1 | D A N G I A N G S U N D A Vo l . 5 N o .

3 , D é s é m b e r 2 0 1 7

UNSUR SIRNAAN KALIMAH

DINA BUKU SISINDIRAN JEUNG WAWANGSALAN ANYAR
KARYA DÉDY WINDYAGIRI
PIKEUN BAHAN AJAR NULIS SISINDIRAN DI SMP KELAS
VIII
Triya Nugraha1, Yayat Sudaryat2, Hernawan3
Departemen Pendidikan Bahasa Daerah, Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra,
Universitas Pendidikan Indonesia
triyachio@gmail.com, yayat.sudaryat@upi.edu, hernawan@upi.edu

ABSTRAK

Kasang tukang ieu panalungtikan didadasaran ku kanyataan yén sisindiran téh

diwangun ku kalimah-kalimah. Kalimah-kalimah nu aya dina sisindiran mangrupa
kalimah ngantét tur aya unsur-unsur nu disirnakeun. Ieu panalungtikan mibanda tujuan
pikeun mikanyaho tur ngadéskripsikeun unsur sirnaan jeung wanda sirnaan kalimah
nu aya dina sisindiran sarta larapna kana pangajaran. Dina ieu panalungtikan
digunakeun métode déskriptif kalayan ngagunakeun téhnik studi dokuméntasi. Data
dianalisis maké téhnik analisis unsur langsung. Sumber datana nyaéta buku Sisindiran
jeung Wawangsalan Anyar karya Dédy Windyagiri. Hasil panalungtikan manggihan
dua hal, nyaéta unsur sirnaan jeung wanda sirnaan kalimah. Unsur sirnaan kalimah
ngawengku 1) sirnaan tunggal nu ngawengku sirnaan J, C, U, jeung Pany.; jeung 2)
sirnaan jembar nu ngawengku sirnaan J+C, J+U, J+K, J+Pang., J+Pany., U+Pany.,
J+C+Pany., J+U+Pany., jeung J+Pang.+Pany.. Wanda sirnaan kalimah ngawengku 1)
délisi tékstual; 2) délisi situasional; jeung 3) délisi struktural. Unsur jejer panglobana
disirnakeun. Ayana sirnaan dina sisindiran téh patali jeung sumebarna ku cara lisan,
dina omongan langsung mah si panyatur jarang ngedalkeun sagala rupana kalayan
lengkep sabab bakal kaharti ku pamiarsana ku dibantuan isarah ti panyaturna ogé.
Hasil panalungtikan sirnaan kalimah bisa dijadikeun salasahiji bahan ajar dina
pangajaran nulis sisindiran.

Kecap galeuh: unsur sirnaan, délisi, sisindiran, bahan ajar

1
Penulis Utama
2
Penulis Penanggung Jawab 1
3
Penulis Penanggung Jawab 2
 T R I YA N U G R A H A : U N S U R S I R N A A N . . . |2

UNSUR PELESAPAN KALIMAT

PADA BUKU SISINDIRAN JEUNG WAWANGSALAN ANYAR
KARYA DÉDY WINDYAGIRI
UNTUK BAHAN AJAR MENULIS SISINDIRAN DI SMP KELAS
VIII

ABSTRAK

Latar belakang penelitian ini didasarkan pada kenyataan bahwa sisindiran

merupakan susunan kalimat. Kalimat-kalimat yang terdapat pada sisindiran
merupakan kalimat majemuk dan terdapat unsur yang dilesapkan. Penelitian ini
mempunyai tujuan untuk mendeskripsikan unsur pelesapan dan bentuk pelesapan
yang terdapat pada kalimat sisindiran serta pamakaiannya pada pembelajaran.
Penelitian ini menggunakan metode penelitian deskriptif dengan menggunakan teknik
studi dokumentasi untuk mengumpulkan data. Data dianalisis menggunakan analisis
unsur langsung. Sumber data didapatkan dari buku Sisindiran jeung Wawangsalan
Anyar karya Dédy Windyagiri. Hasil penelitian menemukan dua hal, yaitu unsur
lesapan dan bentuk lesapan kalimat. Unsur lesapan meliputi 1) pelesapan tunggal
yang mencakup pelesapan unsur S, P, O, dan Konj.; 2) pelesapan majemuk yang
mencakup pelesapan unsur S+P, S+O, S+K, S+Pel., S+Konj., O+Konj., S+P+Konj.,
S+O+Konj., dan S+Pel.+Konj. Bentuk pelesapan kalimat berdasarkan prosesnya
yang ditemukan adalah 1) delisi tékstual; 2) delisi situasional; dan 3) delisi struktural.
Delisis situasional dan unsur lesapan subjek paling banyak ditemukan. Hal ini
berhubungan dengan cara penyebarannya yang secara lisan, dalam obrolan langsung
si pembicara jarang mengucapkan semua maksudnya secara lengkap karena pasti
bisa dimengerti oleh lawan bicaranya dengan dibantu isyarat dari pembicara. Hasil
penelitian pelesapan kalimat ini dapat dipakai untuk bahan pengajaran menulis
sisindiran.

Kata kunci: unsur pelesapan, délisi, sisindiran, bahan ajar

THE ELEMENT OF SENTENCE PHRASING

IN SISINDIRAN JEUNG WAWANGSALAN ANYAR BOOK
BY DEDY WINDYAGIRI
FOR WRITING MATERIAL STUDY
AT GRADE VIII JUNIOR HIGH SCHOOL

ABSTRACT
3 | D A N G I A N G S U N D A Vo l . 5 N o . 3 , D é s é m b e r 2 0 1 7

The background of this study is because of the reality that sisindiran consists of
sentence. Sisindiran sentences is a compound sentence and there are deletion
elements. This study aimed to describe deletion elements and the type of deletion
contained in sisindiran sentence and its use in learning. This study used a descriptive
method with documentation study techniques to collect data. A data analyzed with
direct element analysis. Data sourced in Dedy Windyagiri’s book, Sisindiran jeung
Wawangsalan Anyar. The findings show there are two things, deletion elements and
type of deletion elements. Deletion elements are: 1) single deletion are include
deletion S, P, O, and Konj.. element; 2) plural deletion are include S+P, S+O, S+K,
S+Pel., S+Konj., O+Konj., S+P+Konj., S+O+Konj., dan S+Pel.+Konj. elements.
Deletion type based on the process that found are 1) textual deletion; 2) situational
deletion; and 3) structural deletion. Situational deletion and subject deletion elements
are the most found. That is related to the way they are spread orally. Results of this
study is can be used for writing study material.

Keywords: deletion element, deletion, sisindiran, study material

Kalimah transformasi mangrupa posisi di awal, di tengah, atawa di ahir

kalimah anu strukturna béda jeung kalimah.
kalimah inti tapi tetep kaharti maknana. Conto sisindiran anu maké kalimah
Salah sahiji bagian dina kalimah sirnaan:
transformasi téh nyaéta kalimah sirnaan,
nyaéta ayana salah sahiji unsur anu Kelewih jeung siki sentul,
dileungitkeun tanpa ngarobah makna éta campedak dikaparakeun.
kalimah (Sudaryat, spk. 2013, kc. 278). Tebah-tebih abdi nyusul,
Kalimah sirnaan atawa sok disebut tos pendak Ø disapirakeun.
élipsis, loba digunakeun boh dina (Windyagiri, 2011, kc. 26)
kahirupan urang sapopoé boh dina karya
sastra. Husus dina widang sastra, salah Dina kalimah eusi sisindiranna aya unsur
sahijina nyaéta dina sisindiran, sabab nu disirnakeun nyaéta jejerna, abdi, dina
wangunna kauger ku engang jeung kecap padalisan kaopat. Leungitna jejer dina
nu purwakanti ti unggal padalisanna, padalisan kaopat téh alatan ngudag sarua
pasti loba sisindiran nu salah sahiji unsur 8 engang sabab, umpama ditambahan
kalimahna dileungitkeun atawa ditukeur jejer ‘abdi’ bakal jadi 10 engang nu
posisina sangkan bisa ngudag engang ngabalukarkeun béda engangna jeung
jeung purwakantina. Najan kitu, teu padalisan nu lain tur jadi kurang merenah
saeutik ogé kalimah nu dipaké dina dikedalkeunna.
sisindiran téh mangrupa kalimah lengkep. Dina kahirupan sapopoé, kalimah
Khoerunnisa (2006, kc. 121-122) sirnaan gé loba digunakeun dina obrolan-
nyebutkeun disawang tina warna sirnaan obrolan santai masarakat umum.
unsur fungsional kalimah téh aya nu Upamana nalika pasangrok di jalan antara
mangrupa kecap, frasa, jeung klausa. panyatur jeung pamiarsana sakapeung
Disawang tina posisi sirnaan unsur sok ngobrol heula sakeudeung, boh nu
fungsional kalimahna téh bisa nyicingan nanya boh nu mairan sok rusuh, jadi
sangkan éféktif aya unsur nu
 T R I YA N U G R A H A : U N S U R S I R N A A N . . .
dileungitkeun atawa bisa jadi ngan
saunsur nu digunakeun nanya atawa
mairanna. Kitu deui umpama ngajar di
sakola, pasti aya kalimah sirnaan nu
digunakeun boh ku guruna boh ku
muridna. Conto: “Ka mana?”, dijawab
“Museum”. Atawa conto séjénna nalika
ngajar: “Ngartos teu?”, dijawab
“Ngartos”. Duanana sarua pada-pada
diwangun ku hiji unsur tapi masih kaharti
boh ku panyaturna boh ku pamiarsana,
jeung réa deui conto-conto obrolan dina
kahirupan sapopoé nu ngagunakeun
kalimah sirnaan.
Nu jadi alesan diayakeunna ieu
panalungtikan téh ku sabab nilik kana
ayana kakosongan panalungtikan
ngeunaan prosés sirnana unsur nu aya
dina kalimah, tangtuna aya sababaraha
katangtuan atawa hal anu émang geus
ilahar nu ngabalukarkeun ayana unsur nu
disirnakeun boh dina omongan lisan boh
dina kalimah-kalimah dina tulisan jeung
karya sastra.
Prosés leungitna unsur dina
kalimah disebut délisi. Nurutkeun
Sudaryat spk. (2013, kc. 278), unsur anu
dileungitkeun atawa henteu dikedalkeun
téh aya nu bisa kapaluruh dumasar téks
atawa wacana tulisanna (délisi tékstual),
kontéks situasina (délisi situasional),
atawa struktur kalimahna (délisi
struktural). Ieu hal nu kudu ditalungtik
téh, kalimah sirnaan naon waé nu
kapanggih dina buku Sisindiran jeung
Wawangsalan Anyar karya Dédy
Windyagiri, kumaha prosés
dileungitkeunna unsur kalimah dina
kalimah sisindiran, sarta kumaha lamun
kalimah sirnaan dina sisindiran
dijadikeun bahan ajar.
Panalungtikan saméméhna
ngeunaan kalimah sirnaan pernah
|4
dilakukeun ku Imas Khoerunisa dina taun
2006. Judul panalungtikannana nyaéta
“Sirnaan Unsur Fungsional Kalimah Dina
Novel Mercedes 190 karya Muh.
Rustandi Kartakusuma”. Hasil
panalungtikannana nyaéta milah-milah
kalimah sirnaan nu kapanggih dina novel
dumasar unsur-unsur nu leungitna,
kurang leuwih aya sirnaan tunggal; unsur
nu leungitna ngan hiji, jeung sirnaan
jembar; unsur nu leungitna leuwih ti hiji.
Buku Sisindiran jeung
Wawangsalan Anyar karya Dédy
Windyagiri sorangan pernah ditalungtik
ku Hena Sumarni. Panalungtikannana
ngulik struktur kalimah sisindiran jeung
wawangsalanna kalayan judul “Kalimah
dina Sisindiran jeung Wawangsalan
Anyar karya Dédy Windyagiri (Ulikan
Struktur jeung Semantik)”. Dina
panalungtikannana, Sumarni nganalisis
wangun-wangun kalimah nu dipaké dina
sisindiran jeung wawangsalan. Nurutkeun
Sumarni (2016, kc. 39-41) kalimah nu
dipaké dina Sisindiran jeung
Wawangsalan Anyar karya Dédy
Windyagiri téh sacara umum mah maké
kalimah ngantét. Lian ti éta, dipedar ogé
tatali harti antar klausana jeung kahasan
kalimah dina sisindiran. Sedengkeun
ngeunaan kalimah sirnaan teu dipedar
dina panalungtikan ieu.
Pikeun ngalengkepan élmu
pangaweruh ngeunaan kalimah sirnaan,
panulis miboga maksud pikeun nganalisis
wanda kalimah sirnaan nu aya dina
sisindiran sangkan bisa nambahan élmu
pangaweruh dina widang kabasaan jeung
pangajaran kalayan judul
panalungtikanana “Unsur Sirnaan
Kalimah dina buku Sisindiran jeung
Wawangsalan Anyar Karya Dédy
Windyagiri pikeun Bahan Ajar Nulis
5 | D A N G I A N G S U N D A Vo l . 5 N o . 3 , D é s é m b e r 2 0 1 7
SMP di Kelas VIII”. Panalungtikan nu
ayeuna difokuskeun maluruh wanda
kalimah sirnaanna (délisi) sarta dipedar
kumaha carana sangkan bisa dilarapkeun
jadi bahan ajar nulis di kelas VIII SMP.
MÉTODE PANALUNGTIKAN
Ieu panalungtikan ngagunakeun
pamarekan kualitatif, kalayan
ngagunakeun métode déskriptif. Métode
déskriptif nyaéta métode nu dipaké nalika
rék medar atawa ngadéskripsikeun hiji
kajadian nu aya dina mangsa ayeuna.
Métode déskriptif biasana medar
ngeunaan kumaha kaayaan, prosés,
karakteristik, jeung hasil tina hiji variabel
atawa leuwih (Sudjana, 2006, kc. 52).
Nurutkeun Arikunto (2010, kc. 234)
panalungtikan déskriptif teu merlukeun
administrasi jeung kontrol kana
perlakuan. Panalungtikan anu ditujukeun
pikeun ngagambarkeun saayana
ngeunaan hiji variabel, gejala, atawa
kaayaan. Umumna panalungtikan
déskriptif mah teu digunakeun pikeun
nguji hipotésis.
Métode panalungtikan déskriptif
dipaké sabab dianggap luyu jeung udagan
panalungtikanna pikeun nganalisis tur
medar kalimah sirnaan, dina hal ieu
prosés ngawangun kalimah sirnaanna, nu
aya dina Sisindiran jeung Wawangsalan
Anyar karya Dédy Windyagiri tanpa
ayana hipotésis.
Sumber data utama dina ieu
panalungtikan nyaéta buku Sisindiran
jeung Wawangsalan Anyar karya Dédy
Windyagiri. Téhnik ngumpulkeun data nu
dipaké nyaéta studi dokuméntasi. Studi
dokuméntasi dilaksanakeun ku cara
Tabel 1 Conto Data Sisindiran
néang informasi tinulis nu kaasup wanda
ilmiah, bisa tina buku, dokumén, jurnal,
éssay, jrrd.
Pikeun ieu panalungtikan instrumén
nu dipaké nyaéta obsérvasi teu langsung
ngagunakeun alat kartu data nu
digunakeun pikeun masing-masingkeun
prosés lumangsungna kalimah sirnaan
dina sisindiran nu ditalungtik. Instrumén
panalungtikan nyaéta alat pikeun
meunangkeun data nu kudu dipilih luyu
jeung jenis data nu dibutuhkeun (Sudjana,
2006, kc.58). Instrumén nu biasa dipaké
dina panalungtikan aya kuisionér,
observasi (langsung, teu langsung,
partisipasi), jeung tés.
Data nu geus dikumpulkeun
satuluyna diolah ku cara dianalisis.
Nurutkeun Sudjana (2006, kc.76),
analisis data nyaéta prosés nyusun,
ngatur, jeung ngolah data sangkan bisa
dipaké pikeun nguji hipotésis. Téhnik
ngolah datana ku cara analisis unsur
langsung.
HASIL JEUNG PEDARAN
Data nu ditalungtik nyaéta
sisindiran dina buku Sisindiran jeung
Wawangsalan Anyar karya Dédy
Windyagiri nu ngawengku sababaraha
wangun jeung wanda sisindiran, di
antarana aya piwuruk (P), silihasih (SA),
sésébréd (S), sisindiran 6 padalisan
(S6PL), sisindiran 8 padalisan (S8PL),
sisindiran 10 padalisan (S10PL),
sisindiran 12 padalisan (S12PL), sarta
sababaraha sisindiran wangun pupuh;
Kinanti (SPK), Sinom (SPSi),
Asmarandana (SPA), jeung
Dangdanggula (SPD).
Titénan conto data ieu di handap.
 T R I YA N U G R A H A : U N S U R S I R N A A N . . . |6

No
Sisindiran Kode Data
Data
(001) a. Abdi rék ka Cikapundung, [J] teu apal kiruh hilirna (SWA/40/S/49)
b. Abdi mah daék dicandung, sok asal puguh kilirna
(003) a. Anak hayam dibudalkeun, téangan [J] di kebon jahé (SWA/24/ P/37)
b. [J] Horéam ngedul ngapalkeun, ulangan [J] ngan niron baé
(006) a. Anak sidat [pany.] anak léntah, ngadeukeutan cai mancur (SWA/22/P/19)
b. [J] Ulah tisolédat létah, [J] ngaraheutan haté batur
(013) a. Balukang suligar mayang, [J] ngala combrang maké parang (SWA/26/P/48)
b. [J] Rumingkang ngumbar kahayang, [J] mindeng nyorang nu
dilarang [U]
(016) a. Benang ranteng dina panggung, panggungna pinuh kekebul (SWA/21/P/12)
b. [J] Muntang manteng ka Yang Agung, panuhun mugi dikobul [U]
(018) a. Buah manggu dina nyiru, ulung kupa dirigénan (SWA/20/P/5)
b. Guru digugu [pany.] ditiru, indung [pany.] bapa diajénan
(057) a. Kelewih jeung siki sentul, campedak dikaparakeun (SWA/26/SA/1)
b. Tebih-tebih abdi nyusul, tos pendak [J] disapirakeun
(064) a. Kuring mah ngarecah tutut, itu mah nutuan ketan (SWA/39/S/36)
b. Kuring mah [C] sapédah butut, itu mah nyetiran sédan
(075) a. [J] Mawa kadut mawa karung, [pany.] mawa paré diakeupan (SWA/30/SA/23)
b. [J] Hayang sasimbut sasarung [U], [J] tibra saré dikeukeupan [U]
(091) a. [J] Ngala jaat ka sampalan, [pany.] ngakut paré ka taweuran, awi (SWA/41/S6PL)
bitung pikéléeun
b. Randa béngsrat di péngkolan, isuk soré dibageuran, horéng [J]
piindung téréeun [pang.]

(150) a. Jarami nyangsang di hilir, di curug cai umpalan, [J] ka lamping jalan (SWA/44/SPA)
baréto, [J] rék balik mapay muara, [J] numpang kana érétan, geus
kapireng sora bedug, durduran wayah manceran
b. Tengah wengi Engkang lilir, angen ratug tutunggulan, [J] nguping
nu ngetrokan panto, sidik pisan aya sora, ka Engkang ngagentraan,
horéng angin ngagelebug, rérégan kekeleteran

Katitén tina sababaraha conto data panyambung. Béda jeung unsur-unsur nu

di luhur aya unsur sirnaan dina kalimah
sisindiranna. Aya nu dina bagian
cangkang hungkul, aya nu dina bagian
eusi hungkul, aya ogé nu nyampak dina
cangkang jeung eusina.
Hiji kalimah sakurang-kurangna
diwangun ku jejer (J) jeung caritaan (C),
boh dibarengan udagan (U) jeung
panglengkep (Pang.) boh henteu, biasa
disebut ogé kalimah salancar. Atawa bisa
jadi aya unsur-unsur séjén saperti
katerangan, panglengkep, atawa
aya dina kalimah sirnaan. Dina kalimah
sirnaan mah aya unsur nu leungit nalika
ditulis atawa dikedalkeun gumantung
kontéks situasi nalika ngedalkeun éta
kalimah. Unsur nu leungit téh bisa
jejerna, caritaanna, udaganna,
kateranganna, panglengkep, jsb.
Kalimah dina sisindiran sorangan
nurutkeun Sumarni (2016, kc. 40-41),
mangrupa kalimah ngantét, boh cangkang
boh eusi sarua maké kalimah ngantét.
Sakabéh jumlah sisindiran nu ditalungtik
7 | D A N G I A N G S U N D A Vo l . 5 N o . 3 , D é s é m b e r 2 0 1 7
téh aya 159, tapi ngan 151 sisindiran nu
kapanggih aya sirnaan boh bagéan
cangkangna boh eusina atawa duanana.
Unsur Sirnaan Kalimah
Unsur sirnaan nu kapanggih dibagi
jadi dua dumasar jumlah unsur sirnaanna
dina sakalimah, nyaéta sirnaan tunggal
jeung sirnaan jembar. Sirnaan tunggal nu
kapanggih aya opat, nyaéta: 1) sirnaan
jejer anu jumlahna aya 105; 2) sirnaan
caritaan anu jumlahna aya opat; 3)
sirnaan udagan anu jumlahna aya dua;
jeung 4) sirnaan panyambung anu
jumlahna aya 15.
Sedengkeun sirnaan jembar nu
kapanggih aya salapan, nyaéta: 1) sirnaan
J+C anu jumlahna aya lima; 2) sirnaan
J+U anu jumlahna aya 22; 3) sirnaan J+K
anu jumlahna aya tujuh; 4) sirnaan
J+Pang. anu jumlahna aya tilu; 5) sirnaan
J+Pany. anu jumlahna aya lima; 6)
sirnaan U+Pany. anu jumlahna aya hiji;
7) sirnaan J+C+Pany. anu jumlahna aya
hiji; 8) sirnaan J+U+Pany. anu jumlahna
aya opat; jeung 9) sirnaan J+Pang.+Pany.
anu jumlahna aya hiji.
Diantara unsur-unsur sirnaan nu
kapanggih, sirnaan jejer paling loba
kapanggih boh dina sirnaan tunggal boh
dina sirnaan jembar tetep loba unsur jejer
anu disirnakeun. Éta hal patali jeung cara
Kalimah
Klausa 1
K J C K
tebih-tebih abdi nyusul
Salian tinu geus disebutkeun tadi,
alesan ayana unsur anu disirnakeun dina
sumebarna sisindiran nu sacara lisan.
Kalimahna diomongkeun sacara langsung
ku panyatur ka pamiarsana dina hiji
situasi nu tangtu. Alatan kitu, réréana
jejer kalimahna jarang disebutkeun sabab
pasti bakal kaharti kénéh ku pamiarsana.
Titénan conto ieu di handap.
Kelewih jeung siki sentul,
campedak dikaparakeun.
Tebih-tebih abdi nyusul,
tos pendak [J] disapirakeun.
(SWA/26/SA/1)
Katitén aya unsur jejer anu
disirnakeun. Sanajan jejer dina padalisan
kaopat teu disebutkeun gé tapi
pamiarsana pasti ngartieun saha nu
disapirakeun téh sabab dina padalisan
katiluna gé geus tembong sisindiranna téh
nyaritakeun abdi (panyaturna). Upama
unsurna teu disirnakeun mah bakal jadi
kieu.
Kelewih jeung siki sentul,
campedak dikaparakeun.
Tebih-tebih abdi nyusul,
tos pendak [abdi] disapirakeun.
(SWA/26/SA/1)
Titénan diagramna di handap.
Klausa 2
[J] C
tos pendak [abdi] disapirakeun
sisindiran téh nyaéta pikeun ngudag
jumlah engang anu pas sarta sora nu
 T R I YA N U G R A H A : U N S U R S I R N A A N . . .
murwakanti tiap padalisanna jeung
sangkan leuwih éféktif kalimahna, nalika
dikedalkeun gé jadi merenah. Umumna
sisindiran téh diwangun ku dalapan
engang tiap padalisanna.
Wanda Kalimah Sirnaan
Dina Tata Basa Sunda Kiwari,
Sudaryat spk. (2013, kc. 278-280)
nyebutkeun aya tilu wanda kalimah
sirnaan dumasar kana prosés atawa cara
kapaluruh unsur sirnaan kalimahna,
nyaéta; 1) délisi tékstual; 2) délisi
struktural; jeung 3) délisi situasional.
Délisi atawa élipsis téh geus biasa
dilakukeun dina kalimah ngantét atawa
sumélér, boh délisi jejer, caritaan, udagan,
boh panglengkep jeung katerangan
nurutkeun kaédah-kaédahna nu tangtu.
1) Lamun jejer klausa-klausa dina
kalimah ngantét atawa sumélér téh
sarua, biasana jejer klausa anu
dimimitian atawa dipiheulaan ku
konjungtor sok dileungitkeun.
2) Lamun jejer dina klausa anu
dimimitian atawa dipiheulaan ku
konjungtor henteu sarua jeung jejer
klausa anu henteu dimimitian ku
konjungtor éta jejer henteu meunang
dileungitkeun.
3) Délisi caritaan, udagan, jeung
katerangan bisa dilaksanakeun asal éta
unsur-unsur téh dina klausa nu hiji
jeung nu lainna sarua.
Sakabéh wanda kalimah sirnaan
téh kapanggih dina sisindiran nu
dianalisis. Kahiji, délisi tékstual nyaéta
unsur sirnaanna masih bisa kapaluruh ku
urang dina téksna kénéh. Unsur sirnaan
dina klausa kadua bisa kapaluruh tina
klausa kahijina, atawa sabalikna. Délisi
tékstual anu kapanggih jumlahna aya 62.
Contona:
|8
Ka halte megat nu ngalih,
di bumi [nu ngalih] tos diantosan.
Mugi henteu rengat galih,
abdi mah tos ditarosan.
(SWA/33/SA/50)
Dina bagéan cangkang sisindiran di
luhur aya unsur anu disirnakeun nyaéta
‘nu ngalih’ dina klausa kaduana. Éta
unsur sirnaan téh bisa kapaluruh tina
téksna kénéh, nyaéta dina klausa kahiji
‘ka halte megat nu ngalih’. Tanpa
disebutkeun dina klausa kaduana gé, éta
kalimah masih bisa kaharti ku pamiarsana
saha nu tos diantosan téh sabab geus
pertéla si panyatur téh keur
ngomongkeun nu ngalih.
Kadua, délisi situasional nyaéta anu
unsur sirnaanna téh kapanggih dumasar
kana kontéks situasi nalika dikedalkeunna
éta kalimah. Délisi situasional
panglobana kapanggih nyaéta aya 126,
ieu hal patali jeung unsur sirnaan jejer nu
sarua panglobana kapanggih sabab unsur
jejer réréana kapanggih dina délisi
situasional. Dina délisi situasional mah
bisa jadi anggapan tiap jelema téh béda-
béda sabab kumaha cara nangkepna kana
kalimah nu dikedalkeun ku panyatur ka
dirina. Lingkungan jeung kabiasaan
sapopoé gé bisa mangaruhan persepsi
pamiarsa ngeunaan maksud omongan
panyatur.
Titénan conto ieu di handap.
Balukang suligar mayang,
[kuring] ngala combrang maké parang.
[urang] Rumingkang ngumbar kahayang,
[urang] mindeng nyorang nu dilarang [ku
Alloh swt.].
(SWA/26/P/48)
9 | D A N G I A N G S U N D A Vo l . 5 N o . 3 , D é s é m b e r 2 0 1 7
Kecap kuring [J], urang [J], jeung
ku Pangéran [U] téh mangrupa unsur-
unsur anu disirnakeun. Éta unsur-unsur
téh kapaluruh tina kontéks situasina
nyaéta nalika keur mapatahan batur.
Dina bagéan cangkang aya sirnaan
jejer, kuring, dimana éta unsur téh teu
dikedalkeun sabab geus pasti kaharti ku
pamiarsana. Sabenerna unsur jejerna téh
bisa jadi lain kuring upama nilik
kalimahna mah, tapi alatan éta kalimah
téh dikedalkeun ku panyatur, pamiarsana
bakal boga anggapan yén nu ngala
combrang téh si panyaturna (kuring).
Kitu deui dina bagéan eusi
sisindiran aya sirnaan jejer (urang) jeung
udagan (ku Alloh swt.). Geus lumrah
dimana-mana gé upama nu mapatahan
téh pasti sok ditujukeun ka pamiarsana
langsung, nyaéta maké panuduh ‘manéh’,
atawa ka pamiarsa jeung ka dirina
sorangan, nyaéta maké panuduh ‘urang’.
Tuluy salaku umat muslim pasti gues
ngarti yén ayana larangan téh nyaéta ti
Alloh swt. Béda deui upama nu diajak
nyaritana non-muslim, pasti anggapan
udagan nu di sirnakeunna téh lain Alloh
swt., bisa jadi ka déwa atawa hal séjén.
Katilu, délisi struktural nyaéta
unsur sirnaanna bisa kapaluruh ku urang
upama nilik kana struktur kalimahna.
Délisi struktural nu kapanggih jumlahna
aya 53. Sacara struktural, unsur sirnaan
na téh mangrupa kecap panyambungna
utamana mah dina bagéan cangkangna
sabab loba nyebutkeun ngaran-ngaran
barang. Aya ogé nu kapaluruh pédah dina
klausana nuduhkeun babandingan atawa
pilihan. Lian ti éta, kapaluruh ogé dina
kalimah sisindiran anu mangrupa kalimah
ngantét.
Titénan conto sisindiranna:
Ka Cipacing [jeung] ka Ciléngkrang,
[tuluy] ka Cileunyi dagang bilik.
Bagja teuing diri engkang,
lamun Nyai kapimilik.
(SWA/28/SA/13)
Kecap ‘jeung’ dina padalisan kahiji
téh salaku panyambung nu
nyambungkeun dua caritaan. Sedengkeun
kecap ‘tuluy’ dina padalisan kadua salaku
panyambung nu nyambungkeun klausa
kahiji jeung kadua sangkan jadi kalimah
ngantét.
Bahan Ajar Nulis Sisindiran
Nurutkeun Haerudin jeung Kardana
(2013, kc. 81), bahan ajar basa Sunda téh
raket patalina jeung matéri lulugu
(pokok). Richards & Rodgers dina
Tarigan (2009, kc. 19) nétélakeun bahan
ajar dina hiji sistem instruksional
mibanda spésifikasi siga kieu.
1) Matéri/bahan bisa ngajadikeun
peserta pikeun maju jeung mekar
luyu jeung kamampuh diajarna
séwang-séwangan.
2) Matéri/bahan bisa nimbulkeun ayana
gaya diajar nu béda-béda.
3) Matéri/bahan ajar méré kasempetan
pikeun studi jeung pamakéan matéri.
4) Matéri/bahan ajar méré kasempetan
pikeun swaévaluasi jeung kamajuan
dina pangajaran.
Nurutkeun Abidin (2013, kc. 181)
nulis téh nyaéta hiji prosés komunikasi
sacara teu langsung antara panulis jeung
pamaca. Tulisan téh dijieun sangkan
dipikaharti maksud jeung tujuanna
sahingga naon-naon prosés nu dipigawé
ku panulis téh teu cumah.
Nulis sorangan mangrupa salah
sahiji tina opat kaparigelan basa. Teu
béda jeung pangajaran maca,
ngaregepkeun, jeung nyarita, dina
pangajaran nulis ogé diperlukeun ayana
 T R I YA N U G R A H A : U N S U R S I R N A A N . . .
hiji métode sangkan bisa ngahontal
kompetensi pangajaran nulis nu kudu
dipiboga ku peserta didik. Nurutkeun
Abidin (2013, kc. 184-187) aya tilu
tahapan dina prosés nulis nyaéta
meunangkeun ide, ngolah ide, jeung
produksi ide. Tujuan pangajaran nulis
minimal aya tilu, nyaéta; (1)
numuwuhkeun karep nulis ka siswa; (2)
mekarkeun kamampuh nulis siswa; jeung
(3) sangkan siswa bisa nulis sacara
kréatif.
Unsur sirnaan dina sisindiran téh
bisa dilarapkeun pikeun pangajaran nulis
sisindiran. Naha bet milih pangajaran
nulis? Sabab kalimah sirnaan mah leuwih
gampang kapaluruhna nalika dina
wangun téks tulisan. Upama dina
pangajaran nyarita mah siswa bakal hésé
nangkepna sabab kalimahna teu nyampak
langsung, tapi kudu ditalar heula.
Sisindiran téh umumna diwangun
ku opat padalisan, dua cangkang dua eusi.
Sarat pikeun nyieun sisindiran mah nu
utamana nyaéta engang tiap padalisan
kudu sarua, umumna mah dalapan
engang. Tuluy sora ahir antara cangkang
jeung eusi kudu murwakanti. Padalisan
kahiji murwakanti jeung padalisan katilu,
padalisan kadua murwakanti jeung
padalisan kaopat.
Najan loba sisindiran anu ngandung
unsur sirnaan, tapi ma’na tina kalimahna
tetep teu robah jeung masih bisa kaharti
kénéh ku pamiarsana. Ayana unsur
sirnaan dina kalimah sisindiran téh
dipangaruhan ku aturan sisindiran nu
kauger ku jumlah engang nu kudu sarua
jeung sora nu kudu murwakanti tina tiap
padalisanna.
Luyu jeung Kurikulum 2013,
pangajaran sisindiran nu dipaké téh
- Jejer [J]
| 10
nyaéta pikeun siswa di SMP kelas VIII.
Saperti dina kompetensi dasar.
3.4 Memahami dan mengidentifikasi
fungsi sosial, struktur dan unsur
kebahasaan dari sisindiran.
4.4 Mengekspresikan sisindiran dalam
bentuk tulisan dan lisan.
Dina kompetensi dasar matéri
sisindiran disebutkeun yén siswa kudu
paham kana struktur jeung unsur
kabasaan dina sisindiran. Kukituna
pikeun nguji pangaweruh siswa ngeunaan
struktur jeung unsur kabasaan dina
sisindiran, perlu diayakeun évaluasi nu
luyu jeung kompetensi dasar nu kudu
dipimilik ku siswa. Salian ti évaluasi,
matéri ajar nu diajarkeun gé kudu luyu
jeung kaidah-kaidah pangajaran nulis nu
geus disebutkeun saméméhna.
KACINDEKAN
Unsur-unsur sirnaan nu ditalungtik
téh dipasing-pasing kana dua wanda
dumasar jumlah unsur sirnaanna dina
sakalimah, nyaéta sirnaan tunggal jeung
sirnaan jembar. Sirnaan tunggal nyaéta
unsur sirnaanna aya hiji dina
sakalimahna, sedengkeun sirnaan jembar
mah unsur sirnaanna leuwih ti hiji. Unsur
jejer mangrupa unsur nu panglobana
disirnakeun boh dina sirnaan tunggal boh
dina sirnaan jembar.
Titénan bagan unsur sirnaan di
handap.
11 | D A N G I A N G S U N D A V o l . 5 N o . 3 , D é s é m b e r 2 0 1 7
Sirnaan Tunggal
Unsur Sirnaan
Kalimah
Sirnaan Jembar
Bagan 1 Unsur Sirnaan Kalimah
Wanda kalimah sirnaan dipasing-
pasing dumasar prosés sirnaanna (délisi)
kana tilu wanda, nyaéta:
1) délisi tékstual, dimana unsur sirnaanna
bisa kapaluruh tina téksna;
2) délisi situasional, unsur sirnaanna
kapaluruh upama nilik kana kontéks
situasi kalimahna; jeung
3) délisi struktural, unsur sirnaanna
kapaluruh nurutkeun pangaweruh
ngeunaan struktur kabasaan.
Sakabéh prosés di luhur kapanggih
dina prosés sirnaan unsur dina sisindiran.
Prosés nu pangréana kapanggih nyaéta
délisi situasional
Luyu jeung kompetensi dasar nu
kudu dipiboga ku siswa nurutkeun
kurikulum 2013 yén siswa kudu paham
ngeunaan struktur jeung unsur kabasaan
dina sisindiran, mangka perlu diayakeun
évaluasi nu luyu jeung kompetensi dasar
nu kudu dipiboga ku siswa. Tangtuna
éféktif henteuna bahan ajar ieu pikeun
siswa téh teu leupas tina kamampuh
pendidikna sorangan nu ngaping jeung
- Caritaan [C]
- Udagan [U]
- Panyambung [Pany.]
- Jejer [J] + Caritaan [C]
- Jejer [J] + Udagan [U]
- Jejer [J] + Katerangan [K]
- Jejer [J] + Pang.lengkep [Pang.]
- Jejer [J] + Panyambung [Pany.]
- Udagan [U] + Panyambung [Pany.]
- Jejer [J] + Caritaan [C] +
Panyambung [Pany.]
- Jejer [J] + Udagan [U] + Panyambung [Pany.]
- Jejer [J] + Pang.lengkep [Pang.] +
Panyambung [Pany.]
ngarahkeun siswa sangkan bisa ngahontal
kompetensi dasar.
DAPTAR PUSTAKA
Abidin, Yunus. 2013. Pembelajaran
bahasa berbasis pendidikan
karakter. Bandung: PT Refika
Aditama.
Arikunto, Suharsimi. 2010. Manajemen
penelitian. Jakarta: PT Rineka
Cipta.
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat.
2013. Mulok pelajaran bahasa
daerah kurikulum 2013. Bandung:
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa
Barat.
Haerudin, Dingding & Kardana. 2013.
Panganteur talaah buku ajar.
Bandung : JPBD UPI.
Khoerunnisa, Imas. 2006. Sirnaan unsur
fungsional kalimah dina novel
Mercedes 190 karya Muh. Rustandi
Kartakusuma. Skripsi Pendidikan
 T R I YA N U G R A H A : U N S U R S I R N A A N . . . | 12

Bahasa Daerah. Bandung: Teu

dipedalkeun.
Sudaryat, Yayat spk. 2013. Tata basa
sunda kiwari. Bandung : Yrama
Widya.
Sudjana, Nana. 2006. Tuntunan
penyusunan karya ilmiah, makalah-
skipsi-tesis-disertasi. Bandung :
Sinar Baru Algesindo.
Sumarni, Hena. 2016. Kalimat dalam
sisindiran dan wawangsalan anyar
karya Dédy Windyagiri (kajian
struktur dan semantik). Jurnal
Lokabasa Vol. 7, No. 1, April.
Bandung: Departemen Pendidikan
Bahasa Daerah.
Tarigan, Henri Guntur. 2009. Metodologi
pengajaran bahasa 1. Bandung:
Angkasa.
Windyagiri, Dedi. 2011. Sisindiran jeung
wawangsalan anyar. Bandung: PT
Kiblat Buku Utama.