Rozwój instrumentów i zespołów instrumentalnych

na przestrzeni dziejów

Rozwój instrumentów i zespołów instrumentalnych na przestrzeni dziejów.

 Rozwój instrumentów i zespołów instrumentalnych na
przestrzeni dziejów

Ważne daty
1685–1750 – lata życia Johanna Sebastiana Bacha

1732–1809 – lata życia Josepha Haydna

1932 – ukończenie największych na świecie organów w Convention Hall

Scenariusz dla nauczyciela

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

1. Muzyka w prehistorii. Uczeń:

2. opisuje instrumenty prehistoryczne.

2. Starożytność (Egipt, Grecja, Rzym i in.). Uczeń:

3. wymienia i klasyfikuje starożytne instrumenty muzyczne ((…) organy hydrauliczne (…));

3. Średniowiecze. Uczeń:

7. wymienia i klasyfikuje średniowieczne instrumenty muzyczne ((…) fidel (…);

4. Renesans. Uczeń:

4. klasyfikuje renesansowe instrumenty muzyczne ((…) szpinet(…);

5. Barok. Uczeń:

1. charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:

2. wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce,

altówka, wiolonczela, kontrabas, (…) fortepian (…));

3. wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów ((…) Johann Sebas an Bach, (…)

François Couperin);

6. Klasycyzm. Uczeń:

3. wymienia i klasyfikuje instrumenty orkiestry symfonicznej, skład kwartetu smyczkowego

i różnych zespołów kameralnych typowych dla epoki klasycyzmu;

4. wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Joseph Haydn (…));

7. Romantyzm. Uczeń:
 3. wymienia i klasyfikuje instrumenty muzyczne charakterystyczne dla epoki romantyzmu:
fortepian, (…); instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas), (…);
(…);

4. charakteryzuje polską muzykę romantyczną i jej reprezentantów (Fryderyk Chopin, (…)).

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł
muzycznych;

2. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną.

Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata itp.) i/lub pisemnej (np.
esej, referat itp.) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię.

Nauczysz się

opisywać budowę instrumentów;

stosować właściwą terminologię muzyczną;

przyporządkowywać dzieło do twórcy;

wskazywać różnice i podobieństwa między instrumentami dawnymi i współczesnymi.

Ewolucja instrumentów
Już w prehistorii człowiek wykorzystywał prowizoryczne instrumenty, idiofony zbudowane
ze znalezionych materiałów, np. kamieni, kości, drewna. Wraz z rozwojem technologii
powstawały coraz bardziej skomplikowane instrumenty, które obecnie podlegają
klasyfikacji naukowej w zależności od źródła dźwięku, może nim być np. drgająca struna
(chordofony), słup powietrza (aerofony), membrana (membranofony), blaszka, kawałki
drewna (idiofony). W zależności od epoki wykorzystywano inne instrumenty, a także inny
zespół wykonawczy, było to spowodowane różnorodnością styli i form muzycznych
charakterystycznych dla poszczególnych kompozytorów i panujących standardów.
Jak powstały skrzypce?
Protoplastą skrzypiec, a także należących do tej samej rodziny: altówki, wiolonczeli
i kontrabasu, jest średniowieczna fidel, która wykorzystywana była w kapelach ludowych.
Na jej bazie powstały skrzypce barokowe, które budową przypominają dzisiejsze skrzypce.
Zbudowane są one z kilku kawałków drewna, co odróżnia je od fideli, którą wykonywano
z jednego kawałka. Instrument posiada cztery struny znajdujące się na mostku. Do
wprowadzenia źródła dźwięku w drgania wykorzystywany jest smyczek (technika arco) lub
palce (technika pizzicato).

13
14 15
16
17

19
5
18

3 4 7 8
11
6 9
2 10
1
12

Podbródek

Strunnik

Mostek
4

Struny: G D A E

Podstrunnica
6

Stroik (śrubka)

Otwór rezonansowy, tzw. ef. Występuje po obu stronach.

Wcięcie

Żyłka

10

Płyta górna

11

Boczek
12

Guzik

13

Ślimak

14
 Kołek

15

komora kołkowa

16

prożek

17

Gryf
18

Płyta dolna

19

smyczek
Budowa skrzypiec, online-skills, CC BY 3.0

1
Dźwięk skrzypiec
Wykonanie: Jakub Haufa

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Autor nieznany, Polichromia przedstawiająca wędrownego grajka, 1530, Kościół Świętej Trójcy w Grębinie,
cyfrowa.pbp.sieradz.pl, domena publiczna (ilustracja); Jakub Haufa, dźwięk skrzypiec, youtube/IMITpolska, CC BY 3.0
W baroku silnie rozwinęła się muzyka instrumentalna, a wraz z nią aparat wykonawczy.
Powstała orkiestra, której bazą były instrumenty strunowe. W klasycyzmie powstał kwartet
smyczkowy, składający się z pierwszych i drugich skrzypiec, altówki i wiolonczeli; często
był wykorzystywany w muzyce kameralnej, którą rozpowszechnił Joseph Haydn, tworzący
trzon brzmieniowy orkiestry na takie właśnie instrumentarium.

1
Joseph Haydn, Kwartet smyczkowy g-moll op.74 nr 3, część IV Allegro con brio , 1793.
Wykonanie: COLLEGIUM MUSICUM SANCTAE CAECILIAE

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

autor nieznany, „Józef Haydn grający z kwartetem”, Państwowe Muzeum, Wiedeń, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja);
Joseph Haydn, Kwartet smyczkowy g-moll op.74 nr 3, część IV Allegro con brio, youtube/Paweł Rybkowski, CC BY 3.0
Polecenie 1

Na podstawie nagrania dźwiękowego i ilustracji porównaj fidel i skrzypce; wskaż różnice

i podobieństwa w brzmieniu instrumentów.

1
Fidel
Wykonanie: Barry Hall

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Fidel, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Dźwiek fideli, youtube/pafrodites, CC BY 3.0

1
 Skrzypce
Wykonanie: Jakub Haufa

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Skrzypce, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Jakub Haufa, dźwięk skrzypiec, youtube/IMITpolska, CC BY 3.0

Powstanie i rozwój instrumentów klawiszowych

Pierwowzorem organów, tak popularnego do dzisiaj instrumentu klawiszowego były
powstałe w antycznym Rzymie organy hydrauliczne. Docierające do poszczególnych
piszczałek ciśnienie powietrza było w nich regulowane przy użyciu zbiornika wody. W IV
wieku zamieniono hydrauliczny mechanizm na skórzane miechy. Początkowo klawiatura
organowa była bardzo ciężka, na skutek czego technika gry diametralnie różniła się do
znanej obecnie – do naciskania poszczególnych klawiszy wykorzystywano całe dłonie.
Dopiero gdy instrument ten został stosowany w liturgii, stopniowo ulegał przekształceniom
i udoskonaleniom. Wraz z kolejnymi epokami budowane były instrumenty o coraz
większych możliwościach technicznych i ilości piszczałek. Największe obecnie organy,
znajdujące się w Convencion Hall w Atliantic City (USA), powstały w 1932 roku, posiadają
336 głosów (około 34 tysiące piszczałek), siedem manuałów (klawiatur) ręcznych
i pedałową, a ich waga szacowana jest na 150 ton.

1
1
Johann Sebas an Bach, Toccata i fuga d-moll BWV 565, 1831, wykonano na organach
w Convencion Hall.

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Kontuar organów w Convencion Hall, Atlan c City, USA., sta cflickr.com, CC BY 3.0 (ilustracja); Johann Sebas an Bach, Toccata
i fuga d-moll BWV 565, 1831, youtube/Karlfalcon, CC BY3.0

Instrumentem podobnym do organów pod względem techniki gry jest powstały w XV w.

klawesyn. Jest to chordofon, którego struny wprawiane są w ruch za pomocą tzw. piórek,
poruszanych przez mechanizm skoczków, reagujących na naciśnięcie poszczególnych
klawiszy. Klawesyn nie pozwalał na granie dynamiczne, wszystkie dźwięki były więc
jednorodne pod względem głośności. Wykorzystywano go głównie w barokowym basso
continuo, a także jako solowy instrument w koncercie klawesynowym. W zależności od
wielkości przyjmował różne nazwy, np. mały gabinetowy klawesyn nazywano szpinetem.

6 4
3

1
7

Skala instrumentu obejmowała dźwięki od F kontra do f trzykreślnego.

2

Klawesyn posiadał od jednego do dwóch manuałów (klawiatury).

Uderzony klawisz wprawia w ruch skoczek, na którym przymocowane było tzw. piórko lub
kolec, wprawiające struny w ruch. Gdy klawisz się podnosił, dźwięk został przerwany
poprzez tłumienie struny.
 Przez ograniczenia techniczne wynikające z zastosowania sztywnych piórek, na klawesynie
nie było możliwości gry dynamicznej.

Bartłomiej Bulicz (fot.), Skoczek klawesynu. Widoczne piórko szarpiące strunę,

wikimedia.org, CC BY 3.0

W klawesynie, podobnie jak w innych instrumentach szarpanych, ważną rolę odgrywało

pudło rezonansowe, dzięki któremu dźwięk był mocniejszy.

Klawesyny często ozdabiane były intarsją (łączono różne gatunki drewna, czasem
podbarwianego w ornamenty i wzory).

6
 Skrzydło klawesynu służyło do akustycznego skierowania dźwięku w odpowiednią stronę.

W droższych klawesynach stosowano registry, które muzyk mógł przestawiać w trakcie gry,
przesuwając je kolanem (gdy znajdowały się pod klawiaturą), nogą (gdy występowały
w formie pedałów) lub ręką (gdy znajdowały się nad klawiaturą).
Klawesyn należący do Filharmonii Lubelskiej, kopia instrumentu z XVIII wieku, filharmonialubelska.pl, CC BY 3.0

1
François Couperin, L'art de toucher le clavecin, Preludium 5 A-dur , 1716
Wykonanie: Robert Schröter

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Muzyk grający na klawicyterium, 1723, fineartamerica.com, CC BY 3.0(ilustracja); François Couperin, L'art de toucher le clavecin,
Preludium 5 A-dur, 1716, wikimedia.org, CC BY 3.0

Włoski konstruktor Bartolomeo Cristofori, na bazie klawesynu stworzył ok. 1700 roku nowy
instrument – fortepiano, który był pierwowzorem dzisiejszego fortepianu. Sama nazwa
odnosi się do muzycznych określeń forte (głośno) i piano (cicho), ponieważ fortepian zyskał
w stosunku do klawesynu techniczną możliwość gry dynamicznej. Zmienił się także
mechanizm piórek, które zostały zamienione na filcowe młoteczki. Z czasem udoskonalony
został o pedały: piano (zmienia barwę instrumentu), forte (unosi tłumiki, umożliwiając
trwanie dźwięku aż do zatrzymania drgań struny). Droższe modele posiadały także
sostenuto (zatrzymuje tłumiki wyłącznie poszczególnych strun). Początkowo rama
wykonana była z drewna, jednak w XX wieku zastąpił je metal, dzięki czemu brzmienie
zostało uwydatnione. Fortepian szybko zyskał popularność i prawie całkowicie wyparł
klawesyn. W klasycyzmie, romantyzmie oraz współcześnie wykorzystywany jest jako
instrument solowy w koncertach fortepianowych, a także do akompaniamentu.

Fortepiano firmy Paul McNulty z 1805 roku, wikimedia.org,

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z ilustracjami i wysłuchaj nagrania. Porównaj wygląd i dźwięk klawesynu

i fortepianu, wskaż różnice i podobieństwa pomiędzy instrumentami.

1
Fryderyk Chopin, Sonata h-moll Op. 58 No 3, część 4 Presto non tanto, 1844
Wykonanie: Rafał Blechacz

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Fortepian Calisia, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0 (ilustracja); Fryderyk Chopin, Sonata h-moll Op. 58 No 3, część 4 Presto non
tanto, 1844, youtube/Marcelo72, CC BY 3.0
 1

1
Johann Sebas an Bach, Suita francuska No. 5 G-dur BWV 816, Gigue, 1722
Wykonanie: Luc Beauséjour

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

klawesyn flamandzki, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0 (ilustracja); Johann Sebas an Bach, Suita francuska No. 5 G-dur BWV 816,
Gigue, 1722, klawesyn, youtube/Luc Beauséjour, CC BY 3.0

Rozwój zespołów instrumentalnych

Wspólne muzykowanie korzeniami sięga tradycji ludowych. W średniowieczu muzykanci
uświetniali grą ważne dla wiejskiej społeczności wydarzenia oraz pełnili funkcje
rozrywkową. Wraz z rozwojem muzyki instrumentalnej i dopuszczeniem jej do liturgii
kościoła rzymskiego powstawały coraz bardziej profesjonalne zespoły. W renesansie
wykształcił się twór, który można traktować jako zalążek orkiestry. Liczba wykonawców
w zespole stale rosła z następowaniem kolejnych epok, a największy rozmiar orkiestra
zyskała w romantyzmie za sprawą Richarda Wagnera i jego twórczości operowej.
 1

1
Cwał Walkirii z opery Walkiria WWV 86B, Ryszarda Wagnera
Wykonawca: Birgit Nilsson (śpiew)

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Franz Hanfstaengl (fot.), fotografia Ryszarda Wagnera, 1871, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja);
Richard Wagner, opera „Walkiria” WWV 86B, „Cwał Walkirii”, 1870, youtube/lpdzw, CC BY 3.0

Jeżeli mowa była o Wagnerze, to należy wspomnieć także o Gustavie Mahlerze (1860‐1911),
który jest autorem VIII Symfonii znanej też jako „Symfonią Tysiąca”. Nazwa ta wzięła się od
liczby wykonawców. Podczas prapremiery, która odbyła się 12 września 1910 roku
w Monachium obsada wykonawcza liczyła 171 instrumentalistów oraz 858 śpiewaków.
Ponad 1000. muzyków wraz z Leopoldem Stokowskim przed premierą VIII symfonii Mahlera, 1916 Filadelfia, Stany Zjednoczone,
philly.com, CC BY 3.0

Powstawały także małe zespoły, złożone od trzech do maksymalnie dziewięciu

wykonawców. Początkowo służyły one na dworach królewskich i grały w specjalnie
przygotowanych pokojach muzycznych. Tak powstała muzyka kameralna, której nazwa
wzięła się od włoskiego da camera (komnata). Ważną postacią w rozwoju kameralistyki był
Joseph Haydn, który stworzył kwartet smyczkowy – nową formę muzyczną i typ zespołu
o tej samej nazwie, składający się z pierwszych i drugich skrzypiec, altówki i wiolonczeli. Na
jego podstawie powstały potem zespoły złożone z innych instrumentów, np. kwartet
fortepianowy, kwintet fortepianowy, kwintet smyczkowy.

1
1
Kwartet smyczkowy d-moll Op.76 No.2, Allegro, autorstwa Josepha Haydna
Wykonawca: Cleveland String Quartet

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Thomas Hardy, portret Josepha Haydna, 1791, Royal College of Music, Museum of Instruments,
wikimedia.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Joseph Haydn, „Kwartet smyczkowy d-moll Op.76 No.2”, Allegro,
1796-1797, youtube/Bartje Bartmans, CC BY 3.0

Zadania
Ćwiczenie 2

Uzupełnij informacje o instrumencie.

Nazwa instrumentu:
Konstruktor (imię i nazwisko):
Rok zbudowania: około roku
Ćwiczenie 3

Wybierz prawdziwe zdania.

Pierwszymi instrumentami muzycznymi były idiofony stworzone z kawałków


kamieni, drewna, kości.

 Kwartet smyczkowy jest grupą instrumentalistów powstałą w renesansie.

 Pierwsze instrumenty muzyczne znane były już w prehistorii.

 Fidel była protoplastą fortepianu.

Ćwiczenie 4

Zaznacz, które cechy skrzypiec są prawdziwe.

 Zbudowane są z kilku kawałków drewna.

 Do gry wykorzystuje się smyczek.

 Zbudowane są z jednego kawałka drewna.

 Posiadają 5 strun.

 Posiadają 4 struny.
Ćwiczenie 5

Zaznacz miejsce, w którym znajdują się największe organy na świecie.

 Archikatedra pod wezwaniem Jana Chrzciciela, Wrocław, Polska

 Opactwo Westminster, Londyn, Wielka Brytania

 Conven on Hall, Atlanic City, USA

 Katedra Notre Dame, Paryż, Francja

Ćwiczenie 6

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/D86p8qkmH

Utwór do zadania. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.

Rozpoznaj rodzaj zespołu, który usłyszysz na nagraniu.

Ćwiczenie 7

Zaznacz imię i nazwisko kompozytora utworu.

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

 Fryderyk Chopin

 François Couperin

 Joseph Haydn

 Johann Sebas an Bach

Ćwiczenie 8

Poniższym grupom instrumentów przyporządkuj źródło wydobywania dźwięku.

Chordofony Drgające ciało stałe

Aerofony Drgający słup powietrza

Idiofony Drgająca membrana

Membranofony Drgająca struna

Ćwiczenie 9

Opisz grupę instrumentów nazywaną współcześnie elektrofonami. Scharakteryzuj ją,

wymieniając cechy, podając źródło dźwięku oraz przykłady instrumentów wchodzących w jej
skład.
Słownik pojęć
Aerofon

instrument dęty.

Basso con nuo

w barokowych utworach instrumentalnych lub instrumentalno‐wokalnych: najniższy

basowy głos.

Chordofon

instrument strunowy.

Idiofon

instrument perkusyjny, w którym źródłem dźwięku jest ciało stałe o naturalnej

sprężystości.

Membranofon

instrument muzyczny, w którym źródłem dźwięku jest drgająca membrana.

Źródło: sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

1
1
Dźwięk skrzypiec
Wykonanie: Jakub Haufa

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Autor nieznany, Polichromia przedstawiająca wędrownego grajka, 1530, Kościół Świętej Trójcy w Grębinie, wikimedia.org,
domena publiczna (ilustracja); Jakub Haufa, dźwięk skrzypiec, youtube/IMITpolska, CC BY 3.0

1
Fidel
Wykonanie: Barry Hall

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Fidel, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Dźwiek fideli, youtube/pafrodites, CC BY 3.0

1
1
Skrzypce
Wykonanie: Jakub Haufa

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Skrzypce, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Jakub Haufa, dźwięk skrzypiec, youtube/IMITpolska, CC BY 3.0

1
Johann Sebas an Bach, Toccata i fuga d-moll BWV 565, 1831, wykonano na organach
w Convencion Hall.

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Kontuar organów w Convencion Hall, Atlan c City, USA., sta cflickr.com, CC BY 3.0 (ilustracja); Johann Sebas an Bach, Toccata
i fuga d-moll BWV 565, 1831, youtube/Karlfalcon, CC BY3.0
 1

1
François Couperin, L'art de toucher le clavecin, Preludium 5 A-dur , 1716
Wykonanie: Robert Schröter

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Muzyk grający na klawicyterium, 1723, fineartamerica.com, CC BY 3.0(ilustracja); François Couperin, L'art de toucher le clavecin,
Preludium 5 A-dur, 1716, wikimedia.org, CC BY 3.0

1
 Fryderyk Chopin, Sonata h-moll Op. 58 No 3, część 4 Presto non tanto, 1844
Wykonanie: Rafał Blechacz

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Fortepian Calisia, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0 (ilustracja); Fryderyk Chopin, Sonata h-moll Op. 58 No 3, część 4 Presto non tanto,
1844, youtube/Marcelo72, CC BY 3.0

1
Johann Sebas an Bach, Suita francuska No. 5 G-dur BWV 816, Gigue, 1722
Wykonanie: Luc Beauséjour

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

klawesyn flamandzki, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0 (ilustracja); Johann Sebas an Bach, Suita francuska No. 5 G-dur BWV 816,
Gigue, 1722, klawesyn, youtube/Luc Beauséjour, CC BY 3.0
 1

1
Cwał Walkirii z opery Walkiria WWV 86B, Ryszarda Wagnera
Wykonawca: Birgit Nilsson (śpiew)

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Franz Hanfstaengl (fot.), fotografia Ryszarda Wagnera, 1871, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja);
Richard Wagner, opera „Walkiria” WWV 86B, „Cwał Walkirii”, 1870, youtube/lpdzw, CC BY 3.0

1
Kwartet smyczkowy d-moll Op.76 No.2, Allegro, autorstwa Josepha Haydna
Wykonawca: Cleveland String Quartet

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/PJ59q88Bm

Thomas Hardy, portret Josepha Haydna, 1791, Royal College of Music, Museum of Instruments,
wikimedia.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Joseph Haydn, „Kwartet smyczkowy d-moll Op.76 No.2”, Allegro,
1796-1797, youtube/Bartje Bartmans, CC BY 3.0

Bibliografia
Mieczysław Drobner, Instrumentoznawstwo i akustyka, PWM Warszawa 1960.

Józef Chomiński, Krystyna Wilkowska‐Chomińska, Historia muzyki, PWM Warszawa 1989.