TÜRKİYE’NİN HAFTALIK BİLİM, TEKNOLOJİ, KÜLTÜR VE ELEŞTİREL DÜŞÜNCE DERGİSİ 16 Ağustos 2019 SAYI 177 FİYATI 4 TL

BÜYÜK FELAKETİN 20. YILINDA

3 uzmana göre olası İstanbul

depreminde son durum

DOĞAN KUBAN
a nasıl
Her konuyu halk
anlatacağız?
LU BİLİMSEL YÖNTEMLER ENİS UYSAL BİTKİBİLİM
TANOL TÜRKOĞ
i internet
Blok zinciri: Yen
MÜFİT AKYOS
ol!
Oku... Oku.. Goo

Beslenmeyle ilgili Türk şirketinin Hayatta kalmak

bilimsel çalışmalar başarısı: Dijital için kayaları
niçin çelişiyor? vatandaşlığa doğru parçalıyorlar

‘Manevi Mirasım
Bilim ve Akıldır!’
“Ben, manevi miras olarak
hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir ka-
lıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim
manevi mirasım bilim ve akıldır... Zaman
süratle ilerliyor, milletlerin, toplumların,
kişilerin mutluluk ve mutsuzluk anlayış-
ları bile değişiyor. Böyle bir dünyada,
asla değişmeyecek hükümler getirdiğini
iddia etmek, aklın ve bilimin gelişimini
inkâr etmek olur... Benim Türk milleti için
yapmak istediklerim ve başarmaya ça-
lıştıklarım ortadadır. Benden sonra beni
benimsemek isteyenler, bu temel eksen
üzerinde akıl ve bilimin rehberliğini kabul
ederlerse, manevi mirasçılarım olurlar.”
Mustafa Kemal
Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip’in sorusuna Mustafa
Kemal’in yanıtı. Kaynak: İsmet Giritli, Kemalist Devrim ve
İdeolojisi, İ.Ü. Hukuk Fak.Yayınları
HERKESE BİLİM TEKNOLOJİ
Türkiye’nin Haftalık Bilim Haberleri ve Kültürü Dergisi
Sayı: 177 16 Ağustos 2019
İmtiyaz sahibi: HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Yayın Danışmanı: Orhan Bursalı
Yayın Yönetmeni: Özlem Yüzak
Sorumlu Müdür ve Yayın Sahibi Temsilcisi: Reyhan Oksay
Görsel Yönetmen: Tüles Hasdemir
Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın
Yayın yönetimi, yayınlama kararı aldığı yazıları özüne
dokunmadan kısaltma hakkını saklı tutar.
Yayımlayan: HBT Yayıncılık
Adres: Osmanağa Mah. Halitağa Cad. Ekşioğlu İş Hanı
16/85 K.3 Kadıköy İstanbul
Tel: 0216 449 99 42
E-posta: info@herkesebilimteknoloji.com
www.herkesebilimteknoloji.com
Dijital dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 42 0012 4000 0056 1729 3000 01
Basılı dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 04 0012 4000 0056 1729 3000 06
Katkılarıyla hazırlanmıştır:
Bahçeşehir Üniversitesi
Bilim, Kültür ve Eğitim: İstanbul Kültür Üniversitesi
23. sayfa: Atılım Üniversitesi
Reklam Yönetimi: Marjinal Porter Novelli
Baskı: İhlas Gazetecilik A.Ş.
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
Herkese Bilim Teknoloji dergisinde yer alan haber, yazı ve fotoğrafların
yeniden yayım hakkı saklı tutulmuştur. İzin alınmadan ve kaynak
göstermeksizin yayımlamak basın kanunu gereğince hukuki ve cezai
yaptırıma tabidir.
Bu Haf ta- Editör ne diyor?
20 yıl sonra, depremde neredeyiz?
Önemli saptamalar:
Celal Şengör, Mustafa Erdik, Sinan Özeren
Şüphesiz arada bir kuşak yetişti, 1999’dan bugüne;
ve onlar depremi 20 yıl önce yaşadıklarımızı bizim gi-
bi bilmiyorlar. 20 yıldır aslında İstanbul depremi gün-
demde, evet kaçınılmaz olarak bu depremi yaşayaca-
ğız, ama ne zaman belirsiz. Ama şu var: Her yıl büyük
İstanbul depremini yaşama olasılığı yüzde 2,5.
Prof. Celal Şengör ile bugün gelinen noktayı konuş-
tuk. Her şeyi sorduk ve yanıtladı. Ya tek parça kırıla-
cak ve 7,6 büyüklükte olacak ya da iki parça ve her bi-
ri 7’nin üzerinde iki deprem yaşayacağız...Deprem’in
İstanbul’a verebileceği zarar üzerine en iyi senaryo
çalışmalarını yapan Prof. Mustafa Erdik depremin en
çok etkileyeceği İstanbul bölgelerini içeren senaryosu-
nu konuştuk, dedi ki, 20 yıl önceki senaryomuz ve yaz-
dıklarımız aynen bugün de geçerli: 100 milyar doları
aşan bir hasara hazır olalım. Hangi yapıların en tehli-
keli olduğu konusu ve ayrıntılar iç sayfamızda..
Bir de Tsunami meselesi var. Doç. Sinan Özeren bu
konunun ustalarından.. Beklenen depremin 1509’da
yaşanan en büyük depreme benzeyeceğini düşünüyor
diğer bilimcilerimiz gibi. Ve o tarihte Tsunami dalgala-
rının surları aştığını ilişkin kayıtlar var. Özeren bu ola-
sılıkları yazdı.
Size, Kocaeli depreminin 20. yılında dört dörtlük bir
deprem dosyası hazırlamaya çalıştık.
Bu sayıda Batuhan Sarıcan ve Tanol Türkoğlu, çok
ilginç bir gelişmeyi gündeme taşıyorlar. Başta nüfus
kâğıdı ve diğer vatandaşlık belgeleri olmak üzere be-
lediye hizmetleri gibi kamusal işlemleri blokzinciri
üzerine taşıma konusunda bir proje geliştiren Enis Uy-
sal ile konuştular: Hiç bir şey kayıp olmayacak! Uysal
geliştirdikleri teknolojiyi patentleme aşamasındayız
dedi. Yarının dünyası kesin farklı olacak!
Tanol Türkoğlu, kendi köşesinde de blokzinciri an-
latıyor. İnternet kullanıcılarının belki de en büyük so-
runu güvenlik. Bugüne dek internet mimarisinin temel
motivasyonu iletişimi kesintisiz sürdürmekti. Güvenli-
ğin de son yıllarda ön plana çıkmasıyla blokzinciri mi-
marisi devrimsel bir nitelik taşımaya başladı. Blokzin-
ciri mimarisi sayesinde “güven”e gerek kalmayacak.
Mustafa Çetiner geçen hafta başlattığı D vitami-
ni konusuna bu sayıda da devam ediyor ve soruyor: “D
vitamin ölçümlerini yaptırmak ve D vitamini takviye-
leri almak gerçekten gerekiyor mu? D vitamini salgını
yalnızca vitamin firmalarına mı yarıyor?”
Politik Bilim köşemizde Müfit Akyos bilimde sorula-
rın yanıtlardan daha önemli olduğunu iki önemli kita-
ba atıf yaparak anlatıyor. Biri insanlık tarihinde umut
ve umutsuzluk döngüsünde fikir özgürlüğünün önemine
değinen Stefan Zweig’ın Vicdan Zorbalığa Karşı isimli
kitabı, diğeri bilimin ve işlevinin soru sormak olduğu-
na vurgu yapan Stuart Firestein’ın Cehalet Bilimi İle-
riye Taşıyan Güç başlıklı kitabı. Günümüzde de öne-
mini koruyan bu iki konuya açıklık getiren iki kitabı da
edinmekte fayda var. Tabii, Akyos’un çıkış yaptığı konu
ise bir başka kitap: Prekazi Vurdu Gol Oldu! O sadece
mükemmel bir futbolcu değil, aynı zamanda bir ente-
lektüel insan!
HBT Sayı 177- 16 Ağustos 2019 2
Bilimsel araştırmaların zayıf halkası
Beslenmeyle ilgili araştırmaların sürekli olarak çe-
lişen sonuçlar vermesinden sıkıldınız mı? Reyhan Ok-
say besin araştırmalarının ortaya çıkarttığı bulgula-
ra güvenimizi kaybetmemize yol açan etmenleri sıra-
lıyor ve bu bağlamda bilimsel araştırmaların zayıf hal-
kalarından biri olan gözlemsel araştırmaların sakınca-
larına değiniyor
Havaalanlarındaki vücut tarayıcılarındaki radyasyo-
nun tehlikeli olup olmadığı sorusu hepimizde kaygı ya-
ratıyor. Oysa uzmanlar havaalanlarındaki radyasyon
dozunun önemsenmeyecek kadar küçük olduğunu ve
tıbbi X ışınlarıyla karşılaştırıldığında devede kulak kal-
dığını söylüyor. Örneğin bir akciğer röntgeni, havaala-
nı tarayıcısına göre vücuda kabaca 1000 kat fazla rad-
yasyon veriyor.
Eğer fark edilmek istiyorsanız kırmızı giyin. Renk-
lerin insanların bilinç altılarını nasıl ele geçirdiği-
ni okuyunca giyiminize daha fazla özen göstereceksi-
niz... Bitkilerin de zeki olup olmadıkları bilim dünya-
sında uzun süredir tartışılan bir konu. Bitki ekologla-
rı bitkilerin hayatta kalmak için kullandıkları strateji-
leri araştırdıkça ilginç örneklerle karşılaşıyorlar. Sarp
kayalıklarda yetişen bitkiler kayaları parçalayarak be-
sin elde edebiliyor.
Dünyanın sonu için hazırlık yapıyor musunuz? Bu so-
ruya verilen yanıtların içinde en ilginci miyopların
doğru bir görüntü için gözlük depolaması. Mesela ünlü
web sitesi Reddit’in CEO’su diyor ki, olacakları iyi gör-
mek için gözlük alırım.. Peki, gözlük bulunmadan önce
görme bozukluğu olan insanlar ne yapıyorlardı?
Karmaşık sosyal yapı yalnızca insan toplulukları-
na mı özgüdür? Yıllardır büyük maymunların yaşam şe-
killerini araştıran zoologlar gorillerin de insanlardaki-
ne benzer hiyerarşik sosyal bir yapıya sahip oldukları-
nı söylüyor.
Araştırma görevlisi Seda Kermen yaşamımızın vaz-
geçilmez bileşeni olan suyu anlatıyor. Su kaybının vü-
cut sistemlerine verdiği zarara dikkat çekerek, %20’lik
bir su kaybının ölümlere yol açabileceğini söylüyor. Bi-
lim ve Üniversite sayfamızda BAU Tıp Dekanı Türker
Kılıç’ın Dünya Bilim ve Sanat Akademisi’nde Beynimiz
ve Bağlantısallık üzerine yaptığı ve ilgi çeken önemli
konuşmasının ikinci bölümü okuyacaksınız.
Dilek İşler, çocukları oyun ve oyuncak müzelerine
götürmenin önemine değiniyor. Bu kurumlar içinde ba-
rındırdıkları oyun imkanları ve görsel çeşitlilik açısın-
dan çocuk eğitiminde büyük öneme sahip. Bu yararları
İşler, tek tek açıklıyor.
Araştırma Gündemi, Grafik –Bilgi, bilim ve bulma-
ca ve daha pek çok ilginç sayfamızla HBT’yi tüm Tür-
kiye’nin okumasını sağlamak hepimizin görevi.. Bil-
gi güçtür, yarını kurmaktır, merak bizi yeni dünyala-
ra götürür..
Depremlerin mümkün olduğunca geç geldiği ve az
hasar verdiği bir gelecek beklentisi ile..
Haftaya kadar sevgi ve dostlukla..
Böcekbilim HBT Sayı 177 - 16 Temmuz 2019 3 6 İnsan vücudunun bilinmeyenleri

SİVRİSİNEKLERLE MÜCADELE BÜYÜK BAŞARI

İnsan vücudunun yenilenme

hızı
Başın en tepe noktasından ayak tabanlarına, insan vü-
cudu olağanüstü bir yenilenme yeteneğine sahip. Her orga-
nın veya dokunun yenilenme hızı farklı.
• Kafanızdaki saçlar 6-7 yıllık olabilir. Saçlar günde or-
talama 0,5 mm uzarlar. Vücuttaki diğer tüyler saçlara kıyas-
la daha yavaş uzarlar. Bunların uzama hızı günde yaklaşık

Çin’de iki adada yok edildiler

0,27 mm’dir.
Kaşlar 64 günde bir kendilerini yenilerler.
• Beyin korteksindeki hücreler yenilenmezler ve bu hüc-
relerin yaşı kişinin yaşına eşit olur. Ne var ki, beynin hipo-
kampus bölgesinde sürekli bir yenilenmenin yaşandığı yö-

A
rtan sayılarıyla geçtiğimiz yıl Kocaeli’de gün- biliyor oluşu nedeniyle dişilerin doğaya bırakılmaması nünde kanıtlar da var.
dem olan dünyanın en istilacı sivrisinek türü gerekiyordu. Araştırmacılar, çok zaman ve emek • Gözün saydam tabakasının (kornea) yüzeyi sürekli ye-
‘Asya kaplan sivrisineği’, (Aedes albopictus) alabilecek mekanik bir ayırma işlemi yerine, koloniyi nilenen hücrelerden oluşan ince bir katmanla örtülüdür.
Çin’in Guangzhou kentindeki iki adada neredeyse düşük dozda radyasyona maruz bırakarak dişilerin Tümden dönüşüm süreci 7 ile 10 günde birdir.
tamamen yok edildi. kısırlaşmasını sağladı. Düşük dozda radyasyon, erkek • Derinin yüzeyi birkaç haftada bir yenilenir. Deri hüc-
Sahada ilk kez denenen iki haşere kontrol tek- sivrisineklerin üremesini olumsuz etkilese de ortadan releri, hafif bir yaralanmanın ardından her zamankinin dört
niğinin bir arada kullanıldığı çalışmada, sivrisinek kaldırmıyor. katına eşit bir hızla yenilenirler.
popülasyonu %94 oranında düşürüldü. Sonuçları 2016 ve 2017 yıllarında sivrisineklerin üre- • Yaralanmanın ardından sinirlerin yenilenme hızının
Nature’da yayınlanan çalışmada, Wolbachia pipientis me dönemleri boyunca, her hafta hektar başına günde yaklaşık 2-3 mm olduğu düşünülüyor.
bakterisi ile enfekte edilen erkek sinekler doğaya 160.000’den fazla enfekte sivrisinek, Çin’de Dang • Bir yağ hücresinin ortalama yaşı 10 yıldır. Her yıl yağ
bırakılarak dişi Asya kaplan sivrisineklerinin kısırlaş- hummasının en çok görüldüğü Guangzhou kentinde- hücrelerinin yüzde 10’u yenileniyor.
tırıldı. Wolbachia pipientis, sivrisineklerin üremelerini; ki iki adada doğaya bırakıldı. Enfekte edilmiş erkek • Karaciğer hücreleri her 300-500 günde bir yenileniyor.
Dang humması ve Zika gibi hastalıklara neden olan sivrisineklerle çiftleşen yabani dişiler ve kısırlaştırılmış İnsan karaciğeri olağanüstü bir kendini yenileme yeteneği-
virüsleri yaymalarını önlüyor. dişilerle çiftleşen yabani erkekler yavru üretemediğin- ne sahiptir. Bu organın yüzde 70’ine varan bir bölümü alın-
ABD’deki Georgetown Üniversitesi’nden sivrisi- den, ortalama yabani dişi sivrisinek sayısı 2016 yılı dığında bile, karaciğer birkaç ay gibi kısacık bir süre içinde
nek ekoloğu Peter Armbruster, söz konusu çalışma- içinde %83, 2017’de %94 oranında azaldı. İnsanları eski sağlıklı boyutuna döner. Cerrahların karaciğerin yüzde
nın bugüne kadarki en başarılı imha denemelerinden ısıran ve hastalıkları yayanlar dişi sivrisinekler oldu- 90’ını bile aldıkları oldu. Ancak bu gibi durumlarda tam bir
biri olduğunu ve sivrisineklere karşı farklı yöntemlerin ğundan araştırmacılar onların sayısındaki değişimi iyileşme sağlanamadı.
bir arada kullanımının ne kadar etkili olabileceği gös- izlemişti. • Bağırsakların içini kaplayan zar 2-3 günde bir yenile-
terdiğini belirtti. Kentucky Üniversitesi’nden tıbbi entomolog nir. Kimi hücreler daha uzun ömürlü olurlar-mikropları öldü-
Stephen Dobson, Asya kaplan sivrisinekleriyle mü- rücü bir sıvı salan hücreler 6-8 hafta boyunca yaşamlarını
Aedes albopictus nasıl yok edildi? cadelede, böcek ilaçlarına karşı direnç geliştirebil- sürdürebilirler.
Tıbbi entomolog Zhiyong Xi’nin (Michigan Eyalet meleri ve yumurtalarını tespit edilmesi zor bölgelere • El tırnakları ayda yaklaşık 3,5 mm uzar. Ancak serçe
Üniversitesi, ABD) liderliğindeki araştırma ekibi ilk bırakmaları nedenleriyle, mevcut stratejilerin etkisiz parmağı tırnağı ötekilerden daha yavaş uzar.
olarak, laboratuvar çalışmalarında bir sivrisinek ko- kaldığını, söz konusu çalışmadaki gibi yeni yöntemle- Ayak tırnakları ayda 1,6 mm’lik bir hızla uzarlar ve en
lonisini Wolbachia pipientis bakterisi ile enfekte etti. re büyük bir ihtiyaç olduğunu ifade ediyor. hızlı uzama başparmaklarda olur.
Enfekte edilmiş sivrisineklerin kendi aralarında üreye- Derleyen: Murat Altaş • Kalp, insan bedeninin en az yenilenen organlarından
https://www.nature.com/articles/d41586-019-02160-z biridir. 25 yaşında bir kişinin kalp hücrelerinde yılda yalnız-
ca yüzde 1 oranında bir yenilenme olur ve bu oran yaşlan-
dıkça daha da azalır. Normal bir yaşam süresi boyunca kalp
Klimalardan hasta olmamak için 2 altın kural hücrelerinin yarıdan azı yenilenir.
• Dildeki tat tomurcukları 10 günde bir yenilenirler.
Türkiye Solunum Araştırmaları Derneği (TÜSAD) Başkanı Prof. Dr. Arzu Mirici, klima kullanımının tek • Yaralanan parmak uçları-kısmen de olsa-yenilenebilir-
başına hastalık sebebi olmadığını belirterek, doğru kullanım için uyulması gereken şu iki kurala dikkat çeki- ler. Parmak uçlarındaki yenilenmenin en çarpıcı örnekleri-
yor. ne birkaç ay içinde yeni bir parmak ucunun gelişebildiği ço-
• Ortamı aşırı sıcaklık farkı oluşturmadan yavaş yavaş soğutmak cuklarda görülür.
• Cihaz bakımını ve temizliğini yaptırmak • Bronş tüplerini kaplayan zar her 2 ile 10 gün arasında
Normalin üzerine çıkan sıcaklık değerleri ve yüksek nem nedeniyle kullanımı giderek artan klimalar, kas yenilenir. Alveoller adı verilen mikroskobik hava kesecikleri-
ağrılarından üst solunum yolu rahatsızlıklarına, alerjiden lejyoner hastalığına kadar pek çok soruna yol açı- nin yaşam süresi 4-5 haftadır.
yor. Daha da önemlisi, ani meydana gelen sıcaklık ve nem farkı, solunum sisteminin savunma mekanizmala- • Oksijen taşıyıcı alyuvarlar her 45 ayda bir yenilenirler.
rının etkili çalışmasını engelleyebiliyor. Bunun sonucu olarak da hem alt hem üst solunum yollarında enfeksi- En yaygın akyuvar türü olan nötrofillerin yaşam süresi yal-
yon hastalıklarına karşı bölgesel savunma azalabiliyor. Ani sıcaklık ve nem değişikliği aynı zamanda solunan nızca birkaç saattir.
havadaki mikroorganizma ve alerjenlerin miktar ve içeriklerini de değiştirebiliyor • Bir kas hücresinin ortalama yaşı 15 yıldır.
Klimaların içinde barınan mikroorganizma ve alerjenler için düzenli bakım ve yılda en az iki kez temizlik • İnsan iskeleti 10 yılda bir tümden yenilenir.
yapılması gerekir. Klimalar gün boyu içinden geçen havadaki mikroorganizma ve alerjenler gibi hastalık ya- Rita Urgan
pıcı etkileri toplar. Bu nedenle özellikle ilk kez çalıştırıldıkları zaman kişiler yoğun bir alerjene maruz kalabilir. https://www.newscientist.com/article/mg21729082-400-the-
body-the-continuum-of-you/
 Araştırma Gündemi
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
nilodede@hotmail.com
Ay’ımız sanılandan
daha yaşlı çıktı
D ünyamızın uydusu kozmik bir felaketin so-
nucunda doğdu. Genç dünya Mars büyük-
lüğünde bir gezegenle çarpışınca, geriye hasar
görmüş kor halinde bir Dünya ve onun etrafında
dönen bir topak halkası kaldı. İşte bu topak hal-
kasından ise Ay meydana geldi. Geçerli teoriye
göre uydumuz ilk önce bir magma okyanusuyla
kaplıydı, bu okyanus zamanla soğudu.
Peki ama bu kozmik felaket tam olarak ne
zaman yaşanmıştı? Bazı araştırmacılara göre 4,5
milyar yıl, diğerlerine göreyse 4,4 milyar yıl önce
oluşmuştu. İki durumda da tarihlenme, yaklaşık
olarak 50 yıl önce Apollo misyonlarıyla dünyaya
getirilen, Ay taşlarının kimyasal ve izotop bileşi-
mine dayanıyor. Köln Üniversitesi bilim insanları
şimdi bu örneklerin bir kısmını yeniden incele-
diler. Tarihlendirme radyoaktif izotop hafniyum
182 ve volfram 182 oranlarına kadar uzanıyor.
Uzun bir süredir Ay bazaltlarında Dünyamız-
dakilere kıyasla daha fazla volfram bulunduğu
bilinmekteydi. Bunun nedeni şu şekilde açıkla-
nıyordu: Dünyamızın yüzeyi daha büyük olduğu
için daha fazla meteorit isabet ediyordu.
Ama bunlar daha az volfram içeriyordu ve
elementlerin oranlarını Ay’a kıyasla daha faz-
la değiştirmişlerdi. Diğer bir teoriye göreyse
Ay’daki yüksek volfram oranı, kayaçların, volf-
rama dönüşecek daha fazla hafniyum 182’nin
bulunduğu dönemde oluşmuştu. Bu teorilerden
hangisinin doğru olduğunu Thiemens ve ekibi
kontrol etti.
Analizler Ay’daki bazaltların çok daha fazla
volfram içerdiklerini gösterdi. Yeni bir model
ile de izotop oranlarının meteorit çarpması mı
yoksa Ay’ın genç yaşıyla mı açıklanabileceğini
öğrenmeye çalışan uzmanlar, Ay’ın daha geç
oluştuğuna, daha güçlü meteorit bombardıma-
nına ve Ay’ın erken oluştuğuna dayanan senar-
yolar ürettiler.
Tüm bu senaryoların değerlendirilmesi sonu-
cunda Ay’ın güneş sisteminin oluşumundan 40
ila 60 milyon yıl sonra gelişmiş olması gerektiği
ortaya çıktı. Geçerli teoriye göre güneş siste-
mimiz 4,56 milyar yıl önce oluşmuş. Buna göre
Dünyamızın uydusu yaklaşık 4,51 milyar yaşın-
da. Early Moon formation inferred from hafnium-tungsten
systematics, Nature Geoscience, 29.07.2019.
HBT Sayı 177- 16 Ağustos 2019 4
Sürüngenlerin kralı ve en yırtıcısı:
Şifreleri çözüldü
O
sürüngen dünyasının kralı sayılır. Üç
metre uzunluğu ve 70 kilo ağırlığıyla
Komodo ejderi dünyanın en büyük sü-
rüngeni. Ayrıca dayanıklığı, gücü ve bıçak
kadar keskin dişleriyle ekosistemlerinin de
en yırtıcılarından. Yetişkin Komodo ejderle-
ri, kendilerinden iki misli büyük hayvanları
dahi öldürebiliyorlar. Bu hayvanların diğer
bir özellikleri de saatte 20 km hızla koşarak
geyikleri bile geçebilmeleri. Ve bu tempoyu
uzun bir süre koruyabiliyorlar. Bu ise alı-
şılmışın dışında memeliye çok benzer bir
kalp-dolaşım sistemi ve metabolizmayla
mümkün oluyor.
Dahası koku alma yetileri de çok
güçlü bir metabolizmayı ayakta tutma yetisini sağlayan bir
güçlü. Yaralı veya ölmüş hayvanların kokusunu kilometre-
ayıklanma yaşamış. “Bu değişimler ejderin, memeli ben-
lerce uzaklıktan alabiliyorlar. Peki ama Komodo ejderi bu
zer yetilerini açıklıyor” diyor araştırmacılar. Komodo ejderi
yetilere nasıl sahip oldu? Ve bu yetiler niçin başka sürün-
ayrıca kalp fonksiyonu için önemli olan iki uyarı maddesi
genlerde yok? Bu sorunun yanıtını bulmak isteyen Abigail
kodlayan bir gene sahip. Bu gen memelilerde, arteriyel kan
Lind (Gladstone Enstitüsü, San Francisco) ilk kez bu hay-
dolaşımını ve pompalanan kanın dağılımını iyileştiriyor.
vanın kalıtımını analiz etti.
Araştırmacılar söz konusu genin Komodo ejderine, kan
Bu çalışma için Atlanta’da yaşayan bir Komodo ejderi
basıncını ve kalp gücünü artırmaya yardımcı olduğunu dü-
çiftinden alınan kan örneklerinden yararlanıldı. Sonuçlar
şünüyorlar. Bu da ejderin uzun mesafe koşma ve adadan
ejderlerin genetik açıdan da çok farklı olduklarını gösterdi.
adaya yüzme yetisini açıklayabilir. Kalıtım analizlerinden
Çünkü diğer sürüngenlerle karşılaştırıldığında bazı gen
çıkan diğer bir sonuca göre de sürüngenin kalıtımında belli
grupları daha gelişkin. Bunlara hücrelerin enerji santralleri
başlı bir koku geninin en az 150 kopyası bulunuyor. Bunlar
olan mitokondrileri kontrol eden genler de dahil. Fakat bu-
sürüngenlerde ve memelilerde koku almayı olanaklı kılan,
nun dışında kanın pıhtılaşması, yağ metabolizması ve koku
Vomeronazal organındaki reseptörleri kodluyorlar. Anlaşıl-
duyusu da genetik değişimden geçmiş. Enerji üretiminden
dığı üzere Komodo ejderinde bu genler çok daha güçlü.
ve hücrelerden yararlanan genlerin birçoğu değişmiş. Genome of the Komodo dragon reveals adaptations in the cardiovas-
Buna göre Komodo ejderinin evrim sürecinde, birçok cular and chemosensory seystems of monitor lizards, Nature ecology &
gende, mitokondri üretimini, hücrenin soluk alışverişini ve evolution, 29.07.2019.
Kabuk böceğine karşı terahertz tarayıcı
A
rtan sıcaklık ve kuraklık ormanları da etkili-
yor. Birçok ağaç türü hayatta kalma müca-
delesi veriyor. Sıcak hava ve kurak geçen yaz
yüzünden ağaç zararlıları da artıyor. Özellikle
kabuk böceği (Scolytinae) ladin ormanlarında
çoğalıyor. Bu yüzden birçok ağaç kesiliyor.
Burada sorun şu, kabuk böceğini zama-
nında fark etmek kolay olmadığı gibi hayli de
zahmetli. Böceğin varlığını öğrenmek için ağaç
kabukları üzerinde minik delikler aranır. Bu de-
liklerin çokluğuna göre de salgının boyutu hak-
kında bir tahmin yürütülür. Alman bilim insanları
tarafından geliştirilen yeni bir alet, şimdi bu işi
kolaylaştırabilecek.
Araştırma ekibi tarafından iyileştirilen terahertz tarayıcısı, çeşitli maddelerden ışıyabilmek için kızılötesi ve mikro-
dalga arasındaki frekans alanındaki elektromanyetik ışından yararlanıyor. Terahertz tarayıcıları şimdiye kadar sadece
ince tahta veya plakalarda işe yarıyordu. Kristi Krügener ve ekibi şimdi döner bir sinyal ve alıcı başlığı sayesinde
yuvarlak ve düzensiz biçimli objeleri de yüksek çözünürlüklü olarak tarayabilen bir tarayıcı geliştirdi.
Bu tür terahertz ölçümlerinin derinlik çözünürlüğü bildik röntgen tekniklerinden daha yüksektir ve mikro- tomog-
rafiyle karşılaştırılabilir diyor Krügener. Yeni tarayıcıyla yapılan testlerde araştırmacılar ağaç kabuğunun bir santim
altındaki delikler tespit edilebilmiş. Araştırmacılar bundan sonraki çalışmalarında aleti taşınabilir ve ormanda kullanı-
labilir hale getirmek istiyorlar.
THz tomography for detecting damages on wood caused by insects, OSA Publishing,
Araştırma Gündemi
İlkel eklembacaklılar şaşırttı
O nlar denizlerin ilk
yırtıcılarıydılar: Art-
ropodların eski ataları
olan Radiodontlar beş
yüz milyon yıl önce,
Kambriyum devrinde
denizlerde yaşıyorlardı.
Bunlara iki metre kadar
uzayan Anomalocarid-
ler de dahildi. Yengeç
benzeri bu hayvanlar birkaç bölümden oluşan
gövdeleri, iki büyük kavrayıcı kolları ve çok iyi
gören bileşik gözlere sahipti.
Birçokları suda yüzerken avlanırken, sudaki
planktonları süzenler de vardı. “Bu tür ilkel ya-
ratıkların fosilleri aslında çok enderdir. Bu hay-
van grubuna ait çok az fosil vardır, genelde da-
ğılmış parçalar buluyoruz” diyor Toronto Royal
Ontario Müzesi’nden Jean-Bernard Caron. Bu
yüzden ünlü Burgess-Shale Formasyonu’nda
yeni Radiodont türünden yüzden fazla örnek
bulmak Caron için son derece şaşırtıcı olmuş.
“Cambroraster falcatus olarak isimlendirilen
tür günümüzden 506 milyon yıl önce yaşıyordu
ve 30 santim kadar büyüyordu” diyor araştır-
macı. Bu açıdan bakıldığında ilkel denizlerdeki
en büyük hayvanlardan biriydi. Nitekim o tarih-
lerdeki hayvanlar genelde başparmaktan daha
küçüktü.
Ayrıca bedenindeki orantılar da ilginçti.
Hayvanın kafası bedeninin yarısından bile bü-
yüktü diyor araştırmacılar. Fakat kafasından
sırtına kadar devam eden zırhı ise daha dikkat
Lübnan’da dünyanın en eski freski
bulundu
F resk tekniği sanılandan daha
eski olabilir. Beyrut Ameri-
kan Üniversitesi ve Tübingen
Üniversitesi arkeologları Lüb-
nan’ın güneyinde geniş alanda
korunagelen dünyanın en eski
duvar resmini buldular. Duvar
resminde kullanılan tekniğin,
fresk tekniğinin öncüsü olarak
kabul edilebileceği belirtiliyor.
Bu teknikte ıslak kireç sıva üs-
tüne, ezildikten sonra su veya
su ve kireç bileşimi bir bağlayıcıyla karıştırılan
pigmentlerle resimler yapılır. Yüzey kuruduk-
ça kireç, pigmentin sıvaya nüfuz etmesini
sağlar.
Resimler 2001 yılında Sidon’un (Sayda)
güneyindeki Tell el-Burak buluntu yerindeki
sarayda günışığına çıkarılmıştı. Saray ise
2011 yılında tamamen ortaya çıkarıldı. Araş-
tırmacılar sarayın günümüzden 1900 yıl önce
inşa edildiğini ve 200 yıl kadar kullanıldığını
sanıyorlar. Şimdiye dek fresk tekniğinin Girit
uygarlığındaki saray resimlerine geliştirildiği
HBT Sayı 177 - 16 Ağustos 2019
çekici. Bu zırh kafa kısmında yuvarlak bir biçi-
me sahip ve çentik benzeri iki açıklığa sahip.
Kafasındaki bu geniş zırh, çentikler ve yukarı
bakan gözleriyle Cambroraster, günümüzde
yaşayan at nalı yengecine benziyor.
Araştırmacılar hayvanın, pençeli kavrayı-
cı kollarıyla toprağı eleyerek yakaladıklarıyla
beslendiğini düşünüyorlar. İlk önce bacakların-
daki yüzgeç benzeri uzantılarla önce çamurlu
toprağı karıştırıyor ve tırmık benzeri organları
hazırlıyordu. Bu uzantıları çekerken de çamurlu
topraktaki “yemleri” ayıklıyor ve ağzına doğru
itiyordu. Cambroraster kavrayıcı kollarını birleş-
tiğinde ise yemler burada kalıyor ve yutmasını
kolaylaştırıyordu.
Çok sayıda fosil buluntusu sayesinde
Cambroraster’in aslında ilkel bir hayvan olmadı-
ğını, çok büyük bir ekolojik çeşitlilik gösterdiğini
ve ilk gelişkin hayvan topluluklarının gelişme-
sinde önemli roller üstlendiğini öğrendik diyor
araştırmacılar.
A new hurdiid radiodont from the Burgess Shale evin-
ces the exploitation of Cambrian infaunal food sources,
Proceedings of the Royal Society B, 31.07.2019.
düşünülüyordu. “Tell el-Burak buluntuları en
azından bu tekniğe giden ilk adımların Önas-
ya’da atıldığını kanıtlıyor” diyor uzmanlar.
Resimlerde geometrik bir friz, bir av sah-
nesi, bir tören geçidi ve hayat ağacı dikkat
çekiyor. Renk analizleri ressamın özellikle de
“Mısır mavisi”nden yararlandığını ortaya çıka-
rıyor. Bu pigment eski Mısır’da üçüncü yüz-
yıldan itibaren üretiliyordu. Bu da o tarihlerde
Mısır ve Lübnan arasındaki ticari ilişkilere
işaret ediyor diyor araştırmacılar.
Archaeologists document the oldest known fore-
runners of fresco paintings in the Mediterranean region,
5
CO2 ve hidrojenden metanol
üretimi
D ünya ekonomi-
si halen petrol,
doğalgaz ve kö-
mür gibi fosil kar-
bon kaynaklarıyla
dönüyor. Bunlar
sadece yakıt ola-
rak değil, kimya
endüstrisinde
hammadde olarak da kullanılıyor. Bilim insanları bu yüzden uzun bir
süredir, alternatif hammaddelerden sıvı yakıt ve kimyasal ürünler elde
etmenin yollarını arıyorlar. ETH Zürih araştırmacıları ve Total şirketi
bunun için yeni bir katalizör kullandı. Aynı ekip yıllar önce de indiyum
oksit bazlı bir katalizörün işe yaradığını göstermişti.
Bu işlemde sadece metanol oluşuyor ve su haricinde başka hiçbir
yan ürün ortaya çıkmıyordu. Ne var ki bu katalizör pratikte kullanıla-
bilecek kadar etkin değildi. araştırmacılar şimdi katalizörün etkinliğini,
indiyum okside az miktarda paladyum ekleyerek yükselttiler.
Yeni teknolojiyle doğrudan doğruya CO2 ve hidrojenden, meta-
nol elde etmek mümkün. Metanolden, yakıt ve çok çeşitli kimyasal
ürünler üretilebiliyor. Ayrıca metanol de yakıt olarak kullanılabiliyor.
Günümüzde metanol, sadece fosil enerji kaynaklarından elde ediliyor
ve çok fazla CO2 açığa çıkıyor. Oysa yeni teknolojide CO2 metanol
üretimi için kullanılıyor. Bu da havadan veya santrallerin bacalarından
toplanabilecek diyor araştırmacılar.
Atomic-scale engineering of indium oxide promotion by palladium for methanol
production via CO2 hydrogenation, Nature Communications, 29.07.2019.
Minik kristallerin yapıları
A raştırmacılar minik kristallerin yapılarını elektron ışınlarıyla inceliyorlar,
ama bu objeler sağ- sola döndürülemediği için kristallerin her tarafını
görmek mümkün olmuyor. Avusturyalı kimyacılar bu soruna bir çözüm
getirdiler. En iyi durumda 50 ila 100 mikrometre büyüklüğündeki kristalleri
görebilen röntgen ışını, yapı analizinin aksine elektron ışınlarıyla bir mikt-
rometre kenar uzunluğuna sahip minik kristalleri bile incelenebiliyor.
Ancak bu durumda da inceleme bakış açısıyla sınırlı. Örnek tutucusu-
nu her yöne çevirmek mümkün değil ve örneği tutan metal çubuklar da
görüşü kapatıyorlar.
Bilim insanları bu yüzden aynı anda rastgele düzenlenmiş çok sayıda
kristalin incelenmesine izin veren iki yöntem geliştirdiler. Önce karbon
katman ince bir fırçayla pürüzlü hale getirildi. Bu şekilde incelenecek
kristalleri içeren ayrı ayrı karbon iplikler ortaya çıktı. Daha sonra ise örnek
taşıyıcılarının üzerine, mikro çubuklar gibi çapraz duran, naylon iplikler
serpiştirildi. Bu şekilde hazırlanan taşıyıcı tabakaya kristaller serpiştirildi-
ğinde, naylon ipler üzerinde çeşitli pozisyonlarda kalıyorlar.
Ve bu şekilde mikro kristaller çeşitli bakış açılarından izlenebiliyor.
Kristallerin üçboyutlu görüntüsü için tüm veriler bir araya getiriliyor ve
bilgisayar ayrı ayrı kristallerin, genel görüntüsünü hesaplıyor. Kimyacılara
göre kural olarak beş farklı görüş açısı yeterli. Araştırmacılar, problemi he-
nüz çözmediklerini en azından kristallerin gizi kalmış kenarlarının elektron
kristalografiyle görüntüleme olanağını gösterdiklerini söylüyorlar.
3D – structured supports create complete data sets for electron crystallography, Nature
Communications, 25.07.2019.
 Tekno Vitrin HBT Sayı 177 -16 Ağustos 2019 6

Şehir içi taşımacılığı için yeni

Apple Watch
modellerine
MicroLED ekran
Apple önümüzdeki yıl ürün yelpazesinde
önemli değişikler yapacak. Firma 2020
yılında ilk 5G modelini satışa sunmaya ha-
zırlanırken, aynı zamanda MicroLED ekrana
sahip Apple Watch modelleri üretmek için
de Tayvanlı üreticiyle anlaşmak üzere. Açık-
lamalara göre MicroLED ekranları üreten Yu
Chuang ve ekranları birleştiren Sui Bao şir-
ketlerinin, 2020 yılında piyasaya sürülecek
olan Apple Watch modellerinin tedarikçileri
olacaklar. MicroLED ekranlarının üretim sü-
reci uzun sürdüğü için en erken gelecek yıl
satışa sunulabilecek. MicroLD ekrana sahip
cihazların, LCD teknolojisine kıyasla daha
iyi kontrast, tepki süresi ve enerji verimlili-
ğine sahip. https://www.wareable.com/smartwatc-
hes/apple-watch-microled-display-5886
elektrikli motosiklet
Elektrikli motosiklet üretimini daha çok kurye ve teslimat
odaklı yürüten Alman Govecs şirketler grubu, bakış açısını
farklı noktalar üzerinden biçimlendirme konusunda oldukça
başarılı. Bu konuda piyasaya verilecek olan son model Elmo-
to Loop olacak. Şehir içi taşımacılığına yönelik olarak tasarla-
nan motosiklet, yüksek manevra kabiliyetiyle kuryelere avan-
taj sağlayacak. Yeni araç narin yapısı sayesinde trafik sıkışıklığı için de bir çözüm olabilir. Topu topu 59 kilo ağırlığında olan
buna rağmen 141 kilo ağırlık taşıyabiliyor. 2 kW (yaklaşık üç beygir) güç üreten motora sahip aracın hızı saatte 45 km’ye
çıkabiliyor. Tek şarjla seksen kilometre giden motosiklet için ehliyet gerekmiyor. Bataryası dört saat içinde dolan motosikletin
Eylül ayında satışa sunulması bekleniyor. https://electrek.co/2019/07/25/govecs-elmoto-loop-light-electric-motorcycle-delivery/
16.yy’da nasıl görünüyordunuz?
Son zamanlarda popüler olan yaşlandırma uygulaması ve cin-
siyet değiştirme filtreleri pek çok kişi tarafından kullanılıyor. Bu
uygulamalara şimdi yeni bir fotoğraf dönüştürme sistemi eklendi.
AlPortraits, İnternet üzerinden kullanılabilen yapısıyla, yüklenen
fotoğrafları bir anda Leonardo da Vinci tablosundan fırlamış hale
getirebiliyor. Yani sistem başka bir dönemde yaşasaydım nasıl
görünürdüm sorusuna çok iyi bir yanıt veriyor. AlPortraits İnter-
net uygulaması yapay zeka destekli bir algoritmaya dayanıyor.
Yüklenen fotoğraflardaki detayları çok kısa sürede tanımlayan bu
algoritma sayesinde gerçekçi yağlı boya portrelerine ulaşılabiliyor.

Geleceğin elektrikli Bunlar 45 bin klasik portre ile eğitilmiş bir algoritmayla yaratılıyor.
Rembrandt’tan, Titian’a ve Van Gogh’tan birçok sanatçıya kadar
aracı: Mercedes EQS geniş bir yelpazede eşsiz tablolar oluşturan sistem, önceki yapay zeka yöntemlerinden farklı olarak, sıfırdan yeni özellik-
ler üretmek için üretken bir rakip ağ (GAN) olarak bilinen bir sistemden yararlanıyor Bilgi için: https://aiportraits.org/
Mercedes
firmasının
kısa bir süre Apple’ın yeni MacBook Pro modeli, ince Redmi AirDots
önce ortaya
çıkan proto- çerçeveli olacak kablosuz kulaklık
Laptop sayfasında yer alan bir habere göre App-
tipi, gelece-
ğin S-Serisi le’ın Eylül ayında satışa sunmaya hazırlandığı 16 ülkemizde
olarak nitelendirilebilir. Aracın tasarımıyla inçlik MacBook Pro modeli daha ince çerçeveli Xiaomi firmasının geçen aylarda
ilgili dikkat çeken noktalardan bir sportif bir tasarıma sahip olacak. Yeni modelin, ince çer- Redmi 7
karakteri olsa gerek. Her ne kadar kamuflajlı çevenin etkisiyle de 15 inç MacBook Pro ile aynı akıllı telefon
olsa da, ışıklandırma, kaput ve ızgaranın ol- ebatlarda olacağı söyleniyor. Profesyonellere yö- modeliyle
dukça agresif bir ön bölüm bileşeni oluştur- nelik olarak geliştirilen 16 inçlik MacBook Pro mo- birlikte tanı-
ması bekleniyor. Arka bölüm için de benzer delinin fiyatı sıradan kullanıcılara hitap etmeyeceği benziyor. 3000 Dolardan satışa tılan Redmi
şeyler söylenebilir. İki adet elektrikli motora sunulması beklenen yeni MacBook Pro ile yakında resmi bir açıklamanın yapılması AirDots
sahip olacağı söylenen modelin 400 beygir bekleniyor. https://www.laptopmag.com/articles/apple-macbook-pro-16-inch-latest-news kablosuz
dolaylarında güce sahip olabilir. İşin içine kulaklık modeli ülkemizde satışa
sunuldu. Akıllı telefonlarla Blueto-
daha sonra girecek olan AMG ise limitleri
250 beygire kadar olumlu yönde oynatabilir. Sportif özellikler ve konfor bir arada oth 5.0 üzerinden bağlantı kuran
Tek seferde en az 500 km menzile sahip İngiltere merkezli bir geliştiricinin imzasını taşı- ürün, kulaklıkları şarj eden bir
olacak aracın 2021 model yılıyla tanıtılacağı yan Ford Transit Custom projesi kapsamında hazne ile satılıyor. Kulak içi tasa-
sanılıyor. https://www.autoblog.com/2019/07/25/ geliştirilen karavan, sportif özellikleri ve konforu rımlı olan kulaklık, kulağın içini
mercedes-benz-eqs-ev-electric-spy-photos/ bir araya getiren bir araç. Temel ihtiyaç odaklı tamamen kaplıyor ve haznesinde
şoför bölümüyle uzun yolculuklar konusunda 300 mAh kapasitesinde bir pile
akıllarda sahip. Kulaklıklardaysa 40 mAh
Tesla’nın elektrikli herhangi
bir soru
pil var. Bu kombinasyon sayesin-
de kulaklıklar on iki saat kadar
kamyoneti işareti bırakmayan yeni araç, OZ Racing’in kullanılabiliyor. Xiaomi dijital
asistan Xiao’ya erişim sağlayan
Elan Musk’a göre Tesla’nın elektrikli kamyoneti heyecan verici jant serisine sahip. Ocak, lava-
iki ila üç ay içinde tanıtılacak. Musk geçen Kasım bo ve yatak sistemi gibi bölümlerle mutfak ve kulaklık 7.2 mm dinamik sürücü-
ayında kamyonetin cyberpunk ve Blade Runner tarzı olacağını ve çok fazla titan- konaklama ihtiyaçları en iyi şekilde karşılanabi- ler üzerinde kuruluyor. Temelinde
yum içereceğini açıklamıştı. Buna ek olarak son derece iddialı bir tasarıma sahip liyor. Koltuklarda Alcantara döşeme kullanılmış. Realtek 8763 yer alan AirDots
olacağını da. Tesla kamyone altı koltuklu oturma düzeni ve ortalama 650 ila 800 Aracın 2.0 litrelik dizel motoru var. Yaklaşık üzerindeki bir butonla kontrol
kilometre arası menzile sahip olacak. Çift motordan güç alacak aracın dört teker- olarak 170 beygir güç üreten motor, altı ileri ediliyor https://www.webtekno.com/xia-
otomatik şanzımanla kombine edilmiş. Fiyatı omi-redmi-airdots-kablosuz-kulaklik-turki-
lekten çekiş sistemi ve dinamik süspansiyon ile gelecek. Yeni kamyonetin 50.000
ye-fiyati-h73144.html
dolardan daha ucuz olacağı söyleniyor https://cleantechnica.com/2019/07/28/elon-twe- 77.000 Sterlin. https://www.grandtournation.com/cars/
ets-tesla-pickup-truck-reveal-only-a-few-months-away-while-ford-impresses-joe-sixpack/ check-out-this-custom-ford-transit-camper-worth-77000/
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
 Bilim Kültür
DOĞAN KUBAN HBT Sayı 177- 16 Ağustos 2019 7

Her konuyu halka nasıl anlatacağız?

cağına kimse inanmaz.
Sevgili Okurlar, Sorun nedir?
Bugün sorun parti ya da inanç soru-
Bu ülke nasıl bulunduğu düzeyden kurtulup çağdaş nu değildir. Türkiye’de köylüler komünist
uygarlık düzeyine ulaşacak? Gelişmiş, gerçek varlığını değildir. Sorun büyük ve kalabalık bir
toplumda, insanın yaşam kalitesini ke-
nasıl, ne zaman duyuracak? Ne zaman Türk denince sinlikle doğru hesaplamaktır. Bu da par-
Avrupalılar hâlâ bizi “Avrupa’nın Hasta Adamı” ola- tilerin işi değil uzmanların işidir ve aynı
zamanda halkın kendi haline ilgi duyma-
rak görmekten vazgeçecekler? sını gerektirir. Sayısız kurum ve uzman,
dünya halklarının geleceği üzerine ulus-
miyorlar. Bu düşünceyi çokça yineliyorum. Çünkü halk
kendisinden beklenen çabayı göstermezse devlet bir şey
yapamaz.
Toplum genelde fakir kapitalist olarak başına gelecek-
leri değerlendiremez. Bu, halkın zekasının yetersiz olma-
sından değil, bilgisizliğinden kaynaklanıyor.
Türk halkının nüfusunun çoğunluğu, çağdaş uygarlığı
otomobil, telefon, televizyon, yapı olarak görmesi, devle-
tin içinden çıkamayacağı sorunlar doğurur. (Bu düşünce-
leri bilerek yineliyorum.) Yeni çağa hiçbir vatandaşı aç bı-
rakmamak amacı ile başlamak, insanın varlığına hürmet
etmek demektir.

A
slında Avrupa’nın Türkiye’yi iyi bilenleri bizim Os-
manlı dönemini çoktan aştığımızı biliyorlar. Fakat
bizi kendileriyle aynı terazide görmüyorlar. Avrupa
Birliği kapısını kapattılar. Bize hakaret ettikleri, bizi tehdit
ettikleri oluyor. Bu devletlerin içinde Amerika başta geli-
yor. Sonra da Rusya. Gerçi Amerika dünyanın kabadayısı
ama sorunlarımızı kendi lehine çevirmek isteyen küçüklü
büyüklü başka ülkeler de var.
Ülkenin bu gizli açık tehditlere, sözlerle karşılık ver-
mesi yeterli değil. Asıl soru, bu durumlara cesaret veren
nedir, sorusudur. Halka duyurulması gereken, bunların
neler olduğunu anlamak ve anlatmak. Bu nedenleri par-
ti üniforması giyerek halka anlatmak toplumu ikiye ayıran
en büyük yanlıştır. Bu sorunlar ülkenin sorunlardır.
Bugünkü durumu, teknoloji ve yaşam felsefesiyle bir-
likte ülkenin karşısındaki maddi manevi, uzun vadeli, teh-
likeli sorunları halktan saklayamayız. İletişim çağında
bunları öğrenmek, yaşayarak oluyor.
Bir insan ne kadar cahil olursa olsun yediği şeyin adı-
nı ve fiyatını bilir. Açlığını, işsizliğini, çocuğunu okutama-
dığını ve alması olanaksız pahalı şeyleri görünce ‘Allah
beni fakir yaratmış’ demez. Bizim babamızı da, bizim kö-
yü de fakir yaratmış demez. Ona Allah’ın tarafsız olduğu
söylenmiştir. Kendi halini olasılıkla şeytanın karıştığı bir
şey olarak görür. Allah’ın haklı olması dinin temelidir. Bü-
yükannem ve çocukları da öyle yaşamışlardı.
Dünyanın her köşesinde, inandığı Tanrının haksız ola-
lararası çalışmalar yapmıştır.
Almanya’yı ya da Hollanda’yı izleyecek bir entelektü-
el sınıf Türkiye’de çok sınırlıdır. Uzman yoktur. Bilgili ve
yetenekli gençler sınırlıdır. Kendi toplumumuzu büyük bir
hızla, parti sınırları içinde değil, toplum ve devlet düzeyin-
de sağlıklı ve çağdaş bir düzeye getirmek ulusal bir gö-
revdir.
Çok büyük bir çaba göstermek, Kurtuluş Savaşı’n-
dan sonra Cumhuriyeti kurmak partiden çok vatanse-
ver okumuşların emekleri ile olmuştur. O dönemde
de muhterisler olmuştur. Fakat Kurtuluş Savaşı sonun-
da halk, partili değil, savaşın ordu kumandanı olan Gazi
Mustafa Kemal Paşa’dan yanaydı.
Kim için yazıyorum?
Sevgili Okurlar,
Bu yazıları herhangi parti için yazmadım. Türk toplu-
mu ve devleti için yazıyorum. Türkiye’nin ve dünyanın ya-
kın geleceği için yazıyor ve tekrar ediyorum. Fırtınada,
gelişmiş ve zengin devletler daha iyi dayanabilir. Türki-
ye’nin ekonomik ve sosyal durumu bu günden başlaya-
rak tedavi edilmek zorundadır. Bu durum bütün ülkeyi ye-
ni yaşama moduna sokacaktır. Biz kendimize dönüp, ke-
merleri sıkarak yaşamak zorundayız. Amerika İran’a yap-
tığını bize de yapabilir.
Bugün insanlar tarih bilmedikleri ve kör gibi yaşadık-
ları için kendi yaşamları çevresinde olup bitenlerle ilgilen-
Kendine dön ve tasarruf et
Bununla birlikte teknolojinin gelişmesi gerekir. Çünkü
bu gerçekleşmezse 10 yıl içinde bugünden bilemeyece-
ğimiz bir düzeyde sıkıntılarla boğuşacağız demektir.
Keynes İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, devletlere,
kendi içlerine dönerek tasarruf etmelerini tavsiye etmesi
günümüzde de geçerlidir.
Kurtuluş Savaşı’ndan bir şarkı hatırlıyorum:
“Anam beni yetiştirdi
Bu ellere yolladı.
Südüm sana helal olmaz
saldırmazsan düşmana…”
Bugün bu durum da değişti. Düşmana saldırmak fa-
kir toplumların işi değil. Biz çok daha hızlı kalkınmak zo-
rundayız. Bunların başında tarım ve teknoloji geliyor. Bu
alanlar ülkenin geleceğini daha emniyetle karşılaması
içindir. Bu örgütlenmenin alt yapısında gerekli zorunluluk
ise, halkın inancı ve yüksek öğretimin ulusal bir amaç için
örgütlenmesidir.
Bu yazıyı ne kadar milliyetçi olduğumu göstermek için
değil, içinde benim sülalem de olan bir toplumu gelece-
ğe hazırlamak ve bu çağrının harekete geçilmesine
yardımcı olması için yazıyorum.

Ay’da şu anda binlerce “su ayısı” bize bakıyor Tayfun Akgül

İsrail’in Ay’a çakılan uzay aracı mikroskobik canlılar ta-
şıyor. Robotik uzay aracının taşıdığı binlerce su ayısı büyük
bir olasılıkla canlı kalacak.
Tardigrad veya daha yaygın adıyla su ayılarını Beresheet’e
yükleyen, ABD merkezli Arch Mission Foundation’dı. Arch Mis-
sion Foundation’ın amacı, dünyanın gelecekte yaşanamaz hale
gelmesi durumunda yaşanabilecek bir başka gezegen bulmak.
Aracın inişi sırasında yaşanan teknik sorunlar nedeniyle inişin
planlandığı şekilde yumuşak gerçekleşmediği, aracın ay yüzeyine çarptığı açıklandı. Boyutları 0.05-1.2
mm arasında değişen su ayısının yaklaşık 520 milyon ila 100 milyon yıldır yaşadığı düşünülüyor. Artı
150 derece ile eksi 200 derece arasındaki sıcaklıklara dayanabilen su ayıları, dinozorların ortaya çıktığı
ve yok olduğu dönemlerde de yeryüzündeydi. Su ayısı, sekiz bacaklı mikroskobik bir canlı. Ancak belki
de dünyanın en dayanıklı canlı türü. Vücudu tırtıla benzeyen ama sekiz bacağı bulunan su ayılarının O
harfi şeklinde ağızları var. Genelde suda ya da yosunların üzerinde yaşayan su ayılarının temel besin
kaynağı ise kendilerinden de küçük olan ve rotifer olarak adlandırılan mikro organizmalar.
Öte yandan su ayılarının ayda yayılması ve çoğalması pek de mümkün değil.
https://finance.yahoo.com/news/thousands-tardigrades-stranded-moon-lunar-134900476.html
https://www.theguardian.com/science/2019/aug/06/tardigrades-may-have-survived-spacecraft-crashing-on-moon
Bilimsel Yöntemler
NE YEMELİYİZ, NE YEMEMELİYİZ DİYE DİYE….KAFAYI YEDİK!
Beslenmeyle ilgili bilimsel çalışmalar
niçin birbiriyle çelişiyor?
Neredeyse haftada bir, beslenmeyle ilgili yeni bir
araştırma yayımlanıyor ve bir öncekinin ortaya koy-
duğu bulguları çürütüyor. Dolayısıyla dünya kamu-
oyu neyi yiyip, neyi yememesi gerektiği konusunda
tam bir tepe sersemi olmuş durumda. Sonuçta bes-
lenme biliminin ortaya “doğru” diye çıkarttığı bul-
gulara güvenimizi neredeyse kaybettik. Peki, bes-
lenme araştırmalarından niçin tutarlı sonuçlar ala-
mıyoruz?
Nedenlerini sizler için toparlamaya çalıştık…
Reyhan Oksay
B
eslenme biliminin en fazla darbeye maruz kalan gı-
da maddesi yumurta. Son yıllarda yumurta konu-
sunda yapılan bilimsel araştırmalar neredeyse bir-
birinin tam tersini söylüyor. Çalışmalardan birine göre yu-
murta kolesterol açısından son derece “masum” bir gıda
maddesiyken, bir diğerine göre “zinhar” ağza konulma-
ması gereken bir zehir.
Yumurta tartışması
Ülkemizin beslenme “gurusu” Prof.Dr. Canan Kara-
tay yumurta konusunda çıtayı iyice yükseltti ve şöyle de-
di: “Günde 10 yumurta yiyebilirsiniz. Ama tek seferde de-
ğil, aralıklarla.” Artık rahat rahat yumurtamızı kaşıklaya-
biliriz derken yeni bir araştırma tadımızı kaçırdı. Geçen
Mart ayında Journal of the American Medical Associati-
on’da (JAMA) yayımlanan bir makale, yumurtayı yine sa-
nık sandalyesine oturttu. Yumurta kolesterolü yükseltiyor
ve dolayısıyla kalp kriz ve inme gibi hastalıklardan ölme
riskini artırıyordu.
Son araştırmayı yürüten Northwestern Üniversitesi’n-
den araştırmacılar 30.000 kişiyi 17.5 yıl izleyerek bu so-
nuca varmışlardı. Öyle ki araştırmacılara göre yarım yu-
murta bile kalp hastalıkları riskini % 6-8 oranında artırı-
yordu. Northwestern Üniversitesi’nin bir diğer iddiası da,
yumurta üzerindeki sınırlamayı neredeyse tamamen kal-
HBT Sayı 177 - 16 Ağustos 2019 8
dıran önceki çalışmaları, yu-
murta endüstrisinin finanse
ettiği yolundaydı.
Eleştiriler
Söz konusu çalışmaya
eleştiriler de gecikmedi. Jo-
hns Hopkins Üniversitesi’n-
den Dr. Bruce Lee, “Bu ye-
ni çalışma yalnızca gözlem-
sel verilere dayanıyor. Yumur-
ta ile kolesterolün kalp krizine
neden olduğunu göstermiyor”
diyor. Koruyucu tıp uzmanı
Norrina Allen ise araştırma-
nın eksikliklerini şöyle açıklı- lememesidir. Örneğin genellikle “fast food” yiyen insan-
yor: “Çalışmaya katılan deneklerin yumurtayı ne şekilde ların gelir düzeyleri düşük ve yaşam koşulları sağlıksız-
pişirdiklerine ilişkin bilgi yok. Yumurtanın katı mı, haşlan- dır. Tam tersi sağlıklı beslenenlerin gelirleri genellikle da-
mış mı, yağda mı pişirilmiş olduğu belirtilmemiş. Bunların ha yüksektir ve yaşam koşulları gelirleri oranında daha
sağlık üzerindeki etkileri tamamen farklı.” konforludur.
Bu arada Dr. Lee çok önemli bir noktaya parmak ba- Sağlığı etkileyen diğer davranışlar “saptırıcılar” ola-
sıyor: “Beslenme araştırmalarının bazı zayıf noktaları var. rak nitelendirilir. Bunlar gözlemsel deneyleri yolundan
En önemlisi verilerin deneklerin ifadelerine dayandırılma- saptırır. Örneğin yaban mersini yiyenlerin kalp krizi ge-
sı. Oysa deneklerin bazıları bir gece önce bile ne yedikle- çirme olasılığı düşüktür, çünkü yaban mersini pahalı bir
rini doğru hatırlayamayabilirler.” meyvedir ancak maddi durumu ortanın üzerinde olanlar
yiyebilir.
Araştırmaları zayıflatan etmenler Bilim insanları istatiksel yöntemlerden yararlanarak
saptırıcıların yanıltıcı etkilerini ortadan kaldırabilirler. Fa-
1- Çalışmaların gözleme dayanması, kısa kat hangi saptırıcın daha etkin olduğu bilinmediği için,
süreli olması seçilen saptırıcıya bağlı olarak sonuçlar değişebilir. Har-
Dr. Lee beslenmeyle ilgili araştırmaların vard Tıp Fakültesi’nden Chirag Patel araştırmacıların
bu kadar tutarsız ve değişken olmasını ça-
lışmaların gözlemsel olmasına bağlıyor. Oy-
Randomize deneylerin çürüttüğü
sa diğer alanlardaki bilimsel araştırmalar, gü- gözlemsel çalışmalar
venilirliklerini randomize kontrollü deneyle- Vitamin haplarını ele alalım. Gözlemsel çalışmalar vitamin tak-
re borçlu. Bu tür deneylerde deneklerin rast- viyelerinin insanları daha sağlıklı hale getirdiğini ileri sürer. Fakat bu
gele seçilmiş yarısına yeni bir ilacı deneme- sonuçlar randomize deneylerde çürütülmüş, hapların insan sağlığı
leri istenir. Geride kalan yarısına ise aynı ila- üzerinde en ufak bir etkisinin olmadığı ortaya çıkmıştır.
ca benzeyen ama etkin madde içermeyen Yağ konusunda benzer gelişmeler söz konusu. Gözlemsel ça-
haplar verilir. Gerçek ilacı alanların sağlığın- lışmalara göre doymuş yağlardan uzak durmak kalp krizi riski azal-
da bir düzelme olursa ilacın yararlı olduğu tır. Ancak tek bir randomize deney bile yağlardan uzak durmanın
düşünülür. Ne var ki bu tür araştırma yiyecek yaşamı uzattığını göstermemiştir. Oxford Üniversitesi’nden beslen-
konusunda çok zor. Çok az sayıda insan yıl- me uzmanı Susan Jebb bu çelişkiyi şöyle açıklıyor: “Deneyler ge-
larca sürecek bir deney için beslenme şekli- nel olarak uzun sürmez. Oysa diyetin etkisi yıllar sonra ortaya çı-
ni değiştirmeyi kabul eder. Denek olmayı ka- kar. Hiçbir denek uzun yıllar aynı diyeti uygulamaz. Bu insan do-
bul edenlerin bir günlük tutmaları ve yedikle- ğasına terstir.”
rini kaydetmeleri istenir. Bunun yanı sıra de- Düşük karbonhidrat çılgınlığı da benzer şekilde duvara çarp-
neklerin sağlıkları sürekli olarak kontrol altın- mış durumda. Bazı deneyler düşük karbonhidrat içeren, fakat doy-
da tutulmalıdır. muş yağ açısından zengin diyetlerin diyabet hastalığını gerilettiği-
2- Sonuçları etkileyen diğer fak- ni ve kilo vermeye yardımcı olduğunu gösteriyor. Ancak başka de-
neylerde, düşük karbonhidrat içerikli bir beslenme düzeninin yaşa-
törlerin izole edilememesi mı uzattığı ile ilgili bir bulgu elde edilmiş değil. Kaldı ki beslenme
Bu “gözlemsel” çalışmaların en büyük
uzmanlarına göre diyabeti geriletmek veya kilo vermek için tek yol
sorunu belirli bir yiyeceği yemenin sağlığı
düşük karbonhidratlı beslenme değil.
etkileyen diğer davranışlardan izole edi-
Bilimsel Yöntemler
saptırıcılar aracılığı ile verileri istedikleri gibi
yönlendirdiklerini ve sonuçları değiştirebildik-
lerini işaret ediyor.
3- Önyargılı davranışlar
Beslenme araştırmalarının tutarsızlığının
bir diğer nedeni de, yayın organlarının önyar-
gısıdır. Çalışmalar göstermiştir ki ilginç so-
nuçlar, ilginç olmayanlara göre daha faz-
la yayımlanma şansına sahip. Örneğin iki ça-
lışma kırmızı et ile kanser arasındaki ilişkiye
odaklanmışsa, bu ilişkiyi doğrulayan çalış-
manın yayımlanma olasılığı daha yüksektir.
Ayrıca araştırmacıların, deneklerin, araş-
tırmaları finanse eden kuruluşların, deney da-
nışmanlarının önyargıları da göz önünde bu-
lundurulmalıdır. Örneğin yumurtanın zararla-
rı üzerine yapılan bir çalışmayı, yumurta üre-
ticilerinin destekliyor olması sonuçların taraf-
sızlığını büyük ölçüde gölge
düşürür.
Bu önyargıların kontro-
lü de mümkündür. Örneğin
çalışma tasarlanırken hem
araştırmacılar hem de denek-
lerin “kör” olması sağlana-
bilir. Ne var ki bir araştırma-
nın tümüyle tarafsız olması
mümkün olmayabilir. En azından önyargıların
farkında olmak bile fayda sağlar.
4- Yayın sayısı yükseldikçe kali- rı benimsemeleri gerektiğini söylüyor. Han-
tenin düşmesi
Stanford Üniversitesi’nden John Ionni-
dis’e göre beslenme üzerine bugüne dek ya- Ionnidis, kısa süreli, yalnızca gözleme daya-
yımlanan yaklaşık bir milyon makalenin çok
küçük bir kısmı, belki birkaç yüz tanesi, ge-
niş kapsamlı, randomize çalışmaların sonuç- derek, gözleme dayalı araştırmalara, sorun-
larını yansıtıyor. Geride kalanların çoğu göz-
leme dayanıyor, çok küçük kapsamlı veya
kötü tasarlanmış. Pek azı tamamen kişisel
görüşlere dayanıyor; bir kısmı ise eski çalış-
maları özetliyor.
5 *Geniş kapsamlı randomize
deneylerin foyaları çıkartması
Peki, bu birkaç yüz geniş kapsamlı, ran-
domize deneylerden elde edilen bulgular ne- insanlar yalnızca sağlıklı kalmak için yemiyor;
ler? Bir kere gözlemsel çalışmaları test eden herkesin kendine göre bir gerekçesi var. Ör-
randomize deneylerin hiçbirinde, önerilen
stratejilerin yaşamı uzatmayı başardığı görül- bazıları et yemeyebiliyor.
memiştir. Deneyler ya hiçbir etkinin olmadığı-
Beslenme ve diyetetik
bilimi
Gıdaların bileşiminde bulunan ve besin ele-
mentleri olarak bilinen proteinleri, yağları, kar-
bonhidratları, mineral maddeleri ve vitaminle-
ri ayrıca suyu insan vücudunun bu besin unsur-
larından ne biçimde yararlandığını inceleyen bi-
lim dalı.
Bu alan hem sağlık hem de besin endüstri-
si ile ilgili. Beslenme, besin öğelerinin vücutta-
ki metabolik ve fizyolojik rollerini araştırır. Diye-
tetik ise beslenme ile ilgili hastalıkların tedavile-
ri ve hastalık komplikasyonlarının önlenmesi ile
ilgilenir.
HBT Sayı 177 - 16 Ağustos 2019 9
nı, etki varsa bile ciddiye alınmayacak kadar
küçük olduğunu ortaya çıkartmıştır. Genel-
likle ölüm oranlarında bir değişiklik, kanser
olaylarında artış veya azalma saptanmaz.
Beslenme bilimi gereksiz
mi?
Beslenme araştırmalarının bu kadar de-
ğişken olması, bu konuda yapılan tüm çalış-
maları göz ardı etmemizi mi gerektiriyor? Bu,
beslenme bilimine haksızlık etmek olur. Bir
kere bu konuda yapılan araştırmalar sayesin-
de raşitizm gibi yanlış beslenmenin yol açtığı
vitamin yetersizlikleri tespit edildi. Folik asit
alan hamile kadınların bebeklerinde omurilik
sakatlığı riski ortadan kalktı. Yüksek tansiyon
hastalarının tuz alımında kısıtlamaya gitme-
leri sağlandı. Bağırsak
hareketleri için yüksek
oranda lif içeren gıda-
ları tüketmek için ge-
niş kapsamlı rando-
mize çalışmalara çok
da gerek olmadığı gö-
rüldü.
Çare?
Ionnidis beslenme konusunda araştır-
ma yapanların evrensel bilimsel uygulamala-
gi saptırıcıların göz önünde bulundurulacağı-
nın önceden saptanması gerektiğini söyleyen
lı araştırmaların finanse edilmemesi gerekti-
ğini vurguluyor. Prasad bir adım daha ileri gi-
lar ortadan kalkıncaya kadar moratoryum uy-
gulanmasını talep ediyor. “Dünya kamuoyu
her gün farklı tavsiyelerde bulunan araş-
tırmalardan yoruldu” diye konuşan Prasad,
“Bu gidişat bilime duyulan güveni sarsı-
yor” diyor.
Bu arada sağduyulu davranmak ve aşırı-
ya kaçmamak gibi öneriler beslenme konu-
sunda çok da taraftar bulamıyor. Kuşkusuz
neğin çevresel veya etik kaygılara dayanarak
Canımızın çektiğini yemek sağlıklı mı?
Tabi ki değil. İngiliz Diyetetik Birliği’n-
den Duane Mellor, “Bu iyi bir strate-
ji olabilirdi. Ancak çevremizde bu ka-
dar cazip gıda maddesi bulunurken,
kendimizi frenlemek gerçekten güç”
diyor.
https://www.newscientist.com/article/
mg24332380-000-why-everything-you-know-
about-nutrition-is-wrong/
https://www.acsh.org/news/2018/11/19/
nutrition-science-mostly-junk-13611
https://www.blueprintnutrition.ca/
blog/2018/6/5/if-nutrition-research-is-flawed-th
en-why-should-i-trust-an-evidence-based-die-
titian
https://www.nytimes.com/2018/10/29/
well/live/confused-by-nutrition-research-slop-
Po l i t i k bi l i m
Müfit Akyos
mufıta@ttmail.com
OKU … OKU … GOOOL!
Hakikati aramak ve onu kendi düşündüğü gibi ifade etmek
asla suç olamaz.
Sebastian Castellio, 1551
Futbol yaşamının 1983 – 1993 arasındaki yıllarını Galatasaray’da ge-
çiren ve ülkemiz futbolunda derin izler bırakan Cevad Prekazi, ya-
şamında çok önemli bir yeri olan Partizan takımını şöyle anlatıyor,
“Partizan müthiş bir kulüp. Partizan Stadı’nda kütüphane vardı eski-
den, maalesef yok ettiler onu … O zaman belki Belgrad’ın hiçbir ye-
rinde yoktu öyle kütüphane. … Okumak lazım, her zaman. Okumak,
okumak, okumak… Bir okul gibiydi Partizan.” Yugoslav devriminin eği-
timiyle ilgili olarak da “Çok iyi bir eğitimden geçtim, sadece ben de-
ğil herkes. … Her okulda spor salonu vardı. Orkestralar vardı yine
her okulda.” diyor. Prekazi hâlâ çok iyi bir okuyucu, Ernest Hemin-
gway’den Rus yazarlarına, Amin Maalouf’tan İranlı ve Afgan yazarlara
kadar uzanıyor okudukları. Anlatımından anlıyoruz ki aklı hâlâ batının
param parça ettiği Tito’nun Yugoslavya’sında. Futbol severler onu hep
akıl almaz frikikleri ve “farklı” futbolculuğu ile anacaklar (Onur Bay-
rakçeken, Prekazi Vurdu, Gol Oldu!, Cevad Prekazi, Mylos Kitap, Mart
2019).
Kültürel gelişimimizi sağlam bir temele oturtacak sistematik oku-
malar için eğitim sistemimizin pek de yol gösterici olduğu söylene-
mez. O nedenle kendi yaşamımda doğal olarak kalan zamanın azalma-
sını da dikkate alarak geride bıraktığım boşlukları tamamlamaya çalı-
şıyorum. Bunlardan birisi de Stefan Zweig’ın Vicdan Zorbalığa Kar-
şı, Ya da Castellio Calvin’e (Can Yay. 10. Baskı) kitabı.
Zweig, yaşadığı dönemin (1881 – 1942) bütün siyasal gelişmelerin-
den derinden etkilenmiş ve Nazilerin Avrupa’daki yükselişinin yarat-
tığı baskıcı ortama dayanamayarak 1942’de Brezilya’da karısı ile bir-
likte intihar etmiştir. Söz konusu eserinde yozlaşan Katolik Kilisesi’ne
karşı Luther’in başlattığı Reform Hareketi’nin İsviçre’nin Cenevre
kentinde Calvin’in elinde nasıl fanatik bir dogmatizme dönüşerek
vicdan özgürlüğünü yok ettiğini anlatmaktadır. Kitabın asıl kahrama-
nı ise fanatizmin korku saldığı bu süreçte kendi sonunu getirecek ol-
masına karşın bir aydın sorumluluğuyla, yapayalnız ve hiçbir bağnaz-
lığa teslim olmaksızın insanlığın düşünce özgürlüğü adına kalemini bir
mızrak gibi kullanarak adeta herkes için barışçıl bir savaşıma giren Se-
bastian Castellio’dur. Günümüze ilişkin pek çok çağrışımı bulabilece-
ğimiz bu kitap, insanlık tarihinde umutsuzluk ve umut döngüsünde fi-
kir özgürlüğünün ve onu ne pahasına olursa olsun savunmanın bilinci-
ne erişmemize büyük katkıda bulunuyor.
Bilim dünyası dışındakileri ilgilendiren çoğunlukla bilimsel süreçler
değil onun bir çıktısı olan teknolojidir. Oysa ki bilim adeta bir karan-
lık odadan diğerine geçilerek sürekli doğrulama-yanlışlama sarmalında
ilerleyen bir süreçtir. Kolombiya Üniversitesi Biyoloji Bölümü – Sinirbi-
lim Profesörü Stuart Firestein, Cehalet (Ignorance) başlıklı kitabında
(Cehalet: Bilimi İleri Taşıyan Güç, Boğaziçi Yayınları, Ekim 2014) bu
kavramı “Bir şey hakkında olgudan, kavrayıştan, içgörüden ya da net-
likten mahrum olmak” olarak ele alıyor. Örnek olarak da fizikçi Clerk
Maxwell’in “Bütünüyle bilinçli cehalet, bilimdeki her gerçek ilerleme-
nin giriş faslıdır” tavsiyesini veriyor. Çünkü bilimde sorular yanıtlardan
daha önemlidir. “İyi bir soru, birkaç yanıt katmanı doğurabilir, onlar-
ca yıl sürecek çözüm arayışlarını esinleyebilir, bütünüyle yeni merak
alanları açabilir ve yerleşik düşüncede değişiklikler oluşturabilir. Öte
yandan yanıtlar, çoğunlukla süreci sona erdirir”. Bilimin ve işlevinin
soru sormak olarak tanımlandığı kitap bugüne kadar bilimsel süreçle
ilgili düşüncelerimizi değiştirecek bir yaklaşım sunuyor okura.
Bir sonraki yazımda birkaç kitaba daha değinmek istiyorum.
 Bitkibilim HBT Sayı 177 - 16 Ağustos 2019 10

Hayatta kalmak için kayaları parçalıyorlar

Bitkilerde zekâ olup olma-
dığına yönelik tartışma-
lar sürerken ilkel anlam-
da zekâya sahip oldukla-
rını gösteren kanıtlar git-
gide artıyor. İşte bir kanıt
daha: Hayatta kalmak için
Barbacenia tomentosa (solda) ve B. macrantha (ortada) bitkileri, Brezilya’da kayalık bölgelerde ortaya çıkıyor. Bitkiler, hayatta
kayaları parçalayan çorak kalmak amacıyla gereken besin maddelerine erişmek için kayadaki tünellere (sağdaki mikroskop görüntüsünde oklarla göste-
arazi bitkileri. riliyor) yerleşen sert köklere sahip.
im Üniversitesi’nden bitki ekoloğu

T
oprak yok mu? Hiç sorun değil! Son ve çalışmanın ortak yazarlarından
çalışmalara göre bazı bitkiler, kökle- Anna Abrahão, “En azından 10
rini salarken “karşılarına çıkan” kaya- santimetre derinlikte bulunan kök-
ları parçalıyor ve kayadan açığa çıkan be- leri kayaların içinde bulduk” diyor.
sinlerle de kendilerini besliyor. Bu besin- Kuvarsit kayalıklarında yaşa-
lere erişmek için köklerindeki mikroskobik yan 30 otsu bitki türünün mikros-
kıllarla salgıladıkları asitleri kullanıyorlar. Bu kobik ve kimyasal analizleri, Vel-
açıdan bu bitkilerdeki ince kıllar ve kayalık loziaceae familyasından Barba-
yüzeyleri çözen kimyasallar, besin açısın- cenia tomentosa ve B. Macrant-
dan zayıf, az topraklı bölgelerde büyük bir ha bitkilerinin kök uçlarının he-
önem taşıyor. Zira bu bölgelerde yaşayan men arkasında yoğun olarak bu-
bitkiler bu şekilde hayatta kalıyor. lunan tüylerin özel segmentleri-
Brezilya’daki kayalık dağlarda yaşayan ni ortaya çıkardı. Kökler, ince kıl-
bazı otsu çalılar buna güzel bir örnek. Zira lar sayesinde kayayı eriten ve da-
kayaları eritmek ve temel besin fosforunu ha sonra besin olarak kullanacağı
açığa çıkarmak için ince kıllar ve asitlerle fosforu salmasını sağlayan malik
donatılmış köklerini kullanıyorlar. Functi- ve sitrik asitleri salgılıyorlar. Mik-
onal Ecology dergisinde yayımlanan bul- roskopik taramalar, köklerin çat-
gu, çeşitli bitkilerin fakir ortamlarda nasıl laklar boyunca büyümekten ziya-
hayatta kalabileceğini açıklamaya yardım- de kayalarda kendi yollarını açtığı-
cı oluyor. nı gösteriyor. Bilim insanları bu ya-
Brezilya’daki Campinas Üniversitesi’n- pılara, bitkilerin aile adı sebebiy-
den bitki ekoloğu ve çalışmanın da ortak le vellozioid kökleri adını verdiler.
daha azını kaplamasına rağmen, tahmin edilen 5.000 bit-
yazarı olan Patricia de Britto Costa, “Çoğu insan, besin Ekip, şu ana kadar sadece bu iki türde bulunan köklerin,
ki türüne (Brezilya’nın damarlı bitki çeşitliliğinin yüzde
bakımından fakir ortamları daha az çeşitliliğe sahip ola- kayaları çözdüğünü ortaya çıkardı.
15’ine) nasıl yaşam alanı sağladığını araştırdı; bu bölge-
rak görmeye meyilli olsa da aslında çok çeşitlidir. Çünkü Dünyanın dört bir yanındaki fosfor açısından fa-
lerdeki hangi topraklar fakir, bitkilerin ihtiyaç duyduğu be-
bitkiler, besin elde etmek için çeşitli yollar kullanırlar” di- kir çevre koşullarında yaşayan bitkiler, fakir topraklardan
sin maddelerinin neredeyse tespit edilemeyen seviyeleri
yor.O ve Brezilya ile Avustralya’daki diğer meslektaşları, ve kumdan fosfor toplamak için asit salgıları olan kök
ve bazı bitkiler nasıl oluyor da topraksız kayalıkta hayatta
campos rupestres (kayalık çayırlar) olarak adlandırılan sığ kılları (dalusiform kökler) geliştiriyor. Valentine, vellozioid
kalmayı başarıyor sorularının cevaplarını aradılar.
topraklı bölgelerin, ülkenin toprak alanının yüzde 1›inden köklerinin aynı stratejiyi “tamamen yeni bir şekilde” kul-
Almanya’nın Stuttgart kentinde bulunan Hohenhe-
lanmak yoluyla kayaları çözerek ve kum oluşturarak kul-
landığını söylüyor.
Araştırmada, Brezilya’nın kayalık çayırlarındaki kuvar-
sit kayalarının özellikle düşük fosfor seviyelerine sahip ol-
duğu da tespit edildi. Ortalama olarak, her gram kaya,
yalnızca 0,14 miligram besin maddesi içeriyor. Buna kar-
şılık, dünya genelinde 69 kaya türünü inceleyen 2013 ta-
rihli bir araştırmada peridotit kayaçlarında ortalama 0.12
miligram fosfor olduğu bulundu.
Uzmanlar, vellozioid kökleri üzerine yapılacak daha
fazla araştırmanın, bir gün daha verimli mahsullerin geliş-
tirilmesine yardımcı olabileceğini söylüyor. “Bu özellikle-
ri ekinlere aktarabilirsek,” diyor Valentine, “bu, onların ka-
yalık veya kumlu topraklarda yetişebileceği anlamına ge-
Barbacenia tomentosa bitkileri, kök uçlarına yakın büyüyen yoğun tüylerle doludur (solda). Bu kıllar (ortadaki liyor.”
taramalı elektron mikrografisinde görüldüğü gibi) büyük olasılıkla bir anahtar besin açığa çıkarmak için kaya- Batuhan Sarıcan
yı çözen asitler salgılarlar. B. macrantha adlı bir başka bitki de benzer köklere sahip (bir tanesi sağdaki tara- https://www.sciencenews.org/article/some-plants-use-ha-
malı elektron mikrografisinde gösteriliyor.) iry-roots-acid-access-nutrients-rock
 Bilim ve Üni versite
“BEYİN ARAŞTIRMALARI
“Bağlantısallık ve karmaşıklığa
PENCERESİNDEN YAŞAM”:
dair bilimsel, sosyal ve kültürel çıkarımlar”
Dünya Bilim ve Sanat Akademisi’nde
Türker Kılıç’ın yaptığı konuşmanın ikinci
bölümünü yayımlıyoruz.
Prof. Dr. Türker Kılıç
Beyin Cerrahı, BAU Tıp Fakültesi Kurucu Dekanı
B
eyinde sürekli meydana gelen deği-
şim ve karmaşık yapı, her bir nöronu
incelemeyi son derece zor kıldığın-
dan bilimciler bu elektrokimyasal ırmakları
fonksiyon öbeklerine ayırarak incelemekte-
dir. Resim 2’de üstte kadavradan bir kesit,
altta ise aynı bölgenin ameliyat sonrası
MR görüntüsü verilmiştir. Her bir lif yakla-
şık 200-300 milyon nörondan oluşan bir
elektrokimyasal nehirdir. Bu, bilginin akı-
şını gözler önüne sermektedir. Dolayısıyla
fonksiyon anatomiyi da etkilemektedir. Her
bir nöronu tek tek inceleyebilmek bundan
çok daha detaylı bir resim oluşturacaktır.
Pekiyi, nöron ile konnektom (nörozihin)
arasındaki ilişki nedir? Benzetme yapacak
Üstte kadavra beyni, alt- içerisinde bulundukları bağlantısallık ile ilgili
olursak; bu ilişkiyi bir uçak ile havayolu
ta aynı bölgenin altından bu bahsettiğim deney gibi çalışmalar saye-
arasındaki ilişkiyle anlatabiliriz. 326 uçaklık
ameliyatla bir tümör alın- sinde yapay zeka gibi alanlarda da gelişme
THY’nin tek tek hangarlarda duran uçakları
ması sonrası MR görün- kaydedilmekte, aynı şekilde bu alanlardaki
bir havayolu etmez. Ama bu uçakların zeka
tüsü (Fotoğraf: BAU Tıp
ile organize edilmesi ve her an hangi uça-
Fakültesi).
ğın nereye gitmekte olduğunu bilmemiz bir
havayolunu meydana getirir.
1986’da Nobel ödülü kazanan bir çalışmada bir so-
lucanın konnektomunun haritası çıkarıldı, sonuçta 383
nöronu olduğu bulundu. Yukarıdaki benzetmeden devam
etmek gerekirse; her bir uçak bir nöronu temsil ederken,
tüm uçuşların haritası ise konnektomu temsil etmektedir.
Araştırmacılar çalışmalarında her bir nöronu devre dışı
bırakarak solucanın her
durumda verdiği farklı
kararları ve dolayısı ile
yaşamının nasıl değiştiğini
gözlemleyebildiler.
Yani her bir nöronun
solucanın konnektomunu
nasıl etkilediği görülmüş
oldu. Solucanın kararlarını
ve yaşamını etkileyen işte
bu konnektomudur. Örne-
ğin elimizde bu solucanlar-
dan 9 adet olsa, 8 tanesi C. Elegans solucanının haritalanmış konnektomu [13] insan-kültür arasındaki ilişkiyi
bir früktoz kaynağına doğru
gitmeyi seçerken sonuncu masadan düşen bir ekmek
kırıntısına yani nişastaya doğru gitme seçimini yapabilir. Bir
solucanın diğerlerinden farklı bir karar vermesine neden
olan şey, konnektomunun bağlantısallık ağının örüntüsü-
dür. Bilinç –tanımlaması çok zor bir kavram olsa da- karar araştırmada galaksilerin gerçek hızları ile galaksiler arası
verebilme becerisi olarak tanımlanırsa, konnektomun bi-
linci de yarattığını söyleyebiliriz. Konnektom matematiksel
olarak modellenebildiğinde bu model bilinci de açıklayabi-
lir. Bahsi geçen 383 nöronluk solucan modelini anlamamız
86 milyar nöronluk karar verme mekanizmamızı anlamayı
daha da ilginç kılmaktadır.
2015 yılında Nature tarafından Yılın Yöntemi seçilen
optogenetik alanı [14] genetik ve optik alanlarını bir araya
getirerek konnektomun fonksiyonlarına ışık tutmayı amaç-
lamıştır. Yakın zamanda yapılan bir deneyde [15], bir sıçan
beynine eklenen bazı genler ile amigdalanın belli kısımları bulunacağı ve bunların hepsine tedaviler geliştirilebileceği
uyarılmış, belli kısımları ise etkisiz hale getirilmiştir; böyle-
likle farenin konnektomu değiştirilerek aç oldu- ilerlemeler bunun büyük bir yanılgı olduğunu ve dikkate
ğunda yemeğe tepki vermemesi,
tok olduğunda yemeğe tepki
vermesi sağlanmıştır.
Bu araştırma alanının beyin
cerrahları için heyecan veri-
ci bir sonucu, örneğin benim
araştırma alanlarımdan biri olan
menenjiom tümörlerinin [16]
konnektomunun çıkarılarak bir
sonraki aşamada konnektom
TheCellMap.org say-
cerahisinin olası bir tedavi yönte-
fasından bir ekran gö-
mi haline gelmesidir. Bu ancak bu
rüntüsü. Global genetik
denli karmaşık yapıların bağlan-
etkileşim profil benzer-
tısallıklarının matematiksel olarak
lik networkü. [29]
modellenebilmesi ile mümkün
olacaktır. Yine de, nöronlar ve
gelişmeler de beyin araştırmalarını hızlandır-
maktadır [17].
III. Farklı olgularda bağlantısallık
Artık beyinde bilginin öğrenme, deneyim ve yaşlanma
gibi sebeplerle sürekli değişen son derece karmaşık örün-
tülerle aktığını biliyoruz. Mikro seviyede farklılıklar olmakla
birlikte makro anlamda benzer bağlantısallık ve adaptif
karmaşıklık örüntüleri [18] yakın zamanda matematik, tıp,
astrofi zik, biyoloji ve hatta sosyal
bilim alanlarında da bulunmuştur. December, 2010, https://web.stanford.edu/group/dlab/media/papers/deisserot-
Çoğu kez kaotik olduğu sanılan
olgular artık matematiksel olarak
modellenebilmektedir. Bu tür
modellerle, sadece birkaç örnek
vermek gerekirse helyum gazı
[19], toplumların etkileşimi [20]
ve anjiyojenez [21] gibi olgular
açığa kavuşturulmuştur. Bunların
hepsi bir arada ele alındığında,
insan-yaşam, insan-toplum ve
nasıl anlamamız gerektiği ile
ilgili bazı önemli sonuçlar ortaya çıkmaktadır.
Astrofizik alanında bilimciler Samanyolu galaksimizin
dahil olduğu süperkümeyi bulmuş, adını Laniakea (Hawa-
ii dilinde ölçülemeyecek cennet) [22] koymuşlardır. Bu
bağlantısallık yani ve etraftaki süperkümelerle ilişkileri in-
celenmiş ve matematiksel olarak modellenmiştir.
Genetik alanında ise, DNA’nın Watson and Crick [23]
tarafından bulunmasından 50 yıl sonra, 2003’te, İnsan
Genomu Projesi [24] sonuçlanmış ve DNA’nın haritası
çizilmiştir. Önceden 2 milyon gene sahip olduğumuz dü-
HBT Sayı 177 - 16 Ağustos 2019 11
şünülürken bu sayı bir süre sonra 1 milyona, sonra da
200.000’e indirilmiştir. Bugün ise insanların yaklaşık 20.000
geni olduğu bilinmektedir [25]. Genom haritası bulunun-
ca insanları etkileyen tüm hastalıkların genetik temelinin
düşünülmekteydi. Ancak epigenetik [26] alanındaki önemli
alınması gereken çok fazla değişken olduğu-
nu göstermiştir.
Artık dış unsurların etkisi de dikkate alın-
makta ve genlerin hastalık ya da dış görünüş
gibi özelliklerin kesin belirleyicisi olmadığı
bilinmektedir. Örneğin National Geographic
dergisinin ırk konulu Nisan ayı baskısında
kapakta [27] resmi verilen ve aslında tek
yumurta ikizi olan kız kardeşler epigenetik
değişiklikler sebebiyle farklı ırk mensubu
gibi görünmektedir. Bir muz meyvesinin bile
36.000’den biraz fazla geni olduğu [28] dü-
şünülürse, canlılar arasında belirleyici olanın
kaç gene sahip olduğumuz değil, hem bu
genler arasındaki ilişki hem de sayısız dış un-
sur olduğu görülmektedir. Nasıl ki beyin araş-
tırmacıları ortak veri ve matematik modelleme platformları
kullanarak konnektomu anlamaya çalışıyorsa, genetik
araştırmacılar da benzeri şekilde işbirliği yapmaktadır.
Örneğin www.TheCellMap.org [29] sitesinde bira mayası
üzerine ciddi miktarda sayısal genomik veriye tam erişim
verilmektedir. Resim 5’te interaktif web sayfalarından bir
ekran görüntüsü verilmiştir. Burada kullanıcılar arasında
etkileşim görmek istedikleri genleri seçebilmektedir. Yine,
genlerin kendisi değil aralarındaki ilişki ve iletişim ön plan-
dadır. (Devamı Haftaya…)
Kaynaklar
12. P. Voss, M.E. Thomas, J.M. Cisneros-Franco, and É. de Villers-Sidani,
“Dynamic brains and the changing rules of neuroplasticity: implications for
learning and recovery,” Front Psychol., vol. 8 A1657, October, 2017. 13.H. R.
Horvitz, “Worms, life, and death (Nobel Lecture),” ChemBioChem, vol. 4, pp.
697-711, 2003. 14.K.Deisseroth, “Optogenetics,” Nature Methods, Commentary,
hnature2010.pdf. 15M. J. Robinson, S. M. Warlow, K. C. Berridge, “Optogenetic
excitation of central amygdala amplifies and narrows incentive motivation to
pursue one reward above another,” J Neurosci. vol. 34, A16567, p. 80, Decem-
ber, 2014. 16E. Clark, et al., “Genomic analysis of non-NF2 meningiomas reveals
mutations in TRAF7, KLF4, AKT1, and SMO”, Science, vol. 339, pp. 1077–1080,
March, 2013. 17P. Shapshak, “Artificial intelligence and brain,” Bioinformation,
vol. 14, pp. 38-41, January, 2018. 18.S. Herculano-Houzel, “The human brain
in numbers: a linearly scaled-up primate brain,” Front Hum Neurosci., vol. 3
p. 31, November, 2009. 19.T. Matsubara and H. Matsuda, “A lattice model of
liquid helium,” I. Prog. Theor. Phys., vol. 16, pp. 569–582, 1956. 20P. Anderson,
“Complexity theory and organization science,” Organization Science, vol. 10, no.
3, Special Issue: Application of Complexity Theory to Organization Science, pp.
216-232, May - June, 1999. 21A.A. Qutub, F. Mac Gabhann, E.D. Karagiannis,
P. Vempati, and A.S. Popel, “Multiscale models of angiogenesis,” IEEE Eng Med
Biol Mag. vol. 28(2), pp. 14–31, March-April, 2009. 22R. B. Tully, H. Courtois,
Y. Hoffman, and D. Pomarède, “The Laniakea supercluster of galaxies,” Nature,
vol. 513, 7516, p.71, September, 2014. 23.M. Usaj et al., “G3: Genes, genomes,
genetics,” vol. 7, 5, pp. 1539-1549, May, 2017. 24.The Human Genome Project
Website: https://www.genome.gov/12011238/an-overview-of-the-human-geno-
me-project/. 25I. Ezkurdia, “Multiple evidence strands suggest that there may be
as few as 19,000 human protein-coding genes,” et al., Human Molecular Geneti-
cs, vol. 15, p. 78, November, 2014. 26R. R. Kanherkar, N. Bhatia-Dey, A. B. Cso-
ka “Epigenetics across the human lifespan,” Frontiers in Cell and Developmental
Biology, vol. 2, p. 49, September, 2014. 27P. Edmonds, “These twins will make
you rethink race,” National Geographic, https://www.nationalgeographic.com/
magazine/2018/04/race-twins-black-white-biggs/, April, 2018. 28.A. D’Hont
and F. Denoeud, “The banana (Musa acuminata) genome and the evolution of
monocotyledonous plants,” Nature, vol.88, pp. 213–217, August, 2012. 29.The
website of The Cell Map: www.TheCellMap.org, “A web-accessible database for
visualizing and mining the global yeast genetic interaction network”.
Deprem Araştırmaları
CELAL ŞENGÖR İLE BEKLENEN DEPREM ÜZERİNE
Tek parça kırılırsa büyüklük 7,6; iki parça kırılırsa
her biri 7’nin üzerinde yıkıcı deprem olacak..
Bu fay, İzmit Körfezinden çıkıyor, İstanbul’un güneyinde Ye-
şilköy açıklarında karaya 8 km kadar yaklaşıyor, oradan da
hemen tamamen düz bir hat üzerinden Şarköy’e ulaşıyor.
Eğer fay İzmit Körfezi’nin ağzından Şarköy’e kadar kırılırsa,
7,6 olabilir. Bu en büyük boy. Eğer fay iki ayrı parçada kırılır-
sa, her parçanın yaratacağı deprem de 7’yi geçer.
Ölü fay
Transpresif
Orhan Bursalı - Batuhan Sarıcan Gölcük merkezli
depremini ne kadar Transtensif
transtensif alan
Soru: Yaşadığımız 1999 Kocaeli Gölcük merkezli “İstanbul depremi” Yanal atımlı fay
transtensif alan
sayabiliriz? Kırılan fay
büyük depremden bugüne 20 yıl geçti. Bu 7.4 büyüklü- senklinal (tekne)
Marmara denizine ne
ğündeki felakette 17.480 insan kaybettik. Resmi rapor- Aktif fay
kadar girdi?
larda 23 bin 781 yaralı, 505 sakat ve 285.211 konutun
17 Ağustos 1999 Transpresif
da hasarlı olduğu açıklanmıştı. Deprem ne kadar büyük
depremi bir ‘İstanbul’ Transtensif
alanı etkilemişti, uzunluk ve genişlik olarak ve bu dep-
depremi değildir, ama Yanal
remin özelliği neydi?
hatırlayacağın gibi atımlı fay
İstanbul’un batı sa-
Şengör: Bir kere verdiğin kayıp sayısı bana pek iyimser
geldi. Sanırım gerçek sayı belirttiğinin epey üstünde. hillerinde epey zarara
neden olmuştur.
Deprem, Adapazarı’ndan İstanbul’un batısında Avcılar’ın
biraz ötesine kadar yaklaşık 150 km uzunluğunda, orta- İlk harita kullanılan sismik hatların güzergahlarını, alttaki şekil de fay dağılımını gösteriyor.
Buna rağmen
lama 80 km genişliğinde bir alanı etkiledi. Bu kabaca 1:2
deprem İstanbul’u
boyutlarında batı-kuzeybatı uzanımlı bir elipse karşılık gelir
çok sarstı, özellikle Avcılar’ı vurdu ve pek çok semtte
ve tamamen Kuzey Anadolu Fayı’nın kuzey kolunun belirt-
binalar yara aldı.. Neden?
tiğim kesimi boyunca uzanır. Sarsıntı alanının 1:2 oranında
Bu gene fayın yanal atımlı olmasından kaynaklanıyor.
bir elips şeklinde olması ve bu elipsin uzun ekseninin faya
Enerji fayın doğrultusu istikametinde dağılıyor. Halbuki nor-
paralel olması, fayın yanal atımlı olmasından kaynaklanıyor.
mal ve bindirme faylarında enerji eğim istikametinde dağı-
Bu boyda bir bindirme veya normal fayın üzerinde olacak
lır. Mesela 1970 Gediz depremi İstanbul’u epey sarsmıştı.
bu büyüklükte bir depremin sarsıntısını Varna’nın kuzeyin-
den bile hissederdin!
Kocaeli – Gölcük merkezli depremden sonra İstan-
bul’u asıl tehlikeye sokacak olan Marmara deni-
zindeki deprem gündeme geldi. 20 yıldır bu dep-
remi konuşuyoruz.. Bu deprem tetikleyecek olan
fay Marmara denizinde tam nerede, fayın uzunlu-
ğu, derinliği ve yaratabileceği deprem büyüklüğü
ne kadar tahmin edilmekte?
Bu fay İzmit Körfezinden çıkıyor, İstanbul’un
güneyinde Yeşilköy açıklarında karaya 8 km kadar
yaklaşıyor, oradan da hemen tamamen düz bir hat
üzerinden Şarköy’e ulaşıyor. Burada olabilecek bir
depremin derinliği 8-12 km arasında değişebilir. Bu-
rada bildiğimiz en derin depremler zaten 16 km derin- o zamandan bu yana da önemli keşifler yapıldı. Sanırım en
de olmuş olanlar. Büyüklük ise, eğer fay İzmit Körfe- önemlisi de İTÜ Jeofizik master öğrencisi Beril Karadöller
zi’nin ağzından Şarköy’e kadar kırılırsa, 7,6 olabilir. ile hocası Caner İmren’in yaptığı keşiftir. O ne diye sorma,
Bu en büyük boy. Eğer fay iki ayrı parçada kırılırsa,
Soldan sağa: John F. Dewey (doktora hocam), merhum Kevin her parçanın yaratacağı deprem de 7’yi geçer.
C. A. Burke (diğer önemli hocam), ben ve Lewis Ashwal (Me-
rih’ten dünyaya gelen meteoritleri ilk defa tanıyan jeokimyacı. Son bulgular neler?
Bu resim Güney Afrika’da Komati Nehri üzerinde bir köprüde
20 yıldır İstanbul depremine yol açacak fayları
çekilmiştir. Sadece Arkeen’de görülen ultramafit komatiit lav- araştırıyor ulusal ve uluslararası bilimciler ve sen
larının adı buradan gelir. de onların arasındasın... Şimdi bilimsel araştır-
maların son bulguları nedir? Fayın nerede kırılacağı ve
uzunluğu konusunda Farklı görüşler var mı? Marmara
fayı çok parçalı deniyor, deprem hepsini bir ardına te-
tikler mi? Ne kadar sürebilir?
Fay dığılımının en son bulguları şu makalelerde yayım-
landı: Le Pichon ve diğerleri, 2014; The South Marmara
Fault: International Journal of Earth Sciences (Geologisc-
he Rundschau), v. 103, pp. 219-231; Şengör ve diğerleri,
2014, The geometry of the North Anatolian transform fault
in the Sea of Marmara and its temporal evolution: impli-
cations for the development of intracontinental transform
faults: Canadian Journal of Earth Sciences, v. 51, pp. 1-21;
Grall ve diğerleri, 2018, Upward migration of gas in an
active tectonic basin: An example from the Sea of Mar-
mara: Deep Sea Research Part II, v. 153, pp. 17-35; Henry
ve diğerleri, 2018, A statistical approach to relationships
between fluid emissions and faults: the Sea of Marmara
case: Deep Sea Research Part II, v. 153, pp. 131-143.
Buraya 2014’te yayımlanan makalenin sentez şeklini
koyuyorum. O iyi bir fikir verir fay dağılımı konusunda, ama
zira henüz tam değerlendirmesi bitmedi. Bitince Beril sana
yazar.
Son bir araştırma Nature dergisinde yayımlandı..
Türkiye-Fransız ortak çalışmasında “kıyı ötesi jeodetik
gözlem” yöntemle, Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın Mar-
mara Denizi’ndeki bölümüne odaklanıldı. Fay hattının
HBT Sayı 177 -16 Ağustos 2019 12-13
deniz altındaki kısmı için “Bir bölümünün kilitli
olduğu ve bu nedenle zorlandığı” ifade edildi.
Bununla birlikte 2,5 yıl boyunca deniz tabanın-
daki kabuk deformasyonu mm-hassasiyetiyle
ölçülmüş. Sonuca göre 1766’daki bilinen son
yırtılmadan bugüne oluşan en az 4 metrelik kay-
ma açığının, İstanbul’da 7,1 ile 7,4 arasında bir
depreme neden olabileceği belirtildi. Bu çalış-
mayı yorumlar mısın?
Doğru, ama sınırlı. Sorun kıyı ötesi geodetik
gözlem ağımızın kaçınılmaz olarak yetersiz olması.
Deniz tabanında geodetik gözlem kolay bir iş değil.
Bunun da en iyileri gene Türkiye’de yapıldı.
Emekli Cambridge Profesörü ve büyük jeo-
log Dan McKenzie’yle yaptığımız görüşmede ise
Kuzey Anadolu Fay Hattı’nda batıya doğru yılda
30 milimetrelik bir kayış olduğunu ve 1939 Er-
zincan Depremi’nden bu yana 7,5 ile 8 arasında
büyüklüğe neden olabilecek bir enerji biriktiğini
söylemişti. Ne diyorsunuz?
Doğru demiş.
Tahmin edilen deprem büyüklükleri arasında-
ki fark nedir ve en İstanbul’da çok etkileyeceği
bölgeler nereleri? Nereleri daha güvenli?
Dedim ya iki 7 ile tek bir 7.6 arasında değişiyor.
En çok İstanbul’un Marmara sahilleri etkilenecektir, yak-
laşık Dilovası’ndan Tekirdağ ve ötesine kadar. En sağlam
yerler en kuzeyde sağlam kaya (yani Kretase lavları) veya
onun hemen güneyindeki Paleozoyik alanlarıdır. Tabiȋ bu
arada Yalova gene tehlikede. En tehlikeli yerler şimdilik
Tuzla ve Yeşilköy olarak gözüküyor. Yapılan bazı model-
lerde buradaki şiddet 9’a kadar çıkıyor! Onun için Hava
Harp Okulu yeniden yapılacak ve Havacılar pek enfes
bir plan yaptılar.
17 Ağustos depremi “Büyük İstanbul Depremi”nin
olası büyüklüğünü azaltmış olabilir mi?
Tam tersine!
17 Ağustos 1999’dan ders çıkardık mı? Önlemler
ne düzeyde? Bundan sonra neler yapılabilir? Henüz
deprem olmadığına göre, yapılabilecek bilimsel araştır-
malar var mı?
Bu konuda hiçbir fikrim yok. Zira ilgilenmedim. Bunu
Mustafa Erdik’e sormalı en iyisi. Sanırım bunu en iyi o bili-
yor.
Başka neler söylemek istersin son olarak
Tsunamı tehlikesini hiç sormadın. Ama bunu da Sinan
ve Nazmi’ye sor. Pek enfes çalışmalar yaptılar. Zaten ya-
kınlarda Springer’de tsunami ile ilgili bir kitapları çıkacak.
Ayrıca sana da bu önemli olayı gene gündeme taşıdığın
için hepimizin bir teşekkür borcu var.
İSTANBUL 20 YILDIR DEPREMLE YAŞIYOR
Sadece bina zararı 102 milyara
varabilir, peki en çok hangi
ilçeler tehlikede?
Ana Marmara Fayı üzerinde oluşacak ‘’İstan-
bul Depremi” (Mw 7.5) sonrası %50 ihtimal-
Prof. Dr. Mustafa Erdik, yaşanacak depremin le 6,000 civarında ve %16 aşılma ihtimali ile
İstanbul’da hangi şiddetle yaşanacağı ve 40,000 civarında bina çok ağır hasar (ve top-
verebileceği can ve mal kaybını bir bilimsel tan göçme) gerçekleşebilecek. İstanbul’da-
senaryoda açıklamıştı. Erdik’ten, Kocaeli
Depremi’nin 20.yılı nedeniyle bir söyleşi istedik. 2
ki binaların yaklaşık %14’ünün (150,000 bi-
yıl önce HBT’de kapaktan yayınladığımız yazısına na veya yaklaşık 550,000 hane) deprem risk-
yeniden baktı ve eldeki bilgilerde verilerde li olarak tanımlanması gerekecektir. 1980 ön-
ve senaryomda bir değişiklik yok, yazacağım cesi yapılmış 4-7 katlı betonarme binalar en
yine aynı yazı olur deyince, o önemli ve uyarıcı
çok hasar görme ihtimaline sahiptir.
yazısını bu kez ana hatlarıyla özetleyerek yeniden
paylaşmak farz oldu.
deprem yer hareketi için kabul edilmiş olasılığın yaklaşık
Yazının tamamı HBT Sayı 73, 18 Ağustos 2017 8-9 katı büyüklüğündedir.
tarihinde yayımlanmıştı.. Ana Marmara Fayı üzerinde oluşacak Mw 7 ve üstü bü-
yüklüğündeki bir depremin İstanbul’da yaratacağı deprem
yer hareketinin belirlenmesi için fayın
İstanbul tarihi boyunca
birçok yıkıcı depreme maruz Tablo 1. Bina Hasar Tahminleri (%50 ve yırtılma şekli (boyu, yönü), kaynak fiziği
%16 aşılma olasılığı)
kalmıştır. Kenti 4. ve 19. yüzyıllar (gerilme düşüşü, yırtılma düzeni) ve
arasında 32 adet deprem %50 aşılma %16 aşılma deprem dalgası yayılma hattı paramet-
etkilemiştir. Bu durum, ortalama olasılığı (or- olasılığı (or- relerinin bilinmesi gerekir. Ancak, tüm
Hasar Seviyesi
her 50 yılda bir orta şiddette talama hasar talama hasar bu bilgiler mevcut olsa dahi, belirlene-
depreme karşılık gelmektedir. yüzdesi) yüzdesi) cek deprem yer hareketi seviyesinin
Buna mukabil yaklaşık her 300 Çok Ağır Ha- 0.5 3.3 rassal bir dağılımı olacağı göz önünde
yılda bir İstanbul çok şiddetli sar-Toptan Göçme tutulmalıdır.
(MSK şiddet ölçeğine göre IX) Ağır Hasar 1.7 8.4 Bir depremin hasar oluşturma po-
depremlerle sarsılmaktadır. tansiyeli, nicel olarak, yer hareketi pa-
Orta Hasar 10.3 22.3
17 Ağustos 1999 Kocaeli rametreleri (ivme ve hız gibi) cinsinden,
Hafif Hasar 25.8 32.8
depreminin Avcılar’daki nitel olarak ise: “şiddet” cinsinden
yansıması bir tarafa bırakılırsa, belirlenebilmektedir. Şiddet değerleri,
İstanbul 1894 depreminden beri önemli bir depremle insan tepkilerinin ve binalarda oluşan hasarların doğrudan
sarsılmamıştır. bir ölçüsüdür ve yer hareketi parametreleri ile ilişkilen-
Araştırmalar, Mw 7 ve daha büyük bir deprem için önü- dirilebilmektedir. Şekil 1’de Ana Marmara Fayı üzerinde
müzdeki 30 yıl içerisinde meydana gelme ihtimalini %65 meydana gelen Mw 7.4 büyüklüğünde bir depremden kay-
olarak vermektedir. Dünyada bu düzeyde deprem tehlikesi- naklanacak ortalama şiddet dağılım tahmini sunulmuştur.
ne maruz kalabilecek diğer iki büyük kent San Francisco ve Bu şekilde gösterilen şiddet değerlerinin aşılma ihtimalleri
Tokyo’dur. %50 olmaktadır.
İstanbul Deprem Senaryosu kapsamında yapılan ça-
lışmalarda, Ana Marmara Fayında Mw 7 ve üstünde bir
depremin yıllık meydana gelme olasılığı yaklaşık %2.5 ol-
Deprem hasar ve kayıp tahminleri
Belli bir şiddet seviyesine maruz kalan bir bina gurubu
maktadır. Bu olasılık deprem yönetmeliğinde tasarım esaslı için oluşması beklenen deprem hasarı
kırılganlık ilişkileri ile belirlenmektedir.
Ülkemizde oluşan depremlerden, özellikle
1999 Kocaeli depreminden, elde edilen
bilgiler kapsamında geliştirilmiş kırılganlık
ilişkileri VII, VIII ve IX şiddetinde 4-7 katlı
betonarme binaların, sırasıyla, ortalama
%3, %10 ve %30 kadarının tamir
(restore) edilemeyecek ölçüde hasar
göreceğini göstermektedir.
İstanbul ilinde 2008 yılında elde edil-
miş bina envanterini, 2008-2016 yılları
arasındaki nüfus artışının (%18) toplam
bina envanterine yaklaşık yansıyacağı
varsayımı ile güncellersek, 2016 yılı için
toplam bina sayısı 1,372,000 olarak elde
edilebilir. Bu toplam bina sayısının yak-
Şekil 1. Ana Marmara Fayı üzerinde meydana gelebilecek Mw 7.4 büyük- laşık 326,000 adedi 2000 yılı sonrasında
lüğünde bir depremden kaynaklanacak ortalama şiddet dağılım tahmini. inşa edilmiştir ve yaklaşık 1,100,000
Deprem Araştırmaları HBT Sayı 177 -16Ağustos 2019 14

azaltmanın iki temel şartı yeni İstanbul Doğalgaz sistemi operatörü İGDAŞ tarafın-
yapılacak yapıların mevcut dan doğalgaz şebekesinin deprem güvenliğinin belirlen-
deprem riskini arttırmamasını mesi ve arttırılmasına yönelik çalışmalar tamamlanmış ve
sağlamak ve mevcut deprem “Deprem Acil Müdahale Bilgi Sistemi” kurularak deprem
riskinin azaltılması yönünde sonrası olası hasarlara acil müdahalenin yapılma imkânı
önlemler almaktır. temin edilmiştir.
Bu şartlardan birincisinin İstanbul içinde yer alan elektrik şebekesi birimleri
uygulanması için deprem 1999 Marmara depremlerinde hasar gören elektrik şebe-
etkilerini göz önüne alacak ke birimleriyle benzer yapısal özelliklere haizdir. Marmara
şekilde düzenlenmiş arazi bölgesine benzer sismo-tektonik özellikler gösteren
kullanım planlarının yapılması ABD’nin Kaliforniya eyaletinde, depreme karşı takviye
ve tüm bina, altyapı ve şebe- edilmemiş elektrik dağıtım istasyonları ve trafo merkezle-
kelerinin depreme dayanıklı ri için VII, VIII ve IX şiddetindeki bölgelerde sırasıyla %16,
bir şekilde projelendirilerek %26 ve %42 oranında hasar değerleri öngörülmektedir.
inşası gerekmektedir. Dağıtım alt merkezlerine ilişkin hasar oranları da aynı şid-
İkinci şartın sağlanması detler için % 8, %13 ve %25 ve düzeyindedir. Bu hasar
için ise deprem performansı oranlarının İstanbul içinde yer alan elektrik şebekesi için
yetersiz bina, altyapı ve şe- de geçerli olacağı kanısındayım.
bekelerin takviyesi/yenilen-
Şekil 2. “İstanbul Depremi” sonucu %50 ihtimalle “Orta Hasar” görecek bina da- mesi ve acil durum plan ve
programlarının hazırlanarak
Kentsel dönüşüm
ğılımları Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yürütülen
uygulamaya konması ge- 6306 Sayılı Kanun (Afet Riski Altındaki Alanların Dönüş-
adedi mesken olarak kullanılmaktadır.
reklidir. türülmesi Hakkında Kanun) ve uygulama yönetmelikleri
Ana Marmara Fayı üzerinde oluşacak ‘’İstanbul Dep-
2000 yılı sonrasında İstanbul’da yapılan binaların kapsamında kentsel dönüşüm uygulamaları, özellikle
remi” (Mw 7.5) sonucunda %50 ve %16 aşılma ihtimalle-
deprem performanslarında belirgin bir iyileşme gözlen- Fikirtepe, Tarlabaşı, Esenler ve Gaziosmanpaşa semt ve
ri ile meydana gelecek bina hasarı oranı tahminleri Tablo
mektedir. Bu iyileşmenin sebepleri arasında halkın dep- ilçelerinde yürütülmektedir.
1’de sunulmuştur.
rem güvenliği konusunda bilinçlenmesi, yeni bir deprem Yasa kapsamında İstanbul’da 2014 yılında toplam
Bu sonuçlar ‘’İstanbul Depremi’’ sonrası %50 ihti-
yönetmeliğinin yayımlanması, mühendislere yönelik 17 bin 830 adet binada (68 bin 424 adedi konut, 9 bin
malle 6,000 civarında ve %16 aşılma ihtimali ile 40,000
eğitim programları, yerel yönetim ve yapı denetleme 813 adedi dükkân olmak üzere toplam 78 bin 237 adet
civarında binanın çok ağır hasar (ve toptan göçme) göre-
firmalarınca yapılan düzenleme ve kontroller sıralanabi- bağımsız birim) riskli yapı tespiti yapılmıştır. Bu sayı,
bileceğine işaret etmektedir.
lir. Diğer bir önemli etken de azalan enflasyon ve kredi İstanbul’daki riskli bina stokunun küçük bir oranını yan-
Bu depremde oluşabilecek, sadece bina hasarı kay-
faizlerindeki düşme nedeni ile sıtmaktadır.
naklı, mali kayıp %50 aşılma ihtimali ile 37 Milyar TL
arsa karşılığı yap-sat uygulama-
olarak tahmin edilmiştir. %16 aşılma ihtimali için ise bu Bina hasarlarının daha çok nüfusun Ancak, gerçekleştirilen uy-
larının azalması, büyük konut gulamalar kapsamındaki yeni
kayıp 102 Milyar TL tutarına ulaşmaktadır. yoğun olduğu şehrin güneybatı kıs-
yatırımcılarının devreye girmesi binalar daha iyi sağlık koşulları
Hafif Hasar tanımı dışındaki binaların deprem riskine
sahip oldukları var sayılırsa, İstanbul’daki binaların yakla-
ve buna bağlı olarak konut üre- mında yer alan Eminönü, Fatih, Zey- ve altyapıları ile yapısal olarak
timinde görülen kurumsallaşma
şık %14’ünün (150,000 bina veya yaklaşık 550,000 hane) tinburnu, Bakırköy, Bahçelievler, deprem güvenli olsalar da, top-
ve markalaşmadır. lumun yaşam kalitesini ve kat-
deprem riskli olarak tanımlanması gerekecektir. Küçükçekmece’nin güneyi ve Avcı-
İstanbul’da yeterli deprem ma değer beklentisini tamamen
performansına sahip olmayan, lar’da yoğunlaşacağı tahmin edil- karşılamamaktadır. Uygulama-
Hangi ilçelerde büyük hasar olabilir ve özellikle eğitim ve sağlık mekte. Kısmen daha az hasar ala- lar, çoğunlukla spekülatif, yük-
Çeşitli bina tipleri ile yapılmış analiz sonuçlarına göre, hizmeti veren, 1,304 kamu bi-
cak bölgeler ise Kadıköy, Maltepe ve sek ve kısa vadeli gayrimenkul
1980 öncesi yapılmış 4-7 katlı betonarme binalar en çok nasının deprem etkisine karşı kâr motivasyonları ile nispeten
hasar görme ihtimaline sahip yapılardır. performansları, İstanbul Sismik Kartal gibi Asya yakasının güneyin- zengin bölgelerde geliştirilmiştir,
Bina hasarlarının daha çok nüfusun yoğun olduğu Riskin Azaltılması ve Acil Du-
şehrin güneybatı kısmında yer alan Eminönü, Fatih,
de yer alan ilçelerdir. Bina yoğunlu- ve bu bağlamda, söz konusu
rum Hazırlık Projesi (İSMEP) uygulamalar tekrarlanabilirlik,
Zeytinburnu, Bakırköy, Bahçelievler, Küçükçekmece’nin kapsamında, başarılı bir şekilde ğu ve hasar görebilirlik koşulları ne-
karşılanabilirlik, ve gösterilebilir-
güneyi ve Avcılar’da yoğunlaşacağı tahmin edilmektedir. iyileştirilmiştir. deniyle Beyoğlu, Eyüp ve Bayrampa- lik temelinde sürdürülebilirliğin
Kısmen daha az hasar alacak bölgeler ise Kadıköy, Bununla beraber, hâliha-
Maltepe ve Kartal gibi Asya yakasının güneyinde yer alan zırda, deprem etkilerine karşı
şa ilçelerinin de yüksek oranda ha- nihai hedeflerine ancak sınırlı
sar görmeleri beklenmeli. katkıda bulunmuşlardır.
ilçelerdir. performanslarının iyileştirilmesi İstanbul’da, özellikle ko-
Ana Marmara Fayına göreceli olarak daha uzakta yer gereken çok sayıda sağlık tesi- nutlarda, deprem perfor-
almalarına karşın, bina yoğunluğu ve hasar görebilirlik sinin varlığı da bilinmektedir. İstanbul’da İSMEP projesi mansının iyileştirilmesine büyük katkıda bulanacak olan
koşulları nedeniyle Beyoğlu, Eyüp ve Bayrampaşa ilçele- kapsamında deprem yalıtım teknolojisi kullanılarak ha-
Kentsel Dönüşüm uygulamalarının, elde edilen tecrübeler
rinin de yüksek oranda hasar görmeleri beklenmektedir. len inşası devam eden Okmeydanı, Göztepe ve Kartal ve uluslararası yaklaşımlar bazında revize edilmesinin
İstanbul Depremi senaryosu sonucunda %50 ihtimalle hastane kompleksleri ve inşaatı yakında başlayacak gerektiği düşüncesindeyim.
“Orta Hasar” görecek bina dağılımları Şekil 2’de sunul- olan İkitelli Şehir Hastanesi “İstanbul Depremi” sırası ve Bu kapsamda, diğer önemli bir konu da kentsel dö-
muştur. sonrasında işlevlerine devam edecek şekilde tasarlanmış nüşüm uygulamalarında dikey mimariden yatay mimariye
bulunmaktadır. geçisin örneklerinin oluşturulması olmalıdır. İstanbul
Bina ve altyapı tesislerinin deprem leri Karayolları Genel Müdürlüğü ve ilgili Bölge Müdürlük- bugün 20 kat ve üstü 1000 civarında yüksek bina ile bu
tarafından İstanbul’daki tüm otoyol köprü ve viyadük- anlamda dünyanın sayılı kentlerinden birisi olmuştur.
performansı lerinin deprem performansları inceletilmiş, gerekli bulu- Mevcut deprem yönetmeliği kapsamında, bu binaların
Deprem tasarım yönetmeliğine uyulmadan proje- nanların güçlendirme projeleri hazırlanmış bulunmaktadır. büyük bir çoğunluğunun “İstanbul Depremi” sonucunda
lendirilmiş ve/veya gerek projelendirme ve gerekse inşa Asma köprüler, yaklaşım viyadükleri, Haliç köprüleri ve
aşamasında yeterli denetim görmemiş binalar, doğal (eğer deprem yönetmeliğine uyulmuş ise) “Can Güvenli-
Mecidiyeköy Viyadüğü başta olmak üzere çok sayıda ği” performans hedefini sağlayabileceğini söyleyebiliriz.
olarak, hedeflenen deprem performasını sağlayamamak- yetersiz deprem performansına haiz köprü ve viyadük
tadır. (Not, yazının 2017 orijinal tamamını www.herkesebi-
ile ilgili deprem performansı iyileştirme uygulamaları ta- limteknoloi.com sitemizden okuyabilirsiniz.)
İstanbul›da meydana gelebilecek deprem kayıplarını mamlanmış bulunmaktadır.
Deprem Araştırmaları
İstanbul depremi Tsunami
yaratır mı?
Dr. Sinan Özeren
sinanozeren1971@gmail.com
M
armara Denizi’nde beklenen depremin,
büyüklük (ve dolayısıyla yıkıcılık) olarak
1509’dakine benzeyeceği tahmin edili-
yor. Bu da 7.5-7.6 civarında bir büyüklüğe taka-
bül ediyor. 1509’daki depremde o sırada sahil-
de bulunan surları aşan dalgaların olduğu söyle-
niyor, dolayısıyla bu sefer de böyle dalgalarla kar-
şılaşılabilir.
Sırf bu kadar bilgi bile İstanbul’da Tsunami
“risk”inin olduğunu gösteriyor. Risk ile ihtimal ay-
nı şey değil, risk ihtimalle ihtimali hesaplanan ola-
yın gerçekleşmesi durumunda ortaya çıkan zara-
rın çarpımına eşittir. İlginç olan şey, şu ana kadar
İstanbul’da beklenen dep-
remin büyüklüğü hakkında
çok sayıda senaryonun dile
getirilmiş olması, fakat ay-
nı zamanda bu depreme te-
kabül edecek atım senar-
yolarının çok çok az sayı-
da olması.
Bunlardan birkaçını ar-
kadaşım Aochi Hideo yap-
tı. Aşağıda da belirttiğim gi-
bi şu sıralar onunla yaptığımız hesapları kullanı-
yoruz Tsunami kaynağı tanımlarken. Unutmaya-
lım ki 1509 depreminde olan Tsunami İstanbul’da
çok can aldı ama depremin kendisi çok daha faz-
la insan öldürdüğü için Tsunami kaynaklı ölümle-
re tarihi kayıtlarda daha az yer verilmiş.
Marmara’da Tsunami üç
şekilde olabilir
1- Deprem sırasındaki fay hareketi nedeniy-
le deniz tabanının aniden alçalması (veya yüksel-
mesiyle)
2- Deprem sırasındaki sarsıntıda (veya dep-
remden bağımsız şekilde) oluşabilecek bir sual-
tı heyelanıyla
3- Yukarıdaki iki olayın aynı anda veya hemen
birbiri ardına gerçekleşmesiyle (1509’da muhte-
melen bu oldu)
Deniz tabanı düşey hareket
etmeli
Tsunaminin deprem tarafından oluşabilmesi
için deniz tabanının düşey olarak hareket etmesi
gerek. Marmara’daki fay sistemi büyük ekseriyet-
le yatay hareket eden (doğrultu atımlı) faylardan
oluştuğu için, Tsunami kaynağı için en çok üze-
rinde durulan faktör sualtı heyelanları.
Fakat öte yandan ben ve Nazmi Postacıoğ-
lu’nun Fransa’dan bir araştırmacı olan Aochi Hi-
deo ile şu sıralar ortak yürüttüğümüz bir çalış-
ma kapsamında yaptığımız hesaplara göre, eğer
HBT Sayı 177 -16 Ağustos 2019 15
İstanbul’da beklenen deprem,
1509 büyük depremine benzeye-
cek, o dönemde dalgaların surları
aştığına ilişkin kayıtlar var..
kırık, denizin doğu kısmında gerçekleşir ve Orta
Havza ve Batı Sırtı’na sirayet etmezse kırığın ya-
ratacağı düşey atımlar genellikle en fazla 80 cm
civarında çökmelere tekabül ediyor; ve bunlar
aşağı yukarı açık denizde buna yakın değerlerde
Tsunami dalgaları oluşturacaktır.
Bu dalgalar sahile ulaşınca büyüyecek olsalar
da bu senaryolarla 1509’daki tarihi Tsunami ka-
yıtlarına benzer büyüklükteki dalgaların (sahilde
6-7 metre) oluşması pek mümkün gözükmemek-
tedir. Dolayısıyla iki durum mümkün. Ya kırık mo-
dellerimizde bir problem var ve kırıklarda oluşa-
cak düşey atımlar bizim hesapladıklarımızdan da-
ha yüksek (bence bunun olası-
lığı az, zira Berlin GFZ’den Oli-
ver Heidbach ve arkadaşları-
nın senaryosu da bizim hesap-
ladıklarımızdan çok farklı de-
ğerler değil), ya da 1509’da-
ki depremde İstanbul’a yakın
yerlerde, Fayın kuzeyinde ba-
zı sualtı heyelanları da tetik-
lenmiş.
Eğer kırık denizin batı kıs-
mına yayılırsa batı kısımda ciddi bir düşey atım
beklemiyor olmakla birlikte, depremin kendisi da-
ha büyük olacağı için sarsıntının şiddetiyle heye-
lan oluşma olasılığı da artacaktır. Tsunaminin he-
yelan bileşeni çok ciddi dalga yüksekliğine teka-
bül edebilir, ama muhtemelen yatay ölçeği nisbe-
ten küçük olacaktır.
Adalar ve tsunami
Her senaryoda ortak olan şey, en ciddi düşey
atımların fay sisteminin Adalar’ın güneyinden ge-
çen kısmında ve bunun hemen batısında gerçek-
leşeceğini gösteriyor.
Bu durumda en ciddi etki İstanbul’un (Bo-
ğaz’ın girişi de dahil) sahillerinde görülecektir, fa-
kat heyelan da olursa onun nerede olacağını kes-
tirmek imkansız olacağından dalgaların en çok
nereyi etkileyeceğini söylememiz zor.
Şu ana kadar İstanbul için hazırlanan Tsuna-
mi senaryolarında deprem kaynağı çok hipote-
tik alındı, bizim şu anda yaptığımız (ve henüz ta-
mamlamadığımız) çalışma, realistik deprem kırığı
senaryolarıyla Tsunami modellerini ilk birleştiren
çalışma. Adalar için özel bir risk konusunu araş-
tırmadık bunun için detaylı modeller gerekiyor.
Tsunamileri engellemek pratik olarak olanak-
sız. Devasa duvarlar yapılırsa işe yarar ama bu
bir çok nedenden dolayı olanaksız. Bazı Pasi-
fik adaları ile ilgili yapılan deneysel çalışmalar ve
model çalışmaları sahillere belli türden ağaç dikil-
mesinin işe yarayabileceğini gösteriyor. Bu konu-
da burada da deneyler yapabiliriz ama finansma-
na ihtiyaç var.
r
D i ji t a l Kül tü
Tanol Türkoğlu
tanolturkoglu@gmail.com
BLOKZİNCİRİ: YENİ INTERNET!
(Blokzinciri mimarisi ikinci internet devrimi olabilir.
“Güven”in gerekli olmadığı bir internet düşleyin!
Internetle ilgili herkesi ilgilendiren en önemli problemlerin
başında belki de güvenlik gelmekte. Bu daha ziyade internetin
teknolojik mimarisi ile ilgili. Internetin mimarisinde temel moti-
vasyon verilerin bir noktadan diğerine iletilebilmesidir. Kesinlikle
o nedenle olduğu söylenmese de internetin doğumuna neden olan
temel tetikleyici unsurun 1950lerde başlayan uzay macerası ol-
duğu düşünülmekte.
1957’de Ruslar uzaya insanız ilk hava aracını (Sputnik) gönder-
diklerinde bunun karşı kıyıdaki değerlendirmesi sadece oniki sene
içinde aya insan indirmekle sınırlı değildi. ABD konuyu uzay-savaş
bağlamında ele aldı ve şu soruyu irdelemeye başladı: “Bir (nük-
leer) savaş çıksa devlet kurumları arasındaki iletişim kesintisiz
olarak nasıl sürdürülebilir?”
Bugünün internet mimarisinde veri (bitler) kapıyı kapalı bul-
duğunda o nedenle bacadan, o olmazsa pencereden, ama illa ki
açık bir delik bulup oradan ulaşması gereken yere ulaşabiliyor. O
nedenle internet mimarisinin temel motivasyonunda güvenlik gi-
bi, kimlik doğrulama gibi, içerik doğrulama gibi olgular ikincil
düzeyde ele alınıyor.
İkincil düzeydeki ana olgular itibariyle internet bugün “kontrol
altında tutulan” bir yer haline getirilmiştir. Evet bitlerin gönde-
rilmesinde sınırsız bir özgürlük var ama bunları kim gönderdi, ne-
reden gönderdi gibi sorular gündeme geldiğinde, ortaya güvenilir
bir üçüncü partinin çıkması gerekiyor. Bu bir eposta adresi, blog
sitesi olabileceği gibi sosyal medya sitesi de olabilir.
Blokzinciri mimarisinin neden devrimsel bir nitelik taşıdığı bu-
nunla ilgili. Internetin veri iletimine getirdiği otonomiyi blokzin-
ciri mimarisi “güven” olgusu çerçevesindeki olgulara getiriyor.
O veriyi kimin gönderdiği, ne zaman gönderdiği, içeriğinin ne ol-
duğu gibi hususlar artık güvenilir bir arabulucu olmadan çözü-
me kavuşturulabilecek. Bunun için gerekli olan tek şey blokzinciri
mimarisi üzerinde geliştirilmiş bir uygulama olacak.
Dijital okur-yazarlığı ileri düzeyde olan bireyin karşısına bugün
dijital bir içerik çıktığında, ilk tepkisi içeriğin doğruluğunu teyid
etme gereği oluyor. Kim göndermiş, nereden göndermiş, ne za-
man göndermiş vs. Öte yandan bu tür içerik paylaşımına maruz
kalan her on bireyin sekizinin böyle bir sorgulayıcı reflekse, diji-
tal okuryazarlığa sahip olduğundan söz etmek mümkün değil. On-
lar daha ziyade kendi fikir veya inançlarına göre karar veriyor!
Blokzinciri mimarisi sayesinde kurulacak etkileşim dijital birey-
lerin bu anlamda ileri düzeyde, sorgulayıcı bir dijital okuryazarlık
becerisine sahip olmasını gerektirmeyecek. Dijital vatandaş bi-
lecek ki blokzinciri uygulamasından geliyorsa o içerik o kişi ta-
rafından oluşturulmuştur. Bu anlamda blokzincirinin dijital dün-
yanın güvensizlik olgusuyla başa çıkma modeli köktenci, topye-
kun bir çözümü baz almaktadır: “Güven”e gerek yok! Güvenme-
ye gerek kalmayınca bu güvenli mi değil mi diye sormak da anla-
mını yitirecek.
Bugüne dek tam da bu türden bir güvenceyi bireylere devletler
sunmuştur. İstisnai durumlar (savaşlar, rejim değişiklikleri, yoz-
laşmış kamu yönetimleri vs) hariç! Blokzinciri mimarisi devletin
sağladığı “güven”in bireylerin biraraya gelmesiyle gereğini yiti-
receğinin sözünü veriyor. Biliyorum çoğu okur dudak bükecektir.
Unutmamalı! Otuz sene önce de benzer dudak bükmeler internet
için yapılıyordu. “Ne? Herhangi bir acenteye gitmeden uçak bi-
leti satın almak mı? Hadi canım, sende!”
Bilim Tarihi HBT Sayı 177 - 16 Ağustos 2019 16

Dünyanın sonu “Yaşanacak kargaşaları

için ne hazırlık görmek için gözlük
yaparsınız?
alırım”
D
rında çok ciddi bir artış meydana geldiği görülüyor. Bilim rak görül-
ünyanın en varlıklı insanları dünyanın sonu için ne
insanlarının, 2050 yılında dünya nüfusunun yarısının mi- düğünden,
tür hazırlıklar yaptıklarını soran The New Yorker
yop olacağı yönünde bir öngörüleri bile var. bırakın
dergisine verdikleri yanıtta, kimileri lüks sığı-
Londra Optometri Yüksek Okulu tarafından yapılan düzeltmeyi,
naklar yaptırıyor ve bunlara silah yığıyorlar, kimileri
bir araştırmada Britanya’da çocuklar arasında miyop- miyoplar
Yeni Zelanda’dan toprak satın alıyorlardı. Sosyal ha-
luğun 1960’lı yıllara kıyasla iki kat daha yaygın olduğu el üstünde
ber sitesi Reddit’in CEO’su dünyanın sonu geldiğinde
sonucuna varıldı. Kimi Asya ülkelerinde de miyopluğun tutuluyordu.
yaşanacak kargaşa sırasında mercek ya da gözlüğe
iyiden iyiye tırmandığı görülüyor. (Örneğin, Güney Ko- Dahası, bu
erişememe olasılığı karşısında yaşamda kalabilmek
re’nin başkenti Seul’de 19 yaşındaki erkeklerin yaklaşık geleneğin 15. yüzyılda Almanya’da “incunabula”da
için mercek edindiğini ve miyop ameliyatı olduğunu
%95’inin miyop olduğu belirtiliyor.) sürdürülme- (1500 yılına değin basılan kitaplara verilen
söylüyordu.. isim) yer alan gözlük resmi
Tıp uzmanları kimileri tarafından salgın olarak nite- si ve gele-
Gözlüksüz bir gelecek başka birilerinin de korkulu düşü
lendirilen bu eğilimin ardında yatan nedenleri araştırıyor. cek kuşak
olabilir. Dünyanın yarısı miyop, ve 2,5 milyar insanın
Kimi araştırmacılar bunu genetik unsurlara ya da çalışma sanatçılarının yetiştirilmesi amacıyla miyoplar arasında
gözlüğe ihtiyacı var.. İyi
ve ekran başında geçirilen sürelerin çiftleşme yoluna gidildiği yönünde bile birtakım bulgular
de, gözlük bulunmadan
artışına bağlarken, kimileri de açık var. Toplumlar engellilik adını verdiğimiz duruma işte
önce insanlar ne yapı-
havada daha az zaman geçiren böyle uyum sağlarlar. Bu gibi durumları ille de engel ola-
yorlardı?
çocukların miyopluğa çok daha rak görmek zorunda değildirler,” diyor.
duyarlı olduklarına işaret eden bul-
Gözlüksüz gular elde ettiklerine dikkat çekiyor.
2,5 milyar insan gözlüksüz
hayat nasıldı? Ne yazık ki, uzağı göremeyip de gözlüğe ulaşamayan
Miyoplukla ilgili Eskiden yaygın insanlar bulmak için geçmişe bakmak zorunda değiliz.
ilk gözlemler İ.Ö 350
yıllarında ünlü düşün
olmayabilir Teknoloji milyonerlerini korkutan gözlüksüz bir gelecek
Miyopluğun tırmanışa geçmesi- günümüzde yaşayan insanların birçoğu için çoktan bir
adamı Aristo tarafından gerçekliğe dönüşmüş durumda.
ne yol açan unsurlar her ne olursa
kaleme alınmış olabilir. New York Times gazetesinin bir haberine göre, dünya
olsun, bu göz kusurunun geçmişte
Miyopluğu olanların göz üzerinde göz kusurları nedeniyle gözlüğe gereksinimi
bu denli yaygın olmadığı düşünü-
yuvarları çok uzun olduğundan bu kişiler yakınlarındaki olup da ona ulaşamayan bir milyarın üzerinde, bir olası-
lüyor. Handley, miyopluğu giderici gözlüklerin oldukça
nesneleri net görebilseler de, uzağı pek seçemezler. lıkla da 2,5 milyara yakın insan var. Bu durum özellikle
geç bir dönemde bulunmuş olmasına açıklama yapıyor:
Londra Optometri (göz ölçümü) Yüksek Okulu’nun de gelişmekte olan ülkeler için çok ciddi bir kamu sağlığı
Gözlüğe az kişide tanık olunması nedeniyle, miyopluğa
müze sorumlularından Neil Handley 15. yüzyılda Avru- sorunu oluşturuyor, çünkü düzeltilmeyen göz kusurları
çözüm getirilmesine öncelik tanınmamış olabilir; o dö-
pa’da uzağı göremeyenler için ilk mercekler geliştirilme- çocukların eğitimlerini aksatabiliyor, trafik kazalarına ne-
nemde miyopların yaşam biçimlerinde birtakım uyarla-
den önce insanların böyle bir sorunla nasıl başa çıktıkla- den olabiliyor ve insanların iş görmelerini önleyebiliyor.
malar yapmış olabilir.
rına ilişkin pek bir bilgi olmadığını belirtiyor, ilk gözlüklerin Rita Urgan,
Bir başka olasılık da, o dönemde insanların herkesi
ortaya çıkışının bile oldukça geç sayılabilecek bir gelişme Yararlanılan kaynak: Live Science
eşit kılacak teknolojik girişimleri bulma yeteneğinden
olduğuna dikkat çekiyordu.
çok, görme yetenek-
13.yüzyılda yaşlılığa bağlı yakını iyi görememe olarak

Dünyanın en
lerine uygun işlere
bilinen presbiyopi durumunda yararlanılan ve elde taşı-
yerleştirilmesine ağır- Haftanın fotoğrafı
nan dışbükey merceklerin örneklerine Avrupa’da tanık
lık verilmesi olabilir.

eski ayakkabısı
olunmaktaydı. (Günümüzde bunlar okuma gözlüğü
adıyla biliniyor.)
Ne var ki, miyopluğu giderici bir teknolojinin yaşamı- Miyoplara
mıza girmesi için iki yüzyıl daha geçmesi gerekiyordu. uygun işler
16.yüzyılın başlarında İtalyan sanatçı Raphael tarafından Söz gelimi, ortaçağ
yapılan Papa X. Leo’nun bir portresinde elde tutulan Avrupa manastırla-
ilk içbükey mercek örneklerinden birine yer veriliyordu. rında altın ile bezeme
Papa X. Leo, siyasal alanda son derece sözü geçen ve ve çok ince fırça dar-
miyopluğuyla ünlü Medici ailesinin bir üyesiydi. belerini gerektiren İn-
Handley, “Merceğin tutuluş biçiminden ötürü arkası cil’e özgü olayları re-
görülebiliyor ve sanatçının merceğin yarattığı etkiyi ga- simleme gibi sanatlar-
yet iyi yakalayabildiğini görebiliyorsunuz. Öyle ki, bunun la uğraşan kişilerde,
miyopluğu olan biri için tasarlanmış ıraksak bir mercek miyopluk tarihsel bir
olduğunu söyleyebiliriz,” diyor. değere sahipti. Ayakkabı insanoğlunun hareket kabiliyetinin gelişmesinde mesafe kat etmesinde
Handley, “O dö- büyük bir yere sahip. Ermenistan’da bir dağda bulunan bu ayakkabı koyun de-
Dünyanın yarısı miyop nemde miyopluk bu risinden yapılmış. Bir kadına ait olduğu düşünülen ayakkabının numarası ise 36.
Miyopluk daha çok günümüz koşullarının yarattığı bir gibi işler için özellikle 5 bin 500 yıl önce insanların ayaklarını koruyabilmek için ayakkabı kullandığını
sorun olsa gerek. Son birkaç on yılda miyopluk oranla- aranan bir nitelik ola- ispatlayan bir bulgu.
 Yaşamın vazgeçilmez bileşeni: SU
Arş. Gör. Seda Kermen Dehidrasyonun ilk belirtisi susuzluktur.
Sıvı gereksinimi yaş, cinsiyet, tüketilen besinler, sı-
caklık, nem, yükseklik ve fiziksel aktivite düzeyi gibi çe-
(Beslenme ve Diyetetik Bölümü)
Sadece %1’lik sıvı kaybı ile baş ağrısı, şitli faktörlere bağlı olarak değişiklik gösterir. Bireyler

S
arasında ve aynı bireyde çeşitli çevre koşullarında ge-
u, insan vücudunun en temel bileşenlerinden bi- yorgunluk, unutkanlık ve kalp atış hızı- niş çapta farklılık gösterir. Bu nedenle, genel sıvı gerek-
ridir. Doğumda total vücut ağırlığının %75-85’ini
sudur. Bu oran yaş ve yağ kütlesi artışı ile azal- nın artması gibi belirtiler ortaya çıkar. siniminin verilmesi zordur. Normal çevre koşulları temel
alındığında günlük kalori alımına göre sıvı gereksinimi-
maktadır. Yetişkinlerde total vücut ağırlığının %60-70’ini Sıvı kaybının artması vücut sistemleri- nin yetişkinler için 1 ml/kcal ve bebekler için 1,5 ml/
su oluştururken, yağ kütlesinin artması ile obez yetiş-
kinlerde bu oran %45-55 arasındadır. Fizyolojik işlevler ne zarar verebilir ve %20 olması ölüme kcal olduğu belirtilmektedir. Vücut ağırlığına göre bakıl-
dığında ise yetişkinlerde yaklaşık 35 ml/kg, çocuklar-
için kritik öneme sahip olan suyun vücutta çeşitli görev- neden olabilir. da 50-60 ml/kg ve bebeklerde 150 ml/kg’a karşılık gel-
leri vardır. Bu görevler arasında vücutta besin öğeleri-
mektedir.
ni ve atık ürünleri taşıması, metabolik reaksiyonlara ka-
Emzirme döneminde ise kadınlarda sıvı gereksini-
tılması, kan hacmini koruması ve vücut ısısını düzenle-
mi süt yapımı olduğu için günde yaklaşık 600-700 mL
mesi sayılabilir.
(3 su bardağı) artar. Genel olarak, bir kişinin vücudun-
Vücut her gün bir miktar sıvı kaybettiği için, bireyin
daki sıvı miktarının yeterli olup olmadığı idrar renginden
yaşamı tehdit eden kayıplardan kaçınmak için en azın-
anlaşılabilir. Soluk sarı idrar rengi sıvı dengesinin uy-
dan aynı miktarda sıvı tüketmesi gerekir. Diyare, en-
gun olduğunu gösterir. İdrar rengi koyu ise vücuttaki sı-
feksiyon hastalıkları, ağır fiziksel aktivite, aşırı terleme
vı miktarı yetersizdir.
ve sıcak hava gibi faktörler su kaybının artmasına ne-
Vücut, kendisine iki şekilde sıvı sağlar. Bunlardan
den olur. Çok fazla su kaybı (dehidrasyon) olduğunda
biri hücrede kimyasal reaksiyonlar ile açığa çıkan su
ve yerine konulmadığında, dehidrasyon yaşamı tehdit
olup iç kaynaklı bir kazanımdır. İçme suyu, diğer içe-
edebilir. Dehidrasyonun ilk belirtisi susuzluktur. Sade-
cekler ve besinler sıvı gereksinimin karşılandığı dış kay-
ce %1’lik sıvı kaybı ile baş ağrısı, yorgunluk, unutkanlık
naklardır. Belirgin kaynaklar suyun kendisi ve diğer içe-
ve kalp atış hızının artması gibi belirtiler ortaya çıkar. Sı-
dönemde kadınlarda vücut sıvısı artar. Vücut sıvı ağırlığı cekler olmasına rağmen neredeyse tüm besinler de su
vı kaybının artması vücut sistemlerine zarar verebilir ve
gün içinde değişiklik gösterebilir. Bu geçici sıvı kazanı- içerir. Çoğu meyve ve sebzenin hacminin yüzde 95’ini,
%20 olması ölüme neden olabilir.
mı veya kaybı vücut yağ ağırlığındaki değişikliği yansıt- birçok et ve peynirin en az yüzde 50’sini oluşturur. Di-
Buna karşılık, su zehirlenmesi nadir görülür. Ancak
mamaktadır. Vücut yağ ağırlığının gözle görülür şekilde ğer içecekler arasında çay, kahve, soda, süt, tatlandı-
aşırı su tüketimi ve idrar yapımını azaltan böbrek rahat-
değişmesi için günler veya haftalar gerekmektedir. rılmış besleyici değeri az olan içecekler ve meyve suları
sızlıkları ile ortaya çıkabilir. Semptomlar şiddetli baş ağ-
Dehidrasyonun ilk sinyali susuzluk olarak ortaya sayılabilir. Kafeinli içeceklerin, hafif diüretik etkisi vardır.
rısı, konfüzyon, konvülsiyonlar ve hatta ölüm gerçek-
çıkmaktadır. Su alımını kontrol eden susama hissinin Alkol ise sıvı gereksinimini karşılamak için kullanılma-
leşebilir. Birkaç saat içinde aşırı su tüketimi kanın sod-
kendisi su eksikliğini gidermez. Bu nedenle, birey susa- malıdır. Diüretik etkisi olan alkolün, sağlık üzerinde bir-
yum konsantrasyonunu seyreltir ve hiponatremi olarak
ma sinyaline dikkat etmeli ve su içmelidir. Yaşlı bireyler- çok olumsuz etkisi bulunmaktadır.
bilinen tehlikeli bir duruma neden olur.
de, kronik veya akut hastalarda, bebeklerde ve sporcu- Sonuç olarak; dehidrasyon düzenli olarak su içme
Ciddi kayıplar oluşmaması için vücut, hem su alımı-
larda susuzluk duyarlılığı azaldığı için susama hissi et- alışkanlığı geliştirmeyen özellikle yaşlılar gibi risk altın-
nı hem de su atımını kontrol ederek su dengesini korur.
kili bir sinyal değildir. Bu durum dehidrasyon görülme daki bireylerin yaşamını tehdit edebilir. Su içmek için
Vücut sıvısında geçici dalgalanmalar meydana gelebi-
olasılığını arttırmaktadır. susama hissinin gelmesi beklenmemelidir. Az mik-
lir. Örneğin, fazla tuzlu besinlerin tüketimi ve menstrüel
tarda veya hiç kalorisi olmayan içecekler ağırlık artışına
neden olmadan vücudun sıvı ihtiyacını karşılayabilir. Bu
nedenle, en iyi seçimin su olduğu unutulmamalıdır.

KAYNAKLAR
Mahan KL, Raymond LJ. Krause’s Food & The Nutrition Care
Process. 14th edition. St. Louis, Missouri: Elsevier. 2017; 85-97.
DeBruyne LK, Pinna K. Nutrition for Health and Health Care.
Fifth Edition. Wadsworth, Cengage Learning. 2014; 233-255.
Akyol A, Bilgiç P, Ersoy G. Fiziksel Aktivite, Beslenme ve Sağlıklı
Yaşam. Birinci Basım. Ankara, Klasmat Matbaacılık. 2012; 18-20.

DÜNYACA ÜNLÜ
“ÇOK KISA BİR BAŞLANGIÇ” DİZİSİ,
Bilim, sanat ve düşünce türünde
İKÜ YAYINEVİ ETİKETİYLE TÜRKÇEDE!
onlarca kitaptan oluşan diziden
Felsefe, Demokrasi, Kozmoloji ve
Sanat Tarihi şimdi kitapçılarda!
www.iku.edu.tr
Söyleşi
DİJİTAL VATANDAŞLIĞA DOĞRU
Değerli her şey asla silinemez
ve değiştirilemez olacak
Bir Türk şirketi bu konuda evrensel bir çalışmayı yakında açıklayacak.
BiPS olarak ilk büyük projeleri vatandaşlık haklarının alınıp satışıyla il-
gili. Kamusal tüm belgelerin blokzinciri teknolojisiyle koruma altına
alınması konusunda büyük adımlar atılıyor.
Söyleşi: Batuhan Sarıcan (BS) ve
Tanol Türkoğlu (TT)
D
ünya hızla değişiyor; nüfus kâğıdı ve tapu gibi ka-
mu hizmetlerinde kullanılan kâğıt belgelerin yerini
dijital veriler alıyor. Sahtesinin yapılması gayet ola-
sı olan kâğıt belgelerin yerini dijital güvencenin alması ilk
aşamada göz korkutuyor olabilir. Ancak sahtesi yapılabi-
lir bir belgenin yerini blockchain gibi bir teknolojiyle ko-
runan dijital verilerin alması, kimliğinizin ve varlıklarınızın
korunması anlamına geliyor.
Üstelik blockchain, veriyi dijital madencilik yoluyla
sadece sizin erişiminize izin verecek şekilde işleyerek si-
zi devlet ve devletler üstü kurum ve kuruluşların tekelin-
den ve dijital hırsızlardan koruyor. Böylelikle tapu dairesi
de yansa hırsızlık girişimi de olsa kıymetli evraklarınız ko-
ruma altında oluyor.
Nüfus kâğıdı ve diğer vatandaşlık belgelerinin yanı sı-
ra belediye hizmetleri gibi kamusal işlemleri blokzinciri
üzerine taşımakla ilgili bir projesi olan Enis Uysal’a me-
rak ettiklerimizi sorduk.
TT: Üzerinde çalıştığınız proje üzerinden konuşa-
cak olursak blockchain (blokzinciri) ne tür bir soruna
çözüm olacak?
Anne babamız bizi bir bakışta tanır ancak bizi tanı-
mayanlara kim olduğumuzu kanıtlayan “kimlik” adı ve-
rilen, sahtesi yapılabilir kâğıt evraktır. Aynı şekilde otur-
duğumuz evin sahibi olduğumuzu, sürdüğümüz araba-
nın bize ait olduğunu, bu ve bunun gibi değerli malları-
mız için sigortamız olup olmadığını hep kâğıt evraklarla
kanıtlıyoruz.
21. yüzyılda dünya büyük bir hızla değişirken bu de-
ğerli evraklar da dijitalleşme yolunda ilerliyor. Bugün
günlük hayatımızda yaptığımız birçok işlemin (mesela
banka işlemleri) kayıtları artık sadece dijital ortamda tu-
tuluyor ve saklanıyor. Önümüzdeki 10-20 yıl içinde -bir
zamanlar medeniyetin simgesi olan- kalem ve kâğıt, ar-
tık yavaş yavaş tarihe karışacak. Bu dijital devrim, verim-
liliği ve kolaylılığı arttırmasıyla birlikte beraberinde çözül-
mesi gereken yeni zorluklar ve sorunlar getirecek. Bun-
lardan en önemlisi, değerli evraklar kullanılarak yapılan
yeni kayıtların güvenilirliliği ve eski kayıtların bütünlüğü-
nün korunabilmesi.
BS: Örneklendirebilir misiniz?
Diyelim ki artık bütün gayrimenkul tapuları dijitalleşti
ve tapu senedi gibi kâğıttan bir kayıt ya da tutanak yok.
Bir ev satın aldığınızda bu gayrimen-
kulün size ait olduğunun kanıtı sadece
dijital ortamda güncelleştiriliyor.
Peki, ya bu kayıtlar çalınırsa? Ya
da mesela biri hesaplara girip han-
gi gayrimenkulün kime ait olduğunun
kayıtlarını değiştirirse? Sahip olduğu-
muz varlıkları nasıl ispatlayacağız? Ta-
bii ki zaten benzeri konular uzun za-
mandır özel şirketler tarafından deği-
şik yöntemlerle çözülmeye çalışılıyor.
İşte blockchain teknolojisi, “kayıtların
dijitalleşmesi” akımında bu tip sorun-
ların çözülmesinde çok önemli yeni bir araç.
Blokzincir teknolojisiyle tutulan kayıtları bir kere iş-
lendiğinizde geriye dönük olarak hiçbir şekilde değiştiri-
lemez. Mesela bir ev aldıysanız ve bunun kaydı bir blok-
zincirle işlendiyse tapu dairesi de yansa başka bir fela-
ketten dolayı bütün diğer fiziksel kayıtlar da yok olsa ve
hatta devletin bilgisayarlarındaki bütün dijital veriler bile
silinse kayıtlar hiçbir zaman kaybolmaz veya geriye dö-
nük olarak değiştirilemez. Bu son derece önemli bir gü-
vence. Örneğin güney komşumuz Suriye son 8-9 yıldır
bir savaş alanı. İnsanlar, mallarını mülklerini bırakıp ha-
yatlarını kurtarabilmek için başka ülkelere kaçıp sığınmak
zorunda kaldılar. Peki, barış geri gelince ve insanlar geri
dönünce hangi tarla kimindi hangi evde kim yaşıyor-
du, kim neyin sahibiydi nasıl ispatlayacaklar? Bunların
kayıtları halen duruyor mu ve dursa bile güvenilebilir mi?
Bu kayıtlar blokzincir teknolojisiyle tutulsaydı bu tip
savaş ortamında bile kayıtlar hiçbir şekilde kaybolmazdı
veya geriye dönük olarak hiçbir şekilde değiştirelemezdi.
BS: Siz bu konuda neler yapıyorsunuz?
Biz BiPS olarak bu konuda kendimizi iyi bir pozisyo-
na koymaya çalışıyoruz. Global sermaye ile yetişmiş iş-
gücü ve bağlantılarımız var. İlk büyük projemiz vatan-
daşlık haklarının alınıp satışıyla ilgili. Patent başvuru-
muz sebebiyle avukatımız şu anda daha fazla detay ver-
memizi istemiyor maalesef, fakat çok yakında ürünümü-
zü halka tanıtmayı bekliyoruz. Bu sistemin dünyada poli-
tik dengeleri etkileyeceğini ve aynı zamanda bütün ülke-
lerde iyi devlet yönetimini teşvik edeceğini düşünüyoruz.
Verileriniz sizden başka kimsenin
tekelinde değil
BS: Kamu hizmetlerinde kullanılan blokzinciri iş-
lemlerinde altyapının başka bir ülkede oluşturulmuş
HBT Sayı 177- 16 Ağustos 2019 18
olması, kişisel güvenliğin sağlanmasında sorun ya-
ratmıyor mu?
Kamu ya da özel bütün blokzinciri kayıtları siber or-
tamdadır. Bu kayıtlara ulaşım çok güçlü şifrelerle sağla-
nır. Bu yüzden altyapının fiziksel olarak hangi ülkede ol-
duğunun bir önemi yoktur. Esasında bütün kayıtlar ilk
altyapı nerede kurulursa kurulsun fiziksel olarak dün-
yanın birçok ülkesindeki server bilgisayarlara dağı-
lır. Bu bilgisayarlardaki kayıtlara ancak şifreyle ulaşılır ve
her birinin şifresi başkadır. Bilgisayarlardan birinin ya da
birkaçının şifresi bir şekilde kırılsa bile -ki bu aşağı yuka-
rı imkânsızdır- yarıdan fazla server doğru çalıştığı süre-
ce yeni haksız ya da yanlış bir kayıt işlenemez ve her her
hâlükârda eski kayıtlar asla değiştirilemez.
BS: Blokzinciri devletin bir kurumunun, sözgelimi
tapu dairelerinin bilgileri saklama gereğini nasıl orta-
dan kaldırıyor?
Blokzincirin ilk bariz kullanım alanlarından biri tapu
dairelerindeki tutanakların saklanması amaçlı olacaktır.
Tapu dairelerindeki tutanaklar kaybolabilir çalınabilir ya-
nabilir ve Suriye’de olduğu gibi bir savaş sonrası bilerek
tahrip edilebilir.
Tam tersine blokzincirle tutulan tutanaklar yanmaz
bozulmaz hiçbir şekilde tahrip edilemez. Bütün tutanak-
lar şifreli bir şekilde dünyanın dört bir yanındaki server-
larda tutulur ve böylece hiçbir devletin ya da başka bir
otoritenin tam kontrolü altında değildir. Sahte tapular
üretilemez, haksız transferler yapılamaz. Dolayısıyla bu
kayıtların bir kere daha kâğıt tutanaklarda saklanmasına
gerek kalmaz.
BS: Türkiye’de yönetim bu tarz işlemleri (de facto
standard) kabul ediyor mu?
Türkiye dahil dünyadaki devletler henüz blokzincir
standardlarına geçmediler fakat önümüzdeki yıllarda bu
Söyleşi 19
Gün c e l Tıp
HBT Sayı 177- 16 Ağustos 2019

Mustafa Çetiner
kaçınılmaz. defler nelerdir? Ve sizi bu ürünü geliştirme- dr.m.cetiner@gmail.com
ye iten ne oldu?
BS: Devlet bunu kabul ettiği an bi Bu girişim, benim uzun yıllardır üzerine dü- D VİTAMİNİ KONUSUNDA BİLİNMEYENLER - 2
tcoin gibi para birimlerini de kabul etmiş şündüğüm, dünyayı savaşların olmadığı ve Geçtiğimiz hafta D vitamininin tıp dünyasındaki yükselişinden ve Boston
oluyor o halde. hep bereber insanlığın ve insanların prob- Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Michael Horrick’in D vitamini literatürüne
Hayır, bazı kayıtların blokzincire geçirilme- lemlerine çözüm üretebilen yeni bir ulusla- yaptığı orantısız etkiden söz etmiştik.
si diğer her şeyin blokzincire geçirilmesini ge- rarası düzenin yaratılması amacıyla geliştir- Dr Horrick, dünyadaki D vitamini salgınının bir anlamda yaratıcısı sayı-
rektirmiyor. Biz ileride kripto blokzincir pa- diğim bir projenin pratikte hayata geçirilmesi- labilirdi. Alanda bu kadar büyük etkisi olan bir ismin vitamin firmalarına
ra birimlerinin yaygınca kullanılacağına inanı- dir. danışmanlık yapıyor olmasının etik yönü çok konuşuldu.
yoruz, fakat bu Bitcoin gibi özel para yerine Özellikle bir yazılımcı olan abim Aziz Uy-
Bu detayları geçen yazıda tartıştık, bu yazıda D vitamini ilişkili güncel
devletlerin kendi ürettiği “Resmi Kripto Pa- sal’ın projeye katılmasıyla geçen seneden iti-
bilgileri paylaşmak niyetindeyim.
ra” da olabilir. Mesela BitLira, BitDolar ve- baren büyük ilerleme kaydettik. Aziz, projenin
saire. Para politkası devletlerin faizleri belirle- ana direği olan blokzincir altyapısı ve diğer ya-
Son yıllarda yapılan çalışmalar, vitamin D takviyesinin 2010’lu yılla-
yerek ekonomiyi kontrol et- zılım işlemlerinin başı- rın başında sandığımız kadar geniş bir insan grubunu ilgilendirmediğini or-
mek için kullandıkları önemli na geçti ve kısa zaman- taya koydu. Örneğin D vitamini kullanımı ve D vitamin düzeyi ile kanser
bir araç. Devletlerin, bu son Enis Uysal diyor ki: Suriye da onun liderliğiyle geliş- arasında hiç bir ilişki olmadığı açıkça gösterildi.
derece önemli aracın kont- son 8-9 yıldır bir savaş ala- tirdiğimiz vizyon hayata Bu çalışmalardan muhtemelen en çok ses getireni ve en kapsamlı olanı
rolünden kolayca vazgeçe- nı. İnsanlar, mallarını mülk- geçirildi. 2018’de New England Journal of Medicine isimli dergide yayımlanan VITAL
ceklerini ve tamamen özel Projenin ilk finansma- çalışmasıydı. Yazılarımı ve anlattıklarımı izleyenler VİTAL çalışması sonuç-
sektöre bırakacaklarını san- lerini bırakıp hayatlarını nı “Proof of Concept” larını tartıştığım yazı ve videoları hatırlarlar.
mıyoruz. kurtarabilmek için başka ül- aşamasında, benim çok VİTAL çalışmasına 50 yaş ve üstü erkek ile 55 yaş ve üstü kadın olmak
kelere kaçtı. Peki, insanlar eski ABD’li bir yatırımcı üzere daha önce ek hastalığı bulunmayan yaklaşık 26.000 kişi dahil edil-
BS: Blokzinciri mimari- dostum tarafından sağ- miş ve D vitamini ve Omega 3’ün kanser, kalp hastalığı ve inme riski üzeri-
si, değerli bilginin güven- geri dönünce hangi tarla ki- landı. Yine “Minimum
ne etkisi araştırılmıştı. Katılımcılar ortalama 5.3 yıl boyunca takip edildi.
li bir şekilde transfer edil- mindi hangi evde kim yaşı- Vaible Product” aşama- Çalışmada, D vitamini kullananlarda meme prostat ve kolon kanseri riskin-
mesi için nasıl kullanılı- yordu, kim neyin sahibiydi sında projemize teknoloji de azalma olmadığı bulundu. Fakat şaşırtıcı olarak kansere yakalanma ris-
yor? İşleyiş nedir? dünyasının dev isimlerin- ki değişmese bile, kansere bağlı ölümlerde D vitaminin 17% azalma sağla-
Blokzinciri -en basit nasıl ispatlayacaklar? Bu ka- den katılanlar oldu.
dığı gösterildi.
şekliyle- alışverişlerin tuta- yıtlar blokzincir teknoloji- D vitamini kullananlarda kalp krizi, inme, kalp ve dolaşım sistemi hasta-
naklarının yazıldığı bir dijital siyle tutulsaydı bu tip savaş T.T: Sadece Türki-
zincir gibi düşünmek müm- ye’de mi uygulamaya
lıklarına bağlı ölüm riskinde anlamlı bir düşüş sağlamadığı belirtildi. Ben-
kün. Her yeni alışveriş, doğ- ortamında bile kayıtlar hiç- açılacak, tüm dünya- zer şekilde, 2017’de Yeni Zelanda’da yaklaşık 5000 kişinin dahil edildiği
ruluğu belirlendikten sonra bir şekilde kaybolmazdı. da mı? bir başka çalışmada, D vitamininin kalp hastalıklarını önleyici etkisi araştı-
daha önceki kayıtların sonu- Projemiz tüm dünya- rıldı. JAMA Cardiology isimli dergide yayımlanan bu çalışma, D vitamininin
na yeni bir halka olarak ek- da uygulamaya açılacak. kalp hastalıkları riskini anlamlı olarak azaltmadığını ve fark yaratamadığı-
lenir. Doğruluğun belirlenmesi, dünyanın dört Türkiye’nin ilk uygulamaya geçecek ülkelerden nı gösteriyordu.
bir yanına dağılmış bağımsız server bilgisayar- olduğunu düşünüyoruz. 2019’da yayımlanan ve 1211 kişinin dahil edildiği başka bir çalışmada
lar tarafından elektronik olarak yapılır ve ancak ise 2.5 yıllık takip boyunca, D vitamini kullanan grupta 24.2%, kullanma-
bu server bilgisayarlardan %50’sinden fazla- T.T: Devletler ya da bireyler. Arz ve talep yan grupta ise 26.7% oranında şeker hastalığı gelişimi izlendi. Çalışma, D
sı onaylarsa yeni alışveriş doğru kabul edilir ve konusunda potansiyel müşteri/kullanıcılar vitamini kullanımının şeker hastalığı riskini anlamlı olarak azaltmadığını
zincire eklenir. Yeni bir halka eklendiğinde bü- kimler olacak? ortaya koydu.
tün server bilgisayarlar yeni oluşan zinciri kop- Uygulama, talep eden herkes tarafından Asıl önemli çalışma ise Lancet dergisinde 2018 yılında yayınlandı.
yalar ve daha sonraki alışveriş bilgilerinin gel- kullanılabilecek. Arz tarafında ise devletler ve Bu meta-analizde, D vitamini takviyesinin kemik yoğunluğu, düşme ve
mesini beklerler. Zincirdeki bilgiler şifreli olarak devlet kurumları olacak. kırık riski üzerindeki etkisini inceleyen 81 önemli çalışma değerlendirildi.
korunur. Eski halkalarda değişiklik yapmak im- Yaklaşık 53.000 kişinin yer aldığı analizde, kan düzeyi 20-60 ng/ml olan
kânsızdır. T.T: Uygulama hangi aşamada, piyasaya
kişilerde doz fark etmeksizin D vitamini kullanımının kemik yoğunluğu,
ne zaman sunulacak?
düşme ve kırık riski üzerine olumlu etkisinin olmadığı gösterildi.
“Geliştirdiğimiz teknolojiyle iyi devlet Uygulama şu an-
da beta-test aşamasın-
Günümüzde durum daha nettir. D vitamini takviyeleri elbette seçilmiş

yönetimine katkıda bulunacağız da yani yazılımdaki muh-

tamel problemleri bulup
hasta gruplarında ve uzman hekimler tarafından önerilebilir ancak Holli-
ck’in dediği gibi herkeste bakılmamalıdır. D vitamini öyle söylendiği gibi
çözümlerini üretiyoruz. En yakın zamanda ve her hastalığın dermanı değildir. Kalp ve dolaşım sistemi hastalıkları, psiki-
T.T: Tekrar sizin geliştirdiğiniz uygu- ilk fırsatta piyasaya sürmek istiyoruz. yatrik hastalıklar ve kanseri önlemede bir rolü yoktur.
lamaya dönecek olursak dünya üzerinde Yeni çalışma sonuçları, D vitamin salgınının önümüzdeki günlerde dine-
benzer bir blokzinciri uygulaması var mı, T.T: Blokzinciri altyapısını siz mi geliştir- ceğini gösteriyor. Bu salgından geriye Dr. Hollick ile ilişkili kuşkular, mil-
yoksa türünün ilk örneği mi? diniz, yoksa piyasadaki bir blockzinciri mi- yarlarına milyarlar katan vitamin firmaları, sadece ABD’de yılda 1 milyar
Yine patent yüzünden fazla detaya gireme- marisini mi kullanıyorsanız? dolar sınırına dayanmış bir D vitamin sektörü kalacak.
den konuşmam gerekirse üzerinde çalıştığımız Blokzincir altyapısını biz kendimiz Hyper- Dahası var. Bu salgından geriye fikir sahibi olacak kadar bilgisi olmayan
proje dünyada bir ilk olacak. Böyle bir şeyin ledger teknolojisini kullanarak in-house geliş- D vitamini fanatikleri, D vitamininin peşine bilerek bilmeyerek, iyi niyet-
blokzincir teknolojisi olmadan kâğıt evraklarla tirdik. li, kötü niyetli takılan Oprah Winfrey gibi ünlüler, D vitamini endüstrisinin
yapılması aşağı yukarı imkânsızdır. Geliştirdiği- peşine düşen hekimler, kimi sözde hekimler ve “tıp dışı tıpçılar” kalacak.
miz yeni uygulamanın dünyanın her köşesinde T.T: Altyapı geliştirme çalışmalarını kaç Bir de tabii D vitamini preparatlarına kucak dolusu para ödeyen ne yapa-
iyi devlet yönetimini mükafatlandırarak insanlı- kişilik bir ekiple, ne kadarlık bir sürede ta- cağını bilemeyen insan yığınları...
ğın bugünkü sorunlarının birçoğunun çözümü- mamladınız?
Öğretmenim, eski TÜBA başkanlarından Prof. Dr. Yücel Kanpolat’ın sor-
ne katkıda bulanacaktır diye düşünüyoruz. İstediğimizden çok kişi ve düşündüğümüz-
duğu şu soru hep aklımdadır ve yanıtı halen ben de yoktur.
den uzun zamanda oldu. Tıpkı her yazılım pro-
T.T: Bu girişimin ardında kimler var? He- jesinde olduğu gibi...
“Bilgi çağında mı yoksa Şirketler çağında yaşıyoruz.”
Ne dersiniz?
Bulmaca HBT Sayı 177 -16 Ağustos 2019 20
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 nı kapayan kapakçık. 13. Osmanlılarda, 4-7 yaş
1
2
arası çocuklara elifba ve ahlak bilgilerinin öğ-
retildiği mektebe başlarken yapılan merasim –
3
Bir Osmanlı tarihçisi. 14. Bir gramın kısa yazılı-
şı – Avustralya yerlisi – Bir renk. 15. Sahip, iye –
4 Kırşehir’in bir ilçesi – Başlıca belirtisi kendiliğin-
5 den ortaya çıkıveren kısa, çabuk, değişken güç-
6 te devinimler olan bir hastalık.
7
YUKARIDAN AŞAĞIYA
8 1.”Ernst …” (Elektron mikroskobunu, Max
9 Kroll’la birlikte yapan Alman bilim adamı) – Sa-
karya’nın merkez ilçesi. 2. Kuşbilim – İlaç. 3.
10
Kolombiyumun simgesi – Hekimlerin akciğe-
11
ri dinlerken duyduğu patolojik ses – Kısa ve özlü
12 söz, veciz. 4. İzmir’in bir ilçesi – Alaturka müzik-
13 te Yörük özellik taşıyan bir oyun havası. 5. Cı-
lız, zayıf, güçsüz – Tarla sınırı – Avrupa’da bir ır-
14
mak. 6. İnce, keskin ses – Sıklık, yoğunluk – “…
15 top” (Dizüstü bilgisayar). 7. Altın – Filipinler’deki
bir yanardağ – Bası. 8. Güvenlik – Satrançta bir
SOLDAN SAĞA
taş. 9. Afyon’da bir göl – Bir haber ajansı – Karakter. 10.
1.George Stephenson’un ürettiği ilk lokomotifin adı –
İmmatür Granülosit (Kısa) – Konserlere, konferansa vb.
Eski çağlarda mezar taşlarına yazılan kısa şiir. 2. Şehirci-
elverişli salon, dinleme salonu – Junior (Kısa). 11. Fatih
lik – Adını mucidinin adından olan, radyasyonu saptama
Sultan Mehmet’in portresini yapmak için İstanbul’a gelen
ve ölçme sayacı. 3. Kalayın simgesi – Bebeklerde gaz gi-
İtalyan ressam. 12. Denizler tarafından örtülen, derin ve
derici olarak kullanılan bitki çayı – Sodyumun simgesi –
parçalanmış koylar oluşturan gömülmüş vadi – Masonla-
Kurçatovyumun simgesi. 4. İzmir’in bir ilçesi – “Alexand-
rın toplantı yeri – Metal
re …” (Deneysel ruhbilim üzerinde çalışan Fransız filo- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
sarnıç. 13. Gümüşün 1 H İ N D E N B U R G A B D İ
zofu) - Çıplak baş. 5. Eski Selçuklu veziri – Yedi kenar-
simgesi – Klavyede- 2 A S P İ R İ N E R E N D İ Z
lı çokgen. 6. Felsefede bir durumdan başka bir duruma
ki silme tuşu – Dili Hint 3 L P N A M A D A M S B N
geçişe verilen ad – Beyaz mermerin sert kısmı – Doku te- 4 L İ N O T İ P E F E S
İran dil ailesinden olan 5 E R E Z T R E V İ T H İ C K
li. 7. Alüminyumun simgesi – Gözlem – Kanat telekleri-
nin uzun ve serti. 8. Bedir – Bilimkurgu filmlerinde görü- kimse. 14. Kuvvetlerin 6 Y G O R Z K A K O L E
7
len makine insan. 9. Casus – Ayıbalığı – Üç aylardan bi- nesneler ve hareket- 8 T NA AT R AT A NS O NS E Lİ EL Nİ D Pİ
ri. 10. Dökme demir – İnsan vücudunun dış yüzü – Ayevi, ler üzerindeki etkisi- 9 E P İ T E L P M A S E R U
hale – Astatin simgesi. 11. Olmuş iş, vakıa – “… Corno” ni, hareketi ve denge- 1011 Ş İ F A İ T İ B A R K A T
H E L İ D O A R Y A
(13 Kasım 1907 tarihinde ilk motorlu helikopteri uçurmayı yi konu alan fizik dalı – 12 İ R S P A N E L A E R O
başaran Fransız mühendis ve mucit) – “… Nesin” (Mate- Gemi bağlama halatı. 13 S İ L E T İ Ş İ M G O N K
14 İ N A K K İ N E T İ K
matikçi). 12. Elea okulundan eski bir Yunanlı filozof – Ti- 15. Gün, gündüz – Bi- 15 A S A L A K K A T A R A K T
tanın simgesi – Yüreğin sol kulakçıkla sol karıncık arası- lim, teknik – Hint kadı-
nı alın süsü. Hazırlayan: İlker Mumcuoğlu
Sudoku Düşün Bul KAYIP ŞİFRE
Ender Aktulga eaktulga@gmail.com
Bana verilen kâğıdın en üst satırında, bir eşitlik vardı.
Geçen haftanın Eşitin sol yanında, aralarında artı imi olan üçer basamaklı
çözümü iki tamsayı, eşitin sağ yanında ise dört basamaklı başka bir
tamsayı... İlk gözüme çarpan eşitliğin doğru olmadığıydı.
Şaşkın gözlerle baktığımı gördüklerinde, eşitliğin doğru
olduğunu, ancak eşitliği sağlayan sayıların, her bir rakamı,
başka bir rakamla değiştirilerek şifrelenmiş, üç tamkare sayı
olduğunu söylediler.
Benden şifrelenmiş üç sayıyı bulmam isteniyordu.
Kâğıdı cebime koydum ve çıktım. Yolda bilgisayarda yaza-
cağım programı düşündüm. Ancak eve geldiğimde, kâğıt
cebimden çıkmadı. Yolda düşürmüş olmalıydım. Şifrelenmiş
sayıları nasıl çözecektim? Aklımda kalanları toparlamaya
çalıştım. Hayır, kâğıttaki sayıları kesinlikle anımsamıyordum.
Aklımda, yalnızca sayıların altı değişik rakam kullanılarak ya-
zıldığı ve rakamlardan birinin de üç kez kullanıldığı kalmıştı.
SORU: Anımsadıklarım aranan sayıları (kâğıtta yazılı
olan sayıları değil) bulmama yeter miydi? Yeterse eğer, ara-
nan üç sayı kaçtı?
175. sayıdaki “Çubuklar ve Üçgenler (6)” isimli bulma-
canın yanıtı: 119 cm.
Bulmacayı doğru çözen okuyucularımız: Ender
Aktulga-İstanbul, Naim Uygun-Hatay, Selçuk Kumba-
sar-İstanbul
İlginç Sorular
Su, mermiyi
durdurabilir mi?
Soru: Filmlerde esas çocuk kurşunlardan
kurtulmak için çoğunlukla suya dalar. Kurşunun
işlememesi için ne kadar derinlere dalmalıdır?
Yanıt: Herhangi bir ortamda yol alan nesne bir
direnç ile karşılaşır ve bu kuvvet hızını keser. Ör-
neğin çevremizi saran hava, koşma, yürüme gibi
normal hareketlerimize karşı direnç oluşturur. Bu
dirence o kadar alışığız ki, genellikle hissetmeyiz
bile. Ancak suda yüzerken bu direnci fark ederiz.
Bir akışkanın içinde hareket halindeki nesneye
karşı oluşan karşı kuvvet veya direnç, sürüklenme
ve sürükleme kuvvetidir (Drag).
Pek çok film sahnesinde kurşun yağmuruna
tutulanlar, mermilerden kurtulmak için suya da-
larlar. Peki, gerçekten su insanları mermilerden
korur mu?
Suda yüzerken sürüklenme kuvvetinin hızı
kesmesi gibi kurşunun da ileri doğru hareketini
keser. Kurşun suya girer girmez ileri doğru ilerle-
mek için sıvının doğal sürükleme kuvvetine karşı
koymak zorunda kalır. Ancak genel olarak mermi-
ler 1-1.5 m’den daha derinlere işlemez.
Sürükleme/sürüklenme kuvveti, merminin tipi-
ne, silahtan çıkış hızına, sürüklenme katsayısına
A İ
ve suyla yaptığı açı gibi pek çok faktöre bağlıdır.
G E
E
Hızı saniyede 300 metre olan tipik bir mermi
için suda yavaşlayacağı derinlik birkaç metredir.
Dolayısıyla yüzeyden 3 metre derinliğe dalmak
yeterlidir. Eğer kötü adamlar suyun kenarından
ateş ediyorsa, esas çocuğun birkaç cm deri-
ne dalması yeterlidir, çünkü mermi su üzerinde
sektirilen taş gibi seker gider. Eğer kötü adamlar
uçaktan ateş ediyorsa, kurşunlar suya daha dik
bir açıdan geliyordur. Bu durumda bile .50 kalib-
relik zırh delen bir kurşun suda ancak 30 cm’ye
kadar işler.
TV’de Discovery Kanalında “Mythbusters”
isimli program dizesinden birinde suyun kurşun
geçirmezlik özelliği test edildi.
Farklı silahlar kullanılarak (9 mm. tabanca, av
tüfeği, süpersonik M1Garand yarı-otomatik tüfek
ve .50 kalibrelik tüfek) suya doğru ateş edildi-
ğinde 2.5 metre derinlikte size kurşun işlemediği
görüldü. Gerçek yaşamda genellikle suya tam dik
girecek şekilde ateş edilmez. O zaman suya 30
derecelik bir açı ile ateş edildiğinde suyun 0.9-1.5
metre derinliğinde kurşunlardan etkilenmezsiniz.
Bu durumda filmlerde başrol oyuncusu kurşun
yağmurundan kurtulmak için suya atladığında
kesinlikle kurtulur.
https://www.scienceabc.com/eyeopeners/
can-being-underwater-protect-you-from-bullets.
html
Psikoloji HBT Sayı 177- 19 Temmuz 2019 21

FARK EDİLMEK İSTİYORSAN KIRMIZI GİY: EGEMENLİK VE CİNSELLİK

Renkler insanları nasıl etkiler?

R
enklerin
Renkler özellikle kırmızı insanlar
bilinçaltına sızarak davra- üzerindeki
ruhsal etkileriyle
nışları etkileyen tehlikeli ilgili olarak yıllar
bir silaha dönüşebilir! boyunca epey
yazılıp çizilmiş
ve bu konu gü-
nümüzde huzurlu ve dingin bir ortama kavuşmak için evi-
nizi nasıl döşemeniz gerektiğinden, karşı cinsin ilgisini
nasıl çekebileceğinize ve sporda nasıl başarılı olabilece-
ğinize uzanan hemen hemen her alana taşınmıştır.
Renklerle ilgili ilk uygulamalı araştırmalar, 1930’lar-
da kurulan ABD Renk Araştırma Enstitüsü’nden Lou-
is Cheskin tarafından gerçekleştirildi. Cheskin, tüketici-
lerin ürünlerle ilgili olarak bilinç dışı ve kendiliğinden geli-
şen değerlendirmelerde bulunduklarını ve satın alma sü-
recinde ürünün kendisinden çok, ürünün yarattığı etkile-
rin rol oynadığını öne sürüyordu. Önemli duyusal özellik-
lerden biri de renkti.
Bilinçaltı nasıl ele geçirilir?
Vance Packard’ın 1957 yılında yayımlanan
Çaktırmadan İkna adlı yapıtında değinilen bir araştırma-
da, ev kadınlarından mavi, sarı, ya da üzerine sarı serpiş-
tirilmiş mavi kutularda sunulan üç farklı deterjanı dene-
meleri istendi. Sonuçta deneklerin vardıkları genel yar-
gı sarı kutudaki deterjanın çok sert olduğu ve çamaşırları
yıprattığı, mavi kutudaki deterjanın yeterince etkili olma-
dığı ve çamaşırları kirli bıraktığı, sarı mavili kutudaki de-
terjanın da “tam istendiği gibi” olduğu yönündeydi. Oysa
her üçünün de içeriği aynı idi. Görünüşe bakılırsa, pazar-
lamacı tarafından yönlendirilen bilinç dışı çağrışımlar tü-
keticilerin seçimleri üzerinde etkili olabiliyordu.
Packard ünlü bir içecek markasında kutularının ren-
ginin değiştirilip kutudaki sarı rengin %15 oranında art-
tırılmasının da, içerikte hiçbir değişiklik olmamasına kar-
şın, tüketicilerin içeceği “aşırı limonlu” bulmalarına yol
açtığını ve sarı rengin tüketicilerde farkında olmadan li-
monu çağrıştırdığını belirtiyordu. Bu araştırma akılcı bir
kitle örneği olarak tüketicileri sorguluyor ve insan bey-
ninin nasıl çalıştığı konusunun daha derinlemesine in-
celenmesine olanak tanıyordu. Ancak burada kazanca
odaklı bilim söz konusuydu.
Kırmızı giy, fark edil!
Renklerin algı üzerindeki etkileriyle ilgili son yıllarda
sayısız araştırma yapıldı. 2008 yılında Rochester Üniver-
sitesi’nden Andrew Elliot ile Daniela Niesta tarafından
yapılan bir araştırmada, kendilerine yalnızca birkaç sani-
yeliğine gösterilen kadın resimleri beyaz yerine kırmızı bir
fonla sunulduğunda, erkek deneklerin kadınları “daha ca-
zip” ve “cinsel açıdan daha çekici” olarak değerlendirdik-
lerine tanık olundu. Ne var ki, fon renginin kadın denekle-
rin başka kadınların çekiciliğiyle ilgili algılarında bir farklı-
lık yaratmadığı görüldü. Kimilerine göre bu sonuç, kadın-
ların (ve de erkeklerin) kendilerini karşı cinse beğendir-
mek için bilinçaltından ustalıklı bir biçimde yararlanmaları
gerektiği anlamına geliyordu
Kırmızı renk aynı zamanda hayvanlar dünyasının er-
kek üyeleri arasında başatlığın da evrimsel bir simgesidir
ve bu simge görünürde insanlar için de geçerlidir. Dur-
ham Üniversitesi’nden Russell Hill ve Robert Barton ta-
rafından yapılan bir araştırma, spor karşılaşmalarında kır-
mızı forma giyenlerin üstün gelme olasılığının kırmızı giy-
meyenlere kıyasla daha yüksek olduğunu ortaya koyu-
yordu.
Doğal olarak, kırmızı rengin biyolojik ve simgesel
çağrışımları yalnızca egemen olma ve cinsellikle sınır-
lı değil. Kırmızı, aynı zamanda tehlike ve uyarı ile de ilin-
tili bir renk. Rochester Üniversitesi’nden Andrew Elli-
ott ve arkadaşları tarafından yapılan bir başka çalışma-
da da kırmızı rengin çocukların sınavlardaki başarısını na-
sıl etkilediği araştırıldı. Araştırmacılar kendilerinden beş
dakika boyunca anagram (yeni bir sözcük/tümce el-
de etmek için bir sözcük veya tümcenin harflerini baş-
ka sırada dizme) bulmacaları çözmeleri istenen çocuk-
lardan katılım numaraları kırmızı renkte olanların ortalama
4.5’ten az bulmaca çözdüklerine, katılım numaraları ye-
şil ya da siyah olanlarda bu oranın 5.5’in üzerinde oldu-
ğuna tanık oldular.
Özetle, tüm bu bulgular başarı bağlamında kırmızı-
dan yararlanırken çok özenli davranılması gerektiğine ve
renklerin bilinçaltına sızarak davranışları etkileyen bir teh-
likeli bir silah olduğuna dikkat çekiliyor.
Rita Urgan
https://theconversation.com/wear-red-get-noticed-and-other-subtle-psy-
chological-ways-colour-affects-us-84477

GRAFİK- Bilgi İklim suçlarına karşı 1.300’den fazla dava açıldı

1990’dan bugüne en az 28 ülkede iklim değişikliğiyle bağlantılı sı’nda alınan kararlara rağmen fosil yakıt kaynaklı sera
1.300’den fazla dava açıldı. Bunların 4’te 3’ü ABD’de vuku buldu. gazı salımı 2018’de bir yıl öncesine göre %2,7 artmış
durumda. Ormansızlaştırma için de benzer bir artış söz
Toplam konusu. Örneğin, Brezilya’da Devlet Başkanı Jair Bol-
sonaro hükümetiyle birlikte ormansızlaştırmadaki artış
ABD göze çarpıyor. Deter B’nin mevcut izleme sistemine
Avustralya göre kıyım, temmuz ayında önceki aylık rekorun üçte
birinden daha yüksek olan bir rakama, 1.345 kilometre-
Avrupa Birliği
kareye ulaştı.
İngiltere Buna karşın dünyanın dört bir yanından bazı vatan-
Yeni Zelanda daş ve kuruluşlar, iklim meselesiyle ilgili 1.300’den fazla
dava açmış durumda. Dünyada bugüne kadar en az 28
Kanada ülkede iklim davaları açılırken 1990’dan Mayıs 2019’a
İspanya kadar açılan 1.328 davadan dörtte üçünden fazlası
ABD’ye ait. Amerika, Asya ve Pasifik bölgesi ile Avru-
Hindistan
pa’daki vakalar dikkat çekiyor. 2016’dan sonra iyiden
Brezilya iyiye artış gösteren davalarda Pakistan ve Uganda gibi
düşük ve orta gelirli ülkelerde açılan davaların payının
arttığı da göze çarpıyor.
Fosil yakıt ve ormansızlaştırma, biyoçeşitlilik kaybı iklim Sanıkların çoğu hükümetlerden oluşuyor ancak
değişikliğine neden olarak gezegende geri dönüşü olmayan tah- davalar, giderek daha fazla sera gazı yayan şirketleri
ribatlara yol açıyor. Daha da acısı, bir elin parmağını geçmeyen hedef alıyor. Davacılar, yatırım fonları ve şirketlere, iklim
sayıdaki hükümet ve aktivistler dışında iklim meseleleri kimsenin riskini karar alma süreçlerine dahil etmekte başarısız
oldukları ve iklim değişikliğinin olası sonuçlarını kamu-
umurunda değil. Sözgelimi, 2015’de imzalanan Paris Anlaşma-
ya açıklamadığı için yasal talepte bulunuyor. İklim deği-
şikliği davaları, iklim eylemini güçlendirmek için bir araç
olarak kullanılarak hükümetler ve uluslararası kuruluşlar
arasında baskı oluşturulması hedefleniyor.
İklim değişikliğiyle ilgili davalarda insan hakları
temeline dayalı nedensellik oluşturma konusundaki
zorluklara rağmen bazı stratejik davalarda hakimler işin
bu boyutunu da göz önünde bulunduruyor. Örneğin
Amazonlar ve Çin’deki ormansızlaştırma ve fosil yakıt
kullanımlarının biyoçeşitliliğe zarar vermesinin yanı sıra
bölgede yaşayan insanların da sağlığını mahvettiği
bilimsel olarak ortaya konarak hükümet ve özel şirket-
lerden büyük tazminatlar talep ediliyor.
İklim değişikliğinin görünen ve olası sonuçları orta-
dayken iklim suçlarına karşı açılan davalar, hükümet,
özel şirket ve yatırımcıları iklim riskini daha fazla dikka-
te almaya teşvik edebilir.
Kaynakça:
https://www.nature.com/articles/d41586-019-02121-6?utm_
source=Nature+Briefing
http://www.lse.ac.uk/GranthamInstitute/publication/glo-
bal-trends-in-climate-change-litigation-2019-snapshot/
https://www.theguardian.com/world/2019/jul/25/amazoni-
an-rainforest-near-unrecoverable-tipping-point
Radyasyon-Sağlık HBT Sayı 177 - 16 Ağustos 2019
İnsanlar, aldıkları radyas-
yon miktarı hakkında en-
dişe duymakta haklı olsa-
lar da bir havaalanında-
ki radyasyon, tıbbi X ışın-
larıyla iletilen radyasyon
miktarıyla karşılaştırıldı-
ğında çok küçük kalıyor
Sağlık Fiziği Derneği (HPS), hava-
alanı X-ışını tarayıcılarının, tarama ba-
şına 0.1 mikrosiever radyasyon verdi-
ğini söylüyor. Karşılaştırmada, Radio-
logy dergisinde yayınlanan 2008 çalış-
masına göre, tipik bir göğüs röntgeni
22
kitap
Eğlenceli Bilim -
Matematik
2010 yılında dijital yayın hayatına baş-
layan Eğlenceli Bilim Dergisi’ndeki yazı-
lardan matematik ile ilgili olanları, Atılım
Üniversitesi’nden Dr. Öğretim Görevlisi
Hacer Erar ve arkadaşları kitap haline
getirdiler. Eğlenceli Bilim Matematik
adıyla Atılım Üniversitesi yayını olarak
çıkan kitap için yayıncılar Matematik ile
başladık çünkü matematik bilimin ortak
dilidir diyor.
Yazarlardan Sofiya Ostrovska Uk-
raynalı ve bir diğeri J. Andrew Howe
Amerika Birleşik Devletleri vatandaşı.
Ve her ikisi de doktoralı. Yazılar herke-
sin anlayabileceği şekilde düzenlenmiş
ve görsellerle zenginleştirilmiş.. Her
konunun anlaşılmasında akıl oyunları

Havaalanlarındaki
100 mikrosiever radyasyona maruz bı- ve mantık bulmacasının çok yararlı ta-
rakıyor. mamlayıcı eğitim materyalleri olduğunu
düşünüyor yayımcılar.

vücut tarayıcılarındaki
Uçuştaki radyasyon daha
fazla
Nelson, gezginlerin uçuş sürecinde

radyasyon tehlikeli mi?

çok daha fazla radyasyona maruz kaldı-
ğını belirtiyor. Uçakta bulunduğunuz her
bir dakikada, bir havalimanı X-ışını tara-
masıyla kabaca aynı miktarda radyasyo-

G
ranit mutfak tezgâhı, muz ve ha-
vaalanlarının ortak noktasını bi-
liyor musunuz? Hepsinin düşük
seviyede radyasyon yayıyor olması. Hem
de sürekli. Ancak, toksikologlara göre,
insanlar muayenehanelerine mutfakları-
nı dekore etmekle ilgili endişelerle gelmi-
yorlar. Bunun yerine, bu saydığımız kay-
naklardan yalnızca biri, insanlarda “oran-
tısız” bir kaygı yaratıyor: havaalanlarında-
ki tarayıcı cihazlar.
Endişeler genellikle sağlık hizmeti
sağlayıcılarının, tıbbi X ışınlarıyla ilgili ver-
diği uyarılara dayanıyor. Sözgelimi ABD
Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), insanları, yal-
nızca kesinlikle gerekli olduğunda X-ışı-
nı görüntülemesine maruz kalmaları ko-
nusunda uyarıyor. Ancak insanlar büyük
oranda havaalanlarındaki güvenlik tara-
yıcıları hakkında endişeleniyor. Peki ama
bu endişede haklılık payı var mı?
Rutgers New Jersey Tıp Fakültesi di-
rektörü Prof. Dr. Lewis Nelson bu konu-
da endişe etmeye gerek olmadığını söy-
lüyor.
Radyasyon, farklı hareket-
li elektromanyetik enerji türleri için
genel bir terim olarak kullanılıyor.
Radyasyon temel olarak ikiye ay-
rılıyor: X-ışını makinelerinin yaydığı
iyonlaştırıcı radyasyon ve radyo ile
manyetik dalgalar içeren iyonlaştı-
rıcı olmayan radyasyon. İyonlaştırı-
cı ve iyonlaştırıcı olmayan radyas-
yon arasındaki temel fark ise ilet-
tikleri enerji seviyesi. İyonize rad-
yasyon, elektronları atomlardan
uzak tutmak için serbest enerji-
yi yaratacak enerjiye sahip; kimyasal ola-
rak reaktif olan bu parçacıklar, DNA›ya
zarar verebilir ve insanların kanser riski-
ni artırabilir.
Ancak iyonlaştırıcı radyasyon, sağ-
lığımız üzerinde ancak yüksek dozlarda
alındığında gerçek bir etkiye sahip. Nel-
son, havaalanındaki X-ışını makinelerin-
de, tarayıcıların yaklaşık yarısının iyonlaş-
tırıcı radyasyon yaymasına rağmen, do-
zun zarar verecek kadar yüksek olmadı-
ğını söylüyor. Tarayıcıların kabaca yarısı,
iyonize edici olmayan bir radyasyon şekli
olan milimetre dalgalarını kullanıyor.
Live Science’a konuşan Nelson, ha-
vaalanlarındaki radyasyon miktarı için “O
kadar küçük ki bu önemsiz” diyor. İnsan-
lar, aldıkları radyasyon miktarı hakkında
endişe duymakta haklı olsalar da bir ha-
vaalanındaki radyasyon, tıbbi X ışınlarıyla
iletilen radyasyon miktarıyla karşılaştırıl-
dığında çok küçük kalıyor. Sözgelişi gö-
ğüs röntgeni, hastaları bir havaalanı ta-
rayıcısının radyasyonunun kabaca 1000
katına maruz bırakıyor.
na maruz kalıyorsunuz.
Nelson, havaalanı taramasında rad-
yasyona maruz kalmaktan korkan kişi-
lerin, uçağa binme konusunda herhan-
gi bir çekincelerinin olmamasını ise iro-
nik buluyor.
Bu tarayıcılar öyle küçük miktarda
radyasyon yayıyor ki, bir yıl boyunca her
gün uçsanız bile, NASA’dan alınan doz
tahminlerine dayanarak, yiyeceklerden
Şöyle diyorlar: Bu kitabı okumaya
emdiğiniz iyonize radyasyonun sadece
başladığınızda; ne matematiği tama-
bir kısmını alıyorsunuz.
men öğrenecek ne de aklınızdaki bütün
Zira yiyeceklerin çoğu, NASA’ya gö-
sorulara cevap bulacaksınız, Ama bu
re, karbon-14 ve potasyum-40 radyoak-
kitap, öğrenme yolundaki kilometre taş-
tif moleküllerin küçük miktarlarını içeri-
larından biri olmaya aday…Okudukça
yor. Aslında, günlük olarak karşılaştığımız
merakınızın artması umuduyla..
birçok nesne ve madde radyasyon yayı-
Renkli parlak kağıda basılmış kita-
yor; toprak, çimento kaldırımlar ile bina-
bın sayfalarını çeviriyoruz. Konu başlık-
lar ve soluduğumuz hava bile az da olsa
larından: Sayılar nereden çıktı.. Sonsuz
radyoaktif.
kadar, yani ne kadar.. Asal sayılar ve
Nelson, tüm bu radyasyona kıyasla
Eratosthenes kalburu, Günlük hayatı-
bir X-ışını tarayıcısının önemsiz bir mik-
mızı kontrol eden sayılar.. Nedir bu Pi
tar yaydığının altını çiziyor. Bu, her gün
çılgınlığı... Toplama ve bölme bilenlere
başkalarıyla aynı miktarda arka plan ışını-
çarpma yapmak çok kolay.. Geomet-
mı alan hamile kadınlar ve bebekler gibi
rinin tarihi.. Mühendislik ve geometri..
radyasyona maruz kalmaya daha açık in-
Bu şifre benim... Cahit Arf’ın öğrencisi
sanlar için bile geçerli.
oldum.. Şifrelere giden yol.. Mobius
“Doz zehirler,” diyor Nelson, “Ye-
şeridi..
terince dozunuz varsa her şey zehir-
Orta sınıflar için matematik çalışma
lidir. Bunun sonucu olarak, yeterince
ve öğretim amaçlı..
düşük bir doza maruz kalıyorsanız,
Biz kitabı meraklı karıştırdık. Anlatım
her şey toksik değildir.”Ve bu durum-
düzgün ve aynı zamanda eğlenceli çi-
da diyor Nelson, havaalanındaki X-ı-
zimlerle okura arkadaşlık ediyor.
şınları kesinlikle spektrumun toksik
Eğlenceli Bilim dergisinin8 veb site-
olmayan tarafına düşüyor.
sine www.atilim.edu.tr/tr/eglencelibilim
Derleyen: Batuhan Sarıcan
https://www.livescience.com/65671-a- adresinden ulaşabilir ve dergileri pdf
re-airport-xrays-harmful.html formatında indirebilirsiniz..
 Çocukları oyun ve oyuncak müzelerine
götürmek neden önemli?
Dilek İşler
Atılım Üniversitesi Yabancı Diller Yüksek
Okulu
O
yun ve oyuncak müzeleri, içinde barın-
dırdıkları oyun imkânları ve görsel çe-
şitlilik ile çocuk eğitiminde uzun yıllardır
büyük öneme sahip kurumlardır. Tüm dünyada,
formal eğitimi destekleyici ve bağımsız eğitim
kurumları olarak, eğitimin her düzeyinde bu
müzelerden yararlanılmaktadır. Ülkemizde de
sayılarının, çeşitlerinin ve sundukları imkânların
artmasıyla, alışveriş merkezlerine tıkılıp kalan
çocuklu ailelerin yeni tercih mekânları haline
gelmiştir. Peki, oyun temelli eğitim, keşfetme
yoluyla öğrenme gibi yöntemlerin hayata geçi-
rebildiği oyun ve oyuncak müzelerinin çocukla-
ra ne gibi yararları olabilir?
Kültürel miras aktarımı
Çocuk, büyüme sürecinde içine doğduğu toplumun
maddi ve manevi bütün unsurlarını, ‘kültürlenme’ deni-
len bir süreç yoluyla öğrenir. Bu süreçte nelere maruz
kaldığı, onun gelecekteki değer yargılarını ve inançlarını
büyük ölçüde şekillendirecektir. Çocuğun ait olduğu top-
lumun kültürel değerlerinin aktarılmasında oyun ve oyun-
cak müzeleri büyük rol oynamaktadır. Söz gelimi, Tür-
kiye’deki bir oyun ve oyuncak müzesinde çocuk, kendi
kültürünün bir parçası olan geleneksel oyuncakları veya
Hacivat ve Karagöz’ü tanıyacaktır. Bu aşamada ‘dene-
yim’ merkezli yaklaşımın ön planda tutulması, müzede
bulunan temaların çocuklara deneyimletilmesi gerekir.
Örneğin, deneyim merkezli yaklaşımın en iyi örneklerini
hayata geçiren Finlandiya Ulusal Müzesi’nde çocuklar,
müzenin ‘Workshop Vintti’ bölümünde ata binmek, kah-
ve öğütmek, kilim dokumak, geleneksel Fin evi inşa et-
mek ve geleneksel Fin müziği dinlemek gibi deneyimleri
yaşarlar. Etkinlikler çocukların bu eylemleri ‘yapmasına’
olanak sağlayacak şekilde tasarlanmıştır.
STEM Eğitimi
Eğitim alanında önemi gittikçe artan STEM (Scien-
ce-Bilim, Technology-Teknoloji, Engineering-Mühendis-
Ankara Evrensel Değerler Çocuk Müzesi
oynar. Oyun ve oyuncak müze-
leri çocuklara özgürce hareket
edebilecekleri alanlar sağladığı
için fiziki ve psiko-motor geli-
şimi destekleyici özelliğe sa-
hiptir. Aynı zamanda iç ve dış
motivasyonu artırma, öğrenme
çıktılarında verimin artması ve
öğrenmede kalıcılığın artması
da oyun ve oyuncak müzeleri-
nin işlevleri arasında en önem-
lilerindendir.
Dil gelişimi
Oyun ve oyuncak müzele-
Finlandiya Ulusal Müzesi rinde hikâye anlatımı, hikâyenin
likand Math-Matematik) devamını tamamlama, küçük
alanlarında çocukların çaplı tiyatro-drama etkinlikleri, sesli kitap okuma, hece-
güçlendirilmesi, okuryazarlık, dijital okuryazarlık, yaratıcı leme-tekerleme alıştırmaları vb. etkinlikler ile çocukta
iletişim, okuryazarlık ve telaffuz becerilerinin gelişmesi-
ve performans sanatları alanında ilerleyerek derin öğ-
renmenin sağlanması, pek çok formal ve informal eğitim ne yardımcı olunması amaçlanır. Örneğin Amerika’daki
kurumunun önceliği haline gelmiştir. Amerika Birleşik Please Touch Müzesi’nin Wordsworth’ün Dağ Evi (Wor-
Devletleri ve Avrupa oyun ve oyuncak müzelerinde, dsworth’s Cottage) alanında çocuk, eğitmenler eşliğinde
STEM unsurları göz önüne alınarak hazırlanan Rocket sesli veya sessiz şekilde verilen hikâyeyi veya şiiri okur.
Room (Roket Odası)’da uzay teknolojisi, Happy Camper Böylelikle hem yazarı ve yazarın eserlerini tanımış olur
(Mutlu Kampçı) ve Adventure Camp (Macera Kampı) hem de dil becerisinin gelişimi için alıştırma yapılmış olur.
bölümlerinde günlük beceriler, Centennial Exploration
(Yüzüncü Yıl Keşfi)’da tarih bilinci öğretilmektedir. Tür- Duyu gelişimi
kiye’deki oyun ve oyuncak müzelerinde de mühendislik, Oyun ve oyuncak müzeleri tasarım ve koleksiyon
bilim, teknoloji ve matematik alanları vardır. itibari ile dokunma, duyma,
Bu alanlarda paleontoloji eğitimi (fosil ve tatma ve koklama duyula-
dinozor bilgisi), fizik kuralları, uzay bilimi, rını harekete geçirir. Farklı
mühendislik, ışık, yer çekimi gibi alan ve dokudaki materyaller ve
konularda oyun, keşif ve deneyim yoluyla kullanılan renkler aracılığı ile
eğitim verilmesi amaçlanmaktadır. Bu haliyle çocukta duyusal algılamayı
oyun ve oyuncak müzeleri klasik anlamdaki geliştirir. Bu müzelerde ço-
müzelerden ziyade, birer keşfetme, yaratıcı- cuklar kum, tahta, su, bitki,
lık ve eğitim alanıdır. pamuk, kil vb. materyallere
dokunarak, çeşitli kokular
Sosyalleşme alanı Morris Müzesi’nde Astronomi Günü
koklayarak duyu organları-
Oyun ve oyuncak müzelerinde keşif nın farkına varır.
yaparken, çocuk yalnızca nesnelere pasif Özetle;
olarak bakıp geçmediği, anlatılanları dinlediği, bunlara Oyun ve oyuncak müzeleri tema ve etkinlere bağlı
tepki ve cevap verdiği, akranları ile etkileşimler kurduğu, olarak değişmekle birlikte, çocukta bilim sevgisini ve dil
grup çalışmalarına katıldığı, kısacası ‘deneyim’ sürecinde gelişimini destekler, hikâye dinlemeyi öğrenir, yaratıcılığı
olduğu için kendine güven, iletişim kurabilme yeteneği, dürtülenir ve yeni görme ve düşünme biçimleri ile tanışır.
empati gibi yumuşak beceriler (soft skills) denilen ve gü- Karşılaştırmayı ve kıyaslamayı öğrenir. Sorular üretme,
nümüz dünyasında önemli hale gelen becerileri edinebi- analitik düşünme becerisi gelişir. Oyun ve oyuncak mü-
lirler. Oyun ve oyuncak müzeleri aynı zamanda çocuğun zeleri okul dışında bir öğrenme ortamı sağlar. Çocuğun
akranları ve ailesi ile kaliteli zaman geçirebilmesine fırsat hayal gücünü canlandırır. Ailelerin beraber kaliteli zaman
sağlarken, yeni tartışma ve düşünme ortamları kurarak geçirmesini sağlar. Aynı zamanda ebeveyn eğitimine de
çocuğun yaratıcılığını ve hafızasının harekete geçirir. dolaylı yoldan katkı sağlar. Müzeye gitmek gelişim süre-
cini kaliteli tamamlayabilmesi için her çocuğun hakkıdır.
Keşfetme ortamı Çocuk-müze arasındaki bağın kuvvetli olmasının, mutlu,
Oyun ve oyuncak müzeleri, sınırsız farklı sahne ve sağlıklı ve başarılı çocuklar yetiştirmenin anahtarı olduğu
obje sunarak, bireyin kişilik kazanmasında önemli rol unutulmamalıdır.
Hay vanlar Dünyası
Goriller insanlarınkine benzer
bir sosyal yapıya mı sahip?
P
roceedings of the Royal Society B’de yayınla- yecek kaynaklarından beslenirler. Bu toplulukları
nan söz konusu çalışma, karmaşık toplumsal 2010-2015 yılları arasında gözlemleyen zoolog Ro-
yapının, insanlar şempanzelerden ayrıldıktan bin Morrison (Cambridge Üniversitesi) ve ekibi, böl-
sonra görece yakın bir zamanda geliştiği görüşüne gede toplanan yüzlerce goril arasındaki sosyal etki-
karşı çıkıyor ve bu tür sosyal sistemlerin kökenlerinin leşimlerin sıklığını ve süresini analiz ederek çok kat-
en azından insanların ve gorillerin ortak atasına ka-
dar uzandığını ileri sürüyor.
manlı bir hiyerarşik yapıyı keşfetti.
Sonuçlara göre, gorillerdeki sosyal yapı, insan
Goriller, zamanlarının çoğunu yoğun ormanlık topluluklarına benzer şekilde, daha geniş sosyal
alanlarda geçirir, çok uzun mesafeler katederek ya- grupların içine yerleşmiş aile birimleri üzerine kurulu.
şam alanlarını günlük olarak değiştirir ve gözlemcile- Araştırmada izlenen gorillerin, yalnızca çekirdek ai-
re alışmaları kolay olmaz leleriyle değil, ortalama 13 akrabaları ile de (kuzen-
. Sosyal hayatlarını araştırmayı zorlaştıran bu ge- ler, teyzeler ve büyükbabalar gibi) zaman geçirdikle-
nel özelliklerine rağmen, Kongo Cumhuriyeti’nde- ri görüldü.
ki goril toplulukları, düzenli olarak ormanlardaki ba-
taklık alanlarda toplanır ve buralardaki zengin yi- ‘Delikanlı grupları
Daha da şaşırtı-
cı olarak, her gorilin,
kendileriyle akrabalık
bağı bulunmayan or-
talama 39 gorille et-
kileşime girdiği göz-
lemlendi. Morrison,
genç erkeklerin ba-
zen bir araya gelerek
“delikanlı grupları”
halinde zaman geçir-
diklerini belirtiyor ve
elde edilen sonuç-
ların bir köyün dina-
mikleriyle benzer ol-
duğunu ifade ediyor.
Araştırmacıların ana-
lizleri, tespit edilen
sosyal etkileşimlerin
HBT Sayı 177 -16 Ağustos 2019 24
Evrim ağacımızdaki en ya-
kın akrabalarımız olan bü-
yük maymunların (goriller,
orangutanlar ve şempan-
zeler) karmaşık bir sosyal
yapıdan yoksun oldukları-
nı düşünülüyordu. Örneğin
şempanzeler, yabancılara
karşı saldırgan şekilde kü-
çük gruplar haline yaşar-
lar. Ancak goril toplulukla-
rının yıllarca izlenmesiy-
le yapılan bir çalışma, bü-
yük maymunların da, belki
de zengin yiyecek kaynak-
larından daha iyi faydalan-
mak için, insanlardakine
benzer hiyerarşik bir sos-
yal yapıya sahip oldukları
sonucuna vardı.
%80’inden fazlasının, görece uzak akraba ve akraba
olmayan baskın erkek goriller arasında olduğunu or-
taya koydu. Morrison’a göre, gorillerin sosyal ilişkile-
rinde belli tercihlerin rol oynadığı açık.
Sosyal beyin
Morrison, “insan merkezli bir şekilde düşünür-
sek, akraba olmayan gorillerin birlikte zaman geçir-
mesi ile arkadaşlık bağı arasında benzerlik kurulabi-
lir” diyor. Arkadaşlıklar kurma ve yabancı bireylerle
iş birliği yapma becerisi, insanlardaki “sosyal beyin”
evriminin ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilir.
Bu çıkarımlara yönelik eleştiriler de var. Evrim-
sel antropolog Kim Hill (Arizona Eyalet Üniversitesi),
sosyal beyin hipotezinin, diğer primatların hiyerarşik
olarak artan gruplar oluşturmadığını iddia etmediği-
ni, sosyal etkileşimlerle oluşan en büyük insan grup-
larının boyutuna odaklandığını ifade ediyor.
İnsanlar, 1000’den fazla birey hakkındaki ayrın-
tıları tespit edip hatırladığını belirten Hill, gorillerdeki
en geniş grupların boyutunun şempanze toplulukları
kadar bile büyük olmadığını ifade ediyor.
Büyük maymunlardaki sosyal toplulukların bo-
yut açısından insanlardakilerle karşılaştırılabilir olma-
dığını kabul eden Morrison, bu çalışmanın, çok kat-
manlı sosyal sistemlerin bazı öğelerinin daha önce
düşünüldüğünden daha eski olduğunu gösterdiği-
ni belirtiyor.
Derleyen: Murat Altaş
https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/
rspb.2019.0681
https://www.sciencemag.org/news/2019/07/gorillas-ha-
ve-developed-humanlike-social-structure-controversial-study-su-
ggests