Okupirano Kosovo u Drugom svjetskom ratu: 1941.-1945.

HITLER JE ZA JUGOSLAVIJU imao dvije mogućnosti mogao je ili prisiliti je da

роstаnе saveznik, ili je silom osvojiti. Izgledalo je da je prva strategija došla do
uspješnog kraja kad se, 25, marta 1941,, jugoslovenska vlada s oklijevanjem pridružila
Paktu Sila osovine. Narednog dana, međutim, ta je vlada svrgnuta narodnim udarom;
Hitler, kad je obaviješten o ovome i o demonstracijama protiv Njemačke na ulicama
jugoslavenskog glavnog grada, odučio ih je kazniti trenutnom invazijom, 28, marta je
njemački vojni ataše u Rimu rekao da će napad počeli 2, Ш 3, aprila, i tražio pomoć u
zauzimanju Skoplja. Nijemci mi već okupili svoje snage na bugarskoj teritoriji, navodno
u pripremama za invaziju Grčke (iako je kasnije italijanska vojska procijenila da je i
operacija protiv Jugoslavije bila unaprijed dobro isplanirana); inicijalni potez da se
blokiraju komunikacijske veze sjever-jug sa Makedonijom, bio je neophodan kako bi se
jugoslovenska vojska odsjekla od bilo kakvih kontakata sa grčkom vojskom ili
britanskim snagama u Grčkoj?
Za ltalijane, još uvijek iscrpljene operacijama protiv Grka na jugu Albanije, ovo nisu
bile dobre vijesti. Računali su da jugoslavenska vojaka na Kosovu i u Makedoniji ima
oko 170.000 ljudi i 70.000 u Crnoj Gori: njihov argument je bio, kad bi ove snage
krenule u rat protiv manje i slabije opremljene indijanske vojske u Albaniji, Italijani bi
bili “za kratko vrijeme svladani”. Tako su Berlinu samo obećali da će držali odbrambene
položaje i pokušati sačuvati granicu do dolaska njemačkih jedinica. U međuvremenu se
jugoslavenska vojska počinjala organizirati, ali je bila fatalno spora i neefikasna. 30.
marta je kosovskoj diviziji naređeno da se pripremi za opću mobilizaciju 7. aprila. Iako je
25.000 Albanaca na Kosovu odslužilo vojni rok, pozivi im nisu poslani, na osnovu
mišljenja da im se nije moglo vjerovati. Od pozvanih Srba, skoro jedna četvrtina se nije
pojavila; posebno su se slabo javljali oni koji su trebali osigurati transport jugosla-
venskog vojsci, što je značilo da se, na kraju, oslanjala na volovske zaprege. Šljampavost
na terenu odgovarala je gluposti u komandi: iako su jugoslavenski vojni zapovjednici
morali biti svjesni toga da bi rat protiv Njemačke podrazumijevao napade velikih
razmjera na Jugoslaviju iz nekoliko pravaca, ipak su odlučli da počnu sprovoditi ratni
plan “R041”, plan jugoslavenske invazije Albanije.3
I tako, odmah nakon početka rata na potpuno iznenađenje jugoslavenske Vrhovne
komande uz žestoka bombardiranja
24
Beograda i drugih ciljeva 6. aprila, poslana je
Kosovo

naredba vojnicima kosovske divizije da krenu dublje u Albaniju. Granicu su prešli 7.

aprila; narednog dana su stigle vijesti o njemačkom napredovanju ka Skoplju; dva dana
kasnije, Nijemci su bili pred Prizrenom. Tek tada su jugoslavenski vojnici opozvani iz
Albanije, da krenu u kratku pozadinsku akciju na zapadnom Kosovu. Italijanska vojska,
koja im je bila za petama, brzo je prešla iz defanzive u ofanzivu, i 14. aprila zauzela Pri-
zren; narednog dana je zapovjednik Treće jugoslavenske armije naredio svojim vojnicima
da obustave borbe. Cijelo Kosovo osvojeno je tačno za jednu sedmicu; lokalne snage su u
Prizrenu i Suhoj Reci vrlo kratko pokušavale zaustaviti osvajače. Otpor u drugim
dijelovima Jugoslavije slomljen je podjednako brzo, i 17. aprila 1941. potpisana je
bezuslovna predaja.4
Nakon osvajanja došla je podjela, koja je dovela do trodijelnog cijepanja Kosova.
Najveći dio Makedonije i dijelove jugoistočne Srbije anektirala je Bugarska; u bugarsku
teritoriju je uključen i tanki pojas istočnog Kosova Kačanikom, završno sa područjima
istočno od Gnjilana. Dva bataljona bugarskih okupacionih snaga brzo su se rasporedili u
to područje. Bugarska politika bila je bukvalno ponavljanje onoga što se već desilo u
Prvom svjetskom ratu: svi novi zvaničnici bili su ljudi dovedeni iz Bugarske, a bugarski
je zamijenio srpsko-hrvatski kao zvanični jezik za sve, uključujući i obrazovanje. Zakon
usvojen krajem 1941. prijetio je smrtnom kaznom za ma koji oblik “propagande protiv
bugarske države”. U toku rata područje pod bugarskom kontrolom proširit će se i na neke
druge oblasti sjevernog Kosova, tako je Njemačka za okupaciju bivših srpskih teritorija
postajala sve više ovisna o svom savezniku.5
 Albaniji, koja je teorijski bila odvojeno kraljevstvo slučajno pod italijanskom krunom,
dat je ogroman dio Kosova. Najveći dio Kosova osvojile su njemačke jedinice, ali je na
sastanku italijanskog i njemačkog ministra vanjskih poslova u Beču 21. aprila,
dogovoreno da će najveći dio teritorija s albanskim stanovništvom biti priključen Albaniji
pod italijanskom kontrolom, kako bi se spriječilo da albanski etnički iredentizam preraste
u pokretačku silu bilo kakvog pokreta otpora protiv Nijemaca. Italija je, naravno, željela
cijelo Kosovo, jer je to područje bogato rudama: u izvještaju od 20. aprila, koji je pripre-
mio za Mussolinija, jedan rudarski stručnjak je zaključio kako bi Italija kontrolom
rudnika Trepča postala vodeći evropski izvoznik olova i cinka. Tako je italijanski
kraljevski namjesnik za Albaniju već bio skupio grupu albanskih političara u egzilu s
Kosova, kako bi ih nagovorio da Mussoliniju pošalju “telegram za oslobođenje
kosovskog regiona”. (Među njima je bio i Rexhep Mitrovica, koji je bio albanski ministar
obrazovanja 1923.-24., i Bedri Peja, koji je 1922.-24. bio član albanskog parlamenta.) 6
Nijemci su, naravno, bili podjednako zainteresirani za kontrolu rudnika u okolini Trepče,
kao i za kontrolu željezničke linije između Mitrovice i Kačanika. Konačno je dogovoreno
da će sjeverni dio Kosova, uključujući Trepču, Mitrovicu i Vučitrn, biti pod njemačkom
okupacijom, ali i da će Italijanima pripasti Priština (koju su preuzeli u junu 1941.), pod
uvjetom da Nijemci na prugu dovedu svoje osoblje.
Dijelovi Kosova dati Italiji zajedno sa sjeverozapadnim pojasom makedonske
teritorije, uključujući i grad Debar ostali su pod vojnom upravom do jula 1941.; tada je
najavljeno, uz oduševljenje u Tirani, da će sva ta područja biti pod civilnom upravom kao
dijelovi kraljevine Albanije. Povjereni su prvo “civilnom komesaru”, a zatim, od kraja
1941. do početka 1943., “Ministarstvu za oslobođena područja” u Tirani. U praksi,
naravno, Italijani su još uvijek imali veliki broj okupacijskih jedinica: glavne formacije
bile su u puljijska (Apulia) i firentinska (Firenza) divizija italijanske vojske, jedna u
Kukesu (unutar bivše albanske granice), a druga u Debru. Karabinjeri i italijanska
“financijska policija” također su bili raspoređeni na Kosovu, koje je podijeljeno u tri
administrativna okruga: Prištinu, Prizren i Peć. Italijani su na Kosovu ukupno imali oko
20,000 ljudi pod oružjem. Pokušaj da se Kosovo ujedini, odnosno ponovo ujedini s Alba-
nijom bili su iskreni: dekretima iz oktobra 1941. i februara 1942,, svi stanovnici Kosova
pod italijanskom okupacijom (uključujući, po drugom dekretu, i Slavene) postali su
državljani Albanije. Italijani su se zaista trudili i da uvedu obrazovanje na albanskom
jeziku, tako Što su otvorili
26
najmanje 173 nove osnovne Škole na Kosovu i u zapadnoj
Kosovo

Makedoniji. Manje popularna mjera je bilo ponovno uvođenje feudalnih dažbina za

seljake, koji su morali ranijim zemljoposjednicima davati jednu petinu proizvoda;
italijanski upravitelji znali su da je ruralno Kosovo još uvijek vrlo tradicionalno društvo,
u kojem se malo toga moglo postići bez saglasnosti starih zemljoposjedničkih porodica. 8
Dok su područja data Bugarskoj i Albaniji bila i zvanično anektirana, mali dio Kosova
pod njemačkom okupacijom bio je jedini dio preostao u krnjoj srbijanskoj državi, koja je
bila pod njemačkom vojnom okupaciijom, ali su njome upravljali srbijanski zvaničnici u
Beogradu. (Krnja Srbija je sve što je preostalo od Jugoslavije: Sloveniju su podijelile
Italija i Njemačka, Crna Gora je ostala nominalno nezavisna, ali je stavljena pod
italijansku okupaciju, a Hrvatska i Bosna su zasebna marionetska država, takozvana
Nezavisna Država Hrvatska.) Glavni grad sjevernog Kosova, Mitrovica, postao je sjedište
jedne austrijske pješadijske divizije (od 8.000 ljudi) koja je pokrivala i najveći dio
Sandžaka. Napravljeni su posebni aranžmani, kojima je priznata većinska albanska
struktura stanovništva sjevernog Kosova.
Nekoliko dana nakon osvajanja, 21. aprila 1941., njemački divizijski zapovjednik,
general Eberhardt, održao je u Mitrovici sastanak sa lokalnim albanskim vođama. Bilo je
predstavnika iz nekoliko gradova, ali je ključna ličnost iz Mitrovice bio čovjek koji će
kasnije postati značajan za okupirano Kosovo: Xhafer Deva, za kojeg se često nagađa da
je radio za njemačku obavještajnu službu od prije rata. Na ovom sastanku je dogovoreno
da će Albanci preuzeti lokalnu upravu u okupiranim područjima sa albanskim
stanovništvom, i da će pravo Školstvo organizirati “prema svojim željama”. Srbijanska
kvislinška vlada u Beogradu (prvo pod bivšim ministrom unutarnjih poslova Milanom
Aćimovićem, a od avgusta 1941. pod generalom Milanom Nedićem) ozbiljno se protivila
ovakvom priznanju albanskog karaktera ove regije, pa njemački zvaničnici u Beogradu
suspendiraju sporazum; kasnije su neki njegovi dijelovi ponovo vraćeni na snagu, i u
Mitrovici je u naredne dvije godine formirano najmanje Četrdeset albanskih osnovnih
škola. Sam Xhafer Deva je postao šef lokalne uprave u Mitrovici. I Nijemci su ponovo
uveli feudalne dažbine; u još jednom ustupku albanskom tradicionalizmu, odobrili su
vijeću starijih i barjaktara da izda pravila utemeljena ne Šerijatu i Kanunu Leka
Dukagjina. U ovim pravilima bio je i novi sistem kazni za rješavanje krvnih osveta: do
ljeta 1944. ukupno su 652 svađe riješene na taj način.9
Jedna od glavnih tema razgovora na sastanku generala Eberhardta i albanskih
uglednika 21. aprila 1941., bila je protjerivanje srbijanskih i crnogorskih kolonista s
Kosova. Eberhardt je obećao da će pomoći u njihovoj selidbi, ali je insistirao da “ne
smije biti iznenadnog usvajanja brzopletih mjera, i za očekivati je da će sve biti urađeno
na razuman i miroljubiv način”.10 Nažalost, takva očekivanja su već tada pokazivala se
iluzornim. Albanski napadi na srpska sela počeli su u toku invazije na Kosovo: u nekim
slučajevima je možda bilo i odmazde za akcije jugoslavenske vojske (koja je uzela
albanske taoce i sama napadala albanska sela), ali opći cilj je bio jednostavno riješiti se
kolonista i vratiti nazad zemlju koja im je ranije oduzeta. 11 Krajem maja 1941., jedan
italijanski oficir je zapisao da su lokalni Albanci protjerali veliki broj crnogorskih
kolonista iz okoline Peći, “ne bez krvoprolića i nasilja”, samo nekoliko dana nakon pada
Jugoslavije. Nijemci, koji su u početku kontrolirali ovo područje, to ne samo da su
dozvolili već su naredili Crnogorcima da idu u roku od dvadeset četiri sata; kad su
Italijani preuzeli kontrolu, rekli su im da se mogu vratiti, ali ih je većina bila isuviše
uplašena. Prvi “civilni komesar” Carlo Umilta, koji je na Kosovo stigao krajem maja, bio
je zapanjen brojem spaljenih kuća po selima. Zabilježio, je da razaranje nije bilo
jednostrana operacija (“Slaveni i Albanci su jedni drugima palili kuće, ubijali se što su
mogli više, krali stoku, dobra i oruđe.”); ipak, bilo je očito da su Crnogorci i Srbi najveće
žrtve. Procijenjeno je da ih je 20.000 pobjeglo u prva tri mjeseca; spaljeno je oko 10.000
kuća; sva sela-kolonije napuštena su, osim dva, Vitomirice i Dobruše, koja su izdržala do
jeseni. Tek su krajem oktobra uvjeti za koloniste (i većinu Srba u seoskim područjima)
donekle se popravili u područjima pod njemačkom okupacijom, gdje je sklopljena besa
između albanskih i srpskih
28
vođa, kojom je garantirana
Kosovo
barem mirna evakuacija onih koji
su željeli otići. U područjima pod italijanskom okupacijom borbe između Albanaca i Srba
se intenziviraju u oktobru i novembru; Karlo Umilti je zabilježio da su italijanske vojne
vlasti i obični vojnici u tom sukobu otvoreno stali na stranu Srba.13
U razgovoru generala Eberhardta sa albanskim uglednicima u aprilu 1941.
sporazumjeli su se još o uspostavi albanske policije. To je trebala biti prva od nekoliko
kolaboracionističkih formacija. Skoro 1.000 ljudi regrutirano je u takozvanu “albansku
žandarmeriji”, koja je bila pod komandom člana porodice Ise Boletina, Pajazija ili
Bajazita Boletina; uz ove uniformirane policajce, skoro 1.000 dobrovoljnih rezervista
okupljeno je kroz aktivnosti pokreta zvanog “Albanska narodna liga” u Mitrovici. U ljeto
1942., na insistiranje srbijanske vlade iz Beograda, ova policija je ipak ušla u “srbijansku
državnu gardu” od 18.000 ljudi, naoružanu žandarmeriju koju je stvorio Nedić (kvislinški
vladar Srbije) uz podršku SS generala u Beogradu. Ovo za Albance nije bio dobar razvoj
događaja, jer je ideologija srbijanske državne garde bila snažno za stvaranje Velike
Srbije.14
Prvi pokušaj Nijemaca da regrutiraju Albance u svoje vojne formacije bio je
početkom 1943. iako je ta regrutacija bila samo za jačanje snaga protiv lokalnih
podstrekača pobuna, a ne za borbe na drugim frontovima. U martu te godine je njemački
zapovjednik u Beogradu, general Bader, planirao uspostaviti “muslimanski bataljon” od
najviše 170 ljudi, koji bi bio smješten u Mitrovici i Novom Pazaru, i činili bi ga i
Albanaci i Slaveni muslimani. Dvojica vodećih albanskih političkih vođa u Mitrovici,
Xhafer Deva i Ali Draga, pristali su da u tome pomognu. Narednog mjeseca je projekat
ipak otkazan, na temelju činjenice da je već bila donesena odluka o regrutaciji za musli-
mansku SS diviziju u Bosni: svi muslimani dobrovoljci, rečeno je, treba da se stave na
raspolaganje toj diviziji. Da je taj bataljon ikada formiran, status bi mu bio sličan statusu
četiri bataljona koji su već sačinjavali “Srbijanski dobrovoljački korpus”, formaciju u
okupiranoj Srbiji, koja je već učestvovla ne samo u vojnim akcijama protiv komunista
partizana već i u odmazdi nad civilima. 15 Nakon ovog, Nijemci su pokušali mobilizirati
Albance kao rezerviste za tamo smještene njemačke jedinice; regrutacija je organizirana
u aprilu i maju, ali stanovništvo nije bilo oduševljeno, i u nekim područjima je ljudima
zapriječeno da će završiti u zatvoru ako odbiju. Od 200 “dobrovoljaca sakupljenih u
Podujevu i pod oružanom stražom odvedenih u Vučitrn, pedeset ih je dezertiralo na
putu.16 Tek naredne godine se ambicioznije pokušalo stvoriti veliku albansku vojnu
formaciju, takozvanu Skenderbeg diviziju, nakon praznine stvorene kapitulacijom Italije
u septembru 1943.: o ovome će biti riječi u zadnjem dijelu ovog poglavlja.
Bilo je sličnih pokušaja regrutacije u dijelu Kosova pod italijanskom okupacijom.
Inicijalna strategija novih vladara Albanije, nakon osvajanja 1939., bila je da Albance što
je moguće više uvuku u italijanske formacije. Od 1940. do početka 1942., albanske
oružane snage utopljene su u italijansku vojsku; kasnije je, da bi se podišlo albanskom
ponosu, formirana zasebna albanska vojna grupa, takozvana “Skenderbeg grupa” (koju ne
treba miješati sa Skenderbeg divizijom, koju su kasnije Nijemci formirali ). Samo jedan
bataljon ove grupe bio je smješten na Kosovu, a oko 3.000 lokalnih ljudi regrutirano je
kao rezerva puljijskoj diviziji italijanske vojske. 17 Albanska faštistička stranka formirana
je kratko nakon osvajanja Albanije, a jedan crnokošuljaški bataljon, regrutiran preko ove
organizacije, bio je smješten u Prizrenu; odustalo se, međutim, od planova da se sakupe
još dva bataljona (po jedan za još dvije administrativne zone Kosova), jer nije bilo podrš-
ke u narodu. Izvještaji jednog lokalnog komunističkog aktiviste, iz marta i avgusta 1942.,
kažu da je saradnja bila vrlo jaka u gradovima, a da su okupatori sela kontrolirali uz
saglasnost bajraktara; procijenio je da je bilo između 4.000 i 5.000 dobrovoljaca u
kvislinškim formacijama na Kosovu, ali je također rekao da, osim plaćenika, nije bilo
Albanaca koju su bili spremni boriti se izvan svoje teritorije.18
Drugi dokazi naznačavaju, kao što ćemo vidjeti, da se su se mnoge albanske vođe u
biti opirale Silama osovine. Jedan italijanski vojni izvještaj sa početka 1943. kaže da je
donedavno (kad je jedan broj albanskih zvaničnika otpušten s posla) cijelo područje bilo
puno “defetizma koji su 30stvarale vodeće ličnosti javnog života Kosova, jer su raspirivale
Kosovo

mržnju i duh pobune protiv Italijana”.19 Saradnja je sigurno postojala na mnogo nivoa, ali
njena pokretačka snaga nije bila ni ideološka simpatija prema fašizmu ili nacizmu, niti
bilo kakav interes za šire ratne ciljeve Sila osovine, već jednostavno želja mnogih Al-
banaca da iskoriste priliku stvorenu padom Jugoslavije, i steknu više moći nad svojom
teritorij om i preokrenu politike kolonizacije i slavenizacije iz prethodne dvije decenije.
Postojao je, s obzirom na okolnosti, čudan paradoks u zvaničnom italijanskom stavu:
Italija je, kad god je to bilo moguće, podilazila albanskom nacionalizmu, kojem su cilj
bili nezavisnost i samouprava, a to su Činili kako bi ljude privoljeli da prihvate svoj
status de facto kolonijalnih podanika, koji su pod italijanskom vlašću i u italijanskim
institucijama. Ovaj paradoks je postajao sve manje prihvatljiv stanovništvu i Kosova i
Albanije, djelimično i zbog bijede stvorene italijanskom upravom. 1942. počinju velike
nestašice hrane, a jedan italijanski izvještaj sa početka 1942. opisao je ekonomsku
situaciju kao “katastrofalnu”, u kakvoj se roba vrijednosti 1 lire u Italiji, u Albaniji pro-
davala za više od 6. (Njemačka ekonomska uprava je bila skoro podjednako loša, sa
ogromnin nestašicama i vrtoglavom inflacijom.) Isti italijanski izvještaj situaciju na
Kosovu i u Albaniji rezimirao je kao “potpuni bankrot našeg eksperimenta na političko-
administrativnom planu... trijumf korupcije, ličnog mešetarenja i intriga”. 20 U februaru
1943., italijanski kraljevski namjesnik u Tirani, Francesco Jacomini odletio je u Rim i
rekao Mussoiiniju da se u albanskim teritorijama mora odlučiti između vojne uprave i
političkog rješenja: lokalne vođe, posebno glavari sa sjevera, zahtijevali su pravedniji
odnos sa Italijom, koji bi podrazumijevao poštivanje albanske autonomije i zamjenu di-
skreditirane fašističke stranke albanskim nacionalnim pokretom, koji bi se zvao
“Velikoalbanska garda.” Ovo je usvojeno. Odmah je uspostavljena nova albanska
žandarmerija, sa albanskim službenicima, a albanska fašistička stranka je raspuštena:
Velikoalbanska garda nije bila uspješna, i jedan je italijanski zvaničnik u aprilu zabilježio
da to rješenje nije privuklo simpatije naroda. U avgustu te godine Italijani su se odlučili
za očajnički pokušaj regrutiranja albanskih boraca, kako bi uspostavili “albansku
dobrovoljačku miliciju”. Tada je, međutim, Italija već bila pred padom. 21
U neku ruku, sveukupna situacija na Kosovu u toku Drugog svjetskog rata nije se
naročito razlikovala od situacije u Srbiji: mnogi zvaničnici i državni službenici nastavili
su raditi za novi režim, a postotak punoljetnih muškaraca koji su se priključili
kolaboracionističkim formacijama bio je mali. (U Srbiji je do 1943. oko 25.000 ljudi ušlo
u srbijansku državnu gardu, pograničnu gardu i dobrovoljački korpus.)22 Nije
iznenađujuće što je na Kosovu postotak bio veći, uzevši u obzir da Albanci i nisu osjećali
lojalnost starom jugoslovenskom režimu, a osvajanja Sila osovine su vidjeli kao, barem
potencijalno, jednu vrstu oslobođenja. Osnovna razlika između Kosova i ostalih dijelova
Jugoslavije je da su dva pokreta otpora koji su se pojavili početkom rata četnici i
komunisti bili posebno slabi na Kosovu, iz jednostavnog razloga što su oba smatrani
isključivo slavenskim organizacijama. Komunisti su vojno na Kosovu bili skoro
beznačajni do posljednjih mjeseci rata; četnici tamo nikada nisu bili vojno bitni, a do
druge polovine rata su ionako postali uglavnom kolaboracionistički porket, u neku ruku,
srbijanski nacionalistički pandan albanskom pokretu pod vodstvom Xhafera Deve.
Termin “četnik” ponekad stvara zabunu. Kao što smo vidjeli, izvorno je to bio opći
naziv za pripadnika čete, odnosno bande boraca. Od dvadesetih je Kosta Pećanac
predvodio zvaničnu četničku organizaciju, koja se temeljila na veteranima gerilskih
formacija koje je predvodio u Prvom svjetskom ratu, i koja je podržavala tvrdu liniju
srbijanskog nacionalizma. Njegovo sjedište bilo je u gornjem dijelu Pomoravlja,
sjeveroistočno od Kosova; tamo je okupio silu od nekoliko hiljada ljudi u prva dva
mjeseca okupacije Sila osovine, ali su njegovi politički stavovi bili toliko obojeni
antikomunizmom da je, nakon Hitlerove invazije na Rusiju krajem juna 1941., svojim
ljudima naredio da se ne bore protiv Nijemaca. U septembru je sklopio zvanični dogovor
s Nijemcima; kvislinška vlada u Beogradu je njegove ljude “ozvaničila” i dala im plate,
da budu antikomunistička milicija unutar Srbije. Ovo je ostala njihova osnovna funkcija,
iako su ponekad učestvovali
32
albanskih bandi na granici Kosova.23
u borbama protiv Kosovo
U jugoslavenskoj istoriji Drugog svjetskog rata, termin “četnik” se uglavnom odnosi
na zasebni pokret koji je formirao jugoslavenski pukovnik Draža Mihailović (kasnije ga
je vlada u izgnanstvu unaprijedila u čin generala i imenovala za ministra rata). Odmah
nakon osvajanja Jugoslavije, počeo je organizirati otpor protiv Nijemaca iz svoje baze u
brdovitom kraju zapadne Srbije; najjaču podršku je imao u Srbiji i Crnoj Gori. Politički je
Mihailović predstavljao konzervativan stav, lojalnost monarhiji i formalnu riješenost na
ponovnu uspostavu stare Jugoslavije. Ali, mnogi aktivisti njegovog pokreta, uključujući i
regionalne zapovjednike i njegove glavne savjetnike, bili su srpski tvrdolinijaški
nacionalisti, zagovarači Velike Srbije, iz koje bi nepoželjni elementi, kao što su
muslimani i Albanci, morali biti “očišćeni”. (Riječ “čišćenje” upotrijebio je jedan od
njegovih savjetnika, Stevan Moljević, koji je 1942. zagovarao slanje svih “nesrpskih
elemenata” u Albaniju ili Tursku.) Nakon nekih početnih pokušaja otvorenog vojnog
otpora, Mihailović se priklonio pasivnijem stavu prema okupatoru, iz dva razloga: prvo,
jer mu je tako naložila vlada u izgnanstvu, i drugo, zbog programa okrutnih odmazdi
njemačkih vlasti. Uskoro se pojavio i treći razlog: politički rivalitet sa komunistima
partizanima, koji će se od kraja 1941. nadalje razviti u otvoreni rat između ta dva pokreta.
Kako su okupatori Osovine rado četnicima davali podršku u tom smjeru, Mihailović je
postepeno upadao u haos ustupaka, “paralelnih akcija” i konačno direktne saradnje, prvo
sa Italijanima, a kasnije, 1943., i sa Nijemcima.24
Mihailović je na Kosovu postigao malo. Jedan od njegovih ljudi posjetio je Prištinu u
septembru 1941. i organizirao malu grupu jugoslavenskih oficira, ali njihovi aktivisti ako
ih je i bilo nisu ostavili traga. Drugi izaslanik, Ljubo Jovanović, student, došao je u oko-
linu Prištine u aprilu 1942. i osnovao “gračaničku brigadu”, koja se, kako se činilo, u
nevjerovatno kratkom vremenu razvila u četrnaest bataljona od 6.500 ljudi; ovi bataljoni
su vjerovatno postojali samo na papiru i proizvod su mašte. 25 Značajnija ličnost, kapetan
Jovan Miladinović poslan je tamo u ljeto 1942., i tvrdio je da je formirao tri voj ne
jedince. U septembru mu je dodijeljena grandiozna titula “komandant kosovskog
korpusa”. Ali, krajem te godine komunisti su krenuli u operaciju likvidacije kosovskih
četnika, i Miladinović je, strahujući za život, pobjegao i svoj “kosovski korpus” ponovo
okupio u okolini Jablanice, sjeverno od Kosova. Drugi “kosovski korpus” formiran je
početkom 1943., od srpskih izbjeglica sa zapadnog Kosova, koji su se okupili u brdima
sjeverno od te regije, i stavljen je pod komandu još jednog kapetana, Živojina Markovića;
obje formacije će do kraja rata ostati izvan Kosova. Samo će ponekad crnogorski četnici
ići u kratke akcije, kakav je veliki napad na albanska sela blizu Peći u novembru 1943. 26
Četničkim simpatizerima koji su ostali na Kosovu, komunistička ubijanja nisu bila jedina
prijetnja; bili su izloženi i riziku od lokalnih albanskih vlasti, koje su ih, kako stoji u
jednom italijanskom izvještaju iz februara 1943., nemilosrdno lovile. Autor izvještaja je
rekao da bi “pro-Mihailovićevi elementi nama mogli biti od koristi, radi efikasnijeg
progona komunizma s Kosova”; kasnije će neke veze s njima uspostaviti nevjerovatno
aktivni Šef italijanske vojne obavještajne službe na Kosovu, Angelo Antica.27
Rivali i neprijatelji četnika, komunisti partizani, također su bili slabi na Kosovu. Kao
politički pokret bili su potpuno beznačajni još od zvanične zabrane Komunističke partije
1920. Tridesetih je na Kosovu postojala tek šačica partijskih ćelija; jedna u rudniku
Trepča, koji je bio englesko vlasništvo, i gdje je članstvo pomoglo u organizaciji štrajka
1937. i 1939. (Odabrali su i četrdeset devet ljudi da idu u Španski građanski rat, ali je na
kraju samo jedan stvarno i otišao.)28 Svakome ko posmatra samo teoretsku postavku
Jugoslovenske komunističke partije u periodu pred rat, može izgledati kako je
komunistički program idealno zamišljen da privuče kosovske Albance. Komunistički
slogani osuđivali su “velikosrpsku buržoaziju”, kritizirali program kolonizacije i tražili
jednaka prava za Albance. Na petom državnom kongresu partije, održanom u oktobru
1940., lokalni kosovski komitet je odvojen od regionalnog komiteta za Crnu Goru (pod
kojim je do tada bio), i dobio samostalan status, što je jasno impliciralo da se teritorija
Kosova smatra zasebnom jedinicom. Referat o nacionalnom pitanju na Kosovu, koji je
pripremio jedan od vodećih
34
članova partije, Moša
Kosovo
Pijade, i koji je konferencija prihvatila,
išao je i dalje,“do rješenja”, predlagao je, “se može doći formiranjem slobodne radničke i
seljačke republike Kosovo, revolucionarnim svrgavanje velikosrpskog fašističko-
imperijalističkog režima.”29
Pošto je Komunistička partija na Kosovu bila samo mali ogranak dominantno
slavenske organizacije, smatrana je slavenskim tijelom. U ljeto 1940. partija je na
Kosovu imala samo 239 članova, od kojih su samo 29 Albanaci; izbijanjem rata naredne
godine, broj se popeo na 270, ali je broj Albanaca pao na dvadeset. Na zapadnom Kosovu
članovi partije su uglavnom bili kolonisti; prvi sastanak “regionalnog komiteta” u ratu
održan je u koloniziranom selu Vitomirica. 30 Pošto je partija bila i brojčano slaba i tijesno
povezana sa manjinom koju je većina progonila, ne iznenađuje njena vrlo mala aktivnost.
Kao i u drugim dijelovima Jugoslavije, komunisti na Kosovu nisu pružali aktivan otpor
sve do Hitlerove invazije na Sovjetski savez. Tada su, u julu 1941., od svog centralnog
komiteta primili instrukciju da započnu sabotaže, posebno u rudniku Trepča. Ovo je bila
dobro odabrana meta, ne samo zato što su tamo radili neki komunisti već i zato Što je
rudnik Nijemcima bio od vitalnog ekonomskog značaja: od početka tog mjeseca Trepča
je njemačkim tvornicama municije slala dnevnu željezničku pošiljku od 500 tona
koncentrata olova i cinka. Konačno, organizirana je akcija da se raznesu dva stuba nosača
ispod “telepheriquea”, koji je izvlačio tovare rude. Jedan stub je malo oštećen, ali je
popravljen za dvanaest sati. Rudnik Trepča je nastavio s radom cijeli rat, osiguravajući
oko 40 posto njemačkih potreba za cinkom.31
Tokom 1942. komunisti su se trudili da omasove članstvo na Kosovu. Italijariska
vojna obavještajna služba bila je podjednako poduzetna, i u Peći (jednom od najvažnijih
partijskih centara) te godine je uhapšeno šezdeset od devedeset članova. Albanci su još
uvijek u partiji bili u manjini, ali je među njima bilo nekoliko aktivista kao što su Fadil
Hoxha i Emin Duraku koji su učestvovali u radu marksističkih grupa u Albaniji, i na
Kosovo se vratili 1939. U septembru 1942. formirana je prva potpuno albanska
partizanska grupa, nazvana jedinicom “Zejnel Ajdini”; odmah je organizirala uspješan
napad na rudnik u blizini Kumanova, a u januaru 1943., iz zasjede je napa] la njemačku
kolonu na cesti južno od Prištine, ubivši (navodno) tridesetak ljudi. Ovo je bila prva
zaista aktivna partizanska jedinica na kosovskom tlu; druge su postojale samo na papiru,
osim grupe koja je regrutirana na Kosovu, a operirala u planinama Kopaonika, sjeverno
od kosovske granice. Početkom 1943. iz nje je nastala još jedna albanska jedinica,
jedinica “Emin Duraku”, koja je također bila neobično aktivna, i u svojoj prvoj akciji
napala kolonu italijanskih vojnika na cesti zapadno od Prizrena, i ubila dvadeset tri
vojnika.32
Ovaj period je bio i period udara na komunistički pokret. Emin Duraku je poginuo
krajem 1942.; još dvojica vođa, Boro Vukmirović i Ramiz Sadiku, zarobljeni su u
Đakovici i pogubljeni u aprilu 1943. Komentirajući njihovo zarobljavanje, jedan
italijanski izvještaj kaže da je stanovništvo postalo spremnije na saradnju “kako bi se
spriječilo ponovno jačanje moći slavenskog elementa u regiji” (iako je Ramiz Sadiku bio
Albanac), i zadovoljno primjećuje: “Čak i u Đakovici, centru kosovskog komunizma, bilo
je epizoda spontane saradnje građana, čime je omogućeno hapšenje opasnih
komunista.”33 Ali, ovi (talijanski izvještaji će ići iz krajnosti u krajnost u tumačenju lokal-
nog raspoloženja; samo mjesec dana kasnije, italijanski zvaničnici su se žalili kako se
albanske vlasti na Kosovu trude da pomognu komunističkom pokretu, jer troše energiju
na gonjenje “srpskih nacionalista koji pomažu našoj antikomunističkoj akciji”, dok ne
diraju “prave, opasne subverzivne elemente” koji “žive u potpunoj slobodi”. Barem jedna
stvar je jasna: dominantni faktor bilo je albansko-srpsko nacionalno pitanje, a ne politička
filozofija ili osjećanja za i protiv okupatora. Kako kaže jedan očajnički komunistički
izvještaj iz avgusta 1943., “Pokret na Kosovu vrlo je slab, skoro mrtav. Potpuno je ods-
ječen od albanskih masa... Albanske mase komuniste gledaju kao ljude koji su se prodali
Srbima.”34
U takvim okolnostima se moglo očekivati da Komunistička partija Albanije zastrani i
kosovskim Albancima ponudi
36
propagandu prilagođenu
Kosovo
njihovom nacionalnom ukusu. To
se nije desilo, uglavnom zato što je Albanska komunistička partija bila Titova marioneta,
a on je ljubomorno čuvao pravo svoje, jugoslavenske partije da bude jedina aktivna na
jugoslavenskom tlu. Čak krajem 1941. nije bilo prave komunističke partije u Albaniji, tek
nekoliko rasutih marksističkih ćelija; one su se u jesen te godine okupile pod nadzorom
dvojice jugoslavenskih komunističkih izaslanika, Dušana Mugoše i Miladina Popovića.
Koliko su sve odluke albanske partije bile pod kontrolom ove dvojice Jugoslovena, tek
sada se saznaje, nakon objavljivanja dosada tajnih dokumenata partijskog arhiva. Enver
Hoxha, vođa partije, u jednom internom razgovoru 1944., priznao je: “Kad je partija
osnovana, naše oslanjanje na tu dvojicu drugova bilo je veliko, jer sam ja bio bez iskustva
i bez jasne vizije organizacije ili politike.” Na osnivačkom sastanku Albanske
komunističke partije u novembru 1941., pitanje Kosova jednostavno nije spomenuto, a
potpuna tišina poklopila je to pitanje i na prvoj državnoj partijskoj koferenciji u martu
1943.35 Krajem 1942., jedan vodeći albanski komunista, Kogo Tashko poslao je u
Moskvu ogorčeno pismo-žalbu zbog ovakvog stava: o Kosovu, rekao je, “partija
sistematično šuti, dok kaže ovo su riječi druga Miladina da se ovo pitanje ne tiče nas, već
Komunističke partije Jugoslavije.” Miladin Popović odbio je njegov zahtjev da se osnuje
posebna komunistička organizacija za Kosovo, čime je propustio dobru priliku: “Mržnja i
strah Kosovara prema Srbima i Crnogorcima velika je, ali ne zaboravimo da oni osjećaju
mržnju i prema fašistima Italijanima, koje nazivaju ’slabićima’ i ’nevjernicima’.” 36
Najviše koristi od ovakve albanske komunističke politike (ili nedostatka iste), uz
italijanske i kvislinške vlasti, imao je antikomunistički pokret otpora u Albaniji, poznat
kao Balli Kombetar (“Nacionalni front”). Osnovan krajem 1942., pokret se zasnivao na
staroj opoziciji kralju Zoga; komunistički istoričari opisuju ga kao reakcionarnu
zemljoposjedničku stranku, ali je njegov politički program bio republikanski, antifeudalni
i generalno lijevo od centra, odražavajući stavove sljedbenika Fana Nollija, kojeg je Zog
protjerao 1924. Balli Kombetar je imao i jak nacionalistički kredibilitet: vođa je bio stari
Midhat Frasheri (sin Abdyla, intelektualne pokretačke snage Prizrenske lige), a program
je sadržao tradicionalna albanska potraživanja cijele albanske “etničke teritorije”, koja se
sad uglavnom poklapala sa Velikom Albanijom koju je stvorio Mussolini. Stav
komunista prema Balli Kombetaru bio je od samog početka hladan i neprijateljski: poseb-
no im je smetala činjenca što “ballisti” nisu htjeli da se priključe širem “Pokretu za
nacionalno oslobođenje”, koji su oni osnovali kao neku vrstu fronta pod komunističkom
kontrolom.37
Ipak je, početkom avgusta 1943., održan sastanak između Pokreta za nacionalno
oslobođenje i Balli Kombetara, u selu Mukje, sjeverno od Tirane, i dogovoren je
zajednički program. Kako je glavni komunistički predstavnik na sastanku, Ymer
Dishnica, napisao u izvještaju Enveru Hoxhi, pitanje stvaranja “etničke Albanije” (tj. one
u koju ulazi i Kosovo) bilo je jedan od dva kamena spoticanja, a drugi je bio zahtjev za
nezavisnost Albanije, gdje su ballisti odbili bilo kakav kompromis. (U tom trenutku
komunistička politika podržavala je ideju stvaranja balkanske federacije.) Na kraju,
izvijestio je Dishnica, “Prevazišli smo prepreku ’etničke Albanije’ neutralnom formu-
lom.’’Odabrali su ovakvu formulaciju: “Borba za nezavisnu Albaniju i primjena principa
koji je univerzalno znan i priznat Atlantskom poveljom samoopredjeljenja naroda za
etničku Albaniju.” Ovo je bilo previše Miladinu Popoviću, koji je osudio proglas sa
konferencije u Mukjeu; Enver Hoxha napisao je ljuti to pismo Dishnici, u kojem je
insistirao: “Morate objaviti rat protiv fašizma, a ne nezavisnost. Njihovo odbijanje
sporazuma iz Mukjea je, zapravo, označilo objavu rata komunističkog vodstva protiv
Balli Kombetara: u sukobu koji se razvio u naredne dvije godine, balisti su gurnuti u
poziciju kolaboracionista, na kraju sličnu onoj koju su osvojili četnici u Jugoslaviji.38
Mjesec dana nakon konferencije u Mukjeu, politička i vojna situacija u Albaniji i na
Kosovu dramatično se promijenila objavom kapitulacije Italije 8. septembra 1943., uveče.
Odmah nakon ponoći iz Rima je došla naredba da se italijanske jedinice povuku prema
albanskim i crnogorskim lukama. Zapovjednik svih italijanskih snaga u Velikoj Albaniji
obavijestio je Nijemce kako
38
će svojim ljudima narediti da se odupru svakom pokušaju
Kosovo

razoružanja, i da, ako bude neophodno, pucaju u samoodbrani.39 Ali, Nijemci su brzo
preuzeli kontrolu, poslavši iz Prištine lahke jedinice da blokiraju povlačenje puIjijske
divizije sa Kosova, prebacivši brzo jednu njemačku kolonu u Elbasan i upotrijebivši
padobrance da zarobe italijansku Vrhovnu komandu u Tirani. Onda je italijanski
zapovjednik bio prisiljen narediti deportaciju svojih jedinica sa Kosova na teritorije pod
bugarskom ili njemačkom okupacijom, u skladu sa njemačkim vojnim zakonom, i samo
sa ličnim naoružanjem. Nekoliko viših italijanskih oficira mislilo je drukčije.
Zapovjednik firentinske divizije, smještene u Debru, postigao je dogovor sa elementima
komunističkog otpora, uključujući i dvojicu britanskih oficira za vezu; krajem septembra
dozvolio je i da se njegovi ljudi bore na strani komunista. Neki su to i učinili, i oformili
partizanski bataljon “Antonio Gramsci”; ostali su poginuli ili su im partizani oteli svu
opremu. Mnogi italijanski vojnici koji su pobjegli od Nijemaca, odvedeni su da rade u
poljima, a lokalni Albanci su ih kupovali i prodavali, jednostavno, tretirali ih kao roblje.40
Njemačka politika prema novostečenoj kosovskoj i albanskoj teritoriji bila je
osvajanje simpatija stanovništva korištenjem retorike albanskog nacionalizma i albanske
nezavisnosti drugim riječima, korak dalje putem kojim je išla italijanska politika u
februaru 1943. Krajem septembra Nijemci su zvanično priznali Albaniju (unutar granica
koje je stvorio Mussolini) kao nezavisnu zemlju; kao i Austro-Ugari kad su je okupirali u
Prvom svjetskom ratu, i oni su mislili da je Albanija samo prijateljska, neutralna zemlja.
Uz priznanje nezavisnosti išao je i proglas: “Njemačka vojska je tu da brani vašu zemlju
od engleske okupacije. O vladi i političkoj organizaciji zemlje odlučiti mora samo
albanski narod.” Vladu su, naravno, pažljivo odabrale i kontrolirale njemačke vlasti.
Jedan od prvih poteza je bio da njihov najodaniji sluga, Xhafer Deva postane ministar
unutarnjih poslova: preselio se u Tiranu i počeo regrutirati snage sigurnosti za borbu
protiv komunista i drugih huškača.41
U prvim danima nakon italijanske kapitulacije, prije nego što je njemačka politika
prema Kosovu i Albaniji postala jasna, grupa vodećih albanskih zvaničnika na Kosovu
(uključujući i Devu) odlučili su da formiraju pokret za zagovaranje etničkog ujedinjenja.
Osnovni cilj im je bio, osigurati da Kosovo i Albanija ostanu ujedinjeni, zajedno sa
drugim teritorijama koje su dodate Albaniji od 1941., kao stoje Debar; također su
neuspješno zagovarali transfer sjevernog vrha Kosova u etničku albansku državu.
Sredinom septembra održali su veliki javni skup u Prizrenu, gdje su se proglasili
“Drugom prizrenskom ligom”. Ustanovljen je izvršni komitet, sa Rexhepom Mitrovicom
kao predsjedavajućim, i pripremljeni su dokumenti koji su kao cilj isticali “odbranu
oslobođenih područja (tj. oslobođenih od Jugoslavije) i drugih područja bivše
Jugoslavije.”42
Druga liga je okupila dobrovoljce i krajem novembra učestvovahu borbama protiv
Srba i Crnogoraca u okolini Peći. Prema izvještaju Druge lige, koji je napisao jedan od
vođa, ovo je bila odbrambena akcija protiv četničkih upada u albanska sela; ali teško je
razlučiti aktivinosti Lige od novog vala protjerivanja Srba i Crnogoraca u zimu 1943.-44.
Kad je general Nedić, predsjednik kvislinške srbijanske vlade, u februaru 1944. podnio
ostavku, naveo je neuspjeh Nijemaca u zaustavljanju protjerivanja kao osnovni razlog za
svoju odluku: bilo je, rekao je, 120 željezničkih vagona žena i djece koji su pobjegli iz
Lipljana, a 600 porodica nedavno je protjerano iz regije Mitrovice.U aprilu je glavni
njemački politički službenik u Beogradu, Hermann Neubacher, zahtijevao da se
protjerivanja zaustave; izračunao je da je od 1941. sa Kosova protjerana 41.000 Srba i
Crnogoraca.43
Pošto su vođe Druge prizrenske lige bili ljudi koji su ranije sarađivali sa Italijanima i
Nijemcima, može izgledati da rast ovog pokreta, koji je, kako se pričalo, dostigao
članstvo između 12.000 i 15.000, ukazuje da su kosovski Albanci prema kraju rata
postajali aktivniji kolaboracionsti. Ali, Druga liga se uglavnom obraćala albanskom
nacionalizmu (i, sporedno, antikomunizmu, pošto se smatralo da je cilj komunista
ponovno uspostavljanje jugoslovenske vlasti),1 uopće nije rukovođena pronjemačkim
osjećanjima. Nije Druga 40bila jedini albanski pokret
Kosovo
aktivan u to vrijeme. Balli Kombetar,
Čije su vođe još uvijek bile uglavnom raspoložene proengleski, imali su mnogo
sljedbenika: u kasnijem memorandumu Balli Kombetara se kaže: “Prema direktnim
naredbama ministra unutarnjih poslova, Xhafera Deve, naši članovi na Kosovu su
proganjeni, a propaganda nam je onemogućena. Ljudima se prijetilo, zatvarani su i tučeni
ako su bili uhvaćeni kako dijele ili samo čitaju naše letke.” Još jedan albanski pokret,
prozogovska Legalitet stranka, također je bila aktivna, posebno među vojskom: u jednom
komunističkom izvještaju iz februara 1944. procjenjuje se da su dvije trećine albanskih
oficiran na Kosovu podržavale Legalitet. 44 Legalitet je u biti bio proengleski (Zog je rat
proveo u Londonu), a njegov vojni joda, Abaz Kupi aktivno je sarađivao sa britanskim
oficirima u sjevernoj Albaniji. Iza glatke fasade kolaboracije, postojala je, očito, mnogo
složenija šema političke aktivnosti. Nesređenost situacije može se osjetiti u memoarima
Petera Kempa, britanskog oficira koji je dva puta kratko posjetio Kosovo u decembru
1942. i februaru 1944., u pokušaju da organizira otpor. U Peći mu je pomoć ponudio šef
policije, a zapovjednik tamošnjeg albanskog vojnog garizona pristao je da Kempu stavi
svoje ljude na raspolaganje u slučaju savezničke invazije; imao je i tajni sastanak, ispred
nosa njemačke službe sigurnosti, sa gradonačelnikom Đakovice i dozapovjednikom
albanske vojske na Kosovu.45
Kemp je zaključio da među kosovskim uglednicima najjača podrška Saveznicima
dolazi od porodice Kryeziu iz Đakovice: od tri sina Rizabega Kryeziua koji su preživjeli,
jedan (Hasan) je ostao u Đakovice cijeli rat, a druga dva (Gani i Said) bili su u zatvoru na
udaljenom italijanskom otoku, pod sumnjom ispravnom da su vodili probritanske
aktivnosti. Nakon kapitulacije Italije krenuli su nazad na Kosovo, i stigli tamo sredinom
januara 1944. Obojica su, kako je Kemp primijetio, “bili nestrpljivi da s nama krenu u
akciju protiv Nijemaca”; već su imali 100 naoružanih ljudi, i mislili su da lahko mogu
skupiti još 1.000. Ovo nije bilo isprazno hvalisanje, jer su Kryeziui bili vrlo moćna
porodica, a Gani-beg je bio harizmatična ličnost i ugledan vojskovođa. Tri dana nakon
što se s njima dogovorio o planu pripreme opće pobune na Kosovu, Kempu su njegovi
pretpostavljeni u SOE-u (Special Operations Executive Izvršni odjel za specijalne
operacije) naredili da prekine sve odnose s njima, jer su se komunisti partizani protivili
Kempovim vezama sa vođama nekomunističkog otpora. “Naši odnosi s jugoslovenskim
partizanima,” stajalo je u poruci od SOE-a, “od većeg su značaja.”46
Sad su komunisti za Albaniju i Kosovo imali dvije strategije. S jedne strane, činili su
sitne ustupke albanskom nacionalizmu; a s druge, nemilosrdno su onemogućavali razvoj
bilo kakvog nekomunističkog albanskog nacionalnog pokreta otpora. Ustupci su bili mali,
ali potencijalno bitni. Dozvoljeno je da se slogan “samoopredjeljenje” uvuče u neke
zvanične izjave Albanske komunističke partije vezane za Kosovo: najjača od tih izjava, u
proglasu koji je partija izdala u decembru 1943., (uz odobrenje jugoslovenskih komunista
na Kosovu), zagovarala je samoopredjeljenje, “uključujući secesiju”. Ovo je, izgleda, bila
taktička varka da se zaustavi propaganda Druge lige. Miladin Popović došao je na ideju
da komunisti mogu zadobiti povjerenje među kosovskim Albancima samo ako zauzmu
ovakav stav; u decembru ga je Tito isključio, jer je predlagao da kampanju vode na os-
novu konačne albanske aneksije Kosova.47
Najvažnija izjava o ovom stavu data je na specijalnoj sjednici delegata dva lokalna
komiteta Jugoslavenske komunističke partije na Kosovu, koji su pokrivali “Kosovo” (tj.
istočno Kosovo) i Metohiju (tj. zapadno Kosovo). Drugi komitet je krajem 1943.
promijenio ime u “Dukagjin” komitet, jer je “Rrafsh i Dukagjinit”, “Dukagjinov plato”,
albansko ime za “Metohiju”. Od 31. decembra 1943. do 2. januara 1944., delegati su
zasijedali u selu Bujan, u blizini Tropoje u sjeveroistočnoj Albaniji. Učestvovalo je
četrdeset devet ljudi, od kojih su 42 bili etnički Albanci. Dogovorili su se da uspostave
novo regionalno vijeće za cijelu oblast “Kosovo-Metohija” ili “Kosovo-Dukagjin”, a
izdali su i “rezoluciju” i “proglas”. Ključni dio rezolucije kaže:
Kosovo-Metohija je regija sa većinskim albanskim stanovništvom, koje, sada kао i
uvijek u prošlosti, želi da bude ujedinjeno s Albanijom... Jedini način na koji se Albanci
Kosova-Metohije mogu 42 ujediniti s Albanijom
Kosovo
je zajedničkom borbom sa drugim
narodima Jugoslavije protiv okupatora i njihovih sluga. Jer, jedini način da se dođe do
slobode je da svi narodi, uključujući i Albance, imaju mogućnost da odlučuju o svojoj
sudbini, sa pravom na samoopredjeljenje, do i uključujući secesiju.
Jugoslovenski centralni komitet nije bio zadovoljano ovim dijelom rezolucije, i
krajem marta je Titova desna ruka, Milovan Đilas poslao pismo (u ime Centralnog
komiteta) regionalnom komitetu, u kojem se žalio: “Zapravo, svako otvaranje pitanja
promjene granica pomaže Nijemcima da narode okrenu jedne protiv drugih.” Ali,
formulacije u ovom pismu bile su vrlo blage; strogo logički, podjednako bi se odnosile na
bilo kakvo obećanje vraćanja stare jugoslovensko-albanske granice. Rezolucija je ostala
zvanični stav regionalnog komiteta, koji je promijenjen tek dugo nakon odlaska
Nijemaca.49
Iako je partija usvojila ovu retoriku, barem na regionalnom nivou, istovremeno se
žestoko trudila da suzbije svaki albanski nacionalistički opor nekomunističke orijentacije.
U decembru 1943. albanski komunisti pokušali su da spriječe Petera Kempa u
uspostavljanju kontakata sa Kryeziuom koji je živio u Đakovici; kad je ovaj insistirao da
se s njim susretne, tajno su obavijestili Gestapo u Đakovici o toj posjeti. Britanska
politika ignoriranja Kryeziua bila je na snazi od januara do juna 1944., kad su kontakti
obnovljeni i još jednom napravljeni planovi organiziranog otpora na Kosovu; ovo je
razljutilo i Tita i Envera Hoxhu, koji su, kako kaže jedna savremena studija, “već zaklju-
čili da bi, što se njih tiče, bilo bolje da nema nikakvog otpora na Kosovu, nego da se
razvije uspješan pokret pod vodstvom Ganija Kryeziua uz britansku podršku”. U avgustu
i septembru, Hoxha je svojim snagama naredio da napadnu Kryeziuove ljude i da
Kryeziua ubiju (njega su, na kraju, jugoslovenski partizani zarobili i zatvorili); naredio je
i da se uništi još jedan popularni vođa iz regiona Lume, Muharem Bajraktar, koji je
aktivno pružao otpor Italijanima i Nijemcima, ali je odbio da postane član “Pokreta za
nacionalno oslobođenje”.50
Komunisti su mogli ovako da se ponašaju jer su u tom periodu vojno jačali posebno
albanski partizani, koji su od Saveznika primali i novac i opremu. Ipak, raspon vojnih
aktivnosti jugoslovenskih partizana na Kosovu ostao je razočaravajuće mali;
najznačajnije aktivnosti u prvoj polovini 1944. bile su neke minorne sabotaže u vrlo
važnim rudnicima kroma u regionu Đakovica-Kukes. Međutim, do juna je proizvodnja
kromne rude porasla na 8.000 tona, a u avgustu je dostigla rekordnih 9.267 tona. Sistemu
transporta rude više štete su nanijeli saveznički napadi iz vazduha, nego bilo koja
partizanska akcija na terenu. Sad su bombardiranja iz zraka na Kosovu igrala bitnu ulogu,
i politički i vojno. Kao što je rečeno u jednom komunističkom izvještaju iz maja 1944.:
“Razvoj političke situacije mijenja se iz dana u dan. Uzroci su napredovanje Crvene
armije i, iznad svega, saveznicka bombardovanja, koja uveliko impresioniraju albanske
mase. Zbog ove situacije albanske mase ne odgovaraju na mobilizaciju, Rok za
mobilizaciju neprestano se odgađa.”51
Planovi Njemačke da izvrši opću mobilizaciju Albanaca na Kosovu nikad se nisu
ostvarili. Pokušalo se , zapravo, samo s jednom velikom regrutacijom: stvaranje
dobrovoljačke SS divizije “Skenderbeg”. Ideja je proizašla iz razgovora njemačkih vlasti
i Bedrija Peje, koji je ponudio da okupi veliku vojnu silu za borbu protiv komunista; u
jednom trenutku je tvrdio da može okupiti čak 150.000 ljudi. Sama regrutacija, obavljena
početkom 1944., bila je razočaravajuča: u cijelom periodu do početka povlačenja
Nijemaca, samo 6.491 čovjek pristupio je diviziji. Prema izvještaju zapovjednika, najveća
prepreka bio je “nevidljivi otpor begova i aga, koji je za rezultat imao neaktivnost prefekta i
gradonačelnika koje su begovi kontrolirali, i tihu propagandnu kampanju protiv
regrutacije.”52 Skenderbeg divizija nikada nije postala borbena sila od nekog značaja. U
vrlo neblagonaklonom opisu albanskih borbenih sposobnosti, divizijski zapovjednik je
zapisao da se Albanci mogu boriti samo u tradicionalnim bandama, a ne u pravim vojnim
formacijama, i da “kad pada kiša, Albanac napušta svoje mjesto, a kad se smrkne, napušta
položaj na terenu i odlazi u selo da pije rakiju.” Do maja su neke jedinice Skenderbeg
divizije bile raspoređene 44u regiji Đakovice, da čuvaju rudnike i hapse; sredinom tog
Kosovo

mjeseca učestvovali su u najsramnijoj epizodi kosovske ratne historije: privođenju i

deportaciji 281 Jevreja.53 U toku ljeta moral im je opao; kako kaže njihov zapovjednik,
neprijateljska propaganda begova se pojačala, zasnovana na “nadi... da će Englezi moći
zamijeniti Nijemce prije nego što boljševici uđu u Albaniju.” U septembru je zapovjednik
Armijske grupe E (koja je pokrivala njemačke formacije na južnom Balkanu) obaviješten
da je Skenderbeg divizija vojno bezvrijedna; do početka oktobra broj im je opao na
3.500, a rečeno je daje “divizija bez neke naročite želje da se bori”. 54 Ipak će odigrati
ulogu u pružanju pomoći Nijemcima u povlačenju u toku naredna dva mjeseca.
Njemačko povlačenje iz Grčke, uz korištenje glavnih željezničkih linija kroz
Makedoniju, Kosovo i Srbiju, započelo je početkom septembra. Sovjetske jedinice su
ušle u Bugarsku 8. septembra, a narednog dana je bugarski “Domovinski front” preuzeo
vlast, i oglasio daje Bugarska sad sovjetski saveznik i u ratu s Njemačkom. Nijemci su
brzo krenuli u akciju razoružavanja ili protjerivanja Bugara iz Makedonije i istočnog
Kosova. Do početka oktobra sovjetske i bugarske snage počele su prodirati u istočnu
Srbiju: Niš im je pao u ruke 14. oktobra, a velika bugarska kolona krenula je na
jugozapad, ka Kosovu. Pošto je sad glavna željeznička linija prema Beogradu bila
odsječena, glavnina njemačkih snaga morala se povlačiti kroz Kosovo, ili cestom preko
planina sjeverne Albanije i Crne Gore, ili starim trgovačkim putem kroz Novi Pazar do
Bosne. Oformljene su dvije odbrambene grupe za pokrivanje ovih puteva povlačenja:
jedna u centralnoj Srbiji, pod komandom generala Miillera, i druga, pod komandom
generalmajora Scholza, na istočnom Kosovu i u sjevernoj Makedoniji.55
 Bugari su 23. oktobra stigli do pred Podujevo, na sjeveroistočnom rubu Kosova; još
bugarskih snaga približavalo se Kumanovu, strateški bitnom mjestu sjeveroistočno od
Skoplja. U ključnom periodu od dvije sedmice, ovaj front je ipak ostao nepromijenjen.
Tako je bilo iz dva razloga: bugarska vojska je ozbiljno ometena uklanjanjem (na rusko
insistiranje) starog oficirskog kadra, a Scholzova grupa je pružala snažan otpor,
potpomognuta sa 5.000 Albanaca u području Priština-Mitrovica (neki od njih su bili iz
snaga sigurnosti koje je u Albaniji regrutirao Xhafer Deva, a 700 su bili članovi
Skenderbeg divizije) i nekim lokalnim četničkim formacijama. Nijemci su pripremili plan
organizirane evakuacije svojih snaga, koji su ispunili po rasporedu, napustivši Skoplje 11.
oktobra, uništivši postrojenja u rudniku Trepča 12. oktobra, i napustivši 19. Prištinu,
odakle su se povukli sjeverozapadno, u Bosnu.56
U posije ratnoj Jugoslaviji se o ovim događajima pisalo tako da se stvori dojam kako
su Nijemce istisnuli partizani, koji su silom “oslobodili” kosovske gradove. Bilo je nekih
borbi kombiniranih snaga jugoslavenskih i albanskih partizana na zapadnom Kosovu,
uglavnom protiv ostataka Skenderbeg divizije; međutim, ove akcije su potpuno
beznačajne u poređenju sa sovjetsko-bugarskim napredovanjem. Ratni dnevnik
zapovjednika njemačke Armijske grupe E, u detaljnim, svakodnevnim bilješkama o
vojnim aktivnostima na Kosovu, jedva da uopće i pominje akcije partizana. Generalna
šema je bila da su gradovi na zapadnom Kosovu “oslobađani”, tj. da su ih zauzimale par-
tizanske snage, tek nakon povlačenja Nijemaca i njihovih pomoćnika; na istočnom
Kosovu su sovjetske i bugarske snage (sa vrlo malo jugoslavenskih partizana) nešto i
zauzimale, ali tek nakon što su Nijemci otišli. Nijemci su uspjeli iz Grčke i Albanije
evakuirati ukupno 350.000 ljudi i 10.000 vozila, uglavnom preko teritorije Kosova.57
Dok se većina ostataka Skenderbeg divizije povukla u Bosnu, neke naoružane grupe
koje je okupila Druga prizrenska liga ostale su na Kosovu do kraja novembra. Naredbe
Miladina Popovića jasno su rekle da će svako ko pokuša u selima organizirati otpor, biti
izveden pred prijeki sud, a imovina će mu biti zaplijenjena. Ipak je bilo oružanog otpora:
1. decembra je grupa od nekoliko stotina Albanaca pokušala od partizana preoteti grad
Uroševac, a mjesec dana kasnije je izveden sličan napad, opet neuspješno, na Gnjilane.
Za komuniste je možda alarmantnija bila činjenica da su se neki njihovi vojnici Albanci
okrenuli protiv njih. Jedan Albanac, partizanski komandant, Shaban Polluzha, odbio je
naredbu da svoje ljude odvede na front u Srem (oblast u Hrvatskoj blizu Beograda),
rekavši da je želio ostati46 i braniti Albance uKosovo
svom rodnom kraju, Drenici, od napada
četničkih bandi. U napad protiv njegovih jedinica, odskoro 8.000 ljudi, krenule su nakon
toga druge partizanske jedinice; borbe u dreničkom kraju su trajale do marta, a uništena
su četrdeset četiri sela. Procijenjeno je da se više od 20.000 lokalnih Albanaca priključilo
Polluzhinim snagama: na kraju je otpor u potpunosti slomljen. Manja pobuna krajem
januara u okolini Mitrovice slomljena je brže, ali se u nekim udaljenijim krajevima
Kosova otpor protiv komunsta nastavio do pedesetih. Produženi otpor je bio pojava u
mnogim dijelovima Jugoslavije. Nigdje, međutim, nije trajao tako dugo kao na Kosovu. 58
Prema opisu koji je kasnije napisao jedan od vođa Druge lige, komunisti su ukupno
ubili (u borbi ili pogubljenjem) 47.300 Albanaca, a 28.400 od tog broja unutar granica
Kosova. Ovaj broj ponavljaju neki savremeni albanski pisci, ali detaljnija nova
istraživanja ukazuju da je ovo pretjerivanje. Čak je više pretjerana tvrdnja jednog
savremenog srbijanskog pisca da je na Kosovu u toku rata poginulo 60.000 Srba i
Crnogoraca.59 Dva naučnika jedan Srbin, jedan Hrvat obavili su detaljnu istragu o
jugoslavenskim gubicima u Drugom svjetskom ratu: njihove brojke za ratna stradanja na
Kosovu u cijelom periodu 1941.-45. su 10.000 po jednom, 24.000 po drugom. U etničkoj
podjeli, srpski historičar pretpostavlja da je poginulo 3.000 Albanaca i 4.000 Srba i
Crnogoraca; hrvatski procjenjuje 14.000 Albanaca i 3.000 Srba i Crnogoraca. Novija
revizija ovih brojki, koju su izvršila druga dvojica srpskih historičara, podiže ukupan broj
u ratu stradalih na Kosovu na 25.000, od toga 15.000 Albanaca i 10.000 Srba ili Crno-
goraca. U usporedbi sa drugim dijelovima Jugoslavije, ovo je neobično nizak procenat
stanovništva; Makedonija i Kosovo su, zapravo, jedini dijelovi Jugoslavije koji su između
1940. i 1948. zabilježili blagi porast stanovništva.60
Srpski nacionalisti ovaj rast objašnjavaju tvrdnjom da je veliki broj Albanaca u toku
rata iz Albanije prešao na Kosovo; tvrdi se da se radi o 100.000 u periodu 1941.-45., a u
peticiji kosovskih Srba iz 1985. tvrdi se da je 260.000 došlo na Kosovo od 1941.
(uglavnom između 1941. i 1948.). Međutim, ove brojke su potpuna izmišljotina. Nikakvi
dokazi o takvoj masovnoj migraciji ne mogu se naći nigdje u dokumentima okupacijskih
sila. Vjerovatno se nekoliko hiljada ljudi jeste preselilo iz Albanije na Kosovo: neki su
bili zvaničnici koje su doveli Italijani i Nijemci, a neki su bili Kosovari koji su prešli u
Albaniju u međuratnim godinama 61 Sigurno je, s druge strane, da su desetine hiljada Srba
i Crnogoraca uglavnom kolonista, ali i nešto Slavena starosjedilaca Kosova protjerane s
Kosova u toku rata. Procjene variraju od preskromnih 30.000 do pretjeranih 100.000.
Procjena visokog njemačkog zvaničnika, Hermana Neubachera, već je spomenuta: on je
rekao da se radilo o 40.000, što je manje od ukupnog broja kolonista koji su došli na
Kosovo do kraja tridesetih.62 Mnogi od njih nisu se nikada vratili, iz razloga koji će biti
objašnjeni u narednom poglavlju.