MATEMATIKA DHE LIDHJA E

SAJ ME SHKENCAT E TJERA

Punoi: Kleanta Karemanaj
Matematika dallohet nga shkencat e tjera për një lidhje të veçantë që ka ajo me realitetin. Ajo
është e një natyre të pastër intelektuale, e bazuar tek një seri aksiomash të deklaruara të vërteta
(do të thotë që aksiomat nuk i janë nënshtruar asnjë experience por janë të frymëzuara nga
eksperienca) ose mbi disa ligje përkohësisht të pranuara. Një pohim matematikor – i quajtur
përgjithësisht teoremë ose propozicion konsiderohet i vërtetë nëse procesi I vërtetimit formal
që përcakton vlefshmërinë e saj respekton një structure arsyetuese logjike-deduktive. Statistika
është shkenca që studion marrjen, organizimin, analizimin dhe interpretimin e ndryshimeve
sasiore në zhvillimin e shoqërisë, të ekonomisë, të kulturës etj, duke mbledhur të dhëna
numerike për to, të cilat grupohen e përpunohen.
Disa studiues e identifikojnë origjinën e statistikave në 1663, me publikimin natyror dhe
politiktë “Vëzhgimet mbi Ligjet e Vdekshmërisë”nga John Graunt. Aplikimet e hershme e të
menduarit statistikor sillej rreth nevojave të shteteve në bazë të politikës në të dhënat
demografike dhe ekonomike. Shtrirja e disiplinës së statistikave zgjerohet në fillim të shekullit të
19 për të përfshirë mbledhjen dhe analizën e të dhënave në përgjithësi.
Sot, statistika përdoret gjerësisht në biznes, qeveri, dhe shkencat natyrore dhe shoqërore.
 LIDHJA E MATEMATIKES ME
FIZIKEN
Matematikën me fizikën e lidhin një sërë formulash qe shërbejnë për gjetjen e
vlerave të madhësive fizike (shpejtësia, rruga e përshkuar, masa, nxitimi,
pesha, forca gravitacionale, forcat bashkevepruese). Këto formula kërkojnë
përdorimin e veprimeve matematikore ( si faktorizime,shumëzime,pjesëtime,
mbledhje, zbritje). Gjithashtu fizika vë në përdorim të gjitha format e
grafikëve.
 Fuqitë me eksponent pozitiv ose negative
Fuqitë e dhjetës janë një veprim matematikor që përdoret edhe në fizikë kur kemi të bëjmë me vlera
shumë të mëdha ose shumë të vogla. Fuqia e dhjetës nuk përdoret vetëm në fizik, por edhe në kimi, biologji e
shkenca të tjera.
Shembuj të përdorimit të fuqive të dhjetës janë: masa e Tokës=610 24kg: Rrezja e Tokës= 6400km=6.4
•106m; Rrezja e Hënës=1.7 •106m
Të shkruarit e një numri si prodhim midis një numri tjetër, më i madh ose i barabartë me 1 dhe më i vogël
se 10, dhe një fuqie të 10.
Rrumbullakosja e një mumri
Edhe rrumbullakosja e numrave si një veprim matematik përdoret në fizikë. Zakonisht numrat i
rrumbullakosim në me një shifër dhjetore, dy ose tre shifra dhjetore. P.sh, 3.74621~ 3.746; 2.4187~2.42;
6.35~6.4.
Gabimi absolut dhe relativ
Edhe gabimi absolute dhe relative janë gjithashtu instrumente të matematikës, të cilat
përdoren në fizikë.
Kur një matje e një madhësie përsëritet herë pas here, shohim se janë përftuar vlera të
ndryshme, prandaj kuptojmë se ndodhin gabime në matje.
Gabimi absolute është gjysmediferenca e përftuar midis vlerës maksimale dhe asaj minimal:

Njohja e gabimit absolute në një matje nuk na jep informacione në lidhje me shkallën e
saktësisë me të cilën është bërë matja. Prandaj për të përcaktuar nëse një matje është e saktë,
përdoret gabimi relative dha gabimi në përqindje.

Gabim relativ është raporti midis gabimit absolut dhe vlerës mesatare:

Ndërsa gabimi në përqindje është i barabartë me gabimin absolute të shumëzuar me 100 dhe të
shprehur me %.
 Vektorët
Një vector është një mjet matematik që paraqitet grafikisht me një segment të orientuar, i cili në fizikë
paraqet një zhvendosje. Gjatësia e segmentit tregon madhësinë e vektorit ose të zhvendosjes që kryen
trupi, drejtimi jepet nga drejtëza mbi të cilën ndodhet segmenti, ndërsa kahu nga shigjeta. Për të
mbledhur dy vektorë edhe në fizikë, ashtu sin ë matematke, përdoret metoda e paralelogramit ose e
trekëndëshit, n.q.s vektorët kanë drejtime të njëjta madhësitë e tyre mblidhen si numra të thjeshtë.
Edhe diferenca e vektorëve kryhet po në të njëjtën mënyrë si në fizikë ashtu edhe në matematikë,
vektorit të parë i mblidhet e kundërta e vektorit të dytë. Në fizikë të gjitha madhësitë që sillen si
zhvendosje quhen madhësi vektoriale ose vektorë. Shumë madhësi fizike janë të tipit vektorial: shpejtësia,
nxitimi, forca e kështu me radhë. (ndërsa adhësitë që nuk janë vektorë quhen skalare dhe karakterizohen
nga një numër i ndjekur nga një njësi matëse).
Grafiku i shpejtësisë në lidhje me kohën. Grafiku i hapësirës në lidhje me
(është i formës x=y) kohën, është një parabolë.
 Lëvizja rrethore gjithashtu është një shembull i përdorimit të matematikës, pasi përdoren
njohuritë e matematikës mbi rrethin për të llogaritur karakteristikat e lëvizjes rrethore. Lëvizja
rrethore e njëtrajtshme është ajo e një pike që lëviz në një rreth me shpejtësi me madhësi
konstante.
v = 2π T ∙r (T është perioda e lë perioda e lëvizjes)
Pra shohim se përdoren njohuritë matematikore mbi rrezen e rrethit dhe
numrin π.
Në lëvizjen rrethore gjithnjë është i pranishëm nxitimi, nxitimi qendërsynues, i
cili gjendet me formulën:
aq = v2r
Në lëvizjen rrethore numri i rrotullimeve që kryen pika në njësinë e kohës quhet frekuencë. Njësia matëse e
frekuencës është Herz, i cili formohet nga përpjesëtimi:

Frekuenca dhe perioda kanë një lidhje matematikore më njëra-tjetrën:

Gjithashtu matematika në këtë rast përdorët edhe për të shprehur shpejtësinë në varësi të frekuencës: , por ne
gjithastu dimë se: ; nga kjo rrjedh se v = 2πfr ( shpejtësia në varësi të frekuencës).
Gjithashtu e përdorim matematikën për të shprehur nxitimin qendërsynues me anë të frekuencës: aq , ndërsa v =
2πfr, nga kjo rrjedh aq = 4π2f2r.
Lëvizja parabolike është lëvizja që kryen një trup në rënie përgjatë një trajektoreje të formës parabolike, si një
sferë e cila rrotullohet në tryeze e më pas bie nga tryeza. Në këtë mënyrë sfera zhvendoset edhe horzontalisht edhe
vertikalisht. Këto zhvendosje llogaritne me formula që kërkojnë zbatimin e njohurive matematikore.

Zhvendosja horizontale:
sx= v0 ∙t
Zhvendosja vertikale
sy= 12 g ∙t2

Gjithashtu fizika studion edhe lëvizjen e predhave, llogaritja e karakteristikave të kësaj lëvizjeje si çdo lloj
lëvizjeje tjetër përdor matematikën.
Vlera e dy përbërëseve të shpejtësisë në lidhje me këndin e formuar është:
vx= v0 ∙cosα
vy=v0 ∙cos(90°- α)
Shohim se në këtë rast kemi përdorur njohuritë mbi kosinusin e këndit, kjo pasi predha kur lëshohet formon një
kënd të caktuar me tokën. Pra edhe këto njohuri mbi kosinusin e këndot fizika e ka marrë nga matematika.
Matematika ne gjuhe :
Matematika ne lidhje me gjuhen. Ne gjuhe ne perdorim presjen
per te ndare fjalet ne nje fjali, por presja perdoret edhe ne
matematike ne numrat me presje .p.sh. 0,5 :5,7 etj..
Gjithashtu edhe kllapat (rrethore dhe katrore) te cilat ne gjuhe
i perdorim per te vecuar fjale ose fjali ne matematike i
perdorim ne shprehjet numerike. Viza ne gjuhe perdoret ne
dialog kurse, ne lidhje me
Matemetiken viza perdoret ne figura gjeometrike, segmente,
drejteza, vija thyesore. Kemi edhe dypikeshin qe ne gjuhe
perdoret ne ligjerate, kur numerojme gjymtyre etj. , ne
matimatike ai sherben si veprimi I pjestimit.
Shembull :
Matematika gjuhësore ne gjuhët e Europes.
Matematika ne Kimi :
Si ne matematike ashtu dhe ne kimi kemi te bejme me
veprime te ndryshme numerike. Pra, ketu ngjasojne
matematika me kimine. Ne kimi kemi numra natyrore,
jonatyrore, veprime me numra me presje, shumezime,
pjesetime, fuqi dhe problema te ndryshme. Gjithashtu
kimia ka dhe shume formula ashtu si matematika.
Sintetizimi i elementit me numër atomik 117
Elementi Ununseptium është elementi i fundit që mbush
periodën e shtatë të Tabelës Periodike të Elementëve. Ai
do të shkruhet së shpejti mes elementëve me
numëratomik 116 dhe 118 që tashmë janë zbuluar.
Përveç kësaj, eksperimentet kanë provuar një rritje të
qëndrueshmërisë të bërthamave me rritjen e neutroneve
që i përbëjnë ato.
Matematika ne Histori dhe Gjeografi :
Lidhja e matimatikes me historin ka te bej me numrat
e datave, te dhenave te luftrave (.p.sh. numri i
ushtareve,te vrareve ) .
Nje nga vizatimet më të famshme të Leonardo da
Vinçit – Njeriu Vitruvian – është cilësuar si shembull i
përpjekjeve për të bashkuar matematikën, artin dhe
shkencën.“Njeriu Vitruvian” është skicë e hollësishme
e trupit të njeriut, e vizatuar në qendër të një katrori
dhe rrethi, me krahet dhe këmbët e shtrira. Krahët dhe
këmbët prekin skajet e katrorit dhe rrethit duke
treguar stërzgjatje, si per të lënë të kuptohet se njeriu
sfidon cdo ndrydhje dhe është i prirur te kapërcejë cdo
kufi, sapo nje kufizim i vendoset. Me këtë vizatim,
Leonardo merr në konsiderate thellësinë dhe madhësinë
trupore, simetrinë dhe lidhjet gjeometrike, duke u
bazuar në idete e Vitruviusit – studiues, artist,
projektues, inxhinjer dhe arkitekt i lashtë romak .
Gjithashtu matematika lidhet edhe me ndertimin e Piramdave te lashta .
Matematika ne Arkitekture

Lidhja e matematikes me
arkitekturen eshte fakti se
arkitektura shpesh merret me
përpunimin e hapësirës,
vëllimit, formes. Si dhe dritës,
hijes dhe elementeve abstrakte
për të arritur një përfundim
estetik. Kjo gjë e dallon
arkitekturën prej shkencave të
zbatuara dhe inxhinierisë, të cilat
përqëndrohen më shumë në
aspektet e funksionalitetit dhe
realizimit të projektit, sesa në
estetikën.
 “Matematika dhe Mjekesia”
Të dy, mjekët dhe infermieret përdorin matematikë çdo ditë,
duke I siguruar kujdes shëndetësor njerëz venë mbarë botën.
Mjekët dhe infermieret përdorin matematikë kur ata shkruajnë
receta apo administrojne ilaçe. Mjekët përdorin matematikë
gjatë hartimit të grafikëve statistikore të epidemive ose ne
normat e suksesit të trajtimeve . Matematika vlen për rrezet- x
dhe skanimin CAT. Numrat ofrojnë një bollëk të informacionit
për profesionistët mjekësor. Ajo është nje siguri për publikun e
gjerë që të dinë se mjekët dhe infermieret tane janë të
trajnuar siç duhet duke studiuar matematikë dhe te dine
përdorimin e saj në mjekësi .