UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES

FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Fizika 1

Prof. Asoc. Dr. Dhurata KUQI

UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Leksion 6
Sistemet e pikave materiale
dhe ruajtja e impulsit

1. Hyrje
2. Qendra e masës;
3. Impulsi, Ruajtja e impulsit;
4. Zbatime të ruajtjes së
Impulsit, Goditja

2
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Hyrje

Në trajtimet e deritanishme të mekanikës (kinematikës e

dinamikës) kemi trajtuar lëvizjen e grimcës / pikës
materiale.

Tashmë interesohemi për lëvizjen e trupa me përmasa të

konsiderueshme kundrejt hapësirës në të cilën lëvizin. (si
blloqe, topa, apo automjete).

Këta trupa do t‘i konsiderojmë si një sistem pikash materiale

dhe do të supozojmë që ligjet e Njutonit janë të vlefshme për
çdo pikë materiale

3
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Hyrje

Do të tregojmë që në një sistem pikash materiale

egziston një pikë, që quhet qendër e masës së
sistemit,
- e cila lëviz sikur e gjthë masa e sistemit të
jetë e përqendruar në të,
- dhe sikur të gjitha forcat e jashtme që
veprojnë në sistem, veprojnë ekskluzivisht mbi këtë
pikë.

Lëvizja e çdo trupi ose e çdo sistemi pikash materiale, sado komplekse të jetë,
mund të përshkruhet duke iu referuar lëvizjes së qendrës së masës

4
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Qendra e masës

𝑹𝟏 ) Sistemi i dy pikave materiale.

Shënojmë:
x1 , x2 vendodhjet përkatësisht të pikave materiale me masa m1 , m2.

➢ Kur sistemi është i përbërë vetëm nga dy pika materiale, qendra e masës
shtrihet në drejtëzën që bashkon pikat materiale

Koordinata e qendës së masës xCM përcaktohet me shprehjen:

m1 x1 + m2 x2 𝑚1 𝑥1 + 𝑚2 𝑥2
xCM  𝑥𝐶𝑀 =
m1 + m2 𝑀

ku: 𝑀 = 𝑚1 + 𝑚2 është masa e sistemit

Rast i vecantë:Let x1 = 0, x2 = d , m2 = 2m1

m ( 0 ) + ( 2m1 ) d 2d
xCM = 1 =
m1 + 2m1 3
5
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Qendra e masës

𝑹𝟐 ) Sistemi i n pikave materiale që shtrihen në një drejtim.

𝑹𝟐𝒂 ) Sistemi i n pikave materiale që shtrihen sipas ox.

Shënojmë:
x1 , x2 ,.... xn vendodhjet përkatësisht të pikave materiale me masa m1 , m2, ,.... mn

➢ Kur sistemi është i përbërë nga n pika materiale që shtrihen në një drejtim,
qendra e masës shtrihet në drejtëzën që bashkon pikat materiale

Koordinata e qendës së masës xCM përcaktohet me shprehjen:

m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 + ... + mn xn
xCM 
m1 + m2 + m3 + ... + mn
m x m x i i i i
1
= i
= i
= m x

i i
m M i M i
i

ku: 𝑀 = 𝑚1 + 𝑚2 + ⋯ + 𝑚𝑛 është masa e sistemit

6
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Qendra e masës

𝑹𝟐 ) Sistemi i n pikave materiale që shtrihen në një drejtim.

𝑹𝟐𝒃 ) Sistemi i n pikave materiale që shtrihen sipas oy / oz

Shënojmë:
y1 , y2 ,.... yn / z1 , z2 ,.... zn vendodhjet përkatësisht të pikave materiale me masa m1 ,
m2, ,.... mn

➢ Kur sistemi është i përbërë nga n pika materiale që shtrihen në një drejtim,
qendra e masës shtrihet në drejtëzën që bashkon pikat materiale

Koordinata e qendës së masës yCM / zCM përcaktohet me shprehjen:

1 1
yCM 
M
 mi yi and zCM 
i M
m z
i
i i

ku: 𝑀 = 𝑚1 + 𝑚2 + ⋯ + 𝑚𝑛 është masa e sistemit

7
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Qendra e masës

𝑹𝟑 ) Sistemi i n pikave materiale që shtrihen në hapësirën tre dimensionale.

Shënojmë:
(x1, y1 z1), (x2, y2 z2), ..., (xn, yn zn) koordinatat e vendodhjes përkatësisht të pikave
materiale me masa m1, m2, ,.... mn

➢ Kur sistemi është i përbërë nga n pika materiale që shtrihen në hapësirën tre
dimensionale, qendra e masës ndodhet në hapësirën tre dimensionale.

Vektori i vendodhjes së qendës së masës 𝑟𝐶𝑀 , përcaktohet me shprehjen:

rCM = xCM ˆi + yCM ˆj + zCM kˆ

1 1 1
=
M
 m x ˆi + M  m y ˆj + M  m z kˆ
i
i i
i
i i
i
i i

rCM 
1
 mi ri → ri  xi ˆi + yi ˆj + zi kˆ
M i

8
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Qendra e masës

𝑹𝟒 ) Trupi i ngurtë
Trupin e ngurtë, duke e copëzuar në pjesë shumë të vogla, mund ta konsiderojmë si një
sistem i përbërë nga n pikave materiale që shtrihen në hapësirën tre dimensionale.

Koordinatat e qendës së masës 𝑟𝐶𝑀 , do të

përcaktohen duke iu referuar rezultatit të sistemit të n
pikave materiale, të cilat, për një copëzim sh të vogël
të trupit të ngurtë, marrin trajtën:

1
xCM = lim
mi → 0 M
i xi mi
1
M
= xdm

1
yCM =
M  ydm 1
1 rCM =  rdm
and zCM =
M  zdm M
9
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Qendra e masës

➢ Shembull 1

Një sistem përbëhet nga tre grimca të pozicionuara si në figurë. Gjeni qendrën e
masës së sistemit. Masat e grimcave janë: m1 = m2 = 1.0 kg dhe m3 = 2.0 kg.

Zgjidhje:

1 m1 x1 + m2 x2 + m3 x3
xCM =
M
 mi xi =
i m1 + m2 + m3
(1.0 kg )(1.0 m ) + (1.0 kg )( 2.0 m ) + ( 2.0 kg )( 0 )
=
1.0 kg + 1.0 kg + 2.0 kg
3.0 kg  m
= = 0.75 m
4.0 kg

1 m1 y1 + m2 y2 + m3 y3
yCM =
M
m yi
i i =
m1 + m2 + m3
(1.0 kg )( 0 ) + (1.0 kg )( 0 ) + ( 2.0 kg )( 2.0 m )
=
1.0 kg + 1.0 kg + 2.0 kg
4.0 kg  m
=
4.0 kg
= 1.0 m ( )
rCM  xCM ˆi + yCM ˆj = 0.75ˆi + 1.0ˆj m
10
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Qendra e masës
➢ Shembull 2
Gjeni qendrën e masës të shufrës homogjene me masë M dhe gjatësi L.
Supozojmë që shufra ka masë uniforme për njësi të gjatësisë 𝜆 = 𝑘𝑜𝑛𝑠𝑡𝑎𝑛𝑡𝑒 .

Zgjidhje: 𝐿
1 1 𝜆 𝐿2
𝑥𝐶𝑀 = න 𝑥𝑑𝑚 = න 𝑥𝜆𝑑𝑥 =
𝑀 𝑀 𝑀2
0

L2  M 
xCM =  
2M  L 
1
= L
2

Meqë qendra e masës së shufrës homogjene me masë M dhe gjatësi L ndodhet në qendrën
e saj të simetrisë, mund të pohojmë se:

❑ Qendra e masës së trupave homogjen me formë të të rregullt gjemetrike,

ndodhet në qendrën e tyre të simetrisë
11
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Qendra e masës

Në figurë është paraqitur një metodë

eksperimentale të thjeshtë për të gjetur
qendrën e masës së një trupi plan të
çfarëdoshëm,

12
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Lëvizja e qendrës së masës së një sistemi pikash materiale

Lëvizja e një trupi, si p.sh. një shkop që lëshohet

duke u rrotulluar, është e komplikuar.
Për ta përshkruar, në fillim le të përshkruajmë lëvizjen
e qendrës së masës së tij.

drCM 1 dri 1
v CM =
dt
=
M
m
i
i
dt M
= m v
i
i i

dv CM 1 dv 1
a CM =
dt
=
M
 mi
i
=
dt M
m a
i
i i

Ma CM =  mi a =  Fi
i i
⇒ F
i
ext = Ma CM

Qendra e masës së një sistemi pikash materiale lëviz si një pikë materiale me masë
M= mi nën veprimin e rezultantes së forcave të jashtme që veprojnë mbi sistemin.
13
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Impulsi

Impulsi i një pike materiale është prodhimi i masës së saj me shpejtësinë

p  mv

px = mvx p y = mv y pz = mvz

 F = ma = m
dv
dt

d ( mv ) dp
F = dt
=
dt

Ritmi i ndryshimit me kohën i impulsit të një grimce është i barabartë me forcën

rezultante që vepron mbi grimcën

14
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Ruajtja e Impulsit

I referohemi sistemit në të cilin rezultantja e forcave të jashtme, që veprojnë mbi

të është zero 𝑭𝑹𝒋 = 𝟎

𝑹𝟏 ) Le të shqyrtojmë dy pika materiale që ushtrojnë forca të barabarta

dhe të kundërta mbi njëra-tjetrën, dhe që tek to nuk ushtrohet forcë tjetër.

F12 = −F21 ⇒ F12 + F21 = 0

m1a1 + m2 a 2 = 0 ⇒ dv1 dv
m1 + m2 2 = 0
dt dt
d ( m1 v1 ) d ( m2 v 2 )
+ =0
dt dt
d
( m1 v1 + m2 v 2 ) = 0
dt

d d
( m1 v1 + m2 v 2 ) = 0  ( p1 + p 2 ) = 0
dt dt

Shihet që, nëse 𝑭𝑹𝒋 = 𝟎 , kemi që: (p1 + p 2 ) = konstante ⇒ p tot = constant
15
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Ruajtja e Impulsit

𝑹𝟐 ) Shqyrtojmë systemin me shumë pika materiale.

Impulsi i përgjithshëm P i sistemit është i barabartë me shumën

𝑃Ԧ = ෍ 𝑚𝑖 𝑣𝑖 = ෍ 𝑝𝑖
vektoriale, të impulseve të pikave materiale: 𝑖 𝑖

Shprehim impulsin e përgjithshëm P të sistemit si prodhimin të 𝑃Ԧ = ෍ 𝑚𝑖 𝑣𝑖 = 𝑀𝑣𝐶𝑀

masës së përgjithshme M me shpejtësinë e qendrës së masës 𝑖

dP dvqm
Duke derivuar këtë barazim, marrin: =M = M aqm
dt dt
Meqë: 𝑀𝑎𝐶𝑀 = 𝐹𝑅𝑗
𝑑𝑃Ԧ
Kemi që: 𝐹𝑅𝑗 =
𝑑𝑡

Në qoftë se 𝑭𝑹𝒋 = 𝟎 , kemi që: 𝑷 = 𝒌𝒐𝒏𝒔𝒕𝒂𝒏𝒕𝒆

Ligji i Në qoftë se rezultantja e forcave të jashtme, që veprojnë mbi një sistem, është
ruajtjes së
impulsit zero, impulsi i përgjithshëm i sistemit ruhet, pra mbetet i pandryshueshëm.
16
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Ruajtja e Impulsit

➢ Goditja

Goditja është dukuria e bashkëveprimit të trupave në një kohë relativisht të

shkurtër, në krahasim me kohën e lëvizjes së tyre.

Gjatë goditjes gjendja e lëvizjes së trupave ndryshon, prandaj thuhet se sistemi i përbërë
prej këtyre trupave ndodhet në dy gjendje lëvizjeje:
- në gjendjen e lëvizjes para goditjes;
- në gjendjen e lëvizjes pas goditjes

❑ Gjatë goditjes së trupave zbatohet ligji i ruajtjes së impulsit të sistemit të trupave

Meqë koha e bashkëveprimit të trupave, gjatë goditjes është shumë e shkurtër, ndryshimi i
vendodhjes së këtyre trupave në lidhje me të tjerët, rrjedhimisht edhe ndryshimi i energjisë
potenciale, nuk merret parasysh. Pra mund të pohojmë se:

❑ Gjatë goditjes së trupave mund të ndryshojë vetëm energji kinetike e trupave

që goditen.
17
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Ruajtja e Impulsit

➢ Klasifikimi i Goditjeve
Goditje elastike

Goditje elastike është goditja gjatë së

cilës mund të ndodh shkëmbimi ose
bartja e energjisë kinetike nga njëri
trup tek tjetri, por pa ndryshuar
energjinë e tyre të brendshme.
Në goditjen elastike, energjia kinetike
e sistemit nuk ndryshon
Goditje joelastike

Goditje joelastike është goditja gjatë së cilës

mund të ndodh jo vetëm bartja e energjisë
kinetike nga njëri trup tek tjetri, por edhe
shndërrimi i ndërsjelltë i saj me energjinë e
brendshme të trupave.
Si rrjedhim në goditjen joelastike, energjia
kinetike e sistemit ndryshon 18
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Ruajtja e Impulsit

➢ Klasifikimi i Goditjeve

Goditje qendrore

Kur nuk ndryshon drejtimi i lëvizjes

së trupave para dhe pas goditjes

Goditje jo qendrore

Kur ndryshon drejtimi i lëvizjes së

trupave para dhe pas goditjes

19
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Ruajtja e Impulsit
➢ Shembull 3
Dy trupa me masa 𝑚1 e 𝑚2 lëvizin kundrejt njëri-tjetrit me shpejtësi përkatësisht 𝑣1𝑖 dhe 𝑣2𝑖 .
Përcaktoni shpejtësinë e lëvizjes së trupave pas goditjes, duke ditur se pas goditjes, lëvizin si një
trup i vetëm.

Zgjidhje:

p = 0
Goditje absolutisht joelastike 𝑷 = 𝒌𝒐𝒏𝒔𝒕𝒂𝒏𝒕𝒆
pi = p f

Duke zbatuar ligjin e ruajtjes së impulsit, kemi që: m1 v1i + m2 v 2i = ( m1 + m2 ) v f

m1 v1i + m2 v 2i
Nga ku gjejmë shpejtësinë e sistemit të trupave vf =
pas goditjes: m1 + m2
20
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Ruajtja e Impulsit
➢ Shembull 4

Dy trupa me masa 𝑚1 e 𝑚2 lëvizin me shpejtësi përkatësisht 𝑣1𝑖 dhe 𝑣2𝑖 , si në figurë. Duke ditur
se trupat goditen në mënyre elastike, përcaktoni shpejtësinë e lëvizjes së secilit trup pas goditjes.

Zgjidhje:

para goditjes pas goditjes

Goditje elastike 𝑷 = 𝒌𝒐𝒏𝒔𝒕𝒂𝒏𝒕𝒆

𝑬𝒌,𝒔𝒊𝒔𝒕𝒆𝒎𝒊𝒕 = 𝒌𝒐𝒏𝒔𝒕𝒂𝒏𝒕𝒆

pi = p f → m1v1i + m2 v2i = m1v1 f + m2 v2 f

1 1 1 1
Ki = K f → m1v1i 2 + m2 v2i 2 = m1v1 f 2 + m2 v2 f 2
2 2 2 2
21
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

para goditjes pas goditjes

1 1 1 1
Ligji i ruajtjes së energjisë kinetike m1v1i 2 + m2 v2i 2 = m1v1 f 2 + m2 v2 f 2
të sistemit: 2 2 2 2

m1 ( v1i 2 − v1 f 2 ) = m2 ( v2 f 2 − v2i 2 )

m1 ( v1i − v1 f )( v
1i + v1 f ) = m2 ( v2 f − v2i )( v2 f + v2i )

Ligji i ruajtjes së impulsit të

pi = p f → m1v1i + m2 v2i = m1v1 f + m2 v2 f
sistemit:

m1 ( v1i − v1 f ) = m2 ( v2 f − v2i )

v1i + v1 f = v2 f + v2i  v1i − v2i = − ( v1 f − v2 f )

22
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

para goditjes pas goditjes

 m − m2   2m2 
Shpejtësitë e lëvizjes të secilit trup v1 f =  1 v +
 1i   v2i
 m1 + m2   1
m + m2 
pas goditjes, përcaktohen me
 2m1   m2 − m1 
shprehjen: v2 f = +
 1i 
v  v2i
 m1 + m2   m1 + m2 

Raste të vecanta:
𝑹𝟏 ) Trupi 𝑚2 është në prehje  m − m2 
para goditjes v1 f =  1  v1i
 m1 + m2 
→
v2 i = 0
 2m1 
v2 f =   v1i
 m1 + m2 
23
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

para goditjes pas goditjes

Raste të vecanta:

𝑹𝟐 ) m1  m2 → m1 + m2  m1 and m1 − m2  m1
 m1   2m1 
v1 f    v1i and v2 f    v1i
 1
m  1 
m
 v1 f  v1i and v2 f  2v1i

𝑹𝟑 ) m1  m2 → m1 + m2  m2 and m1 − m2  −m2
 −m2 
v1 f    v1i and v2 f  0
 m2 
 v1 f  −v1i and v2 f  0

24
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Ruajtja e Impulsit
➢ Shembull 5
Një proton goditet elastikisht me një proton tjetër i cili është fillimisht në prehje. Protoni goditës e ka
shpejtësinë fillestare 3.50  105 m/s dhe kryen goditje të shmangur nga ajo ballore me protonin e
dytë siç tregohet në figure. Pas goditjes, njëri proton lëviz në kënd 37.0 në lidhje me drejtimin
fillestar të lëvizjes dhe protoni i dytë shmanget me një kënd  në lidhje me të njejtin bosht. Gjeni
shpejtësitë përfundimtare të dy protoneve si dhe këndin .

Zgjidhje:
Goditje elastike jo qendrore
𝑷 = 𝒌𝒐𝒏𝒔𝒕𝒂𝒏𝒕𝒆
𝑬𝒌,𝒔𝒊𝒔𝒕𝒆𝒎𝒊𝒕 = 𝒌𝒐𝒏𝒔𝒕𝒂𝒏𝒕𝒆

px = 0  pxi = pxf  m1v1i = m1v1 f cos  + m2 v2 f cos 

𝑷 = 𝒌𝒐𝒏𝒔𝒕𝒂𝒏𝒕𝒆
p y = 0  p yi = p yf  0 = m1v1 f sin  − m2 v2 f sin 

1 1 1
𝑬𝒌,𝒔𝒊𝒔𝒕𝒆𝒎𝒊𝒕 = 𝒌𝒐𝒏𝒔𝒕𝒂𝒏𝒕𝒆 K i = K f  m1v1i 2 = m1v1 f 2 + m2 v2 f 2
2 2 2 25
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

(1) v1i = v1 f cos  + v2 f cos 

( 2 ) 0 = v1 f sin  − v2 f sin 
( 3) v1i 2 = v1 f 2 + v2 f 2

v2 f cos  = v1i − v1 f cos 

v2 f sin  = v1 f sin 

v2 f 2 cos 2  + v2 f 2 sin 2  =
v1i 2 − 2v1i v1 f cos  + v1 f 2 cos 2  + v1 f 2 sin 2 

( 4) v2 f 2 = v1i 2 − 2v1i v1 f cos  + v1 f 2

v1 f 2 + ( v1i 2 − 2v1i v1 f cos  + v1 f 2 ) = v1i 2

( 5) v1 f 2 − v1i v1 f cos  = 
26
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

v1 f = v1i cos  = ( 3.50  105 m/s ) cos 37.0

= 2.80  105 m/s

( 3.50 105 m/s ) − ( 2.80 105 m/s )

2 2
v2 f = v1i 2 − v1 f 2 =
= 2.11 105 m/s

 v1 f sin    ( 2.80  105 m/s ) sin 37.0 

 = sin 
−1
 = sin 
−1
 = 53.0
 v
 2f   ( 2.1110 m/s ) 
5

27
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Për këtë leksion u shfrytëzuan materiale nga:

Kurs i Fizikës 1
Për studentët e Inxhinierisë
Kapitulli 6: Puna dhe energjia
Kapitulli 7: Sistemet e pikave materiale dhe ruajtja e impulsit

Gjithashtu … fq. 155 - 210

28