bazıları topluma devredilmiş
olur.
«İnsan doğası itibariyle iyidir»
Her bireyin doğal hak ve özgürlüklerini gözetecek ve koruyacak olan
genel iradedir (halkın egemenliğidir).
Bu genel irade herhangi bir kişiye ya da temsilciye devredilemez

(Cevizci, 2017)
 Ekonomik Çıkarların Uyumu: Toplum
Adam Smith

Akıllı insan varlığının temel arzusu «durumunu iyileştirmek»

İnsan doğasının evrensel özelliği «öz-çıkar»
Onu masraf etmeye kışkırtan «hazza karşı beslenen sevgi (bazen
şiddettli bazen geçici)»
İnsanın en temel özelliği «duygudaşlık»: kişinin kendisini başkasının
yerine koyması, onların sevincini ve üzüntüsünü paylaşması
(Cevizci, 2017)
Sınırsız İlerlemenin İfadesi: Tarih-Toplum
«Giambattista Vico» «1668-1744»

«Yeni Bilim» Çalışması

Tarih
1. Tanrılar çağı
2. Kahramanlar çağı
3. İnsanlar çağı

(Swingewood, 2009).
 «Giambattista Vico» «1668-1744»
«İlerleme»
İnsan toplumu; eylemin ürünü olan insani ilişkileri ile tarihsel ve toplumsal
kurumlardan oluşur.
Toplum ve insan doğası dinamiktir
Tek kesin bilginin matematikten ve fizikten çıkarılan ilke ve kavramlardan alındığını
varsayan Kartezyen felsefeye karşı çıkar

Doğa bilimlerinin konusu insan bilimlerinin konusundan farklıdır

Toplum teorisi, aktif fail olarak insana, insan deneyimlerine dayanmalı

(Bozkurt, 2008).
 Topluma Daha Bütüncül Bir Yaklaşım
«Montesquieu» «1689-1755»
“Bireylerin davranışları, mutlak iradelerinin ya da keyfi tercihlerinin değil; belli şart
ve koşulların ürünüdür”
Toplum: Bireyler ötesi bağlayıcı bir gerçeklik, bütünlük.

«Kanunların Ruhu Üzerine» Çalışması

Adetlerin, olayların ve kurumların görünürdeki karmaşıklığının ve sayısız çeşitliliğinin
arkasında tarihi anlaşılır kılacak olan bir düzen vardır.

Dünyaya hükmeden talih değildir. İster ahlaki, ister fiziki bazı sebepler vardır

(Arslantürk ve Amman, 2014).

 Topluma Daha Bütüncül Bir Yaklaşım
«Montesquieu» «1689-1755»

Rejimleri belirleyen

Fiziki sebepler : İklim, arazi şartları, coğrafi etkenler

Sosyal sebepler: Ticaret, para, mülkiyet, nüfus ve din

(Arslantürk ve Amman, 2014; Bozkurt, 2008).

 Topluma Daha Bütüncül Bir Yaklaşım
«Montesquieu» «1689-1755»

İklimin insan davranışları üzerindeki etkisi

Soğuk ülkelerde: zevklere düşkünlük az

Ilıman ülkelerde: zevklere düşkünlük artar
Sıcak ülkelerde: zevklere düşkünlük aşırı hal alır

(Arslantürk ve Amman, 2014; Bozkurt, 2008)

 YARARLANILAN KAYNAKLAR

Arslantürk, Z. ve Amman, T. (2014). Sosyoloji, Kavramlar, Kurumlar,

Süreçler, Teoriler. İstanbul: Çamlıca Yayınları
Bozkurt, V. (2008). Değişen Dünyada Sosyoloji. Ankara: Ekin Basın Yayım
Dağıtım.
Cevizci, A. (2017). Aydınlanma Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları
Çüçen, K. (2005). Batı Aydınlanmasının Düşünsel Kökenleri ve Eleştirisi.
Prof. Dr. Süleyman Hayri Bolay Armağan Kitabı (s. 115-122). Ankara: Gazi
Kitabevi.
Gönç-Şavran, T. (2011). Bilim Olarak Sosyolojinin Doğuşu. Eskişehir:
Anadolu Üniversitesi.
Swingewood, A. (2009). Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi (Çev. Osma
Akınbay). İstanbul: Agora Kitaplığı.