Mieczysław S.

Ostojski
Eugeniusz Andrulewicz
Włodzimierz Krzymiński

Broń chemiczna
zatopiona w Morzu Bałtyckim
w wyniku działań wojennych

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej

Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2010
Seria:
MONOGRAFIE
INSTYTUTU METEOROLOGII I GOSPODARKI WODNEJ

Autorzy:
dr inż. Mieczysław S. Ostojski, prof. WSŚ
dr Eugeniusz Andrulewicz
mgr Włodzimierz Krzymiński

Recenzent:
dr inż. Andrzej Jagusiewicz

Projekt okładki:
Elżbieta Klejnowska

Redakcja i przygotowanie do druku:

Maria Storożyńska

KOMITET REDAKCYJNY WYDAWNICTW IMGW

prof. dr inż. Jan Zieliński – przewodniczący, prof. dr hab. inż. Maciej Maciejewski – z-ca przewodniczą-
cego, mgr Elżbieta Waśkowska – sekretarz
mgr Tomasz Balcerzak, dr Rafał Bąkowski, mgr inż. Beata Grzonka, dr inż. Ryszard Kosierb,
dr Andrzej Kruczała, mgr Łukasz Legutko, dr hab., prof. IMGW Halina Lorenc,
inż. Jan Orłowski, prof. dr hab. inż. Maria Ozga-Zielińska, dr inż. Bogdan Ozga-Zieliński,
prof. dr hab. inż. Kazimierz Różdżyński, mgr Jan Sadoń, mgr inż. Edmund Sieinski,
mgr inż. Maria Storożyńska, doc. dr hab. inż. Jan Winter, mgr inż. Janusz Wiśniewski

ISBN 978-83-61102-28-1

ADRES REDAKCJI: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej

01-673 Warszawa, ul. Podleśna 61, tel. 22 56-94-510 fax 22 56-94-511
Nakład 120 egz.

2
Spis treści

1 WSTĘP 5
2 MIEJSCA I ILOŚĆ ZATOPIONYCH BOJOWYCH ŚRODKÓW
TRUJĄCYCH NA OBSZARZE BAŁTYKU 7
3 CHARAKTERYSTYKA MIEJSC ZATOPIEŃ 10
3.1 BASEN BORNHOLMSKI 10
3.2 BASEN GOTLANDZKI 12
3.3 MAŁY BEŁT 12
3.4 INNE OBSZARY ZATAPIANIA POZA BAŁTYKIEM 14
4 KLASYFIKACJA I WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNE
BOJOWYCH ŚRODKÓW TRUJĄCYCH 16
4.1 ZACHOWANIE SIĘ AMUNICJI CHEMICZNEJ I BOJOWYCH ŚRODKÓW TRUJĄCYCH
W ŚRODOWISKU MORSKIM 18
5 WŁAŚCIWOŚCI TOKSYCZNE BOJOWYCH ŚRODKÓW TRUJĄCYCH 22
5.1 ODDZIAŁYWANIE NA ORGANIZM CZŁOWIEKA 22
5.2 ODDZIAŁYWANIE NA ŚRODOWISKO MORSKIE 23
6 MIEJSCA SKAŻEŃ I PRZYPADKI WYŁOWIENIA BOJOWYCH ŚRODKÓW
TRUJĄCYCH W POLSKIEJ STREFIE EKONOMICZNEJ 25
7 OCENA ZAGROŻEŃ 30
7.1 ZAGROŻENIA DLA RYBAKÓW 30
7.2 ZAGROŻENIA DLA KONSUMENTÓW 32
7.3 ZAGROŻENIA DLA FAUNY I FLORY 33
8 WYNIKI DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ 35
9 DZIAŁANIA HELCOM 38
10 DYSKUSJA I WNIOSKI 43
LITERATURA 46

3
4
1 WSTĘP
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie materiałów na temat
amunicji chemicznej zawierającej bojowe środki trujące (BŚT), zatopionej w Mo-
rzu Bałtyckim oraz ocena, na tym etapie jedynie teoretyczna, stopnia zagrożenia
dla środowiska morskiego i człowieka. Prace nad wyznaczeniem oceny ryzyka
ekologicznego na drodze modelowej są prowadzone od końca 2006 r. w ramach
międzynarodowego projektu MERCW [HELCOM MONAS 2007] oraz są przed-
miotem działań w ramach 2. projektu flagowego w ramach Strategii Regionu Mo-
rza Bałtyckiego, w którym wiodącą rolę odgrywa Główny Inspektorat Ochrony
Środowiska.
Bojowe środki trujące, zwane popularnie gazami bojowymi, należą do grupy
toksycznych związków chemicznych, które wyprodukowano w celu zastosowania
w walce. Dotychczas zastosowano je na skalę masową podczas I wojny światowej
powodując śmierć około 100 000 ludzi i kalectwo dalszych 1,2 mln (rys. 1).
W czasie II wojny światowej BŚT posiadały wszystkie walczące strony, żadna
z nich nie zdecydowała się jednak na ich użycie. W okresie między I i II wojną
oraz podczas II wojny światowej wyprodukowano duże ilości BŚT. Tylko
w Niemczech około 65 000 ton, w tym najwięcej iperytu, który stanowił 39% całej
produkcji BŚT [HELCOM EC-BETA 4/96 15/2, 1996]. Po wojnie alianci na ob-
szarze Niemiec znaleźli ogromne ilości tych substancji (łącznie około 300 000 ton
amunicji chemicznej).
Po zakończeniu każdej ze światowych wojen kraje stawały przed problemem
unieszkodliwienia BŚT. Powszechnie stosowaną i akceptowaną praktyką było
zatapianie BŚT w morzu już od wczesnych lat XX wieku do lat 70. [Carton, Jagu-
siewicz 2009].
Jednak często czyniono to pospiesznie i – jak się dziś okazuje – beztrosko,
bez większej dbałości o dokumentowanie czasu i dokładnej lokalizacji zatopień.
Wkrótce po zatopieniu dochodziło do wypadków oparzeń na wybrzeżu i otwartym
morzu, które – choć ze zmniejszoną częstotliwością – odnotowuje się do dziś. Są to
przede wszystkim wypadki skażenia plaż, wyłowienia amunicji z morza lub opa-
rzeń na statkach rybackich.

5
http://www.tau.ac.il/~pet/html/history2.html http://www.home.zonnet.nl/rene.brouwer/usa/usa.htm
Rys 1. Atak gazowy chlorem pod Ypres

Dotychczasowe wypadki zdarzały się na niewielką skalę tak, że zaniechano

zajmowania się tą kłopotliwą sprawą, jednak specjaliści od korozji morskiej oce-
niają, że po ponad kilkudziesięciu latach od zatopienia amunicji chemicznej ze
skorodowanych łusek do środowiska morskiego mogą się zacząć uwalniać bojowe
środki trujące.
Po II wojnie światowej bojowe środki chemiczne zostały jeszcze kilkakrot-
nie użyte w konfliktach wojennych, na szczęście na niewielką skalę. Z najważniej-
szych przypadków należy odnotować ich użycie w czasie wojny w Wietnamie,
w latach 80. w wojnie iracko-irańskiej, czy w 1988 roku w walkach Irakijczyków
z partyzantami kurdyjskimi. Równocześnie kontynuowano produkcję BŚT, głów-
nie w ZSRR. Po udostępnieniu przez Federację Rosyjską danych dotyczących
produkcji i unieszkodliwiania BŚT na obszarze byłego ZSRR, okazało się też, że
skażeniu uległy znaczne obszary wokół fabryk broni chemicznej [NATO 1995]
oraz, że zatapianie tych niebezpiecznych materiałów w morzu kontynuowano także
po II wojnie światowej. Obecnie jest to problem nie tylko Bałtyku, lecz niemal
wszystkich mórz i oceanów [Carton, Jagusiewicz 2009]. Ocenia się, że w Bałtyku
zatopiono około 40 tys. ton amunicji chemicznej, z czego 13 tys. ton mogą stano-
wić BŚT [HELCOM CHEMU 1994]. Trzeba tu zwrócić uwagę na fakt, że uniesz-
kodliwianie BŚT jest niezwykle kosztowne. Według źródeł NATO niszczenie BŚT
jest około dziesięciokrotnie kosztowniejsze niż ich produkcja [NATO 1995].

6
2 MIEJSCA I ILOŚĆ ZATOPIONYCH
BOJOWYCH ŚRODKÓW TRUJĄCYCH
NA OBSZARZE BAŁTYKU

Zatopień amunicji chemicznej w Morzu Bałtyckim dokonywano po II woj-

nie światowej w latach 1945-1948. Bojowe środki trujące (BŚT) znajdowały
się w pociskach artyleryjskich, bombach oraz w pojemnikach. Zatapiania dokony-
wały władze niemieckie przed zakończeniem wojny oraz alianci po jej zakończe-
niu. Akcje aliantów przeprowadzono na podstawie ustaleń Konferencji w Poczda-
mie z dnia 2.08.1945 roku, dotyczących demilitaryzacji i rozbrojenia armii nie-
mieckiej.
Na podstawie istniejących dokumentów oznaczono następujące miejsca za-
tapiania (rys. 2):
• w południowo-wschodniej części Głębi Gotlandzkiej;
• we wschodniej części Głębi Bornholmskiej;
• w cieśninie Mały Bełt;
• w cieśninie Skagerrak.
Na obszarze Skagerraku i Małego Bełtu amunicję chemiczną zatapiano
w ładowniach starych statków (rys. 3), podczas gdy na pozostałych obszarach wy-
rzucano ją za burtę statku w kontenerach i skrzyniach (rys. 4). Wiadomo ponadto,
że oprócz oznaczonych miejsc zrzutów istnieją jeszcze inne rejony prawdopodob-
nego występowania amunicji chemicznej, gdyż istnieją informacji o tym, że pewną
część ładunku wyrzucano za burtę poza wyznaczonymi obszarami, podczas trans-
portu do miejsc zatapiania na wschód od Bornholmu i na południowy wschód od
Gotlandii. Ładunki zrzucano ze statków płynących lub dryfujących, w tym część
amunicji wyrzucano w drewnianych skrzyniach, które dryfowały nawet na znaczne
odległości. Ze względu na niedoskonałość sprzętu nawigacyjnego obszary zatopień
nie zawsze precyzyjnie znakowano. Istnieją świadkowie, którzy utrzymują, że
Związek Radziecki dokonywał zatopień amunicji chemicznej także po 1947 roku.
Jednakże archiwa radzieckie z okresu po 1947 roku nie zostały ujawnione

7
[HELCOM CHEMU 1994], a wspomniane fakty nie zostały oficjalnie potwierdzo-
ne przez Federację Rosyjską.

Rys. 2. Miejsca i ilości zatopień bojowych amunicji, w tym zawierającej BŚT w Morzu Bałtyckim po
II wojnie światowej oraz trasy transportu amunicji oficjalne (linia ciągła) i nieoficjalne (linia przerywana)
Oprac. własne wg HELCOM CHEMU [1994]

Rys. 3. Zatapianie starych statków wojennych wyładowanych Rys. 4. Operacja zatapiania amunicji
amunicją chemiczną (archiwa USA). Tę technikę zatapiania chemicznej w rynnie Beauforta (Morze
stosowano w Rowie Norweskim (Morze Północne) Irlandzkie). Taką samą technikę zata-
i Skagerraku piania stosowano na Morzu Bałtyckim
http://www.manxman.co.im/cleague/archive/bombs.html

8
 Do 1992 roku nie prowadzono systematycznych badań, ani nawet inwenta-
ryzacji informacji o zatapianiu amunicji w wodach Morza Bałtyckiego. Dopiero
w 1992 roku, w ramach prac Komisji Helsińskiej, Państwa Strony Konwencji oraz
obserwatorzy z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Norwegii przedstawili
informacje na temat amunicji chemicznej zatopionej w Morzu Bałtyckim do 1947
roku, które posłużyły do przygotowania raportu na ten temat. Opracowanie sporzą-
dzone przez Zespół Roboczy Niemieckiej Federalnej Agencji Morskiej i Hydrogra-
ficznej (Bundesamt für Seeschiffahrt und Hydrographie, BSH) przygotowane na
podstawie analizy oficjalnych dokumentów i zeznań świadków zawiera wiele da-
nych o zatapianiu amunicji chemicznej z obszaru Niemiec.

Rys. 5. Sieci rybackie w Głębi Bornholmskiej, Rys. 6. Oględziny bomby chemicznej wyłowio-
prawdopodobnie porwane na metalowych płaszczach nej w Głębi Bornholmskiej
broni chemicznej [Fiskeri Arbogen 2000]
[Paka 2001]

Szacuje się, że z 300 000 ton amunicji chemicznej wyprodukowanej

w Niemczech do 1945 roku, na obszarze Morza Bałtyckiego zatopiono od 42 000
do 65 000 ton (dane o większej ilości pochodzą z mniej wiarygodnych zeznań
świadków). Przy założeniu, że BŚT stanowią średnio około 15% ciężaru amunicji
można przypuszczać, że zatopiono od 6 000 do 13 000 ton BŚT [BSH 1993].
Największe ilości amunicji chemicznej zatopiono z rozkazów radzieckich
i brytyjskich władz okupacyjnych, odpowiednio 37 000 i 23 000 ton. Natomiast
ilości bojowych środków trujących zatopionych przez byłą NRD (prawdopodobnie
jeszcze w latach 60.) były bardzo małe (200 do 300 t) i stanowią mniej niż 1%
ogólnej ilości.

9
3 CHARAKTERYSTYKA MIEJSC
ZATOPIEŃ

3.1 Basen Bornholmski

W Basenie Bornholmskim, na polecenie radzieckich władz okupacyjnych
w Niemczech, zatopiono w 1947 i 1948 roku 35 000 ton bomb i pocisków zawiera-
jących iperyt, lepki iperyt i BŚT zawierające arszenik (Clark I, Clark II, adamsyt),
a także prawdopodobnie również iperyt azotowy, fosgen, tabun, chloroacetofenon
oraz Cyklon B. Około 200 ton zatopiono w latach 1952 i 1965 na polecenie władz
NRD [BSH 1993]. Z zeznań świadków wynika, że w 1946 roku zatopiono prawdo-
podobnie dalsze 8 000 ton amunicji na obszarze na wschód oraz 15 000 ton na
południowy wschód od Bornholmu, na polecenie brytyjskich władz okupacyjnych
w Niemczech.
Według zeznań licznych świadków, amunicja chemiczna była zatapiana
wprost ze statków w czasie transportu ładunku morzem z niemieckiego portu Wol-
gast do obszarów zatopień położonych na wschód od Bornholmu. Wyniki obliczeń
czasu rejsów sugerują, że załogi musiały rozpoczynać zrzucanie ładunków za burtę
już na wschodnim podejściu do portu Świnoujście na północ od Dziwnowa. Jed-
nakże brak jest szczegółowych danych o rodzajach i ilościach zatopionej w ten
sposób amunicji [BSH, 1993].
Centrum rejonu zatopienia znajduje się około 20 Mm na wschód od wyspy
i odpowiada pozycji 55°15'N i 15°45'E. Jest ono oznaczone na mapach jako miej-
sce niebezpieczne oraz rejon, w którym kotwiczenie jest zabronione. Obszar zato-
pień obejmuje około 256 Mm2; głębokość akwenu waha się od 70 do 105 m,
a większość dna pokrywa warstwa mułu o miąższości 5-6 m.
Wody akwenu są silnie stratyfikowane: górną warstwę o miąższości około
50 m stanowią wody wysłodzone, o zasoleniu około 7 [PSS’78]. Dolna warstwa
jest kształtowana przez wlewy słonych wód przydennych z Morza Północnego,
które w pewnym stopniu mieszają się z wodami warstwy górnej. Zasolenie wód

10
przydennych wynosi od ponad 15 [PSS’78] do około 19 [PSS’78], w zależności od
intensywności wlewu. W przeważającym stopniu zasolenie mieści się w przedziale
od 15 do 16,5 [PSS’78], co stanowiło 57% przypadków pomiarów dokonanych
podczas rejsów monitoringowych w latach 1959-2008. W przypadku występowa-
nia znacznego zasolenia w warstwie przydennej, granica rozdziału pomiędzy war-
stwami o różnej gęstości skutecznie utrudnia wymianę pionową.
Temperatura wód przydennych (2 m nad dnem) wynosi tam od około 4°C
do ponad 10°C w ciągu całego roku, a ich natlenienie jest słabe i okresowo po-
jawia się siarkowodór (IMGW 1986-2009). W latach 1959-2008 w prawie 70%
przypadków stężenie tlenu w warstwie przydennej było niższe od 2 ml/dm3. Tyl-
ko w czasie dopływu przydennych, zasolonych wód z Morza Północnego okre-
sowo wzrasta temperatura wody, osiągając nawet około 10°C, a warunki tlenowe
poprawiają się, kiedy stężenie tlenu jest większe od 2 ml/dm 3 . Jednakże
w związku z przeważającymi, długotrwałymi okresami niskiego stężenia tlenu,
można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że w osadach dennych panują
warunki redukcyjne.
Przemieszczanie poziome wód warstwy przydennej również jest niewielkie,
ponieważ prądy przydenne występujące w Basenie Bornholmskim są słabe. Wielo-
letnie pomiary prądów w rejonie Głębi Bornholmskiej prowadzone przez Oddział
Morski IMGW w Gdyni w latach 1978-2003 (IMGW 1986-2001) podczas różnych
ekspedycji morskich na Bałtyku, a w szczególności w ramach monitoringu Bałty-
ku, pozwoliły na dokonanie analizy statystycznej prądów dla wybranych kwadra-
tów bałtyckich, w tym dla rejonu Głębi. Z przeprowadzonej analizy danych wyni-
ka, że przeważające kierunki prądów przydennych są związane z przemieszcza-
niem się wód głownie na północ oraz na południe i południowy-wschód. Ich pręd-
kości są zazwyczaj niewielkie i rzadko przekraczają 10 cm/s. Spośród wszystkich
zarejestrowanych prędkości prądów przydennych w latach 1997-2003, 76% przy-
padków mieści się w przedziale prędkości do 10 cm/s, podczas gdy prądy większe
od 20 cm/s stanowiły tylko 7% przypadków.
Szlaki transportu amunicji z portów Wolgast i Peenemünde Nord w rejony
na południe od Bornholmu przecinały obszar stosunkowo płytkiej Zatoki Pomor-
skiej o głębokościach do około 20 m.
Z kolei obszar znajdujący się na południowy zachód od Bornholmu, pomię-
dzy Zatoką Pomorską a Głębią Bornholmską należy także do stosunkowo płytkich
rejonów morza, o głębokości 29-40 m.
Wody Zatoki Pomorskiej, przylegającej od Basenu Bornholmskiego mają
zasolenie około 7,5‰ i temperaturę wody odpowiadającą średnim sezonowym
zmianom temperatury powietrza, gdyż wody te są zwykle dobrze wymieszane,
przeważnie aż do samego dna. Badania eksperymentalne prowadzone w tym rejo-
nie przez IMGW w latach 1959-2009 potwierdzają fakt, że w większości przypad-
ków rozkład pionowy temperatury i zasolenia jest homogeniczny, a przy silnym
wietrze przepływ wody w całej toni (od powierzchni do głębokości około 18 m)
ma praktycznie taki sam kierunek.

11
 Według modelu symulacyjnego prądów Niemieckiej Federalnej Agencji
Morskiej i Hydrograficznej (BSH), kierunki prądów w tej części Morza Bałtyckie-
go, sprawiają, że substancje rozpuszczone i zawiesiny mogą, w zależności od kie-
runku wiatru, docierać do zachodniego i południowego wybrzeża Bałtyku
[BSH1993].
Wyniki obliczeń modelowych potwierdzają badania IMGW (IMGW 1986-
2009), według których kierunki prądów przydennych w płytkowodnej części połu-
dniowego Bałtyku bardzo często mają kierunek zbliżony do kierunku prądów po-
wierzchniowych, generowanych przez wiatr. Obliczenia statystyczne wykonane
przez IMGW na podstawie pomiarów pokazują, że w rejonie Zatoki Pomorskiej
w niewielkim stopniu dominują prądy skierowane na południowy zachód i zachód,
natomiast w rejonie Kołobrzegu zdecydowaną przewagę mają prądy od południo-
wo-wschodnich do południowo-zachodnich, czyli skierowane w kierunku brzegu.
Pozostałe kierunki występują w podobnym procencie i zwykle nie przekraczają
10% przypadków.
Prędkości prądów w tych rejonach są w pewnym stopniu zróżnicowane, jed-
nak w największym procencie występują prądy o prędkościach do 10 cm/s.
W Zatoce Pomorskiej zanotowano 73% takich przypadków, a w rejonie Kołobrze-
gu 55%. Prądy o większych prędkościach występują tylko w okresach silnego wia-
tru, kiedy nie wykonuje się pomiarów na statku.

3.2 Basen Gotlandzki

W 1947 roku, na rozkaz radzieckich władz okupacyjnych w Niemczech, za-
topiono około 2.000 ton amunicji chemicznej o nieznanym składzie. Z powodu
znacznej odległości tego rejonu od portów niemieckich, w końcowym okresie za-
tapiania ładunki transportowano tylko do obszarów w rejonie Bornholmu
[BSH 1993].
Głębokości morza na obszarze zatopień wahają się między 70 a 120 m. Wa-
runki hydrograficzne są podobne do panujących w Basenie Bornholmskim, kształ-
towane także przez dopływ bardziej zasolonych przydennych wód z Morza Pół-
nocnego. Zasolenie jest jednak nieco mniejsze i wynosi przeciętnie mniej niż 12
[PSS’78] (IMGW 1986-2009). W związku z dużym zasoleniem warstwowość mas
wodnych jest także dość stabilna, utrudniająca pionową wymianę masy i energii.
Występują tu zazwyczaj słabe prądy przydenne, o czym świadczą pomiary,
wg których 80% występujących tu prądów ma prędkości mniejsze od 10 cm/s.
Tylko sporadycznie prądy mają prędkości ponad 25 cm/s. Przeważający kierunek
przepływu to północny oraz rzadko wschodni do południowego. Najrzadziej wy-
stępują prądy północne.
Słabe prądy przydenne powodują, że amunicja chemiczna i pojemniki mogą
być odsłonięte lub przykryte tylko cienką warstwą mułu.

12
Rys. 7. Najważniejsze miejsca zatopień BŚT w Oceanie Światowym
[Otremba 2006]

13
3.3 Mały Bełt

W 1945 roku Wermacht zatopił 69 000 ton pocisków artyleryjskich zawiera-

jących tabun i fosgen. W latach 1959-1960 podniesiono 69 000 pocisków z tabu-
nem i zatopiono je w Zatoce Biskajskiej. Na dnie pozostało około 5 000 ton bomb
i pocisków [BSH 1993].
Obszar ten jest usytuowany między 54°47' a 54°50'N i 10°08' a 10°15'E.
Głębokość morza wynosi około 30 m, a dno jest pokryte mułem o miąższości do-
chodzącej do 8 m.
Osady denne gromadzą się w tym rejonie w tempie 1-2 mm na rok. Po 40 la-
tach grubość warstwy osadu może osiągnąć 8 cm. Uważa się, że amunicja pogrąży-
ła się w osadach dennych, które są miękkie i błotniste. Prąd powierzchniowy prze-
pływa w kierunkach północno-zachodnim i południowo-wschodnim z prędkością
od 0,50 cm/s do ponad 1 m/s.

Tabela 1. Ilości amunicji chemicznej i bojowych środków trujących zatopionych w południowej i za-
chodniej części Morza Bałtyckiego
[BSH 1993; HELCOM CHEMU 1994]

Ilość amunicji Ilość BŚT

Obszar Rodzaje BŚT
[w tonach] [w tonach]
35 000 (inf. sprawdzone) iperyt, Clark I, II,
Basen Bornholmski 5 300 do 6 500
43 300 (inf. nie sprawdzone.) adamsyt i in.

Obszar SW od Bornholmu do 15 000 (inf. nie sprawdzone.) 2 250 brak danych

Basen Gotlandzki 2 000 300 brak danych

Mały Bełt 5 000 750 tabun, fosgen

Rejon wód k. Masekär około 20 000 ? iperyt i in. nieznane

3.4 Inne obszary zatapiania poza Bałtykiem

W latach 1945-1948 brytyjskie i amerykańskie władze okupacyjne zatopiły

skonfiskowane niemieckie statki handlowe załadowane dużymi ilościami amunicji
chemicznej. Z materiałów źródłowych wynika, że jeden taki statek zatopiono na
Morzu Norweskim, a 26 zidentyfikowanych statków i 6-8 nieznanych na obszarze
Cieśniny Skagerrak, 25 Mm na południowy wschód od miasta Arendal w Rowie
Norweskim. Zatopione statki zawierały około 130 000 ton amunicji chemicznej
i konwencjonalnej [HELCOM CHEMU 1994].

14
 Statki załadowane BŚT zatopiono także w cieśninie Skagerrak (na głęboko-
ści 220 m) na wysokości miejscowości Lysekil na zachód od latarni morskiej Mas-
ekär.. Ilość tej amunicji władze szwedzkie oceniają na 20 000 ton, w tym część to
amunicja zawierająca iperyt, a być może także i gazy paralityczno-drgawkowe.
Władze Wielkiej Brytanii potwierdziły zatopienie statków, nie ma jednak informa-
cji o ilości i rodzaju zatopionej amunicji.
Na polecenie francuskich władz okupacyjnych, dwa statki załadowane amu-
nicją chemiczną (prawdopodobnie 1 500 ton amunicji) zostały zatopione na obsza-
rze cieśniny Skagerrak, na wysokości miejscowości Skaw [HELCOM CHEMU
1994].

15
4 KLASYFIKACJA I WŁAŚCIWOŚCI
FIZYKOCHEMICZNE BOJOWYCH
ŚRODKÓW TRUJĄCYCH

Na podstawie analiz bojowych środków trujących, jakie zatapiano w Morzu

Bałtyckim, prowadzonych w Niemczech [BSH 1993] dokonano ich klasyfikacji
pod względem oddziaływania na organizm człowieka. Klasyfikację oraz właściwo-
ści fizykochemiczne tych środków przedstawiono w tabeli 2. Jak widać, wszystkie
związki z wyjątkiem tabunu są znacznie cięższe od wód bałtyckich. Dzięki temu
nie występuje zjawisko ich wypływania na powierzchnię i dryfu, w przypadku
uwolnienia ze zbiorników. Innym bardzo istotnym parametrem jest rozpuszczal-
ność związków w wodzie, która determinuje ich zdolność do degradacji i rozpro-
szenia w środowisku.
Jak pokazują tabele 1 i 2, na dnie Bałtyku znajduje się cała gama bojowych
środków trujących. Poczynając od środków łzawiących przez dusząco trujące,
parzące do paralityczno-drgawkowych. Ważne jest to, co o nich wiemy i jaki mogą
mieć wpływ na środowisko morskie dzisiaj.

Tabela 2. Fizyczne i chemiczne właściwości bojowych środków trujących.

[HELCOM CHEMU 1994]

Tempera- Tempera- Prężność Rozpusz-

Nazwa Wzór che- tura tura pary Gęstość czalność
Synonim
związku miczny topnienia wrzenia [mmHg] [g/cm3] w wodzie
[°C] [°C] 20°C [g/l]
Środek o działaniu łzawiącym (lakrymator)
Chloroaceto-
CN, Mace, CO CH 2Cl
fenon
(2-Chloro-1- 54-56 244 0,013 1,32 1
(2-Chloro-1-
fenylethanon
fenylethanon)

16
 Tempera- Tempera- Prężność Rozpusz-
Nazwa Wzór che- tura tura pary Gęstość czalność
Synonim
związku miczny topnienia wrzenia [mmHg] [g/cm3] w wodzie
[°C] [°C] 20°C [g/l]
Środki drażniące śluzówki nosa i gardła (sternity)
Cl
Clark I As
Sternite
(Difenylochloro 38-44 307-333 0,0016 1,422 2
DA
-arsyna
CN
Clark II
Sternite As
(Difenylocyjano 30-35 290-346 0,000047 1,45 2
DC
-arsyna)
Cl
Fenylo-ami-
Adamsyt
no-chloro- As
(Chlorek fenara- 195 410 2 x 10–13 1,65 znikoma
arsyna
zyny)
DM NH

Duszące środki trujące

Fosgen O Cl
Chlorek
(Dichlorek
karbonylu -128 7,6 1178 3,4 9
kwasu węglo-
CG Cl
wego)
Difosgen O O Cl

(Trójchloroetyl Perstoff -57 127 10,3 1,65

chloroformu) Cl ClCl

Środki parzące
Iperyt siarkowy Gaz musztar- CH 2 CH 2 Cl

(tioeter β- dowy S 14 228 0,72 127 0,8

chloroetylowy) H, HD CH CH Cl
2 2

różne miesza-
Gaz musztar- niny iperytu
Iperyt
dowy zimo- i luizytu, np. –1,4 <190 1,66
zimowy
wy 63% iperytu
37% luizytu
Iperyt azotowy
(Tri-2-chloro- HN-3 N(CH2CH2Cl)3 –4 235 0,011 1,24 0,16
etylo-amina)
Luizyt
Luisite
(2-chlorowi- Cl2AsCH=CHCl
Lewisite –18 190 0,35 1,89 0,5
nylo-dichlo-
Luizyt A
roarsyna)
Środek paralityczno-drgawkowy
Tabun
(N,N-dimety- O
H3C
loamido-O- Trilon 83 N P O –50 246 0,07 1,07 120
H3C CH2CH3
etylocyjano- CN

fosforan)

17
4.1 Zachowanie się amunicji chemicznej i bojowych środków
trujących w środowisku morskim
Zachowanie się BŚT w środowisku morskim zależy od chemicznych i fizy-
kochemicznych właściwości substancji, a także od czynników środowiskowych,
takich jak temperatura, zasolenie i pH wody. Ponieważ woda w Bałtyku jest słabo
alka liczna, zasolenie i temperatura są najważniejszymi parametrami środowiska,
które wpływają na przebieg reakcji chemicznych. Wzrost temperatury przyśpiesza
rozkładanie się związków i zwiększa tempo reakcji. Ze wzrostem temperatury
o 10°C szybkość reakcji się podwaja. Temperatura w Morzu Bałtyckim waha się
od 0° do 20°C w cyklu sezonowym. Ponieważ reakcje w ciałach stałych przebiega-
ją wolno, rozpuszczalność bojowych środków trujących ma zasadnicze znaczenie
w procesie ich degradacji. Oprócz podwyższonej temperatury, również prądy
wpływają przyspieszająco na procesy rozkładu. Z tabeli 2 wynika, że rozpuszczal-
ność związków zmienia się od dobrej (tabun) do bardzo złej (adamsyt, iperyt
w postaci stałej). Słaba rozpuszczalność BŚT w wodzie powoduje, że proces roz-
kładu może być wyjątkowo powolny.
Właściwości fizyczne związków decydują o możliwości wyłowienia BŚT.
Na przykład, substancja w postaci lepkiej, bardzo lepkiej oraz zbrylonej może się
dostać w sieci rybackie, co nie miałoby miejsca w przypadku substancji ciekłej lub
sypkiej. Jest to jeden z powodów, dla których większość wypadków z BŚT doty-
czyła lepkiego iperytu. Z powodu dodatku utwardzaczy, lepki iperyt jest jedynym
środkiem mogącym występować w dużych zbryleniach, stabilnych pod względem
mechanicznym. Inne związki, np. Clark I i Clark II oraz adamsyt, są w dużym
stopniu odporne na działanie wody morskiej, ale nie ulegają zbrylaniu.
Wszystkie bojowe środki trujące reagują z wodą morską, a przebieg reakcji
może być bardzo różny, w zależności od rodzaju substancji. W wyniku hydrolizy
powstają nowe związki, o właściwościach różniących się od właściwości bojowych
środków trujących. Takie produkty reakcji są zwykle mniej toksyczne i na ogół do-
brze rozpuszczają się w wodzie. Badania dotyczące zachowania się BŚT
w środowisku Morza Bałtyckiego przeprowadzono tylko dla kilku substancji. Dla-
tego ich zachowanie może być opisane jedynie w sposób jakościowy, brak bowiem
dokładnych danych o przebiegu reakcji. Wiedza o zachowaniu się BŚT w środowi-
sku morskim jest niedostateczna.

Chloroacetofenon
Hydroliza chloroacetofenonu przebiega bardzo wolno, a jego struktura che-
miczna nie wskazuje na możliwość degradacji. Po dehalogenacji powstają nietok-
syczne produkty, które mogą łatwo i całkowicie rozkładać się w wodzie morskiej.
CO CH 2Cl CO CH 2OH

+ H2O → + HCl

18
Clark I
Clark reaguje z wodą bardzo wolno i przechodzi w tlenek tetraetylku diarse-
nowego oraz kwas chlorowodorowy. Clark I jest w dłuższym czasie neutralizo-
wany przez wodę morską. Niewiele wiadomo na temat rozkładu tlenku tetraetylku
diarsenowego. Nawet jeśli rozkłada się całkowicie, to pozostają stabilne, nieor-
ganiczne związki arsenu, które są nadal toksyczne. Związki te nie mają już jednak
właściwości bojowych środków trujących. Właściwości fizykochemiczne Clarku I
pozwalają przypuszczać, że produkty jego rozpadu mogą zachowywać się przez
długi czas na dnie morza i że jest możliwa ich akumulacja w organizmach żywych.
Cl OH
As As

+ H2O → + HCl

Clark II
Clark II ulega rozkładowi w wodzie morskiej, tworząc początkowo tlenek te-
trafenylku diarsenowego i cyjanek. Chociaż cyjanek jest toksyczny, to jednak
w morzu ulega stosunkowo szybkiemu utlenianiu, w którego wyniku powstaje nie-
toksyczny kwas mrówkowy i sól sodowa kwasu mrówkowego.
CN OH

As As

+ H2O → + HCN

Adamsyt
Adamsyt jest rozpuszczalny w wodzie morskiej jedynie w ilościach ślado-
wych. Hydrolizuje bardzo powoli, tworząc tlenek difenyloaminoarsyny i kwas
chlorowodorowy. Uwagi odnoszące się do środków typu Clark I i Clark II mają
zastosowanie również do adamsytu, który także zawiera arsen.
Cl OH

As As

+ H2O → + HCl
NH NH

Fosgen
Fosgen jest bardzo aktywnym związkiem, który w wodzie morskiej rozkłada
się do dwutlenku węgla i kwasu chlorowodorowego.
O Cl

2 2
Cl + H O → CO + HCl

19
 W słabo alkalicznej wodzie morskiej, kwas ten jest neutralizowany. Reakcja
przebiega gwałtownie – nawet w temperaturze 0°C, 1-procentowy wodny roztwór
fosgenu ulega całkowitemu rozkładowi już po 20 sekundach.

Iperyt (gaz musztardowy)

Hydroliza iperytu w wodzie morskiej przebiega dwuetapowo. W jej wyniku
powstają glikol tiodietylowy i kwas chlorowodorowy; pierwszy jest nietoksyczny,
drugi jest neutralizowany przez wodę morską.
CH CH Cl CH 2 CH 2 OH
2 2

S S
+ H2O → + 2HCl
CH CH Cl CH CH OH
2 2 2 2

Jeśli hydroliza zachodzi w wodzie słodkiej, okres połowicznego rozpadu ipe-

rytu trwa kilka minut, hydroliza w wodzie morskiej zachodzi znacznie wolniej,
zwłaszcza w niskiej temperaturze. Okres połowicznego rozpadu oblicza się wów-
czas w godzinach. Taka skala czasowa może być jednak stosowana tylko w odnie-
sieniu do rozpuszczonego iperytu. Ponieważ iperyt rozpuszcza się względnie wol-
no, rozpuszczalność jest czynnikiem determinującym możliwości jego detoksyka-
cji. Proces rozpadu zależy od wielu parametrów takich jak zasolenie, temperatura,
prędkość prądów i stopień ekspozycji amunicji na działanie wody. Obecnie nie ma
bardziej szczegółowych danych na ten temat.

Iperyt lepki (iperyt utwardzony)

Iperyt lepki jest to ten sam związek, do którego dodano utwardzacze. Ma
całkowicie inny wygląd i zachowuje się inaczej po względem fizycznym. Jest kolo-
ru od czerwonego brązu, przez brunatną zieleń, aż do czarnego, a jego konsystencja
przypomina gęstą pastę. Jest bardzo lepki. Nierozpuszczalne w wodzie środki
utwardzające, takie jak polistyren i wosk montanowy mają zasadniczy wpływ na
zachowanie się związku w środowisku morskim, ponieważ limitują reagowanie
iperytu z wodą. Hydroliza jest możliwa jedynie wówczas, gdy w wyniku dyfuzji
z lepkiego iperytu wydostanie się iperyt. Hydroliza iperytu będącego ciałem stałym
może trwać tygodniami i latami oraz prowadzić do powstania różnych produktów
hydrolizy. Utwardzacze pozostają w niezmienionej postaci i stają się podstawą
powłoki, na której osadzają się drobne cząstki piasku i mułu. Dalszy przebieg tego
procesu powstrzymuje dyfuzję pozostałych aktywnych cząstek iperytu. Bojowe
środki trujące zawarte w zbryleniach lepkiego iperytu mogą zatem przetrwać wiele
lat, a im większe tworzą się zbrylenia, tym dłużej zachowują się w niezmienionej
postaci. Niszczenie zbryleń w wodzie morskiej wiąże się z dużymi trudnościami,
ponieważ bryły są elastyczne, pod ochronną powłoką.
Należy założyć, że potrzebny jest bardzo długi czas zanim lepki iperyt ule-
gnie rozkładowi do nieszkodliwych związków. W zależności od lokalnych warun-
ków hydrologicznych, falowanie lub prądy przydenne mogą transportować zbryle-
nia po dnie morza na znaczne odległości.

20
Iperyt azotowy
Hydroliza iperytu azotowego zachodzi dużo wolniej niż zwykłego iperytu
i przebiega w kilku etapach. Okres połowicznego rozpadu wynosi około 9 godzin.
W słodkiej wodzie rozkład trwa około 3 tygodni; brak natomiast danych o reakcji
tego związku w wodzie morskiej. W wyniku hydrolizy powstaje wiele różnorod-
nych produktów, wśród nich, prawdopodobnie, substancje rozpuszczalne w wodzie
i słabotoksyczne.

Luizyt
Luizyt reaguje z wodą, w wyniku reakcji powstaje tlenek chlorowinyloarse-
nu, który w roztworach zasadowych może z kolei, reagować i tworzyć kwas arse-
nowy i acetylen. Acetylen nie stwarza żadnego zagrożenie, natomiast kwas arse-
nowy zachowuje toksyczność typową dla arsenu.

Tabun
Tabun w wodzie morskiej rozkłada się dobrze i jest mało odporny na działa-
nie środowiska. W temperaturze 7°C, okres jego połowicznego rozpadu wynosi
około 5 godzin. W procesie hydrolizy powstają nietoksyczne estry kwasu fosforo-
wego i cyjanowodór. Toksyczny cyjanowodór jest stosunkowo łatwo przekształca-
ny w substancje nietoksyczne, tj. kwas mrówkowy i jego sól sodową.

Cyklon B
Cyklon B jest to cyjanowodór dobrze rozpuszczalny w wodzie. Toksyczny
cyjanowodór przechodzi stosunkowo łatwo w nietoksyczny kwas mrówkowy i jego
sole sodowe.

21
5 WŁAŚCIWOŚCI TOKSYCZNE
BOJOWYCH ŚRODKÓW TRUJĄCYCH

5.1 Oddziaływanie na organizm człowieka

Oddziaływanie bojowych środków trujących na organizm człowieka
zazwyczaj jest opisywane w odniesieniu do scenariuszy wojennych, tj. wtedy, gdy
substancje te są rozproszone w powietrzu i oddziaływają najefektywniej. Amunicja
chemiczna może oddziaływać szkodliwie na organizm człowieka tylko wtedy, gdy
wydostaną się z niej bojowe środki trujące. Może się to wydarzyć nagle, na skutek
eksplozji, lub powoli, gdy amunicja koroduje.

Rys. 9. Zdjęcia skorodowanej broni chemicznej zrobione przez pojazd podwodny (ROV) podczas rosyj-
skich badań w Basenie Bornholmskim
[Paka i Spiridonov 2002]

W przypadku eksplozji, na przykład z powodu niewłaściwego postępowania

przy unieszkodliwianiu amunicji, mogą się uwolnić duże ilości bojowych środków
trujących, które rozpylone w postaci aerozolu mogą się dostawać do płuc lub dzia-
łać na powierzchnię całego ciała. Z takim działaniem BŚT mamy do czynienia
22
w czasie działań wojennych. Jeśli chodzi o amunicję chemiczną zatopioną w Mo-
rzu Bałtyckim tego rodzaju wypadki dotychczas nie wystąpiły. Wszystkie doznane
przez rybaków obrażenia były spowodowane tym, że płynny, stały lub lepki iperyt
wydostał się ze skorodowanej amunicji i doszło do bezpośredniego kontaktu ipery-
tu ze skórą. Dlatego też jedyne opisane wypadki skażeń to skażenia lepkim ipery-
tem. Należy pokreślić, że oparzeń doznali tylko ci rybacy, którzy za pomocą sieci
do trałowania dna wydobyli lepki iperyt na powierzchnię morza.
Iperyt wywołuje obrażenia przenikając do organizmu przez skórę lub drogi
oddechowe. Na początku nie występują objawy skażenia skóry, takie jak ból czy
oparzenia. Dopiero po kilku godzinach pojawiają się zaczerwienienia oraz bardzo
bolesne, wypełnione płynem pęcherzyki. Często w konsekwencji oparzeń dochodzi
do infekcji bakteryjnych, szczególnie, gdy pęcherze zostają przecięte, ponieważ
iperyt osłabia także odporność komórek na infekcję. Pary iperytu, przy dużych
stężeniach, drażnią oczy powodując łzawienie i bolesne reakcje na światło (fotal-
gię). Bezpośredni kontakt oka z iperytem powoduje zmętnienie rogówki, zapalenie
spojówek, martwicę tkanek, a nawet ślepotę. Wdychanie iperytu powoduje kaszel
i śluzotok z nosa. Większe dawki powodują zapalenie, a następnie martwicę ślu-
zówek oskrzeli, jak również odmę płucną. Wchłanianie iperytu przez układ pokar-
mowy powoduje nudności, wymioty, krwawe biegunki, gorączkę i utratę wagi
ciała. Oprócz symptomów miejscowego kontaktu z iperytem, pojawiają się także
trwałe zmiany; trudności w oddychaniu, zakłócenia pracy serca i układu krwiono-
śnego oraz uszkodzenia systemu nerwowego. Ostatnie etapy poważnego zatrucia to
apatia, przewlekła choroba i śmierć. Iperyt uszkadza DNA i jest uważany za zwią-
zek rakotwórczy.

5.2 Oddziaływanie na środowisko morskie

Istnieje wiele luk w badaniach toksycznego oddziaływania BŚT na środowi-
sko morskie oraz morski ekosystem (badania ekotoksykologiczne).

Iperyt
Większość dotychczasowych badań skupiło się na iperycie azotowym. W te-
stach przeprowadzonych w akwariach, oddziaływaniu iperytu poddano ryby, aby
ocenić granice tolerancji na różne stężenia tego środka. Zgodnie z oczekiwaniami,
różne organizmy reagują z różną wrażliwością. Zdecydowanie toksycznymi stęże-
niami dla niektórych odmian glonów są dawki około 1 mg/l (ppm), dla niższych
skorupiaków wynoszą one około 10 mg/l, natomiast dla węgorzy i płastug ponad
10 mg/l. Już po kilku godzinach nawet w niskiej temperaturze, w granicach od 4 do
15°C, stężenia takie powodują, że ryby zaczynają pływać na boku lub na grzbiecie,
następnie uszkodzeniu ulegają skrzela i skóra, po czym następuje śmierć.
Badania laboratoryjne wykazały, że szczury karmione skażoną rybą nie do-
znały żadnego uszczerbku na zdrowiu po zjedzeniu zarówno ryby surowej, jak

23
i gotowanej czy smażonej. Letalne stężenia iperytu dla różnych organizmów mor-
skich wahają się od 1 do 100 mg/l.
Obecnie niewiele wiadomo o toksyczności innych BŚT oraz o ich synergi-
stycznym oddziaływaniu i możliwości bioakumulacji [BSH 1993].

Bojowe środki trujące zawierające arsen

Uwzględniając właściwości fizykochemiczne bojowych środków chemicz-
nych będących pochodnymi arsenu, nie można wykluczyć, że Clark I i Clark II
oraz adamsyt mogą ulegać bioakumulacji. Nie zostało to jednak potwierdzone
badaniami. Jeśli chodzi o środki zawierające arsen, to należy wziąć pod uwagę, że
nawet w wypadku całkowitej ich degradacji, w środowisku morskim pozostają
toksyczne substancje w postaci nieorganicznych związków arsenu. Związki te są
jednak mniej toksyczne niż bojowe środki trujące. Można oczekiwać osłabienia
zagrożenia ze strony tych związków po ich całkowitej degradacji. Nieorganiczne
związki arsenu nie mają już właściwości bojowych środków trujących, ale są ogól-
notrujące i w pewnym stopniu rakotwórcze. Oceniając toksyczność nieorganicz-
nych związków arsenu, należy wziąć pod uwagę fakt, że ich naturalne stężenie
w wodach Morza Bałtyckiego wynosi około 1 mg/l.

24
6 MIEJSCA SKAŻEŃ I PRZYPADKI
WYŁOWIENIA BOJOWYCH ŚRODKÓW
TRUJĄCYCH W POLSKIEJ STREFIE
EKONOMICZNEJ

Na obszarze polskiej strefy ekonomicznej Bałtyku znajduje się kilka wraków

zawierających amunicję konwencjonalną oraz miejsca, gdzie zatopiono
i wyłowiono amunicję chemiczną. Stopień korozji tej amunicji jest w dużym stop-
niu nieznany. Nadal pojawiają się informacje na temat wyławiania przez rybaków
pocisków, torped oraz innych przedmiotów, które zawierają niezidentyfikowane
substancje. Przedmioty te są najczęściej ponownie zatapiane w morzu, nie zawsze
jednak dokładnie w miejscu ich wyłowienia. Niekiedy mogą być transportowane
w sieciach rybackich podczas połowu na znaczne odległości. Należy sądzić, że
wiele takich wypadków nie było w Polsce rejestrowanych przez Urzędy Morskie
i Marynarkę Wojenną.
Korzeniewski podaje [1994], że w okresie powojennym, do późnych lat
pięćdziesiątych odnotowywano na polskim wybrzeżu wypadki poparzenia niezna-
nymi substancjami wyrzuconymi na zachodnim i środkowym wybrzeżu (okolice
Ustki) oraz na Półwyspie Helskim (okolice Juraty). W 1955 roku na plaży w Dar-
łówku oparzeniom uległo około 100 osób, w tym przede wszystkim bawiące się na
plaży dzieci. Fale wyrzuciły wówczas na brzeg metalową beczkę, z której wyciekał
płyn. Po 30 minutach pojawiły się pierwsze objawy skażenia. Podjęto czynności
odkażania, a plaża została zamknięta na trzy miesiące.
W prasie ukazywały się informacje o wypadkach poparzenia rybaków,
w tym także o poważnych obrażeniach wymagających hospitalizacji. W roku 1967
i 1969 poparzeniu uległy załogi kutrów rybackich. Oparzenia spowodowały wycią-
gnięte na pokład sieci, którymi trałowano dno. W 1977 roku kuter rybacki wycią-
gnął na pokład walcowatą bryłę, przypominająca glinę. Szyper polecił wrzucić ją
do morza, następnego dnia u członków załogi wystąpiły jednak objawy poparzenia.
Tego rodzaju wypadki określono jako poparzenia iperytem. W latach 1955-1970
25
wykonano jakościowe analizy 64 prób wody, piasku i innych substancji (sieci,
drewno ze skrzynek) na obecność iperytu. Próby pobrano w lipcu 1955 na plaży
w Darłówku (55 prób) oraz w lipcu 1967 w sieciarni w Kołobrzegu (9 prób sieci
i drewna). We wszystkich tych próbach stwierdzono obecność iperytu [Korzeniew-
ski 1994].

Tabela 3. Informacje o zatopieniu amunicji konwencjonalnej, wraków z amunicją oraz miejscach zatapia-
nia w Polskiej Strefie Ekonomicznej Bałtyku
[Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej 1993]

Współrzędne
Lp. Opis Źródło informacji
szerokość długość
Pismo GUM z dn. 11.11.60 nr 9/538
1. 54o40'33" 18o34'00" Wrak z amunicją
Pismo PRO nr 414/64
o o
2. 54 42'02" 18 37'08" Barka z amunicją DMW nr 268 z dn. 27.08.59
3. 54o39'06" 18o36'48" Trałowiec z amunicją PRO nr 141/64 z dn. 14.04.64
o
54 29'36" 19o25'06"
Pismo Szefa Oddziału I Sztabu MW
4. 54o32'24" 19o21'42" 8 wraków z amunicją
nr 0377 z dn. 5.06.57
54o42'30" 19o16'54"
5. 54o45'00" 19o10'00" Tankowiec i amunicja Pismo PPUR "KOGA" nr 602/69
o
54 47'00" 18o38'00"
Niemieckie tajne Wiadomości Że-
54o47'00" 18o50'00" Liczne rozstrzelane miny
6. glarskie nr 12 poz. 441/43
54o43'30" 18o38'00" i amunicja
z dn. 25.03.43
54o43'30" 18o50'00"
Amunicja konwencjonalna
7. 54o37'08" 15o39'00" Pismo Szefa BHMW z dn. 1.03.50
i chemiczna
54o23'48" 15o31'20"
Niemiecka mapa morska
54o24'09" 15o32'54" Dawny poligon Krigsmarine
8. nr 114 z 1948 roku
54o17'42" 15o37'18" Niewypały dużego kalibru
Niemiecka Locja Bałtyku z 1950
54o17'18" 15o35'42"
9. 54o51'55" 16o01'05" Mina Pismo DWM nr 59 z dn. 13.11.51

10. 54o41'51" 15o02'30" Bomba Duńskie Widomości Żeglarskie

nr 5/247 z 1991 roku
11. 55o08'00" 16o11'00"
Niemieckie mapy morskie z lat 40.
12. 55o16'00" 16o12'00" Amunicja
nr 114
13. 55o19'30" 16o48'00"

14. 55o07'42" 17o47'30" Tankowiec Zarządzenie Szefa BHMW

z dn. 10.08.55
15. 55o27'21" 18o44'30" Barka z ładunkiem smoły Pismo GUM nr 3 z dn. 3.04.90

16. 55o26'18" 18o40'05" W promieniu 80 m 15 poci- Wykaz przeszkód wykrytych przez

sków kal.150-200 mm trałowanie w 1969 roku

26
 W ostatnich latach nie zanotowano tego rodzaju wypadków, jednak pojawia-
jące się od czasu do czasu informacje o wyłowieniu nieznanych przedmiotów po-
chodzenia wojskowego wzbudzają zaniepokojenie opinii publicznej.
W Polsce nie został wyznaczony urząd odpowiedzialny za zbieranie infor-
macji na temat przypadków wyłowienia amunicji oraz za prowadzenie badań. Sta-
łym monitoringiem sytuacji po ewentualnym wydobyciu, uwolnieniu BŚT zajmują
się właściwe poddziały Marynarki Wojennej. Od 1999 roku gromadzeniem infor-
macji zajmuje się Nieetatowe Centrum Informacji Chemiczno-Ekologicznej Aka-
demii Marynarki Wojennej [Kasperek 2003]. Poza tym nanoszeniem informacji
o zatopionej amunicji i BŚT oraz aktualizacją map morskich zajmuje się Biuro
Hydrograficzne Marynarki Wojennej. Biuro to oznaczyło tzw. miejsca niebez-
pieczne w Polskiej Strefie Ekonomicznej Bałtyku (tab. 3).

Rys. 9. Rozmieszczenie amunicji konwencjonalnej i wraków z amunicją oraz miejsca skażenia bojowymi
środkami trującymi w polskiej strefie ekonomicznej Bałtyku
[oprac. własne wg Biuro Hydrograficzne MW 1993; Urząd Morski 1993]

Na opracowanej mapie (rys. 9) przedstawiono miejsca zatopienia broni kon-

wencjonalnej, wraków zawierających amunicję oraz amunicji zawierającej bojowe
środki trujące. Z kolei na rys. 10 zaznaczono także miejsca, w których doszło do
skażeń na polskim wybrzeżu. Obszary największego zagrożenia znajdują się na
wschód od Bornholmu i na południowy wschód od Gotlandii.

27
Rys. 10. Obszary występowania incydentów z bronią chemiczną w polskiej strefie ekonomicznej Bałtyku
[oprac. wg Urząd Morski w Gdyni, 1993]

Tabela 4. Obszary występowania amunicji konwencjonalnej

i chemicznej w Polskiej Strefie Ekonomicznej Bałtyku
[Urząd Morski w Gdyni 1993]

Współrzędne Opis
o o
54 45'00' ; 19 10'00'
Amunicja
55o08'00' ; 16o11'30'
54o43'30' ; 18o50'00'
54o47'00' ; 18o50'00'
Amunicja/miny
54o47'00' ; 18o38'00'
54o43'30' ; 18o47'08'
55o19'30' ; 16o48'30'
Miny
54o51'55' ; 16o48'30'
54o37'00' ; 15o13900' Amunicja chemiczna
54o32'30' ; 18o50'18'
54o04'54' ; 14o27'18'
Wraki z amunicją
54o51'55' ; 16o01'05'
54o42'02' ; 18o47'08'

28
 Tabela 5. Lokalizacja miejsc zatopienia amunicji che-
micznej na podstawie informacji z Wiadomości Żeglar-
skich Gdynia 1948-1970.
[Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Oddział Morski
w Gdyni, 1993]

Numer
Współrzędne
Wiadomości Żeglarskich
55o20'00' ; 15o37'00' 129/49
55o35'00' ; 15o42'00' 141/49
o o
55 24'00' ; 15 04'00' 141/49
o o
54 37'00' ; 15 39'00' 34/50
54o48'08' ; 10o13'03' 54/61
o o
54 36'00' ; 10 42'00' 98/69

Tabela 6. Znane przypadki kontaktu z amunicją chemiczną wyłowioną przez pol-

skich rybaków
[Rowiński, Niepiekło 1993 za Leśniewski 1993]

Data Miejsce
czerwiec 1974; lipiec 1977 SE Bornholm
czerwiec 1976; czerwiec 1977; lipiec 1977; maj 1979 Bornholm
czerwiec 1952; lipiec 1976; czerwiec 1977 E Bornholm
lipiec 1974; maj 1979 ESE Bornholm
czerwiec 1979 NW Hel
luty 1971 N Hel
czerwiec 1945 E Hel
wrzesień 1954 Hel

W Oddziale Morskim Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Gdyni

dokonano przeglądu Wiadomości Żeglarskich z lat 1946-1970 i zebrano liczne
informacje na temat znalezisk min, bomb, oraz wraków z amunicją zawierającą
bojowe środki trujące w południowej części Bałtyku. W tabeli 5 podano współ-
rzędne znalezisk wymienianych w Wiadomościach Żeglarskich.

29
7 OCENA ZAGROŻEŃ

7.1 Zagrożenia dla rybaków

Obszary zatopień, mimo że oznaczone na mapach nawigacyjnych jako
"Foul" - "nieczyste", są nadal eksploatowane przez rybaków bez względu na
ostrzeżenia. Istnieje niebezpieczeństwo, że BŚT (chodzi o zbrylenia lepkiego ipery-
tu) lub amunicja chemiczna mogą trafić do wleczonych po dnie sieci (rys. 11).
Wybierając sieci, rybacy mogą ulec skażeniu bojowymi środkami trującymi (rys.
12), jeżeli skażenie nie zostało w porę wykryte. Po opróżnieniu z ryb, sieć jest
bowiem czyszczona i stawiana ponownie, a więc rybacy mają z nią bezpośredni
kontakt. Ryby są sortowane i patroszone ręcznie. Dlatego też, jeżeli skażenie nie
zostanie w porę wykryte, bojowy środek trujący powoduje obrażenia. Ryzyko
zwiększa się, gdy na powierzchnię zostanie wydobyta amunicja, która może jesz-
cze eksplodować, czy to ze względu na zawarty w niej materiał wybuchowy, czy
też z powodu wewnętrznego ciśnienia gazu.

Rys. 11. Bryła iperytu wyłowiona przez Rys. 12. Dłoń po kontakcie z bryłą iperytu
rybaków
[Fiskeri Arbogen 2000]

30
Basen Bornholmski
W ostatnich latach we wschodniej części Morza Bałtyckiego pracowało 845
duńskich rybaków. Stanowi to około 75% wszystkich rybaków poławiających na
tym obszarze. Zgodnie z duńskimi przepisami ryby skażone BŚT muszą zostać
zniszczone. Ponieważ Dania rekompensuje rybakom straty poniesione w związku
z obowiązkiem zniszczenia skażonych połowów, istnieją wiarygodne dane staty-
styczne o przypadkach wyłowienia przez duńskich rybaków bojowych środków
trujących. W latach 1979-1990 zgłoszono w Danii 439 meldunków o wyłowieniu
BŚT. Do 1990 roku roczne ilości wyłowień wahały się od 5 do 48; w 1991 roku
było ich 101. Przyczyny tego wzrostu nie są jasne, należy jednak wziąć po uwagę
szereg czynników, takich jak: przywiązywanie przez rybaków większej wagi do
problemu, wzrost częstotliwości połowów spowodowany kurczeniem się zasobów
połowowych, lokalne migracje zasobów rybnych, przeniesienie części połowów
z Atlantyku na Bałtyk oraz używanie ciężkich sieci dennych do trałowania dna
w okolicach Bornholmu, a także przemieszczenie przez rybaków amunicji w nie-
oznakowane obszary.

Rys. 13. Zdjęcie broni chemicznej zrobione przez pojazd podwodny

(ROV) podczas rosyjskich badań w Basenie Bornholmskich
[Paka i Spiridonov 2002]

Rejestrowano także przypadki pojawiania się BŚT na plażach Bornholmu.

Na przykład w 1997 roku Rzeczpospolita podawała, że w lutym tego roku fale
wyniosły na bornholmską plażę 250-kilogramową bombę głębinową zawierającą
ok. 60 kg iperytu. Wezwana wówczas na pomoc duńska marynarka wojenna zde-
cydowała o ponownym zatopieniu bomby (Rzeczpospolita 13.02.1997).

31
 Tabela 7. Wypadki kontaktu z amunicją chemiczną w rejonie Bornholmu w latach 1985-1994
[HELCOM CHEMU, 1994]
Liczba Waga wyłowionej Amunicja znaleziona
Rok wypadków amunicji na brzegu
wyłowienia amunicji (kg) (kg)
1985 46 2695 585
1986 41 1830 370
1987 14 582 175
1988 19 1044 115
1989 42 1966 120
1990 19 979 182
1991 103 5378 269
1992 58 2597 100
1993* 3 - -
1994* 3 - -
Razem 342 17 072 1917
* dane z dokumentu HELCOM EC 6/9/2

Na niemieckim obszarze morskim odnotowano tylko te wypadki wyłowienia

amunicji chemicznej, w których doszło do oparzeń załóg statków rybackich. Miało
to miejsce 13 razy, przy czym wszystkie wypadki wydarzyły się na wschód od
Bornholmu na obszarach oznaczonych na mapach jako niebezpieczne lub w ich
bezpośredniej bliskości. Szwecja zgłosiła 4 wypadki wyłowienia iperytu w tym
rejonie od roku 1980, przy czym jeden z nich dotyczył statku łotewskiego.

Basen Gotlandzki
Ponieważ w Basenie Gotlandzkim skład zatopionej amunicji jest podobny
jak w rejonie Bornholmu, można mówić o takim samym zagrożeniu dla rybaków.
Wypadki kontaktu z amunicją chemiczną były zgłaszane przez łotewskich rybaków
począwszy od lat 50. do końca lat 70., w większości w rejonie zatapiania na połu-
dniowy wschód od Gotlandii. Większość zgłoszeń pochodzi z lat 50., niektóre
z nich miały poważne konsekwencje dla zdrowia ludzi. Od 1980 roku w rejonie
Gotlandii odnotowano także 4 wypadki wyłowienia amunicji przez rybaków
szwedzkich. Dwukrotnie wyłowili oni iperyt, a ponadto Clark I i chloroacetofenon.
Podobne wypadki zdarzały się w litewskim obszarze morskim, np. incydent z roku
1986 (56°20'N, 19°48'E), w którym wyłowiono bombę zawierającą iperyt, zakoń-
czył się hospitalizacją rybaków.

7.2 Zagrożenia dla konsumentów

Jeśli zbrylenie lepkiego iperytu dostanie się do wleczonej po dnie sieci, to
może dojść do jego rozgniecenia w czasie trałowania lub wybierania sieci i opróż-
niania ich na pokładzie. Rozgniecione o rybę zbrylenia lepkiego iperytu nie są

32
łatwe do usunięcia z rybiej łuski. Wątpliwe jest jednak, aby skażona w ten sposób
ryba mogła trafić do konsumenta. Najczęściej połowy są niszczone już w chwili
zauważenia skażenia ze względu na bezpieczeństwo osobiste załogi. W drodze do
konsumenta ryba jest poddawana kilkukrotnej kontroli jakościowej: przez rybaków
patroszących i sortujących połowy oraz przez hurtownie na lądzie. Nawet w najzu-
pełniej nieprawdopodobnym przypadku, w którym skażona ryba mimo licznych
kontroli została jednak sprzedana konsumentowi, ryzyko związane z jej spożyciem
praktycznie nie istnieje. Badania przeprowadzone na zlecenie niemieckiej Federal-
nej Agencji Morskiej i Hydrograficznej (BSH), w czasie których skażoną rybą
karmiono zwierzęta laboratoryjne, wykazały, że konsumpcja surowych, smażonych
i gotowanych produktów morza, które uległy uprzedniemu skażeniu, nie stwarza
niebezpieczeństwa dla ssaków, łącznie z ludźmi.
Szczegółowe analizy skażonych ryb wykazały ponadto, że BŚT nie są bio-
akumulowane. Wchłonięte ilości arsenu są zbyt małe, aby mogły być toksyczne.
Ponieważ jednak dostępne dziś informacje nie są kompletne, potrzebne są dalsze
przedmiotowe badania, zwłaszcza dotyczące bioakumulacji i długookresowej
toksyczności bojowych środków trujących zawierających arsen i produkty ich
rozpadu.

7.3 Zagrożenia dla fauny i flory

Korozja amunicji chemicznej i zbiorników z BŚT prowadzi do wydostawa-
nia się bojowych środków trujących do środowiska morskiego. W zależności od
stopnia rozkładu, rozpuszczalności i prądów, w wodzie morskiej można spotkać
różne stężenia uwalniających się bojowych środków trujących.
W zasadzie, gdy BŚT wydostanie się z pojemnika, jego obecność może
zniszczyć tylko te żywe organizmy, które znalazły się w najbliższym sąsiedztwie
i tylko przez krótki okres. Podczas eksperymentów w akwarium, przeprowa-
dzanych na zlecenie BSH, dużą toksyczność iperytu siarkowego i iperytu azotowe-
go w odniesieniu do glonów, skorupiaków i ryb stwierdzono przy stężeniu od 1 do
10 mg/l. Z wyjątkiem fosgenu i tabunu maksymalna rozpuszczalność BŚT
w wodzie wynosi 1,000 mg/l lub jest jeszcze mniejsza. W warunkach naturalnych
w środowisku stanowiącym część otwartego systemu morza takie stężenia prak-
tycznie nie występują, nawet w bezpośrednim sąsiedztwie zatopionej amunicji.
Maksymalne stężenie w początkowej fazie uwalniania się substancji z pojemników
może wynosić około 10% rozpuszczalności BŚT, tj. maksymalnie 100 mg/l,
a prawdopodobnie nawet dużo mniej. Stężenie to maleje z upływem czasu
w związku z zachodzącymi w wodzie morskiej reakcjami i procesami degradacji.
Prawdopodobieństwo, że w dużych masach wody wystąpią w dłuższym okresie
toksyczne stężenia BŚT jest znikome. Należy również stwierdzić, że możliwość
jednoczesnego skorodowania kilku pocisków i zachodzącego w związku z tym
prawdopodobieństwa wydostania się dużych ilości BŚT do środowiska morskiego

33
jest także niewielka. Gdy pocisk przerdzewieje, możliwe jest uwolnienie do śro-
dowiska od 1 do maksimum 200 kg BŚT, którego rozkład może trwać od kilku
dni do kilku miesięcy. W przypadku dobrze rozpuszczalnych substancji takich
jak fosgen i tabun, początkowe stężenia mogą być wyższe, lecz fosgen i tabun
są znacznie łatwiej rozkładalne niż inne bojowe środki trujące, a ich stężenia spa-
dają poniżej granic toksyczności w stosunkowo krótkim czasie (kilka minut do
kilku dni).
Lepki iperyt przedstawia większy problem, ponieważ jest trudno rozpusz-
czalny, również dlatego, że podczas jego hydrolizy tworzy się powłoka, która
w dużym stopniu zapobiega przedostawaniu się wody morskiej i reakcji z nią ipe-
rytu znajdującego się wewnątrz bryły. Całkowity rozkład takiego zbrylenia może
trwać bardzo długo. Dopóki zbrylenia nie są uszkodzone, nie stwarzają zagrożenia
dla środowiska morskiego, ponieważ iperyt praktycznie nie może przenikać do
otaczającego środowiska wodnego. Ocenia się, że tylko około 20% wyprodukowa-
nego iperytu przetworzono na iperyt lepki, co pozwala wnioskować o ilości tego
związku zalegającej na dnie Morza Bałtyckiego. Zbrylenia iperytu są prawdopo-
dobnie jedynym bojowym środkiem trującym zalegającym w znacznych ilościach
na dnie Bałtyku, z którym można się zetknąć, a które pod wpływem kontaktu me-
chanicznego mogą powodować obrażenia u ludzi i organizmów żywych. Takie
zbrylenia nie powodują jednak ekologicznie niebezpiecznych koncentracji iperytu.
Clark I i Clark II oraz adamsyt, zawierające arsen, są również względnie
trwałe i słabo rozpuszczalne. Zwiększone stężenia tych środków mogą wystąpić
w osadach dennych (nie w wodzie morskiej) w pobliżu przerdzewiałej amunicji.
Bioakumulacja w organizmach jest teoretycznie możliwa, lecz dotychczas nie
stwierdzono takich przypadków.
Problem z BŚT zawierającymi arsen polega na tym, że produkty ich hydroli-
zy także zawierają ten toksyczny pierwiastek i mogą wywierać toksyczne działanie
na środowisko. Nieorganiczne związki arsenu nie ulegają rozkładowi i zalegają
trwale w środowisku morskim. Trzeba jednak uwzględnić to, że ilości BŚT są
w porównaniu z otaczającymi masami wodnymi zbyt małe, aby naturalne stężenie
związków arsenu w wodzie i osadach dennych uległo znacznemu zwiększeniu.

34
8 WYNIKI DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ

Badania duńskie
W 1992 roku Dania przeprowadziła badania na wschód od wyspy Bornholm,
kiedy to pobrano próbki osadów dennych oraz przeprowadzono wideo filmowanie
dna. W dwóch pobranych próbkach stwierdzono obecność gazu musztardowego
i produktu ubocznego, jakim jest 1,4-dwusiarczek etylu. Ponadto stwierdzono
podwyższone stężenie arsenu. Nie znaleziono wtedy śladów obecności innych
substancji chemicznych wskazujących na bojowe środku trujące (HELCOM 1993).

Badania niemieckie
Jesienią 1971 i wiosną 1972 roku Marynarka Niemiecka podjęła badania po-
bierając próbki amunicji chemicznej (pociski z tabunem i fosgenem), zatopionej na
obszarze Małego Bełtu. Wydobyto 28 bomb i 15 pocisków spod 50-centymetrowej
warstwy mułu. Badania wykazały, że w większości pociski były całkowicie skoro-
dowane i nie zawierały BŚT. Nie stwierdzono śladów obecności BŚT w osadach
i próbkach wody pobranych w tym miejscu.
W 1992 roku na zlecenie Nordeutscher Rundfunk (Radio Północnoniemiec-
kie) przeprowadzono analizę 18 próbek osadów dennych. Zebrano je w 6 różnych
miejscach. W jednej z próbek stwierdzono stężenie 10 mg Clarku I w 1 kg osadu
(10 ppm); w pozostałych próbkach pobranych w tym samym miejscu nie odnale-
ziono śladów bojowych środków trujących.
Badania przeprowadzone przez BSH w 1987 roku wykazały, że zawartość
arsenu w wodach Morza Bałtyckiego, łącznie z wodami przydennymi, nie przekra-
cza 1 mg/l (0,001 ppm). Stężenia na obszarach zatopień nie były wyższe niż ob-
serwowane w innych miejscach.
Na początku 1992 roku w niemieckiej prasie pojawiły się doniesienia, że
groźna pod względem ekologicznym "soczewka" trującego gazu o długości 400 m
rozbudowuje się w osadach dennych w strefie zatopienia amunicji chemicznej, na

35
wschód od Bornholmu. Doniesienia te były wynikiem błędnej interpretacji danych
przez dziennikarzy.
Podczas badań z wykorzystaniem echosondy geologicznej "Parasound", któ-
ra penetruje osady denne do głębokości 20 m, wykryto warstwy osadów nasycone
pęcherzykami gazów. Gazy te nie występowały w postaci dużego pęcherza, ale
były rozproszone w osadach dennych pod postacią mikroskopijnych pęcherzyków.
Pęcherzyki zostały uwięzione w sposób trwały w osadach na skutek działania ci-
śnienia hydrostatycznego, nieprzepuszczalnych warstw osadów, sił napięcia po-
wierzchniowego i słabej rozpuszczalności w wodzie. Mają one średnicę nie więk-
szą niż 1 cm i są niestabilne w osadach tego typu, tak, że mogłyby wydostawać się
na powierzchnię. Podobne nasycone gazami osady denne są spotykane również
w innych miejscach, np. w Zatoce Kilońskiej, na wschód od Ławicy Dogger oraz
między ujściem Łaby a Helgolandem. Gaz może być produktem rozkładu materii
organicznej i zawierać metan, dwutlenek węgla i azot (tzw. gaz błotny). Może to
być jednak również naturalny gaz, który przedostał się z głębszych warstw podło-
ża. Możliwość utworzenia takich pęcherzy przez bojowe środki trujące można
wykluczyć. Spośród wszystkich BŚT zatopionych w Morzu Bałtyckim, fosgen jest
jedynym, który może występować w postaci gazowej w takich warunkach.
Wszystkie pozostałe BŚT są substancjami ciekłymi lub ciałami stałymi i nie mogą
tworzyć mikroskopijnych pęcherzyków gazowych. Trzeba także dodać, że fosgen
reaguje gwałtownie z wodą, w wyniku czego powstaje dwutlenek węgla i kwas
solny. Mikroskopijne pęcherzyki fosgenu nie mogłyby się utrzymywać w osadach
przez dłuższy czas. Zatrucia ryb w Morzu Bałtyckim spowodowane przez BŚT nie
zostały dotychczas udokumentowane.

Badania rosyjskie
W latach 1997-2006 przeprowadzono szereg rejsów kontrolnych na obszarze
zatopień na wschód od Bornholmu w ramach Rosyjskiego Programu Federalnego
„Ocean Światowy” [rys. 14, 15] oraz projektu MERCW [Paka i Spridonov 2002
Paka 2004, Paka 2007]. Badania chemiczne koncentrowały się głównie na arsenie,
fosforze i najważniejszych produktach hydrolizy, zdolnych do zmiany chemii wo-
dy morskiej.
Na przełomie maja i czerwca 2006 odbył się rejs statku badawczego r/v Pro-
fessor Sztokman zorganizowany przez Instytut Oceanologii im. Szirszowa we
współpracy z rosyjskim EMERCOM. Celem rejsu był monitoring w rejonie zata-
piania amunicji koło Bornholmu, a także poszukiwanie wraków statków w born-
holmskiej części planowanej trasy gazociągu North Stream. Oprócz 3 wraków
odkrytych wcześniej, został odkryty czwarty wrak na obszarze „gorącego punktu”,
a dwa inne wraki w odległości 30 mil morskich od miejsca zatapiania amunicji
koło Bornholmu.

36
 Rys. 14. Badania rosyjskie: trasa rejsu badawczego r/v Profesor Sztokman na obszarze
południowego Bałtyku
[Paka 2001]

Rys. 15. Sieć poboru próbek osadów dennych w Głębi Bornholmskiej

[Paka 2001]

Próbki pobrane w 19 punktach nie zmieniły dotychczasowego wyobrażenia

o skażeniu miejsc zatapiania amunicji arsenem. Stwierdzono, że jego stężenie jest
nieco większe niż w podobnych obszarach odniesienia, ale jest na tym samym lub

37
nawet niższym poziomie co w rejonach o innych warunkach geologicznych, gdzie
arsen mógł występować i być absorbowany w drodze procesów naturalnych, np.
w regionach bogatych w siarczki żelazawe i konkrecje Fe-Mn. Próbki pobrane
w pobliżu odnalezionego chloracetofenonu nie wykazywały żadnych cech
wyróżniających; potwierdza to wniosek, że obszar zanieczyszczony znajdujący się
w pobliżu brył z aktywnymi BŚT ma zasięg lokalny. Porównanie maksymalnej
zawartości arsenu w miejscach zatapiania broni chemicznej i w rejonach o innych
procesach sedymentacyjnych prowadzi do wniosku, że ocena zanieczyszczenia
miejsc zatapiania arsenem jest przeszacowana [Paka 2007].
Celem drugiego rejsu – zorganizowanego w lipcu 2006 – było prowadzenie
badań sejsmicznych osadów dennych, w których znajduje się rozproszona broń
chemiczna, oraz poszukiwanie zakopanej broni i nowych wraków statków jako
obiektów potencjalnie niebezpiecznych. Wyniki profilowania sejsmicznego wyso-
kiej rozdzielczości przekonują o realności perspektywy znalezienia zakopanych
korpusów (kadłubów) o długości rzędu metrów.
W ramach projektu MERCW oraz programu dofinansowanego ze środków
Międzynarodowego Funduszu Środowiska Oceanu Światowego w czerwcu 2007
roku odbył sie kolejny rejs statku badawczego „Profesor Sztokman” oraz dwóch
łodzi badawczych. Przeprowadzono wtedy multidyscyplinarne badania w rejonie
Głębi Bornholmskiej. Obejmowały one pobór próbek osadów dennych, chemiczne
i mikrobiologiczne analizy laboratoryjne. Prowadzono także badania zidentyfiko-
wanych wraków statków za pomocą zdalnie sterowanych pojazdów podwodnych
(ROV) oraz wykonywano akustyczne i magnetyczne pomiary dna w celu zidenty-
fikowania nowych obiektów. Wykonywano badania struktury pionowej wód i prą-
dów w celu określenia potencjalnego transportu zawiesiny mogącej zawierać
toksyczne substancje.

Inne

W 1989 roku Norwegia podjęła rozległe badania wraków wypełnionych

amunicją. Stwierdzono, że większość bomb znalezionych we wrakach była niena-
ruszona, a tylko część amunicji została zniszczona przez korozję. Woda i próbki
osadów dennych, które pobrano w bezpośrednim sąsiedztwie znalezionych bomb,
zostały poddane analizie. W żadnej z przebadanych próbek nie stwierdzono śladów
tabunu, iperytu czy środków zawierających arsen, chociaż granice wykrywalności
tych związków były bardzo niskie (ng/kg, mg/kg).

W listopadzie 2005 roku rozpoczęła się realizacja międzynarodowego pro-

jektu, którego celem była ocena ryzyka ekologicznego stwarzanego przez zatopio-
ne w Bałtyku BŚT [HELCOM MONAS 2007]. Projekt zakończył się w 2008 roku.
Uczestniczyło w nim kilka krajów nadbałtyckich, które poprzez zastosowanie no-
woczesnych metod detekcji miejsc występowania BŚT oraz modelowania zamie-

38
rzały dokonać oceny uwalniania, migracji i degradacji składników BŚT oraz opra-
cować koncepcję procesu decyzyjnego opartego na wskaźnikach DPSIR.
Głównymi celami projektu były:
• opracowanie i zastosowanie nowoczesnych zintegrowanych badan geofi-
zycznych, geochemicznych i hydrochemicznych, hydrograficznych i hydro-
biologicznych w miejscach zatopienia amunicji;
• ocena i modelowanie procesu uwalniania, migracji i rozkładu toksycznych
składników w środowisku morskim;
• opracowanie regionalnych modeli oceny ryzyka ekologicznego;
• zilustrowanie wyników oceny ryzyka przez zastosowanie innowacyjnych
technik wizualizacji.
Syntetyczny raport zawierający szczegółowe omówienie wyników projektu
został przedstawiony podczas narady HELCOM MUNI w 2010 roku [HELCOM
MUNI 2010]. Zawierał wyniki badań dotyczące historii BŚT w Bałtyku, w tym:
typów zatopionej amunicji, rodzaju i ilości substancji toksycznych, sposobu i czasu
zatapiania, analizę warunków naturalnych miejsc zatopień oraz szczegółową anali-
zę wyników dotychczasowych badań.

39
9 DZIAŁANIA HELCOM

W 1992 roku Komisja Helsińska powołała Grupę Roboczą ds. Zatopionej

Amunicji Chemicznej, która miała za zadanie zgromadzić i opracować istniejące
dane o zatopionej amunicji, ocenić stopień zagrożenia dla środowiska morskiego
i człowieka ze strony zatopionych BŚT oraz określić potrzeby i cele dalszych ba-
dań. Grupa Robocza, na podstawie krajowych sprawozdań wszystkich państw
będących stronami Konwencji Helsińskiej, przygotowała raport na temat amunicji
zatopionej w Morzu Bałtyckim przed 1947 rokiem. Jest to kompleksowe opraco-
wanie na temat amunicji chemicznej i BŚT zatopionych w Morzu Bałtyckim.
Wnioski wynikające z Raportu HELCOM:
1. Na podstawie raportów przygotowanych przez Państwa Strony Konwencji
Grupa Robocza stwierdziła, że problem amunicji chemicznej zatopionej
w Morzu Bałtyckim do roku 1947 został dobrze rozpoznany.
2. Na podstawie dokumentacji i przeprowadzonych studiów ilość amunicji
zatopionej na obszarze Bałtyku można oszacować na 40 000 ton, przy czym
ilość zatopionych bojowych środków trujących ocenia się na około
13 000 ton.
3. Określono miejsca zatapiania amunicji na obszarze objętym postanowienia-
mi Konwencji Helsińskiej:
• w południowo-wschodniej części Głębi Gotlandzkiej,
• we wschodniej części Głębi Bornholmskiej,
• w Cieśninie Mały Bełt,
oraz innych obszarach, na których amunicję zatapiano podczas transportu do
oznakowanych miejsc zatapiania.
4. Zdaniem Grupy Roboczej istnieją dwie możliwości przemieszczania się
zatopionej amunicji i jej ewentualnego rozprzestrzeniania:
• przemieszczanie w wyniku wystąpienia szczególnych warunków hydro-
dynamicznych,
• przemieszczanie na skutek połowów w strefie przydennej.

40
5. Przemieszczanie amunicji w wyniku działania warunków hydrodynamicz-
nych wydaje się mało prawdopodobne i jest stosunkowo rzadkie. Do prze-
mieszczania amunicji dochodzi najczęściej w wyniku intensywnego rybo-
łówstwa prowadzonego w pobliżu miejsc zatapiania.
6. Grupa Robocza jest zdania, że jeśli amunicja wyłowiona przez rybaków
stwarza zagrożenie powinna zostać zatopiona w miejscu wyłowienia.
7. W opinii ekspertów Grupy Roboczej zagrożenie wyrzuceniem amunicji che-
micznej lub bojowych środków trujących na brzeg wydaje się mało prawdo-
podobne.
8. Niektóre z państw bałtyckich wydały instrukcje postępowania dla rybaków
na wypadek wyłowienia amunicji chemicznej. Opierając się na wytycznych
Grupy Roboczej, każde z państw bałtyckich powinno opracować taką in-
strukcję.
9. Każde z państw powinno określić organa administracyjne odpowiedzialne za
reagowanie na zgłoszone wypadki wyłowienia amunicji chemicznej.
10. Jedynie trudno rozpuszczalne i trwałe BŚT mogą utrzymywać się lokalnie
w środowisku naturalnym. Badania ekotoksykologiczne oraz badania proce-
sów degradacji w środowisku naturalnym przeprowadzono jedynie dla nie-
licznych substancji. Zdaniem ekspertów grupy potrzebne są dalsze badania
w tym zakresie, szczególnie jeśli chodzi o związki trudno rozpuszczalne, ta-
kie jak lepki iperyt i związki zawierające arsen.
11. Grupa Robocza stwierdziła, że teoretyczne modele rozprzestrzeniania się
substancji w warunkach naturalnych, ze względu na złożoność zachodzących
zjawisk, nie mogą zostać wykorzystane do oceny sytuacji na obszarach zata-
piania. Dotychczasowe badania wykazały, że część amunicji w Cieśninie
Mały Bełt uległa korozji i nie zawiera już bojowych środków trujących. Na-
leży dokonać oceny, czy amunicja leży nadal na powierzchni dna morskiego,
czy (i w jakim stopniu) pogrążyła się w osadach i jaki jest stan jej korozji.
12. Zdaniem ekspertów Grupy Roboczej nie stwierdzono obecności BŚT
w tkankach organizmów żywych, a prawdopodobieństwo skażenia ryb kon-
sumpcyjnych jest bardzo niewielkie.
13. Niektóre państwa przeprowadziły badania w strefach zatapiania amunicji
chemicznej. Grupa Robocza była zdania, że należy prowadzić badania,
a także analizy osadów dennych, wody morskiej i organizmów w wybranych
rejonach występowania zatopionej amunicji.
14. W opinii Grupy Roboczej ryzyko związane z wydobyciem amunicji z dna
morza jest zbyt duże, dlatego nie zaleca się podniesienia z dna amunicji za-
topionej na obszarze Morza Bałtyckiego.

W zakresie przeciwdziałania możliwym zagrożeniom ze strony BŚT Polska

współpracuje ściśle z Komisją Helsińską. W ramach współpracy corocznie są przy-
gotowywane raporty na temat wyłowień BŚT i przekazywane do Danii, która jest
państwem wiodącym w tym zakresie. W ostatnich latach nie zarejestrowano w Pol-
sce przypadków wyłowienia BŚT w Bałtyku.
41
 Zgodnie z zaleceniami Komisji Helsińskiej przygotowano i wdrożono do re-
alizacji wytyczne dla załóg rybackich na wypadek wyłowienia broni chemicznej.
W 1997 roku zostały wprowadzone w Ministerstwie Transportu i Gospodarki Mor-
skiej „Instrukcje postępowania w przypadku wyłowienia broni chemicznej” na
polskich obszarach morskich. Wprowadzono je w życie w formie zarządzeń po-
rządkowych dyrektorów urzędów morskich w Gdyni, Szczecinie i Słupsku.
Instrukcje zawierają m.in. informacje dotyczące charakterystyk amunicji che-
micznej zatopionej w Bałtyku, charakterystyk środków trujących oraz zasady po-
stępowania w przypadku ewentualnego ich wyłowienia.
W 2010 roku podczas moskiewskiej narady Ministrów Środowiska
(HELCOM MUNI 2010b) zadecydowano o powołaniu nowej grupy ekspertów
HELCOM MUNI, której zadaniem jest aktualizacja i przegląd stanu wiedzy doty-
czącej BŚT w Bałtyku (HELCOM MUNI 2010). Jednym z powodów powołania
grupy była świadomość dużego politycznego znaczenia problemu BŚT, co było
podkreślane podczas spotkania przedstawicieli państw sygnatariuszy Bałtyckiego
Planu Działań. Pierwsza narada Grupy ad hoc HELCOM MUNI odbyła się 15
września 2010 roku w Neumünster w Niemczech. Wspólne przewodnictwo
w grupie obok Niemiec podjęła Polska.
Z kolei realizacja jednego z projektów flagowych w ramach Strategii Regionu
Morza Bałtyckiego, dotyczącego oczyszczenia dna Bałtyku z wraków i broni che-
micznej pod kierownictwem Polski powinna przyczynić się do zlikwidowania
zagrożeń wynikających z zalegania BŚT na dnie Bałtyku.

42
10 DYSKUSJA I WNIOSKI

Prawie wszystkie bojowe środki trujące ulegają rozkładowi w wodzie mor-

skiej, choć z różną szybkością, tworząc zwykle mniej toksyczne, rozpuszczalne
w wodzie związki. Jeżeli przyjmie się, że szybkość hydrolizy BŚT będzie większa
od szybkości ich wyzwalania się z zamknięcia, to nie stwarzają one zagrożenia dla
środowiska morskiego, ponieważ nie należy oczekiwać występowania żadnych
większych koncentracji tych substancji w wodzie morskiej.
Wyjątkiem jest lepki iperyt, który pozostaje w środowisku morskim w po-
staci dużych, elastycznych zbryleń, nawet po długim okresie od chwili uwolnienia
z pocisków. W tej postaci może nadal zachować właściwości bojowego środka
trującego, jeśli zostanie wydobyty na powierzchnię i wejdzie w kontakt ze skórą.
Także Clark I, adamsyt oraz inne związki zawierające arsen, ze względu na dużą
trwałość, mogą się utrzymywać w środowisku morskim przez długi czas i wystę-
pować lokalnie, w wysokich stężeniach w osadach. Nie tworzą jednak zbryleń.
Mogą wykazywać tendencję do bioakumulacji.
BŚT mają ciężar właściwy większy niż woda w Morzu Bałtyckim. Prądy
przydenne na obszarach zatopień są zbyt słabe, aby przemieszczać ciężką amuni-
cję, która przeważnie jest zagrzebana w mule, lub wynosić ją w wyższe partie wo-
dy. Należy również przyjąć, że zbrylenia lepkiego iperytu, które mają gęstość oko-
ło 1,3-1,5 g/cm3 i są cięższe niż woda morska, nie będą transportowane zbyt daleko
przez prądy. Prawdopodobieństwo samoistnego wyrzucenia przez morze amunicji
chemicznej lub zbryleń iperytu na brzeg jest bardzo niewielkie.
Ze względu na dominujące warunki hydrograficzne, substancje dużo cięższe
od wody (amunicja chemiczna i stałe lub ciekłe pozostałości bojowych środków
trujących o gęstości powyżej 1,3 g/cm3) pozostają na dnie Basenu Bornholmskiego
na głębokości poniżej 80 m i nie przedostają się do płytkich wód Zatoki Pomor-
skiej. Ze względu na stratyfikację wód spowodowaną różnicami zasolenia, sub-
stancje rozpuszczone i w postaci ciał stałych (o takiej samej gęstości jak wody
morskie), które wydostały się ze źródła znajdującego się na dnie Basenu Born-
holmskiego, przemieszczają się ku powierzchni, przez mieszanie oraz unoszenie

43
prądami bardzo powoli. Następnie, znacznie roztworzone, mogą rozprzestrzeniać
się z prądami. Część metalowych pojemników prawdopodobnie uległa korozji,
a ich zawartość uwolniła się ulegając rozkładowi. Z uwagi na panujące warunki
sedymentacyjne pojemniki mogą być przykryte kilkucentymetrową warstwą mułu.
Wody warstwy górnej (od około 25 m) w Basenie Bornholmskim z akwenu
usytuowanego na wschód od Bornholmu mogą się przemieszczać z prądem wokół
wyspy i osiągać Zatokę Pomorską. Czas zalegania tych wód w Zatoce Pomorskiej
może wynosić od 2 do 20 dni. Zgubiona lub wyrzucona amunicja, w rejonach
o znacznej dynamice dna mogła się pogrążyć w osadach dennych i jest całkowicie
przykryta mułem. Jednakże w czasie sztormów i intensywnego falowania może
zostać odsłonięta, a nawet wyrzucona na plażę.
W Basenie Bornholmskim występuje jednak ryzyko wyłowienia amunicji
chemicznej lub lepkiego iperytu przez rybaków łowiących sieciami dennymi, wy-
ciągnięcia jej na pokład i spowodowania skażenia. Dotychczas wszystkie znane
przypadki skażeń były spowodowane iperytem.
Zagrożenie dla konsumentów spowodowane skażeniem ryb jest bardzo nie-
wielkie i jak dotychczas nie stwierdzono przypadków jego wystąpienia.
Na podstawie dotychczasowych badań i ustaleń szeroko rozumiane zagroże-
nie dla środowiska naturalnego przez BŚT, według obecnego stanu wiedzy jest
mało prawdopodobne, chociaż nie może zostać wykluczone. Podwyższony poziom
stężeń Clarku I, Clarku II oraz lepkiego iperytu i adamsytu może być w osadach
dennych w bezpośrednim sąsiedztwie zatopionej amunicji, jednak ze względu na
bardzo ograniczony zasięg oddziaływania tych środków oraz w wyniku ich zalega-
nia w osadach dennych nie ma zagrożenia z ich strony dla fauny i flory morskiej.
Szkodliwe oddziaływania tych związków na środowisko morskie nie zostały do-
tychczas stwierdzone.
Grupa Robocza HELCOM CHEMU zaleciła Państwom Stronom Konwencji
zbieranie informacji o wypadkach wyłowienia amunicji chemicznej. Co roku na
podstawie przedstawionych danych jest opracowywany raport. Nie były planowane
wspólne, kompleksowe badania problemu w ramach prac Komisji Helsińskiej,
jednak Grupa Robocza zaleciła Państwom Stronom Konwencji prowadzenie samo-
dzielnych badań lokalizacji miejsc zatapiania i badań ekotoksykologicznych. Roz-
ważano także możliwość zakazania połowów w regionach zatapiania amunicji
chemicznej. Ustalono, że Państwa Strony powinny opracować krajowe instrukcje
dla rybaków o postępowaniu na wypadek wyłowienia amunicji chemicznej, wypra-
cować system zbierania informacji o wypadkach wyławiania amunicji chemicznej
oraz o badaniach prowadzonych w tym zakresie, a także wyznaczyć organa admi-
nistracyjne odpowiedzialne za reagowanie na wypadki skażenia.
Najnowsza propozycja wyposażenia statków w nowoczesne pakiety pierw-
szej pomocy, tzw. „Gas box” została przedstawiona przez Danię podczas narady
Grupy Ekspertów HELCOM MUNI w Neumünster [HELCOM MUNI 2010c],
która kontynuuje prace nad zagadnieniem BŚT w Bałtyku. Powołanie grupy do
życia decyzją HELCOM w 2010 roku było następstwem nowego politycznego

44
kontekstu związanego z budową rurociągu gazowego Nord Stream pomiędzy Rosją
a Niemcami.
Informacje o wypadkach skażenia BŚT w rejonie wybrzeża pochodzą przede
wszystkim z lat 1953 i 1955. Pojedyncze przypadki zanotowano w latach 1960
i 1970, a wypadki wyłowienia zbrylonego iperytu w sieciach rybackich podczas
trałowania dna zdarzały się także w końcu lat siedemdziesiątych (1979), przede
wszystkim w zachodniej części wybrzeża, co odpowiada informacjom na temat tras
transportu i miejsc zatapiania. Nadal zdarzają się wypadki wyłowienia parzących
substancji i pewne zagrożenie wciąż istnieje.
Według danych HELCOM [2009] najwięcej przypadków wyłowienia broni
chemicznej w ciągu ostatnich 20 lat zanotowano w 1991 roku, kiedy to w 103 sy-
tuacjach wyłowiono łącznie 5 378 kg broni. W okresie 1995-2002 rejestrowano od
5 do 11 incydentów z amunicją rocznie, przy czym waga znalezisk nie przekraczała
514 kg na rok. W roku 2003 w 25 przypadkach złowiono amunicję chemiczną
o łącznej wadze około 1 110 kg [HELCOM 2009].
Od tamtej pory obserwuje się systematyczny spadek liczby incydentów
z BŚT. W ciągu ostatnich kilku lat liczba przypadków złowienia amunicji che-
micznej z czasów II wojny światowej znacząco się zmniejszyła. W ostatnich latach
stwierdzono tylko dwa przypadki wyłowienia amunicji. Amunicja złowiona
w 2007 roku była całkowicie skorodowana i zawierała około 58 kg gazu musztar-
dowego, natomiast w 2006 roku złowiono łącznie tylko 6 kg BŚT. Odłowiona broń
została z powrotem wrzucona do morza.
Zgodnie z najnowszymi informacjami w 2008 roku nie zaobserwowano ani
jednego przypadku kontaktu z BŚT, poza wyłowieniem przez rybaków jednej pu-
stej łuski bomby u wybrzeży Bornholmu [HELCOM 2009].

45
LITERATURA

Andrulewicz E. (1993). National Report on War Gases and Ammunition Dumped in the Polish Exclusive
Economic Zone of the Baltic Sea. 2nd Meeting of the Working Group on Dumped Chemical Muni-
tions, HELCOM CHEMU 2/2/4, Wilno
Andrulewicz E., Wielgat M. (1997). Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim. Sympozjum na-
ukowe Akademii Marynarki Wojennej. Gdynia 22 kwietnia 1997
Andrulewicz E. (2006). Chemical Weapons Dumped in the Baltic Sea. W: Assessment of the Fate and
Effects of Toxic Agents on Water Resources [I. E. Gonenc et al. (red.)]. Springer
Andrulewicz E. (1996) War Gases and Ammunition in the Polish Area of the Baltic Sea. In: Kaffka A.V.
(ed.), Sea-dumped chemical weapons: Aspects, Problems and Solutions. Kluwer Academic Publish-
ers, NATO ASI Series 7: 9-15
Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej (1993). Informacje własne
BSH (1993). Chemical Munitions in the Southern and Western Baltic Sea. Report by a Federal/Länder
Government Working Group. The Federal Maritime and Hydrographic Agency – Bundesamt für See-
shiffart und Hydrographie (BSH), Hamburg
Carton G., Jagusiewicz A. (2009). Historic Disposal of Munitions in U.S. and European Coastal Waters,
How Historic Information Can be Used in Characterising and Managing Risk. Marine Techn. Society
Journal. Vol. 43, no 4
CWC (1993). Convention on the Prohibition on the Development, Production, Stockpiling, and Use of
Chemical Weapons and on their Destruction (CWC)
Cruise Report RV Profesor Shtokman. Cruise Report No. 77, 26.05-02.06.2006
Fonnum F. (1993). Examination of CW ammunition in the Norwegian Sea – Possible Environmental
Impact
Fiskeri Arbogen (2000). The Danish Fishery Guide. Arbog for den Danske Fiskerflade
Glasby G.P. (1997) Disposal of chemical weapon in the Baltic Sea. The Science of the Total Environment
206:267-273
Granbom P.O. (1996). Investigation of a dumping area in the Skagerrak 1992. In: Kaffka A.V. (ed.) Sea-
dumped chemical weapons: Aspects, Problems and Solutions. Kluwer Academic Publishers. NATO
ASI Series, Vol. 7: 41-48
HELCOM (1996a). Information on investigations of dumped chemical munition sites conducted by the
Russian Federation in 1994-1995. EC MON 1/96 8/2.
HELCOM (1996b). Results of magnetic anomaly – detection and hydroacustic surveys on the German
part of the transport routes from the Baltic port Wolgast to the chemical munitions dumping area east
of Bornholm. EC 7/96, INF.16/Item 9

46
HELCOM (2009). Press release, HELCOM Information Service, Helsinki, 20 października
HELCOM CHEMU 2/2 (1993). Study on the Sea Disposal of Chemical Munitions. 2nd Meeting of the
Working Group on Dumped Chemical Munitions, Wilno
HELCOM CHEMU (1994). Report on Chemical Munitions Dumped in the Baltic Sea. Report to the 16th
Meeting of Helsinki Commission from the ad hoc Working Group on Dumped Chemical Munitions.
s. 43
HELCOM EC 6/9/2 (1995). Lead country report on dumped chemical munitions. 6th Meeting of the
Environment Committee, Helsinki
HELCOM EC BETA 4/96 15/2 (1996). Draft chapter on Chemical Munitions Dumped in the Baltic Sea.
4th Meeting of the Steering Group for the Coordination of the Third Periodic Assessment, Helsinki
HELCOM EC MON 1/96, 8/2 (1996). Information on investigations of dumped chemical munition sites
conducted by the Russian Federation in 1994-1995
HELCOM MONAS 10/2007, 3/1 (2007). Progress in the project “Modelling of ecological risks related to
sea-dumped chemical weapons” – MERCW, Neumünster, Niemcy
HELCOM MUNI 1/2010, 2/3 (2010), Synthesis Report of MERCW Project, Neumunster, Niemcy
HELCOM MUNI 1/2010, 3/1 (2010b), HELCOM MUNI – Terms of reference for the HELCOM ad hoc
expert group to update and review the existing information on dumped chemical munitions in the Bal-
tic Sea, Neumünster, Niemcy
HELCOM MUNI 1/2010, 4/1/INF (2010c), Update to modern standards concerning chemical weapons
dumps in the Baltic, Neumünster, Niemcy
IMGW (1986-1999). Warunki środowiskowe polskiej strefy południowego Bałtyku, B. Cyberska,
Z. Lauer, A. Trzosińska (red.), IMGW, Gdynia
IMGW (2000). Warunki środowiskowe polskiej strefy południowego Bałtyku w 1999 roku,
W. Krzymiński, E. Łysiak-Pastuszak, M. Miętus (red.), IMGW, Gdynia
IMGW (2001). Warunki środowiskowe polskiej strefy południowego Bałtyku w 2000 roku,
W. Krzymiński, E. Łysiak-Pastuszak, M. Miętus (red.), IMGW, Gdynia
IMGW (2004). Warunki środowiskowe polskiej strefy południowego Bałtyku w 2001 roku, W. Krzymiń-
ski, E. Łysiak-Pastuszak, M. Miętus (red.), IMGW, Gdynia
IMGW (2009). Bałtyk południowy. Charakterystyka wybranych elementów środowiska w 2002 roku.
M. Miętus, E. Łysiak-Pastuszak, T. Zalewska, W. Krzymiński (red.), IMGW, Gdynia
IMGW (2009). Bałtyk południowy. Charakterystyka wybranych elementów środowiska w 2003 roku.
M. Miętus, E. Łysiak-Pastuszak, T. Zalewska, W. Krzymiński (red.), IMGW, Gdynia
IMGW (2010). Bałtyk południowy. Charakterystyka wybranych elementów środowiska w 2004 roku.
M. Miętus, E. Łysiak-Pastuszak, T. Zalewska, W. Krzymiński (red.), IMGW, Gdynia
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Oddział Morski w Gdyni, 1993. Informacje własne
Kantolahti E. (1994). Chemical Munitions dumped in the Baltic Sea. In: Proceedings of Symposium on
NBC Defence’94. Ed. K. Nieminen. Finnish Scientific Committee of National Defense
Kasperek T., Fabisiak J., Michalak J. (2003). Rola nieetatowego centrum informacji chemiczno-
ekologicznej oraz najnowsze wyniki badań stanu amunicji chemicznej zatopionej w Morzu Bałtyc-
kim. [W:] Bezpieczeństwo Morskie i ochrona naturalnego środowiska morskiego, S. Piocha (red.),
Koszalin – Kołobrzeg, Środkowopomorska Rada NOT, Morska SPiR, Koszalin
Korzeniewski K. (1994). Bojowe środki trujące w polskich wodach Bałtyku. War Gases in the Southern
Baltic Sea. Studia i Materiały Oceanologiczne Nr 67. Marine Chemistry (10) 91-101
NATO (1995). Advanced Research Workshop on Sea – Dumped Chemical Munitions. Moskwa
NATO ASI Series (1995). Sea-dumped chemical weapons: Aspects, Problems and Solutions. Kaffka
A.V. (ed), Kluwer Academic Publishers. NATO ASI Series Vol. 7: Disarmament technologies
Otremba Z. (2006). Akademia Morska w Gdyni. Informacja własna

47
Paka V. (1993). National Report of the Russian Federation. Complex analyses of hazard related to the
captured German chemical weapon dumped in the Baltic Sea. Moskwa
Paka V. (2001). An overview of the research of dumped chemical weapons made by r/v Professor
Shtokman in Gotland, Bornholm and Skagerrak dumpsites in 1997-2000
Paka V. (2004). Dumped chemical weapon: state of art. Russian Chemical Journal, V.XLVIII, No 2, 99-
109
Paka V. (2006). Shirshov Institute of Oceanography in Kaliningrad. Inf. własna
Paka V. (2007). Rozmieszczenie, toksyczność i wpływ na środowisko oraz inne kwestie związane z zato-
pioną w morzu bronią chemiczną, Międzynarodowa Konferencja „Zagrożenia ekologiczne Morza
Bałtyckiego”, 28 maja 2007, R. Senat RP
Paka V., Spiridonov M. (2002). Research of dumped chemical weapons made by R/V "Professor Shtok-
man" in the Gotland, Bornholm & Skagerrak dump sites. In: Missianaen T., Henriet J.P. (red.)
Chemical munition dump sites in coastal environment. Federal Office for Scientific, Technical and
Cultural Affairs, Federal Ministry of Social Affairs, Public Health and the Environment, Bruksela.
22-42
Rowiński L., Niepiekło A. (1993). The Polish Experience with Military waste dumped at the Baltic Sea
Floor, Kilonia, 2-4.05.1993.
Surikov B.T. (1996). How to Save the Baltic from Ecological Disaster. In: Kaffka A.V. (red.), Sea-
dumped chemical weapons: Aspects, Problems and Solutions. Kluwer Academic Publishers. NATO
ASI Series 7: 67-70
Urząd Morski w Gdyni, 1993. Informacje własne.
Wikipedia, the free encyclopedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Chemical_weapon
Witkiewicz Z. (1996). Amunicja chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim. Biuletyn WAT 9:115-120

48